Τεύχος 306

Page 1

ΠΑΥΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ

ΜΕΤΑΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ Σκεφθήκατε άραγε ποτέ πώς είναι δυνατόν να κάνουμε και την παραμικρότερη κίνηση, τη στιγμή που για να πάμε οπουδήποτε πρέπει πρώτα να διανύσουμε τη μικρότερη απόσταση μιας μεγαλύτερης; Αυτό μας σπρώχνει συνεχώς πίσω μέχρι που μας αναγκάζει να βρούμε την απόσταση εκείνη που μπορούμε άφοβα να διανύσουμε επειδή είναι η μικρότερη όλων και δεν είναι άλλη, φυσικά, από τη μηδενική. Από αυτό τούτο το μηδέν. Τα παραπάνω ισχύ­ ουν και αν θελήσουμε να δούμε από τι αποτελείται η ύλη. Εάν η ύλη είχε πράγματι διαστά­ σεις ή μάζα, θα έπρεπε, αν εμείς μπαίναμε νο­ ερά στα σωματίδιά της, να μπορούμε να κινη­ θούμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Όμως, με βάση τις παραπάνω απόψεις, καμιά κίνηση δεν μπορεί να γίνει εκτός από εκείνη που δια­ γράφει μηδενικές αποστάσεις. Φυσικά, εμείς βλέπουμε τριγύρω μας να σφύζει η κίνηση. Οι φυσικοί μάς εξηγούν ότι αυτό γίνεται επειδή αυτές οι πράγματι μηδενι­ κές διαστάσεις πολλαπλασιάζονται άπειρες φορές. Όμως για να δώσει μετρήσιμο αποτέ­ λεσμα αυτό το γινόμενο, θα πρέπει αυτός που κάνει τον πολλαπλασιασμό αυτό, να βρίσκεται έξω από τρ σύστημα αυτού του οργασμού. Κατά την επανασυστολή του Big Bang, όλο το Σύμπαν θα συρρικνωθεί σ’ ένα μηδενικό ση­ μείο. Αραγε, τι να ’ναι αυτό που, βρισκόμενο προφανώς έξω από το κλειστό συμπαντικό σύ­ στημα, μπορεί να ενεργοποιήσει αποτελεσματικά το γινόμενο του Απειρου με το μηδενικό αυτό σημείο; Να κάτι που εκτός από τους ήρωες των διηγημάτων αυτού του βιβλίου, θα έ­ πρεπε να βάλει σε απορία όλους τους κατοίκους του πλανήτη μας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 3

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ Α ΡΧ Α ΙΑ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΓΡΑΜ Μ ΑΤ ΕΙΑ «01 Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ » (1.200 ΤΟΜΟΙ) ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 1. ΠΛΑΤΩΝ 2. ΠΛΑΤΩΝ 3. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 4. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 5. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 6. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 7. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 8. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 9. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 10. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 11. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 12. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 13. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 14. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 15. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 16. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 17. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 18. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 19. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 20. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 21. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 22. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 23. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 24. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 25 ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 26. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 27. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 28. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 29. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 30. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 31. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 32. ΠΛΑΤΩΝ 33. ΠΛΑΤΩΝ 34. ΠΛΑΤΩΝ 35 ΠΛΑΤΩΝ 36. ΠΛΑΤΩΝ 37. ΠΛΑΤΩΝ 38. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 39. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 40. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 41. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 42. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 43. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 44. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 45. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 46. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 47. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 48. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 49. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 50. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 51. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 52. ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Απολογία Σωκράτους. Συμπόσιον............. Ρήσος.................. Ικέτιδες................ Εκάβη.................. Προμηθέας Δεσμώτης Φιλοκτήτης............ Πέρααι................. Λχαρνής............... Ικέτιδες................ Αντιγόνη............... Αγαμέμνων............. Χοηφόροι............... Εομενίδες............... Ιστορία ·1............. Ιστορία -2............. Ιστορία -3............. Ιστορία -4............. Ιστορία -5............. Ιστορία -6............. Ιστορία -7............. Ιστορία -8............. Επτά επί Θήβας.... 9 Νεφέλαι............1.21 Αλεξάνδρου Ανάβασις - 1 Αλεξάνδρου Ανάβασις - 2. Αλεξάνδρου Ανάβασις - 3. Αλεξάνδρου Ανάβασις - 4. Ηλεκτρα.. Ιφιγένεια η Νόμοι -I.............. Νόμοι -2.............. Νόμοι -3.............. Νόμοι -5.............. Νόμοι -6.............. Ιφιγένεια η εν Τοόροις. Ορέστης............... Ηρακλείδες............ 1.200 Βιβλίο Α' -Κλειώ ..................... 1.400 Βιβλίο Β -Ευτέρπη ................... 1.200 Βιβλίο Γ -θάλεια 1.200 Βιβλίο Λ' -Μελπομένη ................1.200 Βιβλίο Ε -Τερψιχόρη .............. 1200 Βιβλίο ΣΤ -Ερατώ 1200 Βιβλίο Ζ-Πολύμνια ................. 1.400 Βιβλίο Η" -Ουρανία ................. 1200 Βιβλίο θ' -Καλλιόπη ................. 1200

53 ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Ελένη .................................. 54. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Σόλων - Ποπλικόλας ............... 55. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Θεμιστοκλής - Κάμιλλσς ........... 56. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ θησεύς - Ρωμύλος .................. 57. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Λυκούργος - Νουμάς ................ 58. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ίων .................................. 59. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Πλούτος ......................... 60. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Σφήκες ........................ 61 ΣΟΦΟΚΛΗΣ Τραχίνιαι ................ 62. ΣΟΦΟΚΛΗΣ Αίας ...................... 63. ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ Σαμι'α ................... 64. ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ Επιτρέποντες ........... 65. ΑΙΣΧΥΛΟΣ Αποσπάσματα .......... 66. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία -I ............ 67. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία -2 ............ 68 ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία-3 ............. 69. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία -4 ............. 70. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία -5 ............. 71. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Αττικά .............. 72. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Κορινθιακά .... 73. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Λακωνικά ....... 74. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Μεσσηνιακά . 75. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Ηλειακά ... 76. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Αχαϊκά .. 77. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Αρκαδικά 78. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Βοιωτικά 79. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Φωκικά .. 80. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Πίνακες - Χάρτες - Εικόνες .. 1 81. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες α. β,γ,δ 1 Οδύσσεια - Ραψωδίες ε,ξ,η,θ .. 1 82. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες ι, κ, λ, μ 83. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες ν, ξ, ο, π 84. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες ρ, σ,τ,υ 85. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες φ, χ, ψ, ω 86. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς ■Ραψωδίες A. Β, Γ, Λ .... 87. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ε. Ζ, Η. θ ... 88. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ι,Κ ,Λ ,Μ ... 89. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ν,Ξ,Ο,Π ... 90. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς-Ραψωδίες Ρ.Σ.Τ. Υ .... 91. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς- Ραψωδίες Φ.Χ. Ψ.Ω ... 92. ΟΜΗΡΟΣ 93. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 1 Γενική Ιατρική ............... 94. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 2 Προληπτική Ιατρική 95 ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 3 Παθολογία - Οφθαλμολογία .. 96. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 4 Ανατομία - Φυσιολογία ...... 97. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 5 Λιωτητική - θεραπευτική I ιητική - θεραπευτική 2 .. 7 Γυναικολογία-1 .. 100. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 8 Γυναικολογία-2 .................. 1.800

Η ΣΕΙΡΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΗΜΙΟΥ 52, ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ.: 36.28.446, 36.29.157, FAX: 32.41.790

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν Ε Α

Β I Β ΑΙ Α

1993

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μ α ρ λ έ ν α Π ο λ ιτ ο π ο ύ λ ο υ

Γ ιώ ρ γ ο ς Α ρ ισ ιη ν ό ς

0 ήχος της σαύρας (Αφήγημα)

Η Κατάβαση (Αφήγημα)

Τ άσος Ρούσσος

Χ ρ ισ τ ίν α Γ ια ιζ ό γ λ ο υ

Αγγελόπετρα (Νουβέλα)

0 μικρός Κλαύδιος (Αφήγημα)

Γ ιώ ρ γ ο ς Σ κ α μ π α ρ δ ώ ν η ς

Β α σ ίλ η ς Γ κ ο υ ρ ο γ ιά ν ν η ς

Η Στενωπός των Υφασμάτων (Διηγήματα) Μάτι φώσφορο, κουμάντο γερό (Διηγήματα)

Το ασημόχορτο ανθίζει (Μυθιστόρημα) Α π ό σ τ ο λ ο ς Κ . Δ ο ξ ιά δ η ς

Α ντώ νης Σ ο υ ρ ο ύ ν η ς

0 θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ (Μυ8κηόρημα)

Υπ’ ότμν της Λίτσας Κ ρ ίσ τ η Σ τ α σ ιν ο π ο ύ λ ο υ

Α χ ιλ λ έ α ς Θ ε ο φ ίλ ο υ

Επτά φορές στην Αμοργό (Διηγήματα)

Μεθυσμένη ορχήστρα (Διηγήματα)

Π ε ρ ικ λ ή ς Σ φ υ ρ ίδ η ς

Λ ε ύ τ ε ρ η ς Κ υ π ρ α ίο ς

Χαράμι (Διηγήματα)

0 μεγάλος Δεύτερος (Μυθιστόρημα) Γ ιώ ρ γ ο ς Λ ε ο ν ά ρ δ ο ς

Το κόκκινο σαλόνι της γιαγιάς (Μυθιστόρημα) Π ρόδρομος X . Μ άρκογλου

Σταθερή απώλεια (Διηγήματα) Π α ύ λ ο ς Μ ά τ εσ ις

Ύλη δάσους. (Διηγήματα)

Λ ιο ν ύ σ η ς Χ α ρ ιτ ό π ο υ λ ο ς

Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι Α .Κ . Χ ρ ισ τ ο δ ο ύ λ ο υ

Το αγκάθι ή 0 Παντελής Βλαστός (Νουβέλα)'· Λ

ΠΟΙΗΣΗ Σ ω κ ρ ά τ η ς Κ . Ζ ερ β ό ς

Α μ α λ ία Μ ε γ α π ά ν ο υ

Το Φιρφιρί, οι Φιρφιρογέννητοι και η Μεγάλη Κωπηλασία Β α σ ίλ η ς Μ π ο ύ τ ο ς

Γυναίκες στα πάρκα (Διηγήματα)

Το κρίνο του τρόμου Α ντρέα ς Κ αρα ντώ νη ς

Δεκατετράστιχα Μ α τ θ α ίο ς Μ ο υ ν τ έ ς

Ν ίκ ο ς Ν ικ ο λ ά ίδ η ς

Νηπιοβαπτισμός

Γουρούνια στον άνεμο (Μυθιστόρημα)

Α δηνά Π απ αδά κη

Δη μήτρης Ν όλλα ς

Λέαινα της βιτρίνας

0 τύμβος κοντά στη θάλασσα

Γ.Α . Σ ιδ ε ρ ά ς

(Μυθιστόρημα)

Το χαμαί

Κ υ ρ ιά κ ο ς Ν τ ε λ ό π ο υ λ ο ς

Γ ιά ν ν η ς Τ ζ α ν ε τ ά κ η ς

Οδός Αρχαίων Ελλήνων ί Μυθιστόρημα)

Με φώτα ερήμου

Γ ιά ν ν η ς Ξ α ν θ ο ύ λ η ς

Θ α νά σ η ς Χ α τζό π ο υ λο ς

Η εποχή των καφέδων (Μυθιστόρημα)

Από καταβολής δρόσου

2 Μ

Α

Β Ι Β Λ Ι Α

Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ■■

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ριουνοοούκε Ακουχαγκάουα Κόπα (Μυθιστόρημα) Ρασομόν και άλλες ιστορίες 9 Νανπν Γκόρνημερ Η ιστορία του γιου μου (Μυθιστόρημα) Μια ιδιοτροπία της φύσης (Μυθιστόρημα) 9 Σιουοακού Έντο Σιωπή (Μυθιστόρημα) 9 Μπόνχο Κίρχοφ Ινφάντα (Μυθιστόρημα) 9 Εμανουέλ Κρεσχ Ράντου ή Οι φυσητές γυαλιού του Λιπσανί (Μυθιστόρημα) 9 Καμάρα Λάι Το μαύρο αγόρι (Μυθιστόρημα) . 9 Τζεραλντίν ΜακΚόχριν Στα πόδια των αγγέλων (Μυθιστόρημα) 9 Σπάικ Μίλιγκαν Μουρλό - Μια ιρλανδέζικη φαντασία (Μυθιστόρημα) . 9 Γιούκιο Μισίμα Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ Ανοιξιάτικο χιόνι (Μυθιστόρημα) 9 Πέδρο Γκαρδία Μοντάλβο Μια ιστορία από τη Μαδρίτη (Μυθιστόρημα)

1 9 9 2

-ΠΟΙΗΣΗ

— ·

............................ Έλσα Μοράντε Αραθέλι (Μυθιστόρημα) 9 Ονορέ ντε Μπαλζάκ Ο μπαρμπα-Γκοριό (Μυθιστόρημα) 9 Στέφανο Μπένι Ο μάγος Μπαόλ Μια ήσυχη νύχτα της δικτατορίας (Μυθιστόρημα) 9 Μπέρτολτ Μπρεχτ Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες 9 Σόμεροετ Μωμ Τσάι και ματαιοδοξία (Μυθιστόρημα) 9 Χουάν Κάρλος Ονέτι Το ναυπηγείο (Μυθιστόρημα) 9 Κέιτ Σοπέν Η Αφύπνιση (Μυθιστόρημα) 9 Τζόναθαν Σουίφτ Η μάχη των βιβλίων (Νουβέλα) 9 Τζουνίτσιρο Τανιζάκι Το πορτρέτο της Σούνκιν (Διηγήματα) & Τζων Κένεντυ Τουλ Συνασπισμός ηλιθίων (Μυθιστόρημα) :

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Βολταίρος Τα περί τον Σαδίκην ή Την Ειμαρμένην (Μετάφραση: Δ. Ν. Ιοκεντέρης Βυζάντιος, 1819) 9 Ανρί Μυρζέ Οι λιμοκοντόροι ή Σκηναί εκ του βοημικού βίου (Μετάφραση: Έμμ. Ροίδης, 1898)

Εκδόσεις Κ αςτανιωτη : Η σύγχρονη εκδοιική παρουσία σια ελληνικά γράμματα :

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 306 3 Μαρτίου 1993 Τιμή: Δρχ. 700

ΧΡΟΝΙΚΑ £

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ

Γράφει ο Η. Παπαλέξης Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέ­ ξης, Βάσο Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Αρμοδίου 14, τηλ. 32.44.111. Fax: 32.37.007 Φωτογραφήσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, ΤΗΛ./FAX: 33.01.330 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε.

3

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Q

Η ΑΤΖΕΝΤΑ

Επιμέλεια: Πάνος Μπαλτάς 1Λ

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Ο Σύλλογος Εκπαιδευτι­ κών Λειτουργών του Κολλεγίου Αθηνών Γράφει ο Αδαμάντιος Ανεστίδης

Επιλογή

βιβλίων Κοινωνιολογία Αλκή Ράφτη: Χορός, πολιτισμός και κοινωνία Γράφει η Αναστασία Αναστασοπούλου

Κινηματογράφος Βιμ Βέντερς: Emotion pictures. Βιμ Βέντερς: Η λογική των εικόνων Γράφει ο Νίκος Κολοβός YJ

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463

Ποίηση Ζέφης Δαράκη: Κοιμήθη­ κα η αχάριστη Γράφει η Ε. Χωρεάνθη

Ποίηση Παναγιώτη Νικητέα: Στους διαδρόμους των γεγονότων Γράφει η Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου

Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

20

Η»»!"1! Νίκου Χουρδάκη: Η οσία με το κόκκινο παλτό Γράφει ο Γ. Κουβαράς

22

24

40

Πεζογραφία

46

Επαμ. Γ. Μπαλούμης: Εθνικο-κοινωνικά στον Αν. Καρκαβίτσα

55

Νίκος Α. Τσούρας: Ο Καρκαβίτσας ποιητής

57

Γιάννης Ν. Μπασκόζος: Ανδρέας Καρκαβίτσας: Από την ηθογραφία στο ρεαλισμό

Γιώργου Αριστηνού: Η κατάβαση Γράφει ο Δημ. Τσατσούλης 27

Μαρτυρία Σόφης Μεριά - Λιλής Γιαλέσσα-Λεοντίδη: Ξεριζώματα. Από τόπο σε τόπο. Γράφει ο Κυρ. Ντελόπουλος

ΠΛΑΙΣΙΟ Εκπαίδευση Αποστόλη Ανδρέου: Πη­ γές της νεοελληνικής εκ­ παίδευσης. Γράφει ο Χρ. Τζήκας 23

Α Φ ΙΕΡΩ Μ Α Νίκος Τσούρας: Βιοχρονολόγιο του Αντρέα Καρκαβίτσα

Πεζογραφία Τάσου Αθανασιάδη: Ελε­ γειακό οδοιπορικό Γράφει ο Διον. Κωστίδης

Ποίηση Ρομπέρ Ντεσνός: Ποιή­ ματα. Γράφει η Σώτη Τριαντά­ φυλλου

ΔΕΛΤΙΟ 31

Βιβλιογραφικό δελτίο

36

Κριτικογραφία

61 υ

67

Ν.Ε. Παπαδογιαννάκης: Η γλώσσα του Αντρέα Καρκαβίτσα Στ. Κιούσης-Γ.Ι. Σπανός: Η θέση του Ανδρέα Καρ­ καβίτσα στη Μέση Εκ­ παίδευση Νίκη Σιδερίδου: Η γυναί­ κα στο έργο του Α. Καρ­ καβίτσα Νίκη Σιδερίδου: Κριτικογραφία Α. Καρκαβίτσα. Επιλογές

λεξικά , κοττός της νέας σειράς Αρχείο Θεωρητικής Παιδείας είναι ' να συμπεριλάβει τριών τύπων έργα: λεξικογραφικές ή θεματολογικές μελέτες· εγχειρίδια σπουδών και ιστορικές έ­ ρευνες και ταξινομήσεις. Την ενδιαφέρουσα αυτή σειρά ε­ γκαινιάζει το Λεξικό Επιστημών του Ανθρώπου (Αθήνα, 1992. Σελ. 458) των Θ.Α. Βασιλείου και Ν. Σταματάκη. Με γνώμονα τη ρήση του Peter Berger ότι σε ορισμένα μέρη ο κοινωνιολόγος συναντιέται με τον οικονομολόγο, σε άλλα με τον πολιτικό επιστήμονα, και σ ’ άλλα με τον ψυχολόγο ή τον εθνολόγο, οι συγγραφείς αυτού του πολύτιμου λεξι­ κού συμπεριλαμβάνουν στα λήμματά του φιλοσοφικούς, κοινωνιολογικούς, οικονομικούς, ανθρωπολογικούς και ό­ ρους της κοινωνικής ψυχολογίας. Διεπιστημονικός ο χαρακτήρας του εικονογραφημένου εννοιολογικού λεξικού συγκεντρώνει αλφαβητικά έννοιες και όρους α π ’ όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες χωρίς βέ­ βαια να υποκαθιστά ούτε τις θεωρίες και τις τάσεις που κα­ τά^ καιρούς έχουν διατυπωθεί, πολύ δε περισσότερο, τα κείμενα κορυφαίων επιστημόνων. Αποτελεί ένα χρήσιμο ο­ δηγό για τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη, ο οποίος μπορεί να διεισδύσει στον κόσμο των κοινωνικών επιστημών και να αντλήσει χρήσιμες και επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες. Η πολυσέλιδη Εισαγωγή προτάσσεται για να κατατοπίσει και να καθοδηγήσει το χρήστη του λεξικού. Στο τέλος του τόμου παρατίθεται αναλυτική Βιβλιογραφία, Αγγλοελληνικό Γλωσσάρι και Ευρετήριο Ονομάτων με σύν­ τομες βιβλιογραφικές πληροφορίες. Για την εικονογράφη­ ση, τέλος, του τόμου εκτός από ξένα και ελληνικά περιοδι­ κά (μεταξύ των οποίων και το "Διαβάζω”) χρησιμοποιήθη­ καν λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, λευκώματα, βιβλία, εγχειρίδια διαφόρων τομέων για να κοσμήσουν και να συμπληρώ­ σουν την καλαίσθητη αυτή έκδοση.

λαογραφία

ι

ιστεύοντας ότι τα επώνυμα ενός έθνους είναι η ζωντανή παρακαταθήκη της γλώσσας, της ιστορίας, της λαογρα­ φίας, των ηθών και εθίμων του, ο λαογράφος Βάσος Η. Βογιατζόγλου έψαξε τους τηλεφωνικούς καταλόγους ολό­ κληρης της επικράτειας, αποδελτίωσε εκατοντάδες πινακί­ δες μαγαζιών για περισσότερα από 40 χρόνια, συμβουλεύ­ τηκε εκτενή βιβλιογραφία, μελέτησε καταλόγους μελών

χρονικά 7 προσφυγικών σωματείων για να λημματογραφήσει περισ­ σότερα από 3.500 Επώνυμα της Μικρασίας. Τουρκικά και Τουρκογενή επώ νυμα στην Ελλάδα (Αθήνα, Φ ιλιππότης, 1992. Σελ. 200). Το εγχείρημα του Β.Η. Βογιατζόγλου είναι το πρώ το ολο­ κληρωμένο του είδους. Αποδεικνύει με ιστορικά ντοκου­ μέντα την ύπαρξη, περισσότερο από τέσσερις αιώνες, των επωνύμων αυτών στον ελληνισμό ταξινομώντας τα σε κα­ θαρά τουρκικά, σε τουρκογενή και σε αμφισβητούμενα ε­ πώνυμα. Προσφέρει έτσι μιαν άρτια και ευανάγνωστη ιστο­ ρική και φιλολογική μελέτη όχι μόνο για τον ειδικό ερευνη­ τή, αλλά και για κάθε αναγνώστη. Στα «Επώνυμα της Μικρασίας» θα βρείτε από πού προέρχονται και τί σημαίνουν επώνυμα όπως: Δαββέτας, Σαχίνης, Καζαντζής, Σεφέρης, Τσαούσης, Χατζής, Χουβαρδάς κ.ά.

δημογραφία

σταθερή μείωση της γεννητικότητας στη χώρα μας έχει φτάσει σε επίπεδο απλής αναπλήρωσης των γενεών. Το α­ νησυχητικό αυτό φαινόμενο οφείλεται βέβαια στη μεταβολή της αγροτικής σε αστική κοινωνία, στην οικονομική ανά­ πτυξη, στις αλλαγές στο πλαίσιο της οικογένειας και στη θέση της γυναίκας, στις αυξημένες δαπάνες για την ανα­ τροφή των παιδιών κ.τ.λ. Ποιες είναι οι πιθανές μελλοντι­ κές εξελίξεις; Σκοπός του βιβλίου της επίκουρης καθηγήτριας του Παντείου Πανεπιστημίου Νότας Κυριαζή: Ανα­ πα ρ αγω γή του Πληθυσμού. Θεωρητικές και Εμπειρικές Έρευνες (Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 240) είναι η συ­ γκρότηση και κριτική ανάλυση των φαινομένων που αφο­ ρούν στη γενετήσια συμπεριφορά από το χώρο της οικονο­ μίας, της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας. Στις σελίδες αυτής της μελέτης παρουσιάζονται: η Μι­ κροοικονομική θεωρία της γεννητικότητας, οικονομικές προσεγγίσεις, προσπάθειες των κοινωνιολόγων για τη θε­ ωρητική επεξήγηση της γεννητικότητας, περιγράφονται και αναλύονται τα θεωρητικά υποδείγματα στο χώρο της ψυχολογίας. Το συμπέρασμα είναι ότι αυτές οι θεωρητικές προσεγγίσεις είναι συμπληρωματικές και όχι εναλλακτικές και αφορούν στη μελλοντική πορεία της γεννητικότητας και στην αποτελεσματικότητα ενδεχόμενων πολιτικών μέτρων. Η.Π.

~£,η\σηραΐσε\ς «... Καθόσαστε στο διαμέ­ ρισμά σας διαβάζοντας κάποιο περιοδικό ή μια ε­ φημερίδα ή παρακολου­ θώντας κάποιο πρόγραμ­ μα στην τηλεόραση. Ξαφ­ νικά, έτσι χωρίς κανένα λόγο, στο νου σας έρχεται το όνομα η το πρόσωπο κά­ ποιου γνωστού, φίλου η συγγενή σας. Ταυτόχρο­ να, σχεδόν, χτυπά το τη ­ λέφωνό σας και καθώς α­ παντάτε μένετε εμβρό­ ντητος! Σ τη ν άλλη άκρη της γραμμής είναι το συ­ γκεκριμένο πρόσωπο που πριν από λίγα λεπτά είχε παρουσιασθεί εντελώς α­ ναπάντεχα στο νου σας... Συμπτώσεις μόνο; Ή μ ή ­ πως πρόκειται για καθη­ μερινές «χειροπιαστές» α­ ποδείξεις των συναρπαστι­ κών φαινομένων της μ ε­ ταβίβασης ακέψεως, της αποκαλούμενης και τη λε­ πάθειας;» (Από άρθρο του ψυχολόγου-κοινωνιολόγου κα­ θηγητή Γιώργου Πιπεράπουλου στην «Κυριακάτι­ κη Ελευθεροτυπία» της 21.2.1993) Αυτές οι «συμπτώσεις» είναι καθημερινή πείρα. Μπορούμε να αποκλείουμε την πείρα α­ πό τη θεώρηση της ζωής μας, χωρίς τον κίνδυνο να μείνου­ με μακριά από την αλήθεια; Λ. Υ.Γ. Πολύ περισσότερο που οι «συμπτώσεις» αυτές φαίνεται να μας δείχνουν τις (αφανείς) διασυνδέσεις που υπάρχουν α­ νάμεσα στους ανθρώπους.

ιΛ

ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο

β,βλ

γ ο ν ­ ι ο

ύ

Αριστοτέλης-ΑΘ., Βαγιονάκης-ΑΘ., ΓκοβόστηςΑθ., Δωδώνη-ΑΘ., Ειρμός-Δράμα, Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-Αθ., Εξαρχόποαλος-ΑΘ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., Καρα6ίας-Ρουσσόπουλος-ΑΘ.( ΚουρκάκηςΚαρδίτσα, Λέσχη του Βιβλίου-Αθ., Λέσχη του Βιβλίου-Θεσσ., Libro-Αθ., Μάτι-Κατερίνη, Μεθενίτης-Πάτρα, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάς, Ραγιάς-Θεσσ.

I ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά I ΕΛΥΤΗΣ Ο.: Εν λευκώ

ΚΕΔΡΟΣ

ΙΚΑΡΟΣ

| ΞΑΝΘΟ ΥΛΗΣ Γ.: Η εποχή των καφέδων ΑΛΙΕΝΤΕ I.: Επουράνιο σχέδιο

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΩΚΕΑΝΙΑ A

ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Τανγκό μες στον καθρέφτη ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Γυναίκα από βελούδο ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ Α..: Κόντρα m m

ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΥΛΑΚΗΣ

ΚΑΨΗΣ Γ.: 1922. Μαύρη Βίβλος ΚΟΥΝΤΕΡΑ Μ.: Η Αθανασία ΣΤΟΚΕΡ Μ.: Δράκουλας

ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΕΣΤΙΑ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

18/3, Πε, 7 μ.μ. Ο Φάνης Κακριδής πο­ ρεύεται από το ελληνικό στο ρωμαϊκό θέατρο. Στο Ιδρυμα Γουλανδρή-Χορν (Μάρκου Αυρηλίου 5, Πλάκα, τηλ. 3219196).* 18/3, Πε, 7.30 μ.μ. Ο Γκούντερ Χόφμαν (διευθυντής σύνταξης των πολιπκών σε­ λίδων της γερμανικής εφημερίδας «Die Zeit» αποκαλύπτει την παρακμή της φι­ λελεύθερης δημοσιότητας. Στο Ινστι­ τούτο Γκαίτε Αθηνών (Ομήρου 14-16, τηλ. 3608111).* 18-19/3, Πε-Πα. Δημοπρασία 835 σπά­ νιων βιβλίων, χαρακηκών, μονοφύλλων και χαρτών. Εκδήλωση της «Βιβλιοφιλίας» (Κώστας Σπανός, τηλ. 3614332 και 3623217), στην Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου (Ακαδημίας 23).* 18-20/3, Πε, 5 μ.μ., Πα-Σα, 10 π.μ. Συ­ μπόσιο με θέμα: «Ο Πιραντέλο και το θέατρο» και εισηγητές τους: καθ. Έντσο Λαουρέτα, Τζαπούλα Μουσκάρα (καθ. στο Πανεπιστήμιο της Κατάνια), Κομάν­ το Ντουάτι (καθ. στο Πανεπιστήμιο του Τρέντο), Ρενάτο Τομαξίνο (καθ. στο Πα­ νεπιστήμιο του Παλέρμο), Κώστα Γεωργουσόπουλο και Ελένη Βαροπούλου (κρνηκός θεάτρου). Εκδήλωση του Εθνι­ κού Κέντρου Πιραντελικών Σπουδών του Αγκρινζέντο (πληρ.: τηλ. 5229294), στην Ε.Σ.Η.Ε.Α. (Ακαδημίας 20).* 19/3. Πα, 7 μ.μ. Ο ομ. καθ. Γεώργιος Αντωνόπουλος ανακαλύπτει ότι «το ον λέγεται». Εκδήλωση της Εταιρείας Με­ λέτης του Ελληνικού Φιλοσοφικού Λό­ γου, στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Α­ θηναίων.* 19/3, Πα, 7.30 μ.μ. Οι ηθοποιοί Όλγα Δαμάνη και Γιόρια Λαμπροπούλου δια­ βάζουν Πιραντέλο στα ιταλικά και ελλη­ νικά. Εκδήλωση του Εθνικού Κέντρου Πιραντελικών Σπουδών του Αγκριτξέντο, στην Ε.Σ.Η.Ε.Α.* 19/3, Πα, 8.30 μ.μ.. Η Αριάδνη Κλωνιζάκη δοκιμάζει το κρασί της Κύπρου στη λογοτεχνία και την παράδοση και οι φιλοξενούμενοι γεύονται «ολοζώντα­ νους» κυπριακούς μεζέδες και θαυμάσιο κυπριακό κρασί. Στο «Σπίτι της Κύπρου» (Ηρακλείτου 10, Κολωνάκι, τηλ. 364127-8).*________________________

24/3, Τε, 7-9 μ.μ. Ο π. Νικόλαος Λουδο­ βίκος μελετά την υπερβατική λύση του οντολογικού προβλήματος και μέσα α­ πό τον Πλωτίνο και το Νεοπλατωνισμό. Στο «Άλσος Γραμμάτων και Τεχνών». 21/3, Κυ, 6 μ.μ. Η Μάρω Βαμβουνάκη παρουσιάζει το βιβλίο της *Τανγκό μ ες στον καθρέφτη» (εκδόσεις Φιλιππότη). Στην Ελληνική Λέσχη του Βιβλίου (Α. Τσόχα 3, Αμπελόκηποι, τηλ. 6463888).* 22/3, Δε, 5-7 μ.μ. Ο Αθανάσιος Νάκας (συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού της Α­ καδημίας Αθηνών, λέκτορας στο Πανε­ πιστήμιο Αθηνών) εντοπίζει τις λειτουρ­ γίες της γλώσσας. Στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν.* 22/3, Δε, 9.30 μ.μ. Ο Δημήτρης Οικονό­ μου διαβάζει Βασίλη Καλαμαρά, με μουσική συνοδεία από τρίο ξύλινων πνευστών και οι φιλοξενούμενοι πίνουν δωρεάν ουίσκι «Glenfiddich». Στο μπαρ «Τσάι της Σαχάρας» (Λαοδικείας 18, Ιλί­ σια, τηλ. 7780669).* 22/3, Δε, 7.30 μ.μ. ΟI. Καρβέλας μιλάει για τα κλέφτικα και κολοκοτρωνέικα δημοτικά τραγούδια. Εκδήλωση της Έ ­ νωσης Τριπολιτών Αττικής, στο Φιλολοφικό Σύλλογο «Ο Παρνασσός» (πλατεία Αγίου Γεωργίου Καρύτση 8, τηλ. 3221917).* 23/3, Τρ, 8.30 μ.μ. Διαβάζουν ποιήματά τους ο Λουκάς Κούαουλας και ο Κ.Χ. Μύρης, με τη συμμετοχή των ηθοποιών Μπέττυ Αρβανίτη και Δημήτρη Οικονό­ μου. Στο θέατρο «Οδού Κεφαλληνίας» (Κεφαλληνίας 16, Κυμέλη, τηλ. 8838727).*

25/3, Πε, 6.30-8.30 μ.μ. Ειδικοί επιστή­ μονες καθορίζουν την ελληνική παιδεία ως παράγοντα ενότητας στα Βαλκάνια. Εκδήλωση του «Άλσους Γραμμάτων και Τεχνών», στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων.* 29/3, Δε, 5-7 μ.μ. Η γλωσσολόγος Πηνε­ λόπη Παπαϊωάννου καταπιάνεται με τα προβλήματα της διδασκαλίας της έκθε­ σης στο λύκειο. Στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν.* 29/3, Δε, 7 μ.μ. Ο Δ. Γέροντας θεωρεί... τη φιλοσοφία του J.P. Sartre. Στο Φιλο­ λογικό Σύλλογο «Παρνασσός».· 29/3, Δε, 9.30 μ.μ. Ο Ζαχαρίας Ρόχας διαβάζει Σπύρο Βρεττό με μουσική συ­ νοδεία του Ross Daly και οι φιλοξενού­ μενοι πίνουν δωρεάν ουίσκι «Glen­ fiddich» (χορηγός). Στο μπαρ «Τσάι της Σαχάρας».’ 30/3, Τρ, 7 μ.μ. Ο Λ. Λογοθέτης τιμά τον Κωστή Παλαμά ως εθνικό ποιητή. Εκδή­ λωση της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εται­ ρείας, στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρ­ νασσός».* 30/3, Τρ, 8.30 μ.μ. Διαβάζουν ποιήματά τους ο Α νέστης Ευαγγέλου και ο Πρό­ δρ ομος Μάρκογλου, με τη συμμετοχή των ηθοποιών Μπέττυς Αρβανίτη και Δη μήτρη Οικονόμου. Στο θέατρο «Οδοί Κεφαλληνίας» (Κεφαλληνίας 16, Κυμέ λη, τηλ. 8838727).·

23-30/3, εγκαίνια: 23 Μαρτίου, Τρ, 7.30 μ.μ. Έ κθεση σπάνιων βιβλίων και πε­ ριοδικών από την Κωνσταντινούπολη. * Είσοδος ελεύθερη Εκδήλωση του Λουριδείου Ιδρύματος, στο Κέντρο Τεχνών Πάρκου Ελευθερίας Επιμέλεια: Πάνος Μπαλτάς Δήμου Αθηναίων.____________________

e Ο Σύλλογος Εκπαιδευτικόν Λειτουργόν Κολλεγίου Αθηνόν

Δέκα χρόνια εκδοτικά, συνεδριακά και άλλα

στές στην εκπαίδευση, Μάιος Σύλλογος Εκπαιδευτικών 1988 Λειτουργών του Κολλεγίου 3. Οι μαθησιακές δυσκολίες, Αθηνών (Σ.Ε.Λ.Κ.Α.) συμπλη­ ρώνει φέτος δέκα χρόνια πνευ­Μάιος 1989 ματικής δραστηριότητας*, κοντά 4. Η εκπαίδευση στην Ελλάδα, στην άλλη του δραστηριότητα,1975-1990, Μάιος 1990 του μαχόμενου συνδικαλισμού 5. Η περιβαλλοντική εκπαίδευ­ ση, Μάιος 1991 στο χώρο της ιδιωτικής και ισότι­ 6. Η γλώσσα στο σχολείο. Δι­ μης εκπαίδευσης. δακτικές προσεγγίσεις, Μάιος Η έναρξη της δραστηριότητας αυτής πραγματοποιείται τον Ιού­ 1992 7. Η αγωγή υγείας. Διδακτικές νιο 1983, με την κυκλοφορία του προσεγγίσεις, Οκτώβριος 1992 πρώτου τεύχους του περιοδικού «Απόψεις», περιοδική έκδοση, 8. Ο λαϊκός πολιτισμός και η που ως τώρα έδωσε 6 τεύχη, με περισσότερες από 2.000 σελίδες εκπαίδευση, που προγραμματίζε­ συνολικά. Στο περιοδικό αυτό, ε­ ται για το Μάη 1993. κτός από τις συνεργασίες των Κυκλοφόρησαν ακόμη τα πρα­ μελών του Σ.Ε.Λ.Κ.Α., δημοσιεύ­ κτικά των 5 πρώτων διημέρων, ονται μελέτες πανεπιστημιακών, ως παραρτήματα του περιοδικού Ελλήνων και ξένων, και συναδέλ­ «Απόψεις» και τυπώνονται εκείνα φων άλλων χώρων της δημόσιας του έκτου και του έβδομου δι­ και ιδιωτικής εκπαίδευσης, που ημέρου. καλύπτουν όλο το φάσμα των αν­ Σε συνεργασία εξάλλου με την θρωπιστικών σπουδών κυρίως. Ε.Ε.Λ.Ι.Α., οργάνωσε το Α' Συνέ­ Το Μάη του 1987 εγκαινιάζει δριο Ελληνικής Βιβλιογραφίας: τα διήμερα εκπαιδευτικού προ­ Το βιβλιογραφικό προσκήνιο της βληματισμού, ένα κάθε χρόνο, με Ελλάδας σήμερα, Οκτώβρης την επόμενη θεματογραφία: 1989, και το Β' Συνέδριο Ελληνι­ 1. Η νεοελληνική γλώσσα, τακής Βιβλιογραφίας: Βιβλιογρα­ μαθηματικά και η αξιολόγηση, φία και Τεχνολογία, Οκτώβρης Μάιος 1987 1991. Ετοιμάζεται το Π Συνέδριο 2. Οι ηλεκτρονικοί υπολογι­I Ελληνικής Βιβλιογραφίας για

«

χρονιχα 11 τον Οκτώβρη 1993, με ειδικό θέ­ μα που θα εξαγγελθεί σύντομα, μαζί με το οριστικό του πρό­ γραμμα. Από τα πρακτικά της ελληνι­ κής βιβλιογραφίας κυκλοφόρη­ σαν εκείνα του συνεδρίου σε κοι­ νή έκδοση με την Ε.Ε.Λ.Ι.Α. (1991), ενώ τα πρακτικά του δεύ­ τερου ετοιμάζονται. Τρίτη προσπάθεια του Σ.Ε.Λ.Κ.Α. καλύπτει τη θεματο­ γραφία της σχολικής βιβλιοθή­ κης. Τον Οκτώβρη του 1990 πραγματοποιήθηκε, σε συνεργα­ σία με τη Βιβλιοθήκη του Ελληνοαμερικανικού Εκπαιδευτικού Ι­ δρύματος (Ε.Ε.Ι.), το πρώτο διή­ μερο, με θέμα: Ο ρόλος της σχο­ λικής βιβλιοθήκης στην πρωτο­ βάθμια και δευτεροβάθμια εκπαί­ δευση στην Ελλάδα και αλλού. Τα πρακτικά του διημέρου τυπώ­ νονται και ετοιμάζεται το δεύτε­ ρο διήμερο, με ειδικό θέμα, που θα εξαγγελθεί σύντομα. Το 1991 το περιοδικό «Από­ ψεις» κυκλοφόρησε τον πρώτο τόμο μιας σειράς, με τίτλο «Ανάλεκτα Απόψεων», η οποία προ­ γραμματίζεται να περιλάβει δια­ τριβές και μελέτες, που δεν μπο­ ρούν να περιληφθούν στο περιο­ δικό, λόγω όγκου. Ο πρώτος τό­ μος περιέλαβε: C. Chronopoulos, Sophocles. A study of his plays. Στη σειρά αυτή προγραμματί­ ζονται: 2. Γρ. Βασδέκη, Θείο δράμα και μητριαρχία στην Οδύσσεια. Μια σύγκριση του έπους με την Καινή Διαθήκη. Αθήνα 1992, που κυκλοφορεί σύντομα 3. Ευτ. Τωμαδάκη, Analacta Hymnica Graeca e codibus eruta Italiae inferioris. XIV. Cantica Triodi, υπό έκδοση 4. Μ. Ισ. Νομίδη, Εγκαταστά­ σεις Λατίνων εν Κωνσταντινουπόλει, υπό έκδοση. Ο Σ.Ε.Λ.Κ.Α. περιέλαβε στις σειρές των εκδόσεών του και τα συνέδρια των καθηγητών φυσι­ κής αγωγής του Ε.Ε.Ι., που πραγ­ ματοποιούνται από τον Ιούνιο του 1991, κάθε χρόνο. Τα πρώτα δύο τεύχη των πρακτικών κυκλο­ φορούν σύντομα, σε μια σειρά πρωτοποριακή στη σχετική ελλη­ νική βιβλιογραφία. Κάθε χρόνο εξάλλου, από το 1990, οργανώνονται τα Αποχαι­ ρετιστήρια, συγκέντρωση για

τους συναδέλφους εκπαιδευτι­ κούς που συνταξιοδοτούνται.

χθηκε σε ένα βήμα ακαδημαϊκών και πανεπιστημιακών δασκάλων και συναδέλφων της μέσης εκ­ παίδευσης, από τη Θεσσαλονίκη, ο Νοέμβρη που πέρασε, ε­ τα Γιάννενα, το Βόλο και αλλού, γκαινιάστηκε μια άλλη προ­ και τα διήμερα και συνέδρια συ­ σπάθεια: Έκθεση εικαστικών γκέντρωσαν ως εισηγητές ειδι­ τεχνών, με συμμετοχή των καθη­κούς απ’ όλη την Ελλάδα και από γητών των τεχνικών του Ε.Ε.Ι., το εξωτερικό, τις ΗΠΑ, την Αγ­ που είναι περισσότεροι από δέ­ γλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία, κα. Η έκθεση αυτή προγραμματί­ και ως ακροατές εκπαιδευτικούς, ζεται να επαναλαμβάνεται κάθε φοιτητές και άλλους απ’ όλη την δύο χρόνια. Ελλάδα. Έτσι ο Σ.Ε.Λ.Κ.Α. συνδέ­ Με την ευκαιρία που φέτος θηκε στενά με τα πανεπιστήμια συμπληρώνονται δέκα χρόνια της Θεσσαλονίκης, των Ιωαννίδραστηριότητας εκδοτικής και νων, της Κρήτης και της Θεσσα­ παιδαγωγικής του Σ.Ε.Λ.Κ.Α., το λίας και με Εταιρείες και Κέντρα περιοδικό «Απόψεις», στο όνομα επιστημονικά της λογοτεχνίας, του συλλόγου, προγραμμάτισε έ­ της ιστορίας, των παιδαγωγικών, κτακτες εκδηλώσεις, εορταστι­ της περιβαλλοντολογίας και άλ­ κές, τον ερχόμενο Μάη: λα. Και για να μη δημιουργούνται 1. Έκθεση των δημοσιευμάτων ψεύτικες εντυπώσεις, να σημειω­ θεί στο τέλος ότι η Συντακτική Ε­ των εκπαιδευτικών του Κ.Α. 2. Έκθεση αναγνωστικών τουπιτροπή των «Απόψεων» και οι 19ου και 20ού αιώνα, σε συνερ­ Οργανωτικές Επιτροπές των διη­ γασία με το Τμήμα Δημοτικής Εκ­ μέρων και των συνεδρίων επωμί­ παίδευσης του Πανεπιστημίου ζονται, μαζί με τα οργανωτικά και τα εκδοτικά, και τη φροντίδα Θεσσαλονίκης για την ανεύρεση χορηγών που 3. Εορτή τιμής των πανεπιστη­ μιακών μας δασκάλων, και θα καλύψουν τις σχετικές δαπά­ 4. Εορτή τιμής των συνταξιού­ νες, και οι οποίοι ευτυχώς πάντα βρίσκονται. χων εκπαιδευτικών του Κ.Α. Είναι, λοιπόν, γεγονός ότι μέ­ Αδαμάντιος Ανεστίδης σα στη δεκαετία αυτή, την πρώ­ τη, το περιοδικό «Απόψεις» εξελί-

Τ

Α πό τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗ στη σειρά ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ για παιδιά και νέους μόλις εκυκλοφόρησε Ε λ ίζα μ π ε θ Μ π ό ρ χ ε ρ ς - Θ ω μ ά ς Γ κ ό ρ π α ς

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΗΜΕΡΩΝ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ °""

Q M ^m ew

Το βιβλίο όλων των ημερών, των διακοπών, των γενεθλίων και των γιορτών. Μια θαυμάσια και πρωτότυπη εικονογραφημένη ατζέντα με ποιήματα, αινίγματα, παροιμίες και μύθους που διάλεξε ο ποιητής Θωμάς Γκόρπας.

Τα άλλα βιβλία της σειράς: c* * « □ Ο ΚΟΣΜΟΙ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΟΛΩΝ ΤΟΝ ΧΟΡΩΝ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ

' ΤΟ ΒΪΒλίό Τ ν ΟΓΩΠΩΝ^

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ

Ο κόσμος της Βίβλου (Παλαιά Διαθήκη) · Ο κόσμος της Βίβλου (Καινή Διαθήκη) • Το βιβλίο όλων των χωρών (εικονογραφημένος ποιητικός Ά τλα ντα ς) • Το βιβλίο της μυθολογίας (ελληνικής και ρωμαϊκής) · Το βιβλίο των πρώτων ανθρώπων • Το βιβλίο των ανακαλύψεων και των εφευρέσεων.

κΛ

Αστέρης Δελπδανάσπς εκδότης Έδρα: Χαριλάου Τρικούπη 106 και Σμολένσκι, 117 72, Αθήνα Κεντρική διάθεση: Ζωοδόχου Πηγής 34, 106 81, Αθήνα Τηλ. 364 23 25, 363 90 62. Fax 364 23 25

χορός, πολιτισμός και κοινωνία ΑΛΚΗΣ ΡΑΦΤΗΣ. Χ ορός, Π ολιτισμός και Κοινωνία. Αθήνα, Θ έ α τ ρ ο « Δ ό ρ α Σ τ ρ α ­ τ ο ύ » , 1992. Σελ. 168.

Κ ο ινω νιο λο γία υκλοφόρησε πρόσφατα το νέο βιβλίο του καθηγητή κοινωνιολόγου, Ά λκη Ράφτη, προέδρου του σωματείου «Δόρα Στράτου», του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ορ­ γάνωσης Λαϊκής Τέχνης, μέλος του Διε­ θνούς Προεδρείου της οργάνωσης αυτής και μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Χορού της UNESCO. Πρόκειται για ένα βιβλίο σπονδυλωτό, με την έννοια ότι δεν ακολουθείται μια συνεχής ροή αλ­ λά το κάθε κεφάλαιο έχει μια αυτοτέλεια στο θέ­ μα· και στην προσέγγιση. Γίνεται μια προσπάθεια να τοποθετηθεί το χορευτικό φαινόμενο μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Γράφοντας κανείς για το χορό με ευρεία οπτική γωνία διατρέχει τον κίνδυνο να παρασυρθεί σε γενικολογίες και σε αυθαίρετες διαπιστώσεις. Ε­ δώ ο συγγραφέας προσπαθεί να αποφύγει τέτοια λάθη διαλέγοντας συγκεκριμένα και περιορισμέ­ να θέματα, στηριζόμενος σε απτά στοιχεία και προχωρώντας με επαγωγικό τρόπο. Δε λείπουν όμως οι προσωπικές απόψεις, με τις οποίες ο α­ ναγνώστης μπορεί να μη συμφωνήσει. Η μεγάλη προσφορά ενός τέτοιου βιβλίου είναι ότι απευθύνεται εξίσου τόσο στον ειδικό του χο­ ρού, όσο και στον ανυποψίαστο αναγνώστη που ποτέ δεν έτυχε να αναρωτηθεί ή να ασχοληθεί με το χορό. Δοκιμάζει να συνδέσει το χορό με χώ­ ρους που εκ πρώτης όψεως δεν θα το περίμενε κανείς: τον πολιτισμό, την οικολογία, την ποίη­ ση, την κοινωνιολογική έρευνα, την παραγωγή και διάθεση πολιτιστικών αγαθών, μέχρι και τη θεωρία συστημάτων. «Κοινό χαρακτηριστικό του», λέει ο συγγραφέ­ ας στον πρόλογο, «είναι η θεώρηση του χορού "από τα έξω” . Ό χ ι από τη σκοπιά του χορευτή,

του χορογράφου ή του δασκάλου του χορού, ούτε καν από τη θέση του θεατή. Αλλά από τη σκοπιά ενός που παρατηρεί το χορευτικό φαινόμενο στο σύνολό του, και μάλιστα ενός που "έχει μεγάλη ιδέα” για το χορό. Ο χορός μπορεί, όπως η οικο­ λογία, να γίνει ο πυρήνας ενός κινήματος για ποιότητα ζωής, και γΓ αυτό αξίζει να μελετηθεί σαν κοινωνικό φαινόμενο. Γιατί πιστεύω ότι ο χορός, πέρα από θέαμα, διασκέδαση, επάγγελμα ή χόμπυ, μπορεί να είναι και κάτι άλλο: ένας ά­ μεσος τρόπος για να βρει ο σημερινός άνθρωπος μια χαμένη διάσταση στη ζωή του». Ο αναγνώστης θα εκπλαγεί μαθαίνοντας ότι ό­ σον αφορά το χορό η χώρα μας είναι η πιο δυνα­ τή στην Ευρώπη και ίσως στον κόσμο. Ο αριθμός χορευτών, είτε στα συγκροτήματα δημοτικού χο­ ρού, είτε στις σχολές έντεχνου χορού, είναι ο με­ γαλύτερος σε αναλογία με τον πληθυσμό. Οι Έ λ­ ληνες χορεύουν πολύ αλλά δεν «ασχολούνται» με . το χορό αφού, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, δε διαβάζουν για χορό και δεν ερευνούν τα παρα­ δοσιακά χορευτικά έθιμα της χώρας μας πριν αυ­ τά εξαφανιστούν. Δύο τέτοιες έρευνες παρουσιάζονται στο τέλος του βιβλίου, για τη Ρόδο και την Κάρπαθο, όπου φαίνεται πράγματι ο πλούτος που χάνεται. Παρό­ λο το περιθωριακό θέμα του, ίσως όμως εξαιτίας της πρωτοτυπίας του, το κείμενο διαβάζεται ευ­ χάριστα και είναι πολλαπλά κατατοπιστικό: για το χορό, για την κοινωνία και για τα πολιτιστικά πράγματα. Δεν είναι από τα βιβλία όπου ο συγ­ γραφέας «λέει τη γνώμη του». Εδώ η ανάπτυξη γίνεται επαγωγικά, με στοιχεία, και ο αναγνώ­ στης αφήνεται να σχηματίσει τη δική του γνώμη. Είναι σίγουρο όμως ότι ο αναγνώστης διαβά­ ζοντας το βιβλίο αυτό θα πειστεί για τη σημασία που έχει ο χορός ως πολιτιστικό φαινόμενο και αξία, καθώς και για τη σχέση που το συνδέει με την οργάνωση της κοινωνίας, το επίπεδό της και τη δυνατότητα αναβάθμισής της. Η εικονογράφηση αποτελείται από σπάνιες φωτογραφίες των αρχών του αιώνα. Αναστασία Αναστασοπούλου

14

επιλογή

emotion pictures η λογική των εικόνων ΒΙΜ ΒΕΝΤΕΡΣ. Em otion pictures. Κείμενα κα ι κρ ιτικ ές 1968-1974. Μ ετάφραση: Χ ρη­ σ τός Διάφας. Αθήνα, Σ έ λ α ς , 1988. ΒΙΜ ΒΕΝΤΕΡΣ. Η λ ο γικ ή τω ν εικόνω ν. Κεί­ μενα κα ι συνεντεύξεις. Μ ετάφραση: Π αύ­ λος Μ ανιάτης-Γιάννης Π ερδικογιάννης. Α­ θήνα, Σ έ λ α ς , 1991.

το πρώτο βιβλίο του (Emotion Pictures) περι­ λαμβάνονται ασήμαντα μάλλον άρθρα ανα­ μνήσεων καί αυτοβιογραφίας, «κριτικές» ε­ νός μελλοντικού κινηματογραφιστή, και προπαντός μια διάχυτη λατρεία για τον κλα­ σικό αμερικανικό κινηματογράφο, για ένα ορισμένο είδος αμερικανικής μουσικής και το «αμερικανικό όνειρο». Οι «κριτικές» που ανθολογούνται στο βιβλίο αυτό, αποτελούν καταγραφή των προσωπικών α­ Κινηματογράφος ντιδράσεων του θεατή-συγγραφέα τους απέναντι στις ταινίες. Με το επίκεντρο της προσοχής του στραμμένο κυρίως σε λεπτομέρειες κάποιων σκηνών, όπως εκείνη στην οποία ο Τζων Γουαίην Βέντερς (Β.) είναι σήμερα σαρανταεφτά χροφεύγει καβάλα ανάποδα από μια φάρμα στην ται­ νώ. Ταξίδεψε «ως την άκρη του κόσμου». νία «Ελντοράντο» (σελ. 23). Οι νεανικές παραδο­ Ακούσε ομιλίες και μουσικές, μα προπα­ ξολογίες αφθονούν. Πολλές απ’ αυτές είναι γοη­ ντός είδε πολλά. Η συγκέντρωση ορισμένων τευτικές γιατί μπορεί να βγουν ή φαίνονται αληθι­ κειμένων του (από κριτικές ταινιών, άρθρα, νές, όπως π.χ. αυτή που αφορά το Easy Rider, συνεντεύξεις, εισηγήσεις και εξομολογήσεις βαθιές) δεν εξασφαλίζει τη διάσωση ενός λόγου«πάνω απ’ όλα η ταινία είναι πολιτική γιατί είναι που από τη φύση του είναι εφήμερος. Απλώς ταωραία: γιατί είναι ωραία τα τοπία που βλέπεις...» (σελ. 43). Με σπάνιες τις γενικότερες παρατηρή­ κείμενα αυτά βοηθούν να συναντήσει κάποιος σεις ή την επαρκή αισθητική εκτίμηση των στοι­ τον Βέντερς σ’ έναν εκτός φιλμικού πεδίου χώρο. χείων τους. Εξαίρεση αποτελεί το κείμενο για την Ίσω ς και να τον καταλάβει περισσότερο αναπο­ ταινία του Ρόμπερτ Άλτμαν «Nashville», το ο­ λώντας τα φιλμικά του κείμενα και την αθόρυβη ποίο τελειώνει με τη φράση: «Ό ταν βγαίνω έξω και περιπλανητική ζωή του. θυμάμαι εκείνη την κατάσταση ευφορίας, παλιά, Ο Β. ξεκίνησε την κινηματογραφική του περι­ μετά από ταινίες του Γκοντάρ. Το ίδιο και σήμε­ πέτεια κατά έναν τρόπο ορθόδοξο, θα λέγαμε, ρα, η ταινία αυτή μου άνοιξε τα μάτια και μ’ έκα­ για Ευρωπαίο κινηματογραφιστή. Άφησε κάπου νε να νιώθω ευχαρίστηση με κάθετι καινούργιο στο δρόμο, πίσω του, τις σπουδές ιατρικής και που έβλεπα» (σελ. 118). Έχοντας κάνει προηγού­ φιλοσοφίας για να μαθητεύσει στο εμπειρικό μενα μια πλατιά αναφορά στο στόρυ της ταινίας, σχολείο των εικόνων και των ήχων. Ό χ ι τόσο παρεμβάλλοντας εύστοχες παρατηρήσεις για τ'α στην Σχολή Κινηματογράφου του Μονάχου, όσο πραγματικά στοιχεία της διήγησης, χαρακτηρί­ στις απόκρυφες γωνιές των αιθουσών, στα δοκι­ ζοντας το παίξιμο των ηθοποιών, επισημαίνομαστήρια ενός γραφείου διανομής όπου δούλεψε, ντας τον τρόπο που γυρίστηκε, σχολιάζοντας τη κουβεντιάζοντας με τον Χέρτσογκ, τον Φαμουσική της. Ακόμη, δίνοντας μια άποψη για τον σμπίντερ και τους άλλους φίλους του Film Verlag κινημαγράφο και την κριτική: «Γράφοντας μόνο der Autoren, κυνηγώντας τη ζωή των ορατών και για το κατά πόσο μπορεί, πρέπει ή δεν πρέπει να ακουστών πραγμάτων με μια κάμερα των 16 mm, γράφοντας στο περιοδικό Film Kritik όσα του κα­ δει κανείς μια ταινία, διαστρεβλώνεται η πραγ­ ματική σημασία του κινηματογράφου, το γεγο­ τέβαιναν στη σκέψη καθώς μαθήτευε.

«

-------------------------------επιλογή 15 νός δηλαδή ότι ο κινηματογράφος έχει να κάνει με την ίδια τη ζωή, ότι αποτελεί μια ακριβέστερη και πληρέστερη πηγή πληροφόρησης για την επο­ χή μας απ’ ό,τι το θέατρο, η μουσική ή οι εικα­ στικές τέχνες, το γεγονός ότι μπορεί να βλάψει τον άνθρωπο απομακρύνοντάς τον από τις επιθυ­ μίες και τους φίλους του, ή ότι μπορεί να τον ω­ φελήσει ανοίγοντάς του ένα παράθυρο στη ζωή ή προβάλλοντας τις ελευθερίες του. Με δυο λόγια, ότι ο κινηματογράφος δεν είναι απλώς βιομηχα­ νία που παράγει ταινίες... Στα εθνικής κλίμακας εβδομαδιαία περιοδικά (και ιδιαίτερα, τελευταία στο «Spiegel»), η κινηματογραφική κριτική δίνει όλο και περισσότερο τη θέση της στην κινηματο­ γραφική δημοσιογραφία, την οποία εγώ προσω­ πικά θεωρώ εξαιρετικά στείρα» (σελ. 107, 108). Ενδιαφέρον έχει η μικροσκοπική θεματική ανά­ λυση του Άγριου Παιδιού του Φρανσουά Τρυφώ. Η αναφορά στον Νίκολας Ραίυ, ένα απ’ τα «αιώνια» ινδάλματα της αμερικανοφιλικής πε­ ριόδου του Βέντερς, ξεκινά από ειδικές παρατη­ ρήσεις για την ταινία «The Lusty men». Ο Ραίυ, γράφει, αμφισβητεί στην ταινία αυτή, τον κυρίαρ­ χο κοινωνικό ρόλο των ανδρών «αντιπαραθέτοντας σ’ αυτούς ορισμένες γυναίκες» (σελ. 140) και καταλήγει στο απελπισμένο συμπέρασμα ότι «ο κινηματογράφος στην Αμερική έχει εξελιχθεί σε εκχυδαϊσμέ η βιοτεχνία» (σελ. 145). Ακόμη η α­ ποδοκιμασία μιας ταινίας ντοκυμανταίρ για τον Χίτλερ που οδηγεί τον Β. να πει: «δεν γνωρίζω καμία άλλη χώρα (εννοώντας τη Γερμανία) που έχει χάσει σε τέτοιο βαθμό την εμπιστοσύνη στις ίδιες της τις εικόνες, τις ιστορίες και τους μύθους της» (σελ. 121). Γραφή αισθαντική, πικρή και απόλυτη, τρυφε­ ρή και μεροληπτική, σχεδόν νεανική, σχεδόν ποητική. Γραφή αισθαντική, πικρή και απόλ: τη, τρυφε­ ρή και μεροληπτική, σχεδόν νεανική, σχεδόν ποιητική. το δεύτερο βιβλίο (Η λογική των εικόνων) διαγράφεται μια προοπτική ωρίμανσης στη σκέψη του Β. και εκδηλώνεται μια εγκρά­ τεια στο λόγο του. Ό λ α σχεδόν τα κείμενα (κυρίως συνεντεύξεις, άρθρα, εισηγήσεις) ξεκινούν και τελειώνουν από τη δική του α­ ποκτημένη πείρα ως σκηνοθέτη, ενεργού θεατή και φανατικού κινηματογραφόφιλου. Δεν παρα­ πέμπουν σε μια «θύραθεν σοφία», ούτε στην αποθησαυρισμένη γνώση των άλλων. Ο κινηματο­ γράφος είναι η σωτηρία των πραγμάτων που βλέ­ πονται, υπάρχουν κι εξαφανίζονται ημέρα με την ημέρα. Αυτό που έλεγε ο Σεζάν «πρέπει να βια­ στούμε αν θέλουμε να δούμε κάτι», είναι μια από τις «ουσίες» του (σελ. 8). Ό ,τι γοητεύει τον Β.

στο γύρισμα μιας ταινίας «είναι η δυνατότητα που του παρέχει να παρατηρεί τα πράγματα, πα­ ρά να τα αλλάζει, να τα μετακινεί ή να τα σκηνο­ θετεί» (σελ. 9). Η δυνατότητα να βλέπει πολύ, να εικονίζει, να αποτυπώνει, να μορφοποιεί και λι­ γότερο να σκέφτεται (σελ. 54). Ο ήλιος που φωτί­ ζει τα βλεπόμενα παρά η ιστορία που διαδραμα­ τίζεται μέσα σ’ αυτά (σελ. 59). Αρκεί να κοιτά­ ζουμε χωρίς να θέλουμε να αποδείξουμε κάτι (σελ. 95). Η κάμερα πρέπει να δείχνει τα πράγμα­ τα όπως είναι. Μόνον έτσι μπορούν να φαίνονται πώς θα πρέπει να είναι στον κινηματογράφο. Οι ταινίες για τον Β. δεν είναι το σενάριο αλλά το γύρισμά τους, αφού οι εικόνες γι’ αυτόν έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία απ’ τις ιστορίες (σελ. 35, 54). «Οι ιστορίες μου αρχίζουν πάντα με εικό­ νες» γράφει (σελ. 80). Από τοπία, πόλεις, δρό­ μους, απ’ τη γεωγραφική αταξία του κόσμου (σελ. 82). Ο αφηγητής και νοσταλγός τους θέλει να έχουν για θέμα οι ταινίες αυτές κι οι ιστορίες τους το χρόνο μέσα στον οποίο δημιουργούνται. Και πάλι τα τοπία, τις πόλεις, τα αντικείμενα ό­ σων συμμετέχουν και τα δικά του (σελ. 31). Αυτό καταρχήν, γιατί στη συνέχεια οι χρονικές διαδο­ χές που θεμελιώνουν την αφήγηση πρέπει να γί­ νονται σεβαστές. Να μην παραλείπεται ούτε ο εν­ διάμεσος χρόνος (σελ. 11, 12). Ο κινηματογρά­ φος έχει άμεση σχέση με τη ζωή. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τις διηγήσεις ιστοριών που ανά­ γονται στη μεγάλη Αφήγηση της Ζωής (σελ. 71). Αφήγηση υπάρχει ακόμη κι εκεί που δεν ξετυλί­ γεται κάποια «ιστορία» (σελ. 53). Παρόλο που οι ιστορίες αυτές «δημιουργούν στον κόσμο την αί­ σθηση ότι υπάρχει κάποιο νόημα, ότι πίσω από την απίστευτη σύγχυση των φαινομένων που τις περιβάλλουν κρύβεται μια έσχατη τάξη, μια δια­ δοχική σειρά». Οι ιστορίες όμως «λένε ψέματα» γιατί αφήνουν «ανεξήγητη την πολυπλοκότητα των όσων συμβαίνουν γύρω» (σελ. 84). Το παρήγορο για τον Β. είναι μόνο ότι οι ιστορίες αυτές μοιάζουν με ταξιδιωτικές διαδρομές. Τον βοη­ θούν να ξεκινήσει, δηλαδή να συνεχίσει τα ταξί­ δια του μέσα στον κόσμο. Ο ίδιος θα ήθελε τον εαυτό του σαν ζωγράφο του χώρου, όπου το μαυρόασπρο θα είναι το χρώ­ μα της αλήθειας, το πιο ρεαλιστικό. Γιατί «το μαυρόασπρο μπορεί να έχει χρώμα και το έγχρω­ μο να είναι μια "ασπρόμαυρη ζωγραφιά” » (σελ. 28, 55). Το τέλος του κινηματογράφου δεν είναι τόσο αυτονόητο. Μπορεί να λείψουν οι μεγάλες οθόνες και οι μακρές ιστορίες. Αυτή η πιθανότητα δια­ γράφεται στο Πέρασμα του χρόνου του ίδιου του Βέντερς. «Η ανάγκη όμως για αφήγηση μέσω ει­ κόνων θα γίνει ακόμη μεγαλύτερη. Πρέπει να ε­ ξοικειωθούμε με τα νέα μέσα και να προσπαθή­ σουμε να τους δώσουμε μορφή, αντί να αφήνουμε

16 επιλογή-----------------------------διου και δομούνται με βάση μια σκηνοθετική και αφηγηματική ελευθερία. Οι δεύτερες είναι έγχρω­ μες, σχετίζονται με μυθιστορήματα, έχουν «σφι­ χτή» δραματουργία, ακολουθούν την παραδο­ σιακή σκηνοθεσία. Μεγαλύτερη σημασία έχει η τελική μικρή βίβλος γένεσης του έργου του και του εαυτού του ως κινηματογραφιστή, η οποία φέρνει τον τίτλο «Η πνοή του αγγέλου». Όπου μαθαίνομε ότι «εν αρχή ην η μουσική» και ότι «η ζωή του σώθηκε απ’ το ροκ εν ρολλ». Στοιχεία αυτοβιογραφίας με τα οποία εμφαίνεται η πορεία ενός χαρισματικού εικονοβλέπτη και αυτοδίδααμερικανικός κινηματογράφος έχασε τους κτου εικονοθήρα. Βαδίζοντας με τη μικρή «Α λί­ δημιουργούς του πίσω, στα κλασικά του κη στις πόλεις» βρήκε το δρόμο του στον κινη­ χρόνια. «Οι άνθρωποι που ασχολούνται μ’ ματογράφο. Με τον «Χάμμετ», διδάχτηκε ότι «η αυτόν έχουν παραιτηθεί απ’ την προσπάθεια υπερβολική προετοιμασία σε μια ταινία μας κά­ να ζήσουν, να μάθουν κάτι περισσότερο, κά­ νει τελικά να τη χάνουμε» και ότι το Χόλιγουντ τι έξω απ’ τον κινηματογράφο, και συνεπώς δεν μπορούν να περιλάβουν τίποτε απ’ όλα αυτά δεν είναι πια εκεί που το έβλεπε με τα εφηβικά στις ιστορίες τους» (σελ. 72). Ο κινηματογράφος του μάτια. Με «Τα φτερά του έρωτα» ξαναβρήκε το πληγωμένο Βερολίνο, τον Ρίλκε, τους Αγγέ­ αυτός μοιάζει με διαφήμιση του εαυτού του (σελ. λους του και την ποίηση των βαθέων αιώνων της 36). Ευρώπης. Με το ταξίδι που αποτόλμησε «Μέχρι Σκέψεις και λογική που ακολουθούν μια χωρι­ το τέλος του κόσμου» κατάλαβε ότι έφτασε επι­ στή «συνέπεια» κάθε φορά. Ανάλογη με την περί­ τέλους στην αρχή του κινηματογραφικού του σταση, την ευεξία, την πρόκληση του συνομιλη­ βίου που είναι το άλλο ταξίδι κάθε φορά. τή, τον ερεθισμό των τρεχόντων γεγονότων. Οι Η γραφή εδώ έχει ευαισθησία πάντα, αλλά πε­ παραδοξολογίες δεν λείπουν κι απ’ τα κείμενα ρισσότερη εκλογίκευση, πλουσιότερη πείρα ζωής του δεύτερου βιβλίου. Ό πω ς π.χ. αυτή που λέει και έργου, λιγότερη αβεβαιότητα για το τι είναι ο ότι οι ψυχαγωγικές ταινίες είναι πολιτικές γιατί δημιουργός μέσα στον κινηματογράφο του. Τα αποκλείουν το ενδεχόμενο της αλλαγής (σελ. κείμενα του Βιμ Βέντερς και στα δυο βιβλία δεν 32). Κάποιες αντιστοιχίες με το πρώτο βιβλίο διαέχουν το βάρος των όσων έγραψαν ή είπαν οι πακρίνονται. Ό πω ς π.χ. η ομολογία του σκηνοθέτη λαιότεροι ή οι νεότεροι κλασικοί σκηνοθέότι «χωρίς τη μουσική ροκ θα είχα αποβλακω­ τες/«λόγιοι» ή θεωρητικοί του κινηματογράφου θεί» (σελ. 29). Για το μελετητή όμως του έργου (π.χ. ο Ζαν Επστάιν, ο Ερίκ Ρομέρ). Ανήκουν του και τον κριτικό, ενδιαφέρον έχει η ομιλία του στην τάξη των κειμένων που έδωσαν με γνώση, στο Λιβόρνο γύρω απ’ την τεχνική της αφήγη­ πάθος και αταξία οι Φρανσουά Τρυφώ κι ο Γκοσης. Σ’ αυτήν γίνεται κι ένας χαλαρός διαχωρι­ ντάρ - περισσότερο ο δεύτερος. Πάντως είναι έ­ σμός μεταξύ των ταινιών του σε Α και Β. Οι πρώ­ νας Βέντερς κι αυτά, του λόγου οπωσδήποτε και τες είναι ασπρόμαυρες, βασίζονται σε μια «ιδέα» των εικόνων πάντοτε. (ένα όνειρο, μια φαντασίωση, ένα βίωμα) του ί­

τις μεγάλες ψυχαγωγικές επιχειρήσεις να παρου­ σιάζουν ό,τι θέλουν» (σελ. 75). Σε μια έρευνα που έκανε ο Β. μεταξύ φίλων και γνωστών σκηνοθε­ τών για το μέλλον του κινηματογράφου η αισιο­ δοξία του Αντονιόνι αντισταθμίζεται απ’ τη με­ λαγχολία του Γκοντάρ και τη σύγχυση κάποιων άλλων. Αρκετοί απ’ αυτούς δεν κατάλαβαν τον κίνδυνο ούτε τη λανθάνουσα ανησυχία της ερώ­ τησης του ερευνητή.

0

Νίκος Κολοβός

«1

------------------------------------ ή Η Λ

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ μαθήματα παραδίδει πτυχιούχος ΑΣΚΤ. Ελένη Ζούνη. Τηλ. 3600176, 8-10 π.μ.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ζητάει σ υνεργάτες για βιβλία γνώ ­ σεων. Μ εταφ ραστές απ ό τα γα λλ ικ ά κα ι διορθω τές. Μ πορούν για κάθε πληροφ ο­ ρία να απευθύνονται στο τηλ. 3639062, Τρίτη κα ι Τε­ τάρτη από τις 11 έω ς τις 2.

επιλογή 17

κοιμήθηκα η αχάριστη ΖΕΦΗ ΔΑΡΑΚΗ. Κοιμήθηκα η αχάριστη. Αθήνα, Ύ ψ ιλ ο ν , 1992. Σελ. 88.

η προσπάθεια θα ναυαγήσει, αφού δεν υπάρχει κανένας ν’ ακούσει τη φωνή της: «Σε ποιον να μι­ λήσω αφού οι ένοικοι έχουνε φύγει όλοι» (16). Οι τρεις τελευταίοι στίχοι αναιρούν και την υπόθεση της ύπαρξης και του μοναδικού επισκέπτη: «Και Π οίηση κείνος ο μοναδικός επισκέπτης στα κάτω δωμάτια/ποιος ξέρει/αν δεν ήτανε το φάντασμά του;» ταν πριν από μερικά χρόνια διάβασα την (16). ποιητική «Μάρθα Σόλγκερ» της Ζ.Δ., ομο­ Πρόκειται, γενικά, για έναν ποιητικό μονόλο­ λογώ πως εντυπωσιάστηκα και χάρηκα τον γο ή εσωτερικό διάλογο, όπου η ηρωίδα μόνη ωραία αρθρωμένο λόγο της. Τα ποιητικά βι­ διαλέγεται, με τα πράγματα και το σκοτάδι που βλία της, ωστόσο, που ακολούθησαν, δεν την περιβάλλει, καθώς τριγυρίζει στο υπόγειο μου προξένησαν τις ίδιες ή παρόμοιες αντι­ των πασχόντων ή «στο δωμάτιο με τ’ αποξηρα­ δράσεις. Η ποιήτρια προτίμησε και προτιμά δρό­μένα γέλ^α» (14) για ν’ αναρωτηθεί άξαφνα το πα­ μους διαφορετικούς, δαιδαλώδεις, κινείται σεράδοξο: «Ποιος να ’ναι αυτός που χτυπάει δίχως χώρους όπου το παράλογο κυριαρχεί· και μπορεί ήχο την πόρτα;» (15). Αλήθεια, ποιος να ’ναι και εκ πρώτης όψεως να εντυπωσιάζει, κυρίως με τη πώς γίνεται αυτό; μουσικότητα των στίχων, όμως δεν φαίνεται ν’ αΜέσα σ’ αυτό το σπίτι που είναι ο ποιητικός κουμπά πάνω στα πράγματα, περισσότερο μοιά­ της χώρος, τα πράγματα παλιώνουν, γερνούν α­ ζει ν’ αφήνει τόνους χειμαζόμενους από ανία και νεπαίσθητα, για να καταλήξουν στο «βασίλειο πλήξη: «Τα μάτια της άλλης σκυμμένα ανεβά­ του τίποτα» (22) ως «σκοτάδια κλαδιά και χαλά­ ζουν ψηλά το νερό στο ποτήρι» (60). Δεν είναι σματα φως» και μοιραία φεύγει «σαν περίλυπος πως η Ζ.Δ. έχει μείνει στη «Μάρθα Σόλγκερ». Η­ αγέρας» (56) και «διάτρητη θάλασσα σε παλιά θελημένα, προφανώς, ακολουθεί έναν εκφραστι­ φωτογραφία» (57). κό τρόπο, όπου τα σύμβολα που χρησιμοποιεί, Κυρίαρχα στοιχεία σε τούτη την ποίηση είναι ο δημιουργούν οπτικές και ακουστικές εικόνες, ερμητισμός, η μοναξιά, η φθορά, η έλλειψη επι­ αυτοαναιρούμενες: «Ήρθε αυτό το άγνωστο κοινωνίας μέσα σ’ ένα χώρο, εκτός τόπου και σκοτάδι/που κανείς δεν το διασχίζει σαν φως» χρόνου, όπου η ποίηση δεν είναι παρά έκφραση (37) και αλλού: «Σα σκόνη σηκωνόταν το σού­ του παράλογου και του παραλογισμού. ρουπο ψηλά/Ο αέρας πατούσε τα πουλιά στο Ελένη Χωρεάνθη τραγούδι τους» (29). Έ τσι η ποίηση γίνεται ατομική, προσωπική υ­ πόθεση καθαρά, ερμητική, κλεισμένη στον εαυτό της και συχνά δυσνόητη: «Αδιάβαστο φιλί/κερί χαμηλωμένο/Λουσμένο μέτω πο/σε μακριά μαλ­ λιά/και το αηδόνι στο ιερό κρυμμένο/πίσω από της εικόνας το σκοτάδι/όρθια (;) στεκότανε η Μαρία» (66). Η ποιήτρια-ηρωίδα, ως ένοικος ή «μοναδικός επισκέπτης» του σπιτιού, παρακολουθεί τα γινό­ μενα μέσα και γύρω του, θεατής και ήρωας συγ­ χρόνως ενός αόρατου θιάσου, που ξεκινάει από το σκοτεινό υπόγειο και τρέχει πίσω από το φως «ανάμεσα σε σπασμένα φτερά του βηματισμού (;) της» ημέρας (14), προσπαθεί να συλλαβίσει το «αδιάβαστο (;) σκοτάδι της πόρτας» (16). Όμω ς

«

επιλογή 19

στους διαδρόμους των γεγονότων ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΙΚΗΤΕΑΣ. Στους διαδρό­ μους των γεγονότων. Αθήνα, Α ρ σ ε ν ίδ η ς , 1991. Σελ. 40.

Ποίηση__________ πό τις εκδόσεις «Αρσενίδη» κυκλοφορεί η τρίτη στη σειρά ποιητική συλλογή του Πα­ ναγιώτη Νικητέα. Ό πω ς οι δύο προηγούμε­ νες, φέρνει και την εικαστική σφραγίδα του ίδιου του ποιητή. Πλούσια φιλότεχνη μένη, γίνεται τόπος συνάντησης ποίησης και ζωγραφικής. Η εικόνα, που γενικά σπανίζει στις εκδόσεις του είδους, δεν αποτελεί μια απλή αναφορά στους στίχους, έχει τη δική της δυναμική και είναι σε έκταση και ποιότητα ισοβαρής μ’ αυτούς. Καθώς ποιητής και ζωγράφος απαντούν στο ίδιο πρόσωπο, η συμφωνία στίχου-εικόνας παρουσιάζεται αναμφι­ σβήτητη. Λόγος-Εικόνα συνυπάρχουν και λει­ τουργούν παλινδρομικά από την ώρα της σύλλη­ ψης και κατά τη διάρκεια της δημιουργίας. Σε βαθμό που οι στίχοι γίνονται ζωγραφικοί και οι εικόνες ποιητικές.

Η

«Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης» από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 διευρύνεται θεματικά, εμφανίζονται συνθετι­ κές και ερμηνευτικές μελέτες και αναπτύσσεται η έρευνα στις π η ­ γές. Τόσο η έρευνα και η έκδοση των αρχειακών συλλογών όσο και η συγκρότηση μιας πλήρους βιβλιογραφίας της ιστορίας της νεοελληνικής εκπαίδευσης θεω­ ρούνται απαραίτητοι όροι για συνθετικές προσεγγίσεις. Το κε­ νό στους τομείς αυτούς είναι με­ γάλο όπως και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ερευνη­ τές, εφόσον πολλά αρχείααρχειακές συλλογές παραμέ­ νουν αταξινόμητες ή και άγνω­ στες. Ό ,τι έχει γίνει μέχρι σήμε­ ρα οφείλεται κυρίως σε ορισμέ­ νες συλλογικές και ατομικές πρωτοβουλίες έξω από κρατι-

Στίχοι γεμάτοι χρώμα. Χρώματα που έχουν το μέτρο και τη ζεστασιά του μεστού λόγου ακολου­ θούν ένα δρόμο. Το δρόμο του νου, παρασύροντας τον αναγνώστη από την απόλαυση στο στο­ χασμό. Μοιάζουν στο σύνολό τους, λόγοςεικόνα, σαν ειδομένα μέσα από παράθυρο. Πα­ ράθυρο ψυχής, απ’ όπου ο δημιουργός, παρατη­ ρητής και αμφισβητίας, με ήπιους τόνους σχο­ λιάζει τον περιβάλλοντα κόσμο... Μέσα από τους περιορισμένους σε έκταση, αλ­ λά τόσο μεστούς σε περιεχόμενο στίχους, η αγω­ νία του, πολλές φορές γίνεται σπαραγμός. «Η ανάσα του βρεγμένες στάχτες Η αντοχή του πλαγιασμένα νεύρα το σώμα του βουνό με ίχνη ήττας το βλέμμα και το μαχαίρι σίγουρο.» Η εικαστική δουλειά αισθητά βελτιωμένη, σε σχέση με προηγούμενες, διακρίνεται για τη χρω­ ματική της αρετή. Στις σελίδες όπου τα γράμμα­ τα είναι τοποθετημένα έξω από το σχέδιο, το α­ ποτέλεσμα είναι καλύτερο. Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου

εκπαίδευση ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΑΝΔΡΕΟΥ. Πηγές της ιστορίας της νεοελληνικής εκπαί­ δευσης. Αρχεία-αρχειακές συλλογές. Βιβλιο­ γραφία. Καταγραφή.

Θεσσαλονίκη, 1992.

Βάνιας,

κούς θεσμούς και κρατική μέριμνα. Ο συγγραφέας της πα ραπ ά­ νω εργασίας, γνωστός από π α ­ ρόμοιες, - και όχι μόνον - ερ­ γασίες, συμβάλλει αποφασιστι­ κά στην πληροφόρηση των ε­ ρευνητών σχετικά με τα λειτουργούντα αρχεία στην Ελλά­ δα και τα περιεχόμενά τους που

αφορούν στη νεοελληνική εκ­ παίδευση και στην απόπειρα σύνταξης της ειδικής βιβλιογρα­ φίας για την ιστορία της νεοελ­ ληνικής εκπαίδευσης. Οι 1077 τίτλοι, συμπεριλαμβανομένων και τω-’ στατιστικών της εκπαί­ δευσης, αποτελούν πράγματι έ­ να σημαντικό corpus βιβλιογρα­ φίας της νεοελληνικής εκπαί­ δευσης. Επιπλέον με τα ευρετή­ ρια μας προσφέρει 54 ιδιαίτερες θεματικές βοηθώντας τον ερευ­ νητή στις αναζητήσεις του, όταν αρκετοί τίτλοι βιβλίων είναι γενι­ κοί ή δε φαίνεται να ενδιαφέ­ ρουν. Τέλος, τα ευρετήρια του τόπου και του χρόνου έκδοσης μας προσφέρουν μια ενδιαφέ­ ρουσα εικόνα της εκδοτικής κί­ νησης πάνω σε θέματα της νεο­ ελληνικής εκπαίδευσης.

Χρ. Τζήκας

20

επάογη

η όσια με το κοκκινο παλτό άσκηση καθόδου ΝΙΚΟΣ I. ΧΟΥΡΔΑΚΗΣ. Η οσία με το κόκ­ κινο παλτό. Αθήνα, Λ ω τ ό ς , 1989. Σελ. 38. Ά σ κ η σ η καθόδου, Λ ω τ ό ς , Αθήνα, 1992. Σελ. 28.

Ποίηση *I λλ ποιητική ματιά του Ν.Χ. δεν παγιδεύεται σε I ^ ειδυκλιακά τοπία, δεν σταθμεύει σε γελαστά ηλιοβασιλέματα. Τουναντίον, έλκεται ακα­ ταμάχητα από τη σκοτεινή πλευρά της ζωής, αναστρέφεται τοπία εφιαλτικά, αποθεραπευτήρια, άσυλα, και όπου κρανίου τόπος. Η ποιητική του κινείται στις συντεταγμένες που ορίζουν ο Σινόπουλος την απογύμνωση από κάθε λυρισμό: «Τα λυρικά να λείπουνε. Ξερή καταγραφή» κι ο Αναγνωστάκης; «Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου με τα ποιήματα που ταξιδεύουν σ’ ασήμαντα νησιά για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας». Ο Ν.Χ., λοιπόν, επιλέγει να δείξει όχι την τουριστική αλλά την τραγική πλευ­ ρά της ζωής, να φωτίσει την τραγωδία του υπο­ κειμένου. Ως σκηνή επιλέγει προς τούτο ένα νησί του Αιγαίου, τη Λέρο, με όλα τα ιστορικοκοινωνικά του συμφραζόμενα: Τόπος ψυχικού σωφρο­ νιστηρίου (αποθήκη ανθρωπίνων αποβλήτων) αλ­ λά και γολγοθάς κοινωνικού-εθνικοπαραφρονικού καθαρτηρίου (1967-1974). Η α' του συλλογή «Η οσία με το κόκκινο παλ­ τό» (1989), χωρίζεται σε 3 ενότητες, εκ των ο­ ποίων η πρώτη ομότιτλη της συλλογής, ενώ οι άλλες τιτλοφορούνται «Τα πάθη» και «Γράμμα». Η πρώτη ενότητα είναι μια σύνθεση σε 5 μέρη που επιγράφονται «Λέρος I, II, κ.ε.» Ίσω ς ήταν ευστοχότερος ο τίτλος «Σκηνή I, II, κ.ε.» αφού κατ’ ουσίαν πρόκειται για μια συμπυκνωμένη τραγωδία σε 5 σκηνές, χωρίς κάθαρση μάλιστα. Εδώ ξετυλίγεται το δράμα της ανθρώπινης συνεί­ δησης, εδώ διαδραματίζεται ένα θέατρο σκιών με σκηνοθέτες «σπουδασμένους θεραπευτές φαντα­ σμάτων». Η ενδοχώρα της α' ενότητας είναι σε­ ληνιακή. Εικόνες νεκρής φύσης, σαρκοβόροι κή­ ποι, λυμφατικοί άγγελοι, ικτερικά φώτα, ταριχευμένα πουλιά, ασθενείς πειραματόζωα, χαμέ­ νες ψυχές από το σώμα τους. Ο ποιητής βλέπει

σκηνές από το Προφητικόν μπροστά του - ο Ελύτης τις ανάγει στο μέλλον: - «Είδα τους μελ­ λοθανάτους στις ερημιές/να μοιάζουν σα μοσχάρια/Οι άρρωστοι κοιτάζανε/με φοβισμένα μάτια/Ά νοιγαν το στόμα μα η φωνή/δεν έβγαινε, χανόταν στα φαράγγια». Εδώ στο φαλακρό νησί ο ποιητής συναντά την Οσία με το κόκκινο παλ­ τό: «Έμοιαζε με κούκλα που πετάχτηκε/σε σω­ ρούς βιομηχανικών αποβλήτων/από βιαστικούς Αργοναύτες/που έφυγαν με μαύρα καράβια/για πολύχρωμα λιμάνια/φορούσε κόκκινο παλτό/που δεν έφτανε να σκεπάσει το γυμνό/σημαδεμένο από τις ενέσεις κορμί της». Αυτή η τάση αγιοποίησης των σαλών και των απόκληρων εν γένει, είναι οικεία στη λογοτεχνία (λ.χ. στον Ντοστογέφσκι κ.α.). Το βιβλίο, διάστικτο από αναφορές έμμεσες σε μνήμες και γεγονότα, μπορεί να διαβαστεί, σ’ έ­ να δεύτερο επίπεδο, σαφώς και ως πολιτικό με την ευρύτατη έννοια του όρου. Πεζογραφικό του δε ισοδύναμο, βρίσκουμε το βιβλίο του Η. Γκρη «Το μάτι του άσυλου» που αισίως διανύει, ήδη, τη β' έκδοσή του. Ο ποιητής σε σημείωσή του διευκρινίζει ότι δεν έχει ποτέ του επισκεφτεί το νησί της Λέρου ούτε έχει υποστεί την τρομακτική εμπειρία του ψυχια­ τρικού ασύλου, όπως ίσως θα κινδύνευε να υπο­ θέσει ο ανύποπτος αναγνώστης. Οι ποιητές βλέ­ πετε δεν έχουν χρείαν αυτοψίας - Ο Ρεμπώ δεν είχε αντικρίσει θάλασσα, όταν έγραφε το μεθυ­ σμένο καράβι, - έχουν πλοηγό τη διαίσθησή τους. Ενδεικτικό επίσης εν προκειμένω και το ό­ τι η συλλογή είχε γραφεί προτού σπάσει πρόπερσι το απόστημα της Λέρου και της Αγιάσου χάρη στην παρακέντηση της δημοσιογραφικής πένας και που η αποφορά του και η δυσωδία έφτασε μέ­ χρι εδώ. δεύτερη συλλογή του Ν.Χ. «Άσκηση καθό­ δου» είναι όντως μια κάθοδος σε κόσμους αδιερεύνητους, μια μελέτη θανάτου. Εδώ συ-· μπλέκονται αξεδιάλυτα μνήμες από την ο­ μηρική νέκυα, παρεισφρέουν τόνοι από την τραγικότητα του δημοτικού τραγουδιού, (Του νεκρού αδερφού, κ.ά.), συμφύρονται μύθοι σε δυο και τρεις επανεκφάνσεις. Η-

------------------------------- επιλογή 21 χούν τόνοι από ποίηση «ήττας», από διαψευσμένα και διαστρεβλωμένα οράματα. Ωστόσο απου­ σιάζει η παραίτηση, ο X. πιστεύει στον ενεργό πολίτη, στην παρέμβασή του, στην αντίσταση στην ευτέλεια του παρόντος, γίνεται «άρχοντας για μια νύχτα στην Κρονστάνδη», καταφάσκει τη ζωή:

Ο εμφύλιος, ανενεργό ηφαίστιο εν πολλοίς για τη νεότερη ποιητική γενιά, στον Χουρδάκη ηχούν κάποιοι κραδασμοί, φιλτραρισμένοι ασφαλώς μέσα από την ποίηση του Γιώργη Παυλόπουλου (ενδεικτικά αναφέρω το ποίημα Νεκροφάνεια I), στην οποία φαίνεται ότι έχει θητεύσει γόνιμα, α­ ντλώντας κάποια στοιχεία σκηνοθεσίας του ποι­ ήματος (βλ. το ποίημα Ρώσικη ρουλέτα). Οι ελε­ γειακοί τόνοι, η αίσθηση ότι έχει ζήσει μια πρότερη ζωή, η ατέρμονη συνομιλία με τους νεκρούς, είναι στοιχεία ενδεικτικά του κλίματος αυτής της ποίησης που ρέπει και στον διασκελισμό και τη χρήση της μετοχής. Δεν περνά επίσης απαρατή­ ρητο το θρησκευτικό υπόστρωμα της ποίησης του Ν.Χ. που φυσικά δεν εξαντλείται στον τίτλο και τους υπότιτλους, αλλά σε ποιητικά οργανικά λέξεις (λιβάνι, θυμίαμα, άδειες εκκλησιές κ.ά.), λειτουργικές επικλήσεις, κ.ά. Ο Ν.Χ. (γεν. το 1964) εμφανίζει αξιοπρόσεκτη ποιητική ωριμότητα από την πρώτη του συλλογή. Ποίηση άρτια με υποβλητικό ρυθμό. Ευελπιστούμε για το μέλλον του.

«Ό χι, λοιπόν, η ζωή δεν είναι κόλαση/αφού υπάρχουν η φωνή της Μαρίας Κ άλλας/τα κρασιά Βουρ­ γουνδίας το «Ουρλιαχτό» του Γκίνσμπεργκ/το μαύρο χαβιάρι το «κουαρτέτο για τη συντέλεια του Χρόνου» η Οχτωβριανή Επανάσταση, η ινσουλ 'νη η «Αγία Τριάδα» του Ρουμπλίοφ/το ποίημα του Τάκη Βαρβιτσιώ τη/ «μην πεις ποτέ σου...»/η προσδοκία μιας νέ­ ας εν τέλει επανά στασης/ αφού υπάρχουν αεροδρόμια/ν’ απογειώνω τα όνειρά μου κάθε μ έρ α ./ Να πηγαίνω, Θεέ μου, σε χώρες μακρινές/να πίνω της λήθης το πιοτό/φιλοσοφώντας σε πάρκα παγωμένα.»

Γιάννης Κουβαράς

"Το Παιχνίδι των Λυγμών" (CRYING CAME) Σκηνοθεσία: ΝιλΤζάρνταν

■ I Τ Τ ΙΚ Ο Λ ...... Κινημ......

Η ρώων IloXutexvciou

tr 4175.897 Π ια ρ α ιά ς

DOLBY

STEREO

Ο Τζόντι, Βρεττανός στρατιώτης, κρατείται όμηρος σε ένα θερμοκήπιο στη Νότιο Ιρλανδία, απ ό τον Φέργκους και τους συντρόφους του/ ι μέλη του Ι.Ρ.Α. Ο Τζόντι νοσταλγεί το αγαπημένο του κρίκετ, ενώ κοιτάζει την φωτογραφία της όμορφης γυναίκας στο πορτοφόλι του. Μέσα στην γεμάτη ένταση ατμόσφαιρα οι δύο άντρες θα αναπτύξουν μια συμπάθεια... Αργότερα, ο Φέργκους κυνηγημένος, θα προσπαθήσει να βρει την Ντιλ, την κοπέλλα στην φωτογραφία του Τζόντι. Κομμώτρια το πρω ί, τραγουδίστρια μπαρ το βράδυ, η Ντιλ δεν γνωρίζει τίποτε για το παρελθόν του Φέργκους και έτσι I αναπτύσσεται μεταξύ τους μια σχέση. Ο Νιλ Τζόρνταν με το σκληρό, γεμόττο συγκινήσεις ζεστασιά, μουσική και μαγεία φ ιλ μ 'Το Παιχνίδι των Λυγμών", φέρνει στο νου το προηγούμενο θρίλερ του, τη "Μόνα Λίζα".

22 επιλογή

ελεγειακό οδοιπορικό κά δεδομένα του πρόσφατου και του απώτερου παρελθόντος, τέλεια εναρμονισμένες με το υπό­ λοιπο περιεχόμενο, χάρη στη λιτή και συμπυ­ κνωμένη γραφή του κ. Αθανασιάδη. Και σε πολ­ Π εζογρ α φ ία λές περιπτώσεις, ο χαρακτήρας των περιγραφών μετουσιώνεται, γίνεται επικός, παρ’ όλη την α­ ναγκαστικά πεζή ανέλιξη του αφηγήματος. Πολύ ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης είναι ευ­ παραστατικά ανατρέχει ο συγγραφέας στην επο­ ρύτατα γνωστός στο ελληνικό, αλλά και στο χή των ονειρικών παιδικών του χρόνων που φα­ διεθνές αναγνωστικό κοινό, απ’ τα μεγάλης ντάζει σήμερα μυθική και απροσπέλαστη και ό­ πνοής και εμπνεύσεως πεζογραφικά του κεί­ μως υπήρξε και παραμένει μνήμη νοσταλγική, μενα (Πανθέοι, τόμοι 4, Η αίθουσα του θρό­ πεποικιλμένη με την αγνότητα, αλλά και την α­ νου, Οι φρουροί της Αχαΐας, τόμοι 2, Οι τε­ πειρία, της παιδικής ψυχής. λευταίοι εγγονοί, τόμοι 2, Τα παιδιά της Νιόβης, Στο «Ελεγειακό Οδοιπορικό» περιλαμβάνο­ τόμοι 2, Ντοστογιέφσκι - Από το κάτεργο στο νται και διαφωτιστικές αναφορές στην ιδιωτική πάθος, Ταξίδι στη μοναξιά, Αγία Νεότητα κ.ά.). και κοινωνική ζωή του Σαλιχλί, που βέβαια είναι Έγινε πασίγνωστος απ’ την, κατ’ αξιοσημείωτη αντιπροσωπευτικές για όλη την περιοχή της δυτι­ εξαίρεση, πολύ επιτυχημένη διασκευή και μετα­ κής Μικρασίας, όπου επί αιώνες ήκμαζε ο ελλη­ φορά στην τηλεοπτική οθόνη των Πανθέων του, νισμός. Έχει, λοιπόν, ενδιαφέρον και από την ά­ της Αίθουσας του Θρόνου, των Φρουρών της Α­ ποψη αυτή. Και ακόμη, πλησιάζει με καλή διάθε­ χαΐας και των τελευταίων Εγγονών. ση τον απλό τούρκικο λαό, με τον οποίο, αν και Πρόσφατα, τον Σεπτέμβρη του 1992, εκδόθηκε απ’ την «Εστία» το «Ελεγειακό Οδοιπορικό», που είναι το απόσταγμα των εντυπώσεων του κ. Αθανασιάδη απ’ την επίσκεψή του, ύστερα από εξήντα οχτώ ολόκληρα χρόνια, στη γη των πατέ­ ρων του, στο Σαλιχλί της Μικράς Ασίας, μια πό­ λη 86.000 κατοίκων σήμερα, μεταξύ Σμύρνης και Φιλαδέλφειας, όπου είχε περάσει τα μικρά παιδι­ κά του χρόνια. Με τον ίδιο γλαφυρό και διεισδυ­ τικό τρόπο που χρησιμοποιεί και στα λαμπρά εξεργάσματα της πλούσιας φαντασίας του, στα μυθιστορήματα και τα διηγήματα, περιγράφει και τα πραγματικά γεγονότα, τα περιστατικά της επίσκεψης στην πατρική γη. Η σημερινή πραγματικότητα σε μια πόλη με αμιγή τουρκικό πληθυσμό, ο συγχρωτισμός με τους κατοίκους της, με τον προοδευτικό και φιλόξενο δήμαρχό της, αλλά και με ανθρώπους καθυστερημένους και υπανάπτυκτους και γι’ αυτό αφιλόξενους ή α­ διάφορους, δίνονται με μεγάλη ευκρίνεια και σε αντιπαράθεση με τις νοσταλγικές μνήμες του πα­ ρελθόντος, με τα ξέθωρα και κάπως παραποιη­ μένα, απ’ το χρόνο που πέρασε, παιδικά ενθυμή­ Γ ; ο £ e A n * ματα. Υπάρχουν ακόμη παραπομπές σε ιστορι­

ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ. Ε λεγειακό Οδοι­ πορικό. Αθήνα, Ε σ τ ία , 1992.

t

------------------------------- επιλογή 23 είμαστε τόσο κοντι .οί γείτονες, φαινόμαστε τό­ σο απομακρυσμένοι και αμήχανοι στις μεταξύ μας σχέσεις. Ωστόσο, υπάρχουν και απ’ την άλ­ λη πλευρά του Αιγαίου αισθήματα, υπάρχουν και εκεί προσγειωμένοι, λογικοί και πολιτισμένοι άν­ θρωποι. Φωτεινό παράδειγμα ο δήμαρχος του Σαλιχλί Ζαφέρ Κεσκινέρ, σπουδαγμένος στη Λωζάνη, που προσκάλεσε τον συγγραφέα να επισκεφθεί την πατρική του γη. Είχε βαθύτατα εκτιμή­ σει την ανταπόκριση του κ. Αθανασιάδη στο αί­ τημα για την προσέγγιση των δύο λαών, με τη συγγραφή του μυθιστορήματος «Τα παιδιά της Νιόβης», που ακριβώς αναφέρεται στις παιδικές αναμνήσεις του απ’ το Σαλιχλί. Και είναι βέβαιο πως ο κ. Αθανασιάδης δεν αισθάνθηκε μοναξιά στις μετακινήσεις του, στην τόσο αλλαγμένη τώ­ ρα γη των πατέρων του. Εκτός απ’ τις ελεγειακές αναδρομές στο ευτυχισμένο νεανικό παρελθόν, βρέθηκαν και τώρα άνθρωποι που προθυμοποιή­ θηκαν να τον βοηθήσουν να ξαναντικρίσει το πα­ τρικό του σπίτι. Τελικά, το εντόπισε πρώτη, με τη γυναικεία της διαίσθηση και παρατηρητικότη­ τα, η σύζυγός του. Το σπίτι και στη σημερινή του

I ι ωραία: ο Ρομπέρ Ντεσνός, συνοπτικός, ζωντανός, παλλόμενος - ο Ρομπέρ Ντεσνός, αυ­ τός «που δεν υποτάσσεται σε κανένα / ο εχθρός όλων των νομοθετών», αυτή η ευτυχισμένη διασταύρωση τύχης και ποίη­ σης. Στον μικρό αυτό τόμο περι­ λαμβάνονται αποσπάσματα α­ πό τις κυριότερες συλλογές του ποιητή, που πέρασε τα χρόνια της ζωής του (1900-45), όπως έ­ πρεπε: ανάμεσα στον έρωτα, την επανάσταση και την ποίηση - ανάμεσα σε μια γυναίκα/χίμαιρα και μια γυναίκα/πραγματικότητα, ανάμεσα στην άνοδο και την πτώση ενός ολόκληρου κόσμου. Τα ποιήματα αυτά ανή­ κουν σε μια εποχή πειραματι­ σμών πάνω στο όνειρο και την αυτόματη γραφή: ωστόσο, αντί­ θετα απ' ό,τι η στοιχειώδης σουρρεαλιστική ποίηση, που μοιάζει συχνά μουσειακή, συχνά «παράλογη» κι υπερβολικά παι­ γνιώδης, τα ποιήματα του Ντεσνός φαίνονται καινούρια σαν πρωινά και περιπετειώδη

κατάσταση, γερασμένο και ρυτιδιασμένο, ζω­ ντανεύει τις καταλυτικές αναμνήσεις του συγ­ γραφέα. Ξαναβλέπει το ζωηρό αγόρι να ανεβοκατεβαίνει τα σκαλοπάτια του σπιτιού, τις αγαπη­ μένες σκιές των γονέων του, πολλά μισοξεχασμένα περιστατικά της παιδικής ηλικίας, εικό­ νες εκείνης της εποχής, άλλες λαμπερές, άλλες μισοσβησμένες. Πάντοτε όμως απέριττα ζωγρα­ φισμένες απ’ την έμπειρη γραφίδα του κ. Αθα­ νασιάδη. Το «Ελεγειακό Οδοιπορικό» είναι ένα κείμενο ολοκάθαρο, σταθερά περιγραφικό και διαφωτιστικό, παρ’ όλες τις φορτίσεις απ’ τα συναισθή­ ματα που είναι φυσικό να κατακλύζουν τον συγ­ γραφέα. Και οι αναπόφευκτες ψυχικές καταστά­ σεις και μεταπτώσεις του δίνονται πάντοτε με τρόπο μετρημένο και εμβαθυντικό. Είναι ακρι­ βώς ο τρόπος γραφής του κ. Αθανασιάδη, αλλά και οι άρτιοι γλωσσικοί χειρισμοί του που ποτέ δεν προσβάλλουν την πανάρχαιη γλώσσα μας και είναι πάντοτε προσιτοί στον αναγνώστη.

ποίηση ΡΟΜΠΕΡ ΝΤΕΣΝΟΣ. Ποιήματα. Επιλογή, με­ τάφραση, πρόλογος: Βε­ ρονίκη Ααλακούρα. Α ­ θήνα, Εστία, 1992. Σελ. σαν ψυχεδελικά τραγούδια. Πά­ νω απ’ όλα, πρόκειται για αυ­ θεντικές ερωτικές ομολογίες (μόνο εγώ σ' αγάπησα τόσο πολύ/και είναι κρίμα, κρίμα που τί­ ποτε δεν πρόφτασες απ' την α­ γάπη μου να μάθεις/), όρκοι α­ γάπης (ποτέ δε θα υπάρξει άλ­ λη πέρα από σένα σε πείσμα των άστρων και της μοναξιάς/), κομμάτια ονείρων (Είναι το πρω­ ινό μιας μέρας θερισμών λα­ μπρών, σεισμών, παλιρροιών ό­ λο διαμάντια) και μιας πολύ­ χρωμης καθημερινότητας: ο Ντεσνός έζησε στη δίνη της δε­ καετίας του '20, στο Παρίσι των σουρρεαλιστών, του βωβού κι­ νηματογράφου, των μιούζικ

Διον. Κωστίδης

χωλ και των κομμουνιστών ό­ που πάνω τους καθυστερούσε ακόμη η γοητεία της εξέγερσης. Η καθημερινότητά του μοιραζό­ ταν (μέχρι την έκρηξη του πολέ­ μου που στάθηκε γι' αυτόν μοι­ ραίος) ανάμεσα στο ραδιόφωνο (είχε μια εκπομπή με τον Πωλ Ντεάρμ), στις κινηματογραφικές αίθουσες και στα βαριετέ, μόνος στο κέντρο μιας υπέροχης συνε­ νοχής: στην ποίησή του, το Πα­ ρίσι ξετυλίγεται, ξενυχτάει και ξημερώνει (The Night of Loveless Nights, Άνθρωποι, Ξύπνημα), μια πόλη όπου ο Ντεσνός επι­ στρέφει κι όπου όσα μπορούν να συμβούν συμβαίνουν. Από την επιλογή αυτή αναδύ­ ονται μερικοί από τους ωραιότε­ ρους στίχους που γράφτηκαν ποτέ, στίχοι βαθύτατα παράφο-' ροι και λυτρωτικοί: και μαζί ανα­ δύεται πάλι ο Ντεσνός, ως ένας από τους μεγαλύτερους ανθρω­ πιστές ποιητές του αιώνα, ένας από τον κύκλο εκείνων που αν ποτέ χαθούν, θα σημαίνει πως χάσαμε τον εαυτό μας. Σώτη Τριανταφύλλου

24

επιλογή

η κατάβαση ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΙΣΤΗΝΟΣ. Η Κατάβαση. Α ­ φήγημα. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1992. Σελ. 145.

Π εζογρ α φ ία σον υποστηρίζουν ότι το λογοτεχνικό έργο του Γ. Αριστηνού αποτελεί αντιπροσωπευτι­ κό δείγμα, στην Ελλάδα, της τεχνικής και των στόχων του γαλλικού «Νέου Μυθιστο­ ρήματος», δεν θα πρέπει να έχουν άδικο. Ό ­ σοι, πάλι, υποστηρίζουν ότι το ίδιο αυτό έργο αντικατοπτρίζει τις πλέον πρόσφατες αναζητή­ σεις του μεταμοντέρνου στη λογοτεχνία ή ότι η κατανόησή του είναι συνάρτηση της εξοικείωσης του αναγνώστη με τις αποδομιστικές θεωρίες των τελευταίων δεκαετιών, θα πρέπει επίσης να έχουν δίκιο. Ο Αριστηνός, πράγματι, δε γράφει μυθιστόρημα συμβάλλοντας στην τέρψη του α­ ναγνώστη, δε διηγείται σύντομες ιστορίες αναπλάθοντας την πραγματικότητα, δεν υπηρετεί την προ-καθορισμένη γλώσσα ή σκέψη αλλά α­ ντίθετα τις υποβάλλει σε δοκιμασία, αναμετρώντας την αντοχή και τα όριά τους. Το κείμενο της «Κατάβασης» δηλώνεται ως «αφήγημα», υπερβαίνοντας τα σύνορα των ειδών με την ονοματοδότησή του, δηλώνοντας πρώτιστα την «πράξη» και ύστερα το περιεχόμενο, αλλά όντας ταυτό­ χρονα αφήγηση του λόγου και λόγος της αφήγη­ σης, περιέχον και περιεχόμενο, σημαίνον και σημαινόμενο άρρηκτα συνδεδεμένα, προϊόντα και παράγωγα νοήματος συγχρόνως. Ως λόγος πληροί μια διήγηση (τη μόνη, κατά Genette, δυνατή «μίμησιν»1), μια μη-ρηματική ύ­ λη που αναπαριστά. Ως διήγηση, πάλι, δεν είναι άλλο από ρηματική εκφορά ενός ατελεύτητου μονολόγου, ενός λόγου δηλαδή που εκφωνεί ένα ενιαίο και ταυτόχρονα πολυδιασπασμένο υποκεί­ μενο που δηλώνεται και αναιρείται μέσα από την ίδια του τη γλώσσα, μέσα δηλαδή από τη φωνητι­ κή εγχάραξη ενός «εγώ» που καταγράφεται απο­ σπασματικά και εναλλάξιμα μέσα στο κείμενο που φυλακίζει κάθε του εκφορά. Ως αφηγηματι­ κός λόγος, τέλος, ως σύζευξη ρηματικών και μη ρηματικών συμβάντων, η «Κατάβαση» δοκιμάζει

τον εαυτό της στην εναλλάξιμη διήγηση και πα­ ράθεση λόγου, νομιμοποιεί τον εαυτό της στο χώ­ ρο της λογοτεχνικής αφήγησης και της λογοτε­ χνικής κριτικής, εμπερικλείει στο σημαίνον της τη θεωρητικοποίηση του λόγου της και την υλο­ ποίηση της θεωρίας της, τον αναφερόμενο (διήγησις), του αφηγηματικού λόγου, λόγο των η­ ρώων όσο και τον άμεσο (μίμησις), του θεατρι­ κού λόγου, λόγο των δραματικών προσώπων που συνοδεύεται φυσικά από τις αναγκαίες «διδα­ σκαλίες» του δημιουργού/σκηνοθέτη τους. Το κείμενο της «Κατάβασης» είναι ένα αλλά και πολλά κείμενα μαζί. Δεν ξέρω αν θα πρέπει να αφήσω λευκά κενά ανάμεσα στις παραγράφους ή τις προτάσεις μου, να παραθέσω αποσπάσματα του έργου και να πλαγιολαξεύσω λέξεις «διά-φορες» δίπλα του και άλλα παρόμοια, δικαιώνοντας από τόσο νω­ ρίς τις επίφοβες προβλέψεις που εύστοχα εξέφρα­ ζε σε παλιότερο κείμενό του ο Ανδρέας Μπελεζίνης.2 Φοβάμαι πως, ικανοποιώντας την περίερ­ γα επιτακτική ανάγκη που μου γεννά το έργο και πράττοντας κάτι τέτοιο, δεν θα επετύγχανα άλλο από το να προβάλω ένα αυτάρεσκο, παράσιτο «εγώ», πλήρες και ατόφιο πίσω από τη σιγουριά της δεύτερης γραφής, δίπλα στο διασπασμένο και διασπαστικό αλλά, ωστόσο, μόνο αυθεντικό Υποκείμενο του λόγου τούτου του παρουσιαζόμενου κειμένου, ένα «εγώ» που δε θα παρουσίαζε, δε θα προσέγγιζε αλλά θα υπέσκαπτε το μήνυμά του. Διότι, παρά την ιδιοτυπία του, το κείμενο, α­ πό μόνο του, επικοινωνεί, παράγει σημασίες κι ό­ ταν ακόμη ως στόχο του φέρει τη μη-σημασία. Η «Κατάβαση» είναι μια τοιχογραφία που τα ξυσίματα, τ’ απότομα γδαρσίματα, επώνυμα ή α­ νώνυμα, οι ξένες οι παρεμβολές, θεματικές ή χρωστικές, οι βέβηλες επεμβάσεις ή προεκτάσεις απογόνων ηρώων που θέλουν να διασώσουν, να προεκτείνουν το έργο του αφηγητή, οι δάνειες ε­ πιγραφές και οι βωμολοχίες όπως και τα ερωτόλογα που χάραξαν επάνω της αδιάφοροι περαστικοί/πρόσωπα δευτερεύοντα, δεν κατέστρε­ ψαν το έργο το πρωτογενές αλλά το μετάπλασαν, το έφτιαξαν καλύτερο, συνέβαλαν στην ο­ λοκλήρωσή του: το «κατασκεύασαν» έτσι ακρι­ βώς όπως το φαντάστηκε εξαρχής ο δημιουργός

------------------------------- επιλογη 25 του, ώστε διαβάζοντας το μονομιάς (και μόνον) να το προσλάβει ο αναγνώστης στη συνολική του δόμηση και στα τεμάχιά του, ως άρτιο οικοδόμη­ μα και στην κατάρρευσή του. Το κείμενο πραγματεύεται το θάνατο και τον ερωτισμό όπως πολλά ή όπως κανένα άλλο. Οι ήρωες του αφηγήματος, πραγματικά, «μέσα από τον ερωτισμό τους, τείνουν να διασταυρωθούν με τη βαθύτερη φύση τους, που ήταν πάντα kai είναι θανατόφιλη, θηριώδης και δολοφονική» (οπισθό­ φυλλο). Μόνο που αυτή τη φύση τους τη συνα­ ντούν όχι σε αλλότριο χώρο αλλά σ’ αυτόν τον ί­ διο που τους έπλασε και τους φιλοξενεί, στο χώ­ ρο του κειμένου που η διάστασή του ορίζεται, συντακτικά, από το χώρο που καταλαμβάνουν σε οριζόντια διάταξη συνηθισμένων σελίδων οι γραμμές των γραμμάτων του, ενώ, σημασιολογικά, από τη γλώσσα που το υπο-στηρίζει, το ε­ ντάσσει ή το αφαιρεί, το διαθέτει, το εκθέτει σε ποικίλες αναγνώσεις αλλά και το κλείνει, το σφραγίζει, το οριοθετεί. Το κείμενο της «Κατά­ βασης» είναι «ανοιχτό» αλλά ταυτόχρονα «κλει­ στό»: «ανοιχτό» στις ποικίλες ερμηνείες που ε­ μπεριέχει, στιχισμένο σε κώδικες αναγνωρίσι­ μους και υποκώδικες αμφίσημους σε σχέση με τον ορίζοντα αναμονής του αναγνώστη του, είναι ταυτόχρονα «κλειστό» αφού εξαντλείται στο «ε­ φήμερο συμβεβηκός»3 που το ίδιο δημιουργεί και εγκαθιστά αποκλειστικά μέσα στα όριά του, στα όρια δηλαδή της γραφής και της εκάστοτε ανά­ γνωσής του.

«και τότε γυρίζει ο Δημήτρης. " Φοβάμαι”, λέει, " ότι αυτά που γράφεις βυθίζονται σε μια ερμητική αλληγορία και σαν να μηχανορρα­ φείς απέναντι στον αναγνώστη” και εγώ του λέω "Πάσχεις από ένα χειρωνακτικό εμπειρι­ σμό, εσύ και τα κοπρόσκυλα που εμπιστεύο­ νται μόνο τα μάτια τους” [...]» (σελ. 115).

«Τα μάτια τους» ή τα μάτια μας, ως αναγνώ­ στες μπορούν να μας προδιόσουν, να προδώσουν το νόημα του κειμένου. Έτσι,αν το δεύτερο κε­ φάλαιο, που τιτλοφορείται «Η Λύση», αρχίζει με μια χωροχρονική μετατόπιση του βασικού «ήρωα» Ferdinand στο χώρο της ομηρικής μάχης γύρω από το πτώμα του Έκτορα (;), η προσωρι­ νή αυτή μετάθεση δεν τον αποβάλλει από το σώ­ μα του κειμένου όπου ενοικεί και στο οποίο σύ­ ντομα επιστρέφει, αλλά μπορεί να αποτελεί απλή γλωσσική παρεκφορά, σημασιολογική πρόκλη­ ση στην τάξη των συνταγμάτων, ανάλογη με αυ­ τή που ο φορέας του λόγου δημιουργεί σε κάποιο άλλο σημείο του κειμένου: «Βλέπω λοιπόν έναν άντρα... είναι άντρας; μπορεί να ’ναι και γυναί­ κα; Α ν τον πω γυναίκα, τι αλλάζει; Θ’ αλλάξει φύλο; Θα πάρει άλλο σχήμα; άλλες καμπύλες; Θ’ αναβλύσει την ηδονή που ποθώ και επόθησα;» (σελ. 102). Η γλώσσα γίνεται δημιουργός του κειμενικού κόσμου, ονομάζοντάς τον ή αναιρώντας την ύ­ παρξη που του πρόσφερε. Εξάλλου, αυτή η ίδια η γλώσσα καθορίζει την υπόσταση αυτού που την εκφέρει: «Να υποδυθώ το ρόλο μου ή να τον απεκδυθώ; Από το υποδύομαι ως το απεκδύομαι ν όμως το κείμενο παραμένει κλειστό, αρμε χωρίζει μια πρόθεση. Τι προτίθεμαι να κάνω;» νούμενο μιαν αναφορικότητά του στην (σελ. 71). πραγματικότητα, αν παρουσιάζεται αυτοτε­ Είναι ευνόητο ότι η πρόθεση του υποκειμένου λές και αύταρκες, τούτο δεν οφείλεται μόνο δε μετράει μπροστά στην απόφαση της γλώσσας στη γλώσσα ως δημιουργό του κειμενικού του να καταφύγει σε λάθος πρόθεση. Το λάθος ό­ του σύμπαντος, ως ονοματοδότη του νοήμα­ χι μόνο μπορεί να ορίσει το ρόλο του υποκειμέ­ τος του που εκείνη την ίδια στιγμή παράγεται πα­ νου της εκφώνησης αλλά και να αποβεί καθορι­ ράγοντας το λόγο της διήγησης, αλλά και στη στικό του εκφωνήματος, της εξέλιξης δηλαδή διάχυση της διήγησης μέσα στην Ιστορία, υπηρε­ αυτής τούτης της αφηγούμενης ιστορίας και μιας τώντας έτσι μια διακειμενικότητα που δεν περιο­ πιθανής αναδιανομής μεταξύ υποκειμένων και ρίζεται σε μόνη τη δεικτική λειτουργία της σχέ­ αντικειμένων του λόγου. Εδώ, η γραμματική συ­ σης που τηρεί το κείμενο με προηγούμενα από νάφεια των λέξεων (προθέσεων) γίνεται γενε­ αυτό κείμενα, αλλά επεκτείνεται στην ένδειξη σιουργός διήγησης. συμμετοχής του στον διαλεκτικό χώρο μιας ολό­ Αν, επομένως, υπάρχει μι« ρωγμή που οδηγεί κληρης κουλτούρας4 την οποία και εμπεριέχει. σε προΰπάρχουσες σχέσεις συνάφειας και αντί­ Επιπλέον, δε θα πρέπει να υποβιβασθεί η σημα­ θεσης που μεταφέρονται και στο χώρο του κειμέ­ σία της άδηλης διακειμενικότητας, ως ενυπάρνου, αυτή οφείλεται σε μόνη τη γλώσσα. Το ίδιο χουσας στον αφηγηματικό λόγο με άγνοια του υ­ το κείμενο της «Κατάβασης» αυτοσυστήνεται ποκειμένου εκφοράς του, αλλά που μπορεί να αστην πρώτη του σελίδα ως συνέχεια ενός άλλου ναγνωσθεί από τον αποδέκτη. Παρ’ όλο που το κειμένου που τέλειωσε «την άλλη φορά». Και ο διακείμενο πιθανολογεί ένα νέο άνοιγμα, τούτο «ήρωας», ο Ferdinand, μεταπηδάει από αυτό το μάλλον υποδηλώνεται χωρίς πραγματικό αντί­ άλλο κείμενο («Το Οδοιπορικό» - Έ να κυκλικό κρισμα, αφού το κείμενο το εμπεριέχει και το κα­ αφήγημα) για να παρεπιδημήσει ως πρόσωπο στο θορίζει: νέο αυτό κείμενο όπου «σχηματίζεται χλομά αλ­

1

26

επιλογή------------------------------

λά επίμονα το φάντασμα ενός νέου μύθου» (σελ. 13). Ο Ferdinand (ο αντι-ήρωας), ο Δημήτρης, ο Νί­ κος, ο Αφηγητής: τα πολλαπλά «εγώ», εναλλασ­ σόμενα κάτω από την ίδια αφηγηματική φωνή εί­ τε ως αφηγητές είτε ως πρόσωπα, ηθοποιοί ή μαριονέτες που συμμετέχουν στο θίασο ενός εγγα­ στρίμυθου, έχοντας την ψευδαίσθηση ότι εκφέ­ ρουν δικό τους λόγο, και όμως, στην πραγματι­ κότητα, παραμένοντας υπο-κείμενα ενός αλλότριου λόγου. Παράγωγα της γλώσσας, γεννή­ ματα των εκάστοτε παραδειγματικών ή συνταγματικών συσχετισμών της, το ίδιο ακρι­ βώς όπως οι καταστάσεις που βιώνουν, οι χώροι όπου κινούνται, ο χρόνος που τους προσδιορίζει: «[...] είναι παράξενο που σαν μια απρόσκλητη στροφή της μοίρας πήρα εγώ τα γκέμια της γρα­ φής και είναι σαν εγώ να αφηγούμαι, αλήθεια, ποιος αφηγείται τώρα, εγώ, εσύ, ο φίλος ο Νικόλας, που τον τρακάρισες τυχαία εκεί, Πατριάρχου Ιωακείμ και Αναγνωστοπούλου γωνία, σαν βγήκες βράδυ από το σπίτι και, αφού περιπλανήθηκες στα στενά σοκάκια της Rue des Artistes, έ­ πεσες πάνω μου [...]» (σελ. 79). οιος αφηγείται, σε ποια από τις πολυάριθμες εγκιβωτισμένες ιστορίες βρίσκεται, άραγε, τώρα ο αναγνώστης; Η διάσπαση, ο διαμελισμός, ο ορισμός και η αναίρεση της αφη­ γηματικής φωνής, της οπτικής, του χώρου και του χρόνου, η ίδια δηλαδή η αποδόμηση όχι μόνο της ιστορίας αλλά και της ίδιας της α­ φήγησης γίνονται η άρχουσα δομή. Ο Χούλιο Κορτάσαρ, από την προμετωπίδα του βιβλίου διακηρύσσει: «Είμαι υποχρεωμένος να ανέχομαι τον ήλιο ν’ ανατέλλει κάθε μέρα. Είναι τερατώ­ δες. Είναι απάνθρωπο». Και η Αφηγηματική Φω­ νή, ως μακρινός απόηχος μιας επαγγελλόμενης επανάστασης κατά της παντοκρατορίας των ά­ φωνων σημείων (και όχι των πραγμάτων) λέει: «[...] και τότε δαιμονίζεσαι που η σκουριά των συμφώνων και η μαργιολιά των φωνηέντων απολιθώθηκαν στη γραφή σαν μια ποταπή μαγγανεία του Θεού, και η τρέλα της φωνής, το σκούξιμο, το ουρλιαχτό, το αγιόκλημα του φθόγγου, το ανεκφώνητο πράγμα πρεσαρίστηκε στην πρέσα της γραφής και το φρόνημα της σάρκας έγινε φρόνημα του νου» (σελ. 90-91). «Το ανεκφώνητο πράγμα», το τρίτο πρόσωπο, το αντικείμενο της εκφώνησης, το μη-πρόσωπο/ήρωας (ο Δημήτρης ή Ντμίτρι, ο Νίκος) αλλά και το πρόσωπο στο οποίο αφιερώνεται το βι­ βλίο, ο Ντμίτρι, γίνονται ένα και το αυτό κάτω α­ πό την πρέσα της γραφής. Οτιδήποτε υπεισέρχε­ ται στο χώρο του βιβλίου, ζει την ίδια ουτοπία. Α­ ποκτά σάρκα, αλλά σάρκα βρικόλακα, αφού γεννάται και γιγαντώνεται έξω από την πραγμα­

τικότητα, ζει «παρά φύσιν» από τη συγκυρία των λέξεων και του αυθαίρετου νοήματος που αυτές προβάλλουν: «[...] πολιορκημένοι από τις λέξεις και σαν το σκέφτομαι παθαίνω τρομώδες παρα­ λήρημα, ότι η α-γ-χ-ό-ν-η είναι πιο εκφοβιστική από την αγχόνη, προτιμώ να κρεμαστώ, να περά­ σω τη θηλιά στο ρικνό λαιμό μου, παρά να φα­ νταστώ την ξετσιπωσιά, την αθλιότητα και ανηθικότητα της λέξης, τη γράφω και τα λέπια της μ ’ ανατριχιάζουν, σκατά, σκατά, πρέπει να κλείσω τη λέξη στη λινάτσα και να τη ρίξω στο γιαλό ξορκίζοντας τις μαγγανείες της, αφού σ ’ ορκίζο­ μαι (σε ποιον;) ότι το νόημα είναι μια αρρώστια, Λ..7» (σελ. 119). Ποιος ήταν που υποστήριζε ότι η λέξη σκύλος δε δαγκώνει; Ίσω ς να είχε, πάλι, δίκιο εφόσον α­ ναφερόταν στην καθημερινή μας ομιλία, εκεί ό­ που όλα λέγονται, όπου τα σημαίνοντα αποκόβονται και κυκλοφορούν αποκομμένα από τα σημαινόμενά τους. Ό μω ς, στο χώρο της γραφής, της λογοτεχνικής γραφής, κάτι αλλάζει. Εδώ, ο χώρος καλύπτεται από την ιστορικότητα του υ­ ποκειμένου, αφού το υποκείμενο ανήκει στην ι­ στορία πριν γράψει ιστορίες,5 αφού η ουτοπία της γραφής είναι ήδη ιστορία δίχως καν να γρά­ φει για την Ιστορία και αφού η φαντασία, ως πραγματικότητα μιας οποιοσδήποτε αφήγησης, ανήκει δικαιωματικά στην ιστορία. Με αυτό τον τρόπο, η «Κατάβαση», ως «Δοκι­ μασία» (Α' Μέρος) ή ως «Λύση» (Β' Μέρος), γί­ νεται και είναι οδυνηρή. Οδυνηρή για το υποκεί­ μενο της εκφώνησης «γιατί ο γράφων τα υφίσταται όλα αυτά και ποιος ο λόγος να το αποκρύ­ ψει» (σελ. 141) και για τον αποδέκτη της αφήγη­ σης, αυτόν τον νοούμενο αναγνώστη, που δίχως αυτό,ν ή, καλύτερα, χάριν αυτού, επιχειρείται η «Κατάβαση» στον τόπο της γραφής, τον «τόπο της ουτοπίας», τόπο αυτοδημιουργικό, αυτοαναφερόμενο και αυτοκαταστροφικό, τόπο φαντασιακό του έρωτα και του θανάτου. Τόπο της ορι­ στικής απόσβεσης. Γιατί, άραγε, ολοκληρώνοντας την «Κατάβα­ ση», νιώθει κανείς μιαν άδηλη αλλά ωστόσο διά­ χυτη τρυφερότητα; «[...] κι όμως θα ’πρεπε ναι, ναι να πει, και είπε όχι, όχι, χίλιες φορές όχι...» _________

Δημ. Τσατσούλης

Σημειώσεις 1. Gerard Genette, Figues II, «Frontieres du ricit», (Paris, Seuil, 1969), ό.π., σ. 55. 2. «Μερικές απόψεις για την κριτική υποκείμενες σε διάψευ­ ση». Στο Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο, Σμίλη, Αθήνα, 1988 ό.π., σ. 269. 3. Γιώργος Αριστηνός, «Το μεταμοντέρνο ως συμβεβηκός». Στο ίδιο, ό.π., σσ. 142-146. 4. Jonathan Culler, The Pursuit of Signs. «Presupposition and Intertextuality», (London, Routledge & Kegan Paul, 1981), ό.π., σ. 103. 5. Paul Ricoeur, Η αφηγηματική λειτουογία (μτφ. Β. Αθανασόπουλος). Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1990, ό.π., σ. 74.

επιλογή 27

ΣΟΦΗ ΜΕΡΙΑ - ΛΙΛΗ ΓΙΑΛΕΣΣΑ-ΛΕΟΝ ΤΙΔΗ. Ξεριζώματα. Α π ό τόπο σε τόπο. Α ­ φήγημα. 2η έκδοση. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1991. Σελ. 262. Με φωτογραφίες.

Μ αρτυρία πάρχουν βιβλία τα οποία, άσχετα με το εν­ διαφέρον που παρουσιάζουν, δίνουν την ευ­ καιρία να εκτεθούν ή να συζητηθούν θέματα τα οποία τα ίδια αυτά βιβλία προτείνουν. Μια πολύ αξιοπρόσεκτη κατηγορία είναι αυ­ τή η οποία, κατά τα ταξινομικά της βιβλιο­ θηκονομίας, περιλαμβάνει τις βιογραφίες, τις αυ­ τοβιογραφίες, τις μαρτυρίες, τα χρονικά, τα απο­ μνημονεύματα, τις προσωπικές αφηγήσεις και κάποια άλλα παρεμφερή βιβλία, με σαφή προσω­ πικό χαρακτήρα. Η σημασία της κατηγορίας αυ­ τής είναι πολύ μεγαλύτερη, κατά κανόνα, από την εστίαση του ενδιαφέροντος του αναγνώστη στην ατομική περίπτωση του αφηγητή τους. Η πλειονότητα των βιβλίων αυτών οφείλεται σε περιστασιακούς συγγραφείς, συγγραφείς τόυ ενός βιβλίου. Είναι όλοι εκείνοι οι οποίοι προς τη δύση της ζωής τους αισθάνονται την ανάγκη να κατα­ γράψουν σκηνές της, να αποκαλύψουν σκέψεις τους και να «κάνουν γνωστά» όσα πέρασαν. Ψυ­ χολογικά, ίσως να πρόκειται για μια βαθύτερη διάθεση: επιστροφής στα παλιά, και από μια α­ νάγκη να επικοινωνήσουν με τους νέους σε μια ε­ ποχή που το παρελθόν δεν λέει τίποτα γι’ αυτούς. Κι όμως, τα βιβλία αυτά, έχουν μια αμεσότητα. Έργα ερασιτεχνών, δε διεκδικούν λογοτεχνικές δάφνες, διακρίνονται όμως για την εκφραστική τους, για την οικονομία γραφής και το ύφος τους από πλείστων επαγγελματιών. Φυσικά, δε θα γί­ νουν ποτέ συγγραφείς. Ο συγγραφέας αρχίζει να αναδεικνύεται μετά το δεύτερο έργο του. Κι αυ­ τοί, οι άνθρωποι, τελειώνουν με το πρώτο τους. Η προσεκτική μελέτη των λύσεων - γραφής, ύ­ φους κι άλλων καθαρά λογοτεχνικών τεχνικών προβλημάτων - θα μπορούσε να ωφελήσει πολ­ λούς επαγγελματίες. Το ένστικτο και το πηγαίο, ίσως δε μεταφέρεται, μπορεί ωστόσο να διδάξει ή, έστω, να υποδείξει ή να υποβάλει. Τα «προσωπικά» αυτά βιβλία προέρχονται α­

Ι

πό ανθρώπους οι οποίοι δεν ασχολήθηκαν ποτέ με τα γράμματα ή δεν ασχολήθηκαν ποτέ με την ιδέα να γράψουν. Μερικοί είναι και εντελώς αυ­ τοσχέδιοι στο εγχείρημά τους να καταγράψουν τις εμπειρίες τους, συνήθως αντλημένες από τη ζωή τους ή τα έργα τους. Πέρα όμως από τα θέματα μορφής, ύφους και εκφραστικής που εντοπίζονται, υπάρχει και η α­ ξία των παραδιδόμενων πληροφοριών, οι οποίες είναι από πρώτο χέρι. Πληροφορίες, περιορισμέ­ νης ίσως σημασίας, αλλά που σήμερα, η σύγχρο­ νη ιστοριογραφία, δεν αγνοεί. Ό λο και κάποιο στοιχείο μπορεί να απομονωθεί και να διαμορ­ φώσει την προσωπική γνώμη ενός επιστήμοναιστορικού, μελετητή, κ.τ.λ. Το ημερολόγιο ενός στρατιώτη, ο οποίος καταγράφει τις αναμνήσεις του από γεγονότα που έζησε μαχόμενος με τη δι­ μοιρία του, ασφαλώς δεν έχει σημασία για τον ι­ στορικό ενός πολέμου. Δίνει όμως το πνεύμα και την ατμόσφαιρα, χρήσιμα για τη διαμόρφωση μιας γνώμης ή της κατανόησης της ψυχικής διά­ θεσης του ανθρώπου στον πόλεμο, κ.τ.λ.

ετά τις διαπιστώσεις αυτές, οι οποίες οφεί­ λονται σ’ ένα ειδικό ενδιαφέρον, διαπιστώ­ σεις οι οποίες έχουν ολοκληρωθεί σε αντιλή­ ψεις, μπορεί να γίνει λόγος για ένα ενδιαφέI ρον βιβλίο της κατηγορίας των προσωπικών αφηγήσεων, το οποίο κυκλοφόρησε το 1990 και ήδη έχει κάνει και δεύτερη έκδοση. Εί­ ναι γραμμένο όχι από περιορισμένων γραμ­ ματικών γνώσεων πρόσωπο, αλλά από μια καθηγήτρια - των αγγλικών του Κολλεγίου Θηλέων - χωρίς αυτό να έχει ωστόσο ιδιαίτερη σημασία. Η συγγραφέας του έχει διανύσει μια μακρά πολυ­ τάραχη ζωή, με άμεση συμμετοχή σε γεγονότα τα οποία μας είναι γνωστά από την ιστορία. Η δική της συμμετοχή δεν τα επηρέασε, αλλά, γνωστά σε μας από άλλες πηγές, μας φέρουν κατευθείαν σ’ αυτά, μέσα στον τρόπο που τα έζησε το πρό­ σωπο αυτό. Η χυμώδης και δυναμική εξιστόρηση, που τη διακρίνει ένας άμεσος και ευθύβολος τρόπος, τα επαναφέρει στη μνήμη. Οι δημιουργούμενοι συνειρμοί λειτουργούν σε μια νέα βάση και το ανάγνωσμα αποκτά ενδιαφέρον, ειδικό

28

επιλογή------------------------------

αλλά και γενικότερο. Τα «Ξεριζώματα» είναι ένας τίτλος ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηρίσει μια πτυχή της πο­ λυτάραχης ζωής πολλών συμπατριωτών μας. Τα ξεριζώματα της φυλής μας, η προσφυγιά, και οι άλλες μορφές βίαιων μετακινήσεων, είναι συνυφασμένα μαζί της, άρα γνώριμα σε όλους και οι­ κεία. «Ανακάλυψα, συμπτωματικά, ότι μέσα α­ πό τις αναμνήσεις μου, η ζωή μου είχε κάποια ά­ μεση σχέση και με τα αλλεπάλληλα ιστορικά συνταρακτικά γεγονότα της πατρίδας μας», δια­ βάζουμε στο εισαγωγικό σημείωμά της. (Πιστο­ ποίηση της συμμετοχής του προσώπου στα ιστο­ ρικά γεγονότα και αίσθηση της συμμετοχής αυ­ τής). «Αν μέσα στις σελίδες του, υπάρχουν ορι­ σμένες ανακρίβειες σε ημερομηνίες και ονόματα, αυτό οφείλεται στη μνήμη μου που δεν είναι αυτή που ήταν κάποτε...». (Έ να σημαντικό στοιχείο, στο οποίο συνήθως υστερεί ο αυτοσχέδιος αφη­ γητής των «δικών του»). Το στοιχείο αυτό έχει ω­ στόσο σχετική σημασία, αν στον αναγνώστη τα περιγραφόμενα είναι ήδη γνωστά του από άλλες αξιόπιστες πηγές. Κι ακόμη, ένα ιδιαίτερα αξιο­ πρόσεκτο σημείο: «Μόλο που τη Βεατρίκη, την εγγονή μου, την πειράζουμε και τη φωνάζουμε "Σμυρνιά” , δεν είχε ιδέα ούτε κείνη ούτε ο εγγονός μου, ο Φίλιππος, για την οικογένειά μας, τη ζωή στη Σμύρνη, τα ξεριζώματά της...». Ώ στε λοιπόν, η τρίτη από «τότε» γενιά δεν έχει πια «ι­ δέα» για τη ζωή στη Σμύρνη, και βέβαια και για τη Σμύρνη την ίδια. Πριν λοιπόν τα πάρει όλα ο χρόνος, ας γρά­ φονται αυτά τα τρυφερά ντοκουμέντα, κι ας τους λείπουν οι ακριβείς ημερομηνίες και τα σωστά ο­ νόματα. Είναι ευπρόσδεκτα, γιατί είναι πολύτι­ μα, είναι γνήσια και σκοπεύουν κατευθείαν στο συναίσθημα και στην υπάρχουσα ανθρωπιά. Η ζωή της Σόφης Μεριά αρχίζει στη Σμύρνη. Δεν τελειώνει με την περίοδο αυτή το κεφάλαιο της ζωής της. Συνεχίζεται, αφού περνάει μέσα από πολλά ακόμη ξεριζώματα, για να έρθει ως τις μέ­ ρες μας. Η πορεία της ζωής που περιγράφεται εί­ ναι διπλή: η προσωπική ζωή - παιδική ηλικία, ε­ φηβεία, γάμος, παιδιά, εγγόνια, η επαγγελματική σταδιοδρομία - και η συμμετοχή και συμβολή στους αγώνες και τους κατατρεγμούς του τόπου - προσφυγιά, πόλεμος του ’40, Κατοχή, Δεκεμ­ βριανά, κ.τ.λ. _ ο βιβλίο υπογράφεται και από τη Λίλη Ν Γιαλέσσα-Λεοντίδη. Είναι το πρόσωπο το Ο­ Ι ποίο κατέγραψε και επεξεργάστηκε την προς I αυτό αφήγηση της συγγραφέως. Αυτή η συμ|ΐ βολή δεν πρέπει καθόλου να ταυτιστεί με το I αυθεντικό μέρος το οποίο ανήκει στην ηρωίδα του βιβλίου. Πρόκειται για μια όχι ασυνήθιστη συνεργασία, τουλάχιστον για προσωπικές κατα­

θέσεις, οι οποίες μεταδίδονται σ’ ένα δεύτερο πρόσωπο με πείρα συγγραφική που αναλαμβάνει να διευθετήσει ένα υλικό, το οποίο γεννάται ακα­ τάστατο και έχει ανάγκη νοικορυρέματος. Ο τρόπος συνεργασίας ορίζεται στο προλογικόεπεξηγηματικό σημείωμα της δεύτερης: «...ένα ολόκληρο καλοκαίρι... η Σόφη μιλούσε στο μα­ γνητόφωνο. Το τι κλάμα έχυσα και τι γέλιο έκα­ να στην απομαγνητοφώνηση, δεν περιγράφεται... κάθε σελίδα περνούσε τουλάχιστον από πέντε με έξι ριράιτινγκ». Και για την αρχή του βι­ βλίου: «...η Σόφη στημένη μπροστά στο μαγνη­ τόφωνο του εγγονού της να μου μιλάει ανάκατα για τη ζωή της, αλλά με τέτοιο παλμό και ζωντά­ νια, που δεν τολμούσα να τη διακόψω και να τη φέρω στο θέμα». Πράγματι, ο παλμός που δονεί τις σελίδες του βιβλίου και η αδυναμία να διακόψει την ανάγνω­ ση όποιος πάρει στα χέρια του αυτή τη ζωηρή, πλούσια σε αισθήματα, πληροφορίες, γεγονότα, αφήγηση, είναι αναμφισβήτητη. Μπορεί να πρό­ κειται για μια μεμονωμένη προσωπική περίπτω­ ση, για τη ζωή ενός συγκεκριμένου ανθρώπου, αλλά είναι ακριβώς αυτές οι συγκεκριμένες μο­ ναδικές περιπτώσεις που δημιουργούν τις προϋ­ ποθέσεις για προεκτάσεις μέσα στις οποίες όλοι κυκλοφορούμε, ανάλογα με τη δεκτικότητά μας και την ικανότητά μας να επικοινωνούμε ακόμη με τα υγιή και απέριττα κείμενα. Τα βιβλία αυτά θέτουν ένα ζήτημα: τα πολλά, γνωστά ή ξεχασμένα πρόσωπα που αναφέρονται πρέπει ή δεν πρέπει να αποκτούν τη δυνατότητα εντοπισμού τους μέσα από ένα ευρετήριο; Πολ­ λές πληροφορίες θα μπορούσαν να αντληθούν απ’ αυτά και να ενισχύσουν άλλες και να ολο­ κληρώσουν την προσωπογραφία πολλών δημό­ σιων προσωπικοτήτων. Ίσω ς ένα ευρετήριο να αλλοίωνε το χαρακτήρα των βιβλίων-μαρτυριών, όμως θα πρόσφερε μιαν ακόμη υπηρεσία. Πά­ ντως, πέρα από τις δευτερεύουσες αυτές υπηρε­ σίες, τα «Ξεριζώματα» της Σόφης Μεριά, κατα­ γραμμένες από τη Λίλη Γιαλέσσα-Λεοντίδη, προ­ σφέρουν ένα αυθόρμητο χορταστικό ανάγνωσμα, όλο χάρη και ανθρωπιά, το οποίο μπορεί να μην αποτελεί γνωριμία με ένα συγγραφέα, αλλά που διαγράφει έμμεσα και με ξεχωριστή τελειότητα το πορτρέτο ενός ακατάβλητου ανθρώπου, η ζωή του οποίου δεν υπήρξε μόνο γεμάτη περιπέτειες, αλλά ήταν δημιουργική και υποδειγματική, ένα πρότυπο αγωνιστή που «δεν το έβαλε κάτω» και δεν έχασε ποτέ το κέφι της ζωής. Τέτοια βιβλία, πρέπει να μας απασχολούν συχνότερα. Έχουν πολλά να μας διδάξουν, και επιπλέον, διαθέτουν το προνόμιο να τέρπουν τον αναγνώστη ο οποίος βομβαρδίζεται από κάθε λογής «λογοτεχνικά» φληναφήματα. Κυρ. Ντελόπουλος

τα βιβλία της «γνώσης» ΜΑΡΩ Λ Ο· I ' Ζ Ο Υ

ΕΛΛΗΝΩΝ Ε Ρ Ω Τ Ε Σ

ΜΑΡΩ ΛΟΊΖΟΥ

ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΡΩΤΕΣ

ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

«Ελλήνων ’ Ερωτες»!... ένα βιβλίο για να το διαβάζουν οι μαμάδες στις κόρες τους, για να το παίρνουμε όλοι εμείς αγκαλιά και να κοιμόμαστε μαζί του,για να το διαβάζουν οι εγγονοί στους παππούδες τους, ένα βιβλίο για να το βλέπετε και να το βάζετε το βράδυ κάτω από το μαξιλάρι σας και να ονειρεύεστε, ένα βιβλίο που έγραψε η Μάρω Λοίζου και ζωγράφισε ο Αντρέας Καράμπελας για να μας κάνουν να αισθανόμαστε πιεστικά την ανάγκη να τους πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ.

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31,106 80 Αθήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

στη μ αγ εί α της α ν α ζ ή τ η σ η ς

ΤΙΝΤΑ II Ν Α ΡΚ Ω Τ ΙΚ Α & ΣΥΝ ΕΙΔΗ ΣΗ • Η μεταφυσική των drugs και της απεξάρτησης • Τα ψυχότροπα στην Αρχαία Ελλάδα και τους Σαμάνους • Οι πολιτικοί μιλούν για τη νομιμοποίηση • TV - ΚΑΡΙΕΡΑ - ΧΡΗΜΑ: Τα πιο ισχυρά νόμιμα ναρκωτικά

ΟΙΤΡΕΑΑΟΙ

ΑΓΙΟΙ

ΤΩΝ

ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ

VIRTU AL R EALITY Βγείτε με τη Μονρόε! Εξοντώστε το Δράκουλα! στους "πραγματικούς" ονειρόκοσμους από ηλεκτρόνια της σύγχρονης τεχνολογίας. Α Π Ο Κ Α Λ Υ Π ΤΙΚ Η Δ Η Μ Ο ΣΚ Ο Π Η ΣΗ με απαντήσεις που ξαφνιάζουν: • Π ισ τεύουν οι Έ λληνες στη μαγεία; • Θ ετικό ή αρ νητικό το N ew Age; • Π εριμ ένου μ ε κ ά π ο ιο Μ εσία;

ΦΩΤΗΣ ΚΟΥΒΕΛΗΣ: «Ο πολιτικός πρέπει να ψάχνει την ψυχή του.»

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία.

Αρ. 306

ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα.

30 Δεκεμβρίου 1992 12 Ιανουάριου 1993

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ρ ενικά έργα

Αποκρυφισμός

Βιβλιογραφία

WARD Τ. Τι δε δίδαξε ο Βούδας. Μετ. Α. Ντούργα. Αθήνα, Διόπτρα, 1992. Σελ. 299. Δρχ. 2285.

GREEN Μ. Φυσική μαγεία. Μετ. Ε. Βρης. Αθήνα, Οδός Πανός, 1992. Σελ. 190. Δρχ. 1870.

ΤΟΤΣΙΚΑΣ Α.-ΛΑΒΔΑΣ Ν. Βιβλιογραφία και αρδρογραφία για τα αρχαία ελληνικά. Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 143.

ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣ Θ. Κείμενα. Μετ. Λ. Μυγιάκης. Αθήνα, Ιάμ­ βλιχος, 1992.Σελ. 353. Δρχ. 5200. SELLERS S. Ο σατανισμός της νέας εποχής. Μετ. Α. Δημητρίου. Αθήνα, Στερέωμα. Σελ. 156. Δρχ. 1245.

Εγκυκλοπαίδειες Παιδική Εγκυκλοπαίδεια Larousse. Μετ. Φοίβος Αρβανί­ της. Αθήνα, Διάγραμμα, 1993. Σελ. 94. Δρχ. 3950.

Αρχεία ΛΙΑΤΑ Ε.Δ. Αρχεία Οικογένειας Δεληγιάννη. Γενικό Ευρε­ τήριο. Αθήναι, 1992. Σελ. 127.

Φ ιλοσοφία

ψ υχολογία Μυδολογία MASCETTI E.D. Το τραγούδι της Θεάς Εύας. Η μυθολο­ γία και τα σύμβολά της. Μετ. Β. Αλιφέρη. Αθήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 239. Δρχ. 7280.

οινωνικές επιστήμες

Γενικά ΚΛΕΜΑΝ Κ. Γεύση από μέλι ή ο γλυκόξινος έρωτας. Μετ. Μ. Κουλενηανού. Αθήνα, Θυμάρι, 1992. Σελ. 183. Δρχ. 1350. ΛΙΧΤΕΝΜΠΕΡΓΚ Ε. Επιλογή από τα SudelbOcher. Εισ.μετ. Π. Κονδύλης. Αθήνα, Στιγμή, 1992. Σελ. 136. Δρχ. 1765.

Κοινωνιολογία ΠΙΕΡΟΣ Φ.Τ.-ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ-ΔΩΡΗ Λ. Η κοινωνική πολιτική της ΕΟΚ. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 532. Δρχ. 6240.

32 δελτίο Πολιτική

Εκπαίδευση

Επετηρίδα Αμυντικής και Εξωτερικής Πολιτικής '92. Η Ελ­ λάδα και ο κόσμος 1990-91. Αδήνα, ΕΛΙΑΜΕΠ, 1992. Σελ. 382. Δρχ. 3640.

ΒΟΥΡΗ Σ. Εκπαίδευση και εθνικισμός στα Βαλκάνια. Αθή­ να, Παρασκήνιο, 1992. Σελ. 206. Δρχ. 2080.

ΚΟΥΛΟΓΛΟΥ Σ. Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια Σοβετική Ένωση... Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 359. Δρχ. 2080. ΜΑΝΩΛΑΣ Τ. Ο λαός στην εξουσία. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 61. Δρχ. 830. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Α.Γ. Η Ελλάδα στις νέες εξελίξεις. Αθήνα, Αιχμή, 1992. Σελ. 156. Δρχ. 1560.

ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ Σ. Η εκπαίδευση στη Χίο. Από την Εκκλη­ σία στο αστικό στοιχείο. Χίος, 1992. Σελ. 15.

ρ λώσσα Γενικά

Οικονομία

ΚΡΙΑΡΑΣ Ε. Η γλώσσα μας. Παρελθόν και παρόν. Θεσσα­ λονίκη, 1992. Σελ. 542. Δρχ. 5200.

Οι πηγές του χρήματος. Αθήνα, Επιτυχία, 1992. Σελ. 226. Δρχ. 2225.

ΤΟΜΠΑΪΔΗΣ Δ. Διδασκαλία νεοελληνικής γλώσσας. Θεσ­ σαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 413. Δρχ. 3120.

ΓΙΑΝΝΙΤΣΗΣ Τ. Η δυναμική των σχέσεων εξειδίκευσης με­ ταξύ Ελλάδας-Ισπανίας-Πορτογαλίας-Τουρκίας και ξένες ε­ πενδύσεις στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1980. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 222. Δρχ. 2600.

0 ετικές επιστήμες

Λαογραφία

Βιολογία

ΒΟΓ1ΑΤΖΟΓΛΟΥ Β. Επώνυμα της Μικρασίας. Αδήνα, Φιλιππότης, 1992. Σελ. 199. Δρχ. 2000.

ΜΟΛΦΕΤΑΣ Σ.-ΛΕΩΝΙΔΑΣ Ε. Βιολογία. Ένα ταξίδι στη ξωή. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 157.

ΗΜΕΛΛΟΣ Σ.Δ. Λαογραφικά. Τόμος Β-. Ποικίλα. Αθήνα, 1992. Σελ. 360. Δρχ. 3640. ΤΥΡΟΒΟΛΑ Β.Κ. Ελληνικοί παραδοσιακοί χορευτικοί ρυθμοί. Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 197. Δρχ. 4160.

J έχνες

Οικολογία

Γενικά

ΝΑΤΣΗΣ Λ.Σ. Παμβώπς. Η λίμνη των Ιωαννίνων. Αθήνα, Οίκο, 1992. Σελ. 72. Δρχ. 1765.

Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 155. Δρχ. 6240.

ΝΤΙΤΦΟΥΡΤ Γ. Ζήσε - άγρια και επικίνδυνα. Μετ. Θ. Παρασκευόπουλος-Σ. Σοφοκλέους. Αδήνα, Στάχυ, 1992. Σελ. 437. Δρχ. 4300.

ΣΑΡΜΠΟΝΙΕ Ζ. Διάλογοι με μοντέρνους ζωγράφους. Μετ. Γ. Ζακοπούλου. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 239. Δρχ. 3120.

Λευκώματα

Q αιδαγωγική-Εκπαίδευση

Ζαγοροχώρια. Αθήνα, Ριξάρειο Ίδρυμα, 1992. Σελ. 396. Δρχ. 15600.

Παιδαγωγική

Ζωγραφική

ADAMS Κ. Το παιδί σας μπορεί να γίνει έξυπνο αλλά και επιτυχημένο. Μετ. Λ. Αποστόλου. Αθήνα, Θυμάρι, 1992. Σελ. 189. Δρχ. 1870.

CALANIS D. Collection Andre et Nia Stratos. Athenes, 1992. Pag. 156. Drs. 10400.

BARNES B.-COLGUHOUN I. Το υπερκινητικό παιδί. Μετ. Θ. Νάντσου. Αθήνα, θυμάρι, 1992. Σελ. 139. Δρχ. 1040.

Χιούμορ

PREKOP J. Ο μικρός τύραννος. Μετ. Κ. Κομμένου. Αθήνα, θυμάρι, 1992. Σελ. 190. Δρχ. 1245.

ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Αγριότερα μωρά. Gutenberg, 1992. Σελ. 134. Δρχ. 2080.

ΣΙΜΟΝΝΕ Ν. Αχ, αυτά τα μωρά! Πόσα ξέρουν... Μετ. Μ. Κουλεντιανού. Αθήνα, θυμάρι, 1992. Σελ. 271. Δρχ. 1765.

ΜΠΟΣΤ. Σταυροφορίες. Αθήνα, Γ ράμματα, 1992. Σελ. 78. Δρχ. 1140.

Αθήνα,

δελτίο 33 ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ Α. Για ένα όνομα ζούμε. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 94.

ΜΑΛΑΜΑΣ Γ. Πικροί καρποί. Ποιήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 48. Δρχ. 1355.

ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β. Καραγκιόζης. Ο λήσταρχος Αρπάχτρας. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 48.

Μ ΑΛΑΜΑΣ Γ. Τρυφηλοί τρόποι. Ποιήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 47. Δρχ. 1355.

ΟΚΙΝΟ. Η Μαφάλντα και οι άλλοι. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθή­ να, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 47.

ΜΕΓΑΛΥΝΟΣ X. Κοσμικόν πάθος. Αθήνα, Οδός Πανός, 1992. Σελ. 26. Δρχ. 830.

MARISCAL. Ο Κόμπι και οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Μετ. Κ. Χριστοδούλου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 48.

ΜΟΥΝΤΕΣ Μ. Νηπιοβαπτισμός. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 117. Δρχ. 1660.

BARA. Ο Max και η μηχανή του χρυσού. Μετ. Λ. Ιωαννί­ δου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 46.

ΤΣΑΚΝΙΑΣ Σ. Ορατότης μηδέν. Αθήνα, Στιγμή, 1992. Σελ. 44. Δρχ. 830.

£ νασχολήσεις

ΤΣΕΛΑΝ Π. «Αυτός ο κόσμος ο δυσανάγνωστος...». Μετ. I. Αβραμίδου. Αθήνα, Ροδαμός, 1992. Σελ. 122. Δρχ. 1245.

Πεζογραφία JOURDAN Ρ. Πώς να παίξετε μπριτζ. Μετ. Τ. Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη, Μπίμπης. Σελ. 142. Δρχ. 1245.

Αθλητισμός ΦΥΣΕΝΤΖΙΔΗΣ Μ. Taekwon Do. Τόμος Α'. Αθήνα, Βογιατζής, 1992. Σελ. 213. Δρχ. 3120.

Οικιακή οικονομία PRICE S. Πρακτική αρωματοθεραπεία. Μετ. Κ. Παπακων­ σταντίνου. Αθήνα, Τρόπος Ζωής, 1992. Σελ. 207.

λασική φιλολογία Γενικά ΚΑΖΑΖΗΣ Ι.Ν. Αρχαιοελληνικός πεζός λόγος. Θεσσαλονί­ κη, Ζήτης, 1992. Σελ. 199. Δρχ. 2700.

Αρχαίοι συγγραφείς ΗΣΙΟΔΟΣ. Θεογονία. Μετ. Μ. Εσπερίδου. Αθήνα, Στυγά, 1992. Σελ. 135. Δρχ. 1040.

^ ογοτεχνίπ Ποίηση ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ Γ. Το παλιό ποίημα του Ευαγγελισμού. Α ­ θήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 27. Δρχ. 2080. ΛΑΪΝΑ Μ. Ρόδινος φόβος. Αθήνα, Στιγμή, 1992. Σελ. 73. Δρχ. 1040. ΛΑΜΠΡΟΥ Α. Περισυλογή. Αθήνα, Δόμος, 1992. Σελ. 49. Δρχ. 830.

ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ Κ. Το παλιό δέρμα του φιδιού. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1992. Σελ. 173. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Β. Ο πρώτος Κυβερνήτης. Ιστορικό μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 253. ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Β. Το ασημόχορτο ανθίζει. Μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 217. Δρχ. 2080. ΔΟΥΝΑΒΗ Λ. Το βυσσινί φουστάνι. Διηγήματα. Αθήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 75. Δρχ. 725. ΔΡΟΣΙΝΗΣ Γ. Τρεις ημέραι εν Τήνω. Β' έκδοση. Αθήνα, Ερίννη, 1992. Σελ. 79. Δρχ. 620. ΕΛΥΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Εν λευκώ. Αθήνα, Ίκαρος, 1992. Σελ. 428. Δρχ. 6550. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ Α. Ο Μέγας Ανατολικός. Τόμοι 7 και 8. Α ­ θήνα, Άγρα, 1992. Σελ. 226 + 234. Δρχ. 3120 (ο κάθε τόμος). ΚΑΠΕΡΝΑΡΟΣ Τ. Λουτρά. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 84. Δρχ. 900. ΚΕΣΜΕΤΗ Ν. Κήπος περίφρακτος. Διηγήματα (1987-1992). Αθήνα, Πλανόδιον, 1992. Σελ. 55. Δρχ. 1455. ΚΥΠΡΑΙΟΣ Λ. Ο μεγάλος Δεύτερος. Μυθιστόρημα. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 218. Δρχ. 2080. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Γ. Κλειστά παράθυρα. Β' έκδοση. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1992. Σελ. 200. Δρχ. 2560. ΣΑΛΤΕΡΗΣ Ν. 28 φεγγάρια ή η νύχτα που όλοι φοβούνται. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 121. Δρχ. 1750. ΣΕΡΜΙΝΤΖΕΛΗ-ΤΖΟΥΒΑΛΗ Α. Ο κύκλος της φωτιάς. Α ­ θήνα, 1992. Σελ. 127. ΣΤΑΦΥΛΑΡΑΚΗΣ Α. Κατάχρηση πατρίδας. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Δρυμός, 1992. Σελ. 367. Δ~χ. 2700. ΑΛΝΤΙΣ Μ. Δράκουλας λυόμενος. Μετ. Τ. Κωνσταντινίδου. Αθήνα, Αίολος, 1992. Σελ. 253. ΓΚΑΛΛΙΚΟ Π. Η αγριόχηνα. Απόδ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1992. Σελ. 45. Δρχ. 1040. ΓΟΥΛΦ Β. Φλας. Μια βιογραφία. Μετ. Ε.Ι. Βάρσος. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 153. Δρχ. 1245.

34 δελτίο ΕΝΤΟ Σ. Σιωπή. Μυθιστόρημα. Μετ. Μαίρη Κιτσικοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 249. Δρχ. 2600.

ΣΑΡΙΓΚΟΥΛΗ Τ. Αινείας. Θέατρο. Αθήνα, 1993. Σελ. 67. Δρχ. 1040.

ΚΑΝΤΑΡΕ 1. Φάκελος «Ο». Μετ. Δ. Σεραφείδου. Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1992. Σελ. 193. Δρχ. 1975.

ΣΚΟΥΡΤΗΣ Γ. Η δίκη του Σωκράτη. Θέατρο. Αθήνα, Πα­ τάκης, 1992. Σελ. 125. Δρχ. 1300.

ΚΑΡΝΤΙΝΑΛ Μ. Επικίνδυνες επαφές. Μυθιστόρημα. Μετ. Θ. Λιακόπουλος. Αθήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 269.

Μελέτες

ΚΕΡΟΥΑΚ Τ. Τα όνειρά μου. Μετ.-πρόλ.-σημ. Σ. Μεϊμάρης. Αθήνα, Αίολος, 1992. Σελ. 203. Δρχ. 2390.

ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ Θ. Ιστορία και θεωρία στη θεατρική έρευνα. Αθήνα, Τολίδης, 1992. Σελ. 268. Δρχ. 2390.

ΛΑΒΚΡΑΦΤ Χ.Φ. Οι μύκητες απ’ τον Γιογγόθ. Μετ. Π. Σκάγιαννης. Αθήνα, Αίολος, 1992. Σελ. 117. Δρχ. 1350. ΜΠΕΡΝΧΑΡΝΤ Τ. Το ασβεστοκάμινο. Μετ. I. Κοπερτί. Α ­ θήνα, Άγρωστις, 1992. Σελ. 204. Δρχ. 2285. ΣΕΣΑΝ Ο.-ΜΑΣΛΟΦΣΚΙ Ι.Μ. Εσείς που δεν έτυχε ποτέ να σας σκοτώσουν. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 91. Δρχ. 1350. STERNE L. Η ζωή και οι απόμεις του Τριστράμ Σάντι. Εισ.μετ.-σημ. Ε. Καλλκρατίδη. Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 743. Δρχ. 3950. ΦΙΤΖΕΡΑΛΝΤ Φ.Σ. Τρυφερή είναι η νύχτα. Μετ. Ρένα Χάτχουτ. Αθήνα, Γράμματα, 1992. Σελ. 376. Δρχ. 2285.

J στορία Μαρτυρίες ΚΑΜΠΟΥΡΗΣ Θ.Ν. Αναμνήσεις απ’ το έπος του Β' Παγκο­ σμίου Πολέμου 1939-1945 και Εμφύλιος Πόλεμος 1945-1949. Αθήνα, Σμυρυιωτάκης, 1992. Σελ. 264. Δρχ. 2080. CAMPBELL C. Νταϊάνα. Η ιδιωτική ζωή της. Μετ. Α. Σοκοδήμος. Αθήνα, Το Κλειδί, 1992. Σελ. 402. Δρχ. 750.

Μελέτες Μνήμη Δημ. Κ. Παπακωνσταντίνου. Ο δάσκαλος, ο ποιητής και ο κριτικός. Αθήνα, 1992. Σελ. 125. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Δαίμονες και δαιμονισμένοι. Επιστροφές στον Ντοστογέφσκι. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 159.

Ελληνική Ιστορία ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ.Α. Ήπειρος. Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ. 988. Δρχ. 7800. ΜΗΛΑΣ Α. Προποντίδα. Μια θάλασσα της Ρωμιοσύνης. Α ­ θήνα, Μπρατζιώτη, 1992. Σελ. 170. Δρχ. 12480.

Δοκίμια

ΠΙΤΙΝΗΣ Κ.Ι. Σαμιακά. Σάμος, 1992. Σελ. 100. Δρχ. 520.

ΚΟΥΡΤΑΛΙΔΗΣ Θ. Ελληνική παιδεία. Κρίση και προοπτι­ κές. Αθήνα, Μήνυμα, 1992. Σελ. 150.

ΣΠΑΝΑΚΗΣ Σ.Γ. Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρα­ σμα των αιώνων. Τόμος Α ' . Ηράκλειο, Δετοράκης, 1991. Σελ. 432. Δρχ. 14550.

ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ Η.Π. Από του Προμηθέα στον Σωκράτη. Α ­ θήνα, Ροές, 1992. Σελ. 342. Δρχ. 3120. ΞΑΝΘΙΑΣ Α. Ο έλληνας οι δυο πλευρές του πίνακα. Β' έκ­ δοση. Αθήνα, Βασιλείου, 1992. Σελ. 219. Δρχ. 2600. MUSIL R. Περί βλακείας. Μετ.-σημ. Γ. Κεντρωτής. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 81. Δρχ. 1040. ΤΟΜΐ ,ΚΙΝΣ Π.-ΜΠΕΡΝΤ Κ. Μυστικά του εδάφους. Μετ. Γ. Κοβαλένκο. Αθήνα, Χατζηυικολή, 1992. Σελ. 550.

0 έατρο Έργα ΜΑΛΚΟΓΙΑΝΝΗ Μ. Πιο δυνατή κι από το θάνατο. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 108. Δρχ. 1350. ΜΑΝΙΩΤΗΣ Γ. Οι σύζυγοι. Άσπρη μέρα. Πιστοποιητικό θανάτου. Θέατρο. Αθήνα; Πατάκης, 1992. Σελ. 238. Δρχ. 1800.

ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ Τ.Ν. Περί της ελληνικότητας της Μακεδο­ νίας. Ηράκλειον, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 1992. Σελ. 160. Δρχ. 2086. ΨΙΛΑΚΗΣ Ν. Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης. Τό­ μος Α ’. Ηράκλειο, 1992. Σελ. 464. Δρχ. 14560.

Παγκόσμια Ιστορία ΚΑΡΒΕΛΗΣ Ν.Κ. Τούρκοι-Οθωμανοί. Αθήνα, Πελεκάνος, 1992. Σελ. 383. Δρχ. 2600. ΜΑΛΙΓΚΟΥΔΗ Γ. Ιστορία της Ρωσίας. Τόμος Α'. Η Ρωσία του Κιέβου 9ος αι.-1240. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 222. Δρχ. 1560. CASTELLAN G. Ιστορία των Βαλκανίων (14ος-20ος at.). Μετ. Β. Αλιφέρη. Αθήνα, Γκοβόστης. Σελ. 711. Δρχ. 9980. ΣΚΟΠΕΤΕΑ Ε. Η δύση της Ανατολής. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 200. Δρχ. 2495.

δελτίο 35

J αξίδια Κόσμος

ΕΞΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ. Τεύχος 9 (13). Δρχ. 600. ΙΑΤΡΙΚΗ. Διμηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών. Τόμος 61, συμπλήρωμα 68. ΙΛΙΣΟΣ. Έρευνα-φιλοσοφία-τέχνη. Τεύχος 208. Δρχ. 400.

ΛΑΔΙΑ Ε. Φυσιογνωμίες τόπων. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 189. Δρχ. 1600.

|"| αιδικά

ΜΟΡΙΑΣ. Τριμηνιαίο λογοτεχνικό-λαογραφικό-ιστορικό περιοδικό. Τεύχος 24 (16). Δρχ. 500. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστικό περιοδικό. Τεύχος 4 (215). ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1574. Δρχ. 500.

Ημερολόγια Το βιβλίο όλων των ημερών. Αθήνα, Δεληθανάσης, 1992. Σελ. 120.

Ελεύθερα αναγνώσματα

ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΠΑ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 16. Δρχ. 750. ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. Ιδθήμερη επαναστατική εφημερίδα. Φύλλο 69. Δρχ. 100. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 120. Δρχ. 500. Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ ΚΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ. Φύλλο 164 (37). Δρχ. 50. Η ΣΒΟΥΡΑ. Ιανουάριος 1993. Δρχ. 200.

ΒΕΡΕΤΤΑΣ Μ. Έρως και Ψυχή. Η άγνωστη μυθολογία. Α ­ θήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 28.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ. Οι νέες τεχνολογίες στο γρα­ φείο του αύριο. Τεύχος 67.

ΚΑΝΤΖΟΛΑ-ΣΑΜΠΑΤΑΚΟΥ Β. Πόλη μαγική. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 143. Δρχ. 1100.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη περιοδική έκδοση γραμμά­ των και τεχνών. Φύλλο 176.

ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Φ. Οι καταράχτες. Αθήνα, Καλέντης, 1992. Σελ. 30.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ. Τεύχος 2.

ΣΙΝΟΥ Κ. Κάτω από τον ήλιο της Μακεδονίας. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1992. Σελ. 175. ΤΣΙΡΟΣ Σ.Γ. Το φως του βράχου. Αθήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 61.

|"| ερϊοδικά

ΤΕΥΧΟΣ. Διεθνές περιοδικό. Τεύχος 10. Δρχ. 2300. ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Διμηνιαία έκδοση της Ένωσης Ελλή­ νων Φυσικών. Τεύχος 137. Δρχ. 300. ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβου­ λίου της Ελλάδος. Φύλλο 123. INFORMATION. Το περιοδικό του Έλληνα Manager. Τεύ­ χος 76. Δρχ. 600. MELODY CLUB. Μηνιαίο ενημερωτικό και καλλιτεχνικό περιοδικό της Χορωδίας και Ορχήστρας Νέων (Χ.Ο.Ν.). Φύλλο 26-27.

ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 29. Δρχ. 600. ΑΚΤΗ. Περιοδικό λογοτεχνίας και κριτικής. Τεύχος 13. Δρχ. 800. ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος 3/1988-89. Δρχ. 3120. ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Τεύχος 22. Δρχ. 400. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 45. Δρχ. 985. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΙ ΕΜΕΙΣ. Περιοδικό της Πανελλήνιας Ομο­ σπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών. Τεύχος 6 (109). ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1091. Δρχ. 700. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 133. Δρχ. 800. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου» Τεύ­ χος 303. Δρχ. 600.

MEDIA VIEW. Το περιοδικό για τα media Kat τη διαφήμι­ ση. Τεύχος 5. Δρχ. 600.

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύ­ ονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ή­ ταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντάκτες τους.

Αρ. 306 25 Ιανουάριου7 Φεβρουάριου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Πολιτική

Ααογραφία

Treverton G.: Αμερική, Γερμανία και το μέλλον της Ευρώ­ πης (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 31/1) Γιαλουρίδης Χ.-Τσάκωνας Π.: Η νέα Διεθνής Τάξη (Γ. Καρτάλης, Βήμα, 7/12)

Ρηγάτος Γ.: Η υγεία του παιδιού στη λαϊκή μας παράδοση (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 7/2)

Οικονομία

Παπαγιαννίδης Ρ.: Βοηθήστε τους κομπιουτεράδες (Σ. Χαϊκάλης, Βήμα, 7/2)

Πληροφορική

Ανδρεάδης Α.: Ιστορία της Ελληνικής Δημόσιας Οικονο­ μίας (ΜΑΤΖ, Αυγή, 7/2) (Γ.Γ.Κ.Σ., Μεσημβρινή, 29/1) Κριτσωτάκις Γ.: Εμπορικές εκθέσεις (Α.Χ. Παπανδρόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 28/1) Σακελλαρόπουλος Θ.: Θεσμικός μετασχηματισμός και Οι­ κονομική Ανάπτυξη (X. Στρατηγοποΰλου, Διαβάζω, 304)

Δίκαιο Δίπλα X.: Η ελληνική διαφορά για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου (Σ. Ντάλης, Αυγή, 31/1) Τερλεξής Π.: Γραφειοκρατικός νόμος (Σ. Μπόλιας, Διαβά­ ζω, 304)

Εκπαίδευση - Παιδαγωγική Παπαδάκη Λ.: Η Αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέ­ ματα, 5/2) Φρειδερίκου Α. - Φολέρου-Τσερούλη Φ.: Οι δάσκαλοι του Δημοτικού Σχολείου (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 505) (Σ. Παναγιωτοπούλου, Διαβάζω, 304) Ποσλανιέκ Κ.: Να δώσουμε στα παιδιά την όρεξη για διά­ βασμα (Κ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 2/2)

Τ έχνες Τα ελληνικά αγάλματα (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 29/1)

Π οίηση Γκιμοσούλης Κ.: Επικίνδυνα παιδιά (Ε. Γαραντούδη, Καθη­ μερινή, 2/2) Γρηγοριάδης Μ.: Flora Mirabilis (Γ. Πετρόπουλος, Διαβάζω, ' 304) Καρβέλης Τ.: Αλλαγή σκηνικού (Γ. Κουβαράς, Διαβάζω, 304) Κομνηνού Ε.: Μωσαϊκό τοπίων και λόγων (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 5/2) Μαραβέλιας Σ.: Φωτόπρακτα (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώ ­ ρα, 1/2) Μαρκόπουλος Θ.: 1) Ανοιγμένη φλέβα 2) Μοντέλο σώμα­ τος (Γ. Κουβαράς, Εποχή, 31/1) Πατρίκιος Τ.: Η ηδονή των παρατάσεων (Β. Χατξηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 3/2) Πιστικός Δ.: Ηλιοπαιδεία (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά θέμαΣταύρακας Π.: Διαγράμματα ζωής (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθε­

δελτίο 37 ρη Ώρα, 7/2) Στεργιόπουλος Κ.: Ο ήλιος του μεσονυχτιού (Μ. Κεφάλας, Διαβάζω, 304) Τζανετάκης Γ.: Με φώτα ερήμου (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 7/2) Μαλλαρμέ Σ.: Ποιήματα (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 7/2)

Πεζογραφία Βακαλόπουλος X.: Νέες Αθηναϊκές Ιστορίες (Α. Λαμπρία, Μεσημβρινή, 5/2) Βασιλικός Β.: Κ. (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 27/1) Βοΐσκου Ε.: Ίσως και σεις τους γνωρίσατε (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 1/2) Γερμανός Φ.: Γυναίκα από βελούδο (Ν. Κοκκινάκη, Διαβά­ ζω, 304) Γκουρογιάννης Β.: Το ασημόχορτο ανθίζει (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή. 2/2) Καπάνταη I.: Η ιστορία της Ιόλης (Δ. Κωστίδης, Διαβαζω. 304) Κρανάκη Μ.: Φιλέλληνες (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 31/1) Κυριαζάτης Φ.: Κραυγή στη νύχτα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυ­ πία, 31/1) Στεφανοπούλου Μ.: Αποστροφή (X. Παπαγεωργίου, Αυγή, 7/2) Χάρης Π.: Ανεμοστρόβιλος (Δ. Κωστίδης, Διαβάζω, 304) Ψαθάς Δ.: Κάτω από τους ουρανοξύστες (Κ. Τσαούσης, Έ­ θνος, 31/1) Ψαθάς Δ.: Μαντάμ Σουσού (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 31/1) Ασσίς Μ.: Ο Φρενίατρος (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 506) Goldrat Ε.Μ. - Cox Τ .: Ο στόχος της αέναης βεληωσης στο μάνατζμεντ (Α.Χ. Παπανδρόπουλος, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 28/1) Γκρας Γ.: Ο Μπουτ, το μάρι (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθερο­ τυπία, 3/2) Μπρικνέρ Π.: Το θείο βρέφος (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 31/1) Πράτσετ Τ.: Το χρώμα της μαγείας (Γ. Σταματόπουλος, Αυ­ ριανή, 31/1) Ripley Α.: Στάρλετ (W., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/2)

Μ ελέτες Μόσχος Ε.Ν.: Η μεταφυσική αγωνία του Παλαμά (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Μεσημβρινή, 29/1) Πορφύρης Κ.: Ο Ανδρέας Κάλβος Καρμπονάρος (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 7/2)

Δοκίμια Κονδύλης Λ.: Η παρακμή του αστικού πολιτισμού (Γ. Μπασκόζος, Διαβάζω, 304) Έκο Ο.: Πολιτιστικά κοιτάσματα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυ­ πία, 7/2) Κακούζο Ο.: Το βιβλίο του τσαγιού (Ε. Αρανίτσης, Ελευθε­ ροτυπία, 27/1) Τανιζάκι Τ.: Το εγκώμιο της σκιάς (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 506)

Παιδικά Γρηγοριάδου-Σουρέλη Γ.: Ο σπουργίτης με το κόκκινο γι­ λέκο (Μ. Κοντολέων, Αυγή, 31/1)

Iαπορία Γιαννουλόπουλος Γ.: Ο Μεταπολεμικός Κόσμος (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος,· 28/1) Κίτσος Α.: Ζαγοροχώρια (Β. Χαρίσης, Διαβάζω, 304) Ψελλός Μ.: Χρονογραφία (Σ.Π., Αυγή, 3/2) Ζαρεβάντ: Παντουρανισμός (Θ. Διαμαντόπουλοςς, Οικονο­ μικός Ταχυδρόμος, 4/2)

Βιογραφίες - Μαρτυρίες Κακαδέλλης Γ.: Χιόνια και Χαμσίνια, 1940-1945 (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/2) Κωφός Ε.: Ο αντάρτης επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/2) Μακράκη Λ.: Ελευθέριος Βενιζέλος 1864-1910 (X. Κιοσσέ, Βήμα, 7/2) Ταχτσής Κ.: Από τη χαμηλή σκοπιά (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 5/2) Πάλμερ-Σικελιανού Ε.: Ιερός πανικός (Ν. Ντόκας, Ελευθε­ ροτυπία, 31/1)

Αρχαιολογία Μαστραπάς Α.Ν.: Μνημειακή τοπογραφία της αρχαίας Α ­ θήνας (Σ. Ψαρράς, Βήμα, 7/2)

Περιοδικές Εκδόσεις Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης (Γ. Σταματό­ πουλος, Αυριανή, 31/1)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ^

ΔΕΛΦΙΝΙ

Βιλλιε Ντε Λ’Ιλ Ανγαμ Σκληρές Ιστορίες

Εμ ιλ Ζολα Το στομάχι του Παρισιού

ΤΖΟΝ ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ

ΦΟΛΚΕΡ ΜΠΡΑΟΥΝ

ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ Ν αμ ποκοφ

Μανχάταν Τράνσφερ

Ιστορία χωρίς τέλος

Η άμυνα του Λούζιν

ΧΕΝΡΙ Τ ζεϊμ ς Τι ήξερε η Μέιζι

ΖΟΡΖ Σ α ρμ π ο ν ιε

Π ροςπερ Μεριμε Νουβέλες

ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΟΪΖΙλ

TtE.Pl ΒΛΑΚΕΙΑΣ

ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΟΥΖΙΛ Περί βλακείας

Εκδόσεις ΔΕΛΦΙΝΙ - Θεμιστοκλέους 23-25 - Αθήνα

Διάλογοι με μοντέρνους ζωγράφους

106 77 - τηλ.: 3630955, fax: 6450764

ΙΜ

Ανδρέας Καρκαβίτσας Γ

β δ ο μ ή ν τ α χ ρ ό ν ια έ κ λ ε ι σ α ν τ η ν π ε ρ α σ μ έ ν η χ ρ ο ν ιά α π ό το θ ά ν α τ ο (24.1 0 .1 9 2 2 ) το υ Λ ν δ ρ έ α Κ α ρ κ α β ίτ σ α κ α ι οι α ν α φ ο ρ έ ς σ τ η ν ε π έ τ ε ιο ή τ α ν ε λ ά χ ισ τ ε ς . Μ ε τ ο ν Κ α ρ κ α β ίτ σ α σ υ μ β α ίν ει το ε ξ ή ς π ε ρ ίε ρ γ ο : μ ε το π έ ρ α σ μ α του χ ρ ό ν ο υ λ ιγ ο σ τ ε ύ ο υ ν οι κ ρ ιτ ικ έ ς π ο υ γ ρ ά φ ο ν τ α ι για I ένα έργο που β ρ ίσ κ ε τ α ι π α ν τ ο ύ : σ τ α ρ ά φ ια τ ω ν β ιβ λ ιο π ω λ ε ίω ν σ ’ ε-

Η

ι ■ κ ε ίν ε ς τις π α λ ιέ ς κ λ α σ ικ έ ς ε κ δ ό σ ε ις , σ τ α σ χ ο λ ι κ ά α ν α γ ν ώ σ μ α τ α , σ τ ο υ ς χ ρ υ σ ό δ ε τ ο υ ς τ ό μ ο υ ς π ο υ φ ιλ ο ξ ε ν ο ύ ν οι β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς σ τ α μ ικ ρ ο α ­ σ τ ικ ά σ α λ ό ν ια , α λ λ ά κ α ι σ τ ις π ρ ό χ ε ιρ ε ς , κ α κ ο τ υ π ω μ έ ν ε ς ε κ δ ό σ ε ις σ τ ο υ ς υ π α ίθ ρ ιο υ ς π ά γ κ ο υ ς . Τ ο έ ρ γ ο δ ια ιω νίζει τ’ ό ν ο μ α ε ν ό ς σ υ γ γ ρ α φ έ α π ο υ μ α ζ ί μ ε δ υ ο -τ ρ εις ά λ ­ λ ο υ ς π ρ ω τ ο π ό ρ ο υ ς ά ν ο ιξ ε τ ο ν λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό μ α ς α ιώ να . Κ α ι τώ ρ α , σ τη δ ύ σ η α υ τ ή ς τη ς μ ίζ ερ η ς ε π ο χ ή ς , το δ ιή γ η μ α του Α . Κ α ρ κ α β ίτ σ α π α ρ α μ έ ­ νει μ ία α π ό τις λ ίγ ε ς σ τ α θ ε ρ έ ς λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ έ ς α ν α φ ο ρ έ ς μ α ς . Ο Κ α ρ κ α β ίτ σ α ς ε ίχ ε τ η ν α γ ω ν ία να δ ει μ π ρ ο σ τ ά α π ό τ η ν ε π ο χ ή του. Α ν ά τ ρ ε ψ ε τ η ν π ε ζ ο γ ρ α φ ία του κ α ιρ ο ύ του, τ ο ν α ιθ ε ρ ο β ά μ ο ν α ρ ο μ α ν τ ι­ σ μ ό κ α ι το ε γ κ ε φ α λ ι κ ό ισ τ ο ρ ικ ό μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α , δ ίν ο ν τ α ς σ τ η ν η θ ο γ ρ α φ ία - γ ια τ η ν ο π ο ία ε π ικ ρ ίθ η κ ε ά δ ικ α , ίσ ω ς κ α ι δ ό λ ια - τ η ν α ίσ θ η σ η του π ρ α γ μ α τ ικ ο ύ . Ο ρ α μ α τ ισ τ ή ς , π α τ ρ ιώ τ η ς , μ α χ η τ ή ς , ε π ο ίη σ ε ή θ ος μ έ σ α α ­ π ό τη ζω ή κ α ι το έ ρ γ ο του. Τ ο α φ ιέρ ω μ ά μ α ς δ ε ν κ ά ν ει τ ίπ ο τ ε ά λ λ ο , π α ­ ρ ά να θ υ μ ίσ ει, σ ύ ν τ ο μ α , το σ ύ ν ο λ ο τη ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς του. Επιμέλεια αφιερώματος: Γιάννης Ν. Μ πασκόζος

40

αφιέρωμα--------

Ν ίκος Α. Τσούρας

Βιοχρονολόγιο του Αντρέα Καρκαβίτσα 1865 Γεννιέται στα Λεχαινά της Ηλείας ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, πρωτότοκο παιδί του Δημητρίου Ανδρέου Καρκαβίτσα και της Λεχαινιώτισσας Ά ννας Βασ. Σκαλτσά. Από το γάμο των γο­ νιών του, το 1864, γεννήθηκαν έντεκα παιδιά. Επέζησαν πέντε αγόρια και τέσσερα κορίτσια.

1870 Γράφεται στην πρώτη τάξη του Δημοτικού Σχολείου Λεχαινών της Ηλείας.

1871 Γεννιέται ο αδερφός του Ντίνος (Κώστας) (1871-1959), ο κατο­ πινός διηγηματογράφος.

1878 Αποφοιτά από το Σχολαρχείο Λεχαινών και γράφεται στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου Πατρών.

1879 Αρρωσταίνει και διακόπτει για ένα εξάμηνο την παρακολούθη­ ση των μαθημάτων στο Γυμνάσιο της Πάτρας.

1882 Αποφοιτά τον Ιούλιο μήνα από το Γυμνάσιο της Πάτρας. Πρώ­ τη ενασχόλησή του με την Ποίηση.

1884 Γράφει στις 28 Οκτωβρίου το πρώτο του διήγημα την «Ασήμω», που δημοσιεύεται στην «Εβδομάδα» τον Μάρτιο του 1885. Τον Δεκέμβριο αναγγέλλει την έκδοση της πρώτης του ποιητικής συλλογής «Απαρχαί», που τελικά δεν κυκλοφορεί. Δημοσιεύει επίσης τα πρώτα του λαογραφικά κείμενα.

1886 Στην επέτειο της 25ης Μαρτίου στα Λεχαινά απαγγέλλει πα­ τριωτικό ποίημά του. Από τις 21 Οκτωβρίου ως τις 11 Νοεμ­ βρίου πηγαίνει, ταξιδιώτης, στη Ζάκυνθο. * Πολύτιμη βοήθεια για τη σύνταξή του μού πρόσφεραν εκτός από τις γενικές και ειδικές εργασίες για τον Καρκαβίτσα και οι εργασίες της Νίκης Σιδερίδου και του Γ. Βαλέτα. Χωρίς αυτές, το βιοχρονολόγιο του Αντρέα Καρκαβίτσα θα ήταν, αν όχι αδύνατο, τουλάχιστον ένα δυσκολότατο εγχείρημα.

Ανδρέας Καρκαβίτσας

αφιέρωμα 41 1887 Από τον Ιούλιο μήνα με το ψευδώνυμο Πέτρος Αβράμης στέλ­ νει ανταποκρίσεις από τα Λεχαινά στη «Νέα Εφημερίδα» Αθη­ νών. Στις 12 Οκτωβρίου τελειώνει και στέλνει τον «Αφωρεσμένο» να δημοσιευτεί.

1888 Στις 23 Απριλίου (Μεγάλο Σάββατο) ταξιδεύει, για ένα μήνα, στη Λωρίδα και Παρνασσίδα, όπου και αρρωσταίνει. Τα Χρι­ στούγεννα παίρνει το πτυχίο του από την Ιατρική Σχολή Αθη­ νών με βαθμό «λίαν καλώς».

1889 Από τις 8 Φεβρουάριου ως τις 23 Ιουνίου 1891 υπηρετεί, στρατευμένος, στη Διλοχία Νοσοκόμων Αττικής. Προάγεται σε Έ ­ φεδρο Ανθυπίατρο στις αρχές του Απριλίου και μετατίθεται στο Στρατιωτικό Φαρμακείο Αθηνών. Στις 3 Ιουνίου παίρνει μετά­ θεση για την Κέρκυρα. Τέλη Ιουλίου, αδειούχος, φιλοξενείται στο Αγρίνιο από τον Κ. Χατζόπουλο. Από το Αγρίνιο πηγαίνει στα Λεχαινά και κάθεται ως τις 21 Αυγούστου, αρχίζοντας τη γραφή της «Λυγερής». Ξαναγυρίζει στην Κέρκυρα και μένει ε­ κεί ως το Μάιο του 1890.

1890 Στις 8 Απριλίου η εφημερίδα των Αθηνών «Εστία» αρχίζει τη δημοσίευση της «Λυγερής». Στις 20 Μαΐου παίρνει μετάθεση για τη Φρουρά του Μεσολογγίου.

1891 Στις 20 Ιανουάριου, ύστερα από επιτυχείς εξετάσεις, παίρνει την άδεια άσκησης του ιατρικού λειτουργήματος. Τον Μάιο με­ τατίθεται στη Λάρισα. Στις 23 Ιουνίου απολύεται από το Στρατό.

1892 Στις 18 Μαΐου προσλαμβάνεται από την «Πανελλήνιο Ατμό­ πλοια» ως γιατρός στο πλοίο «Αθήναι». Τον Δεκέμβριο δημο­ σιεύει το πρώτο του βιβλίο, τα «Διηγήματα». Και, μολονότι τα «Διηγήματα» είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα, ωστόσο στον πρόλογό τους ο Καρκαβίτσας υποστηρίζει ανεπιφύλακτα τη δη­ μοτική γλώσσα.

1894 Η «Πανελλήνιος Ατμοπλοϊκή Εταιρία» διαλύεται και ο Καρκα­ βίτσας απολύεται στις 29 Δεκεμβρίου από το ατμόπλοιο «Αθήναι».

1895 Κατεβαίνει στα Λεχαινά στις αρχές του χρόνου. Σκέπτεται να εργασθεί ως γιατρός στα Λεχαινά και να πολιτευθεί. Από τις 18 Μαΐου ως τις 15 Νοεμβρίου στην Άμπλιανη της Ευρυτανίας, ως γιατρός. Υπογράφει το καταστατικό της «Εθνικής Εταιρείας».

1896 Στις 9 Απριλίου η εφημερίδα των Αθηνών «Εστία» δημοσιεύει σε είκοσι έξι συνέχειες το «Ζητιάνο». Στις 19 Αυγούστου ονο­ μάζεται Ανθυπίατρος. Κυκλοφορεί τον Σεπτέμβριο σε βιβλίο

Κώστας Καρκαβίτσας

42 αφιέρωμα-------------------------------------------«Η Λυγερή». Στις 15 Νοεμβρίου υπηρετεί στην Αποθήκη Υγειο­ νομικών Υπηρεσιών Βόλου.

1897 Από τις 2 Φεβρουάριου ως τις 11 Μαΐου εθελοντής στο Εκστρατευτικό Σώμα της Κρήτης. Τον Οκτώβριο κυκλοφορεί σε βιβλίο ο «Ζητιάνος». Στις 31 Δεκεμβρίου υπηρετεί στο θεραπευτήριο Πύργου.

1898 Πηγαίνει στην Ύδρα. Από τις 25 Απριλίου υπηρετεί στη Βαρυμπόπη. Παίρνει μέρος στις μάχες για την ανακατάληψη της Θεσσαλίας. Ταξιδεύει στη Λαμία, Καλαμπάκα, Τρίκαλα. Το διήγημά του «Πάσχα στα Πέλαγα» βραβεύεται από την εφημ. «Εστία» στο διαγωνισμό της (1.4.1898), όπου πήρε μέρος με το ψευδώνυμο Π.Α. (Πέτρος Αβράμης).

1899 Οι «Μανδαρίνοι» του περιοδικού «Τέχνη» (Παλαμάς, Ξενόπουλος, Καμπύσης κ.λπ.) τον ενοχλούν και συγκρούεται μαζί τους, ιδίως με τον Παλαμά και τον Ξενόπουλο για τις λαϊκές τοποθε­ τήσεις τους. Θυμωμένος, παύει να συνεργάζεται με το πέριοδικό. Στις 20 Απριλίου κυκλοφορούν σε βιβλίο τα «Λόγια της Πλώρης».

1900 Στις 30 Νοεμβρίου υπηρετεί στο θεραπευτήριο Λευκάδας. Τον Δεκέμβριο δημοσιεύει σε βιβλίο τις «Παλιές Αγάπες».

1902 Παίρνει απόσπαση για τα σύνορα της Θεσσαλίας. Δουλεύει τον «Αρματωλό» του.

1903 Στις 5 Φεβρουάριου υπηρετεί στην Αποθήκη Υγειονομικών Υ­ πηρεσιών Αθηνών. Βασικός συνεργάτης του «Νουμά» με το ψευδώνυμο Πέτρος Αβράμης, υπερμαχεί για τη δημοτική γλώσ­ σα. Κατοικεί στην οδό Μαντζάρου στην Αθήνα.

1904 Ιδρυτικό μέλος της «Εθνικής Γλώσσας». Με απόσπαση στα Πράμαντα της Αρτας. Πεθαίνει στα χέρια του ο εικοσάχρονος αδερφός του Μπάμπης. Στις 4 Νοεμβρίου υπηρετεί στο 6ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών. Τα Χριστούγεννα κυκλοφο­ ρεί σε βιβλίο «Ο Αρχαιολόγος». Στις 31 Δεκεμβρίου προάγεται σε Υπίατρο.

1905 Πάλι με απόσπαση στη Θεσσαλία. Στις 13 Ιανουάριου υπηρετεί στη Β' Αποθήκη Υγειονομικών Υπηρεσιών Αθηνών.

1907 Με το Στρατολογικό Γραφείο πηγαίνει στις Κυκλάδες. Περιη­ γείται τα νησιά και ιδίως τη Σύρο.

1908 Ταξιδεύει στην Πελοπόννησο. Γίνεται ιδρυτικό μέλος της «Λαογραφικής Εταιρίας» του Νικολάου Πολίτη.

Λ.Κ. (Υπίατρος)

αφιέρωμα 43 1909 Με το Στρατολογικό Γραφείο περιοδεύει τη Θεσσαλία από 24 Απριλίου για ένα μήνα. Περιηγείται το Πήλιο και τα χωριά του, πηγαίνει στη Σκόπελο και στις 14 Μαΐου βρίσκεται στη Σκιάθο. Συνάντηση με τον Παπαδιαμάντη. Μέλος του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», παίρνει μέρος στην Επανάσταση του Γουδί. Υπο­ στηρίζει την Επανάσταση με μαχητική αρθρογραφία.

1910 Ιδρυτικό μέλος του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» μαζί με τους 'Ιω­ νά Δραγούμη, Λορέντζο Μαβίλη, Μάρκο Τσιριμώκο κ.ά.

1911 Του απονέμεται ο αργυρός Σταυρός, μαζί με άλλους συναδέλ­ φους του συγγραφείς (1.1.1911). Στις 20 Ιανουάριου προάγεται σε Ιατρό β' τάξης.

1912 Βαλκανικοί Πόλεμοι: Τοποθετείται στη Θεσσαλονίκη (8.10-9.11.1912). Γυρίζει όλη τη Μακεδονία. Από τις 15 Νοεμ­ βρίου ως τις 22 Ιουνίου υπηρετεί στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης.

1913 Στις 17 Φεβρουάριου προάγεται σε Ιατρό α' τάξης. Στις 19 Μαΐου πεθαίνει στα Λεχαινά της Ηλείας η μητέρα του. Από τον Σεπτέμβριο και πάλι στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονί­ κης. Στις 13 Δεκεμβρίου μετατίθεται στη Φρουρά Θεσσαλονί­ κης. Πηγαίνει με το Στρατολογικό Συμβούλιο στη Μυτιλήνη και τη Χίο.

1914 Στις 15 Ιουλίου προάγεται σε Επίατρο.

1916 Αντιτίθεται στο Κίνημα της Θεσσαλονίκης. Φυλακίζεται και ε­ ξορίζεται. Άρρωστος από φυματίωση στο σανατόριο της Αγίας Τριάδας!

1917 Στις 25 Μαρτίου προάγεται σε Αρχίατρο. Συνεχίζεται η νοση­ λεία του στο σανατόριο Πεντέλης και στο Στρατιωτικό Νοσο­ κομείο Αθηνών. Στις 21 Σεπτεμβρίου τίθεται σε αυτεπάγγελτο διαθεσιμότητα. Στις 6 Δεκεμβρίου αποστρατεύεται αυτεπαγγέλτως.

1918 Γνωρίζεται με τη Δέσποινα Σωτηρίου και συγκατοικεί μαζί της στο Μαρούσι Αττικής.

1919 Άρρωστος στο Μαρούσι. Συγγράφει τρία Αναγνωστικά για την Γ', Δ' και Ε' τάξη του Δημοτικού Σχολείου με τη συνεργασία του Νώντα Έλατου (Επ. Παπαμιχαήλ).

1920 Στις 29 Σεπτεμβρίου προάγεται σε Γενικό Αρχίατρο και στις 12

Δέσποινα Σωτηρίου

44 αφιέρωμα----------------------------Νοεμβρίου επανέρχεται στο Στρατό.

1922 Στις 15 Μαΐου αποστρατεύεται με αίτησή του.

1922 Επανεκδίδονται τα βιβλία του, εξόν από τον «Αρχαιολόγο», και δημοσιεύονται τα «Διηγήματα για τα παλληκάρια μας» (Ιούνιος) και τα «Διηγήματα του γυλιού» (Ιούλιος).

1922 Στις 9 Οκτωβρίου πεθαίνει ο πατέρας του στα Λεχαινά.

1922 Στις 24 Οκτωβρίου, δεκαπέντε μέρες ύστερ’ από το θάνατο του πατέρα του, πεθαίνει ο Αντρέας Καρκαβίτσας στο Μαρούσι Ατ­ τικής από φυματίωση του λάρυγγα. Στην κηδεία του λίγοι φίλοι, ο Βλαχογιάννης, ο Καμπούρογλου, ο αδερφός του Ντίνος.

1927 Μετακομίζονται τα οστά του από το Μαρούσι στα Λεχαινά.

1935 Στις 3 Ιουνίου η «Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών» κάνει φιλολο­ γικό μνημόσυνο στον Καρκαβίτσα στον «Παρνασσό» (Αθήνα) με ομιλητή τον Αντώνη Τραυλαντώνη και εισηγητή τον Γρ. Ξενόπουλο.

1936 Στις 29 Απριλίου αποκαλύπτεται η προτομή του στα Λεχαινά, έργο του Μιχ. Τόμπρου. Ομιλίες του Τάκη Δόξα κ.ά.

1937 Ο Νίκος Α. Βέης δίνει διάλεξη στην Πάτρα στις 19 Δεκεμβρίου για τον Καρκαβίτσα.

1944 Κυκλοφορούν σε βιβλίο τα «Διηγήματα ανέκδοτα» του Καρκα­ βίτσα με την επιμέλεια της Νίκης Greczynka (Σιδερίδου).

1951 Το περιοδικό «Ελληνική Δημιουργία» βγαίνει αφιερωμένο στον Αντρέα Καρκαβίτσα (τεύχος αριθ. 82, 1 Ιουλίου 1951).

1955 Ο 28ος τόμος της «Βασικής Βιβλιοθήκης Αετού» αφιερώνεται, μεταξύ άλλων, και στον Καρκαβίτσα.

1959 Δημοσιεύεται σε βιβλίο η μελέτη της Νίκης ΣιδερίδουΘωμοπούλου «Ο Αντρέας Καρκαβίτσας και η εποχή του» (Βρα­ βείο της Ακαδημίας Αθηνών το 1956).

1962 Ο «Σύλλογος Ηλείων Σπουδαστών» οργανώνει στις 12 Νοεμ­ βρίου στο «Ελληνοαμερικανικό Επιμορφωτικό Ινστιτούτο» Α­ θηνών φιλολογική εκδήλωση για τα σαράντα χρόνια από το θά-

αφιέρωμα 45 νατό του Καρκαβίτσα και έκθεση έργων του με ομιλητή τον Νί­ κο Α. Τσούρα, απαγγελίες διηγημάτων του, κ.λπ. Η ομιλία δη­ μοσιεύτηκε στο βιβλίο δοκιμίων του Νίκου Α. Τσούρα «Η δε­ σποτεία του λόγου», εκδόσεις Τ. Πιτσιλού, Αθήνα 1984, σελ. 15, με τίτλο: «Ανδρέας Καρκαβίτσας: Λυρική προσωπο­ γραφία».

1966 Η «Εταιρία Ηλειακών Σπουδών» διοργανώνει εορταστική εκ­ δήλωση στον «Παρνασσό» στην Αθήνα, Πύργο και Λεχαινά για τα εκατόχρονα από τη γέννηση του Καρκαβίτσα με ομιλη­ τές τον Γ. Ζώρα, Θ. Ξύδη και Τάκη Δόξα.

1971 Στα Λεχαινά κυκλοφορεί το περιοδικό «Αντρέας Καρκα­ βίτσας».

1972 Οργανώνεται στα Λεχαινά εβδομάδα Λόγου και Τέχνης «Τα Καρκαβίτσεια». Στις εκδόσεις Καπόπουλου κυκλοφορούν τα «Ά παντα του Καρκαβίτσα» με επιμέλεια του Στράτου Χωραφά.

1973 Στις εκδόσεις Ζαχαρόπουλου κυκλοφορούν στην Αθήνα τα «Ά παντα του Καρκαβίτσα» σε τέσσερις τόμους με παρουσία­ ση και πρόλογο του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου («Ο Ελλαδικός, ο Ελληνικός και ο ενδεχόμενος Ευρωπαίος») και με εισαγωγή και επιμέλεια της Νίκης Σιδερίδου. Την ίδια χρονιά και σε πέντε τό­ μους δημοσιεύονται στην Αθήνα και τα «Ά παντα του Καρκαβί­ τσα» που αναστήλωσε και έκρινε ο Γ. Βαλέτας, από τον εκδοτι­ κό οίκο «Χρήστος Γιοβάνης». (περ. «Νέα Εστία», τόμος 128ος, τεύχος 1517, 15.9.1990, σελ. 1198-1201, αφιέρωμα στον Ανδρέα Καρκαβίτσα, 125 χρόνια από τη γέννησή του).

Ο τάφος του στα Λεχαινά

46 αφιέρωμαΓενικά α. Ηθογραφία

Α ν δ ρ έ α ς Κ α ρ κ α β ίτ σ α ς θ ε ω ρ ε ί­ ται π λ έ ο ν ω ς ο σ η μ α ν τ ικ ό τ ε ρ ο ς ε κ π ρ ό σ ω π ο ς τ η ς Η θ ο γ ρ α φ ία ς , η ο π ο ία σ τ η ν π ε ζ ο γ ρ α φ ι κ ή τ η ς έ κ ­ φ ρ α σ η α π έ δ ω σ ε το « ή θ ο ς » τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ε ν ό ς σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο υ , σ ε π ρ ώ τ η φ ά σ η , χ ώ ρ ο υ , τ ο υ εξω α σ τικού. Οι η θ ο γ ρ α φ ι κ ο ί ή ρ ω ε ς ε ίν α ι ά ν ­ θρω ποι του «βουνού, της θ ά λα σ σ α ς και τ ο υ κ ά μ π ο υ » , π ο υ , μ έ σ α α π ό τ η ν α π λ ή η π ε ρ ι π λ ε γ μ έ ν η δ ιη γ η μ α τ ικ ή π ε ρ ιπ έ τ ε ι ά τ ο υ ς , α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν και τα σ υ σ τ α τ ικ ά σ τ ο ι χ ε ία τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ς . Μ ια ς ζ ω ή ς π ο υ έ χ ε ι ο ρ γ α ν ω θ ε ί δ ια ­ χ ρ ο ν ικ ά κ ά τω α π ό τ ις ε π ι τ α γ έ ς μ ια ς κ λ ε ισ τ ή ς , κ α τ ά β ά σ η , κ ο ιν ω ν ία ς και έ ­ χ ε ι α φ ο μ ο ιώ σ ε ι τ ο υ ς κ λ υ δ ω ν ισ μ ο ύ ς τ ω ν κ ο ιν ω ν ικ ο ϊσ τ ο ρ ικ ώ ν α ν α κ α τ α ­ τά ξεω ν.

Επαμ. Γ. Μπαλούμης

Εθνικο-Κοινωνικά στον Αν. Καρκαβίτσα

Λεχώνά: Σιδηροδρομικός σταθμός

τη λογοτεχνία εμφανίζεται ως «αυτοσκο­ πός» με τη διηγηματογραφία της γενιάς του ’80, εκφράζοντας έμμεσα και την αλλαγή των κοινωνικοπολιτικών και λογοτεχνικών δεδομένων. Πρόσθετα οι αισθητικές δη­ μιουργίες της είναι εκφραστικές και των πολυεπίπεδων αναγκών, που αναδύονται από το γίγνεσθαι μιας εποχής σημαντικών αναδομή σεων και αναπροσανατολισμών, καθώς συγκυ­ ρίες διεθνείς, οικονομικές δομές νέες και μονά­ δες ανερχόμενων αστών - με γηγενή ή παροικιακή προέλευση - υπέσκαπταν τα ήδη διαβρωμένα θεμέλια της ελλαδικής κοινωνίας και λογο­ τεχνίας. Βεβαίως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι την ουσια­ στικότερη συμβολή στην ανάπτυξη της ηθογρα­ φίας είχε η Λαογραφία. Εκείνη, με τη μελέτη του λαϊκού βίου, έστρεψε την προσοχή προς τη μέχρι τότε παραγνωρισμένη, σχεδόν, εξωαστική κοι­ νότητα και κίνησε το ενδιαφέρον για την κατα­ γραφή και συνειδητοποίηση της λαϊκής περιπέ­ τειας. Η στροφή αυτή αποκάλυψε ένα θησαυρό θεμάτων και μια πραγματικότητα συγκλονιστι­ κή, σε βαθμό που ο κοινοτικός βίος έγινε το μέ­ τρο κρίσης του εθνικού προσανατολισμού και το στοιχείο απόδειξης της διαχρονικής συνέχειας του ελληνισμού στο χώρο. Το πρώτο πεζογραφικό είδος που καλλιεργή-

Σ

------------------------------ αφιέρωμα 47 πλάθοντας, βιωμένα κυρίως, κομμάτια από τη ζωή της λαϊκής κοινότητας, και χρησιμοποιών­ τας ευρύτερα τα ηθογραφικά δεδομένα όχι ως ύ­ λη αποδεικτική της προέλευσής της αλλά ως ορ­ γανικά στοιχεία του εξελισσόμενου μύθου, πέτυχαν να φτάσουν στην ανασύνθεση του κοινοτικού «ήθους». Γιατί είναι εύλογο ότι δε θα μπορούσε καμιά επιδερμική γνώση του χώρου να αποδώσει πιστά και αισθητικά, κυρίως, δικαιωμένα τα αναπλαθόμενα. Η αισθητική ανάπλαση δεν είναι στις δυνατότητες μιας «περαστικής» ματιάς. 6. Ο η θογρά φ ος

λασικός εκφραστής της σχολής του ο Καρκαβίτσας, εβίωσε τον κόσμο της παράδο­ σης στο χώρο, όπου γεννήθηκε - Λεχαινά 1865 - και όταν αργότερα, ανερχόμενος α­ στός, επιχείρησε να τον αναπλάσει, τον σπούδασε διπλά. Δεδομένα δεν περιορίστη­ κε στα βιώματα του γενέθλιου χώρου· εκμε­ ταλλευόμενος την ευκαιρία που είχε ως στρατιω­ τικός γιατρός, έκανε τον «άνεμο κουβάρι», για να γνωρίσει, μέχρι που πέθανε - Μαρούσι 1922 - όλη σχεδόν την ύπαιθρο χώρα. Έτσι μ’ εκείνη την «αειφυγία» του δεν πλούτισε μόνο τις λαογραφικές του γνώσεις, παράλληλα σπούδασε το λαό και αφομοίωσε, σε μεγάλο βαθμό τα διαχρο­ νικά προβλήματά του. Η επαφή αυτή με το λαό και η σπουδή των ι­ διαίτερων στοιχείων, όχι μόνο των πολιτισμικών αλλά και των πολύμορφων παραμέτρων τους, τον οδήγησαν σε συμπεράσματα συγκλονιστικά. Πολλά απ’ αυτά διοχετεύτηκαν στο λογοτεχνικό του έργο ή πέρασαν μέσα από τα κατά καιρούς άρθρα του σ’ εφημερίδες και περιοδικά. Αυτή η ουσιαστική γνώση του κόσμου της παράδοσης, αναπλασμένη σε ηθογραφία κάνει το έργο του κατεξοχήν εκφραστικό μιας εποχής, ανθεκτικό, οπωσδήποτε, στο χρόνο και, το σημαντικότερο, ιδιαίτερα προκλητικό για νέες διερευνήσεις από οξύτερες οπτικές και ευρύτερες προσεγγίσεις. Φύση καλλιτεχνική και νους κριτικά οξύτατος δεν περιορίστηκε, προκειμένου να δημιουργήσει, στις λικνιστικές αναμοχλεύσεις της μνήμης. Πο­ λύ γρήγορα πέρασε πίσω απ’ τα επιφαινόμενα και κινήθηκε, κάποτε και επιθετικά, με προθέ­ σεις αποκάλυψης προβλημάτων, αντί της ειδυλ­ λιακής και, ως ένα βαθμό, ψευδεπίγραφης εξεικόνισης που προτίμησαν άλλοι. Έτσι, την κοινο­ τική ζωή που σπούδασε, αλλά και εβίωσε «θαμ­ μένος στο γούπατο ενός κάμπου», δε θα την αναπλάσει μόνο, πρόσθετα και θα την αναλύσει και θα την κρίνει, για να αποκαλύψει τόσο την ιδιο­ συστασία της όσο και τα εγγενή αίτια που οργά­ νωσαν τον εγκλεισμό ασφυξίας της.

(

θηκε, αφού αυτού, άλλωστε, επισημάνθηκε η έλ­ λειψη, ήταν το διήγημα. Κι αυτό ξεκίνησε από την οργάνωση ενός διαγωνισμού διηγήματος που απαιτούσε η «υπόθεσις» να είναι ελληνική και να «συνίσταται εις περιγραφήν σκηνών του βίου του ελληνικού λαού». Τότε ο εξωαστικός χώρος, που μόλις είχε ανακαλυφθεί και καταξιωθεί με τη Λα­ ογραφία, έγινε η ακένωτη πηγή, απ’ όπου οι νέοι, κυρίως, δημιουργοί αρύονταν τα θέματά τους, αναπλάθοντας έτσι και, κατά το δυνατό, ανατέ­ μνοντας το κοινωνικό γίγνεσθαι της λαϊκής κοι­ νότητας. Η οργάνωση ενός διηγηματικού μύθου, με θε­ ματικά δεδομένα από την παραδοσιακή κοινότη­ τα, προϋπέθετε επαρκή γνώση του συγκεκριμέ­ νου χώρου. Αυτό αποδείχτηκε και από τις επιτυ­ χίες που σημείωσαν, με την πιστή απόδοση των συστατικών μερών της διήγησης και της ορθής απόδοσης των χαρακτηριστικών αντιδράσεων των δρώντω j προσώπων, ορισμένοι από τους η­ θογράφους δημιουργούς. Αυτοί ανήκαν σ’ εκεί­ νους που είχαν προηγουμένως βιώσει άμεσα την περιπέτεια και τις ποικίλες εκφάνσεις ζωής της λαϊκής κοινότητας, διότι υπήρξαν οι ίδιοι ενεργά μέλη της, συμμέτοχοι και τέλος κοινωνοί της λαϊκής έκφρασης γενικότερα. Γι’ αυτούς η δημιουργία ήταν, ως ένα βαθμό, ε­ πιλογή και οργάνωση οικείων βιωμάτων. Ανα-

48 αφιέρωμα-----------------------------Στη γενέτειρά του θα ζυμωθεί με όλα τα στοι­ χεία του δεισιδαιμονικού κόσμου, ενώ θα τον προβληματίσουν οι επιχωριάζουσες «αυθεντίες», που όριζαν τις ανυπεράσπιστες ψυχές, χειραγω­ γώντας τες δυναστικά με πολύμορφες φοβίες. Ο παιδικός κόσμος του εκκολάφθηκε στο πλαίσιο της κλειστής κοινότητας, όπου όλοι πορεύονταν αλληλοϋποβλεπόμενοι, για να μη «ξεστρατί­ σουν» από τις επιταγές της Εκκλησίας, τους φό­ βους της μαγγανείας ή τις υπερβολές της αγροτι­ κής κοινωνίας. Το πλέγμα αυτό του «ειδυλλια­ κού» κόσμου θα επιδράσει πάνω του, αλλά δε θα κυριαρχήσει. Αντίθετα, θα τον αφυπνίσει, ώστε, ό,τι τον βασάνισε τότε, να το μεταστοιχειώσει σε δημιουργία. Προς την ωριμότητά του, πέρα από τα παρα­ δοσιακά βιώματα και το πρόσφατο ιστορικό πα­ ρελθόν, θα τον συνδράμουν τόσο η Επτανησιακή λογοτεχνική πρωτοπορία όσο και η Αθηναϊκή ρομαντική υπερβολή. Ωστόσο, ουσιαστικότερα θα πρέπει να επέδρασε η μαθητεία του στην Α­ χαϊκή πρωτεύουσα, η οποία την εποχή εκείνη, εξαιτίας και της μεταπρατικής της ευρωστίας, ή­ ταν το χωνευτήρι κοινωνικοπολιτικών ανησυ­ χιών και δραστηριοτήτων. Σταυροδρόμι της Ευ­ ρώπης προς τη λοιπή Ελλάδα, διαρρεόταν από κινήματα σοσιαλιστών, αναρχικών, ουτοπιστών, μεγαλοϊδεατών και ελληνοκεντρικών, αναρριπί­ ζοντας τις ανησυχίες του υποψήφιου γιατρού. Φοιτητής πλέον στην Αθήνα θα τον κερδίσει η ανερχόμενη ηθογραφία. Θα στρατευτεί πρόθυμα και μαχητικά, για να γράψει τελικά το «Ελληνι­ κό έπος σε πεζό». Μετά το πρώτο ανιχνευτικό στάδιο, γρήγορα θα συνειδητοποιήσει τη δυνατό­ τητα να ανατάμει εποικοδομητικά τον εξωαστικό χώρο μέσα από τη λογοτεχνία. Έτσι, γι’ αυ­ τόν πλέον το ηθογραφικό στοιχείο από αυτοσκο­ πός θα γίνει αποκάλυψη και καταγγελία, από ει­ δυλλιακή ανάπλαση για αστική τέρψη θα μετα­ ποιηθεί σε γόνιμο καταλύτη μιας κοινωνικοπολιτικής αφύπ. ίσης. Έκτοτε οι λογοτεχνικές αιχμές του δε θα αμφισβητούνται πλέον, αφού, διευρυνόμενες, θα αποκαλύπτουν το γίγνεσθαι ενός κό­ σμου με τα λανθάνοντα αίτια κακοδαιμονίας α­ νάγλυφα.

Ειδικά

πως ήδη φάνηκε, ο Καρκαβίτσας, πριν α­ νοιχτεί στους ορίζοντες πρώτα της Πάτρας και μετά της λοιπής χώρας, ασφυκτιούσε στην κλειστή αγροτική ζωή. Η πορεία του μετά από τη λαϊκή κοινότητα ως την εθνική επικράτεια, αφομοιωμένη επώδυνα, γέννηy σε τους ποικίλους προβληματισμούς του. Η οικονομική δυσπραγία με τα αίτιά της, η παγι-

δευμένη εξωαστική διαβίωση με τις παραμέτρους •της και ο «συφοριασμένος» εθνικός βίος με τους «ελλαδισμούς» τον συγκλόνισαν. Στο έργο του απηχούνται οι εμπειρίες του και ασκείται έλεγ­ χος σε επίπεδο: εθνικό και κοινωνικό. α. Εθνικά

σπουδή, ζωντανή σε μεγάλο βαθμό, του ά­ μεσου ιστορικού παρελθόντος και της κατάντιας των ηρώων του Αγώνα, οι ελληνο­ κεντρικοί προβληματισμοί που έζησε μαθη­ τής στην Πάτρα και τέλος η ωριμότερη προσωπική εμπειρία από την ευρύτερη εθνιι ι κοπολιτική πραγματικότητα διαμόρφωσαν τις αντιλήψεις του για τα εθνικά θέματα και κα­ θόρισαν τη γενικότερη στάση του. Μια στάση όχι απλά ενεργητική αλλά, σαφώς, μαχητική, έτσι που εκδηλωνόταν τόσο στην καθαρά πνευματική όσο και στη γενικότερη πολιτική ζωή του. Για τη μαχητικότητα αυτή, μάλιστα, χαρακτηρίστηκε και ως «αρματολός των ελληνικών γραμμάτων». Η εθνική διάσταση του έργου του περικλείεται στον απροκάλυπτο αφορισμό του: «Πόθος μεγά­ λης πατρίδας με τραβά». Κάτι που τον εντάσσει αυτονόητα στους «ελληνοκεντρικούς». Έπειτα σ’ όλη του τη ζωή υπήρξε ένας υγιής εθνικιστής, που αγωνίστηκε να οργανώσει ένα όραμα και να πλάσει ένα εθνικό μύθο. Οι προοπτικές του δεν είχαν καμιά σχέση με τα άκαπνα ονειροπολήμα­ τα και γι’ αυτό ερχόταν σε σύγκρουση με τους «ζητωπόλεμους» των αστικών τριόδων. Γνωρί­ ζοντας καλά όχι μόνο το πρόβλημα αλλά και τους φορείς επίλυσής του διαφωνούσε ριζικά με τους εθνοκάπηλους αποπροσανατολιστές. Στο τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα κυριαρχούσε ως σύνθημα ο εθνικός «Αλυτρωτι­ σμός» που διαμόρφωνε και την ιδεολογία του «Νεομεγαλοϊδεατισμού». Ο Καρκαβίτσας απο­ δεχόταν τον οραματισμό, αλλά διαφωνούσε με τις μεθοδεύσεις πραγμάτωσής του. Και γι’ αυτόν το εθνικό όνειρο μεσουρανούσε στον τρούλο της Αγια-Σοφιάς και δεν ξεψυχούσε στις όχθες του Σπερχιού. Ό μω ς, δεν ανεχόταν τα «εκτονωτικά» συλλαλητήρια που, πέρα από τις ύποπτες για εθνική μειοδοσία υποκινήσεις, θέτανε σε κίν­ δυνο τις υγιείς εθνικές διεκδικήσεις, καθώς εκφύ­ λιζαν στα πεζοδρόμια το αγωνιστικό πάθος. Πιστεύοντας στην αναγκαιότητα μιας παρέμ­ βασης, πήρε μέρος στην ίδρυση της «Εθνικής Ε­ ταιρείας», που ζητούσε την αφύπνιση του έθνους καθώς και στην οργάνωση του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», που κινήθηκε στο Γουδί, για να α­ νατρέψει τον αρρωστημένο παλαιοκομματισμό. Ωστόσο, στο τέλος, θα διαφωνήσει και με τις δυο εκφράσεις παρέμβασης, γιατί η μεν πρώτη πάρε-

------------------------------- αφιέρωμα 49

Το σπίτι τον Καρκαβίτσα

ξέκλινε από τις καταστατικές αρχές, από ελεγ­ χόμενη σπουδή αδημονίας και η δεύτερη επειδή δεν ολοκλήρωσε, είτε από ανικανότητα είτε από ενδοτικότητα, τους σκοπούς της. Κι ο χρόνος δι­ καίωσε τις αρχικές ενστάσεις και τις τελικές κα­ ταγγελίες του. Με οξεία όραση αλλά και νου πρακτικό είχε ξεκαθαρίσει τα αίτια κακοδαιμονίας και τα μέσα θεραπείας τους. Δεχόμενος ότι μόνο μια εθνική πανστρατιά θα ικανοποιούσε τον «αλυτρωτι­ σμό», υποστήριξε δυο βασικές προϋποθέσεις: την εθνική αφύπνιση του λαού και την ειδική στρατιωτική προετοιμασία του κράτους. Επικοι­ νωνώντας, όμως, άμεσα με το λαό, ήξερε άριστα πόσο ο λαός ήταν μακριά από τις ύποπτες αστι­ κές ζητωκραυγές κάποιων θερμοκέφαλων ή και ύποπτων υποκινητών. Έ τσι ήταν βέβαιος ότι σε ενδεχόμενη σύρραξη δε θα υπήρχαν εκείνοι που θα επάνδρωναν τις πολεμικές τάξεις. Σπουδάζοντας το λαό είχε πειστεί ότι οι δια­ χρονικές ανάγκες είχαν αμβλύνει καθολοκληρίαν το εθνικό φρόνημά του. Στο «Ζητιάνο» δι­ καιολογεί θεματικά τους Καραγκούνηδες που ζη­ τούσαν την επάνοδο των Τούρκων, γιατί τους εύρισκαν πονετικότερους από τη διοίκηση της ε­ λεύθερης Ελλάδας. Και βέβαια με βάση τις ανά­ γκες τους και την καταπιεστική άσκηση εξου­ σίας, δεν μπορεί να γίνεται λόγος για εθνική αφύ­ πνιση. Πολύ δε περισσότερο δεν ήταν δυνατό να απαιτηθούν θυσίες από ανθρώπους που καταδυ­

ναστεύονταν άστοργα από το κράτος και εγκαταλείπονταν στο έλεος του αφελληνισμού τους. Στο άρθρο «Το φλάμπουρο», ελέγχοντας τους «σπεύδοντες» που διαπληκτίζονταν για την κα­ τασκευή μιας σημαίας αγώνα, παρατηρούσε προφητικά: «Ό τα ν χτυπήσουν τα τύμπανα και σαλπίσουν οι σάλπιγ/ες (.·.) πού θα βρεθεί το παλληκάρι για ν’ αρπάξει το φλάμπουρο; Αν θέ­ λουν αληθινά της πατρίδας τη δόξα, πρέπει πρώ­ τα να διορθώσουν και άξιο να κάνουν για τέτοιο βάρος αυτόν (το λαό)». Είχε λόγους να πιστεύει ότι οι εξωαστικοί πληθυσμοί, που θα σήκωναν και το κύριο βάρος του πολέμου, δεν ήσαν απλά απαράσκευοι πολεμικά, αλλά, το χειρότερο, δεν είχαν καν αφυπνισμένη εθνική συνείδηση, για να τους φτερώνει. Τους φόβους του θα επιβεβαιώσει πολύ σύντο­ μα η φαιδρή οπερέτα του πολέμου του ’97. Τότε, εκτός των άλλων αρνητικών, διαπιστώθηκε η άρ­ νηση στρατολόγησης των πολιτών και η απροθυ­ μία οικονομικών συνεισφορών. Τα αποτύπωσε στο πεζό του «Το τσαλαπάτημα», ενώ στο άρθρο του: «Τζίφος» ξεσπάθωνε αποκαλυπτικά: «...Δεν ομιλώ περί της ανδρείας μόνον, ομιλώ εν γένει περί των αισθημάτων του έθνους. Το Πα­ νελλήνιον παρουσίασε 5-6000 εθελοντών απένα­ ντι εξακισμυρίων απαλλαγέντων και δεν ειξεύρω πόσων μυριάδων φυγοστράτων. Και αν η θυσία του αίματος υπήρξεν ευτελής, πενιχροτέρα υπήρξεν η θυσία του χρήματος». Η μαρτυρία του για φυγόστρατους και απαλλαγέντες είναι δηλωτική μιας πραγματικότητας. Διότι, καθώς η θητεία δεν ήταν υποχρεωτική, το κράτος στηριζόταν σε κληρωτούς και εθελοντές. Οι περισσότεροι από τους πρώτους, με πελατεια­ κή παρέμβαση κομματικών οργάνων, ή απαλ­ λάσσονταν ή γίνονταν φυγόστρατοι ατιμώρητα. Από την άλλη η εθελούσια προσέλευση απαιτού­ σε εθνική συνείδηση, που τη διέθεταν ελάχιστοι. Ο πολιτικός που έβλεπε ευρύτερα το θέμα ήταν ο Χαρ. Τρικούπης, γι’ αυτό και προέτασσε του «Αλυτρωτικού» το «Ανορθωτικό». Επιδίωκε πριν α­ πό όποια διεκδίκηση την ανάπτυξη της χώρας. Την πολιτική αυτή υπηρετούσε με το έργο του και ο Καρκαβίτσας. Στην κρίσιμη τριετία 1894-96 έγραψε τα «εθνικά» πεζογραφήματα: «Γιούσου­ ρι», «Γοργόνα» και «Εκδικητής» και απέδωσε το πνεύμα της εθνικοπολιτικής οπτικής του. Στη «Γοργόνα» κάνει λόγο για την ανυπαρξία «εθνι­ κής μνήμης», ενώ στ’ άλλα δυο αναπλάθει με σα­ φήνεια στοιχεία από το χαρακτήρα του Έλληνα. Η ανατομία του εκπλήσσει για την οξυδέρκειά του και πείθει με την ακρίβεια, καθώς αποκαλύ­ πτει το μεγάλο ελάττωμα της φυλής, τον εύκολο και άκοπο ενθουσιασμό, που αρνείται τις τριβές και τις ονειροβόρες ώρες προπαρασκευής. Τις ίδιες θέσεις αποκαλύπτει και στο άρθρο του: «Τα ελληνικά ιδεώδη» σημειώνοντας: «Το

50 αφιέρωμα-----------------------------δυστύχημα είναι πως τη φαντασία του (ελλ. λα­ ού) δεν τη συντροφεύει και μεγάλη ενέργεια. Ο ελλ. λαός ξεθυμαίνει με ονειροπόλημα. Πριν καλοεξετάσει το δρόμο και τις δυσκολίες που πα­ ρουσιάζονται και τα μέσα που θα χρειαστούν, και τον τρόπο που θα εύρει τα μέσα, μ’ ένα καλό πήδημα της φαντασίας φθάνει αμέσως στο τέρμα και ικανοποιείται (...) Έτσι θα κυλιέται πάντα α­ κατάστατος, φαντασιοκόπος, περιφρονητής των μέσων και λάτρης του σκοπού, προφήτης και τεμπέλης, αξιώντας να πέσει ώριμο το σύκο στο στόμα του». Αυτά ακριβώς προβάλλει μέσα από το «Γιού­ σουρι», αναπλάθοντας με τον ήρωα το χαρακτή­ ρα και τις αρνητικές αντιδράσεις του έλληνα. Αγανακτημένος, όμως, κάποτε, δε θα περιοριστεί σε απλούς χαρακτηρισμούς, θα ξεσπάσει την ορ­ γή του σε αφορισμούς αγγίζοντας ωμά την πληγή με το άθρο του «Αληθινά λόγια»: «Βάλε, μωρέ, μυαλό (...) Εέχασε το Μαραθώνα και κοίταξε την Κούτρα (...) Ξέχασε την Ελλάδα του μεγάλου Α­ λεξάνδρου και κοίταξε την Ελλάδα του Γεωργίου του πρώτου. Παράτησε τα ξένα φτερά και ντύσου με τα δικά σου τα ψαλιδισμένα». Την εσωτερική ταραχή του προδίνει και η σπασμωδική έκφραση. Με τα «ξένα φτερά» υπαινίσσεται σαφώς τη μεγάλη γάγγραινα της εποχής του, την «Αρχαιοπληξία». Θεωρούσε, σαφώς, ολέθριο άλλοθι όλες αυτές τις πατραγαθίες, που διάβρωναν ύπουλα κάθε ψυχικό σθένος και επούλωναν τις πληγές του «Αλυτρωτισμού» ανώδυνα αλλά και αποπρο­ σανατολιστικά. Αυτές, άλλωστε, οι θέσεις τον ο­ δήγησαν στη συγγραφή του «Αρχαιολόγου», ο ο­ ποίος, από το «αντιπολιτευτικό» πάθος του δη­ μιουργού έχασε και την αισθητική ισορροπία ως έργο, όσο κι αν ο Δ. Ταγκόπουλος το χαρακτήρι­ σε ως «Εθνικό Ευαγγέλιο». Πάντως οι αλληγορικά εκφρασμένες θέσεις του έχουν μια σαφή διαχρονικότητα. Είναι αλήθεια στον «Αρχαιολόγο», κάποτε θα φτάσει σε εκρήξεις, υποστηρίζοντας με επίγνω­ ση: «Είναι ασέβεια ο λόγος μου· το ξέρω· μα θα ήθελα να το ’κανα. Να σκότωνα τον πατέρα για να ζήσει το παιδί. Αυτός ο Παρθενώνας μας στέ­ ρεψε όλες τις βρύσες της ζωής». Σαφώς και είναι συμβολική, κατά κύριο λόγο, η αποστροφή του και έχει ως στόχο τον αποπροσανατολιστικό Κλασικισμό, που με τον εύκολο αυτοθαυμασμό ι­ κανοποιούσε κενόδοξα. Και το παρελθόν σεβό­ ταν ο δημιουργός, αλλά πίστευε ότι: «όσο κι αν είναι ένδοξο, δεν ωφελεί τίποτα σ’ εκείνον που περιφρονεί το παρόν και λησμονεί το μέλλον». Στον αποπροσανατολισμό συνέβαλλαν για τον Καρκαβίτσα όλοι εκείνοι, πολιτικοί και διδάχοι, που κοιμίζουν το λαό ύποπτα και δεν τους χαρι­ ζόταν: «Οι εθνικοί ρήτορες (...)», διατεινόταν, «αντί να τον ξυπνήσουν τον βαρυκοιμίζουν μα-

καριώτατα (...) Και ο λαός μεθυσμένος (...) λη­ σμονημένος μπροστά στο κοντυλογραμμένο εγώ του, φουσκώνει για μια στιγμή από αράθυμη περηφάνεια, θαμπώνεται από την απίστευτη μεγα­ λοσύνη του, τρίζει τα δόντια και βρυχιέται σαν λεοντάρι κι έπειτα αρχίζει γλείφοντάς του χαλκιά τη λίμα». Η ιστορική πραγματικότητα κυλούσε δικαιώνοντας τις θέσεις του.

στόσο, οι πρωταρχικές ευθύνες αποδίδο­ νται στην εκάστοτε «Διοίκηση». Ο έλεγχος μέσα από τα πεζογραφήματά του αφορά σε φαινόμενα κακοδιοίκησης, εγκατάλειψης των πληθυσμών στο έλεος παλαιών νέων «αυθεντιών», που λυμαίνονταν την άγνοιά του και προπάντων την οικονομική δυσ­ πραγία του. Παραγκωνισμένος ο λαός δεχόταν, εχθρική σχεδόν, την παρουσία του κράτους δυ­ νάστη, αντί ελευθερωτή, που τον απομυζούσε με την οιδηματική διοίκηση και τα ποικίλα παράσι­ τά της. Πρώτοι το δοκίμασαν, μετά τον Αγώνα, οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές και μετά οι άμεσοι α­ πόγονοί τους. Στο διήγημα: «Πατρίδα» αποκαλύπτεται η ποιότητα κάποιων «επιτήδειων» που έφτασαν, εκμεταλλευόμενοι ανάγκες, να πουλήσουν σε σκλαβοπάζαρα ή σε Τούκους δυστυχείς ομοε­ θνείς τους. Επιτήδειοι που και στο ελεύθερο κρά­ τος βολεύτηκαν πρώτοι, ενώ εκείνοι που έκαναν τις θυσίες περιφέρονταν ρακένδυτοι με την πι­ κρία της εξαπάτησής τους. Σ’ αυτούς και τους α­ πογόνους τους μπορεί να μη τόλμησε η Διοίκηση να μιλήσει για εθνική μνήμη, βρήκε όμως τρό­ πους να τους αφυδατώνει μ’ ένα πλήρη «εκφελαχισμό» τους. Τους κατέστησε υποχείριους των α­ ναγκών τους και ανίκανους για ένα αυτοπροσδιορισμό. Διάσπαρτες είναι οι αιχμές του δημιουργού για την κακοδαιμονία που έχει επιβάλει η «πελατεια­ κή» νοοτροπία και τεχνική της «Διοίκησης». Το θίγει στο «Ζητιάνο» με το Βαλαχά, που από όρ­ γανο του νόμου γίνεται συνεργός λαθρεμπόρων, στον «Αποσπασματάρχη», που από εκφραστής της τάξης καταντά υπηρέτης των κομματαρχών, το ξαναθίγει. Στο δε «Ηρώων τέκνα» το σχολιά­ ζει αποφλοιωτικά: «Ό λης της επαρχίας εκείνης τη χιλιοπρόσωπη κομματική υπηρεσία την είχε ο Τριζώνης (κομματάρχης) και διατηρούσε φαύλη συγκοινωνία στέλνοντας στην πρωτεύουσα ανή­ θικες απαιτήσεις και παίρνοντας από κει ανηθικότερες υποσχέσεις». Είναι πολλά τα σημεία της πεζογραφίας του που απηχούν τις εθνικές του απόψεις. Άλλωστε το έργο του δεν είναι παρά η αποτύπωση μιας βιωμένης πραγματικότητας. Όσον αφορά τώρα στη δεύτερη θέση του, της στρατιωτικής, δηλα­ δή, προπαρασκευής του κράτους, επιβεβαιώθηκε

β

αφιέρωμα 51

Οι γονείς και οι αδελφές του Α.Κ.

τραγικά με το '91. Είναι χαρακτηριστικό ότι για τους νικηφόρους πολέμους του Ί 2 -Ί 3 είχε φοβη­ θεί για την έκβασή τους· δεν είχε συνειδητοποιή­ σει τη σχετική προετοιμασία που είχε επιτευχθεί, στο μικρό χρονικό διάστημα που είχε μεσολαβή­ σει και που δικαίωσε, σε μεγάλο βαθμό, τις πά­ γιες θέσεις του. Θέσεις για τις οποίες είχε ζητήσει και την οικο­ νομική συνεισφορά των παροικιακών οικονομι­ κών παραγόντων που προβάλλονταν και ως ευ­ εργέτες. Ή ξερε βέβαια ότι η πλειονότητά τους ενδιαφερόταν μόνο για χρηματιστικά και μεταπρατικά κέρδη και δε δίστασε να στηλιτεύσει τη στάση τους: «Τα δεσμά των δούλων» έγραφε στο άρθρο του «Εθνικοί ευεργέται», «δεν θραύονται με τα ειρηνικά χτίρια της λεωφόρου Πανεπιστη­ μίου, ούτε με τις προσοδοφόρες οικοδομές της Ομονοίας. Την εθνική αποκατάσταση δεν την φέρνουν ποτέ τα ημεροκάματα και τα σχεδια­ γράμματα εργολάβων και μηχανικών». Και υπερθεματίζει στη συνέχεια: «Πλεούμενα κάστρα θέλει και όπλα καταστροφικά- μπαρούτι και μολύβι, για να διώξει από τη γη της καταχτη­ τή αιμοβόρο και απάνθρωπο (...) Αν δεν της δί­ νουν όπλα, δεν είναι παιδιά της αληθινά και με­ γαλόψυχα (...) Ά δικα έως τώρα εντύθηκαν το μεγάτιμο τίτλο οι περισσότεροι από τους πλού­ σιους ομογενείς μας. Δεν είναι όχι εθνικοί ευεργέται· είναι πλειοδότες της δόξης των μόνο». Σκληρή οπωσδήποτε η κριτική γι’ αυτούς που αγ­

γίζει, αλλά, σαφώς, αληθινή. Πρόσθετα δε είναι και αποκαλυπτική της βαθιάς γνώσης των πραγ­ μάτων και αποδεικτική του θάρρους της γνώμης του. 6. Κοινωνικά

κοινωνικός προβληματισμός του Καρκαβίτσα έχει βάση την κλειστή αγροτική κοινό­ τητα. Έχοντας ζήσει από το λίκνο του ακό­ μα την ιδιαιτερότητά της, είχε την ευκαιρία και να την σπουδάσει. Μέλος, λοιπόν, συ­ νειδητοποιημένο, μόλις απεγκλωβίστηκε ως ανερχόμενος αστός, πέρασε σε χώρο εποπτείας και επιδόθηκε στην ουσιαστική εξεικόνισή της. Βέβαια στη μεταστοιχείωση αυτή δεν παρασύρθηκε από καμιά «αστική νοσταλγία», ώστε, εξωραΐζοντάς την, να την παρουσιάσει ως ειδυλλιακή Αρκαδία. Αντίθετα, φτάνοντας κά­ ποτε κι ως το Νατουραλισμό, τη μετουσίωσε, χω­ ρίς να την προδώσει. Με τις αναπλάσεις του αυτές είναι σαφές ότι ά­ σκησε κριτική στον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Έχοντας βιώσει, αλλά και μελετήσει τα αρνητι­ κά σημεία του, δεν του έμενε ως «φωτισμένου», παρά να τα καταγγείλει με προοπτική μια ενδε­ χόμενη θεραπεία. Έ τσι στο έργο του παρελαύ­ νουν σκηνές και δραστηριότητες λαϊκού βίου,

52 αφιέρωμα------------------------------καθεμιά από τις οποίες υποβάλλει και μια συ­ στοιχία προβλημάτων, που διαχρονικά διαμορ­ φώνουν, στην πλειονότητά τους, την καχεξία του. Γεγονός που απερίφραστα θα χαρακτήριζε και το έργο του: ως την καταγραμμένη παθολο­ γία της ελληνικής ζωής στην ύπαιθρο. Ή ταν πεπεισμένος ο συγγραφέας ότι τα κοινο­ τικά μέλη ήταν δέσμια και πολλαπλά εξαρτημέ­ να από το πολιτισμικό κατεστημένο και την ά­ γνοια του ίδιου του χώρου, ο οποίος, από υπερβάλλοντα ζήλο, καταδυνάστευε και κατασπάρα­ ζε τους αναδεκτούς του. Οι πάγιοι και μη εξατομικευμένοι κοινοτικοί κανόνες από υπερασπι­ στές μεταβάλλονταν σε δυνάστες και δημίους, καρατομώντας τις ευπαθείς και ανεξάρτητες βουλήσεις. Με τέτοια, όμως, άτομα δεν μπορού­ σε να προκόψει υγιής κοινωνία. Αυτό ακριβώς καταγγέλλει και ο δημιουργός με το έργο, επι­ διώκοντας, παράλληλα, και κάποια ευρύτερη α­ φύπνιση. Στο «Ζητιάνο» συνόψισε και θεωρητικά τα ε­ ντοπισμένα κοινοτικά έλκη, που οδηγούσαν σα­ φώς στην υπανάπτυξη. «Τρεις δυνάμεις απειλού­ σαν τώρα», σημείωνε: «θρησκεία, η δεισιδαιμο­ νία και η αγυρτεία». Και σε πολλά σημεία του έρ­ γου του στιγματίζει τον ανοίκειο ρόλο της Εκ­ κλησίας, η οποία με τις υπερβολές της και την α­ νικανότητα των εκπροσώπων της διαδραμάτιζε ρόλο διαβρωτικό. Ιερείς αγράμματοι συντηρού­ σαν με την άγνοιά τους πνεύμα θρησκοληψίας και επιτείνανε τη σύγχυση. Ο ιερέας π.χ. στο «Ζητιάνο», άθελά του, παρέσυρε ολόκληρο το χωριό ή παρασύρθηκε απ’ αυτό, μέχρι το έγκλημα. Από την άλλη, Αρχιερείς εμπορεύονταν τη θεία δικαιοσύνη, επισείοντος, ελαφρά τη καρδία, την απειλή αφοριστικών επιτιμίων ή και πουλούσαν την άρση των αφορισμών έναντι χρηματικών α­ ντιπροσφορών, ωσάν να ήσαν μεταπράτες της μεγαθυμίας του Υψίστου. Στα δε ιερατικά αξιώ­ ματα δεν ανεβίβαζαν μόνο τούς «επί ευσεβεία ά­ ξιους», αφού αρκετοί από τους χειροτονούμενους δεν προϋπήρξαν απλώς ασεβείς, όπως καταγγέλ­ λει με το δ. «Εβυθός», αλλά και κοινοτικά από­ βλητοι. Ωστόσο, η αρχιερατική εύνοια, ευάλωτη σε παχυλές δωρεές, παρουσιαζόταν συχνά μυω­ πική στον έλεγχο του «προτέρου εντίμου βίου». Αποκαλυπτική της αδιαφορίας ή και της αναλ­ γησίας ακόμα της αρχιερατικής νοοτροπίας είναι η τραγωδία που καταγγέλλεται με το σημαντικό δ. «Ο αφορεσμένος». Ο ανορθόλογος φόβος θα επιδράσει καταλυτικά στην κοινότητα, θα τη συ­ σπειρώσει και τελικά θα τη στρέψει εναντίον ε­ νός συγκοινοτικού μέλους. Η αμυντική τακτική της ομάδας θα απομονώσει τον ήρωα και, δοκι­ μαζόμενο, θα τον οδηγήσει, παγιδευμένο από την αγαθότητά του, μέχρι το θάνατο. Έ τσι όμως η ί­ δια η Εκκλησία, έστω και ασυνείδητα, θα εξωθή­

σει, οπωσδήποτε, την άβουλη κοινότητα σε σαφή «εγκληματική συνέργεια». Με το διήγημα, βέβαια, δεν ελέγχεται τόσο η κοινοτική ευθύνη, λόγω κακής χειραγωγίας και αδυναμίας αυτοπροσδιορισμού, στηλιτεύεται, ό­ μως, η «παιδαγωγούσα Εκκλησία». Διότι τα ά­ βουλα μέλη τέτοια «κοιλία τα εβάστασε και τέ­ τοιους μαστούς εθήλασαν», επομένως δεν μπο­ ρούν να καταδικαστούν, όταν εγκαλούνται ως συνεργοί εγκλημάτων. Αυτούς που μέμφεται ο συγγραφέας είναι οι ηθικοί αυτουργοί και περισ­ σότερο οι συντεταγμένες βίου που επιτρέπουν τέ­ τοια εκβλαστήματα. Γιατί μπορεί να αναπλάθεται εγκλητικά το σύμπτωμα, ωστόσο το θηρευόμενο είναι η αποκάλυψη του ουσιαστικού αιτίου. Γενικότερα η απαιδευσία ευνοούσε τον πολλα­ πλό αποπροσανατολισμό και συντηρούσε το κοι­ νοτικό δέος σε ποικίλες μορφές δεισιδαιμονίας, αγυρτίας ή και σε θεσμούς αναχρονιστικούς. Έ ­ τσι εγκλωβισμένα τα μέλη της λαϊκής κοινότη­ τας καταντούσαν υποχείρια των φόβων που είχε σωρεύσει η άγνοια των πολλών και η επιτηδειότητα των «αυθεντιών». Μάγοι και αγύρτες, θερα­ πευτές και μαντολόγοι κι όλες οι «εξέχουσες» μορφές που συντηρούσε το απρόσωπο δέος λυ­ μαίνονταν την κοινότητα. Η ενδημική υπανάπτυ­ ξη δε βοηθούσε σε ανανήψεις και βαυκαλιζόταν με τα προσόντα του κάθε νέου «θεομπαίχτη». Είναι σαφές, επομένως, ότι η ομάδα περιόριζε την ανάπτυξή της στην αναπαραγωγή των δε­ σμευτικών πλεγμάτων. Στη «Λυγερή» αλλά και στο «Ζητιάνο», εξαρτημένη η πορεία των προσώ­ πων, αποκαλύπτει, παράλληλα, και τις αναχρο­ νιστικές παγιδεύσεις στα κελεύσματα επιτήδειων εκμεταλλευτών. Τα μυθιστορήματα προβάλ­ λουν, αντιπροσωπευτικά, δυο κοινότητες σε πο­ ρεία αποσύνθεσης. Τα μέλη τους, έρμαια των αυ­ θεντιών, στερούνται στοιχειωδών δεδομένων ε­ λευθερίας, προσωπικών επιλογών, συναισθημα­ τικών ικανοποιήσεων και οδηγούνται αναπόδρα­ στα ως το μοιραίο μαρασμό και την καταστροφή τους. Η Λυγερή, κινούμενη ανελεύθερα, εξαιτίας του ελέγχου της ομάδας, πέρα από τη στοιχειώδη βίωση του επιθυμητού, περνώντας από μια εκφυλιστική πορεία δοκιμασίας, θα φτάσει σε σαφή στρέβλωση της προσωπικότητάς της. Κοντά σ’ αυτήν και τα συγκοινοτικά μέλη, εναλλασσόμε­ να σε ρόλους θύτη και θύματος, πορεύονται ανεξέλικτα και καταντούν εθελόδουλα. Πρόσωπα, δηλαδή, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσαν να υιοθετήσουν και να εκφράσουν τον αναγεννητικό προσανατολισμό που είχε ανάγκη η ευρύτε­ ρη κοινωνία, την οποία οραματίζονταν οι «φωτι­ σμένοι» μαζί με τον Καρκαβίτσα. Στο «Ζητιάνο» δεν περιορίζεται μόνο στην κοι­ νοτική κατάντια, καταγγέλλει, πρόσθετα, την εγληματική εκμετάλλευση της αγυρτείας, η οποία

------------------------------ αφιέρωμα 53 έχει επιδράσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε να οδηγεί τους γονείς σε εγκλήματα εις βάρος των παιδιών τους. Ο έλεγχος αυτή τη φορά ασκείται βαθύτερα και, καθώς αναπλάθονται τα ποικίλα επίπεδα εκμετάλλευσης, αποκαλύπτονται και λεπτομέ­ ρειες από την τραγική αποσύνθεση μιας κοινω­ νίας αδύνατης να αμυνθεί και δεκτικής στην α­ φομοίωση ακόμα και εγκλημάτων, παραποιητικών της ίδιας της ανθρώπινης φύσης. Θα πρέπει να είχε τρομάξει ο Καρκαβίτσας. Σημαντικότατη είναι και η αποκρυπτογρσφική προέκταση των προθέσεων δημιουργίας του έρ­ γου. Γι’ αυτήν σημείωνε τότε ο Φ. Πολίτης: «Ο Τζιριτόκωστας δεν είναι ο απλός τύπος Κραβαρίτη. Είναι ο Έλλην πολιτικός, ο Έλλην επιστή­ μων, ο Έλλην χρηματιστής ή έμπορος, ο ολέ­ θριος "έξυπνος” Ρωμιός της εποχής μας, ο εκμε­ ταλλευόμενος την ευπιστίαν και την αφέλειαν του πλήθους (...) χωρίς ιερόν και όσιον. Αυτόν εί­ δε ο Καρκαβίτσας και τρόμαξε». Ο φόβος του πλέον δεν περιορίζεται μόνο στην παγιδευτική ά­ γνοια της ομάδας· μεγιστοποιείται από τη συνειδητοποίηση της εκμετάλλευσης. Η προέκταση είναι ενδεικτική της οξυδέρκειας του συγγραφέα, τον οποίο «η νίκη του "Ζητιά­ νου” Έλληνος - του "έξυπνου Έλληνος” , ο ο­ ποίος δεν προσφέρει τίποτε εις την κοινωνίαν, αλλά ζει, πλουτίζει και τρέφεται εις βάρος της τον εξάφνισε και τον απήλπισε. Δεν ήτο οιωνός καλός. Εφανέρωνεν σήψιν και αποσύνθεσιν», ε­

πιμένει ο Φ. Πολίτης. Η διάσταση που δίνει ο κριτικός υπογραμμίζει τις ενδεχομένως λανθάνουσες προθέσεις του Καρκαβίτσα και, παράλ­ ληλα, τις καταξιώνει, υπερθεματίζοντας, έτσι, για τη σημαντικότητα των αποκαλυπτικά καταγραφομένων είτε στην πραγματική είτε στη συμ­ βολική τους βάση.

^ να άλλο θέμα που προσεγγίζεται με κάθε ευ­ καιρία είναι η θέση της γυναίκας στη λαϊκή κοινότητα. Παντού, σχεδόν, την αναπλάθει ως ένα κατεξοχήν καταπιεσμένο και ανε­ λεύθερο άτομο τόσο πριν όσο και μετά το I γάμο του. Περιχαρακωμένη με τις αρχές ι ■ κοινοτικής συμπεριφοράς, που ελέγχει πιε­ στικά η ίδια η ομάδα, ασφυκτιά στο πλαίσιό της, μέχρι που υποτάσσεται. Αφυδατωμένη με τις συ­ νεχείς απαγορεύσεις συρρικνώνεται συνεχώς ο ψυχικός της κόσμος και οδηγείται σε μαρασμό. Ό μω ς, κάποιες ζωηρότερες φύσεις που δε θα το αντέξουν, δεν αρνούνται την ανταρσία ή την αυ­ τοκτονία. Στη «Λυγερή» το σχολιάζει ο ίδιος ο συγγραφέ­ ας: «Είναι τω όντι πολύτροπος η ζωή της χωρι­ κής. Διότι εκεί προ πάντων ο πατρικός εγωισμός δεσπόζει παντοδύναμος ακόμη και η υιική υπακοή φέρει μέχρις αυτοθυσίας τας τρυφεράς παρ­ θένους. Πολλάκις η καρδία μιας χωρικής φέρει τα ίχνη τόσων κλονισμών· η ψυχή τα λείψανα τό-

S ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712 - 36.02.007 ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΒΙ ΒΛΙ Ο

Μυ ^

Α Ν Δ ΡΕ Α Σ Ν ΕΝ ΕΔΑΚ Η Σ «Οΐ Β ουκ έφ α λοΐ 1922» Μυθιστόρημα «Η Πολιτεία μας... Η πολιτεία των αρχοντορωμαίων, των Nobilitas Venetas, η γενέτειρα του Χορτάτξη, το αγαπημένο Recime των Τούρ­ κων είναι στα χέρια των Κόνσολων, μερικών κεφαλάδων. κληρικών κ.ά., των «Βουκέφαλων»... Γύρω τους στριφογυρίζουν οι βενιζελικοί, οι βασιλικοί, οι φαινομενικά άχρωμοι Τούρκοι, οι αχμάκηόες. οι ερεκλήδες και οι λαθρέμποροι μαζί με το αρχοντολόι και το λαό... Και όπως και να γυρίσουν τα πράματα αυτοί είναι από πάνω. Και τώρα, στο ’22 - το δημιούργημά τους - βρίσκονται πάλι καβάλα. Γιατί πρωτοστατούν στις λιτανείες, στους εράνους για τους πρό­ σφυγες και φαίνονται οι θεματοφύλακες των ιερών και των οσίων, χωρίς να αποχωρίζονται ποτέ το σκληρό καπέλο και τις μάλλινες γκέτες, χειμώνα καλοκαίρι....»

ο ρ°

^

'ο 1992

54 αφιέρωμα-----------------------------σων ελπίδων». Ο καταναγκασμός αυτός, που συναρτάται και προς το ανδροκρατικό πνεύμα, συμπιέζει μέχρι τον εξοργισμό ή την τελική υπο­ ταγή τις υπάρξεις, τόσο κατά τη νεανική ηλικία όσο και μετά το γάμο, οπότε εξακολουθεί διαφο­ ροποιημένος ο έλεγχος. Το θέμα, έτσι που προσεγγίζεται, δεν αφορά τόσο στην αμφιλεγόμενη «ηθική» του κοινοτικού μέλους όσο στην ελευθερία του ατόμου. Αυτές του οι απόψεις οδήγησαν το συγγραφέα να υπο­ στηρίξει από τους πρώτους τις αρχές και επιδιώ­ ξεις του νεόκοπου για την εποχή του «Φεμινι­ σμού». Το δράμα των γυναικών γι’ αυτόν αποτε­ λούσε κοινωνική στρέβλωση, αφού το ίδιο ηθικό ατόπημα για μεν τη γυναίκα ήταν στίγμα για δε τον άνδρα «γέρας». Αυτό, άλλωστε, έκανε και τις οικογένειες να απεύχονται τη γέννηση κοριτσιών, γιατί, πέρα από την προίκα, ενέδρευε και ο πολλαπλά επιζήμιος ηθικός στιγματισμός. Στον «Αφορεσμένο» δε θίγεται μόνο η προίκα καθαυτή αλλά και τα ενδεχόμενα μετά τη διάλυ­ ση του αρραβώνα. Η γυναίκα μετά τη διάλυση μνηστείας στιγματιζόταν ως «έπιπλον μεταχειρισμένον», οπότε ή θα κατέληγε σε παντοτινή αγαμία ή θα χρειαζόταν διπλάσια προίκα. Έτσι το η­ θικό στίγμα θα απάλειφε το αυξημένο αντίτιμο. Η επισήμανση αυτή από το συγγραφέα δεν απο­ κλείεται να ανασύρει και το θέμα της σχέσης με­ ταξύ ηθικής και χρήματος. Εκείνο, πάντως, που παρέμενε ήταν το γεγονός ότι η στιγματισμένη γυναίκα πέρα από το προσωπικό δράμα συμπίεζε και την οικογενειακή οικονομία. Και μετά το γάμο η γυναίκα δεν λυτρωνόταν α­ πό τους περιορισμούς και την επιτήρηση. Στην ουσία απλά άλλαζε επόπτες: τον πατέρα αφέντη αντικαθιστούσε ο σύζυγος εξουσιαστής. Σε επι­ κουρία, μάλιστα, του τελευταίου έφταναν και οι άνθρωποι του γένους του, αφού το καθετί θα αντιχτυπούσε πλέον και σ’ αυτούς. Δηλαδή στην πορεία της η γυναίκα απλώς αλλάζει «κυρίους». Πρόσθετα κάτι που ξαφνιάζει και το σημειώνει ο συγγραφέας είναι τούτο: τον έλεγχο ασκούν οι άλλες γυναίκες, κυρίως, οι οποίες, στρεβλωμέΣχετική Βιβλιογραφία - ΑΠΑΝΤΑ Α. Καρκαβίτσα, επιμ. Γ. Βαλέτα, τ. Α' (Εισαγω­ γή) 1973. - ΑΠΑΝΤΑ Α. Καρκαβίτσα, επιμ. Ν. Σιδερίδου, τ. Α (Εισα­ γωγή) 1973. - Μαστροδημήτρη Π.: «Ο Ζητιάνος του Καρκαβίτσα», (Εισα­ γωγή) 1980. - Μοσκώφ Κ.: «Εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλά­ δα»3 1978. - Μουλά Π.: «Α. Παπαδιαμάντης-Αυτοβιογραφούμενος» (Ει­ σαγωγή) 1981. - Μπαλούμη Επαμ.: «Η λειτουργία του λαογραφικού στοι­ χείου στο έργο του Α. Καρκαβίτσα», 1984. - Μπαλούμη Επαμ.: «Ηθογραφικό Διήγημα», 1986. - Πολίτη Τζίνας: «Η μυθιστορηματική κατεργασία της ιδεο­ λογίας - Ανάλυση της "Λυγερής” του Α. Καρκαβίτσα» Επιστ.

νες, αντί να σταθούν αλληλέγγυες στο ομόφυλο μέλος, γίνονται σκληροί τιμητές. Είναι σαφές πλέον ότι για τον Καρκαβίτσα η κλειστή κοινότητα ευθυνόταν για πολλά αρνητι­ κά. Ως μοναδική δε λύση εύρισκε τη «ρήξη» της και το άνοιγμα σε ευρύτερους ορίζοντες, που θα προέκυπταν με τη μόρφωση και την οικονομική ανάπτυξη. Το άνοιγμα δε αυτό μπορούσε να προέλθει από δυο κινήσεις είτε εκ των έξω είτε εκ των έσω, όπως, άλλωστε το διαγράφει κι ίδιος. Τα Λεχαινά της «Λυγερής» π.χ. αναμορφώνο­ νται έξωθεν με την επιδρομή των «επήλυδων» ε­ μπόρων, οι οποίοι με τις εμπορευματικές μεθό­ δους τους ανέτρεψαν την αργόσυρτη αυτάρκεια κι έγιναν σκαπανείς του νέου πνεύματος αγοράς. Σημαντικότερο, ωστόσο, θεωρούσε την εκ των έσω διάνοιξη. Έτσι δίνει με ενθουσιασμό τους «καρολόγους» διαμετακομιστές και τις πολυ­ καλλιέργειες του Στάθη στο διήγημα «Η φλογέρα του» με τις προοπτικές εξαγωγής. Πάνω δε απ’ όλα απαιτεί πολλά από εκείνα τα μέλη της κοινό­ τητας που κατάφεραν να την υπερβούν. Στο τε­ λευταίο του διήγημα, «Το κόνισμα», στρέφεται ε­ ναντίον όλων των μορφωμένων του χώρου. «Που αντί να σύρουν το λαό με το μέρος τους, πάνε με το δικό του, γιατί δεν έχουν το θάρρος ν’ αντικρύσουν το ψέμα, ν’ ανοίξουν τα μάτια των τυ­ φλών, να χαλάσουν το κέφι μερικών». Είναι από­ λυτα σαφής! Με την ενδεικτική αυτή προσέγγιση της πεζο­ γραφίας του Καρκαβίτσα διαφάνηκαν οι εθνικοκοινωνικές ανησυχίες του ανάγλυφες, δικαιώ­ νοντας έτσι και το μεγάλο του «σκοπό», που είχε θέσει στη ζωή του: να συμβάλει, δηλαδή, στην α­ ποκάλυψη μιας πραγματικότητας. Έτσι με το ρεαλισμό και την οξύτητα της ματιάς του ανέ­ πλασε πολύμορφα κοινοτικά έλκη που κρατού­ σαν σε υπανάπτυξη το χώρο, κατήγγειλε τακτι­ κές και εκμεταλλευτικές νοοτροπίες, για να αφαιρέσει κάθε άλλοθι από τους κρατούντες. Τους έθεσε, σαφώς, προ ουσιαστικών προβλημάτων, που δε θεραπεύονται με λόγια αλλά με γενναία έργα. Επετ. Φιλ. Σχολ. Παν. Θεσ/νίκης, 20 (1981). - Σαχ(νη Απ.: «Νεοελληνικό Μυθιστόρημα» 1969. - Στεργιόπουλου Κ.: «Διαίρεση και χαρακτηριστικά της πε­ ζογραφίας του Καρκαβίτσα» (Αφιέρωμα Σταμ. Καρατζά) 1984. - Τσάκωνα Δ.: «Αι κοινωνικοί ιδέαι του Καρκαβίτσα» (Προ­ βλήματα Ελληνικότητας)2 1972. - Τσουκαλά Κ.: «Εξάρτηση και Αναπαραγωγή...»,2 1979. - Vitti Mar.: «Η ιδεολογική λειτουργία της ελλ. ηθογραφίας» 1974. - Φίλια Β.: «Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα», 1974. - Χάρη Π.: «Έλληνες Πεζογράφοι», τ.Ι (χ.χ.). Πρόσθετα: - Καρκαβίτσα Αν.: «Άρθρα» και στις δυο εκδόσεις ΑΠΑΝΤΩΝ. - «Ιστορία Ελληνικού Έθνους» (Εκδοτική Αθηνών) τ. ΙΒ', II", ΙΔ'.

αφιέρωμα 55

λ .κ .

Νίκος Α. Τσούρας

ι j πιυτμ,^ι

ε ν είνα ι λ ίγ ο ι, είνα ι π ο λ λ ο ί εκ είνο ι π ο υ α γ ν ο ο ύ ν τη ν ύ π α ρ ξ η ποιη τική ς π α ρ α γ ω γ ή ς του Α ν δ ρ έ α Καρκαβίτσα. Και τούτο, γ ια τ ί τα λ ιγ ο σ τ ά π ο ι­ ήματα π ο υ έ χ ο υ μ ε σ τα χ έ ρ ια μ α ς του Λ εχ α ινιώ τη π ε ζ ο γ ρ ά φ ο υ ή είνα ι θ α μμένα, κ α τ α χω νια σ μ ένα σ τις σ κ ο νι­ σ μ έ ν ε ς σ ε λ ίδ ε ς τω ν δ ια φ ό ρ ω ν π ερ ιο δ ι­ κώ ν κι ε φ η μ ερ ίδ ω ν της τ ελ ευ τ α ία ς π ε ­ ν τ η κ ο ντα ετία ς και του τ έ λ ο υ ς του εικ ο ­ σ τ ο ύ α ιώ να και ω ς ε κ τ ο ύ τ ο υ δ ε ν είναι π ρ ο σ ιτά σ ε ό λ ο υ ς , π α ρ ά μ ο ν ά χ α σ τ ο υ ς φ ι λ έ ρ ε υ ν ο υ ς και φ ιλ ό μ ο υ σ ο υ ς ή, α π ’ την ά λ λ η π λ ευ ρ ά , δ ε ν π ρ ο σ φ έρ ο ν τ α ι, α π ’ τη φ ύ σ η τους, σ τ η ν ευ α ισ θ η σ ία και το δέκτη τω ν νεο τέρ ω ν.

0 Καρκαβίτσας ποιητής

στόσο ο Καρκαβίτσας δεν παύει να είναι, πέρα από το καθαρά διηγηματικό ή άλλο έργο του, και ποιητής. Και ποιητής, μάλι­ στα, λυρικός. Άνθρωπος ζωντανός, ψυχή διψασμένη για κάτι το καλύτερο κι ωραιό­ τερο, ένας εθνικός αναγεννητής, ένας πα­ τριώτης στο αληθινό νόημα του όρου ο Καρ­ καβίτσας, σε ώρες σχόλης, σε ώρες πικρής μο­ ναξιάς και αποκαρδίωσης ένιωθε ν’ ανεβαίνει στα χείλη του ο στίχος όλος θάλπος, όλος ομορ­ φιά, όλος κατάνυξη. Και τότε, κάτω από το κέντρισμα το δημιουργικό του λυρικού οίστρου ά­ φηνε την καρδιά του λεύτερη και το νου του ανοι­ χτό στους ποιητικούς ανέμους και τα ποιητικά φτερουγίσματα. Οι στίχοι του, όσους, είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο, μας κληροδότησε, είναι αψευδής μαρτυρία της ποιητικής, της ευαί­ σθητης ψυχής του, της συχνά εύτρωτης ευαισθη­ σίας του· εκφράζουν το συγγραφέα και τον άν­ θρωπο Καρκαβίτσα σε όλη του τη γνησιότητα. Τη γνησιότητα εκείνη, που συχνά τον έκανε α­ διάλλακτο, υπέρμαχο των εθνικών ιδεωδών και πεποιθήσεων, ρατσιστή και σωβινιστή αμετάπει­ στο. Η καλύτερη, η πιστότερη εικόνα του, είναι του ανθρώπου με το φραγγέλιο στο χέρι. Είναι η εικόνα του ανθρώπου που αντιμάχεται την κοι­ νωνική αδικία, που οργίζεται βλέποντας το έθνος του να ταπεινώνεται και να εξευτελίζεται, που δεν διστάζει μπρος σε κανέναν, είτε αυτός είναι φορέας της πολιτικής εξουσίας, είτε αυτός είναι πνευματικός ποδηγέτης ή απλός άνθρωπος του λαού, προκειμένου να κερδίσει ό,τι πιστεύει, ό,τι λατρεύει.

Μέσ’ από τα διηγήματά του φανερώνεται σε ό­ λη του τη μεγαλοπρέπεια το στοιχείο της ανδρι­ κής υπεροχής. Η παλικαριά η ψυχική, και η σω­ ματική, και η πνευματική, είναι εκείνη που αναθερμαίνει, που κινεί τις εμπνεύσεις του. «Είμαστε άνδρες εμείς», έλεγε συχνά, κι εννοούσε με τη φράση τούτη πως ο άνθρωπος, όσο και να τον ταλαιπωρούν οι αδυναμίες, οι έξεις, τα διάφορα πάθη, όσο κι αν αντισκόβουν το δρόμο του οι λογής-λογής παραδοξότητες κι αντινομίες της καθημερινής ζωής, όσο κι αν τον ξεστρατίζουν οι επιθυμίες του, τα ενδιαφέροντά του, η «περιρρέουσα», τέλος, ατμόσφαιρα, δεν πρέπει να κατα­ βάλλεται, να παραδίνεται αμαχητί, να εξευτελί­ ζεται. Αλλ’ απεναντίας: να πολεμάει ορθός στον «προμαχώνα» του, να αντιστέκεται με όλη του τη δύναμη στον φανερό και τον αόρατο «εχθρό». Στην ποίησή του, αντίθετα, μας δείχνεται λε­ πτός, ευγενικός, δειλός και φοβισμένος. Είναι η καλύτερη, η ουσιωδέστερη πλευρά και όψη του ε­ σώτερου κόσμου του; Και ναι και όχι. Ο Καρκα­ βίτσας πάντως, ανεξάρτητα απ’ τη μια ή την άλ­ λη τοποθέτηση, μένει ένας ιεροφάντης, ένας θυ­ ρεοφόρος του λυρικού λόγου. Κι ενώ ο ομόζυγός του, ο Παπαδιαμάντης, στα λυρικά και τ’ άλλα ποιητικά του συνθέματα υμνεί την ομορφιά και το υπερούσιο κάλλος του θείου, ενώ εκστασιάζε­ ται μπροστά στα πόδια του Ναζωραίου κι ο λιβα­ νωτός του ανεβαίνει ανάρια-ανάρια ως τ’ ακρούρανα, ο Καρκαβίτσας ολωσδιόλου αντίθετα, υ­ μνεί το κάλλος, την ομορφιά της γυναίκας, της φίλης και της ερωμένης. Για το ιδεατό της πρό­ σωπο ανασκαλεύει τα έγκατά του και βρίσκει τις πιο πετυχημένες κι ακριβοζυγιασμένες λέξεις, τα

56 αφιέρωμα-----------------------------πιο λαμπερά επίθετα, τις πιο αρμονικές φράσεις. Επηρεασμένος από τη μαγεία του δημοτικού μας τραγουδιού βάζει στη γλώσσα του τη ζωντάνια, τη φρεσκάδα και τη λαμπρότητα εκείνου. Και, μολονότι η αδεξιότητά του στο πλάσιμο του στί­ χου τον οδηγεί σε φραστικές, πολλές φορές, υ­ περβολές, κατορθώνει ωστόσο να μας ανταμεί­ βει με την τρυφερότητα, την ειλικρίνεια και τη ζέ­ στα του αισθήματος του. Αλλού φυσιολατρικός κι αλλού ερωτικός ο στίχος του δεν παύει, παρά τα μειονεκτήματά του, παρά τις «ανεμώνες των λόγων» του, να μας συγκινεί· να μας φέρνει κο­ ντά του, κοντά στο ψυχικό του δράμα: στο δρά* μα της μοναξιάς, της αμφιβολίας, της ερωτικής αποκαρδίωσης.

^ φτά είναι τα - ως την ώρα - γνωστά ποιή­ ματα του δημιουργού της «Λυγερής» και του «Ζητιάνου». Τα παραθέτω: α) «Ο ήλιος έ­ σβησε», γραμμένο στα 1885 περίπου, β) «Τ’ αηδόνι», που βρέθηκε στο αρχείο του Κ. I Χατζόπουλου και δημοσιεύτηκε το 1937 με ι ■ σχόλια του Γ. Βαλέτα στη μελέτη του «Φιλο­ λογικά στον Καρκαβίτσα», γ) «Η τυφλή», πρω­ τοφανερωμένο κι αυτό από τον Γ. Βαλέτα («Φι­ λολογικά στον Καρκαβίτσα», Πάτραι 1937), δ) «Ο κήπος την άνοιξη», πρωτοδημοσιευμένο στα 1919 στο αναγνωστικό του δημοτικού σχολείου «Η πατρίδα μας», που κυκλοφόρησε εκείνο τον καιρό, ε) «Σύρε», στ) «Αλκμήνη» και ζ) «Μελαγ­ χολία». Τα τρία τελευταία παρουσιάστηκαν από τη «Νέα Εστία» στις 15 Νοεμβρίου 1935, τεύχος 214, σελ. 1036. Η «Μελαγχολία», το «Σύρε» και η «Αλκμήνη» είναι από τα καλύτερα και τ’ αξιό­ τερα ποιητικά συνθέματα του Λεχαινιώτη διηγηματογράφου. Είναι και τα τρία αφιερωμένα στο πρόσωπο της αγαπημένης του και αργότερα συ­ μπαραστάτισσας του βίου του, της Δέσποινας Σωτηρίου, που γνώρισε τυχαία από το φίλο του Αντώνη Φρατζή τα στερνά του χρόνια. Αηδόνι γί­ νεται και στα τρία ο Καρκαβίτσας και τραγουδά­ ει τα κάλλη της καλής του. Οι στίχοι του κυματι­ στοί, ευλύγιστοι, τροφαντοί ανεβοκατεβαίνουν τις σκάλες του ρυθμού και των μέτρων με πόδι α­ λαφρό, μολονότι η θλίψη συχνά-πυκνά δεν του ξανοίγει τα χείλη και δεν αφήνει ν’ ανέβει, πασί­ χαρο λουλούδι στο φως, το χαμόγελό του. Η θλί­ ψη, ο πόνος, η στυφή γεύση της μοναξιάς είναι τα κύρια μοτίβα που πάνω τους ρυθμίζεται το περ­ πάτημα του λυρικού του ψελλίσματος. Δεν αντέχουν, βέβαια, τα ποιητικά πράγματα του Καρκαβίτσα σε λεπτολόγο ξεσκάλισμα και σε συστηματική έρευνα. Άλλωστε ο ίδιος δεν φι­ λοδόξησε να πάρει τον ποιητικό κότινο, να ανα­ κηρυχτεί ποιητής. Έγραφε τα ποιήματά του μόνο και μόνο για να νιώσει ξεκούραση, για να ξεφύγει

από τη μιζέρια και τη θλίψη και τη μονοτονία της χαμοζωής, για να δραπετεύσει, επιτέλους, απ’ το ασφυκτικά κλειστό ψυχικό του περιβάλλον. Ο στίχος σιγαλοπερπάτητος, όλος χάδι και τρυφε­ ρή μολπή, ανέβαινε στα χείλη του, όταν η ανά­ γκη το καλούσε, όταν ο κόσμος για τον ποιητή ή­ ταν κλειστός, όταν τα σύννεφα στον ουρανό ή­ ταν πολλά κι έτοιμα να ξεσπάσουν σε κατακλυσμιαία βροχή, να μεταβληθούν σε άγρια θύελλα. Γράφοντας, λοιπόν, το δοκίμιο τούτο, άλλο δεν είχα στο νου, παρά να σταθώ στον άνθρωπο που, πότε με το ένα είδος του λόγου και πότε με τ’ άλλο, πέτυχε να μας μεταδώσει θερμή τη συ­ γκίνησή του, τους καημούς του, τις λαχτάρες του, την αγωνία του, όλο τον λυρικό αναπαλμό του. Κι ακόμη, ν’ απαντήσω σε όλους εκείνους που, άκριτα κι ανιστόρητα, γράφουν και μιλούν, πως ο Καρκαβίτσας δεν έγραψε παρά ένα ή δυο ή καθόλου ποιήματα και πως είναι πλάσματα της φαντασίας ορισμένων ανίδεων και αγεωμέτρη­ των φωνασκών η διαπίστωση πως ο συγγραφέας των «Λογιών της Πλώρης» έγραψε και ποιήματα μικρής ή μεγάλης αξίας, αδιάφορο. Και να τους πω, πώς, παράλληλα με το πεζογραφικό του έρ­ γο, είχε ετοιμάσει και μια ποιητική συλλογή που βρέθηκε ύστερ’ από το θάνατό του στα κατάλοι­ πά του και που, έπειτα από σκληρή περιπέτεια α­ πό χέρι σε χέρι, χάθηκε, και πως είναι ουτοπία να πιστεύουν και σήμερα ακόμη, πως ο Καρκαβί­ τσας δεν έχει παρουσιάσει ένα στίχο. Γιατί, και σήμερα ακόμη, που οι αξίες και οι πιο καθιερω­ μένες έχουν υποστεί τόσες ανακατατάξεις, που οι ιδέες κόβονται και ράβονται στου καθενός τα μέτρα και που τίποτε δεν είναι ικανό να συγκρο­ τήσει τη λαιμαργία αυτού του αδίστακτου Μολώχ της εποχής μας, - του μαχινισμού, όπως προσφυέστατα ονομάστηκε η μηχανοκρατία του καιρού μας, - βρίσκονται άνθρωποι του πνεύμα­ τος και της τέχνης με πολλές στο ενεργητικό τους περγαμηνές, όπως ο Ά λκης Θρύλος, που υ­ ποστηρίζουν πως ο Καρκαβίτσας δεν έγραψε, παρά ένα μόνο ποίημα, και πως είναι κούφιος λό­ γος, βυζαντινισμός κάθε συζήτηση για ποιητική εργασία του ερημίτη του Μαρουσιού. Περίτρανη απόδειξη το βιβλίο της Ουράνη «Μορφές της ελ­ ληνικής πεζογραφίας». Στο μελέτημα για την προσφορά του Καρκαβίτσα αναγράφεται ρητά, πως ο πλάστης του «Ζητιάνου» ένα μόνο ποίημα έγραψε, και τούτο ασήμαντο. Δεν επιχειρώ εδώ ανασκευή ή αναθεοιρηση ή επίκριση των όσων διατυπώνονται υπεύθυνα, αλλά παραπέμπω τον αναγνώστη σ’ ένα αξιότατο, περισπούδαστο βι­ βλίο: «Ο Καρκαβίτσας και η εποχή του» της Νί­ κης Σιδερίδου-Θωμοπούλου, που βραβεύτηκε α­ πό την Ακαδημία Αθηνών. Εκεί ο αναγνώστης θα χαρεί, θα δει τον Καρκαβίτσα στα σοιστά του μέ­ τρα· αναστυλωμένον και τοποθετημένου στα πρεπούμενα βάθρα του.

αφιέρωμα 57 Α.Κ. (γελοιογραφία θ . Άνηνου)

Α ν δ ρ έ α ς Κ α ρ κ α βίτσ α ς είνα ι α π ό τ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς π ο υ μ ε το έ ρ γ ο τ ο υ ς π ρ α γμ α τ ο π ο ίη σ α ν αισ θητική σ τ ρ ο φ ή στη λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ή π ρ α γμ α τ ι­ κότη τα της χ ώ ρ α ς . Σ το μ ετ α ίχ μ ιο δ ύ ο αιώ νω ν, μ α ζ ί μ ε τ ο ν Π απαδιαμ ά ντη και τ ο ν Β ιζυη νό « π ρ ο σ γείω σ α ν » τη διη γη μ α τική π ε ζ ο γ ρ α φ ία και τ ο ν α ιθ εροβ ά μ ο ν α ρ ο μ α ν τισ μ ό κα θώ ς και το ε γ κ ε ­ φ α λ ικ ό ισ τορικ ό μ υ θ ισ τό ρ η μ α στη λ ο γ ο ­ τεχνικ ή α π ό δ ο σ η τη ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς κοινω ­ νικ ή ς π ρα γμ α τικ ότη τα ς.

Γιάννης Ν. Μ πασκόζος

Ανδρέας Καρκαβίτσας:) Από την ηθογραφία στο^ ρεαλισμό ^ πισήμως και οι τρεις έχουν καταγραφεί ως ηθογράφοι και οι έκτοτε διεξαχθείσες συζη­ τήσεις δημιούργησαν πολλές συγχύσεις για το τί σήμαινε ακριβώς η ηθογραφία, αν ήταν αισθητικό ρεύμα ή μόνο λογοτεχνική μέθοI δος και κυρίως πλήθος ερωτηματικά υπήρι ■ ξαν για τη σχέση ηθογραφίας,’ νατουραλι­ σμού και ρεαλισμού. Εκείνο που δεν αμφισβητεί­ ται είναι ότι «καθαρή λογοτεχνική πεζογραφία τώρα για πρώτη φορά δημιουργείται στη νεοελ­ ληνική λογοτεχνία».1 Τα έργα του Α. Καρκαβίτσα, από τα πρώτα λαογραφικά του διηγήματα μέχρι τις κοινωνικές υπομνήσεις της «Λυγερής» και από εκεί στη νατουραλιστική σκληρότητα του «Ζητιάνου» κατα­ γράφουν την πορεία της διαμόρφωσης μιας και­ νούριας κοινωνίας και της λογοτεχνικής της α­ πόδοσης. Ό σ ο και αν φαίνεται κάπως μηχανι­ στικό αυτό,' είχε φτάσει και στην Ελλάδα η ώρα να βρει η λογοτεχνία τα κοινωνικά της ισοδύνα­ μα, να αποκτήσει τον δικό της ζωτικό χώρο. Και αυτή η πορεία ούτε ευθύγραμμη ούτε εύκολη ή­ ταν. Και θα ήταν αστείο να περιμένει κανείς να

Η

διαμορφωθεί η λογοτεχνία του καινούριου αιώνα χωρίς ωδίνες ή να προσομοιάζει στο γαλλικό ρε­ αλισμό ή όποιο άλλο ρεύμα. Η χειραφέτησή της απαιτούσε να ανακαλύψει τη δική της πορεία άνδρωσης, και αυτό προσπάθησε να κάνει. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η γόνιμη περίο­ δος του Καρκαβίτσα, λίγο πριν το τέλος του 19ου αιώνα, συμπίπτει με μια μεγάλη κρίση, αυτή του 1897, και τις συνεχείς προσπάθειες εξαστισμού και οικονομικής ανόρθωσης της χιόρας. Εποχές σκληρές που δεν θεραπεύονταν με ψέματα. Και απέξω να έρχονται τα μεγάλα ρεύματα: βιομηχα­ νική επανάσταση, δυνάμωμα του ρόλου του κρά­ τους μέσα στην κοινωνία, κυριαρχία του νατου­ ραλισμού και του ρεαλισμού στις περισσότερες λογοτεχνίες της Ευρώπης. Γεγονότα που απαι­ τούσαν τη σπουδή του πραγματικού και την ταυ­ τόχρονη απόρριψη κάθε εξιδανικευμένου ρομα­ ντικού μοντέλου. Ο Α. Καρκαβίτσας έζησε τα κρίσιμα αυτά χρό­ νια συμμετέχοντας, μαχητής, στη δίνη των και­ ρών. Υπήρξε συνειδητός στη ζωή και το έργο του. Και μ’ αυτή την έννοια προσιδιάζει στον λογοτέχνη-κοινωνικό αγωνιστή, παρά στον δια­

58 αφιέρωμα-----------------------------νοούμενο που δονείται μόνο από αισθήματα και συναισθήματα και εργάζεται κλεισμένος στον προσωπικό του χώρο. Στην εποχή πρέπει να σημειώσουμε δύο ακόμα γεγονότα που έπαιξαν τον δικό τους καθοριστικό ρόλο. Το πρώτο είναι ο διαγωνισμός διηγήματος της «Εστίας» (1983) και οι λαογραφικές έρευνες του Ν. Πολίτη που απαιτούσαν τη σπουδή των λαογραφικών ηθών και εθίμων. Το δεύτερο, η με­ τάφραση της «Νανάς» του Ζολά (1880), που με το εισαγωγικό νατουραλιστικό μανιφέστο του Α.Γ.Η. (Αγησίλαος Γιαννόπουλος - Ηπειρώτης) δημιούργησαν ένα ολόκληρο λογοτεχνικό ρεύμα προς την αναζήτηση του πραγματικού και ό,τι θα συνεπάγετο αυτό (αλλαγή ύφους με τη λιτότητα να κυριαρχεί, αλλαγή θεματικού υλικού με την α­ ναζήτησή του στο κοινωνικό περιβάλλον, αλλα­ γή μορφής με την κυριαρχία της διηγηματικής πεζογραφίας, γλωσσική αναζήτηση με δειλή καταρχήν στροφή στη δημοτική κ.λπ.) Αρχίζει δηλαδή η «επισταμένη μελέτη του πραγματικού»2 και αν αυτή γίνεται επιφανειακά ή αποσπασματικά, όπως και να έχει το πράγμα, η στροφή έχει ήδη συντελεστεί. Έτσι, είτε πρό­ δρομο του ρεαλισμού ή ηθογράφο ή ρεαλιστή ή κοινωνικό ηθογράφο, ονομάσουμε τον Καρκαβιτσα, το γεγονός είναι ότι η δημιουργία του συντε­ λεί στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας του 20ού αιώνα πορευόμενη παράλ­ ληλα με τις κοινωνικές αλλαγές στον ελληνικό χώρο. Ο Κ. Παλαμάς πολύ νωρίς διέγνωσε το διττό ό­ σο και νέο στοιχείο που έφερνε ο Α. Καρκαβίτσας. Διαπίστωνε ότι ο Καρκαβίτσας είναι «πραγματιστής και ιδανιστής». Πραγματιστής γιατί: α) το υλικό του είναι από το φυσικό και λαογραφικό περιβάλλον του· β) έχει πληροφορίες ε­ λεγμένες «εξηγμένων από την μελέτην των γρα­ πτών ή άγραφων μνημείων»· γ) «έχει τας αυτάς κλίσεις με τους συγγραφείς της τάξεως ταύτης». Και είναι «ιδανιστής» γιατί: α) «οι ήρωες αυτού συχνά πυκνά εξέρχονται των ορίων της πραγμα­ τικής ατμοσφαίρας, η οποία τους περικυκλώνει, και απλοποιούνται και μεγαλύνονται και καθολι­ κεύονται, και εμφανίζονται τελειότεροι...»· β) «διότι στρέφεται προς το ποιητικό παρελθόν, διότι εξωραΐζει το παρόν, εμπνέεται από το ηρωι­ κόν, αγαπά το μέγα και δεν αποστέργει το φα­ νταστικόν»· γ) «Και ενώ αναλαμβάνει να στρέψει την προσοχήν μας προς την πραγματικότητα... μας απολυτρώνει εν ταυτώ από το άχθος της πραγματικότητας και μας φέρει να αναπνεύσωμεν μακράν αυτής, και να τη λησμονήσωμεν, εις ασυνήθεις κόσμους».3 Η πορεία όμως του συγγραφέα Καρκαβίτσα δεν ήταν ευθύγραμμη, ούτε κατέκτησε μεμιάς το τελικό ύφος, αυτό που τελικά τον ξεχωρίζει από τους συναδέλφους του. Είχε μια δίκιά του προ­

σωπική εξέλιξη. Τα πρώτα του διηγήματα δι­ καιώνουν εν μέρει την εκτίμηση ότι «ο φιμωμένος ή ονειροπαρμένος ρεαλισμός της ηθογραφίας έ­ χει τη λειτουργία να καθησυχάζει τον Έλληνα α­ ναγνώστη» και ακόμα να τονώνει την «προς τα πάτρια αγάπη», όπως ζητούσε ο διαγωνισμός δι­ ηγήματος της «Εστίας», το 1883.4 Η πρώτη περίοδος των διηγημάτων του Α. Καρκαβίτσα με τις λαογραφικές περιγραφές και τα κοινωνικά ήθη και έθιμα της επαρχίας, όπως αυτά τα βλέπει ο κάτοικος του άστεως, γνώρισε όχι και λίγες επικρίσεις, αφού χαρακτηρίστηκαν «δημοσιογραφικού ενδιαφέροντος» και «κείμενα που πνίγουν τη σκέψη». Έ χει σημειωθεί ότι η «καθυστερημένη οικονομική και κοινωνική ανά­ πτυξη της χώρας δεν επέτρεπε την εμφάνιση ενός αυτόνομου και αυτοδύναμου αστικού νατουραλι­ σμού και μάλιστα στο επικό του αφηγηματικό εί­ δος, το μυθιστόρημα. Έ τσι θα επέλθει ένας συ­ γκρητισμός «των ειδυλιακών στοιχείων της χω­ ριάτικης ιστορίας με τα πραγματιστικά αιτήμα­ τα μιας ρεαλιστικής, στις προθέσεις της, αστι­ κής πεζογραφίας». Φαινόμενο που όπως σημειώ­ νεται δεν ήταν ελληνικό αλλά με διεθνείς αναφο­ ρές (βερισμός στην Ιταλία, ρωσικός ρεαλιστικός Νατουραλισμός κ.ά.).5 Ο Μ. Βίττι σημειώνει ότι η πρώτη περίοδος της ηθογραφίας δεν είναι ακόμα ρεαλισμός με τα μέ­ τρα του ευρωπαϊκού ρεαλισμού. Τονίζει ότι ο ρε­ αλισμός «περιλαμβάνει και την πιστότητα, αλλά που την αποκτά σαν αποτέλεσμα μιας κριτικής ματιάς, πράγμα που το βλέπουμε καθαρά, η ηθο­ γραφία αυτής της φάσης δεν την έχει ακόμη». Ό ­ ταν επικράτησε ο ρεαλισμός (Λυγερή, Φόνισσα, Ζητιάνος, Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα), ήταν μια πράξη συνειδητή, αντίθετη με το κλίμα ή και τις καταρχήν διακηρυγμένες προθέσεις των συγγραφέων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Καρκα­ βίτσας όσο και ο Παπαδιαμάντης θεωρούσαν ότι η απιστία, η απαισιοδοξία, ο κοσμοπολιτισμός ήταν πολυτέλεια μόνο των δυτικών αυτών που εί­ χαν οικοδομήσει ήδη το έθνος τους, όχι όμως και των Ελλήνων.6 Παρ’ όλ’ αυτά στο έργο τους κα­ τέγραψαν δυσάρεστες μα αληθινές καταστάσεις, πέρα από τις διακηρυγμένες προθέσεις τους, πα­ ρουσιάζοντας αλήθειες που δυσαρέστησαν αρκε­ τούς (όπως ο «Ζητιάνος» του Καρκαβίτσα) και που φανέρωσαν ότι ο λογοτέχνης ήταν ρεαλιστής τουλάχιστον ως προς τη μέθοδο αντιμετώπισης της πραγματικότητας. Ο Ε. Μπαλούμης τονίζει ότι την πρώτη περίοδο «η επιπόλαιη μεταστοιχείωση του γίγνεσθαι χα­ μήλωνε τον τόνο και ισοπέδωνε τις καταστάσεις της παραδοσιακής ζωής αλλά στη δεύτερη ωρι­ μότερη περίοδο ... πίσω από την περιγραφή εξωαστικών ηθών φανερώνεται η καταγραφή των προβλημάτων που χρόνιζαν ασυνειδητοποίητα στα στενά όρια μιας κλειστής κοινότητας».8

------------------------------- αφιέρωμα 59 οιο είναι το εύρος του ρεαλισμού του Α. Καρκαβίτσα; Οι περισσότεροι κριτικοί προσπαθούν να οριοθετήσουν το ρεαλισμό χωρίς να αποφεύγουν τη σύγχυση με το να­ τουραλισμό. Επισημαίνεται καταρχάς ότι, σε αντίθειι ση με τους ομοτέχνους του, τον Α. Παπαδιαμάντη ή τον Κ. Χατζόπουλο, που οι «εικόνες τους αφήνουν τα πράγματα να μένουν μισοκρυμμένα πίσω από μια κουρτίνα», ο Καρκαβίτσας «καλεί το θεατή να παραμερίσει την κουρτίνα ό­ σο θέλει και να συμπληρώσει τα υπόλοιπα με τη διάθεση και τη φαντασία του». Αυτό το προτέρη­ μά του, εκλήφθηκε πολλές φορές ως μειονέκτη­ μα καθώς η σπάταλη περιγραφή κινδύνευε να εμ­ φανίσει το έργο του ως ρηχό, ηθογραφικό ή κα­ τώτερο. Ό μ ω ς το ηθογραφικό χρώμα δεν είναι παρά ένα γνώρισμα στο έργο του Καρκαβίτσα, ό­ πως στο «Δάφνις και Χλόη», τον «Μάκβεθ» ή τον «Ηλίθιο», αφού ο ίδιος υπερβαίνει «την ηθο­ γραφία του στενού χώρου, προχωρεί και δίνει στις παρατηρήσεις του το πλάτος της ψυχής του κι ένα μέγεθος που χωράει όχι μόνο μιαν εποχή κι έναν τόπο».9 Ο Α. Σαχίνης χαρακτηρίζει τον Α. Καρκαβί­ τσα ρεαλιστή, έχοντας όμως στο νου του περισ­ σότερο έναν ορισμό για το νατουραλισμό αφού υ­ ποστηρίζει ότι «δεν μπόρεσε να συλλάβει και ν’ αποδώσει μυθοπλαστικά, σαν ένας δημιουργικός και γνήσιος πεζογράφος, την πολυμέρεια της ζω­ ής, το σύνθετο και το περίπλοκο που τη χαρα­ κτηρίζει. Του έλειπε η πλαστική δύναμη και ίσως περισσότερο η επινοητική φαντασία, είχε όμως την αφηγηματική ευχέρεια, την περιγραφική ικα­ νότητα και προπαντός τη συνείδηση του ύφους, για να ξεχωρίζει από τους άλλους συναδέλφους του. Ό μ ω ς ο ρεαλισμός ακυρώνεται όταν απου­ σιάζει η συνθετότητα, οι αντιθέσεις αλλά και οι αντιφάσεις που διαπερνούν την κοινωνία, όπως και όταν απουσιάζει η παρουσίαση τυπικών χα­ ρακτήρων κάτω από τυπικές συνθήκες, όπως έ­ λεγε ο Ένγκελς, ή η αναγωγή του μερικού στο Α­ ριστοτελικό καθόλου. Τότε μιλάμε μάλλον για νατουραλισμό, για κάποιες «φέτες» ζωής. Στον «Ζητιάνο» ο Α. Σαχίνης χαρακτηρίζει τον Καρ­ καβίτσα νατουραλιστή, με την έννοια πως υπο­ γραμμίζει έντονα τις καταστάσεις.10 Ο Α. Τερζάκης πιστεύει ότι είναι αντικειμενικά τα αίτια για την προσήλωση των συγγραφέων της γενιάς του Καρκαβίτσα «στην εξωτερική φαινο­ μενικότητα, δεν οφείλεται άλλωστε αποκλειστι­ κά σ’ αδυναμία ταλέντου, όπως έχει κοινά νομισθεί... η εποχή τους ήταν κατ’ εξοχήν επιφανεια­ κή, στερημένη από την εσωτερική ζωή εκείνη, το διανοητικό ραφινάρισμα που προκαλεί η μόρφω­ ση, ο εκπολιτισμός. Η ξερή περιγραφικότητά

τους ήταν μια διέξοδος. Αναζήτησαν στοιχεία ζωής συμπερασματικά, και μια που ο άνθρωπος δεν τους μιλούσε, ψηλαφητά έψαξαν να βρούνε το ρυθμό κάτω από την επιδερμίδα. Είναι μια φα­ νατική προσήλωση ανθρώπων πρωτόγονων, ως χτες σκλάβων, στη μηχανική προσπάθεια να διασώσουν τον εαυτό τους. Τα έθιμα περιέσωσαν τη συνέχεια της εθνικής συνείδησης μέσα από την τρικυμία της δουλείας. Οι άνθρωποι κολλούνε πάνω τους με το πείσμα του ναυαγού. Δεν τα κυ­ βερνούν. Τους καταδυναστεύουν. Βρυκολακιάζουν με τη μορφή της πρόληψης κι επιβάλλονται, πιεστικά».11 Ο Α. Καμπάνης είχε θεωρήσει ότι ήταν μονό­ πλευρη η αναζήτηση υλικού των ηθογράφων κα­ θώς δε στρεφόταν στις αστικές τάξεις. Αναρω­ τιόταν γιατί «ο υπανθρωπισμός του Κραβαρίτη» είναι άξιος λογοτεχνικού εν ''αφέροντος και όχι «η ψυχική φτώχεια του αστό., για να στηρίξει την άποψη ότι η λογοτεχνία μας τ ανδρωθεί αν Η Ολλανδική μετάφραση του «Ζητιάνου»

N IEU W G R IE K SC H E ROMANS ΕΝ NOVELLES A. K AR KAVITSAS

DE BEDELAAR RO M AN U IT Η Ε Τ THESSALISCHE LA N D LE V E N VERTAALD UITHET NIEUWGRIEKSCH DOOR J.A. LAM BERT -VAN DER KOLF

ROTTERDAM W. L. & J. BRUSSELS UITGEVERSMAATSCHAPPIJ 1924

60 αφιέρωμα-----------------------------θέσει κάτω από το μικροσκόπιο όλα τα κοινωνι­ κά φανερώματα και τις τάξεις. Ο Φ. Πολίτης διαβλέπει και του απαντά ότι η αστική ζωή δεν περιέχει ακόμα τέτοιους τύπους, ίσως μόνον εν σπέρματι, ενώ ο Κραβαρίτης είναι τύπος ήδη δια­ μορφωμένος και σύμβολο του συγγραφέα καθώς μάχεται να συλλάβει - για να ελευθερωθεί - την εικόνα της κοινωνίας του. Γενικότερα ο Φ. Πολί­ της σχολιάζει ότι η αστική τάξη ξενόφερτη, δου­ λική και χωρίς δική της υπόσταση, δεν είχε να δώσει ακόμα αντικείμενο στον λογοτέχνη. «Η ζωή της είναι άπλαστη ακόμη, θορυβημένη από τη μίμηση, ανελεύθερη ως τα έγκατά της».12 Ο ρεαλισμός, λοιπόν, του Καρκαβίτσα δεν εί­ ναι δεδομένος, αλλά ούτε και η ηθογραφική διά­ σταση καλύπτει όλο του το έργο. Έχει παρατη­ ρηθεί ότι «απ’ το ξεκίνημά του ως την ολοκληρω­ τική σιωπή του, περνάει από διάφορες φάσεις, καθώς ο "πραγματιστής” γίνεται σαφέστερα ρε­ αλιστής και νατουραλιστής κι ο "ιδανιστής” εξε­ λίσσεται σε μαχητικό ιδεολόγο».13 Η στροφή ση­ μειώνεται ιδιαίτερα στη δεύτερη περίοδό του, με­ ταξύ των ετών 1894-99, όταν δημοσιεύει και τα σημαντικότερα έργα του: «Λυγερή», «Ο Ζητιά­ νος», «Λόγια της πλώρης» στα οποία εκδηλώ­ νονται τα έντονα κοινωνικά χαρακτηριστικά και επικρατεί πλέον μια ρεαλιστική αντιμετώπιση των θεμάτων του, αν και με πολλές νατουραλιστικές αποκλίσεις. Ο συγγραφέας είναι τώρα ένας παρατηρητής περισσότερο πιστός στην αντικειμενική πραγμα­ τικότητα, αλλά και διεισδυτικός, κριτικός. Επισημαίνεται πλέον ότι η λογοτεχνική δημιουργία του συγγραφέα κρύβει και τη γνωστική προσφο­ ρά και αποκάλυψη. «Το πλήθος των στοιχείων που προσκομίζει βοηθάει σε μια ουσιαστική σπουδή του γίγνεσθαι. Τότε, ως καταγγελία, είχε την προοπτική αφύπνισης, τώρα, πέρα από το αι­ σθητικό, αποκαλύπτει κι ένα ιδιαίτερο κοινωνικοπολιτικό ενδιαφέρον, που ανακύπτει από τις αναλύσεις των δεδομένων, τα οποία κίνησε, για να υπηρετήσει τις διακηρυγμένες προθέσεις του».14 Σημειώσεις 1. Παλιότεροι αλλά και νεότεροι μελετητές του Α. Καρκαβί­ τσα κατατάσσουν όλη τη λογοτεχνική περίοδο 1880-1920 ως περίοδο ηθογραφίας. Αυτό δεν είναι σωστό, καθώς στην ίδια περίοδο, ιδιαίτερα από το 1900 και μετά, γρά­ φουν πολλοί που ανήκουν σαφώς σε άλλα ρεύματα και επι­ πλέον ισοπεδώνονται οι εξελίξεις που συντελούνται στους θεωρούμενους ως σημαντικότερους των ηθογράφων. Οι διαμάχες σήμερα γίνονται τόσο για τον ορισμό της έννοιας όσο και για την αισθητική του κατάταξη. Συνοπτική θεώ­ ρηση βλ. Γ. Μελισσαράτου, «Ο Καραβέλας, η ηθογραφία και κάποια προβλήματα αφηγηματικής ορολογίας», περ. «Αιαβάζω», 281 (1992). 2. Κ. Παλαμάς, Απαντα, Μπίρης, τ. 2, σ. 155. 3. Κ. Παλαμάς, ό.π., σ. 163. 4. Μ. Βίττι, Η ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογρα-

Ρ ^ ελευταία έγινε συζήτηση για κατάργηση του όρου ηθογραφία αφού κανείς ή ελάχιστοι χρησιμοποιούν τον όρο με κάποια συνέ­ πεια.15 Σε μια τέτοια επιχειρηματολογία επι­ κουρεί και η υποκειμενική, μάλλον δολίως, αρνητική χρήση του όρου από τη γενιά του ι ι ’30, πράγμα που πλέον συναντά πλείστες ό­ σες αντιδράσεις. Όμω ς ο όρος μπορεί να μείνει γιατί η ηθογραφία του Καρκαβίτσα, κυρίως της β' και γ' περιόδου του, «δεν είναι ένα τοπικό φαι­ νόμενο που περιορίζεται στην Ελλάδα» αλλά, ό­ πως παρατηρεί ο Ρόντερικ Μπήτον, είναι ανα­ πτυγμένο ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα στην Ευρώπη (Τουργκένιεφ στη Ρωσία, Τ. Χάρντυ στην Αγγλία, Τ. Βέργκα, Πιραντέλλο στην Ιτα­ λία κ.ά.) Το ίδιο αναφέρει και ο Γ. Βελουδής16 μόνο που εκτιμά ότι οι αντίστοιχες ξένες επιρρο­ ές κατατάσσονται σαν ρεύμα στο νατουραλισμό παρά στο ρεαλισμό. Και από μεθοδολογική επι­ στημονική άποψη έχει δίκιο. Ακολουθώντας την παραδεδομένη καταγραφή των ρευμάτων, θα μπορούσαμε να ξεφύγουμε α­ πό τις δύο ακραίες τάσεις, τη μια που θέλει την ηθογραφία ως ξεπεσμό της πεζογραφίας, και την άλλη που την απολυτοποιεί σαν ένα εντελώς ξε­ χωριστό ρεύμα της αισθητικής, να παρακάμψουμε τη λύση της κατάργησης του όρου, και να την οριοθετήσουμε σε σχέση με γενικότερες αισθητι­ κές κατηγορίες και ρεύματα. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην Ελλάδα έχουμε μια πεζογραφική τάση, αντίστοι­ χη των ευρωπαϊκών αναζητήσεων, η οποία ανα­ πτύσσεται καταρχάς στο πλαίσιο του νατουραλι­ σμού (εμπειρία, καταγραμμένη πραγματικότητα, παρατήρηση) και αργότερα του ρεαλισμού (κρι­ τική ματιά, τύποι χαρακτήρων, μνήμη, ιστορικό­ τητα). Στην πρώτη περίοδο πήρε τη μορφή ιδιαί­ τερα της πεζογραφίας, την οποία και ξεπέρασε αργότερα καθώς οι συγγραφείς σαν τον Καρκα­ βίτσα ολοκληρώνανε τα ρεαλιστικά τους στοιχεία. φίας, Κείμενα, Αθήνα 1974, σ. 65. 5. Γ. Βελουδής, Μονά-Ζυγά, Γνώση, Αθήνα 1992, σ. 49. 6. Μ. Βίττι, ό.π., σ. 83. 8. Ε. Μπαλούμης, Ηθογραφικό διήγημα, Μπίρης, Αθήνα, χ.χ., σ. 46. 9. Π. Χάρης, Α. Καρκαβίτσας, Εστία, 1517 (1990), σ. 1.250. 10. Α. Σαχίνης, Το Νεοελληνικό μυθιστόρημα, Γαλαξίας, Αθή­ να, 1969, σ. 137. 11. Α. Τερζάκης, «Το νεοελληνικό μυθιστόρημα», Ιδέα, 5-6 (1983). 12. Φ. Πολίτης, «Νεοελληνική Λογοτεχνία και κοινωνία αστι­ κή», εφ. Πρωία, 4.11.1931. 13. Κ. Στεργιόπουλος, Περιδιαβάζοντας Β', Αθήνα 1986. 14. Ε. Μπαλούμης, ό.π., σ. 63. 15. X. Μηλιώνης, «Ο Παπαδιαμάντης και η Ηθογραφία», περ. Γράμματα και Τέχνες, 64-65 (1992). 16. Γ. Βελουδής, ό.π., σ. 48.

αφιέρωμα 61 Α.Κ. (σχέδιο Ανατολή Ααζαρίδη)

Ν .Ε . Π α π α δ ο γ ια ν ν ά κ η ς

Η γλώσσα του Αντρέα Καρκαβίτσα εκτίμηση του Απ. Σαχίνη ότι «Καρκαβί­ τσας και πεζογραφικός δημοτικισμός ταυτίζονται»,' τοποθετεί το συγγραφέα της “ «Λυγερής» και του «Ζητιάνου» στην υψηλή θέση που δικαιωματικά του ανήκει μέσα στην Ιστορία της νεοελληνικής γλώσσας ι ι και λογοτεχνίας. Κι αυτό, γιατί ο Καρκαβίτσας, αν και αναθρεμμένος μέσα στο κλίμα του λογιωτατισμού της καθαρεύουσας, όπως είχε διαμορφωθεί στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αι.,2 κατάφερε να ξεπεράσει, πολύ νωρίς, τις δυσκο­ λίες που έθετε η σχολική παιδεία και να εκφρα­ στεί πρώτος με τη δημοτική γλώσσα στον πεζό λόγο με πυκνή, πλούσια και ζωντανή διατύπωση, σε μια χρονική στιγμή, μάλιστα, που η δημοτική μόνο στην ποίηση, ακολουθώντας τα πρότυπα και διδάγματα του Σολωμού και του Βαλαωρίτη, το είχε καταφέρει. Πέραν, ωστόσο, από τη γενική αυτή εισαγωγι­ κή παρατήρηση και διαπίστωση, αξίζει και πρέ­ πει να εξετάσει κανείς την εξελικτική πορεία του Καρκαβίτσα στο θέμα της χρήσης της δημοτικής γλώσσας, όπως παρουσιάζεται μέσα στο έργο του. Ο Καρκαβίτσας αρχίζει τη λογοτεχνική του πορεία σε μια πολύ κρίσιμη στιγμή. Το πρώτο του διήγημα «Η Ασήμω» (1884) είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα, διακρίνεται όμως για την έ­ ντονη παρουσία τύπων της δημοτικής, όσον αφο­ ρά στη φωνολογία, μορφολογία και σύνταξη, γε­ γονός που κάνει το μελετητή να θεωρήσ» ότι ο Καρκαβίτσας στρέφεται προς τη δημοτική. Τα επόμενα διηγήματα της πρώτης περιόδου είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα, όπου, όμως, δεν λείπουν οι τύποι της δημοτικής. Έχει τονιστεί ότι ο Καρκαβίτσας στρέφεται α­ ποφασιστικά προς τη δημοτική, μετά τη δημο­ σίευση, το 1988, του έργου του Ψυχάρη «Το ταξί­ δι μου».3 Χαρακτηριστική μάλιστα είναι η συ­ νέντευξη του Καρκαβίτσα στην εφημερίδα «Το

Άστυ», το 1892, όπου εμφανίζονται οι θέσεις του, όσον αφορά στο γλωσσικό ζήτημα. Καταδι­ κάζει την προσκόλληση στη λόγια γλώσσα, στην οποία ο ίδιος μέχρι τότε είχε γράψει τα διηγήματά του: «είναι γλώσσα μπαλσαμωμένη, γλώσσα πού κάμποσοι έξυπνοι, άντί νά τη άφήσουν μέσα στή σεβαστή θήκη της, τήν έσήκωσαν, τής έδω­ σαν όλίγη ζωή καί μέ τά δεκανίκια στά χέρια, μέ τίς Αράχνες καί τή σκόνη τών αιώνων, τήν έβα­ λαν μπροστά γιά νά πάγη κούτσα-κούτσα στήνέποχή τοϋ Λουκιανού καί τού Ξενοφώντα».4 Ωστόσο, αν και καταδικάζει ο Καρκαβίτσας την προσκόλληση στη λόγια γλώσσα και την προγονοπληξία και τάσσεται με το μέρος της δη­ μοτικής, στην οποία, αργότερα, θα συνθέσει τα έργα της β' περιόδου, όσο κι αν υποστηρίχτηκε ότι ο Ψυχάρης με το «Το ταξίδι μου» έπαιξε απο­ φασιστικό ρόλο, όμως, μαζί με άλλους της γε­ νιάς του 1880, τηρεί μια στάση μετριοπαθέστερη και επιχειρεί να κατακτήσει τα νεοελληνικά γράμματα με μια προσπάθεια που ξεκινά από διαφορετική αφετηρία εκείνης του Ψυχάρη.5 Γι’ αυτόν, άλλωστε, εκφράστηκε με τρόπο που δεί­ χνει, πως ποτέ δεν αποδέχτηκε τον τρόπο γρα­ φής του.6 Ό ,τι έμελλε αργότερα να διαμορφωθεί

62 αφιέρωμα-----------------------------σε Νεοελληνική Κοινή, με το δυναμικό χαρακτή­ ρα που εξακολουθεί πάντοτε να έχει, αντιλαμβα­ νόταν ο Καρκαβίτσας ότι δεν μπορούσε να είναι η ψυχαρική πρόταση και στο σημείο αυτό αποδεικνύεται αληθινά προφητικός για τη μελλοντι­ κή εξέλιξη της γλώσσας και τη μορφή που εκείνη θα έπαιρνε, όταν αυτός, πολύ ενωρίτερα από τον Μ. Τριανταφυλλίδη,7 κατανοούσε ότι δεν ήταν δυνατόν να αγνοηθεί ο διαχρονικός θησαυρός της ελληνικής και να θυσιαστεί στο ψυχαρικό σχήμα. Ο Καρκαβίτσας, σε μια του συνέντευξη στην εφημερίδα «Το Άστυ», είναι χαρακτηριστι­ κός ως προς τις θέσεις του πάνω στο γλωσσικό ζήτημα:8 «Νομίζω δτι μία είναι ή γλώσσα καί κακώς τή χωρίζουν... Ή δημώδης είναι γλώσσα λαμπρά, άλλά είναι ατελής διά τήν έποχήν μας. Αύτοί πού έγραψαν, δπως έγραψαν διά τόν Κρυστάλλην..., δέν έχουν δίκαιον. Πιστώς αύτήντήν γλώσσαν δέν ήμποροϋμεν νά τήν μεταχειρισθώμεν σήμερα». Πιστεύει ότι πρέπει να επικρατήσει ένα «κράμα»: «Κράμα, διότι καί ή καθαρεύουσα έχει κάμει τήν έπίδρασίν της. διότι δέν θά άποτεινώμεθαν μόνον πρός τσοπαναραίους καί γαλα­ τάδες... Λοιπόν άπό τήν δημοτικήν θά μεταχειρισθώμεν τάς λέξεις, δσας έννοΰν δλοι, καί τού σα­ λονιού καί τού βουνού οί άνθρωποι. Θ’ άναπληρώνομεν δέ αύτήν άπό τάς λέξεις τής καθαρευούσης, αί όποΐαι θά ύπάρχουν είς τήν δημοτικήν. Έγώ πού είμαι τέλειος χωριάτης πολλάς λέξεις άπό τού Κρυστάλλη καί τού Βαλαωρίτου δέν τάς έννοώ, πόσον μάλλον ένας άλλος, πού δέν έβγήκεν έξω άπό τάς ’Αθήνας».9 Εξετάζοντας κανείς τη γλώσσα του Καρκαβίτσα όπως εμφανίζεται στις δύο περιόδους του έρ­ γου του, σ’ εκείνην της καθαρεύουσας και σ’ αυ­ τήν της δημοτικής, παρατηρούμε ότι και στις δύο εμφανίζεται έντονο το στοιχείο μιας τάσης συμ­ βιβασμού ανάμεσα στις δυο ακραίες θέσεις. Έ ­ τσι, από το πρώτο ήδη διήγημά του «Η Ασήμω» (όπου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, επιχειρεί ο Καρκαβίτσας μια αποδέσμευση από την καθα­ ρεύουσα), μέχρι και τα τελευταία του έργα, η πο­ ρεία που διαγράφει, χαρακτηρίζεται, αφενός από την προσπάθειά του να απαλλαγεί από τα δεσμά μιας γλώσσας που επέβαλλε μια αρχαΐζουσα σχολική παιδεία και αφετέρου από την αναζήτη­ ση ενός τύπου δημοτικής απαλλαγμένης από τις ακρότητες του Ψυχάρη, στο σώμα όμως της ο­ ποίας θα διατηρούνταν φωνολογικά, μορφολογικά, δομικά, καθώς - και προπάντων - λεξιλο­ γικά στοιχεία της λόγιας γλώσσας, κατά τον τρόπο που διατυπώνει το αίτημά του στη συνέ­ ντευξη προς «Το Άστυ», όπως αναφέρθηκε πα­ ραπάνω. Χαρακτηριστικό επίσης στην αναζήτηση αυτή του Καρκαβίτσα είναι η χρήση του διαλεκτικού στοιχείου στο λεξιλόγιο, που πραγματώνεται με την εισαγωγή στο κειμενικό σύνολο του έργου

παροιμιακών εκφράσεων και διαλογικών μερών που εμφανίζονται περιορισμένα στα πρώτα διη­ γήματα, εκτεταμένα στα κατόπιν. Εδώ πρέπει να επισημανθεί πως ο Καρκαβίτσας, με τον τρόπο αυτό, γίνεται ο κατεξοχήν εκφραστής του κηρύγ­ ματος του Ν. Πολίτη για την ανάγκη συγγραφής ελληνικού διηγήματος και γενικότερα τη δη­ μιουργία τέχνης ελληνικής και εθνικής10 χωρίς να έχει ενταχθεί από την αρχή στον κύκλο του Πολίτη και του περιοδικού «Εστία», κομίζοντας, όμως, μέσα του τα βιώματα από τη ζωή της ε­ παρχίας, «έμπλεως» από το θησαυρό του λαϊκού πολιτισμού και της λαϊκής γλώσσας, θησαυρό τον οποίο θα επαυξήσει αργότερα κατά τις επι­ σκέψεις του στα χωριά της Ρούμελης, της Θεσ­ σαλίας και του Μόριά.11 Βέβαια ο Καρκαβίτσας δεν κάνει λαογραφία, οι επισκέψεις του, όμως, στην ελληνική ύπαιθρο, τον βοηθούν να γνωρίσει ευρύτερα και βαθύτερα τον ελληνικό χώρο, σ’ έ­ να λειτουργικό σύνολο ηθών, εθίμων, ψυχοσύνθε­ σης και γλώσσας, γεγονός το οποίο, συνδυασμέ­ νο προς τα δικά του βιώματα, τον καθιστά ικανό να δει το διαχρονικό μέσα στο συγχρονικό - κά­ τι που ως γενικότερη τάση είναι η «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» της εποχής του. «Από τα Κράβα­ ρα» γράφει η Ν. Σιδερίδου-Θωμοπούλου, «ξεπήδησε ο Ζητιάνος αλλά και ο προσγειωμένος πνευματικός άνθρωπος».12 Το ταξίδι του στα Κράβαρα και «Το ταξίδι μου» του Ψυχάρη συμπίπτουν χρονικά και μπο­ ρεί να υποθέσει κανείς μιαν ενίσχυση των πεποιθήσεών του, σχετικά με το γλωσσικό, πράγμα που δεν σημαίνει και αποδοχή των απόψεων του Ψυχάρη, για τον οποίο άλλωστε ο Καρκαβίτσας εκφράστηκε αρνητικά, όσον αφορά στον τύπο της γλώσσας του.13 Ένα απόσπασμα από το η­ μερολόγιο της επίσκεψής του στα Κράβαρα φαί­ νεται αποκαλυπτικό για τη γενικότερη επίδραση που άσκησε στον Καρκαβίτσα η επικοινωνία με τον κόσμο της υπαίθρου: «Συγκίνησις κατέλαβε τήν ψυχήν μου είς τήν θέαν τών βουνών έκείνων... έπάτησα τάς άκρας των, ήκολούθησα τάς στενωπούς των, διεσκέλισα τούς χειμάρρους των, είσήλθον καί άνεπαύθην κεκοπιακώς καί κάθιδρως έντός τών σπηλαίων του, διενυκτέρευσα έπί τών κορυφών του, σκέπην έχων τόν ένα­ στρον ούρανόν, συντρόφους τούς ρωμαλαίους κατοίκους των καί τροφήν διανοητικήν άνδροπρεπεϊς διηγήσεις...».13 Αυτές οι «ανδροπρεπείς διηγήσεις» συνθέτουν στα μάτια του Καρκαβίτσα την ενότητα του ελ­ ληνικού κόσμου: Ιστορία, αφηγήσεις, θρύλοι, τραγούδια, ονόματα ανθρώπων και τόπων, είναι το «δυνάμει» υλικό, το οποίο θα μεταστοιχειώσει αργότερα ο συγγραφέας σε «ενεργεία» γλωσσικό-λογοτεχνικό μνημείο τέχνης. Μέσα στον περιορισμένο χώρο που επιτρέπε­ ται για την έκταση ενός άρθρου, παρατίθενται

αφιέρωμα 63 δειγματικά κάποια χαρακτηριστικά της γλώσ­ σας του Καρκαβίτσα, τα οποία αφορούν στη φω­ νολογία, μορφολογία, σύνταξη και στο λεξιλόγιο του έργου του, με μεγαλύτερο βάρος στα έργα της πρώτης περιόδου, κατά την οποία κάνει χρή­ ση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, περισσότερο της καθαρεύουσας με τις σταδιακές παραχωρή­ σεις στη δημοτική.14 Φωνολογικό Παρατηρείται ότι, όσον αφορά στα συμφωνι­ κά συμπλέγματα γίνεται χρήση τύπων σχηματι­ σμένων σύμφωνα προς τη φωνολογία της καθα­ ρεύουσας, παράλληλα, όμως, και πολύ νωρίς, εμφανίζονται τύποι της δημοτικής, καθώς και σχηματισμοί συμφωνικών συμπλεγμάτων της λαϊκής γλώσσας σε τύπους που μορφολογικά εμ­ φανίζονται στην καθαρεύουσα. Έ τσι έχουμε: τρομακτική I 34, είχον μαζευθή I 35, φράκτες I 36, έξέσχιζαν 1 36, έκτύπησε I 36, άνεκάλυπταν I 36, διετάχθη I 36, έμπερδεύθη I 37, είχαν άνιχνεύσει I 38, έπρόσθεσεν I 39, έπετάχθη I 39, ήξευραν I 40, ξέσχιζαν 1 41, έπιπτον I 42, έτοιμάσθη 1 43, έκλονίσθη 1 47, κοντόχονδρος 1154, έκτισεν 1 155, περιμαζευμένα 1 157, έσκαπτε 1 158, έκαμνεν I I I 1063, σκανδαλιάρα I I I 1070, έθαυμάσθηκε I I I 1154, αλλά παράλληλα και: φυλαχτό I 41, εύκή 1 42, φυλαχτά (έπίρρ.)-143, παραξενεύ­ τηκαν 1 43, καθρεφτιζόταν I 44, νά έμπουν I 44, πιστάγκωνα I 46, ξεσκισμένα I 46, έκυρίεψεν I 151, δχτος I I I 1151, μπενοβράκια 1 154, αλλά α­ κόμη και: άγανάχτησις I I I 1127 και 1150.

Μορφολογία Το άρθρο Δίπλα στα άρθρα αΐ και τάς της καθαρεύου­ σας, ο Καρκαβίτσας κάνει χρήση των δημοτικών τύπων οί καί τίς, σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα στην ίδια σελίδα του κειμένου. Χαρακτηριστικό, μάλιστα, είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις συνο­ δεύονται από αντωνυμία (αδύνατο τύπο της κτη­ τικής), η οποία ακολουθεί τη λόγια μορφή: (των). Εδώ παρατίθενται μερικά παραδείγματα, όπως: οί καταστροφές I 42 (αλλά: αί άτιμώσεις I 42), τάς θύρας των I 42, τίς φωλιές των I 42, εις τίς φλέβες των I 47, μέσα εις τίς παλάμες I 47, τίς στάμνες I I I 1069. Το Ό νομ α 15 Ουσιαστικά Τα ουσιαστικά εμφανίζονται, στην πρώτη πε­ ρίοδο του έργου του Καρκαβίτσα σύμφωνα προς το κλιτικό σύστημα της καθαρεύουσας, όπως: τάς έργασίας 1 34, τήν πίστην 138, βοήθειαν 1 38, άπόστασιν 1 38, κακοκαιρία 1 41, αί άτιμώσεις I 42, τήν ύποχρέωσιν I 42, προστάται 1 42, (αλλά: φράκτες I 36), τήν έπίβλεψιν I 43, τούς πολεμιστάς 1 44, μερικοί σφαΐραι 1 44, κωδώνων 1 154, εικονισμάτων 1 1555, σιαγών 1 155, κρεοπώλαι I 155, χαρτίον 1 156, όψεις 1 157, παράστασιν 1 157, κόμην I 157, εΰρυνσιν 1 158, άκροαταί I I I 1063, μαχαιριού I I I 1064, άλωνίου I I I 1070, τής γειτο­ νίας I I I 1071, ύπερηφανείας I I I 1074. Μια κατη­ γορία λέξεων, ενώ ανήκει στο λαϊκό στρώμα, έ­ χει ενταχθεί στο κλιτικό σύστημα της καθαρεύ-

Ο Αντρέας Καρκαβίτσας για τη Μακεδονία 2-ιτο «Έκτακτον Μακεδονικόν φύλλον του "Σκριπ” (30-8-1903) υπέρ των θυμάτων των Βουλγάρων» με τον τίτλο «Αι σκέψεις, τα αισθήματα, αι γνώμαι των Ελλήνων δια την Μακεδονίαν» εκτός από τον Α. Καρκαβί­ τσα απάντησαν ο Κ. Παλαμάς, ο Άδωνις Κύρου, ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ.ά. Οι απαντήσεις αυτές παρουσίαζαν πολύ εν­ διαφέρον και μάλιστα για τις μέρες μας, που το θέμα βρίσκεται πάλι στην επικαιρότητα. Επειδή παρά την έρευνά μου δεν κατόρθωσα να βρω το σχετικό φύλλο σε κατάσταση που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί, περιορίζομαι στην παράθεση της γνώμης μόνο του Α. Καρκαβίτσα: «Δεν με κεντά η φιλανθρωπία* πόθος με­ γάλης Πατρίδας με τραβά, Πολίτης μεγά­ λης Πατρίδας, είσαι και φαίνεσαι- μικρής, ί­

σκιο σου έχεις την καταφρόνια και το ανάμπαιγμα. Για τούτο τη θέλω - μα φτάνει μό­ νον το θέλω; - τη Μακεδονία και την θέλω για την Ελλάδα. Ό χ ι τόσο γιατί μ’ εκείνη θ’ αξίνουν τα σύνορά της. Ό σο γιατί μπορεί ποιος ξέρει; - από κει να μας έρθει για δεύ­ τερη φορά το θαύμα. Ένας άνθρωπος να κατεβεί από κει, ν’ αρπάξει την Ελληνική φυλή, τη μοιρασμένη και μικρολόγα όπως άλλοτε, να της βάλει βαρύ χαλινάρι και, βουκέφαλος εκείνη καβαλλάρης αυτός, να την ρίξει πάλι σε θριάμβους και τρόπαια. Εκτός αν, όπως φαίνεται, ο άνθρωπος αυ­ τός κατέβει από πάνω, από παραπάνω. Και τότε αλλοίμονο. Δεν θα ρίξει αυτή σε θριάμ­ βους και τρόπαια, μα θα κάμει την ίδια τρό­ παιό του ζηλευτό και αξιοθρήνητο». Νίκη I. Σιδερίδου

64 αφιέρωμα-----------------------------ουσας, όπως: μαγαζεϊα I 155, καβαλλάρους III 1064, μεϊτανίου III 1064, κρασιού III 1065, ενώ άλλες έχουν ενσωματωθεί αναλλοίωτες στο κεί­ μενο της καθαρεύουσας, όπως: χαρές I 36, εύμορφιάς I 36, έλαφίνα I 37, χαμόκλαδα 1 37, τό χέρι 138, γρηά 1 38, θυγατέρα 138, κρυψώνα 138, μαχαιράκι 138, κεφάλι 1 38, δρόμο 1 38, καπετάνο 141, παληκάρια 141, ρείκια 1 41, κουβεντούλα I 41, φυλαχτό I 41, εύκή 1 42, γρατζουνιάν I 42, οί καταστροφές 142, τις φωλιές 142, τήν φουστανέλλα I 46, τίς φλέβες I 47, ξύλινη σούβλα I 47, τίς παλάμες I 47, μπενοβράκια I 154, κοντόχο­ ντρος I 154, συκώτι I 154, καλολογίσματα III .1064, σκουφάκι I I I 1065, κοιλιάν I I I 1065, κρασο­ κανάτα I 1065, λεβεντιάς III 1066, μπούφον III 1067, μάτια I I I 1067, τίς στάμνες I I I 1069, γαϊδου­ ράκι I I I 1069, πηγαδιού I I I 1070, σκανδαλιάρας \ΐα 1070, κοντούλας I I I 1070, τά λαδικά I I I 1071, τό σπίτι I I I 1071, ποτάμι I I I 1071, σιγανοπαπαδιά I I I 1072, ψυχοβγάλτρα I I I 1077. Επίθετα Στα επίθετα παρατηρείται η χρήση παραγωγι­ κών καταλήξεων από τη λόγια γλώσσα, κυρίως στο έργο της πρώτης περιόδου, όπως στα παρα­ δείγματα: -ος, -η, -ο(ν) και -ος, -ον: τρομακτική 1 34, φοβε­ ρά 1 34, εύμετάβολος 1 112, έξαλλος 1 112, άχόρταστος I 112, άνύπανδρον I 113, ύπομαύρους I 113, καθημερινής 1 113, έλαφρούς 1 113, σιγηλός 1 114, κατακόκκινον 1 114, άναπόσπαστος 1 115, έλκυστικούς 1 121, όργίλον 1 156, ήμικλείστους I 207, καλόβουλος I I I 1265, σιγαλό I I I 1071, μεσό­ κοπων III 1071. -ώδης, -ες: μανιώδεις 138, ρεμβώδες 1 114, μαρα­ σμώδη 1 114, θαμνώδεις 1 114, αιματώδεις 1 121, χιονώδεις 1 154. -ής, -ές: και -ης, -ες: έπιμήκη 1 113, κατηφεΐς I 157, σκιαυγοΰς 1 157, περιπαθής I 118, παντοει­ δών 1 210, πρασινοβαφές I 210. -οΰς, -ά, -οΰν: άργυράν 1 157. -ους, -ουν: ποικιλόχρους I 115, ποικιλόχροα I 209, πολυχρόων 1 210. Αντωνυμία Στο έργο της πρώτης περιόδου παρατηρείται χρήση αντωνυμιακών τύπων, παράλληλα, όμως, και τύποι της δημοτικής, οι οποίοι παραμερίζουν τους πρώτους στα έργα της β' περιόδου. Έτσι έχουμε: Την προσωπική και κτητική αντωνυμία στον α­ δύνατο τύπο του γ' προσώπου να παρουσιάζεται άλλοτε στη λόγια μορφή και άλλοτε στη δημοτι­ κή: των, όπως π.χ.: άπ έναντι τους I 35, σκεύη των 1 35, δρόμον τους 1 39, κεφάλι τους 1 39, θύρας των 142, ζωής των 142, ποδιάς των 1 155, ένδυμασίας των 1 155.

Ρήμα16 Σχετικά με τον τύπο του ρήματος στο έργο του Καρκαβίτσα, έχει να παρατηρήσει κανείς ότι ι­ σχύει το ίδιο ό,τι και στο όνομα. Νωρίς δηλαδή, εμφανίζονται τύποι της δημοτικής μέσα στο κεί­ μενο της καθαρεύουσας. Στα έργα της β' περιό­ δου οι τύποι της δημοτικής καθιερώνονται. Πα­ ρουσιάζονται εδώ μερικά παραδείγματα σχετικά με το σχηματισμό των χρόνων. Τύποι του Παρατατικού έσπευδον 1 35, έπιπτον 1 42, παρέδιδον 1 42, έλήστευον 1 43, έσκαπτε 1 158, έκαμνεν I I I 1063, είχ ο ν ί 154, αλλά και: άναβαν 135, έμάθαιναν 135, έξέσχιζαν I 36, (αλλά: ξέσχιζαν I 41), άνεκάλυπταν 136, έφανέρωναν 136, άκουε 136, έλάφρωνε 136, έρριχναν 137, έχαμήλωνε 137, έψήλωνε 137, άγγιζε I 37 (αλλά: έγγιζε I I I 1173), έπλησίαζαν I 38, ήξευραν I 40, έχόρευαν I 40, έμοιαζεν έδούλευαν I 45, άφιναν I 45, έφερναν I 44, άρχιζαν I 44. Τα συνηρημένα παρουσιάζονται κατά τον τύ­ πο της λόγιας γλώσσας, όπως: έκελάδουν 139, έπυρπόλουν 1 43, έτόλμων 1 156, έξηκολούθει 138, αλλά και στον τύπο της δημοτικής, όπως: άπαντοΰσαν I 38, πηδούσαν I 40. Οί μέσοι τύποι εμφανίζονται ώς: ήγωνίζετο 1 36, έκρύβοντο 136, ήκούοντο 138, ήναγκάζοντο 139, έφαίνοντο 1 44, έξήρχοντο 1 154, κατηυθύνοντο I 155, ήρχοντο I 156, ειργάζετο I 158, είτε κατά τους τύπους της δημοτικής: έστεκόταν 1 37, κα­ θρεφτιζόταν I 44. Τύποι του Αορίστου Κατά παρόμοιο .τρόπο, ο Αόριστος σχηματίζε­ ται, στα μεν έργα της πρώτης περιόδου κατά τον τύπο της λόγιας γλώσσας, στα δε της δεύτερης, κατά τον τύπο της δημοτικής. Η παρουσία όμως δημοτικών τύπω'· στην πρώτη περίοδο είναι συ­ χνή. Έτσι έχουμε: εϊδ ονί 37, εύ ρ ε ί 37, προκατέλαβον 1 158, έφαγον I I I 1064, ήρχισαν 1 39, έκρυψεν 1 39, μετενόησε 1 43, έπλησίασεν 1 46, ώρμησαν 1 47, προσέτρεξεν 1 155, έκτισεν 1 155, έστέναξεν 1 157, παρήτησε I I I 1065, άλλά καί: πέρασε 1 36, έξάπλωσε 1 37, άπλωσε 1 38, έκοίταξε I 38, έπισωπλάτησε 1 39, έπιασεν 1 39, πήραν 1 39, έρριξε 1 41, άρχισε 1 41, έξέσπασε 141, άντιλάλησε 141, έζήλεψε 141, έρώτησε 143, έλιάνισε 145, κα­ τάλαβε 1 46, έσπαρτάρησαν 1 47, άναψαν 1 47, έπροχώρησε 1 47. Κατά το σχηματισμό των παθη­ τικών τύπων, παρατηρούνται περιπτώσεις, ό­ πως: διετάχθη I 36, έμπερδεύθη I 37, έχύθη I 39, έτοιμάσθη 1 43, έτεντώθη I 47, έσκορπίσθησαν I 47, έχώθησαν 1 47, με λόγιο τύπο, παρά το γεγο­ νός ότι το ρήμα προέρχεται από το λεξιλόγιο της δημοτικής. Παράλληλα, όμως, έχουμε και σχη­ ματισμό αορίστων κατά το δημοτικό τύπο, ό­ πως: πετάχτηκε 141, θυμήθηκε 1 45ως και παρα­ ξενεύτηκαν 1 43, εύρέθηκαν 145, όπου εμφάνιζε-

------------------------------ αφιέρωμα 65 155, άνοίγοντας III 1171, ψαχουλεύοντας III 1171, καθίζοντας I I I 171, στηρίζοντας III 1171. -θείς, -θεΐσα, -θέν: βοηθηθέντες I I I 1103. -όμενος, -η, -ον: χωνόμενα 138, συρόμενα 138, όνειρευόμενος I I I 1103. -ούμενος, -η, -ον: σταυροκοπούμενοι 1 154, διασταυρουμένας I I I 1103. -μένος, -η, -ον: άπελπισμένη I 36, ξεσκισμένα I 46, ένδυμένοι 1 154, σκεπασμένος 1 156, περιμαζευμένα 1 157, χολιασμένος I I I 1077, σταματισμένο I I I 1171, κακαριασμένος I I I 1171, φουσκαλια­ σμένο I I I 1171, άναθεματισμένε III 72.

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (1892)

ται μεικτός τύπος, με κατάληξη της δημοτικής, αλλά παράλληλα, διατήρηση της αύξησης της λόγιας γλώσσας. Τύποι του Παρακειμένου Ο Παρακείμενος σχηματίζεται περιφραστικός με το ρ. έχω + απρμφ. ή έχω + μτχ. Μεταξύ των δύο περιόδων του έργου του Καρκαβίτσα παρου­ σιάζεται διαφορά ως προς τη χρήση του τύπου του ρ. έχω και είμαι (ειχον-ειχαν, ήτο-ήταν), χρή­ ση η οποία εμφανίζεται μεικτή από την πρώτη α­ κόμα περίοδο, καθώς και από τον απαρεμφατικό ή μετοχικό τύπο, όσον αφορά στην επιλογή του από το λόγιο ή το λαϊκό λεξιλόγιο, όπως φαίνεται στα παραδείγματα: ειχον μαζευθή 135, είχαν άνιχνεύσει 1 38, είχε άρρεβωνιάσει I 42, είχε κου­ τσουρέψει 1 44, είχαν τρυπώσει 1 44, είχε στεφανωθή I 42, ήταν γραμμένο I 36. Τύποι της Μετοχής17 Η Μετοχή παρουσιάζεται και κατά τον λόγιο και κατά τον δημοτικό τύπο, ήδη από την πρώτη πε­ ρίοδο του έργου του Καρκαβίτσα, με υπεροχή των λόγιων τύπων στην πρώτη. Έτσι έχουμε τύ­ πους σε: -ων, -ουσα, -ον (-ών, οϋσα, οΰν): τόν πλησιάζοντα I 35, έρωτώντες 1 36, άλαλάζοντες I 37, έρπουσα 1 37, νεωτερίζοντες 1 154, κατακεραυνών I 156, σπαρταρίζον III 1067, έξοφλοϋντες III 1103, άνοίγοντες I I I 1103, χαρτοπαικτούντων III 1103. -σας,, -σασα, -σαν: περάσαντες I 155, συλλέξαντες I I I 1103. -όντας, -ώντας: έλπίζοντας 1 36, βηματίζοντας I

Ρ ^ α παραδείγματα που παρουσιάστηκαν εδώ αφορούν περισσότερο στο έργο της πρώτης περιόδου γραμμένο σε καθαρεύουσα ή σε μια μεικτή γλώσσα. Το μεταγενέστερο έργο του χαρακτηρίζεται από μια ολοκληρωτική στροφή προς μια δημοτική γεμάτη ζωντάνια ι ι και από μια γενικότερη συμμόρφωση, στο φωνολογικό, το μορφολογικό και το συντακτικό, προς τον τύπο της λαϊκής γλώσσας. Στο συντα­ κτικό ιδιαιτέρως παρατηρείται μια αλλαγή ου­ σιαστική. Η σύνδεση των προτάσεων γίνεται πα­ ρατακτικά, σε αντίθεση προς τα λογιότερης μορ­ φής κείμενα της α' περιόδου, όπου κυριαρχεί η υ­ ποτακτική σύνδεση των προτάσεων.18 Παραθέ­ τουμε εδώ τρία παραδείγματα: «Οι βρύσες χύνουσαι κατά συνοικίας άφθονον καί ύγιεινόν νερόν, έστέρησαν αύτό καί τοΰ τί­ τλου, τόν όποιον εύγνωμόνως τοΰ άπέδιδον οί κάτοικοι, ό δ ’ έπαρχιακός δρόμος, διελθών άπό πλησίον, έγύμνωσεν αύτό τοΰ μυστηρίου, έφυγάδευσε τόν προστάτην θεόν του καί τό έξέθεσεν εις τάς κακοβούλους διαθέσεις των διαβατών». (Η Λυγερή, III 1068) « Ή κυρα-Γερασιμίνα βρέθηκε στενοχωρημέ­ νη. ’Αλήθεια τί είχε νά τούς είπή; Ό άντεροβγάλτης έπιάστηκε, δέν τόν έφοβόταν πιά. Ό μπακάλης ήταν έκεΐ μέ τό έμπορικό του τίγκα. Γιατί νά βιαστή; Άπόφευγε όσο ήμποροΰσε τά μάτια της κόρης της». (Τζάκ, I 301) «Τόν λοιπόν τού ναΐσκου χώρον κατέϊχον οί χωρικοί μέ καρδίαν πάλλουσαν ύπό συγκινήσεως, εις δέ τόν γυναικωνίτην έστοιβάζοντο αΐ χωρικαί, προσκολλώσαι εις τό δικτυωτόν σπινθηροβολοΰντας ύπό χαράς Οφθαλμούς. Ή φιλοπατρία τών πτωχών χωρικών είχε τοσοϋτον ύψωθή κατά τήν ώραν έκείνην, ώστε έάν τά αισθήματα άνεφλέγοντο, όπως ή πυρΐτις, ό ναΐσκος τής άγιας Παρασκευής μετά τοΰ Σαμουήλ». (Τό παιδί τοΰ χωριού, II 408)

66 αφιέρωμα----------------------------Πέραν όμως από τη δομή και τη σύνδεση των προτάσεων, χαρακτηριστικό στοιχείο της γλώσ­ σας του Καρκαβίτσα είναι το λεξιλόγιο με τύπους της λαϊκής γλώσσας, οι οποίοι παρεμβάλλονται ακόμη και σε κείμενά του γραμμένα στην καθα­ ρεύουσα, είτε ως μεμονωμένη λέξη, είτε ως διά­ λογος προσώπων, είτε, τέλος, ως κειμενικό σύ­ νολο στα έργα τα γραμμένα στη δημοτική, όπως στο παρακάτω απόσπασμα: «Μά ό Χάρος άσπλαχνος τής άρπαξε γιά μιας καί άντρα καί παιδί. 'Έρμη τώρα κλαίει καί μύρεται. Κλαίει τά περασμένα καί μυρολογέϊ τά μέλλοντα. Τόν άντρα τό γλυκό, τόν καλό­ γνωμο - στύλο τοΰ σπιτιού και δική της σκέ­ πη. Παιδί τό παιγνιδιάρικο, τό δροσογέννητο - πρωτόλουβο καρπό καί ρίζα της. Δ έν ξέρει τί νά είπή, δέν έχει τί νά κάμη. Σφάζει ό πόνος καί πνίγει ό θυμός. Θέλει μαχαίρια δίκοπα, βόλια φαρμακερά, νά ρίξη νά σκοτώση τόν ά­ γριο κουρσάρο, πού έγδυσε τό σπίτι της, πού ρήμαξε τήν ψυχή της... Μόνο ή κατάρα τής έ­ μεινε - των αδυνάτων όπλο - καί κείνη τινά­ ζει καταπάνω του πύρινη σάν άστραπόβολο». (Θεός άθάνατος, II 283) Η σύνδεση του γλωσσικού σημείου προς το α­ ντικείμενο αναφοράς γίνεται στον Καρκαβίτσα χαρακτηριστικό στοιχείο ύφους. Δεν είναι μόνον ο εμπλουτισμός της γλώσσας με τις ζωντανές λέ­ ξεις. Ταυτόχρονα είναι και η σύνδεσή της με τα ζωντανά στοιχεία της λαϊκής παράδοσης· γλώσ­ σα δημοτική και πολιτισμός λαϊκός συνδέονται σ’ ένα αδιάσπαστο αρμονικό σύνολο. Αυτό ακρι­ βώς που έθετε ως κύριο αίτημα το κήρυγμα του Ν. Πολίτη που, όμως, τόσο μακριά βρισκόταν α­ πό τις ψυχαρικές αναζητήσεις. Κοντά όμως σ’ αυτά δεν πρέπει κανείς ν’ α-*12345 Σημειώσεις 1. Απ. Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Ιστορία και κριτική, εκδ. Εστία, Αθήνα5 1980, σελ. 151. Βλ. και Ν. Σιδερίδου-Θωμοπούλου, Ο Αντρέας Καρκαβίτσας και η ε­ ποχή του, Αθήνα 1959, σελ. 230-232. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Ο Ζητιάνος του Καρκαβίτσα, Ειααγωγή-κείμενο γλωσσάριο, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα3 1985. Γ. Βαλέτα, Αντρέας Καρκαβίτσας, ο κορυφαίος πεζογράφος του δη­ μοτικισμού, Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1971, σελ. 104. 2. Ν. Σιδερίδου-Θωμοπούλου, ό.π., σελ. 230 κ.ε., Μ. Vitti, Ι­ δεολογική λειτουργία της ελληνικής λαογραφίας, εκδ. Κέ­ δρος, Αθήνα 1980, σελ. 39 και 87. 3. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 27, Επ. Γ. Μπαλούμης, Η λειτουργία του λαογραφικού στοιχείου στο έργο του Καρκαβίτσα, εκδ. Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, Αθήνα 1984, σελ. 42, αντίθετα: Ν. Σιδερίδου-Θωμοπούλου, ό.π., σελ. 232-233. 4. Α. Καρκαβίτσας, Απαντα, παρουσίαση Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Εισαγωγή-επιμέλεια Μ. Σιδερίδου, Αθήναι 1973, τ. IV, σελ. 2045. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 27-28. 5. Αλκ. Νέστορος-Κυριακίδου, Η θεωρία της ελληνικής λαο­ γραφίας, Κριτική ανάλυση, εκδ. Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1978, σελ. 82-83.

γνοήσει, προκειμένου για το έργο του Καρκαβί­ τσα, μιαν αναφορά στα ονόματα των ηρώων των έργων του, που είναι παρμένα μέσα από τη λαϊκή παράδοση: Ο Πέτρος Λυγιάς, η Χρυσαυγή, ο Κω­ σταντής, ο καπετάν Λάμπρος, η Ασήμω, οΓιάννος και η Μάρω, ο Βέργας, η Ρουμπίνα, η Μαλάμω, ο Ζάχος, η Καλομοίρα, η Σμάλτω, η Μπίλλιω, ο Νόσος, η Αννέτα, η Αυγή, ο Βασίλης της Ζωίτσας, το Ασημώ, ο Παντελέως ο Ταράνανας, ο Αποστόλης ο Βάραγκας ή Κοψοχείλης, ο Τριζώνης, η Αήμαινα της Μπαζερόνυφης, η Γερασιμίνα, η κυρα Θοδωριά, το Αεσποινιώ, ο γέρω Ξηνταράς, ονόματα βαφτιστικά, διαμορφωμένα στη λαϊκή γλώσσα ή παρωνύμια, συνοδευμένα με τη δροσιά, που εκείνη έχει, και τα οποία προδί­ δουν το γλωσσικό αισθητήριο του λαού, αλλά και διδάσκουν ταυτόχρονα τους ρυθμιστικούς κανό­ νες και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας. Αν σ’ αυτά προσθέσουμε το πλήθος των τοπωνυμίων που διαμορφώνουν «το τοπίο» των διηγημάτων του Καρκαβίτσα, όπως: το Αγριλόβουνο, τα Μπακογιαννέικα, το Φινοκάλι, η Δροσελή, τα Φέρσαλα, ο Εβυθός, ο Μισακός Μαχαλάς, ο Ά η Θανάσης, καθώς και τις αναφορές σε ονόματα δεμένα με θρύλους η Παναγιά η Καψοδεματούσα, η Παναγιά η Κλεφτρίνα και τόσα άλλα, τότε έχομε με το έργο του Καρκαβίτσα, ένα γλωσσικό μνημείο που δένει μέσα του, σ’ ένα σύνολο, γλώσσα και λαϊκό πολιτισμό, απ’ όπου δείχνεται ο δρόμος για τη σωστή πορεία και δίδεται η α­ πάντηση, προκειμένου για τη δημοτική - το με­ γάλο αίτημα του καιρού του - ότι η διαμόρφωσή της δεν επιτυγχάνεται με βίαιες εξωτερικές επεμ­ βάσεις, αλλά μόνο με την υποταγή στη γλώσσα του λαού και τη θητεία σ’ αυτήν και ύστερα την προσπάθεια για την κατάκτησή της και τη δη­ μιουργία μέσω αυτής. 6. Ό .π., σημ. 3 και Ν. Σιδερίδου-Θωμοπούλου, ό.π., σελ. 231. 7. Μ. Τριανταφυλλίδη, Quo-Usque tantem ή η νέα σχολική γλώσσα και ο Γ. Χατζιδάκις, Δελτίο Εκπαιδ. Ομίλου 7 (1917-19), Αθήνα 1919, σελ. 96 (= Άπαντα τ. Δ', σελ. 455-56). 8. Βλ. και Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 26. 9. Α. Καρκαβίτσα, Άπαντα, I, σελ. 2045 και Π.Δ. Μαστρο­ δημήτρης ό.π., σελ. 26. 10. Α. Νέστορος-Κυριακίδου, ό.π., σελ. 82-83, Μπαλούμη, ό.π., σελ. 42. 11. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 24, Άπαντα I, 98-99. 12. Ν. Σιδερίδου-Θωμοπούλου, ό.π., σελ. 133. 13. Α. Καρκαβίτσα, Άπαντα, III, σελ. 1621. 14. Βλ. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 72-77. Για το διαλε­ κτικό στοιχείο στους Νεοέλληνες λογοτέχνες γενικότερα, βλ. X. Χαραλαμπάκης, Νεοελληνικός λόγος, Μελέτες για τη γλώσσα τη λογοτεχνία και το ύφος, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1992, σελ. 162-187 και ειδ. για τον Καρκαβίτσα, σελ. 171. 15. Για τη μορφολογία του ονόματος στο «Ζητιάνο» βλ. και Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 72-73. 16. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, ό.π., σελ. 73-74. 17. Για τη Μετοχή στη Νεοελληνική βλ.: Θ. Νάκας, Γλωσσοφιλολογικά, Μελέτες για τη Λογοτεχνία και τη Γλώσσα, εκδ. Κάλβος, Αθήνα χ.χ., σελ. 136-174.

αφιέρωμα 61

Στ. Κιούσης - Γ.Ι. Σπανός

Η θέση του Ανδρέα Καρκαβίτσα

Το περίφημο Αναγνωστικό του Καρ­ καβίτσα

Α' Εισαγωγικά

επιλογή των κειμένων Νεοελληνικής Λογο­ τεχνίας προς διδασκαλία στους μαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης αποτελεί ουσιώ* δες θέμα έρευνας, γιατί συναρτάται με τις στάσεις των φορέων της εκπαιδευτικής πο­ λιτικής, κατά πρώτο λόγο, απέναντι στους ι ι λογοτέχνες1 και στα κείμενά τους· κατά κύριο λόγο όμως γιατί, τα επιλεγόμενα προς δι­ δασκαλία κείμενα συνιστούν σημαίνοντα δείκτη της ποιότητας και του προσανατολισμού και των πραγματώσεων της παιδευτικής διαδικασίας, ε­ πειδή ως στοιχείο της οργάνωσης του συγκεκρι­ μένου μαθήματος παραπέμπει στις κατευθύνσεις του Αναλυτικού προγράμματος, στα κριτήρια των Προκηρύξεων συγγραφής σχολικών εγχειρι­ δίων και στις αποφάσεις των σχετικών Κριτικών επιτροπών. Η επιλογή των κειμένων ως κεντρικό στοιχείο του μαθήματος των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση απηχεί τους σκοπούς και τους στό­ χους του μαθήματος, προβάλλει την κρατούσα εκάστοτε αντίληψη για τους όρους της καταλλη­

λότητας των κειμένων, αποκαλύπτει τον πραγ­ ματικό χαρακτήρα των παιδαγωγικών και ψυχο­ λογικών κριτηρίων2 καθώς και των θέσεων για τη γλωσσική παιδεία. Η διερεύνηση επομένως του θέματος αυτού επιτρέπει να συναχθούν συμ­ περάσματα παιδαγωγικού, ψυχολογικού, κοινω­ νικού, γλωσσικού και αισθητικού χαρακτήρα για την εκπαιδευτική διαδικασία και να αναφανεί τό­ σο η δημοτικότητα των συγγραφέων όσο και η στάση της επίσημης πολιτικής απέναντι στα εν­ διαφέροντα, τις δυνατότητες και την ηλικία των μαθητών.3 Επιδιώκοντας να αξιοποιήσουμε την παραπά­ νω προβληματική με σημείο αναφοράς τη θέση του Ανδρέα Καρκαβίτσα στη Μέση Εκπαίδευση διερευνήσαμε τα Νεοελληνικά Αναγνώσματα που διδάχθηκαν στις έξι τάξεις του Γυμνασίου μας από το 1938 και μετά, όταν είχε παρέλθει μία 20ετία σχεδόν από το θάνατο του συγγραφέα. Έ ­ τσι αντλήσαμε τις πληροφορίες μας από τα Νεο­ ελληνικά Αναγνώσματα τριών περιόδων: α) της περιόδου 1938-1955, β) της περιόδου 1955-1974 και γ) της περιόδου 1976-1992 μελετώντας και συγκρίνοντας τα κείμενα όλων των τάξεων και των τριών περιόδων.

68 αφιέρωμα Β' Παρουσίαση και ανάλυση των ευρημάτων

Ό πω ς φανερώνει ο πίνακας που ακολουθεί,

έξι τάξεων αυτής της περιόδου με σημείο αναφο­ ράς τα πεζογραφήματα είναι 8/147 κείμενα και 40/910 σελίδες των αναγνωσμάτων των τεσσά­ ρων αυτών τάξεων. Στη δεύτερη περίοδο η παρουσία κειμένων του Ανδρέα Καρκαβίτσα εμφανίζεται ενισχυμένη σε

ΠΙΝΑΚΑΣ Α'

Περίοδος

Τάξη Α'

Τάξη Β'

Τάξη Γ'

Τάξη ΣΤ' (Τ' Αυκ.)

Τάξη Δ' (Α' Λυκ.) Τάξη Ε' (Β' Λυκ.)

αριθμός κειμένων

αριθμός σελίδων

1 1/65

11,5 11,5/247

αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός αριθμός κειμένων σελίδων κειμένων σελίδων κειμένων σελίδων κειμένων σελίδων κειμένων σελίδων

1938-1955

1* 1/72

2 2/224

4 4/68

12 12/190

0

πεζά

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

48/72

24/72

44/68

24/68

5** 1955-1974 5/123

15 15/290

2 2/132

6 6/302

ποιήματα

2 2/103

14 14/346

2 2/68

15 15/249

0

πεζά

πεζά

ποιήματα

31/54

23/54

3 3/97

9,5 9,5/270

ποιήματα

1 1/113

9 9/362

πεζά

ποιήματα

24/65

41/65

1 1/102

3,5 3,5/386

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

68/123

55/123

76/132

56/132

72/103

31/103

64/97

33/97

55/113

58/113

59/99

40/99

2 2/93

9 9/351

1 1/132

5 5/139

0

2 2/78

7 7/435

0

πεζά

ποιήματα

πεζά

ποιήματα

πεζά

πεζά

ποιήματα

πεζά

52/93

41/93

69/132

63/132

28/78;

50/78;

0**» 1976-1992 πεζά

ποιήματα

ποιήματα

ποιήματα

* Ό λα τα σχολικά εγχειρίδια είναι έκδοσης 1947 εκτός από εκείνο της Β' τάξης που είναι έκδοσης 1938. ** Ό λα τα σχολικά εγχειρίδια είναι έκδοσης 1968. *** Ό λα τα σχολικά εγχειρίδια είναι έκδοσης 1986.

κείμενα του Ανδρέα Καρκαβίτσα περιλαμβάνον­ ται σε σχολικά εγχειρίδια και των τριών περιό­ δων και συγκεκριμένα στις τέσσερις τάξεις της πρώτης περιόδου, στις έξι τάξεις της δεύτερης περιόδου και στις τρεις τάξεις της τρίτης περιό­ δου. Πιο αναλυτικά στην πρώτη σειρά των Νεο­ ελληνικών αναγνωσμάτων επιλέγονται 8 κείμενα του Ανδρέα Καρκαβίτσα, για να διδαχθούν στις τάξεις Α', Β', Δ ', ΣΤ' σε απόλυτους αριθμούς 1, 4, 2, 1 αντίστοιχα για κάθε τάξη. Ο κύριος όγκος των επιλογών συγκεντρώνεται στη Β' τάξη με α­ ριθμό κειμένων ίσο με εκείνων των άλλων τριών τάξεων συνολικά. Η αναλογία των επιλογών αυ­ τών σε σχέση με το συνολικό αριθμό των κειμέ­ νων των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων και των

απόλυτους αριθμούς αλλά περιορισμένη με βάση την αναλογική σχέση, αφού επιλέγονται 14 συνο­ λικά κείμενά του επί συνόλου. 394 πεζών, που κα­ λύπτουν 57 σελίδες επί συνόλου 1956 σελίδων των έξι σχολικών εγχειριδίων. Στην περίοδο αυτή το κύριο βάρος της διδασκαλίας κειμένων του Ανδρέα Καρκαβίτσα βρίσκεται στην Α' τάξη, στην οποία περιλαμβάνονται πέντε από τα δεκα­ τέσσερα κείμενα της περιόδου. Στην τρίτη σειρά κειμένων η παρουσία του Αν­ δρέα Καρκαβίτσα μειώνεται τόσο σε απόλυτους αριθμούς (5 μόνο κείμενα) όσο και σε σχετικούς, αφού η αναλογία είναι 5/149 πεζά των τριών τά­ ξεων και 21/1225 σελίδες των ίδιων τάξεων. Η ι­ σχνή παρουσία κειμένων του Καρκαβίτσα στην

αφιέρωμα 69 περίοδο αυτή Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων δεν προσφέρει ένδειξη συγκέντρωσης βάρους σε κά­ ποια από τις τρεις τάξεις. Αποτελεί σημαντική αναλυτική παρατήρηση ότι η μόνη τάξη στην οποία εμφανίζονται κείμενα του Ανδρέα Καρκαβίτσα και στις τρεις εξεταζό­ μενες περιόδους είναι η Β', ενώ στις υπόλοιπες τάξεις παρατηρείται ύπαρξη κειμένων του στις δύο από τις τρεις περιόδους. Ά ξια σχολιασμού είναι η εικόνα που παρουσιάζει η Α' τάξη, η ο­ ποία εμφανίζει ένα κείμενο στην πρώτη περίοδο, πέντε κείμενα στη δεύτερη περίοδο - αριθμός ρεκόρ για όλες τις τάξεις - κανένα κείμενο στην τρίτη περίοδο. Κατά τάξη συνολικά και για τις τρεις περιόδους υπερτερεί η Β' με οκτώ κείμενα, ακολουθούν η Α' με έξι κείμενα, η Δ' με πέντε κείμενα, οι Γ' και Ε' με τρία κείμενα η καθεμία και τελευταία παρουσιάζεται η ΣΤ' τάξη με δύο κείμενα, ενώ ο συνολικός αριθμός κειμένων του Καρκαβίτσα και για τις τρεις περιόδους είναι 27. Ο επόμενος πίνακας επιτρέπει τις εξής αναλυ­ τικές διαπιστώσεις.

κριβώς απόσπασμα στις δύο τελευταίες πε­ ριόδους). Τρία άλλα κείμενα: α) «πώς εσώθη το Μεσολόγγιον», β) «ο εκδικητής», γ) «Ναυάγια» εμφα­ νίζονται σε δύο περιόδους το καθένα. Το (α) στη Β' τάξη της πρώτης περιόδου και στην Α' τάξη της δεύτερης περιόδου, το (β) στη Δ' τάξη πρώ­ της και δεύτερης περιόδου, το (γ) στην ΣΤ' τάξη της δεύτερης περιόδου και στην Ε' τάξη της τρί­ της περιόδου. Δύο ακόμα κείμενα (δ) «η Γοργόνα», (ε) «πώς εσώθη το Μεσολόγγιον» εμφανίζουν κάτι το α­ ξιοσημείωτο. Το (δ) περιέχεται στα σχολικά εγ­ χειρίδια των Γ' και Δ' τάξεων της ίδιας της δεύ­ τερης περιόδου, ενώ το (ε) που αποτελεί δια­ σκευή του ιδιαίτερα δημοφιλούς διηγήματος «Η θυσία», περιλαμβάνεται στα προς διδασκαλία κείμενα της Α' τάξης και «Η θυσία» στα κείμενα της Γ' τάξης της ίδιας της δεύτερης περιόδου. Τα υπόλοιπα κείμενα εμφανίζονται μια φορά το κα­ θένα σε μία τάξη μόνο μιας περιόδου. Ά ξιο επισημάνσεως θεωρούμε ότι διαπιστώθη-

ΠΙΝΑΚΑΣ Β ΤΑΞΕΙΣ ΠερίΑ' 1938- Η Μεγαχώρα 1955

Γιο την προίκα της αδελφής 1955- 0 κρασοπούλος 1975 Πώς εσώθη το Μεσολόγγιον Οι πονηριές της σουπιάς Αυτοθυσία μάνας 19761992 -

Β' Ανάστασις ποιμένων Πάσχα εις το πέλαγος Πώς εσώθη το Μεσολόγγιον Μία δίκη

Γ'

-

Δ' 0 εκδικητής Σπαθόγιαννος

Το ναυτόπουλο

Η Γοργόνα

0 εκδικητής Η Γοργόνα

0 κότσυφας

Η θυσία

Η θάλασσα

Η θάλασσα

0 Ζητιάνος

θειον όραμα _____________

'Ενα κείμενο του Καρκαβίτσα εμφανίζεται και στις τρεις περιόδους αλλά σε διαφορετική τάξη κάθε φορά. Πρόκειται για το κείμενο «Η θάλασ­ σα» που εμφανίζεται στην ΣΤ' τάξη της πρώτης περιόδου (αριθμός σελίδων ένδεκα), στη Δ' τάξη της δεύτερης περιόδου και στη Β' τάξη της τρί­ της περιόδου (αριθμός σελίδων τρεις, το ίδιο α-

Ε'

ΣΤ' Η θάλασσα

-

Το Γιούσουρι

Ναυάγια

Τα τυφλο­ πόντικα

1

Ναυάγια

-

κε πως εκτός από τη διασκευή για την οποία έγι­ νε λόγος, υπάρχουν περιπτώσεις επεμβάσεων τα κείμενα με την παράλειψη παραγράφου ή παραγράφων, φράσης ή φράσεων, λέξης ή λέξε­ ων, οι οποίες σε κάθε περίπτωση αποτελούν θέμα προς αιτιολόγηση.

70 αφιέρωμα-----------------------Γ' Ερμηνεία των ευρημάτων

ι ανωτέρω επισημάνσεις επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι ο Καρκαβίτσας δεν αγνοή­ θηκε σε καμία από τις τρεις περιόδους του μαθήματος των Νέων Ελληνικών που διερευνήσαμε. Η παρουσία μάλιστα κειμένων του σε όλες τις τάξεις της δεύτερης περιό­ δου ερμηνεύεται ως αποδεικτικό στοιχείο της υψηλής εκτίμησης που υπήρχε για τα κείμενα του Καρκαβίτσα ως διδακτέες ενότητες για μα­ θητές που φοίτησαν στο Γυμνάσιο κατά τη μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και μέχρι τη μετα­ πολίτευση περίοδο. Το κύρος του λογοτέχνη εί­ ναι υψηλό γενικότερα και κείμενά του επιλέγο­ νται, για να συμπεριληφθούν στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα, προκειμένου να εμπνεύσουν το η­ θικό και πατριωτικό φρόνημα (είναι ηθικοπλα­ στικός ο προσανατολισμός του Αναλυτικού Προγράμματος των δύο πρώτων περιόδων),4 να προσφέρουν ορθά υποδείγματα χρήσης της Γλώσσας (ο χαρακτήρας του μαθήματος είναι κύρια γλωσσικός), να εξοικειώσουν τους μαθη­ τές με θέματα που απασχολούν την ελληνική κοι­ νωνία (η ζωή των θαλασσινών, η παράδοση θρη­ σκευτική και ιστορική)5 και να προσφέρουν την απόλαυση της αφηγηματικής τέχνης, σκοπός που έχει περιορισμένη ακτινοβολία στις δύο πρώ­ τες περιόδους, ιδιαίτερα υψηλή όμως στην τελευ­ ταία περίοδο.6 Αξίζει να ληφθεί υπόψη ότι στα χρόνια μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το γλωσσικό ζήτημα έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στις επιλογές κειμένων και ο Ανδρέας Καρκαβί­ τσας, από τους πρώτους δημοτικιστές στο είδος του, δεν αποβλήθηκε από τα σχολικά βιβλία, ε­ πειδή ο λόγος του υπήρξε ισορροπημένα δη­ μοτικός. Στην πρώτη περίοδο, κατά την οποία επικρα­ τεί η αρχή κάθε σχολικό εγχειρίδιο να μη περι­ λαμβάνει μεγάλο αριθμό κειμένων, η θέση του Καρκαβίτσα παρουσιάζεται ενισχυμένη και η συγκέντρωση του βάρους στη Β' τάξη από παιδα­ γωγική και ψυχολογική άποψη συναρτά την κα­ ταλληλότητα των κειμένων του με την ύστερη φάση της πρώτης εφηβικής περιόδου, κατά την οποία ολοκληρώνεται η συστηματική διδασκα­ λία της Γλώσσας. Αποτελεί θετικό από παιδαγω­ γική άποψη κριτήριο επιλογής κειμένων για τις Α' και Β' τάξεις η μικρή έκτασή τους (2-3 σελίδες το καθένα), ενώ στις Δ' και ΣΤ' τάξεις επιβε­ βαιώνεται η παιδαγωγική χροιά του κριτηρίου: έκταση κειμένων με την επιλογή μεγαλύτερων α­ νάλογα με την τάξη και την ηλικία, τα ενδιαφέ­ ροντα και τις δυνατότητες των μαθητών. Στη δεύτερη περίοδο το υψηλό κύρος των λο­ γοτεχνικών κειμένων του Καρκαβίτσα επιβε­

βαιώνεται με την παρουσία κειμένων σε όλες τις τάξεις, στοιχείο-δείκτης της αποδοχής του ότι τα κείμενα είναι κατάλληλα να υπηρετήσουν τους σκοπούς του μαθήματος· η τέτοια παρουσία σύμ­ φωνα με τα κριτήρια και τις προδιαγραφές του Αναλυτικού Προγράμματος, των Προκηρύξεων συγγραφής και της Κριτικής επιτροπής υπονοεί καταλληλότητα θεματική, γλωσσική, ιδεολογική7 και αισθητική, αφού από το πλαίσιο αυτό διαγράφονται τα κριτήρια επιλογής κειμέ­ νων προς διδασκαλία. Η συγκέντρωση πολλών κειμένων στην Α' τάξη μαρτυρεί ότι η λογοτεχνι­ κή δημιουργία του Καρκαβίτσα προσφέρει κείμε­ να τα οποία ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες μαθητών της πρώιμης φάσης της πρώτης εφηβικής περιόδου, η οποία συμπί­ πτει με τη μετάβαση από το Δημοτικό στο Γυ­ μνάσιο, κατά την οποία το μάθημα των Νέων Ελ­ ληνικών έχει κυριαρχικά χαρακτήρα γλωσσικό και φρονηματιστικό. Η ερμηνεία αυτή ενισχύεται από το ότι στις δύο τελευταίες τάξεις (Ε' και ΣΤ') η επιλογή περιορίζεται σε ένα μόνο κείμενο για κάθε τάξη. Ως προς την παιδαγωγική αρχή: έκταση κειμένων, που ίσχυσε κατά την πρώτη περίοδο, στην περίοδο αυτή αγνοείται, όπως φαί­ νεται από το ότι μεγάλα κείμενα παρουσιάζονται στις τάξεις Γ' και Ε', ενώ στις αντίστοιχες ανώ­ τερες τάξεις με μεγαλύτερους μαθητές και περισ­ σότερες δυνατότητες επιλέγονται κείμενα πολύ μικρότερα. Στη δεύτερη αυτή περίοδο το κείμενο «Γοργό­ να» συμπεριλαμβάνεται στα εγχειρίδια των Γ' και Δ' τάξεων, ενώ το κείμενο «Η θυσία» επιλέ­ γεται για την Γ' τάξη και την Α' τάξη σε δια­ σκευή. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια παιδαγωγι­ κή πρακτική ιδιαίτερα αποκαλυπτική του τρό­ που εργασίας των φορέων της εκπαιδευτικής πο­ λιτικής κατά την περίοδο που ακολούθησε το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τον εμφύλιο σπα­ ραγμό. Και τα δύο κείμενα έχουν χαρακτήρα φρονηματιστικό-πατριωτικό. Η πρόκρισή τους για διδασκαλία σε δύο τάξεις υπηρετεί την αρχή της ασφαλούς εμπέδωσης,8 καθότι «η επανάληψις μήτηρ μαθήσεώς εστι». Η διπλή εμφάνιση του καθενός κειμένου επιβάλλει άμεσα την απο­ διδόμενη σ’ αυτά σημασία9 και στέλλει ευθέως το μήνυμα στους φιλολόγους για την αναγκαιό­ τητα της διδασκαλίας τους. Το ενδεχόμενο να μη διδαχθεί ένα κείμενο εί­ ναι ισχυρό, αφού κάθε εγχειρίδιο της περιόδου αυτής περιέχει περισσότερα από 100 κείμενα, ε­ νώ οι δυνατότητες για διδασκαλία δεν υπερβαί­ νουν τα 40 κείμενα ετησίως, όπως φαίνεται από τα Βιβλία Ύλης της περιόδου εκείνης και όπως η λογική του διαθέσιμου διδακτικού χρόνου υπο­ δεικνύει· στην περίοδο αυτή για το μάθημα των Νέων Ελληνικών διατίθενταν 4 ώρες την εβδομά­ δα, μέσα στις οποίες διδάσκονταν λογοτεχνικά

------------------------------ αφιέρωμα 71 κείμενα, γίνονταν οι γραπτές εκθέσεις και η διόρ­ θωση εκθέσεων, εκχωρούνταν χρόνος για την ο­ λοκλήρωση των διδακτικών ενοτήτων του μαθή­ ματος των Αρχαίων Ελληνικών, διδάσκονταν γραμματικά φαινόμενα και άλλα συναφή. Πά­ ντως οι φορείς που επέλεξαν τα κείμενα αυτά για τις δύο τάξεις κατοχύρωσαν τη διδασκαλία αυ­ τών των κειμένων, που επιβαλλόταν και εκ του λόγου ότι έχουν ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία, αρέ­ σουν στους μαθητές, συνδέονται άμεσα με κορυ­ φαίες εκφάνσεις της εθνικής παράδοσής μας και θεωρούνται πρόσφορα για τον προσδιορισμό και την τόνωση της ελληνικότητάς μας. Πάντως αυ­ τή η παιδαγωγική στάση παραπέμπει έτσι ή αλ­ λιώς στον έντονα φρονηματιστικό χαρακτήρα του μαθήματος και δεν εξασφαλίζει την απαίτη­ ση για ποικιλία μορφωτικών αντικειμένων που βρίσκεται στις δυνατότητες της ελληνικής λογο­ τεχνίας. Τόσο «Η Γοργόνα» - ιδιαίτερα επίκαιρο κείμενο λόγω του ανακύψαντος εθνικού προβλήματος όσο και η «Θυσία» με τη δραματικά συγκλονι­ στική μορφή του Γούναρη και τον αγώνα του Μεσολογγιού διαπότισαν τους εφήβους που φοίτη­ σαν στο Γυμνάσιο με το πνεύμα της φιλοπατρίας και τόνωσαν την εθνική υπερηφάνεια, σκοποί που τέθηκαν από τους φορείς της εκπαιδευτικής διαδικασίας, οι οποίοι όμως, όπως η όλη πορεία των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων μαρτυρεί,

θήτευσαν στην «Εθνικοφροσύνη» και έβλαψαν κάποτε κουράζοντας τους εφήβους με τις μονόχνωτες επιλογές τους. Στον υπερβάλλοντα ζήλο των συλλογέων της δεύτερης περιόδου με τις επαναλαμβανόμενες ε­ πιλογές προς διδασκαλία των όμορφων κατά βά­ ση αυτών λογοτεχνημάτων μπορεί να αναζητηθεί η αιτία της εξαίρεσης αυτών από τα σχολικά εγ­ χειρίδια της τρίτης περιόδου. Ειδικά όμως το ότι δεν επιλέχθηκε «Η Γοργόνα», για να διδαχθεί με­ τά το 1976, δεν συνιστά επαινετή θέση, γιατί ούτε η προηγούμενη υπερβολή ούτε η στροφή της εκ­ παιδευτικής πολιτικής μας προς ήπιους τόνους στο πνεύμα καλής γειτονίας και συνεργασίας με τους γειτονικούς λαούς μπορούν να στερήσουν α­ πό τους νεοέλληνες εφήβους ένα μύθο-σύμβολο· αυτόν που ο Γιώργος Σεφέρης με την ποίησή του ανήγαγε σε κεντρικό στοιχείο του φυλετικού μας προσώπου και με το να μιλήσουν μάλιστα ζεστά τόσο αυτός όσο και οι Ελύτης και Τσαρούχης για το ζωγράφο Θεόφιλο (είναι γνωστό ότι εξέφρασε με το χρωστήρα του τη συνέχεια της εθνικής μας ιδιοπροσωπίας - Μέγας Αλέξανδρος-Μακρυγιάννης-Θεόφιλος, Μ. Αλέξανδρος φουστανελάς10 - και ζωντάνεψε τη Γοργόνα σε εποχές ε­ θνικής υπαρξιακής αγωνίας). Η θέση βέβαια του Καρκαβίτσα στα «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» της περιόδου 19781992, που αποτέλεσαν την πιο άρτια από κάθε ά-

παλαιών τευχών ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟΛΩΝΟΣ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938

72 αφιέρωμα-----------------------------ποψη σειρά Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων για τους εφήβους, δεν είναι αμελητέα, αν ληφθεί υπό­ ψη ότι οι συλλογείς αυτής της περιόδου είχαν να επιλέξουν κείμενα από μια ευρύτερη λογοτεχνική περιοχή, αφού στο μεταξύ 1955-1975 χρονικό διά­ στημα έγιναν ευρύτερα γνωστά τα λογοτεχνήμα­ τα της γενιάς του ’30, που δικαιωματικά έχουν τη δική τους σημαίνουσα θέση στη διδασκαλία του μαθήματος των Νέων Ελληνικών. Οι επιλογές κειμένων του Καρκαβίτσα στην τρίτη περίοδο έ­ χουν κοινωνικό χαρακτήρα, όπως μαρτυρούν τδσο το απόσπασμα από τον πρωτοεμφανιζόμενο «Ζητιάνο» όσο και τα άλλα κείμενα. Τελειώνοντας την ερμηνευτική παρουσίαση της θέσης του Ανδρέα Καρκαβίτσα στη Νεοελλη­ νική Μέση Εκπαίδευση κρίνουμε απαραίτητο να θίξουμε μια παιδαγωγική πρακτική που αποκα­ λύπτει τον τρόπο θεώρησης της ενότητας και της πληρότητας των επιλεγόμενων λογοτεχνικών κειμένων. Πρόκειται για την αρχή των παρεμβά­ σεων στα κείμενα (το φαινόμενο των διασκευών δεν είναι ήσσονος σημασίας), την οποία ένα πνεύμα παιδαγωγισμού επιβάλλει παραγνωρίζο­ ντας την ακεραιότητα και την ενότητα ως στοι­ χεία της αισθητικής λειτουργικότητας των λογο­ τεχνημάτων. Για να κατανοηθεί η σημασία και η ποιότητα των παρεμβάσεων, οι οποίες τις περισ­ σότερες φορές στο όνομα του καθωσπρεπισμού θίγουν την αισθητική αξία των επιλεγόμενων λο­ γοτεχνημάτων, θα αποφύγουμε λεπτομερείς ανα­ φορές στα διάφορα κείμενα και αποσπάσματα και θα παρουσιάσουμε μόνο τις παρεμβάσεις που υπέστη η «Θάλασσα», λογοτέχνημα που έχει πα­ ρουσία και στις τρεις ερευνηθείσες περιόδους. Κατά την πρώτη περίοδο το κείμενο αυτό επι­ λέγεται για την ΣΤ' τάξη και μάλιστα ολόκληρο, έκτασης περίπου 11 σελίδων. Μια προσεκτική α­ ντιπαραβολή με το πρωτότυπο αποκάλυψε ότι υ­ πήρξε επέμβαση των συλλογέων ή της κριτικής επιτροπής στο κείμενο αυτό από το οποίο αφαιρέθηκαν τα παρακάτω τμήματα: α) Είπες θάλασσα, είπες γυναίκα, το ίδιο κάνει. β)... οι λυγερές με τα τραγούδια τους: όμορφος που ’νε ο γεμιτζής, όταν βραχή και αλλάξει και βάλει τ ’ άσπρα ρούχα του και στο τιμόνι κάτσει. Το άκουα από την κούνια μου κι έλεγα πως ήταν φωνή του νησιού μας, που παρακινούσε τους άν­ τρες στη θαλασσινή ζωή. Έ λεγα πότε κι εγώ να γίνω γεμιτζής και να κάτσω θαλασσοβρεμένος στο τιμόνι. Θα γινόμουν όμορφος τότε, παλλήκαρος σωστός· θα με καμάρωνε το νησί, θα με α­ γαπούσαν τα κορίτσια! Ναν την αγαπούσα τη θάλασσα! γ) Απάνω στο μεθύσι μου ... γραμμή του. Το κείμενο εκλέγεται να διδαχθεί στην ΣΤ' τά­ ξη στην οποία φοιτούν μαθητές ηλικίας 18 ετών και άνω. Οι επεμβάσεις (α) και (β) δηλώνουν ότι

παραλείφθηκαν φράσεις, επειδή κρίθηκαν ακα­ τάλληλες να αναγνωστούν από τους μαθητές, αν και ο συγγραφέας τις έχει εντάξει στο λογοτέχνη­ μά του ως λειτουργικά στοιχεία της ενότητάς του και της αισθητικής αξίας του. Στο (α) υπολανθά­ νει η λαϊκή ρήση «πυρ, γυνή και θάλασσα» που θεωρήθηκε ηθικά επιλήψιμη παραπέμποντας μά­ λιστα σε έναν πρώιμο, κακώς εννοούμενο, φεμι­ νισμό. Στο (β) η τακτική της επέμβασης επιβλή­ θηκε, γιατί νέοι και νέες ηλικίας 18 ετών κρίθη­ καν ακατάλληλοι να προσεγγίσουν, χωρίς να πειραστούν, σκέψεις που παραπέμπουν σε ερωτι­ κές διαθέσεις και εκφράσεις, που όμως δεν έχουν τίποτα το αφύσικο. Και πάλι ο παρεμβατισμός δικαιωμένος από την ηθικολογία και το στείρο παιδαγωγισμό αγνόησε την ενότητα και τη γνη­ σιότητα του λογοτεχνικού κειμένου. Στο (γ) απόσπασμα το «μαχαίρι» προχώρησε σε ολόκληρη εικόνα-περιγραφή τρικυμίας. Είναι αλήθεια ότι το απόσπασμα αυτό παρουσιάζει ι­ διαίτερες δυσκολίες λεκτικού και νοηματικού χαρακτήρα. Παράλληλα όμως περιλαμβάνει και στοιχεία δεισιδαιμονίας, μαγείας και σολομονικής, τα οποία ξενίζουν πραγματικά και φαίνον­ ται ακατανόητα για τους αμύητους και μάλιστα για εφήβους. Σίγουρα όμως η παράλειψη αυτού του τμήματος αφαιρεί τη δυνατότητα να αναφα­ νούν στην προσέγγιση του κειμένου οι δυσκολίες και τα προβλήματα του άπειρου ναύτη, τα φαρ­ μάκια των ναυτικών και σε κάθε περίπτωση το πώς οικοδομείται η αγάπη των θαλασσινών μας για τη θάλασσα, αφού στη βάση της έχει ένα δε­ δομένο κατεξοχήν παραλογικό - ό,τι παιδεύει αγαπιέται. Αισθητικά το κείμενο ζημιώνεται πο­ λύ από την αφαίρεση αυτού του τμήματος και η ενότητα της λογοτεχνικής δημιουργίας μειώνε­ ται, αφού αφαιρείται ένας λειτουργικός κρίκος της. Κατά τη δεύτερη περίοδο στο σχολικό εγχειρί­ διο της Δ' τάξης περιλαμβάνεται το κείμενο «Η θάλασσα» μόνο με το Α' μέρος, έκτασης τριών σελίδων. Από το απόσπασμα αυτό έχουν παραλειφθεί οι εξής λέξεις και φράσεις: α) Είπες θάλασσα, είπες γυναίκα, το ίδιο κάνει. β) Θα με αγαπούσαν τα κορίτσια. γ) Ό ,τι παστό παλιοκρέατο, μουχλιασμένος μπακαλάος, αλεύρι πικρό, σκουληκιασμένη γα­ λέτα, τυρί-τεμπεσίρι, στην αποθήκη του Καλιγέρη βρισκότανε. δ) αγριοβλαστήμια, βρισίδι. Το ίδιο ακριβώς κείμενο με τις αφαιρέσειςεπεμβάσεις που προαναφέρθηκαν, περιλαμβάνε­ ται στο σχολικό εγχειρίδιο της Β' τάξης της τρί­ της περιόδου δίνοντας την εντύπωση ότι οι συλ­ λογείς δεν κατέφυγαν στο πρωτότυπο, αλλά το μετέφεραν από το σχολικό εγχειρίδιο της Δ' τά­ ξης της δεύτερης περιόδου.

αφιέρωμα 73 Για τις (α), (β) παρεμβάσεις-παραλείψεις ισχύ­ ει η ερμηνεία που δόθηκε για τις παρεμβάσεις (α) και (β) αντίστοιχα της πρώτης περιόδου· δηλαδή φόβοι και αναστολές ηθικού χαρακτήρα οδηγούν τους συλλογείς ή τις κριτικές επιτροπές να παραλείψουν φράσεις με την ικανοποίηση ότι πρόλα­ βαν το κακό που θα έκανε η παρουσία αυτών των στοιχείων στο διδασκόμενο λογοτέχνημα. Για τις (γ) και (δ) παρεμβάσεις-παραλείψεις η συλλο­ γιστική των φορέων της εκπαιδευτικής πολιτικής προσλαμβάνει χαρακτήρα νομοκανονιστικό, α­ φού η παρέμβαση στερεί από το κείμενο ένα θαυ­ μάσιο λογοτεχνικό εύρημα,12 στο όνομα του να μην ενημερωθούν τα παιδιά για κάτι σάπιο, που όμως δεν αποκλείεται να αποτελεί στοιχείο πραγματικό της κοινωνικής ζωής. Συγκεκριμένα ο Ανδρέας Καρκαβίτσας τοποθετεί την αγάπη του νέου για τη θάλασσα μέσα σε ένα καμίνι δο­ κιμασίας. Ο καπετάνιος είναι θείος του, είναι ό­ μως υβριστής, απάνθρωπος και εκμεταλλευτής, όπως λένε οι φήμες. Ο νέος φλέγεται από τον πό­ θο της θάλασσας. Αυτή η φλόγα μέσα στο λογο­ τέχνημα παίρνει τις πραγματικές διαστάσεις της με την περιγραφή του σκληρόκαρδου καπετά­ νιου, ο οποίος όμως δεν γίνεται εμπόδιο στο να πάρει σάρκα και οστά το όνειρο του νέου. Σημειώσεις Σπυρόπουλος Η., Το πρόβλημα επιλογής κειμένων Λογο­ τεχνίας στη Μέση Εκπαίδευση, αφιέρ. Αντίχαρη, ΕΛΙΑ, Αθήνα 1984, σ. 421. Lawton D., Social Change, Educational theory and curriculum planning, Hodder and Stoughton, London 1973, σ. 21 Σπανός Γ., Διδακτική θεώρηση των Νέων Ελληνικών στη Μ.Ε., διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1991, σ. 130.

Φ.Ε.Κ. 377/9-11-1939, Α.Π. και Φ.Ε.Κ. 41/7-5-1954, Προ­ κήρυξη· Φ.Ε.Κ. 160/13-9-61, Α.Π. Φ.Ε.Κ. 270/20-9-1977 - Φ.Ε.Κ. 79/15-5-1978 - Φ.Ε.Κ. 240/23-10-1979.

ίοw pβήιιακεπιοινστήμων ωνικώ' X. Θεοδωρόπουλος: Αυτοδιάθεση, αυτόχθονεςλαοί και μειονότητες Σ. ΡΙΓας: Εθνικισμός στη Δυτική Ευρώπη Δ. Βάντσης: Αποκατάσταση των Ποντίων Π. Τερλεξής: 0 Λειτουργισμός πέθανε Ζήτω ο Λειτουργισμός Μ. Foucault: Ερμηνευτική του Υποκειμένου

f ^ ι σκέφθηκαν οι συλλογείς ή τα μέλη κριτι­ κών επιτροπών; Ό τι οι μαθητές, 16 χρόνων στη δεύτερη περίοδο και 14 χρόνων στην τρίτη, δεν έπρεπε να διαβάσουν για την απά­ τη και την εκμετάλλευση που ο καπετάνιος εφάρμοζε συστηματικά σε βάρος των συνερι ι γατών του, ότι δεν έπρεπε να γνωρίσουν την απάνθρωπη συμπεριφορά του εργοδότη, ότι τελι­ κά δεν έπρεπε να περάσει κάποια υποψία για τη σχέση εργοδότη και εργαζομένων και ας ήταν ο εργοδότης ένας από αυτούς που κινδύνευαν, ό­ πως όλοι, να θαλασσοπνιγούν; Στο όνομα όμως τέτοιων και τέτοιων σκοπιμοτήτων μήπως περιο­ ρίζεται η αισθητική αξία των λογοτεχνημάτων και οι λογοτέχνες βρίσκονται υπό την απειλή της λογοκρισίας, ακόμα κι όταν, όπως ο Καρκαβί­ τσας, μιλούν αληθινά για τη ζωή; Συμπερασματικά, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας με τη λογοτεχνική αξία των κειμένων του επηρέασε σημαντικά από το χώρο του μαθήματος των Νέ­ ων Ελληνικών την παιδεία των εφήβων που φοί­ τησαν στο Γυμνάσιο τα τελευταία 50 χρόνια- η διερεύνηση της θέσης του αποκάλυψε την παιδα­ γωγική και σε κάποιο βαθμό τη διδακτική πρα­ κτική στο συγκεκριμένο μάθημα αλλά και την παθογένεια των επιλογών τών προς διδασκαλία λογοτεχνημάτων στη Μέση Εκπαίδευση.

□ 7. Παγανός Γ., Η Νεοελληνική πεζογραφία, Κώδικας, Θεσ­ σαλονίκη 1983, σ. 95. 8. Δανασσής-Αφεντάκης Α., Μάθηση και Ανάπτυξη, Αθήνα 1991, σ. 72. 9. Συνέδριο του Σεριζί, Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας, εκδ. Επικαιρότητα, μτφρ. I. Βασιλαράκης, Αθήνα 1985, σ. 29. 10. Σεφέρης Γ., Ημέρες Ε", Ίκαρος, Αθήνα 1977, σ. 23. 11. Καρκαβίτσας Α., Λόγια της πλώρης, σημ. Π. Βοβοκίνη, Α­ θήνα, χ.χ. (ιδέ σελίδες 10-13). 12. Running St., Teaching Literature to Adolescents, Scott, Foresman and Company, 1968, σ. 29.

Α. Ρήγος ·. Οικονομία της Πληροφορίας 2. Μαυρουδέας: Θεωρία της Ρύθμισης καιΑξιακή θεωρία Γ. ΠαπαδημητρΙου ■Γ. Φλώρου: Πώς οι πρωτοετείς φοιτητές δικαιολογούν τις προτιμήσεις τους Η. Ρεράκης: Θρησκευτική Μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση Συνέδρια Βιβλιοκριτική

ΤΕΥΧΟΣ 9 - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1992

74 αφιέρωμα-

π ω ς και σ ε ά λ λ α σ η μεία του έ ρ γ ο υ του Α ν δ ρ έα Κ αρκαβίτσα π α ρ ατη ­ ρ ο ύ μ ε και σ το θ έμα της γυ να ίκ α ς κά­ ποια σημαντικά σ τάδια εξ έλιξη ς. Τα στά δια αυτά της δ ιά φ ο ρ η ς σ τις J δ ιά φ ο ρ ες ε π ο χ έ ς θ εώ ρ η σ η ς της γ υ ­ ναίκας είναι π ά ντο τε σ ε σ τενή σ υ νά φ εια μ ε την ψυχική του εξ έλιξη .

Νίκη Σιδερίδου

Η γυναίκα στο έργο του Α. Καρκαβίτσα την αρχή μια ένστικτη κλίση τον φέρνει στη μοίρα της. Σ’ αυτήν την περίοδο της προς τη γυναίκα, χωρίς συνείδηση και χωρίς λογοτεχνικής-του δράσης ο Κ. γίνεται απλός η­ σκοπό. Ένας εξιδανικευμένος ερωτισμός θογράφος. Αντιγράφει τη ζωή χωρίς να παίρνει οιστρηλατεί την καλλιτεχνική ευαισθησία θέση στα προβλήματα που προβάλλει. Μας τη του, που με τη μορφή θαυμασμού χαρίζεται δείχνει όπως διαβαίνει καθημερνά στο χωριό, ό­ στην ηρωίδα της ελληνικής επανάστασης. που η ζωή της γυναίκας είναι τραγική. Με τη λυ­ Βρίσκει το νεανικό του ιδανικό ολοκληρω­ γερή ο Κ. ακόμα δεν κοινωνιολογεί. Δε θέλει να μένο στη μορφή της κι αυτό του αρκεί. Δεν απο­διδάξει με τη νουβέλλα του αυτή πού οδηγεί η α­ ζητάει, για κάμποσο καιρό, τίποτα περ’ απ’ αυ­ βουλία και η χωρίς συνείδηση και σκοπό υποτα­ τό. Η εποχή και το περιβάλλον-του συντελούν γή σε δίχως ηθικό περιεχόμενο αρχές. Μας δίνει πολύ στη διαμόρφωση του τέτοιου ρομαντισμού μόνο την αλήθεια της επαρχιακής ζωής? Η ζωή του. Ολοζώντανη βλέπει μπροστά του τη Χρυσή της γυναίκας εκεί κανονίζεται και κατευθύνεται του Κρυφού Καημού που - γριούλα πια - δε λέει σύμφωνα με τις αδυναμίες και τις επιθυμίες των ν’ αποχωριστεί απ’ τη φουστανέλλα και τα καρυ­ αντρών, που την περιβάλλουν. Δυνατές στο σώ­ οφύλλια της.1 Στο στόμα των γεροντότερων ζουν μα, έχουν αδύνατη κι ακαλλιέργητη ψυχή, που οι ηρωισμοί της Μαλάμως ή της Χρυσαυγής-του. της είναι αδύνατο να δώσει κάποια σωστή λύση, Ύστερ’ απ’ την πρώτη του ερωτική απογοή­ ακόμα και στα πιο απλά ψυχικά προβλήματα, τευση, ένα ξέσπασμα του υποσυνείδητου, που ζη­ που δε θέλουν τόσο σκέψη όσο διαίσθηση. Η υπο­ τάει να λυτρωθεί απ’ την ψύχωση του ταπεινωμέ­ ταγή της Λυγερής, που συνήθεια και διδαχή τό­ νου εγωισμού του, πάλι προς τη γυναίκα τόνε σων χρόνων την έκανε σχεδόν ενστικτική, κάνει φέρνει. Αποζητάει τώρα στη ζωή την ιδανική εύκολη την αφομοίωσή της με τον άντρα που της μορφή της. Κι επειδή δεν τη βρίσκει εκεί, κατα­ έδωσαν. Κι έτσι η ζωή της απαλλαγμένη από δι­ φεύγει πάλι στη Λογοτεχνία. Η ιδεατή αυτή αποχασμούς ψυχικούς και ψυχικές συγκρούσεις και ζήτηση του ιδανικού δημιουργεί με λογική αφαί­ σκεπτικισμό δε γίνεται τραγική. Πεθαίνει όμως ο ρεση από τη ζωή τις πολιτισμένες ηρωίδες της ε­ όμορφος ψυχικός της κόσμος σιωπηλά και χωρίς ποχής του, που παίρνουν τώρα θέση στο έργο διαμαρτυρία, αντί να ταράξει συθέμελα ολόκλη­ του. ρη την κοινωνία, που τόσην ομορφιά την προσφέ­ Η ψύχωση τον τυραννάει ακόμα βασανιστικά. ρει θύμα στην κακομοιριά της. Ό σο όμως κι αν Τη Λυγερή μάς τη δίνει σαν απάντηση στο ψυχι­ θέλησε ο Κ. να μας δώσει μιαν αντικειμενική ει­ κό πρόβλημα που τον απασχολεί. Μια καινούρ­ κόνα της γυναίκας του χωριού, η μορφή της Λυ­ για μορφή παρουσιάζεται τώρα στα λογοτεχνή- γερής έχει φωτιστεί απ’ την ιδεαλιστική ψυχή και ματά του: Η γυναίκα του ελληνικού χωριού, ό­ τη ρομαντική του διάθεση. Ακόμα δεν έχει λυ­ πως είναι στην πραγματικότητα: υποταγμένη τρωθεί ο Κ. ολοκληρωτικά απ’ το ρομαντισμό και την παράδοση. (απόσπασμα από εργασία του 1939 της συγγραφέως).

Σ

αφιέρωμα 75

Η Ιολάνδη

'Η

κ ε φ α λ ή τ η ς ώ ρ α ία , έ σ τ η ρ ίζε τ ο ε π ί λ ε ίο υ τ ρ α χ ή λ ο υ χ υ ν ο μ έ ν ο υ ε π ί π λ α σ τ ικ ω τ ά τ ο υ κ ο ρ μ ο ύ ...

...

τό σ τ ό μ α τη ς μ ικ ρ ό ν , δ α κ τ υ λ ιδ έν ιο ν

σ τόμ α , μ’ ένα χα μ ό γ ελ ο επ ά νω του, με τό ό π ο ιο ν η ΰ ξ α ν ε τή ν κ α λ λ ο ν ή ν , ό π ω ς σ τα γώ ν δ ρ ό σ ο υ α ύ ξά νει τή ν κ α λ λ ο νή ν τ ο ύ ρ ό δ ο υ ... ...

Ά π ’ ό λ ο υ αυτή ς τού σ ώ μ α το ς, ό π ω ς έκ ά θη το, καί τής α π λ ή ς

εν δ υ μ α σ ία ς τ η ς, π τ υ χ ο υ μ έν η ς εδ ώ

κι

έ κ ε ϊ, μ ε τή ν ρ ε μ β ώ δ η έ κ φ ρ α σ ιν τ ή ς ά ν α μ ο ν ή ς ε π ί τ ο ύ π ρ ο σ ώ π ο υ , έφ α ίν ετ ο α ρ χ α ία ς Έ λ λ η ν ί δ ο ς ά γ α λ μ α ... (η

Λ υγερή)

Ο ρομαντισμός κι ο ρεαλισμός παλεύουν μέσα του για καιρό. Στο τέλος επικρατεί ο ρεαλισμός, με ρομαντικά στοιχεία στην έκφραση. Έτσι, όσο ωμή πραγματικότητα κι αν μας δίνει την περίοδο αυτή, τη στολίζει πάγια στην έκφραση με την ποί­ ηση της λυρικής του ιδιοσυγκρασίας, εξιδανικεύει κάπως την τραχύτητά της, τη φωτίζει με τον ανθρωπισμό του, τη γυναίκα μας τη δείχνει συ­ μπαθητική παρ’ όλα τα ελαττώματά της. Ά λλος λόγος που σπρώχνει τον Κ. προς τη γυ­ ναίκα είναι η πατριδολατρεία του. Ο Κ. περισσό­ τερο από κάθε τι άλλο είναι ένας θερμός πατριώ­ της. Ό λα τα χρόνια της ώριμης λογοτεχνικής του δράσης προσπάθησε να λυτρώσει τη φυλή μας απ’ τα αίτια που την κρατούσαν σε μια διαρ­ κή κατάπτωση. Κι απ’ τη γυναίκα πιότερο περίμενε την αναγέννηση της πατρίδας μας, που στά­ θηκε σ’ όλη του τη ζωή το μεγάλο του τ ’ όνειρο κι ο πιο θερμός του πόθος. Γι’ αυτό από τότε που συνειδητοποιείται μέσα του η εθνική και κοινωνική του αποστολή ο ώρι­ μος ανθρωπισμός του δεν ικανοποιείται πια με ύ­ μνους προς την ηρωίδα της παράδοσης. Ούτε η αντικειμενική ήρεμη περιγραφή της όποιας ζωής τον συγκινεί από τότε. Φωτισμένος πια μελετη­ τής της ανθρώπινης ψυχή μάς δίνει το Ζητιάνο. Στο έργο αυτό ο Κ. κοινωνιολογεί. Ο ρεαλισμός του γίνεται νατουραλισμός. Φραγγέλιο παίρνει και χτυπάει αλύπητα τις αδυναμίες, που κρατούν σκλαβωμένη στην πρόληψη τη σύγρονή του γυ­ ναίκα, με τον ίδιο αυστηρό κι αποφασιστικό τρό­ πο, που χτυπάει τη γενική κοινωνική και πολιτι­ κή κατάσταση του καιρού του στα πολύτιμα άρ­ θρα του στο Νουμά και σ’ άλλα έντυπα. Η θέση που παίρνει ο Κ. απέναντι στη γυναίκα είναι πολύ ευνοϊκή γι’ αυτήν. Πιστεύει πως η γυ­ ναίκα είναι ανώτερη από τον άντρα. Πιο γνήσιο δημιούργημα της φύσης, πιο κοντά προς την α­ λήθεια της ζωής. Ο συναισθηματικός της κόσμος ασύγκριτα ομορφότερος, το θάρρος της στη ζωή και το θάνατο μεγαλύτερο, οι δυνατότητές της α­ περιόριστες. Μέχρι την υπερβολή φτάνει ο Κ. για να υποστηρίξει την πεποίθησή του για την υπερο­ χή της γυναίκας σ’ όλες τις εκδηλώσεις της ζω­ ής. Και τόσο πιστεύει στην ψυχική της ανωτερό­ τητα, που μ’ ενθουσιασμό δέχεται τις προσπάθειές της για την κοινωνική της χειραφέτηση και με χαρά παρακολουθεί τη φεμινιστική κίνηση, που είχε αρχίσει ν’ απλώνεται τότε και στην Ελλάδα. Στον Αρχαιολόγο, το μοναδικό του λογοτεχνι­ κό έργο με θέση, μας δίνει και το δεοντολογικό τύπο γυναίκας. Το έργο αυτό είναι η θέση μετά την άρνηση του Ζητιάνου. Χτυπάει εκεί το ηθικό καταβαράθρωμα της γυναίκας, που γίνεται όλε­ θρος για τον εαυτό της και για τους γύρω της. Δείχνει εδώ τι είναι ικανή να κάνει η γυναίκα η

76 αφιέρωμα----------------------------φωτεινά καλλιεργημένη, που μεταχειρίζεται τις δυνάμεις της δημιουργικά. Εκεί ο Κ. κοινωνιολογεί αρνητικά, εδώ θετικά. Γκρεμίζει στο Ζητιάνο την κακομοιριασμένη κοινωνία του καιρού του, για να πυργώσει με τον Αρχαιολόγο τον κόσμο του ιδανικού του. Ο Κ. χρησιμοποιεί τόσο τη γυναίκα στο έργο του, γιατί θέλει μ’ αυτήν να κοινωνιολογήσει. Σ’ όλο του σχεδόν το έργο περισσότερο από λογοτέ­ χνης είναι κοινωνιολόγος ανθρωπιστής. Και είναι φανερό πως για να εξασκήσει η τέχνη τη γόνιμή της επίδραση τη λυτρωτική πάνω στην όποια ζωή πρέπει απ’ αυτήν να παίρνει τα θέματά της και σ’ αυτήν ολόψυχα και μονόσκοπα ν’ απευθύνεται. Αυτό το ξέρει πολύ καλά ο Κ.,2 αυτό κι οι γυναί­ κες του έργου του δεν είναι δημιουργήματα μιας ασύδοτης ρομαντικής φαντασίας, μα όντα δια­ λεγμένα απ’ τη ζωή και για τη ζωή από έναν καλ­ λιτέχνη με συνείδηση του χρέους του στην κοινω­ νία, με σκοπούς και μ’ ολοκληρωμένο πρόγραμ­ μα για την πραγμάτωσή τους. Μάλιστα απ’ τον καιρό που μέσα του συνειδη­ τοποιήθηκε η αποστολή του σαν κοινωνιολόγου, η γυναίκα όπως του τη γνώρισε η παράδοση και το δημοτικό μας τραγούδι δίνει οριστικά πια τη θέση της στη γυναίκα της ελληνικής πραγματι­ κότητας. Η ελληνίδα του δημοτικού τραγουδιού που στα «τα βλέμματά της είναι πάντοτε στραμ­ μένα με θάρρος και με καρτερία προς το Φάρο το J χρέους, που φωτίζει τα βήματά της στα δύ­ σκολα μονοπάτια της αυταπαρνήσεως, της αρε­ τής, της πίστεως...»,3 ξεσκεπάζεται απ’ το ερευ­ νητικό μάτι του Κ. και παρουσιάζεται στη θέση της ένα πλάσμα πολύ δυστυχισμένο, πονεμένο και αξιοθρήνητο, που δεν του πρέπει θαυμασμός, μα συμπόνια και βοήθεια. Ο άγνωστος τραγουδι­ στής του δημοτικού μας τραγουδιού μας δείχνει μιαν ελληνίδα ιδανική, λυτρωμένη από αδυνα­ μίες, δεοντολογικά αντικρυσμένη και πλουτισμέ­ νη με υπερβολικές αρετές. Η ωραιοπάθεια του λαού μας με την απεριόριστη φαντασία, τη ρο­ μαντική ψυχή και την καλλιτεχνική διάθεση, που ευχαριστιέται με τα υπερφυσικά και τα τέλεια κι ο περιορισμός της γυναίκας, πόυ την έκανε α­ πρόσιτη σχεδόν, σκέπασαν την ελληνίδα με τον πέπλο του ιδανικού κι ευνόησαν τη δημιουργία κάποιου μυστηρίου γύρω απ’ την ύπαρξή της. Όμω ς το μυστήριο διαλύεται με το πλησίασμα και τη γνωριμιά. ΓΓ αυτό κι ο Κ. πλησιάζει όσο περισσότερο μπορεί τη γυναίκα. Θέλησε να τη γνωρίσει όσο γίνεται πιο βαθιά. Έσκυψε προσε­ χτικά πάνω απ’ τους πιο μυστικούς χτύπους της καρδιάς της, ένιωσε και τους πιο άτονους παλ­ μούς της. Την παρακολούθησε στη μαρτυρική της ζωή, τη συμπόνεσε για τη συμφορά της. Ό ­ λες οι πληγές της τυραγνισμένης ύπαρξής της ξε­ σκεπάστηκαν μπρος στα μάτια του. Οι ψυχώσεις που της καταδυναστεύουν το υποσυνείδητο, γεν­

νήματα αιώνων καταναγκασμού και σκλαβιάς, ξεδίπλωσαν τα μυστικά τους στον ανθρωπισμό του. Είδε πόση ασκήμια και φρίκη κρύβεται εκεί που το τραγούδι τοποθετούσε αξίες και δυνατό­ τητες κι ομορφιές εξωανθρώπινες. Είδε κείνος τις αληθινές αξίες κι ομορφιές που πεθαίνουν κά­ τω από απάνθρωπους καταναγκασμούς και χά­ νονται μεσ’ στο κύμα των προλήψεων μιας κοι­ νωνίας ανάξιας γι’ ανθρώπινες ψυχές. Στην Ελλάδα ένας από τους πρώτους φεμινι­ στές είναι κι ο Κ. στην ψυχική τουλάχιστον διά­ θεση, αν όχι και στην κοινωνική δράση. Καλύτε­ ρα μπορούμε να πούμε πως ο Κ. είναι ένας πρό­ δρομος του φεμινισμού στην πατρίδα μας. Γιατί δεν καταπιάνεται σαν αγωνιστής πια με το φεμι­ νιστικό ζήτημα. Δεν έχομε άρθρα του και μανιφέ­ στα, ούτε μια δράση σοβαρή, που να τον δείχνει κοινωνικόν αναμορφωτή στο ζήτημα της γυναί­ κας. Δέχεται όμως μ’ ενθουσιασμό την ιδέα και μ’ ενθαρρυντικά λόγια και πίστη για την τελική τους νίκη προτρέπει τις πρώτες ελληνίδες φεμινί­ στριες να συνεχίσουν την προσπάθειά τους, ενώ απ’ την άλλη μεριά μας υποβάλλει με την τέχνη του την ανάγκη της ψυχικής καλλιέργειας της ελληνίδας. Τίποτα ωστόσο συγκεκριμένο δεν προτείνει ά­ μεσα ή έμμεσα για το ζήτημα αυτό. Πώς θέλει το ξύπνημα της ελληνίδας και με ποιο τρόπο θα χα­ ριστεί - διαμορφωμένη πια προσωπικότητα στην κοινωνία, στην ανθρωπότητα ολόκληρη, λυτρωμένη και λεύτερη για δράση δε μας το είπε ο Κ. Ούτε και αντίκρυσε το πρόβλημα σ’ όλο του το βάθος και την έκταση. ΓΓ αυτό και δε μας μι­ λάει πλατιά και καθαρά. Ή ταν, φαίνεται, ακόμα και πολύ νωρίς για την Ελλάδα ν’ αντικρύσει έτσι συνειδητά και τολμηρά το βαρύ τούτο πρόβλημα. Η στενών ακόμη οριζόντων εποχή του εμπόδισε τον Κ. ν’ αναλάβει ολόψυχα και τολμηρά τον α­ γώνα. Κι ούτε ήταν δυνατό άνθρωπος εκείνης της γενιάς, θρεμμένος με τα ιδανικά τής τόσο συντη­ ρητικής ελληνικής οικογένειας, και καταπιεσμέ­ νος από αιώνων παράδοση ν’ αντικρύσει και ν’ αντικρούσει της δικής του ψυχής τις αμφιβολίες και την αντίδραση της κοινωνίας του. Αυτό όμως δε σημαίνει πως πρέπει να υποτιμήσουμε την προδρομική του συμβολή. Σημειώσεις 1. Στην πρώτη δημοσίευση του διηγήματος αυτού με τον τίτλο Ο Χρύσανθος, περ. Εβδομάς, Β', 1885, σελ. 507-509, ο Κ, περιγράφει τη συνάντησή του και τη γνωριμιά του με τη Χρυ­ σή, που του διηγιέται την ιστορία της. 2. Τη γνώμη του για τη σκοπιμότητα στην τέχνη την υποστηρί­ ζει κυρίως στα άρθρα του: Οι Μανδαρίνοι, εφ. Εστία, 19 Φεβρ. 1899, Των ιδεών ο χορός, στην ίδια εφ. 25 Φεβρ. 1899 3. Αθ. Μαγιάκου, Η γυναίκα στα δημοτικά τραγούδια, 1937, σελ. 14.

αφιέρωμα 77 Νίκη Σιδερίδου

Κριτικογραφία Α. Καρκαβίτσα Επιλογές 1. Μ. Μητσάκης, Φιλολογική Επιθεώρησις [κρίση για τον Αφωρεσμένο], περιοδ. Ακρόπολις Φιλολο­ γική, 21 Φεβρ. 1888, σελ. 58α-β. 2. [Ανώνυμος], Συγγραφείς κα ι λογοκρισία [υπερα­ σπίζεται τον Κ. για τα Κράβαρα], εφημ. Ακρόπολις, 15 Ιαν. 1891, σελ. 2ε. 3. Μ . [Χατζόπουλος], Διηγήματα Ανδρέα Καρκαβί­ τσα [ενθουσιαστική κριτική], εφημ. το Ά στυ, 30-31 Δεκ. 1892, σελ. 3γ-ε. 4. Εμμ. Ροΐδης, [γνώμη του σε συνέντευξη], εφημ. το Ά σ τυ , 22 Μαρτ. 1893. 5. Α χ. Π αράσχος, [γνώμη του σε συνέντευξη με τον Μποέμ κατακριτική για τον Κ.], εφημ. το Ά στυ, 22-23 Μαρτ. 1893. 6. Κ. Π αλαμάς, [γνώμη του σε συνέντευξη), εφημ. Το Άσ τυ , 23 Μαρτ. 1893. 7. I. Π ολέμης, [γνώμη του σε συνέντευξη], εφ. το Ά ­ στυ, 25 Μαρτ, 1893. 8. Α. Παπαδιαμάντης, [γνώμη του σε συνέντευξη], ε­ φημ. το Άσ τυ , 26-27 Μαρτ. 1893 = Γ. Κατσίμπαλη, Α . Παπαδιαμάντης, πρώτες κρίσεις κ αι πλη­ ροφορίες, βιβλιογραφία, Αθ. τυπογρ. Εστίας, 1934, σελ. 39. 9. Γ. Σουρής, [γνώμη έμμετρη σατυρική για τον Κ αρκ.], εφημ. το Ά σ τυ , 29 Μαρτίου 1893. 10. Κ. Π αλαμάς, Βιβλία και συγγραφείς, Α. Καρκαβί­ τσα «Διηγήματα», Α ' Η ποίησις Β' Η γλώσσα, περιοδ. Εστία 1893 Β' 30-31, σελ. 58α-60β και 74β-76β = Τα πρώτα κριτικά, Αθήναι [Φέξης] 1913, σελ. 140-151. 11. Γρ. Ξ[ενόπουλος], Πεζογραφήματα, [κρίνει τον Κρυστάλλη και αναφέρει πως ο Καρκ. δεν είναι τόσο γνήσιος Έ λλην], εφημ. το Ά σ τυ , 30 Ιαν. 1894, σελ. 1στ'-2β.= Γ. Κατσίμπαλης, Κ. Κρυστάλλης (Βιβλιογραφία), Αθ. (Εστία) 1937, σελ. 34. 12. Γρηγ. Ξ ενόπουλος, Οι διηγηματογράφοι μας έναςένας. Ανδρέας Καρκαβίισας [σύντομος δοξολογικός χαρακτηρισμός], εφημ. το Ά σ τυ , 15 Ιαν. 1895, σελ. 2ε. 13. Κ. Π αλαμάς, Το ελληνικό διήγημα, Γ. Βιζυηνός, Νέα Ελλάς [Δροσίνη Ημερολ.] 1896, σελ. 267 και 268 = Τα πρώτα κριτικά, Αθ. (Φέξης) 1913, σελ. 138 και 139. 14. Κ. Π αλαμάς, Η Λυγερή του Καρκ. [κριτική], εφ. Εστία 5 Ιαν. 1897, σελ. Ια-γ = Τα πρώτα κριτικά, Αθ. [Φέξης], 1913, σελ. 151-154.

15. Γεράσιμος Βώκος, Φύλλα της Κυριακής (Χρονικά κα ι εντυπώσεις μιας εβδομάδος), [λίγα επαιν. λό­ για για κάποια διηγήματα του Κ. κ ι επίκριση του Ζητιάνου], εφημ. Ακρόπολις, 30 Νοεμβρ. 1897, σελ. 3β. 16. Κράχτης, Μαζανιελομανδαρινομαχία, [για την αι­ σθητική διένεξη Π αλαμά-Καρκαβίτσα], εφημ. Ε­ στία, 24 Φεβρ. 1899, [Α νακοίνωση Γ. Κατσίμπαλη]. 17. Α ι συνέπειαι των μαλλιαρών [για τη διαφωνία του με τον Π αλαμά], εφημ. Ακρόπολις, 24 Φεβρ. 1899, [Α νακοίνωση Γ. Κατσίμπαλη]. 18. Γρ. Ξ ενόπουλος, επιστολαί προς το Ά σ τυ , Μ αν­ δαρίνοι κα ι Μαζανιέλοι, εφημ. Το Ά σ τυ , 24 Φεβρ. 1899, σελ. 2στ'. 19. Γ. Σ. Φ ιλολογικός καυγάς [Π αλαμά - Καρκ.], ε­ φημ. Σφαίρα (Πειραιώς), 27 Φεβρ. 1899 [Α νακοί­ νωση Γ. - Κατσίμπαλη], 20. Π[απαντωνίου], Ο καυγάς [Π αλαμά-Καρκ.], ε­ φημ. Σκριπ, 28 Φεβρ. 1899 [Α νακοίνωση Γ. Κα­ τσίμπαλη]. 21. Γρηγ. Ξ ενόπουλος, φιλολογική ζωή, το διήγημα κα ι τα Λόγια της Πλώρης [διεξοδική βιβλιοκρι­ σία], 5 επιφυλλίδες, εφημ. Το Άσ τυ , 16,18,19, 20, 21 Σεπτ. 1899, σελ. 3α-5. 22. Κ. Π αλαμάς, τα βιβλία. Α. Καρκαβίτσα Λόγια της Πλώρης [κριτική σε μορφή διαλόγου για το περιεχόμενο κα ι τη γλώσσα της συλλογής], περιοδ. Η Τέχνη Α ', τεύχ. 8-9, Ιούν.-Ιούλ. 1899 σελ. 238α-239α. 23. Κ. Π αλαμάς, γράμμα [για τον Ξενόπουλο], περιοδ. Τέχνη Α ' 1809, σελ. 305-6, [σχετικά με το προηγούμενο]. 24. (Γ. Βώκος], Παλιές αγάπες, [ευνοϊκή βιβλιοκρι­ σία], περιοδ. Το περιοδικόν μας, Α ' τόμ. Β' 15 Ιαν. 1901, αρ. 22, σελ. 309-311 [συνέχεια μέχρι τεύ­ χους 33]. 25. Π έτρος Β α σιλικός, Επιθεώρησις [η αποστροφή του Κ. για τον Ψυχαρισμό κα ι η αγανάκτησή του για τις υπερβολές], περιοδ. Διόνυσος, Β', αρ. 9, 1902, σελ. 250. 26. Ζ. Παπαντωνίου, [για τη γλώ σσα του Κ], περιοδ. Παναθήναια Γ ' αρ. 62, 30 Απρ. 1903, σελ. 426β. 27. Κ. Π αλαμάς, διηγηματική Λογοτεχνία, [μνεία ε­ παινετική], περιοδ. Κριτική Α ', αρ. 12, Αυγ. 1903, σελ. 361. 28. [Βλ. Γαβριηλίδης], Ο Αρχαιολόγος, εφημ. Ακρό-

78 αφιέρωμα-----------------------------πόλις, 16 Ιαν. 1905, σελ. 1γ. 29. Ζ. Π[απαντωνίον], Ο Αρχαιολόγος [κριτική κ ι αι­ σθητική ανάλυση], εφημ. Σκριπ, 18 Ιαν. 1905, σελ. 1β-Υ· 30. [Α. Κύρου], κρίση για τον Αρχαιολόγο εφημ. Ε­ στία 23 Ιαν. 1905. 31. Ο ίδιος [ = Δ .Π . Ταγκόπουλος], «ό,τι θέλετε» [σχόλιο για την προχειρολογούσα κρίση της εφημ. Εστίας για τον Αρχαιολόγο], περιοδ. Ο Νουμάς, Γ 132, 30 Ιαν. 1905, σελ. 12α. 32. Δ .Π . Τ[αγκόπουλος], νέα βιβλία, Αντρέα Καρκαβίτσα, Ο Αρχαιολόγος [ενθουσιαστική βιβλιοκρι­ σία], περιοδ. Ο Νουμάς Γ ' 133, 30 Ιαν. 1905, σελ. Πβ-γ. 33. Α. Κ[ύρου], το περίφημον ζήτημα της γλώσσης κ.λ.π . [κρίσεις για τον Καρκ.], εφημ. Εστία, 5 Φεβρ. 1905, σελ. Ιβ-δ. 34. Γρ. Ξ ενόπουλος, εξ αφορμής ενός βιβλίου [για τον Αρχαιολόγο], εφημ. Εστία, 25 Φεβρ. 1905, σελ. 1ε-2β. 35. Γ. Βώκος, ο Αρχαιολόγος του κ. Α. Καρκ. Ανεγνώσθη εις την Εταιρείαν «Εθνική Γλώσσα», ε­ φημ. Εστία 26 κα ι 28 Φεβρ., 2, 3, 4, 5 Μαρτ. 1905 [σε 6 επιφυλ.]. 36. Γρ. Ξ ενόπουλος, ο Αρχαιολόγος υπό Αντρέα Καρκαβίτσα (Φιλολογ. ζωή) [επίκριση], περιοδ. Παναθήναια Ε', 28 Φεβρ. 1905, σελ. 313α-315α. 37. Σωτ. Σκίπης. Αντρέα Καρκαβίτσα Ο Αρχαιολό­ γος [επαινετ.-βιβλιοκρισία], περιοδ. Ακρίτας, Β', 1905, σελ. 110-11. 38. Α . Καμπάνης, η παρακμή [επικρίνει την τέχνη του Καρκ.], περιοδ. Ακρίτας, Β', 1905, αρ. 22-23, σελ. 186. 39. Γ. Ψυχάρης, Ρόδα κα ι Μ ήλα Γ ', 1906: α') [για τη γλώσσα του Αρχαιολόγου] σελ. 185 κ αι 243, β') [βιβλιοκρισία του Αρχαιολόγου], σελ. 259-263, γ') [για το Αντρέας κ ι όχι Ανδρέας του Κ.], σελ. 281, δ') [ελπίζει πως θα γίνει ο Κ. Ψυχαρικός] σελ. 331. [Συνδημοσιεύεται απόσπασμα επιστολής του Κ. της 5-2-1905 προς την εφημ. Εστία]. 40. Γ. Τ[σοκόπουλος], Οι σχισ ματικοί [για τον αγώνα του Κ. κατά της προγονοπληξίας], εφημ. Αθήναι, 25 Ιουν. 1907, σελ. Ιβ-γ. 41. Κ. Χατζόπουλος, [για την τέχνη του Κ.], περιοδ. Ο Νουμάς Σ Τ ', 324, 28 Δεκ. 1908, σελ. 2γ. 42. Γερ. Βώκος, ωραίαι ψυχαί [λίγα λόγια για την αισθαντικότητα κα ι δυσπιστία του Κ .], περιοδ. Ο Καλλιτέχνης, Ιαν. 1914, 31 σελ. 25α. 43. Δ .Π . Τ αγκόπουλος. Το Αναγνωστικό Γ ' Δημοτι­ κού [επαινεί το ήθος και το λογοτεχν, ταλέντο του Κ αρκ.], περιοδ. Ο Νουμάς, 2 Φεβρ. 1919, αρ. 617, σελ. 117α. 44. [Ανώνυμος], [επίκριση Κλ. Παράσχου για τη δυ­ σμενή κριτική του στα διηγήματα του Κ., που τα χαρακτηρίζει γλωσσικές ασκήσεις], περ. Ο Νου­ μάς, 27 Ιουλ. 1919, αρ. 33, σελ. 642. 45. Ρήγας Γκόλφης, Νεοελληνική φιλολογία, Ο Διγενής Ακρίτας, [επικρίνει το ομότιτλο αναγνωστικό του Κ. για τον έντονο εθνικισμό του, αλλά το παι­ νεύει γι’ άλλες του χάρες], περιοδ. Ο Νουμάς ΙΖ ', Β' εξάμ., 21 Νοεμβρ. 1920, αρ. 711, σελ. 332β-333α. 46. 17. Νιρβάνας, Ανδρέας Καρκαβίτσας [κριτικό άρ­ θρο], περιοδ. Ελλην. Επιθεώρησις, Νοέμβρ. 1921,

σελ. 10-12. 47. Ο Π αλαιός [Γρ. Ξενόπουλος], Ανδρέας Καρκαβί­ τσας [νεκρολογ.], εφ. Σκριπ. 27 Οκτ. 1922. 48. W. [Κ. Παλαμάς], Ανδρέας Καρκαβίτσας, [νε­ κρολογία], εφ. Εμπρός, 27 Οκτ. 1922, σελ. Ιγ-δ. 49. Π αύλος Νιρβάνας, Ανδρέας Καρκαβίτσας, [νε­ κρολογ.], εφ. Εστία, 27 Οκτ. 1922. 50. Πεζοπόρος [= Δημ. Χατζόπουλος], Καρκαβί­ τσας, [βιοκριτικό νεκρολ. άρθρο], εφ. Εμπρός, 28 Οκτ. 1922, σελ. Ια-γ. 51. Φ.. Πολίτης. Νεκρολογία, εφ. Πολιτεία 7 Νοεμβρ. 1922, σελ. 3β-γ. 52. Γ. Ά γρ α ς . Καρκαβίτσας (μελέτη), Μούσα Γ ', 5, Δεκ. 1922, σελ. 87α-90β. 53. Κ. Παρορίτης. Αντρέας Καρκαβίτσας (μελέτη), περιοδ. Ο Νουμάς Κ ' 1 (770), Ιαν. 1923, σελ. 17-27. 54. Γλαύκος Αλιθέρσης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, [σύντομη μελέτη], περιοδ. Νέα Ζωή (Αλεξάνδρ.), 1923, Γ', σελ. 341-344. 55. Ηλ. Κ. Βουτιερίδης, τα πρώτα χρόνια του Νουμά, [τον κατατάσσει ανάμεσα στους καλύτερους νουμαδικούς], στο βιβλίο = Τα εικοσάχρονα του Νουμά, 1923, σελ. 17. 56. Γρ. Ξ ενόπουλος, η τάση τοπικής τέχνης, εφ. Ελεύθ. Λόγος (Αθηνών), 27 Ιουν. 1923, σελ. 8ε. 57. Κ. Π αλαμ άς και ο Κ αρκαβίτσας; Ελεύθερος Λό­ γος (Αθ.), 2 Νοεμβρ. 1925 = Πεζοί Δρόμοι Γ ' 1934, σελ. 85-89. 58. Α. Καμπάνης. Ιστορία της νέας ελλ. Λογοτε­ χνίας, εκδ. Α ' (Κασιγόνης), Αλεξάνδρεια 1925, σελ. 142-143 [σύντομη επαιν. κριτική του έργου του]. 59. Αρ. Καμπάνης. Ανδρέας Καρκαβίτσας, εφ. Πρω­ ία 14 Ιαν. 1926. 60. 17. Χάρης, Α. Καρκαβίτσας, περ. Νέα Εστία Β' 1927, σελ. 1092α-1100β. 61. 7.Γ. Καρράς, ο Καρκαβίτσας και οι... κριτικοί του, [επικρίνει τη μελέτη του Π. Χάρη για τον Κ.], περιοδ. Π αρασκήνια, Ιαν. 1928, σελ. 16. 62. Π άνος Δ. Τ αγκόπουλος, Ανδρέας Καρκαβίτσας (μελέτη), περιοδ. Μεγάλης Ελλην. Εγκυκλοπαί­ δειας, 29 Α π ριλ., 6 κ αι 20 Μαΐου 1928, αρ. 128,129 κ αι 131. 63. Γρηγ. Ξενόπουλος, κρίσεις για τον Καρκαβίτσα, περ. Νέα Εστία Δ ' 1928, σελ. 787α σημ. 64. Η λ. Βουτερίδης, η νεοελλ. λογοτεχνία, Γενικό εξέτασμά της, Αθ. (Ζηκάκης) 1930, σελ. 53. 65. Γ. Ά γ ρ α ς . Α. Καρκαβίτσας, Μ .Ε. Εγκ. ΙΓ ' [1930], σελ. 342α-343β. 66. Γ. Κοτζιούλας, οι Συνεργάτες του «Λόγου», Γιάν­ νης Σκαρίμπας, [σύντομη σύγκριση της Αλεξ. Παπαδοπούλου, του Κ. και του Σκαρίμπα], περιοδ. Λόγος, 1931, σελ. 337. 67. Α . Π απαδήμας, Εισαγωγή στη νεοελλ. λογοτε­ χνία, Αθ. (Κολλάρος) 1931, σελ. 19-20. 68. Γρηγ. Ξ ενόπουλος, το νεοελληνικό μυθιστόρημα, περ. Νέα Εστία ΙΑ ' 1932, σελ. 182β-183α. 69. Μ ιχ. Πετρίδης, οι τωρινοί μας Λογοτέχνες, 1923, σελ. 43 κα ι 56 [για τη γλώσσα κα ι τα Λόγια της Πλώρης]. 70. Θ. Ξύδης, Ανδρέας Καρκαβίτσας 1933, (μελέτη) [ανατύπ. α π ’ το περιοδ. Ιδέα]. 71. Α γ γ. Τερζάκης, Το νεοελλ. μυθιστόρημα (μελέτη), περ. Ιδέα Α ' αρ. 5-6, Μάιος-Ιούν. 1933, σελ. 316-8

------------------------------ αφιέρωμα 79 κα ι 378-81. 72. Α λ κ ή ς Θρύλος, Ανδρέας Καρκαβίτσας, [μελέ­ τη], περ. Ν. Εστία ΙΕ ' 176, 15 Απρ. 1934 κα ι 177, 1 Μαΐου 1934, σέλ. 350-357 κα ι 410-416. 73. Ι.Μ . Παναγιωτόπουλος, Νεοελλην. λογοτεχνία. Μ.Ε. Εγκυκλ. Γ [Ελλάς], 1934, σελ. 933β = Στοιχεία ιστορίας νεοελλ. λογοτεχνίας, Αθ. (Κύκλος) 1936, σελ. 113-114 = εκδ. β' Αθ. (Γρα­ φείο πνευμ. υπηρεσιών), 1938, σελ. 142. 74. Θ. Ξύδης, Αλεξ. Παπαδιαμάντης [βιβλιογραφία], Γ.Κ. Κατσίμπαλης [βιβλιοκρισία· αναφέρει ότι ο Γ. Κατσίμπαλης έχει έτοιμη βιβλιογραφία του Κ αρκ.], περ. Εκπαιδ. Χρονικά, ετ. Β', 1935, αρ. 23, σελ. 399α. 75. Σ. Μυριβήλης, Καρκαβίτσας, εφ. Πρωία, 2 Ιουν. 1935, σελ. 1β [σημείωμα για τη διάλεξη του Τραυλαντώνη στην Ένωση Λογοτεχνών]. 76. Α. Τραυλαντώνης, Περίληψη της διάλεξής του στον Παρνασσό, εφ. Η χώ της Ελλάδος, 4 Ιουν. 1935, σελ. 2δ-ε. 77. Τάκης Λόξας, Ο Αντρέας Καρκαβίτσας στην πα­ τρίδα του, [ανέκδοτα απ’ τη ζωή του], περιοδ. Νε­ οελλην. Γράμματα, 18 Αυγ. 1935, σελ. 14δ-ε [Συνδημοσιεύεται κα ι σκίτσο του]. 78. Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας [η διάλεξη του καθηγητού κ. Ν. Βέη ολόκληρη, όπως στενογραφήθηκε], εφ. Νεολόγος Πατρών, 21, 22, 23 Δεκ. 1937. 79. Γ. Βαλέτας, Φιλολογικά στον Καρκαβίτσα, περιοδ. Α χαϊκά (Πατρών), ετ. Α ', Δεκ. 1937, αρ. 4, 151-177 [βιβλιογραφ., βιογρ. κριτικά κα ι ανέκδο­ τα ποιήματα. Κυκλοφόρησε κ α ι σε ιδιαίτερα α­ νάτυπα]. 80. Ι.Μ . Παναγιωτόπουλος, Αντρέα Καρκαβίτσα Α ­ νέκδοτα γράμματα, προοίμιο-κείμενο-σχόλια, περιοδ. Πνευματική Ζωή, ετ. Β ', αρ. 16, 10 Ιαν. 1938, σελ. 9α-β. [Ανατύπωση ενός μόνον τυπογρ. φύλ­ λου της Εισαγωγής], Αθήναι 1938, σχ. 16ο. 81. Μ. Παπαϊωάννου, Ανδρέας Καρκαβίτσας, [για τη φυσιολατρία του με ανατύπωση αποσπάσματος ε­ πιστολής του στον Κ. Χατζόπουλο], περιοδ. Το Βουνό, 1938, αρ. 60, σελ. 301. 82. Τάκης Δόξας, Αντρέας Καρκαβίτσας [σημαντικό κριτικό σημείωμα], περιοδ. Νεοελληνικά Γράμμα­ τα, ετ. Β ', αρ. 131, 3 Ιουν. 1939. 83. Ν ίκη Greczynka, Για τον Αντρέα Καρκαβίτσα [ιστορ. επισκόπηση των μελετών για το έργο του Κ .], περιοδ. Νεοελλην. Γράμματα, ετ. Β ', αρ. 132, 10 Ιουν. 1939, σελ. 14α-γ. 84. Ν ίκη Greczynka, Βιβλιογραφικά στον Καρκαβί­ τσα, Αθήνα 1940, σελίδες 80. 85. Γ. Βαλέτας, Βιβλιογραφία Ανδρέα Καρκαβίτσα, Αθ., 1940, σελίδες 32. 86 Ν ίκη Greczynka, «Η Γυναίκα στο έργο του Α . Καρ­ καβίτσα», (μελέτη), Αθήνα, σχ. 8ο, σελ. 41. 87. Α . Τραυλαντώνης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, περ. Ν. Εστία, τόμ. Λ Δ ', 1943. 88. Αδ. Παπαδήμας, Στοιχεία συγκριτικής φιλολο­ γίας, Αθήνα 1945 (Δρανδάκης) [για την επίδραση του Ζολά στον Κ., σελ. 23, 24, 35, παραλληλισμός κειμένων Ζητιάνου κα ι Γονιμότητας του Ζολά, σελ. 109-116]. 89. Δρομάζος Στάθης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Ο πρόδρομος του νεοελλην. ρεαλισμού [Εισαγωγή με ανασκόπηση των τάσεων της λογοτεχνίας το

τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα σε συσχέτιση με τις πολιτικο-ιδεολογικές αντιθέσεις κ α ι τη θέση του Κ. απέναντι στην εποχή του - Ο Λαογράφος...], περιοδ. Ελεύθερα Γράμματα, 15 Νοεμβρ. 1946, αρ. 55 κ.ε., σελ. 334 κ.ε. 90. Α . Καμπάνης, Καρκαβίτσας Ανδρέας, Εγκυκλ. Λεξ. Ηλιου [1948], τόμ. Γ, σελ. 333. 91. Ντίνος Δ. Ψυχογιός, «Ανδρέας Καρκαβίτσας, Ο λαογράφος», περ. Ηλειακά, 1, (1951), σελ. 95 [με­ λέτη σε συνέχεια]. Και το β' κα ι τελευταίο μέρος, αυτόθι, χρον. β' (1953), τεύχ. Δ-Ε, σελ. 56-57. 92. Γ.Θ. Ζώρας, «Ανδρέας Καρκαβίτσας», Ελληνική Δημιουργία, τόμ. 8, 1 Ιουλ. 1951, σελ. 5-8 [ολό­ κληρο το τεύχος αυτό αφιερωμένο στον Κ.]. 93. Ανδρέας Καραντώνης, «Ο Καρκαβίτσας θαλασ­ σογράφος», Ελλην. Δημιουργία, τ. 8, 1 Ιουλ. 1951, σελ. 18-22. 94. Γεώργ. Σπυριδάκης, «Ο Καρκαβίτσας ως λαογρά­ φος», Ελλην. Δημιουργία, 8, 1 Ιουλ. 1951, σελ. 44-49. 95. Αγγελ. Φουριώτης, Πνευματική Πορεία 1900-1950, Αθήνα 1952 (Μαυρίδης). Για τον Κ. στις σελ. 23, 34, 165, 195, 205, 221, 289. 96. Ψυχογιός Ντ., Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο λαογρά­ φος Β' [για τα λαογραφικά ζητήματα, κυρίως της Ηλειακής λαογραφίας, που θίγονται στο έργο του Κ. με συγκεκριμένες παραπομπές στο έργο του], περ. Ηλειακά, ετ. Β', τευχ. (διπλό) Γ '-Δ ', Ιαν. 1953, σελ. 56-57. 97. Πέτρος Χάρης, «Έλληνες πεζογράφοι», Αθήνα, 1953, [για τον Καρκ. στις σελ. 97-115]. 98. Π. Χάρης: Έλληνες πεζογράφοι, Αθ. 1954, τομ. Α ', σελ. 97-115. 99. Κ.Θ. Δημαράς, «Ιστορία της Νεοελληνικής λογο­ τεχνίας», 1955, [στις σελ. 317, 418]. 100. Θ. Ξύδης, «Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας και άλλοι», Βασική βιβλιοθήκη, τ. 28, Αετός, Αθήναι 1955, [βιογραφ.-βιβλιογραφικό σημείωμα, σελ. 149-151, κριτική μελέτη σελ. ιθ '-κστ’ . Ανατυπώνονται τα διηγήμ. (σελ. 152-211): 1) Η θάλασσα 2) Βιοπαλαιστής 3) Οι σφουγγαράδες 4) Θειον όραμα 5) Η γοργόνα 6) Ναυάγια 7) Η κακή αδελφή 8) Η Πατρίδα 9) Η θυσία 10) Σπαθόγιαννος 11) Νέοι θεοί]. 101. Α π. Σαχίνης, «Το μυθιστόρημα του Α. Καρκαβί­ τσα» (μελέτη), περ. Ν. Εστία, ετ. ΚΘ ', τόμ. 58, τευχ. 679, 15 Οκτ. 1955, σελ. 1335-1340. 102. Γ. Βαλέτας, «Παπαδιαμάντης». Α ' εκδ., Αθήναι 1940, βλ. σελ. 398, Β' εκδ. Αθήναι 1955 (εκδ. Βί­ βλος), σελ. 19, 352, 384, 466, 485. 103. Τάσος Βουρνάς, «Οι πρόδρομοι στην Πεζογραφία μας», Εγκυκλοπαίδεια Σύγχρονης Λογοτεχνίας, τ. 4, σελ. 304. 104. Ι.Μ . Παναγιωτόπουλος, «Τα πρόσωπα κα ι τα κεί­ μενα», τ. Στ', σελ. 96. 105. Α π. Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Αθή­ να 1958, σελ. 152-165. 106. Ν ίκη Σιδερίδου-Θωμοπούλου, Ο Αντρέας Καρκα­ βίτσας κα ι η εποχή του, (μελέτη βραβευθείσα υπό της Ακαδημίας Αθηνών), Αθήνα 1959, αχ. 8ο. 107. Θαν. Παπαθανασόπουλος, «Ο Ζητιάνος», άγνω­ στες λεπτομέρειες για τη ζωή του Κώστα Τσίρου [με σύντομο βιογραφικό σημείωμα κ αι σκίτσο του

80 αφιέρωμαΚ.], εφ. Η Βραδυνή, 10 Φεβρ. 1960, σελ. 5γ-δ, 6α-γ. 108. Θαν. Παπαθανασόπουλος, Ο Καρκαβίτσας κα ι ο Ζητιάνος του, περ. Ν. Εστία, 68 (1960), σελ. 1378-1379. 109. Τάκης Δόξας, «Καρκαβίτσας ο ελληνικός», εφ. Η Καθημερινή, 27 Οκτ. 1962. 110. Αλκής Θρύλος, Μορφές της ελλην. πεζογραφίας, Αθήνα 1962 (Δίφρος), Αντρέας Καρκαβίτσας, σελ. 32-65. 111. Τάσος Βουρνάς, Αντρέας Καρκαβίτσας, ο θεμε­ λιωτής της προοδευτικής πεζογραφίας, εφ. Αυγή, 16 Δεκ. 1962. 112. Νίκος Τσούρας, Ο Καρκαβίτσας ποιητής, εφ. Η Καθημερινή, 4 Ιαν. 1963. 113. Γ. Βαλέτας, «Μορφές της ελλην. πεζογραφίας» [βγήκε η παλαιά μελέτη του Ά λ κ η Θρύλου], Αθήναι 1963. 114. Α . Καραντώνης, Φυσιογνωμίες [σύντομη γενική ε­ πισκόπηση], Αθήνα 1966, σελ. 195-204. 115. Τσάκωνας Δημ. Πνευματικαΐ απηχήσεις του 1909, Οι κοινωνικές ιδέες του Καρκαβίτσα στον «Ζητιάνο» του, περιοδ. Θέσεις κα ι Ιδέαι, τομ. Β', αρ. 10, Αθήναι, Δεκ. 1968, σελ. 478-481. 116. Μπουμπουλίδου Γλυκερία, Καρκαβίτσας Ανδρέας, Μεγ. Παιδαγωγ. Εγκυκλοπαίδεια (εκδ. Ελ­ λην. Γράμματα-Herder), Αθ. 1968, τομ. Γ ', σελ. 351β-353α [βιογραφία, έργο, κριτικά]. 117. Γ. Βαλέτας, Ανθολογία του ελλην. διηγήματος, Α ­ θήνα 1969, σελ. 9-11, 134-150 (εκλογή, χαρακτηρι­ σμός, ανάλυση). 118. Βακαλόπουλος Αθ., Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και οι Μπουλιαραίοι Κραβαρίτες, εφημ. Ο Κάμπος (Πύργου), Φεβρ. 1970, φυλ. 13, σελ. 1-2 (επιφυλ.). [Τονίζει τον εθνικό σκοπό του Κ. με τη στηλίτευση της επαιτείας των Κραβαριτών κα ι επικρίνει τον

• Αθ. Παπαθανασόπουλο κ α ι τις υβριστικές κρίσεις για τον Κ. σχετικά μ’ αυτό το θέμα]. 119. [Μ έρακλής Μ ιχ.], Νατουραλισμός [άρθρο], εγκυκλ. Δομή, τομ. 11, σελ. 214γ. 120. [Μερακλής Μ ιχ .], Καρκαβίτσας Ανδρέας, αυτόθι, τομ. 7, σελ. 440γ-441α. 121. Στ. Αρτεμάκης, Ανδρ. Καρκαβίτσας, ο ζωγράφος της θάλασσας, Ελληνικές μορφές, Αθήνα [1972], εκδ. Κολλάρος, σελ. 107-112. 122. Σ. Χωραφάς, Α. Καρκαβίτσας, Η ζωή του - το έργο του, Ά π α ν τ α Α . Καρκ., Αθ. 1973 (εκδ. Καπόπουλος) τομ. Α ', σελ. 9 κ.ε. 123. Σ. Χωραφάς, Α. Καρκ., Ο αληθινός δημιουργός [κριτική ανάλυση του έργου του] αυτόθι, τομ. Δ' σελ. 457 κ.ε. 124. Χ .Α . Φ ιλιππίδης], Ηθογραφία κα ι ρεαλισμός στον Ανδρέα Καρκαβίτσα. (Το βιβλίο και ο κό­ σμος), εφ. Ακρόπολις, 26 Νοεμβρ. 1973, σελ. 4α-ε [κριτική τοποθέτηση του Κ. κα ι ευνοϊκή κριτική για την έκδοση των Απάντων του], 125. Δημ. Π λάκας, τα Ά π α ν τ α του Α. Καρκαβίτσα (Η κριτική του βιβλίου), εφ. Μεσόγειος (Ηρακλείου), ετ. 23ον, περ. Γ ', 1973, 24 Ιαν., σελ. 28-ε, 25 Ιαν., σελ. 2δ-ε, 26 Ιαν., σελ. 2ζ-η (συν. 3). [κριτική το­ ποθέτηση του Κ. και ευνοϊκή κριτική της α' εκδ. των Απάντων του]. 126. «Ανδρέας Καρκαβίτσας: Ά π αντα», παρουσίαση Ι.Μ . Παναγιωτόπουλου, Εισαγωγή-Επιμέλεια Νί­ κη Σιδερίδου, εκδ. οίκος Σ.1. Ζαχαρόπουλος, 4ος τόμος, Αθήνα 1973. 127. Μαστροδημήτρη Π ., Ο Ζητιάνος του Καρκαβί­ τσα, Αθήνα, 1980. 128. Μπαλούμη Επ., Η λειτουργία του λαογραφικού στοιχείου στο έργο του Α . Καρκαβίτσα, 1984. 129. Μπαλούμη Επ., Ηθογραφικό διήγημα, 1986. 130. Κ. Στεργιόπουλος, Περιδιαβάζοντας Β', Αθήνα 1986.

Γραφτείτε συνδρομητές

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια 13.000 - Σπουδαστική 11.000 δρχ. Εξάμηνη 7.500 - Σπουδαστική 5.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 17.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 90 δολ. (ΗΠ Α ) Σπουδαστική Ετήσια 85 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 105 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 700 δρχ. και. τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Οι

ΓΙΑ

Ν Ε Ο Υ Σ

Ν έοι Τ ίτλοι Τ ης Σ ειράς

8. G erhart H auptmann, Ο Κλειδούχος Μετάφραση Μαρλένα Πολιτοπούλου

is.

Τιλ

Stendhal, Βικτόρια Ακοραμπόνι Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης

14. H onor E de Balzac, Ζ. Μάρκάς Μετάφραση Μαρία Μανδάλου 17. Λεονιντ Α ντρεγιεφ, Νυχτερινή Κουβέντα Μετάφραση Κοραλλία Μακρή

Ένα Επεισόδιο την Εποχή της Τρομοκρατίας

22. H onor E de B alzac,

Μετάφραση Τίνα Μαυρομαρά 24. T homas H ardy , Ο Μελαγχολικός Ουσάρος Μετάφραση Γιώργος Φυλαχτός

Ο Καλλιτέχνης της Πείνας και Άλλες Ιστορίες

26. F ranz Kafka ,

Μετάφραση Σταμάτης Τσερτσής 27. Z acharias T opelius, Παραμυθένιες Μετάφραση Στάθης Φερεντίνος

Ιστορίες

28. Ιβαν Τ ουργκενιεφ , Τριπλή Συνάντηση Μετάφραση Κοραλλία Μακρή 29. Nathaniel H awthorne , Ίθαν Μπραντ Μετάφραση Κοσμάς Πολίτης 30. G oethe , Τ ο Πράσινο Φίδι Μετάφραση Γιάννης Οικονομίδης 31. Stephen C rane, Τ ο Βαρκάκι Μετάφραση Νάτα Κοκκόλη 33. E dmond A bout, Η Μύτη ενός Συμβολαιογράφου Μετάφραση Κωστής Μπαστιάς 35. Ελιν Π ελιν , Οι Γέρακες Μετάφραση Ηλέκτρα Κρυσταλλίδου 36. J oseph C onrad , Ο Μυστικός Σύνοικος Μετάφραση Βούλα Παρθένη 37. Stendhal, Η Ηγουμένη του Κάστρο Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης 38. Ε.Τ.Α . H offmann, Κρέσπελ και Αντωνία Μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής 39. W illa Cather ,

Ο Γείτονας Ροζίσκι

Μετάφραση Μάριαν Γεωργούδη

Α

π

G U T

’

τις Εκδόσεις E N B E R G

^ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ ΕΔΡΟ Σ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712 - 36.02.007

ΠΟΙΗΣΗ

Νάσος Βαγενάς

Κωστής Γκιμοσούλης

Μιμης Σουλιώτης

0 ΠΡΟΠΟΝΗΤΗΣ

ΒΑΘΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ

ΠΑΙΚΤΗΣ

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.