Τεύχος 252

ΙΕΡΗ ΕΠ ΙΘ ΕΩ ΡΗ ΣΗ

Ifc Μ ΜΑΡΚ ΤΟΥΑΙ '

-

:

®Ρ! Μ '

J

I Τα Χριστούγεννα στο

ΜΠΕΣΤ-ΣΕΛΕΡ 1990 .Ί ί,- .

Μιλούν οι: Π. Αμπατζόγλου, Μ. Βαμβουνάκη, P. tj J Γαλανάκη, Φ. Γερμανός, Κ. Θ. Διαμαντόπουλος,^ Μ. Δούκα, Δ. Ζωγράφου, Μ. Καραβία, Γ. Κ αμής,^| Γ. Μανιώτης, Π. Μάτεσις, Κ. Μουρσελάς, Φ. J . H Μπιούμπι, Γ. Σκούρτης, Ε. Φακίνου

0 Στρατηγός μες στο Λαβύρινθό του Μπερδεύοντας τη φαντασία με την ιστορία, περνώντας σαν μάγος από το έπος στο απέριττο χρονικό της ανθρώπινης μοίρας,' ο συγγραφέας διαμορφώνει τα απομεινάρια ενός συναρπαστικού ονείρου που ο Μπολίβαρ έχει μπροστά στα μάτια του καθώς κα­ τεβαίνει το μεγάλο ποταμό Μαγδαλένα. Εδώ κι εκεί οι πόλεις, που υπήρξαν το σκηνικό του θριάμβου του, τον υποδέχονται με ενθουσιασμό, αγνοώντας ότι έχει παραιτηθεί μια για πάντα από την εξουσία. Στα διαλείμματα της αρρώστιας του, ανάμεσα στα παραμιλητά του πυρετού, ξαναζεί, χάρη στον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, τη δόξα του στις μάχες, το θρίαμβο του απελευθερω­ τικού του ονείρου, τη γένεση των πατρίδων που δημιούργησε, την ίδια την ιστορία αυτής της ηπείρου, μεγάλο μέρος της οποίας έ­ γραφε ο ίδιος.

Εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ - Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

ΓΙΑΝΝΗ

II ΚΛΨΗ

v u i i y i i

:

Εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ■ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ

ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΛΑΥΚΟΣ ΘΡΑΣΑΚΗΣ

...Αγαπώ αυτό το βιβλίο περισ­ σότερο απ’ όσα έχω γράψει μέ­ χρι στιγμής. Ο λόγος είναι α­ πλός: είναι το μόνο μυθιστόρη­ μα που υιοθετώ απόλυτα σαν έκ­ φραση του εγώ ως τρίτου... Θα το έλεγα βιομυθιστόρημα, αυτομυθιστόρημα, μυθιστορία... Ό ­ λα αυτά θα ’ταν λάθος: γιατί υ­ πάρχει ανάπλαση ενός κατά βά­ ση βιογραφικού υλικού, υπάρχει απόσταση ανάμεσα στο βίωμα και στην ανασύνθεσή του...

εκδόσ εις^ΙΙτ «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 ΑΘΗΝΑ τηλ. 36.20.941 · 36.21.194

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΟΡΕΣΤΗΣ Ή ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΔΙΧΩΣ ΤΕΛΟΣ ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ Δημοσθένης Δαββέτας

Μήτσος Αλεξανδρόπουλος Η ΑΤΕΛΕΙΩΤΗ ΛΗΞΗ Χάρις Αλεξίου

Η ΕΧΙΔΝΑ Ντάρα Ηλιοκούλου-Ρογκάν

«Ζ» Ο ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΗΣ ΤΑ ΚΑΜΑΚΙΑ ΓΛΑΥΚΟΣ ΘΡΑΣΑΚΗΣ ΤΟ ΝΕΡΟ ΤΗΣ ΚΩ ΤΟΣΦΡΑΤΟ ΤΡΙΛΟΓΙΑ Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ Βασίλης Βασάικός

ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΑ Γιώργος Ιωάννου 50+1 ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΑΥΤΟΧΕΙΡΑ Βασίλης Καββαθάς ΤΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ (A' & Β· ΤΟΜΟΣ) Αλέξανδρος Μωραϊτίδης

Η ΠΟΤΑΜΟΥΛΑ Βασίλης Ιωακείμ

ΤΑ ΚΟΜΜΑΤΙΚΑ Γιάννης Νεγρεπόντης

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΕΙΣΜΟΣ Ηλίας Ματθαίου

ΟΑΚΗΣΚΑΙ ΟΙ ΑΛΛΟΙ Κυριάκος Ντελόπουλος ΣΥΛΛΕΚΤΗΣ ΑΠΟΚΟΜΜΑΤΩΝ Θωμάς Σκάσσης

Η ΣΑΛΑΜΑΝΤΡΑ Αλκ. Γιαννόιτουλος ΚΑΡΑΓΚΙΟΖ ΤΟΥΡΚΕΡΙΜΠΟΥΦ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας

ΞΕΝΗ Η ΑΔΕΛΦΗ ΣΑΝ ΣΟΥΛΠΙΣΙΟ Αρμάντο Παλάσιο Βαλντές Η ΓΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ Δόντισλαβ Μνιάτσκο Ο ΔΕΡΒΙΣΗΣ ΚΑΙ ΟΘΑΝΑΤΟΣ Μέσα Σελίμοβιτς ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ ΤΟΥ ΦΟΥΚΩ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΡΟΔΟΥ Ουμπέρτο Έκο ΚΕΝΤΟΥΡΙΑ Τζιόρτζιο Μανγκανέλλι ΜΕΣΙΜΙΛΑ ΝΤΟΝΙ Ονορέ ντε Μπαλζάκ

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΪ ΓΝίίΣΗΣ

ΤΟ ΔΟΛΙΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑΣ Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΥΨΙΛΟΝ Δημήτρης Χριστοδούλου

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΙΚΕΣ ΝΟΥΒΕΛΕΣ Α· ΤΟΜΟΣ: Η ΤΣΙΓΓΑΝΟΠΟΥΛΑ Β· ΤΟΜΟΣ: Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ Μιγκέλ ντε Θερβάντες ΣΑΝ ΑΔΕΣΠΟΤΟ ΣΚΥΛΙ ΡέινταρΓιόνσον ΤΟ ’35 ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠ’ ΤΟ ΑΡΜΠΑΤ Ανατόλι Ριμπακόφ ΨΕΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ Τζεζουάλντο Μπουφαλίνο

Ιπποκράτους 31, 106 80 ΑΘΗΝΑ τηλ. 36.20.941 - 36.21.194

εκδόσεις «γνώση»

«5 Ν Ε Α Ν Ι Κ Η β

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η ft

Ε π ιλ ε γ μ έ ν α ΒνΒλία γ ια π α ιδ ιά κ α ι ν έ ο υ ς

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ 8 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ Έλλη Αλεξίου Μύθοι του Αισώπου..................................... Ιφιγένεια Αλμπανοπούλου Χόπιτι-Χοπ .......................... ΧανςΚρίστιαν Άντερσεν Διαλεχτά παραμύθια.................. Αδελφοί Γχριμ Διαλεχτά παραμύθια.................................. Αλέξανδρος Δουμάς Ιστορία ενός καρυοθραύστη ................ Νίνα θεοχαρίδου 0 ασημένιος ελέφαντας............................ Ι.Δ. Ιωαννίδης Ένα καράβι στη βιτρίνα ............................. Γιάννης Καλατζόπουλος Τα ρούχα του βασιλιά.................. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Απίθανες ιστορίες............................ Μάνος Κοντολέων ΟΕέ από τ’άστρα ............................... Φώντας Λάδης Άλκης ο ψεύτης. 0 γάιδαρος που νίκησε το σκυλόψαρο και άλλες ιστορίες ...................................... Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης Α.Α. Μιλν Το σπίτι στη γωνιά του Πουφ............................. Μαρία Μιχαήλ-Δέδε Ινδιάνικοι θρύλοι................................ Μαρία Μιχαήλ-Δέδε θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας ΣοφίαΜιχαλοπούλουΟΜήτσηςκαιηΜίτση ................... Κάρολος Ντίκενς Χριστουγεννιάτικη ιστορία ...................... Αλφόνς Ντωντέ 0 Ταρταρέν της Ταρασκόν ....................... Όσκαρ ΟυάιλντΟ εγωιστής γίγαντας ................................ Όσκαρ Ουάιλντ 0 ευτυχισμένος πρίγκιπας.......................... Αθηνά Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ευρώτα)) Αθηνά Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ασία) .......... Λάμπρος Πέτσινης Ρωσικά λαϊκά παραμύθια...................... 'Οτφριντ Πρόισλερ 0 Νερουλίνος, το πνεύμα της λίμνης ....... Χάρης Σακελλαρίου 0 Σπιθοβολάκης ............................... Χάρης Σακελλαρίου Διηγήματα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων ................................... Ζωρζ Σαντ Ιστορία ενός αγαθούλη...................................... ΚάθρινΣτορ Το αγόρι και ο κύκνος..................................... Σώτη Χριστογιάννη Μύθοι και θρύλοι της Νορβηγίας.......... ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ 12 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ Ανατόλι Αλέξιν Η τρελή Ευδοκία................ ................... Ανατόλι Αλέξιν Τηλεφωνήστε κι ελάτε ............................. Χέντρικ Βαν Λουν Η ιστορία της ανθρωπότητας ................

®

Άννα Γκρέτα Βίνμπεργκ Μια Πέμπτη του Οκτώβρη ...... Νικολάι Βορόνοβ Μάσα, ένα σύγχρονο κορίτσι .............. Κατερίνα Γλυκοφρύδη Μελήσιππος............................. Ι.Δ. Ιωαννίδης Καβάλα στο Χρονοδιαβήτη.................... Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Δαίμονες των κυμάτων .............. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Το ωραιότερο διήγημα του κόσμου Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Η εταιρεία Στάλκι &ΣΙΑ .......... Μάνος Κοντολέων Το ταξίδι που σκοτώνει.................... Άλμπερτ Λιχάνοφ Η έκλειψη του ήλιου......................... Τζακ Λόντον Ο Ασπροδόντης....................................... Τζακ Λόντον Πειρατικές ιστορίες.................................. Τζακ Λόντον Αγάπη για τη ζωή ................................... Τζακ Λόντον Μια Οδύσσεια στο Βορρά.......................... Τζακ Λόντον Το κάλεσμα της άγριας φύσης................... Όσκαρ Ουάιλντ Το φάντασμα του Κάντερβιλ................. Βίκτωρ Ουγκώ Απ’ όσα έχω δει ................................... Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι, Φαντίνα ............................ Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι, Τιτίκα............................... Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι, Μάριος ............................. Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι, Γαβριάς ............................ Βίκτωρ Ουγκώ Οι Άθλιοι, Γιάννης Αγιάννης ............... Αλεξάντερ Πούσκιν Ντάμα Πίκα................................ Μ.Ε. Σαλτίκοβ-Στσέντριν Πατέρας και γιος ............... Τζακ Σέφερ Σέιν, ο άνθρωπος της χαμένης κοιλάδας....... Κίρα Σίνου — Ελένη Αποστολοπούλου-Χουκ Το χέρι στο βυθό......... Κίρα Σίνου Συνάντηση στους Δελφούς.......................... Αιμέ Σόμερφελτ Το χαμένο όνειρο ............................... ΝίτσαΤζώρτζογλουΣΟΣ-Κίνδυνος............................ Λέων Τολστόι Ιστορίες............................................... Ιβάν Τουργκένιεφ Οι αφηγήσεις ενός κυνηγού............... Σοφία Φίλντιση Ορέστης .......................................... Μιντ Τζ. Φόκνερ Μούνφλιτ (Το μυστήριο του θρυλικού διαμαντιού) ............................................................. Τάκης Χατζηαναγνώστου Η μαγεία του κόσμου (Από τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο) ............................. Έρνεστ Χέμινγουεϊ Ογέρος και η θάλασσα................... Λίτσα Ψαραύτη Στα βήματα του Σαμοθήριου ...............

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζωοδόχου Πηγής 3,106 78 Α θήνα ® 360.32.34 - 360.13.31

Μ ΝΕΑΝΙΚΗ s

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ p

Ε π ιλ ε γ μ έ ν α ΒνΒλία γ ια π α ιδ ιά κ α ι ν έ ο υ ς a

Β ΙΒ Λ ΙΑ ΓΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ ΑΠ Ο 1 0 ΕΤΩΝ ΚΑΙ Α Ν Ω Έλλη Αλεξίου Ρωτώ και μαθαίνω.......................................... Ιούλιος Βερν Οι πειρατές του Αιγαίου ................................... Ιούλιος Βερν 0 πύργος των Καρπαθίων.................................. Νικολάι Βορόνοβ Το κυνήγι των περιστερών........................ Άλκη Γουλιμή Η αόρατη σελίδα ........................................... Ντίνος Δημόπουλος 0 μαστρο-Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του ........................................................ Ντίνος Δημόπουλος Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου........... Ντίνος Δημόπουλος Τα δελφινάκια του Αμβρακικού............. Αλέξανδρος Δουμάς Η μαύρη τουλίπα.................................. Τιερύ Ζονκέ Καταδίωξη στο μετρό ........................................ Ι.Δ. Ιωαννίδης Τα τρία παιδιά ............................................... Ι.Δ. Ιωαννίδης Το άσπρο άλογο.............. .............................. Ι.Δ. Ιωαννίδης Το παράξενο δώρο ........................................ Ι.Δ. Ιωαννίδης Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι ..................... Ι.Δ. Ιωαννίδης 0 γύρος του κόσμου χωρίς λεφτά ................... Τρούμαν Καπότε 0 καλεσμένος............................................. Μαίρη Κιτσικοπούλου Ιστορίες των δερβισάδων .................. Μανόλης Κορνήλιος Πολύ ωραίο τ’ όνομά σου, Ελευθερία! ... Σέλμα Λάγκερλεφ Τ α χριστουγεννιάτικα τριαντάφυλλα........ Φούλα Λαμπελέ Η λαίδη κι ο κροκόδειλος ............................. Φούλα Λαμπελέ Τ ο ψαθάκι................................................... Φούλα Λαμπελέ Τ ο βατραχάκι ............................................. Φούλα Λαμπελέ 0 μαύρος βασιλιάς....................................... Φούλα Λαμπελέ Ηγλάστρα με την μπιγκόνια ...................... Φούλα Λαμπελέ Το κλεμμένο γκαρσόνι ................................ Άστριντ Λίντγκρεν 0 αρχιντετέκτιβ Μπλόμκβιστ ................ Άστριντ Λίντγκρεν Αδελφοί Λεοντόκαρδοι ........................... Ειρήνη Μάρρα Μια ιστορία για δύο........................................ Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη 0 μικρός περιηγητής (τόμος Α ') Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη 0 μικρός περιηγητής (τόμος Β) Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη 0 μικρός περιηγητής (τόμος Γ) Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Άλκηστη ............................. Γκούντρουν Μεμπς Το παιδί της Κυριακής ........................... Προσπέρ Μεριμέ Κολόμπα..................................................... Γιάννης Μπάρτζης Αργείος εσπερινός................................... Γιάννης Μπάρτζης UF0 στα Διγελιώτικα............................. ΤζωνΜπιούκαν Τα 39 σκαλοπάτια....................................... Πιερ Μπουαλώ - Τομά Ναρσεζάκ Ο άντρας με το στιλέτο .. Πιερ Μπουαλώ - Τομά Ναρσεζάκ Το άλογο-φάντασμα ...... Πιερ Μπουαλώ - Τομά Ναρσεζάκ 0 αόρατος δολοφόνος .... Πιερ Μπουαλώ - Τομά Ναρσεζάκ Τα πιστόλια...................

Λέοναρντο Ντα Βίντσι Μύθοι και ιστορίες........................... Λεονάρ Ντε Βρις Το πρώτο βιβλίο των πειραμάτων ............. Λεονάρ Ντε Βρις Το δεύτερο βιβλίο των πειραμάτων ........... Λεονάρ Ντε Βρις Το τρίτο βιβλίο των πειραμάτων................ Νοντάρ Ντουμπάντζε Εγώ, η γιαγιά, ο Ιλίκο και ο Ιλαρίων .. Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα Στη χώρα των Φαραώ .. Γιολάντα Πατεράκη ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Μια συμμορία που το λέει η ψυχή της ......................................................... Γιολάντα Πατεράκη ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Ποιος εξαφάνισε τα μυστηριώδη σημειώματα; ..................................... ....... Γιολάντα Πατεράκη ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Το μυστικό των τεσσάρων ..................................................................... Γιολάντα Πατεράκη ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Το κομπιούτερ ντετέκτιβ ............................................................. .............. Γιολάντα Πατεράκη ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Οι ατρόμητοι, ή Καλλιτέχνες του γλυκού νερού .......................................... Γιολάντα Πατερακη ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Οι ατρόμητοι «σε καινούρια δράση» ................................................................. Μαρία Πυλιώτου Τα δέντρα που τρέχουν ............................. Χάρης Σοικελλαρίου Η φωτιά που δε σβήνει ........................ Χάρης Σακελλαρίου Ομήρου Βατραχομυομαχία .................. Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου 0 κήπος με τ’ αγάλματα Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ιόλη, ή Τη νύχτα που ξεχείλισε το ποτάμι............................................................. Κίρα Σίνου Ο τελευταίος βασιλιάς της Ατλαντίδας ............... Τζων Στάινμπεκ Το κόκκινο αλογάκι.................................... Ρόμπερτ Αούις Στήβενσον Το νησί των θησαυρών .............. Ευγένιος Σύι Κερνόκ, ο πειρατής .......................................... Νίτσα Τξώρτζογλου Το τσίρκο της Ίρμας........................... Νίτσα Τζώρτζογλου Ο χρυσός δαρεικός ............................... Νίτσα Τζώρτζογλου Τα τρία Σίγμα .................................... Νίτσα Τζώρτζογλου Περπατώντας στους αιώνες ................ Νίτσα Τζώρτζογλου 0 Καράμπαλος ο Απεργίας ................ Μαρκ Τουέιν Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ ........................ Μαρκ Τουέιν Οι περιπέτειες του Χακ Φιν ............................. Μαρκ Τουέιν Ο πρίγκιπας και ο φτωχός................................ Ανν Τουέιτ Επιχείρηση «Κόκκινη Άμμος» ........................... Άντον Τσέχωφ Αστείες ιστορίες .......................................... Σοφία Φίλντιση Το Ρηνάκι και άλλα διηγήματα .................. Γιώτα Φωτιάδου-Μπαλαφούτη Ποτέ ξανά ...................... Λουκάς Χάρτμαν Άννα-αννΑ' ............................................. Φιλίσα Χατζηχάννα Η Ντιντόν, ο Παβελάκης μου κι εγώ ... Πέτερ Χέρτλινγκ 0 Μπεν αγαπάει την Ά ννα .......................

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα ΖωοδόχουΠηγής3,106 78 Α θήνα ® 360.32.34-360.13,31

m

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

&

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΝΕΟΥΣ Μ. Αβρααμίδου

Η. Π απαμόοχου

Γράμμα στο μοναχικό αδερφό μου

Το πέτρινο σπίτι (2 τόμοι)

Α. Αγγελάκης

Λ. Π έτροβιτς - Α νδρουτσοπούλου

Μια αλεπού στη πλατεία Βάθης Το τελευταίο φάντασμα

Για την άλλη πατρίδα Σπίτι για πέντε Ο μικρός αδερφός Στο τσιμεντένιο δάσος Λάθος, κύριε Νόιγκερ

Ρ. Γκιγιό Ο κύριος των ελεφάντων

Μ. Γκρίπε Λόελλα, η κόρη του Μπαμπά Μπέρτα

Γ. Γρηγοριάδου - Σουρέλη

Τ. Ροντάρι Ο πλανήτης των χριστουγεννιάτικων δέντρων

Ν. Σαλόμκο

Παιχνίδι χωρίς κανόνες Πριν από το τέρμα Εμένα με νοιάζει Ο μικρός μπουρλοτιέρης

Αν ήμουν δάσκαλος

Ζ. Σαρή

Ρ. Εσκαρπίχ Οι διακοπές του Ρουλταμπός Οι δημοσιογραφικές επιτυχίες του Ρουλταμπός

Τα Χέγια Το παραράδιασμα Κρίμα κι άδικο

Κ. Σφαέλλου Γ ία τον πατέρα

Ν. Ινκιόφ Η κούκλα που ήθελε ν ’ αποκτήσει ένα μωρό Οι ιστορίες μιας αυτόματης γιαγιάς Ο μικρός κυνηγός Η Μυρτώ και ο λήσταρχος Καραμπούμ

Έ. Καίοτνερ

Μ. Τουρνιέ Ο Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή

Ζ. Χελντ Ο γάτος του Κοντοπαρεούλη

Λ. Ψ αραύτη

Ο Αντώνης και η Κουκιδίτσα Ο Αιμίλιος και οι ντέτεκτιβ

Το διπλό ταξίδι Το αυγό της έχιδνας Το αίνιγμα της πέτρινης γενειάδας

Μ. Κοντολέων Το 33

Τ. Κρους

ΚΛΑΣΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Μελισσούλα - Ζούλα - Φροσούλα

Μ. Αοίζου Η Ονείρω

Ε. Μοντέλου Η περιπέτεια της Περιπέτειας

Π. Ντίκινσον Το έβδομο κοράκι

I.

Βερν

Μιχαήλ Στρογκόφ

Ε. Μαλό Χωρίς οικογένεια

Μ. Τουαίν Οι περιπέτειες του Τομ Σόγερ

Σύγχρονα βιβλία με σεβασμό στην υπεύθυνη γνώση

I<

ϋ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ • Χ ριστούγεννα, ί ο βιβλίο τω ν εορτώ ν • Η νύχτα τω ν Χ ρισ τουγέννω ν • Ν εα νικ ό η μ ερ ο λό γιο μ ε σ τα γό νες νεοελλ η νικ ή ς ποίησ ης • Λ αογραφ ικ ό η μ ερ ο λό γιο • Η χ ρονιά μ ου μ ε αυτοκόλλητα • Το σημειω ματάριό μ ου για 3 6 5 ημ έρες • Χ α ρού μ ενες δ ια κ ο πές Χ ρισ τουγέννω ν

ΒΙΒΛΙΑ ΜΕ ΠΟΛΥΧΡΩΜΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ της Α Πέτροβιτς · Ανδρουτσοπούλου • • • •

Τα Τα Τα Τα

παιδιά παιδιά πα ιδιά παιδιά

του της του του

Χ ειμώ να Ά νο ιξη ς Καλοκαιριού Φ θινοπώ ρου

ΚΛΑΣΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΣΕ ΠΟΛΥΤΕΛΗ ΕΚ ΔΟ ΣΗ • Χίλιες και μία νύ χτ ες (εικ ονογρά φ η σ η Dim itri M akhashvili)

ΒΙΒΛΙΑ ΜΕ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΕΣ • Ο Μι και ο Φα κ ά νο υ ν νο ύ μ ερ α

Φ

ΣΕΙΡΑ: ΚΛΑΡΑ • Η αδερ φ ή μου η Κλάρα και ο κ αρχα­ ρίας • Η αδερ φ ή μου η Κλάρα και η μεγάλη πορεία • Η αδ ερ φ ή μου η Κλάρα και ο χ ιο ­ νά ν θ ρ ω π ο ς • Η αδερ φ ή μου η Κλάρα και οι ξύ λινες κουτάλες της • Η αδ ερ φ ή μου η Κλάρα και ο φ ύ λακ α ς ά γ γ ε λ ό ς της • Η αδερ φ ή μου η Κλάρα και ο ν ε ρ ό ­ λακ κ ος • Η αδ ερ φ ή μου η Κλάρα και το μυστικό της • Η α δ ερ φ ή μου η Κλάρα και τα φ α ντά ­ σματα

ΒΙΒΛΙΑ ΑΠΟ ΧΑΡΤΟΝΙ (Μ παμπάρ) • Τ ο γεύ μ α του Μ παμπάρ • Ο κήπος του Μ παμπάρ • Ο Μ παμπάρ στο σχ ολείο • Ο Μ παμπάρ ντύνεται • Κ αληνύχτα, Μ παμπάρ • Ο Μ παμπάρ πάει διακ οπές

I ΠΑΤΑΚΗ Σύγχρονα βιβλία με σεβασμό στην υπεύθυνη γνώση

από τις Εκδόσεις Ιάμβλιχος καλές γιορτές με ένα βιβλίο

Μάρνη 5-7, 10433 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 5221744, 5227678

μια νέα στον κόσμο Εκδόσεις

διάστασηκαι του πυθία

Μάρνη 5-7, 10433 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 5221744, 5227678

A A A IN M IN K

Η Μεγάλη Χίμαιρα

Μια άλλη άποψη για την ενωμένη Ευρώπη

Η Ευρώπη; Όλοι μιλούν ή κάνουν όνειρα γι’ αυτήν, αλλά κανένας δεν ξέρει τι είναι. Πραγματικότητα; Προοπτική; Ενημερωμένο, αποκαλυπτικό, γραμμένο με πάθος το βιβλίο αυτό δείχνει ότι η ενιαία αγορά δεν κατασκευάζει μια οικονομική ταυτότητα και ούτε μια οικονομική ταυτότητα, οδηγεί από μόνη της σε μια κοινότητα πεπρωμένου. Ίσως αύριο ανακαλύψουμε ότι η Ευρώπη δεν ανταποκρίνεται στις μεγάλες προσδοκίες μας και μας επιφυλάσσει εκπλήξεις...

Ε Ξ Α Ν Τ Α Σ Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Η Τζαβέλλα 1 - 106 81 Αθήνα - Τηλ. 3604885 - 3622064 - Fax 3613065

Κ ΥΚΛΟΦ Ο ΡΟ ΥΝ WILLIAM THACKERAY THACKERAY

(9^

TO ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΗΣ ΜΑΤΑΙΟΔΟΞΙΑΣ Ο Ουίλιαμ Μέικπις Θάκερεϊ - ο ανήσυχος αυτός Βικτωριανός, όπως τον θέλουν οι βιογράφοι του, είναι ένας από τούς σημαντικότερους Βρετανούς λογοτέχνες όλων των εποχών. Μετά από μακροχρόνια θητεία στη δημοσιογραφία και τη δημοσίευση μυθι­ στορημάτων υπό μορφή συνεχειών, το 1848 παρουσιάζει το Πανηγύρι ιψ Μαιαωδοξίας που θεωρείται το αριστούργημά του. Πέρα και πάνω απ’ όλα όμως, το Πανηγύρι ιης Μαιαιοδοξίας είναι από τα ψυχαγωγικότερα μυθιστορήματα που έχουν ποτέ γραφτεί. Το ενδιαφέρον είναι εγγενές σιην ιστορία και παραμένει αμείωτο μέχρι την τελευταία στιγμή. Και όντας ένα από τα δημοφιλέστερα έργα της αγγλοσαξωνικής γραμματείας, ακόμη και στις μέρες μας, δικαιώνει τα προφητικά λόγια της διάσημης συγγραφέως Σαρλότ Μπροντέ, σύγχρονης του Θάκερεϊ: «... Ο Θάκερεϊ θα αναγνωριστεί όπως του αξίζει σ’ έναν αιώνα από σήμερα. Σε εκατό χρόνια θα βρεθεί ένας κριτικός που θα διακρίνει μέσα στα θολά νερά του αιώνα μας το ανεκτίμητο μαργαριτάρι του πρωτότυπου, μοναδικού νου του».

JU U E N GREEN ΜΑΚΡΙΝΕΣ ΧΩΡΕΣ Οικονομικά κατεστραμμένες, η δεκαεξάχρονη Ελίζαμπεθ και η μητέρα της εγκαταλεί­ πουν το Λονδίνο και βρίσκουν άσυλο στην πλούσια φυτεία ενός συγγενή τους στη Γεωργία. Μια καινούρια ζωή τις περιμένει σ’ αυτόν το νέο τόπο όπου η ανεμελιά αρχίζει να σκιάζεται από τα σύννεφα του εμφύλιου πολέμου ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο. Μετά τη φυτεία, η ζωή της Ελίζαμπεθ συνεχίζεται στη Βιρτζίνια όπου σια ξεφαντώματα της καλής κοινωνίας θα γνωρίσει τον Ιωνάθαν. Όμως ο γάμος του με μια μιγάδα θα βάλει τέλος σ’ αυτόν τον έρωτα. Η Ελίζαμπεθ ανταποκρίνεται στην αγάπη του γιού του πλούσιου κηδεμόνα της, παρόλα αυτά όμως συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να ξεχάσει τον Ιωνάθαν. Είναι λοσιόν δυνατόν ν’ αγαπά ταυτόχρονα δύο άνδρες;

Ε Ξ Α Ν Τ Α Σ Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Η Τζαβέλλα 1 - 106 81 Αθήνα - Τηλ. 3604885 - 3622064 - Fax 3613065

Κυκλοφ ορούν

Μπόχονμιλ Χράμπαλ

L

Το μυρωμένο λιβάδι όπου διασκε­ δάζουν οι αισθήσεις, είναι από τα αριστουργήματα της αραβικής ε­ ρωτικής λογοτεχνίας. Ενας ύμνος στον έρωτα, στο κορμί και στον Θεό που προίκισε, άντρες και γυναίκες, με το σώμα και τα μέλη του για να τα χρησιμοποιούν και να τα απολαμβάνουν: μια αρα­ βική ελεγεία στις χαρές των αι­ σθήσεων, που μέσα της ανακλαδίζεται νωχελικά, πλανεύτρα, παθιάρικη και μαυλίστρα η Ανατολή, καλώντας τον αναγνώστη σ’ ένα ο­ νειρικό ταξίδι σε αναζήτηση της χαράς του κορμιού, χωρίς κανένα ταμπού, απιθώνοντάς τον ανάλα­ φρα πάνω σ’ ένα «ιπτάμενο χαλί» για να ζήσει Μία από τις Χίλιες και μία νύχτες.

:- ' Μ

Υποταγή στη μοίρα σημαίνει φυγή, απώθηση, εγκεφαλικά οικοδομή­ ματα χωρίς νόημα, σημαίνει θάνα­ το. Ενώ ποθούμε τη ζωή, ενώ τόσο έντονα θέλουμε να ζήσουμε, απ’ την πολλήν αγάπη η φωνή μας τσακίζει. Οι εφιάλτες κυνηγούν αδιάκοπα το φίλο του Χράμπαλ, τον Βλάντιμιρ Μπόουντνικ, αυτό τον «τρυφε­ ρό βάρβαρο» το λαίμαργο κι αδέ­ ξιο, που σέρνει τα άγχη του, στις μπιραρίες της πρωτεύουσας της Βοημίας. Έχει, για τον κόσμο που τον περιστοιχίζει, μιαν εικόνα Α­ ποκάλυψης. Παραμονεύει, όμως, να βρει μέσα στην καταστροφή την ευκαιρία μιας ανανέωσης. Κι έτσι ξεπηδάει, σαν το Φοίνικα μέσ’ απ’ τις στάχτες, άπ’ αυτό το γενικό χάος που γίνεται γι’ αυτόν πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης.

ΧΑΝΝΑ

Πρόκειται για ένα δίτομο ίρχο (ο δεύτερος τόμος Η αυτοκράτειρα θα κυκλοφορήσει προσεχώς από τον ίδιο εκδοτικό οίκο) με ά­ ξονα την πραγματική ζωή της πα­ σίγνωστης διευθύντριας του αι­ σθητικού οίκου καλλυντικών, Έλενας Ρουμπινστάιν, δημιουργεί ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα όπου τα μεγάλα πάθη και οι οριακές κα­ ταστάσεις μας παραπέμπουν στα κλασικά αριστουργήματα του εί­ δους. Με τη Χάννα, ο Πολ-Λου Σούλιτζερ έγραψε ένα μεγάλο ερωτικό μυθιστόρημα, γεμάτο πάθος, συγ­ κίνηση και περιπέτεια, για την ά­ γνωστη στο πλατύ κοινό και συ­ ναρπαστική ζωή μιας μεγάλης γυ­ ναίκας που δημιούργησε τήν επι­ στήμη της αισθητικής προσώπου: της Έλενας Ρούμπινσταϊν.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ — Μαυρομιχάλη 7 · 106 79 Αθήνα · τηλ. 36 30 903_ _ _ Ιωάννου Μιχαήλ 2 · 546 22 Θεσσαλονίκη · τηλ. 26 47 48

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΩΣΤΙΣ

Ε λλις Π ίτερ ς Τα χ ρονικ ά του αδελφού Κ άντφελ

Ετοιμάζονται: • Η κουκούλα του Μ οναχού • Η γιορτή του Α γιου Π έτρου

Κεντρική 'Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Α ριά δ νη, Ζ. Πηγής 2-4, 106 78 Αθήνα, τηλ. 36.23.113, 36.05.097

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

,οΚΡΕΜΜΥΔΚί Φιλίσα Χατζηχάννα: Το γαλάζιο βιολί

Σπόρος Επαμεινώνδας: 0 Βασί­ λης κι ο Κρεμμύδας

Nat Hentoff: Αυτό το σχολείο θα με τρελάνει

Gianni Rodari

maxceUo α ιφ Μ ί

GMAW/ RoPAKt fl° >

vyQ

“>Ua

ΑΤΑΛΑΝΤΗ

m g a y v u ta SiKovuj(j<i<*o■,>,RosalbaCaicuno

•ί / Ο ν ; 10 Y A N T Q N A K H

• A £

ΤΟΥΑΟΡΑΤΟΥ

Guten&evp Gianni Rodari: Οι περιπέτειες το Αντωνάκη τον Αόρατον

Αθηνά Παπαδάκη (επιμέλεια): Τα παραμύθια μας

Marcello Argilli: Πολύχρωμα παρα-

Gianni Rodari: Αταλάντη

9 1 B Y X S IN I

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ

n iT S iA E S

ΜψΛΜ&Ωφ

Hazel Townson: Οι βνσσινί πιτσίλες σκορπίζουν πανικό

Έρση Ιωάννου: Ταξίδι στη νεραϊ. δοχώρα____________

Gutenberg

1 . Ο Άνθρωπος π ου αγαπούσε τα Νησιά D .H . L A W R E N C E Απόδοση Σπόρος Ηλιόπουλος

2. Η Γρεναδιέρο (Το Σπίτι με τις Ροδιές) HONORE DE BALZAC Μετάφραση Έφη Κορόμηλά

3.

Οι Τέσσεροι Διάβολοι

HERM AN BANG Μετάφραση Κώστας Χατζόπουλος

4.

Η Πανσιόν και Άλλα Διηγήματα JA M E S JO Y C E Μετάφραση Κοσμάς Πολίτης

5.

Περιπλάνηση

G IO V A N N IV E R G A Μετάφραση Ελένη Ροντογιάννη

ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ι. Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα ελληνων συγγραφέων (Α'-Β")

σειρά «Λογοτεχνία για Νέους» απευθύ­ νεται κυρίως σε ηλικίες από την εφηβική και πάνω, στοχεύοντας σε μιαν ουσια­ στικότερη εισαγωγή του νέου αναγνώστη στο σο­ βαρότερο διάβασμα, στο είδος του βιβλίου δηλαδή που θα τον συνοδεύει σ’ όλη του τη ζωή.

Η

ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΓΚΑΡΗ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ «ω! του Κωνσταντίνου Καλλίπολις εράσμια...»

I Ι^Λ-ρα'

MjcaCvijcfy-l!

•JU.-&C - kc*0fk?oic<^K(uS^^]e'fVt77l25v7n0t^e^1sJir "

Ο '^Ο Μ Τ ^^Μ χ ^Λ ^Μ Τ ΐ^^

.^^0tf^{i0^e^<m>if’fl^pjwkpi^M<Uise{rpaS/x^l^Jlaff· Ι^ΐ'ίωντΕ ,

'

,

V /«<■·, V , ο . , * Ε,ο'λΡΫ ±*3tr*fV 3lA ' * ί γ τ · · · ί * * Π *

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ

στου Γκοβόστη, Ζωοδόχου Πηγής 21, τηλ. 36.15.433

ΔΙΑΒΑΖΩ Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 252

Μ Ο ΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Επιμέλεια Ηρακλής Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟ Υ ΕΡΕΥΝΑ: Οι πέπλοι της Ιφιγένειας (Γράφει ο Λέανδρος Πολενάκης) Η ιστορία των ελληνικών κόμικς (Γράφει η Ντόρα Βυζοβίτου) Τα Μ ΜΕ στον Ελλαδικό χώρο (Γράφει η Μαριάννα Ψύλλα) Ένας ανοιχτός φάκελος: Σαρτρ (Γράφει ο Γιώργος Πεφάνης) Ο Ναζισμός και η λαΐκιστική αντίληψη για την πραγματικότητα (Γράφει η Μαρίνα Σκλήρη)

18 20 21 26 29 36

Έφυγαν... (Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη)

42

12 Δεκεμβρίου 1990 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ:

Τιμή: Δρχ. 800

επιλεκτική βιβλιογραφία επιλεκτική δισκογραφία

40

50 66

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΑΡΚ ΤΟΥΑΙΝ

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Αλεξάνδρα Χαΐνη: Χρονολόγιο Μαρκ Τουαίν Αλεξάνδρα Χαΐνη: Μαρκ Τουαίν..."ένας εντυπωσιακός τύπος” Βαρβάρα Σπυροπούλου: «Η καρδιά μου ανήκει στον αιώνα μου» Κοινωνικές παράμετροι στη ζωή και το έργο του Μαρκ Τουαίν Κώστας Χωρεάνθης: Τομ Σώγερ, η ανακάλυψη του θησαυρού της παιδικότητας Α. Μ . Παναγή: Η συμβολική σημασία του Τζιμ Παναγιώτα Ψυχογιού: Το ταξίδι του Τομ Σώγιερ και του Χώκλμπερυ Φιν Κατερίνα Κέη: Έργα του Μαρκ Τουαίν στα ελληνικά

95 101

Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υ­ μηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49,951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Τα 22 εμπορικότερα ελληνικά βιβλία του 1990 Μιλούν οι συγγραφείς των μπεστ-σέλερ του 1990

106 107

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

Π ΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφουν ο Θ. Ψαλιδόπουλος και ο Σ. Ντάλης ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν η Ελένη Χωρεάνθη, ο Λεωνίδας Κυβέλος και ο Χρ. Ηλιόπουλος ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν η Έφη Πανσέληνου και ο Χρ. Ηλιόπουλος ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν ο Γ. Σκαρπέλος και ο Θ. Ψαλιδόπουλος

Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

72 77 80 85 91

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο Κωστής Παπαγιώργης μιλάει στον Μισέλ Φάις

122

ΕΠΙΛΟΓΗ 129 133 136 140 144

Π ΛΑ ΙΣΙΟ Γράφει ο Γ. Κουβαράς ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

153

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

157

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Γιουκιο Μισίμα

Παρακαλούμε τους εκδότες να αποστέλλουν το συντομότερο δυνατόν τα βιβλία τους στα γραφεία του περιοδικού για την άμε­ ση ενημέρωση της συντακτικής επιτροπής, η οποία υπογράφει τα κείμενα που ακολουθούν.

Χωρίς Πατρίδα Συγκλονιστικές μαρτυρίες μιας γενιάς Ελλήνων οι οποίοι μετανάοτευοαν, τη δεκαετία του '60, για να επιτύχουν μια καλύτερη ζωή από (χυτή που τους πρόσφερε η γενέτειρά τρυξ· Αναφερό­ μαστε στους 'Ελληνες μετανάστες της Γερμανίας, τους Γκασταρμπάιντερ όπως τους αποκαλούσαν καί όπως εξακολουθούν να ονομάζουν όσους έχουν παραμείνει. Στη νεότερη ιστορία του τόπου μας ποικίλα μεταναστευτικά ρεύματα οδήγησαν πολ­ λούς συμπατριώτες μας σε χώρες όπου η οικονομική τους ανά­ πτυξη απαιτούσε εργατικό δυναμικό σε διαφορετικούς τομείς απασχόλησης. Έτσι η Αίγυπτος παλιότερα, η Αμερική ύστερα, ο Καναδάς αργότερα, η Νότιος Αμερική πιο πρόσφατα απορρόφησαν και αξιοποίηοαν ένα ανθρώπινο δυναμικό για την κοινωνική, την οικονομική και την πολιτιστική τους εξέλιξη. Οι χώρες αυτές όμως άφησαν περιθώρια στο ελληνικό δαιμό­ νιο να δραστηριοποιηθεί και στους εκπροσώπους του να κατακι ήσουν υψηλές θέσεις στην κοινωνική ιεραρχία. Αλλά η Γερμανία, ιούς Έλληνες μετανάστες, τους χρησιμο­ ποίησε αποκλειστικά για ορισμένους παραγωγικούς σκοπούς και κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας. Εδώ, λοιπόν, η ελληνική πρωτοβουλία περιορίστηκε να υπηρε­ τήσει την αυστηρά οργανωμένη γερμανική κοινωνία και τα ουμφέροντά της. Το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας δεν είναι το πρώτο στο οποίο ο I ιώργος Μαντζουράνης αναφέρκται στους Έλληνες της Γερμανίας· επανειλημμένα ο συγγραφέας στις εκδόσεις του έχει καταγράψει και ερευνήσει τα προβλήματα που δημιούργησε αυτή η μετανάστευση. Σταυροφόρος, λοιπόν, του Ελληνισμού της Γερμανίας ο Μαντζουράνης δεν έμεινε σε στατιστικές και α­ πρόσωπες παρατηρήσεις, συνάντησε χιλιάδες «Γκασιαρμπάιντερς» και κατέγραψε τις περιπτώσεις τους, τα ποικίλα προ­ βλήματα που αντιμετώπισαν κατά τη διάρκεια της προσαρμο­ γής τους. Οι εκδοχές του προβλήματος «εργάτης στη Γερμανία», όπως προβάλλονται μέσα από τις συγκινητικές διηγήσεις τους, προσφέρονται για ποικίλες αναλύσεις και ερμηνείες. Το βιβλίο αυτό εκτός από το κατατοπιστικό εισαγωγικό και τις κυρίως α­ φηγήσεις των μεταναστών, ολοκληρώνεται με ένα κεφάλαιο που τιτλοφορείται: «Εδώ μας λένε 'Γερμανούς’». Με ώριμη γλώσσα, συγκροτημένη σκέψη και τραγικά συναισθήματα οι άν­

χρονικα/19 θρωποι αυτοί διατυπώνουν την κρίση τους όχι μόνο για το κα­ θεστώς μέσα στο οποίο δούλεψαν, αλλά κυρίως γι' αυτό που βρήκαν με την επιστροφή τους. ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ. Τα παιδιά του Ν ότου (Μας λένε Γκασταρμπάιντερ.... και στην πατρίδα «Γερμανούς»), Αθήνα, Gutenberg, 1990. Σελ. 160.

Η Λου, ο Μττλου και τα παιδιά Α π ό τα προσφιλέστερα εκφραστικά μέσα των παιδιών είναι η ζωγραφική και το σχέδιο, τα οποία μπορούν παράλληλα να με­ ταδίδουν και πολύτιμες γνώσεις. Αυτά τα μέσα, λοιπόν, αξιοποιούν οι δημιουργοί των βιβλίων της σειράς «Μπαλόνια». Δί­ νουν την ευκαιρία στα παιδιά να διασκεδάσουν με χαρούμενα παιχνίδια και ασκήσεις δεξιοτήτων, και φιλοδοξούν να ενεργο­ ποιήσουν τις αισθήσεις και το πνεύμα τους, να πλουτίσουν τις γνώσεις και την παρατηρητικότητά τους. Η σειρά αποτελείται από 4 βιβλία-τετράδια και απευθύνεται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας και των πρώτων τάξεων του Δη­ μοτικού. Ακολουθώντας τη διαδικασία που τους προτείνουν οι συγγραφείς, τα παιδιά ζωγραφίζουν, μαθαίνουν τα χρώματα, σχεδιάζουν μετρώντας και παίζοντας με τα σχήματα και εξοι­ κειώνονται με απλές έννοιες. Είναι ένα παιχνίδι λέξεων και εικό­ νων που ξεπροβάλλουν από σελίδα σε σελίδα, με τη συμμετοχή του ίδιου του παιδιού. Κάθε σελίδα δίνει μια πρόσθετη γνώση σ' αυτή που κατακτήθηκε στις προηγούμενες. Ό λες οι ασκή­ σεις οδηγούν σε αυτοσχεδιασμούς. Το παιδί έτσι είναι ελεύθερο να δώσει μια δική του διάσταση στην άσκηση. Σύντροφοι και οδηγοί στο παιχνίδι είναι η Αου και ο Μπλου δύο αρκουδάκια που αγαπούν πολύ τα χρώματα, τα σχήματα και τα παιδιά. Τα παρακινούν να παίξουν, να ζωγραφίσουν, να λύσουν γρίφους, να γράψουν ιστορίες και να αλληλογραφή­ σουν μαζί τους. Ό σ α δε απ' αυτά στείλουν γράμματά τους στη διεύθυνση των εκδόσεων τα περιμένει μια ευχάριστη έκπληξη, Ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη σειρά που βοηθάει τα παιδιά να περάσουν ευχάριστα και δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους. ΡΙΚΑΚΗ ΑΘΗΝΑ-ΣΩΑΟΥ ΤΕΤΗ. Παίζω με τα χρώματα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1990. Σ ελ 32. Δρχ. 350. ΡΙΚΑΚΗ ΑΘΗΝΑ-ΣΩΑΟΥ ΤΕΤΗ. Παίζω μ ε τα σχήματα. Αθήνα, Καστανη&της, 1990. Σελ. 32: Δρχ. 350. ΡΙΚΑΚΗ ΑΘΗΝΑ-ΣΩΑΟΥ ΤΕΤΗ. Παρατηρώ και ζωγραφίζω. Αθήνα, Καστανιώτης, 1990. Σελ. 32. Δρχ. 350. ΡΙΚΑΚΗ ΑΘΗΝΑ-ΣΩΑΟΥ ΤΕΤΗ. Συγκρίνω και σχεδιάζω. Αθήνα, Κα­ στανιώτης,, 1990. Σελ. 32. Δρχ. 350.

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ από 15 έως 27 Νοεμβρίου 1990

Αριστοτέλης-Παγκράτι, Βαγιονάκης-ΑΘ., Βασιλόττουλος-Χαλάνδρι, Γνώση-ΑΘ.( Γκοβόστης-ΑΘ., Δωδώνη-ΑΘ., Ελευθερουδακης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., Καρα6ίας-Ρουσόπουλος-ΑΘ., Κατώι του Βιβλίου-Θεσσ., Κρομμύδας-Χίος, Λέσχη του Βι6λίου-ΑΘ., Μττοστάνογλου-Πειραιάς, ΌμηροςΒόλος, Πολΰεδρο-Πάτρα, Ραγιάς-Θεσσ., Ψυχογιός-ΑΘ.

fcyPIAZANO*

Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ο Σ Φ.: Ελλάς υπό το μηδέν Μ Α Τ Ε Σ ΙΣ Π .: Η μητέρα του σκύλου

ΚΑΚΤΟΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Σ

Δ Ο Υ Κ Α Μ .: Εις τον πάτο της εικόνας

ΚΕΔΡΟΣ

Β Α Μ Β Ο Υ Ν Α Κ Η Μ .: Ο ι παλιές αγάπες πάνε στον Παράδεισο Α Μ Π Α Τ Ζ Ο Γ Λ Ο Υ Π .: Παύλος και Ελένη Μ Ο Υ Ρ Σ Ε Λ Α Σ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά

ΚΕΔΡΟΣ ΚΕΔΡΟΣ

Σ ΙΜ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Κ έ Ξενοκρατία, μισελληνισμός και υποτέλεια Μ Ο Ρ Α Β ΙΑ Α .: Ταξίδι στη Ρώμη

Σ. I. Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Τ Η Σ

χρονικα/21

Jh — J k

Οι πέπλοι της Ιφιγένειας' (Αγαμέμνων, 228-247) «Λιτός δέ καί κλήδονας πατρφους παρ’ ούδέν, αιώνα παρθένειον, έθεντο φιλόμαχοι βραβής· φράζεν δ’ άόζοις πατήρ μετ’ ενχάν δίκαν χίμαιρας ΰπερθε βωμοϋ πέπλοισι περιπετή παντί θυμω προνωπή λαβεϊν αέρδην στόματός τε καλλιπρφρον φύλακα κατασχεϊν φθόγγον αραιόν οϊκοις, βία χαλινών τ ’ άναύδω μένει· κρόκου βαφάς δ ’ ές πέδον χέουσα έβαλλ’ έκαστον θυτήρων απ’ όμματος βέλει φιλοίκτω, πρέπουσα θ’ ώς εν γραφαΐς προσεννέπειν θέλουσ’, έπεί πολλάκις πατρός κατ’ άνδρώνας εύτραπέζους έμελψεν, αγνά δ ’ άταύ- ... ρωτος αύδά πατρός φίλου τριτόσπονδον εύποτμον αιώνα φίλως έτίμα...» Μέρος μιας εκτενέστερης ανέκδοτης μελέτης τοο συγγραφέα

(Κλάματα, παρακάλια στον πατέρα, μηδέ τα νειάτα, ουδέ την παρθενιά της, λογιάσαν οι σκληρόψυχοι κριτές της. Ευχήθηκεν ο κύρης και προστάζει ανάερα παν’ απ’ το βωμό, σφαχτάρι, στα πέπλα τυλιγμένη να τη σκώσουν, γερά να τη βαστούν. Η κεφαλή της γερτή· φυλακισμένο τ ’ ώριο στόμα, να πεδήσουν κατάρας φωνή για το σπίτι. Έτσι, βουβή, με βία χαλινωμένη. Όντας κυλά στο χώμα κροκωτός χτύπαε του ματιού της η πικρή σαϊτιά ένανέναν τους φονιάδες κι έμοιαζε γραφή που θέλει να μιλήσει Ό τι για χάρη κύρη αγαπημένου αυτή, στα πατρικά τραπέζια, με πάναγνη παρθενική φωνή, πολλές φορές, τρίσπονδο παιάνα ψάλλοντας, ετίμα το καλόγνωμο τραγούδι.)

τίτλο «Ο Αισχύλος

πολύτιμο αντικείμενο».

22/χρονικα Ιφιγένεια θυσιάζεται τυλιγμένη στους πέ­ πλους της; Οι πέπλοι του στ. 232 (πέπλοισι πε· ριπετή), είναι άραγε οι δικοί της πέπλοι, της νέας παρθένου, της κόρης που οδηγείται στη σφαγή, ή πρόκειται άραγε για το φόρεμα του πατέρα της, Αγαμέμνονα, απ’ το οποίο κρατιέται σφιχτά εκείνη, μ’ όλη της τη δύναμη καθώς οι δήμιοι προσπαθούνε να την αποσπάσουν απ’ την πατρική αγκάλη; Η αμ­ φισημία των λέξεων και όρων που χρησιμοποιεί ε­ δώ ο Αισχύλος, δε μας επιτρέπει να δώσουμε μία και μόνη απάντηση στο ερώτημα που μοιάζει να βα­ σανίζει ακόμη φιλόλογους κι ερευνητές. Κατά την Anne Lebeck πάντως, δεν πρέπει να παρασυρόμαστε απ’ την τάση να επιβάλουμε στα κείμενα του Αισχύ­ λου μια καθαρότητα ή συνέπεια, που δεν διαθέ­ τουν. Η αμφισημία της Αισχυλικής γλώσσας δεν ε­ πιδιώκει να συσκοτίσει την αληθινή σημασία, αλλά, αντίθετα, να πολλαπλασιάσει τον αριθμό των δυνα­ τών αναγνώσεων. Το πιο πάνω χωρίο, μ’ άλλα λό­ για, θα πρέπει να έθετε και στους θεατές του 5ου π.Χ. αιώνα το ίδιο πρόβλημα διπλής ερμηνείας. Ας δεχτούμε λοιπόν σαν γεγονός ότι η Ιφιγένεια οδη­ γήθηκε πράγματι στο βωμό τυλιγμένη στους πέ­ πλους της. Το κείμενο του Αισχύλου δεν αποκλείει, κάθε άλλο μάλιστα, μια τέτοια εκδοχή.1 Στην περί­ πτωση αυτή θα πρέπει, εννοείται, να ταυτίσουμε τους πέπλους τού στ. 232 με τις κρόκου βαφές τού στ. 238. Για το ζήτημα αυτό, πιο κάτω. Πριν επιχειρήσω την ανάλυση του χωρίου που μ’ ενδιαφέρει, θα ήταν χρήσιμη μια αναδρομή στις πη­ γές του μύθου, στις πληροφορίες που αντλούμε απ’ τα Κύπρια Έπη που, ήδη απ’ τον 7ο π.Χ. αιώνα, θέ­ λουν την Ιφιγένεια να παρασύρεται στην Αυλίδα με το στρατήγημα του δήθεν γάμου της, με τον Αχιλλέα. Δεν είναι απίθανο επομένως να χρησιμοποίησε το στοιχείο αυτό, του ψεύτικου γάμου, ο Αισχύλος στη χαμένη πια Ιφιγένειά του που, σύμφωνα με τον Th. Zielinski δεν πρέπει να είναι προγενέστερη του 460, γράφτηκε δηλαδή μόλις δύο χρόνια πριν απ’ την Ορέστεια.2 Το θέμα του γάμου-θανάτου όπου μία παρθένος προσφέρεται σαν «σύζυγος» σε θεότητα του κάτω κόσμου είναι πανάρχαιο. Το συναντάμε στα λαϊκά παραμύθια, στις αφηγήσεις, στους θρύλους των πε­ ρισσότερων λαών της γης. Οι δε σχέσεις ανάμεσα στο γάμο και στο θάνατο, στην Ορέστεια του Αισχύ­ λου ειδικά, έχουν γίνει από νωρίς αντικείμενο επι­ στημονικής έρευνας. Σημειώνω χαρακτηριστικά τις εργασίες του A. Moreau που επισημαίνει εύστοχα τα δύο ουσιώδη επεισόδια, καθοριστικά Yta τη μοί­ ρα νικητών και ηττημένων στην τριλογία: πρόκειται για το γάμο της Ελένης με τον Πάρι και για τη θυ­ σία της Ιφιγένειας. Επεισόδια, αυτά καθαυτά διπλοσήμαντα, μια και η ένωση της Ελένης με τον Πάρι αποτελεί την αιτία του αφανισμού ενός ολόκληρου λαού, ενώ η θυσία της Ιφιγένειας δεν μπορεί ν’ απο­ χωριστεί εντελώς από το γάμο, εφόσον, όπως είδα­ με, την έφεραν στην Αυλίδα σαν «νύφη» του Αχιλλέα.3 Επίσης η Nicole Loreaux, διαπιστώνει όχι, αν για την Ιφιγένεια (του Ευριπίδη), όπως καίιγ,ιαιτην Πο­ λυξένη, ο γάμος αναμιγνύεται, συγχέεται με τη θυ­ σία, αρμόζει να δούμε εδώ κάτι περισσότερο από fe να ποιητικό παιχνίδι πάνω σε μια.βαρύνουσας.αη-

Η

μασίας μεταφορά. Ένα σχήμα που μας ενδιαφέρει άμεσα, μπορεί, σε πρώτο επίπεδο, ν’ αναλυθεί ως ε­ ξής: οι παρθένες που οδηγούνται στο θυσιαστήριο προορίζονται για σύζυγοι του Άδη. Στις ανα­ παραστάσεις της κοινωνικής ζωής ο γάμος, αντί­ στοιχα, εξισώνεται μεταφορικά με θάνατο, επειδή θεωρείται ότι, κατά τη διάρκεια της γαμήλιας τελε­ τής η νύφη «πεθαίνει». Έτσι, στους Λοκρούς π.χ., οι νύφες πιστεύεται ότι μιμούνται την Περσεφόνη που απάγεται για χάρη ενός μνηστήρα που φθάνει από τον κάτω κόσμο, του Πλούτωνα.4 Αφιερώνοντας τις νέες κοπέλες στον Άδη η τέχνη, αντιστρέφει α­ πλώς τη συνήθη τάξη των πραγμάτων: οι Τραγικές παρθένοι κερδίζουν τη διαμονή τους στον κάτω κό­ σμο, με τον ίδιο τρόπο που εγκαταλείπει μια κοπέ­ λα την πατρική στέγη για να εγκατασταθεί στο σπί­ τι του συζύγου της, ενώ η μοίρα τους είναι να βρουν, χωρίς πληρέστερη διευκρίνηση, το γάμο μέ­ σα στον Άδη, την ένωση με τον Άδη: το Τραγικό πεπρωμένο των Παρθένων εγγράφεται, στο χώρο της θυσίας ή της θανάτωσης, ακριβώς επάνω στη διαφορά δυναμικού ανάμεσα στους όρους μέσα και με. Μοιάζει σαν να μην υπάρχει άλλη εκλογή απ’ το να περάσει μία παρθένος δια μέσου της «ήπιας» ή της «σκληρής» εκδοχής του γάμου-θανάτου.5 Αν η ισομοιρία γάμου-θανάτου διαφαίνεται στην ίδια την Ελληνική γλώσσα, εξισώνεται δε στην Τρα­ γωδία η θυσία μιας παρθένου με το γάμο της, εδώ, στο χωρίο του Αγαμέμνοναπου με απασχολεί, η θυ­ σία της Ιφιγένειας διαθέτει δύο επιπλέον στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη σε κάθε σοβαρή προσπάθεια ανάλυσης. Πρόκειται για τον ψεύτικο γάμο της κόρης με τον Αχιλλέα, για το οποίο έκανα ήδη λόγο, και για την έλλειψη οποιουδήποτε στοι­ χείου συναίνεσης της Ιφιγένειας στη θανάτωσή της, πραγματικής ή πλασματικής.® Στην ουσία δεν πρόκειται για θυσία, αλλά για φόνο. Η νεαρή θυγα­ τέρα του Αγαμέμνονα οδηγείται στο βωμό σαν κα­ τσίκι (δίκην χίμαιρας), τυλιγμένη στους πέπλους (πέπλοισι περιπετή), φιμωμένη (βία χαλινών), ανή­ μπορη ν’ αρθρώσει λέξη (αναυδω μένει), να καταραστεί τους φονιάδες της (κατασχεϊν φθόγγον άραίον οΐκοις), ενώ τη σηκώνουν ανάερα πάνω απ’ το βωμό (πρβλ. το Δημ. Τραγούδι: «ανάερα την πάνε»), μπρούμητα (ϋπερθε βωμού προνωπή λαβεΐν άέρδην), και, ακριβώς εκείνη τη δραματική στιγμή, οι πέπλοι της πέφτουν στη γη (κρόκου βαφάς δ ’ ές πέδον χέουσα). Προκύπτει αυτονόητα το ερώτημα που βασάνισε, ήδη απ’ το 1895, τον Willamowitz: «γιατί αφήνει η Ιφιγένεια vq πέσουν οι πέπλοι της στη γη - Cur Vestem Demisit Virgo;»7 ριν επιχειρήσω να δώσω λογικοφανή απάντη­ ση στο ερώτημα αυτό, θα πρέπει να εξετάσω πρώτα συνοπτικά τι μπορεί ν’ αντιπροσωπεύει ο πέ­ πλος της Ιφιγένειας, οι κρόκου βαφές τ ου στ. 238. Ο κρόκεος πέπλος εμφανίζεται πυκνά στα κείμε­ να της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας. Είναι γυ­ ναικείο συνήθως ένδυμα, στενά συνδεδεμένο με τη χάρι, τη θηλυκή γοητεία. Αποτελεί επίσης ένδυμα νεόνυμφης (Ευριπίδη, Ιων889-90), αλλά και πένθιμη περιβολή (Ευριπίδη, Φοίνισσες 1491). Στους Ορφι­ κούς ύμνους σχετίζεται με την Εκάτη και τη χθόνια θεότητα Μηλινόη. Μέ παρόμοιο πέπλο στόλιζαν το

Π

χρονικα/23 άγαλμα τής Αθηνάς στη γιορτή των Παναθηναι'ων (βλ. Ευριπίδη, Εκάβη 468). Ο Αριστοφάνης τέλος, στο πασίγνωστο χωρίο της Λυσιστράτης (645, κατ' έχουσα τόν κροκωτόν άρκτος ή Βραυρωνίοις), μας πληροφορεί για μιαν άλλη χρήση του πέπλου αυ­ τού, του κρόκεου ή κροκωτού, τον οποίο φορούσαν τ ’ αφιερωμένα στο ιερό της Θεάς Αρτέμιδος, στη Βραυρώνα της Αττικής, νέα κορίτσια που υπηρε­ τούσαν εκεί, Οι περίφημες άρκτοι. Διαθέτουμε δε, απ’ τον σχολιαστή της Λυσιστράτης την αξιόλογη πληροφορία ότι, σε κάθε περίπτωση η αρκτεια (διά­ στημα που έπρεπε τα νέα κορίτσια της Αθήνας να περάσουν, αφιερωμένα στο ιερό της Αρτέμιδος, ή η τελετή αποβολής του κροκωτού φορέματος με τη λήξη της θητείας τους) σχετίζεται με τον Αθηναϊκό θεσμό του γάμου,8 εγγραφόμενη στα πλαίσιά του. Απ’ την άλλη μεριά είναι γνωστές οι διασυνδέσεις της λατρείας της Αρτέμιδος ότη Βραυρώνα με το μύθο της Ιφιγένειας.9 Σύμφωνα με ορισμένη παρά­ δοση, η πρωτότοκη θυγατέρα τού Αγαμέμνονα δε θυσιάστηκε στην Αυλίδα αλλά στη Βραυρώνα κι η θεά υπεκατέστησε την τελευταία στιγμή την κόρη μ’ ένα ζωικό θύμα, με μία όρεία μόσχο (ελαφίνα), ή με μιαν αρκούδα. Θα μπορούσα να συμφωνήσω στο σημείο αυτό με τον Pierre Vidal-Naquet, που βλέπει στον παραλληλισμό της Ιφιγένειας με μία ελαφίνα ή αρκούδα, έναν τρόπο να υπογραμμιστεί η παρέκ­ βαση που συνιστά κάθε ανθρωποθυσία, καθώς η α­ γριότητα του θύματος προβάλλει ανάγλυφη την α­ γριότητα της πράξης.10 Η Nicole Loreaux παρατη­ ρεί ότι, όταν η Άρτεμις (ή ο μύθος) υποκαθιστά ένα ζωϊκό θύμα που ξεψυχά κάτω απ’ το μαχαίρι του δη­ μίου στη θέση μιας παρθένου, ο κόσμος της αγριό­ τητας έχει υπεισέλθει οριστικά κι αμετάκλητα στο χώρο της θυσίας.11 Θα πρέπει λοιπόν να μεταθέ­ σουμε τον τόνο απ’ το διπολικό σχήμα άγριο - οι­ κιακό, στην αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτό πόυ ήδη δα­ μάστηκε, και σ’ εκείνο που δε φόρεσε ακόμα το ζυ­ γό. Για την Ιφιγένεια στην Αυλίδα, γάμος και θυσία επικαλύπτονται. Προσμένοντας το «δαμασμό» που είναι ο γάμος, η νεαρή κόρη ταυτίζεται θεληματικά με μια φοράδα ακόμη αδάμαστη, μια δαμάλα που δεν μπήκε ακόμα σε ζυγό.12. Το χειρόγραφο της Ραβέννας της Λυσιστράτης (Ravenne 137,4, Α) μας παραδίδει στη θέση τού κατέχουσα τον κροκωτόν (όταν φορούσα τον κροκω­ τό), καταχέουσα τον κροκωτόν (όταν άφησα να κυ­ λήσει στη γη ο κροκωτός μου). Η Χριστιάνα Σουρβίνου-lnwood έχει έγκαιρα συσχετίσει την πα­ ράδοση του χειρογράφου της Ραβέννας με το θέμα που εξετάζεται. Στο άρθρο που αφιερώνει,13 εντο­ πίζει το πρόβλημα πάνω στη συνάφεια των τελετών της αρκτείας με το γεγονός της αποβολής τόυ κρό­ κεου πέπλου από την Ιφιγένεια τη στιγμή τής θυ­ σίας: «Η ιστορία της Ιφιγένειας φτάνει στην κορύ­ φωσή της με τη θυσία ενώ η τελετή της αρκτείας περιλάμβανε σε μία δεδομένη στιγμή την αποκάλυ­ ψη, γύμνωση των μικρών κοριτσιών που συμμετεί­ χαν σ’ αυτήν. Η Ιφιγένεια και οι άρκτοι φορούσαν έ­ ναν κροκωτό πέπλο ή χιτώνα, ένδυμα συνδεδεμένο με τον γάμο. Αν πρόκειται για μία τελετουργική πράξη, μπορούμε να συμπεράνοϋμέ ότι η Ιφιγένεια αφήνει να πέσέι ο πέπλος της πριν απ’ τή Θυσία, κί ότι’ ό ί άρκτοι έκαναν ακριβώς τό ίδιο κατά τή1διάρ­

κεια του δικού της τελετουργικού στις γιορτές της Βραυρώνας». Στη σχετική της μονογραφία14 κατα­ λήγει με ικανά επιχειρήματα στο συμπέρασμα ότι ο κρόκεος πέπλος της Ιφιγένειας αντιστοιχεί πράγ­ ματι με τον κροκωτό που φορούσαν για ν’ αποβά­ λουν σε κάποια φάση της τελετής, τα κοριτσάκια της Βραυρώνας (άρκτοι), κι ότι η φάση αυτή εκπρο­ σωπούσε το πέρασμά τους σ’ ένα καινούριο στάδιο, της γυναίκας που έχει φτάσει πια σε ηλικία γάμου, στο «θάνατο» της άγριας, ζωώδους, θηλυκής πλευ­ ράς τους. Χρονικά η Σουρβίνου δεν συνάπτει άμεσα την τελετουργία αποβολής του κροκωτού από τις άρκτους της Βραυρώνας, με την τελετή του γάμου, διακρίνοντας ανάμεσα σε δύο εντελώς ξεχωριστές διαδικασίες. Αλλοι συγγραφείς φαίνεται ν’ απορρί­ πτουν τη συλλογιστική της, αποκλείοντας κάθε σχέση της αποβολής του κροκωτού απ’ την Ιφιγέ­ νεια με τις τελετές της Βραυρώνας και τονίζοντας τη συνάφειά τής με τη διαδικασία του Αθηναϊκού γάμου (ΑνακαλυπτήριονΡ. Ωστόσο δε βλέπω το λόγο, γιατί θα πρέπει ν’ αποκλείσουμε την πιθανό­ τητα ο στ. 238 της παρόδου του Αγαμέμνονα, να σχετίζεται και με τις δύο αυτές τελετές, έστω κι αν στην πράξη αποτελούσαν δύο ξεχωριστές τελε­ τουργικές οντότητες, οπωσδήποτε πάντως συνδεό­ μενες εσωτερικά. Ο Τραγικός, ποιητής δεν έχει ως σκοπό την πιστή απόδοση τελετουργιών, αλλά την Αριστοτελική σύσταση πραγμάτων, η δε ερμηνεία που πρόκειται να προτείνω, βασιζόμενη στην υπό­ θεση ότι ο ποιητής συναιρεί εδώ, συνειδητά, δύο διαφορετικά σε χρόνο τελετουργικά γίγνεσθαι, για τις ανάγκες τού τραγικού μύθου και της οικονομίας του δράματος, όπου ο πέπλος τού στ. 232 (γαμή­ λιος) και ο κροκωτός χιτών τού στ. 238 (τελετουργι­ κός, της Βραυρώνας), αποτελούν ένα και το αυτό ένδυμα, πιστεύω ότι συμβαδίζει με το τραγικό νόη­ μα του Αγαμέμνονα, περισσότερο απ’ όσο οι «χωρι­ στικές» θεωρίες που θέλουν τον κρόκεο της Ιφιγέ­ νειας, το ένα ή το άλλο. Η διαδικασία του γάμου της Κλασικής Αθήνας περιλαμβάνει το Ανακαλυπτήριον, την τελετή της αποκάλυψης της νύφης, με την αφαίρεση του πέ­ πλου που την καλύπτει ολοκληρωτικά.16 Η λ., παράγωγο του ρ. ανακαλύπτω σημαίνει ακριβώς την πράξη της αποβολής του (νυφικού) πέπλου. Ένα κείμενο του Λουκιανού μας δίνει το συνώνυμό: «απάγειν της κεφαλής την καλύπτραν».17 Ο Westermarck, στην «Ιστορία του γάμου», επισημαίνει ότι η χρήση τρυ απαρεμφάτου Nubere (καλύπτειν), στη Λατινική γλώσσα έχει την έννοια του νυμφεύεσθαι, χρησιμοποιείται δε μόνο για τη γυναίκα, επιμαρτυ­ ρώντας τη σημασία του πέπλου και της διαδικασίας αφαίρεσης στην τελετή του γάμου. Δεν είναι γνωστό σε ποια ακριβώς στιγμή του γά­ μου λάβαινε χώρα η τελετουργία της αποκάλυψης της νύφης. Οι Callierrier, Deubner, Hiller von Caertingen, Collignon, την τοποθετούν χρονικά α­ μέσως πριν ή μετά τον γαμήλιο δείπνο, τη στιγμή κατά την οποία η νύφη πρόκειται να εγκαταλείψει το σπίτι του πατέρα της για να εγκατασταθεί στον ο(κο του συζύγου, της: Οι Edmond Pottier και S. Beiriach.' βΧεποϋν σ’ άυτήν; αντίθετα, την εναρκτήρια πράξη 'της τίρώτηξ νύχτας του γάμου, όταν το ζευ­ γάρι'έχει πια μέίνέϊμόνο του στο νυφικό θάλαμο.18

24/χρονικα Το κείμενο του Αγαμέμνονα μας παραπέμπει σε συμπόσιο στο οποίο συμμετέχει και η Ιφιγένεια: 244-44 «Έ πεϊ πολλάκις πατρός κα τ’ άνδρώνας εύτραπέζους έμελψεν, άγνφ δ ’ άταύρωτος αύδά πατρός φίλου τριτόσπονδον εύποτμον παιώνα φίλως έτίμα...» ( Οτι ακριβή του κύρη της αυτή, στα πατρικά τραπέζια, πολλές φορές με πάναγνη παρθενική φωνή τρίσπονδο παιάνα ψάλλοντας, ετίμα το καλόγνωμο τραγούδι.)

Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν πρό­ κειται για γαμήλιο δείπνο ή όχι. Η λέξη προτέλεια όμως που συναντάμε λίγο πριν (στ. 222) είναι μια έν­ δειξη προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς διαθέτει την ειδική σημασία μιας θυσίας που οφείλει να προ­ σφέρει η μελλόνυμφη πριν απ’ το γάμο της. 9 Η Froma Zeitlin, εύλογα συνοψίζει το νόημα στο πιο κάτω: «Η Ιφιγένεια η ίδια είναι το θύμα που πρόκει­ ται να θυσιαστεί (Πρβλ. Αγομ. 209, παρθενοσφάγοισιν 215, παρθενείου αίματος). Την έχουν παρασύ­ ρει την Αυλίδα με το τέχνασμα του ψεύτικου γάμου. Αντί να προσφέρει προτέλεια θυσία, είναι αυτή η ί­ δια το τέλειον θύμα που θα σφαγεί.20 Γνωρίζουμε ακόμη ότι ένα από τα πιο συνηθισμένα γαμήλια ή ε­ ρωτικά δώρα στην αρχαία Αθήνα είναι ο λαγός. Ά ­ φθονες παραστάσεις αγγείων «μιλούν» εύγλωττα για το θέμα αυτό. Οι J. Beazly και K.J. Dover μελέτη­ σαν τις πολυάριθμες αναπαραστάσεις, μελανόμορ­ φων ή ερυθρόμορφων αγγείων. Η ερωτική εικονο­ γραφία αποτελείται από συμπληρωματικές, διαδο­ χικές σκηνές, που η τελευταία τους καταλήγει σ’ α­ περίφραστη ερωτική ένωση, καθόλου λογοκριμένη, υπογραμμισμένη μάλιστα, αντίθετα. Σε μία Αθηναϊ­ κή λήκυθο δύο γυμνές φιγούρες στέκουν ή μία απέ­ ναντι στην άλλη. Ο ένας κρατάει στο χέρι του κόκκορα, κατ’ εξοχή ερωτικό δώρο επίσης, ο άλλος α­ πλώνει το χέρι στο φύλο του συντρόφου του. Πίσω τους εικονίζονται άλλα πρόσωπα απ’ τα οποία το πλησιέστερο δεξιά, έχει ακουμπισμένο στον ώμο του ένα ραβδί απ’ το οποίο κρέμονται δύο λαγοί. Σ’ ένα κύπελλο του Αμάσιδος (Μουσείο Λούβρου), έ­ νας άντρας στο κέντρο του αρκείται στο να χαιρε­ τήσει μια νέα γυναίκα, ενώ ο εραστής της αριστε­ ρής πλευράς προσφέρει έναν κόκκορα, εκείνος της δεξιάς έναν λαγό. Σ’ ένα ερυθρόμορφο Αθηναϊκό α­ λάβαστρον του 5ου αιώνα παριστάνεται ένας νέος αγτρας με χιτώνα που προσφέρει σε μία καθιστή γυναίκα ή οποία γνέθει μαλλί, έναν λαγό.21 Η πά­ ροδος του Αγαμέμνονα που εξετάζω, μας πληροφο­ ρεί,‘ τέλος, ότι η Ιφιγένεια (αντί να λάβει σαν γαμή­ λια προσφορά-ερωτικό δώρο απ’ τον Αχιλλέα έναν λαγό), είναι η ίδια μια γκαστρωμένη λάγισσα που κατασπαράζεται στο στερνό, λοίσθιο δρόμο της απ’ τα \φτερωτά σκυλιά» του πατέρα της (Αγαμέμνων, 119*20 και 137). προσπαθώντας να δώσω μιαν απάν­ τηση στο ερώτημα, για ποιο λόγο φέρνουν την Σ υνοψίζω,

Ιφιγένεια στο βωμό της θυσίας τυλιγμένη στους πέ­ πλους της και γιατί την κρίσιμη στιγμή, καθώς τη ζυγώνει το μαχαίρι του δήμιου, πέφτουν οι πέπλοι στη γη αποκαλύπτοντάς την: φιμωμένη και δεμένη, ανήμπορη να κινηθεί, να μιλήσει, δεν μπορεί να καταραστεί τους δημίους της. Δεν πρέπει όμως επί­ σης να ξεχνάμε ότι μια κατάρα δεν δίνεται μονάχα με τα λόγια. Μπορεί να εξακοντιστεί και με το βλέμ­ μα, με τη ματιά.22 Στη μελέτη του για το γαμικό έθιμο της αποκάλυ­ ψης της νύφης, βαθιά εξαπλωμένο σ’ όλα τα μήκη και πλάτη, ο Jacques Toytain επισημαίνει ότι για πολλούς ανθρωπολόγους και ιστορικούς θρη­ σκειών, η κάλυψη του προσώπου της νύφης κατά τη διάρκεια της γαμήλιας τελετής αποτελεί τρόπο προστασίας ενάντια στις βάσκανες επιρροές που μπορεί ν’ ασκήσει πάνω της το βλέμμα των τρίτων. Το είδος αυτό προφύλαξης είναι τόσο πιο πολύ α­ παραίτητο όσο περισσότερο βαρυσήμαντη θρη­ σκευτική πράξη είναι ο γάμος. Στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη η νέα κοπέλα με το γάμο της αποσπάται απ’ την οικογενειακή λατρεία, την εστία του πα­ τρικού οίκου για να «μεταφυτευτεί» στην εστία του οίκου του συζύγου της. Αποκόπτεται εντελώς απ’ την παλιά λατρεία για να ενταχθεί στη νέα. Εκεί, στον οίκο του άντρα της, γίνεται δεκτή σαν καινού­ ριο μέλος με μια ειδική τελετή εξαγνισμού (καταχύσματα), που αποτελεί γ ι’ αυτήν ένα είδος μύησης. Κατά τη διάρκεια του περάσματός της από τον ένα οίκο στον άλλον, δεν την προστάτευε καμία εστία. Ήταν λοιπόν απαραίτητο, για να προφυλάσσεται απ’ τις βάσκανες επιρροές, το «κακό μάτι», να έχει καλυμμένο το πρόσωπο. Για τον άντρα που δεν ε­ γκαταλείπει με το γάμο την οικογενειακή του εστία, τέτοια ανάγκη δεν προέκυπτε. Αν όντως αυτή είναι η αρχαϊκή πρόλευση της συ­ νήθειας να καλύπτουν με πέπλο το πρόσωπο τουλά­ χιστον της νύφης στο γάμο της, τότε μπορούμε ί­ σως να πιθανολογήσουμε ότι η αποκάλυψη της νύ­ φης με την αφαίρεση του πέπλου (ανακαλυπτήριον) θα γινόταν μετά την εισδοχή στον οίκο του συζύ­ γου της, αφού είχε, μπορούμε να πούμε, αποκτήσει πια τη νέα θρησκευτική της υπόσταση, έχοντας διανύσει το επικίνδυνο πέρασμα (λοίσθιος δρόμος), α­ νάμεσα στο παλιό και στον καινούριο οίκο της. Καταλήγω: οι πέπλοι της Ιφιγένειας είναι νυφι­ κοί. Ενός γάμου ανεστραμμένου όμως. Σε κάθε γά­ μο, είδαμε, υπάρχει και η συμβολική θανάτωση της μελλόνυμφης. Στη θυσία ή θανάτωση μιας παρθέ­ νου μετέχει ο γάμος της με τον Άδη. Η θυσία της Ιφιγένειας χαρακτηρίζεται απ’ την απουσία συναί­ νεσης, έστω και πλασματικής του θύματος, στοι­ χείου απαραίτητου τελετουργικά για την ευώδωση της πράξης, χαρακτηρίζεται απ’ το στοιχείο του δό­ λου: με το τέχνασμα ενός δήθεν γάμου της, την πα­ ρασύρουν στην Αυλίδα. Η ύβρις συνεχίζεται καθώς τη σέρνουν στο βωμό με τη νυφική της περιβολή. Οι πέπλοι της, στην περίπτωση, παίζουν το ρόλο μιας απατηλής γαμήλιας περιβολής που την οδηγεί, όχι στον οίκο του συζύγου της αλλά στον κάτω κόσμο. Η ολοκληρωτική αυτή αναστροφή των ιερών θε­ σμών, μιαρή αυτή καθαυτή, λειτουργεί ωστόσο και σε ένα άλλο επίπεδο: δεν είναι η κόρη του Αγαμέ­ μνονα που έχει ανάγκη προστασίας απ’ τα βάσκανα βλέμματα εδώ, αλλά, αντίθετα, οι «καλεσμένοι» του

χρονικά/2 5 γάμου-θανάτου που συμμετέχουν στην ύβρι. Όσοι παρίστανται και πρόκειται να παρακολουθήσουν τον τελετουργικό φόνο πρέπει να προστατευτούν απ’ το βλέμμα της Ιφιγένειας που, σαν βέλος, τρυπάει και σκοτώνει. Το κείμενο του Αισχύλου είναι, νομίζω, τελείως ξεκάθαρο σ’ αυτό το σημείο: . «... κρόκου βαφάς δ'ές πέδον χέουσα έβαλλ ’ έκαστον θυτήρων άπ’ όμματος βέλει φιλοίκτω, πρέπουσα θ’ ώς ίν γραφαϊς προσεννέπειν θέλουσα...» (Ό ντας κυλά στο χώμα κροκωτός, εχτύπαε του ματιού της η πικρή σαϊτιά έναν-έναν τους φονιάδες κι έμοιαζε γραφή που θέλει να μιλήσει)

Το βλέμμα της παρθένου, της νέας κοπέλας, τρυπάει και σκοτώνει σα βέλος. Όμως το βέλος που ε­ ξακοντίζει μια γυναίκα ανήκει στο χώρο της Αρτέμι­ δος - το τόξο χρησιμεύει ανάμεσα στ’ άλλα στη θεά για να «σκοτώνει» τις γυναίκες που πεθαίνουν κατά τη διάρκεια του τοκετού τους, κατά την αρ­ χαιοελληνική αντίληψη.24 Βλέπουμε εδώ ν’ αντι­ στρέφονται τα μυθικά δεδομένα που η επιβίωσή τους μέχρι μια μεταγενέστερη εποχή βεβαιώνεται, ανάμεσα σ’ άλλα, κι από τον «Ύμνο στην Αρτέμιδα» του Καλλιμάχου: μέσα από το βλέμμα της Ιφιγέ­ νειας, της «γκαστρωμένης λάγισσας» που τη σπα-1 0 9 8 7 6 5 4 3 2

1. Πρβ. Anne Lebeck «The robe of Iphigenia in Agamemnon», Greek Rom. and Byz. studies, 5.1. 1964, σελ 35-41.

2. Πρβ. Alain Moreau, «Eschyle, la violence et la chaos», Παρίσι 1985, σελ. 24' F. Jouan, «Euripide et les legendes des chants Chypriens», Παρίσι 1966.

3. Στο ίδιο, σ.σ. 25 4. Βλ. και, Μαρίας Δαράκη, «Dionysos», Παρίσι 1985, ι­ δίως το κεφ. Ill σελ. 92-94.

5. Nicole Loraux, «Fagons tragiques de tuer une femme» Παρίσι 1985, σελ. 68-75.

6. Στο ίδιο, σελ. 75.

7. Πρβ. Η. Leoyd Jones, «The robes of Iphigenia», Classical Review 2 1952, σελ. 132-135.

8. Βλ. τον Σχολιαστή της Λυσιστράτης του Αριστοφάνη 645 (2): «Παρθένον πάσαν μιμήσασθαι την άρκτο προ του γάμου και περιέπειν το ιερόν κροκωτόν ιμάτιον φο­ ρούσαν, και τούτο αρκτεύεσθαι ελέγετο». Για την ακρι­ βή έννοια του προ του γάμου, βλ. Χριστιάνας Σουρβίνου - Inwood, «Studies in girl’s transitions», Αθήνα 1988, σελ. 30. Η Σουρβίνου δέχεται ότι η πιο πάνω φρά­ ση δεν συνάπτει τον κροκωτό πέπλο άμεσα με τη γαμή­ λια τελετή. Θεωρεί την αρκΐεία σαν μυητική τελετή «περάσματος» των κοριτσιών σε προ-στάδιο γάμου και κοινωνικής τους ωρίμανσης που δε συμπίπτει απαραί­ τητα με τη βιολογική, όρο απαράβατο πάντως προκειμένου να παντρευτούν. Η Σουρβίνου τοποθετεί το τέ­ λος της αρκτείας στο δέκατο χρόνο της ηλικίας των κοριτσιών που μετέχουν σ’ αυτήν.

9. Πρβ. A Brelich «Paides et Parthenoi», Ρώμη 1969, σελ.

242-246· F. Jouan, αυτόθι· Λέανδρου Πολενάκη, «Η επι­ στροφή του αγάλματος-προλεγόμενα στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Εύρυπίδη. Εφημ. Αυγή, 14-9-1990.

10. Πρβ. Pierre Vidai-Naquet, «Κυνήγι και θυσία στην Ορέστεια του Αισχύλου», στο «Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα», Αθήνα 1974, μετάφραση Στέλλας Γεωργούδη, σ.σ. 181.

ράζουν τα φτερωτά σκυλιά (αετοί) του Αγαμέμνονα, «προτού γεννήσει» (προ λόχου), ή κατά μια άλλη α­ νάγνωση, «μπροστά σ’ όλο το στράτευμα», είναι στην πραγματικότητα η Άρτεμις που τοξεύει τους άντρες, τους Αχαιούς πολεμιστές, έτοιμους να «ρί­ ξουν το δίχτυ» πάνω στο Ίλιον, πρωτεύουσα της Τροίας. Τους άντρες-πολεμιστές που δε θα σεβα­ στούν ούτε τις γυναίκες του Ιλίου, ούτε τα παιδιά, ούτε τους γέροντες, ούτε τα ιερά των θεών. Η Άρτεμις κι η ιέρειά της, η Ιφιγένεια, ταυτίζονται εδώ. Κρόκου βαφαί και γαμικός πέπλος (ανακαλυπτήριον) συμπίπτουν καθώς το πάρσιμο της Τροίας ή­ ταν ίσως προαποφασισμένο απ’ τους θεούς, όμως η επιλογή για τη θυσία της Ιφιγένειας, γεγονότος α­ ποφασιστικού, αφήνεται αποκλειστικά στον Αγαμέ­ μνονα. Μ’ αυτό τον τρόπο μεταβαίνουμε απ’ το μύ­ θο και το έπος στην Τραγωδία, καθώς τα βέλη της Αρτέμιδος χτυπούν τους μελλοντικούς πορθητές του Ιλίου, με πρώτο ανάμεσα σ’ όλους τον Αγαμέ­ μνονα, μεσ’ απ’ το βλέμμα της παρθένου που θυσιά­ ζεται, της ίδιας του της κόρης, της Ιφιγένειας! Πρέ­ πει λοιπόν σ’ αυτή τη μοναδική στιγμή κατά την ο­ ποία, σαν από θαύμα, οι πέπλοι της Ιφιγένειας κυ­ λούν, «χύνονται» στη γη, ν’ αναγνωρίσουμε τη στιγ­ μή της αφαίρεσης του κροκωτού χιτώνα από μιαν άρκτο στο ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα αλλά και, κυρίως αυτό, τη στιγμή του ανακαλυπτήριου ε­ νός αληθινού γάμου με τον Άδη. ΛΕΑΝΔΡΟΣ ΠΟΛΕΝΑΚΗΣ 11. Nicole Loroux, ο.π., σελ 66.

12. Στο ίδιο, σ.σ. 67.

13. «Aristophanes Lysistrata», 641-647, Classical Quarterly 21 1971, σελ. 339-342.

14. Βλ. πιο πάνω σημ. 8.

15. Βλ. Χριστιάνας Σουρβίνου - Inwood ο.π. σελ. 132 και σημ. 11 όπου παραπομπή.

16. Πρβ. Ε. Westermarck, «The history of human marriage» Λονδίνο 1971, τ.4.

17. Λουκιανού Herodotus Vel Aetion, 5 18. Πρβ. J. Toutain, «Le rite nuptial de T Anakalypterion», Rev. des Et. Anc., v. XLII 1940. Melanges Radet, σελ.

345 και σημ. 4,5.

19. Βλ. Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 718' Πλ. Κωμ. 174-75. Πλατ. Νόμοι 774 ε.

20. Πρβ. Froma Zeittin «The motif of the corrupted sacrifice in Aeschylus Oresteia», Trans. Am. Philolol.

Assoc. 96 σελ. 463-508 και ιδίως σελ. 465-67 σημ. 8.

21. Πρβ. A. Schnapp, «Eros et Chasse», eis «Cite des images, religion et societe en Grece Antique»,, Παρίσι 1986, σ.σ. 74, όπου η σχετική παραπομπή.

22. Πίστη πλατιά διαδεδομένη σ’ όλους τους λαούς. Βλ. και J. Toutain, ό.π., σ.σ. 349.

23. J. Toutain, στο ίδιο.

24. Καλλιμάχου, Ύμνος στην Άρτεμη, 20-22 και 126-127. Βλ. επίσης Nicole Loraux, «Le lit, la guerre», L’homme Ιαν.-Μαρτ. 1981 XXI (1) σελ. 37-67. Για τις βάσκανες ι­ διότητες του ματιού βλ. επίσης και F. Frontisi-Ducroux, «Dedale, mythoiogie de I’artisan en Gr6ce ancienne», Παρίσι 1975, σελ. 110: «για το ξόανον, προκισμένο με υπερφυσική ζωή, η πίστη στην επιρροή του βλέμματος εκφράζεται με δύο τρόπους: ο πέπλος που καλύπτει το πρόσωπο της Αφροδίτης - Μορφώς, προστατεύει ί­ σως τον πιστό απ’ το βλέμμα της θεάς, ταυτοχρόνως όμως κι απ’ το ν’ αντικρύσει ο ίδιος το θεϊκό πρόσωπο. Και τα δύο εμπεριέχουν κινδύνους. Ο διπλός αυτός κίνδυνος, να δεις το θεό, ή να πέσεις κάτω απ’ την ε­ πιρροή του βλέμματός του, αντιστοιχεί πράγματι σε μιαν αρχή αμοιβαιότητας που μοιάζει να διέπει μόνιμα στην Ελλάδα την αντίληψη κι έκφραση της οπτικής».

26/χρονικα

Πρώ τα Βήματα

Στα τέλη του 19ου αιώνα και ενώ στην Αμερική, αλλά και στην Ευρώπη, τα κόμικς έχουν αρχίσει να καθιερώνονται ως αυτόνομο είδος, εμφανίζονται στην Ελλάδα κάποιες σειρές σκίτσων που θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρό­ γονοι των κόμικς όπως τα ξέρουμε σήμερα. Από τους πρώτους που δημοσίευ­ σαν τέτοιες σειρές στην πληθώρα των σατιρικών περιοδικών της εποχής ή­ ταν ο σπουδαίος γελοιογράφος Θέμος Άννινος. ην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας σειρές σκί­ τσων που παρουσιάζονται σε εφημερίδες καί η­ μερολόγια, αποκτούν αναγνωρίσιμα χαρακτηριστι­ κά στριπς. Σκιτσογράφοι, που αργότερα δέσποσαν ως γελοιογράφοι (όπως οι Αντώνης Βόττης, Γ. Γκεϊβέλης, Ηλ. Κουμετάκης, Φωκίων Δημητριάδης) αρ­ χίζουν την καριέρα τους σχεδιάζοντας στριπς. Χα­ ρακτηριστικά στριπς της περιόδου είναι τα: «Το ξεσκέπασμα του Λεοντάρη» του Γ. Γκεϊβέλη (πρώτη δημοσίευση στη σατιρική εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ της Κωνσταντινούπολης - αναδημοσίευση στο ΕΘΝΙ­ ΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ που έξέδιδε ο Κων. Σκόκος το 1914) και ο «Μουσαφίρης» του Ηλία Κουμετάκη (ΕΘΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ του Σκόκου, 1914). Στη δεκαετία του ’20 τα κόμικς (πάντα με τη μορ­ φή των στριπς), αρχίζουν να εντάσσονται στην ύλη εντύπων μεγάλης κυκλοφορίας (εφημερίδων και λαϊκών περιοδικών). Γίνονται γνωστά σαν νέα γρα­ φή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι ιδιαίτερα δη­ μοφιλή. Αντιπροσωπευτικό δείγμα της περιόδου το στριπ του Γ. Ν. Θώμη «Ιστορία κωμική του Φούρκα και του Φασαρή», που δημοσιευόταν σε συνέχειες στο οπισθόφυλλο του παιδικού περιοδικού ΠΑΙΔΙ­ ΚΗ ΖΩΗ και αργότερα κυκλοφόρησε με τη μορφή άλμπουμ.

Τ

"Ανθιση - Δεκαετίες ’30-’40 Η δεκαετία του ’30 χαρακτηρίζεται από την εισα­ γωγή χρώματος στα κόμικς και από την επικράτησή τους στα παιδικά περιοδικά. «ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΑΣ» από τα σημαντικότερα παιδικά περιοδικά, που άρχι­ σε την έκδοσή του το 1939, δημοσίευσε κόμικς ακό­ μα και στο εξώφυλλό του. Βασικός δημιουργός των κόμικς αυτών, ήταν ο σκιτσογράφός Νικ. Καστανά-

κής. Παρ’ όλο όμως που υπογράφονται από Έλλη­ νες δημιουργούς, η θεματολογία των περισσότε­ ρων κ ϊμικς που δημοσιεύονται είναι ξένη. Την ίδια περίοδο στο εβδομαδιαίο περιοδικό ποι­ κίλης ύλης ΕΒΔΟΜΑΣ αρχίζει να παρουσιάζεται σε συνέχειες το στριπ, με τίτλο «Μακρυπουκάμισος και Κοντοβράκης». Το ξενόφερτο αυτό στριπ άρχι­ σε να σχεδιάζει ο Ευάγγελος Τερζόπουλος και συ­ νέχισε ο Αντρέας Βλασσόπουλος. Το 1942 κάνει το ντεμπούτο του ο Θέμός Ανδρεόπουλος, ο δημιουργός που δέσποσε για δύο περί­ που δεκαετίες. Οι δημοσιεύσεις των κόμικς «Γενοβέφα», «Ιλιάδα», «Οδύσσεια» στο εβδομαδιαίο πε­ ριοδικό ποικίλης ύλης ΜΠΟΥΚΕΤΟ σήμαναν την αρχή μίας νέας εποχής στον ελληνικό χώρο. Τα έρ­ γα του αυτά αποτέλεσαν ουσιαστικά τα πρώτα ελ­ ληνικά «καθαρά» κόμικς με σοβαρές αξιώσεις. Ιδιαί­ τερα σημαντική είναι η επιλογή της ηρωικής θεμα­ τολογίας των δύο τελευταίων σε μια τόσο ταραγμέ­ νη εποχή. Οριστική Επικράτηση Απελευθέρωση Με την απελευθέρωση σημειώνεται μια έκρηξη δημοσίευσης ελληνικών στριπς σε όλο το φάσμα των εκδόσεων. Δεν υπάρχει έντυπο στο οποίο να μη δημοσιεύονται στριπς. Τότε πρωτοεμφανίζονται οι: Σταμάτης Πολενάκης, Βασίλης Χριστοδούλου, Μιχάλης Γαλλίας, κ.ά. Χαρακτηριστικό της περιό­ δου αυτής είναι η αλλαγή της γραμμής από τούς νέ­ ους σχεδιαστές που είναι φανερά επηρεασμένοι α­ πό τα ξένα περιοδικά. Αρχίζει δε και η δημοσίευση μακρόβιων σειρών,όπως τουστρίπ με τίτλο «Πίπής

χρονικα/27

ο Πάπιας» του Σταμάτη Πολενάκη στο ποικίλης ύ­ λης περιοδικό ΡΟΜΑΝΤΣΟ (από το 1947 και για πέ­ ντε περίπου χρόνια). «Ελληνόπουλό» Το 1945 ξεκινά η έκδοση του παιδικού περιοδικού ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΟ, που υπήρξε πεδίο δράσης για νέ­ ους συγγραφείς. Το περιοδικό αυτό που αΗΟτέλεσε πρότυπο παιδικού περιοδικού πειραματίσθηκε και στα κόμικς. Ο κύριος σκιτσογράφος τους, ήταν ο Θέμος Ανδρεόπουλος, ενώ τα κείμενα υπέγραφαν ονόματα, όπως ο Μ. Καραγάτσης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, κ.ά. Τα κόμικς είναι πλέον ι­ διαίτερα αγαπητά στα παιδιά. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι σε σχετικό δημοψήφισμα του περιο­ δικού, το κόμικς με τίτλο «Σάντρο: Μεσαιωνικό Πα­ ραμύθι» σε σκίτσα του Ανδρεόπουλου και κείμενα της Μαυροειδή-Παπαδάκη, ανακηρύχθηκε το δημο­ φιλέστερο ανάγνωσμα. Στις σελίδες του περιοδι­ κού αυτύύ πρωτοεμφανίστηκέ εξελληνισμένο το ι­ ταλικό κόμικς «Ο Μπιμπίκος», που σχεδιάστηκε από τους Μποστ, Β. Ζήση, Ντ. Παπαγεωργίου, κ.ά. και δημοσιεύθηκε στη συνέχεια και σε άλλα έντυπα. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 κυκλοφόρησε και σε δσέλιδα άλμπουμς. «Κλασσικά Εικονογραφημένα» Το 1951 ο εκδοτικός οίκος «Ατλαντίς» του Μ. Πεχλιβανίδη, παίρνοντας το copyright από τον αμερι­ κανικό εκδοτικό οίκο «Gilberton» άρχισε να εκδίδει στα ελληνικά τα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» που απετέλεσαν σταθμό για την εκδοτική ιστορία των κόμικς στη χώρα μας. Τα «Κλασσικά Εικονογραφη­ μένα», ως διασκευές καταξιωμένων λογοτεχνικών έργων, αποδεχτής δηλ. λογοτεχνίας από κοινό και κριτική, μπήκαν σε όλα τα σπίτια. Οι αυτοτελείς αυ­ τές ιστορίες είχαν τή δομή των κόμικς με τη σύγ­ χρονη αντίληψη (π.χ. συννεφάκια) και σε αυτή εκ­ παίδευσαν το κοινό τους. Στο πρώτο τεύχος τους δίνονται μάλιστα «οδηγίες» για το πώς διαβά­ ζονται! Λίγο αργότερα αρχίζει η έκδοση και ελληνικών κόμικς. Τα Κόμικς αυτά ήταν πρωτότυπες δημιουρ­ γίες με καθαρά ελληνική θεματολογία (Κυρίως μυ­ θολογία και ιστορία). Κυκλοφόρησαν πάνω από 70 τίτλοι έκτων οποίων οι δέκα είναι αριστόυργηματικοί όπως οι: «Περσέας και Ανδρομέδα» (σκίτσα Κ.

Γραμματόπουλός - κείμενο Β. Ρώτας, που ήταν το πρώτο ελληνικό κόμικς που κυκλοφόρησε στά πλαί­ σια της σειράς το 1951), «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» (σκίτσα Μποστ - κείμενο Ειρήνης Φωτεινού, ψευδώνυμο της Σοφίας Μαυροδειδή-Παπαδάκη), «Ηρακλής» (σκίτσα Β. Ζήσης - κείμενο Ελένης Παπαδάκη) κ.ά. Για τη σειρά αυτή συνεργάστηκαν λο­ γοτέχνες όπως ο Βασίλης Ρώτας και η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη και εικονογράφοι όπως ο Κ. Γραμματόπουλος, ο Π. Βαλασάκης, ο Ν. Καστανάκης, ο Μποστ κ.ά. Στο τέλος της δεκαετίας του ’50 και στις αρχές του ’60 η άνθιση των ελληνικών κόμικς συνεχίζεται. Δημοσιεύονται σε όλο το φάσμα των εκδόσεων. Σε παιδικά περιοδικά (Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, Ζωή του Παιδιού), σε περιοδικά ποικίλης ύλης (Οι­ κογένεια, Επτά) και σε διάφορες εφημερίδες στις ο­ ποίες μάλιστα φτάνουν να δημοσιεύονται στην πρώτη σελίδα, γεγονός που αποδεικνύει το πόσο πόνταραν σ’ αυτά οι εκδότες τους. Παρακμή - Δ εκαετία του ’60 Η δεκαετία του ’60 είναι η δεκαετία της παρακ­ μής των ελληνικών κόμικς. Τα διεθνή πρακτορεία δικαιωμάτων εισβάλλουν στην «παρθένα» ελληνική αγορά πουλώντας σε χαμηλές τιμές το copyright ξένων κόμικς. Αποτέλεσμα: δημοσιεύονται κατά κό­ ρον ξένα κόμικς εις βάρος των ελληνικών που θεω­ ρούνται πλέον ασύμφορα εμπορικά. Η πλειοψηφία τους είναι χαμηλού επιπέδου. Αρχίζουν δε να εκδίδονται περιοδικά που απευθύνονται σε παιδιά και ε­ φήβους με ύλη αποκλειστικά κόμικς. Τα περισσότε­ ρα απ’ αυτά έχουν πολεμική θεματολογία (όπως τα περιοδικά Μάχη, Κράνος, κ.ά.), αρκετά με χιουμορι­ στικό περιεχόμενο (Τιραμόλα, Σεραφίνο). Σβήνεται όλη η καλή εικόνα που είχε δημιουργηθεί μετά από προσπάθειες δεκαετιών. Τα κόμικς αποκτούν δι­ καίως το κακό όνομα που φθάνει μέχρι τις μέρες μας. Φυσικά εμφανίζονται και αξιόλογα περιοδικά όπως: Αστερίξ, Λούκυ-Λουκ, Μίκυ Μάους που όμως δεν απαλύνουν την κατάσταση. Ν έα Περίοδος - Δεκαετία του ’70 Στη δεκάετία του ’70 το ελληνικό κόμικς αποκτά αυτογνωσία και αυτοσυνείδηση σαν είδος. Ο ξένος όρος κόμικς αρχίζει να χρησιμοποιείται στη θέση των μέχρι τότε περιγραφικών του είδους όρων (ό­ πως κινηματογραφική ιστορία, ιστορία σε ξεχωρι­ στά επεισόδια, σειρά σκίτσων). Σε Κεντρικά περί­ πτερα της Αθήνας πωλούνται πλέον τα ευρωπαϊκά περιοδικά κόμικς. Έλληνες που σπουδάζουν στο ε­ ξωτερικό (και κυρίως σε Γαλλία και Ιταλία) έρχονται σε επαφή με το ενήλικο κόμικς που ανθεί στην Ευ­ ρώπη και αποκτούν νέα οπτικά ερεθίσματα. Οι σκιτσογράφοι της περιόδου αυτής χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: α. στους γελοιογράφους που κάνουν στριπς κα­ τά την παράδοση, β. σε εκείνους που εκμοντερνίζουν και ξαναφέρ­ νουν το πολιτικό στριπ σε εφημερίδες και πολιτικά περιοδικά (όπως οι δημοσιεύσεις τόυ Ιωάννου και του Καλαϊτζή στο Αντί, ο «Άγνωστος Τρωικός Πό­

28/χρονικα λεμος» του Κυρ που δημοσιεύθηκε στα Επίκαιρα το 1973) γ. και στους καθαρά δημιουργούς κόμικς (όπως ο Ηλίας Πολίτης, ο Νίκος Λυμπερόπουλος, ο Λάζα­ ρος Ζήκος) που δημοσιεύουν σε under-ground ερα­ σιτεχνικά περιοδικά μοναχικής έκφρασης και μεμο­ νωμένα άλμπουμς. Το κλίμα είναι ώριμο πλέον για μία νέα εκδοτική αντιμετώπιση των κόμικς. Οι αναγνώστες έχουν πια ενηλικιωθεί και ζητούν πλέον κόμικς που να απευ­ θύνονται στις αναζητήσεις και στους προβληματι­ σμούς τους. Το ενήλικο κόμικς που έχει αντρωθεί στην Ευρώπη εμφανίζεται πια και στην Ελλάδα.

Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο κυκλοφόρησαν και διάφορα ελληνικά παιδικά κόμικς όπως η «Φρουτοπία» σε σκίτσα Νίκου Μαρουλάκη και κείμενο του Ευγένιου Τριβιζά και η σειρά «Κάνω κόμικς» σε κεί­ μενα του T0oou Αποστολίδη και σχέδια διαφόρων που εκπαιδεύει τους μικρούς αναγνώστες στη δομή του κόμικς, κ.ά. Οι ΑΣΕ κάνοντας ένα ειδικό τμήμα με εκδόσεις κόμικς το 1988 άρχισαν την έκδοση ελληνικών κό­ μικς, μέχρι σήμερα έχουν κυκλοφορήσει 4 τίτλοι, στα πλαίσια της σειράς «Σύγχρονα ελληνικά κόμικς».. Στριπς σε Εφημερίδες

Αναγέννηση -

Η Δ εκαετία του ’80

Στη δεκαετία του ’80 συνεχίζεται η δημοσίευση ελληνικών στριπς στις εφημερίδες και στα πολιτικά το τέλος της δεκαετίας του ’70 - αρχές της περιοδικά. Οι εκδότες του επιστρατεύουν και καθα­ δεκαετίας του ’80 εκδίδονται διαδοχικά τα πε­ ρά δημιουργούς κόμικς πέρα από τους πολιτικούς ριοδικά ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ, ΣΚΑΘΑΡΙ και ΜΑΜΟΥΘ, που γελοιογράφους (Ιωάννου, Στάθης, Πετρουλάκης, δεν ευδοκιμούν. Μετά από μερικά τεύχη σταματούν κ.ά.), όπως είναι ο Αρκάς, η Τέτη Σώλου κ.ά. Αρχίζει την έκδοσή τους. Στα τεύχη τους σποραδικά δημοδε και η δημοσίευση κόμικς σε συνέχειες σε περιο­ σιεύθηκαν και Έλληνες δημιουργοί. δικά όπως ο Σχολιαστής, -αναγυρίζουμε από εκεί που αρχίσαμε ή επιτέλους τα κόμικς αποκαθιστούν Βαβέλ - Ars Longa τη φήμη τους; Στο τέλος της δεκαετίας του ’80 το ελληνικό κό­ To 1981 αρχίζει την έκδοσή της η ΒΑΒΕΛ, το πε­ μικς ανοίγει τα φτερά του στην ευρωπαϊκή αγορά ριοδικό της δεκαετίας στον τομέα των κόμικς. Οι κόμικς και με επιτυχία. Τα άλμπουμς του Αρκά με­ εκδότες της δημιούργησαν ένα περιοδικό ευρωπαϊ­ ταφράζονται στη Γερμανία, ο Παπαϊωάννου και ο κού επιπέδου που ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις Μπότσος δημοσιεύουν σε γαλλικά και ιταλικά πε­ του μικρού αλλά απαιτητικού κοινού. Η ΒΑΒΕΛ πέ­ ριοδικά και αποκομίζουν ευνοϊκές κριτικές. Μπο­ ρα από την παρουσίαση της σύγχρονης, αλλά και ρούμε να αρχίσουμε πια να ελπίζουμε ότι θα υπάρ­ παλαιότερης, κόμικς σκηνής της Ευρώπης, ενημέ­ ξουν Έλληνες δημιουργοί που θα κάνουν ευρωπαϊ­ ρωνε το κοινό με ειδήσεις από το χώρο, παρουσία­ κή καριέρα. σε τα ξένα κόμικς περιοδικά και έδωσε πληροφο­ ρίες για το έργο μεγάλων δημιουργών. Το σημαντι­ Επίλογος κότερο όμως από όλα ήταν η παράθεση μιας σειράς καθαρά θεωρητικών κειμένων για την ιστορία, τη Τον Οκτώβριο του 1989 στο Πνευματικό Κέντρο δομή, την τεχνική και την αισθητική του είδους. Α­ της Εθνικής Τράπεζας στη Θεσσαλονίκη, οργανώ­ νοιχτή σε κάθε νέα προσπάθεια η ΒΑΒΕΛ έγινε θηκε η πρώτη αναδρομική έκθεση ελληνικού κό­ σύντομα φυτώριο νέων Ελλήνων δημιουργών. μικς. Η έκθεση αυτή κάλυπτε την περίοδο 1900-1980. Με την έκθεση αυτή επικεντρώθηκε η Το 1985 η αποχώρηση μελών της εκδοτικής ομά­ προσοχή κοινού και κριτικής στα ελληνικά κόμικς δας της ΒΑΒΕΛ δημιούργησε τα περιοδικά ΠΑΡΑ ΠΕΝΤΕ και ΜΙΚΡΟ ΠΑΡΑ ΠΕΝΤΕ, καθώς και το πε­ και άνοιξε ο δρόμος για έρευνα προς αυτή την κα­ ριοδικό ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ που μετά από 9 τεύχη έ­ τεύθυνση. Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο'για την επι­ κλεισε. τυχία που είχε η έκθεση αυτή ήταν το γεγονός ότι Μέσα από τις σελίδες των περιοδικών αυτών πατην ευθύνη για την ιστορική έρευνα και την επιλο­ ρουσιάσθηκαν και ανδρώθηκαν και γνώρισαν επι­ γή του υλικού είχε ένας σύγχρονος δημιουργός κό­ τυχία οι σύγχρονοι Έλληνες δημιουργοί κόμικς. Ο­ μικς, ο Ηλίας Ταμπακέας, που με την ευαισθησία, το νόματα όπως ο Αρκάς, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, ο μεράκι και το «μάτι» του δημιουργού έσκυψε πάνω Γιώργος Μπότσος, ο Πέτρος Ζερβός, ο Δημήτρης από τα ελληνικά κόμικς και τα παρουσίασε στο ευ­ Βιτάλης κ.ά., δημιούργησαν το προσωπικό τους κοι­ ρύ κοινό. νό και έφεραν νέους αναγνώστες στα κόμικς. Κάπου εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε και την έλ­ Τόσο η Βαβέλ όσο και τα Παρά Πέντε και Μικρό λειψη οργανωμένου αρχείου ελληνικού κόμικς στη Παρά Πέντε συνεχίζουν την έκδοσή τους μέχρι σή­ χώρά μας που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μερα δημοσιεύοντας τακτικά και ελληνικά κόμικς. την προώθηση της έρευνας σε αυτόν τον τομέα. Ας ελπίσουμε ότι, η ίδρυση ενός τέτοιου αρχείου θα εί­ Αγροτικές Συνεταιριστικές Εκδόσεις ναι το γεγονός που θα χαρακτηρίσει τη δεκαετία του ’90. Το 1983 από τον εκδοτικό οίκο ΑΣΕ εκδίδεται μία σειρά από 13 κόμικς άλμπουμς που ήταν διασκευές ΝΤΟΡΑ ΒΥΖΟΒΙΤΟΥ των κωμωδιών του Αριστοφάνη. Τα σκίτσα ήταν του Υ.Γ. Στη Biennale νέων καλλιτεχνών που έγινε φέτος το Γ. Ακοκαλίδη και το σενάριο του Τ. Αποστολίδη- Η Σεπτέμβριο στη Μασσαλία, τη χώρα μας εκπροσώπησε έ­ σειρά αυτή που απευθυνόταν σε παιδιά και εφή­ νας από τους σημαντικότερους δημιουργούς κόμικς, ο Δη­ μήτρης Παπαϊωάννου, αποσπώντας το πρώτο βραβείο. βους γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία.

Σ

χρονικά 129

Το σημείωμα που ακολουθεί έχει σαν στόχο να σκιαγραφήσει την εικόνα που παρουσιάζει ο τομέας των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας στον Ελλαδικό χώρο από δύο πλευρές: • Πρώτον: Την εκπαιδευτική διάσταση του θέματος, δηλαδή μια παρουσίαση των πανεπιστημιακών ή άλλων φορέων που παρέχουν επιμόρφωση σχετικά με τη δομή και λειτουργία των ΜΜΕ σε όλες τους τις μορφές.

• Δεύτερον: Τη βιβλιογραφική διάσταση, δηλαδή μια παρουσίαση της Ελλη­ νικής βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας που κυκλοφορεί την τελευταία δεκα­ ετία και που αφορά τόσο γενικά θέματα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ε­ πικοινωνίας όσο και συγκεκριμένες προσεγγίσεις του θέματος όπως: α) τη φι­ λοσοφική, πολιτική, κοινωνιολογική, ψυχολογική, γλωσσολογική και σημειολογική β) τη δημοσιογραφική γ) τη διαφημιστική και δ) τη νομική-θεσμική προσέγγιση. Σε πια τελευταία παράγραφο παραθέτουμε τις εργασίες που ε­ πιχειρούν μια παρουσίαση ανά μέσο - ανάλογα δηλαδή με τη μορφή μετάδο­ σης σημείων: 1. Τύπος (βιβλίο, εφημερίδα, περιοδικό) 2. Οπτικοακουστικός τύπος (ραδιόφωνο, τηλεόραση) Σε μια ιδιαίτερη παράγραφο θεωρούμε αναγκαία την παρουσίαση μίας σει­ ράς λεξικών, αναγκαίο υποβοήθημα για τη διευκρίνιση και κατανόηση όρων και εννοιών που σχετίζονται με το χώρο της Επικοινωνίας σ ’ όλες της τις δια­ στάσεις.

30/χρονικα βιβλιογραφική παρουσίαση είναι ενδεικτική καί όχι εξαντλητική· από την άποψη αυτή προ­ σπαθούμε να παρουσιάσουμε κάποιες εργασίες, που αφορούν τον τομέα των Μέσων Μαζικής Επι­ κοινωνίας και που, κατά τη γνώμη μας, είναι βασι­ κές για την πληροφόρηση και κατανόηση του συ­ γκεκριμένου αντικειμένου. Η βιβλιογραφική πα­ ρουσίαση συνοδεύεται από ένα συνοπτικό σημείω­ μα που υποδεικνύει σε γενικές γραμμές το περιεχό­ μενο της κάθε εργασίας. Είναι αυτονόητο ότι το κείμενο που ακολουθεί, στο σύνολό του, έχει ένα καθαρά ενημερωτικό χα­ ρακτήρα.

Η

Α. Εκπαίδευση και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

Η εκπαίδευση στον τομέα των ΜΜΕ στην Ελλά­ δα, σημείωσε την τελευταία χρονιά αξιοσημείωτη ε­ ξέλιξη με τη δημιουργία δύο νέων πανεπιστημια­ κών τμημάτων «Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης». Η νέα αυτή κατάσταση χαρακτηρίζει την έναρξη μιας νέας εποχής στο χώρο της Επικοι­ νωνίας και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας στην Ελλάδα, τα αποτελέσματα της οποίας θα φανούν στο άμεσο μέλλον. Η εικόνα που εμφάνιζε μέχρι σήμερα η εκπαίδευ­ ση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας στη χώρα μας, ήταν ελλιπής. Η ουσιαστική έλλειψη πανεπι­ στημιακών σπουδών καλυπτόταν με τη λειτουργία ιδιωτικών δημοσιογραφικών σχολών (διετούς εκ­ παίδευσης) που συνεχίζουν και λειτουργούν, ενώ στο πανεπιστήμιο δύο βασικά σχολές, παρείχαν κά­ ποιες γνώσεις σ’ αυτόν το νέο για τα ελληνικά δε­ δομένα κλάδο. Πρώτον, το Τμήμα πολιτικής Επιστή­ μης της Νομικής Αθηνών μέσα από τη λειτουργία του κύκλου πολιτικής Επικοινωνίας και Μέσων Μα­ ζικής Ενημέρωσης και δεύτερον, το Πάντειο Πανε­ πιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών με τη λειτουργία ενός διατμηματικού προγράμματος στο γνωστικό αντικείμενο της Επικοινωνίας και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Αξίζει ν’ αναφερθούν οι ατομικές κυρίως προ­ σπάθειες πανεπιστημιακών δασκάλων στα πλαίσια άλλων Πανεπιστημιακών Σχολών, όπως στη Φιλο­ σοφική Σχολή Ιωαννίνων στον Τομέα Ψυχολογίας, όπου το θέμα προσεγγίζεται από τη σκοπιά της Κοι­ νωνικής Ψυχολογίας - σημειώνεται η ύπαρξη εδώ και λίγα χρόνια ενός «Εργαστηρίου Επικοινωνίας και Οπτικοακαυστικών Μέσων» - και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο από τη σκοπιά του Δικαίου. Α­

ναφέρουμε επίσης ότι η Επιτροπή Ερευνών και Επι­ μόρφωσης του Πάντειου Πανεπιστημίου διεξάγει για τέταρτη συνεχή χρονιά φέτος, από το 1987, σε συνεργασία με το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων, ένα πρόγραμμα Κατάρτισης Στε­ λεχών για τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Το πρό­ γραμμα αυτό απευθύνεται σε πτυχιούχους ανέρ­ γους που επιθυμούν να εργαστούν στο χώρο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, δηλαδή στις εφημε­ ρίδες, στα περιοδικά, στην τηλεόραση, στο ραδιό­ φωνο, στα γραφεία Τύπου των Δημοσίων Επιχειρή­ σεων και Οργανισμών στα γραφεία Δημοσίων σχέ­ σεων και στις διαφημιστικές εταιρείες. Η διάρκεια αυτού του προγράμματος είναι εξαμηνιαία και χρη­ ματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και τα Υπουργεία Εθνικής Παιδείας και Θρη­ σκευμάτων. Υπογραμμίζουμε επίσης την προσπάθεια της Ελλη­ νικής Εταιρίας Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκη­ σης (ΕΕΤΑ) από τον Οκτώβριο του 1987 για την κα­ τάρτιση στελεχών τοπικής δημοσιότητας. Μέσα στα πλαίσια της αποκέντρωσης και της τοπικής α­ νάπτυξης, η ΕΕΤΑΑ πρόβαλε σαν βασικό στόχο την προώθηση της τοπικής δημοσιότητας και επικοινω­ νίας, με την κατάρτιση στελεχών για τα γραφεία τύ­ που των δήμων, για τους τοπικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς και τη δημοσιότητα των Μεσογειακών Ο­ λοκληρωμένων Προγραμμάτων. Τα προγράμματα αυτά ήταν διάρκειας έξι μηνών το καθένα και συγ­ χρηματοδοτήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και την ΕΕΤΑΑ. Τα προεδρικά διατάγματα 377/89 και 527/89 προ­ βλέπουν την ίδρυση δύο νέων πανεπιστημιακών τμημάτων «Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενη­ μέρωσης», όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το Υπουργείο παιδείας ανακοίνωσε επίσημα στις 20 Δεκεμβρίου 1989, την έναρξη αυτών των νέων τμημάτων για την τρέχουσα ακαδημαϊκή χρονιά (1990-91). Η ύπαρξη των δύο αυτών τμημάτων είναι σήμερα μια πραγμα­ τικότητα. Είναι σίγουρο ότι η ικανοποιητική στελέχωσή τους θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την πο­ ρεία αυτών των, κατά τ ’ άλλα, φιλόδοξων πανεπι-

α. Λεξικά ΔΗ ΜΗΤΡΙΟΥ ΣΩΤΗΡΗ - Εκδόσεις Καστανιώτη • Λεξικό Ό ρω ν 1 Σημειολογικής και Δομικής Ανά­ λυσης της Τέχνης

χρονικα/31 • Λεξικό Όρων 2 Επικοινωνίας και Σημειωτικής

• Λεξικό Όρων 3α Γλωσσολογίας Α' • Λεξικό Όρων 3β Γλωσσολογίας Β• Λεξικό Όρων 4 Κυβερνητικής, Δομισμού, και της Θεωρίας των Συστημάτων • Λεξικό Όρων 5 Σημαντικής Η εξάτομη σειρά αυτών των λεξικών αναλύει τα θέματα της Επικοινωνίας από ποικίλες προσεγγί­ σεις. Ειδικότερα ο δεύτερος τόμος αναλύει τα φαι­ νόμενα που συνδέονται στενότερα με την Επικοι­ νωνία και την Πληροφορία. Στο πρώτο μέρος αυτού του τόμου αναλύονται συγκεκριμένα τα εξής ερω­ τήματα: 1. Η Επικοινωνία στην κοινωνική ζωή. 2. Το πρόβλημα της μεθόδου 3. Η θεματολογία στον το­ μέα της Επικοινωνίας, και της Σημειωτικής ανάλυ­ σης. Γίνεται επίσης μνεία στην εξέλιξη της Επικοι­ νωνίας και της Πληροφορίας. Στο δεύτερο μέρος ακολουθεί ένα Λεξικό εν­ νοιών που συνδέονται με τη θεωρία της επικοινω­ νίας, την ανάλυση των σημειωτικών συστημάτων και τη θεωρία της πληροφορίας.

6. Φιλοσοφική - Πολιτική Κοινωνιολογική - Ψυχολογική Γλωσσολογική και Σημειολογική διάσταση

1. ΕΝΤΣΕΝΕΜΠΕΡΓΚΕΡΧανς Μάγκνους: Για μια θεωρία των Μέσων Επικοινωνίας. Εκδόσεις Επί­ κουρος - Αθήνα 1981. Το δοκίμιο αυτό αποτελεί μια ανασκόπηση, απογραφή, διατύπωση και αναδιατύπωση της κοινωνι­ κής λειτουργίας των μέσων επικοινωνίας καθώς και της αισθητικής τους υπόστασης.

2. ΒΕΛΤΣΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ: Για την επικοινωνία. Εκ­ δόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1985 Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας δημοσιεύει επτά κείμενά του που έχουν ως κοινό παρονομαστή το γλωσσικό σημείο. Έχοντας ως σημείο αφετηρίας ό­ τι η γλώσσα βρίσκεται στην καρδιά της επικοινω­ νίας ο συγγραφέας προσπαθεί να προσεγγίζει το φαινόμενο της επικοινωνίας από την επιστημονική και επιστημολογική θεώρηση.

3. UMBERTO ECO: Η Σημειολογία στην καθημε­ ρινή ζωή. Εκδόσεις Μαλλιάρης · Παιδεία, Αθήνα 1985. Ο συγγραφέας επιχειρεί μέσα από τα άρθρα του που δημοσιεύονται στο βιβλίο αυτό να μελετήσει τα διάφορα συστήματα σημείων - γλωσικός κώδικας, ενδυματικός κώδικας, «γλώσσα» των αντικειμένων,

των χρωμάτων, των σχημάτων - που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί για να επικοινωνήσει με τους συναν­ θρώπους του. Η μελέτη των μέσων μαζικής επικοι­ νωνίας αποτελεί βασικό κεφάλαιο αυτής της εργα­ σίας του ECO. 4. Συλλογική εργασία - Εισηγήσεις και παρεμ­ βάσεις. Δύο Συνέδρια για ελεύθερα και άρα δημο­ κρατικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Εκδόσεις Καραμπερόπουλος, Αθήνα 1986. Στο βιβλίο αυτό δημοσιεύονται οι εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στα δύο συνέδρια που οργάνωσε η Ο.Π.Ε,Κ. - Ομάδα Πρωτοβουλίας Επιστήμη και Κοινωνία - στις 27/29.9.95 και 11/13.4,86 στην Αθή­ να. Οι ενότητες που αναπτύσσονται είναι: α) Τα ΜΜΕ και η Δημοκρατία στην Ελλάδα και β) Ανάπτυ­ ξη των δυνατοτήτων για μια δημοκρατική ραδιοτη­ λεόραση.

5. ΝΑΥΡΙΔΗΣ ΚΛΗΜΗΣ - ΣΟΛΜΑΝ ΜΑΡΙΑ - ΤΣΑΟΥΛΑ ΝΑΝΤΙΑ: Η Αλίκη στη Χώρα των Πραγμάτων (το παιδί ως διαφημιστικό αντικείμενο). Εκδόσεις Υ­ ποδομή, Αθήνα 1986, Η μελέτη αυτή είναι ο καρπός μιας έρευνας που είχε σαν αντικείμενο την εξέταση των αναπαραστά­ σεων του παιδιού στις τηλεοπτικές διαφημίσεις και αφετέρου την αντιληπτικότητα των αναπαραστάσε­ ων αυτών στα παιδιά. Είναι μια ενδιαφέρουσα μελέ­ τη της διαφήμισης και κυρίως της τηλεοπτικής ως λόγου και ως συμβολικού συστήματος. Η μελέτη αυτή προσεγγίζει τη διαφήμιση από την κοινωνικοψυχολογική της διάσταση.1*1 6. ΣΕΡΑΦΕΤΙΝΙΔΟΥ ΜΕΛΙΝΑ: Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Εκδόσεις Gutenberg, 1987, Στο βιβλίο αυτό προσεγγίζονται τα Μέσα Μαζι­ κής Επικοινωνίας ως επιμέρους κοινωνικό φαινόμε­ νο της καπιταλιστικής κοινωνίας του 20ού αιώνα διερευνώντας τον τρόπο και το βαθμό στον οποίο η κοινωνική αυτή οργάνωση καθόρισε και καθορίζει τη μορφή και κατεύθυνση που πήρε η επικοινωνία στην εποχή μας και, ταυτόχρονα, τις διεργασίες και μηχανισμούς μέσω των οποίων τα μέσα μαζικής ε­ πικοινωνίας συμβάλλουν στην αναπαραγωγή και διαιώνιση της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων.

7. ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ: Κήνσορες και θεράποντες - Θεωρία και Ιδεολογία των Μέσων Μαζικής Επι­ κοινωνίας, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας επιχειρεί μια προ­ σέγγιση της θεωρίας και της ιδεολογίας των μέσων μαζικής επικοινωνίας μέσα από μια σειρά δοκιμίων που αναλύουν τα «κόμικς», τα προβλήματα της τη­ λεόρασης, της μικροαστικής λογοτεχνίας, της ε­ μπορικής μηχανής του λαϊκού μυθιστορήματος. Εί­ ναι μία ανάλυση της σύγχρονης μαζικής κουλτού­ ρας, της αισθητικής των μηνυμάτων της και των προτύπων συμπεριφοράς που διαμορφώνει.

8. ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ ΑΝΝΑ: Γλώσσα και Ιδεολογία. Εκδόσεις Οδυσσέας, 1987. Στο βιβλίο αυτό αναλύεται το γλωσσικό φαινόμε­ νο αναγνωρίζοντας την ανάγκη για μια πολυεπιΣημειώσεις 1. Διευκρινίζουμε ότι κατατάξαμε το βιβλίο αυτό στην πρώτη ενότητα και όχι στην αντίστοιχη της διαφήμισης λόγω της κοινωνιολογικής και ψυχολογικής διάστασης της μελέτης.

32/χρονικα στημονική αντιμετώπισή του. Η γλώσσα αντιμετω­ πίζεται ως μέρος της κοινωνικής διαδικασίας και ως κοινωνική πράξη. Η θεωρία της επικοινωνίας με­ λετά πέρα από τον γραπτό λόγο τον «φυσικά συνε­ χόμενο προφορικό λόγο». Το κεφάλαιο που είναι α­ φιερωμένο στη «Γλώσσα και επικοινωνία» διεισδύει στη βαθύτερη σημασία της γλώσσας στην επικοινωνιακή διαδικασία.

9. CEES J. HAMELINK: Η Πολιτιστική αυτονομία στις παγκόσμιες επικοινωνίες - Εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1988. Ο στοχασμός του συγγραφέα συγκεντρώνεται στο βιβλίο αυτό στα νέα και σημαντικά προβλήματα που δημιουργεί η έκρηξη της βιομηχανίας πληρο­ φοριών και η ανατροπή του παγιωμένου καθεστώ­ τος στις παγκόσμιες επικοινωνίες από την πληρο­ φορική, τις δορυφορικές δραστηριότητες και την πάλη για τον κοινοτικό έλεγχο των οργάνων και του περιεχομένου των επικοινωνιών. Ο συγγραφέ­ ας υποστηρίζει ότι για να μπορέσουν οι αναπτυσ­ σόμενες χώρες να διατηρήσουν ένα ελάχιστο βαθ­ μό πολιτιστικής αυτονομίας, είναι απολύτως αναγ­ καίο να καθορίσουν εθνικές στρατηγικές.

10. ΜΑΡΙΑ ΚΟΜΝΗΝΟΥ - ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΥΡΙΝΤΖΗΣ (επιμέλεια): Κοινωνία, εξουσία και Μέσα Μαζικής Ε­ πικοινωνίας. Εκδόσεις Παπαζήση, 1988. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί την παρουσίαση βασι­ κών μελετών από την Αγγλο-Σαξωνική βιβλιογρα­ φία που επιχειρούν να αναλύσουν και να διευρύ­ νουν το ρόλο των ΜΜΕ στα πλαίσια της κριτικής θε­ ωρίας. Στο βιβλίο αυτό γίνεται αναφορά στις νέες τεχνολογίες στον τομέα των ΜΜΕ, ενώ παρουσιά­ ζονται και αποσπάσματα από σημαντικές έρευνες για το ρόλο του Τύπου και της τηλεόρασης. Τέλος παρατίθενται δύο μελέτες για τη σημασία των ΜΜΕ στον Ελληνικό χώρο και τη γενικότερη αναζήτηση στη θεωρία για τον πολιτισμό και την επικοινωνία.

11. COOLEY, PARK, LASSWELL, KATZ, MEAD, LIPPMANN, BOORSTIN, HABERMAS, BRECHT, McLUHAN, WIDMER: To μήνυμα του Μέσου. Εκδό­ σεις Αλεξάνδρεια στη σειρά Συνθέσεις 1, 1989. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια προσπάθεια μετά­ φρασης στα ελληνικά αντιπροσωπευτικών κειμέ­ νων, προερχομένων κυρίως από την Αμερική και τη Γερμανία, που αναφέρονται στο χαρακτήρα της ε­ πικοινωνίας και της δημοσιότητας, στις μορφές, τις λειτουργίες, τις επιπτώσεις και τις δυνατότητες των μαζικών μέσων. Τα κείμενα αυτά έχουν γρα­ φτεί σε μια περίοδο από την αρχή του αιώνα ώς τη δεκαετία του 70 και προσφέρουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να προσεγγίσει την προβληματική που γεννήθηκε στον αιώνα μας γύρω από την εξάπλωση των μαζικών μέσων επικοινωνίας.

Άρθρα 1. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, τεύχος 24, Μάιος 1985. Το τεύχος αυτό έχει ένα αφιέρωμα στα Μέσα Μα­ ζικής Επικοινωνίας. Συγκεκριμένα αναλύονται θέ­ ματα όπως Λογοτεχνία και μαζικά μέσα, ΜΜΕ Κοινωνικοί μετασχηματισμοί - Νέα κινήματα και αυτοδιαχείριση, Η γυναικεία φωνή στο ραδιόφωνο, Εκπαιδευτική τηλεόραση κ.ά.

2. ΑΝΤΙ, Τεύχος 320, 24/7/86.

Το τεύχος αυτό είναι αφιερωμένο στα Μέσα Μα­ ζικής Επικοινωνίας και περιέχει τα πρα ;τικά της δι­ ήμερης συζήτησης που οργάνωσε το περιοδικό ΑΝ­ ΤΙ στην Πάντειο με θέμα «Τύπος και Μέσα μαζικής Επικοινωνίας» στις 14 και 15 Δεκεμβρίου 1985.

3. ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ, Επιθεώρηση Αυτο­ διοίκησης, τεύχη 5-6, χρόνος 9ος, 1986 και 1, χρό­ νος 12ος, 1989. Το πρώτο τεύχος περιέχει ένα αφιέρωμα με τίτλο «Αυτοδιοίκηση και Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης» ό­ που τίθεται το θέμα της αντικειμενικής πληροφόρη­ σης και του εκδημοκρατισμού των μαζικών μέσων ενημέρωσης. Το δεύτερο τεύχος είναι όλο αφιερωμένο στα μέ­ σα μαζικής ενημέρωσης με ιδιαίτερη αναφορά στην προβληματική ανάπτυξης της μαζικής επικοινωνίας σε τοπικό επίπεδο. Περιλαμβάνει θέματα όπως: Υ­ πηρεσίες επικοινωνίας στους Δήμους, Τοπικά δί­ κτυα επικοινωνίας, Εικόνα και επικοινωνία, Ο έντυ­ πος λόγος των Ο.Τ.Α., Ελεύθερη και τοπική ραδιο­ φωνία κ.λπ.

4. ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, τεύχος 29, Σεπτέμβριος 1987. Άρθρο με τίτλο «Πού μας πηγαίνουνε τα Μαζικά Μέσα»; του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου όπου προ­ σεγγίζονται τα θέματα των νέων τεχνολογιών στον τομέα της Επικοινωνίας από κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής πλευράς.

5. ΔΙΑΒΑΖΩ, τεύχη 194, 22/6/88, και 215, 10/5/89. Το πρώτο τεύχος περιλαμβάνει ένα αφιέρωμα στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας με θέματα όπως «Επικοινωνία και Κοινωνία», «Κατασκευή και επιλο­ γή των ειδήσεων», «Σπορ και Επικοινωνία», «Οι δη­ μοφιλείς τέχνες και τα ΜΜΕ» κ.α. Το δεύτερο τεύ­ χος περιέχει ένα αφιέρωμα στα ΜΜΕ με ειδική ανα­ φορά στη λειτουργία της Επικοινωνίας, του Ραδιοφώνου και της Τηλεόρασης.

6. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, 24/11/88, φ. 47. Άρθρο του Σ. ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗ με τίτλο: «MEDIA - ζητούν ήδη πολλά από τη νέα τεχνολογία και στην Ελλάδα». Σ’ αυτό το άρθρο ο συγγραφέας αναφέρεται στα νέα μέσα επικοινωνίας όπως το τέ­ λεξ, τη συνθετική εικόνα, το βιντεοδίσκο και τις επι­ τραπέζιες εκδόσεις.

7. ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ, τεύχος 57, 1988. Το τεύχος αυτό είναι αφιερωμένο στα Νέα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και τις επιπτώσεις τους στην Ελλάδα. Η ύλη αυτού του τεύχους είναι ταξινομη­ μένη σε δύο κύκλους θεμάτων μέσα στους οποίους υπάρχουν ποικίλες ενότητες οι οποίες αναφέρονται στα επιμέρους ζητήματα της νέας τηλεόρασης.

8. ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ (περιοδική έκδοση της Υπηρεσίας Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών κοινοτήτων), τεύχος 4/1988. Το τεύχος αυτό περιλαμβάνει την εξέλιξη στον τομέα των οπτικοακουστικών μέσων και εξηγεί τους λόγους για τους οποίους ο τομέας αυτός πρέ­ πει να περιληφθεί στις προσπάθειες που καταβάλ­ λονται για την υλοποίηση της μεγάλης ενιαίας αγο­ ράς του 1992. Το θέμα αυτό εξετάζεται συγχρόνως από τεχνολογική, οικονομική και πολιτιστική άποψη.

χρονικά/33

γ. Δημοσιογραφία

1. G. BOHERE: Επάγγελμα δημοσιογράφος. Ο δη­ μοσιογράφος σαν εργαζόμενος. Εκδόσεις Μνήμη, Αθήνα 1985. Η μελέτη αυτή είναι ένα αφιέρωμα του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας στο επάγγελμα του δημοσιο­ γράφου. Ο συγγραφέας στηρίχτηκε σε ντοκουμέν­ τα από βιβλία, μελέτες και επιθεωρήσεις, σε συνο­ μιλίες με ανθρώπους του επαγγέλματος, σε αναλύ­ σεις νόμων και συλλογικών συμβάσεων καθώς και σε στοιχεία που προέκυψαν από τις απαντήσεις σ’ ένα ερωτηματολόγιο που μοίρασε το Διεθνές Γ ρα­ φείο Εργασίας, με στόχο την παρουσίαση των ερω­ τημάτων που απασχολούν κάθε επαγγελματία δη­ μοσιογράφο.

2. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ: Η τέχνη της δη­ μοσιογραφίας. Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1986. Το βιβλίο αυτό αποτελεί συλλογικό έργο των F. BASKETTE, J. SISSORS και Β. BROOKS που μετέ­ φρασε, σχολίασε και προσάρμοσε στην ελληνική πραγματικότητα ο Α. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗΣ. Στο έργο αυτό η τέχνη της δημοσιογραφίας παρουσιάζεται μέσα από τα εξής κεφάλαια: Η σημασία και η τέχνη του Συντάκτη ύλης, Η εμπειρία στο γράψιμο τίτλων, Φωτογραφία - στοιχεία - σελιδοποίηση, Τα άλλα μέ­ σα επικοινωνίας και τέλος, μια ματιά στο μέλλον.

3. ΦΙΛΙΠΠΟΠΟΥΔΟΣ ΑΛΕΚΟΣ: Ο Δημοσιογρά­ φος. Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1982. Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα δημοσιογραφικό ο­ δηγό χρήσιμο για τους νέους δημοσιογράφους. Ο συγγραφέας παρουσιάζει κάποιες προτάσεις και ε­ ξηγήσεις για τον τρόπο διαμόρφωσης των εφημερί­ δων και τον τρόπο γραψίματος - που είναι δου­ λειά των δημοσιογράφων - καθώς επίσης και τις κλασικές αρχές της δημοσιογραφικής εντιμότητας προς τον αναγνώστη - που είναι βασικά δουλειά των εκδοτών και των υπεύθυνων της αρχισυντα­ ξίας. Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε με αφορμή την έκδο­ ση της εφημερίδας «Έθνος» και απώτερο στόχο την αναθέρμανση του δημοσιογραφικού επαγ­ γέλματος. δ. Διαφήμιση

Βιβλία 1. ΚΟΥΤΟΥΠΗΣ ΘΑΛΗΣ: Η διαφήμιση και τα μυ­ στικά της. Εκδόσεις Γαλαίος, Αθήνα 1987. Το βιβλίο αυτό καταγράφει με ρεαλιστικό τρόπο και πρακτικότητα τη λειτουργία και το ρόλο της

διαφήμισης. Περιλαμβάνει επίσης ένα ιδιαίτερα χρήσιμο για τους διαφημιζόμενους κεφάλαιο που αναφέρεται στις σχέσεις διαφημιζόμενων - διαφη­ μιστών και διαφημιστικών μέσων.

2. ΖΩΤΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ: Διαφήμιση. Εκδόσεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1986. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται στον οικονομικό ρόλο της διαφήμισης προχωρώντας σε μία κριτική προ­ σέγγισή της. Αναφέρεται επίσης στο σχεδιασμό του διαφημιστικού μηνύματος, την αποτελεσματικότητα της διαφήμισης καθώς και την οργάνωση και λειτουργία ενός διαφημιστικού γραφείου.

3. ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Διαφήμιση και άνθρω­ πος. Εκδόσεις Δ. Δήμου, Αθήνα 1976. Το βιβλίο αυτό αποτελείται από μια συλλογή δε­ κατριών άρθρων διαφορετικών συγγραφέων, που δεν προέρχονται από το διαφημιστικό χώρο αλλά που εξετάζουν τη διαφήμιση από νομική, δημοσιο­ γραφική, κοινωνιολογική, οικονομική και καλλιτε­ χνική άποψη, με απώτερο στόχο να εντάξουν τη λειτουργία της μέσα στον κοινωνικό χώρο.

Άρθρα 1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, 21.7.88 Το τεύχος αυτό έχει ένα αφιέρωμα στη διαφήμι­ ση με άρθρα όπως «Η ελληνική διαφήμιση δεν φο­ βάται το 1992», «Πώς να αυξήσετε την απόδοση της διαφημιστικής σας εταιρίας», «Η διαφήμιση στις ΗΠΑ το 2.000» κ.ά.

Νομικά 1. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ ΝΙΚΟΣ: Κράτος και Ραδιοτηλεό­ ραση - Η θεσμική διάσταση. Εκδόσεις Σάκκουλα, Α­ θήνα - Κομοτηνή 1986. Το Σύνταγμα του 1975 θεσμοθετεί τον «άμεσο έ­ λεγχο του κράτους» πάνω στη ραδιοτηλεόραση. Ο συγγραφέας επισημαίνει πώς και γιατί θεσπίστηκε στη χώρα μας αρκετά νωρίς ο κρατικός έλεγχος στη ραδιοτηλεόραση. Επιχειρεί επίσης να οριοθε­ τήσει το περιεχόμενο του κρατικού ελέγχου λαμβάνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα που θέτει η ανάπτυ­ ξη της οπτικοακουστικής τεχνολογίας. Τέλος, διε­ ρευνά τις ευρείες εναλλακτικές οργανωτικές δυνα­ τότητες που παρέχονται στον κοινό νομοθέτη ενόψει των δεσμεύσεων που του επέβαλαν το σύ­ νταγμα και οι διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας.

2. ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.: Ραδιο-τηλεόραση και Σύνταγ­ μα. Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 1986. Ο συγγραφέας εξετάζει τη νομική και συνταγμα­ τική ρύθμιση της ραδιο-τηλεόρασης στην Ελλάδα δίνοντας και παραδείγματα νομοθετικής ρύθμισης της ραδιο-τηλεόρασης από άλλες Ευρωπαϊκές χώ­ ρες. Στο βιβλίο αυτό βρίσκουμε αναφορές στα: 1) Σύνταγμα του 1975 2) νόμο 230/1975 3) νόμο 1288/1982. Παρατίθενται επίσης οι προτάσεις της Κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας και του Κομ­ μουνιστικού Κόμματος (ΚΚΕ) για τα ραδιοτηλεοπτι­ κά μέσα.

3. ΚΟΡΣΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Τύπος και Ραδιοτηλεό­ ραση. Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 1987. Ο συγγραφέας παρομοιάζει σε αυτό το βιβλίο τις νομικές συνθήκες λειτουργίας του Τύπου και της

34/χρονικα ραδιοτηλεόρασης. Γίνεται αναφορά και στο νόμο 1730/1987 που αποτελεί τη νέα νομοθετική ρύθμιση της Ρ/Τ.

4. ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: Η Ραδιοτηλεοπτική έκρηξη - Συνταγματικά πλαίσια και νομοθετικές ε­ πιλογές. Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1989. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας αναφέρεται στις τεχνολογικές εξελίξεις στο χώρο της ραδιοτηλεόρασης, στα προβλήματα Ερμηνείας του Συντάγματος που θέτουν οι εξελίξεις αυτές και στις απαντήσεις που έχει προς το παρόν δώσει η κοινή νομοθεσία. Στο δεύτερο μέρος αναφέρεται στο νομικό καθεστώς της τοπικής ραδιοφωνίας ό­ πως αυτό έχει διαμορφωθεί, στα πλαίσια του άρ­ θρου 15 του Συντάγματος, από το νόμο 1730/87 και το Π.Δ. 25/88. στ. Παρουσίαση ανά μέσο ανάλογα δηλαδή με τη μορφή μετάδοσης σημείων

Βιβλία 1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ (συλλογική εργασία): Ραδιό­ φωνο και Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η συμβολή της Το­ πικής Αυτοδιοίκησης στην ίδρυση και λειτουργία τοπικών ραδιοφωνικών σταθμών. Εκδόσεις ΕΕΤΑΑ, Αθήνα 1988. Το βιβλίο αυτό περιέχει τις εισηγήσεις που έγι­ ναν στη διεθνή διήμερη συνάντηση που οργάνωσε η Ελληνική Εταιρία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτο­ διοίκησης τον Ιούλιο του 1987. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται η εμπειρία άλλων ευρω­ παϊκών χωρών στην τοπική ραδιοφωνία. Συγκεκρι­ μένα αναφέρονται τα παραδείγματα της Σουηδίας, Μ. Βρετανίας, Ιρλανδίας, Γαλλίας, Γερμανίας, Δα­ νίας, Φινλανδίας, Ολλανδίας, Πορτογαλίας και Βελγίου. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η πρό­ ταση της ΕΕΤΑΑ, όπως διαμορφώθηκε από μία ομά­ δα επιστημόνων, σχετικά με την ίδρυση και λει­ τουργία τοπικών ραδιοφωνικών σταθμών στον Ελ­ ληνικό χώρο. Η πρόταση αυτή καλύπτει όλο το α­ ναγκαίο πλαίσιο (νομικό, οικονομικό, δημοσιογρα­ φικό, επιμορφωτικό) για την ίδρυση και τη λειτουρ­ γία της τοπικής ραδιοφωνίας.

Άρθρα

(Τύπος - Ο π τικο α κο υσ τικά Μέσα) Βιβλία

Τύττ°ς

1. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ Κ.: Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1915-1936), Καταγραφή 2. ΟΝΤΕΤ ΒΑΡΩΝ: Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1941-1945), Καταγραφή, Εκδόσεις: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας - Γενική Γραμματεία Νέας Γε­ νιάς, Αθήνα 1986, 1987. Ενδιαφέρουσες εργασίες για την ελληνική πραγ­ ματικότητα μέσα από την καταγραφή των περιοδι­ κών εντύπων που κυκλοφόρησαν στη διάρκεια των ανωτέρω περιόδων.

3. PIERRE ALBERT: Ο Τύπος. Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1987. Το βιβλίο αυτό είναι μετάφραση από τη γνωστή γαλλική σειρά «Que sais-je?». Αποτελεί μια ενδια­ φέρουσα αναφορά στη φύση και τις λειτουργίες του γραπτού Τύπου, τις τεχνικές και οικονομικές δομές του, τη σχέση του Τύπου με τους αναγνώ­ στες του. Σ’ ένα δεύτερο μέρος ο συγγραφέας αναφέρεται στον γραπτό Τύπο, όπως λειτουργεί σε διάφορες χώρες του δυτικού και μη δυτικού κόσμου.

Οπτικοακουστικά μέσα Α. Ραδιόφωνο

1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, Οκτώβριος 87 φ. 43. Αφιέρωμα με τίτλο: «Η ελληνική ραδιοφωνική έ­ κρηξη». Την επιμέλεια έχει ο Π. Βασιλόπουλος. Το αφιέρωμα περιέχει μια σειρά έντεκα άρθρων δια­ φορετικών συγγραφέων που καλύπτουν ποικιλό­ μορφα την προβληματική γύρω από την ελεύθερη ραδιοφωνία.

2. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ: Δύο άρθρα της Γ.ΚΙΚΗ το πρώτο με τίτλο «Κοινοτικό ραδιόφωνο» (19.3.87) ό­ που γίνεται αναφορά στο «Πράσινο βιβλίο για το ραδιόφωνο» που δημοσίευσε η βρετανική κυβέρνη­ ση και το δεύτερο με τίτλο «Δημοτικό ραδιόφωνο - Μετά την "αλλαγή” η αναδίπλωση» (29.6.87) ό­ που με αφορμή την Ελληνική ραδιοφωνική πραγμα­ τικότητα αναφέρονται οι εμπειρίες της Γαλλίας και της Βρετανίας. Επίσης ένα άρθρο της Φ. Τουπαλγικη με τίτλο «Το ραδιόφωνο αντεπιτίθεται» (7.11.88) όπου γίνεται αναφορά στην ιστορία και τις προο­ πτικές του ραδιοφώνου τόσο σε παγκόσμιο επίπε­ δο όσο και στην ελληνική πραγματικότητα.

3. ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, τεύχος 42, Οκτώβριος 1988. «Ερτζιανοί όλου του κόσμου ενωθείτε» του Π. Νεράτζη. Ο συγγραφέας αναφέρεται στο 3ο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κοινοτικής Ραδιοφωνίας που διοργανώθηκε το καλοκαίρι του 1988 στη Νικαράγουα. Το συνέδριο αυτό διοργάνωσε ο διεθνής οργανισμός Amarc που εδρεύει στο Βανκούβερ του Καναδά. Στη συνάντηση αυτή που συμμετείχαν 350 εκπρό­ σωποι ραδιοσταθμών και Εθνικών Ενώσεων συζη­ τήθηκαν θέματα σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας, το περιεχόμενο, την υλικοτεχνική υποδομή, καθώς και τα προβλήματα και την προο­ πτική της κοινοτικής ραδιοφωνίας σε διάφορες Χώρες.

χρονικα/35 4. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ, τεύχος 88-89, Φεβρουάριος - Μάρ­πτικό πρόγραμμα 4. Η θέση του Τηλεθεατή 5. Τηλε­ όραση και Τέχνη 6. Τηλεόραση και Παιδί. τιος 1988. «Τοπική Ραδιοφωνία και Συμβολική Πολι­ τική» της Π. Ζέρη. Ά ρθρα Η συγγραφέας επιχειρεί μια προσέγγιση της ρύθμισης και λειτουργίας της τοπικής ραδιοφωνίας 1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ: «Η πρόκληση μέσα από την ανάλυση του θεσμικού πλαισίου και της ελεύθερης τηλεόρασης» 29.1.88, του Κ. Πατης θέσης των κομμάτων πάνω σ’ αυτό. Επιχειρεί πανδρέου. τέλος μια πρόβλεψη για το μέλλον της ελεύθερης Αναφορά στη νέα τεχνολογία της τηλεόρασης ραδιοφωνίας. και πρόταση για τον καθορισμό μιας νέας πολιτικής στον τομέα αυτό σαν αποτέλεσμα ενός ευρύτερου επιστημονικού διαλόγου. Β. Τηλεόραση «Τοπική τηλεόραση: Στόχοι και προτεραιότη­ τες», 14.7.88 της Μ. Ψύλλα. Σκέψεις και προτάσεις για την λειτουργία της τη­ λεόρασης σε τοπικό επίπεδο στον Ελληνικό χώρο. Παρουσίαση τριών τηλεοπτικών πειραμάτων στη Γαλλία που δείχνουν τη μεγάλη σημασία της απο­ δέσμευσης του επικοινωνιακού συστήματος. «Δορυφορικό κανάλια στη Δ. Ευρώπη», 28.7.88, X. Χαιρετάκη. Αναφορά στα δορυφορικά κανάλια στη Δ. Ευρώ­ πη με την παράθεση πινάκων σχετικών με τον αριθ­ μό των κρναλιών, τους ιδιοκτήτες, την εισβολή των δορυφορικών καναλιών, καθώς και τους τρόπους χρηματοδότησης. «Η ατίθαση πρόκληση της Τηλεόρασης», 1. ΖΑΝ ΚΑΖΝΕΒ: Ο άνθρωπος-τηλεθεατής - Η TV 22.12.88, Έρευνα του Π. Βασιλόπουλου. σαν κοινωνικό φαινόμενο. Εκδόσεις Πύλη, Αθήνα Το αφιέρωμα αυτό περιλαμβάνει μια σειρά συ­ 1979. νεντεύξεων και άρθρων που επιμελήθηκε ο Π. ΒασιΟ συγγραφέας εξετάζει την τηλεόραση σαν ένα λόπουλος σχετικών με την εξάπλωση της Τηλεόρα­ κοινοτικό γεγονός. Αφού αναφέρεται στην ίδρυση σης, όπως οι νομικές περιπέτειες της δορυφορικής και την εξέλιξη του θεσμού της τηλεόρασης, επιχει­ τηλεόρασης, η Ευρωπαϊκή διάσταση της ραδιοτη­ ρεί μία ανάλυση της λειτουργίας της από την οικο­ λεοπτικής πρόκλησης κ.ά. νομική, πολιτιστική και κοινωνιολογική της 2. ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: «Δορυφορική επιτέλους οι ου­ διάσταση. ρανοί είναι δικοί μας», τεύχος 43, Νοέμβριος 1988, 2. ΜΑΝΘΟΥΛΗΣ ΡΟΒΗΡΟΣ: Το κράτος της τηλε­ επιμέλεια Μ. Αβδελάς. όρασης. Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1981. Το αφιέρωμα αυτό αναφέρεται στις ποικίλες δια­ Ο συγγραφέας στο βιβλίο αυτό διαπραγματεύε­ στάσεις της δορυφορικής τηλεόρασης. Οι συγγρα­ ται τη σύγκρουση ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία φείς που συνεργάστηκαν σ’ αυτό το αφιέρωμα ανα­ και στην ελληνική τηλεόραση τοποθετώντας το όλο πτύσσουν θέματα όπως παρουσίαση δορυφορικών πρόβλημα μέσα στον παγκόσμιο χώρο των Μέσων προγραμμάτων, αντιμετώπιση της δορυφορικής α­ Μαζικής Επικοινωνίας και επιχειρώντας μια βαθύ­ ναμετάδοσης από κρατικές και ιδιωτικές τηλεορά­ τερη ανάλυση από τη σκοπιά της ελληνικής πραγ­ σεις της Ευρώπης, αφθονία του θεάματος και ευχα­ ματικότητας. ρίστηση από την τηλεοπτική εικόνα.

3. ΚΑΡΤΕΡ ΓΙΩΡΓΟΣ: Τηλεόραση θέσεις και κα­ «Η τύχη βασιλεύει στην Ελληνική Τηλεόραση», ταθέσεις. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1986. τεύχος 44, Δεκέμβριος 1988 του Γ. Ηλιόπουλου. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου βρίσκουμε έξι δοκί­ Ο συγγραφέας στο άρθρο αυτό αναφέρεται στη μια όπου αναπτύσσονται θέματα όπως Ενημέρωση ροή του τηλεοπτικού προγράμματος παρουσιάζο­ και Τηλεόραση, διαφήμιση και τηλεόραση, ραδιό­ ντας μέσω μιας έρευνας μιας εβδομάδας στην ελ­ φωνο - κινηματογράφος - θέαμα - λογοτεχνία και ληνική τηλεόραση την εικόνα που εμφανίζει η ροή τηλεόραση. Στο δεύτερο μέρος βρίσκουμε δέκα συ­ του ελληνικού τηλεοπτικού προγράμματος. νεντεύξεις του συγγραφέα σχετικά με τη λειτουρ­ Παραθέτουμε τέλος μια εργασία που αναφέρεται γία της τηλεόρασης. συνολικά σε όλα τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας.

4. ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΩΝ: Κ. Α ΠΕΠΟΝΗΣ: Συνοπτική ανασκόπηση για την ε­ ΝΑΥΡΙΔΗΣ - Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ - Γ. ΠΑΣΧΑπικοινωνία - Ενημέρωση στην ιστορία του Νεότε­ ΛΙΔΗΣ. Τηλεόραση και Επι-κοινωνία. Εκδόσεις Πα­ ρου Ελληνισμού (Βιβλία - Τύπος - Τηλεόραση). ρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988. Τόμος 9, της έκδοσης Ελλάδα - Ιστορία και Πολι­ Το βιβλίο αυτό συμπεριλαμβάνει τις εισηγήσεις τισμός. Εκδοτικός Οργανισμός Παιδεία, Θεσσαλο­ που ανακοινώθηκαν στην Επιστημονική συνάντηση νίκη 1983. με θέμα «Τηλεόραση και Επι-κοινωνία» που διοργαΣτην.ανασκόπηση αυτή ο συγγραφέας αναφέρενώθηκε από τον Τομέα Ψυχολογίας της Φιλοσοφι­ ται στη λειτουργία του γραπτού και οπτικοακουστικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στις κού Τύπου στον ελληνικό χώρο. Γίνεται μια ιστορι­ 17-20 Απριλίου 1986 στα Γιάννενα. Οι ενότητες που κή αναφορά στην εμφάνιση και λειτουργία αυτών αναπτύσσονται στο έργο αυτό είναι 1. Τηλεόραση των μέσων. Μ ΑΡΙΑΝΝΑ ΨΥΛΛΑ και Πολιτισμός. 2. Τηλεόραση ως θεσμός 3. Τηλεο­

36/χρονικα

is Σαρτμ σκοπεύει με την καμαμπίνα. Στην άκρη δεξιά η Σιμόν ντε Μποβουάρ. Καλοκαίρι 1929

Είναι αδύνατο να αποδώσει κανείς το ισοδύναμο ενός έργου, έστω και εν είδει αναμνηστικής γραφής, ιδίως μέσα στα πλαίσια μίας κοινωνίας που όλο και περισσότερο συνειδητοποιεί (;) την απώλεια των ιδεολογιών της και τη σιωπηλή ανάδυση μίας άλλης, υβριδικής ιδεολογίας, οφειλόμενης στο σύνο­ λό της στην κακή ή ελλιπή αφομοίωση του παρελθόντος. αι είναι ίσως υπεροπτικό να γράφει κανείς για έναν κάποιον Sartre, τη στιγμή που κάποιος άλλος, ονόματι Σαντάμ Χουσεΐν, εισβάλλει στο Κουβέιτ, που απειλείται από σοβαρότατη κατα­ στροφή (όχι μόνο οικολογική) ολόκληρος ο μεσο­ γειακός χώρος, τη στιγμή που καταρρέουν τα τε­ λευταία σταλινικά υπολείμματα, που ενώνονται οι δύο Γερμανίες ή που ο χωλός καπιταλισμός βρίσκει σωτήρια άλλοθι στο άνοιγμα των τελευταίων αγο­ ρών, στις μεγάλες προοπτικές της τεχνολογίας και στις μικρές των-υπαρκτών λεγάμενων σοσιαλιστι­ κών καθεστώτων. Όμως θα ήταν ακόμη πιο υπερο­ πτικό και ανόητο αν πιστεύαμε στην τρέλα ενός ά­ ραβα ηγέτη, στην εγγενή αδυναμία του σοσιαλιστι­ κού ή στην ανάλογη λειτουργικότητα του καπιταλι­ στικού προτύπου. Γιατί κάτω από τα γεγονότα αυ­ τά, που ούτως ή άλλως δεν είναι ποτέ μονοσήματα - όπως λ.χ. τα όνειρα του ιδιοκτήτη ενός Fast food στη σημερινή Ε.Σ.Σ.Δ. - μέσα και μέσω των ποικί­ λων κοινωνικών οργανώσεων (οικονομικών διακυ­ μάνσεων, πολιτικών προστριβών ή συμμαχιών), είτε το θέλουμε είτε όχι, προβάλλει παντού και πάντα ο άνθρωπος, στη συγκεκριμένη του χωροχρονική, κοινωνικοϊστορική ύπαρξη.

Κ

Η ιστορία δεν είναι το σύνολο των πράξεων κά­ ποιων μονάδων, ούτε η εσωτερική απόληξη κά­ ποιων ανεξάρτητων δομών. Γιατί η καθεμία δομή συνίσταται από μία σειρά σχέσεων, οι οποίες ανταποκρίνονται σε ορισμένες προϋποθέσεις που δε εί­ ναι άλλο παρά τα αξιώματα της θεωρούμενης δο­ μής.1 Αλλά στην ιδιάζουσα περίπτωση του ανθρώ­ πινου όντος, είναι παραπάνω από βέβαιο ότι, πλην μίας εξαιρέσεως, κανένα αξίωμα δεν μπορεί να τύχει συστηματικής εφαρμογής. Πολλοί θα πιστέ­ ψουν ότι εξαίρεση αποτελεί η έφεση του ανθρώπου για ευτυχία. Ο Αμερικανός ή ο Γερμανός θέλει να είναι ευτυχισμένος όπως το ήθελε και το 1946 ή το 1929. Όμως δεν πρόκειται ούτε για τον ίδιο σκοπό, ούτε για το ίδιο κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο, μέσω του οποίου προτάθηκε ο προς εκπλήρωση σκοπός, ούτε βεβαίως για την ίδια συνείδηση που τον επέλεξε, προβαλλόμενη στο μέλλον. Σε κάθε περίπτω­ ση έχουμε διαφορετικές συνιστώσες και είναι δείγ­ μα κακής μεθόδου και αφελούς σκέψης η συγκάλυ­ ψη των διαφορών. Δεν έχουμε καμία δυνατότητα να προσδιορίσου­ με το περιεχόμενο της ευτυχίας των άλλων κι ούτε φυσικά να την καταμετρήσουμε. Συχνά ονομάζουμε

χρονικα/37 «ευτυχία» την κατάσταση που τους επιβάλλουμε (το 1988 οι σοβιετικοί γραφειοκράτες πίστεψαν ότι οι Αφγανοί πολίτες ήταν ευτυχισμένοι, όπως το πίστε­

Sartre ά ν ο δ ό ς φ ° - λος: ψαν και για τους Ούγγρους το 1956) ή αυτήν που τους καταλογίζουμε προβολικά (ο αμερικανικός λα­ ός είναι ευτυχής αφού μπορεί να απορροφά και να καταναλώνει όλα τα πρότυπα κοινωνικής συμπερι­ φοράς που του υποβάλλουν). Πώς όμως θα προσ­ διόριζε από μόνος του ο Αφγανός ή ο Αμερικανός την ευτυχία του εάν ήταν αποδεσμευμένος από τα σοβιετικά τανκς ή από τους τερατώδεις μηχανι­ σμούς της αμερικανικής κοινωνίας; Αυτό είναι το ουσιαστικό πρόβλημα της εποχής μας στις δύο συμπληρωματικές όψεις του: τη στρατικοοικονομική και την επικοινωνιακή. Είναι το πρό­ βλημα που πρέπει να λύσει κάθε «δημοκρατία» προ­ τού επικαλεστεί το όνομα αυτό. Και, κατά έναν τρό­ πο πρωταρχικό, είναι πρόβλημα ηθικό, εφόσον ε­ μπλέκονται σε αυτό τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους της εκάστοτε κοινωνίας. Από την προβληματική αυτή, που έρχεται κι επα­ νέρχεται, και που σήμερα είναι ιδιαίτερα έντονη, παίρνουμε την αφορμή να μιλήσουμε και πάλι για τον Sartre και όχι τόσο από τη σχηματική περίοδο των δέκα ετών που μεσολαβούν από τον θάνατό του. Ο ίδιος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος είναι το μονα­ δικό ον μέσω του οποίου το μηδέν έρχεται στον κό­ σμο·2 είναι ο άνθρωπος που αρνείται και υπερβαί­ νει μιρ κατάσταση, άρα είναι αυτός που ευθύνεται όχι μόνο για ό,τι γίνεται (ή δεν γίνεται) γύρω του, αλλά και για τον ίδιο του τον εαυτό, για την «πραγ­ ματικότητα» που αντιπροσωπεύει. Εάν η «ανθρώπι­ νη πραγματικότητα» (η «ουσία του ανθρώπου», ό­ πως ονομάστηκε και ονομάζεται από ιδεαλιστές και ορθολογιστές φιλοσόφους) είναι το σύνολο των ι­ διοτήτων του ανθρώπου, τότε δεν είναι πραγματι­ κότητα δεδομένη άπαξ δια παντός, αλλά δυναμική εκτύλιξη μίας συνείδησης. Οι ιδιότητες του ανθρώ­ που λοιπόν δεν είναι στατικές, αλλά αναπροσδιορί­ ζονται μέσω της εκάστοτε καταστάσεως που αυτός ο άνθρωπος βιώνει και αντιμετωπίζει. Η μόνη διακριτή σταθερή ιδιότητα είναι αυτή η δυναμικότητα της ανθρώπινης συνειδήσεως ως υπερβατικότητας, ως ελευθερίας. Αυτή η ελευθερία είναι το μόνο δυ­ νατό αξίωμα, στο οποίο μπορεί να παραπέμψει η ό­ ποια σχέση της δομής. Αλλά για να μην είναι η ε­ λευθερία απλώς μία λέξη που υποκαθιστά την «ευ­ τυχία» (την ευμάρεια, το αμερικάνικο όνειρο, τη μαρξιστική ηθική...), θα πρέπει να εκληφθεί στην αυτοτοποθέτηση του υποκειμένου μπροστά στα προβλήματα που άλλα υποκείμενα αντιμετωπίζουν. Το μέλλον, που ευαγγελίζονται πάσης φύσεως πο­ λιτικοί και πολιτικάντηδες, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πορεία του ανθρώπου, η συνεχής αυτοϋπέρβασή του μέσω των προβλημάτων αυτών και, ως εκ

τούτου, η αδιάλειπτη συλλογική επαναθέσμιση του κόσμου μέσω του λέγειν-τεύχειν3. Το είναι της «ανθρώπινης πραγματικότητας» εί­ ναι αξεδιάλυτο με αυτήν την ελευθερία. Την οποία όμως δε-, θα βρούμε να κρέμεται κάτω από τα μπαλ­ κόνια των πολιτικών, ούτε στις ανοδικές κλίμακες των χρηματιστηρίων, ούτε, βεβαίως, στις ευσεβείς αποφάσεις των αδρώς συνταξιοδοτημένων βουλευ­ τών. Γιατί δεν είναι κάτι που δίδεται, δεν είναι κάτι που απορρέει...: είναι (και αυτό το είναι ας τεθεί ε­ ντός πολλών εισαγωγικών) κάτι που πραγματο­ ποιείται μέσα σε κάθε κατάσταση- είναι το ίδιο το ανθρώπινο ον που, «αφοπλίζοντας το παρελθόν του, εκκρίνει (κατά έναν εντελώς οργανικό τρόπο) το ίδιο του το μηδέν»4. δώ ακριβώς βρίσκεται η αφετηρία της υπαρξι­ στικής ψυχανάλυσης και ηθικής. Αυτό το ση­ μείο ενώνει την εποχή του Sartre (εποχή έντονης κι­ νητοποίησης και κοινωνικού αγώνα) με τη δική μας εποχή (εποχή έντονης ηλιθιότητας και κοινωνικής εξαθλίωσης). Πόσοι αλήθεια Παλαιστίνιοι, πόσοι μαύροι της Νοτίου, Κεντρικής, Δυτικής, Ανατολικής και Βορείου Αφρικής και Αμερικής, πόσοι Χιλιανοί μπορούν να «αφοπλίσουν» το παρελθόν τους; Αντιθέτως, πόσο εύκολα το «αφοπλίζουν», με τη συν­ δρομή των πλέον δημοκρατικών και ανθρωπιστι­ κών θεσμών, οι Αμερικανοί, για να εδραιώσουν την ειρήνη και τη νομιμότητα στον Περσικό κόλπο και την ανατολική Μεσόγειο, ή οι Γερμανοί, προκειμένου να συμπληρώσουν το παζλ του ενιαίου γερμα­ νικού κράτους; Το παρόν μας είναι εκτυφλωτικά προφανές και εύλογο. Αλλά τι συμβαίνει ακριβώς; Σχεδόν τίποτα σε γενικές γραμμές. Πολλοί μιλούν για κοσμοϊστορικά γεγονότα, σαν να μην εκκολάπτονταν αυτά ε­ δώ και δεκαετίες. Επέρχονται, λένε, σπουδαίες αλ­ λαγές στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό. Σπουδαίες αλλαγές, επειδή σκότωσαν τον Τσαουσέσκου και ε­ πειδή η Pepsi Cola βλέπει τον δείκτη εξαγωγών να ανεβαίνει κατακόρυφα. Όμως πουθενά δεν είδε κα­ νείς να εξαφανίζονται οι καλβίνειοι προκαθορισμοί (Predestination): υπάρχουν ακόμη οι «δολοφόνοι», οι «κλέφτες» και οι «αναρχικοί», οι «αντιδραστικοί», οι «επικίνδυνοι» και οι «επάρατοι». Υπάρχουν ακόμη οι «τρομοκράτες» και οι «ομοφυλόφιλοι», οι «ναρκο­ μανείς», οι «κακοί» μαθητές (για τους οποίους η δε­ ξιά κυβέρνηση επιφυλάσσει ένα ωραίο νομοσχέδιο για βαθμολόγηση και πάλι από το δημοτικό σχο­ λείο), υπάρχουν ασφαλώς οι «τρελοί» και οι «απρο­ σάρμοστοι», οι «γυναίκες», οι «μαύροι», οι πρώην φυλακισμένοι, οι ανύπαντρες μητέρες, οι βιασμέ­ νες κοπέλες, οι πόρνες, οι τραβεστί, οι φορείς του έιτζ...: οι έν ο χ ο ι γ ι ’ αυτό που ε ίν α ι. Στα χείλη και στα μάτια των ανθρώπων αυτών είναι ακόμα χα­ ραγμένη η λέξη «ένοχος». Και αντιμετωπίζονται κα­ θημερινά ως τέτοιοι, εφόσον όλοι μας προϋποθέ­

Ε

38/χρονικα τουμε σιωπηλά μίαν έν τιμ η , αθώα ανθρώπινη φύ­ ση, σταθερή ανά τους αιώνες, δεδομένη από τόν Θεό, τον Βούδα, τη Μοίρα, τον Μπους, (παλαιότερα από τον Στάλιν), από τα τεχνολογικά ή οικονομικά συστήματα... Οι τίμιοι άνθρωποι της εποχής μας ζούνε μέσα στη φύση αυτήν. Στα αγαθά τους πρόσωπα, στα λευκά τους μητρώα, στις υπογραφές τους, στο ω­ ραίο τους ντύσιμο, στον έρωτά τους, παντού καθρε­ φτίζεται η (άλλοτε έκδηλη, άλλοτε μύχις) ισχύς των αξιών τους, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο αποδέ­ χτηκαν τις αξίες αυτές. Η ζωή τους είναι πάντα μία θετικότητα και μία ρεαλιστική στάση απέναντι στα φαινόμενα. Ποτέ τους δεν κατάφέραν λ.χ. να ιδούν την Τέχνη, όχι ως μεταφυσική ενασχόληση, αλλά ως δράση, αφού δεν μπορούν να ιδούν και τη δρά­ ση ως την τροποποίηση αυτού που υπάρχει, του κα­ τεστημένου, στο όνομα εκείνου πού δεν υπάρχει α­ κόμα. Αρνήθηκαν τη θεωρία της σχετικότητας, την ψυχανάλυση, κηλίδωσαν με όποιον τρόπο μπόρε­ σαν τον εξπρεσσιονίσμό, τον σουρρεαλισμό, την ί­ δια την υπαρξιστική ηθική, για να γίνουν μετά λιγό­ τερο αδιάλλακτοι, όταν είχαν συγκροτήσει μηχανι­ σμούς που θα απορροφούσαν τους κοινωνικούς κραδασμούς που θα δημιουργούντο. Πάντα στρέ­ φουμε τα νώτα στην αρνητική στιγμή της δραστηδιότητάς μάς για να υπερασπίσουμε την ισορροπία, την εγγενή φύση μας και την ευνοϊκή κοινωνική κα­ τάσταση. «Θα χρειαστεί ν’ αγαπάμε χωρίς να μισού­ με τους εχθρούς εκείνων που αγαπάμε, να καταφά­ σκουμε χωρίς ν’ αρνιόμαστε το αντίθετο εκείνων που καταφάσκουμε,..»5, να δεχόμαστε την αθλιότη­ τα Των σωφρονιστικών ιδρυμάτων και των νευρολογικών κλινικών χωρίς να αρνούμαστε τους θεσμούς που δημιούργησαν αυτά τα τέρατα, τη μορφή και το περιεχόμενο της κοινωνικής οργάνωσης που δη­ μιούργησε αυτούς τους θεσμούς, χωρίς να αρνού­ μαστε τον εαύτό μας που Ουνετέλεσε (συνειδητά ή ασύνειδα, αδιάφορο) στον σχηματισμό της κοινω­ νίας αυτής. Οι αξίες μας πρέπει να μείνουν σταθε­ ρές και αδιάβλητες: οι ένοχοι θα παραμείνουν οι Ά λ λ ο ι της κοινωνίας, όπως για αιώνες η γυναίκα είναι ο Ά λ λ ο ς του άνδρα6, ή ο μαύρος για τον λευ­ κό γαιοκτήμονα. Πάντοτε οι αξίες· οι αξίες ως γεγο­ νότα, ως καθηλωμένες οντότητες. Μα οι αξίες προ­ βάλλουν ως αυτό που δεν είναι, ως ιδανικά. Αντιτίθενται στα γεγονότα, όπως το μη-είναι στο είναι7. Είναι προβολές της ελευθερίας και όχι τα θεμέλιά της - όπως πιστεύεται. Ειδάλλως η ελευθερία εκ­ πίπτει σε αλλοτρίωση8, η αυτονομία σε ξένωση. Και αυτή η ξένωση εμφανίζεται τουλάχιστον σε δύο πεδία: το ατομικό και το συλλογικό. Δεν χρειάζεται να επεκταθούμε με πολλά παραδείγματα για να αντιληφθούμε το εύρος της ξενώσεως στο πρώτο πε­ δίο: τα αρχεία των ψυχιάτρων, των ψυχολόγων και των ψυχαναλυτών είναι ικανά τεκμήρια - τουλάχι­ στον για τις εντοπισμένες περιπτώσεις. Για τις άλ­ λες, τις αφανείς στα πρακτικά αλλά πασίγνωστες, περιπτώσεις αρκεί να σημειωθεί ότι ανεξάρτητα α­ πό τις ευκαιρίες που έχει κανείς μπροστά του για να εκμεταλλευτεί και από την καριέρα που ίσως έ­ χει διαγράψει σε κάποιον τομέα, δεν παύει να είναι υπεύθυνος για ’κείνες τις ευκαιρίες που δεν έχουν ποτέ δοθεί και για ’κείνες τις καριέρες που ποτέ

δεν θα διαγραφούν και ότι, όσο περισσότερο τούτο παραβλέπεται, τόσο η συνείδηση φενακίζεται και ξενώνεται. Εάν πράγματι χαρακτηριζόμαστε ως ά­ τομα από το ξεπέρασμα των καταστάσεων για τις ο­ ποίες μας γαλουχούν από νωρίς και από την προ­ βολή μας (Pro-jection) στο μέλλον9, είναι βέβαιο ό­ τι, παραβλέποντας τις αδικίες που υφίστανται οι άλλοι, αγνοούμε και το ξεπέρασμα της δικής μας κατάστασης, εφόσον η κατάστασή μας είναι αυτοί οι άλλοι. Από ’δω μεταβαίνουμε και στο συλλογικό πεδίο της ξένωσης: εδώ η ξένωση παίρνει τη μορφή της ετερονομίας. Ο άλλος εξαφανίζεται μέσα σε «ορθολογικΰύς προγραμματισμούς» καί αντιπροσωπεύε­ ται για μας με έγγραφά, με βιομηχανικά προϊόντα, μέ δικαστικές ή κυβερνητικές αποφάσεις. Ο δημό­ σιος υπάλληλος είναι αυτό το έγγραφο και δεν εν­ διαφέρει τη συλλογικότητα τι άλλο μπορεί να είναι. Ο εργάτης είναι αυτό το αυτοκίνητο ή αυτός ο εκχυμωτής και όλος του ο μόχθος έχει χαθεί κάτω από τή φίρμα του κατασκευαστή και τη στιλπνότητα του προϊόντος. Ο δικαστής βρίσκεται μέσα στην υπηρε­ σία της νομιμότητας, μίας νομιμότητας που έχει ε­ πιβληθεί από το κοινοβούλιο και υπέρ αυτού και που πολύ λίγα ξέρουμε γι’ αυτήν. Όσο για τον βου­ λευτή ή για τις αποφάσεις που παίρνει, δεν μπορού­ με να μάθουμε τίποτα πέρα από την επίσημη εκδο­ χή του κόμματος στο οποίο ανήκει. Η ίδια απόσχιση ισχύει και για τον δήμαρχο, τον υπουργό, τον μη­ τροπολίτη, τον στρατηγό, τον υπεύθυνο για τη βιο­ μηχανική παραγωγή, για τα τηλεοπτικά προγράμ­ ματα, για τα κρατικά βραβεία, κ.ο.κ. Εάν λοιπόν δε­ χθούμε ότι το κοινωνικο-ιστσρικό είναι «η ένωση και η ένταση της θεσμίζουσας και της θεσμισμένης κοινωνίας της ιστορίας που έχει γίνει και της ιστο­ ρίας που φτιάχνεται»1 , δεν απομένει παρά να πι­ στοποιήσουμε ότι εδώ και δεκαετίες απλώς επιχειρείται μία σχημάτοποίηση (που σημαίνει φαλκίδευ­ ση και αποστέωση) της δυναμικότητας που έχει η σύγχρονη κοινωνία, αφού η ένωση βρίσκεται μόνο στα χαρτιά, ενώ η ένταση ξεσπάει με λίβελλους μίας κομματικής εφημερίδας ή με κάποια συγκέ­ ντρωση στα Προπύλαια, για να εκτονωθεί πλήρως το βράδυ σε κάποιο κέντρο διασκέδασης ή μπρο­ στά στην τηλεόραση. Πρόκειται για μία υποβαλλό­ μενη ναυτία, για την οποία, όπως αφήνουν να εν­ νοηθεί, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Και κά­ νουν τα πάντα για να μην μπορούμε να κάνουμε τί­ ποτα. Μα ενώ βλέπουμε σήμερα στους δρόμους τους ανθρώπους να κυκλοφορούν με λιγότερη α­ γωνία, δεν πρέπει να πιστέψουμε πως το βάρος των εργαλείων και των επικοινωνιακών δομών είναι με­ γαλύτερο από αυτό της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι οι άνθρωποι που πατούν πάνω στη γη, κι είναι αυτοί που θεμελιώνουν τις δομές ως τέτοιες. Δεν υπάρ­ χει τίποτα για το οποίο θα πρέπει να καταθέσουν τη μαρτυρία τους, εφόσον το κοινωνικό-ιστορικό βρί­ σκεται τώρα στα δικά τους χέρια και το μέλλον θα εξαρτηθεί από τον τρόπο με τον οποίο θα το παρα­ δώσουν στα χέρια των άλλων. Αυτή είναι η πολιτική (δηλ. η ηθική) ευθύνη κάθε διανοουμένου ακόμα και σήμερα, ευθύνη που ο Sar­ tre επωμίστηκε σε όλη του τη ζωή με τον πιο έντιμο τρόπο1 . Μέσα από τις εγγενείς αντιφάσεις του

χρονικα/39 διανοουμένου, μέσα από τις πνευματικές παλινδρο­ μήσεις και τις περιπέτειες της ζωής του, παρουσιά­ στηκε συνεπής προς τους ανθρώπους που τον πί­ στεψαν αλλά και ως προς την ανειλημμένη προσπάθειά του να διαψύγει προς την ίδια του την ύπαρξη που του φαινόταν αδικαίωση, προς τα μάτια των άλ­ λων σαν να ήταν τα δικά του μάτια12. Και αν θέλου­ με σήμερα, τόσο αργά, μα κι ακόμα νωρίς, να τον καταλάβουμε πέρα από τις ιδεολογικές και θρη­ σκευτικές αντιδράσεις που προκάλεσε με το έργο του, αρκεί να εμβαθύνουμε συνειδητά στον καθημε­ ρινό ρυθμό της ζωής μας, στην αντιφατικότητα που χαρακτηρίζει την παρουσία μας σε τούτη την κοινωνία. Γιατί εάν μπορούσαμε να αποσείσουμε πάνω από Σημειώσεις-Παραπομπές 1. Πρβλ. «Les grands courrants de la pensee mathematique», «Cahiers du Sud», 1948, σσ. 40-41. Μι­ λώντας αυστηρά, εξάλλου, η δομική ανάλυση και εξή­ γηση σύνθετων πολιτισμικών φαινομένων δεν μπορεί παρά να είναι περιορισμένη, εφόσον κάθε περιεχόμενο εκλαμβάνεται και προβάλλεται ως μοντέλο-πρότυπο (Πρβλ. Michel Serres: «Hermes, la communication», «Minuit» 1968, σελ. 32), τη στιγμή που δεν υπάρχουν, ούτε σε οριζόντιο συγχρονικό, ούτε σε κάθετοδιαχρονικό άξονα, σταθερές, επιδεχτικές προτύπου ανθρώπινης συμπεριφοράς.

2. Jean-Paul Sartre: «L’ etre et le n6ant», σελ. 59, «Gallimard» Paris 1986.

3. Βλ. Κορνήλιος Καστοριάδης: «Η φαντασιακή θέσμιση

τα κεφάλια μας την «ανθρώπινη πραγματικότητα» της γυναίκας, του επαγγελματία, του έντιμου αν­ θρώπου, κ.ο.κ., με την οποία μας σφράγισαν στα πιο ευαίσθητα χρόνια της ζωής μας, και δεχόμασταν ότι κρύβουμε δυνάμει μέσα μας έναν ομοφυ­ λόφιλο, έναν κλέφτη ή έναν εγκληματία και ότι αυ­ τό που «είμαστε» αποτελεί μία λεπτή ισορροπιστών επιλογών μας μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλέγμα, τότε ίσως καταλαβαίναμε ότι μία νομοθεσία, μία θέσμιση νέων αξιών, εντελώς άχρηστων για όλες τις εξουσίες είναι το πρώτο βήμα για την αυτονόμησή μας, εκεί που ξοδεύεται άδικα τόση ουτοπία και τό­ σο όνειρο για να παραχθεί λίγη, μια στάλα πραγμα­ τικότητα. ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΦΑΝΗΣ της κοινωνίας», «Ράππας», Αθήνα 1985, σσ. 340-386.

4. J.-P Sartre: ο.π. σελ. 64.

5. J.-P. Sartre: «Άγιος Ζενέ. Κωμωδός και μάρτυρας», «Ε­ ξάντας», Αθήνα 1990, τομ. α", σελ. 44.

6. Simone de Beauvoir: «Το δεύτερο φύλο», σελ. XV-XVIII, «Γλάρος», Αθήνα 1979.

7. J.-P. Sartre: «Άγιος Ζενέ...», τομ β", σελ. 34.

8. J.-P. Sartre: «Cahiers pour une morale», σσ. 485-6, «Gallimard», Paris 1983.

9. Βλ. J.-P. Sartre: «Critique de la raison dialectique», «Gallimard», Paris 1960, σελ. 63.

10. K. Καστοριάδης, ο.π. σελ. 160.

11. Ζαν-Ζακ Μπροσιέ: «Ο Σαρτρ έχει πάντα δίκιο», περ. «Διαβάζω», τεύχ. 186, σσ. 57-58.

12. Francis Jeanson: «Le probleme morale et la pensee de Sartre», «Seuil», Paris 1965, σελ. 339.

Γ ΙΑ T O N Σ Ε Φ Ε Ρ Η ΤΙΜ ΗΤΙΚ Ο ΑΦ ΙΕΡΩΜ Α Γ ΙΑ ΤΑ Τ ΡΙΑ Ν Τ Α Χ ΡΟ Ν ΙΑ Τ Η Σ ΣΤΡΟ Φ Η Σ Έ ν α β ιβ λίο πού — μέ τή ν πρώ τη έκ­ δοσή του, 1961— άποτέλεσε σταθμό στά χρονικά τή ς νεοελληνικής κ ρ ιτ ι­ κής κ α ί των σεφερικών μελετώ ν, κ α ί πού ή προσφορά του σήμερα έξακο λουθεϊ νά παραμένει άξεπέραστη.

,

)

(Ά

ψ

Ε π ιμ έ λ ε ια Γ . Π. Σ Α Β Β ΙΔ Η Σ Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α Σ Ζ Ε Ν Α Κ Ο Σ

ΤΙΜΒΤ1ΚΟ

λ*Γ0ΐαλΤΒΪ

ϊΤΑΤΓ1^ ρ0! η£

Φ

ΝΕΦΕΛΗ

40/χρονικα

Ο Ναζισμός και η λαϊκιστική αντίληψη

για την πραγματικότητα

Μπάλλα: Πατριωτικός Υμνος, 1915

Μέχρι και σήμερα, γίνεται το λάθος ν' αποδίδονται στην τέχνη του Γ Ράιχ ρεαλιστικά στοιχεία, παρερμηνεύοντας την τάση που είχε δημιουργηθεί (με την προσωπική άλλωστε παρέμβαση του Χίτλερ), για ενασχόληση με συγκε­ κριμένα κοινωνικά θέματα και εικόνες της καθημερινής ζωής. Σ ’ αυτήν όμως τη τάση, πριν βιαστούμε ν’ αποδώσουμε την ετικέτα του «ρεαλισμού», πρέπει ν’ αναζητήσουμε τα πραγματικά της χαρακτηριστικά και την αληθινή της έννοια. ολλοί χαρακτήρισαν ρεαλιστική την τέχνη του Γ Ράιχ, αποκόβοντας και απολυτοποιώντας ορισμένα μορφικά στοιχεία που υιοθέτησε, κυρίως στον κινηματογράφο και τα εικαστικά. Έ­ τσι, σαν παράδειγμα ρεαλισμού θεωρούνται ώς σή­ μερα, τα εβδομαδιαία κινηματογραφικά επίκαιρα του πολέμου, που περιέγραφαν τις επιτυχίες του στρατού στο μέτωπο, ή αναπαριστούσαν τις μεγα­ λειώδεις παρελάσεις του Γ' Ράιχ. Στη ζωγραφική πάλι, έδαφος για τέτοια παρανόηση έδωσε η θεμα­ τική της, που εξαντλούνταν στις προσωπογραφίες χωρικών, παιδιών, στην αναπαράσταση της μητρό­ τητας, οικογενειών πάνω στη δουλειά, γερμανικών τοπίων, και διακρινόταν από έναν τεχνητό και πεζά φωτογραφικό ρεαλισμό. Η προσπάθεια προσδιορισμού και ορισμού του ρεαλισμού στην τέχνη απολυτοποιώντας τα στοι­ χεία της μορφής οδήγησε εξαρχής σ’ ένα αδιέξο­ δο. Ένα λάθος άλλωστε, που δεν απέφυγαν και

Π

πολλοί διανοούμενοι της αριστεράς. Αναφερόμενοι όμως στον εθνικό-σοσιαλισμό δεν μπορούμε να παραβλάψουμε το βασικότερο ζήτημα: ποια ήταν η πραγματικότητα αυτή που ήθελε ν’ αποδώσει μέσα από τις κινηματογραφικές οθόνες και τις διαφημι­ στικές αφίσες; Ήταν η πραγματικότητα του τρόμου και της αθλιότητας του φασισμού, ή μια διαστρε­ βλωμένη, ανύπαρκτη, ψεύτικη, προπαγανδιστική «πραγματικότητα», κατασκευασμένη μέσα στα επι­ τελεία των ναζί, που έκρυβε κάτω από μια επίχρυ­ ση μάσκα τις πραγματικές κοινωνικές αντιθέσεις και τις δολοφονικές τους δραστηριότητες; Μπορεί λοιπόν στον κινηματογράφο να χρησιμο­ ποιήθηκαν ορισμένες τεχνικές του ρεαλισμού, ό­ πως για παράδειγμα το ντοκυμαντέρ και το ρεπορ­ τάζ, όμως η ουσία είναι ότι ο κινηματογραφικός φα­ κός ποτέ δεν στράφηκε προς την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά προς αυτό που ο Χίτλερ ή­ θελε να παρουσιάσει σαν τέτοια. Η εικόνα ευνοού­

χρονικα/41 σε τη διάδοση των θεμάτων της προπαγάνδας και αναδείχτηκε σημαντικό πολιτικό όπλο. Το 1938, για παράδειγμα, οι ναζί ζητούν από τον κινηματογρά­ φο να συμβάλει στην προπαγάνδα υπέρ των γεννή­ σεων: «Επιβάλλεται οπωσδήποτε το γύρισμα ται­ νιών με θέμα τον προορισμό των πολυάριθμων οι­ κογενειών. Η φωτογραφία της ζωής που θα μας πα­ ρουσιάζει η ταινία - μια και η φύση της είναι να παρουσιάζει φωτογραφίες - πρέπει να εναρμονί­ ζεται με τους πολιτικούς δημογραφικούς στόχους του Γ' Ράιχ, ως προς την εκλογή του θέματος κι ό­ σο το δυνατόν, ως προς την εκτέλεση των λεπτομε­ ρειών. Τότε ο κινηματογράφος θα γίνει αληθινός σαν τη ζωή· επειδή αληθινό σαν τη ζωή είναι εκείνο που παραδεχόμαστε πως στηρίζει, ενθαρρύνει και εξυψώνει τη ζωή». Από την άλλη πλευρά, ο Χίτλερ μιλούσε για κινηματογραφικά επίκαιρα του πολέ­ μου, σαν την προσωπική του εποποιία του αιώνα- ό­ χι μόνο τα έλεγχε εξονυχιστικά πριν προβληθούν, αλλά συχνά έγραφε ο ίδιος τα σχόλια. Ήθελε να δει την ιστορία του Ράιχ τυπωμένη σε σελιλόιντ, να στέκεται στην ίδια γραμμή με τις τραγωδίες του Σαίξπηρ. Σήμερα, πιστεύεται ότι πολλές από τις σκηνές των μαζικών διαδηλώσεων είχαν σκηνοθετηθεί ειδικά για να γυριστούν σε ταινία. Ο φασι­ σμός στήριξε, ώς ένα βαθμό, τη δύναμή του, στον θεαμαηκό χαρακτήρα της εξουσίας του, εκμεταλ­ λευόμενος τη δύναμη γοητείας που μπορεί ν’ ασκή­ σει στις μάζες το μεγαλειώδες θέαμα. Ασχολήθηκε αποκλειστικά μ’ αυτό που «φαίνεται» και όχι μ’ αυ­ τό που «υπάρχει». Για τους εθνικο-σοσιαλιστές αυ­ τό που «φαίνεται» ήταν - όφειλε να είναι - το «πραγματικό». Κι αντίστροφα, το μόνο «πραγματι­ κό» ήταν αυτό που μπορούσαν να «παρουσιάσουν» σαν τέτοιο. Ο κινηματογράφος και η φωτογραφία αποδείχτηκαν τα πιο κατάλληλα εργαλεία για να στηρίξουν μια τέτοια λογική. Όσον αφορά τη ζωγραφική, ο ιστορικός της τέ­ χνης Φ.Α. Κάουφμαν, μας άφησε μια χαρακτηριστι­ κή ανάλυση, που αποκαλύπτει στις πραγματικές του διαστάσεις τον περίφημο «ρεαλισμό» της: «Για

τη σημερινή γερμανική ζωγραφική το γυμνό σημαί­ νει πρώτα απ’ όλα, απεικόνιση μιας δυνατής και υ­ γιούς ζωής. Δείχνει ένα υγιές φυσικό υπόβαθρο, τη βιολογική αξία του ατόμου σαν βασική προϋπόθε­ ση κάθε εθνικής και πνευματικής αναγέννησης. Η γερμανική ζωγραφική επιδιώκει ν’ αναπαραστήσει εντελώς φυσικά κορμιά, φόρμες τόσο τέλειες όπως είναι η δομή των μελών, η ευγένεια μιας καθαρής φυλής, ένα δέρμα υγιές και φρέσκο, η έμφυτη αρ­ μονία της κίνησης καθώς και την περίσσια της ζωτι­ κότητας, με δυο λόγια η γερμανική ζωγραφική ακο­ λουθεί ένα μοντέρνο κλασικισμό και συνεπώς ιδιαί­ τερα αθλητικό». Παράλληλα, η τεχνική της αφίσας εισβάλλει στο χώρο των εικαστικών, υποβαθμίζοντας το έργο τέ­ χνης και υποτάσσοντάς το στις ανάγκες της προ­ παγάνδας και τους κανόνες της διαφήμισης. Τα πάντα κατακλύζονται σιγά - σιγά από εικόνες έ­ ντονα φορτισμένες με ιδεολογικό περιεχόμενο: δί­ πλα στις «νέες πόλεις» η επαρχία, ο θερισμός, η βιομηχανική παραγωγή, η κοινωνική ασφάλεια, το σχολείο. Γίνονται σύμβολα: η εικόνα της γυναίκας «συζύγου, μητέρας και αδερφής» μπαίνει στο κέ­ ντρο μιας ολόκληρης σειράς αφισών με τον τίτλο «η υπεράσπιση της φυλής». Είναι σαφές, λοιπόν, πως δεν μπορούμε να μιλά­ με για ρεαλισμό σε μια καλλιτεχνική δραστηριότη­ τα που όχι μόνον αρνείται στην ουσία την αντικει­ μενική πραγματικότητα, αλλά συνειδητά τη δια­ στρεβλώνει και την αντιστρέφει. Όσο δε αφορά το ζήτημα της μορφής, ας μη ξεχνάμε πως η εξέλιξη της τεχνικής και της επιστήμης (φωτογραφία, σινεμά, γραφικές τέχνες κ.λπ.) καθώς και η βιομηχανο­ ποίηση της τέχνης, όχι απλώς δεν μπορούσαν να μην επιδράσουν, αλλά επέβαλαν κιόλας τα μέσα και τις κατακτήσεις τους στη τέχνη. Ήταν περισσό­ τερο μια αντικειμενική εξέλιξη, παρά μια διάθεση «ρεαλιστικής γραφής» από μεριάς κάποιων καλλι­ τεχνών. Μ ΑΡΙΝΗ ΣΚΛΗΡΗ

ΛΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Παρακαταθήκη τω ν π α λ α ιώ ν τ ε υ χ ώ ν «Σ Ο Λ Ω Ν»

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟ ΛΩ Ν Ο Σ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.27.539, FAX: 36.28.938

42/χρονικα

Έ φ υγαν...

Μέσα σε τρεις μέρες, έφυγαν τρεις άνθρωποι των Γραμμάτων και της Τέχνης. Η ποιήτρια Μελισσάνθη, ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Αλέξης Μινωτής και ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Και οι τρεις είχαν ένα κύριο κοινό χαρακτηριστικό: το πάθος για τη γλώσσα και την έκφραση. Η Μελισσάνθη κάλυψε μισόν αιώνα με το ποιη­ τικό της έργο, διαμορφώνοντας τη δική της φωνή. Παρακολούθησε από τη δική της γωνιά το δράμα του Ελληνισμού, ζώντας σε μια διακριτική μονα­ ξιά τον μεταφυσικό της χρόνο, πάντα μέσα στο πλέγμα της εξάρτησης^από το Θεό της αγάπης και των οικτιρμών. Το υπαρξιακό πρόβλημα είναι κυρίαρχο στην ποίησή της. Το έργο της διακρίνεται για την κομψότητα και την αρτιότητα του ύφους, τη μουσικότητα και τη διαύγεια, την ελληνοπρέπεια και τη στιλπνότητα της έκφρασης. Η πολιτεία και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ο­ λιγώρησαν στην ύστατη ώρα της μετάβασής τη ; στην αιωνιότητα ή αρκέστηκαν στην αναγγελία του θανάτου της. Ωστόσο η Μελισσάνθη αξιώθη­ κε να γίνει κοινωνός των Αχράντων Μυστηρίων της Ποιήσεως. (Συνέντευξη της Μελισσάνθης έχει δημοσιευθεί στο «Διαβάζ- ι» τεύχ. 234/7.3.90)

Έφυγε, πλήρης ημερών, κι ο Αλέξης Μινωτής, ο άνθρωπος του θεάτρου, που ανάλωσε μιαν ολό­ κληρη ζωή στην υπηρεσία του θεάτρου, στη θερα­ πεία και καλλιέργεια του ποιητικού λόγου των με­ γάλων Τραγικών. Κι άφησε στους επίγονους ιερή παρακαταθήκη το μόχθο και την αγωνία του για την αναβίωση του Αρχαίου Δράματος. Μετά τον Δημήτρη Ροντήρη, κανένας άλλος δεν συνδέθηκε τόσο στενά με την Τραγωδία και δεν λειτούργησε τόσο αποτελεσματικά με τη γλώσσα των Τραγικών Ποιητών, όσο ο Αλέξης Μινωτής, κανένας άλλος δεν δούλεψε τόσο και με συνέπεια πάνω στην Τραγωδία. Ήταν ο φωτισμένος δάσκαλος, που σεβάστηκε την ελληνική γλώσσα και την αγάπησε βαθύτατα, πουίη σπούδασε ώς τις πιο βαθιές της ρίζες και κατέστησε τον θεατρικό λόγο αυτοδύναμο. Είναι εκείνος που «τον λόγον πρωταγωνιστήν παρεσκεύασεν». Είναι, με τον τρόπο και στο χώρο του, ποιητής. Ξεπέρασε το φράγμα της επικαιρότητας.

Ηλίου δύοντος έδυσε κι «ο Ωραίος κάλλει», ο ποιητής της Ρωμιοσύνης, που δεν τον «ανήλωσε» ο χρόνος, ο Γιάννης Ρίτσος, ο μπροστάρης του λαού, ο ποιητής ο αγέραστος, που δεν ελύγισε ποτέ. Στη μακροχρόνια πορεία του στη ζωή των βασάνων, των εξοριών και των κατατρεγμών, βά­ διζε πάντα ορθός και δυνατός, ωραίος, ως αρ­ χαίος Έλληνας θεός, ερωτευμένος αθεράπευτα με τη ζωή. Μέσα στο έργο του, ποιητικό κυρίως, αλλά και θεατρικό και εικαστικό έκλεισε όλη την Ελλάδα. Είχε «πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής του» και γέμισε τα μάτια και τις προσδο­ κίες των απλών ανθρώπων με οράματα, έδωσε νόημα υψηλό σε ό,τι άγγιξε με το στίχο, σε ό,τι άποτύπωσε με τη στέρηση πάνω στην πέτρα της ε­ ξορίας του. Εξύψωσε τους ταπεινούς. Στάθηκε πλάι στον δυνατό και στον ανήμπορο. Ύμνησε κα­ θετί μεγαλοδύναμα κι οδήγησε τον κόσμο στις στράτες του καιρού του δύσβατου της Ιστορίας. Φώτισε την κάθε έξαρση σε κάθε κρίσιμη στιγμή. Υπήρξε ο ίδιος μια κορυφαία στιγμή, μια έξαρση του πνεύματος του αγωνιζόμενου ελληνικού λα­ ού, του αγωνιζόμενου ανθρώπου. Τώρα που το χώμα της «Μονοβασιάς», η γή του, τον εδέχτηκε για πάντα και τέλειωσαν τα τιτιβίσματα της επικαιρικής οδύνης των περιστασιακών πενθούντων, τώρα που ο επιτάφιος θρήνος των οδοιπορούντων εραστών της ποίησης και των αγρυπνούντων πέρασε στην άλλη ακτή του Χρό­ νου, είναι καιρός να στοχαστούμε. Να σκύψουμε στο έργο του, να δούμε οι Πανέλληνες το πρόσω­ πό μας στον καθρέφτη της ελληνικότητας και της συνέπειας του ποιητή. Να αναβαπτιστούμε στα πανανθρώπινα μηνύματα, που πέρασε στον κό­ σμο με την ποίησή του, να διδαχτούμε από τον «Έλληνα», τον καθαρό του λόγο. Να δούμε τι ου­ σιαστικό «εκόμισε εις την τέχνην...» Κι ας μην αρκετούμε στα κενά, στα τετριμμένα λόγια. Ας μην ξοδέψουμε την όψιμη οδύνη και την αγάπη μας σε πράξεις επικαιρικές, γιορτές και ξεφαντώματα και πανηγύρια... Κι ας μην κρεμάσου­

χρονικά!A3 με τη δόξα του και το όνομά του σε πλατείες, δρό­ μους κι εντευκτήρια μ’ «επιγραφές μεγαλογράμματες...» Το περιοδικό «Διαβάζω» τίμησε τον ποιητή ενό­ σω ακόμα ζούσε, αφιερώνοντάς του ένα διπλό τεύχος (αρ. 205/21.12.88), με ουσιαστικές μελέτες και άρθρα για το πλούσιο έργο του. Ο ποιητής ευ­ τύχησε να το δεί και να το χαρεί. ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

«... Εγώ κάποτε μίλησα μετά από μια φοβε­ ρή προσπάθεια να απαγκιστρωθώ από δε­ σμό δεκαετιών ολόκληρων, από συνήθειες που είχαν επικρατήσει μέσα στο κίνημα, κι έτσι απελευθέρωσα τις ιδέες μου, τη λογική μου, την πνευματική μου αξιοπρέπεια στο τέλος.»

έφυγε, ξαφνικά από τη ζωή, στα μέσα του Νοέμ­ βρη. Φίλος και συνεργάτης του περιοδικού, πάντα πρόθυμος να μας προσφέρει την πολύτιμη συνερ­ γασία του κάθε φορά που το ζητούσαμε. Συχνά εντόπιζε αβλεψίες μας ή μας έδειχνε να προσέ­ ξουμε κάποιο εκδοτικό γεγονός που κατά τη γνώ­ μη του δεν έπρεπε να μας διαφύγει. Ήταν άνθρω­ πος του βιβλίου στο οποίο αφοσιώθηκε σαν συγ­ γραφέας και σαν φανατικός αναγνώστης. Ο Βουρνάς ασχολήθηκε με τη συγγραφή και τη μελέτη της Νεότερης Ιστορίας του τόπου μας, με τη μετάφραση αρχαίων κειμένων, αλλά και με τη δημοσιογραφία. Η μαχόμενη πένα του σε εφημε­ ρίδες και περιοδικά δε σταμάτησε ποτέ μπροστά σε σκοπιμότητες, ούτε φοβήθηκε συνέπειες. Ο Βουρνάς υπηρέτησε τα γράμματα, τη δημοσιο­ γραφία και την υπόθεση «βιβλίο» μέχρι τις τελευ­ ταίες στιγμές της ζωής του με σεβασμό και ήθος: έκανε πράξη τα πιστεύω του. Γ.Γ.

[Τάσος Βσυρνάς, από Συνέντευξη στο ΔΙΑΒΑ­ ΖΩ, τεύχ. 82]

Μ’ αυτή την πικρή γλώσσα ακόμα και για τον ί­ διο τον εαυτό του μιλούσε ο Τάσος Βουρνάς που

(Συνέντευξή και εργογραφία του Τάσου Βουρνά έχει δημοσιευθεί στο ΔΙΑΒΑΖΩ, τεύχ. 82)

Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Άγγελος Σ . Βλάχος ΣΧΕΔΙΑ Χρίστος Καράς

Β ΕΚΔΟΣΗ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

4 Εκδόσεις Κέδρος Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΛΑΣ Καταπάτηση

Μ

Με την «Καταπάτηση» ολοκληρώνεται μια σειρά πεζογραφημάτων του Νίκου Μπακόλα που παρουσιάζουν τη ζωή και την κοινωνία της Θεσσαλονίκης και της ενδοχώρας της στην εκατονταετία 1880-1980, κι ακόμη σφραγίζεται μια εποχή που έχει φτάσει στο τέρμα της, με την έννοια ότι γεννιέται πια ένας κόσμος αλλιώτικος, όπου η καταπάτηση της γης και, κατ’ επέκταση, η καταπάτηση των πάντων (αυτό κυρίως), αποτελεί μια ορατή πραγματικότητα.

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η

: Υ Γ X Ρ 0 Ν Η

ΜΠΑΚΟΛΑΣ

l \ l i l

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Λ Λ Η Ν I Κ Η

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΣΠΥΡΟΣ ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ Η κυρία της βιτρίνας «Η κυρία της βιτρίνας» - ένα καινούριο ερωτικό, κοινωνικό και πολιτικό μαζί μυθιστόρημα του συγγραφέα του «Φράγματος» και της «Πόλης». Ο μεταπολιτευτικός κόσμος του τόπου μας - με τα πάθη του, τα συμφέροντα και την ιδεολογική του παραζάλη - παρουσιάζεται σε μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές του μορφές σαν συνέχεια του βίου και της ιστορίας της Αγγελίνας Ντάσιου, της γνωστής ηρωίδας της «Πόλης».

3 4 Εκδόσεις Κέδρος Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

Τρία εικονογραφημένα παιδικά βιβλία γραμμένα από την ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΜΑΡΑΤΟΥ ■ ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ και με ελεύθερη απόδοση στην Αγγλική γλώσσα από την ΑΝΝΑ ΟΡΦΑΝΙΔΟΥ. Μια προσπάθεια των εκδόσεων «Μαυρογιάννη» για την προώ­ θηση της Ελληνικής γλώσσας στην Ευρώπη του ’92.

Εκδόσεις

Αθηνά Μαίρη Μαυρογιάννη Εμμ. Μπενάκη 43 106 81 Αθήνα Τηλ: 3621.308, 3607.220 Fax: 3638.228

%

Γ. Ι ε φ Ι ρ η ζ

a/

M o;

^

ckU

Lxr ^ ’ΐβ^α ϊ

JW .

'" * A x^x**/* iA/l

Λ

£}

^

4 ^

\b

h

4 Up

& 9 8 5 ·3 9 6 3 )

* χΜ * ' rL -

b

y

&

i A s p U * f> ( ( ~ ^ j t ° l · ^ιλολογι^η Επίμελεια

1

,;9 ^ t

^

η ς ^ α ό υ ί ιλ ό )κ Λ $ ό ς

^

t

^ ^

^ ^

* Λ ' fc j « « £ ♦ / ’

f

-f 'X *

C ^ /K /K * A m tS

t

' t

Ί d&<A

Λ θήνα

O ^U Q Q

"75§§CT

-Ν Ε Α Β ΙΒ Λ ΙΑ -

Murdoch ΘΑΛΑΣΣΑ, ΘΑΛΑΣΣΑ ΡΟΒΕΡΤΟΥ ΤΟΥ ΚΛΑΡΙ Η ΚΑΤΑΧΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ

ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Ζωοδόχου Πηγής 8, τηλ. 3629923

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ Ταξίδια - Ανακαλύψεις

Χαρίστε στους φίλους και στον εαυτό σας ένα απολαυστικό ταξίδι. Ταξιδέψτε σε όλο τον κόσμο με τους Βίκινγκς, τον Μαγγελάνο, τον Κορτές, τον Κάζας, τον Μάρκο Πόλο, τον Βάσκο Ντα Γκάμα και τον Αιέγο Ντε Λάντα. Μαυρομιχάλη 39, Τηλ. 3601956, 3610445,

50/αφιερωμα

Χριστούγεννα:επιλεκτική βιβλιογραφία Σ ’ αυτό το τεύχος το «Διαβάζω» παρουσιάζει μια θεματική βιβλιογραφία για τα Χριστούγεννα. Σ ’ αυτήν παρουσιάζονται τα βιβλία που βρίσκονται σε τρέχουσα κυκλοφορία, ενώ με απλή βιβλιογραφική αναγραφή εμφανίζονται βιβλία που συλλέξαμε μετά από έρευνα στις βιβλιοθήκες. Για την εκπόνηση της βιβλιογράφησης ζητήσαμε τη βοήθεια των εκδοτικών οίκων, οι περισσότεροι από τους οποίους ανταποκρίθηκαν στην πρόσκλησή μας και τους ευχαριστούμε. Οι βιβλιογραφικές αναγραφές

αφιερωμα/51

που περιλαμβάνονται είναι αλφαβητικά ταξιθετημένες σε θεματικές κατηγορίες. Εσωτερικά στην κάθε κατηγορία η διάταξή τους είναι αλφαβητική κατά τον τίτλο. Στο τέλος παρατίθεται ένα ευρετήριο συγγραφέων που δίνει στον αναγνώστη τη δυνατότητα και μιας δεύτερης πρόσβασης κατά την αναζήτηση. Επιμέλεια - παρουσίαση: Ντόρα Βυζοβίτου

Α σ τρ ο ν ο μ ία

7. Ήχο αναγκαία η θεία ενανθρώπισις: Ανάλυση της έννοιας των Χριστουγέννων. Αθήναι, [χ.ό.], (19..;)

1. Ο αστήρ της Βηθλεέμ: αστρο­ νομικός προσδιορισμός του χρό­ νου της γεννήσεως του Ιησού Χριστού. Αθήναι, Κ α ρ α β ία ς ,

8. Η προσδοκία των Χριστουγέν­ νων. Εμμανουήλ Κορκιδάκης. Π ειραιεύς, [χ.ό.], 1965.

1970.

Θ έα τρ ο

Μ ουσ ική

9. Πώς ύμνησαν τα Χριστούγεν­ να οι πνευματικοί εργάται του υ­ ποδούλου ελληνισμού. Ιωάννης

4. Εκλεκτά τραγούδια Χριστου­ γέννων και κάλαντα. Αθήνα, Ν ά κ α ς , 1980. Με παρτιτούρες.

Χρ. Κωνσταντινίδης. Εν Αθήναις, [χ.ό.], 1973.

10. «Χριστός γεννάται δοξάσα­ 2. Η μαγεμένη αυλαία. Κείμενα Τούλα Κακαλλή. Μ ουσική: Σόνια Κυριακίδου. Εικονογράφηση: Ανδρούλα Εμπεδοκλέους. Γλωσσι­ κή επ ιμέλεια: Φ ειδίας Καντούρης. Λευκωσία, [χ.ό.], 1986.

3. Χριστούγεννα και Πρωτοχρο­ νιά: Θεατρικοί σκηναί. Αθήναι, Β ιβ λ ιο θ ή κ η Α π ο σ τ ο λ ικ ή ς Δ ια κ ο ν ία ς , 1954.

5. Χριστούγεννα. Κυνηγού-Φλάμπουρα. Ν ά κ α ς , [1 985-6].

Μ αρία Αθήνα,

τε». Παναγιώτης Ν. Τρέμπελας. Αθήναι, Α δ ε λ φ ό τ η ς θ ε ο λ ό ­ γ ω ν «Ο Σ ω τή ρ » , 1983.

11. Τα Χριστούγεννα: (Το γεγο­

Μ ελ έτες

νός και το νόημά του). Γεώργιος Β. Μαυρομάτης. Κατερίνη, Τ έρ τ ιο ς , 1987.

Η γιορτή των Χριστουγέννων. 12. Τα Χριστούγεννα στην υμνο­ λογία της εκκλησίας. Μ ιχάλης Γ. Γεώργιος Β. Μ αυρομάτης. Κ α τε­ 6.

ρίνη, Τ έ ρ τ ιο ς , 1985.

Τρίτος. Γιάννινα, [χ.ό.], 1986.

52/αφιερωμα

Τέχνη 13. Το άστρον της Βηθλεέμ εις την Βυζαντινήν τέχνην (εικονογραφική ερμηνεία) υπό Κωνστ. Δ. Καλοκύρη. Θεσ/νίκη, Γ ρ η γ ό ρ η , 1969. Δίγλωσσο κείμενο.

14. Τα Χριστούγεννα στην τέχνη.

X. Σ. Σολομωνίδης. (χ.ό.), 1968.

[Αθήνα],

εικονογραφημένες ιστορίες 15. Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι καλικάντζαροι. Κείμενο: Π όνος Κατσιμήχας. Εικόνες: Ν ίκος Μαρουλάκης. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τη ς , 1983.

ι καλικάντζαροι, τα ξωτικά που όλο το χρόνο δουλεύουν πυρετωδώς για να Koyouv το δένδρο που κρατάει τον πάνω κόσμο, το δωδεκάμερο ανεβαίνουν στη γη και ξεφαντώ­ νουν. Αυτή τη φορά διάλεξαν για το γλέντι τους την Αγέλαστη Πολιτεία, όπου «ποτέ δεν έγινε γιορτή, χορός και φασαρία» και οι κάτοικοί της ήσαν αγέλαστοι και σκυθρωποί, ακόμα και τα παιδιά. Αυτά τελικά ήταν τα μόνα που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα των καλικαντζάρων. Για παιδιά 6-8 ετών.

Ο

ιστορία της θείας γέννησης για παιδιά 4-6 ετών.

16. Η άγια νύχτα. (Από τη ζωή τον Χριστού). Αθήνα, Π α π α δ ύ ­ π ο υ λ ο ς , (198;).

17. Ο Αϊ-Βασίλης. Επιμέλεια Ά λ κ η Γουλιμή. Αθήνα, Μ ό κ α ς Μ ο ρ φ ω τ ικ ή , 1989. ι προετοιμασίες των χριστουγεννιάτικων δώρων από τον Αϊ-Βασίλη και τους νάνους - βοηθούς του. Για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Ο

18. Το αστέρι των Χριστουγέν­ νων. Κ είμενο - εικόνες: Ευγενία Φακίνου. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1989.

ια χαριτωμένη εικονογραφημένη ιστορία που αφηγείται τις περιπέτειες του Βιγαδέζη, του αστεριού που έλαμπε τη νύχτα των Χριστουγέννων, από την Ευγενία Φακίνου, με πολύ καλή εικονογράφηση της ίδιας. Για παιδιά 4-7 χρονών.

Μ

αφιερωμα/53 19. Η Γέννηση του Χριστού. Α ­ φήγηση: Catherine Storr. Εικονο­ γράφηση Gavin Rowe. Μ ετάφρα­ ση - επ ιμέλεια: Αγγελική Βαρελλά. Αθήνα, Σ α κ κ α λ ή ς , 1990.

ια πραγματικά μαγική χριστουγεννιάτικη ιστορία που αφηγείται την προσπάθεια ενός ζευγαριού να προσφέ­ ρουν ο ένας στον άλλο το καλύτερο χριστουγεννιάτικο δώρο, θυσιάζουν ό,τι πιο αγαπημένο, και γι’ αυτό πολύτιμο, είχε ο καθένας τους. Εξαιρετικό κείμενο, εξαιρετική εικονο­ γράφηση. Για παιδιά 8-12 ετών (και για μεγάλους).

Μ

20. Το δώρο των μάγων. O ’H en­ ry - Lisbeth Zwerger. Μ ετάφρα­ ση: Λ ίλ η Γιαλέσσα-Λεοντίδη. Α ­ θήνα, Α μ μ ο ς , 1984. ιστορία για παιδιά 5-8 ετών για τη γέν­ Ε ικονογραφημένη νηση του Χριστού μέχρι τη φυγή στην Αίγυπτο.

21.

Η

ιστορία

της ελπίδας.

R um er Golden. Εικονογράφηση: Barbara Cooney. Μ ετάφραση: Ρένα Ρώσση - Ζαΐρη. Αθήνα, Ρώ σσ η ς , 1989.

Χριστίνα, μία χριστουγεννιάτικη κούκλα που ανυπομονεί να «ζωντανεύσει» ,με τα παιχνίδια ενός μικρού κορ ι­ τσιού. Η Ή βη, ένα μικρό ορφανό, το σκάει από το ορφανο­ τροφείο για να ζήσει τα Χριστούγεννα στη ζεστασιά της οικο­ γένειας που τόσο της λείπει. Αυτοί είναι ο ι πρωταγωνιστές του τρυφερού διηγήματος της Rumer Godden. Πολύ καλή η ει­ κονογράφηση της Barbara Cooney. Για παιδιά 8-10 ετών.

Η

22. Η ιστορία της Μαρίας τη νύ­ χτα των Χριστουγέννων. Κ ε ίμ ε­ νο: Gerda M arie Scheidl. Εικονο­ γράφηση: Marcus Pfister. Μ ετά­ φραση: Ελένη Βαλαβάνη. Αθήνα, Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , 1990.

Μ αρία θέλει να προσφέρει την κούκλα της στο νεογέν­ νητο Χριστό. Ο ι γονείς της όμως αρνούνται να την πά­ ρουν μαζί τους στη Βηθλεέμ. Οι συμβουλές της γιαγιάς της τη βοηθούν να εκπληρώσει την επιθυμία της. Για παιδιά 5-8 χρόνων.

Η

54/αφιερωμα 23. Το μικρό μικρούτσικο... Καραβάκι. Έγραμε η Ελένη Βαλαβάνη, ζωγράφισε η Άννα Μ ενδρινού. 4η έκδ. Α8ήνα, Π α η α δ ό η ο υ λ ο ς , 1988.

24. Η νύχτα των Χριστουγέννων. Κ είμενο Paolo Vonn. Εικόνες: A nna Curti. Κοπτικά: Paul Scharff. Αθήνα, Π α τ ά κ η ς , 1989.

ύο αδελφάκια ανυπομονούν να πάρουν στα χέρια τους το καραβάκι και το τρίγωνο για να τραγουδήσουν τα κάλαντα. Για παιδιά 4-7 ετών.

Δ

γέννηση του Χριστού διασκευασμένη σε εικονογραφη­ μένη ιστορία. Το αφαιρετικό κείμενο οδηγεί τον αναγνώ­ στη της εικόνας, που κρατάει τον κύριο αφηγηματικό ρόλο. Για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Η

25. Τα πρώτα Χριστούγεννα. Κ ε ί­ μενο: Penny Frank. Εικονογρά­ φηση: John Hayson. Μετάφραση: Δήμητρα Τσουκαλά. Αθήνα, Γ ία π α δ ό π ο υ λ ο ς , 1990. (Ιστορίες από τη Β ίβ λο 32).

Η

ιστορία της γέννησης του Χριστού για παιδιά 4-6 χρόνων.

26. Πώς βρήκε βοηθό ο Άγιος Βασίλης. Κ είμενο: Kathrin Siegenthaler. Εικονογράφηση: Marcus Pfister. Μετάφραση: Ελέ­ νη Βαλαβάνη. Αθήνα, Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , 1990.

ια τρύπα στο σάκκο του Ά γιο υ Βασίλη, γίνεται αφορμή να αποκτήσει έναν πιστό βοηθό στο πρόσωπο ενός μο­ ναχικού ξυλοκόπου. Για παιδιά 5-8 χρόνων.

Μ

27. Το τετράφωτο φανάρι του τσοπανάκου Σίμωνα. Κείμενο: Gerda Marie Scheidl. Εικονογρά­ φηση: Marcus Pfister. Μ ετάφρα­ ση: Ελένη Βαλαβάνη. Αθήνα, Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , 1990.

Σίμωνας, ένας μικρός βοσκός στη Γαλιλαία, χάνει το α­ γαπημένο του αρνάκι. Η αναζήτησή του τον οδηγεί στον νεογέννητο Χριστό. Για παιδιά 5-8 χρόνων.

Ο

αφιερωμα/55 28. Οι τρεις μάγοι. Εικονογράφη­ ση: Ph. Salembier. Αθήνα, Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , [198;].

29. Χριστούγεννα 1993 ή το τελανταίο ταξίδι τον Αη-Βασίλη: Μια πραγματικά καταπληκτική χριστουγεννιάτικη ιστορία. Les­ lie Bricusse. Εικονογράφηση: Errol le Cain. Απόδοση: Ρένα Ρώσση - Ζαΐρη. Αθήνα, Ρ ώ σ σ η ς, 1990.

30. Η Χριστουγεννιάτικη ιστορία τον Σπράκετ. Louise Gikow. Ε ι­ κονογράφηση: Lisa McCue. Μ ετά­ φραση: Αγγέλα Βερυκοκάκη. Α ­ θήνα, Μ ύ θ ο ς , 1988. (Το β ιβ λίο των Φράγκολ).

ταξίδι και το προσκύνημα των μάγων για παιδιά 4-6 Τ χρόνων. ο

να από τα ωραιότερα χριστουγεννιάτικα έμμετρα κείμενα. Μ ε πολύ χιούμορ περιγράφονται οι ταλαιπωρίες του Ά η Βασίλη στην εποχή μας με τη γραφειοκρατία στα τελωνε.α και τα σύνορα, τα προβλήματά του με τους βοηθούς, που δεν ε ί­ ναι ενημερωμένοι σχετικά με τις νέες τεχνολογίες στα παιχνί­ δια, και την εναέρια κυκλοφορία. Ταλαιπωρίες που τον οδη­ γούν στην απόφαση να αποσυρθεί μετά το 1993. Εκπληκτική εικονογράφηση από τον Errol le Cain, γρήγορο, απολαυστικό κείμενο από τον πολυβραβευμένο Leslie Bricusse, πολύ καλή μετάφραση από τη Ρένα Ρώσση - Ζαΐρη.

Ε

ια χριστουγεννιάτικη περιπέτεια του Σπρόκετ. Ό λη η ι­ στορία κινείται γύρω από την επιλογή του δώρου για το αφεντικό του, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα στον Σπρόκετ να θυμηθεί το πώς γν( ίσθηκαν και τις ευτυχισμένες κοινές τους στιγμές. Παράλληλα τα Φράγκολ που ζουν μέσα στους τοίχους ετοιμάζονται και αυτά να γιορτάσουν. Για παιδιά 6-8 χρόνων.

Μ

31. Χριστουγεννιάτικες ιστορίες: Διηγήματα, Ποιήματα, Κάλαντα. Επιλογή: Calorine Royds - Βού­ λα Μαστόρη. Εικονογράφηση: A nnabel Spenceley. 2η εκδ. Α θ ή ­ να, Π α π α δ ο π ο ύ λ α ς , 1989. ο στόλισμα του δέντρου και η αγωνία τριών μικρών παι­ διών για τα χριστουγεννιάτικα δώρα τους περιγράφονται σ’ αυτή την εικονογραφημένη ιστορία για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Τ

32. Το χριστουγεννιάτικο δέν­ τρο. Επιμέλεια: Α λ κή Γουλιμή. Αθήνα, Μ ό κ α ς - Μ ο ρ φ ω τ ικ ή , 1989.

ποιημάτων, παραμυθιών, εικονογραφημένων ιστο­ Σ υλλογή ριών και διηγημάτων. Μ ια πολύ προσεγμένη έκδοση για παιδιά 8-10 χρονών.

56/αφιερωμα 33. Τα Χριστούγεννα των Τουρλουτίνων. Anne-Marie Chapouton. Μετά­ φραση: Κώστας Σμυρνιωτάκης. Εικο­ νογράφηση: Cerda Muler. (Συνοδεύετα ι από μία κασέτα). Αθήνα, Σ μ υ ρ ν ιω τ ά κ η , [198;].

λευκώματα - παιχνίδια κατασκευές 34. Το βιβλιοπαιχνίδι των Χρι­ στουγέννων. Μ ατθ αίος Μ ουντές Εύπ Τσακνιά. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ -

-

ο β ιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη: στο α' περιλαμβάνει δ ιη ­ γήματα, παραμύθια, ποιήματα, κάλαντα καθώς και λαογραφικά κείμενα για τα έθιμα και τον εορτασμό των Χριστου­ γέννων σ’ όλο τον κόσμο- το 6 ' μέρος περιλαμβάνει κατασκευ­ ές και ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. Για παιδιά 8-10 ετών.

Τ

ε αφορμή τον τρόπο που τρεις ελληνικές οικογένειες (σε νησί, σε ορεινό χωριό και σε μία μεγάλη πόλη) γιορτά­ ζουν τα Χριστούγεννα, οι συγγραφείς μαθαίνουν σε παιδιά 4-8 ετών τα παραδοσιακά έθιμα των γιορτών. Π αράλληλα μια σειρά αυτοκόλλητων που μπορεί το παιδί να τοποθετήσει ό­ που θέλει, δημιουργούν ένα παιχνίδι.

Μ

35. Γιορτάζοντας στον τόπο ου τα Χριστούγεννα. I. Ασημακόπουλου — I. Μοσχοβίτη. Ζωγρα­ φιές: Υβέτ Παπαδοπούλου. Α θ ή ­ να, Κ έ δ ρ ο ς , 1989.

36. Καλά Χριστούγεννα. Ιδέα κείμενο: Α ή δα Κροντηρά. Εικο νο­ γράφηση: Βάλλυ Αιάπη. Αθήνα, Μ ύ θ ο ς , 1988.

να ιστορικό οδοιπορικό για τον εορτασμό των Χριστου­ γέννων που φθάνει μέχρι τις μέρες μας, η ιστορία της πρώτης φάτνης που κατασκευάσθηκε, της πρώτης χριστουγεν­ νιάτικης κάρτας, του χριστουγεννιάτικου δένδρου, ο μύθος των καλικατζάρων, καθώς και κατασκευές και συνταγές για κουραμπιέδες συγκροτούν το μικρό αλλά γοητευτικό αυτό β ι­ βλίο. Π ροορίζεται για παιδιά 6-10 ετών.

Ε

αφιερωμα/57 37. Χαρούμενες διακοπές: Χρι­ στούγεννα - Πρωτοχρονιά. Ρένα Καρδαίου -'· Κατερίνα ΜάνουΠασσά. Εξώφυλλο-εικονογράφηση: Τατιάνα Βολανάκη. Αδήνα, Π α τ ά κ η ς , 1986.

38. Χριστούγεννα: Το βιβλίο των εορτών. Εικονογραφημένο από τη Maggie Downer. Γραμμένο α ­ πό τον D el Tucker. 2η εκδ. Α δ ή ­ να, Π α τ ά κ η ς , 1990.

αινίγματα, σπαζοκεφαλιές, παιχνίδια καθώς Σ ταυρόλεξα, και ποιήματα και διηγήματα που υπογράφει η Ρένα Καρθαίου, κατά κύριο λόγο, αλλά και άλλοι γνωστοί Έλληνες συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας, όπως η Κίρα Σίνου, η Ζωή Κανάβα, η Γαλάτεια Γρηγοριάδου - Σουρελή κ,ά., δημιουρ­ γούν ένα μυχαγωγικό βιβλίο που προορίζεται να κρατήσει συντροφιά στις διακοπές των Χριστουγέννων σε παιδιά 8-10 ετών.

ιβλίο-παιχνίδι που περιλαμβάνει κατασκευές, σπαζοκε­ φαλιές, στολίδια για το δένδρο, συνταγές μαγειρικής, παιχνίδια και ποιήματα.

Β

39. Χριστούγεννα - Πρωτοχρο­ νιά: Στολίδια κατασκευές. Τ. Μ ο ­ σχοβίτη — I. Ασημακόπουλου. Ζωγραφιές: Υβέτ Παπαδοπούλου. Αδήνα, Κ έ δ ρ ο ς , (1989).

(όπως ημερολόγιο, φάτνη, στολίδια Β ιβγιαλίοτο κατασκευών δέντρο) για παιδιά 4-9 ετών.

40. Χριστουγεννιάτικες αναμνήσεις. Μετάφραση - προσαρμογή κειμένων: Δήμητρα Γ Τσουκαλά. Αδήνα, Π α π αδόπ ουλος, 1990.

j - . ιορπνές ιστορίες, ποιήματα, συνταγές, στολίδια και χώρος | να τοποθετήσει το κάθε παιδί ευχετήριες κάρτες και φωτογραφίες, απαρτίζουν το λεύκωμα αυτό.

58/αφιερωμα 41. Για πιο χαρούμενες γιορτές: Χριστούγεννα - Πρωτοχρονιά. Γιάννης Σμυρνιωτάκης. Εικονο­ γράφηση: Κώστας Ευθυμιόπουλο ς - Μ αρία Ρουμελιώτη. Α9ήνα, Σ μ υ ρ ν ιω τ ά κ η ς , [1 9 8 ;] 2 τ.

σε παιδιά 6-10 ετών. Καλαίσθητη εικονο­ Α πευθύνεται γράφηση.

παραμύθια 42. Το Κοριτσάκι με τα σπίρτα.

Hans Christian Andersen. Ε ικο­ νογράφηση: Rachel Isadora. Α θ ή ­ να, Μ ύ θ ο ς , 1988.

mo προσεγμένη έκδοση του γνωστού παραμυθιού. Π ο ­ λύ καλή η εικονογράφηση της Rachel Isadora. Για παι­ διά 5-8 χρόνων.

Η

43. Το κοριτσάκι μ ε τα σπίρτα. X. Κ. Αντερσεν. Αθήνα, Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , [1 9 8 ;] (Παραμυθόραμα. Σ ειρά Β ).

Σ Ι ε μεγάλο σχήμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

44. Το κοριτσάκι με τα σπίρτα. Αθήνα,

Π απ αδόπ ουλος,

1C ε μικρό σχήμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

45. Το κοριτσάκι με τα σπίρτα. Η πριγκίπισσα και το μπιζέλι. Ε ικ ο ­ νογράφηση: Ρ. D urand. Αθήνα,

Χ ρυσή Π έ ν ν α , 1973.

1Cε μικρό σχήμα για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

αφιερωμα/59

ποίηση 46. Όμορφοι κόσμοι: Παιδικά ποιήματα. Στέλιος Σπεράντζας, 6η εκδ. Αθήνα, Α τ λ α ν τ ίς , 1956.

τη συλλογή αυτή περιλαμβάνονται και ποιήματα με χρι­ στουγεννιάτικα θέματα του γνωστού λογοτέχνη. Απευθύνε­ ται σε παιδιά από 6-10 ετών.

Σ

47. Φλυαρίες ανάμεσα στον ου­ ρανό και τη γη 1. Τζιάνι Ροντάρι. Εικονογράφηση: Bruno Manari. Απόδοση: Αννα Κωσταλά - Μαργαριτοπούλου. Αθήνα, Τ ε κ μ ή ­ ρ ιο , 1986.

Ε

πτά ποιήματα για τις γιορτές περιλαμβάνονται στο έργο αυτό που υπογράφει ο καταπληκτικός Τζιάνι Ροντάρι.

ποίηση

-

ανθολογίες

48. Η νέα παιδική ανθολογία. Αντιγόνη Μεταξύ. Εικονογράφη­ ση: Μ αρίας Βουδούρογλου. 5η εκδ.: συμπληρωμένη. Αθήναι, Α ­ τ λ α ν τ ίς , (198;).

ύο ποιητικές ανθολογίες που περιλαμβάνουν μεταξύ άλ­ λων και ποιήματα για τα Χριστούγεννα που τα υπογρά­ φουν γνωστοί Έλληνες ποιητές.

Δ

49. Σχολική ποιητική ανθολογία. Σπόρος Κόκκινης. 5η ανατύπωση. Αθήνα, Ε σ τ ία , 1989.

πεζογραφία 50. Απαντα τα παιδικά Παπαδιαμάντη. Εικονογράφηση: Ντ. Αναστασόπουλος. 2η εκδ. Αθήναι, A σ τή ρ , 1976.

τη συλλογή αυτή περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων και διηγήματά του για τα Χριστούγεννα και τις γιορτές, γραμμένο στην ιδιότυπη γλώσσα του Παπαδιαμάντη. Για εφήβους με α­ νεπτυγμένο γλωσσικό αισθητήριο και για μεγάλους.

Σ

51. Τα διηγήματα. Αλέξανδρος Μωραϊτίδης. Φ ιλολογική επ ιμέ­ λεια: Ν ίκος Δ. Τρία- αφυλλόπουλος. Αθήνα, Γ ν ώ σ η και Σ τ ιγ μ ή , 1990. τ.1.

Σ

υλλογή επιφυλλίδων του γνωστού λογοτέχνη Αλέξανδρου Μωραϊτίδη σε άμογη καθαρεύουσα.

60/αφιερωμα 52. Δ ιη γήμα τα Χριστουγέννω ν. Π ρ ω τοχρονιάς κα ι Φώτων. Α ν­ θολόγηση: Χάρη Σακελλαρίου. Εικονογράφηση: Γιάννης Λέκκος.

2η εκδ. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1989. (Νεανική β ιβ λιοθήκη).

ίκοσι πέντε διηγήματα γνωστών Ελλήνων συγγραφέων και ένα λαϊκό παραμύθι συγκροτούν την ανθολογία αυτή. Ι­ διαίτερη προσοχή αξίζει το λαϊκό παραμύθι για τους καλικαν­ τζάρους.

Ε

53. Δ ιη γήμ α τα ξένω ν συγγραφέ­ ων για τα Χριστούγεννα κ α ι την Πρω τοχρονιά. Επιλογή - επ ιμέ­ λεια : Δημήτρης Αρ μ ά ος - Ξενο­ φών Α. Μρουντζάκης. Αθήνα, G u te n b e r g , 1989. (Λογοτεχνία για νέους. Εορταστική ανθολογία διηγήματος. 5).

έντε χριστουγεννιάτικα διηγήματα υπογεγραμμένα από τους Paul Arene, Jokai Mar, 0 . Henry, Selma Lagerlef, Stephen Leacock, απαρτίζουν τη συλλογή αυτή που απευθύ­ νεται σε έφηβους. Ενδιαφέρουσα επιλογή, καλές μεταφρά­ σεις και προσεγμένη έκδοση δημιουργούν ένα ιδιαίτερα ελ­ κυστικό βιβλίο.

Π

νας φόνος το βράδυ των Χριστουγέννων στο γιορταστικό τραπέζι φέρνει τον Ηρακλή Πουαρώ αντιμέτωπο (για μία ακόμα φορά!) με την πιό δύσκολη υπόθεση της καριέρας του. Γ ια τους εραστές της αστυνομικής λογοτεχνίας και της Agatha Christie ένας χριστουγεννιάτικος φόνος, ένας χριστουγεννιάτι­ κος άθλος του ήρωα - ντετέκτιβ.

Ε

54. Έ γκλη μ α τα Χριστούγεννα.

Agatha Christie. Μετάφραση: Αντρη Ζαμπά. Αθήνα, Τ ο κ λ ε ιδ ί, 1987.

55. Η ζωή τον Χριστού. Π. Σ. Δέλτα. 15η έκδ. Αθήνα, Ε σ τ ία , 1990.

λογοτεχνική μεταφορά από το Ευαγγέλιο διά Ε λεύθερη χειρός Πηνελόπης Δέλτα. Για εφήβους.

αφιερωμα/61 56. Ο κύριος Ρε-Δίεση και η δε­ σποινίς Μι-Ύφεση. Ιούλιος Βερν. Μ ετάφραση: Μ ένια Γλύπτη. Αθήνα, Α ίο λ ο ς ,

νας μικρός μαθητής αφηγείται την προσπάθεια ενός συ­ ντηρητή εκκλησιαστικών οργάνων και οργανίστα να κατα­ σκευάσει ένα μουσικό όργανο με τις φωνές της παιδικής χο­ ρωδίας για τη λειτουργία των Χριστουγέννων. Γοητευτικό ό­ πως όλα τα έργα του Βερν. Για έφηβους.

Ε

τόμος αποτελείται από εννέα τεύχη του περιοδικού «Ελ­ ληνική Δημιουργία» που εξέδιδε ο Σπύρος Μελάς. Π έ­ ντε από τα τεύχη αυτά είναι τα αφιερώματα της περιόδου 1949-53 στις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρο­ νιάς. Τα λαογραφικά δοκίμια, τα διηγήματα, τα ποιήματα και τις μεταφράσεις από ιερά χριστιανικά κείμενα υπογράφουν ο­ νόματα όπως Φ. Κόντογλου, Αλ. Παπαδιαμάντης, Στ. Σπεράντζας. Σπ. Μελάς κ.ά.

Ο

58. Παραμύθια και άλλα. Π. Σ. Δέλτα. 12η εκδ. Αθήνα, Ε σ τ ία , 1989.

συλλογή αυτή περιλαμβάνει επτά διηγήματα της γνω­ στής συγγραφέως. Τα δύο από αυτά εκτυλίσσονται στην εορταστική ατμόσφαιρα των Χριστουγέννων και της Πρωτο­ χρονιάς.

Η

59. Χριστούγεννα. G.K. Cheste­ rton. Μ ετάφραση: Π αλμύρα Ισμυρίδου. Αθήνα, Α γ ρ α , 1986.

Χ

ιουμοριστικό δοκίμ ιο σχετικά με τον εορτασμό των Χ ρ ι­ στουγέννων. Εξαιρετικό.

62/αφιερωμα 60. Χριστουγεννιάτικα διηγήμα­ τα. Α. Παπαδιαμάντης. Αθήνα, Π έ λ λ α , [198;].

γνωστός ιδιόρρυθμος, και μέχρι πρόσφατα θεωρούμε­ νος ηθογράφος, συγγραφέας δίνει για άλλη μια φορά το δικό του στίγμα των Χριστουγέννων. Διηγήματα που παρου­ σιάζουν τα στοιχεία της κοινωνικής κρίσης, αλλά και τις μυχικές χάρες της ελληνικής επαρχίας την εποχή του, που τόσο μοιάζει με τη δική

Ο

61. Χριστουγεννιάτικα διηγήμα­ τα Ελλήνων συγγραφέων. Επ ιλο­ γή - επ ιμέλεια: Δ ημήτρης Αρ μ ά ος - Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης. Α ­ θήνα, G u te n b e r g , 1989. 2τ. (Λογοτεχνία για νέους. Εορταστι­ κή ανθολογία διηγήματος, 1).

62. Χριστουγεννιάτικα, πρωτο­ χρονιάτικα, πασχαλινά διηγήμα­ τα. Α λ κ ή ς Τροπαιάτης. Εικονο­ γράφηση: Βαγγέλη Καρύδη. Α θ ή ­ να, Α τ λ α ν τ ίς , [198;].

α μεγαλύτερα ονόματα της νεότερης και νέας ελληνικής λογοτεχνίας βρίσκονται συγκεντρωμένα στους δύο τό­ μους του έργου. Μέσα από τα διηγήματα αυτά ζωντανεύουν τα έθιμα και οι παραδόσεις μιας άλλης εποχής όπου οι γιορ ­ τές αποτελούσαν κάτι παραπάνω από μέρες διακοπών και α­ νταλλαγής δώρων. Για εφήβους.

Τ

εκαοχτώ νεανικά εορταστικά διηγήματα του Ά λ κ η Τροπαιάτη για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά ανθο­ λογούνται στη συλλογή αυτή που προορίζεται για παιδιά 10-14 χρόνων.

Δ

63. Τα χ ρ ισ το υ γ εν ν ιά τικ α τρ ια ν ­ τάφυλλα. Σέλμα Λάγκερλεφ . Α ­ πόδοση: Λητώ Τσεκούρα. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1989. (Νεανική β ιβλιοθήκη).

έσσερα διηγήματα της Σέλμα Λάγκερλεφ, που έχει τ ι θ εί με Νόμπελ Λογοτεχνίας, αποτελούν τη συλλογή αν τή. Από αυτά το πρώτο, που έδωσε και τον τίτλο του στη συλλογή, αναφέρεται στα Χριστούγεννα. Για παιδιά 10-14 χρόνων.

Τ

αφιερωμα/63 64. Χριστουγεννιάτικες ιστορίες.

έσσερα διηγήματα με δέμα τα Χριστούγεννα. Χαρακτηρί­ ζονται, από τη δλίμη και την πικρία που εντοπίζονται σε όλα τα έργα του Ντοστογιέφσκι. Πολύ καλή μετάφραση. Π ρο­ σεγμένη έκδοση.

Τ

Φιοντόρ Μ ιχ αΐλοβιτς Ντοστογιέφσκι. Adnva, Gutenberg, 1989. (Λογοτεχνία για νέους. Εορταστι­ κή ανθολογία διηγήματος).

65. Χριστουγεννιάτικη ιστορία. Κ ά ρολος Ντίκενς. Εικονογράφη­ ση: Α λ έκ ο ς Φουντουκλής. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1989. (Νεανική βιβλιοθήκη).

πασίγνωστη ιστορία του Charles Dickens με τον Εμπένιζερ Σκρουντζ (γνωστό τσιγγούνη!) και τη μεταμόρφωσή του από το πνεύμα των Χριστουγέννων σε καλόκαρδο και α­ νοιχτοχέρη. Για παιδιά 10-14 χρόνων.

Η

66. Των Χριστουγέννων: Διηγή­ ματα απ’ όλο τον κόσμο. Επιλογή

χριστουγεννιάτικων διηγημάτων από όλο τον κό­ Σ υλλογή σμο. Στους συγγραφείς συγκαταλέγονται η Π ερλ Μπακ, η

και μετάφραση: Έλλη και Γ ιάννης Αγγέλου. Αθήνα, Ε σ τ ία , 1983.

Πριγκίπισσα Μιμπέσκο, ο Φώτης Κόντογλου κ.ά. Από τις αξιολογότερες ανδολογήσεις.

67.

Τα Χριστουγεννιάτικα διηγήμα­ τα. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ει­ κονογράφηση: Γιώργος Γιώνας. Αθή­ να, Αγκυρ α , 1988.

70. Χριστουγεννιάτικα και πρωτο­ χρονιάτικα διηγήματα. Ανθολόγηση: Αγγελος Σαφαρίκας - Λεωνίδας Βελιαρούκης. Αθήνα, Β ιβ λ ία για ό ­ λους, 1983.

68.

Χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Κά­ 71. Χριστουγεννιάτικα, Πρωτοχρο­ ρολος Ντίκενς. Μετάφραση: Δημή νιάτικα, Πασχαλινά (Διηγήματα). Α ­ τρηςΚωστελένος. Αθήνα, Β ιβ λ ιο θ ή ­ θήνα, Φ ιλο λ ο γ ικ ή Στέγη Π ε ι­ κη για όλους, 1984. ραιώ ς, 1979.

69. Χριστουγεννιάτικα πρωτοχρο­ 72. Χριστουγεννιάτικες Ιστορίες. νιάτικα διηγήματα. Αθήνα, Β ιβ λ ιο ­ Charles Dickens. Μετάφραση: Χρυθή κη για όλους, 1985. σούλα Ζαχαροπούλου. Εικονογράφη­ ση: Γιώργος Σεϊτάνης. Θεσσαλονίκη, Ρ έκος, [1979}.

Λ α ο γ ρ α φ ία I. Ελληνικές συνήθειες και έθι­ μα της λαϊκής λατρείας. Γ. Α. Μέγας. Εισαγωγικό σημείω μα: Μιχάλη ς Γ. Μ ερακλής. Αθήνα, Ο δ υ σ σ έ α ς , 1988.

κλασική λαογραφική μελέτη του Γ.Α. Μέγα σε μία νέα έκδοση. Η ιδιαιτερότητα της έκδοσης έγκειται στη μετα­ φορά του έργου στη δημοτική. Ο συγγραφέας παρουσιάζει το βιβλίο του με τα ακόλουδα λόγια: «Εις το βιβλίον μου ενδια­ τρίβω περισσότερον εις την περιγραφήν και ερμηνείαν των λατρευτικών εδίμων του γεωργικού και ποιμενικού βίου και ολιγώτερον του αστικού». Το έργο περιλαμβάνει ειδικό κεφά­ λαιο για τις γιορτές των Χριστουγέννων.

Η

64/αφιερωμα II. Κ ά λαντα - Καλή μερ α κ α ι θρη­ σκευτικά τραγούδια. Μ αρία Μ ι­ χαήλ Δέδε. Αθήνα, Φ ιλ ιπ π ό τη ς , 1989.

III. Συμπληρω ματικά του χ ειμ ώ ­ να κα ι της άνοιξης. Δημ. Σ. Λουκάτος. Αθήνα, Φ ιλ ιπ π ό τ η ς , 1985.

των παραδοσιακών ελληνικών θρησκευτικών Κ αταγραφή τραγουδιών. Ένα μεγάλο μέρος της αναφέρεται στα κά­ λαντα του δωδεκαμέρου. Περιλαμβάνονται τόσο παλαιότερα (μέχρι και βυζαντινά) όσο και σύγχρονα τραγούδια από όλες τις γωνιές της χώρας μας. Από τις πιο εξειδικευμένες λαογραφικές μελέτες που κυκλοφορούν.

ε το έργο αυτό συμπληρώνεται η σημαντικότατη λαογραφική μελέτη του Δ. Δουκάτου για τα έθιμα του τόπου μας. Η συμβολή για τα Χριστούγεννα είναι αρκετά μικρή. Ι­ διαίτερη μνεία γίνεται για τη γιορτή του Αγ. Στεφάνου.

Μ

IV. Π α λιά Χ ρ ισ το υ γεννιάτικα ή­ θη κ α ι έθ ιμ α : (Το δω δεκαήμερο των Χριστουγέννω ν). Κώστας Καραπατάκης. 2η έκδ., βελτιωμέ­ νη. Αθήναι, Π α π α δ ή μ α ς , 1981.

αναβίωση του εορτασπκού κλίματος μιας ολόκληρης ε­ ποχής, μακρινής, ξεχασμένης ή και άγνωστης στους πε­ ρισσότερους από μας, επιτυγχάνεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αυτού. Οι 121 επώνυμες μαρτυρίες από όλη την Ελ­ λάδα για τις παραδόσεις, τα έθιμα και τα τοπικά καλαντα δη­ μιουργούν ένα άμεσο, ζωντανό κείμενο που γοητεύει τον ανα­ γνώστη.

Η

V. Χ ρ ισ το υγεννιάτικα κ α ι των ε ­ ορτών. Δημ. Σ. Λουκάτος. 2η έκδ. Αθήνα, Φ ιλ ιπ π ό τ η ς , 1984.

βιβλίο αυτό επιχειρεί ένα «οδοιπορικό» στην ελληνική Τ οπαράδοση για τις γιορτινές μέρες των Χριστουγέννων. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνεται μία συνολική θεώρηση του

αφιερωμα/65 δωδεκαήμερου με ιδιαίτερη μνεία στον εορτασμό του στην ι­ διαίτερη πατρίδα του συγγραφέα, την Κεφαλονιά. Στη συνέ­ χεια η αναφορά στην κάδε γιορτή περιλαμβάνει τα έθιμα, τα κάλαντα, τα παραδοσιακά φαγητά και γλυκά, τις θρησκευτι­ κές - λατρευτικές συνήθειες των ημερών καθώς και τις λαϊκές δοξασίες για τις συγκεκριμένες γιορτές.

VI. Χριστουγεννόσχολα: Μ ικρ α σ ιά τικα (βουρλιώ τικα) έδ ιμ α του δω δεκαμέρον. Νίτσα Π αραλά Ευτυχίδου. Αδήνα, Π ιτ σ ιλ ά ς , 1989.

τη Μ ικρά Ασία οι δώδεκα μέρες των γιορτών ονομάζονται «Χριστουγεννόσχολα». Η συγγραφέας που κατάγεται από τη Σμύρνη καταγράφει τα έθιμα και τις παραδόσεις ξεκινώ­ ντας από τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου (14/11), αναφέρεται σε ολόκληρο το σαραντάμερο, ως τη γιορτή του Αγ. Ιωάννου.

Σ

Ενώ το τεύχος μας βρισκόταν, ήδη, στο τυπογραφείο, πληροφορηθήκα^ε την έκδοση δύο ακόμη σχετικών με το θέμα μας βιβλίων: Δ ιηγήματα Ε λλήνω ν Σ υ γγρ αφ έ­ ων. Γ ια τα Φώτα. Αδήνα, G u te n b e r g , 1990. Σελ. 96. Π ρω τοχρ ονιά τικα διηγήματα Ε λ­ λήνω ν Συγγραφέων. Αδήνα, G u te n b e r g , 1990. Σελ. 152.

Ευρετήριο συγγραφ έω ν

Ασημακόπουλος, ί : 35,39 Βαλαβάνη, Ελένη: 23 Δέδε-Μιχαήλ, Μαρία: ΓΙ/λαογρ. Δέλτα, Π.Σ.: 55,58 Ζωδιάτης, Σπάρος: 7 Κακαλλή, Τούλα: 2 Καλοκύρης, Κωνστ. Δ.: 13 Καραπάτάκης, Κώστας: IV/λαογρ. Καρδαίου Ρένα: 37 Κατσιμήχας, Πόνος: 15 Κορκιδάκης Εμμανουήλ: 8 Κροντηρά, Λήδα: 36 Κυνηγού - Φλάμπουρα, Μαρία: 5 Κωνσταντινίδης, Ιωάννης Χρ.: 9 Λουκάτος, Δημήτρης: III, IV/λαογρ. Μαυρομάτης, Γεώργιος Β: 6, 11 Μοσχοβίτης, I.: 35, 39 Μέγας, Α. Γεώργιος: Ι/λαογρ. Μουντές, Ματδαίος: 34 Μωραϊτίδης, Αλέξανδρος: 51 Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος: 50, 60, 67 Παραλά-Ευτυχίδου, Μαρία: VI/λαογρ. Σολομωνίδης, Χ.Σ.: 14 Σπεράντξας, Στέλιος: 46

Σμυρνιωτάτης, Γιάννης: 41 Τρεμπέλας, Παναγιώτης: 10 Τρίτος, Μιχάλης: 12 Τροπαιάτης. Άλκης: 52 Τσακνιά, Εύη: 34 Φακίνου, Ευγενία 18.

Andersen, Hans Christian: 42, 43, 44, 45 Bricusse, Leslie: 29 Chapouton, Anne Marie: 33 Chesterton, G.K.: 59 Christie, Agatha: 54 Dickens, Charles: 65, 68, 72 [Ντοστογιέφσκι, Φ.Μ.]: 64 Frank, Penny: 25 Gikow, Louise: 30 Godden, Rumen: 21 [Λάγκερλεφ, Σέλμα]: 63 O’ Henry: 20 [Ροντάρι, Τξιάνι]: 47 Scheidl, Gerda Marie: 22, 27 Siegenthaler, Kathrin: 26 Storr, Catherine: 19 Verne, Jules: 56 Vcnni, Paolo: 24 __________ _____

66/αφιερωμα

Χριστούγεννα: επιλεκτική Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, θρησκευτικά τραγούδια και εκκλησιαστική μουσική περιλαμβάνονται στη δισκογραφία που ακολουθεί. Οι αναγραφές είναι οργανωμένες σε πέντε κατηγορίες (Διάσημοι ερμηνευτές - Κάλαντα και τραγούδια για παιδιά - Μουσική από όλο τον κόσμο - Σοβαρή μουσική - Συλλογές). Εσωτερικά στην κάθε κατηγορία η ταξιθέτηση είναι αλφαβητική κατά τον τίτλο του δίσκου. Τα στοιχεία που περιλαμβάνει κάθε αναγραφή είναι ο τίτλος του, ο συνθέτης, οι ερμηνευτές και το όνομα της παραγωγού εταιρείας. Καλή σας ακρόαση...

Διάσημοι ερμηνευτές * Christmas with Bing Crosby and Nat King C ole/produced by M R P H O L L A N D - Sakkaris Records. with Mahalia/ arranged and conducted by M a rty Paich; M ah alia Jackson CBS. Crescent city Christmas Card/Nynton M arsalis CBS. Ella wishes you a Swinging Christmas/Ella Fitzera ld ; orchestra conducted by F ra n k D evo l MGM. The Sinatra Christmas Album/chorus and orchestra conducted by G ordon Jenkins C apitol.

Sound o f Christmas/The Ramsey Lewis T rio Chess.

* Christmas

* *

*

*

* Stille Nacht: Mahalia Jackson singt Weihnachtslieder/orchester und C ho r dirig ie rt von J oh nn y W illiam s - CBS.

* The Temptations give Love at Christmas M o to w n Records.

* Ευχαριστούμε τα δισκοπωλεία Νεοδίσκ και Metropolis για την πολύτιμη βοήθεια τους Επιμέλεια: Ντόρα Βυζοβίτου

* White Christmas/Bing Crosby - WEA . * White Christmas/Frank Sinatra and Bing Crosby - W arner Bros.

αφιερωμα/67

Σοβαρή Μουσική * Chorals de Noel I.J.S. Bach - Musique d’abord. * Oratorio de Noel / Charpentier - Harmonia

mundi. * Vespers fo r Christmas and tastern - Hungaraton.

Συλλογές * The Christmas h it collection - Arcade. Με ερμη­

δισκογραφία Κάλαντα και τραγούδια για παιδιά

νείες των Pretenders, Bros, The Weather Girls, Wham, Elton John κ.ά. * Christmas Mess Again: Oh! no! not another.

Midnight. Μ ε συμμετοχή garage - pung συ­ γκροτημάτων. * Ghosts o f Christmas Past. - Music Box. Με ερμη­ νείες των Cabaret Voltaire, Tuxedomoon, The Names κ.ά. * Greatest Christmas Hits: Bilboard 1955 Ipresented by Joel Whitburn. - Record Research. Με ερμηνείες των Brenda Lee, Elvis Prisley, Charles Brown, Harry Belafonte κ.ά. * H ave yourself a M erry Little Christmas. - Rhino Records. Με συμμετοχή των Dr. John, The Roches, Eastern Bloc κ.ά. * The Sound o f Christmas: Christmas with world stars. - CBS. Με ερμηνείες των Placido Domingo, Jose Carreras κ.ά.

* Κ α λά Χ ρ ισ το ύ γεννα μ ε τα Σ τρ ουμφ . Παραγωγή

ελληνικού δίσκου Πάνος Τσαπάρας - CBS. * Κ ά λα ν τα α π ’ όλη την Ε λ λά δα . Τραγουδά η παι­ δική χορωδία των Προτύπων Δημοτικών Σχο­ λείων της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Α καδη­ μίας. Μουσική διασκευή κ α ι διεύθυνση Κικής Καψάσκη - Λάμπρου - Pan-vox. * Π α ιδ ικ ά Χ ρ ισ το ύ γεννα κ α ι Π ρ ω το χρ ον ιά . Τρα­ γουδούν Φανή Λάμπρου... [κ.ά .]. Μουσική Διασκευή κα ι Διεύθυνση Κ ικής ΚαψάσκηΛάμπρου - Pan-Vox. * Χ ρ ισ τό ς γεννά τα ι: Κ ά λα ντα , τροπάρια, ν η σ ιώ τικα τρ αγο ύδια κ α ι α ναγνώ σματα. Με την παιδι­ κή χορωδία του Γιάννη Τσιαμούλη - LYRA. * Η χ ρ ισ το υ γ εν ν ιά τικ η ισ το ρ ία κ ι εμ είς. Κείμενα, μουσική ή μουσική διασκευή Κικής Καψάσκη - Pan-Vox. * Here comes Christmas: Poems, songs and carols, and a Christmas story fo r young children.

Macdonald. * Songs o f Christmas with Chimes and Chorus: Walt Disney presents 30 favourite - Disneyland Records.

Μουσική από όλο τον κόσμο * Christmas Concert: Traditional and modern carols from different countries. Brussels Choral Society, Brussels Festival orchestra, Creta de Reyghere [soprano]; conducted by Tom Cunningham - PA VANE ADW. * Christmas in Italy. (Capitol International Series).

- EMI. * Christmas Music o f Sweden: Jul Jul, Stralande Jut. Arranged and conducted by Hans Wahlgren; [with the baritone] Ingrar Wixell. (Capitol International Series). - EMI. * A Festival o f Christmas Carols. John Alldis Choir; London Symphony orchestra; conducted

by Sir Colin Dovis. - Philips. * Noels Francais 1 (avec le titulaire du Grand Orgue de la Cathedrale de Nantes) Felix Moreau.

- Aude.

Θ εοπ ο ΰλ α Α νθ ο γα λ ίδ ο υ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ w Χρυσή Ιγγλέση ΠΡΟΣΩΠΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ - ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ «- Μ άρτιν Κ α ρνόι ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Ά ν τ α Κ ατσίκη-Γκίβαλου ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ ΣΤΟΝ ΒΡΕΤΤΑΚΟ w Ε υ γεν ία Κ ο υ τσ ου βά νου ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Θ ά νο ς Λ ίπ ο β α τ ς Η ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ m- Γιάννης Π απακώ στας ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ (ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ) w m- tw Σ τά μ ος Π απ αστάμου ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΔΙΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ir Σ τέλιος Φ ώκος ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ (ΒΟΗΘΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΚΘΕΣΕΩΝ) »r Φ ρήντριχ Σ ίλλερ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ w Ν ικ όλα ο ς Τ άτσης ΚΟΙΝΩΝΙΟΑΟΓΙΑ Β : ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑ­ ΣΙΕΣ .r Δημήτρης Τ ρ α υ λό ς-Τ ζα νετ ά τ ο ς ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΕ ΚΡΙΣΙΜΗ ΚΑΜΠΗ

Γ ιά ννη ς Ψ υ χ ο π α ίδ η ς 27 Σ Χ Ε Δ ΙΑ Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ ΙΑ Τ Ο Υ ’80 Εικασ τικά σχόλια πάνω στην κοινωνία και την πολιτική.

ΚΑΙ

Μ αρία Χ α ρ α μ ή ΣΥ Ν ΤΑ ΓΕΣ ΤΟ Υ ΕΡΩΤΑ 133 εκπληκτικές συνταγές για όσους θέλουν να δοκιμάσουν αν πράγματι «ο έρωτας περ­ νάει απ’ το στομάχι».

ΑϋίΓΟίΙίχΝίΞ Γκέρχαρντ Ρ οτ Ο Α Ν Α Κ Ρ ΙΤ Η Σ Η περιπλάνηση του ανακριτή στο λαβύρινθο της τρέλας και του εγκλήματος. Α ντ όνιο Τ α μ π ο ΰ κ ι Ν Υ Χ Τ Ε Ρ ΙΝ Ο Σ Τ Η Ν ΙΝ Δ Ι Α Ένας μοναχικός ταξιδιώτης στην απέραντη μαγική Ινδία. Τ ίμοθ ι Μ ο ΓΛ Υ Κ Ο Ξ ΙΝ Ό Κινέζικες οικογένειες, κινέζικη κουζίνα και μυστικές εταιρίες στο Λονδίνο.

Έ ντ ο υ α ρ ντ A ito v ΤΟ Ε Π Ε Ρ Χ Ο Μ Ε Ν Ο ΓΕ Ν Ο Σ Από τα πρώτα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, ένα αριστούργημα ουτοπίας και σάτιρας.

Τ σ α ν Τ ζιε ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΕ Σ Α Π Ο Τ Η Χ Ω Ρ Α Τ Ω Ν Μ Α Ν Δ Α Ρ ΙΝ Ω Ν Πέντε εύθυμες ιστορίες από τη σύγχρονη Κ ί­ να, γεμάτες καυστική ειρωνεία κ ι ανατρεπτι­ κό χιούμορ.

Οβιδιακές μεταμορφώσεις που θα βρίσκονται μέσα στο μυαλό του αναγνώστη για πολύ καιρό. Αριστούργημα.

Repubblica 18 μεταφράσεις σε όλο τον κόσμο, κρ ιτικοί που ανεβάζουν το βιβλίο στον έβδομο ουρα­ νό, ένα φαινόμενο ενάντια στα γνωστά σκου­ πίδια του εκδοτικού μάρκετινγκ των τελευ­ ταίων χρόνων.

Stampa Επιτέλους ένα νέο ταλέντο στον ορίζοντα.

Frankfurter Algemeine

Κρίοτοψ Ραναμάγερ

Το ωραιότερο μυθιστόρημα της σύγχρονης λογοτεχνίας μας.

Die Zeit

Ο ΕΣΧΑΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Ό ταν ο Οβίδιος πουλάει διακόσιες χιλιάδες αντίτυπα! Νίκος Μπακουνάκης, Ταχυδρόμος

Α ννα Δ α μ ια ν ίδ η Μ ΙΑ Γ Ω Ν ΙΑ Σ Τ Ο Π Ρ Ω ΙΝ Ο Σ Ω Μ Α Μ ια δημοσιογράφος αναρωτιέται με παιδική αφέλεια για όσα οι άλλοι θεωρούν βέβαια. Α ρισ τείδ η ς Κ άντας Σ ΤΟ Π Ε Ρ ΙΘ Ω Ρ ΙΟ Τ Η Σ Π Ο Λ Η Σ Ένα φουτουριστικό μυθιστόρημα, όπου η εξουσία συγκρούεται με τα αισθήματα.

ΓΙόλυ Μ ηλιώ ρη Σ Η Κ Ω Σ Τ Ε Τ ΙΣ Β Α Λ ΙΤ Σ Ε Σ , Ξ Ε Κ ΙΝ Α Μ Ε ! Ταξιδιωτικό μυθιστόρημα για παιδιά, που ξε­ τυλίγεται στο Λονδίνο, το Παρίσι και τη Φλωρεντία.

Κ α λλιρρό η Μ αλλιώ ρη Σ Υ Μ Μ Ο Ρ ΙΑ Σ Ε Γ Κ Ω Μ ΙΟ Ν Η αυθημερόν εξαφάνιση μιας υπαλλήλου από την υπηρεσία της σε μια δίσεκτη χρονιά. Ένα σύγχρονο χιουμοριστικό παραμύθι για τη γραφειοκρατία. Π όλυ Μ ηλιώ ρη Μ Η Χ Α Ρ ΙΖ Ε ΙΣ Τ ΙΣ Γ Α Ρ Δ Ε Ν ΙΕ Σ Ένας ρομαντικός ανθοπώλης αντιμέτωπος με τη φρίκη ενός εγκλήματος. Α νδρέα ς Μ ήτσου ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΕ Σ Σ Υ Μ Π Τ Ω Μ Α Τ ΙΚ Ο Υ Ρ Ε Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ Δέκα ιστορίες για τη σουρεαλιστική στάση των ανθρώπων απέναντι στα ρεαλιστικά γε­ γονότα της ζωής.

ΑΡΚ ΟΥΑΙΝ Σ ’ έ ν α ξ ύ λ ιν ο σ π ί τ ι σ τ ι ς ό χ θ ε ς τ ο ν Μ ισ ι σ ιπ ή η ν έ γ ρ α μ α γ ε ί ρ ι σ σ α ψ ή ν ε ι ψ ω μ ά κ ια κ α λ α μ π ο κ ιο ύ , ενώ σ τ ο π λ α τ ύ π ο τ ά μ ι π λ έε ι α ρ γ ά έ ν α π ο τ α μ ό π λ ο ιο γ ε μ ά τ ο χ ρ ι­ σ τ ο υ γ ε ν ν ι ά τ ι κ α δ έ ν τ ρ α σ τ ο λ ι σ μ έ ν α μ ε β α μ β ά κ ι κ α ι φ ιό γ κ ο υ ς , φ τ ι α γ μ έ ν ο υ ς α π ό β α μ μ έ ν α φ ύ λ λ α κ α λ α μ π ο κ ι ο ύ . Μ ια χ ο ρ ω δ ία μ έ σ α σ τ ο π λ ο ίο ψ έ λ ν ε ι ρ υ θ μ ικ ά θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ά τρ α γ ο ύ δ ια κ α ι οι φ ω νές κ α ι τα π α λ α μ ά κ ια τω ν τ ρ α γ ο υ δ ισ τ ώ ν μ ο ιά ζ ο υ ν σ α ν ν α σ π ρ ώ χ ν ο υ ν τ ο ν τ ρ ο χ ό ν α γ υ ρ ίσ ε ι π ιο γ ρ ή γ ο ρ α . Σ τ ο ν π ο τ α μ ό π λ έ ο υ ν σ χ ε δ ί ε ς μ ε α ν α π ι α ρ α σ τ ά σ ε ις σ κ η ν ώ ν α π ό τ η Γ έ ν ν η σ η τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , τ ο υ ς Τ ρ ε ι ς Μ ά γ ο υ ς κ α ι τ ο υ ς Β ο σ κ ο ύ ς · α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς κ υ λ ά ε ι κ α ι μ ια σ χ ε δ ί α μ ε τ ι ς χ α ­ ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ έ ς φ ιγ ο ύ ρ ε ς τ ο υ Τ ο μ Σ ώ γ ιε ρ κ α ι τ ο υ Χ ω κ Φ ιν. Μ ισ ι σ ιπ ή ς , ν έ γ ρ α μ α γ ε ί ρ ι σ σ α , π ο τ α μ ό π λ ο ι ο , Τ ο μ Σ ώ γ ιε ρ , Χ ω κ Φ ιν κ α ι ξ α φ ν ι­ κ ά σ τ η σ κ έ ψ η μ α ς π ρ ο β ά λ λ ε ι η ε ικ ό ν α τ ο υ Μ α ρ κ Τ ο υ α ίν . Ό τ α ν δ ι α β ά σ α μ ε π ρ ώ τ η φ ο ρ ά τ ο ν Τ ο μ Σ ώ γ ιε ρ , σ τ ο π α ι δ ι κ ό μ α ς μ υ α λ ό ε π ιβ ε ­ β α ιω ν ό τ α ν η α τ α ξ ί α σ α ν δ ικ α ίω μ α τ η ς π α ι δ ι κ ή ς η λ ι κ ία ς . Σ τ α μ ε τ έ π ε ι τ α δ ια β ά σ μ α τ ά μ α ς ο Τ ο μ Σ ώ γ ιε ρ , ο Χ ω κ Φ ιν μ α ς β ο ή θ η σ α ν ν α γ ν ω ρ ίσ ο υ μ ε κ α ι ά λ λ ε ς α ξ ίε ς κ α ι κ ο ι ν ω ν ικ έ ς α λ ή θ ε ιε ς π ο υ π α ρ α μ έ ν ο υ ν α ν α λ λ ο ίω τ ε ς . Α υ τ έ ς τ ις α ξ ίε ς μ ε θ ε λ κ τ ι κ ό τ ρ ό π ο κ α ι χ ιο ύ μ ο ρ τ ις έ κ α ν ε λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό έ ρ γ ο ο Τ ο υ α ίν , ο μ ε γ ά λ ο ς α υ τ ό ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς π ο υ ε ίχ ε μ ι α έ ν τ ο ν η κ α ι π ο λ υ δ ι ά σ τ α τ η σ χ έ σ η μ ε τ η σ υ γ γ ρ α φ ή κ α ι τ ο β ιβ λ ίο , γ ι α τ ί ε κ τ ό ς α π ό π ε ζ ο γ ρ ά φ ο ς ή τ α ν δ η μ ο σ ι ο γ ρ ά φ ο ς κ α ι τ υ π ο γ ρ ά ­ φ ο ς . Τ α β ιβ λ ία τ ο υ β ρ ή κ α ν κ α ι β ρ ί σ κ ο υ ν α ν τ α π ό κ ρ ι σ η σ ε ό λ ο ν τ ο ν κ ό σ μ ο κ α ι σ ’ ό λ ε ς τ ι ς η λ ι κ ί ε ς κ α ι θ α ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α δ ια β ά ζ ο ν τ α ι π ο ιο ς ξ έ ρ ε ι γ ια π ό σ ο ν κ α ι ρ ό α κ ό μ α . Ό τ α ν κ ά π ο ι ο ς δ ε ι μ ι α ν ε ικ ό ν α σ α ν α υ τ ή π ο υ π ε ρ ιγ ρ ά φ ο υ μ ε π ιο π ά ν ω ε ί τ ε σ ε χ ρ ισ τ ο υ γ ε ν ν ι ά τ ι κ η κ ά ρ τ α ε ί τ ε σ ε κ α ρ τ - π ο σ τ ά λ ε ί τ ε ε κ τ ο υ φ υ σ ι­ κ ο ύ , δ ε ν μ π ο ρ ε ί π α ρ ά ν α θ υ μ η θ ε ί τ ο ν Μ α ρ κ Τ ο υ α ίν κ α ι ν α δ ε ι ό λ ο υ ς τ ο υ ς ή ρ ω έ ς τ ο υ ν α τ σ α λ α β ο υ τ ο ύ ν χ ο ρ ε ύ ο ν τ α ς σ τ ο ν Μ ισ ι σ ιπ ή . Στη μνήμη της Ντάρας του Μισισιπή

Επιμέλεια αφιερώματος: Γιώργος Γαλάντης Ευχαριστούμε την κ. Βαρβάρα Σπυροπούλου για την πολύτιμη βσήθειά της στην πραγματοποίηση του αφιερώματος.

72/αφιερωμα

Αλεξάνδρα Χαΐνη

Χρονολόγιο Μ αρκ Τουαίν (Σάμουελ Λ άγκχορν Κλέμενς) ( 1835- 1910)

1835 Στις 30 Νοεμβρίου 1835, γεννιέται στη Φλώριντα της πολιτείας του Μιζούρι, ο Σάμουελ Λ άγκχορν Κλέμενς.

1839 Οι Κλέμενς μετακομίζουν στο Χ άνιμπαλ της Μ οντάνα, αυτή την ειδυλλιακή και ταυτόχρονα εφιαλτική πόλη, όπου θα δρά­ σουν αργότερα ο Τομ Σώγιερ κι ο Χ ωκ Φιν.

1847

Αριστερά: Ο τόπος γέννησης, στη Φλώ­ ριντα του Μιζούρι. Δεξιά: η Τζαίην Λάμπτον Κλέμενς, μητέρα του Μαρκ Τουαίν «Οι γονείς μου μετακόμισαν στο Μιζούρι στις αρχές του ’30· δεν θυ­ μάμαι πότε ακριβώς, γιατί δεν είχα γεννηθεί ακόμη και δεν με ενδιέφε­ ραν αυτά τα πράγματα... Η πόλη εί­ χε εκατό κατοίκους κι εγώ αύξησα τον πληθυσμό κατά 1 τοις 100.» (από την «αυτοβιογραφία» του)

Το Μάρτιο του 1847, ο δω δεκάχρονος Σαμ, χάνει τον πατέρα του - αποθηκάριο εφοδίων για μετανάστες στο Φαρ Ουέστ και επωμίζεται τα βάρη της οικογένειάς του.

1851 Ο αδελφός του, Ορίων Κ λέμενς, γίνεται εκδότης στο Χάνι­ μπαλ. Ο Σαμ εγκαταλείπει τις σπουδές του και τον ακολουθεί ω ς μαθητευόμενος τυπογράφος.

1853 Για τρία χρόνια ταξιδεύει στο Σαιντ Λούις, τη Νέα Υόρκη, τη Φ ιλαδέλφεια, το Κέοκουκ (Αϊόβα) κα ι το Σινσινάτι. Στη διάρ­ κεια της περιπλάνησής του, εργάζεται σαν τυπογράφος.

«Φοίτησα στο δημόσιο σχολείο του Χάνιμπαλ, καθώς και στο τυπο­ γραφείο του αδελφού μου Ορίωνα ό­ που βοηθούσα με κάθε τρόπο... Τα γραπτά μου τράβηξαν την προσοχή της πόλης "αλλά όχι το θαυμασμό της” (σύμφωνα με το αδελφό μου).» (από την «αυτοβιογραφία» του)

αφιερωμα/73

1856 Φεύγει με ποταμόπλοιο για τη Νέα Ορλεάνη, με προορισμό τον Αμαζόνιο, αναζητώντας την περιπέτεια, τον πλούτο κα ι τη δό­ ξα. Τα σχέδιά του όμως αποτυγχάνουν κα ι καταλήγει βοηθόςπροστατευόμενος του Οράτιου Μπίξμπι, πιλότου σε ποταμό­ πλοιο στον Μισισιπή. Μετά από 18μηνη εκπαίδευση, γίνεται κ ι ο Σαμ πιλότος, μέ­ χρι που το 1861 ο εμφύλιος πόλεμος διακόπτει την εμπορική κ ί­ νηση του ποταμού. Αυτό το διάστημα περιγράφει τις εμπειρίες του στην εφημερί­ δα «Keokuk Saturday Post» αν κα ι μόνο τρία άρθρα του δημο­ σιεύονται - με το ψευδώνυμο Τόμας Τζέφερσον Σνόντργκρας - έχει ήδη μπει στο κλίμα της «περιπατητικής δημοσιογρα­ φίας», στο οποίο θα παραμείνει για τα επόμενα 10 χρόνια.

1861 Κατατάσσεται στον Ομοσπονδιακό στρατό κ ι έπειτα αρχίζει τα ταξίδια στη Δύση. Το 1861 ακολουθεί τον Ορίωνα στη Νεβάδα, όπου έχει διορισθεί βοηθός κυβερνήτη. Εγκαθίστανται στο Κάρσον Σίτυ. Στη «Σκληραγωγία» που εκδίδεται δέκα χρόνια αργό­ τερα, περιγράφει αυτήν ακριβώς την περίοδο της ζωής του.

1864 Γράφει: αρχικά για την εφημερίδα ‘Territorial Enterprise’ στη Βιρτζίνια κ ι έπειτα για την ‘Californian’ . Η μόδα της εποχής α­ παιτεί ένα ψευδώνυμο κ ι έτσι αντικαθιστά το Σάμουελ Κλέμενς με το “ Mark Twain” - όρος-κατάλοιπο από τις... ποταμίσιες μέρες του - το οποίο σημαίνει «δυο οργιές βάθος» (2 fathoms deep) ή «ασφαλή νερά» (safe water). Μ ιμείτα ι τη χιουμοριστική δημοσιογραφία της εποχής κ α ι παράλληλα αποκτά μια κατα­ πληκτική ικανότητα να χειρίζεται γρήγορα το λόγο. Πειραματί­ ζεται με διάφορα θέματα κ α ι ύφη. Γνωρίζεται με τον συγγραφέα Μπρετ Χαρτ.

Ο Μ.Τ. σε ηλικία 20 ετών

1865 Δημοσιεύεται για πρώτη φορά, στη λογοτεχνική εφημερίδα “ The Saturday Press” , το γνωστό παραμύθι «Ο Περίφημος Ά λ ­ της Βάτραχος της Κομητείας του Καλάβερας».

1866 Αρχίζει να δίνει διαλέξεις: στην Καλιφόρνια κα ι τη Νεβάδα.

«"Ο Άλτης Βάτραχος” » εμφανί­ στηκε στο τελευταίο τεύχος αυτής της εφημερίδας και το αντέγραψαν αμέσως οι εφημερίδες της Αμερικής και της Αγγλίας. Είχε βέβαια μεγά­ λη επιτυχία... - αλλά ήξερα ότι μό­ νο ο Βάτραχος είχε επιτυχία. Ό χ ι ε­ γώ. Εγώ παρέμενα στην αφάνεια.»

1867 Οι διαλέξεις συνεχίζονται στη Νέα Υόρκη καυτήν Κοιλάδα του Μισισιπή. Επιβιβάζεται στο «Κουάκερ Σίτυ» και ακολουθεί τον πρώτο γύρο του κόσμου, τον οποίο αναλαμβάνει να περιγράφει για τις εφημερίδες ‘Daily Alta Californian’ κα ι “ New York Tribune” : 50 επιστολές, 2000 λέξεις η καθεμιά, με αμοιβή 20 δολάρια ανά ε­ πιστολή. Εκδίδεται το πρώτο βιβλίο του: «Ο περίφημος Ά λ τη ς Βάτρα­ χος της Κομητείας του Καλάβερας, κα ι Ά λ λ ες Ιστορίες», η τ ι­ μή 1,25 δολάρια.

«Είσοδος ένα δολάριο* οι πόρτες ανοίγουν στις 7.30, το πρόβλημα αρ­ χίζει τις 8.00.» («διαφημιστική» της 1ης του διάλεξης στα Νησιά Σάντγουιτς)

74/αφιερωμα 1868 Περιοδεύει στη Δύση συνεχίζοντας τις διαλέξεις. Στο μεταξύ αρχίζει να γράφει τους «Αθώους στο Εξωτερικό» που βασίζο­ νται εν μέρει στις επιστολές της Ά λ τ α Καλκρόρνιαν.

«Συνοψίζοντας, ήμουν τώρα ένας συγγραφέας, ήμουν ένας συγγραφέ­ ας με ελάχιστη φήμη, ήμουν ένας συγγραφέας που είχε εκδώσει βιβλίο...»

1869 Ολοκληρώνει κα ι εκδίδει τους «Αθώους» (Αύγουστος).

1870 Γράφει «Το χειρόγραφο ενός Αγοριού», που αποτελεί την πρώ­ τη εκδοχή των «Περιπετειών του Τομ Σώγιερ». Το Φεβρουάριο παντρεύεται την Ολίβια Λάγκτον, κόρη βιομηχάνου από την Ελμίρα της Νέας Υόρκης κα ι εγκαθίστανται στο σπίτι του στο Μπάφαλο της Νέας Υόρκης. Στις 7 Νοεμβρίου γεννιέται ο Λάγκντον Κλέμενς, ο οποίος ζει μόνο 22 μήνες.

«Η απόλυτη αλήθεια, η απόλυτη τιμιότητα, η απόλυτη ειλικρίνεια, ή­ ταν τα έμφυτα προτερήματα της συ­ ζύγου μου... Την έχω συγκρίνει... με εκατοντάδες άτομα και είμαι σίγου­ ρος ότι είχε τον τελειότερο χαρακτή­ ρα που έχω ποτέ συναντήσει.»

1871 Το ζευγάρι μετακομίζει στο Χάρτφορντ (Οκτώβριος)

1872 Εκδίδεται η «Σκληραγωγία», όπου περιγράφει τις αναμνήσεις του από τη Νεβάδα. Στις 19 Μαρτίου γεννιέται η Σούζυ.

1875 Δημοσιεύει στο περιοδικό “ Atlantic Monthly” σε συνέχειες, το «Τον παλιό καιρό στο Μισισιπή».

1876 «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγιερ», με εμφανείς αναφορές στα παιδικά του χρόνια στο Χάνιμπαλ, τον καθιερώνουν ως πρώτου μεγέθους χιουμορίστα. Ξεκινά να γράφει τις «Περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν».

1878 Στις 10 Απριλίου ταξιδεύει για την Ευρώπη.

1879 Κυκλοφορεί το «Αλητεία στο Εξωτερικό» όπου ο Μ αρκ Τουαίν περιγράφει τις εντυπώσεις του από τη γηραιά ήπειρο.

1880 Εκδίδεται ο «Άσπρος Ελέφαντας».

1882 Γράφει το «Βασιλόπουλο κα ι Ζητιανόπουλο», το οποίο αναφέρεται στην εποχή της Βασιλείας του Ερρίκου Η ' της Αγγλίας.

Ολίβια Λάγκτον «Γύρω στα τέλη του χρόνου (1877) (ή ίσως στις αρχές του 1878) έβαλα τηλεφωνική γραμμή, από το σπίτι μου στο γραφείο της “ Couvant” , η μοναδική τηλεφωνική γραμμή στην πόλη, και η πρώτη που εγκαταστά­ θηκε σε ιδιόκτητο σπίτι στον

αφιερωμα/75

1883 Ολοκληρώνει τις «Περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν», αφού α­ φιερώσει επτά μήνες σε διορθώσεις. Εκδίδεται η «Ζωή στο Μισσισιπή» που βασίζεται σε παλαιότερα δημοσιεύματα του στο Atlantic Monthly.

1884 Αρχίζει να παίζει στο Χρηματιστήριο, με αποτέλεσμα να χάσει αρκετά χρήματα. Προσπαθεί να ανταπεξέλθει ιδρύοντας εκδο­ τικό οίκο, με συνέταιρο τον Τσαρλς Γουέμπστερ, συγγενή του από το Ντάνκερκ της Νέας Υόρκης. _ Ο εκδοτικός οίκος “ Webster and company” εκδίδει τις «περι­ πέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» που σημειώνει τεράστια επιτυχία και αρκετά έσοδα.

«Για μια ακόμη φορά αισθάνθηκα ότι ξαναγεννιέμαι. Έχω ξαναγεννηθεί περισσότερες φορές από οποιονδήποτε άλλον, εκτός από τον Κρίσνα υποθέτω.»

1889 Έχοντας πλέον εξαντλήσει τα πλούσια θέματα της παιδικής η­ λικίας κα ι της ζωής στον ποταμό, στη «Ζωή του Μισσισιπή», τον «Τομ Σώγιερ» κα ι τον «Χωκ Φιν», γράφει το «Ένας Γιάνκι από το Κονέκτικατ στην Αυλή του Βασιλιά Αρθούρου», το ο­ ποίο είναι μεν διασκεδαστικό, αλλά κάπως χαλαρό στην α­ φήγηση.

1890

«Νομίζω ότι προσπαθούσα να αντιπαραθέσω τη ζωή στην Αγγλία, όχι μόνο τη ζωή στην Αγγλία του βασιλιά Αρθούρου, αλλά γενικότε­ ρα, τη ζωή στην Αγγλία του Με­ σαίωνα, με τη ζωή της σύγχρονης χριστιανοσύνης και του σύγχρονου πολιτισμού - ευνοώντας την τελευ­ ταία, φυσικά.»

Πεθαίνει τον Οκτώβριο η μητέρα του , Τζέην.

1891 Ταξιδεύει και πάλι στην Ευρώπη, όπου δίνει διαλέξεις.

1894 Εκδίδεται το βιβλίο «Η τραγωδία του Πάντεχεντ Γουΐλσον» το οποίο εξετάζει τις καταστροφικές επιπτώσεις της δουλείας τόσο για το θύμα, όσο κα ι για τον θύτη.

1895 Ο Τουαίν, η σύζυγός του, Λίβι, κα ι η κόρη τους, Κλάρα, κάνουν το γύρο του κόσμου, δίνοντας διαλέξεις.

«Τα τελευταία 25 χρόνια της ζωής μου τα αφιέρωσα στη σπουδή του ανθρώπινου είδους - δηλαδή, στη σπουδή του εαυτού μου, μια και στην προσωπικότητά μου βρίσκεται συμπυκνωμένο όλο το ανθρώπινο γένος. Έχω ανακαλύψει ότι δεν υ­ πάρχει ούτε ένα συστατικό του γέ­ νους που να μη διαθέτω, άλλο λιγό­ τερο άλλο περισσότερο.»

Οι Κλάρα, Τζην και Σούζυ Κλέμενς με σκύλο τους Χας, το 1884

76/αφιερωμα

1896 Πεθαίνει η μεγαλύτερη κόρη του, Σούζυ, λίγο πριν γυρίσει από το ταξίδι του (18 Αυγούστου). Γράφει την «Ιωάννα της Λωραίνης», την οποία εκδίδει α­ νώνυμα.

1897 Κάμψη σε όλους τους τομείς: Η υγεία του κλονίζεται, οι επιχει­ ρήσεις του είναι στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, αρρωσταίνει η μικρότερη κόρη του, Τζην, ενώ η γυναίκα του μένει σταδιακά παράλυτη. Ο Τουαίν προσπαθεί να ξεφύγει, γράφοντας· αποτέλεσμα ένα μάλλον ανιαρό βιβλίο: το «Ακολουθώντας τον Ισημερινό».

1900 Ακολουθεί μια διδακτική ιστορία «Ο άνθρωπος που διέφθειρε τον Χάντλεΰμπεργκ».

1902 Μ ια αστυνομική νουβέλα: «Η Δίκαννη Αστυνομική Ιστορία».

1904 Πεθαίνει, στις 5 Ιουνίου, η γυναίκα του, Λίβι.

1905 Γράφει με χιούμορ την ιστορία των Πρωτοπλάστων, η οποία αποτελείται από δύο τόμους: «Το Ημερολόγιο του Αδάμ» και «Το Ημερολόγιο της Εύας».

1906 Γράφει το «Τι είναι ο Άνθρωπος», μια πικρή ανάλυση της αν­ θρώπινης τρέλας κα ι αδυναμίας. Τον Ιανουάριο ολοκληρώνει την υπαγόρευση της αυτοβιο­ γραφίας του.

1907 Τον Απρίλιο του 1907, το Πανεπιστήμιο του Ό ξφορντ, απονέ­ μει στον Μ αρκ Τουαίν τον τίτλο του επίτιμου Διδάκτορα της Φιλολογίας.

1909 Στις 24 Δεκεμβρίου πεθαίνει η κόρη του, Τζην.

1910 Τέσσερις μήνες μετά το θάνατο της κόρης του, στις 21 Απρι­ λίου, πεθαίνει κ α ι ο Μ αρκ Τουαίν, στα 74 χρόνια του.

1916 Βιβλία που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του: «Ο Μυστηριώδης Ξένος» κα ι «Η Αυτοβιογραφία μου».

«Πιστεύω ότι ο Επουράνιος Πατέ­ ρας εφεύρε τον Άνθρωπο επειδή τον απογοήτευσε ο πίθηκος. Πιστεύω ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος, όσο έξυπνος και μορφω­ μένος κι αν είναι, εκφέρει γνώμη πά­ νω σε ένα θέμα άσχετο από τα συ­ γκεκριμένα και εξειδικευμένα ενδια­ φέροντα, εκπαίδευση και πείρα του, θα είναι μια γνώμη τόσο βλακώδης και ανούσια, που σίγουρα θα αποδεικνύει στον Επουράνιο πατέρα μας, ότι το ανθρώπινο ον είναι άλλη μια απογοήτευση που δεν απέχει και πο­ λύ από τον πίθηκο.»

Η τελευταία φωτογραφία του Μ. Τ. γυρί­ ζοντας από την Βερμούδα στη Ν.Υ. 14 Απριλίου 1910

αφιερωμα/77

Νέα Υόρκη, 5η Λεωφόρος, 1868

Μια Αμερική γεμάτη κοινωνικο-πολιτικές ανακατατάξεις σαν εκείνη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, ήταν φυσικό να επηρεάσει - και στην ουσία να ωθήσει - την ανάπτυξη μιας νέας λογοτεχνικής σκηνής: εξετάζονται νέα θέματα, εξερευνώνται νέοι τόποι, εμφανίζονται νέοι συγγραφείς, οι οποίοι πειραματίζονται με νέες φόρμες. ξελίσσεται η Ήπειρος, αλλάζει κα ι το σκη­ νικό, απ’ όπου οι νέοι συγγραφείς αντλούν το υλικό τους. Γύρω στα 1880, το κέντρο παραγω­ γής, μετατοπίζεται από τη Βοστώνη στη Νέα Υ­ όρκη, ενώ πηγές έμπνευσης αποτελούν πλέον το Σικάγο και η Δύση. Κι οι συγγραφείς όπως οι ίδιοι μεταλλάσσο­ νται, πετούν το στεγνό, τυπικό και ηθικολογικό χιτώνα της Νέας Αγγλίας και του Παλαιού Νό­ του, ξεχνούν τους ευγενικούς, καλοντυμένους και καλομορφωμένους μεσοαστούς ήρωες, ενώ τέλος εγκαταλείπουν τις περιγραφές, παρωχημέ­ νων εποχών κα ι ονειρικών εξωτικών τόπων.

Ε

Η Αμερικανική λογοτεχνία της εποχής, εκπλη­ ρώνει κατά κάποιο τρόπο τις προσδοκίες του Γουόλτ Γουίτμαν, ο οποίος, το 1867, προλογίζο­ ντας τα «Leaves of Grass» επισημαίνει ότι ξεκινά με βάση κάθε πολιτεία και περιοχή και «επεκτείνεται, εμπεριέχοντας ολόκληρο τον κόσμο... συνδέοντας τον Αμερικανό πολίτη με τους πολί­ τες όλων των εθνών». Τρεις συγγραφείς είναι οι κυρτότεροι και γνη­ σιότεροι εκπρόσωποι της εποχής: ο Μαρκ Τουαίν, ο Γουίλιαμ Ντην Χάουελς κα ι ο Χένρι Τζέημς. Και οι τρεις, ξεκίνησαν τις συγγραφικές τους δραστηριότητες στη διάρκεια, ή αμέσως με-

78/αφιερωμα τά, τον εμφύλιο πόλεμο. Ό λ ο ι μαζί προσφέρουν λογοτεχνική ταυτότητα στους πλέον Αμερικα­ νούς πρωταγωνιστές, στους πολύπλοκους πολί­ τες του νέου πολιτισμού. Ό λ ο ι μαζί, έδωσαν το παράδειγμα κα ι καθόρισαν τη μελλοντική πο­ ρεία - τα θέματα, τα αντικείμενα, τις τεχνικές, τα ύφη - της σύγχρονης αμερικανικής λογοτε­ χνικής παραγωγής.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Άτομα που προσπαθούν να βρουν κίνητρο σ’ αυτή την αφήγηση θα διώκονται· άτομα που προσπα­ θούν να βρουν ηθικό δίδαγμα θα ε­ ξορίζονται· άτομα που προσπαθούν να βρουν πλοκή σ’ αυτήν θα εκτελούνται. ΜΕ ΕΝΤΟΛΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

(«Οι περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν»)

Σάμουελ Λάγκχορν Κλέμενς γεννήθηκε το 1835, τη χρονιά που εμφανίστηκε ο Κομήτης του Χάλεϋ. Η ζωή του, πολυτάραχη, γεμάτη κα ι φυσικά ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για κάθε αναγνώ­ στη, περιγράφεται λεπτομερώς στην αυτοβιογρα­ φία του την οποία ξεκίνησε το 1904 κ α ι ολοκλή­ ρωσε το 1906. Αν κανείς παρακολουθήσει προσεκτικά την πορεία - κα ι εξέλιξη - του Σάμουελ Κλέμενς, θα διακρίνει τέσσερις διαδοχικούς κα ι αλλήλένδετους σταθμούς: - Ο Μ αρκ Τουαίν Τυπογράφος, - Ο Μ αρκ Τουαίν Π ιλότος ποταμόπλοιου, - Ο Μ αρκ Τουαίν Δημοσιογράφος, με επιστέγασμά τον: - Μ αρκ Τουαίν Συγγραφέα.

Ο

Δώδεκα χρονών χάνει τον πατέρα του, γεγο­ νός που «κόβει» απότομα τα παιδικά χρόνια του Σαμ, εφόσον αναγκάζεται να βγει στον κόσμο, προσπαθώντας να διευκολύνει την, όχι κα ι τόσο άνετη οικονομικά, πολυμελή οικογένειά του. Τα χρόνια αυτά εργάζεται στον εκδοτικό οίκο του α­ δελφού του Ορίωνα, όπου εκτελεί χρέη ενίοτε κλητήρα, ενίοτε τυπογράφου. Το 1853 ταξιδεύει ανά τις Π ολιτείες της Αμερικής, ενώ τρία χρόνια αργότερα μαγεύεται από τον Μισισιπή κα ι απο­ φασίζει να γνωρίσει τα μυστικά του στο πλευρό του Οράτιου Μπίξμπι, πιλότου σε ποταμόπλοιο. Παράλληλα ξεκινά τη δημοσιογραφική του καριέρα, περιγράφοντας τις περιπέτειές του στο ποτάμι, για την εφημερίδα του Κέοκουκ. Υιοθετεί το ψευδώνυμο «Μαρκ Τουαίν» - όρος του ποτα­

μού - και συνεχίζει να γράφει σε διάφορες εφη­ μερίδες όπου περιγράφει κυρίως τις διάφορες πε­ ριπλανήσεις του. Αρχίζει πλέον να αποκτά προσωπικό στυλ και την ευκολία να "χειρίζεται νέα θέματα, εύστροφα κα ι με χιούμορ. Παράλληλα γνωρίζεται με εξέχουσες φυσιο­ γνωμίες της εποχής: το συγγραφέα Μπρετ Χαρτ, τον υφηγητή Άρτεμους Γουόρντ κ α ι τον παραμυ­ θά Τζιμ Γ κίλλις, οι οποίοι αποτελούν κ α ι το πρώ­ το του.;, ανεπίσημο ακροατήριο. Έ χει πλέον εισβάλει - τουλάχιστον θεωρητι­ κά — στα συγγραφικά εδάφη. Κι αυτό γίνεται πράξη με τη δημοσίευση (1865) κα ι τελικά έκδο­ ση (1867) του πρώτου του βιβλίου: «Ο Περίφημος Ά λ τ η ς Βάτραχος της Κομητείας του Καλάβερας». Το κοινό, τόσο στην Αμερική, όσο κα ι στην Αγγλία, υποδέχεται εγκάρδια το Βάτραχο, όμως ο Τουαίν ανησυχεί γιατί ο ίδιος - ο Συγ­ γραφέας - εξακολουθεί να βρίσκεται στην αφάνεια.

πορεία του «Μαρκ Τουαίν συγγραφέα», α­ κολουθεί μια μάλλον τεθλασμένη γραμμή. Από την έκδοση του « Ά λ τη Βατράχου» το 1867, μέχρι τη συγκρότηση κα ι θριαμβευτική έξοδο των «Περιπετειών του Χώκλμπερυ Φιν», το 1884, οι προθέσεις του κα ι η στάση του απέναντι στη συγγραφική του δραστηριότητα, δεν είναι ξεκά­ θαρες. Παράγει μεν έργα: «Οι Αθώοι στο Εξωτε­ ρικό» (1869), «Σκληραγωγία» (1876), «Αλητεία στο Εξωτερικό» (1879), «Βασιλόπουλο και Ζητιανόπουλο» (1882), αλλά η λογοτεχνική του δύ­ ναμη δεν έχει ωριμάσει ακόμη· το πλούσιο υλικό της ζωής του παραμένει ανεκμετάλλευτο, τουλά­ χιστον με τον «τρόπο» που αργότερα θα τον στέ­ ψει πρωτοπόρο της αμερικανικής λογοτεχνικής παράδοσης. Όπως αναφέρει κα ι στην αυτοβιογραφία του, περνάει μια περίοδο αδράνειας, κατά την οποία το βιβλίο «κουράζεται» κ αι «αρνείται» να συνεχί­ σει, «πριν αναζωογονηθούν οι δυνάμεις και το εν­ διαφέρον του». «Ο λόγος ήταν πολύ απλός», συ­ νεχίζει· «το ντεπόζιτό μου είχε στερέψει- ήταν ά­ δειο· το απόθεμα υλικών είχε εξαντληθεί· η υπό­ θεση δεν μπορούσε να συνεχισθεί χωρίς υλικά· δεν μπορούσε να βγει από το τίποτα». Ό μως, το 1883 γράφει τη «Ζωή στο Μισισιπή» - που στηρίζεται κατά το ήμισυ σε παλαιότερα δημοσιεύματά του στο «Atlantic Monthly» (εκδό­ της ο φίλος του Γ. Ντ. Χάουελς). Ο Τουαίν επι­ στρέφει στα χρόνια του στον ποταμό, κα ι αφήνε­ ται για άλλη μια φορά να τον παρασύρει η μαγεία του: «Ο επιβλητικός, ο υπέροχος Μισισιπής, ξε­ τυλίγοντας τά νερά του, λάμποντας στον ήλιο». Τώρα δεν επεξεργάζεται πλέον δεδομένα, αλλά επικαλείται τη φαντασία του και ταξιδεύει πίσω

Η

αφιερωμα/79 σε μια περίοδο της ζωής του, που του ήταν ιδιαί­ τερα προσφιλής. Οι «περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» ολοκλη­ ρώθηκαν σε οκτώ χρόνια. Ο Τουαίν αρχίζει να γράφει το 1876. Ακολουθούν πλήθος διακοπές, επτάμηνες διορθώσεις κ α ι αλλαγές, μέχρι που το 1884, το βιβλίο είναι έτοιμο για δημοσίευση. Ο Τουαίν εγκαταλείπεται στο ένστικτό του. Α ­ ποτέλεσμα, ένα μυθιστόρημα-σταθμός, με σκηνι­ κό την Κοιλάδα του Μισισιπή πριν ξεσπάσει ο εμφύλιος πόλεμος, ένας ύμνος στην ανθρώπινη ε­ λευθερία, την αθωότητα και τον αυθορμητισμό, αλλά παράλληλα ένα καυστικό «κατηγορώ» της επιτηδευμένης ευγένειας κα ι των ανούσιων ιδανι­ κών του πολιτισμού της εποχής. Το βιβλίο, που κατά τον Χεμινγουέη σήμανε την έναρξη της Α ­ μερικανικής Λογοτεχνίας, είχε μεγάλη απήχηση σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Ό μως ο Χωκ Φιν, ήταν το τελευταίο «χαρτί» του Μ αρκ Τουαίν. Από κει κ ι έπειτα η δουλειά του γίνεται πιο εγκεφαλική, πιο πικρή, ενώ απ’ ό­ τ ι φαίνεται κάθε απόπειρα να επαναφέρει στο προσκήνιο πρόσωπα κα ι πράγματα του παρελ­ θόντος, έχει μάλλον αρνητικά αποτελέσματα. Τόσο το «Ένας Γ ιάνκι από το Κονέκτικατ στην Αυλή του Βασιλιά Αρθούρου» (1889), όσο

κα ι ο «Πάντενχεντ Γουίλσον» (1894), γίνονται καθρέφτης των προσωπικών του δυστυχιών, οι ο­ ποίες προεκτείνονται σ’ εκείνες που επέφερε, ή μάλλον αναμενόταν να επιφέρει, η Νέα Εποχή κα ι τα τεχνολογικά επιτεύγματά της. «Έχω χάσει την πίστη μου στον [Άνθρωπο] κα ι δεν μπορώ να γράψω ούτε ευχάριστα ούτε ε­ παινετικά γι’ αυτόν πλέον», γράφει το 1899 στον Γουίλιαμ Ντην,Χάουελς. Αν και στο εξής η οικονομική, οικογενειακή κα ι φυσική του κατάσταση δεν είναι ό,τι ακρι­ βώς θα επιθυμούσε κανείς, ο Τουαίν συνεχίζει να γράφει. Το «Ακολουθώντας τον Ισημερινό» (1897), μια περιγραφή των ανά την υφήλιο διαλέξεών του, Ο «Άνθρωπος που διέφθειρε το Χάντλεΰμπεργκ» (1897), μια σαρδόνια διδακτική ιστορία, το «Τι Είναι ο Άνθρωπος» (1906), μια φιλοσοφική πραγματεία πάνω στα ανθρώπινα «κακά» και ο γεμάτος απόγνωση «Μυστηριώδης Ξένος» (που εκδόθηκε μετά το θάνατό του), επι­ σφραγίζουν την απογοήτευση και απαισιόδοξη διάθεση του συγγραφέα. Μόνο με την υπαγόρευση της αυτοβιογραφίας του, επισημαίνει ο κριτικός Τζέη Μάρτης ο Μ αρκ Τουαίν «λειτουργεί και πάλι ως καλλι­ τέχνης».

«Θέλω να ονειρεύομαι ό τι τα χρόνια δεν έχουν περάσει, δεν έχει γ ίν ει πόλεμος ού­ τε έχουν μεσολαβήσει λ ο γο τεχνικές περιπέτειες κ ι ό τι είμ αι ακόμα ένας καπετά­ νιος ευτυχισμένος κ α ι ελεύθερος όπως ήμουνα είκ ο σ ι χρόνια πριν... ένας καπετά­ νιος εκείνες τις μέρες ήταν η πιο ανεξάρτητη ύπαρξη πάνω στη γη... ο ι συγγρα­ φείς δεν είνα ι παρά υπηρέτες του κοινού. Γράφουμε με ειλ ικρ ίνεια κα ι χω ρίς φό­ βο, αλλά μετά τροποποιούμε το κείμενο πριν το εκδώσουμε. Κάθε άνθρωπος έχει έναν αφέντη κ α ι δυσανασχετεί κάτω από το βάρος της δουλείας, αλλά εκείνα τα χρόνια ένας καπετάνιος του Μ ισ ισιπ ή δεν είχε κανέναν αφέντη» («Ζωή σ το Μ ισ ισιπ ή», Μ α ρ κ Τουαίν)

80/αφιερωμα

" Η καρδιά μου ανήκει στον αιώνα μου

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα άρχισε η εκβιομηχάνιση, η αστικοποίηση και η μετατροπή τής έως τότε αγροτικής και απομονωμένης Αμερικής σε πα­ γκόσμια δύναμη. Οι θεοκρατικές αντιλήψεις, έδωσαν τη θέση τους στη Δαρβινική θεωρία της εξέλιξης και τεράστιες αλλαγές σημειώθηκαν σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο. Ακολούθησε η ανάπτυξη μιας εθνικής λογοτεχνίας που εισήγαγε νέα θεματική και νέο ύφος. Οι κεντρικοί ήρωες της πεζογρα­ φίας έπαψαν να είναι οι καλοντυμένοι και μορφωμένοι νέοι των μεσοαστικών στρωμάτων■στο προσκήνιο βγήκαν αγρότες, επιχειρηματίες, τυχοδιώκτες, πόρνες, αλήτες και βιομηχανικοί εργάτες. Οι ιστορίες δεν διαδραματίζονταν πια σε εξωτικά μέρη και μακρινούς καιρούς. Η μυθιστοριογραφία, η ποίηση, το δράμα και η επίσημη ιστορία έπαψαν να είναι οι μόνες αποδεκτές μορφές της λογοτεχνικής έκφρασης.

Samuel Langhorne Clemens (Σάμουελ Λάγκχορν Κλέμενς) (1835-1910), που έγινε γνω­ στός με το ψευδώνυμο Mark Twain (Μαρκ Τουαίν), υπήρξε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και αμφιλεγόμενες φυσιογνωμίες στο χώρο της αμερικανικής λογοτεχνίας εκείνη την εποχή. Τυ­ πογράφος, αρθρογράφος σε εφημερίδες, πιλότος στα ατμόπλοια του Μισισιπή, επιχειρηματίας, συγγραφέας, θέλησε να γευτεί σε όλη της την έ­ κταση την πολυτάραχη κ α ι πλούσια σε εμπειρίες ζωή που άνοιγε μπροστά του η εντυπωσιακή ανά­ πτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του αμερικα­ νικού έθνους κα ι η απαρχή της παγκόσμιας επιρ­ ροής του.

Ο

Οι οικονομικές δυσκολίες της οικογένειάς του κα ι ο θάνατος του πατέρα του, τον έσπρωξαν α­ πό νωρίς στη βιοπάλη, διακόπτοντας βίαια την παιδική του ηλικία - ήταν μόλις δώδεκα ετών. Ίσω ς αυτός είναι ένας από τους λόγους που η παιδική ηλικία αποτελεί ένα από τα βασικά θέ­ ματα της λογοτεχνικής παραγωγής της ωριμότη­ τάς του. Ο Τουαίν υπήρξε αρχικά ο χιουμορίστας που εξέφρασε κα ι συμπύκνωσε την εμπειρία της αμε­ ρικανικής κουλτούρας των αποικιών. Τα πιο γνωστά έργα του είναι ένας ύμνος στο δαιμόνιο του αποίκου, έλκουν την καταγωγή τους από τα λεγάμενα «Tall Tales» και είναι διανθισμένα με α-

αφιερωμα/81

ναφορές που παραπέμπουν, έμμεσα έστω, στον Ντίκενς. Έ να μεγάλο μέρος των αφηγημάτων ε­ κείνης της περιόδου έχει να κάνει με τη ρεαλιστι­ κή απεικόνιση χαρακτήρων. Η ζωή των αποίκων ήταν πλούσια σε υλικό. Ο Τουαίν πρέπει να θεω­ ρηθεί ως ο χιουμορίστας που έφτασε αυτή την πα­ ράδοση στο αποκορύφωμά της. Φυσικά, από τις αφηγήσεις ανεκδότων βασισμένων στην ίδια τη ζωή ανώνυμων αποίκων που είναι κα ι οι δημιουρ­ γοί τους, έως τη φιγούρα του Χώκλμπερυ Φιν, παρατηρούμε μια πορεία που εμπεριέχει τα στοι­ χεία της ιδιοφυίας του Τουαίν κ α ι της ικανότητάς του να μετατρέπει σε χιούμορ κα ι ρεαλισμό όλη αυτή την παράδοση. Πέρα όμως από αυτό, τα νεανικά του χρόνια είναι από τις βασικές πηγές έμπνευσης του Τουαίν· η επιρροή από τις γειτονιές κ α ι τα μικρομάγαζα του Hannibal, από τη μετέπειτα θητεία του ως πιλότου στα ατμόπλοια του Μισισιπή κα ι τον συγχρωτισμό με τα λαϊκά στοιχεία της περιο­ χής του, διακρίνεται όχι μόνο στη θεματική ή τη δημιουργία των χαρακτήρων του, αλλά κα ι στο λόγο του. Η μεταφορά στο χαρτί αυτών των κα ­ ταστάσεων δεν ήταν τυχαία ούτε ασυνείδητη. Η δημοσίευση στις εφημερίδες μιας σειράς ρεαλι­ σ τικών αφηγημάτων (Tall Tales), βασισμένων σε πραγματικά γεγονότα, που περιστρέφονταν γύρω από χαρακτήρες κ α ι όπου κυριαρχούσε το κωμι­ κό στοιχείο, απετέλεσε, κατά κάποιο τρόπο, ένα

ιδιαίτερο λογοτεχνικό είδος. Ο Τουαίν δανείστη­ κε πολλά στοιχεία από αυτές τις δημοσιεύσεις για το σκελετό των έργων του1 - είχε εργασθεί μάλιστα από την εφηβική του ηλικία ακόμα σε τοπική εφημερίδα που διηύθυνε ο αδελφός του, ό­ που κα ι δημοσίευσε τα πρώτα του άρθρα. Το 1857 ο Μ αρκ Τουαίν μαθήτευσε ως πιλότος στα ατμόπλοια του Μισισιπή κα ι αργότερα έγινε κ α ι ο ίδιος διπλωματούχος πιλότος. Η εμπειρία του αυτή, σε συνδυασμό με το ότι μεγάλωσε σε μια πόλη στις όχθες του ποταμού (του «δυνατού μελαμψού Θεού» κατά τον Τ. S. Eliot), καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την προσωπικότητα, αλλά και το έργο του. («Ο πιλότος εκείνων των ημερών εί­ ναι το μόνο αδέσμευτο κ α ι ολοκληρωτικά ανε­ ξάρτητο ανθρώπινο ον που έχει ζήσει στη γη», εί­ χε δηλώσει). To «Mark Twain», το ψευδώνυμο που υιοθέτησε ακολουθώντας κα ι τη μόδα της ε­ ποχής, είναι όρος που παραπέμπει στην περίοδο εκείνη, κα ι σημαίνει «δυο οργιές βάθος» ή «α­ σφαλή ύδατα». Τότε ήρθε σε προσωπική επαφή με όλων των ειδών τους ανθρώπινους χαρακτή­ ρες κ ι αυτό απετέλεσε πολύτιμη παρακαταθήκη για τη μελλοντική συγγραφική δουλειά του. Την εποχή εκείνη ο Μισισιπής ήταν ένα από τα μεγάλα δ ιαμετακομιστικά κέντρα του Νότου και η ποταμοπλοΐα εξυπηρετούσε ένα μεγάλο μέρος των εμπορικών ανταλλαγών που διεξάγονταν μέ­ σα σε σκληρό ανταγωνισμό, χωρίς συνείδηση, έ­

82!αφιέρωμα λεγχο ή υπευθυνότητα. Οι συνθήκες ήταν πολύ σκληρές για τα πληρώματα αλλά κα ι για τον «κόσμο του λιμανιού». Το αμερικανικό εμπόριο είχε τον τρόπο του να ξεπερνά τους φραγμούς που προσπαθούσαν να επιβάλλουν η κυβέρνηση, οι Πολιτείες και οι ασφαλιστικές εταιρίες. Οι α­ πάτες, οι δωροδοκίες, τα σαμποτάζ, αποτελού­ σαν τη συνήθη πρακτική των ναυτιλιακών εται­ ριών. Κι όμως δεν υπάρχει ούτε ένας υπαινιγμός για όλα αυτά στα έργα του Τουαίν τα οποία αναφέρονται στον Μισισιπή. Οι χαρτοπαίκτες, οι πόρνες κα ι οι απατεώνες φαίνεται να μην απα­ σχολούν τον αφηγητή. Ιδιαίτερα το «Life on the Mississippi» (1883)2, που αποτελεί την ώριμη έκ­ φραση των τεσσάρων χρόνων που εργάσθηκε ε­ κεί, έχει περισσότερο τη μορφή μιας αναπόλησης των νεανικών του χρόνων παρά μιας ρεαλιστικής αναπαράστασης της πραγματικότητας. Ο συγ­ γραφέας έχει την προσοχή του στραμμένη στο ποτάμι κα ι στην πειθαρχία που αυτό απαιτεί από οποιονδήποτε επιθυμεί να γνωρίσει τη γοητεία και τους κινδύνους του, αλλά κ α ι να πλεύσει με ασφάλεια στα νερά του, Ο Μισισιπής, επανήλθε θριαμβευτικά στα έργα του «The adventures o f Tom Sawyer» (1876) «The Adventures of Hucklebery Finn» (1883) κα ι «The Tragedy of Pudd’ nhead Wilson» (1884). Μ ετά τον εμφύλιο, η αγάπη του για περιπέτεια και η δίψα του για δόξα κα ι χρήμα, τον οδήγη­ σαν να ταξιδέψει στην Αμερική κα ι αργότερα στην Ευρώπη για μεγάλα χρονικά διαστήματα, οπότε κα ι ήρθε σε επαφή με ανθρώπους, κα τα ­ στάσεις κ α ι ιδέες που μετέτρεψαν τον επαρχιώτη Κλέμενς στον κοσμοπολίτη Τουαίν. Η κύρια δραστηριότητά του όλη αυτή την περίοδο, ήταν να δίνει διαλέξεις κα ι να δημοσιεύει χιουμοριστι­ κές ιστορίες σε διάφορες εφημερίδες. Μετά το γάμο του (1870) με την Ολίβια Λάνγκντον, κόρη βιομήχανου, στρέφεται συστηματι­ κότερα στη συγγραφή μυθιστορημάτων.3 Τα α­ μέσως επόμενα χρόνια η βασική επιδίωξή του ή­ ταν από τη μια μεριά να μετασχηματίσει την ε­ δραιωμένη πλέον εικόνα του χιουμορίστα Τουαίν σε μια αξιοσέβαστη προσωπικότητα της λογοτε­ χνίας, κ ι από την άλλη να συνδυάσει αυτή τη νέα φυσιογνωμία με τους πιο προσοδοφόρους τρό­ πους εκδοτικής κα ι συγγραφικής δραστη­ ριότητας. τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούσε το υλι­ κό του, είναι ενδεικτικός του πώς λειτουρ­ γούσε η φαντασία του. Η βασική μέθοδος που α­ κολουθούσε, ήταν το να συνδυάζει το ανέκδοτο με αυτοβιογραφικά στοιχεία κα ι να τα αποδίδει με την αφηγηματική φόρμα που θεωρούσε καταλ­ ληλότερη. Παρά το ότι διέθετε πλούσια κα ι πα­ ραστατική φαντασία, είχε ανάγκη «ανεφοδια­ σμού» για να συνεχίζει το δημιουργικό του έργο.

Ο

Είχε επίσης αδυναμία στο να συγκεκριμενοποιή­ σει σε ικανοποιητικό βαθμό το υλικό του και να το υποτάξει στη φόρμα. Η τεχνική του είναι α­ πλή: χαλαρή δομή της αφήγησης που είναι αυτοβιογραφική - πραγματικά ή μυθιστορηματικά - κα ι η οποία διακόπτεται από επεισόδια. Ο ί­ διος, το 1895, είχε δηλώσει σε μια συνέντευξή του ότι δεν πίστευε πως υπήρξε ποτέ συγγραφέας που δημιούργησε εκ του μηδενός κάποιον χαρακτήρα στα έργα του: «Εμείς οι θνητοί δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε, μπορούμε μόνο να αντιγράψου­ με». Ακόμα κα ι οι τοποθεσίες που αναφέρονται στα έργα του, έχουν την πλήρη αντιστοιχία τους με την πραγματικότητα.4 Είναι ο πρώτος Αμερι­ κανός λογοτέχνης που χρησιμοποίησε μια γλώσ­ σα απλή, μεστή και πλαστική, που μετέτρεπε το ρυθμό και τις μεταφορές του προφορικού λόγου σε γραπτή πρόζα («χαρμόσυνος εξορκισμός της παραδοσιακής λογοτεχνικής αγγλικής γλώσ­ σας» κατά τον Richard Chase). Το χιούμορ είναι βασικό στοιχείο στο έργο του, ο ρόλος του δεν είναι απλά διακοσμητικός. Μπο­ ρούμε να διακρίνουμε δυο λειτουργίες στη χρήση του, που αποκαλύπτουν και τη βασική αντίφαση της προσωπικότητας του Τουαίν· η μια σχετίζε­ ται με το ένστικτο του παιχνιδιού στο βασίλειο της απόλαυσης και αναφέρεται κυρίως στην παι­ δική ηλικία, τη φαντασία, τη φυγή από τις ευθύ­ νες του κόσμου των ενηλίκων και την αυτενεργό δράση του παιδιού που παρεμβαίνει όμως στην πραγματικότητα γύρω του θέτοντας τους δικούς του κανόνες: ο Χωκ δεν ηθικολογεί στο «Περιπέ­ τειες του Χώκλμπερυ Φιν», είναι παραδομένος στην αρχή της ευχαρίστησης. Ξεφεύγει από το περιβάλλον που τον ενοχλεί κα ι δεν ενεργεί στη βάση κάποιων συνειδητών επιλογών. Η συμπάθειά του για το νέγρο Τζιμ δεν είναι η ύψιστη ηθι­ κή κατάκτηση, αλλά η άρνησή του να πάρει μέ­ ρος στη συνειδητή διαδικασία της αποδοχής ή α­ πόρριψης του Τζιμ. Η άλλη λειτουργία, μετατρέπει το χιούμορ σε ρεαλιστική σάτιρα, που καυτηριάζει την εποχή του συγγραφέα κα ι εκθέτει την αντίληψή του για τον κόσμο- αυτό φαίνεται καθαρότερα στα τε­ λευταία έργα του συγγραφέα. Ο Τουαίν με το γάμο του ήρθε σε επαφή με το μεγαλοαστικό περιβάλλον της οικογένειας Λάνγκτον. Αγαπούσε τη γυναίκα του και προσπάθη­ σε να προσαρμοστεί σ’ έναν τρόπο ζωής όπου κυ­ ριαρχούσαν οι κανόνες της υψηλής κοινωνίας. Σ’ όλη του τη ζωή όμως, ήταν ο τύπος του ανθρώ­ που που μετανοούσε για τη συμπεριφορά του αλκοόλ, κάπνισμα κα ι αντιπαλότητα απέναντι στην επίσημη Χριστιανική θρησκεία και τυπολα­ τρεία ήταν ό,τι χειρότερο θα μπορούσε να προ­ σφέρει στην εύθραυστη Ολίβια. Έδινε υποσχέ­ σεις για βελτίωση κα ι μετά επαναλάμβανε τα ί­ δια για να ξαναρχίσει η γνωστή διαδικασία. Ο ί­

αφιερωμα/83 διος ένιωθε την ανάγκη να εξευγενιστεί μέσα από την επαφή του με τις γυναίκες,5 που πάντα θαύ­ μαζε άλλωστε. Μετά το θάνατο της Ολίβια προ­ σπάθησε να στρέψει την προσοχή του στις κόρες του, με τις οποίες όμως δεν είχε επιτυχημένη σχέση. Η άποψη του Μαρκ Τουαίν για τις γυναίκες φαίνεται στη διαμόρφωση των γυναικείων χαρα­ κτήρων του. Σύμφωνα με τη δημοφιλή τότε Βι­ κτωριανή αντίληψη, ο άντρας είναι άξεστος και σκληρός και χρειάζεται την «εκπολιτιστική» ε­ πιρροή των γυναικών. Στα έργα «Extracts from Adam’s Diary» (1904) κα ι «Eve’s Diary» (1906) αναφέρεται στην εξάρτηση του άνδρα από την ανώτερή του γυναίκα κ α ι μιλάει έμμεσα για τη μο­ ναξιά που αντιμετωπίζει κανείς όταν δεν περι­ βάλλεται από τη συζυγική κα ι οικογενειακή θαλ­ πωρή. Αν κ αι στερεότυποι, κα ι όχι τόσο ενδιαφέ­ ροντες όσο οι ανδρικοί, οι γυναικείοι χαρακτή­ ρες έχουν έντονη παρουσία γύρω από συγκεκρι­ μένα ζητήματα. Έχουν ευθύνη ως φορείς των α­ ξιών της κοινωνίας. Συγχρόνως τείνουν να περιορίζουν την ελευθερία του ήρωα με τις εκλε­ πτυσμένες δραστηριότητές τους. Στα μυθιστορήματά του, οι γυναικείοι χαρακτήρες εμφανίζον­ ται ανά ζεύγη - η μια επιδρά θετικά στον ήρωα και η άλλη αρνητικά. Και οι δύο ενσαρκώνουν τις αξίες του πολιτισμού τους. Επί σαράντα χρόνια ο Τουαίν υπήρξε το ευ­ νοούμενο παιδί της τύχης. Οι επιτυχίες, η φήμη, το χρήμα, τον ακολουθούσαν παντού. Την τελευ­ ταία δεκαετία του αιώνα όμως, είδε να καταρρέ­ ουν τα σωματικά, οικονομικά, οικογενειακά και ψυχολογικά στηρίγματά του: επιχειρηματικές α­ ποτυχίες, αρρώστιες κ α ι θάνατοι στο στενό οικο­ γενειακό του περιβάλλον. Το γράψιμο πια γι’ αυ­ τόν έγινε και μια μορφή εργασιοθεραπείας. Από την εποχή εκείνη ο χιουμορίστας Τουαίν αρχίζει να μετατρέπεται στον «σκοτεινό» Τουαίν: γίνε­ τα ι καυστικός, πικρόχολος, ενώ ταυτόχρονα α­ ναπτύσσει μια «ντετερμινιστική» αντίληψη για τη ζωή σε αντιδιαστολή με τον βολονταρισμό της νεότητάς του. Τα έργα του6 πραγματεύονται διά­ φορα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα κα ι το χιούμορ του έχει μετατραπεί σε σάτιρα μέσω της οποίας σαρκάζει κα ι αυτοσαρκάζεται. Το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, έχει συνδέσει το όνομα του συγγραφέα με τα περιπετειώδη μυ­ θιστορήματα που μας συντρόφευσαν στην παιδι­ κή ηλικία. Ο Τουαίν όμως, υπήρξε πολυγραφότατος· η θεματολογία κ α ι η προβληματική του προ­ σπάθησαν ν’ αγγίξουν κα ι κοινωνικά προβλήμα­ τα της εποχής όμως ο ρατσισμός, ο αλκοολισμός και η εγκληματικότητα («Adventures o f Huckleberry Finn», «The Tragedy o f Pudd’nhead Wilson»), να σατιρίσουν την επιτήδευση, την πα­ ρακμή και τον απολυταρχισμό της Γηραιός Η ­ πείρου («Innocents Abroad», «The Prince and the

Pauper» 1882), να στιγματίσουν την πολιτική δια­ φθορά κα ι τη μανία της κερδοσκοπίας («The Gilded Age»7, 1873), να προβάλουν το επιχειρη­ ματικό πνεύμα, τις τεχνολογικές καινοτομίες και την υπεροχή εντέλει της αστικής δημοκρα­ τίας της Αμερικής έναντι όλων των άλλων συ­ στημάτων διακυβέρνησης («Α Connecticut Yankee in King A rthur’s Court», 1889).

To κατά πόσον ο Τουαίν κατάφερε να υπερβεί το στάδιο της απλής περιγραφής και της «εξ α­ παλών ονύχων» κριτικής των ζητημάτων της ε­ ποχής του, είναι ένα θέμα που έχει πολυσυζητηθεΐ. Μετά το θάνατό του δέχτηκε επικρίσεις για ενδοτικότητα και υπαναχώρηση από τις αρχές του σε προσωπικό επίπεδο, πράγμα που είχε και

«Δεν είμαι, παρά λάσπη κ α ι σπάζω το κ ε­ φ ά λι μου να ξεδιαλύνω τ ι είναι αυτό μέσα μου που γράφει κ ι έχει κω μ ικές φαντασιώ­ σεις κ α ι βρίσ κει ευχαρίστηση να τις ε κ ­ φράζει» . (Μ α ρ κ Τουαίν) ανάλογες επιπτώσεις στο έργο του. Ό μως ο γά­ μος του με την Ολίβια και η επαφή με το μεγαλο­ αστικό περιβάλλον της πόλης τού Harthford ό­ που ζούσαν, δεν σήμανε κα τ’ ανάγκη την πλήρη ενσωμάτωσή του στις αξίες της συζύγου και του κύκλου τους και κα τ’ επέκταση τον παροπλισμό του συγγραφέα.8 Κι αυτό αφενός γιατί το Har­ tford ήταν ένα μεγάλο εκδοτικό κέντρο που βρι­ σκόταν κοντά στη Βοστώνη κα ι τη Νέα Υόρκη κ ι αφετέρου οι λογοτεχνικοί κύκλοι της περιοχής, που τον δέχτηκαν στους κόλπους τους, διεύρυ­ ναν τους ορίζοντές του με τους προβληματισμούς κ α ι τις δυνατότητές τους.

84/αφιερωμα Τουαίν είχε αποδεχθεί βέβαια τον ιδεαλισμό και την κοινωνική συμβατικότητα της με­ γαλοαστικής τάξης που τον περιέβαλε όχι μόνο ως ένα είδος περιορισμού, αλλά κα ι ως αυθεντι­ κές κοινωνικές αξίες. Από την άλλη, ένιωθε κα ­ θαρά τη δολιότητα της άρχουσας τάξης, τη δια­ φθορά της κερδοσκοπίας κ α ι την καταστροφή που μπορεί να προκαλέσει η λατρεία της τεχνο­ λογίας· βιώνοντας αυτή την αντίφαση, βίωνε ταυ­ τόχρονα και την εποχή του. Από αυτή την άπο­ ψη, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι, ως διανοούμε­ νος ήταν σύγχρονος πολλών άλλων συγγραφέων που είχαν βρεθεί σε παρόμοιες συνθήκες, όπως των Crane, Dreiser και Garland στην Αμερική ή των Hardy, Butler και Shaw στην Αγγλία. Ο κα ­ τοπινός «ντετερμινισμός» του είναι κά τι περισ­ σότερο από παραδοχή της λογοτεχνικής αποτυ­ χίας του9 ή από μια πεσιμιστική διάθεση εξαιτίας των συμφορών που έπληξαν την προσωπική του ζωή· είναι η συνδιαλλαγή του συγγραφέα με την εποχή της μηχανής και του δυναμό. Όπως και άλλοι σύγχρονοί του - συμπεριλαμβανομέ­ νων και των ρεαλιστών συγγραφέων της δεκαε­ τίας του 1890 - ο Τουαίν φαίνεται να διχάζεται μεταξύ της αντίληψης ότι η κοινωνία είναι υπέρ­ τατη πραγματικότητα και της αίσθησης ότι αυτή η πραγματικότητα είναι ένα φαντασμαγορικό, ο­ νειρικό σύμπλεγμα δυνάμεων, που λειτουργούν από μόνες τους όπως μια μηχανή. Δίνουν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να εξουσιάζει τον κό­ σμο, αλλά ταυτόχρονα χου στερούν την ουσία της ύπαρξής του'. Αυτή η εικόνα είναι, βασικά, το αποτέλεσμα του. σε μεγάλη κλίμακα τεχνολογικού και κοινω-

Ο

Σημειώσεις 1. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν τα έργα: «The Dandy Frightening the Squatter», «The Empire City Massacre», «Jim Wolf and the Tom Cats», «The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County», «Joan of Arc», «Autobiography».

2. To έργο αυτό αποτελεί τη συνέχεια και συμπλήρωση μιας σειράς άρθρων του συγγραφέα που είχαν δημοσιευθεί οκτώ χρόνια πριν τη συγγραφή του στην εφημερίδα Atlantic Monthly με τίτλο «Old Times on the Mississippi». Αυτό το πρώτο μέρος του έργου δίνει μια ακόμα πιο ειδυλλιακή ει­ κόνα της εποχής στο ποτάμι.

3. Η αρχή είχε γίνει νωρίτερα βέβαια: «The Jumping Frog of Calaveras County» (1865), «Innocents Abroad» (1869).

4. To Hannibal του Missouri (όπου μεγάλωσε) είναι το St. Pe­ tersburg που αναφέρεται στα έργα του «Adventures of Huckleberry Finn» και «Tom Sawyer». To Holiday’s Hill εί­ ναι το Cardiff Hill· η σπηλιά του McDowell, γίνεται σπηλιά του McDougal· στα χειρόγραφα του Τουαίν η Palmyra του Missouri ονομάζεται κατ’ αρχάς Coonville και στη συνέ­ χεια γίνεται Constantinople.

5. Σε τρεις γυναίκες είχε εναποθέσει το έργο της αναμόρφω­ σής του: στη μητέρα του Jane Clemens· στην πρώτη του εκ­ δότη, Mary Mason Fairbanks· και στη σύζυγό του Olivia.

6.

«The man That Corrupted Hadleyburg» (1900), «What Is man?» (1906), «The Mysterious Stranger» (1916), «The War Prayer», «Letters from the Earth» (τα δυο τελευταία δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατό του), 7. Το μυθιστόρημα αυτό γράφτηκε σε συνεργασία με τον Charles Dudley Warner.

νικού μετασχηματισμού του τέλους του 19ου αιώ­ να, τον οποίο και ο ίδιος ο Τουαίν προώθησε ως επιχειρηματίας κα ι καπιταλιστής. Έζησε στο ε­ πίκεντρο αυτών των κοινωνικοοικονομικών διερ­ γασιών, που τροφοδότησαν τις δραστηριότητές του και συγκρότησαν την αντίληψή του για τον κόσμο πολύ πιο καθοριστικά απ’ ό,τι οι εμπει­ ρίες των νεανικών του χρόνων στον Μισισιπή,10 που αποτελούν γι’ αυτόν περισσότερο ένα μέτρο σύγκρισης, παρά την κινητήρια δύναμη της ου­ σίας της τέχνης του. Οι αναφορές του στο παρελ­ θόν γίνονταν με πλήρη αίσθηση των κινδύνων που συνεπάγονταν· ο ίδιος είχε δηλώσει ότι το ρί­ σκο της επεξεργασίας του υλικού της παιδικής του ηλικίας ήταν ένας «διανοητικός και ηθικός αυνανισμός». Όπως και πολλοί σύγχρονοί του, ο Τουαίν α­ ντέδρασε βίαια ενάντια στο θετικισμό κ αι τον ορ­ θολογισμό. Στα τελευταία του έργα, συναντάμε μια εμμονή με τα όνειρα και τις ασυνείδητες δυ­ νάμεις που λειτουργούν στον ψυχισμό του ανθρώ­ που, καθώς και μια αντίληψη για μυστηριώδεις δυνάμεις που κινούν τα νήματα της κοινωνίας και της ιστορίας. Έζησε σε μια εποχή που διάφο­ ρες δυνάμεις απελευθερώνονταν, αποδεχόμενος την ανάπτυξη της νέας τεχνολογικής και βιομη­ χανικής επανάστασης και τις νέες δυνατότητες που ανοίγονταν στο χώρο της λογοτεχνίας, ανί­ κανος όμως να βρει την ηθική και ιδεολογική του συγκρότηση. Κι αυτό γιατί έζησε στο μεταίχμιο μιας εποχής που κ ι η ίδια δεν είχε ακόμη εδραιώ­ σει μια ξεκάθαρη ηθική αντίληψη ή βεβαιότητα για τους στόχους της, εγκλωβισμένη ανάμεσα στο παλιό και το νέο.

8,9. Ό πως ισχυρίζεται ο Van Wyck Brooks στο έργο του «The Ordeal of Mark Twain» (1920).

10. Βασικός εκφραστής αυτής της άποψης υπήρξε ο Bernard Devoto, που στο βιβλίο του «Mark Twain’s America» (1932), παρουσιάζει τον Τουαίν ως την προσωποποίηση του ανυπότακτου αποίκου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ «Mark Twain - Mississippi Writinqs» The Library of America «Mark Twain Tonight» by Hal Holbrook Ives Washburn, Inc. - New York «Life On The Mississippi» by Mark Twain Harper and Row Publishers - New York and Evanston «Mark Twain’s America and Mark Twain at Work» by Bernard Devoto Houghton Mifflin Company Boston «Theodore Roosevelt Among the Humorists: W.D. Howells, Mark Twain and Mr. Dooley» by William M. Gibson Modern Fiction Studies (Vol. 26 - 1980) «Mark Twain in the Gilded Age» by Bradbury Malcolm Critical Quarterly, 1969 «Six American Novelists on the Nineteenth Century: Mark Twain» by Lewis Leary, ed. by Richard Foster University of Minnesota Press, Minneapolis «The Norton Anthology of American Literature» Second Edition, Vol. 1-2 W.W. Norton & Company «Mark Twain and his World» by Justin Kaplan Harmony Books - New York «Mark Twain Handbook» by E. Hudson Long Hendricks House - New Yokr

αφιερωμα/85

Κώστας Χωρεάνθης

Τομ Σώγερ, η ανακάλυψη του θησαυρού της πα ιδικότητα ς ^ Withersoever he turned, the bars and shackles o f civilization shut kirn in and bound him and foot - Οπουδήποτε κι αν γύριζε, αντίκρυζε τα δεσμά και τις αλυσίδες του πολιτισμού που τον έδεναν χειροπόδαρα.

,M

,;;.7 : ; ψ ,

w p . .r

(Mark Twain, The adventures o f Tom Sawyer) Withersoever he turned, the bars and shackles o f civilization shut him in and bound him and foot Οπουδήποτε κι αν γύριζε, αντίκρυζε τα δεσμά και τις αλυσίδες του πολιτισμού, που τον έδεναν χειροπόδαρα.

(Μαρκ Τουαίν, The andventures o f Tom Sawyer)

~ ,

Α υ τ ο β ιο γ ρ α φ ικ ό H πρώτη μου επαφιί με το αυτό έργο του Μαρκ ρ ίΡ ψ Τουαίν έγινε όταν ακόμα ήμουν παιδί. Κυκλοφορούσαν τότε τα «Κλασσικά εικονογραφημένα», που τα αγοράζαμε από το υστέρημά μας κα ι τα διαβάζαμε με πάθος. Ο Τομ Σώγερ ήταν από τα πιο αγαπημένα μου φυλλάδια και συχνά ξαναγυρνούσα σ’ αυτό — τα φύλαγα, θυμούμαι, σε μια στοίβα κάτω απάτην ξύλινη σκάλα που ανέβαινε στο πάνω πάτωμα του σπιτιού. Λίγο αργότερα, είχαμε τη μεγάλη τύχη να παρακολουθήσουμε όλο το Γυμνάσιο τις περιπέτειες του μικρού ήρωα στον κινηματογράφο, όπου μας πήγαιναν αγεληδόν σχεδόν μια φορά στις δε­ καπέντε μέρες - μόνοι μας απαγορευόταν να πάμε! Τελειώνοντας το Γυμνάσιο, έπεσε στα χέρια μου μια μετάφραση του έργου - την καταβ[ χθισα μέσα σ’ ένα απόγεμα: μετάφραση έργου ήταν κ ά τι πολύ σπουδαίο τότε, γιατί η πνευματική τροφή, όπως κ α ι η υλική, δινόταν με πολλή τσιγγουνιά. Σ’ εκείνο, ωστόσο, το ει­ κονογραφημένο φυλλάδιο υπήρχαν κ ι άλλα ενδιαφέροντα πράγματα: έτσι, έμαθα πως το Μ αρκ Τουαίν ήταν ψευδώνυμο κ α ι διάβασα αρκετά για τη ζωή κα ι το έργο του συγγραφέα. Κι εκτός από τον Τομ Σώγερ, είχαν κυκλοφορήσει κ ι άλλα φυλλά­ δια: «Οι περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν», «Ο πρίγκηψ κα ι ο φτωχός», «Ένας Γιάνκης του Κ οννέκτικατ στην αυλή του βασιλιά Αρθούρου». Θυμούμαι, αυτός ο τίτλος, απετέλεσε για την παρέα μας ένα μέτρο φιλίας. Χαράζαμε στο χώμα ένα όριο και λέγαμε: «Συλλαβίζοντας τις λέξεις του τίτλου κ α ι κάνοντας συγχρόνως τόσα βήματα, όσες οι συλλαβές, προχώρησε προς το όριο: Έ-νας- Γιάν-κης τουΚον-νέ-κτι-κατ-στην-αυ-λή-του-βα-σι-λιά-Αρ-θού-ρου. Α ν φτάσεις ως το όριο, ση­ μαίνει πως η φιλία σου θα διατηρηθεί για κάποια χρόνια, αν δε φτάσεις, σημαίνει πως θα σβήσει γρήγορα, αν το ξεπεράσεις, σημαίνει πως θα κρατήσει για όλη σου τη ζωή...» Ύστερα, πέρασαν τα χρόνια, άλλαξε η ζωή, μας πήρε στη δίνη της, κά ­ ποια ψίχουλα φιλίας διατηρήθηκαν ίσως, πρόσωπα ξεχάστηκαν, άλλα παρουσιά­ στηκαν, η φιλία έδεσε σφιχτά με κάποιους που δεν έπαιρναν μέρος σ’ εκείνη την ιεροτελεστία. Ό μως, οι εμπειρίες κα ι τα βιώματα της παιδικής κα ι της εφηβικής η λικίας μένουν εκεί κ α ι μας κρίνουν. Πριν από μια δεκαετία περίπου, ξαναβρήκα ένα αντίτυπο από τη μετάφραση εκείνη του Τομ Σώγερ κα ι το χάρισα στα παιδιά μου. Ωστόσο, το έργο, δεν έπαψε να μ’ απασχολεί, όπως εξάλλου κα ι πολλά άλλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που ήρθαν μ’ οποιαδήποτε μορφή σ’ εμένα ή πήγα εγώ σ’ αυτά σε κείνους τους δύσκολους, απρόσφορους κα ι θλιβερούς κ α ι­ ρούς. Ή τα ν η αντίσταση των πραγμάτων, που δημιουργούσε αυτή την αναστροφή κα ι τη συναισθηματική πλήρωση. Είναι αυτό, που ο Τομ Σώγερ εκφράζει ως έργο, με τρόπο μοναδικό.

86/αφιερωμα ττ

'

Το έργο «Οι περιπέτειες τουΤ ομ Σώγερ», αν

Η αντίσταση των πραγμάτων θέλειμ ' ανείς να διαγράψει κάποια από τα κυ-

ριότερα χαρακτηριστικά του, διακρίνεται για την αφοπλιστική αμεσότητα, με την οποία περιγράφει τα πράγματα, τα περιστατικά κ α ι τα γεγονότα, από την απλότη­ τα, που μ’ αυτήν ο συγγραφέας έρχεται προς τον αναγνώστη του, από την ειλικρί­ νεια, που μ’ αυτήν αντιμετωπίζει τον κόσμο κα ι τη ζωή. Κ ι όλ’ αυτά είναι δείγματα μεγάλου έργου, κα ι είναι τα στοιχεία εκείνα, που μ’ αυτά κατορθώνει τόσο τη χρο­ νική όσο κα ι την τοπική υπέρβαση του θέματός του. Γ ια τί στο χώρο της λογοτε­ χνίας συμβαίνει τούτο το παράδοξο: Η απλότητα, η αμεσότητα κ α ι η ειλικρίνεια είναι τα δυσκολότερα πράγματα, τη στιγμή που ο συγγραφέας βρίσκεται περιτρι­ γυρισμένος από ένα πλέγμα εμπειριών κα ι βιωμάτων, από μια διαδικασία αφο­ μοιώσεων, που την ώρα της έκφρασής του συνωθούνται στην αιχμή της δημιουρ­ γίας του. Ο Τουαίν κατόρθωσε αυτή την απλότητα να την ανεβάσει στην περιωπή μιας μεγάλης στιγμής. Κι αυτό, γιατί τα πράγματα, που μ’ αυτά σπονδυλώνει τον κόσμο του, έρχονται σ’ αυτόν μ1 όλη τη δυναμική της συγκινησιακής τους φόρτι­ σης κα ι μ’ όλη τη σημασία που αποχτούν ξαφνικά από την επαφή των προσώπων μ’ αυτά. Η υποκειμενική διάσταση έτσι, διευρύνει τον αντικειμενικό κόσμο κα ι η απρόσωπη μορφή του ραγίζεται σε σχηματισμούς μορφωμάτων, αποτυπώνοντας στην αρχέγονη ουσία τους την ύλη του βιώματος ή της εμπειρίας, την ανάλυση του συναισθήματος ή την αφέλεια της ταύτισης με την ψυχή του κόσμου αυτού. Ο ανι­ μισμός αυτός των πραγμάτων, που για το έργο αποτελεί ένα βασικό στοιχείο του βαθύτερου λειτουργικού του υποστρώματος, δημιουργεί τη δ ιαλεκτική των προσώ­ πων με το περιβάλλον τους με τρόπο, που θυμίζει τη στάση του προϊστορικού όντος απέναντι στη φύση κ α ι τη ζωή: η αντίληψη των παιδιών ξεκινά από τη μαγική υπόσταση των πραγμάτων, κ ι έτσι η αντίστασή τους έχει τον ουσιαστικό χαρακτή­ ρα μιας ισορροπίας, που συνέχει την πλάση κα ι τον κόσμο των ηρώων: είναι το μικρό χωριό, με την απαρασάλευτη διάταξή του, οι άνθρωποι με την αμετακίνητη ιεραρχία τους, οι πατροπαράδοτες εκδηλώσεις κ α ι οι συμβάσεις· ύστερα, το φυσι­ κό περιβάλλον με τα εμψυχωμένα δέντρα κα ι τους λόφους, τα μυστηριακά δάση κα ι οι ανεξερεύνητες σπηλιές, τα στοιχειωμένα σπίτια κα ι τα εγκαταλειμμένα χα­ λάσματα, κα ι το ποτάμι, η ζωτική αρτηρία του τόπου κα ι της ηπείρου, η αιωνιότη­ τα του νερού κα ι η απεραντοσύνη του, που κανείς δεν ξέρει την αρχή και το τέλος του. Μέσα σ’ αυτόν τον αινιγματικό αλλά συγχρόνως κ α ι οικείο κόσμο, τα πρόσωπα ζουν την ανεπίγνωτη ζωή τους κ α ι οι εκδηλώσεις τους ακολουθούν τον αργό ρυθμό μιας ιεροτελεστίας, που αποτελεί κα ι το λόγο της δικαίωσής τους. Ωστόσο, οι συμ­ βάσεις, που οι ίδιοι οι άνθρωποι επέβαλαν στις σχέσεις τους κα ι στις καθημερινές τους τριβές, στις εκδηλώσεις του ψυχισμού τους και στην περιχαράκωση των συ­ ναισθημάτων τους, είναι τα δεδομένα για την αντίρροπη κίνηση εκείνων που η ρουσσωική τους φύση δεν μπορεί να κατανοήσει και, φυσικά, να αποδεχθεί. Κι ε­ δώ, στο σημείο αυτό, νομίζω, πως ο Τουαίν πετυχαίνει να προωθήσει, μέσ’ από το έργο της τέχνης, τόσο μιαν ιδεολογία κα ι μια κοινωνική κριτική, όσο κα ι να υπο­ γραμμίσει, μέσ’ από τις αρνητικές αντιδράσεις, εκείνο που ως θετικό εξάγεται από το κείμενό του. Βέβαια, δεν ξεχνά κανείς ότι το βιβλίο είναι πρώτιστα μια ψυχαγωγία των παι­ διών, αγοριών κα ι κοριτσιών - my book is intendedmainly for the entertainment of boys and girls (προειδοποιεί ο συγγραφέας τον αναγνώστη του στον πρόλογό του), αλλά, όπως συνήθως συμβαίνει, σε παρόμοιες περιπτώσεις, προορίζεται περισσό­ τερο για τους ενήλικες, ώστε, μέσ’ από τον καθρέφτη, που ο συγγραφέας ορθώνει μπροστά τους, να δουν τη δική τους παιδική η λικία - αυτόν τον θησαυρισμένο πλούτο βιωμάτων κα ι εμπειριών, αυτήν την τρεμάμενη κα ι βουρκωμένη, γιομάτη νοήματα, φλυαρία των παιδικών τους χρόνων, κ ι έτσι να κατανοήσουν και τα δικά τους παιδιά. Ό μως, τα πράγματα δεν περιορίζονται μόνο σ’ έναν ωφελιμιστικό χαρακτήρα κ ι ούτε, βέβαια, ο Τουαίν είναι από τους συγγραφείς που επιδιώκουν την εξαγωγή επιμυθίων. Αν, τελικά, επιτυγχάνεται η υπέρβαση, αυτό οφείλεται στη δύναμη της εκφραστικής, οφείλεται στο σύμφυτο μύθο, στη διαγραφή των χαρα­ κτήρων κ α ι των καταστάσεων, σ’ εκείνη την απροσδιόριστη δύναμη που το καλλι­

αφιερωμα/87 τεχνικό έργο περιέχει για να λειτουργήσει ως πνευματικό γεγονός. Και στην περιο­ χή αυτή, που οδηγεί πέρ’ από τη λογική κ α ι τη σύμβαση, πέρ’ από-την καθημερινήν αναγκαιότητα κ α ι την παροδική συνθήκη, η τέχνη δημιουργεί τη δική της νομοτέ­ λεια κ α ι τη δική της αυτοτέλεια κ α ι αυθυπαρξία, πράγματα που ξεκινούν από τη βαθύτερη λειτουργία της υπόστασής μας, ξεχασμένης ή απωθημένης στο περιθώ­ ριο των περιπλοκών κ α ι της επιφαινόμενης σοβαρότητας μας. Ο Τουαίν, με τον τρόπο του, χλευάζει αυτή τη σοβαρότητα κ α ι τη συνθήκη, κ α ι αφήνει τους μικρούς ήρωες να ζήσουν τη φυσική τους παρόρμηση κ α ι να αισθανθούν την πληρότητά της. Πράγμα, που απαιτεί, σίγουρα, τόλμη μεγάλη κα ι δύναμη.

Η απλότητα με την οποία ο συγγρα­

Οι μικροί ήρωες και ο κόσμος τους φέας βλέπει τη ζωή κα ι την αποδίδει

στο έργο του είναι από τα σημαντικότερα στοιχεία μιας θεώρησης, που για να κα ­ τορθωθεί απαιτεί κ α ι μεγάλον αγώνα κα ι συνεπάγεται κ α ι την ειλικρίνεια της σχέ­ σης του με τα πράγματα. Έ τσ ι, μέσ’ απ’ αυτήν την αμεσότητα μπορεί να προσδιο­ ρίσει κα ι να περιγράφει, να εμβαθύνει κ α ι να χαρακτηρίσει. Ο Τουαίν, δε θα μπο­ ρούσε ποτέ, ίσως, να δώσει αυτή την αντίληψη μιας πρωτογενούς συμπεριφοράς, αν δεν ήταν βαθιά διαποτισμένος από κείνη την προοδευτικότητα, που εκδέχεται τη ζωή κ α ι τη μοίρα της στην ακέραια κα ι φυσική αναγκαιότητά της. Έ τσ ι, οι ήοωές του, αυτά τα ατίθασα κ α ι αξιολάτρευτα παιδιά, τα αυθόρμητα κα ι χαριτωμέ­ να δαιμόνια μιας εγγενούς φύσης, είναι τα φυσικά παρακολουθήματα, οι ανα­ γκαίες εκδηλώσεις αυτής της εκδοχής: είναι πρώτα πρώτα ο ήρωας του μυθιστο­ ρήματος, ο Τομ Σώγερ, που υποφέρει από τα δεσμά που προσπαθεί να του επιβάλει η θεία Πόλλυ, η αναμάρτητη αυτή ψυχή, το αγαθό κ α ι άγρυπνο πνεύμα της ηθικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών, μιας ηθικής, που, βέβαια, δεν την προβληματίζει για την αναγκαιότητα ή την αποτελεσματικότητά της. Ο μικρός της ανιψιός ξέρει πως, κα ι μ’ όλη την αυστηρότητα κ α ι μ’ όλο τον εξαναγκασμό που εξασκεί πάνω του, στο βάθος έχει αδυναμία σ’ αυτόν, ας φέρει ως υπόδειγμα το μικρότερο, τον Σίδνεϋ, που προορίζεται ως το αντίπαλο δέος μέσα στη διαμορφούμενη εποποιία της οικογενειακής σχέσης. Ο Τομ, σύνθεση τριών χαρακτήρων, που, όπως ομολο­ γεί ο συγγραφέας, τους γνώριζε στην παιδική τους ηλικία - he is a combination of the characteristics o f three boys whom I knew - είναι η ατιθάσευτη παρόρμηση, που κάθε στιγμή διαρρηγνύει τα δεσμά κ α ι επιδίδεται σ’ εκείνο που η βαθύτερή του κ ί­ νηση προτρέπει. Ωστόσο, συχνά, υποχρεώνεται σε συμβιβασμούς κ α ι υποχωρή­ σεις, χωρίς αυτό να συντελεί καθόλου στην αλλαγή της γενικότερης συμπεριφοράς του. Είναι ο ήρωας, που ζει απόλυτα κ α ι ταυτισμένα με τα παραμυθικά ή θρυλικά στοιχεία που περιτριγυρίζουν την παιδικότητά του, που, χωρίς, φυσικά, να το συ­ νειδητοποιεί, αντιδρά με το φυσικό του ένστικτο κα ι την αυθορμησία του, με την αφέλειά του, στο κατεστημένο που οι άνθρωποι αισθάνονται την ανάγκη να επιβά­ λουν στον εαυτό τους κ α ι να ζήσουν μια ζωή πάνω στις οριοθετήσεις κ α ι τις περι­ χαρακώσεις, που, για να τις κατακυρώσουν, τους έδωσαν ηθική προέκταση και βαρύτητα. Ο κόσμος του Τομ Σώγερ (κα ι των άλλων παιδιών της «συμμορίας» του) είναι, βέβαια, διαφορετικός, ενέχει ακόμα, στα στοιχεία που τον συγκροτούν, πολλήν αθωότητα κ α ι αλήθεια, μεταδίδει ακόμα τα πρωτογενή του μηνύματα κα ι

88/αφιερωμα ισορροπεί τις κρυφές του ανταποδόσεις, πράγματα που οι μεγάλοι δεν μπορούν πια να κατανοήσουν. Έ τσ ι αρνούνται αυτόν τον κόσμο. Ό μως, ο κόσμος αυτός, ο παραμυθικός κ α ι ουτοπικός, που η λογική των μεγάλων αρνείται ως ανύπαρκτο, κάποια στιγμή γίνεται πραγματικότητα - κ α ι τότε όι μεγάλοι συναντιόνται με το γοητευτικό παραμύθι της παιδικότητας, της παιδικότητάς τους. Αν, όμως, ο Τομ Σώγερ υποχρεώνεται κάποιες φορές σε υποχωρήσεις κα ι συμβι­ βασμούς, κ ι αν οι μεγαλότολμες φαντασιώσεις του θραύονται κάποτε, λυγώντας μπροστά στη μόνη δύναμη της ανθρώπινης υπόστασης, το συναίσθημα, υπάρχει κάποιος άλλος, που είναι ολωσδιόλου απαλλαγμένος απ’ αυτά: ο Χώκλμπερυ Φιν, φίλος του Τομ, ένα παιδί που ζει μέσα στη φύση σχεδόν ξέγνοιαστο κα ι απρόσβλη­ το από κάθε είδους ανθρώπινη ηθική ή κοινωνική επινόηση. Είναι η βαθύτερη ψυχή του Τομ Σώγερ, αυτό που θα ήθελε με πολλή λαχτάρα να είναι, καθώς ο Χωκ «δεν ήταν υποχρεωμένος να πάει στο σχολείο ή στην εκκλησία ή να ’χει κάποιο αφεντι­ κό κα ι να υπακούει σε κάποιον. Μπορούσε να πηγαίνει για ψάρεμα ή για κολύμπι όταν κ α ι όπου του άρεσε, κ α ι να μένει όση ώρα ήθελε... Το παιδί αυτό είχε καθετί που κάνει τη ζωή όμορφη - he did not have to go to school or to church, or call any being master, or obey anybody; he could go fishing or swimming when and where he chose, and stay as long as it suited him... In a word, every thing that goes to make lif precious, that boy had». Ο Τουαίν σ’ αυτό το ρουσσωικό πλάσμα δίνει, βέβαια, τα χαρακτηριστικά του αλήτη - χωρίς αυτό να επέχει θέση επίκρισης ή επιτίμη­ σης, κάθε άλλο, μάλιστα - αλλά ενός αλήτη καλόκαρδου και άβλαβου, που έχει ολωσδιόλου απεμπολήσει καθετί που θα τον έφερνε, έστω κα ι με τα πιο αδύνατα δεσμά, μέσα στις κοινωνικές συμβάσεις: κοιμάται, όπως ο Διογένης, μέσα σ’ ένα βαρέλι, φοράει τα κουρέλια του μόνο κα ι μόνο για να μην κρυώνει, αλητεύει από δω κ ι από κει άσκοπα, δεν έχει ακόμα τη συνείδηση του περιβάλλοντος κόσμου. Κ ι εδώ είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί η αντίθεση που ο συγγραφέας παραθέτει κα ι η έμμεση - πλην σαφής - ομολογία του υπέρ αυτής της απόλυτης παιδικής ελευθερίας, όταν παρατηρεί: «έτσι σκεπτόταν (για τον Χωκ Φιν κα ι την ελευθερία του) κάθε σκλαβωμένο κα ι περιορισμένο, καθώς πρέπει παιδί, στο Σαιν Πέτεσμπουργκ - So thought every hassard, hampered, respectable boy in St Petersburg». Αν σκεφθεί κανείς ότι οι περιπέτειες αυτές τοποθετούνται πριν από τα μέσα του περασμένου αιώνα (το έργο κυκλοφόρησε, βέβαια, το 1876, όμως το χρονικό όριο της ιστορίας είναι σαράντα χρόνια πριν), θα πρέπει να αναλογιστεί ότι τέτοιες ι­ δέες ήτΐχν παράτολμες για την εποχή — ίσως ακόμα να είναι κα ι σήμερα. Ο Τομ κ α ι ο Χωκ είναι οι δυο σημαντικότεροι ήρωες του έργου, γύρω σ’ αυτούς πλέκονται ο ι περιπέτειες που περιγράφει - εξάλλου ο Χώκλμπερυ Φιν έγινε ήρωας ενός άλλου, παρόμοιου βιβλίου, που εκδόθηκε όμως οχτώ χρόνια αργότερα, το 1884, αφού μεσολάβησαν τουλάχιστον άλλα τρία έργα. Κοντά σ’ αυτούς τους δυο, ωστόσο, ζουν κ α ι κινούνται κ α ι δρουν κ ι άλλα πρόσωπα, όπως ο Τζο Χάρμπερ (γκαρδιακός φίλος του Τομ, soul’s sworn comrade), ο Μπεν Ρότζερς, η Μαίρη (με­ γαλύτερη ξαδέρφη του Τομ), ο Ουίλλι Μάφφερσον (το παιδί υπόδειγμα, model boy), μικροί σύντροφοί τους ή αντίπαλοι (φανταστικοί ή πραγματικοί) κα ι ενήλι­ κες, που με τις πράξεις κα ι τη συμπεριφορά τους σπονδυλώνουν τον κεντρικό μύ­ θο. Και, βέβαια, πρωταγωνιστική θέση έχει η Μπέκυ Θάτσερ, ο έρωτας του Τομ, η κόρη του δικαστή Τζεφ Θάτσερ, που κατέχει τη σημαντικότερη θέση μέσα στην κοινωνική ιεραρχία της περιθωριακής αυτής κοινότητας. Η Μπέκυ, χωρίς ν’ απεμπολεί τα πλεονεκτήματα που της δίνει η θέση του πατέρα της, αντιμετωπίζει με μιαν ελευθερία κινήσεων κ α ι σκέψης τους άλλους συμμαθητές της κα ι ίσως αυτή η ιδιότητα να είναι η αιτία της ελευθερίας αυτής. Το ερωτικό αίσθημα των πρωτοεφήβων αυτών δίνεται με θαυμάσιο τρόπο κα ι μέσ’ από τις λεπτομέρειες των σχέσε­ ων κ αι των περιστατικών αναδεικνύεται αυτός ο μικρός συναισθηματικός πλούτος με την αφέλεια κ α ι την ειλικρίνεια, με την αμεσότητα κ α ι την αυθορμησία του. Κι όλα τα πρόσωπα αυτά, με καίριους προσδιορισμούς αποχτούν τη χαρακτηριστική τους υπόσταση, εξατομικεύονται τόσο, που θα μπορούσε κανείς, χωρίς να διολι­ σθαίνει σε παρεκκλίσεις, να παρακολουθήσει την ιδιαίτερη ζωή τους. Σ ’ αυτό ο Τουαίν είναι μεγάλος μάστορας κ ι ούτε χρειάζεται εκτεταμένες περιγραφές ή ψυ­ χολογικές εμβαθύνσεις, για να δώσει τον εσωτερικό κόσμο τους. Μέσ’ από τη δρά­

αφιερωμα/89 ση κα ι την πλοκή, μέσ’ από την καθημερινή λεπτομέρεια και την απροσδιόριστη κίνηση, τη σκέψη κα ι το μορφασμό, τη χειρονομία και τη φαντασία, εξάγεται η ιδιαιτερότητα καθώς εμπλέκεται μέσα στο συνεκτικό θεματικό ιστό. Η όλη δομή και η σύμφυτη εκφραστική αποχτούν έτσι την αναγκαιότητα φυσικού φαινομένου. ^

Η μυθολογία του έργου ΒέΡαια’ 0 θεματικός άξονας είναι οι περιπέτειες του ^ 1 μικρού του ήρωα, οι καθημερινές του σκανταλιές κα ι παρεκτροπές, η προσπάθεια να εφαρμόσει στην πράξη όσα η φαντασία πλάθει και φέρνει μπροστά στη συνείδηση περισσότερο κ ι από πραγματικά, η βίωση της εποποιίας, καθώς εμφανίζεται η εφηβεία μ’ όλη της την υπαρξιακή αγωνία. Αυτός ο εξωτερικός επιμερισμός, η καθημερινή δαπάνη ενός ανεξάντλητου παρορμητισμού χαρακτηρίζει καίρια τις βαθύτερες κινήσεις της ιδιαιτερότητας που αρχίζει να διαμορφώνεται. Όμως, αυτές οι ατέλειωτες παιδικές (ή κα ι εφηβικές, ακόμα) περιπέτειες, κάποια στιγμή επιφέρουν ένα κορεσμό, όσο συναρπαστικές και αν εί­ ναι - όπως, λόγου χάρη, η διαμονή των παιδιών ως «κουρσάρων» σ’ ένα νησί του ποταμού. Ο Τουαίν ξέρει πως ένα έργο τέχνης έχει μιαν αρχιτεκτονική (ο όρος χρησιμοποιείται από τον ίδιο στον πρόλογο του έργου), κ ι όχι μόνο, αλλά περιέχει και την κάθαρση, που συνήθως λείπει από τη ζωή - διαφορετικά το έργο τέχνης δε θα ’χε αξία. Μπορεί τό καλλιτέχνημα ν’ αντλεί στοιχεία από την πραγματικότη­ τα κ α ι τη ζωή - κα ι δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά - όμως εκείνο που έχει σημα­ σία γ ι’ αυτό είναι η σύνθεση των στοιχείων αυτών με τρόπο που να υπερβαίνουν το πραγματικό κα ι να δημιουργούν τη νομοθεσία της αυτοτέλειάς τους. Κ ι όσο πιο πολλή πραγματικότητα περιέχεται, τόσο κα ι η δύναμη του έργου είναι μεγαλύτερη, όμως στην ομολογούσα τεχνική εκείνο που μετράει είναι η συνθετική προοπτική που ο τεχνίτης προσδίδει στο έργο του. Είναι αυτό που ο Αριστοτέλης λέει «σύστα­ ση του μύθου» κα ι είναι, φυσικά, το «μέγιστον πάντων». Κ ι εδώ, στο έργο του Τουαίν, ο μύθος παίρνει τις διαστάσεις της συνθετικής του διαπλοκής με τρόπο, που αγγίζει τα όρια του παραμυθιού. Γ ια τί, στην ουσία, αυτή η μυθολογία της παι­ δικότητας κα ι της εφηβείας δεν είναι παρά η πιο πραγματική ουτοπία της ανθρώπι­ νης ζωής, κ ι αυτή τη μυθολογία ο Τουαίν εμπλέκει στη γοητευτική μυθιστορία του. Ωστόσο, το παραμυθικό στοιχείο αποχτά εδώ έναν «υποστατικό ίσκιο» κ ι έτσι η παράλληλη παρουσία του προσδίνει στο έργο έναν σύνθετο χαρακτήρα, που προ­ σιδιάζει στα έργα που λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα αφήγησης, όπου το πραγ­ ματικό συναντά το μυθολογικό, ο χρόνος του ήρωα εκτείνεται στον άπειρο χρόνο του μύθου, ο τόπος όπου συμβαίνουν τα πραγματικά γεγονότα διευρύνεται στο χώ­ ρο της παραμυθικής ουτοπίας. Η σπονδύλωση, λοιπόν, εκείνου που διασπάται σε άπειρες μορφές μικρών περι­ πετειών, επιτυγχάνεται με τη μορφή του Ίντζα ν Τζο - του Ινδιάνου Τζο, καθώς το «Ίντζαν», που αποτελεί ένα είδος προσωνυμίας προσδιορίζει κα ι την κοινωνική ιδιότητα κα ι την παρέκκλιση (Indjan, παραφθορά, ενδεχομένως, του Indian) και του Μαφ Πόττερ. Τόσο ο πρώτος όσο κα ι ο δεύτερος είναι τύποι απωθημένοι στο περιθώριο της μικρής κοινότητας: ο Ίν τζα ν Τζο, απομεινάρι από την εξόντωση χι­ λιάδων ιθαγενών από την κα τακτητική βουλιμία των λευκών, που υποφέρει από την άδικη συμπεριφορά κα ι την καταφρόνια, με τα συμπλέγματα, τη μνησικακία και την εκδικητικότητα, ο Μαφ Πόττερ αλκοολικός και ανώφελος μέσα στον κα­ θωσπρεπισμό της κωμόπολης, ωστόσο άβουλος κα ι άπραγος και, στο βάθος, άκακος κα ι προσηνής με τους συνανθρώπους του. Ο φόνος, που ο Ίντζαν Τζο διέπραξε στο νεκροταφείο κα ι τον φόρτωσε στον Μαφ Πόττερ, η φυλάκιση αυτού του τε­ λευταίου, η αθώωσή του εντέλει, καθώς ο Τομ Σώγερ μαρτύρησε την προηγούμενη της δίκης στο δικαστή Τζεφ Θάτσερ ποιος ήταν ο πραγματικός φονιάς, που τον είχε δει τη νύχτα του νεκροταφείου μαζί με το φίλο του Χωκ Φιν, η απόδραση του Ίντζαν Τζο από το δικαστήριο κα ι η εξαφάνισή του, ο εντοπισμός του από τον Τομ Σώγερ κα ι την Μπέκυ Θάτσερ στη σπηλιά, η ανακάλυψη του κρυμμένου του θη­ σαυρού από τον Τομ κα ι το Χωκ - όλ’ αυτά τα στοιχεία, ικανά να συναποτελέσουν τη συγκρότηση ενός συναρπαστικού μύθου, συναντούν τους μικρούς ήρωες,

90/αφιερωμα που ζουν έτσι πραγματικά, ο κόσμος της φαντασίας τους γίνεται ξαφνικά υπαρ­ κτός, η ζωή, μέσα στη φτώχεια της καθημερινής της επανάληψης, αποχτά τον πλούτο μιας σπάνιας στιγμής. Ο Τουαίν ξέρει επίσης πολύ καλά, ότι το απίθανο εξασκεί πολλή περισσότερη πειθώ από το πιθανό, το άγνωστο πιο πολλή γοητεία από το γνώριμο, το παραμύθι κάνει πιστευτά εκείνα που ο άνθρωπος δεν πιστεύει με τις αισθήσεις του. Και, πέρ’ από το βαθύτερο μήνυμα, που τα παραμυθικά στοι­ χεία μπορεί να μεταφέρουν, χαίρεται κρυφά, που στήνει στον αναγνώστη του αυτές τις αθώες απάτες του κα ι τους παρασύρει εκεί που θέλει. Τους παγιδεύει γλυκά και τους αποδίδει στον κόσμο-της τέχνης απολυτρωμένους από τα λογής δεσμά τους, όπως τον Χώκλμπερυ Φιν στην αγκαλιά της μεγάλης του μητέρας, της φύσης.

Ο θησαυρός της παιδικότητας συγγραφέα, ολ’ αυτά δίνονται ρε τη γ,ν“ στή χάρη του 1 r ’ n που οφείλει πολλά στο χιούμορ που διαρρέει τη γραφή του, καθώς κ α ι στο σαρκασμό, που μ’ αυτόν αντιμετωπίζει τις ανθρώπινες μικρότητες κ α ι στενοψυχίες, την κοινωνική συνθήκη κα ι τα ηθελη­ μένα δεσμά, που γίνονται από ένα σημείο κ α ι πέρα τα κριτήρια για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Ακριβώς αυτά τα δεσμά του πολιτισμού - the bars and shackles of civilization - ο Τουαίν χλευάζει με τον τρόπο του, ένα περισσότερο όταν οι μεγά­ λοι προσπαθούν να τα επιβάλουν στα παιδιά, που ξαφνικά, από την ανεμελιά κα ι την ελευθερία, από την ανεπίγνωτη ορμή για ζωή κ α ι δράση κα ι τη σοφία του ενστί­ κτου, βρίσκονται παγιδευμένα μέσα στις αποφάσεις των ενηλίκων, που, βέβαια, είναι το ευκολότερο πράγμα να μετατραπούν σε πράξη, καθώς τα παιδιά δεν έχουν τη δύναμη ν’ αντιδράσουν ή να διαλεχθούν μαζί τους. Και, φυσικά, δεν αρνείται κανείς - ούτε κα ι ο συγγραφέας - ότι τα παιδιά χρειάζονται τη χειραγωγία του ενηλίκου, αλλά όλο το πρόβλημα είναι με ποιο τρόπο, με ποια μέθοδο θα γίνει η χειραγωγία αυτή, ώστε το παιδί να παραμείνει παιδί, όσο η φύση το απαιτεί κα ι να δεχθεί το μπόλιασμα του πολιτισμού χωρίς να χάσει την παιδικότητά του. Κι εδώ, σ’ αυτό το σημείο, ο Τουαίν (χωρίς, βέβαια, να είναι παιδαγωγός ούτε θεωρη­ τικός της αγωγής), χρησιμοποιεί, για να στηρίξει τις απόψεις του, τα μέσα που, ως λογοτέχνης κ α ι δημιουργός, διαθέτει: το χιούμορ κα ι το σαρκασμό, την ειρω­ νεία κ α ι τη χλεύη: τα παιδιά, όσο κ ι αν οι μεγάλοι προσπαθούν, ζουν στη δική τους εσωτερική περιοχή κα ι αποδεικνύουν άχρηστη κ α ι επικίνδυνη κάποτε τη μέριμνά τους. Ο Τομ Σώγερ, εξαπατώντας τον κατηχητή, παίρνει δώρο τη χρυσή Βίβλο, τη στιγμή που δεν ήξερε ούτε μια γραμμή της απ’ έξω (προς τ ί εξάλλου;). Ό τα ν κάνουν την κηδεία των παιδιών, που τα νομίζουν πια χαμένα, τα παιδιά εμφανίζο­ νται ξαφνικά ολοζώντανα κα ι παρακολουθούν την... κηδεία τους, όταν ο Τομ Σώ­ γερ ονειρεύεται θησαυρούς, οι μεγάλοι τον θεωρούν άρρωστο, κ ι όταν ο θησαυρός ανακαλύπτεται, τον ψαύουν σαν χαμένοι. Ο Χωκ Φιν, μέσα στα συμβατικά σχή­ ματα που τον ντύνει η χήρα, η μις Γουάτσον, αισθάνεται να πνίγεται κα ι σε λίγο αρρωσταίνει- ξαναβρίσκει την υγειά του μόλις ξεντυθεί αυτή την πανοπλία του κα ­ θωσπρεπισμού κ α ι επαναφέρετάι στον εαυτό του - ξαναβρίσκει την αλήθεια του. Αυτός ο ρουσσωισμός, όσο κ ι αν κάποιες φορές περιέχει μιαν υπερβολική παραδο­ χή, στηρίζει ωστόσο τη μόνη αλήθεια που αποτελεί την ουσία της παιδικότητας και που είναι η ταύτιση με την ηθική της φύσης, με τη σοφία του ενστίκτου, με την αθω­ ότητα της παρόρμησης κα ι την ευγένεια της ανεπιτήδευτης κίνησης, μ’ εκείνη τη βαθιά κ α ι κρυφή αρμονία του κόσμου, που το παιδί είναι, στο ανθρώπινο πεδίο, η έκφρασή της, είναι ο θησαυρός που ο Τομ κα ι ο Χω κ βρήκαν στο τέλος των περι­ πετειών τους, που στο θέαμά του κόπηκε, από την έκπληξη, η ανάσα όλων των μεγάλων, για τί οι ίδ ιοι είχαν πια χάσει αυτούς τους θησαυρούς κ α ι τώρα που τους ξανάβλεπαν ήταν σαν να ονειρεύονταν. Ωστόσο, ο Τουαίν, μ’ ένα χαμόγελο γεμά­ το νόημα, συμπεραίνει: «όταν κανείς γράφει ένα μυθιστόρημα με ήρωες τους μεγά­ λους, ξέρει πού ακριβώς να σταματήσει - στο γάμο· όταν όμως οι ήρωές του είναι μικροί, τότε πρέπει να σταματήσει όπου νομίζει καλύτερα - when one writes a novel abut grown people, he knows exactly where to stop - that is, with a marriage; but when he writes o f juveniles, he must stop where he best can». Έ τσ ι, αφήνει στην ψυχή του αναγνώστη την παιδικότητα να συνεχίζεται όσο εκείνος θέλει κα ι όπως θέλει. Φτάνει να μην έχει χάσει από την ψυχή τη δική του.

αφιερωμα/91

Α. Μ. Παναγή

συμβολική του Τζιμ Σχέδιο Frederick Remington, 1900

Στο «Χώκλεμπερυ Φιν» (Huckleberry Finn) ο Μαρκ Τουαίν προβάλλει το επι­ χείρημα ότι ο πρωτόγονος, ανυπότακτος κόσμος της φύσης είναι ελκυστικότερος και πιο επιθυμητός από τον πολιτισμένο, πειθαρχημένο κόσμο της πό­ λης. Ο Χωκ υιοθετείται από τη χήρα Ντάγκλας, που παίρνει την απόφαση να τον σώσει από τις δαγκόνες του κακού, πρωτόγονου κόσμου και να τον εκπο­ λιτίσει, όπως ο ίδιος μας λέγει στην αρχή του μυθιστορήματος. Χήρα πιστεύει ότι ο Χωκ έχει διαποτιστεί α­ πό τον παλιο-χαρακτήρα του πατέρα του. Ο αναγνώστης μαθαίνει από την αρχή του έργου ότι ο πατέρας του Χωκ είναι μεθύστακας και α­ ντιλαμβάνεται ότι ο συγγραφέας τονίζει σαν γε­ γονός ότι έχει ζήσει όλη τη ζωή του στο ασυνείδη­ το. Αλλά αυτός ακριβώς ο Διονυσιακός κόσμος, που παρουσιάζεται με τον πατέρα του Χωκ, τρα­ βά τον νεαρό έφηβο περισσότερο από τον συνει­ δητό Απολλώνιο κόσμο της Χήρας. Επιπλέον, βλέπουμε ότι τον Χωκ τραβά η ανυπότακτη πλευρά της φύσης κ α ι τελικά καταφέρνει να απο­ μακρυνθεί από την πολιτισμένη κοινωνία. Είναι πάντως γεγονός αναμφισβήτητο ότι ο πατέρας του Χωκ είναι υπεύθυνος σε μεγάλο βαθμό για την αρνητική στάση του Χωκ προς τον πολιτι­ σμό. Και έτσι ο Χωκ γυρνά την πλάτη του προς τον απαγορευτικό κόσμο της Χήρας όταν γνωρί­ ζει την παρέα του Σώγιερ. Στην καρδιά της φύ­ σης ο Χωκ γίνεται μέλος της συμμορίας παίρνο­ ντας τον καθιερωμένο όρκο τους. Η ορκωμοσία του τον κάνει να καταλάβει πως απ’ εδώ κ ι ε­ μπρός είναι δεμένος με τη φύση, την ελευθερία

Η

κα ι τη φαντασία. Χωρίς να το καταλαβαίνει ο Χωκ γίνεται για πάντα το παιδί της φύσης όταν παίρνει τον όρκο της αδελφότητας. Ο πατέρας του Χωκ γίνεται ανασταλτικός πα­ ράγοντας, γιατί τον φυλακίζει στην καλύβα για πολλές μέρες. Αλλά ο Χωκ, που είναι αποφασι­ σμένος να ακολουθήσει τα ένστικτά του, χρησι­ μοποιώντας τη φαντασία του βρίσκει τον τρόπο να απελευθερωθεί. Το αίμα παραπλανεί όλους ό­ σοι τον κυνηγούν, κα ι ο ένας μετά τον άλλον σταματούν το κυνηγητό πεισμένοι ότι κάποιος τον δολοφόνησε. Και ο αναγνώστης μαθαίνει ότι ο Τζιμ και ο πατέρας του Χωκ είναι οι πιθανοί ύ­ ποπτοι. Έ τσ ι έμμεσα ο Χωκ γίνεται ο αμνός που θυσιάζεται στο όνομα της ελευθερίας σε μία μυ­ σταγωγία που τον ανασταίνει στον κόσμο της φύσης. Μετά την απόδρασή του ο Χώκ κατεβαίνει τον ποταμό με το κανό του. Τούτο το ταξίδι σύντομα τον φέρνει στα μύχια της φυσικής εμπειρίας. Κά­ ποια στιγμή ο Χωκ αποκτά και παρέα, που δεν είναι άλλος από τον δραπέτη Τζιμ. Εδώ ο ανα­ γνώστης προσέχει ότι ο Τζιμ δραπετεύει από την

92/αφιερωμα πολιτισμένη κοινωνία που τον κατηγορεί για φό­ νο. Α λλά ο Τζιμ δραπετεύει για τί δεν θέλει να τον πιάσουν κα ι να τον στείλουν πίσω στο Νότο κα ι στη σκλαβιά. Έ τσ ι οι δυο δραπέτες ταυτίζονται μεταξύ τους από την ίδια μοίρα κα ι ενώνουν τις δυνάμεις τους σε μια προσπάθεια να μείνουν ε­ λεύθεροι. Και σιγά-σιγά ενώνονται τόσο πολύ, που σπάνια εμφανίζονται χωριστά. Οι μοναδικές φορές που χωρίζουν είναι για περισσότερη ασφά­ λεια, γιατί η ένωσή τους έχει σκοπό να επιβιώ­ σουν από τις δύσκολες στιγμές που συναντούν. Στην πραγματικότητα ο συγγραφέας δείχνει πως ο Χωκ έκανε τον Τζιμ ουσιαστικό κ α ι αναπόσπα­ στο κομμάτι του εαυτού του. Έ τσ ι, βλέπουμε τον Χωκ να εμφανίζεται στο προσκήνιο ολόκληρου του έργου, ενώ ο Τζιμ παραμένει τις περισσότε­ ρες φορές στο βάθος της σκηνής. Κ ι όταν ο Χωκ παραδέχτηκε τον Τζιμ σαν μέρος του εαυτού του, ταξιδεύει ακατάπαυστα ψάχνοντας να βρει την Έσχατη Π ραγματικότητα. Α λλά κα ι ο ίδιος ο ήρωας δείχνει καθαρά πως ο Τζιμ είναι το αναπό­ σπαστο μισό κομμάτι του, που χωρίς αυτό σχε­ δόν δεν μπορεί να ζήσει. Τελικά, ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως ο Χωκ πέρασε την προκαταρ­ κτική δοκιμασία κα ι ότι είναι τώρα έτοιμος για τη μύησή του. Το επόμενο βήμα, το βήμα για τη μύηση, το κάνει ο ήρωας όταν μένει για μερικές μέρες σε μια σπηλιά μαζί με το σύντροφό του. Ό ­ ταν ο Χωκ ριψοκινδυνεύει να βγει από τη σπηλιά καταλαβαίνει το μέγεθος του κινδύνου που υπάρ­ χει για τον Τζιμ. Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι α­ πό τη στιγμή που βγαίνει ο Χωκ από τη σπηλιά βυθίζεται σε ένα σκοτεινό τοπίο. Φαίνεται πως ο Τουαίν επιτείνει την επιθυμία του Χωκ να γνωρι­ στεί με την σκοτεινή πλευρά του, δηλαδή με το α­ συνείδητο, από το ότι τον παρουσιάζει στη σκηνή μεταμφιεσμένο σε κοπέλα. Ο Χωκ ζει για λίγο στο ασυνείδητό του κ α ι παίρνει την εμπειρία από διάφορες όψεις της θηλυκής ψυχής. Έ τσ ι, κ α ι ο αναγνώστης βλέπει τον έφηβο Χωκ να μυείται στο ασυνείδητο κ α ι τον Κάτω Κόσμο. πάνια σ’ όλο το μυθιστόρημα έρχεται ο Τζιμ στη σκηνή, μια κ α ι είναι ο ίδιος το ασυνείδη­ το. Συνήθως εμφανίζεται στη μαύρη νύχτα. Αλλά και ο Χωκ συνέχεια φαίνεται να ενδιαφέρεται για τον Τζιμ. Μ ία ακόμα σημαντική λεπτομέρεια σχετικά με τον Τζιμ είναι η τάση που έχει για δυσειδαιμονίες, κ ά τι που απωθείται στις πολιτισμέ­ νες κοινωνίες. Αυτό όμως αποτελεί μια ακόμα ένδειξη ότι ο Τζιμ είναι το ασυνείδητο του Χωκ, όπου καταπνίγονται όλες οι ανεπιθύμητες ιδέες κα ι τα συναισθήματα. Κ ι όμως το ένστικτο του Τζιμ ή μάλλον τα καταπιεσμένα συναισθήματα που υποβόσκουν μέσα στο ασυνείδητο είναι εκεί­ να που οδηγούν τον Χωκ να πάρει τις σωστές α­ ποφάσεις. Βλέπουμε τον Τζιμ διαρκώς να κρύβε­ τα ι μέσα στους θάμνους κα ι στα σκοτεινά, φυσι­

Σ

κά τοπία, κα ι μπορούμε να πούμε πως ο συγγρα­ φέας σκιαγραφεί τον Τζιμ σαν να είναι ένα με τη φύση. Στο τέλος, ο Τζιμ γίνεται σύμβολο της θη­ λυκής αρχής, την οποία ο Χωκ εξερευνά καθώς μαθαίνει για τη σπουδαιότητά της στη ζωή του ανθρώπου. Η ρομαντική έννοια ένωσης του ανθρώπου με τη φύση σίγουρα έχει φανερά σημάδια σ’ αυτό το μυθιστόρημα. Ο Χωκ καταφέρνει να αποκτήσει ένα είδος αρμονίας στο τέλος του, έτσι απλά για­ τ ί καταλαβαίνει από την αρχή της ζωής του πως θα ’πρεπε να γίνει ένα με τη φύση, για να αποκτή­ σει την έσχατη ευτυχία κα ι την Ιδανική Αλήθεια. Πριν από το τέλος του έργου, ο Χωκ κληρονομεί πολλά χρήματα, αλλά αυτό δεν γίνεται αιτία για να γυρίσει στην πολιτισμένη κοινωνία, που περιφρόνησε τόσον καιρό. Η άρνησή του να αποκα­ τασταθεί μόνιμα στην κοινωνία ταιριάζει με την πεποίθησή του ότι κά τι τέτοιο θα κατέληγε σε στασιμότητα. Η αισιοδοξία που εκφράζεται στο μυθιστόρημα κατοπτρίζει τη χαρούμενη κα ι ζω­ ντανή κοινωνία που απορρέει σε μια αποκαλυ­ πτική απελευθέρωση φυσικής, και κα τ’ επέκτα­ ση, θηλυκής ενέργειας μέσα σ’ έναν κόσμο όπου μέχρις εκείνη τη στιγμή κυριαρχούσε η ιστορία κα ι η αντρική εξουσία. Σχετικά μ’ αυτή την ιδέα, ο Τουαίν υπονοεί ότι η φύση είναι μια τρομαχτική δύναμη, που θα έπρεπε να κατευναστεί ή να επικληθεί σε ορισμένες περιπτώσεις. Α λλά πρέπει πάντα να τη χειρίζεται κανείς με επιφύλαξη, πρέ­ πει να ελέγχεται, κ ι ακόμα καμιά φορά να κατα­ πιέζεται. Ό τα ν ο Χωκ συναντά τον Δούκα κα ι τον Δελ­ φίνο έχει την ευκαιρία να παίξει διάφορους ρό­ λους για να μπορέσει να επιτύχει τις δοσοληψίες του μαζί τους. Ο καθένας τους χωριστά ανοίγουν ένα καινούριο κόσμο στον Χωκ, ένα κόσμο όπου η ψευδαίσθηση κα ι η πραγματικότητα σμίγουν, κα ι όπου ο Χωκ δεν καταφέρνει να κάνει τη διά­ κριση ανάμεσά τους, τουλάχιστο σ’ αυτό το στά­ διο της αναζήτησής του. Σιγά-σιγά, όμως, απο­ κτά βαθιά γνώση κα ι των δύο κόσμων κα ι τελικά καταφέρνει να καθορίσει κάθε ένα χωριστά εντε­ λώς καθαρά. Α λλά κα ι το γεγονός ότι ζει εναλ­ λα κτικά στους δύο κόσμους διδάσκει στον Χωκ ελαττώματα, όπως τη διπλοπροσωπία, απάτη, συνομωσία, ατιμία κα ι προδοσία, αλλά κα ι αρε­ τές, όπως την τιμιότητα, αλήθεια κα ι φιλία. Οι εμπειρίες αυτές οξύνουν την κρίση του Χωκ και εξευγενίζουν την ψυχή του. Είναι σημαντικό ότι ο Τουαίν έτσι θέλει να δείξει την ικανότητα του καλλιτέχνη να υποδύεται μια ποικιλία φανταστι­ κών προσώπων. Ο καλλιτέχνης, πίστευε ο Τουαίν, θα πρέπει να κινείται ή να κυλά από τον ένα κόσμο στον άλλο, από το ένα πρόσωπο στο άλλο, και μ’ αυτό τον τρόπο να ξεκαθαρίζει και να σκιαγραφεί την ποικιλία των διαφόρων εν­ νοιών που προσπάθησε να αποκτήσει με τη φαν­

αφιερωμα/93 τασία του στην υπέρβαση του κόσμου μας για να ζήσει στον ιδανικό κόσμο. Ο Τουαίν χρησιμοποί­ ησε Σαιξπηρικούς ρόλους για τον Λούκα και τον Δελφίνο, γιατί ήθελε να τονίσει τη φύση του αν­ θρώπου, το φέρσιμό του, καθώς κα ι τις αντιδρά­ σεις τοι>όταν βρίσκεται σε διάφορες καταστά­ σεις. Πρόσθετα, ο Τουαίν χρησιμοποιεί μερικά Σαιξπηρικά θέματα, όπως π.χ. τη μεταμφίεση, τον βουκολικό κόσμο, για να δώσει περισσότερη σημασία στη γνώμη του Χωκ για την πολιτισμένη κοινωνία. Ο Χωκ συνειδητοποιεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει, κ α ι στο κάτω-κάτω πρέπει να ζήσει, με πληρότητα κα ι στις τέσσερις εποχές του χρόνου. Ο κύκλος της αναζήτησης του Χωκ συμπληρώνεται, για τί μέσα από τη γνώση που α­ ποκτά παίρνει την ευκαιρία να ξαναγυρίσει στην πολιτισμένη κοινωνία κα ι να φέρει μαζί του τους κάρπούς της γνώσης του. Αλλά βαθιά μέσα του γνωρίζει ότι δεν είναι αρκετά έτοιμος ή ώριμος να

ναντά απρόοπτα τον Τομ Σώγιερ κα ι μένει μαζί του στη φυτεία των Φελπς. Ο Τομ καταστρώνει ένα πολύπλοκο σχέδιο για να βγάλει τον Τζιμ α­ πό το κελί του. Μ ’ αυτή την ευκαιρία Τουαίν γε­ λοιοποιεί το Γοτθικό μυθιστόρημα όταν δείχνει τον Τομ να επινοεί πολυάριθμα, παρατραβηγμέ­ να τεχνάσματα για να ελευθερώσει τον Τζιμ. Κι αυτό που κάνει τα σχέδιά του ακόμα πιο γελοία είναι ότι ζητά από τον Τζιμ να πάρει μέρος σ’ αυ­ τά. Ο αναγνώστης, έτσι, ενημερώνεται στο ότι ο Τουαίν αρνείται να παραδεχτεί Δονκιχωτικές πε­ ριπέτειες, γιατί τα πολύπλοκα σχέδια του Τομ τε­ λικά έχουν απροσδόκητα αποτελέσματα, όταν ο Τομ πληγώνεται και ο Τζιμ ξαναπιάνεται. Ό σο καιρό είναι ο Τζιμ φυλακισμένος, ο Χωκ αισθάνεται αιχμάλωτος στο πολιτισμένο περι­ βάλλον του αγροκτήματος των Φελπς, το οποίο απεχθάνεται. Ζουν χωρισμένοι ο ένας από τον άλλο κα ι από τη φύση, με αποτέλεσμα να είναι

επιφέρει ριζικές αλλαγές στην ύπαρξη της κοινω­ νίας. ΓΓ αυτό και κάνει την επιλογή του να εξα­ κολουθήσει να ζει στη φύση, αφού η επιστροφή του σ’ αυτή τη στιγμή θα εμπόδιζε την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του κα ι θα στεκόταν εμπό­ διο στην απόκτηση της Έσχατης Αλήθειας.

και οι δυο δυστυχισμένοι και έξω από το στοιχείο τους. Ο Χωκ ξέρει ότι η ελευθερία του εξαρτάται από το αν θα βρει τον Τζιμ. Η ανησυχία και τα­ λαιπωρία του γίνονται πολύ φανερές κατά το διά­ στημα που μένει στο αγρόκτημα των Φελπς. Φυ­ σικά, συχνά ο Χωκ ανυπομονεί με το πολύπλοκο σχέδιο του Τομ κα ι δεν επιθυμεί να πάρει μέρος σ’ αυτό. Είναι φανερό ότι, έχει αποκτήσει την ι­ κανότητα να ξεχωρίζει ανάμεσα στην ψευδαί­ σθηση κα ι πραγματικότητα, γι’ αυτό κα ι δέχεται πολύ απρόθυμα να εκτελέσει το ουτοπιστικό σχέ­ διο του Τομ. Μ ετά την αποτυχημένη δραπέτευση και τη σύλληψη του Τζιμ, ο Χωκ πέφτει σε από­ γνωση, γιατί νιώθει τον πόνο της αιχμαλωσίας μέσα στην ψυχή του. Στο τέλος του μυθιστορήματος βλέπουμε τον

ίγο καιρό μετά την απομάκρυνση του Χωκ από τη συντροφιά του Δούκα και του Δελφί­ νου εξαφανίζεται ο Τζιμ. Ο αναγνώστης βλέπει καθαρά πως ο Χωκ δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τον Τζιμ, γιατί συνέχεια τον ονομάζει «ο νέγρος μου». Ο Χωκ αναγκάζεται να συνομωτήσει και να κάνει σχέδια με το σκοπό να ελευθερώσει τον Τζιμ. Προτού όμως καταλήξει ο Χωκ ποια στρα­ τηγική θα ακολουθήσει για να βρει τον Τζιμ, συ-

Λ

94/αφιερωμα Χωκ αποφασισμένο να συνεχίσει να ζει στη φύ­ ση. Ο έφηβος που ωριμάζει ρίχνεται στο κυνήγι περισσότερης γνώσης και αποφασίζει να κατέβει το ποτάμι σε άλλες περιπέτειες. Τώρα πια βλέ­ πουμε το ποτάμι να γίνεται κεντρικό σύμβολο στο μυθιστόρημα, για τί σ’ αυτό καταφεύγει ο Χωκ κάθε φορά που καταφέρνει να ξεφύγει από μια δύσκολη κατάσταση. Κ ι ακόμα, ο ποταμός υποδηλώνει την αιωνιότητα, με την έννοια ότι ο Χωκ χάνει την αίσθηση του χρόνου καθώς πλέει στα νερά του. Συγκεκριμένα, ο χρόνος θεωρείται στοιχείο ελέγχου για τον πολιτισμένο κόσμο, τον οποίο ο Χωκ απαρνιέται, για τί δεν έχει καμιά α­ ξία στον κόσμο της φύσης. Σ’ ολόκληρο το μυθιστόρημα βλέπουμε τον Χωκ να ταξιδεύει στο σκοτάδι τις περισσότερες φορές. Κι είναι φανερό ότι το κλείσιμό του στη σπηλιά συμβολίζει το τα ξίδι του στον Κάτω Κό­ σμο. Ο πρωταγωνιστής βγαίνει απ’ εκεί για να συνεχίσει την αναζήτησή του. Η αποφασιστικό­ τητα του Χωκ να μάθει τα μυστικά της ανθρώπι­ νης ψυχής τον οδηγεί να δεχτεί τον Τζιμ, να τον φροντίσει κα ι τελικά να καταλάβει την αξία του για τη δική του ύπαρξη. Ο Χωκ κα ι ο Τζιμ ενώ­ νονται κα ι η αγωνία κα ι σύγχυση του Χωκ είναι ολοφάνερες όλο τον καιρό που ο Τζιμ είναι φυλα­ κισμένος. Ο Χωκ σκιαγραφείται από τον συγ­ γραφέα σαν ήρωας που απομονώνεται στο σκο­ τάδι της ανθρώπινης ψυχής, στη νύχτα, στον Διονυσιακό κόσμο, για να αποκτήσει τη γνώση της ημέρας κα ι τον Απολλώνειο κόσμο του φω­

τός. Η μύηση του Χωκ στο κέντρο της ανθρώπι­ νης ψυχής αποδείχνεται να του φέρνει την πλή­ ρωση, γιατί στο τέλος του μυθιστορήματος ο Χωκ φαίνεται σοφός, αποφασιστικός κα ι κατά κάποιο τρόπο ενεργεί σαν τον αρχηγό που είναι έτοιμος να οδηγήσει τον κόσμο στην Αλήθεια. Στο Χώκλμπερυ Φίνο Μ αρκ Τουαίν κατάφερε να κάνει φανερή τη βαθύτερη πραγματικότητα που κρύβεται κάτω από επιφάνειες. Μέσα από το θέμα της μεταμφίεσης ο Τουαίν «αφήνεται να ε­ πιδιώξει την έρευνά του στην Πραγματικότητα κα ι με ποικίλη ένταση κα ι να υποστηρίξει τις πα­ ρατηρήσεις του άλλοτε με περισσότερες και άλ­ λοτε με λιγότερες ενδείξεις».1 Το Χώκλμπερυ Φιν μπορεί να θεωρηθεί ένα μυθιστόρημα για τη μύηση ενός νέου στις πολύπλοκες καταστάσεις της ζωής. Στην πραγματικότητα, το βιβλίο κατα­ πιάνεται με τη συνειδητοποίηση του Χωκ ότι η φύση είναι δυναμική παρουσία που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε, ότι το ασυνείδητο-πρέπει να ε­ λέγχεται και να καθοδηγείται, ότι η φαντασία μπορεί να επιφέρει την ελευθερία της ψυχής και, τελικά, ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει την Έσχατη Αλήθεια ζώντας μέσα στη φύση και έ­ χοντας στενή ψυχική επαφή μαζί της. Μετάφραση: Ε. Α. Λαμπαδαρίδου Σημειώσεις 1. Maurice Breton, «Mark Twain»: An Appreciation, Revue Anglo-Americaine, XII (1934), P. 407.

αφιερωμα/95

Παναγιώτα Ψυχογιού

Το ταξίδι του Τομ Σώγιερ και του Χώκλμπερυ Φιν

Οι «Περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» είναι ίσως το σπουδαιότερο αμερικα­ νικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα και, παρά την απλή υπόθεσή του, ένα από τα πιο ανατρεπτικά βιβλία που έχουν ποτέ γραφεί. Για τον Χέμινγουέη αποτε­ λ ε ί την αφετηρία της νέας αμερικανικής λογοτεχνίας: «Είναι το καλύτερο βι­ βλίο που έχουμε. Δεν υπήρχε τίποτα πριν. Δεν υπάρχει τίποτα τόσο καλό με­ τά απ’ αυτό». νάμεσα στα θέματα που θίγονται στο μυθι­ στόρημα περιλαμβάνονται; ο ρατσισμός, ελευθερία-ανελευθερία, αλήθεια-ψεύδος, ατομική-κοινωνική συνείδηση, φύση-πολιτισμός. Οι παραμεθόριες πολιτείες του Ιλλινόις, Μισσούρι, Αρκάνσας κα ι Λουιζιάνα, που ανάμεσά τους κυ­ λάει ο Μισισιπής, είναι το σκηνικό των περιπε­ τειών του. Ο συγγραφέας γνώριζε αυτούς τους τό­ πους από τα παιδικά του χρόνια (το St. Pe­ tersburg είναι η πόλη Hannibal που έζησε από 4 έ­ ως 18 ετών) κα ι αργότερα σαν κυβερνήτης ατμό­ πλοιων (1857). Η δομή του μυθιστορήματος είναι απλή, χωρίζεται σε επεισόδια όπως τα λεγάμενα «Picaresque» μυθιστορήματα (αφηγήσεις ταξιδιών κα ι περιπετειών) των Chaucer, Dafoe, Fieldieng, Θερβάντες (Δον Κιχώτης). Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η γλώσσα του έργου (χρήση πολλών

Α

γλωσσικών ιδιωμάτων) που ο Τ. S. Eliot, μεταξύ άλλων, πολύ επαίνεσε («καινούρια ανακάλυψη», «νέος τρόπος γραφής»). Για τον Τ. S. Eliot «ο Τομ Σώγιερ έχει τη φα­ ντασία ενός ζωηρού αγοριού που έχει διαβάσει πολλά ρομαντικά μυθιστορήματα: θα μπορούσε, φυσικά, να γίνει συγγραφέας - ο Μαρκ Τουαίν - ή μάλλον θα μπορούσε να αποτελέσει την πιο κοινότοπη πλευρά του Μαρκ Τουαίν. Ο Χωκ δεν έχει τη φαντασία του Τομ: έχει όμως όραμα. Βλέ­ πει τον πραγματικό κόσμο κα ι δεν τον κρίνει τον αφήνει να αυτοκριθεί». Ο Τομ είναι ο ονειροπόλος, ο φαντασιόπληκτος, ενώ ο Χωκ ο οραματιστής, ο ρεαλιστής, ο πρώτος εγκεφαλικός, ο δεύτερος ακολουθεί τη διαίσθηση. Ο Τουαίν ξεκί­ νησε να γράφει τις «Περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» σαν ένα είδος συνέχειας, συμπληρώματος

96/αφιερωμα (companion) στις «Περιπέτειες του Τομ Σώγιερ». Εκτός όμως από τα πρώτα και τα τελευταία κε­ φάλαια του «Χώκλμπερυ Φιν» τα δύο βιβλία έ­ χουν μεγάλες διαφορές. Ο «Τομ Σώγιερ» κατα­ τάσσεται περισσότερο στη λεγάμενη «παιδική λογοτεχνία», ο αφηγητής άλλωστε είναι ένας ε­ νήλικος που περιγράφει τη ζωή ενός παιδιού, ενώ ο «Χωκ Φιν» είναι σχεδόν «αυτοβιογραφικό» (ο αρχικός τίτλος του ήταν «Αυτοβιογραφία του Χωκ Φιν», κα ι σαν αποτέλεσμα ο Τομ διαγράφε­ ται (εξωτερική περιγραφή) μέσα από τις περιπέτειές του - κατεξοχήν παιδικές. Αντιθέτως η πε­ ριγραφή του Χωκ Φιν είναι πιο εσωτερική: ο ίδιος αφηγείται την ιστορία *ου και έτσι η προσοχή στρέφεται στις εσωτερικές διεργασίες κα ι κρί­ σεις για την κοινωνία κα ι τους ανθρώπους κ ι όχι σ’ αυτόν τον ίδιο. Η σχέση των δύο βιβλίων είναι αυτή του φανταστικού κα ι του πραγματικού, του αληθοφανούς κα ι του αληθινού, του παιχνιδιού και της ζωής. Οι «Περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» είναι αλληγορία που περιλαμβάνει πολλα­ πλούς συμβολισμούς κα ι «καταγγελίες», ο προ­ βληματισμός του βαθύτερος κα ι κατεξοχήν αν­ θρωποκεντρικός, εν αντιθέσει με τις πιο συμβατι­ κές προθέσεις του «Τομ Σώγιερ». Το ταξίδι με τη σχεδία στον «Τομ Σώγιερ» (κεφ. 13-19, σελ. 99-134) δεν είναι παρά ένα παι­ δικό παιχνίδι, όπως επίσης «παιδαριώδεις» είναι κα ι οι αιτίες φυγής. Για τον Χωκ κα ι τον Τζιμ ό­ μως η φυγή αποτελεί ανάγκη επιβίωσης, ελευθε­ ρίας. Το ταξίδι στον «Τομ Σώγιερ» έχει επίσης αρκετή δόση θεατρικότητας κα ι ματαιοδοξίας. Οι ήρωες υποδύονται συνεχώς ρόλους καθώς το «θέατρο» συνδέεται άμεσα με την παιδική ηλι­ κία. Ο Τομ αποφασίζει την επιστροφή τους για να παρακολουθήσουν την κηδεία τους (σελ. 133-134) και αισθάνεται «διάσημος» (σελ. 138). Στο ταξίδι του ο Χωκ Φιν (κεφ. 8-31) όμως αντιμετωπίζει την πραγματικότητα (δολοφόνους, ληστές, απα­ τεώνες) σε αντίθεση με τα παιδικά παιχνίδια (φανταστικοί ληστές, πειρατές, Ινδιάνοι) του Τωμ Σώγιερ. Ο «Χωκ Φιν» είναι μυθιστόρημα κ ί­ νησης κ α ι δράσης κα ι το ταξίδι πορεία ανακάλυ­ ψης του εαυτού του, των άλλων, της κοινωνίας του Νότου, της σύγκρουσης του καλού και του κακού, του πολιτισμού και της φύσης, των κοι­ νωνικών περιορισμών κα ι προσωπικών επιλο­ γών. Στο 3ο κεφάλαιο είναι έκδηλη η διαφορο­ ποίηση του Χωκ Φιν από τον Τομ Σώγιερ, καθώς ο πρώτος θεωρεί τις ιστορίες του δεύτερου για ε­ λέφαντες, πειρατές κα ι Ινδιάνους «ιστορίες για τα πιτσιρίκια του κατηχητικού» (σελ. 26, τόμος Α '). Στην αυτοβιογραφία του ο Μαρκ Τουαίν γράφει για τον πραγματικό Χωκ Φιν: «Στο βιβλίο μου περιγράφω τον Tom Blakenship ακριβώς όπως ήταν: αθώος, κουρελής, είχε ό­ μως την καλύτερη ψυχή απ’ όλα τα παιδιά! Ή ­

ταν το μόνο αληθινά ελεύθερο άτομο στην πε­ ριοχή και επομένως πάντα ευτυχισμένος... 'Α­ κόυσα 4 χρόνια πριν, ότι έγινε ειρηνοδίκης σ’ έ­ να μακρινό χωριό της Μοντάνα, καλός και αξιοσέβαστος πολίτης.» Η ζωή αυτού του «ρομαντικού αλητάκου» εξιδανικεύεται κ α ι η ανεξαρτησία του αποτελεί α­ ντικείμενο θαυμασμού. Στις περιπέτειες του Τομ Σώγιερ: «Όλα τα παιδιά τον θαύμαζαν απεριόριστα και ψόφαγαν να κάνουν πάρέά μαζί του· κατά βά­ θος ήθελαν να τόυ μοιάσουν... Δεν ήταν ανα­ γκασμένος να πηγαίνει στο σχολείο ή στην εκ­ κλησία, δεν είχε κανέναν στο κεφάλι του, δεν όφειλε υπακοή πουθενά. Μπορούσε να πάει για ψάρεμα ή για κολύμπι όποτε και όπου ήθελε και να μείνει όσο του κάπνιζε... Κανένας δεν του α­ παγόρευε να παλεύει... Μπορούσε να λέει όσες βλαστήμιες πεθυμούσε η ψυχή του. Με δυο λό­ για όλα όσα κάνουν τη ζωή υπέροχη τα είχε αυ­ τό το παιδί» (σελ. 52-54). Η πειθαρχία, οι κανόνες, οι αρχές που επιβάλ­ λουν οι κοινωνικοί κώδικες συμπεριφοράς έρ­ χονται σε αντίθεση με το χαρακτήρα του Χωκ Φιν. Οι προσπάθειες της χήρας Ντάγκλας αρχι­ κά και της θείας Σάλλυ στο τέλος, να τον «εκπο­ λιτίσουν» τον τρέπουν σε φυγή. Στη σχεδία έχει αυτονομία σκέψης, θέλησης και δράσης, αυτονο­ μία που δεν περιορίζεται στα στενά πλαίσια της οικογενειακής ζωής ή του σχολείου. Το καλύτερο σπίτι του η σχεδία: «Τα άλλα σπίτια είναι πραγματικά μονότονα και αποπνικτικά, ενώ μια σχεδία ποτέ. Εκεί μέ­ σα νιώθεις και άνετα και πας όπου θέλεις». Χωκ Φιν, λοιπόν, είναι ο αντικονφορμιστής, αυθόρμητος αλλά κα ι ώριμος, πραγ­ ματιστής κα ι συγχρόνως αθώος. Αντιθέτως ο Τομ Σώγιερ δεν σπάζει ποτέ τους δεσμούς με την κοινωνία. Ζει σύμφωνα με τις κοινωνικές επιτα­ γές (σχολείο, σπίτι) κα ι μόνο μέσω του παιχνι­ διού ξεφεύγει απ’ αυτές, χωρίς πρόθεση όμως να ζήσει εκτός κοινωνίας. Στο τέλος του «Τομ Σώ­ γιερ» ο Τομ αποπειράται να πείσει τον Χωκ Φιν να μείνει στο σπίτι της χήρας Ντάγκλας. Είναι χαρακτηριστικά τα επιχειρήματά του: «Οι λη­ στές είναι αριστοκράτες - δούκες, κομήτες και τέτοια... Για να γίνεις δεκτός στη συμμορία πρέ­ πει να είσαι καθώς πρέπει..., κα ι όχι λαϊκός τύ­ πος». Εντούτοις στο τέλος των «Περιπετειών τ Χωκ Φιν», ο τελευταίος βεβαιώνεται ότι «>'■ ·: α­ ντέχει την υιοθεσία κα ι τον πολιτισμό». Ο Τομ Σώγιερ είναι ο «κατεργάρης», τ > τα­ κτό παιδί (naughty boy), ο φαντασιόπλ - ος, που επηρεασμένος από τη ρομαντική μυθιο ίοριογραφία για πειρατές κα ι βασιλιάδες [μνείες στον Δουμά (κεφ. 35), Walter Scott (κεφ. 13)], ζει τη

Ο

αφιερωμα/97 ζωή σαν παιχνίδι. Το στυλ - λέξη που επανα­ λαμβάνεται συνεχώς σε σχέση μ’ αυτόν - είναι ο θεός του. Αυτό που τον ενδιαφέρει κυρίως είναι η γοητεία του παιχνιδιού, η απόλαυση της περι­ πέτειας. Το ταξίδι που έγινε για την «περιπέτεια» (σαν παιχνίδι). Η περιπέτεια αυτή καθεαυτή, κα ι όχι η αγάπη, είναι το κίνητρο που τον ωθεί επίσης στη συμμετοχή του στην απόδραση του Τζιμ. Η διαδικασία πρέπει να γίνει «κανονικά» κα ι με «στυλ», σύμφωνα με τις «αυθεντίες», αυτό που προέχει δεν είναι η απόδραση αλλά ο τρόπος α­ πόδρασης (η δράση). Τα τελευταία κεφάλαια του «Χωκ Φιν» είναι ξεκαρδιστικά καθώς μηχανεύε­ τα ι οικόσημα, επιγραφές, πίτες με μαχαίρια, α­ νώνυμα γράμματα, φίδια κ α ι ποντίκια που «πρέ­ πει να έχει» ένας φυλακισμένος σύμφωνα με τον Τομ. Είναι ο ψεύτης, ο σοφιστής, σαν τους ρήτο­ ρες που επιδίδονται σε μακροσκελή λογίδρια επι­ ζητώντας θριαμβευτικές απαλλακτικές ετυμηγο­ ρίες ακόμα κ ι όταν οι πελάτες τους είναι έκδηλα αθώοι, έτσι και ο Τομ Σώγιερ θέλει να ελευθερώ­ σει τον Τζιμ με την αρμόζουσα θεατρικότητα κ ι ας γνωρίζει ότι είναι ήδη ελεύθερος:

Ο Χωκ Φιν αντιθέτως αγαπάει πραγματικά τον Τζιμ κα ι τοποθετείται έμμεσα κατά της δουλο­ κτητικής κοινωνίας με τη σύγκρουσή του μεταξύ του καθήκοντος να παραδώσει τον Τζιμ κα ι των συναισθημάτων του. Δεν ξεφεύγει απ’ την πραγ­ ματικότητα, τον ενδιαφέρει το αποτέλεσμα και όχι ο τρόπος, η διαδικασία: «Όταν ξεκινάω για να κλέψω ένα νέγρο, ένα καρπούζι, ή ένα βιβλίο του κατηχητικού, δε με νιάζει με ποιο τρόπο θα γίνει αυτό. Εκείνο που θέλω εγώ είναι ο,νέγρος μου, το καρπούζι μου ή το βιβλίο μου» (σελ. 137-8, Β' τόμος). Το ταξίδι του Χωκ Φιν δεν είναι παρά έμμεση άρνηση του πολιτισμού κα ι των αξιών του. Τα χρήματα και τα κοινωνικά αξιώματα δεν είναι μέσα στα πλαίσια των ενδιαφερόντων του. Ο Χωκ αποκηρύσσει τον πλούτο κα ι τις ανέσεις του πολιτισμού: «Εκείνο που κατάλαβα είναι ότι το να είναι κα­ νείς πλούσιος δεν είναι και τίποτα, σπουδαίο. Ό ­ λο στενοχώριες είναι και ταλαιπωρίες... άμα τάχω όλα γύρω μου εύκολα και μπόλικα για μένα

«Ο κόσμος είν α ι απαίσιος, α η δια σ τικός. Ε ίνα ι η κόλαση, η αληθινή κόλαση» (Μ α ρ κ Τ ουαίν) «Να ’ σαι καλός κα ι

«Θα ταξιδεύαμε μαζί στο ποτάμι και θα ζούσαμε διάφορες περιπέτειες ώσπου να φτάσουμε στις εκβολές του ποταμού. Τότε θα του λέγαμε ότι είναι ελεύθερος και θα τον πηγαίναμε πίσω στην πατρίδα του πάνω σ’ ένα ατμόπλοιο, με πολύ στυλ. Θα τον πληρώναμε, εννοείται, για τον χρόνο που είχε χάσει. Και θα είχαμε στείλει ένα γράμμα σε όλους τους νέγρους της περιοχής να οργανώσουν μια λαμπαδηφορία και να έχουν έτοιμη μια μπάντα, ώστε να τον υποδεχτούν σαν ήρωα - το ίδιο κι εμάς» (σελ. 199 Β' τόμος).

χάνουν το γούστο τους... Δεν θέλω να είμαι πλούσιος κι ούτε να ζω μέσα σ’ εκείνα τα απαί­ σια σπίτια που μου πιάνεται η αναπνοή. Μ’ αρέ­ σει το δάσος, μ’ αρέσει το ποτάμι, το βαρέλι μου.» Και: «Είναι φοβερό να σ’ έχουν συνεχώς περιορισμέ­ νο... δεν κάνει αυτή η ζωή για μένα... δεν υπάρ­ χει τίποτα που να μην πρέπει να ζητήσω την ά­ δεια για να το κάνω... και το φαγητό μου φαίνε­ ται άνοστο, γιατί δεν κάνω κανένα κόπο για να το βρω» («Τομ Σώγιερ», κεφ. 6, σελ. 245).

98/αφιερωμα Στο «Χώκλμπερυ Φιν» η ζωή στη φύση έρχεται σε συνεχή αντίθεση με τη βιαιότητα κα ι υποκρι­ σία της κοινωνίας. Το ταξίδι δεν νοείται σαν πο­ ρεία νόστου (ομηρική εκδοχή), αλλά σαν πορεία ανακάλυψης, αυτογνωσίας κα ι κοσμογνωσίας (Καβαφική εκδοχή). Προσπερνούν το Κάιρο (τό­ πος ελευθερίας για τον Τζιμ) γιατί αυτό που προέχει είναι η περιπέτεια. Είναι κυρίως μυθιστόρημα διαμαρτυρίας στις κυρίαρχες αξίες του 19ου αιώνα. Σχετίζεται με τη ρομαντική παράδοση (π.χ. Blake, που κατέγρα­ ψε τη διάσταση μεταξύ της αθωότητας κα ι της κοινωνικής εμπειρίας. Ο Μισισιπής είναι ό,τι οι Αγγλικές λίμνες για τον Wordsworth. Μπορεί ε­ πίσης να συνδεθεί με τις ιδέες του Ρουσσώ κα ι τη λατρεία του 18ου αιώνα για την «πρωτόγονη αθω­ ότητα». Στο μυθιστόρημα είναι εμφανής η διά­ σταση ανάμεσα στη ζωή της σχεδίας κα ι της κοι­ νωνίας, ανάμεσα στον άνθρωπο και στην κοινω­ νία, στη φύση κα ι τον πολιτισμό. Η ήρεμη ζωή στη σχεδία έρχεται συνεχώς σε αντίθεση με τις βίαιες εμπειρίες στην ακτή. Ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρεται στον «Χωκ Φιν» σαν «ένα βιβλίο που μια "αγνή καρδιά” έρ­ χεται σε σύγκρουση με μια διεφθαρμένη κοινωνία για να ηττηθεί η "κοινω νική συνείδηση” (διε­ φθαρμένη κοινωνία)». Αυτή η σύγκρουση δεν λύ­ νεται με τη φυγή στη μοναξιά της φύσης. Η σχε­ δία γίνεται το όχημα της ηθικής κρίσης, της σύ­ γκρουσης, της αναζήτησης της αλήθειας. Ο Χωκ παλεύει μεταξύ του «καθήκοντος» (κοινωνική συνείδηση) να επιστρέφει τον Τζιμ - η χριστιανι­ κή κοινωνία επικυρώνει τη δουλεία κα ι θεωρεί «αμαρτία» την απόδραση δούλου - κα ι της αγά­ πης (αγνή καρδιά) που νιώθει για αυτόν. «Δεν ήμουνα τίμιος... έπαιζα διπλό παιχνίδι. Έ ­ λεγα ότι θα έπαυα να κάνω αμαρτίες, αλλά από μέσα μου συνέχιζα να κάνω τη μεγαλύτερη απ’ όλες. Προσπαθούσα να κάνω το στόμα μου να πει ότι θα έκανα το σωστό και το τίμιο, γράφο­ ντας στην ιδιοκτήτρια του νέγρου πού βρισκό­ ταν ο σκλάβος της, αλλά στο βάθος του εαυτού μου ήξερα ότι αυτό ήταν ψέμα - κι Εκείνος το ήξερε. Δεν είναι δυνατό να προσευχηθείς λέγον­ τας ψέματα - αυτό το συμπέρασμα έβγαλα» (σελ. 92, Β' τόμος). Τη βοήθεια λοιπόν στην απόδραση του Τζιμ τη θεωρεί «ατιμία» κα ι κακή πράξη ή έλλειψη σω­ στής ανατροφής (σελ. 94, Β' τόμος), δείχνοντας έτσι την υποκρισία της συμβατικής ηθικής κα ι ε­ πικυρώνοντας τη δική του αθωότητα. Η ατομική του συνείδηση εμπλέκεται συνεχώς με την κοινω­ νική (31 κεφάλαιο). Αυτό που είναι αντικειμενικά ηθικό, σωστό, αντιμετωπίζεται σαν λάθος από την κοινωνία. Το μυθιστόρημα έχει επίσης άμεση σχέση με την ελευθερία κα ι την ακεραιότητα. Στον Τουαίν η αθωότητα, η παιδική ζωή συνδέεται με την ιδέα

της χαμένης ελευθερίας και ακεραιότητας. Ο Μισισιπής εκπροσωπεί γι’ αυτόν το φυσικό κα ι υ­ γιές ένστικτο, τον ελεύθερο άνθρωπο της φύσης κα ι τον ανελεύθερο - διεφθαρμένο άνθρωπο του πολιτισμού. Ο συγγραφέας μισούσε τον πολιτι­ σμό, ιδίως τα τελευταία χρόνια της ζωής του. «Οι άνθρωποι» έλεγε, «δεν ονειρεύονται, δουλεύ­ ουν». Συχνά στηλιτεύει τη «λαγνεία» (lust) της ε­ ποχής του για το χρήμα. Τα χρήματα άλλωστε έ­ χουν κεντρική θέση στο μυθιστόρημα. Αυτά οδη­ γούν τον Χωκ στη φυγή από τον πατέρα του και τον Τζιμ στην απόδραση (η κυρία Watson θέλει να τον πουλήσει). Οι δύο απατεώνες επίσης (ο «δούκας» και ο «βασιλιάς») πουλάνε τον Τζιμ για σαράντα δολάρια. Ο Van Wyck Brooks ισχυ­ ρίζεται ότι η μισανθρωπία και το πάθος του Τουαίν εναντίον του πολιτισμού σχετίζεται και με τις πιέσεις που δεχόταν σαν δημόσιο πρόσωπο κα ι τους συμβιβασμούς που ένιωθε ότι έκανε: «Μετάνιωνε που είχε γίνει ο κωμικός απολογη­ τής ενός πολιτισμού του οποίου τις αξίες περιφρονούσε και γι’ αυτό προτιμούσε να ζει στον ο­ νειρικό κόσμο του Τομ Σώγιερ και του Χώκλ­ μπερυ Φιν». Η παιδική ζωή στον Μισισιπή είναι, λοιπόν, η επιστροφή του στη χαμένη ελευθερία κα ι η νο­ σταλγία του γι’ αυτή είναι γεμάτη θλίψη για την τύχη του πολιτισμού. Μ ετά από μια κατοπινή ε­ πίσκεψή του (1882) στην πόλη που πέρασε τα παιδικά του χρόνια (Hannibal) γράφει απογοη­ τευμένος στη γυναίκα του: «Ο κόσμος που ήξερα είναι τώρα παλιός, υπο­ ταγμένος και μελαγχολικός. Τα μαλακά του μάγουλα είναι τραχιά και ρυτιδιασμένα και η λάμψη εξαφανίστηκε από τα μάτια του... Οι σχεδίες δεν κυλάνε πια νωχελικά, γεμάτες χα­ ρούμενες παρέες που τραγουδάνε, πίνουν ουί­ σκι, λένε ανοησίες... αποτελούνται από ήσυ­ χους, καθώς πρέπει ανθρώπους, σοβαρούς επι­ χειρηματίες χωρίς καμιά υποψία ρομαντισμού πουθενά». πολιτισμός, λοιπόν, για τον Τουαίν κα ι η υ­ ποταγή στις κοινωνικές συμβάσεις δεν ση­ μαίνουν παρά ανελευθερία, σοβαροφάνεια και μαρασμό. Στην πολιτισμένη κοινωνία το άτομο είναι ταυτόχρονα ελεύθερο και ανελεύθερο, αυτό­ νομο και ετερόνομο. Η δυιστική αυτή αντίληψη δεν νοείται παρά σαν διπλή ηθική - ακρογω­ νιαίος λίθος της αστικής, χριστιανικής αντίλη­ ψης για τη ζωή και την ελευθερία. Γίνεται μετάθε­ ση της ελευθερίας στην εσωτερική σφαίρα του α­ τόμου με ταυτόχρονη υποταγή του «εξωτερικού» ανθρώπου στην ανελευθερία (Λούθηρος). Και το παράδοξο είναι ότι η ελευθερία παρουσιάζεται σαν προϋπόθεση της ανελευθερίας. Ο χριστιανι­ σμός υποτάσσεται οικειοθελώς γιατί πιστεύει

Ο

αφιερωμα/99 πως ουσιαστικά είναι υπεράνω της εγκόσμιας τά ­ ξης πραγμάτων (πράξη ελευθερίας - αυτή που αργότερα ο Καντ ονόμασε «ελευθερία του έλλο­ γου όντος»). Ο Χωκ Φιν είναι ο απόβλητος της κοινωνίας, ο declasse. Αρνείται να ζήσει σύμφω­ να με τους κοινωνικούς κώδικες - χωρίς ελευθε­ ρία. Αρνείται την ηθική του «γεννιόμαστε αφέ­ ντης ή δούλος», την ηθική που ορίζει τη δουλεία και ανελευθερία σαν απόρροια της θείας Πρό­ νοιας, βούλησης. Οι «Περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» είναι μυ­ θιστόρημα γεμάτο ευρηματικότητα κα ι ζωντάνια αλλά καθόλου «παιδικό» (δεν ανήκει άλλωστε στη λεγάμενη «παιδική λογοτεχνία») ή ανώδυνο. Είναι φωνή διαμαρτυρίας στην ορθολογιστική αντιμετώπιση της ζωής, σ’ αυτό που ο Χάιντεγκερ ονόμασε «λήθη του είναι». Αποκαλύπτει την αμφισημία του 19ου ή 20ού αιώνα που είναι ταυτόχρονα υποβάθμιση κα ι πρόοδος. Όπως και ο Θερβάντες, ο Τουαίν εξερευνά εδώ το «ξε­ χασμένο είναι». Σατιρίζεται με τις «αυθεντίες» του Τομ ο κόσμος της ρομαντικής μυθιστοριο­ γραφίας (του Walter Scott που απεχθανόταν ο συγγραφέας). Στηλιτεύεται έμμεσα η νίκη του Iβανόη επί του Δον Κιχώτη, του μεσαιωνικού με­ λοδράματος (17ο κεφάλαιό) σε βάρος της περιπέ­ τειας. Εκεί που η κοινωνία, η θρησκεία κ α ι οι ιδε­ ολογίες ζητούν το διαχωρισμό του καλού-κακού, ο Τουαίν απαντά με την αθωότητα της αβεβαιό­ τητας, τη φωνή της διαίσθησης. Είναι αξιοση­ μείωτο ότι όλα, τα ούτως ειπείν, «μηνύματα» του μυθιστορήματος δίνονται χωρίς ηθικοπλαστική διάθεση κα ι τόνο, αλλά με έντονο το στοιχείο του κωμικού και μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. Ε­ κεί ακριβώς εστιάζεται η δεξιοτεχνία του συγ­ γραφέα. Το μυθιστόρημα δεν έχει σχέση με το πνεύμα της σοβαροφάνειας αλλά με αυτό του χιούμορ. Μόνο οι «αγέλαστοι» είναι πεπεισμένοι για την ύπαρξη της μιας κα ι μοναδικής αλήθειας. Στον καιρό μας, καιρό των απλουστεύσεων και στερεοτύπων, της φαντασίωσης κα ι της ο­ μοιομορφίας, οι περιπέτειες του Χωκ Φιν δεί­ χνουν ότι μέσω της δράσης ο άνθρωπος εξουσιά­ ζει τη ζωή του κ αι όχι μόνο ανακαλύπτει τον εαυ­ τό του και βγαίνει από το επαναληπτικό σύμπαν της καθημερινότητας, αλλά βρίσκεται επίσης α­ ντιμέτωπος με το ερώτημα «τί είναι ελευθερία». Σταδιακά ο ήρωας ανακαλύπτει ότι θέλει να ζήσει χωρίς τους διχασμούς-διαχωρισμούς σκέψης-πράξης, φύσης και πολιτισμού, παιδείας και ζωής, δουλειάς κ α ι παιχνιδιού, πειθαρχίας και αυθορμητισμού, αθωότητας κα ι υποκρισίας, Ο Χωκ Φιν αντιτίθεται στον κόσμο της υπακοής των κανόνων κ α ι των εντολών κ α ι ακολουθεί την ελευθερία. Ευαίσθητος κ α ι έξυπνος, διεισδυτικός και αθώος γνωρίζει τ ι σημαίνει αγάπη, δόλος, παιχνίδι, αλήθεια, αλλά δεν ηθικολογεί, δεν κρί­ νει, δεν συμβιβάζεται, ακολουθεί τη διαίσθησή

του. Είναι ο ήρωας που καταφάσκει στη ζωή και στην ποίησή της, στην ομορφιά και τις πολύ­ πλευρες εκφάνσεις της, ακολουθώντας τις προ­ σωπικές επιλογές του. Δικαίως, λοιπόν, θεωρεί­ τα ι από τον T.S. Eliot «σύμβολο της μυθιστοριο­ γραφίας ισάξιο με τον Οδυσσέα, Φάουστ, Δον Κιχώτη, Δον Ζουάν, Ά μ λετ». Με τις «Περιπέ­ τειες του Χωκ Φιν», ο Τουαίν εξέφρασε μια πα­ ράδοση σκέψης που καταδίωκε το Ευρωπαϊκό πνεύμα από την Αναγέννηση - την επιθυμία για αποχώρηση από τη γνώση, τις αυθεντίες, τον ορ­ θολογισμό κ ι απ’ αυτόν τον ίδιο τον πολιτισμό, Το βιβλίο υποστηρίζει τις αξίες της εξατομικευμένης εμπειρίας - κα ι της διαίσθησης - ενα­ ντίον της εφιαλτικής μαζοποίησης του πολιτι­ σμού κα ι της κοινωνίας. Αυτό είναι που κάνει το έργο ένα από τα σπουδαιότερα της λογοτεχνίας. Βιβλιογραφία Μαρκ Τουαίν, «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγιερ», Ύψιλον, Αθή­ να, 1988, μτφ. Πιερέττα Διαμαντοπούλου. Μαρκ Τουαίν, «Οι περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν», Νεφέλη, Αθήνα 1988, μτφ. Λουκάς Θεοδωρακόπουλος.

Asselineau R., The Literary Reputation of Mark Twain, 1910-50, Paris, 1954.

Mark Twain’w Autobiograpy, Ed. A. Bigelow Paine. New York, 1924.

Mark Twain’s Letters, Ed. A. Bigelow Paine. New York, 1917.

Mark Twain’s Notebooks, Ed. A Bigelow Paine. New York, 1935.

Paine, A. Bigelow, Mark Twain: A Biography, New York, 1935.

Wecter, Dixon, Sam Clemens of Hannibal, Boston, 1952.

Blair, W., Native American Humor, 1800-1900. New York, 1937.

Brashear, Μ. M., Mark Twain, Son of Missouri. Chapel Hill, 1934.

Brooks, Van Wyck, The Ordeal of Mark Twain, New York, 1933.

De Voto, B., Mark Twain’s America, Boston, 1932.

De Voto, B., Mark Twain at Work, Harvard, 1942.

Eliot, T.S., Indroduction to Adventures of Huckleberry Finn, Cresset Press, 1950.

100/αφιερωμα

«Ο Τουαίν κ α ι ο Γ κ ό γ κ ο λ , ένιωθαν πίκρα, μίσος, αποστροφή για την ανθρωπότητα» (D .H . Laurence)

« Π οτέ δεν μ’ ενδιέφεραν οι διανοούμενοι. Δ εν με χρειάζονται... μπορούν να πάνε στο θέατρο κ α ι στην όπερα. Π ο τέ δεν προσπάθησα να συμβάλω στην καλλιέρ γειά τους. Π άντα μ’ ενδιέφεραν ο ι μάζες. Σπάνια όμως προσπάθησα να τις καθοδηγήσω. Να τις διασκεδάσω απλώς, υπήρξε η μεγαλύτερή μου φιλοδοξία» (Μ α ρ κ Τουαίν)

« Η Ε λλάδα είνα ι μια γυμνή, αγέλαστη έρημος, χω ρίς γεωργία, βιομηχανία ή εμπό­ ριο. Ε ίνα ι μυστήριο πώς ζουν ο ι πάμφτωχοι κ ά το ικ ο ί της ή η κυβέρνησή τους. Σ υγκρινόμενες η Α ρχα ία κ α ι η Ν εότερη Ελλάδα, αποτελούν την πιο εξω φρενική αντίθεση που είνα ι δυνατόν να βρεθεί στην ιστορία» («The innocents abroad», 1867, Μ α ρ κ Τουαίν)

αφιερωμα/101

Κατερίνα Κέη

Έ ρ γα του Μ αρκ Τουαίν στα ελληνικά 1. «Ταξείδια» (μτφρ εκ του Αγγλικού). Αθήναι 1899. Κατάστημα Ακροπόλεως.

2. «Οι κληρονόμοι του Ρόσμορε» (μτφρ. Π. Μπόντια). Εκδ. Αγκύρας (Τομ. 1). Αθήναι 1917.

3. «Χιουμοριστικά διηγήματα» (μτφρ. Κ. Ουράνης). Έκδοση X. Γανιάρη και Σία, έτος 1922.

4. «Πρίγκηψ και Φτωχός» (απόδοση κειμένου Δ. Μόναστηριώτη). Έκδ. Ν. Αλικιώτη, έτος 1945.

5. «Ο πρίγκηπας και ο Φτωχός» (μτφρ. Ρούλας Χατζοπούλου). Οίκος Αγκύρας - Απόλλων Παπαδημητρίου και υιός, Βιβλιοθ. «Παιδική λογοτεχνία Αγκύ­ ρας», αρ. 304. 1962 Αθήναι.

6. «Ο πρίγκηπας και ο φτωχός» (μτφρ. - προσαρμογή Ευαγγ. Γραμμένος). Παιδική Βιβλιοθήκη «Τοξό­ της». Αθήναι 1972.

7. «Πρίγκηπας και φτωχός» (μτφρ. Χρ. Ρήγα). Κλασ­ σική Βιβλιοθήκη Νέων 41 · Εκδ. Πεχλιβανίδης. Αθήνα.

8. «Βασιλόπουλο και Ζητιανόπουλο» (μτφρ. Γεωρ. Ταρσούλη). Εκδ. Ν. Αλικιώτη - «Το βιβλίο του Παι­ διού» 19. Αθήναι 1949.

9. «Τομ Σώγερ» (μτφρ. Ι.Β. Ιωαννίδη). Βιβλιοθ. Παι­ δικού Κόσμου. Εκδ. Γεωργ. Βλέσσα. Αθήναι 1949.

10. «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ» (απόδοση Μαργαρ. Δελμάτη). Εκδ. οίκος του Ελληνόπουλου. Α­ θήναι 1952.

11. «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ» (μτφρ. I. Καλαϊ­ τζής). Κλασσική βιβλιοθήκη Νέων, Εκδ. «Ατλαντίς». Αθήναι 1953.’

12. «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ» (μτφρ. Ευαγγ. Γραμμένος). Εκδόσεις «Τοξότης». Αθήναι 1972.

13. «Ο Τομ Σώγερ αστυνομικός» (μτφρ. Κ. Α. Σφαέλλου). Βιβλιοθήκη παιδικού Κόσμου - Εκδ. Γ.Σ. Βλέσσα. Αθήναι.

14. «Οι περιπέτειες του Χω κ Φινν» (μτφρ. Ιω. Καλαϊ­ τζής). Κλασσική Βιβλιοθήκη Νέων — Εκδ. «Ατλαντίς». Αθήναι 1953.

15. «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ» μυθιστόρημα. (Λογοτεχνική διασκευή Π. Ματζαράκης). Επιμέ­

λεια: Γ. Αρβανιτίδης. Ιδανικά Βιβλία 8. - Εκδ. Γεμεντζόπουλος. Αθήναι 1967.

16. «Η πολιτεία των Τιμίων και άλλα διηγήματα» (μτφρ. Κ.Α. Σφαέλλου - Βενιζέλου). Εκλεκτά βιβλία Τσέπης, αρ. 52. Εκδ. Πεχλιβανίδης. Αθήναι 1962.

17. «Ζωή στον Μισσισιππή» (μτφρ. Κ.Α. Βενιζέλου). Εκλεκτά βιβλία, αρ. 58. Εκδ. Πεχλιβανίδης. Αθή­ ναι 1963.

18. «Ο κλεμμένος άσπρος ελέφαντας» (μτφρ. Ρ. Χατχούτ). Εκδ. Γράμματα. Αθήναι 1979.

19. «Διηγήματα Β'». Εκδ. Γράμματα, Αθήνα.

20. «Ένας Γιάνκης του Κ ο νέκτικατ στην αυλή του βα­ σιλιά Αρθούρου». Εκδ. Γράμματα. Αθήνα.

21. «Ο Τομ Σώγερ ντετέκτιβ». Εκδ. Γραμματάκια. Αθήνα.

22. «Χιουμοριστικά διηγήματα» (μτφρ. Κ. Ουράνης). Εκδ. Ηριδανός.

23. «Οι περιπέτειες του Χώκλμπερυ Φιν» (μτφρ. Α. Θεοδωρακόπουλος). Τόμος A ', Β'. Εκδόσεις Νεφέλη. Αθήνα 1988.

24. «Γράμματα από τη γη» (μτφρ. Λ. Θεοδωρακόπουλος). Εκδ. Νεφέλη. Αθήνα 1988.

25. «Ο μονόλογος του βασιληά Λεοπόλδου» (μτφρ. Π. Αβραμέα - Γ. Σιμόπουλου). Εκδόσεις Θεμέλιο. Σύγ­ χρονη Πεζογραφία.

26. «Πρίγκηπας και φτωχός» (μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη). Εκδ. Καστανιώτη - Νεανική Βιβλιοθήκη.

27. «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ» (μτφρ. Θ. Φραγκόπουλος). Επίλογος Τζ. Έλιοτ. Εκδ. Ζαχαρόπουλος, No 1. Αθήναι.

28. «Ένας γιάνκης στην αυλή του βασιληά Αρθούρου» (μτφρ. Μ. Σαχλή). Εκδ. Οδηγητής. Αθήνα 1987.

29. «Ο Τομ Σώ,ερ ντεντέκτιβ» (μτφρ. Α. Σφακιανάκη). Εκδ. Γρηγόρη. Αθήνα 1987.

30. «Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ» (μτφρ. Π. Διαμαντοπούλου). Εκδ. Ύψιλον / Βιβλία. Αθήνα 1988.

31. «Οι περιπέτειες του Χ α κ Φιν» (μτφρ. Φ. Κονδύλης). Εκδ. Καστανιώτης. Αθήνα 1987.

Ω σ τ ό σ ο ν α τ ο ξ έ ρ ε ι ς π ω ς ο Λ έ ω ν ο Α φ ρ ικ α ν ό ς , ο Λ έ ω ν ο τ α ξ ιδ ιώ τ η ς , ή μ ο υ ν κ α ι π ά λ ι ε γ ώ .

W.B. YEATS

Ο ΛΕΩΝ Ο ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ

ο Αφρ ικανός

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΑΑ!

Τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α τ η ς α ν α ζ ή τ η σ η ς , τ η ς π ε ρ ιπ λ ά ν η σ η ς , τ η ς φ υ γ ή ς , η α ρ ισ τ ο υ ρ γ η μ α τ ικ ή τ ο ιχ ο γ ρ α φ ία μ ια ς ο λ ό κ λ η ρ η ς ε π ο χ ή ς δ ο σ μ ένη α π ό τη ν εμ π νευσ μ ένη π ένα του β ρ α β ευ μ ένο υ σ υ γγρ α φ έα

Μααλούφ.

■ ■ Μ

Μ

·—

Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ

Αμίν

Ν Ε Α

Ε Κ Α Ο Σ Η

P.E. E A S T E R L IN G -

B.M .W . K N O X

ΕΤΟΡΙΑ TIE ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΗΜ.

ΠΑΠΑΔΗΜΑ

ΙΠ Π Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 8 - Α Θ Η Ν Α 1 0 6 7 9 - Τ Η Λ . 3 6 2 . 7 3 . 1 8 - 3 6 4 . 2 6 . 9 2

c

|

Q H Ξ 0) CH c· jD X TcR- ~TO > ; «-■> · H 0) R O ί= ί O 04 > ; ■*31 » p J* C O D> ~< P R R ·· o H c 4 3 · > * M o? s C·'» P > (0 o' M s j'»

t>

D

sS σ>

■

Olr g g * iO

1&n

m

το

-

8 W H v o a 3 T= S o o §.

-3 Q< ^ -3 Q3 J^g oA s *' >' -= > N N

βιβλία γιασηυερα καιαυριο

106/συνεντευί Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στους Έλληνες συγγραφείς παραθέτουμε του παρακάτω πίνακα, ο οποίος αφορά στην κυκλοφορία μόνο ελληνικών βιβλίων από του Ιανουάριο του 1990 ώς το τέλος του Δεκεμβρίου. Πρέπει να επισπμάνουμε ότι σ’ αυτόν του πίνακα υπάρχουν βιβλία τα οποία ολοκλήρωσαν έναν κύκλο πωλήσεωυ, ενώ άλλα μόλις πρίυ από λίγο κυκλοφόρησαν. Ετσι η σειρά εμφάνισής τους στον πίνακα ας μη θεωρηθεί οριστική, μια και τα βιβλία που μόλις κυκλοφόρησαν δεν έχουν ο­ λοκληρώσει τη βραχύβια ή μακρόβια παρουσία τους στους πάγκους των βιβλιοπωλείων. Πρέπει να σημειώσουμε επίσης ότι στον πίνακα περιλαμβάνονται μόνον όσα βιβλία εμφανί­ στηκαν τουλάχιστον δύο φορές στα εμπορικότερα του 1990. Τέλος οφείλουμε, και είναι ευνόητο, να αποσυνδέσουμε την ποιότητα από την εμπορικότητα. Δεν σημαίνει δηλαδή, κατ' ανάγκη, ότι τα βιβλία με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία ήταν κι έναντι κάποιων άλλων που δεν είχαν παρόμοια τύχη.

Τα 22 εμπορικότερα ελληνικά βιβλία

του 19ft

Ο

Μ Ο ΥΡΣΕΛΑΣ Γ. Β αμμένα κ ό κ κ ινα μαλλιά.

Κέδρος.

Β Α Μ Β Ο Υ Ν Α Κ Η Μ. Ο ι παλιές αγάπες πάνε στον παράδεισο.

Φΐ-

λιππότης Κέδρος. Καστανιώτης Κέδρος ΖΩ ΓΡ Α Φ Ο Υ Α. Νύχτωσε αγάπη μου είνα ι χ9ές. Γαβριηλίδης Τ Α Χ ΤΣΗ Σ Κ. Το φοβερό βήμα. Εξάντας Μ Π ΙΟ Υ Μ Π Ι Φ. ...Κ αι το ό νειρο πάγωσε. Εξάντας. ΣΚΟ ΥΡΤΗΣ Γ. Το χειρόγραφο της Ρωξάνης. Καστανιώτης Κ Α Ψ Η Σ Γ. Ο ι 3 μέρες του Μ άρτη. Ν. Σύνορα Ρ Α Λ Λ Η Σ Γ. Π ο λ ιτικ ές εκμυστηρεύσεις. Προσκήνιο Ε ΛΥ ΤΗ Σ Ο. Τα δημόσια κ α ι τα ιδιω τικά. Ίκαρος

3 . Φ Α Κ ΙΝ Ο Υ Ε. Γάτα με πέταλα.

4 . ΜΑΤΕΣΙΣ Π. Η μητέρα του σκύλου.

5. Α Μ Π Α Τ Ζ Ο Γ Λ Ο Υ Π. Παύλος κα ι Ελένη.

6.

7.

8.

9.

1 0.

1 1.

1 2.

1 3. ΣΙΜ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ Κ. Ξενοκρατία, μισελληνισμός και υποτέλεια.

1 4 . Γ Α Λ Α Ν Α Κ Η Ρ. Ο βίος του Ισμαήλ Φ ερ ίκ πασά. Αγρα 15. ΞΑ Ν Θ Ο Υ ΛΗ Σ Γ. Ο χάρτινος Σεπτέμβρης της καρδιάς μας. Καστα­

νιώτης Κέδρος Κάκτος

1 6. Δ Ο Υ Κ Α Μ. Ε ις τον πάτο της εικόνας.

1 7 . ΓΕΡΜ ΑΝΟΣ Φ. Ελλάς υπό το μηδέν.

1 8 . ΔΙΑ Μ Α Ν Τ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ Θ. Κώστας Μ ητσοτάκης. Π ο λιτική βιογραφία. (Τόμος Β '). Παπαζήσης 1 9 . Σ ΑΚΕΛΑΑΡΙΟ Σ Α. Αες κα ι ήταν χθες.

Σμυρνιωτάκης Κάκτος

2 0 . ΖΙΓΔΗΣ Γ. Η τραγωδία του Κυπριακού ελληνισμού.

2 1 . Μ Α Ν ΙΩ Τ Η Σ Γ. Η φοβερά προστασία. Κέδρος 2 2 . Κ Α Ρ Α Β ΙΑ Μ. Ο στοχαστής του Μαρουσιού.

Καστανιώτης_______

συνεντευξη/107

Μπεστ-σέλερ του

συγγραφείς των εμπορικότερων βιβλίων μας απαντούν— Α ξιο σ η μ είω το είνα ι το γεγονός ό τ ι το 1990, χρονιά δύσκολη, υπήρξε πλούσια σε παραγωγή βιβ λίω ν. Κυρίω ς όμως είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ό τι πολλά β ιβ λία Ελλήνω ν συγγραφέων σημείωσαν μεγάλη κυκλοφ οριακή επιτυχία αποδεικνύοντας γ ι’ ακόμη μια φορά ό τι υπάρχει ένα α ναγνω σ τικό κοινό το οποίο ζωηρά ενδιαφέρεται για την ελ λ η ν ικ ή λογοτεχνία. Α π ό δειξη είνα ι ο ι πωλήσεις κάποιων βιβλίω ν που εμφανίστηκαν κ α τ’ επανάληψη σ τις σ τήλες του Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω με τα εμπορικότερα β ιβλία στη διάρκεια του 1990. Π ο λ λ ά β ιβλία Ε λλήνω ν συγγραφέων διαβάστηκαν από ένα όχι α ξιοκαταφρόνητο, για τα πληθυσμιακά μας δεδομένα, κο ινό , σημειώ νοντας έτσι, πολλά απ’ αυτά, αλλεπ άλληλες επανεκδόσεις. Μ ε αφορμή, λοιπόν, αυτή την προτίμηση του αναγνω στικού κοινού στο ελ λ η ν ικ ό βιβλίο ζητήσαμε από τους Έ λ λ η ν ες συγγραφείς που τα β ιβ λία τους είχαν μεγάλη εμπορική επιτυχία να μας πουν τη γνώμη τους για το πώς βλέπουν το «θεσμό» των μπεστ-σέλερ κ α ι την επιτυχία του βιβλίου τους. Επιμέλεια αφιερώματος: Ηρακλής Παπαλέξης

108/συνεντευξη

•

y

·

ΤΑ ΕΡΩΤΗΜ ΑΤΑ ΕΙΝ ΑΙ:

r ___

1. Πιστεύετε ότι η καθιέρωση του «θεσμού» των μπεστ-σέλερ - και στην Ελλά­ δα - προωθεί την υπόθεση του βιβλίου; 2. Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι ένα από τα βιβλία σας εμφανίστηκε κατ’ επα­ νάληψη στις στήλες του ΔΙΑ Β Α ΖΩ με τα εμπορικότερα βιβλία του 1990;

ΠΕΤΡΟΣ ΑΜ ΠΑΤΖΟΓΛΟ Υ Παύλος και Ελένη. Κέδρος. Τ Α ΜΠΕΣΤ-ΣΕΛΕΡ δεν είναι κάτι καινούριο. Β ιβλία μεγάλης ή πρώτης κυκλοφορίας υπήρχαν πάντα. Για να μείνουμε όμως στον ελληνικό χώρο μπεστ-σέλερ κάποια εποχή ήταν ο Ξενόπουλος, ο Μυριβήλης, ο Βενέζης, ο Καραγάτσης κ.ά. Φυσικά τηρουμένων των αριθμητικών αναλογιών... Στην Ελλάδα πά­ ντως δε νομίζω πως γίνεται από τους εκδότες εκμετάλλευση διαφημιστική του «θεσμού». Ο ι Έ λληνες εκδότες δεν προ­ βάλλουν από τα μέσα ενημέρωσης τα εμπορικότερα βιβλία τους, αντίθετα θα έλεγα πως αισθάνονται κάποια αμηχανία να τονίσουν τη με­ γάλη τους κυκλοφορία. Α λλά και οι συγγραφείς στις συνεντεύξεις τους αναφέρονται κάπως δειλά στις πωλήσεις του επιτυχημένου βιβλίου τους, ίσως για να μην προκαλέσουν την οργή της Μ οίρας και των συναδέλφων τους. Η Ε Π ΙΤ Υ Χ ΙΑ του βιβλίου μου μ’ ευχαρίστησε πάρα πολύ. Είναι δυνατόν έ­ νας συγγραφέας να μη θέλει να έχει πολλούς αναγνώστες; Φυσικά ξέρω πως η εμπορικότητα ενός βιβλίου δεν σημαίνει και ποιότητα. Υπάρχουν κακά β ι­ β λία που γίνονται μπεστ-σέλερ και καλά β ιβλία που χάνονται ή περνάν απα­ ρατήρητα. Α λλά συμβαίνει και το αντίστροφο. Ο συγγραφέας το μόνο που μαθαίνει είναι πως για κάποιο λόγο οι αναγνώστες ενδιαφέρθηκαν για τη δουλειά του. Θα ήταν μάλλον ανόητο να νομίσει πως η εμπορική επιτυχία είναι η επιβεβαίωση υμηλής ποιότητας.

συνεντευξη/109

Μ ΑΡΩ ΒΑΜ ΒΟ Υ ΝΑ Κ Η Οι παλιές αγάπες πάνε στον παράδεισο. Φ ιλ ιπ π ό τ π ς ΔΕΝ Υ Π Α Ρ Χ Ε Ι αμφιβολία πως η ανακοίνωση τακτικά των μπεστ-σέλερς της εποχής λειτουργεί διαφημιστικά για τα μπεστ-σέλερς. Α κόμα και το κοινό του βιβλίου, που θεωρείται κοινό σκεπτόμενο κι εκλεκτικό, εντυπωσιάζεται από ποσότη­ τες και αριθμούς. Εύκολα λοιπόν θα μπορούσε να πει κανείς πως μια διαφή­ μιση επιτέλους για τα βιβλία είναι ευπρόσδεκτη μέσα στον κατακλυσμό των διαφημίσεων για όλα τ’ άλλα, αγαθά και μη. Είναι όμως μονάχα έτσι; Δίπλα στα έργα που αξίζουν τούτη την προβολή υπάρχουν βιβλία που αγοράζονται πολύ από εφήμερη περιέργεια κι όχι από λογοτεχνικό ενδιαφέρον: εξιστορήσεις σκανδάλων, μυθοποιήσεις ειδήσεων, αποκαλύμεις πολιτικών... Σ’ αυτή την περίπτωση η εμφάνισή τους στον κατά­ λογο των μπεστ-σέλερς, με τα θαυμαστικά που υποβάλλει, δρα αρνητικά για τα λογοτεχνικά πράγματα. Απ’ την άλλη μεριά, τούτος ο δεσμός αδικεί με τις εντυπώσεις του εξαιρετι­ κά έργα που ποτέ δεν έφτασαν να γίνουν μπεστ-σέλερς χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει τίποτα γΐα την αξία τους. Και πάρα πέρα, ό,τι και να λέμε για πωλήσεις και διαφημίσεις, η αληθινή Τέχνη, όταν συμβαίνει, ζει διαχρονικά τη μυστική ζωή της αδιαφορώντας πλήρως για τις ποσότητες. ΕΙΝΑΙ Β Ε ΒΑΙΑ μια χαρά να πληροφορείσαι πως η δουλειά σου αγαπιέται κι αναζητιέται. Μπορεί να γράφουμε κυρίως για τον εαυτό μας αλλά, συγχρό­ νως, κάθε γραφή μας κρύβει και μια βαθιά εξομολόγηση που επιθυμεί ν’ α­ κουστεί για να ολοκληρωθεί.

ΡΕΑ ΓΑΑΑΝΑΚΗ Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά.

Ά γρα .

ΔΙΑ Φ Ω Ν Ω με τη λέξη «δεσμός», όπως τη χρησιμοποιείτε στην ερώτησή σας. Έτσι' απογυμνωμένη, δεν θεσπίζει τίποτε. Ιδού λοιπόν ένα θέμα για συζήτηση: υπάρχουν στην Ελλάδα «θεσμοί» για το βιβλίο; Προφανώς ως «θεσμό των μπεστ-σέλερ» εννοείτε τον αριθ­ μό πωλήσέων των βιβλίων, που τα τελευταία χρόνια δίνει το περιοδικό «Διαβάζω». Αν είναι ο μοναδικός μετρητής, η αξία της μέτρησής του είναι μεν αξιόπιστη, αβασάνιστα όμως αξιόπιστη.

110/συνεντευξη Σαν αναγνώστρια δεν εμπιστεύομαι ποτέ πίνακες. Συνήθως τα μπεστσέλερς είναι τα πιο συμβατικά λογοτεχνήματα. Εμπιστεύομαι τη γνώμη μερι­ κών φίλων, τη δημοσιευμένη άπομη δυο-τριών ανθρώπων, και το δικό μου αισθητήριο όταν στα βιβλιοπωλεία ελέγχω το βιβλίο, που θέλω ν’ αγοράσω, διαβάζοντας αποσπάσματα. Στηρίζομαι φυσικά και στη γνώμη που έχω σχη­ ματίσει για έναν ποιητή ή πεζογράφο, χωρίς να αποκλείω τις εκπλήξεις. Είναι πολύ ενδιαφέρον, και συμβαίνει παντού, ότι ένας μικρός αριθμός α­ ξιόλογων λογοτεχνικών έργων περιλαμβάνεται συχνά στους καταλόγους των μπεστ-σέλερς. Ο ι αιτίες για κάθε περίπτωση επιτυχίας ενός αξιόλογου έργου είναι διαφορετικές και αποκλίνουσες. Θα ήθελα να υπογραμμίσω την υπόθεση, ότι οι αναγνώστες της απαιτητι­ κής λογοτεχνίας δεν ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τους αναγνώστες της συμβατικής λογοτεχνίας. Στους καταλόγους πωλήσεων καλύπτονται από τον ίδιο απόλυτο και αδιαφανή αριθμό. Αυτό είναι παραπλανητικό.

Κ Α Ι ΓΙΑ τον εκδότη μου και για μένα ήταν έκπληξη η ταχύτατη κυκλοφορία που είχε «Ο βίος του Ισμαήλ Φ ερίκ πασά», ένα βιβλίο που θεωρώ αρκετά δύσκολο. Το γεγονός υπήρξε συγκινητικό έως παρήγορο. Μα δεν είμαι το πιο κατάλληλο πρόσωπο να το σχολιάσω, όχι επειδή δεν ξέρω, αλλά επειδή αγαπώ ακόμη πολύ αυτό το βιβλίο.

Φ ΡΕΝΤΥ ΓΕΡΜ ΑΝΟΣ Ελλάς υπό το μηδέν.

Κ άκτος

Ο Μ Ο ΛΟ ΓΩ ότι δεν έχω εγκύμει στο θέμα. Πάντως κάθε φο­ ρά που βλέπω τ’ όνομά μου στον πίνακα των μπέστ-σέλερ α ι­ σθάνομαι σαν την Μαντόνα μέσα στα τοπ-τεν της εβδομάδος. Προωθεί αντό το ελληνικό βιβλίο; Πιθανώς να το προωθεί. Ίσως η Μαντόνα να μπορεί να μας δώσει την ορισπκή α­ πάντηση...

ΔΕΝ ΤΟ Σ ΧΟ ΛΙΑΖΩ - αφήνω τους άλλους να το κάνουν. Πάντως αισθάνο­ μαι γενικώς σαν ja ’χω διαπράξει ένα ποινικό αδίκημα. Ως γνωστόν, στην Ελ­ λάδα, οι σατιρικοί συγγραφείς δεν επιτρέπεται να γράφουν μπεστ-σέλερ. Κανονικά πρέπει να συλλαμβάνονται. Το ότι δεν με συνέλαβαγ ακόμη οφεί­ λεται ίσως στον καλό μου φίλο, από τα πρώτα μας δημοσιογραφικά βήματα, τον Κώστα Σταματίου, που έγραμε τελευταία στον «Ταχυδρόμο» μια κριτική ενός βιβλίου μου με τον τίτλο: «Ο σοβαρός Φρέντυ Γερμανός». Νομίζω ή ι αυτή η φράση λειτούργησε ως ευλογία του Πάπα προς ασεβήσαντα αρ ιρτωλό και με έσωσε, την τελευταία στιγμή, από την πυρά.

συνεντευξη/111

Θ Α Ν Α Σ Η Σ Δ ΙΑ Μ Α Ν Τ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ Κώστας Μητσοτάκης, Πολιτική Βιογραφία, τ. 2, 1961-74 (Από τον ανένδοτο στη δικτατορία). Παπαζήσπς. Η ΚΑΘ ΙΕΡΩΣΗ του δεσμού του «μπεστ-σέλερ», η δημοσιο­ ποίηση δηλ. της κυκλοφοριακής επιτυχίας των βιβλίων, έχει εντελώς ξεχωριστή σημασία: Επειδή το «καταναλωτικό κοινό» των πνευματικών προϊόντων έχει — εξ ορισμού — ιδιαίτερη ποιότητα, απαιτητικότατα και κριτική ικανότητα, η κυκλοφοριακή επιτυχία ενός β ιβλίου αποτελεί πολύ ασφαλέστερο δ εί­ κτη ποιότητας απ’ ό,τι η εμπορική απήχηση οποιουδήποϊέ σχεδόν άλλου προϊόντος. (Χωρίς, βέβαια, να αποκλείεται η ε­ ξαίρεση της επιτυχίας σκανδαλοδηρικών, κυρίως, συγγραφικών υποπροϊό­ ντων). Προσωπικά, πάντως, ουδέποτε απογοητεύτηκα εμπιστευόμενος την ανδεκτική στο χρόνο - κυκλοφοριακή επιτυχία ενός έργου.

Η Κ Υ Κ ΛΟ Φ Ο Ρ ΙΑ Κ Η επιτυχία του 2ου τόμου της βιογραφίας του πρωδυπουργού - που καλύπτει τις σημαντικότατες «στιγμές» του ανενδότου και της αποστασίας — κατά την εκτίμησή μου οφείλεται στους παρακάτω παράγον­ τες, ιεραρχικά αξιολογημένους: α) Στο (διττό ή μάλλον τοποδετούμενο σε δύο επίπεδα) αντικείμενο του έργου: Δηλαδή στο ότι, αφενός μεν, βιογραφείται μία από τις πιο ενδιαφέ­ ρουσες και, οπωσδήποτε, - τη στιγμή τουλάχιστον της συγγραφής - πιο αμ­ φιλεγόμενες προσωπικότητες της μετεμφυλιακής πολιτικής μας ζωής στην κορυφαία ίσως, και πιο κρίσιμη φάση της σταδιοδρομίας της. (Και, μάλιστα, ενώ ο συγκεκριμένος βιογραφούμενος εξακολουδεί όχι απλά να είναι εν ενεργεία πολιτικός, αλλά και πρωταγωνιστής της πολιτικής μας ζωής, δηλαδή ένα κέντρο γύρω από το οποίο εξακολουδούν να αρδρώνονται πάδη, μίση, προσδοκίες και συμφέροντα). Και αφετέρου στο ότι, σε φόντο, αναλύεται ο­ λόκληρος ο μετεμφυλιακός Γολγοδάς της κεντρώας παράταξης, του «έμμε­ σου», δα έλεγα, ηττημένου του εδνικού μας εμφύλιου: καταγράφονται οι ρί­ ζες και οι ιδιαιτερότητες, η δυναμική και οι αδυναμίες, η κοινωνική ανταπό­ κριση και η πολιτική συγκρότηση της Ενώσεως Κέντρου, του κόμματος δ ηλα­ δή που εξέφρασε τη νεανική ορμή πολλών απ’ όσους σήμερα κυριαρχούν στην πολιτική, κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας.

6) Η στάση του συγγραφέα προς τον βιογραφούμενο απετέλεσε, πιστεύω, τον δεύτερο ηάράγοντα της κυκλοφοριακής επιτυχίας του έργου: Το γεγονός ότι επιδιώχδηκε η κατάρριμη μύδων κυρίαρχων χωρίς την αντικατάστασή τους με άλλους, το γεγονός ότι στη δεσπόζουσα δαιμονολογία δεν επιχειρήδηκε να υποκατασταδεί μία αγιογραφική προσέγγιση - αλλά μία κριτική και αποστασιοποιημένη αποτίμηση — του βιογραφόμενου διευκόλυνε την κυ­ κλοφορία και στην «αντιπέρα» πολιτική όχδη. Παράλληλα το ενδιαφέρον του έργου εντάδηκε από τον τρόπο προσέγγισης του αντικειμένου του, από την «κατ’ αντιπαράσταση συγχρονική διαχρονία», από το ότι, δηλαδή, επιδιώχδηκε ένας (δημοσιογραφικής λογικής) διάλογος του χδες με το σήμερα: ο Μ η­ τσοτάκης υπομήφιος πρωδυπουργός και αρχηγός της Ν.Δ. έγινε ένα ερώτη­ μα, ένα πρόβληυα. κάποτε ένας ανακριτής για τον Μητσοτάκη του ανένδοτου

112/συνεντευξη (που κατήγγειλε την κυβέρνηση Καραμανλή ως ακατάλληλη ακόμα και για χώρα κάφρων και ως συνάπτουσα αποικιοκρατικές για τον τόπο συμβάσεις). γ) Προέκταση και συνάρτηση των προμνημονευθέντων δύο παραγόντων είναι ο τρίτος λόγος της κυκλοφοριακής επιτυχίας: η ευρεία κριτική και πα­ ρουσίαση του έργου από τον τύπο. Είτε αυτή ήταν ουσιαστική και διεισδυτική — όπως η παρουσίαση του Α. Παπαγιαννίδη στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» - είτε στρατευμένη τοποθέτηση που θεώρησε άκριτα το έργο ή υπέρμετρα «φιλομητσοτακικό» (Ν. Αθηναίος στο «Βήμα», Π. Καμής στα «Νέα», «Ποντί­ κι» κ.λπ) ή άμετρα «ανπμητσοτακικό» (Δ. Ρίζος στον «Ελεύθερο Τύπο» κ.λπ)... Ο συγγραφέας, πάντως, είχε προεξοφλήσει από την Εισαγωγή του πως θα γινόταν «για τους Γιβελίνους Γουέλφος και για τους Γουέλφους Γιβελίνος...» (έστω βέβαια και αν δεν μπορούσε να προβλέμει την άρνηση μιας εφημερίδας σαν το «Βήμα» να δημοσιεύσει την απάντησή του). δ) Το κύρος των εκδόσεων Παπαζήση και η απίστευτα — για τα ελληνικά δεδομένα - επιμελημένη δουλειά των φωτοσυνθετών είχαν επίσης την α­ ναμφισβήτητη συμβολή τους. Τέλος, ε) η διπλή ιδιότητά μου ως πολιτικού επιστήμονα αλλά και εξοι­ κειωμένου στο δημοσιογραφικό γράμιμο επέτρεμε να δημιουργηθεί ένα έργο-πολιτική ανάλυση, αλλά και ένα εύληπτο (ίσως δέ, και ευχάριστο) ανά­ γνωσμα...

Μ ΑΡΩ ΔΟ Υ Κ Α Εις τον πάτο της εικόνας.

Κ έδρος

Η ΚΑΘ ΙΕΡΩΣΗ του «θεσμού» των μπεστ-σέλερ θα ήταν η τε­ λευταία που θα μπορούσε να προωθήσει ουσιαστικά την υπό­ θεση του βιβλίου. Και αυτό γιατί σε μια εποχή, σαν τη δική μας, όπου όλοι επηρεάζονται τόσο αβασάνιστα από τους λο­ γάς «επιτυχημένους», η προβολή της εμπορικής επιτυχίας ε­ νός βιβλίου συμβάλλει στον αποπροσανατολισμό σημαντικής μερίδας αναγνωστών που έχουν εθιστεί να ταυτίζουν την αξία με την εμπορικότητα και τη δημοσιότητα με το σημαντικό. Το να πουλάει ένας συγγραφέας βιβλία είναι ευχάριστο. Το να διαβάζεται είναι, πιστεύω, η βασική του φιλοδοξία και η ακραία του δικαίωση - μιας και όλοι θεωρούμε τα βιβλία μας σπουδαία ή έστω άξια να εκδοθούν και ε­ πομένως να διαβαστούν. Εμένα όμως δεν με εκφράζει αυτή η ανταγωνιστική και ταυτοχρόνως ισοπεδωτική ιδεολογία του «θεσμού» των μπεστ-σέλερ. Πάντοτε έλεγα πως η πιο σίγουρη και η πιο αποτελεσματική προώθηση ενός βιβλίου γίνεται αργά και σταθερά από στόμα σε στόμα. Να λέει ο ένας αναγνώστης στον άλλο, διάβασα αυτό το βιβλίο πάρε το και συ να το διαβάσεις και να το συζητήσουμε.

ΕΓΩ ΑΚΟ ^'ΙΗ δεν μπορώ να υπολογίσω ως δεδομένη την εμπορική επιτυχία του τελευταίου βιβλίου μου. Είναι πιστεύω αρκετά νωρίς, μόλις συμπληρώ-

συνεντευξη/113 θηκε ενάμισης μήνας από την έκδοσή του. Πάντως δε 8α μπορούσα να ισχυ­ ριστώ ότι 8α θεωρούσα καταξίωση την αναγραφή του σ’ αυτούς τους πίνακες - πασαρέλες. Ά λλες, πολύ πιο ουσιαστικές, είναι οι φιλοδοξίες μου. Για μέ­ να, που ποτέ δεν φρόντισα να κολακέμω τους πιθανούς αναγνώστες μου και που ποτέ δεν επαναπαύτηκα στα κεκτημένα, καλό 8α είναι να διαβαστεί τώρα το βιβλίο μου, πολύ καλύτερο όμως 8α είναι να διαβάζεται και έπειτα από πέντε ή δέκα χρόνια. Να μην υπάρχει καθόλου στα μπεστ-σέλερ, αλλά να διαβάζεται. Να ταξιδεύει αθόρυβα και να επιβεβαιώνεται σιωπηλά.

Α ΙΛ Η Ζ Ω Γ Ρ Α Φ Ο Υ Νύχτωσε αγάπη μου είναι χ8ες.

Γ α β ρ ι η λ ίδ η ς .

ΔΕ ΝΟΜ ΙΖΩ ότι καθιέρωσε κάποιος το θεσμό. Τον δημιούρ­ γησαν τα καλά(;) βιβλία. Και τον υποβοήθησαν τα κυκλώματα για όσους έχουν την ευτυχία να ανήκουν σ’ αυτά. Έτσι ή αλ­ λιώς είναι ωστόσο ευτύχημα ότι οι Έλληνες διαβάζουν σήμε­ ρα από αρκετά μέχρι πολύ, με αποτέλεσμα να ισχύει και παρ’ ημίν το μπεστ-σέλερ.

ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ότι ένα από τα β ιβλία μου — «Νύχτωσε αγάπη μου είναι χθες» — εμφανίστηκε κατ’ επανάλημη στις στήλες του «Διαβάζω» με τα εμπορικό­ τερα βιβλία του ’90, δείχνει απλά κακή ή ατελή πληροφόρηση του περιοδι­ κού σας. Τα βιβλία μου από την έκδοση του «Επάγγελμα Πόρνη», το 1977, είναι πάντα πρώτα σε κυκλοφορία, απόδειξη οι αδιάκοπες επανεκδόσεις τους σε χιλιάδες αντίτυπα. Μάρτυρες αδιάμευστοι γι’ αυτό είναι οι τυπογρά­ φοι καί ιδιαίτερα για μένα «Γραφικές Τέχνες Γ. Αργυρόπουλου». Πού ν’ αποδώσω την έλλειμη πληροφόρησης του περιοδικού σας; Στο ότι δε με προωθούν κυκλώματα; Αυτό ενισχύει την απάντησή μου στο πρώτο σας ερώτημα. Ό τι δηλαδή το κοινό ανακαλύπτει τους συγγραφείς τους και τους επιβάλλει και σε Σας, έστω με καθυστέρηση δύο δεκαετιών.

Μ Α Ρ ΙΑ Κ Α Ρ Α Β ΙΑ Ο Στοχαστής του Μαρουσιού. - Συνεντεύξεις με τον Γιάννη Τσαρούχη. Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς . ΘΕΩΡΩ την έρευνα που κάνει σε κάθε τεύχος του το «Διαβά­ ζω» για τα βιβλία που έρχονται πρώτα σε πωλήσεις κάτι πάρα πολύ χρήσιμο. Ιδιαίτερα γιατί στην έρευνά του συμπεριλαμ­ βάνει κάθε φορά και βιβλιοπωλεία της Θεσσαλονίκης και των μεγάλων επαρχιακών πόλεων και μπορεί κανείς να έχει μια συνολική εικόνα των προτιμήσεων του αναγνωστικού κ ο ι­ νού. Τα «μπεστ σέλερ» δεν είναι πάντα τα καλύτερα βιβλία. Δυστυχώς, ακόμα στη χώρα μας αλλά και παντού στον κόσμο,

114/συνεντευξη υπάρχουν αριστουργήματα που μένουν στη σκιά. Αυτό γίνεται όλο και λιγότε­ ρο όμως. Και συχνά, πολύ συχνά, ανάμεσα στα βιβλία που σημειώνουν εμπο­ ρική επιτυχία υπάρχουν πολύ καλά βιβλία. Ό σ ο ι διαφωνούν με την καθιέρωση τέτοιων στηλών μπορούν ίσως να ισχυ­ ριστούν ότι τέτοιοι κατάλογοι αποπροσανατολίζουν το κοινό. Λειτουργούν, δηλαδή, ως ένα είδος διαφήμισης προς λάθος κατεύθυνση. Στην περίπτωση του «Διαβάζω» δε νομίζω όμως ότι ισχύει αυτό γιατί οι αναγνώστες του ανή­ κουν σε ένα ειδικό κοινό που γνωρίζει το βιβλίο και ενδιαφέρεται γι’ αυτό. Στο εξωτερικό άλλωστε εκτός από τα ειδικά λογοτεχνικά περιοδικά, παρό­ μοιες στήλες έχουν εφημερίδες κύρους και μεγάλης κυκλοφορίας, όπως π.χ. οι «Σάνταιυ Τάιμς» του Λονδίνου, όπου μάλιστα τα βιβλία που έρχονται πρώ­ τα σε πωλήσεις ταξινομούνται σε κατηγορίες, μυθιστορήματα, γενικού ενδια­ φέροντος, βιβλία τσέπης, επιστημονικής φαντασίας κ.λπ. Ενώ, εκτός από τη σειρά της επιτυχίας αναφέρεται κάθε φορά και ο αριθμός των εβδομάδων κατά τις οποίες έρχονται πρώτα, η τιμή των βιβλίων και άλλες λεπτομέρειες. Όπως και να ’χει το πράγμα για να ξαναγυρίσουμε στα δικά μας, θεωρώ την προσπάθεια του «Διαβάζω» πολύ σημαντική και κοιτάζω πάντα με ενδιαφέ­ ρον αυτή τη στήλη του. Δίνει μια εικόνα της αγοράς του ελληνικού βιβλίου. Τ ις περισσότερες φορές μάλιστα αποκαλύπτει ότι οι προτιμήσεις του κοινού σιγά αλλά σταθερά στρέφονται προς το καλό βιβλίο. Θεωρώ επίσης αυτή την έρευνα αξιοπρόσεκτη επίδειξη αντικειμενικής συμπεριφοράς έναντι των συγ­ γραφέων και των εκδοτών. Και μάλιστα όταν γνωρίζουμε όλοι ότι τα λογοτε­ χνικά περιοδικά στον τόπο μας μόλις άρχισαν — όσα άρχισαν... — να ξεφεύ­ γουν από το επίπεδο της παρεούλας.

ΣΕ ΠΡΟ ΣΩΠΙΚΟ επίπεδο πρέπει να ομολογήσω ότι υπήρξε μια από τις με­ γαλύτερες ικανοποιήσεις μου η αναφορά του βιβλίου μου «Ο Στοχαστής του Μαρουσιού — Συνεντεύξεις με τον Γιάννη Τσαρούχη» στον κατάλογο των μπεστ-σέλερ. Αυτή η αναφορά νομίζω ότι ωφέλησε εμπορικά το βιβλίο που έκανε σχεδόν αμέσως δεύτερη έκδοση και πωλείται ικανοποιητικά ακόμα ώς σήμερα, ένα χρόνο μετά την έκδοσή του. Κακά τα μέματα. Δε νομίζω πως υ­ πάρχει συγγραφέας που δε χαίρεται βλέποντας το βιβλίο του σε έναν κατάλο­ γο με τα «μπεστ σέλερ». Α ς μην ξεχνάμε πόσο μοναχικός είναι ο δρόμος του στον τόπο μας όπου ο ι κριτικοί είναι ελάχιστοι, οι στήλες που αφιερώνονται στο βιβλίο εξαιρετικά περιορισμένες, όπου τα διάφορα βραβεία έχουν μετα­ βληθεί σε επιδόματα που προσφέρονται στους ημέτερους χωρίς ποτέ να αναφέρεται ούτε καν το σκεπτικό των βραβεύσεων ή τα άλλα βιβλία ανάμεσα στα οποία επελέγησαν τα βραβευμένα κ.λπ. Ο κατάλογος των «μπεστ σέλερ» δείI χνει πάνω απ’ όλα την αυθόρμητη επβράβευση του κοινού. Κ ι αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί κανείς να το αγνοήσει.

συνεντευξη/115

Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Κ Α Ψ Η Σ Οι 3 μέρες του Μάρτη.

Ν έα Σ ύνορα

Α Ν ΤΟ ΕΡΩΤΗΜ Α αναφέρεται στους συγγραφείς, ασφαλώς όχι — δεν προωθεί την υπόθεση του βιβλίου. Γιατί, κανείς συγγραφέας δεν γράφει για να γίνει μπεστ-σέλερ, έστω κι αν το θέλει. Γράφει γιατί θέλει, αγωνία πολλές φορές, να πει κά­ τι. Είναι μια εσωτερική ανάγκη που την ικανοποιεί, ακόμη κι αν γνωρίζει ότι το βιβλίο του ή τα ποιήματά του δεν δα έχουν εμπορική επιτυχία. Αντίθετα, όσον αφορά τον αναγνώστη, ο δεσμός είναι πολλαπλά χρήσιμος. Προκαλεί ενδιαφέρον για την αγορά του βιβλίου, ανταγωνιστικότητα αν θέ­ λετε και μεταξύ των εκδοτών, και οδηγεί τον μέσο άνθρωπο στο κατώφλι του Βιβλιοπωλείου. Αυτό είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα που αφορά το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Εφόσον ζούμε σε καθεστώς ελεύθερης — και συχνά ασύδοτης — οικονο­ μίας, ο θεσμός των μπεστ-σέλερς είναι μια μορφή Χρηματιστηρίου, όπου ό­ μως οι «μετοχές-βιβλία» δεν χάνουν ποτέ την αξία τους και το καθαρό κέρ­ δος, το κεφάλαιο, το νέμεται ο αγοραστής - κι όχι ο... «καπιταλιστήςσυγγραφέας». ΔΕΝ ΤΟ ΣΧΟ ΑΙΑΖΩ, γιατί σχόλιο σημαίνει «κρίση» και στην προκειμένη περίπτωση η κρίση μου είναι ευνοϊκά προκατειλημμένη. Απλώς, ομολογώ την βαθιά ικανοποίηση που ένιωσα και γιατί το είδα σαν μια προσωπική επι­ τυχία αλλά και το κυριότερο, διότι έγινε δυνατόν, ορισμένες αγωνίες μου και προβληματισμοί για τα εθνικά μας ζητήματα, και γενικότερα τις συνθήκες διαμόρφωσης της εξωτερικής μας πολιτικής, να περάσουν σ’ ένα ευρύτερο τμήμα της Κοινής Γνώμης. Το στενά «εμπορικό» στοιχείο είναι τελείως α­ διάφορο.

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Μ Α Ν ΙΩ Τ Η Σ Η φοβερά προστασία.

Κ έδρος

Κ Α Τ Α Λ Α Β Α ΙΝ Ω ότι κάπως παράξενα ηχεί μέσα στην ερώτη­ σή σας η λέξη «μπεστ-σέλερ», είναι δηλαδή σαν να με ρωτάτε αν θεωρώ σωστό να μπερδέμουμε κατά κάποιο τρόπο την ιε­ ρή υπόθεση του «βιβλίου» μ’ αυτήν την ξενόφερτη υπόθεση των πνευματικών ιπποδρομιών. Τ ί να πει όμως κανείς αφού στη σημερινή εποχή τα πάντα είναι προϊόντα προς πώλησιν. Για να υπάρξεις, το γεγονός αυτό πρέπει οπωσδήποτε να το δεχτείς. Πρέπει όμως να είσαι δέκα φορές πιο έξυπνος και

116/συνεντευξη πιο ικανός από τους συγγραφείς που ζούσαν σε άλλες εποχές γιατί τώρα δεν έχεις να ξεγελάσεις κάποιο μονάρχη ή μια επιτροπή λογοκρισίας. Τώρα, στα σημερινά χρόνια για να υπάρξεις ως πνευματικός άνθρωπος και δημιουργός, πρέπει να αφομοιώσεις τους νόμους της αγοράς και να είσαι αρεστός στο αγοραστικό κοινό χωρίς να προδίδεις κιόλας το όραμά σου. Και ξέρουμε ό­ λοι πολύ καλά πώς διαπλάδονται αυτά τα περίφημα γούστα του αγοραστικού κοινού. Πολύ δύσκολη δουλειά, αν τελικά βρεις τον χρόνο, να την φέρεις σε πέρας κι αν βεβαίως βρεις και το μυχικό σθένος να αντέξεις τη μοναξιά που προϋποθέτει η κάθε είδους'δημιουργία. Τελοσπάντων όμως ο θεσμός των «μπεστ σέλερ» στην Ελλάδα, ακόμα βοηθάει πάρα πολύ την υπόθεση του β ι­ βλίου διότι: Α) βοηθάει πάρα πολύ διαφημιστικά ένα βιβλίο β) γιατί δεν υ­ πάρχουν ακόμα τόσο έξυπνοι κι αδίστακτοι εκδότες ώστε να εκβιάζουν τους συγγραφείς να κάνουν «μπεστ-σέλερ» όπως στο εξωτερικό και γ) γιατί στην Ελλάδα που είναι μια κατεξοχήν φίλαθλος χώρα καθετί που μπαίνει μέσα στον μηχανισμό των οικονομικών ρεκόρ - γιατί περί αυτού πρόκειται ας μη γελιόμαστε — συγκινεί τους πάντες, τους εξασφαλίζει από τον κίνδυνο να δουν γυμνή την αλήθεια και τους παρακινεί να αγοράσουν το βιβλίο για να διαπιστώσουν τι ήταν αυτό που πούλησε τόσο πολύ και για να είναι σίγουροι τελικώς ότι δεν αγοράσανε «γουρούνι στο σακί». Προς Θεού δεν ομιλώ για το ενημερωμένο αναγνωστικό κοινό που έτσι κι αλλιώς δα αγοράσει ένα και­ νούριο βιβλίο, αλλά για τους άλλους ελεύθερους αλεξιπτωτιστές ομιλώ, στον χώρο της διανόησης που πάνω από όλα νοιάζονται να κάνουν ακόμη μια ε­ πένδυση. Παρ’ όλες όμως τις γκρίνιες, έστω και μ’ αυτό τον τρόπο, είναι πολύ καλό όλο και περισσότεροι άνθρωποι να κρατούν κάποιο βιβλίο στο χέρι τους. Μπορεί να τους γίνει συνήθεια και κάποια στιγμή μπορεί κιόλας να το ανοίξουν και να το διαβάσουν, έτσι από περιέργεια.

ΔΕΝ Μ ΠΟΡΩ να πω ότι δεν ένιωσα χαρά και ότι προς στιγμήν δεν με συνεπήρε η ματαιοδοξία του νικητή. Με τον καιρό όμως, που ξανασκέφτηκα κά­ πως πιο μύχραιμα τα πράγματα, καταστάλαξε εντός μου η πεποίθηση ότι δεν πρέπει να αισθάνομαι καμιά μα καμιά τύμη. Διότι όταν έγραμα τη «Φοβερά προστασία» (όπως άλλωστε συμβαίνει και με τα άλλα μου έργα) δεν έκανα καμιά μα καμιά υποχώρηση στην εμπορικότητα. Δε χρησιμοποίησα κανένα από αυτά τα τόσο αποδοτικά μετεμφυλιακά κλισέ που εξακολουθούν ακόμα να πουλάνε. Ευχαριστώ τον τόπο μου που μου δίνει ακόμα τη δυνατότητα να γράφω με αυτόν τον τρόπο. Προσπάθησα με διαύγεια, χωρίς καμιά αναστολή να σας περιγράμω, αυτό που εγώ νομίζω για αλήθεια, χωρίς να μάξω να βρω δρόμους και μεταθέσεις που συγκαλύπτουν και απαλύνουν αυτήν την αλή­ θεια. Το αναγνωστικό κοινό πιστεύω ότι εκτίμησε την ειλικρίνειά μου. Εκεί νομίζω ότι οφείλεται η επιτυχία του βιβλίου.

συνεντευξη/117

Π Α Υ Λ Ο Σ Μ Α Τ Ε Σ ΙΣ Η μητέρα του σκύλου.

Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς .

ΕΜΕΙΣ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ από καιρό γνωρίζουμε το best-selling, αν και χωρίς να έχουμε συστηματοποιήσει τον δεσμό. Και έ­ χουμε λάβει το ευχάριστο άγγελμα πως η ποιότητα, είτε η προσπάθεια για ποιότητα, κερδίζει όλο και περισσότερο κ ο ι­ νό. Οχι βέβαια σε ποσοστά ύμους ποδοσφαιρικού, αλλά όλο και περισσότεροι άνθρωποι ανακαλύπτουν τη συντροφιά του θεάτρου και του βιβλίου. Αναφέρομαι σε ελληνικό μυθιστό­ ρημα και θεατρικό έργο. Νομίζω, την υπόθεση του βιβλίου την προάγει, κυρίως, το καλό βιβλίο. Ε­ άν ένα καλό βιβλίο γίνει μπεστ-σέλερ, συμβάλλει στη βελτίωση της αισθητι­ κής του Κοινού. Α ν γίνει μπεστ-σέλερ ένα κακό βιβλίο, συντελεί στο «ξανακύ­ λισμα» αυτής της αισθητικής, εναντίον της οποίας με ζέση μάχεται η Πολιτεία με όλα της τα όπλα (Τηλεόραση κ,λπ.).

Π ΡΟ ΣΩΠ ΙΚΑ, φυσικά και με ικανοποιεί το γεγονός ότι το μυθιστόρημά μου πρωτεύει στον κατάλογό σας. Επειδή, εκτός άλλων, επιβεβαιώνει την επαφή την οποία το Κοινό διατηρεί και με τα θεατρικά μου έργα. Είμαι περίεργος να δω, του χρόνου, και την αντίδραση του γαλλόφωνου αναγνωστικού Κοινού στο πεζογράφημά μου.

ΚΩΣΤΑΣ Μ Ο ΥΡΣΕΑΑΣ Βαμμένα κόκκινα μαλλιά.

Κ έδρος.

ΕΝΑ ΒΙΒ ΛΙΟ τέχνης γίνεται μπεστ-σέλερ όχι βέβαια γιατί δημοσιεύδηκε στην όποια στήλη των μπεστ-σέλερ - γι’ αυτό άλ­ λωστε ένα βιβλίο που δεν έγινε μπεστ-σέλερ, δε σημαίνει ότι είναι και κακό ή μέτριο. Π ολλές φορές μ’ έχουν γοητεύσει β ι­ βλία που για χίλιους λόγους δεν έτυχε να γίνουν και μπεστ-σέλερ. Εν πάση περιπτώσει πρώτα πιστεύω το ανακαλύπτουν οι α­ ναγνώστες, αυτοί πρώτοι το κάνουν «εμπορικό» και ύστερα μπαίνει στη λίστα των πιο επιτυχημένων. Ούτε φυσικά πιστεύω πως θ’ αγορά­ σει κάποιος ένα βιβλίο μόνο και μόνο γιατί έγινε μπεστ-σέλερ. Κάτι τέτοιο,

118/συνεντευξη Δεν είμαι φιλοχρήματη ούτε ματαιόδοξη για να ενθουσιαστώ από το γεγο­ νός της εμπορικής επιτυχίας. Ένα μπεστ-σέλερ, άλλωστε, δεν είναι οπωσδή­ ποτε καλό 6ιβλίο, από άπομη λογοτεχνική. Γνωρίζω συγγραφείς που φτά­ νουν να θίγονται, δήθεν, με τον όρο «εμπορικό» βιβλίο, λες και αυτομάτως το δημιούργημά τους κατατάσσεται στην κατηγορία των φτηνών ρομάντζων που πουλιούνται στα περίπτερα. Εγώ, αντίθετα, έχω μάθει να μην υποτιμώ την κρίση του μέσου αναγνώστη. Το να αγοράζεται το βιβλίο μου σημαίνει ότι αρέσει. Και το ότι αρέσει σημαίνει ότι έχει κάποια καλά στοιχεία, κι ας μη το θεωρούν «υμηλή λογοτεχνία» οι προκατειλημμένοι απέναντι στα μπεστσέλερς αρτηριοσκληρωτικοί. Όπως και να ’ναι, το γράμιμο είναι το χόμπυ μου, το μεράκι μου, η αγάπη μου και το... μωμί μου. Είμαι επαγγελματίας γραφιάς- κι έτσι, το ν’ αγοράζεται, το να διαβάζεται και ν’ αρέσει ένα βιβλίο μου είναι αυτό που θέλω — δεν γράφω για να βάλω το κείμενό μου στο συρ­ τάρι ή για να το διαβάζω μόνη μου. Ό λ α αυτά με μια στενοχώρια: Ό τι βιβλία για τα οποία έχει γίνει τεράστια πνευματική εργασία, έρευνα κ,λπ. (έχω στα χέρια μου τους δυο τόμους «Στο Ιό νιο Λ ιμπ ερτά», του Ν ικία Λούντζη) δεν μπορούν, ως «ειδικά» βιβλία, να γ ί­ νουν μπεστ-σέλερς, ούτε βέβαια ν’ απολαύσουν την προβολή και το χειρο­ κρότημα που τους αξίζει.

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Σ Κ Ο Υ Ρ Τ Η Σ Το χειρόγραφο της Ρωξάνης.

Κ α σ τ α ν ίώ τ η ς

ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ πληθώρα των βιβλίων που εκδίδονται ο ανα­ γνώστης χάνει τον μπούσουλά του. Δεν μπορεί να αγοράζει «ανώνυμα» βιβλία. Έχοντας να επιλέξει ανάμεσα σε εκατο­ ντάδες τίτλους προτιμάει να πληρώνει για βιβλία που έχουν γίνει ήδη «επώνυμα» από τους προηγούμενους αναγνώστες. Η άπομη που κυκλοφορεί ότι τα μπεστ-σέλερ είναι... κακά βιβλία τη θεωρώ από τις πλέόν ανόητες και κομπλεξικές μια και εμείς δεν γράφουμε με συνταγές όπως οι Αμερικάνοι. Γράφουμε αυτά που θέλουμε με τον τρόπο που θέλουμε, ή μπορούμε, για θέματα και προβλήματα που βγαίνουν μέσα από τη ζωή μας. Βέβαια ένα β ι­ βλίο έστω και μπεστ-σέλερ δεν σημαίνει ότι αρέσει σ’ όλους. Αλλά αρέσει σε πολύ περισσότερους από τους... λίγους που το υποδέχονται αρνητικά.

ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ότι τα βιβλία μου έχουν περάσει στην αγορά του «Διαβάζω» για μένα είναι διπλή χαρά. Από τη μια ηθική κι από την άλλη οικονομική. Μιλώντας με τον Αμπατζόγλου μου είπε: «Εμείς έχουμε κι άλλους πόρους να ζούμε». Κ ι εγώ του απάντησα: «Εγώ ζω μονάχα από τους πόρους του κορμιού μου. Μακάρι και τα επόμενα βιβλία μου να γίνουν μπεστ-σέλερ». Αλλά όταν τα γράφω, δεν με απασχολεί καθόλου αυτό. Γράψω πάντα αυτό που με «αρ­ πάζει», που μου προσφέρει απόλαυση, αυτό ήου μου δίνει κουράγιο να συνε-

συνεντευξη/119 λειτουργεί περισσότερο σαν υπόμνηση προς αγορά και όχι προτροπή. Ένα βιβλίο πρέπει να έχει από μόνο του εκείνα τα στοιχεία που 8α πεί­ θουν τον αναγνώστη για την αγορά του. Δεν είναι απορρυπαντικό για να του αυξάνει τις πωλήσεις η όποια διαφήμιση. Ελάχιστα. Μ ε λίγα λόγια, η σχετική στήλη σου αγαπητό «Διαβάζω», προωθεί ίσως τις πωλήσεις, δεν προωθεί όμως την υπόθεση τέχνη. Δημιουργεί ανταγωνι­ σμούς, βοηθάει την ανταγωνιστική κοινωνία, όχι τη συναγωνιστική- άλλο να είμαι, να θέλω να είμαι, ένας καλός συγγραφέας και άλλο να θέλω να απο­ δείξω, με όποιο τρόπο, ότι είμαι ο καλύτερος ή πολύ καλύτερος από τους άλλους. Α ν μερικοί από μας το πιστεύουν, ας το πιστεύουν, αλλά να ξέρουν, αυτό δεν τους δίνει, δε μας δίνει, και το χρίσμα - τουλάχιστον δεν αρκεί για να το δώσει.

ΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ερώτημα, αυτή τη στιγμή, δε νομίζω να έχει κάποια σημασία η γνώμη μου. Σίγουρα όμως η επιτυχία του βιβλίου μου — του κάθε βιβλίου στο είδος που ανήκει — δεν είναι ποτέ τυχαία. Το αν θα επιβιώσει στο χρόνο είναι μια άλλη ιστορία που θα μας την πει ο αυριανός κριτής μας - που πάν­ τα είναι πιο αμερόληπτος —, όχι ο σημερινός. Το βέβαιο είναι πως ο καλής πίστης, ο υπομιασμένος αναγνώστης, ξέρει, έχει επιχειρήματα, πάνω στο γιατί του αρέσει ένα βιβλίο, ενώ ο κακής πίστεως έχει άλλα ανάλογα για να αποδείξει το αντίθετο. Πολλές φορές πάλι τα ίδια ακριβώς επιχειρήματα, άλλοι τα βλέπουν ως μειονέκτημα και άλλοι ως πλεονέκτημα. Αυτό όμως - ο ι διαφορετικές οπτικές - είναι που βοηθάει την τέχνη και δε δίνει πολλά περιθώρια στους μίζερους μικρόμυχους επιδερ­ μικούς «επαγγελματίες» αναγνώστες να εξαφανίζουν, όπως θα ήθελαν, ένα βιβλίο τέχνης. Βρίσκω περιττό πάντως να απαριθμήσω, εγώ ειδικά και αυτή τη στιγμή, τους λόγους που άρεσε το «Βαμμένα Κ όκκινα Μαλλιά». Λέω «άρε­ σε», γιατί πιστεύω ότι κάθε βιβλίο αρχίζει να ξεπερνά ένα συνήθη αριθμό πωλήσεων, μόνο όταν ανταποκρίνεται σ τ αισθητικές ανάγκες της εποχής που γράφτηκε και διαθέτει εκείνα τα στοιχεία που του δίνουν αυτή τη δυναμική απογείωσης, αυτό το, άπιαστο συνήθως, μυστηριώδες «κάτι». Εκείνο πάντως που θα μπορούσα να πω είναι πως η συνεχής και μεγίστη αγωνία μου, στα πέντε χρόνια που κράτησε η γραφή του έργου, ήταν η προσπάθειά μου, από τη μια να ολοκληρώσω τους χαρακτήρες των ηρώων μου και από την άλλη να «ρέει» η λέξη, ή φράση, το κείμενο, να μη σκοντάφτει σε εγκεφαλικά τεχνάσματα, σε αφιλτράριστες φόρμες, σε κακοχωνεμένες εκ­ ζητήσεις, να μη βγαίνω εγώ ο συγγραφέας περισσότερο «έξυπνος» από τα πρόσωπα του έργου και κυρίως να μη θυμίζω κάθε λεπτό στον αναγνώστη ότι εγώ είμαι ο παντογνώστης θεός που από μηλά ελέγχει και καθορίζει τις κινήσεις και τη μοίρα των ηρώων του. Προσπάθησα να είμαι — αν λέγεται - ταπεινός, έτσι, που οι ήρωές μου, να φαίνεται πως ξεπέρασαν και τις προ­ θέσεις μου, πως με παγίδεμαν και απέκτησαν τη δική τους ταυτότητα. Ίσως, τα πιο πάνω, να είναι ένα μέρος από το ζητούμενο «κάτι» που αναφέραμε πιο πριν. Ίσως.

120/συνεντευξη

Φ Ρ ΙΝ Τ Α Μ Π ΙΟ Υ Μ Π Ι ... Και

tc

όνειρο πάγωσε.

Ε ξάντας.

ΠΙΣΤΕ Υ Ω πως ναι, στο βαθμό που οι λίστες των μπεστσέλερς παρακολουθούνται και διαβάζονται. Πρέπει να πω ότι το β ιβλίο είναι ένα οικτρά αδικημένο προϊόν, στην Ελλάδα, από άπομη προβολής, την ώρα μάλιστα που ένα σωρό δαίμο­ νες (περιοδικά, εφημερίδες, τηλεόραση) το ανταγωνίζονται άνισα. Βέβαια, έχουμε, και θα έχουμε, δεκάδες δικαιολογίες γ ϊ αυτή την αδράνεια - φτωχοί εκδότες, κακή διανομή, αδέξιοι ή και άπληστοι βιβλιοπώλες, αδιάφορα υπουργεία, μη συνεργαζόμενα κρατικά μέσα... Το να μου πείτε ότι πουλιούνται κι αγοράζονται περισσότερα βιβλία τώρα απ’ όσα στη δεκαετία, ας πούμε, του ’60, δεν με παρηγορεί, γιατί τότε είχαμε στην αγορά πολύ λιγότερους τίτλους και πολύ μεγαλύτερο αναλφαβητισμό. Πράγματι, ως προϊόν πνευματικής εργασίας αλλά και ως μέσον αληθινής μυχαγωγίας, η λογοτεχνία α ξίζει πολύ πιο οργανωμένη και συστηματική προ­ βολή· αν όχι την προβολή που έχουν τα απορρυπαντικά και τα καλλυντικά, τουλάχιστον ανάλογη προβολή μ’ εκείνη που απολαμβάνουν άλλες τέχνες, οι εικαστικές, για παράδειγμα, ή ο κινηματογράφος. Π ρος αυτή την κατεύθυνση λοιπόν πρέπει, πριν είναι αργά, να γίνει κάτι. Κ αι μέρος αυτού του «κάτι» γίνεται, νομίζω, με τις αναφορές περιοδικών, ό ­ πως το δικό σας, στα μπεστ-σέλερς. Σαν αναγνώστρια βιβλίων — αδηφάγα, συχνά - παρακολουθώ, για να ενημερώνομαι τις λίστες των μπεστ-σέλερς και ομολογώ ότι πολλές φορές επηρεάζομαι απ’ αυτές στην επιλογή των β ι­ βλίων που αγοράζω. Απ’ την άλλη, σαν συγγραφέας που είχε την τύχη να βγά­ λει τρία μπεστ-σέλερς, είχα και τη χαρά να με πλησιάσουν πολλές φορές ά­ γνωστοί μου άνθρωποι για να μου πουν: «Είδα στα μπεστ-σέλερς του Δ ια β ά ­ ζω το β ιβ λίο σου. Φαίνεται ότι πηγαίνει πολύ καλά. Θα το πάρω να το διαβά­ σω». Ποτέ δε μου είπε κάποιος: «Διάβασα κριτική του βιβλίου σου και μου κινήθηκε το ενδιαφέρον». Ίσως γιατί οι κριτικοί απαξιούν ν’ ασχοληθούν με τα β ιβλία μου· ίσως να μη διαβάζονται όσο οι κατάλογοι των μπεστ-σέλερς· ή ίσως να μην έχουν εκείνοι την αξιοπιστία της λίστας. Μ ε λίγα λόγια, πιστεύω ότι ο «θεσμός των μπεστ-σέλερς» είναι αυτή τη στιγμή, στην Ελλάδα, ο καλύτερος - και ίσως ο μόνος - τρόπος προώθη­ σης και προβολής του βιβλίου.

ΔΕ Θ Α ΣΑΣ Κ Ρ Υ Ψ Ω την ικανοποίησή μου - την ηθική, γιατί η οικονομική δεν καλύπτεται βέβαια με τις ελληνικές κυκλοφορίες, όσο κι αν είναι μεγά­ λες. Ωστόσο το γεγονός της εμπορικής επιτυχίας του βιβλίου μου δε μου δ ί­ νει την ίδια χαρά που μου δίνουν τα αυθόρμητα σχόλια αναγνωστών του: «Με καθήλωσε. Το διάβασα μονορούφι». «Με κράτησε ξάγρυπνο όλη νύχτα», ή «Το πρότεινα στην τάξη μου να το διαβάσει», όπως μου είπε σήμερα μια καθηγήτρια*λυκείου. '

συνεντευξη/121 χίζω να γράφω μέσα σ’ ένα κοινωνικοπολιτικό περίγυρο χωρίς κίνητρα για δημιουργία, χωρίς άλλη ουσιώδη ανταμοιβή έξω απ’ αυτή που βρίσκω μόνος μου γράφοντας για το... μηδέν κα ι το άπειρο της ύπαρξής μας.

Ε Υ Γ Ε Ν ΙΑ Φ Α Κ ΙΝ Ο Υ Γάτα με πέταλα.

Κ έδρος

Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η του ανταγωνισμού και της κατανάλωσης, φ αί­ νεται ότι αυτοί που χειρίζονται την εμπορική πλευρά του β ι­ βλίου, είναι υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν τους συνηθι­ σμένους κανόνες της αγοράς. Γ ι’ αυτό και ο ι παρουσιάσεις σε μεγάλους, και πολλές φορές πολυτελείς, χώρους, γι’ αυτό και οι συνεντεύξεις σ’ εφημερίδες και περιοδικά κ,λπ. Ο θεσμός των μπεστ-σέλερς εντάσσεται σ’ αυτή τη λογική της προβολής. Δεν είναι τίποτε περισσότερο απ’ αυτό που λέει «τα πρώτα σε πωλήσεις». Προσωπικά η λέξη «πωλήσεις» με σοκάρει, θα ήθελα τη λέξη «προτιμήσεις», κι ας μη ληφ θεί αυτό σαν στρουθοκαμη­ λισμός. Ο ανταγωνισμός, απ’ την άλλη, που μοιραία προκαλεί συζητήσεις του τύ­ που «ο Α πάλι πρώτος» ή «τι περίεργο, αφού ξέρουμε ότι ο Β πουλάει περισ­ σότερο απ’ τη Γ, πώς βρίσκεται πάλι μπροστά;» αναρωτιέμαι πώς προωθεί την υπόθεση του βιβλίου. Α ν δούμε, όμως, το β ιβλίο σαν αντικείμενο αγοράς κι αν σκεφτούμε ότι κάποιος έχει επενδύσει χρήματα - όχι και λίγα - που πρέπει να τα ξαναπάρει πίσω, τότε τι άλλο εκτός απ’ τους κανόνες της αγοράς μπορεί να εφαρμό­ σει; Α ν δεχθούμε τα παραπάνω, και η καθιέρωση του θεσμού του μπεστσέλερ θα πρέπει να θεωρείται αναπόφευκτη, όπως έχει ήδη συμβεί προ πολλού στο εξωτερικό. Επομένως, καθετί που προωθεί την υπόθεση του βιβλίου στην Ελλάδα — που ας σημειωθεί, η κρατική παρέμβαση και βοήθεια είναι σχεδόν ανύπαρ­ κτη — είναι χρήσιμο κι αποδεκτό.

ΓΕ Ν ΙΚ Α μ’ ευχαριστεί, γιατί είναι η απόδειξη ότι πολλοί άνθρωποι διάβασαν το βιβλίο, τους άρεσε, το αγάπησαν και το διέδωσαν προφορικά. Γ ιατί δ ιαφ ο­ ρετικά, χωρίς δηλαδή αυτή την «προσωπκή» διαφήμιση, δε γίνεται ένα β ι­ β λίο μπεστ-σέλερ. Απ’ την άλλη, με γεμίζει αμφιβολίες κι υπομίες για το κείμενό μου αυτό καθαυτό, γιατί μας έχουν μάθει, με τη στάση τους, οι κρ ιτικοί και γενικά οι διανοούμενοι, να φοβόμαστε τα «πολυπουλημένα» ως εύκολα, εύπεπτα και ως εκ τούτου ασήμαντα. Ε ιδικά για τη «Γάτα με πέταλα», οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τους ανα­ γνώστες, που αγάπησαν ένα σκληρό βιβλίο, μ’ αρνητικούς ήρωες και που δεν έλαβαν, στο τέλος τη χαρά μιας κάθαρσης.

122/συνεντευξη

«Για να είμαι ειλικρινής δεν εκτιμώ τις περιπτωσάρες. Μου αρέσουν τα μισερά πράγματα, τα σόλοικα, τα κατά τύχην »

συνεντευξη/123

yv&» - ° V

0 ^ °

Ό Λ \'

- n i t ’- i ' Ο Κωστής Π απαγιώργης έγινε ευρύτερα γνωστός στο αναγνωστικό κοινό με τρία διαδοχικά του βιβλία: «Περί Μέθης» (1987), «Ίμερος και κλινοπάλη» (1988) και «Η κόκκινη αλεπού » (1990), όπου διαμέσου της «εξιστόρησης και της βίωσης της μέθης», του «πάθους της ζήλειας» και της «μισανθρωπίας», αντιστοίχως, συνδιαλλέγεται μ ’ ένα μεγάλο φάσμα της δυτικής μεταφυσικής. Γεννημένος πριν σαράντα τρία χρόνια στην Αθήνα, φεύγει για το Παρίσι το ’68 - εγκαταλείποντας τη Νομική - όπου θα ζήσει ώς το ’75 παρακολουθώντας μαθή­ ματα φιλοσοφίας στη Βενσέν, κυρίως, όμως, διαβάζοντας εξαντλητικά αρχαία ελ ­ ληνική Γραμματεία και τα δεσπόζοντα έργα της ευρωπαϊκής στοχαστικής παράδο­ σης. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα εκδίδει τρία βιβλία - «μαθητείας και σχολια­ σμών», όπως λέει και ο ίδιος: «Ο νομοθέτης που αυτοκτονεί» (1980), «Οργή Θεού» (1981), «Η Οντολογία του Μ άρτιν Χάιντεγκερ» (1983). Π αράλληλα αναδεικνύεται σε σημαντικό και χαλκέντερο μεταφραστή κυρίως φιλοσοφικών έργων. Σ ’ αυτή τη συνέντευξη ο Κ. Παπαγιώργης μιλάει, με χαμηλόφωνο και διαβρωτικό τρόπο, για το περιρρέον πνευματικό κλίμα στον τόπο μας, για τα «αναξιοπρεπή» στοχαστικά του ζητούμενα, για τα αισθήματα που τρέφει για το γράψιμο, για το τε­ λευταίο του βιβλίο. Ένας από τους σημαντικότερους Έ λληνες δοκιμιογράφους ε­ ξομολογείται χωρίς μεγαλοστομίες ή σεμνοτυφίες.

Τη συνέντευξη πήρε ο Μισέλ Φάις

«... το μυστικό του γραψίματος είναι ότι δεν καταγράφει κάτι το προϋπάρχον. Αυτό που γράφει το δημιουργεί »

124/συνεντευξη Θα μπορούσε κάποιος να πει για τα τρία τελευ­ ταία σου βιβλία ότι διαλέγεις «αναξιοπρεπή» στοχαστικά ζητούμενα - μέθη, ζήλεια, μισανθρωπία - για να ασκήσεις, σε πρώτο επίπεδο, μια έμμεση κοινωνική κριτική και κατ’ ουσίαν για να θεμελιώσεις μιαν ηθική ανθρωπολογία.

ΠΕΡΑ από τα «αξιοπρεπή» ή «αναξιοπρεπή» θέ­ ματα, το στοχαστικό γράψιμο στην Ελλάδα κρύ­ βει ένα παρελθόν που αξίζει πάντα να το τονίζου­ με. Δοκιμιακά δεν μπορεί να γράψει κανείς σε μικρές ηλικίες. Μ ικρός μπορεί να διαβάσει, να σπουδάσει, να είναι κοτζάμ δόκτωρ φιλοσοφίας πριν από τα τριάντα, αλλά η πείρα ζωής, η μόνη που σε κάνει συγγραφέα, δεν δίνεται ποτέ σε μι­ κρές ηλικίες. Είναι προνόμιο των μεγάλων. Έ τσι έχουμε ένα σύνηθες φαινόμενο. Οι γενιές που πά­ νε στο εξωτερικό για να «αγοράσουν μυαλό» Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία, Αμερική - επιστρέ­ φουν πάντα με έτοιμες ιδέες κ αι με διατριβές που γράφτηκαν σε ξένες γλώσσες και σε ξένα πανεπι­ στήμια. Το «πανεπιστήμιο» είναι ξενόφερτο και δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Παλιά μιλούσαν για τον Βολταίρο, για τον Νίτσε, τον Καντ, τον Μπερξόν, τον Σοπενάουερ, τον Καρτέσιο. Τώρα

«Η κοινωνία είναι όμιλος, ακατάπαυστη ομιλία και μόνο σε αυτή την ομιλία χρωστάμε την ευτυχία μας ή τη δυστυχία μας...» μιλάνε για τον Βιτγκενστάιν, τον Χάιντεγκερ, τον Αντόρνο... Δεν έχει σημασία. Ένας πανεπι­ στημιακός διδάσκαλος πρέπει να διδάσκει την ευρωπαϊκή σκέψη. Γ ια τί να μην παραδίδει ο Σκουτερόπουλος Χούσερλ κα ι Καντ, παλαιότερα, ο Αναστάσιος Γιανναράς; Η διαφορά είναι ό­ τ ι με τις σπουδές γίνεσαι δάσκαλος - κα ι άξιοι όσοι ασκούν τη διδακτική - αλλά - μόνο οι σπουδές - δεν αρκούν για να σε κάνουν συγ­ γραφέα. Από τη στιγμή που νιώθει κανείς την ανάγκη να μιλήσει προσωπικά, De Profundis όπως λένε κα ι όχι να σεγκοντάρει τα μεγάλα πνεύματα, πα­ θαίνει μια εσωτερική καθίζηση. Αφού έχει εθιστεί στο ρόλο της ορντινάτσας του μεγάλου στοχα­ στή, τώρα τ ι θα πει; Δε θα γίνει γελοίος; Αλλά και τη γελοιότητα να γλιτώσει κανείς, πάλι αντι­ μετωπίζει αδιέξοδα. Ο σύντομος βίος μας - 170 χρόνια κράτος - δεν επιτρέπει ακόμα στον τόπο μας μεγάλα αναστήματα. Η πολλή καλλιέργεια, αντί να μας κάνει δημιουργικούς, μας κάνει ανορεκτικούς. Το μικρό κανόνι δε δέχεται μεγάλη ο­ βίδα. Έ τσι, για να φέρει κανείς το γράψιμο στα

μέτρα του, πρέπει «να κάψει» τη βιβλιοθήκη του. Κάθε επιτυχές γράψιμο στην ελληνική κρύβει και μια ρήξη με ένα παρελθόν, κάποιον μικρό ή με­ γάλο αναθεματισμό των ευρωπαϊκών διαβασμά­ των. Αυτό δεν αφήνει απέξω τους λογοτέχνες. Οι δύο μεγαλύτεροι Έλληνες συγγραφείς, Παπαδιαμάντης κα ι Βιζυηνός είναι τυπικά παρα­ δείγματα... Ο Παπαδιαμάντης νέος έγραψε μυθιστορήματα,χιτώνα κα ι ξίφους ή περιπέτειες καθαρμάτων, «μετά» έγραψε τις δικές του ιστορίες... Ο Βιζυη­ νός στη Γερμανία έγραψε τη Φιλοσοφία παρά Πλ< >τίνω, «μετά» έγραψε τα έξι διηγήματα που ξέρουμε... Ό λ ο ι λίγο πολύ οι συγγραφείς μας εί­ ναι ευρωπαίοι στα νιάτα τους και Έλληνες στα ώριμα.. Ο Σεφέρης, που ήταν Έλληνας στο εξω­ τερικό κα ι ευρωπαίος στην Ελλάδα, μιλούσε για τον Έ λιοτ κα ι τον Βαλερύ από τη μία κα ι για τον Μακρυγιάννη και τον Θεόφιλο από την άλλη. Το ίδιο δεν κάνει ο Λορεντζάτος; Σε κάποια ηλικία, κάθε Έλληνας συγγραφέας έχει ανάγκη κάποιο «ξεμάτιασμα» με λάδι κα ι νερό. Τα αναξιοπρεπή θέματα που λες σε μένα έπαι­ ζαν αυτό το ρόλο του ξεματιάσματος. Μ ακριά α­ πό τις θωρακίσεις των βιβλίων - τις φιλολογικές περούκες δηλαδή - συνειδητοποίησα ότι ay η α­ νάγνωση κολακεύει, η ζωή δε συγχωρεί, κατά συ­ νέπεια το μόνο που μου έμενε ήταν να μιλήσω για το «λίγο» της ζωής μου. Συχνά βρίσκω ανθρώ­ πους που μου λένε: «Με ποιο δικαίωμα μιλάς για μένα χωρίς να με ξέρεις;» πράγμα που σημαίνει ότι, αν όντως αποκτήσεις δική σου φωνή, βρί­ σκεις και τη μυστική δίοδο να μπαίνεις κα ι στις ξένες καρδιές. Από κ ει και πέρα όλα φαίνονται ε­ φικτά. Πήγα προς τα αρνητικά αισθήματα όχι α­ πό σχέδιο, αλλά γιατί αυτά είναι ο οικείος μου χώρος. Κάθε Έλληνας, για να μη φαλτσάρει, για να μην είναι καρικατούρα, έχει ανάγκη ένα «λα», σαν κ ι αυτό που ζητούν οι μουσικοί από τον κιθαρίστα για να ξεκινήσουν ένα τραγούδι. Το δικό μου «λα» το βρίσκω στα αρνητικά αισθήματα. Ακόμα δεν έχω πλήρη γνώση τού τ ί θέλω να κά­ νω. Γράφω σπασμωδικά, σχεδόν κατά παραγγε­ λία... Εκτός από τη μέθη, τη ζήλεια, τη μ ισ α ν θρωπία, υπάρχουν ακόμα υπέροχα συναισθήμα­ τα: το Γ ελο ίο , οι Ξ υ λο δα ρ μο ί, ο Ν έκ υ ς (δικός μας κα ι ξένος), ο Σ ν ομ π ισ μ ός, η Μ ετα φ ο ρ ά , ο Μ ηδ εν ισ μ ό ς , κ.τ.λ. Αν καταφέρω ποτέ να ολο­ κληρώσω έναν κύκλο δοκιμίων προς αυτή την κατεύθυνση, ίσως να φανεί το προφίλ ενός αν­ θρώπου, μια ιδιάζουσα αίσθηση ζωής, αυτό τέλος πάντων που εσύ ονομάζεις «ηθική ανθρω­ πολογία».,. Διαβάζοντας ένας αναγνώστης την Κόκκινη Α ­ λεπού μένει με την εντύπωση ότι τελικά δεν υ­ πάρχουν «μισάνθρωποι», αλλά μόνο «μισάνθρωπες καταστάσεις»... Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρω­

συνεντευξη/125 πος ζει στην αποθέωση του ετεροπροσδιορισμού ή αλλιώς ότι τελικά ζούμε για τους άλλους.

Η ΑΥΤΟΝΟΜ ΙΑ του ανθρώπου (θρησκευτική, ι ­ δεολογική, πολιτική, συνειδησιακή) είναι ένα ψεύδος που καλλιεργήθηκε επί αιώνες με ζέση ε­ πειδή ήταν απαραίτητο. Ό λ ο ι ξέρουμε το αξίω­ μα: η ελευθερία του άλλου αρχίζει εκεί που τε­ λειώνει η δική μου και τα ρέστα. Κ ι όμως, δεν υ-

«Το Πανεπιστήμιο, που είναι η κιβωτός της φιλοσοφίας, δεν παράγει βιβλία ενδιαφέροντα γιατί εκεί κυριαρχεί η ψυχολογία του σοφού που τον πλάκωσε το πάπλωμα » πάρχει μια συνείδηση αυτόνομη (από δω εγώ, α­ πό κει οι ά λλο ι) που οργανώνει την οικονομία της. Ο άνθρωπος ζει με τους άλλους, χάρη στους άλλους, ενάντια στους άλλους και κυρίως είναι μέσα του σκουληκιασμένος από την παρουσία των άλλων. Όπου κ ι αν πάει ο μισάνθρωπος δε γλιτώνει - μέσα του μιλούν ακατάπαυστα οι ξέ­ νες γλώσσες. Η κοινωνία είναι όμ ιλο ς , ακατάπαυστη ο μ ιλ ία κα ι μόνο σε αυτή την ομιλία χρω­ στάμε την ευτυχία μας ή τη δυστυχία μας... Έ ­ κατσα κα ι έγραψα ένα πολυσέλιδο δυστυχώς βι­ βλίο για τον Ν τ ο σ το γ ιέφ σ κ ι για να αποδείξω αυ­ τό το πράγμα. Ένας τόσο μεγάλος συγγραφέας, μια τόσο προικισμένη φύση, κόντεψε να τρελαθεί μόνο κ αι μόνο εξαιτίας της εικόνας που έπλασαν γΤ αυτόν οι κακές γλώσσες της Πετρούπολης. Το Υπόγειο - τόσο γνωστό κ α ι τόσο άγνωστο ουσιαστικά αυτό το θέμα πραγματεύεται. Ο Υπο­ χθόνιος πιστεύει ότι είναι αυτόνομη προσωπικό­ τητα, ότι ζει μακριά από τους άλλους, μόνο για τον εαυτό του. Αλλά στη συνέχεια σέρνεται σε ταπεινωτικές συναναστροφές... Στη νεοελληνική ζωή, ειδικά στον κόσμο των Γραμμάτων, δεν εί­ ναι δύσκολο να βρεις Γκολιάντκιν κα ι Υποχθό­ νιους. Κάθε τόσο κάποιος βγαίνει κα ι διαλαλεί την αυτονομία του. «Γράφω μόνο για μένα», «Μόνο η γραφή μου με ενδιαφέρει» κ.τ.λ. Αυτοί οι άνθρωποι, δεν υπάρχει αμφιβολία, παθαίνουν κανονικές κρίσεις παραφροσύνης κάθε φορά που κά τι λέγεται γ ι’ αυτούς, που κάποιος τους θίγει. Αν στην Κ ό κ κ ιν η Α λεπ ο ύ μίλησα τόσο διεξοδικά για την κολακεία κα ι τη συκοφαντία, το έκανα ε­ πειδή πιστεύω ότι αυτή είναι η τυπολογία του κοι­ νωνικού μας βίου. Κάποιος έρχεται κα ι σε φιλεύει τα καλύτερα δώρα, ε λοιπόν, αν δεν του α­ νταποδώσεις τα ίσα (τα οποία τις περισσότερες φορές δεν τα αξίζει) ξέρεις ποια θα είναι η συ­ νέχεια...

Υπάρχει άραγε στοχασμός στην Ελλάδα;

Ο ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ στην Ελλάδα έχει πριν απ’ όλα να λύσει ένα σοβαρό, σοβαρότατο πρόβλημα πνευματικής ηγεσίας. Σε κάθε νεοσύστατη εθνό­ τητα προηγείται ο ποιητής: Ο Πούσκιν στη Ρω­ σία, ο Σολωμός στην Ελλάδα. Μετά το σκήπτρο περνάει σε άλλα χέρια. Όπως ξέρουμε στην Ελ­ λάδα ζούμε ακόμα στον αστερισμό της ποίησης. Πιστεύω, κ ι ας κακοκαρδίζονται ορισμένοι φίλοι ποιητές, ότι το μέλλον δεν ανήκει σε αυτή την έκ­ φραση που έχει μια μορφή η οποία φιμώνει αντί να ελευθερώνει. Η γνώμη μου είναι ότι κάθε ποιη­ τής είναι ένας ανώριμος ή διατακτικός πεζογράφος. Ας θυμηθούμε πάλι το παράδειγμα του Βιζυηνού... Η στιχουργία έχει ένα μεγάλο προνόμιο. Σου επιτρέπει ευθύς εξαρχής να μιλάς σε πρώτο πρόσωπο κα ι έτσι να νιώθεις από παιδάριο ακό­ μα δημιουργός. Ό ντω ς υπάρχουν πολλά νέα παι­ διά που γράφουν γοητευτικά πράγματα. Το απο­ καρδιωτικό είναι ότι αυτό το γράψιμο δεν τους ε­ πιτρέπει να ωριμάσουν κ ι έτσι φτάνουν πενη­ ντάρηδες κ ι ακόμα γοητευτικά κα ι χαριτωμένα πράγματα γράφουν. Δεν αρκεί να είσαι έξυπνος κ α ι βιωματικά πάνοπλος, πρέπει να σε βοηθάει και η λογοτεχνική μορφή. Αυτό είναι το κυριότερο. Ό σο για το στοχασμό, αυτός έχει ακόμα πιο δύσκολη δουλειά να κάνει. Πριν απ’ όλα πρέπει κανείς να έχει κάποιο λογοτεχνικό χάρισμα για να κερδίσει τον αναγνώστη, διαφορετικά ποιος θα ανοίξει να διαβάσει ένα βιβλίο για τον Φ ίληβο ας πούμε... Ο στοχαστής που γράφει στην ελλη­ νική δεν μπορεί να πετύχει τίποτα αν δεν έχει στην καρδιά του — σαν βηματοδότες — κάτι α­ πό ποιητή κα ι κά τι από λογοτέχνη. Αυτές οι λε­ πτές συγγένειες κρύβουν πολλούς τσακωμούς κα ι έχω την εντύπωση ότι όσοι επιχειρήσουν να κάνουν αυτή τη δουλειά θα είναι από τους πλέον

«Δοκιμιακά δεν μπορεί να γράψει κανείς σε μικρές ηλικίες. Είναι προνόμιο των μεγάλων,» τσακωμένους ανθρώπους της αγοράς... Ό σο για το Πανεπιστήμιο, που είναι η κιβωτός της φιλο­ σοφίας, δεν παράγει βιβλία ενδιαφέροντα γιατί ε­ κεί κυριαρχεί η ψυχολογία του σοφού που τον πλάκωσε το πάπλωμα. Ποιος θα τολμήσει να βγει και να μιλήσει χωρίς την πανεπιστημιακή μάσκα; Η αντίθεση είναι παμπάλαια: ο Καρτέσιος δεν ήταν καθηγητής, είχε πάνω του κά τι από τυχοδιώκτη και αλήτη... Ό ,τ ι γραφτεί, τώρα ή στο μέλλον, θα βγει από τα χέρια ανθρώπων που είναι λιγάκι υπεράριθμοι, λιγάκι αουτσάιντερ, λι­ γά κι απόβλητοι...

126/συνεντευξη Στην Κόκκινη Αλεπού λες: «Τα προλεχθέντα και όσα θα ακολουθήσουν, εξομολογητικά κατά βά­ ση, συνιστούν την απολογία ενός ανθρώπου που πολύ παιδεύτηκε για να θεραπευτεί από το μασκάρεμα και έζησε πολλά χρόνια στα ξένα ρούχα σαν κακός, κάκιστος ηθοποιός». Εδώ αναφέρεσαι προφανώς σε βιωματικές καταστάσεις. Μή­ πως όμως αναφέρεσαι και σε προσωπικές περι­ πέτειες που είχες με συγκεκριμένα βιβλία;

Μ ΙΛ Α Μ Ε διαρκώς για βίωμα, για βιωμένη ή μη βιωμένη γραφή, ενώ πρόκειται μάλλον για παρε­ ξήγηση. Ποιο είναι το επιχείρημα των υπερασπι­ στών του βιώματος; Ό τ ι άμα ζήσεις κά τι δι­ καιούσαι να το γράψεις. Τ ι γίνεται όμως αν το γράψεις άσχημα; Το γεγονός ότι έζησες κά τι και το πλήρωσες, όσο το πλήρωσες τέλος πάντων, δε σε προικίζει συγγραφικά. Δεν υπάρχει πιο απογοητευτικό πράγμα από τον άνθρωπο που σου εγ­ χειρίζει το βιβλίο κα ι σου λέει: διάβασέ το, είναι βιωμένα πράγματα... Και λοιπόν; Η κακή κα ι η πρωτόλεια λογοτεχνία μιλάει πάντα για βιώμα­ τα, γι’ αυτό δεν πείθει. Αντίθετα η άξια λογοτε­ χνία γράφει πάντα φανταστικά πράγματα γι’ αυ­ τό πείθει. Το βίωμα έχει αξία για τί ωριμάζει τον άνθρωπο σε αντίθεση με τα διαβάσματα που τον αποβλακώνουν. Αλλά πώς να γράψεις αν δεν κρατάς κάποια απόσταση από το βιωμένο; Η φλωμπερική πολεμική κατά του βιώματος δεν έ­ χει άλλη βάση: δεν αρνιόταν βέβαια ότι μπορεί κανείς να γράψει πράγματα που έζησε, γελοιο­ ποιούσε όμως την πιθανότητα ότι μπορεί κανείς να γράψει κά τι καλά μόνο κα ι μόνο επ ειδή το έ­ ζησε. Ά λλω σ τε το μυστικό του γραψίματος είναι ότι δεν καταγράφει κ ά τι προΰπάρχον. Αυτό που γράφει το δημιουργεί. Γ ι’ αυτό πέφτουμε στο α­ ντίθετο άκρο: ένα πλήθος γραφιάδες να αραδιάζουν σαχλαμάρες με το άλλοθι της εκ του μη όντος δημιουργίας... Ό τα ν εγώ μιλάω για «μασκάρεμα», για «μαϊμούδες» κα ι «κάκιστους ηθο­ ποιούς» εννοώ τον άνθρωπο που είναι κουρδισμέ­ νος από ξένα χέρια κ α ι θέλει να μιλήσει για αλή-

ένας οπαδός του Αντόρνο αν τον κρατήσεις τρία χρόνια μα’κριά από τα βιβλία του Maitre; Απλούστατα θα ξεχάσει. Είναι όμως θεμιτό να γράφει κανείς μόνο κα ι μόνο επειδή βρίσκεται κοντά σε κάποια βιβλία; Νομίζω ότι το τεστ αλήθειας για τον καθένα είναι το τ ι μπορεί να γράψει όταν βρί­ σκεται μακριά από τα βιβλία... Ο Μωρίς Μπλανσό στον «Χώρο της λογοτεχ ,'ίας» σημειώνει ότι «σ’ ένα βιβλίο όσο και απο­ σπασματικό κι αν είναι, έχει ένα κέντρο που το ελκύει». Αλλού πάλι γράφει ότι «αυτός που γρά­ φει το βιβλίο το γράφει επειδή ποθεί και αγνοεί αυτό το κέντρο». Στην περίπτωσή σου, θα μπο­ ρούσες να αναφερθείς στο «κέντρο» του «Περί Μέθης», «Ίμερος και κλινοπάλη» και «Η κόκ­ κινη αλεπού»;

ΔΕΝ πιστεύω ότι έχω κάποιο κέντρο, άλλωστε ποτέ δεν σκέπτομαι με κέντρο κα ι περιφέρειες... Ξέρεις τη χρηστολογική ρήση που λέει να είμα­ στε φρόνιμοι σαν τα φίδια, δηλαδή να φυλάμε το κεφάλι μας. Η γνώμη μου είναι ότι ο σημερινός άνθρωπος, εννοώ ο κληρονόμος της ελληνοεβραϊκής παραδόσεως, δεν μπορεί πλέον να φυ­ λάξει το κεφάλι του. Από τη στιγμή που δεν έχου­ με τα μεγάλα ερείσματα που αθωώνουν κατά κά­ ποιο τρόπο τη ζωή - αυτό κάνουν οι μεταφυσι­ κές αλήθειες - αυτό που μένει είναι να είμαστε πονηροί κα ι δύσπιστοι. Ο Κίργκεγκαρτ έγραφε στο Η μ ερ ο λό γ ιό του ότι ακόμα κα ι στον ύπνο, εί­ χε το ένα μάτι του μισάνοιχτο. Νομίζω ότι η με­ γαλύτερη μορφή πονηριάς είναι να μπορείς να γράφεις περίτεχνα και στο ύψος της δυσπιστίας σου. Υπάρχουν νεότεροι δοκιμιογράφοι που ξεχωρί­ ζουν κατά τη γνώμη σου;

Ν Α Ι. Ο Καψάλης, ο Μπασάκος, ο Σαρίκας, ο Γεράσης... Θα σ’ ενδιέφερε να γράψεις ποτέ μυθιστόρημα, ή σου αρκεί το λογοτεχνίζον δοκίμιο που κάνεις;

ΕΓΩ γράφω ένα δοκίμιο που το επινόησα με βά­ ση τις αδυναμίες μου. Ποτέ δεν είχα μια ακέραιη δημιουργική δυνατότητα. Για να είμαι πάντως ει­ λικρινής δεν εκτιμώ τις περιπτωσάρες. Μου αρέ­ σουν τα μισερά πράγματα, τα σόλοικα, τα κατά τύχην. Πάντως αν έγραφα μυθιστόρημα σίγουρα θα έκλεβα κάποια μυστικά από το γράψιμο της Ζατέλη, του Τατσόπουλου κα ι της «Αφρικής» του Αρανίτση. Το πρόβλημά μου είναι ότι τα θέ­ ματα μου πάνε κόντρα στον τρόπο που ζω: Θέλω να γράψω για τον Όμηρο (και δεν είμαι φ.λολογος), θέλω να γράψω για το χρόνο (και φυσικά δεν είμαι φιλόσοφος), θέλω να γράψω για τους ξυλοδαρμούς (και δεν είμαι ξυλάς)... _

Τους παρ’ ημίμυ πηγαινοερχομένονς πελάτας ταμά αγαπώμεν ότι το βιβλίον πολύ ηγάπ

ιδόχου Πηγής 21, τηλ. 36.15.433

στον Γκοβόστη, Ζωοδόχου Πηγής 21,

Εκδόσεις Πλέθρον Σειρά:

ΠΡ Ο ΣΩ Π Α ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ Κ ΥΚΛΟ Φ Ο ΡΕΙ

Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο - Ε κ δ ό σ ε ις :

Μ ασ σαλίας 20α, 106 80 Α θήνα,

Τηλ. 36.41.260,36.45.057

συστηματική καταγραφή ΚΕΝΤΡΟ Μ ΑΡΞ ΙΣΤ ΙΚΩ Ν ΕΡΕΥΝΩΝ: Η Σοσιαλιστική Οργάνωση «Φεντερασιόν» Θεσσαλονίκης 1909-1918. Ζητήματα γύρω από την δράση της. Αθήνα, Σ ύ γ χ ρ ο ν η Ε π οχ ή , 1989. Σελ. 313

διαδρομή της «Φεντερασιόν», μιας από τις σημαντικότερες Τ ηοργανώσεις του ελληνικού εργατικού κινήματος, αναλύει

μια ομάδα επιστημόνων του Κέντρου Μ αρξιστικών Ερευνών Θεσ­ σαλονίκης, στο ομώνυμο βιβλίο που εξέδωσε. Η ιστορική ανάλυση περιλαμβάνει τις δύο περιόδους δράσης της «Φεντερασιόν», την οθωμανική κα ι την ελληνική, ενώ προηγού­ νται ένας ενδιαφέρον πρόλογος για τη σημάσία της στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος κα ι μια εισαγωγή με θέμα τις οικονομι­ κές, κοινωνικές κα ι πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Θεσσαλονίκη στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του αιώνα, όταν η «Φεντερασιόν» ιδρυόταν. Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης υπήρξε η μαζικότερη οργάνωση σοσιαλιστικού προσανατολισμού η οποία έ­ λαβε μέρος στην ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (ΣΕΚΕ) που αργότερα μετονομάσθηκε σε ΚΚΕ. Ξεκινώντας τη δράση της στις αρχές του αιώνα, η οργάνωση διαδραματίζει έναν πράγματι πολυδιάστατο ρόλο, καθώς η Θεσσαλονίκη ανήκει στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κα ι συνιστά σπου­ δαίο οικονομικό κα ι πολιτικό κέντρο. Οι συγγραφείς αναλύουν ε­ ξαιρετικά εύστοχα κ α ι σε βάθος αυτές τις συνθήκες με τις οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένη η πρωτόλεια αυτή εργατική, σοσιαλι­ στική κίνηση. απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους κα ι η ένωσή της με την Ελλάδα, φέρνει φυσικά τη «Φεντερασιόν» μπροστά σε νέα πολιτικά δεδομένα, έναντι των οποίων προσπαθεί να προσαρμόσει τη στάση της. Κατά την περίοδο αυτή, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του σοσιαλιστικού κινήματος με αυξημένη ε­ πιρροή κα ι έντονη συνδικαλιστική δράση. Παράλληλα, στις κυριότερες πόλεις της Ελλάδας, το σοσιαλιστικό κίνημα αρχίζει να εμφανίζεται σε άμεση σχέση με τις εργατικές διεκδικήσεις κα ι κ ι­ νητοποιήσεις. Στο διάστημα αυτό, η «Φεντερασιόν» συνδεδεμένη με το διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα, παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις σ’ αυτό. Στο εσωτερικό, αναπτύσσει μια σοβαρή πολιτική δράση, παρά τις διώξεις τις οποίες υφίσταται από το αυταρχικό καθεστώς των βα­ σιλικών κυβερνήσεων κ α ι ανθΐσταται στις έντονες πολιτικές κα ι ι­ δεολογικές πιέσεις του βενιζελικού φιλελευθερισμού. Η δραστήριο-

Η

1X0

%

ΤΙ

ΚΗ

130/εττιλογη τητα αυτή, έντονη κ α ι αδιάλειπτη κ α ι σε άμεση συνάρτηση προς τις πολιτικές εξελίξεις, καθιστά τη «Φεντερασιόν» μια από τις ση­ μαντικότερες κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις της Θεσσαλονίκης με σοβαρή επιρροή στην εργατική τάξη κα ι μεγάλο κύρος ενώπιον των κυβερνητικών αρχών. Αποτελεί σοβαρό εμπόδιο στα σχέδια του Ελευθερίου Βενιζέλου να αποσπάσει τους εργαζόμενους στη δι­ κή του πολιτική. νδιαφέρουσα είναι επίσης η κοινοβουλευτική δραστηριότητα της «Φεντερασιόν» η οποία φαίνεται ότι συλλαμβάνει θεωρη­ τικά τα χαρακτηριστικά κα ι τις επιδιώξεις των κυρίαρχων πολιτι­ κών δυνάμεων της εποχής, δυσκολεύεται, ωστόσο, να διαμορφώ­ σει συγκεκριμένες πολιτικές προτάσεις ως εναλλακτική λύση. Δυ­ σκολίες υπάρχουν επίσης κα ι στην κατανόηση των διεθνών εξελί­ ξεων, όπως κα ι στη συνοχή της οργάνωσης απέναντι στον χαρα­ κτήρα του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως ήταν φυσικό, η Οκτωβριανή Επανάσταση άσκησε μεγά­ λη επίδραση στο ελληνικό, σοσιαλιστικό κα ι εργατικό κίνημα και επιτάχυνε τις εξελίξεις σε ό ,τι αφορά τον πολιτικό κ α ι ιδεολογικό του προσανατολισμό. Το 1918, η «Φεντερασιόν» συμμετέχει τελι­ κά στην ίδρυση του ΣΕΚΕ κα ι μετατρέπεται σε κομματική του ορ­ γάνωση Θεσσαλονίκης. Η έκθεση της ιστορικής διαδρομής της Σοσιαλιστικής Εργατι­ κής Ομοσπονδίας Θεσσαλονίκης από την ερευνητική ομάδα του ΚΜΕ γίνεται με συστηματικότητα, πολύπλευρη αξιολόγηση των ι­ στορικών πηγών κα ι διακρίνεται για τις συγγραφικές της αρετές. Αν κα ι δεν πρόκειται για την πρώτη διατριβή στο θέμα, αξίζει να σημειωθεί ότι σίγουρα ξεχωρίζει για την πληρότητά της. Η πρωτο­ βουλία για τη σύνταξη κα ι έκδοσή της αποτελεί επίσης αξιέπαινη απόφαση, καθώς είναι φανερό ότι η μελέτη αυτή συμβάλλει στην επιστημονική επεξεργασία της ιστορίας του ελληνικού εργατικού κινήματος, πολυσήμαντα χρήσιμη στην εποχή μας.

Ε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΜΟΥΛΑΚΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ

ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Λ Ε Ξ Ι Κ Ο ΤΗΣ Α ΡΧ Α ΙΑ Σ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

1 Στόχος της έκδοσης να βοη­ θήσει με τρόπο επιστημονι­ κό, υπεύθυνο και παιδαγωγι­ κά επαρκή όποιον προσπαθεί να προσεγγίσει τον αρχαίο ελληνικό λόγο. Μαυρομιχάλη 60 - 106 80 Αθήνα Τηλ.: 36.36.083 - 36.07.382

Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

το εκδοτικό έργο του ελληνικού Ιδρύματος Αμυντικής και Εξωτερικής πολιτικής ΥΤΛ

1. Κ Υ Π Ρ ΙΑ Κ Η Α Μ Υ Ν Α . Μέρος Α ' (Σειρά: Ειδικά Σεμινάρια). Α θήνα 1989. Σελ. 122.

ια πρώτη φορά θίγεται από επιστημονικό ερευνητικό φορέα, α­ πό το ελληνικό Ίδρυμα Αμυντικής κ α ι Εξωτερικής Π ολιτι­ κής, το ζωτικό θέμα της άμυνας της Κύπρου με την έκδοση της με­ λέτης «Η Κυπριακή Ά μυνα». Το βιβλίο άποτελείται από αναλύ­ σεις επιστημόνων κ α ι ειδικών της στρατηγικής, καθώς κα ι σχόλια κα ι παρεμβάσεις πολιτικών προσωπικοτήτων κα ι αντιπροσώπων σωματείων κα ι οργανώσεων της Κύπρου.

Γ

πο

%

τι

ΚΗ

επιλογη/131 Ο στρατηγός Ν. Λαζαρίδης, ο καθηγητής Γ. Βαληνάκης και οι δημοσιογράφοι ειδικευμένοι σε στρατηγικές αναλύσεις Π. Κίτσος και Κ. Ιορδανίδης, αναλύουν διεξοδικά κα ι πολύπλευρα την αμυ­ ντική προβληματική της μεγαλονήσου, με δεδομένη την εμπειρία του πρόσφατου παρελθόντος αλλά κα ι ενόψει της μελλοντικής διευθέτησης του συνολικού κυπριακού ζητήματος. Η μελέτη ολο­ κληρώνεται από ομιλίες αντιπροσώπων κυπριακών κομμάτων, εκ­ προσώπων φορέων της Κύπρου που έλαβαν χώρα σε συνεργασία με το Κυπριακό Κέντρο Μελετών. Αναμφίβολα αποτελεί μια ενδια­ φέρουσα μελέτη που έρχεται να καλύψει ένα σοβαρό κενό της βι­ βλιογραφίας κα ι είναι απαραίτητο εγχειρίδιο για το διπλωμάτη, τον ειδικό, καθώς και για κάθε ενδιαφερόμενο στην Ελλάδα και την Κύπρο.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΝΟΜΠΕΛ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

1988 ΝΑΓΚΙΜΠ ΜΑΧΦΟΥΖ

2. ΤΗ. VEREMIS - Υ. VALINAKIS (εκδοτική επιμέλεια): U.S. Bases in the Mediterranean: The cases o f Greece and Spain. Αθήνα 1989. Σελ. 132.

Σ

τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις αρχίζει μια νέα εποχή για το ζήτημα των βάσεων, που κυριαρχεί στην ελληνική επικαιρότητα. Το πνεύμα αυτής της εποχής έχει ήδη αναγγελθεί από το βι­ βλίο «U.S. Bases in the Mediterranean: The cases o f Greece and Spain» που κυκλοφορεί στα αγγλικά. Τρεις διακεκριμένοι επιστήμονες με την έρευνα κα ι τις αναλύ­ σεις τους φωτίζουν το πολύπλοκο θέμα των βάσεων. Ο καθηγητής Γιάννης Βαληνάκης αναλύει την πολιτική διάστα­ ση του ζητήματος των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα μέσα από το πρίσμα της αμερικανικής απόφασης για μείωση της αμερι­ κανικής παρουσίας στις ευρωπαϊκές χώρες, κα ι ενδεχόμενη απο­ μάκρυνση ή μεταφορά τους. Αντιμετωπίζει πιθανές εξελίξεις στο πρόβλημα της παραμονής τους και αναλύει διάφορα σενάρια υπό το φως των τελευταίων πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα. Ο Αντώνης Μπρεδήμας, επίκουρος καθηγητής, αναλύει τα νομι­ κά ζητήματα των αμερικανικών βάσεων με ιδιαίτερη αναφορά και έμφαση στην απομάκρυνσή τους, όπως μπορεί να προκύπτει ερμη­ νευτικά από τη Συμφωνία του 1983. Το βιβλίο με την τελευταία μελέτη του Ισπανού Αντόνιο Μ αρκίνα, ειδικευμένου ερευνητή στα θέματα των βάσεων στην Ισπανία, προσφέρει εξειδικευμένη κα ι βαθιά γνώση του αντίστοιχου φακέ­ λου Ηνωμένων Πολιτειών και Ισπανίας. Η μελέτη αυτή με τις επιστημονικές, πολύπλευρες κα ι εμπερι­ στατωμένες αναλύσεις αποτελεί συνολικά την πιο άρτια, ολοκλη­ ρωμένη και πιο πρόσφατη μελέτη για τις βάσεις. Αποτελεί δε ένα απαραίτητο βοήθημα για τον διπλωμάτη, τον ειδικό των διεθνών σχέσεων καθώς κ α ι για κάθε ενδιαφερόμενο ενός ζωτικού κ αι καυ­ τού θέματος, που έχει απασχολήσει πολιτικά κόμματα, κυβερνή­ σεις και την κοινή γνώμη συνεχώς από το 1974.

3. Από τη Αωζάνη (1923) ως το Παρίσι (1947). Η ισχύς και το κύρος των συνθηκών. Αθήνα 1987. Σελ. 71.

ο βιβλίο αυτό αφορά στην επιστημονική συνάντηση που έγινε Τ στις 21-22 Νοεμβρίου 1986 με θέμα την ισχύ και το κύρος των συνθηκών που αφορούν στις ελληνικές υποθέσεις, από το 1923 ώς το 1947. Περιλαμβάνει εισηγήσεις του πρέσβη Κων/νου Ζέπου και των καθηγητών Χρήστου Ροζάκη για το νομικό καθεστώς των συνθηκών, Γιάννη Βαληνάκη για τις διεθνείς πολιτικές επιπτώσεις τους, Κων/νου Οικονομίδη για την συνθήκη του Μοντρέ, των Θεό-

1988

23 ΑλεξάνδρειαI960... Έξι ένοικοι τηςπανσιόνΜΙΡΑΜΑΡ και ηάμορφηχωριατοπούλα, ηΖόχρα, δίνουντοκλίματης εποχής.

360253536181654

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ ΤΗΛ.: -

132/επιλογη δώρου Κουλουμπή και Δημήτρη Κώνσετα για τους τρόπους επίλυ­ σης των διαφορών και του Αλέξανδρου Αλεξανδρή για τις συμβά­ σεις που αφορούν στις μειονότητες.

4. Η Διασφάλιση της ποσοτικής και ποιοτικής αναλογίας 7/10 στη χορήγηση αμερικανικής βοήθειας προς την Ελλάδα. Αθήνα 1988. Σελ. 105.

ο πρώτο μέρος αυτού του βιβλίου καλύπτει τη νομική, πολιτι­ κή και διπλωματική διάσταση της εξασφάλισης του συσχετι­ σμού δυνάμεων στο Αιγαίο κα ι περιλαμβάνει τις εισηγήσεις των Αντώνη Μπρεδήμα, Γιάννη Καρτάλη, Γιώργου Δημητρακόπουλου, ενώ το δεύτερο μέρος του βιβλίου εξετάζει την τακτική της α­ μερικανικής κυβέρνησης σε ζητήματα βοήθειας και τις θέσεις των ληπτριών χωρών στον αμυντικό, οικονομικό κα ι επιχειρησιακό τομέα. Με το θέμα αυτό ασχολούνται οι Πάρις Κίτσος, Θανάσης Πλατιάς κα ι Φώτης Κίκκηρας.

Τ

5. Οι επιπτώσεις του πολέμου Ιράν-Ιράκ στη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο. Αθήνα 1988. Σελ. 105.

το πέμπτο και τελευταίο βιβλίο του Ε ΛΙΑΜ ΕΠ αναλύονται οι επιπτώσεις του πολέμου ανάμεσα στο Ιράν κα ι το Ιράκ στη Μέση Ανατολή κα ι την Ανατολική Μεσόγειο. Οι Θάνος Βερέμης, Γιάννης Βαληνάκης, Θεόδωρος Κουλουμπής, Λουκάς Τσούκαλης και άλλοι αναλύουν στη διήμερη συνάντηση της Χαλκίδας (18-20 Δεκεμβρίου 1987), που οργάνωσε το ΕΛΙΑΜ ΕΠ, τις επιπτώσεις του πολέμου. Παρουσιάζουν ένα προφίλ των εμπολέμων, κάνουν μια επισκόπηση των περιφερειακών σχέσεων στη Μ. Ανατολή και στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ δίνεται έμφαση στις αλληλεξαρτή­ σεις της Ελλάδας και Τουρκίας στην περιοχή της Αν. Μεσογείου. Επίσης επισημαίνουν την εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων, τις πο­ λώσεις στο αραβικό στρατόπεδο, καθώς κα ι τις κυβερνητικές θέ­ σεις κα ι των ομάδων πίεσης στην Ελλάδα κα ι την Τουρκία. Το Ελληνικό Ίδρυμα Αμυντικής κα ι Εξωτερικής Πολιτικής με την έρευνα κα ι τις εκδόσεις του προσφέρει αναλύσεις και εμπλου­ τίζει με επιστημονική προβληματική τα ζητήματα εξωτερικής πο­ λιτικής και εθνικής άμυνας τής Ελλάδας. Πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του ΕΛΙΑΜ ΕΠ είναι ο καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Θάνος Βερέμης και μέλη του οι καθηγητές Γ. Βαληνάκης, Θ. Κουλου­ μπής, Χρ. Ροζάκης, Π. Καζάκος και Κ. Οικονομίδης, το επιστη­ μονικό κύρος των οποίων αποτελεί εγγύηση για το Ίδρυμα. Τα πέντε αυτά βιβλία που επιλέξαμε για να παρουσιάσουμε αποτελούν ένα μικρό δείγμα της σοβαρής δουλειάς που φαίνεται ότι γίνεται στο Ίδρυμα αυτό.

Σ

ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΖΗ ΤΕΙΤΑΙ από μεγάλο εκδοτικό οί­ κο φιλόλογος για συγγραφή, επιμέ­ λεια βιβλίων που αφορούν στη νεοελ­ ληνική λογοτεχνία κα ι τα αρχαία ελ­ ληνικά. Τηλ. 3631078, Ν. Παπαγεωργίου.

επιλογη/133

ποιητική προσέγγιση της πραγματικότητας μέσ5 από τη διαφάνεια των ελληνικών μύθων ΓΤΛ

ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Μ ΥΘΟΛΟΓΙΑ: 1. Ν ΙΤ Σ Λ Σ ΤΖΩΡΤΖΟΓΛΟΥ: Οι θεοί στον Ολυμπο και άλλες ιστορίες, 2. ΚΑ ΤΕΡΙΝΑ Σ Μ ΟΥΡΙΚΗ : Η αρπαγή της Περσεφόνης και άλλες ιστορίεα, 3. Λ ΙΤ Σ Α Σ ΨΑΡΑΥ­ ΤΗ: Ηρακλής, 4. ΣΟΦΙΑ Σ ΓΙΑ Λ Ο ΥΡ ΑΚΗ : Θησέας, 5. Μ Α Ρ ΙΑ Σ ΒΕΑΕΤΑ-ΒΑΣΙΑΕΙΑΑΗ : Ααίδαλος και Ίκαρος και άλλες ιστορίες, 9. Κ Α Λ Λ ΙΟ Π Η Σ ΣΦΑΕΑΟΥ: Ιλιάδα. Εικονογράφηση: Αννα Μενδρινού. Αθήνα, Α γ κ υ ρ α , 1989-1990. Σελ. 60, 60, 62, 52, 60, 66.

ι μύθοι, οι θρύλοι κ α ι τα παραμύθια, όλα στοιχεία της προϊ­ στορίας του πολιτισμού, συντηρούν τη μνήμη κα ι συναστούν την ταυτότητα κάθε λαού. Λαός χωρίς μυθολογία,, είναι λαός χω­ ρίς προϊστορία. Η μυθολογία αποτελεί το περιεχόμενο της θρησκείας, είναι η ποιητική προσέγγιση της πραγματικότητας κα ι παρακολουθεί τα δειλά βήματα του ανθρώπου στον πολιτισμό, στον αγώνα του με τα στοιχεία της φύσης δηλαδή, τα οποία προσπαθεί να δαμάσει και να κυριαρχήσει πάνω τους, προτού ακόμα επινοήσει τους Θε­ ούς του, κα ι θεοποιεί τα φυσικά φαινόμενα, όσα του προκαλούν δέ­ ος και δεν μπορεί να τα ερμηνεύσει. Οι Θεοί, τους οποίους δημιουργεί σχεδόν «κατ’ εικόνα κα ι ο­ μοίωσή του», είναι άλλωστε βοηθοί κα ι σύμμαχοί του κ ι άλλοτε σφετεριστές, κακοί κα ι τιμωροί του... Έ ρχεται όμως η αυγή του πολιτισμού, που ανοίγει τα μάτια του ο άνθρωπος στη λογική κα ι την καθαρή γνώση. Κλέβει το πυρ από τους θεούς κα ι τους αποδυναμώνει. Αποκτά έτσι συνείδηση της δύ­ ναμης και της υπεροχής του. Αφήνει πίσω του τους ποιητικούς αιώνες, όπου ο μύθος ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα κα ι τις κατα­ κτήσεις του ανθρώπου κα ι μπαίνει σε μια άλλη διαδικασία, που άλλαξε ριζικά τη μοίρα του... Στέκεται κατάντικρυ στην πραγμα­ τικότητα κα ι προσπαθεί να την ερμηνεύσει με τη λογική, να την καθυποτάξει, να της εναντιωθεί, ν’ αποδεσμεύσει δυνάμεις από τη φύση για την αυτοκαταστροφή του... Σήμερα δεν κρύβει η φύση πολλά μυστικά για τον άνθρωπο. Η εποχή μας δεν αφήνει κα ι πολλά περιθώρια στη φαντασία. Είναι κατεξοχήν ρεαλιστική και αντιποιητική. Τότε για τί αυτή η στροφή προς το μύθο; Προς τι η προσπάθεια συντήρησης της μνήμης; Γενικά υπάρχει μια τάση ανακατάταξης. Τώρα που δεν έμεινε σχεδόν τίποτα από τα δημιουργήματα του λαϊκού πολιτισμού, θυ­ μηθήκαμε την Παράδοση! Φαίνεται, ωστόσο, πως κ ι ο σημερινός άνθρωπος έχει ανάγκη να ξαναδεί τον κόσμο μέσ’ από τη μαγεία του παραμυθιού κα ι του ονείρου, μέσ’ από τη διαφάνεια των μύ­ θων, τώρα που έχουν απομυθοποιηθεί τα πάντα κα ι το καθημερινό μάθημα κα ι δίδαγμα στο σχολείο της διεθνούς κοινωνίας είναι η βία, η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο, η οικονομι­ κή υπεροχή· κα ι σε όλα τα επίπεδα ο ανταγωνισμός. Και η ανάγκη επιστροφής στις αρχέγονες εικόνες του κόσμου, που είναι το μυθι-

Ο

παιΙΟιχ

κο

134/εττιλογη κό παρελθόν, φαίνεται πως είναι επιτακτή: Να ξαναβρεί ο άνθρω­ πος το χαμένο παράδεισο της αθωότητας, να ξαναδεί τον κόσμο από την αρχή ή μήπως έχει πλέον αισθανθεί την ανάγκη ν’ απαλ­ λαγεί από βάρος των ευθυνών του για τη ζημιά, που προκάλεσε στη φύση με το να την προκαλεί διαρκώς, ώστε να του γίνει απειλητική κ ι επικίνδυνη για το μέλλον του; Γεγονός πάντως είναι πως ο σημερινός άνθρωπος στρέφει διαρ­ κώς τη ματιά του προς τα πίσω με νοσταλγία κ ι αγκαλιάζει με πά­ θος κ ι όχι χωρίς τύψεις ό,τι εγκαταλειμμένο... Ελληνική Μυθολογία, αυτό το αριστουργηματικό ποίημα, που τροφοδοτεί με γονιμοποιό στοιχεία τη φαντασία των συγ­ γραφέων όλου του κόσμου ανέκαθεν, πράγμα που πιστοποιεί τη διαχρονική λειτουργία των μύθων, δεν μπορούσε να μείνει ανεκμε­ τάλλευτη κα ι στη χώρα μας σήμερα. Τα τελευταία κυρίως χρόνια, παρατηρείται μια σημαντική κινητικότητα στην περιοχή των μύ­ θων, ίσως κ ι ένας οργασμός εκδοτικός. Θα σταθούμε στην εκδοτι­ κή προσφορά της ΑΓΚΥΡΑΣ, Δ.Α. Παπαδημητρίου, για δυο λόγους: 1. Γ ια τί διευθύνεται από νέους ανθρώπους, που διαθέτουν τόλμη κα ι έχουν ένα ευρύτερο πνεύμα στην αντιμετώπιση και 2. Γ ια τί όλοι οι συντελεστές είναι γυναίκες: 10 γυναίκες συγγρα­ φείς, γυναίκα εικονογράφος, γυναίκα επιμελήτρια της έκδοσης! Και η προσπάθεια είναι συλλογική, η συγγραφή είναι συλλογική. Δέκα γυναίκες συγγραφείς κα ι μια εικονογράφος δούλεψαν πά­ νω στις ίδιες πηγές, αλλά η καθεμιά, στο μέτρο των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων της, είδε τη μυθολογική περιοχή, που ανέλαβε ν’ αποδώσει κα ι να μεταπλάσει για τα Ελληνόπουλα, από τη δική της σκοπιά κα ι κάθε τόμος φέρει την ατομική σφραγίδα κάθε συγ­ γραφέα. Έχουμε έτσι ποικιλία ύφους, αλλά κα ι διαφορετικές αντι­ μετωπίσεις, με μοναδική εξαίρεση την εικονογράφηση, που αποτε­ λεί κα ι μια σταθερή στην όλη εκδοτική προσπάθεια. Οι εικόνες, παρμένες από την Ελληνική Μυθολογία είναι χαρού­ μενες, έχουν χρώματα ζωηρά, που δένουν αρμονικά μεταξύ τους, είναι περιγεγραμμένες κα ι αποτελούν μια θαυμαστή χρωματική κα ι ζωγραφική ενότητα, που δένει με τα κείμενα όλων των τόμων και λειτουργούν συμπληρωματικά με τα κείμενα. «Η κάθε σύνθε­ ση κα ι διακόσμηση, ο κάθε Θεός ή ήρωας είναι μια αισθητική με­ τάφραση της αρχαίας εικονογράφησης» κα ι αποσκοπούν οι εικό­ νες στο «να ζωντανέψουν στην παιδική φαντασία όσο το δυνατόν πιο κοντά στις αρχέτυπες φιγούρες» οι ήρωες κα ι οι θεοί. Από τους δέκα τόμους της ΕΛΛΗ Ν ΙΚ Η Σ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ της ΑΓΚΥΡΑΣ κυκλοφορούν από το 1989 οι έξι: Τον πρώτο τόμο έγραψε η Νίτσα Τζώτζογλου κ ι έχει τον τίτλο: Οι θεοί στον Όλυμπο κα ι άλλες ιστορίες. Η συγγραφέας μένει πο­ λύ κοντά στο μύθο, παρακολουθεί τα μυθολογικά γεγονότα και μέσ’ από κάποια εκφραστικά σχήματα δίνει ζωντάνια κα ι παρα­ στατικότητα στο λόγο της, κά τι που χαρακτηρίζει όλα της τα βι­ βλία. Δεν έχει όμως το κείμενο τη χάρη εκείνου της Λίτσας Ψαραύτη ή το παιγνίδισμα της Μαρίας Βελετά-Βασιλειάδη. (Σημειώνουμε εδώ και κάποια λάθη, όπως είναι το(ν) του άρθρου στην αιτιατική του ενικού, που λείπει, καθώς και στο δς(ν), όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από (π) κ.λπ. Και τον άτυχο θεό Διόνυσο ο δαίμονας του τυπογραφείου τον έκαμε άγιο! «Ο έθυμος θεός Διόνυσος»! Σελ.

35). Η Κατερίνα Μουρίκη, που έγραψε τον δεύτερο τόμο: Η αρπαγή της Περσεφόνης κα ι άλλες ιστορίες (γιατί όχι κα ι άλλοι μύθοι, α-

Η

ΠΕΤΡΟΥ Μ Π ΙΚΟΥ: Έντεκα Παράθυρα. Δω­ δώνη, 1989. Σελ. 156. Σε μια εποχή που οι μεν μάζες από πρώην επαναστάτες συνήθως - σταβλίζονται μακάρια τα Σάββα­ τα στις μάντρες των SUPERMAR­ KETS (επιγείων παραδείσων ισλαμικής εκδοχής) αναμηρυκάζοντας την πακεταρισμένη ευτυχία τους, οι δε νεαροί βλαστοί τους πιστεύουν πε­ ρίπου ότι το ψυγείο είναι που πα­ ράγει το βούτυρο ή την ντομάτα, το να αφηγείσαι ιστορίες πείνας της Κατοχής με ήρωες παιδιά, φαντάζει όχι απλώς ανιαρό αλλά επικίνδυνα αναχρονιστικό. Κι όμως ο Π.Μ. τέτοιες ιστορίες είναι τα περισσότε­ ρα διηγήματά του - κατορθώνει να διατηρηθεί αδιάπτωτο το ενδιαφέ­ ρον του αναγνώστη. Και τούτο διότι στην τέχνη δεν έχει πάντα σημασία μόνο τι λες, αλλά ο τρόπος που το λες. Η δεκαετία ’40-'50 είναι ασφαλώς η Μεγάλη εβδομάδα των παθών του νεότερου ελληνισμού. Η λογο­ τεχνία έχει δώσει πολύπλευρες τοι­ χογραφίες αυτής της εποχής, θα λέ­ γαμε μάλιστα ότι η Αντίσταση και τα μετά αυτήν έχουν ως θέμα εξα­ ντληθεί, αν δεν έχουν κατά κόρον επαναληφθεί. Παρά τις παραπάνω δύο αρνητικές συνιστώσες, ο Π.Μ. πετυχαίνει να δώσει ένα βιβλίο που ο αναγνώστης το παρακολουθεί μέ­ χρι τέλους. Πρόκειται για μια συλλογή έντεκα διηγημάτων, τα περισσότερα από τα οποία είναι αντλημένα από τα 0® "

επιλογη/135 φού για μύθους πρόκειται κ ι όχι για ιστορίες;) δοκίμασε τις ικανότητές της κα ι στην απόδοση των μύθων με στίχους, χρησιμοποιώ­ ντας τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Προσπάθεια καθόλου ευκα­ ταφρόνητη, παρά τις μετρικές κα ι τις αισθητικές αδυναμίες που παρουσιάζει το αποτέλεσμα. Για τί ο δεκαπεντασύλλαβος είναι πα­ γίδα. Δίνει μεν την ευχέρεια στο δημιουργό να κινηθεί ελεύθερα, ν’ απλωθεί, αλλά πολλές φορές τον αναγκάζει να παραγεμίζει... Ω­ στόσο, χαιρόμαστε κα ι χαιρετίζουμε αυτή την προσπάθεια κα ι ε­ κτιμούμε ιδιαίτερα την τόλμη κα ι την πρόθεση της Ά γκυρας να υιοθετήσει αυτό τον τρόπο απόδοσης των μύθων, που είναι ποιήμα­ τα κ α ι τυπικά και ουσιαστικά. Μ ακάρι οι εκδότες να τύπωναν και να κυκλοφορούσαν ποιήματα για παιδιά, αυτό το θαυμάσιο είδος του λόγου. Το ποίημα είναι η φυσικότερη σχέση του ανθρώπου με τα πράγματα κα ι τον κόσμο. Κι όμως στις μέρες μας τα ποιήματα είναι τα πιο αδικημένα, τα πιο παραπεταμένα, για να μην πούμε τα αποκληρωμένα, τα απόβλητα παιδιά της εκδοτικής κοινωνίας. Ηρακλής είναι το περιεχόμενο του τρίτου τόμου, που έγραψε η Λίτσα Ψαραύτη. Ξαφνιάζει κυριολεκτικά ο αφηγηματικός λόγος του Ιόλαου, που κατά το παράδειγμα του Ευριπίδη στους Η-

Ο

ρακλείδες, είναι το πρόσωπο του δράματος που ζει στη σκιά του μεγάλου ήρωα και θείου του· κα ι που βλέπει τα γεγονότα' από τη δική του σκοπιά κα ι από τη θέση του αυτόπτη μάρτυρα, του πιο α­ ξιόπιστου απολογητή. Βλέπει πέρα κα ι πάνω από το χρόνο, μέσα στο χρόνο κινούμενος καταγράφει τα περιστατικά. Η συγγραφέας ανάγει τα μυθολογικά γεγονότα κα ι περιστατικά στη σύγχρονη πραγματικότητα κα ι στα ανάλογα περιστατικά και γεγονότα και μέσ’ από τη διαφάνεια της αναγωγής αυτής, καταδει­ κνύεται η λειτουργικότητα κ ι η διαχρονικότητα των μύθων γύρω α­ πό το γιο της Αλκμήνης κα ι του Δία. Η Λίτσα Ψαραύτη δίνει έμφαση στο ρόλο των αφανών ηρώων, έχει ωραίους τίτλους στα κεφάλαια, βλέπει το μύθο από περιωπής, κινείται πολύ ελεύθερα, δίνει βάση στο μυθολογικό περιστατικό και μας το κάνει οικείο, με μια αφήγηση συναρπαστική. Ο Θησέας είναι πρόσωπο μάλλον ιστορικό ή βρίσκεται στο με­ ταίχμιο της ιστορίας κ α ι του μύθου. Είναι ο πιο κοντινός μας ήρωας και το πρόσωπό του φωτίζεται κ ι από τις ανταύγειες της ιστο­ ρίας. Το κείμενο έγραψε η Σοφία Γιαλουράκη. Είναι γοητευτικό, έ­ χει αφέλεια κα ι απλότητα, συνοχή κα ι παραστατικότητα. Η Σοφία Γιαλουράκη ξέρει να μιλάει στα παιδιά, με χάρη, ξέρει να δίνει από το περίσσευμα της καρδιάς της. Τον πέμπτο τόμο έγραψε η Μαρία Βελετά-Βασιλειάδη κ ι έχει τον τίτλο: Δαίδαλος και Ίκαρος, Τάνταλος - Πέλοπας. Η Μ.Β.-Β. εργάστηκε με το δικό της τρόπο. Όπου της δόθηκε η ευκαιρία, χρησιμοποίησε κα ι το στίχο αλλά κα ι τολμηρές εκφράσεις από την καθημερινή ομιλία. Ο λόγος της έχει αμεσότητα κα ι ζωντάνια, εί­ ναι ανάλαφρος κα ι συχνά θυμίζει πεζοτράγουδο. Ο κλήρος για την Ιλιάδα έπεσε στην Καλλιόπη Σφαέλου, η οποία παρακολουθεί τα γεγονότα του πολέμου κ α ι με την πείρα της τα μεταπλάθει κα ι τ ’ αποδίδει μ’ έναν τρόπο ευχάριστο κα ι απλό, σύντομα και συναρπαστικά. Στος τέλος του τόμου αυτού, παρατίθενται τρεις σελίδες με εικόνες-δείγματα-αγγείων, για να δουν τα παιδιά πώς απόδωσαν οι αρχαίοι δημιουργοί με εικόνες τη μυθολογία πάνω στα μελανόμορ­ φα αγγεία τους, ανάμεσα στο 252 κα ι το 350 π.Χ. Σε κάθε τόμο προτάσσεται «σημείωμα του εκδότη», «πρόλο­ γος» της εικονογράφου, ενώ στο τέλος υπάρχει σημείωμα των συγ-

παιδικά βιώματα του συγγραφέα που μεγαλώνει αυτά τα δραματικά χρόνια αντιμετωπίζοντας όλα τα συμπαρομαρτοΰντα. Το πρώτο και εκτενέστερο από τα διηγήματα αναφέρεται στη μικρή ιστορία ενός από εκείνους τους μαστόρους της πέ­ τρας που ορμώμενοι από την εόανδρο Ήπειρο έσπερναν τα καλλιτε­ χνήματα των χεριών τους (εκκλη­ σίες, γιοφύρια) σ’ ολόκληρη την Ελ­ λάδα. Ο λόγος του ανάλογος, κο­ φτερός, λιτός, στέρεος. Ο ρυθμός αφήγησής του ασθματικός, υφολο­ γι κά θα λέγαμε προσεγγίζει εκείνον του Βαλτινού ή του Ιαμαράκη, ενώ θεματογραφικά αλλά και γενικότε­ ρα κάπου συγγενεύει με τον Αγγελόγλου και τον Κοββατζή (νοσταλγικός τόνος και τάση επιστροφής σε καταστάσεις και μνήμες της παι­ δικής ηλικίας, χώρος που διαδρα­ ματίζονται οι εικόνες - διηγήματα). Στα υπόλοιπα σύντομα συνήθως διηγήματα πρωταγωνιστές είναι κυ­ ρίως παιδιά, στρατιώτες με κομμέ­ να πόδια ή χέρια, απόμαχοι της δουλειάς, άνθρωποι που διώκονται για την αντιστασιακή τους δράση κ.ά. Η γραφή κατά τα άλλα είναι πα­ ραδοσιακή, μικροπερίοδη, η αφή­ γηση τριτοπρόσωπη, με επίδραση από την κινηματογραφική τεχνική. Το διήγημα έχει οριστεί ως «φέτα ζωής». Το βιβλίο του Π.Μ. ανταποκρίνεται απόλυτα στον ορισμό και θα λέγαμε χορταίνει με το παραπά­ νω τον αναγνώστη, κι ας μιλάει συ­ χνά για πεινασμένα παιδιά της Κα­ τοχής (πουλιά της καταιγίδας τα ο­ νομάζει κάπου ο Βρεττάκος), και της μετέπειτα εσωτερικής κατοχής.

ΓΙΑΝ Ν Η Σ ΚΟΥΒΑΡΑΣ

136/επιλογη γραφέων «για το δάσκαλο» κα ι ακολουθούν «ερωτήσεις», σχετι­ κές με το περιεχόμενο κάθε τόμου. Παρατίθεται βιβλιογραφία και βιογραφικό σημείωμα της συγγραφέως. Υπολείπονται τέσσερις τόμοι: 6. Ά ννα ς Σαφιλίου: Περσέας και Ανδρομέδα / κα ι άλλες ι­ στορίες.

7. Αγγελικής Βαρελλά: Ορφέας και Ενριδίκη / κα ι άλλες ιστο­ ρίες.

8. Φράνσης Σταθάτου: Αργοναυτική Εκστρατεία 10. Σούλας Ροδοπούλου: Οδύσσεια. Η εκδοτική κα ι συγγραφική προσφορά χαρακτηρίζεται από την τέλεια οργάνωση, τη χρωματική αρμονία, την τυπογραφική αρτιό­ τητα κα ι την ωραία εμφάνιση. Κοντολογίς πρόκειται για εκδοτικό γεγονός αξιοπρόσεχτο. ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

ΛΟ ΤΗ Σ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ - ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ: Λάθος κύριε Νόιγκερ! Εικονογράφηση Α .Ι.Α ., εξώφυλλο της ίδιας. Β ' έκδοση. Συλλογή περιστέρια. Αθήνα, Π α τ ά κ η ς 1989. Σελ.180, 8ο.

ταν ένα κείμενο ξεπερνάει όλες τις συμπληγάδες της ευκολογραφίας και της προχειρότη- /ς κ ι αγγίζει τα όρια της κατόρθωσης, σίγουρα πρέπει να προ' ^τεί, όταν μάλιστα δίνει στοιχεία τοπικής ιστορίας, που τόση " <γκη έχουμε. Κ ι αυτό συμβαίνει με το μυθιστόρημα της Λότης 11 ιροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Λάθος, κύριε Νόιγκερ! Η συγγραφέας με το μυοι τόρημά της αυτό, δίνει μια ενδιαφέ­ ρουσα κα ι τερπνή καλοκαιριν ή ιστορία, που λαβαίνουν μέρος πολ­ λά πρόσωπα, με σημαντικούς ρόλους όλα, από τον κ. Νόιγκερ και τον Φίλιππο ώς τους χωρικούς κα ι τα μικρά παιδιά των οικογε­ νειών, γύρω από τις οποίες σε πρώτο επίπεδο στρέφεται η ιστορία. Ξεκινώντας από απλά, καθημερινά περιστατικά ανάγεται στα γενικά κα ι ιστορικά γεγονότα κα ι μέσα σ’ ένα ευχάριστο κα ι φιλι­ κό περιβάλλον συνθέτει ένα αφήγημα συναρπαστικό με πολλά α­ πρόοπτα. Οι ήρωες κατορθώνουν κα ι συνυπάρχουν, καθένας με τις ιδιαιτερότητές του κα ι ολοκληρώνονται μέσα στον κύκλο των προσπαθειών και των διαφερόντων τους. Με τη μορφή των «αναφορών» η Λ.Π .Α . δίνει πληροφορίες για την περιοχή Τράπεζας Αιγιαλείας κα ι Καλαβρύτων, αλλά πάντα σε συνδυασμό με τα καθημερινά συμβαίνονται έτσι, ώστε το πα­ ρελθόν να εμπλέκεται μέσα στο παρόν κα ι να συναιρείται ο χρόνος.

Ο

αφήγηση προχωρεί γοργά, προοδευτικά, μεστώνει, δένει και κορυφώνεται κυρίως στις ημερολογιακές σελίδες, ακολου­ θώντας συχνά γραμμή τεθλασμένη, ώστε με τις διακυμάνσεις να δημιουργεί κλίμα ανάλογο με την πορεία κα ι την εξέλιξη της ιστο­ ρίας, χωρίς να σπάει η ισορροπία ανάμεσα στα δυο διαφορετικά γλωσσικά επίπεδα, όπου κινείται σκόπιμα, για να μυήσει τους α­ ναγνώστες στην ομορφιά κα ι τη δωρική αυστηρότητα της λόγιας έκφρασης. Χαρακτηριστική επίσης είναι η αμεσότητα, η παρα­ στατικότητα κα ι η δύναμη της περιγραφής, η ροή, η καίρια λέξη, η ζυγιασμένη φράση. Πρόκειται για ένα αξιόλογο κοινωνικοκοϊστορικό μυθιστόρημα, σύγχρονο, μια ματιά στη σύγχρονη ζωή και την τοπική ιστορία.

Η

επιλογη/137 Εντυπωσιακό το εξώφυλλο κα ι εύγλωττο- κα ι τα σχέδια, που πλαισιώνουν κα ι διευρύνουν το κείμενο με την αφέλεια και την α­ πλότητά τους, είναι ανάλογα κα ι υποβοηθούν στην ουσιαστικότε­ ρη προσέγγιση. Ε.Χ.

η καταγραφή της "τρέλας95 σε μυθιστορηματικό λόγο V"T~\

Η Λ ΙΑ ΓΚΡΗ: Το μάτι του ασύλου. Αθήνα, Ν έα σ ύ ν ο ρ α , 1990. Σελ.

ενδιαφέρον κείμενο μαχόμενης λογοτεχνίας αποτελεί το Ε νατελευταίο μυθιστόρημα του Η λία Γκρη. Στις ημέρες μας όπου

η ζφή ολόκληρη τείνει να μεταβληθεί σε ένα άσυλο αποξενωμέ­ νων, παραληρούντων κα ι μη επικοινωνούντων, «Το μάτι του ασύ­ λου», έρχεται ως ψυχρολουσία, με τη φιλοδοξία, φαντάζομαι, να αποσπάσει για λίγο τον Νεοέλληνα από τον ταραγμένο και με συγ­ χυσμένα όνειρα κοινωνικό του ύπνο. Ο ήρωας του βιβλίου, ένας νέ­ ος από την επαρχία, με υποσκαμμένο ήδη τον ψυχισμό του από έ­ ναν φασίστα, αυταρχικό πατέρα κα ι μία ψυχοπαθή κατά τα φαινό­ μενα μητέρα, φτάνει στην Αθήνα αναζητώντας την προσωπική του πρόοδο. Η συμβίωση με τον αστυνομικό αδελφό του, η φοίτηση στο σχολείο και η αποτυχία του εξαιτίας ενός διαταραγμένου κα ­ θηγητή, η θητεία του στο στρατό, η εργασία του στα διάφορα εργο­ τάξια, θα δώσουν το τελειωτικό χτύπημα στον εξασθενημένο του ψυχισμό εισάγοντάς τον στον τρομακτικό κόσμο της ψύχωσης. Ε­ κ εί όπου οι φόβοι του όλοι με τη μορφή της καταδιω κτικής μανίας θα καταλάβουν τη συνείδησή του, οδηγώντας τον εντέλει στο άσυ­ λο. Στο χώρο των πάσης φύσεως καταδιωγμένων, εξαθλιωμένων, διασπασμένων. Έναν χώρο όπου δεν θα βρει βέβαια την ψυχο­ θεραπεία, αλλά τη φαρμακευτική καταστολή των ενοχλητικών συμπτωμάτων του. Έ χει γίνει πλέον επικίνδυνος. Ασφαλώς και για τον εαυτό του. Δεν είναι αυτό όμως εκείνο που ανησυχεί τους άλλους. Τους ανησυχεί το ότι έγινε επικίνδυνος για τους ίδιους, για την ηρεμία τους, τη λογική τους, τους κοινωνικούς τους κανόνες, τον καθωσπρεπισμό κα ι την ευταξία τους. ανθρώπινοι τύποι κα ι τυπικές ανθρώπινες στάσεις δια­ ΒΟ ασικοί γράφονται από τον Ηλία Γκρη με σκληρή ακρίβεια. αστυνομικός αδελφός: Αυταρχικός, εαυτούλης, προσαρμο­ σμένος χωρίς ερωτηματικά κα ι ανησυχίες, μικρός ανθεκτικός στυλοβάτης της κοινωνικής μας οργάνωσης. Ο 'Αγγελος: Φίλος του Βάκη κα ι του συγγραφέα, «ισορροπημέ­ νος», επιτυχημένος στην εργασία του, άνθρωπος με καλή καρδιά, μάγκας, καμάκι, αναζητά την έκφραση του νοήματος της ζωής στην προσωπική του επιβεβαίωση έναντι του άλλου φύλου. Ο μοναχός στις διάφορες μορφές του: Λιποτάκτης, αυτοκυνηγημένος από την ανθρώπινη ζούγκλα, εγκλωβισμένος με τις αδυνα­ μίες του σε ένα άλλου είδους άσυλο όπου διοικεί ο θεός. Δεν θα κα­ ταφέρει ούτε αυτός να συμπαρασταθεί ως συνάνθρωπος στο «δια­ φορετικό» που αντιπροσωπεύει ο Βάκης. Αντίθετα θα συμβάλλει στην κατάρρευσή του.

πεζό

*<Ρ>ια

ΥΚ

138/επιλογη Ο Ηλίας: προφανώς ο ίδιος ο συγγραφέας. Θλιμμένος παρατη­ ρητής, οργισμένος, γκρινιάρης, ενίοτε μπερδεμένος, αδύναμος και αυτός μπροστά στην πορεία των πραγμάτων. Ο ψυχιατρικός νοσοκόμος: φύλακας ψυχών, παραλήπτης προς φύλαξιν των ανθρώπινων πακέτων-τρελών, που οι συγγενείς τους θα πετάξουν στο άσυλο. Ο παραδοσιακός ψυχίατρος: ειδικός νόμιμος καταστολεύς αυ­ τής της «άλλης κατάστασης» όπου διαγνώσκοντας, κατατάσσοντας, εξουδετερώνοντας, μάχεται την τρέλα γύρω του κα ι το φόβο της μέσα του. Τέλος, μοναδική πνοή αισιοδοξίας, δυστυχώς όμως μόνον θεωρητικώς - η κοινωνία δεν είναι έτοιμη για το πείραμα της Τεργέ­ στης - ο νεαρός εξτρεμιστής ψυχολόγος, μαθητής του Φράνκο Μπαζάλια, φορέας του καινούριου στο άσυλο. Παραιτημένος ό­ μως ή διωγμένος κ α ι αυτός. ίναι η πρώτη φορά απ’ όσα γνωρίζω που ένας λογοτέχνης μας τολμά να προσεγγίσει το πρόβλημα «τρέλα» ψυχοκοινωνικά. Ό χ ι βέβαια με την επιστημονική ακριβή σημασία του όρου. Ά λλω σ τε δεν είναι ειδικός κα ι το ξέρει. Κατάφερε όμως να περι­ γράφει το εσωτερικό ταξίδι ενός ψυχωσικού, καλύτερα από κάθε ειδικό. Κατάφερε, κυρίως, να βάλει με όλη την απαιτούμενη σκλη­ ρότητα αμείλικτα ερωτήματα. Ο ήρωας του βιβλίου φθάνει στην Αθήνα γεμάτος όνειρα. Για τον Α ή Β λόγο τρελαίνεται. Π αίζει ρόλο σε αυτό κ α ι κάποια προδιάθε­ ση; ίσως. Ποιος βοηθάει όμως τον Βάκη να προσανατολιστεί στο εφιαλτικό εσωτερικό του ταξίδι; Τα χάπια κα ι το ηλεκτροσόκ; Μπορούν αυτά από μόνα τους να έχουν - αν έχουν - θεραπευτικό αποτέλεσμα; Πού είναι η ψυχοθεραπεία, η καθοδήγηση του απο­ προσανατολισμένου ταξιδιώτη από τον ειδικό; Είναι τα ερωτήμα­ τα που βάζει αναπάντητα στον αναγνώστη η όλη πορεία του Βάκη, η όλη πορεία του βιβλίου. Τ ι γίνεται λοιπόν με το πρόβλημα της τρέλας; Υπάρχει ελπίδα; Υπάρχει προφύλαξη; Η Ιστορία του Βάκη αφήνει τον αναγνώστη με ένα αίσθημα απαισιοδοξίας. «Το μάτι του ασύλου» θα μπορούσε να κλείνει με τη φράση του Φουκώ που ο συγγραφέας προτίμησε να βάλει στην αρχή, «Ο κό­ σμος βουλιάζει μέσα 'σττμ/^οικρυμενική μανία. Η νίκη δεν είναι του Θεού ή του διαβόλου. Είναι νίκη της' τρέλας».

Ε

ΛΕΩΝ ΙΔΑΣ ΚΥΒΕΛΟΣ

αγωνία για μη-παραίτηση W \

ΤΟΛΗ Κ Α ΖΑΝ ΤΖΗ : Το τελευταίο καταφύγιο. Αθήνα, Ν εφ έλ η , 1989. Σελ. 155.

ο «τελευταίο καταφύγιο» είναι ένα ακόμα βιβλίο που έρχεται να προστεθεί, κομίζοντας κα ι πάλι τις μνήμες, τις ανησυχίες, και τους προβληματισμούς - χαρακτηριστικά λογοτεχνικά γνω­ ρίσματα του συγγραφέα Γ.Κ. - σε μια αλυσίδα έργων, που σχεδόν πάντα περιέχουν την αγωνία για μη-παραίτηση, από ένα ανασκάλεμα που ισοδυναμεί με την ίδια την ύπαρξη. Και αυτό διαφαίνεται από μια σειρά χτυποκάρδια του συγγραφέα, που όντας ακόμη νέος θέλει, κα ι φυσικά το μπορεί, να εμπλουτίσει πεζογραφικά τόσο την ήδη μεγάλη παραγωγή των ανθρώπων της συμπρωτεύουσας, όσο

Τ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΗΛΙΑΣ ΛΕΞΙΚΟ ΟΜΟΗΧΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

ΛΕΞΙΚΟ

ΟΜΟΗΧΩΝ Λ ΕΞΕΩ Ν ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Για το μαθητή ή το σπουδα­ στή, η εντόπιση αυτής της κατηγορίας των ελληνικών λέξεων που επιχειρεί το ΛΕ­ ΞΙΚΟ ΤΩΝ ΟΜΟΗΧΩΝ ΛΕ=ΕΩΝ μπορεί να αποδειχθεί ένα ευχάριστο εκπαιδευτικό παιχνίδι, μέσα στο οποίο θα διδαχθεί τη διάφορη ερμη­ νεία και ορθογραφία τους. Μαυρομιχάλη 60 - 106 80 Αθήνα Τηλ.: 36.36.083 - 36.07.382

επιλογη/139 επίσης και την ελληνική λογοτεχνία στο σύνολό της. Δίνοντας έ­ τσι συνέχεια σε μια αρχή που χρονολογείται από δεκαπενταετίας κα ι προσφέροντας λογοτεχνικά συνειρμική παράθεση γεγονότων και καταστάσεων. Ο Τόλης Καζαντζής με το τελευταίο βιβλίο του, χωρίς να επιτυγχάνει τεράστια βήματα προόδου σε σύγκριση με τα προηγούμενα έργα του, βάζει ωστόσο τις βάσεις για μια νέα προ­ σπάθεια, που από δω κ ι εμπρός θα εναρμονιστεί με τη δυναμική σαφήνεια και απλοποίηση των θελγήτρων της λογοτεχνίας, προ­ σπάθεια άμεση, αλλά σκληρή, ακαριαία κα ι συνάμα διαρκής, τέ­ λος γόνιμη κα ι πολλαπλά χρήσιμη. α ήταν τελείως περιττό να πει κανείς, ότι ξανά η ραχοκοκαλιά της νέας συλλογής διηγημάτων του Τ.Κ. στηρίζεται στην τερατώδη του μνήμη. Αυτό σημαίνει ότι κα ι πάλι ο κύριος άξονας που κινεί το χέρι του έρχεται απ’ το παρελθόν, άλλοτε για να κατα­ γράψει μια ιστορική στιγμή, άλλοτε μια καθημερινή αλλά μεγαλύ­ τερης σημασίας διάθεση που πέρασε φευγαλέα απ’ τη ματιά του και άλλοτε για να επιστρέφει σε χρόνια δύσκολα κα ι μη επανα­ λαμβανόμενα, που τον χάραξαν βαθιά, αφήνοντάς του τα σημάδια τους. Η μνήμη, λοιπόν, το κυριότερο στοιχείο αντιπαράθεσης, α­ ντιπαλότητας, σύγκρουσης έρχεται δημιουργικά να ταυτίσει τους σημερινούς γκρίζους ορίζοντες, έρχεται να τους ανατρέψει και εν τέλει να προσδιορίσει με σαφήνεια το σημερινό μας πρόσωπο, σαν ένα είδος αυτοκριτικής, που είναι αναγκαία για συμπεράσματα κα ι απόπειρες αυτοελέγχου. Μ ’ αυτή τη λογική, ότι θυμάται ο Τ.Κ. απ’ το παρελθόν, δεν επαφίεται κα ι δεν επαναπαύεται σε ασχημά­ τιστους βιολογικούς ακρογωνιαίους λίθους, αλλά το αντίθετο επι­ διώκει να βρει αφορμές, αιτίες κα ι δικαιολογητικά, για μια ζωή που στράβωσε στην πορεία, για μιαν απροκάλυπτη βαρβαρότητα που θα συγκλονίσει το παρόν κα ι που με τη σειρά του θα προσφύγει στο μέλλον αφήνοντας τους νέους ανθρώπους έξω κα ι μακριά από τις αστείρευτες εθνικές μας πηγές. Ο συγγραφέας δεν κάνει, φυσι­ κά, ιστορική ανάλυση, αλλά πολύ διακριτικά μας μεταφέρει στους κόλπους του, αφού κανείς αναγνώστης δεν μπορεί ν’ αντισταθεί στη γλαφυρή κα ι συναισθηματική του έκφραση, αφού κανείς δεν αφήνει να του ξεφύγει μέσα από τα χέρια του, ένα ερέθισμα κα ι ένα βίωμα συγκλονιστικό και, το κυριότερο, ανυστερόβουλο που του προσφέρεται.

Θ

το «τελευταίο καταφύγιο» δεν υπάρχουν μόνο διηγήματα που προέτρεψε στο δημιουργό η βασανιστική επιρροή της μνήμης κα ι των συνειρμών, αλλά και διηγήματα λογοτεχνικής τριβής και φαντασίας. Το έργο θα μπορούσε να χωρίζεται σε δύο μέρη, τα ο­ ποία θα είχαν αρκετή θεματολογική απόσταση, αλλά ο συγγραφέ­ ας προτίμησε ίσως κ α ι από το χρόνο που τα έγραψε, να τα παραθέ­ σει με τέτοιο τρόπο, ώστε ο αναγνώστης να πετάγεται από τη λυ­ πημένη τροχιά των χρόνων της κατοχής στο χιούμορ της ιδανικής κλοπής κα ι από την αποτροπή της προ τριακονταπενταετίας βιαιότητας στο σύγχρονο κόσμο των κλειστών διαμερισμάτων. Έ ­ τσι με τη μεγάλη εναλλαγή εικόνων που αναφύονται έχοντας στό­ χο πάντα το συναίσθημα, στο τέλος κατασκευάζεται ένα κολάζ απ’ το οποίο δεν λείπει κανένα στοιχείο από κείνα που θα χαρα­ κτήριζαν το έργο σαν έργο άλλης εποχής. Το αντίθετο, λειτουργεί, πέρα από οποιαδήποτε σκοπιμότητα, σαν μια πολυδιάστατη και συνάμα αταλάντευτη προσωπική μαρτυρία, έχοντας πάντα βέβαια στο πλευρό της, την ισχυρή λογοτεχνική φλέβα του δημιουργού κ ι ακόμη περισσότερο το απαράμιλλο γλωσσικό κα ι εκφραστικό του ύφος.

Σ

ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ (Νέες εκδόσεις) Γιάννης Σολδάτος ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ (Υ* τ ό μ ο ς )

Νίκος Κολοβός ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ιβάν Κριστ 0 ΧΡΥΣΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ

Στήβεν Χηθ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ

Ακίρα Κουροσάβα ΚΑΤΙ ΣΑΝ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ακίρα Κουροσάβα 0 ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΜΕΝΟΣ

Ζαν Λυκ Γκοντάρ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ερίκ Ρομέρ ΤΟ ΓΟΝΑΤΟ ΤΗΣ ΚΛΑΙΡΗΣ Ζωοδόχου Πηγής 17 36.13.137

140/επιλογη ια άλλη παράμετρος που δε θα έπρεπε να περάσει απαρατή­ ρητη είναι το, εκ νέου, ολιγοσέλιδο της συλλογής, πράγμα που καθιστά τον Τ.Κ. γνήσιο εκπρόσωπο της νεότερης γενιάς πεζογράφων της Θεσσαλονίκης. Για μια ακόμη φορά θέματα που θα μπορούσαν να εξελιχθούν κα ι να μετουσιωθούν σε ευρύ φάσμα, δουλεύονται ελλειπτικά κα ι συγκρατημένα, με γλώσσα γνήσια και αφοπλιστική, χωρίς - εκτός από λίγες περιπτώσεις - κουραστι­ κές αναλύσεις, έστω κα ι αν αυτός ο τρόπος δεν είναι πάντοτε ο ενδεδειγμένος, ιδίως για κάποιου είδους πλοκή που δεν άπτεται τόσο των συγκινησιακών μας τομών. 'Έ τσ ι το «Τελευταίο καταφύγιο», απολαμβάνει κα ι αυτό όπως κα ι τα προηγούμενα έργα του Τ.Κ., μιας απολαυστικής, προβληματισμένης και, σχεδόν, παραδομένης από ενστάσεις ανάγνωσης, μια κ α ι όλα κινούνται προσχεδιασμένα από χέρι που κατέχει απόλυτα και μυστικά την τέλεια χρή­ ση της γλώσσας. Δεν έχω σκοπό να διακρίνω κάποιο από τα διηγήματα σαν το πιο πλήρες θεματικά κα ι γλωσσικά, για τί όλα διαθέτουν αυτές τις αρετές κα ι όλα - πραγματικά - δίνουν τη διάσταση εκείνη που πρέπει να χαρακτηρίζει ένα έργο τέχνης. Α ς υποθέσουμε κα ι ας ευ­ χηθούμε το «καταφύγιο» του Τ.Κ. να μην είναι το «τελευταίο» και να συνεχίσει με την προσφορά του να ενεργοποιεί τα ελληνικά γράμματα, σε μια περίοδο που κατέχονται από αναρίθμητες κακο­ γραμμένες αφελείς ιστορίες. Με λίγα λόγια η λογοτεχνία έχει μεν ανάγκη την ανανέωση κα ι τους νέους ανθρώπους, εκείνοι όμως που άφησαν το στίγμα τους, οφείλουν πάνω απ’ όλα να το υπερα­ σπίσουν. ΧΡΗΣΤΟΣ Π ΑΠ ΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Μ

μαγευτική έως μαγική ευστοχία λέξεων ν~ΓΛ

ΒΙΚΤΩΡΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ: Μειλίγματα. Αθήνα, «Διάττω ν», 1990. Σολ. 56.

ι λέξεις ξεχωριστές, βαρύσημες, σημεία πλούσιας εσωτερικής έως κοσμογονικής αναστάτωσης, επισημαίνουν ακόμα και πνευματικές διεργασίες λησμονημένες στα βάθη των αιώνων ζωι­ κής παρουσίας, πέραν από την άμεση εικόνα του παρόντος. «Μειλίγματα», που θα πει χοές, προσφορές που ημερεύουν, μα­ λακώνουν τις χθόνιες αμείλικτες θεότητες, τις τρυφερεύουν, εξιλε­ ώνουν τις μοίρες, κάνουν μειλίχια τα «πνεύματα» τα δυσμενή για τον άνθρωπο: «Εμφανίσου στη χειμωνιάτικη νύχτα/ άστρο του Βωμού Θάρρος του ναύτη/ θάλασσα οργισμένη σπλαχνίσου/ το φύλλο που τρέμει/ Κεραυνέ το θνητό σώμα σεβάσου/ Να πιστέψω θέλω πάλι και να ξαναγυρίσω/ σε κατοικημένα δ ώ ματα/ του αγριμιού τη θλίψη να εγκαταλείψω / σε μάτια να καθρεφτίζομαι/ όχι πια σ ’ ερημικά νε­ ρ ά / και στο Λόγο να εμπιστευθώ/... Εμφανίσου στη χειμωνιάτικη νύχτα/ για τους χαμένους στον Π ό ν το / ελπίδας διοσημία. Σημάδι θεϊκό (του Δία) «διοσημία» δώσε ελπίδα στον απελπι­ σμένο. «Θάρρος ναύτη» (Ά σ τρ ο του Βωμού, σελ. 30). Ο απέριττος εξομολογητικός τόνος του Σαπφικού (σ. 31) σε κά­ νει να μετέχεις στη θλίψη της ποιήτριας «τώρα που σώπασε ο ω­ ρ αίος/ κορυδαλλός - που όλο ποθούσε/ όμως δεν έγινε ποτέ να

Ο

ποι n<rn

επιλογη/141 ’ρ θ ει/σ το περιβόλι μου στη δάφνη/ χαράματα να κελαϊδήσει». Ό ­ μως ελπίζεις μαζί με την ποιήτρια κ α ι εύχεσαι όταν θα ξαναρθεί στη γη «ν’ ακούσει το φτερούγημά το υ / το λάλημα το επ ικ λη τικό / και την άλλη νειότη να ντυθεί/ εκείνη που αγαπούσε/ κι αμείωτη έβλεπε στο μέτωπό της». (Το ποίημα αφιερωμένο στον Τάσο Λειβαδίτη). Κι ακόμα ευγνωμονείς «τις μεταμέλειες της» που μας δώ­ σανε τούτο το εξαίσιο μέλος, για να μας θέλξει με τη «θνητή της μουσική». ια φωνή διακριτική, ψυθιριστή σχεδόν, χαμόγελο λίγο στε­ νόχωρο, άρθρωση καθαρή, λέξη μια μια διαλεγμένη, μάτια στιγμές μισόκλειστα, λες κ ι αυτά τα λόγια, οι στίχοι, οι στοχασμοί που προβάλλουν από την τρυφερή φωνή των εκβαθέων, δεν μπο­ ρούσαν να ’ναι άλλοι. Ούτε μια λέξη διαφορετική δεν μπορούσε να φύγει από τα λεπτά διεσταλμένα χείλη: «... μπρος στην ερημική μου πόρτα, γιασ εμί/ που παρατείνεις φθινόπωρο προχωρημένο/ την άνθισή σου την ε ξω τικ ή / ...η νάρκη του χειμώ να/ θα με κοιμήσ ε ι/ θα μεταγγίσει τους χυμούς μ ο υ / βαθειά στις θυγατέρες ρ ίζες/ αλλά εγώ η ίδια, ...η στοχαστική, η παρμένη, φεύγω», (σ. 35), Έ ­ νας λυγμός που σφίγγει το λαιμό. Τον βγάζεις εσύ, όχι η ποιήτρια. Βλέπεις το ευγενικό της χαμόγελο, το καρτερικό. Αυτή τη δέχτηκε τη μοίρα της: το χρόνο. Κ ι όμως σκέφτεσαι: Ό χ ι, είναι άδικο. Εί­ ναι πολύ νωρίς. Πριν την ώρα της. Γιατί; «Νωρίς πέσαμε σε χειμέ­ ρια νάρκη./ Μ ας δένει ο φόβος κι η συνήθεια/... Κάποτε μας κε­ ντρίζουν τα όνειρά μας» «Μα να τινάξουμε τη νάρκη δεν αποφασί­ ζουμε/ κι οι αισθήσεις όλο πιο πολύ βουλιάζουν»/ Βουβό το σώμα η ψυχή νωθρή/ «Ποια επανάσταση θα μας θερμάνει πάλι (σ. 26, Νωρίς). Ναι. Κάποια επανάσταση, που πάντα ενεδρεύει κ ι είναι η ίδια η Ποίηση. Αυτή μας διασώζει την τελευταία στιγμή από «της μέδου­ σας το ναρκωτικό το δήγμα», όπως το δελφίνι του Αρίωνα τον μυ­ θικό κιθαρωδό. Κι είναι ένας εξαίσιος κιθαρωδός η Β.Θ. και η ποί­ ησή της, που μας τραγουδάει κ α ι βοηθάει να «εναντιωθούμε στης λογικής την τάξη», μας μεταφέρει «στης Μουσικής την άχραντη αιώρα», μας βυθίζει «σε νοητά δάση», «στη ρέμβη της» κ ι εκεί «ο δήμιος των ενθουσιασμών δεν θα μας βρει»...

Μ

ια ποιήτρια από τις πιο σημαντικές που ανήκει στις νεότερες γενιές η Β.Θ. εκφράστηκε από την πρώτη της εμφάνιση (1957) με την πολυσημία του φτασμένου, του ώριμου τεχνίτη του λόγου στο χώρο της αισθητικής έκφρασης μιας πλούσιας, μιας τα­ ραγμένης εποχής. Για να δώσει μορφή κα ι σχήμα από τα προσωπι­ κά, τα ατομικά της άγχη έως τά όνειρα και τις εξάρσεις του ελλη­ νικού λαού της μεταπολεμικής κοινωνικής μας ζωής έως τις μέρες μας. Προικισμένη με τον μέσα της πλούτο κα ι το πολύτιμο υλικό ευρηματικών λέξεων κα ι τη μουσική τους, κατορθώνει ν’ αφαιρεί το βάρος των προβλημάτων κα ι μεταφέρει τον αναγνώστη της σε σφαίρες έξαρσης τέτοιας που μόνο η Ποίηση μπορεί να πετύχει. Το ποιητικό βιβλίο πάντα μου δίνει την αίσθηση ενός οικείου χώ­ ρου που σου ανοίγει τις πόρτες του ο ποιητής κα ι σε ξεναγεί στα ενδότερα, στους καθέκαστα χώρους που έζησε την εσώτερη ζωή του με τις συγκινήσεις, τους στοχασμούς, τις θλίψεις κα ι χαρές, ό­ σα τον συγκλόνιζαν γενικά και τα εβίωσε μόνος σιωπηλά, βουβά βαθιά. Μ ’ ένα στίχο, με μια λέξη, με μια εικόνα σε κάνει κοινωνό, σου κάνει την τιμή να σου μιλάει εκ βαθέων, να μοιράζεσαι μαζί του τις οδυνηρές και τις χαρούμενες στιγμές ολόκληρης ζωής, που συνθέτουν την υφή του καθρέφτη κα ι του κοινωνικού συνόλου πα-

Μ

ΕΚΑΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

Ο ΡΘ Ο ΓΡ Α Φ ΙΚ Ο Λ Ε Ξ Ι Κ Ο ΤΗΣ^ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

1 Στίχος του λεξικού του Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ή­ ταν να μην αφήσει έξω καμιά, κατά τό δυνατό, λέξη που χρησιμοποιούν σήμερα οι Έλληνες. Ακόμη και το λεξι­ λόγιο που ως τώρα έχει δια­ μορφωθεί, για να καλύψει τις ανάγκες της σημερινής προ­ ηγμένης τεχνολογίας, βρήκε τη θέση του στο λεξικό αυτό. Μαυρομιχάλη 60 - 106 80 Αθήνα Τηλ.: 36.36.083 - 36.07.382

142/επιλογη ράλληλα, με τον πλούτο των δονήσεών του κ α ι τις ευαισθησίες του. Είναι μια ιδαίτερη τιμή που πάντα συγκινεί κα ι πάντα φέρνει στα χείλη μου τη λέξη: «Ευχαριστώ». ΕΦΗ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΥ

ο κινητός χρόνος και τα αμετακίνητα ερωτήματα t-r-v Γ. ΚΟΤΣΙΡΑ: Η μυθολογία των προσώπων και άλλα ποιήματα Αθήνα, Α στρολάβος - Ευθύνη. Σελ. 87. «Οι μητέρες των Μαρτύρων ατενίζουν τα σωπαίνοντα καμπαναριά της Μητρόπολης» (Α. Νικολάου) α ’ναι άραγε μια ηχηρή σιωπή, η άηχη εποχή μας, σ’ ένα σταυροδρόμι ενατένισης όσων παρέχει ο παρελθών χρόνος κα ι όσων υποψιάζει ο παρών; Τ ι απαιτεί κα ι επαιτεί η φωνή της εποχής μας από τις λογοτεχνικές κορυφώσεις που προβάλλουν με ιδιότητες Μαρτύρων της Ύπαρξης; Τα όρια κ α ι οι όροι του χρόνου μοιάζουν κατεδαφισμένα καθώς δια της «Μυθολογίας των προσώπων» του ρεμβάζοντος Γ. Κότσιρα ενοικούν μέσα στα διαλογοποιημένα ποιήματά του. Με οικοδε­ σπότη τον παρόντα χρόνο στη φωνή του ποιητή καλούνται τα «σωπαίνοντα καμπαναριά» να ηχήσουν σαν ζώσες φωνές. Με ζώσες τ ις φωνές των Κάλβου, Καβάφη, Κάφκα, Φιλύρα, Καρυωτάκη κ.ά., κα ι τις αντιφωνήσεις του Γ. Κότσιρα εξαρθρώνεται η φθορά του χρόνου κα ι ζωντανεύει με τις φλόγες του παρόντος το συναίσθημα. Τ ι να ’ναι εκείνο που προκαλεί μια υιοθεσία συμπεριφοράς κατά την οποία τα ζεύγη εννοιών ενεργοποιούνται σαν χαρακτηριστικά και διατηρούνται παρ’ όλη την αντίθεσή των; Πώς γίνεται ο Κάλβος αθώος κα ι ένοχος όταν αποστάζονται τα γεγονότα κα ι η ερω­ τηματική απάντηση επί της ποιήσεως:

Ν

«Αθώος άραγε μες στην κατακραυγή; Να είχες δίκιο Αφού γείτονας κάποτε δεν χαιρετήθηκες με τον Διονύσιο» Και εδώ μια παρένθεση, ένα προσκλητήριο στην όραση κα ι στον στοχασμό του σύγχρονου κόσμου, αυτού που ξετυλίγεται ενώπιον μιας αναστατωμένης κα ι πάσχουσας ευαισθησίας· ένα προσκλη­ τήριο με δύο στίχους του Β. Λεοντάρη καθώς αποτυπώνονται εκεί­ να που γίνονται κα ι ξεγίνονται: «Αυτό μας έμελλε, τρεκλίζοντας να διασχίζουμε ο ένας τον άλλο δίχως ν’ ανταμώνουμε» αι όσα ξαναγίνονται επί του χάρτου ή της τέχνης να στολίζουν τη φλογισμένη ύπαρξη η οποία διατηρεί εκκρεμή την αμετάκλητη στιγμή της. Καθώς θυμάται κ α ι κοιτάζει ο Κότσιρας «πώς τελετουργικά ά­ ναβες ένα ένα τα κεριά» φέρει το καβαφικό νόημα, εκείνο που ενα­

Κ

JTOI

n<rn

επιλογη/143 ποθέτει το πέρασμα του χρόνου σε πρόσωπα, σε έντεκα τρίστιχα, έντεκα συναισθήματα - κορυφώσεις ενός διαλόγου, εκείνου του Αλεξανδρινού με τον κόσμο. Ένα ποίημα το Κ.Π. Καβάφης (σ.

15-16), μια ανομολόγητη αναφορά, με αποδέκτες τους κριτικούς και την κριτική της τέχνης καθώς ζευγαρώνει σε μια μόνιμη σχέση με τη φλυαρία μ’ έναν άσκεφτο πλεονασμό. Και σε μια κατάσταση με προοπτική στο χρόνο, όπως την αποτυπώνει ο Κάλβος: «Ημείς όμως χηρεύομεν», ενεργοποιούνται ευαισθησίες στην απόδοση ηχηρών σιωπών που ενοικούν στην ύ­ παρξη. Και με εκείνον έτοιμον και θαρραλέον ν’ ανοίγει τη θύρα των παραμορφώσεων: «Σ’ ένα γιγαντιαίο έντομο χωρίς και ν’ αλλοιώσει την δική σου ψυχή» ΕΚΑΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ακούμε τα βήματα του Κάφκα καθώς στριφογυρίζουν στην εμμονή του εγκλήματος που: «ούτε το σκέφθηκες - ούτε καν έγινε ποτέ» Και εδώ ας καλέσουμε δυο φωνές καθώς κινούνται προς το έ­ γκλημα της ύπαρξης. Η μια, μας έρχεται μέσα από τον κήπο της ποίησης όπως αυτή βλασταίνει στους στίχους^ «Την καταδίκη μου ζητώ την ενοχή μου θέλω ν’ αποδείξω μα όλα τα δικαστήρια με αποπέμπουν δεν αναγνωρίζουν το έγκλημα της ύπαρξης» (Β. Λεοντάρης) Η δεύτερη μας συναντά καθώς ανθίζει στον λόγο που ελέγχει την κούραση και την αδυναμία, εφευρίσκει τον υπερασπιστή της στις δυνατότητες του σκεπτόμενου όντος. Είναι η στιγμή του δοκιμιακού λόγου δια του Σιοράν όταν μέσα στην παραφορά του γράφει: (σ.σ. υπενθυμίζοντάς μας τον Μαγιακόφσκι): «Οι φαρμακοποιίες δεν διαθέτουν κανένα ειδικό φάρμακο κατά της υπάρξεως». Ίσως γιατί υπάρχουν στο λόγο, στην έκφραση, γραπτή ή προφορική, έ­ ντεχνη ή λαϊκή, λογική ή φανταστική και τότε τα «σωπαίνοντα καμπαναριά» ριγούν σαλπίζοντας τις όψεις της ύπαρξης - όψεις διαρκώς κινούμενες καθώς δρομολογούν το ακίνητο συναίσθημά τους (έγκλημα) στις λευκές σελίδες από εποχή σε εποχή. Και «σωπαίνοντα καμπαναριά» μπορεί να ’ναι ο Καβάφης κα ι ο Κάφκα από τους οποίους ζητιανεύουμε μια μετάγγιση κα ι μια εμψύχωση για βραδυπορούσες γενεές στην παρούσα ζωή μας. αι η παρούσα ζωή μας γεννά μάρτυρες να μαρτυρούν έναν κ ι­ Κ νητό χρόνο ο οποίος σπαράζει ατενίζοντας «του Αγνώστου Σκοτάδι στο φως που ο ποιητής ερευνά το Ανεπανόρθωτο». Ερευνώντας το ανεπανόρθωτο, προσπαθώντας να θραύσουμε την οδύνη, προσκυνητές κα ι υμνητές όσων πλανώνται γύρω κα ι ε­ ντός μας, περιφρονητές και χλευαστικοί, μεθυσμένοι σε κάποια συναισθηματική μετάσταση, ποιο έπαθλο αναζητούμε; Να δανει­ στούμε και άλλους στίχους φθείροντας τη φλόγα του διαλόγου, τη φλόγα της ποίησης. αφού όλα γύρω γίνονται μονάχα για να δίνουν στα ποιήματά σου μια αφορμή» (Ζ. Μορεάς) Επιστρέφοντας στις «ζώσες» φωνές της συλλογής σταθμεύουμε στο, «ειρωνικός μαζί ήσουν και θλιμμένος» Ρ. Φιλύρα. Αυτός «α­ θώος και τραγικά συνεπαρμένος», ερεθίζει τον συνομιλητή να ο-

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΗΛΙΑΣ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

Λ Ε Ξ ΙΚ Ο

TQN ΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ -5.500 ρήματα με: 1) την ερ­ μηνεία τους, 2) το θέμα τους, 3) τα παρόγωγά τους, και 4) την υποδειγματική κλίση τους, σ' όλους τους χρόνους και σ' όλα τα πρόσωπα-64 υποδειγματικούς για την κλίση των ρημάτων πίνακες- κανόνες ορθογραφίας των καταλήξεων των ρημάτων. Μαυρομιχάλη 60 - 106 80 Αθήνα Τηλ.: 36.36.083 - 36.07.382

144/επιλογη δοιπορήσει στις αντιφάσεις, στις ισορροπούσες μεταστάσεις του Φιλύρα και γι’ αυτό τον θεωρεί: «Πως ήσουν ξένος μέσα στο φρενοκομείο πρωτόφαντε προδρομικέ Ρώμε Φιλύρα» Και δίπλα του το πορτρέτο του Καρυωτάκη να κινείται ανάμεσα στα ποιήματα εκείνου, «βασανίζοντας» εαυτόν όπως κα ι μας το λέγει. «Κι όσο αν ανθίζει η μνήμη σου η σκέψη σου πενθεί» και να ολοκληρώνεται με εκείνα που βασάνισαν τον Καρυωτάκη στην ψυχή. Αλλά εκείνα τα συναισθήματα που βασάνιζαν τότε τον Καρυω­ τάκη, πριν και μετά απ’ αυτόν άλλους, δεν σημαίνουν μια μαρτυ­ ρία (των Μαρτύρων αυτών) για εκείνη τη ζωή που γεννά, σκοτώνει και ίσως ξαναγεννά ευαισθησίες με προέλευσή τους τον άνθρωπο; Όπως άλλου είδους «μαρτυρίες» διαθέτουμε για εκείνα τα όντα που δεν κατέθεσαν καμιά ιδιότητα για «αγιογράφους» παρά μόνο τη βουβή ευαισθησία τους κα ι την ηχηρή χειρονομία τους. α αναρωτηθούμε άραγε για τις μητέρες των Μαρτύρων, επώ­ Ν νυμων και ανώνυμων, ή να τους θεωρήσουμε επαίτες που α­ παιτούν να γίνουν «μητέρες»; Ό ,τ ι κ ι αν πούμε οι Μάρτυρες θα ’ναι πάντα ζηλευτοί γιατί εκτός των άλλων τους έτυχε να βιώσουν επώνυμα συναισθηματικές εντάσεις οριακές, αγγίζοντας όσα ο νους φοβάται και η αρμονία της ύπαρξης απαγορεύει. Στους θορύβους της μοναξιάς του ο ποιητής καλεί το όνειρο αναρωτώμενος: «Μπορεί άραγε τ ’ όνειρο καμιά φορά να μας λυτρώσει Εδώ, που έμειναν άδεια μες στην πόλη τα κλουβιά κι έμεινε ανάμνηση η φωνή τόσων πουλιών» Και η απάντηση, στις χειρονομίες του ποιητή να μας κοινοποιεί στοχαστικούς «διαλόγους» είτε διαλεγόμενος αυτός, δηλαδή ο ποιητής, με την έντυπη ποίηση είτε πηγαίνοντας προς τα ερωτήμα­ τα του ενός εαυτού του και του κόσμου. ΧΡΗΣΤΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

παρανάλωμα του πυρός p r -ν ΛΟ ΥΤΣΙΑΝΟ ΚΑΝΦΟΡΑ (LUCIANO CANFORA): Η χαμένη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Μετάφραση: Φοίβος Αρβανίτης, με ει­ σαγωγή του συγγραφέα στην ελληνική έκδοση και πρόλογο του Μ ι­ χαήλ Στασινόπουλόυ. Αθήνα, Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια , 1989. «Αισθανόμουν πως το βιβλίο ήταν ένα εφιαλτικό αντικείμενο, ένα αποτρόπαιο πράγμα που πρόβαλε και μόλυνε την ίδια την πραγματικότητα. Σκέφτηκα τη φωτιά, αλλά φοβήθηκα πως το κάψιμο ενός άπειρου βιβλίου μπορούσε ν’ αποδειχθεί εξίσου άπειρο και να πνίξει τον πλανήτη με καπνό»

(J. L. Borges1) y ούμε ίσως σήμερα το τέλος της εποχής των βιβλιοθηκών ή j τουλάχιστον, συμβαίνει να φοβόμαστε κ ά τι τέτοιο», ση­ μείωνε ο Pierre Vidal-Naquet, παρουσιάζοντας στο γαλλικό κοινό τη Χαμένη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας του Luciano Canfora.2

\\ Z

I(FT ια

επιλογη/145 Είναι όμως πράγματι έτσι; Και τότε τ ι σημαίνουν όλα αυτά τα βι­ βλία γύρω από τις βιβλιοθήκες, όπως Το όνομα τον Ρόδου του Eco3 ή ο γενέθλιος τόπος τού: Η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ του Borges4 αλλά κα ι το ίδιο αυτό βιβλίο του Canfora; Μήπως θα πρέ­ πει να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του συγγραφέα κα ι να ξανασκεφτούμε τη σημασία της λέξης «βιβλιοθήκη», για να καταλά­ βουμε πού βρίσκεται η σύγχρονη «ανεύρετη» βιβλιοθήκη; Τότε επρόκειτο για «θήκες βιβλίων» (σελ. 90 κ.επ.), δηλαδή για ράφια που είχαν αυτό το όνομα κα ι που η αίθουσα στην οποία ανή­ καν μπορούσε να έχει άλλο όνομα (π.χ. «Ψυχής Ιατρείον») και να επιτελεί άλλες λειτουργίες, πέραν της αναγνωστικής. Περί τίνος πρόκειται σήμερα; Για ν’ απαντήσουμε στην ερώτηση αυτή θα πρέπει να δούμε για άλλη μια φορά τη συγγραφική παραγωγή της εποχής μας, υπό το φως που ρίχνει - απρόσμενα ίσως για πολλούς - η ελληνιστική Α ί­ γυπτος που περιγράφει ο Canfora. Σήμερα, όπως κα ι τότε, κυριαρ­ χεί το σχόλιο κα ι η ερμηνεία. Πρωτότυπη δουλειά είναι ο υπομνηματισμός έργων του παρελθόντος ή έργων που δεν γράφτηκαν -όπω ς θα έλεγε ο Borges.5 Ο Μπουβάρ κ ι ο Πεκυσέ, οι αντιγρά­ φεις του Flaubert, είναι το πρότυπο της εποχής μας. Αρχίσαμε κ ι εμείς να αντιγράφουμε, αδιαφορώντας για την κακία του κόσμου απέναντι στοσς αντιγράφεις, αδιαφορώντας για τις εναντίον μας νύξεις.6 Κ αι μερικές φορές χαλκεύουμε κείμενα «προς τέρψιν», ό­ πως οι Αλεξανδρινοί συνάδελφοι (σελ. 62). Να, λοιπόν, η «ανεύρετη» σύγχρονη βιβλιοθήκη της Αλεξάν­ δρειας, που είναι όλος ο κόσμος, η γεωγραφία του παγκόσμιου: όχι οι πραγματικές, αλλά οι φανταστικές θήκες των βιβλίων, οι υπο­ δοχές τους στα άλλα βιβλία, όπως η τεράστια εγκυκλοπαίδεια που είναι ο Μπουβάρ και Πεκυσέ: το εγχείρημα του Γουστάβου ήταν αντίστοιχο μ’ εκείνο του Εβραίου γραφέα Έσδρα, που «αποκατέ­ στησε τα βιβλία του Νόμου κ α ι των προφητών κα ι συγκρότησε όλη την Παλαιά Διαθήκη σε είκοσι δύο βιβλία, ώστε να είναι τα βιβλία του νόμου όσα εθεωρούντο κ α ι τα γράμματα» (σελ. 12). Άλλω στε, ο Canfora μας βεβαιώνει πως το έργο του Έσδρα - κα ι το αντί­ στοιχο του Πεισίστρατου - συγκρότησαν τις δύο μεγάλες «βιβλιο­ θήκες» (που δεν ήταν «ράφια») του αρχαίου κόσμου: την (εβραϊκή) Παλαιά Διαθήκη κα ι τα (ελληνικά) ομηρικά έπη (σελ. 11).

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «OPERA»

ν είναι έτσι, πώς θα πρέπει να ερμηνεύσουμε τη συμβολική Α διάσταση του εμπρησμού της βιβλιοθήκης; Ο Borges είναι εδώ ο οδηγός μας: η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας είναι η βιβλιοθήκη της Βαβέλ. Είναι η προσπάθεια να απαντήσεττο ανθρώπινο γένος με αλαζονεία στην αλαζονεία του θεού που παρενέβη τότε για να σταματήσει την αλαζονεία των ανθρώπων: είναι η εκδίκηση της Βαβέλ. Μέσα από το τέχνασμα της μετάφρασης όλων των βιβλίων της γης, μέσα από τη μετάφραση της εβραϊκής αγίας γραφής, μέσα από τη φοβερή αυτή συσσώρευση της γνώσης από κάθε γωνιά της γης που εκπροσωπεί η βιβλιοθήκη, ο άνθρωπος ξεκινά εκ νέου το εγχείρημα του πύργου. Αυτή τη φορά όμως είναι περισσότερο εσωστρεφές: όχι εξωτερικοί πύργοι, αλλά όρθωση ενός εσωτερικού πύργου που θα περιλαμβάνει κάθε γνώση. Η αμαρτία επαναλαμβά­ νεται. Ο Αδάμ ξανατρώει τον απαγορευμένο καρπό. Η φωτιά του θεού πλησιάζει. «Είναι δύσκολο να πούμε πότε αποκρυσταλλώθηκε αυτή η ιδέα σύμφωνα με την οποία η βιβλιοθήκη καταλήγει να καεί», σημειώ­ νει ο Canfora (σελ. 199). Χρειάζεται πράγματι η προσφυγή στη λαϊ­ κή φαντασία κα ι την ικανότητά της να συνδέει πράγματα που φαι-

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ

« Π Ρ Ο Ο Δ Ο Σ»

146/επιλογη νομενικά διαφέρουν μεταξύ τους, ή στους χαρισματικούς εκείνους δημιουργούς που μια λέξη τους - φαινομενικά τυχαία και χρονικά άσχετη από τη στιγμή που εμφανίζεται το πρόβλημα- μπορεί να αποκαλύψει την αλήθεια. Και είναι περισσότερο ενδιαφέρον να δούμε πως δεν είναι μόνο η λαϊκή φαντασία, αλλά και το πνεύμα ενός ικανού ανθρώπου όπως ο Eco που βάζει φωτιά στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού, στη βιβλιοθήκη που εδρεύει ο θάνατος. Σ’ αυτό το βιβλίο θα στραφούμε για να εντοπίσουμε τη μορφή του εσόμενου εμπρησμού της σύγχρονης βιβλιοθήκης. τη βιβλιοθήκη του Ονόματος tov J ’o S ov , την τόσο στενά δεμέ­ νη με την Αποκάλυψη του Ιωάννη υπάρχει μια σκηνή λίγο πριν τον εμπρησμό: «... με τα λιπόσαρκα κα ι διάφανα χέρια του άρχισε [ο Χόρχε, δηλαδή ο Borges] να σκίζει αργά, σε κομμάτια και λωρίδες, τις μαλακές σελίδες του χειρογράφου, και να βάζει τα κομμάτια στο στόμα του, μασώντας αργά σαν να έτρωγε κά­ ποια όστια που ήθελε να την κάνει σάρκα από τη σάρκα του...».8 Ο Χόρχε ξεσκίζει τις δηλητηριώδεις σελίδες ενός βιβλίου, όπως τις ξέσκισε ο Τζιάκομο το αντίγραφο του βιβλίου που θεωρούσε μονα­ δικό: «Ο Τζιάκομο το πήρε με λατρεία· λίγα δάκρυα έσταξαν από τα μάτια του πάνω στα φύλλα- έπειτα το ξέσκισε με οργή και πέταξε τα κομμάτια στο πρόσωπο του υπερασπιστή του...»9 και τις καταβροχθίζει για να μας θυμίσει τον γνώριμο Ιωάννη: «... και α­ πήλθα προς τον άγγελον, λέγων αυτώ δούναι μοι το βιβλιδάριον. και λέγει μοι- λαβέ κα ι κατάφαγε αυτό, κ α ι πικράνει σου την κοι­ λίαν, αλλ’ εν τω στόματί σου έσται γλυκύ ως μέλι, και έλαβον το βιβλίον εκ της χειρός του αγγέλου κ α ι κατέφαγον αυτό...».10 Ας προσέξουμε, λοιπόν, την έλευση των βιβλιοφάγων: θα είναι κ ι αυτό ένα ακόμη σημείο των καιρών...

Σ

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ Π. ΣΚΑΡΠΕΛΟΣ Σημειώσεις 1. Jorge Louis Borges (Χόρχε Λουίς Μπόρχες), «Το Βιβλίο της Άμμου», στο Βιβλίο της Άμμον, μετ. Σπ. Τσακνιάς, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1982, σελ. 130.

2. Pierre Vidal-Naquet, «La bibliotheque disparue», Le Monde, 24-6-1988, όπως αναπαράγεται στο οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης.

3. Umberto Eco, Το όνομα του Ρόδου, μετάφραση: Έφη Καλλιφατίδη, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1985.

4. Jorge Louis Borges, «Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ» στους Λαβύρινθους, μετ. Βαγγέ­ λης Κατσάνης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1986, σελ. 113 κ.επ.

5. «Η σύνθεση μεγάλων βιβλίων αποτελεί μια κοπιαστική και πολυέξοδη τρέλα. Για­ τί να καθήσει να αναπτύξει κανείς σε πεντακόσιες σελίδες μια ιδέα που η προφο­ ρική της ανάπτυξη μπορεί να γίνει με τρόπο τέλειο μέσα σε πέντε λεπτά! θεωρώ λοιπόν πως είναι πιο λογικό.να προσποιείται κανείς πως τα βιβλία αυτά έχουν γραφτεί και στη συνέχεια να εκθέτει την περίληψή τους ή να προβαίνει σε σχόλια πάνω σ’ αυτά». J. L. Borges, ο.π., πρόλογος, σελ. 16.

6. «Μια μέρα βρίσκουν (ανάμεσα στα παλιά χαρτιά που έχουν πάρει απ' το εργοστά­ σιο) το πρόχειρο μιας επιστολής του Βωκορμπέιγ στο νομάρχη. Ο τελευταίος τον ρωτούσε αν ο Μπουβάρ κι ο Πεκυσέ είναι επικίνδυνοι τρελοί. Το γράμμα του για­ τρού είναι μια εμπιστευτική αναφορά που εξηγεί ότι είναι δυο ακίνδυνοι ηλίθιοι, ... Τί θα κάνουμε μ’ αυτό; Δεν χρειάζεται σκέψη! Το αντιγράφουμε! Πρέπει να γεμίσει η σελίδα, το μνημείο να ολοκληρωθεί...». G. Flaubert, Μπουβάρ και Πε­ κυσέ, μετ. Αντ. Μοσχοβάκης, εκδ. Ηριδανός, (1982), σελ. 356.

7. «Όταν ήμουν γραφιάς στην είσοδο της Μεδίνας στο Μαρακές, επινοούσα συχνά τα γράμματα που μου υπαγόρευαν. ΓΓ αυτό δεν μπόρεσα να συνεχίσω για καιρό αυτό το επάγγελμα...». Ταχάρ Μπεν Ζελούν, Ο Γραφιάς, μετ. Πηγή Αστεριού, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1989, σελ. 10-11.

8. Umberto Eco, ό.π. σελ. 631.

9. G. Flaubert, Βιβλιομανία, εισαγωγή - μετάφραση Ε.Χ. Γονατάς, εκδ. Στιγμή, 1985, σελ. 79.

10. Ιωάννου, Αποκάλυψις, I 9-10.

Τι θα γίνει το πρωί στις 31 Δεκέμβρη στον Γ κοβόστη; Ζωοδόχου Πηγής 21, τηλ. 36.15.433

επιλογη/147

πολύτιμη ιστορική πηγή ΤΖΟΒΑΝ Μ ΑΡΙΑ ΑΝΤΖΟΑΛΕΑΟ: Ένας Ενετός τον 15ου αιώνα στην αυλή του Μεγάλου Τούρκου. Εισαγωγή-μετάφραση: Λ. Δεληολάνης. Αθήνα, Σ τ ο χ α σ τ ή ς , 1989. Σελ. 113.

τις 13 Ιουλίου 1470, η ενετοκρατούμενη Χαλκίδα (το Νεγρεπόντε) παραδίδεται, ύστερα από πολιορκία, στις δυνάμεις του Μεγάλου Τούρκου, δηλαδή του πορθητή της Κωνσταντινούπολης Μωάμεθ Βλ Μεταξύ των αιχμαλώτων βρίσκεται κ ι ένας νεαρός έμπορος από τη Βενετία, ο Τζοβάν Μαρία Αντζολλέλο, συγγραφέ­ ας αυτής της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας κα ι πολύτιμης διήγησης. Η αξία αυτού του βιβλίου συνίσταται βεβαίως στην αυθεντικότητά του ως ιστορικής πηγής. Πρόκειται για κείμενο γνωστό αλλά λησμονημένο από τη νεότερη ιστορική έρευνα, ιδιαίτερα από την ελληνική, αφού κυκλοφορεί για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσ­ σα. Παρέχει πληροφορίες ικανές να συγκεντρωθούν κα ι από άλλες πηγές, εντυπωσιακές όμως σε ό,τι αφορά την ακρίβεια κ α ι την α­ ντικειμενικότητα του συγραφέα κα ι φυσικά διατηρεί τη γοητεία της αφήγησης ενός αυτόπτη μάρτυρα. Πρόσθετο ενδιαφέρον δη­ μιουργεί το γεγονός ότι ο Αντζολλέλο αναφέρεται σε μια από τις σημαντικότερες περιόδους της οθωμανικής ιστορίας κα ι τη φυσιο­ γνωμία μιας σπουδαίας ιστορικής προσωπικότητας, όπως ο Μωά­ μεθ Β' Πορθητής. Πράγματι, κατά τη διάρκεια της τριακονταετούς βασιλείας του Μωάμεθ Β' (1451-1481), ολοκληρώνεται η εδαφική επέκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κα ι διαμορφώνεται το περίπλοκο διοικητικό της σύστημα που θα διατηρηθεί ουσιαστικά ανέπαφο μέχρι το δεύτερο ήμισυ του 19όυ αιώνα. Η θέση του Ενετού αιχμα­ λώτου τού επιτρέπει να καταγράψει λεπτομερώς τη δομή αυτού του συστήματος κα ι να παράσχει πολύτιμες πληροφορίες για την προσωπικότητα του εμπνευστή του, όπως κα ι στοιχεία για ενδια­ φέροντα ιστορικά γεγονότα.

Σ

Αντζολλέλο χωρίζει την διήγησή του σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο, περιγράφει την άλωση της Χαλκίδας από τους Τούρκους, κατά τη διάρκεια της οποίας πληροφορεί τους αναγνώ­ στες ότι σκοτώθηκε κα ι ο αδελφός του. Διασώζει ενδιαφέροντα ι­ στορικά στοιχεία για την άμυνα της ενετικής διοίκησης, κάποια σχέδια διάσωσης της πόλης, εξηγεί πώς ηττήθηκαν οι χριστιανικές δυνάμεις κ α ι τ ί επακολούθησε την άλωση. Μ ια ενδιαφέρουσα μαρ­ τυρία είναι η αποκάλυψη της απόπειρας παράδοσης της πόλης στους Τούρκους από κάποιον προδότη αξιωματούχο, οι κινήσεις του οποίου έγιναν γνωστές κα ι ο ίδιος δολοφονήθηκε από τις αρχές. Στο ίδιο κεφάλαιο, ο συγγραφέας περιγράφει κ α ι την περιπετειώ­ δη πορεία προς την Κωνσταντινούπολη, με την οποία αρχίζει και η δική του αιχμαλωσία. Τον συγγραφέα φαίνεται ότι εντυπώσιασε πολύ η παλιά βυζαντι­ νή πρωτεύουσα. Της αφιερώνει ολόκληρο το δεύτερο κεφάλαιο της διήγησή του στο οποίο περιγράφει τα κυριότερα αρχιτεκτονικά μνημεία της Πόλης και το αμυντικό της σύστημα, εκθέτει ορισμέ­ να από τα σχέδια ανοικοδόμησής της, που είχε επεξεργασθεΐ ο Μωάμεθ, ύστερα από τις καταστροφές που προκάλεσε η άλωση του 1453, κα ι αναφέρεται στην πολιτική που σκόπευε να ακολου-

Ο

10Τ

°Ρι,α

148/επιλογη θήσει ο σουλτάνος ώστε να ξαναγίνει η πόλη μια ανθούσα πρωτεύ­ ουσα, σημαίνον πολιτικό και οικονομικό κέντρο. Με απόφαση του Μωάμεθ, μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη πληθυσμοί από άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας, μερικές φορές και με τη βία, προκειμένου ν’ αυξηθεί ο πληθυσμός της που είχε μειωθεί ύστερα από την άλωση κα ι τις σφαγές που την ακολούθησαν. Ο Αντζολλέλο δίνει ιδιαίτερη σημασία στο γεγονός ότι ο Πορθη­ τής επέτρεψε τελικά την ελεύθερη άσκηση της θρησκευτικής λα­ τρείας στην πρωτεύουσά του, έχοντας φυσικά εξασφαλίσει τη νο­ μιμοφροσύνη των χριστιανών και των πιστών των άλλων δογμά­ των. Αποτελεί, άλλωστε, ιστορικό γεγονός ότι ο Μωάμεθ ευνόησε την εκλογή στον πατριαρχικό θρόνο του ανθενωτικού Γενναδίου και παρέσχε ικανά προνόμια στην ηγεσία της ορθόδοξης χριστια­ νικής Εκκλησίας. συγγραφέας ως αιχμάλωτος των Τούρκων υπηρέτησε, στην αρχή, στην αυλή του πρΐγκηπα Μουσταφά, δευτερότοκου γιου του σουλτάνου, ενώ αργότερα μπήκε στην υπηρεσία του ίδιου του Μωάμεθ. Από τις θέσεις του αυτές του δίνεται η δυνατότητα να ασχοληθεί, στο τρίτο κεφάλαιο, με τη λεπτομερειακή περιγρα­ φή της οργάνωσης, του πρωτοκόλλου, των αρμοδιοτήτων, ακόμη και της μισθολογικής κατάταξης της οθωμανικής διοίκησης και του παλατιού. Ο Αντζολλέλο, κοντά όπως βρίσκεται στον Μωάμεθ και τα ανώ­ τατα κλιμάκια της εξουσίας, έχει την ευκαιρία να γνωρίσει την προσωπικότητα του Μεγάλου Τούρκου. Τον περιγράφει με αντι­ κειμενικότητα στο τέταρτο κα ι τελευταίο κεφάλαιο της διήγησής του ως άνθρωπο άτεγκτο προς αυτούς που δεν κάνουν το καθήκον τους κα ι αρνούνται να τον υπακούσουν πιστά, αλλά γενναιόδωρο προς τους φίλους κα ι νομοταγείς. Σημειώνει την έφεσή του προς την πνευματική καλλιέργεια κα ι τις τέχνες, το ιδιαίτερο ενδιαφέ­ ρον του προς τη ζωγραφική (γεγονός αξιοπρόσεκτο για τον πολιτι­ κό ηγέτη μιας θρησκείας ανεικονικής) και διασώζει κάποια περι­ στατικά από τη ζωή του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ίσως το σημείο της διήγησης που αναφέρεται στη βαθιά θλίψη και το βαρύ πένθος του σουλτάνου ύστερα από το θάνατο του γιου του Μουσταφά. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει επίσης να εκθέσει τη σκληρή μάχη που δόθηκε για τη διαδοχή του Μωάμεθ. Στο σημείο αυτό ολοκληρώνε­ ται και η αφήγηση του Αντζολλέλο. Ολόκληρο το έργο διακρίνεται για την αντικειμενικότητα του συγγραφέα και τον σχεδόν δημοσιογραφικό τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει τις πληροφορίες του. Ορισμένα σημεία για την αξιολόγηση της διήγησης από επιστη­ μονική άποψη εκθέτει στην εισαγωγή του ό μεταφραστής Δημήτρης Δεληολάνης, κύριος συντελεστής μιας άψογης έκδοσης.

Ο

Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

Η μ ερ ο λ ό γ ια • άριστα σε ποιότητα • σε λογικές τιμές • λειτουργικά για συλλόγους, σχολεία, επιχειρήσεις Τηλ. 75.16.333

__________________ I Γκράχαμ Σουίφτ, Φτερωτό μπαλάκι, μ τφ . Ε ρ ρ ίκος Μ π ελ ιές · Έεβα Κίλπι, Ταμάρα, μ τφ . Δ η μ ο σ θ έν η ς Κ ο ύ ρ τοβ ικ ·Τ.Ε. Λώρενς, Επτά στύλοι τής σοφίας, μ τφ . Ε ύα γγελ ία Κιζήλου · Μισέλ Μπυτόρ, Ή χρήση τού χρόνου, μ τφ . Γιώ ργος Σπ ανός · Μισέλ Μπυτόρ, Η τροποποίηση, μ τφ . Έ φ η Χ α τζηφ όρ ου · Φράντς Βέρφελ, Οί σαράντα μέρες τού Μουζά Ντάγκ, μ τφ . "Α γγελος Π α ρθ ένης · Κάζουο Ίσιγκοϋρο, Ενας καλλιτέ­ χνης τού ρευστού κόσμου, μτφ . Ν.Κ. · Άλεσσάντρο Μαντσόνι, Οί άρραβωνιασμένοι, μτφ. Δ η μ ή τρ ιο ς Α ρ γυρ ίου · Μάγδα Σάμπο, Τό έλαφάκι, μ τφ . Γα λά τεια Σ α ρά ντη · Τούρ Τέγερνταλ, ΚΟΝ-ΤΙΚΙ: Μιά περιπέτεια στίς θάλασσες τού Νότου, μ τφ . Κοσμάς Π ολίτης. γελος Βλάχος, Πρωθύστερον · Γιώρ­ γος Μανιάτης, Ό Μίδας βασιλιάς έχει αύτιά γαϊδάρου · Γιώργος Μανιάτης, Δραπέτευσα άπό τήν Λεγεώνα τών Ξένων · Γιώργος Μανιάτης, Ο σκύ­ λος καί ή Χάρυβδη I: Πρώτη ’Αγάπη · Βασίλης Μοσκόβης, Γενεά έρχεται · Αγγελος Τερζάκης, Τό λυκόφως τών άνθρώπων · Τριαντάφυλλος Πίττας, Φαντασία · Δημήτριος Κολινιάτης, Ό έρχομός της · Αγγέλα Καστρινάκη, Φιλοξενούμενη · Ν.Α. Καββαδίας, Δάφνη · Μιχάλης Δήμου, Πυρετός · Ισμήνη Καπάνταη, Άπειρωτάν καί Τούρκων · Φίλιππος Δρακονταειδής, Τό μήνυμα.

ΝΕ Ε Σ Ε Κ Δ Ο ΣΕ ΙΣ Α Π Ο ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ

ΕΣΤΙΑΣ»

Κ. Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου, Ελληνικός άλυτρωτισμός καί όθωμανικές μεταρρυθμίσεις: Ή περίπτωση τής Κρήτης (1868-1877) «Τηλέμαχος Λουγγής, Βυζαντινή κυριαρχία στήν ’Ιταλία · Δημήτρης Βελισσαρόπουλος, Έλληνες καί Ινδοί · Διονύσιος Μαντζουλίνος, Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831) «Δημήτρης Κιτσίκης, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος καί Τουρκίας στόν 20ό αιώνα. ΙϋΒΧιΙί^ΤιΥΜ:· Φρανσουάζ Ντολτό, Σεμινάριο ψυχα­ νάλυσης παιδιών (Α' τόμος), μ τφ . Ε λ ισ ά β ετ Κούκη · Ίχνη, Κείμενα Ελλήνων καί Γάλλων ψυχαναλυτών (έπ ιμ . Θ. Α λ εξα ν δ ρ ίδ η - Ε. Ζαχαρακοπούλου ) · Κώστας Γεμενετζής, Έπανεισαγωγή στήν ψυχανάλυση · Έντμόν Ζιγιερόν, Βραχείες ψυχοθεραπείες καί ψυ­ χανάλυση, μ τφ . Δ. Γεωργιάδης-Φ . Μπόμπας.

1ΒΕυΜίΛ3»1 Χρήστος Μπρατάκος, ΜΑΤ: Οί κρανοφόροι · Άνζέλ Κουρτιάν, «ΕΡΜΕΝΙ»: Τρεις μαρτυρίες Αρμενίων γιά τή γενοκτονία · Μαρία Ζαούση, «Μέ χρυσά γράμματα θά γράψουν τ ’ όνομά μας» · Μαρία Ρούσσου, «Τί θά πάθει μ’ ένα χαστούκι». Αγγελος Σικελιανός, Ανέκδοτα ποιήματα καί πεζά (έ π ιμ έλ εια Β. Τσαρλαμπ ά-Κ ακλαμάνη) · Τώνης Σπητέρης, El Greco: Ό ζωγράφος καί ή έποχή του · Γιάννης Βαρβέρης, Η κρίση τού θεάτρου (Β’ τόμος)

4 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

ΟΔΥΣΣΕΑΣ Τζαίημς Τζόυς Μετάφραση Σωκράτης Καψάσκης

Ο Οδυσσέας είναι ο απολογισμός μιας μοναδικής μέρας, της 16 Ιουνίου 1904. Ο χώρος είναι συγκεκριμένος, το Δουβλίνο. Ένας πολίτης αυτής της πόλης, ο Λεοπόλδος Μπλουμ, ξυπνάει το πρωί και φεύγει για τη δουλειά του. Οι κοινωνικές, οι επαγγελματικές και οι συναισθηματικές υποχρεώσεις του καθυστερούν την επιστροφή του μέχρι τις πρώτες ώρες της επόμενης ημέρας. Αυτή η αργοπορία επιστροφής δεν συνιστά τη μοναδική ομοιότητα με το αρχαϊκό του πρότυπο. Η δράση είναι ελάχιστη, όμως η τεχνική του «εσωτερικού μονόλογου» που επινοεί ο συγγραφέας για την έκθεση της αφήγησής του, του παρέχει τη δυνατότητα να σχολιάσει με ακρίβεια και με λεπτομέρειες όλο το πλέγμα των σχέσεων των προσώπων που λαμβάνουν μέρος σ’ αυτό το σε μικρογραφία έπος. Ο μεσήλικας κύριος Μπλουμ, καθώς και ο νεαρός Στήβεν Ντένταλους (που παίζει το ρόλο του ομηρικού Τηλέμαχου), ανασυνθέτουν και επανεξετάζουν μέσα στους συλλογισμούς τους όλα τα προβλήματα που θίγει κα ι ο Έλληνας ποιητής. Το ενδιαφέρον του σύγχρονου αναγνώστη εστιάζεται τόσο στις ομοιότητες του μύθου, όσο κα ι στις διαφορές κα ι στις ανατροπές του, οι οποίες τον βοηθούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων κ α τ’ αρχήν για μια σύγκριση του κόσμου μας με τον κλασικό κόσμο, κα ι δεύτερον για την ανίχνευση της ηθικής και πνευματικής πορείας του σύγχρονου κόσμου μας μέσα στον οποίο ζούμε.

Τα Χριστουγεννιάτικα παιδικά βιβλία στον

ΚΕΔΡΟ

Γ. Γ ενναδίου 3 — Τ ηλ. 36.02.007

• ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ

• ΓΙΟΡΤΑΖΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

I. Ασημακοπούλου Τ. Μοσχοβίτη

I. Ασημακοπούλου Τ. Μοσχοβίτη

Ζωγραφιές: Υβέτ Παπαδοπούλου

Ζωγραφιές: Υβέτ Παπαδοπούλου

ΗΜΕΡΟΑΟΓΙΟ

Λίζα Ηλιού • ΤΟ ΑΣΤΕΡΙ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

κείμενο - εικόνες

Ευγενία Φακίνου

ΑΝΤΡΕΪ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ

ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΟ Ημερολόγια

1970-1986

Μια ακόμα ποιοτική προσφορά των εκδόσεων

ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

11 είδη ημερολόγια και ατζέντες • άψογος σχεδιασμός • μεγάλη ποικιλία στοιχείων και πληροφοριών • φίνο πλαστικό • άριστη ποιότητα χαρτιού • ανθεκτική βιβλιοδεσία • λογικές τιμές

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΟ ΦΦΦ θα τα βρείτε σε όλα τα βιβλιοχαρτοπωλεία

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9, Αθήνα, Τηλ. 360.77.'

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ

« Π Ρ Ο Ο Δ Ο Σ»

10 Οκτωβρίου23 Οκτωβρίου 1990

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ 252

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύ­ θυνση και το προσωπικό του οποίου ευχαριστούμε θερμά. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλληνες συγγραφείς και ακολουθούν οι ξένοι. Η ΚΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις και­ νούριες εκδόσεις τούς.

Η Κ Ο Λ Ο Σ Σ Α ΙΑ Α Φ Ρ Ο Δ ΙΤ Η

ΜΠΟΣ. Βιβλιογραφικός οδηγός για την Τουρκία: 1923-1990. Αθήνα, Ί δρυμα Μεσογειακών Μελετών, 1990. Σελ. 424. Δρχ. 5200.

χή. «Υδροχοϊστές». Αθήν 1990. Σελ. 63. Δρχ. 415. __________________ Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

%

!§ W| |-1g ^Wο

3

ih i O g

"S’ ο * % β " ο ο

ti

Sϊ

fig 'll § I "

•-<3 3 I s ?§

e

.

γ

M i

*

< W ■£ ί < £ w < >5

Γνωρίσατε τον έλληνικό πολι­ τισμό μέ τις έκδόσεις ποιότητος

ΠΑΠΑΑΗΜΑ

πού τιμούν τά έλληνικά γράμματα και συμ­ βάλλουν στην ανάπτυξη των κλασσικών σπου­ δών στην πατρίδα μας. Κάθε βιβλίο από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΑΗΜΑ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8 — ΑΘΗΝΑΙ - ΔΤΗΛ είναι τό πολυτιμότερο Ω Ρ36-27-318 Ο

11 & f

156

157

158

159

φ Εκδόσεις Κέδρος Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

ηετρ V,

r,npl m . τασία

ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ Εις τον πάτο της εικόνας ΕΥΓΕΝΙΑ ΦΑΚΙΝΟΥ Γάτα με πέταλα

Σ Υ Γ X Ρ Ο Ν Η

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α