Τεύχος 308 by Diavazo.gr

Ε|ΙΘΕΩβΗΣΗ TO'

ς υ

ε ν τ

Ε^

*ΚΑΔ. ΓΚΐ;

Ζητήστε τους καταλόγους των Εκδόσεών μας. Εκτός από τον ΓΕΝΙΚΟ, υπάρχουν κι οι εξής: □ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

□ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΥ

□ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

□ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ & ΑΝΘΡΩΠΟΥ

□ ΦΥΣΙΚΟΥ-ΧΗΜΙΚΟΥ

□ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

□ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Τέλος, ιδιαίτερα κατατοπιστικά είναι τα αναλυτικά φυλλάδια για κάθε εκδοτικό πρόγραμμα του Οίκου μας. *

Μπορείτε ν’ αγοράσετε τα βιβλία που σας ενδιαφέρουν και με πιστωτικές κάρτες (d i n e r s , ε θ ν ο κ α ρ τ α , ΕΜΠΟΡΟΚΑΡΤΑ). ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΤΜ ΗΜ Α ΑΝΤΙΚΑΤΑΒΟΛΗΣ ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ

Σ Ο Α Ω Ν Ο Σ

Β Ι

Β Λ Ι

103 -

Τ Η A. - F A X

Ο Π Ω Λ Ε

3600127

Ι Ο

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΚΛΙΜΑΤΙΖΕΤΑΙ

Στο βιβλιοπωλείο μας λειτουργούν τα εξής τμήματα: ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΧΗΜ ΕΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝ/ΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΠΑΝ/ΚΗΣ ΧΗΜ ΕΙΑΣ ΕΥΓΕ Ν ΙΔ Ε ΙΟ Υ ΙΔΡΥΜ ΑΤΟ Σ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΣΤΟ ΡΙΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟ Ν ΙΚΗ Σ Ν ΕΟ ΕΛΛ. ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

· · · · · · · · · · · ·

Φ ΥΣΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΛΩ ΠΑΝ/ΚΗΣ Φ ΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΩΝ COM PUTER ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΔΟΚΙΜΩΝ ΛΕΞΙΚΩ Ν ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΑ. ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΓΛΩ ΣΣΟ ΛΟ ΓΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ • ΣΤΟ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΜΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ θα βρείτε βιβλία για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης —όλων των εκδοτικών οίκων— που κυκλοφορούν • Διαθέτουμε τα βιβλία του Ο .Ε.Δ .Β . και του Ε υγενιδείου Ιδρύματος. • Μια ακόμα προσφορά του βιβλιοπωλείου μας: Τώρα μπορείτε να αγοράσετε τα βιβλία σας και με κάρτες: DIN ERS - ΕΘ Ν Ο Κ Α ΡΤΑ - Ε Μ Π Ο ΡΟ Κ Α Ρ ΤΑ

2! Μ

Β Ι Β Λ Ι Α

Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ριουνοσούκε Ακουιαγκάουα

Κάπα (Μυθιστόρημα)

Ρασομόν και άλλες ιστορίες 9 Ναντίν Γκόρνημερ

Η ιστορία του γιου μου

1 9 9 2

- ΠΟΙΗΣΗ 'Ελοα Μοράντε

Αραδέλι (Μυθιστόρημα) 9 Ονορέ ντε Μπαλζάκ

Ο μπαρμπα-Γκοριό (Μυθιστόρημα) 9 Στέφανο Μ πένι

(Μυθιστόρημα)

Ο μάγος Μπαόλ -

Μια ιδιοτροπία της φύσης (Μυθιστόρημα) 9 Σιουσοκού Έντο

Μ ια ήσυχη νύχτα της δικτατορίας (Μυθιστόρημα) 9 Μπέρτολτ Μ πρεχι

Σιωπή

Διόρθωση παλιών μόδων και άλλες ιστορίες

(Μυθιστόρημα) 9 Μπόντο Κίρχοφ

Ινφάντα (Μυθιστόρημα) 9 Εμανουέλ Κρεσχ

Ράντου ή Οι φυσητές γυαλιού του Λιπσανί (Μυθιστόρημα) 9 Καμάρα Λάι

Το μαύρο αγόρι (Μυθιστόρημα) 8* Τζεραλντίν ΜακΚόχριν

Στα πόδια των αγγέλων (Μυθιστόρημα) 9 Σπάικ Μ ίλιγκαν Μουρλό - Μ ια ιρλανδέζικη φαντασία (Μυθιστόρημα) 9 Γιούκιο Μιοίμα Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ

Ανοιξιάτικο χιόνι

9 Σόμερσετ Μωμ

Τσάι και ματαιοδοξία (Μυθιστόρημα) 9 Χουάν Κάρλος Ονέτι

Το ναυπηγείο (Μυθιστόρημα) 9 Κέιτ Σοπέν

Η Αφύπνιση (Μυθιστόρημα) 9 Τζόναδαν Σουίφτ

Η μάχη των βιβλίων (Νουβέλα) 9 Τ ζουνίτορο Τανιζάκι

Το πορτρέτο της Σούνκιν (Διηγήματα) 9 Τζων Κ ένενηι Τουλ

Συνασπισμός ηλιθίων (Μυθιστόρημα)

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Βολταίρος

Τα περί τον Σαδίκην ή Την Ειμαρμένην

(Μυθιστόρημα) 9 Πέδρο I καρδία Μοντάλβο

(Μετάφραση: Δ. Ν. Ισκεντέρης Βυζάντιος, 1819) 9 Ανρί Μυρζέ

Μια ιστορία από τη Μαδρίτη

Οι λιμοκοντόροι ή Σκηναί εκ του βοημικού βίου

(Μυθιστόρημα)

(Μετάφραση: Εμμ. Ροίδης, 1898)

Εκδόσεις Κ αςτανιωτη Η σύ γχρ ονη εκδοιική παρουσία σια ελληνικά γράμμαια

........................ Ε κδόσεις Κ αςτανιωτη

.............

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 3

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Μαρλένα Πολιτοπούλου

Γιώργος Αριστηνός

Ο ήχος της σαύρας (Αφήγημα)

Η Κατάβαση (Αφήγημα)

Τάσος Ρούσσος

Χριστίνα Γιαιζόγλου

Αγγελόπετρα (Νουβέλα)

0 μικρός Κλαύδιος (Αφήγημα)

Γιώργος Σκαμπαρδώνης

Βασίλης Γκουρογιάννης

Η Στενωπός των Υφασμάτων (Διηγήματα) Μάτι φώσφορο, κουμάντο γερό (Διηγήματα)

Το ασημόχορτο ανθίζει (Μυθιστόρημα) Απόστολος Κ. Αοξιάδης

Αντώνης Σουρούνης

Ο θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ (Μυθιστόρημα)

Υπ’ όμιν της Λίτσας Κρίστη Στασινοπούλου

Αχιλλέας Θεοφίλου

Επτά φορές στην Αμοργό (Διηγήματα)

Μεθυσμένη ορχήστρα (Διηγήματα)

Περικλής Σφυρίδης

Λεύτερης Κυπραίος

Χαράμι (Διηγήματα)

Ο μεγάλος Δεύτερος (Μυδιστόρημα)

Διονύσης Χαριτόπουλος

Γιώργος Λεονάρδος

Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι

Το κόκκινο σαλόνι της γιαγιάς ν (Μυθιστόρημα) Πρόδρομος X. Μάρκογλου

Α.Κ. Χριστοδούλου

Το αγκάθι ή Ο Παντελής Βλαστός (Νουβέλα)

Σταθερή απώλεια (Διηγήματα) Παύλος Μάτεσις

Ύλη δάσους (Διηγήματα) Αμαλία Μεγαπάνου

Το Φιρφιρί, οι Φιρφιρογέννητοι και η Μ εγάλη Κωπηλασία Βασίλης Μπούτος

Γυναίκες στα πάρκα (Διηγήματα) Νίκος Νικολωδης

Γουρούνια στον άνεμο (Μυδιστόρημα) Αημήτρης Νόλλας

Π Ο Ι Η Σ Η Σωκράτης Κ. Ζερβός

Το κρίνο του τρόμου Αντρέας Καραντώνης

Δεκατετράστιχα Ματθαίος Μουντές

Νηπιοβαπτισμός Αθηνά Παπαδάκη

Λέαινα της βιτρίνας

Ο τύμβος κοντά οτη θάλασσα (Μυθιστόρημα)

Γ.Δ. Σιδεράς

Κυριάκος Ντελόπουλος

Γιάννης Τξανετάκης

Οδός Αρχαίων Ελλήνων (Μυθιστόρημα)

Το χαμαί Με φώτα ερήμου

Γιάννης Ξανδούλης

Θανάσης Χατζόπουλος

Η εποχή των καφέδων (Μυθιστόρημα)

Από καταβολής δρόσου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ Ζωοδόχου Πηγής 21, Αθήνα - τηλ. 3615433

τα βιβλία της «γνώσης» Ί ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΡΩΤΕΣ

ΜΑΡΩ ΛΟΓΖΟΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΡΩΤΕΣ

ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

«Ελλήνων ' Ερωτες»!... ένα βιβλίο για να το διαβάζουν οι μαμάδες στις κόρες τους, για να το παίρνουμε όλοι εμ είς αγκαλιά και να κοιμόμαστε μαζί του, για να το διαβάζουν οι εγγονοί στους παππούδες τους, ένα βιβλίο για να το βλέπετε και να το βάζετε το βράδυ κάτω από το μαξιλάρι σας και να ονειρεύεστε, ένα βιβλίο που έγραψε η Μάρω Λοίζου και ζωγράφισε ο Αντρέας Καράμπελας για να μας κάνουν να αισθανόμαστε πιεστικά την ανάγκη να τους πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ.

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΓΙΑ

ΠΑΙΔΙΑ και για ΝΕΟΥΣ ΓΑΛ ΑΤΕΙΑ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ-ΣΟΥΡΕΛΗ

• • • • • • • • • • •

Τα στενά παπούτσια Ό ταν ο ήλιος... Οι νικητές Κόκκινη κλωστή δεμένη... Ο θησαυρός της Βαγίας Το ψέμα Τα γενέθλ ια Τα Χέγια Το παραράδιασμα Κρίμα κι άδικο Νινέτ ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

• Το 33 • Δ ομήνικος • Πέτρινα καθίσματα

• • • •

Παιχνίδι χω ρίς κα νόνες Π ριν από το τέρμα Εμένα με νοιάζει Ο μικρός μ πουρλοτιέρης

• • • • •

Οι τελευταίοι ήρωες Το διπλό ταξίδι Το αίν ιγ μ α της πέτρ ινης γενειά δας Το α υ γό της έχιδνας Η εξαφάνιση

ΛΙΤΣΑ ΨΑΡΑΥΤΗ

ΤΟΥΛΑ ΤΙΓΚΑ

• Οδός Γραβιάς

ΗΡΩ ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΥ

• Το πέρασμα της γά τας • Το πέτρινο σπίτι

ΒΟΥΛΑ ΜΑΣΤΟΡΗ

• Στο γυμνάσ ιο ΜΑΡΩ ΛΟΪΖΟΥ

Μ ΑΡΙΑ ΑΒΡΑΑΜΙΔΟΥ

• Γράμμα στο μοναχικό αδερφό μου ΠΙΤΣΑ ΣΩΤΗΡΑΚΟΥ

• Το φουστάνι της Κλεοπάτρας ΚΑΛΛΙΟ ΠΗ ΣΦΑΕΛΛΟΥ

• Για τον πατέρα

• Η Ονείρω ΒΕΑΤΡΙΚΗ ΣΑΜΠΑΤΑΚΟΥ

• Πόλη μαγική ΚΙΡΑ ΣΙΝΟΥ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

• Περσεφόνη, η πά π ια πο υ π ή γε σχολείο

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ

• • • • • •

Για την ά λ λη πατρίδα Σπίτι γ ια πέντε Ο μ ικρός αδελφός Στο τσιμεντένιο δάσος Λάθος, κύριε Νόιγκερ Τραγούδι για τρεις ΖΩΗ ΒΑΛΑΣΗ - ΒΑΣΩ ΨΑΡΑΚΗ

• Τα τρία δώρα

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ

•Έξι εναντίον ενός ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ

• Τα μ αγικά μαξιλάρια • Φρουτοπία No 1 - Η ιπτάμενη σκάφη • Φρουτοπία No 2 - Ο συναχω μένος τενόρος

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΣΕ Ο Α Α Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16. 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΑ. 3638362, FAX 3628950

Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία από τις εκδόσεις Πατάκη

ΖΩΡΖ ΣΑΡΗ Η ΑΝΤΙΠΑΡΟΧΗ ΝΟΥΒΕΛΕΣ

ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ 01 ΑΣΚΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΕΣΥΛΛΑΣ ΑΧ, ΑΝΤΡΙΑΝΗ!.. ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ • 01 ΣΥΖΥΓΟΙ · ΑΣΠΡΗ ΜΕΡΑ • ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΘΑΝΑΤΟΥ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε., Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax.: 36.28.950

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗ Η πρωτοπορία στο βιβλίο Και τώρα ένας απαραίτητος σύμβουλος γνώσεων για τα παιδιά

ΜΙΚΡΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ Μια καινούργια προσ φ ορά μας. Απαντάει σ’ όλα τα ερωτήματα των παιδιώ ν που έχουν σχέση με τον πλανήτη μας Γη και το Σύμπαν, με τη φύση, με τον κόσμο των φυτών και των ζώων, με την καθημερινή ζωή, με τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, με τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε, με τα επαγγέλματα...

Δώδεκα τόμοι για να μάθουμε να βλέπουμε τον Κόσμο ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΠΕΝΤΕ ΤΟΜΟΙ

Μ. 0 ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΜΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΖΩΩΝ

ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΗ ΦΥΣΗ

Η ΖΩΗ ΑΛΛΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

Μια ακόμα συνεργασία των Εκδόσεω ν Δεληθανάση με τις γαλλικές Εκδόσεις Gallimard. Κάθε τόμος και μια έκπληξη. Κείμενα σύντομα και περιεκτικά, εικόνες που ζωντανεύουν τα θέματα. Κάθε τόμος ολοκληρώνεται μ’ ένα μικρό λεξικό για να μάθει το παιδί περισσότερα, καθώ ς και με κουίζ. ποιήματα, αινίγματα και άλλα. κΛ Α σ τέρης Δ ελ η θ α ν ά σ η ς εκδ ότης Κεντρική Διάθεση: Ζωοδόχου Πηγής 34, 106 81, Αθήνα Τηλ. 36423 25. Fax 364 23 25

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξά 26, Αθήνα-106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 308 31 Μάρτιον 1993

Τιμή Λρχ. 700

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλεξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησνώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλεξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία-ΗλεκτρονικήΣελιδοποίησηΦίλμς-Μοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9, (πλ, Κάνιγγος) τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

22 23

Φώτης Τερζάκης: Το φάντα σμα μιας δεκαετίας

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Η Βίκα Γκιζελή μιλάει στον Η. Παπαλέξη

Γιώργος Βλάχος: Έ να κομ μάτι για άγριες φράουλες και βιολί. Η τέχνη στη Δεκαετία του ’60.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΩΝ

Φιλοσοφία Γκέοργκ Χέγκελ: Η επιστήμη της Λογικής Γράφει ο Νίκος Μακρής

Σώτη Τριαντάφυλλου: Η Αρχιτεκτονική στη δεκαετία του ’60.

Χίλντα Παπαδημητρίου: Ο φεμινισμός στη δεκαετία του ’60.

Ζιζή Παπαδάκη: Η μόδα στη δεκαετία του ’60.

Βάσιας Τσοκόπουλος: Η Ιστορική Επιστήμη στη δεκα ετία του’60.

Πωλ Ουίλλιαμς: Τι είχε η δε καετία του’60 που δεν έχει η δεκαετία του ’80

Πολιτική Ευτυχή Μπιτσάκη: Ένα φά ντασμα πλανιέται Γράφει ο Α. Ψαλιδόπουλος

Ποίηση Μιχαήλ Σάββα: Νεκρός Αντίλογος Γράφει ο Γιώργος Πετρόπουλος Πολίτικη Ετιέν Μπαλιμπάρ, Ιμμανουέλ Βάλλερστάιν: Φυλή, Έθνος, Τάξη: Οι διφορούμε νες ταυτότητες. Γράφει ο Γιάννης Σταυρακάκης Μελέτη John Fiske: Εισαγωγή στην Επικοινωνία Γράφει ο Νίκος Κολοβός

Δε λ τ ίο

31 Εξώφυλλο: Γιώργος Γάλαντης

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφει ο Η. Παπαλεξης

ΠΛΑΙΣΙΟ

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463

Αφ ιέ ρ ω μ α

Χ Ρ Ο Ν ΙΚ Α 10

Βιβλιογραφικό δελτίο

ηη IL

Σώτη Τριανταφύλλου: Μικρό χρονολόγιο της δεκαε τίας του ’60

nr I3

Βιβλιογραφία (ενδεικτική) για τη δεκαετία του ’60

η /' 10

Θανάσης Δοΰβρης: Η Αμερικανική Πεζογραφία της δε καετίας του ’60. Η Συνωμο σία και το Ατομο.

/η

ξένη πεζογραφία ι Αλ σήμερα είναι το κέντρο, η καρδιά του Παρισιού. Εκεί ο ταξιδιώ της, ο επισ κέπ της ή ο τουρίστας θα πα τήσει π ρ ώ τ α τ ο πόδι του, για τί εκεί θα περιπλα νηθεί σ τα πολ υ επ ίπ εδα υ πόγεια με τα δελεαστικά εμπορεύματα τω ν π α ντό ς εί δους καταστημάτων, το υ ς κινηματογράφους, τα καφέ, τις εξόδους και τις εισόδους του δαιδαλώδους μετρό. Κι όταν χορτάσει το μάτι α π ό το θέαμα τω ν εγκάτω ν του Παρισι ού, δεν του απομένει π α ρ ά να αναδυθεί στην επιφ άνεια. Αφήνει πρόσκαιρα τον υπόγειο κόσμο -γ ια τί η επισ τρ ο φή σ ' αυτόν είναι αν α π ό φ ευ κ τη - για να ανακαλύψει τους περίτεχνους κήπους, τ α νερά, το γλυ π τό κεφάλι έξω α π ό τον Αγιο Ευστάθιο, υπέροχη εκκλησία π ο υ καθρεφτίζεται σ τους γυάλινους όγκους τ ω ν α πέναντι κτιρίων. Πίσω π ε ζο δρόμοι, μαγαζιά με σουβενίρ, μικρά καφέ σ τα κάθετα σ τε νά. Λίγα μέτρα π ά ρ α κάτω, στο συντριβάνι στην πλ ατεία -Βαβέλ του Π αρισιού- αυτοσχεδιασμοί, χοροί και μουσικές όλες τις ώ ρες. Στο βάθος εκείνο το γιγάντιο «πλεούμενο», εργοστάσιο θεαμάτων α π ό γυαλί και σίδερο, έχει π ρ οσ α ρ ά ξει. Και στην «προβλήτα» α π ' όλα τα μέρη του κόσμου θαυμαστές και ξέμπαρκοι, σουλατσάρουν τρώ γοντας Me Donald's κι απολαμβάνουν τις αυτοσχέδιες πα ραστάσ εις, τ ' ανδραγαθήματα και τις καρικατούρες τω ν επίδοξων, πλην όμως παραγνω ρισμένω ν μεγάλων ζω γράφ ω ν. Ύ στε ρα το καπέλο της πα ρ ά σ τα σ η ς ή η θήκη της κιθάρας γίνε ται δίσκος και κάνει το γύρο τω ν θεατώ ν για τ α έξοδα -σα ντίμ ή φ ρ ά γ κ α - της επόμενης αυλαίας. Δ ίπλα ο χρόνος αμείλικτος με φ ω τεινούς αριθμούς με τράει ανά πο δ α τα δευτερόλεπτα π ο υ μας απομένουν ω ς το 2000 μ.Χ. Εκατό χρόνια πίσω . Τότε, τον 19ο αιώ να οι Αλ δεν ήταν η καρδιά, αλλά τ ο κα λοθρεμμένο, απ αιτητικό στομάχι του Παρισιού. Εκεί όπου οι γεύσεις, το θέαμα και η απόλαυση συναντιούνταν σε όλο τους το μεγαλείο. Και π α ντα χού πα ρ ούσ ες οι γυναίκες. Εμπόρισσες, μανάβισσες, πλανόδιες πίσ ω α π ό τους π ά γκους τω ν Αλ να διαλαλούν και να υπερηφ ανεύονται για τ α εμπορεύματά τους. Γυναίκες τω ν Αλ υ πέρ οχες και βωμολόχες στο κέντρο της αυτοκρατορίας της τροφ ής. Εδώ οι ά ντρες δεν έχουν θέση. Είναι υποταγμένοι στις γυναίκες τους, ζουν στη σκιά τους. Εδώ οι νόμοι είναι αλλιώτικοι. Δεν

-χρονικά 11

κοντράρεται ο φ τω χ ό ς με τον πλούσιο, ο παρακατιανός με τον αριστοκράτη, αλλά ο αδύνατος, ανυπ όλη πτος, λιτοδίαιτος εκδιώκεται α π ό τον χοντρό, πληθωρικό ενταγμε'νο αρμονικά στον π α ράδεισ ο τω ν τροφίμω ν. Οι Αλ α π ό το λυκαυγές ω ς τη δύση έχουν τη δική τους ζωή. Είναι ο ομφαλός του Παρισιού. Γεμάτες ανθρ ώ π ους και εδώδιμα, λ άσπ ες και βρισιές. Κυριαρχούν ο ήχος τω ν κάρων γεμάτα πρα μάτειες, σ τα λιθόστρωτα, τ α καλοπιά σματα κι οι στεντόρειες φ ω νές, οι μυρωδιές τω ν κρεάτω ν και τω ν ψαριών, οι ευω διές τω ν λουλουδιών και τα ύ π ο π τ α καταγώγια. Ένας κόσμος υπέρ οχος π ο υ σήπεται και την επομένη ξαναγεννιέται. Ποιος άλλος θα μπορούσε κα λύτερα να τον περιγράφ ει α π ό τον Εμίλ Ζολά. Το στομάχι του Παρισιού (Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Μ τφρ. Ντορέτα Π έππα. Σελ. 466.). Είναι η ιχνογραφία του αισθησιασμού, της γεύσης και της ευωχίας. Η δράση και η ανάλυση τω ν χαρακτήρω ν είναι δευτερεύοντα ζητήματα για τον Ζολά. Το ενδιαφέρον του εστιά ζεται σ τις περ ιγρ α φ ές της αξιοθαύμαστης ισορροπίας στην αγορά τω ν τροφίμω ν. Ανθρωποι και τρόφιμα, ένας ξεχωριστός κόσμος· το γαστρονομικό πα νόραμ α εκείνης της επο χής ό π ω ς το είδε και το έζησε ο μεγάλος Γάλλος σ υγγραφ έα ς και περιβόητος καλοφαγάς. «Και ο Κλοντ, π ο υ είχε σίγο υρα ξεχώσει να δειπνήσει την προηγούμενη, θυμώ νοντας π ο υ τις έβ λεπ ε τόσο καλοβαλ μένες, τόσο καθω σπρέπει, μ ε το υ ς χ οντρούς λαιμούς τους, έσ φ ιξε τη ζώ νη το υ και βρυχή θηκε μ ε οργισμένη φω νή: "Τι αλή τες α υ το ί οι τίμιοι όινθρωποι"». Αυτό το π ρ ω τό τυ π ο , σε περ ιγρ α φ ές και ύφ ος, βιβλίο συμπληρώ νεται α π ό ένα π α ρ ά ρ τη μ α με τίτλο «Τρώγοντας μ ε τον Ζολά» γραμμένο α π ό τον Δ ημήτρη Α ντω νόπουλο. Λεξικό για το υ ς όρους και τ α εδέσματα της λαχαναγοράς, τω ν αλαντοπωλείων, τη ς ψ αραγοράς, της αγοράς που λ ε ρικών και τυριών π ο υ εμφανίζονται σ τις σελίδες της ιστο ρίας. ο σύντομο μυθιστόρημα Μοσκαρντίνο (Αθήνα, Ηρόδοτος, 1992. Σελ. 110. Μ τφρ. Αγγελική Ξύδη) θεωρείται ένα α π ό τα καλύτερα έργα της ιταλικής λογοτεχνίας. Ο Ενρίκο Πέα ανταπλάθει την εικόνα της οικογένειάς του και του π α π π ο ύ του π ο υ κοντά του είχε ζήσει μερικά α π ό τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Εξπρεσιονιστικές αποχρώ σεις, ένα στοιχειωμένο τρίο α π ό τη βία και την τρέλα σε μία ιστορία π ο υ την καθορί ζουν οι αυτοκτονίες. Δίκαια τον Ε. Πέα θαύμαζε ο Έζρα Π άουντ κι ο Μοντάλε τον χαρακτήριζε ω ς ένα «χαράκτη α νθρ ώ π ω ν και λέξεων». Η.Π.

ιΛ

j A

y o p n o i

o o o o o o o o o o o o o o

Αίολος - Αθ. Αριστοτέλης - Αθ. Βαγιονάκης - Αθ. Γκοβόστης - Αθ. Δωδώνη - Αθ. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. Εστία - Αθ. Ήλιος - Δράμα. Ιανός - Θεσσ. Καραβίας - Ρουσσόπουλος - Αθ. Κουρκάκης - Καρδίτσα. Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Μεθενίτης - Πάτρα. Μιχαλάς - Αθ. Νέστωρ - Κατερίνη. Πρίσμα - Πειραιάς. Ραγιάς - Αθ. Σάκης - Νέα Σμύρνη

I ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά ΚΕΔΡΟΣ | ΑΛΙΕΝΤΕ I.: Επουράνιο σχέδιο ΩΚΕΑΝΙΔΑ | ΕΑΥΤΗΣ Ο.: Εν λευκώ ΙΚΑΡΟΣ | ΞΑΝΘΟ ΥΛΗΣ Γ.: Η εποχή των καφέδων ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ | ΤΟΥΙΜΠΙ: Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ | ΦΑΚΙΝΟΥ Α.: Το κάστρο της μνήμης ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Μέγας Αλέξανδρος - Θρύλος, Μύθος ιστορία ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΕΡΑ Μ.: Η αθανασία ΕΣΤΙΑ ΚΥΡΚΟΣ Α.: Αδιέξοδο βήμα, Εθνικισμός ΘΕΜΕΛΙΟ | ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Β.: Το ασημόχορτο ανθίζει ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΚΡΙΣΤΕΒΑΤΖ : Σαμουράι ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Α.: Να ζεις ν’ αγαπάς να μαθαίνεις ΓΛΑΡΟΣ ΣΑΜΑΡΑΚΗΣΑ.: Κόντρα ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΕΛΦΙΝΙ

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

Εκδόσεις ΔΕΛΦΙΝΙ - Θεμιστοκλέους 23-25 - Αθήνα

106 77 - τηλ.: 3630955, fax: 6450764

Βίκα Δ. Γκιζελή Ρ ^ ο γεγονός ότι τα «Δέκα Μαθήματα Κοινωνιολογίας» ανατυπώθηκαν πέντε φορές από το 1987 και πούλησαν 10.000, περίπου, αντίτυπα, πρέπει να θεωρείται αξιοσημείωτη εκδοτική επι. . τυχία. Η συγγραφέας τους Βίκα Α Γκιζελή, πα ρακολουθώντας και λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές αλλαγές της εποχής μας, ανανέωσε, εκσυγχρόνισε και έκανε τις ανά λογες προσθήκες στην επανέκδοση του βι βλίου της, με νέο τίτλο, «Απλά Μαθήματα Κοινωνιολογίας» (Αθήνα, Επικαιρότητα, 1993. Σελ. 340). Και ενώ ανάλογες μελέτες έχουν ξεπεραστεί από τις ραγδαίες ιδεολογικές, κοι νωνικές και οικονομικές μετατοπίσεις του καιρού μας, τα «Απλά Μαθήματα Κοινωνιολογίας» είναι ένα εύληπτο και ολοκλη ρωμένο μέσο γνώσης για όσους θέλουν να γνωρίσουν τις βασικές έννοιες της επιστή μης των κοινωνικών φαινομένων. Παράλλη λα είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τους μα θητές των Λυκείων, επειδή τους βοηθάει να προσεγγίσουν και να κατανοήσουν τη δια πλοκή - με εύστοχα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή - των σύγχρονων κοινωνι κών συμβάντων. Στη Βίκα Δ. Γκιζελή θέσαμε τέσσερα ερω τήματα που θα της έθεταν, ενδεχομένως, όλοι οι αναγνώστες του βιβλίου της. Τη συνέντευξη πήρε ο Ηρακλής Παπαλεξης

Ποιες είναι οι αλλαγές και οι προσθήκες στη νέα έκδοση τον βιβλίου σας; Θα θεωρούσατε απαραίτητο να κάνετε αυτές τις αλλαγές αν δεν γίνονταν οι γνωστές μετατοπίσεις στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες; ΝΑ αρχίσω από το δεύτερο σκέλος της ερώτησης. Ό ταν πέρασε ο πρώτος καιρός και συνήλθαμε από το σοκ για τα όσα συνέβησαν στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, ανέτρεξα, όχι χωρίς ανησυχία, στο οικείο κεφάλαιο για να δω αν και κατά πόσον εκείνα που είχα γράψει διαψεύδονταν από τις εξελίξεις. Με ανακούφιση διαπίστωσα ότι δεν υπήρχαν ασυμφωνίες. Ό χ ι βέβαια γιατί ήταν δυνατόν να είχα προβλέψει τα γεγονότα, αλλά γιατί η προσέγγιση του σοσιαλιστικού συστήματος μέσα στο κείμενο, ήταν, φαίνεται, αρκετά ψύχραιμη και αντικειμενική και η προοπτική της εξέλιξής του αφηνόταν «ανοιχτή» προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Κι έτσι, όσα πρόσθεσα στο κείμενο ήταν κυρίως όχι για να διορθώσω αλλά για να συμπεριλάβω και τα νέα στοιχεία της επικαιρότητας. Ωστόσο, ο εκσυγχρονισμός δεν ήταν ο κύριος λόγος ανανέωσης του βιβλίου. Καταρχήν είχα δώσει στον εαυτό μου την υπόσχεση να συμπεριλάβω κάποτε το κεφάλαιο περί θεσμών, που ήταν, νομίζω, μια έλλειψη στο προηγούμενο βιβλίο. Ύ στερα έκρινα ότι τα κεφάλαια για την κουλτούρα, την ιδεολογία, τις κοινωνικές ομάδες, έπρεπε να αναπτυχθούν περισσότερο. Η μεθοδολογία των κοινωνικών ερευνών, επίσης, έπρεπε να αποκτήσει μεγαλύτερο ειδικό βάρος. Δυο λόγια ήθελα να πω και για τη γλώσσα, την τέχνη, την οργάνωση του περιβάλλοντος, κατεξοχήν κοινωνικά φαινόμενα και σε κρίσιμη φάση στην εποχή μας. Γενικά πιστεύω ότι βελτιώσεις, τροποποιήσεις,

- συνεντενζη 15 τους μαθητές των λυκείων; Συμπληρώνουν το σχολικό εγχειρίδιο ή το υποκαθιστοιίν: ΣΥΜΠΕΡΑΙΝΩ ότι είναι χρήσιμα, αν κρίνοι υπό τ πολλαπλές ανατυπώσεις που έγιναν και από την πληροφορία που έχω ότι το βιβλίο το παίρνουν τα παιδιά της Δ'αλλά και της Γ'δέσμης του Λυκείου. Δεν το κρύβω (το γράφω άλλωστε και στον πρόλογ ότι ο όρος που είχα θέσει εξαρχής στον εαυτό μου ήταν να γράψω ένα βιβλίο για όλους, αλλά κυρίως για τα παιδιά του Λυκείου. Γι’ αυτό και τα κεφάλα» του είναι περίπου τα ίδια με αυτά που έχει και το σχολικό εγχειρίδιο.

Απλά Μαθήματα Κοινωνιολογίας γίνονται σε. βιβλία

Λρκεί να μελετήσει κανείς - μη ειδικός - το ΙΙήΙλ.ίο σας για να σχηματίσει «ολοκληρωμένη εικόνα» για

\ ( )Υ1Ι/Λ> ναι. υπό τηνέννοια όχι ότι παρουσιάζεται ο -1 'Κ/.η, η μια οι στηματική έ·/ ■Κοινωνιολογίας. ιόλα οιι. ι · ΐ’ιι.ση τα θεμελιακά κεφάλαιά, της. αν»το σσον αι οι έννοι. ς. ΓΚίαγραφούνται οι p a r 'κέ; ιΐι ωρι·:' κ< . αν·'δεικνύεται ο πλουραλισμός τι··\· κοινωνιο/.ο, ικι -ν προσεγγίσεων κάθε ξητήματος. Λ/.λωπτι. πρόθεσή ιιοι δε.ν ήταν να προσφέρω ένα ,τληρ:._ κοινωνιολογικό υλικό προς εκμάΟησιν». Λι :ο α . το κονοι ι τα πανεπιστημιακά συγγράμματα. II όική μου έγνοια για ίο ■αναγνώστη ήταν: Μέσα από μια βασική νω .η γ / τη\· κοιν.-.νιολογία και το αντικείμενό τιμ ν α . ποκ· ησει μ> | <ση χρήσιμη για περαιτέρω κοινωνικέ; ο,τ. λ ·>ε. το επιθι μεί. Δεύτερον. να αποκτήσει την αίσθηση της κοινωνική, διάστασης των καθημερινών φαινομένων. Να οςυνθεί το κριτικό του πνεύμα για τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα (και αυτά που φαίνονται και τις καταστάσεις της προσωπικής του ξωη. υ

■

δομές. Λναυτά επιτυγχάνονται και σε ποιο βαθιιό. Οι/ ■<

Το «.Μαθήματα Κοινωνιολογίας» είναι χρήσιμα για

Έ χει άλλωστε, προταθεί αρκετές φορές για τηη Γ' Λυκείου απο :ο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, άσχετά από το αν η Διοίκηση δεν ι ιοθέτησε την πρόταση, ως τώρα τουλάχιστον. ΙΙάντω.. ήταν συγκλονιστική εμπειρία αυτή η συγγραφή και κάθε φορά που ακούω τα παιδιά με τον αυθορμητισμό τους να λένε ότι το βιβλίο τούς άρεσε, η σι κίνηση μου είναι απέραντη. Λυτό είναι για μένα η καλύτερη ανταμοιβή. Γιατί δεν εμπλουτίσατε την εικονογράφηση αυτής της νέας έκδοσης, όπως κάνατε με το περιεχόμενο του ΙΙήΙλίον σας: ΤΙ IN υπάρχουσα εικονογράφηση την έχω επιμεληθεί μόνη μου. μια και απορρέει από την πρώτη μου επιστήμη, την αρχιτεκτονική. /.η/κι -ω τ./ <■Μ’αία. πλοΐΓπ</. ι:ικ*ονογραφημι:να σχολι κά βιβ/.»/ τη.: γαλλ ικής λ.χ. μιίσης Γ.κπαίόΓ,υσης και π| >έπει ν<ι πάρε'δεχτά'>ότι όι:ν επιχείρησα μια βε> τί« »ση μ /ι έναν εμπλι >υτισμό του βιβλίου στον ιν απέ>(/τολμά/, σχετικά μι: το τι Ο’άεα αυτόν :ι τέτοιο. ι ,-.οόοιχής Οα τέχαι Ι-.ίναι Ι’έ|ίαιυι ότι ο μαθητής του Λυκείου έχει μια •από θέση»Iι/διαφι >ρη σχέση με το σχολικό βιβλίο. τίι η τ ή ε ί ναι </γ οτέλεσμα μάλλον έξωθεν ■αγκασμι ιέ· παρκ/ συνπόητής επιλογής του. ΓΓ ό ιναι ο σχολικ•ός συ *.7Ι)</ψ|·(,- % *ΓΖΓ| ίΛιτός το χρ έο- να1κ"*’ρόι σι:ι το μαθητή και να πρόσΙ αιχμαλωτίσει το ενδιαφέμον του μι: όποιο μιίσο μπορε ι.αρα ικαι με την εικονογράφηση. Για ν</ μην ανο.φι-Ρο< με και τηIVαξίαι της για την υποστήριξη της μνήμι 1- ή κ" ι για την απικρυπτογράφηση ακόμα του κειμένου. Ίσως στο μέλλον.

Οι ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ προτείνουν

Με χαρακτηριστι κή μαεστρία αλλά και πάθος, ο Αμός Οζ υφαίνει τη δυνα τή και παράξενη ε ρωτική ιστορία ενός ανθρώπου που θέλει να φθάσει στην αλή θεια πίσω από έναν πυκνό ιστό από ψέ ματα.

Α. |

ΟΤΕ

Μέσα από απί στευτες περιπέτειες πάνω στα χιονισμένα Βουνά, η Μπέπ κατα φέρνει να δραπετεύ σει από τη βάναυση συμπεριφορά του Iρανού άντρα της μαζί με την εξάχρονη κό ρη της. Ένα συγκλο νιστικό βιβλίο.

Μέσα σ’ αυτό το δυνατό βιβλίο δια βάστε για τους για τρούς που τάχθηκαν στον αγώνα, για ήρωες που ονειρεύο νται τη νίκη, για τη μυθική Μητέρα Τερέζα, για όλους όσοι πολεμούν ενάνπα στη μάσαγα του αιώνα.

Το βιβλίο κινείται ανάμεσα στο στοχα σμό και το όνειρο και πραγματεύεται τη μαρτυρική πορεία του αδελφού της συγγραφέα με το σταυρό τού μαρτυ ρίου του που δεν εί ναι άλλος από το AIDS.

Σαν Φρανσίσκο, 1949. Τέσσερις γυ ναίκες που άφησαν για πάντα πίσω τους την Κίνα συγκε ντρώνονται για να θυμηθούν τη μακρι νή τους πατρίδα. Σα ράντα χρόνια μετά, ο θάνατος της μιας γί νεται αφορμή να μάθει η κόρη της την τραγική ιστορία της μητέρας της.

Τύποι καθημερι νοί, σκιτσαρισμένοι με αδρές γραμμές, γνήσιοι, αληθινοί, βαθιά ανθρώπινοι είναι οι ήρωες αυτού του βιβλίου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1· 10679 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ: 3602535 - 3618654

Για αναγνώ στες με απαιτήσεις

η επιστήμη της λογικής ΓΚΕΟΡΓΚ ΧΕΓΚΕΛ. Η Επιστήμη της Λ ογικής. Εισαγωγή -Μετάφραση -Σχόλια: Γιάννης Τζαβάρας. Αθήνα -Γιάννινα, Δ ω δ ώ ν η , 1991. Σελ. 511.

Φιλοσοφία Hegel (1770-831) είναι όντως μέγιστος φιλό σοφος. Είναι γνωστή η επίδρασή του στη μετα γενέστερη φιλοσοφική, κοινωνιολογική, θεολογική και πολιτική σκέψη. Ο επαναστατικός στο χασμός αυτού του τιτανικού πνεύματος φιλοδό ξησε να ανασυνθέσει ανακαινιστικά την ευρύ τατη φιλοσοφική παράδοση και να προτείνει ρηξικέ λευθες θέσεις, υπό τη γοητεία του πνεύματος και των μεταμορφώσεών του διαμέσου της ιστορίας και του πολιτισμού. Αυτή η τολμηρή προσπάθεια, που οδήγη σε σε φιλοσοφικό γιγαντισμό, προαπαιτούσε τόλμη και γοητευτικό λόγο, θητεία στην ευρύτερη ιστορία του πνεύματος, αναστροφή με τα κοινωνικοπολιτικά σχήματα του παρελθόντος, εισβολή στον κόσμο της μυστικής και της πνευματικότητας, γνώση των επι στημονικών πορισμάτων, αλλά και ισχυρή αυτοπε ποίθηση. Ό λες αυτές οι προϋποθέσεις, όπως και πολ λές άλλες, κοσμούσαν όντως τη φιλοσοφική συνείδη ση του Hegel και τον ωθούσαν σε φιλοσοφική επο ποιία. Υπάρχει βέβαια και ένας άλλος παράγων, ο οποίος δεν εξαρτάται απ’ το μεγάλο φιλόσοφο. Πρόκειται για

το δυναμισμό του γερμανικού φιλοσοφικού πνεύμα τος, το οποίο βρισκόταν στο απόγειο της ακμής του. Το γνωρίζουμε, δεν απαιτείται παράθεση ονομάτων που διέπρεψαν στη φιλοσοφία, στην ποίηση, στη μυστική, στην τέχνη, στην επιστήμη. Ο άθλος, ωστό σο, του Hegel, είναι ανεπανάληπτος. Είναι όμως το έργο του αληθινό; Εκφράζει η εγελιανή φιλοσοφία αν όχι το πραγματικό, τουλάχιστον κάποιες διαστάσεις του; Οι απαντήσεις θα δοθούν, θα αναδυθούν, στις τε λευταίες παραγράφους του σύντομου κειμένου μας. Το πρώτο μεγάλο έργο του Hegel ήταν η γνωστή Φαινομενολογία του Πνεύματος (1807, δύο τόμοι), μία όντως επική σύνθεση με την οποία ο συγγραφέας καταγράφει τα διάφορα στάδια πορείας του πνεύμα τος προς την ωρίμανσή του διαμέσου της ελληνικής αρχαιότητας, του μεσαίωνα, του διαφωτισμού, της Γαλλικής επανάστασης, της γερμανικής δημιουργίας, κ.ο.κ. Οι λαβυρινθώδεις αναλύσεις, οι τραγικές υποκρούσεις, οι εμβριθείς αναλύσεις, η ετοιμότητα του συγγραφέα αλλά και οι σκοτεινές διατυπώσεις και αξιολογήσεις καθιστούν το έργο όντως κλασικό. Η περίφημη Λογική (Ε πιστήμη της Λογικής, 1812-1816, τρίτομο έργο) δε συνιστά παρά «λογική» έκθεση των διαλεκτικών στοιχείων της φαινομενολογίας του Πνεύματος, λογική δηλαδή αξιοποίηση και έκθεση των διαλεκτικών αρχών. Αργότερα ο Hegel συνόψισε την απέραντη Επιστήμη της Λογικής στο έργο του Εγκυκλοπαίδεια των Φιλοσοφικών Επιστημών (§ 144), το οποίο κυκλοφόρησε το 1817. Αυτή τη Λογική μάς προσφέρει στα ελληνικά με εισαγωγή και σχόλια ο Γιάννης Τζαβάρας. Ή δη το έργο έχει μεταφραστεί

18 επιλογή--------- --------------------

νός ορθολογισμός αλλά και μυστική φλέβα. Ή δη η Καινή διακηρύττει πως η αυτοαιτία θεωρεί τη φύση ουσία ως υπάρχουσα. Θεός είναι ένα ον «απολύτως άπειρο, δηλαδή μια ουσία που συνίσταται σε απειρία κατηγορημάτων απ’ τα οποία καθένα εκφράζει μια αι ώνια και άπειρη ουσία.» (L’ ethique, definitions). Τα άπειρα κατηγορήματα, εκφράζονται ως «τρόποι» της ίναι αδύνατη η κατανόηση της Λογικής χωρίς τη μιας και μόνης άπειρης και απόλυτης ουσίας, η οποία Φαινομενολογία του Πνεύματος, δεδομένου ότι, Μ όπως θα δούμε, οι ρίζες του εγελιανισμού βρί υπάρχει κατ’ ανάγκην. Ας προσέξουμε: Η μία και άπειρη ουσία έχει δύο απόλυτα κατηγορήματα, το χώ σκονται στο πρώτο μεγάλο έργο του φιλοσόφου. ρο και τη σκέψη (την καθαρή και κενή οντικού περιε Όντως, ο Hegel, συνθέτοντας τη Φαινομενολο χομένου σκέψη, την αμεσονοητή αμεσότητα). γία του Πνεύματος είχε ήδη συλλάβει τις αρχές της σκέψης του, οι οποίες εκθέτουν τον περίφημο Ή δη ο φυσικός κόσμος συνιστά τους άπειρους τρό δυναμικό πανθεϊσμό. Οι αφετηρίες βρίσκονται στους πους έκφρασης αυτής της αιώνιας ουσίας. Ο σπινοζιΠαρμενίδη και Ηράκλειτο, στο στατικό πανθεϊσμό κός πανθεϊσμός είναι στατικός και απρόσωπος, η δε του πρώτου και στη δυναμική αλλά απρόσωπη παν- ουσία του συνίσταται στη μυστική πρωτοσύλληψη του χώρου απ’ την αμεσότητα ως απολύτου (δύο θεϊστική αφετηρία του δεύτερου. Για τον Παρμενίδη η όψεις ενός και του αυτού πράγματος). ταυτότητα του είναι και του νοείν συνίσταται στην άπεφθη συνάντηση της αμεσότητας με το χώρο, στην οριακή της ταύτιση. Ό λ α τα άλλα είναι φαίνεσθαι, μη Hegel ξεκινάει απ’ αυτά ακριβώς τα δεδομένα. πραγματικά. Το μόνο πραγματικό είναι ο χώρος και η Μαθητής των Ηρακλείτου, Παρμενίδη και μυστηριώδης κοινωνία της αμεσότητάς μας μαζί του. Spinoza, ωθεί στο έπακρο την πανθεϊστική αρχή Είναι (χώρος) και νοείν (νοούσα αμεσότητα) ταυτίζο προσωποποιώντας την στο μέτρο του δυνατού νται, «ου γαρ άνευ του εόντος εν ω πεφατισμένον και προσφέροντάς της πρωτόφαντες δυναμικές εστίν, ευρήσεις το νοείν ουδεν γαρ έστιν ή έσται άλ διαστάσεις υπό την επένδυση του «χριστιανι λο πάρεξ του εόντος, επεί το γε Μοιρ’ επέδησεν ούλον κού» πνεύματος και υπό τις πολυφωνικές ιαχές της ακίνητόν τ’ έμεναι.» (Περί Φύσεως, 7.8). Ο Παρμενί ιστορίας, του πολιτισμού, της κοινωνικής δυναμικής, δης προτάσσει το είναι απ’ το οποίο τροφοδοτείται το των επιστημονικών προοπτικών, κ.ο.κ. Αναμετρήθη νοείν. Το είναι, «αγέννητον», «ανώλεθρον», «ουλομεκε με τη διανοητική ενόραση του Schelling και με τον λές», κατέλεστον», θα γίνει η αποφατική αφετηρία ιδεαλιστικό δυϊσμό του Fichte (Εγώ / Μη -Εγώ), ανα της μετέπειτα οντοθεολογίας για να θρέψει και την στράφηκε με την χώρου και χρόνου άποψη του Kant πλατωνική σκέψη. Αυτός ο ενισμός που παραμένει για να αμφισβητήσει τα θεμέλια του υπερβατολογικού ακόμη αδιαμόρφωτος, αντίπους στην ηρακλειτιανή ιδεαλισμού, γονιμοποίησε το καρτεσιανό cogito με διαλεκτική, δεν παύει να τρέφεται απ’ τις ίδιες πηγές. την έννοια του δυναμικού πνεύματος, επιτέθηκε, μετά Για τον Ηράκλειτο τα ενάντια ταυτίζονται διαπλεκότον Berkeley, στην περί απολύτου χρόνου άποψη του μενα («Ουκ εμού, αλλά τον λόγον ακούσαντας ομοNewton καθώς και στη γενικότερη θεωρία του (πα λογείν σοφόν εστιν εν πάντα είναι.» Ηράκλειτος, 50) γκόσμια έλξη), προχώρησε σε ολίζουσα θεώρηση του και γι’ αυτό «οδός άνω κάτω μία και αυτή»: Η νύχτα πνεύματος και της ιστορίας υπό δυναμική πνοή. και η ημέρα, το φως και το σκότος, το αγαθό και το κακό, ο χειμώνας και το καλοκαίρι, καίτοι διαφέρουν, ταυτίζονται κατ’ ουσίαν, συνθέτουν την «καλλίστην ίναι αδύνατο, στο πλαίσιο αυτού του άρθρου, να αρμονίαν», την αφανή, η οποία είναι «φανερής κρείσπροχωρήσουμε σε ευρύτερες εκτιμήσεις και ανα σων.» λύσεις. Τονίζουμε μόνο τις ρίζες του εγελια Η ταυτότητα των εναντίων επιτρέπει τη διαλεκτική νισμού, οι οποίες καρποφορούν στη Λογική. κίνηση, το παιγνίδι του αιώνα, τη μυστική ενότητα η Πρόκειται κατ’ ουσίαν για διαλεκτική λογική η οποία αποκαλύπτεται ως πολλότητα με κοινή ρίζα. οποία όμως εδράζεται στην πανθεϊστική ταυτο Αυτές οι πρώτες φιλοσοφικές θέσεις, που ταύτιζαν λογία. Η ουσία των πάντων είναι μία με δύο απόλυτ αισθητό και νοητό, εκφράστηκαν ως Πανθεϊσμός με κατηγορήματα (χώρος/σκέψη) και άπειρους τρόπους τους Στωικούς αλλά διαρκέστερα και ωριμότερα. Θα χρειασθούν όμως αιώνες και εμπειρία μέχρι την ορι έκφρασης (αισθητό) υπό την τραγική προσπάθεια του ανθρώπου να συνειδητοποιήσει το είναι του ως τόπο στική, θα λέγαμε, καταγραφή των πανθεϊστικών θέσε συνάντησης της θέσης (πνεύμα/χώρος) και της αντί ων από τον Spinoza (1632-1677) στον οποίο υπάρχει θεσης (ύλη/αισθητό) υπό την πνοή της σύνθεσης (άνσχολαστική σκέψη, ιουδαϊκός στοχασμός, καρτεσια

απ’ τον Παύλο Γρατσιάτο το 1915, και υπήρξε «ανα ντικατάστατο βοήθημα» για τον κ. Τζαβάρα (απ’ την εισαγωγή και μετάφραση στην παρούσα έκδοση, σελ. 37).

Λ U

------------------------------ ετπλογη 19 θρωπος-ιστορία). Το «καθεαυτό είναι» γίνεται «διεαυτό είναι», χωρίς να μερίζεται και να χάνει την αφετηρία του. Είναι πια εύκολο να κατανοήσουμε πως αυτή η διαλεκτική λογική είναι ουσιαστικά λόγος περί του είναι, της ουσίας, της ποσότητας, της ποιότη τας, του μέτρου, της σκέψης, του φαινομένου, της αποτελεσματικότητας, λογική δηλαδή ακτινογράφηση των ρευστών κατηγοριών της Φαινομενολογίας του Πνεύματος.

τις λαβυρινθώδεις αναλύσεις του ο Hegel προ σφεύγει στην αριστοτελική τεχνική, στην αρι στοτελική δηλαδή κρίση και συλλογισμό ως αξεπέραστους τρόπους σκέπτεσθαι, παρα το ότι τους θεωρεί γηρασμένους. Ο Hegel δεν αναιρεί τυπικά τουλάχιστον την αριστοτελική λογική αλλά την «αναμορφώνει» οντολογικά, αφού ο παν θεϊσμός του τον οδηγεί στις ταυτολογικές κρίσεις, αφού το αισθητό είναι νοητό και τανάπαλιν. Ιδού μία βασική αρχή της Επιστήμης της Λογικής. «Το είναι ενός πράγματος είναι το καθαρό του μηδέν». Αυτό σημαίνει πως η ουσία ενός οποιοσδήποτε αντικειμέ νου είναι άπειρη και ενέχεται στο άπειρο της σκέψης, της αμεσονοητής σκέψης, των άληπτων ιδιοτήτων του χώρου. Έ τσ ι μόνο το πεπερασμένο καθίσταται δυνατό: Ως μέρος του απείρου, ως ειδικός τρόπος ύπαρξής του. Ή δη, Είναι και Μηδέν ταυτίζονται με ταφυσικά αλλά και οντολογικά, αφού το νοητό στη γενικότητά του (διαχέεται στο χώρο ως αμεσοϋπαρξιακή κοινωνία μαζί του) ταυτίζεται με το αισθητό. Οι εκφάνσεις - τρόποι του νοητού είναι τα απόλυτα κατηγορήματα που φανερώνονται ως πεπε ρασμένο. Γι’ αυτό η εγελιανή λογική είναι κυκλική και ευθύγραμμη ταυτόχρονα, αφού οι ταυτολογικές της κρίσεις διενώνουν απόλυτα υποκείμενο και κατη γόρημα, αφού υπερβατικό και ενδοκοσμικό ταυτίζο νται. «Κατ’ αυτό τον τρόπο το υποκείμενο και το κα τηγορούμενο είναι καθένα τους η ολόκληρη κρίση... Αυτό που πράγματι έχει τεθεί, είναι η ενότητα του υποκείμενου και του κατηγορούμενου ως η ίδια η έν νοια, η οποία γεμίζει το κενό “είναι”, το συνδετικό ρήμα». (Η Επιστήμη της Λογικής, σελ. 372, 373). Η ταυτότητα υποκείμενου και κατηγορήματος πληρώνει την αμεσονοητική «ενότητα», καθιστά το συγκε κριμένο -πεπερασμένο έκφραση του απολύτου. Ή δη η αντίθεση συνιστά συγκεκριμένη έκφραση της θέσης για να καθίσταται αενάως σύνθεση, processus κατά το οποίο το φαινόμενο πνεύμα άγεται στην ωρίμανσή του. Βέβαια, όλη αυτή η διαλεκτική -λογική σύνθεση αναπτύσσεται στην τρίτομη Επιστήμη της Λογικής ως συγκεκριμενοποίηση της Φαινομενολογίας του Πνεύματος, για να βρει την κοινωνικοπολιτική της

έκφραση στη Φιλοσοφία του Δικαίου και στα Μαθή ματα Φιλοσοφίας της Ιστορίας με τις γνωστές επιπτώ σεις τόσο στον εγελιανισμό της Δεξιάς, όσο και στους εγελιανούς της Αριστερός απ’ τους οποίους ανέτειλε ο μαρξισμός. Ωστόσο, ο εγελιανισμός, παρά το ότι ερμηνεύει με μεγαλοφυή τρόπο την πραγματικότητα, δεν αποφεύγει τις εξαπλουστεύσεις, τις επικίνδυνες σχηματοποιήσεις και τις σοφιστείες. Υπό ευρύτερο φιλοσοφικό πνεύμα η εγελιανή λογική εντάσσεται στην πλατωνική η οποία, διαφυλάσσοντας τον πλουραλισμό, αποφεύγοντας δηλαδή την πανθεϊστική μίξη, δέχεται την κοι νωνία των ιδεών στο «χώρο» του αγαθού. Η προσφορά των εκδόσεων «Δωδώνη» και του γνωστού μεταφραστή και σχολιαστή μεγάλων φιλο σόφων είναι όντως πολύτιμη, δεδομένου ότι παρόμοια κείμενα ούτε εκδίδονται, ούτε μεταφράζονται εύκολα.

Νίκος Μακρής

20 ετηλογη

ένα φάντασμα πλανιέται ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ. Έ να Φάντασμα Π λανιέται. Αθήνα, Σ τ ά χ υ , 1992. Σελ. 498.

Πολιτική πως είναι γνωστό, για όλες τις πολιτικές δυνά μεις της Αριστερός αλλά και για τους οπαδούς αυτού του ιστορικού κινήματος ατομικά, η κα τάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», η διά λυση της Σοβιετικής Ένωσης και οι εξελίξεις, οι οποίες ακολούθησαν, υπήρξαν γεγονότα που δεν επέδρασαν μόνο στη σφαίρα της πολιτικής. Συγκλόνισαν αμετακίνητες ιδεολογικές και φιλοσοφι κές αξίες, προκάλεσαν ρήξεις με την ίδια την ηθική υπόσταση ενός υπερεβδομηκονταετούς παρελθόντος. Ύστερα από το 1989 το κομμουνιστικό και αριστερό κίνημα δεν βρέθηκαν απλώς ενώπιον μιας ριζικής αλ λαγής των διεθνών ισορροπιών όσο αντιμέτωπα με την ιστορική αποτυχία της πολιτικής τους. Η κατάρρευση ενός ολόκληρου κοινωνικοπολιτικού συστήματος μόλις τώρα αρχίζει να μελετάται επιστημονικά, καθώς σταδιακά εμφανίζονται οι συνέπειές της στο σύστημα οργάνωσης της διεθνούς κοι νότητας. Μόλις τώρα επίσης αρχίζει να γίνεται κατα νοητή όχι ως ήττα τής μιας πλευράς του ψυχρού πολέ μου αλλά ως κατάρρευση ενός τρόπου σκέψης, ο οποίος υπήρξε αναπόσπαστο τμήμα του πολιτισμού του 20ού αιώνα. Πρόκειται για μακρόχρονη ενδεχομέ νως θεωρητική αναζήτηση, η σημασία και κρισιμότη τα της οποίας έγκειται στο γεγονός ότι δεν αφορά μό νο σε εκείνους που πρέπει να επαναθεμελιώσουν την πολιτική και την ιδεολογία τους, αλλά ότι ευρίσκεται σε άμεση σχέση με την ίδια την πορεία της σύγχρονης πολιτικής σκέψης, δηλαδή με το μέλλον του σύγχρο νου πολιτισμού. Μελετώντας το νέο βιβλίο του Καθηγητή Ευτύχη Μπιτσάκη, ο αναγνώστης με ικανοποίηση διαβάζει

την πρόθεση του συγγραφέα να εισέλθει σ’ αυτή τη νέα θεωρητική αναζήτηση. Γνωστός και για τη μα κρόχρονη, κομματική του ένταξη στην Αριστερά και για την εξίσου πολυετή, συστηματική ενασχόλησή του με την επιστημονική έρευνα, ο Ευτύχης Μπιτσάκης φαίνεται ότι συναισθάνεται βαθύτατα την ανάγκη ν ’ απαντηθούν τα συχνά περίπλοκα ερωτήματα, τα οποία δημιουργήθηκαν από τις εξελίξεις στην Ανατο λική Ευρώπη και την πρώην Σοβιετική Ένωση. Συλ λαμβάνει, δηλαδή, ότι είναι σήμερα απαραίτητο να τεθούν και πάλι υπό κρίσιν και επιστημονικό έλεγχο όλες οι «σταθερές», οι οποίες χαρακτήριζαν την πολι τική σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου. Ποιοι δρόμοι υπάρχουν γι’ αυτή τη συνολική, θεω ρητική και πολιτική επαναδιαπραγμάτευση;

νας είναι ο συνήθης. Δηλαδή η καθολική καταγ γελία όλων, όσοι συνέβαλαν σ’ αυτή την τραγική διαστρέβλωση, η οποία μετέτρεψε το λυτρωτικό, απελευθερωτικό περιεχόμενο της εργατικής επα νάστασης σε μια αναποτελεσματική, γραφειο κρατική και στυγνή εξουσία. Τα ίδια τα γεγονότα, βεβαίως, έδειξαν ότι αυτός δεν είναι αποτελεσματικός τρόπος. Αν επί Χρουστσιώφ καταδικάστηκε ο Στάλιν, επί Μπρέζνιεφ ο Χρουσ τσιώφ, επί «περεστρόικα» ο Στάλιν και ο Μπρέζνιεφ, και επί Γιέλτσιν, όλοι, μαζί με τον Γκορμπατσώφ, σε κάθε περίπτωση το ζητούμενο δεν προέκυψε, η πολιτι κή σκέψη εκατομμυρίων ανθρώπων δεν λειτούργησε. Η καταγγελία δεν οδήγησε ούτε στη διάσωση του συστήματος, ούτε στην κάθαρσή του. Αντίθετα, υπήρ ξε ένας αποφασιστικός παράγοντας ο οποίος απέδειξε ότι μόνη διορθωτική κίνηση για την αντιμετώπιση αυτής της στρέβλωσης του πολιτισμού ήταν ακριβώς η κατάρρευση. Ο συγγραφέας ωστόσο, παρασύρεται σ’ αυτήν την τακτική. Επίμονα σχολιάζει και καταδικάζει Έλληνες και Ανατολικοευρωπαίους πολιτικούς του κομμούνι-

ετηλογη 21 στικού κινήματος, ακόμη και με χαρακτηρισμούς, οι οποίοι δεν είναι αντάξιοι του επιστημονικού κύρους του, αλλά και των προθέσεων που έχει αυτή η εργα σία. Αφήνει έτσι να μετατραπεί ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου σε επίθεση εναντίον εκείνων, οι οποίοι κατά καιρούς υπήρξαν αντίπαλοί του, στην εσωκομματική ιδεολογική και πολιτική διαπάλη. Και στερεί, εξαιτίας αυτού, τον αναγνώστη από τη δυνατότητα να κρίνει νηφάλια και γι’ αυτό πολύ αυστηρότερα από τον ίδιο τον Ευτύχη Μπιτσάκη τις προσωπικές περιπτώσεις ηγετών της ελληνικής Αριστερός και του ΚΚΕ. Κι νούμενο ίσως αυτό το βιβλίο σ’ ένα μεταίχμιο μεταξύ θεωρητικής αναζήτησης και πολιτικής ενέργειας, μπορεί ακόμη και να βρεθεί αντιμέτωπο με την υπο ψία πως εξυπηρετεί άλλους, πολιτικά αλλ’ όχι και επιστημονικά δόκιμους, σκοπούς.

οια είναι όμως, η επιστημονική αξία της λάβρου καταδίκης του Χαρίλαου Φλωράκη και του Γρή γορή Φαράκου; Αρκεί, επίσης, αυτή για να εξη γήσει γιατί δίπλα ή έστω υπό την εξουσία και τις όποιες αξίες οι εν λόγω πολιτικοί παράγοντες συμβολίζουν, βρέθηκαν συνειδητά και παρέμειναν παρά τις διαφωνίες τους δεκάδες διακεκρι μένων διανοουμένων, όπως ο Ευτύχης Μπιτσάκης, μαζί με χιλιάδες ανωνύμων, μέχρι και τον υπογράφοντα; Αρκεί δηλαδή η θεωρία της μαζικής πλάνης εκα τομμυρίων ανθρώπων, υποταγμένων στους μηχανι σμούς της σταλινικού τύπου γραφειοκρατίας για να εξηγήσει τελικά γιατί «δεν οικοδομήθηκε ο σοσιαλι σμός», στη διάρκεια αυτού του αιώνα; Τέτοια ερωτήματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν, πολύ περισσότερο επειδή και ο ίδιος ο συγγραφέας τα θέτει, συμβάλλοντας στο να ανοίξει ο διάλογος που σε πολιτικό επίπεδο δεν διεξάγεται και να αρχίσει η έρευνα. Εδώ, υπάρχει μια αδιαμφισβήτη τη συνεισφορά του Ευτύχη Μπιτσάκη. Αλλά κι αυτήν, παρά την εξασκημένη επιστη μονική του όραση και τη γνωσιολογική του επάρκεια, ο συγγραφέας την περιορίζει. Μερικές φορές είναι σαν να έχει μπροστά του, το κομματικό καθήκον να υποστηρίξει, να υπεράσπισα τον Μάρξ και τον Λένιν. Αλλά, χρειάζονται αυτοί υπεράσπιση; Μπορεί δηλαδή η επιστήμη - όπως από τη δική της πλευρά και η πολιτική - να «κλείνουν» αντί να «ανοί γουν» τα μεγάλα ζητήματα και τον προβληματισμό του αριστερού κινήματος; Τώρα αντιθέτως, είναι η κρίσιμη στιγμή, κατά την οποία πολιτικοί κι επιστή μονες καλούνται να επαναδιαπραγματευθούν το ρόλο της εργατικής τάξης και των πολιτικών της εκπροσώ πων. Καλούνται να προσεγγίσουν με πολιτική τόλμη και επιστημονική πρωτοτυπία αυτό που απεκάλυψε η

πορεία του «υπαρκτού σοσιαλισμού» από την Οκτω βριανή Επανάσταση μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, τις αντιφάσεις δηλαδή και τα όρια της ίδιας της εργατικής τάξης στην άσκηση της πολιτικής και της εξουσίας.

Καθηγητής Μπιτσάκης εύστοχα αφιερώνει με γάλο μέρος της ανάλυσής του ακριβώς στην Επανάσταση του 1917 και τον κοινωνικό ρόλο της εργατικής τάξης, αλλά φαίνεται πως δεν επι θυμεί να αποφύγει την έννοια της κοινωνικής πρωτοπορίας. Έ τσι, συμπέρασμά του μοιάζει να είναι ότι η εργατική τάξη εμποδίστηκε να δια δραματίσει την ιστορική της αποστολή, λόγω ιστορι κών συγκυριών, στις οποίες αναφέρεται, αλλά κυρίως εξαιτίας των δομών της σταλινικής εξουσίας. Αλλά, αυτό δεν προστατεύει τον συγγραφέα από ατελείς συλλογισμούς. Διότι δεν εξηγεί πώς μια κοι νωνική πρωτοπορία παρέσχε άλλοτε συνειδητά κι άλ λοτε βεβαίως εξαιτίας του φόβου μια εντυπωσιακή υποστήριξη και αργότερα ανοχή προς το καθεστώς. Η ιδέα της απόστασης μεταξύ της κοινωνικής τάξης και του πολιτικού της εκπροσώπου, όσο κι αν περιγράφει ή συμπυκνώνει πραγματικά γεγονότα, δεν αίρει τη διαπίστωση, ότι η διαστρέβλωση προήλθε από την πολιτική συμπεριφορά της ίδιας της εργατικής τάξης, κατά τη στιγμή ακριβώς, που «έμπαινε νικηφόρα στην Ιστορία». Δύο ζητήματα δεν μπόρεσε να λύσει το διεθνές κομ μουνιστικό κίνημα: τη συναίνεση των πολιτών και την οργάνωση της οικονομίας. Και τα δύο, ίσως ακρι βώς επειδή έδειξε μια τέτοια εμμονή στην έννοια της κοινωνικής πρωτοπορίας. Στο πρώτο, διότι η ίδια η εργατική τάξη, πρώτη αυτή, περιφρόνησε την έννοια της δημοκρατίας, για να ολοκληρώσουν στη συνέχεια τις συνέπειες αυτής της καταστροφικής έκπτωσης οι πράγματι αποσπασμένοι πολιτικοί της εκπρόσωποι και φυσικά σε δικό της βάρος. Και στο δεύτερο, διότι απόρροια αυτών των απλοϊκών αντιλήψεων της αδικημένης κοινωνικής πρωτοπορίας, ήταν η άσκηση μιας οικονομικής πολιτικής, που ταύτισε την αποκα τάσταση της κοινωνικής αδικίας με τη βίαιη εκρίζωση των σχέσεων της αγοράς και την εγκαθίδρυση ενός κράτους που μετέτρεψε τους πολίτες του σε υπαλλή λους, στο όνομα της συλλογικής ιδιοκτησίας. Υπάρχει τέλος, ένα ακόμη σημείο, στο οποίο το πα ρόν σημείωμα πρέπει ενδεχομένως να σταθεί, πα ρουσιάζοντας τη νέα εργασία του Καθηγητή Μπιτσάκη. Ο συγγραφέας αφήνει τον αναγνώστη με μιαν ασαφή εντύπωση ως προς τη στάση, την οποία τελικά ο πρώτος τηρεί έναντι του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ο Ευτύχης Μπιτσάκης είναι ή όχι ικανοποιημένος

22 ετηλογη--------------------------από την κατάρρευση αυτού του συστήματος; Ευθεία απάντηση ο αναγνώστης δεν λαμβάνει, μελετώντας το ενδιαφέρον αυτό βιβλίο. Συναντά μια δριμεία κρι τική του συστήματος, αλλά διαπιστώνει και ότι, κατά παράδοξο τρόπο, μύχια επιθυμία του συγγραφέα είναι ίσως, τίποτε από όλα αυτά να μην είχε συμβεί. Γ’ αυτό και ο υπογράφων ισχυρίζεται ότι η Αριστε

παραδοσιακή ποίηση, προκειμένου να δώσει το άριστο αισθητικό αποτέλεσμα, υπα κούει σε κάποιους κανόνες. Αρ χικά το μέτρο είναι απαραίτητο, προκειμένου να αποκτήσει μου σικότητα ο στίχος. Κατόπιν ο ρυθμός, που δημιουργείται από την περιοδικότητα της εναλλα γής τονιζομένων και ατόνων συλλαβών και φυσικά η αποφυ γή χασμωδιών, που δημιουργούνται από την ύπαρξη δύο ή και περισσοτέρων συνεχών φω νηέντων. Ακόμη, η ομοιοκατα ληξία, εφόσον υπάρχει, πρέπει να είναι απόλυτος. Ό λ α αυτά, μαζί με την επιθυμητή φόρμα του ποιήματος (σονέτο, μπα λάντα, τριολέτο, κ.ά.) συγκρο τούν τις επι μέρους δυσχέρειες της παραδοσιακής ποίησης. Ο Μιχαήλ Ε. Σάββας, παρά την προσπάθειά του, δεν κατα φέρνει να προσεγγίσει τα ανω τέρω ζητούμενα. Είναι δε φανε ρή η μη εξοικείωσή του με τον τρόπο αυτής της ποιητικής γρα φής, ο οποίος απαιτεί όχι μόνο μακρά και επίπονη προσπάθεια αλλά και σπουδή. Το μέτρο του είναι σχεδόν ανύπαρκτο και α παντάται σπανίως. Η ομοιοκα ταληξία του συχνά είναι ακανό νιστη και αλλού πλαδαρή. Ενώ οι χασμωδίες από τα συνεχόμε να φωνήεντα δεν είναι ασυνήθι στο φαινόμενο.

ρά θα υπερβεί δημιουργικά την κρίση, στην οποία πε ριήλθε, τότε και μόνον, όταν θα εκφράσει την ικανο ποίησή της, για την κατάρρευση του «υπαρκτού σο σιαλισμού», κατά τρόπο επίσημο κι όχι στα όρια αυτού του πολιτικά περιθωριακού σημειώματος.

ποίηση ΜΙΧΑΗΛ Ε. ΣΑΒΒΑΣ. Νεκρός Αντίλογος. Αθή να, 1992. Σελ. 96.

Αναφορικά, τώρα, με τη θεμα τολογία ο Μιχαήλ Ε. Σάββας α κολουθεί μια ανθρωποκεντρική πορεία με γνώμονα την κοινωνι κή θέαση, περισσότερο όμως σαν καταγραφή της παρά σαν φωνή διαμαρτυρίας. Είναι ο στωικός και όχι ο επαναστάτης. Ενώ μεγάλο αριθμό σελίδων κα λύπτει η ερωτική ποίηση, με την έννοια της εκφράσεως συναι σθημάτων, πράγμα αρκετά παρήγορο στη σύγχρονη μηχανική μας εποχή. Επειδή, όμως, πιστεύουμε ότι τα ποιήματα της παρούσης συλλογής μάλλον από άγνοια δεν έχουν δουλευτεί όπως πρέ πει, θα συστήσουμε στον Μι χαήλ Ε. Σάββα να κάνει χρήση κάποιων γραμματικών φαινομέ νων όπως η έκθλιψη και η κρά ση, ώστε να αποφεύγεται η τό σο αντιαισθητική συγκέντρωση φωνηέντων μέσα στον ίδιο στίχο και θα του υπενθυμίσουμε την ύπαρξη του ευφωνικού νι, που όσο κι αν δεν συνηθίζεται στον καθημερινό λόγο εντούτοις εί ναι απαραίτητο σε τέτοιου εί

Α. Ψ αλ ιδόπου λος

δους ποίηση. Επίσης τα δυο συ νεχόμενα όμοια φωνήεντα, το έ να ως κατάληξη της προηγουμένης λέξεως και το άλλο ως αρ κτικό της επομένης, σπανίως προσμετρώνται ως ξεχωριστές μετρικές συλλαβές λόγω της συνιζήσεως. Τέλος, συνηθίζεται η παραδοσιακή ποίηση να τυπώ νεται με ιστορική ορθογραφία, ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να παρακολουθεί αυτή τη δια δοχή των τονιζομένων και άτο νων συλλαβών που δίνει το ρυθμό. Αν ο Μιχαήλ Ε. Σάββας επιθυ μεί πραγματικά να γράψει σω στή παραδοσιακή ποίηση, πρέ πει οπωσδήποτε να διαβάσει κάποια από τις υπάρχουσες με τρικές (Σαραλή, Θ . Σταύρου, κ.α.) και τους Νεοέλληνες ποιη τές που έδωσαν αληθινά δια μάντια στον έμμετρο λόγο (Καρασούτσας, Ά γρας, Λαπαθιώτης, Καρυωτάκης, κ.ά.) και με πρότυπο αυτούς να ασκηθεί σκληρά ώστε σιγά-σιγά να κατα κτήσει την γνώση που οδηγεί στην καταξίωση. Ή δη το ποίη μα «Πρόσφατα Αποθανών», με Καρυωτακική χροιά, παρέχει ελ πίδες. Διαφορετικά υπάρχει η ε λεύθερη ποίηση και ο στίχος των τραγουδιών, όπου τα μετρι κά και άλλα κενά καλύπτονται από τις μουσικές κορώνες.

Γιώργος Π ετρόπουλος

ετπλογη 23

φυλή, έθνος, τάξη οι διφορούμενες ταυτότητες ΕΤΙΕΝ ΜΠΑΛΙΜΠΑΡ, ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΛΛΕΡΣΤΑΪΝ. Φυλή, Έ θνος, Τάξη: Οι διφ ορού μ ενες ταυτότητες. Αθήνα, Ο Π ο λ ί τ η ς , 1991. Σελ. 348.

Πολιτική υκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ο Πολίτης» το βιβλίο των Ετιέν Μπαλιμπάρ και Ιμμανουέλ Βαλλερστάιν «Φυλή, Έ θνος, Τάξη: Ο ι δι φορούμενες ταυτότητες». Ο ι δύο συγγραφείς εί ναι ευρύτερα γνωστοί μαρξιστές διανοητές και οι δύο, προερχόμενοι όμως από διαφορετικές τάσεις της μαρξιστικής διανόησης. Ο Γάλλος Ετιέν Μπαλιμπάρ υπήρξε από τους στενότερους συνεργάτες του Λουί Αλτουσέρ και συμμετείχε στη συγγραφή τού «Διαβάζοντας το Κεφάλαιο». Ο Αμερικανός Ιμμανουέλ Βαλλερστάιν, ιστορικός, οικονομολόγος και κοι νωνιολόγος, διευθύνει το Κέντρο “Φερνάν Μπρωντέλ” στη Νέα Υόρκη. Οι δύο στοχαστές πραγματο ποίησαν επί τρία έτη (1985-6-7), στο Παρίσι, ένα σε μινάριο αφιερωμένο στα θέματα «Ρατσισμός και Εθνικισμός», «Έ θνος και Εθνικισμός» και «Τάξεις» αντίστοιχα. Καρπός του σεμιναρίου αυτού είναι η συλλογή ετούτη από κείμενα - ήδη δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα - των δύο στοχαστών. Σ ’ αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα κείμενα δεν είναι γραμ μένα από κοινού από τους δύο συγγραφείς - ο καθέ νας έχει συνεισφέρει στη συλλογή τον δικό του θεω ρητικό λόγο. Το βιβλίο αποτελείται από 4 μέρη. Στο πρώτο μέ ρος, που επιγράφεται «Ο Οικουμενικός Ρατσισμός», οι δύο συγγραφείς διαπιστώνουν την ανάπτυξη του

ρατσισμού, τον οποίον όμως δεν θεωρούν κατάλοιπο του παρελθόντος, αλλά φαινόμενο άμεσα και δομικά συνδεδεμένο με το παγκόσμιο πλαίσιο που δημιούρ γησε το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα και με την οι κουμενική Αστική ιδεολογία. Έ τ σ ι στο πρώτο αυτό μέρος ο Βαλλερστάιν επικεντρώνει την προσοχή του στις σχέσεις Οικουμενισμού, Ρατσισμού και Σεξισμού ως ιδεολογικών εντάσεων του καπιταλισμού και ο Ε. Μπαλιμπάρ εξετάζει τις σχέσεις Ρατσισμού και Εθνι κισμού. Στο δεύτερο μέρος οι δύο συγγραφείς εξετά ζουν ιστορικά το έθνος και τη σχέση των εννοιών έθνος και λαός. Πρόκειται για ιστορικές παραγωγές στις οποίες οι δυο συγγραφείς αποδίδουν χαρακτήρα υπερδομής και των οποίων τη σχέση με την ταξική πάλη επιδιώκουν να αναλύσουν, ο Μπαλιμπάρ από διαχρονική και ο Βαλλερστάιν από συγχρονική σκο πιά. Στο τρίτο μέρος που έχει ως τίτλο «Οι τάξεις: πό λωση και υπερκαθορισμός» οι συγγραφείς προσπα θούν να αναλύσουν «πραγματικά τον καπιταλισμό ως ιστορικό σύστημα (ή δομή) ακολουθώντας τις πιο πρωτότυπες υποδείξεις του Μαρξ».1 Εδώ εξαίρεται η ορθότητα της θεώρησης του Μαρξ για την ταξική πό λωση στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος. Σύμφωνα με τους συγγραφείς πρόκειται για το πιο ισχυρό σημείο της θεωρίας του. Από την άλλη μεριά ο αναγνώστης συναντά και πιο τολμηρές διατυπώσεις όπως ότι δεν υφίσταται «ιδεότυπος» των τάξεων αλλά μια διαδικασία προλεταριοποίησης και εξαστισμού διαδικασία γεμάτη συγκρούσεις και αβεβαιότητες. Παρ’ όλα αυτά ο Βαλλερστάιν επιμένει ακόμα στην παραδοσιακή διάκριση ανάμεσα στην «τάξη δι’ εαυτήν» και «τάξη καθ’ εαυτήν». Γενικότερα το μέρος αυτό αφιερώνεται σε μια προσπάθεια εννοιολόγησης των τάξεων και διαμόρφωσης μιας μαρξιστικής θεω ρίας της τάξης που να απαντά σε σύγχρονα ερωτήμα-

24 ετηλογη τα και να καλύπτει ερμηνευτικά σύγχρονα φαινόμενα. Ξεχωρίζει, στο μέρος αυτό, το κείμενο του Ετιέν Μπαλιμπάρ «Από την πάλη των τάξεων στην πάλη χωρίς τάξεις», όπου ο συγγραφέας αποκλίνει από εκείνο που θα θεωρούσαμε παραδοσιακά ως μαρξισμό υιοθετώ ντας την άποψη ότι η πάλη των τάξεων είναι μια κα θοριστική δομή που τέμνει όλες τις κοινωνικές πρα κτικές χωρίς όμως να είναι και η μόνη. Η ριζοσπαστικότητα του επιχειρήματος του Μπαλιμπάρ γίνεται κα τανοητή όταν παρατηρεί πως θα ήταν στρατηγικά σκόπιμη (όχι όμως και a priori «αναγκαία») εξέλιξη η πάλη των τάξεων και μια νέα ταξική ιδεολογία να αναδειχθούν ως ο «άλλος» του εθνικισμού (και αντί παλός του). Η παρατήρηση αυτή μας εισάγει στην καρδιά του επιχειρήματος των συγγραφέων που ανα λύεται εκτενέστερα στο τέταρτο μέρος του βιβλίου. Στο μέρος αυτό που έχει ως τίτλο «μετατόπιση της Κοινωνικής σύγκρουσης;» προτάσσεται η έννοια του ταξικού ρατσισμού και αναπτύσσεται η θέση ότι εθνι κισμός και κυρίως ρατσισμός αποτελούν στοιχεία (ή στρατηγικές) που αποδυναμώνουν την πάλη των τά ξεων προβάλλοντας στο κοινωνικό τη φαντασιακή ει κόνα μιας ενοποιημένης κοινωνίας, ενός κράτους Έθνους «όπου τα άτομα από τη φύση τους θα ζούσαν ειρηνικά σπίτι τους».2 Μια τέτοια ενότητα όμως είναι αδύνατη· αποτυγχάνει συνεχώς. Δεν πρόκειται επομέ νως παρά για ψευδαίσθηση. Ό ταν αυτή διαλύεται, «αποκαλύπτεται συνεχώς ότι ο εχθρός βρίσκεται στο εσωτερικό».3 Θεωρούμε ότι αυτό δεν συνεπάγεται ότι η κατάδειξη της αδυνατότητας αυτής της φαντασιακής εικόνας προέρχεται κατ’ ανάγκην ή κατά κύριο λόγο από την ταξική πάλη. Οι δύο συγγραφείς όμως επιμένουν πως ο ρατσισμός είναι ιδεολογική αναπα ράσταση των ταξικών διαιρέσεων και γι’ αυτό μπορεί να ανακοπεί μόνο από μια «(ανα)συγκρότηση σε νέες βάσεις (και ίσως με νέες λέξεις) μιας ταξικής ιδεολο γίας ικανής να αντισταθεί στον καλπάζοντα ρατσισμό του σήμερα και αύριο».4

πως ίσως ήδη έχει γίνει κατανοητό, τα κείμενα των Μπαλιμπάρ και Βαλλερστάιν χαρακτηρί ζονται από την εν θερμώ συνύπαρξη αντιθετι κών θεωρήσεων και εκτιμήσεων. Έ τσι, είναι δυνατόν να μιλήσουμε για μια πρώτη πηγή έντασης, η οποία εντοπίζεται στις έντονες δια φορές ανάμεσα στις τοποθετήσεις των δύο συγγραφέ ων και οι οποίες οφείλονται κυρίως στον οικονομισμό που θα μπορούσε να αποδοθεί στις θέσεις του Βαλ λερστάιν. Από την άλλη μεριά, μια ουσιαστικότερη αντίθεση που διατρέχει τα κείμενα είναι εκείνη ανάμε

σα στην προσπάθεια να διατηρηθούν τα παραδοσια κά αναλυτικά εργαλεία του μαρξισμού - ή έστω ορι σμένα από αυτά - και στην απόπειρα αυτή να ανανε ωθούν μέσα από την επιλεκτική τους συνάρθρωση με άλλα ετερογενή θεωρητικά εργαλεία. Μ’ άλλα λόγια η φύση της προσπάθειας των συγγραφέων προσδίδει μια διπλή σημασία στα κείμενα και φέρνει στο προ σκήνιο έναν διχασμό. Ό πω ς προσπάθησα να δείξω παραπάνω, η κατάδειξη των σοβαρών αδιεξόδων του μαρξισμού και το άνοιγμα σε άλλα ρεύματα στοχα σμού συνυπάρχει με μια απόπειρα «σχετικής» πάλι» νόρθωσης του μαρξιστικού παραδείγματος και με την εμμονή σε βασικές μαρξικές σταθερές. Ως εκ τούτου για όσους αναγνώστες συνεχίζουν να κινούνται εντός των πλαισίων του μαρξιστικού παραδείγματος τα κεί μενα θα μπορούσαν να ιδωθούν ως πραγματικά ριζοσπαστικά, ανανεωτικά και ιδιαίτερα καρποφόρα. Για όσους όμως ακολουθούν διαφορετικούς μεταμαρξιστικούς δρόμους θα φανούν ως μάλλον δειλές προ σπάθειες μιας ανανέωσης που έχει εκ των προτέρων περιορίσει σημαντικά τους ορίζοντές της. Εκείνο που είναι πράγματι ριζοσπαστικό και ανανεωτικό είναι ότι οι συγγραφείς φαίνεται να έχουν συνείδηση των αντι φάσεων που ενυπάρχουν στο έργο τους. Στον πρόλο γο αναγνωρίζονται οι «διαφορές προσέγγισης και οι περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές διαφωνίες»5 ανά μεσα στους συγγραφείς. Ακόμα υπάρχει συνείδηση του γεγονότος ότι η προσπάθειά τους είναι μια ψηλά φηση θεωρητικών και ιστορικών προβλημάτων χωρίς τις a priori βεβαιότητες που τόσο έχουν ταλαιπωρήσει τον μαρξιστικό λόγο. Πρόκειται περισσότερο για την έναρξη μιας συζήτησης, για μια πρώτη ανίχνευση ορισμένων ερωτημάτων σχετικών με τον διφορούμε νο χαρακτήρα της συγκρότησης κάθε ταυτότητας. Κι αυτή είναι μια ομολογία πολύ σημαντική. Μ’ αυτή την έννοια - μεγάλο προτέρημα των κειμένων είναι η γνώση των ορίων τους και η προσπάθεια - επιτυχής ή όχι, μικρής ή μεγάλης κλίμακας δεν έχει τόση σημα σία - αυτά να αγγίζουν χώρους και πεδία ώς τώρα απρόσιτα και ξένα προς τη μαρξιστική ανάλυση. Υπό την οπτική αυτή, ενώ κανείς θα μπορούσε να προτάξει την υπεροχή άλλων θεωρητικών προταγμάτων που προσφέρουν στα θέματα του εθνικισμού και του ρα τσισμού πιο ενδιαφέρουσες θεωρητικές επεξεργασίες (αναφέρω ενδεικτικά το έργο των Smith και Armstong αναφορικά με τον εθνικισμό και τις ψυχα ναλυτικές ερμηνείες του ρατσισμού), η ανάγνωση του εν λόγω βιβλίου έχει τη δική της ιδιαίτερη σημασία. Αν όμως οι συγγραφείς ψηλαφούν τα όρια και την ιστορικότητα του εγχειρήματός τους και προσπαθούν να αποφύγουν ντετερμινιστικές επάρσεις, το ίδιο δεν

-------------------------- ετπλογη 25 συμβαίνει με μια μερίδα της ελληνικής κριτικής, η οποία αντιμετωπίζει την προσπάθειά τους με τρόπο που οι ίδιοι είναι σχεδόν βέβαιοι ότι θα απέρριπταν: «Από τις πρώτες σελίδες, το κυρίαρχο συναίσθημα που διακατέχει τον αναγνώστη είναι ο θαυμασμόςθαυμασμός για την απλή, καθαρή, εύληπτη, συγκρο τημένη σκέψη των συγγραφέων- θαυμασμός για τη δόμηση του θέματός τω ν θαυμασμός για την επιστη μονική επάρκεια, την ερευνητική ενάργεια, την τμητική σκέψη, ακόμα και για το μεράκι με το οποίο έγρα ψαν αυτό το βιβλίο».6 Το λιβάνισμα αδικεί το βιβλίο των Μπαλιμπάρ και Βαλλερστάιν. Το ίδιο περιττεύ ουν και οι μαξιμαλιστικές αναφορές στο έργο των με ταφραστών: «Η δε μετάφρασή του στα ελληνικά (έξο χη η εργασία του Αγγέλου Ελεφάντη και της Ελένης Καλαφάτη) αποτελεί, ίσως, την πιο ευτυχή στιγμή για την ελληνόγλωσση βιβλιογραφία των κοινωνικών

επιστημών κατά τα τελευταία 15 χρόνια»7. Εκείνο που οπωσδήποτε οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στους μεταφραστές είναι, αν μη τι άλλο, η εξαιρετική ταχύ τητα με την οποία προχώρησαν στο έργο τους και στην έκδοση του τόμου.

Γιάννης Σταυρακάκης

Σημειώσεις 1. Ε. Μπαλιμπάρ & I. Βαλερστάιν: «Φυλή, Έθνος, Τάξη: Οι διφο ρούμενες ταυτότητες», ο Πολίτης, 1991, σελ. 22. 2. Ibid. σελ. 325. 3. Ibid. σελ. 326. 4. Ibid. σελ. 25. 5. Ibid. σελ. 24. 6. Γιάννης Σακιώτης: «Οι ιδεολογικές εντάσεις του “τέλους της ιστο ρίας”», Νέα Οικολογία / Φεβρουάριος 1992, σελ. 64. 7. Ibid. σελ. 64.

Εκδόσεις ΠΡΙΣΜ Α Ρ. ΝΤ. ΛΑΙΝΙ'Κ - A. Ρ. AΜ - X. ΦΙΑΑΙΙ1ΣΟΝ: Διαπροσωπική Αντίληψη: Θεωρία - ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ: Η Εποχή της Λντι ψυχιατρικής I. ΣΑΝΤΛΕΡ Κ. ΝΤΑΙΗΡ - A. ΧΟΑΝΤΕΡ: Αναλυόμενος και Αναλυ τής: Η Ανάπτυξη των Ψυχανιιλυτικίόν Εννοιοιν ΡΟΜΠΕΡΤ ΠΑΊΊΊΣΟΝ: Το Ροκ στον Καθρέφτη του Ρομαντισμού ΝΤΑΙΗΒ ΑΑΙΝΓΚ: Η Αι σθητική του Ιΐανκ. μια Ιη μειολογική Ανάλυση ΤΕΟΝΤΟΡ Β. ΑΝΤΟΡΝΟ: Κείμενα Μουσικής Κοινωνιολογίας ΤΕΟΝΤΟΡ Β. ΑΝ ΤΟΡ ΝΟ: Τ' άστρα κάτω στη γη Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Χριστάκη Ιπποκράτους 10. 36.07.K7ft

26 εταλογη

εισαγωγή στην επικοινωνία να αρχίσει και να απλώνεται. Το γεγονός αυτό επέ σπευσε η ανάπτυξη των μέσων, όπως ο τύπος, το τη λέφωνο, το ραδιόφωνο, ο κινηματογράφος κ.λπ. Η επικοινωνία αποτελεί κοινωνικό, ανθρωπολογικό, ψυχολογικό, βιολογικό, πολιτιστικό, οι κονομικό και ιδεολογικό γεγονός. Έ τσι, απαιτεί και πολλές διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις προκειμένου να μελετηθεί εξαντλητικά. Οι «επιστή μες του ανθρώπου» π.χ., αλλά και τα μαθηματικά, η βιολογία, η στατιστική, η αισθητική, η θεωρία της λο ισαγωγή στη μελέτη της επικοινωνίας σημαίνει γοτεχνίας, παρέχουν πολλά μέσα για τη μελέτη της εισαγωγή, από μια πλευρά, στη μελέτη της κοινω επικοινωνίας. νικής ζωής. Αν πάρουμε, προσωρινά ως ορθή την Στην Ελλάδα η συζήτηση για την επικοινωνία και άποψη που υποστηρίζει ο συγγραφέας για την οι σπουδές των επικοινωνιών, όπως τα εννοεί ο Fiske, επικοινωνία ως «κοινωνική αλληλόδραση μέσω καθυστέρησαν κατά μισόν αιώνα περίπου. Τα πρώτα μηνυμάτων» (σελ. 18). Επικοινωνεί κανείς με έναν άλλο με κάποιο μορφασμό του, όσο και μέσωέγκυρα και άξια λόγου βιβλία κυκλοφόρησαν στη δε καετία του ’70, π.χ. Σωτήρη Δημητρίου Λεξικό Όρων ενός κειμένου το οποίο έγραψε. Επικοινωνία επιφέρει Ειηκοινωνίας και Σημειωτικής Α νάλυσης (Εκδ. Κατο νέο ανοιξιάτικο μοντέλο του Τζιάνι Βερσάτζε, αλ στανιώτης), I. Μεταξά, Πολιτική Επικοινωνία (εκδ. λά και ένας νέος δίσκος του Πήτερ Γκάμπριελ. Η δια Σάκκουλα) και Ζαν Καζνέβ Κοινωνιολογία της ρα φορά μεταξύ των μέσων και των παραγόντων της επι διοτηλεόρασης (εκδ. Ιωάν. Ν. Ζαχαρόπουλος) και ο κοινωνίας βρίσκεται στη σπουδαιότητα του καθενός Άνθρωπος τηλεθεατής (εκδ. Πύλη) (τα δύο τελευταία από αυτά, μέσα στο πολιτιστικό και κοινωνικό σχήμα με κάποιες επιφυλάξεις). Στη δεκαετία του ’80 όπου εκδηλώνονται. Αυτό άμεσα συνάγει ο ανα παρατηρήθηκε σχετική εκδοτική έξαρση, με γνώστης απ’ το βιβλίο του Fiske (π.χ. σελ. 62). σημαντικότερο, λόγω της πληρότητας και των ορθών Η επικοινωνία δεν είναι ενική, αλλά πληθυντική. θέσεών του, το βιβλίο της Μελίνας Σεραφετινίδου Βλέπω και ακούω έναν συνομιλητή στο γραφείο μου, Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας ενώ συγχρόνως δέχομαι τους πολλαπλούς θορύβους (εκδ. Γκούτενμπεργκ). Δεν ξεχνούμε το βιβλίο του που φθάνουν απ’ το δρόμο. Η εικόνα του προσώπου, Έ κ ο «Κήνσορες και Θεράποντες» (εκδ. Γνώση) και οι ήχοι των λέξεων και οι έννοιές τους, τα ηχητικά όργανα των αυτοκινήτων, οι φωνές των εργαζομένων τα δοκίμια των Ζαν Μποντιγιάρ «Ρέκβιεμ για τα μέσα και των διαβατών είναι πηγές οπτικών ή/ και ηχητι επικοινωνίας» (εκδ. Ελεύθερος Τύπος) και Χανς Μ. Εντσενσπέργκερ «Για μια θεωρία των μέσων επικοι κών μηνυμάτων που φθάνουν ως εμένα συγχρόνως από διάφορα κανάλια. Ζούμε μέσα σ’ ένα πλέγμα, ή νωνίας» (εκδ. Επίκουρος). Είναι περιττό να προσθέ μέσα σ’ ένα ρεύμα πολλαπλής και σύνθετης επικοινω σουμε ότι οι επιλογές και οι προτεραιότητες των εκδό σεων που προηγήθηκαν ή ακολούθησαν το βιβλίο της νίας. Ή ταν επόμενο σε κάποια ιστορική στιγμή, στις Σεραφετινίδου αφήνουν απορημένο τον φιλέρευνο αρχές του 20ού αιώνα, η επικοινωνία να παγιωθεί ως επιστημονικός όρος και η μελέτη των επικοινωνιών αναγνώστη. Πάντως μια πρώτη βιβλιογραφική κατα-

JOHN FISKE. Ε ισαγω γή στην επικοινωνία. Με τάφραση: Βέρα Μεσσήνη - Ελένη Λούντζη. Αθήνα, Ε π ικ ο ι ν ω ν ί α κ α ι Κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , 1992. Σελ. 198.

Μελέτη

- επιλογή 27 γραφή των εκδόσεων στα Ελληνικά βρίσκουμε στο Διαβάζω αριθμ. 194, όπου και αφιέρωμα στα Μ.Μ.Ε. Με τα δύο νέα Τμήματα Επικοινωνίας που λει τουργούν την τελευταία διετία στο Πάντειο Πα νεπιστήμιο και στο Πανεπιστήμιο Αθήνας, θε σμοθετήθηκαν οι σπουδές που μέχρι τότε αποτε λούσαν αντικείμενο περιέργειας και ερασιτεχνικής ενασχόλησης.

ΙΑ σειρά των εκδόσεων Επικοινωνία και Κουλ τούρα φαίνεται ότι βασίζεται σε ένα σχέδιο. Κυκλοφόρησαν κιόλας τα βιβλία Η γλώσσα του ραδιοφώνου του Άντριου Γκρίσσελ, Η γλώσσα της τηλεόρασης των John Fiske-Τζων Χάρτλεϋ και Εισαγωγή στην Επικοινωνία του John Fiske. Στο τρίτο απ’ αυτά τα βιβλία, που σχολιάζουμε σήμερα, το αντικείμενο έρευνας είναι σκόπιμα περιορισμένο. Ο συγγραφέας του είχε σκοπό να καλύψει το ενδιαφέρον ενός μεγάλου, όχι όμως και ανίδεου, κοινού. Απ’ το σπουδαστή ως τον αναγνώστη που τον απασχολεί έμμονα το εκρηκτικό και σύνθετο γεγονός της επικοινωνίας. Ξεχωρίζει απ’ την αρχή δύο σχολές, ή δύο τρόπους μελέτης του πα γκόσμιου αυτού γεγονότος, τη σχολή της διαδικασίας και τη σχολή της σημειωτικής. Η πρώτη βλέπει την επικοινωνία ως τη μεταβίβαση μηνυμάτων μέσω μιας διαδικασίας με την οποία κάποιος επηρεάζει αποτελε σματικά τη συμπεριφορά ή τη συνείδηση κάποιου άλ λου. Στη διαδικασία αυτή βασικός παράγοντας είναι κυρίως η πρόθεση του επικοινωνού. Εκείνου που δια μορφώνει και στέλνει το μήνυμα με σκοπό να στρέψη τον δέκτη προς κάποια συγκεκριμένη κατεύθυνση, ή να δεχτεί και την επιρροή του. Οι δυνατότητες μετά δοσης του μέσου και δεκτικότητας του λήπτη είναι δευτερεύοντες συντελεστές της επικοινωνίας. Η δεύ τερη βλέπει την επικοινωνία ως παραγωγή και ανταλ λαγή νοημάτων. Ασχολείται με το πώς τα μηνύματα ή τα κείμενα (με τη γενική σημειωτική έννοια του όρου), αλληλεπιδρούν πάνω στους λήπτες (αναγνώ στες) και αποκωδικοποιούνται απ’ αυτούς. Το μήνυμα για τη σχολή αυτή είναι ένα σύνολο σημείων τα οποία με την ενεργό κατανόησή τους απ’ τον λήπτη παράγουν νοήματα. Συνεπώς σημασία εδώ έχει κυρίως το κείμενο και ο αναγνώστης ο οποίος, διαβάζοντάς το, το ολοκληρώνει. Ενεργοποιεί το ίδιο το μήνυμα (ή κείμενο) αλλά και τη θέση του μέσα στο πολιτιστικό πλαίσιο όπου έχει διαμορφωθεί. «Η Ση μειωτική ορίζει την κοινωνική αλληλόδραση ως λει τουργία που συγκροτεί το άτομο ως μέλος της κουλτούρας ή της κοινωνίας του» (σελ. 19).

Fiske δίνει μεγάλη έκταση στην περιγραφή του περίπλοκου, «μαθηματικού» και αρκετά μηχα νιστικού μοντέλου των Σάνον και Γουήβερ (πηγή-μεταδότης. σήμα-πηγή θορύβου-δέκτηςπροορισμός), (σελ. 24), όπως δίνει αρκετή προ σοχή στο δύσχρηστο μοντέλο του Γιάκομπσον (πομπός-νοηματικό πλαίσιο, μήνυμα-επαφή, κώδικας-δέκτης), (σελ. 57). Ενώ στο απλοποιημένο και άκρως διαδεδομένο μοντέλο του Λάσγουελ (ποιος, λέει τί, με ποιο κανάλι, σε ποιον, με τι αποτέλεσμα;) αφιερώνει μόλις μισή σελίδα. Πάντως τελειώνει με συντομία την αναφορά του στα μοντέλα αυτά, τα οποία συνδέει με τη σχολή της διαδικασίας. Για το μοντέλο του Γιάκομπσον, θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς αμφιβολίες, γύρω απ’ το σε ποια απ’ τις δύο σχολές υπάγεται. Ορθά το χαρακτηρίζει ο Fiske ως «γέφυρα ανάμεσα στα επικοινωνιακά μοντέλα της Διαδικασίας και της Σημειωτικής» (σελ. 43). Περίερ γο είναι ότι ο συγγραφέας ονομάζει «θεωρία» της επι κοινωνίας όσα μοντέλα υπάγονται στη σχολή της Διαδικασίας, ενώ τη σχολή της Σημειωτικής αποκαλεί «επικοινωνία», σαν να μην ήταν και οι δύο τρόποι θεωρητικής έρευνας του γεγονότος της επικοινωνίας. Στη συνέχεια θα περάσει στη σχολή της Σημειωτικής, την οποία ορθά ως ένα βαθμό θεωρεί ως την ουσια στικότερη για τη μελέτη του μηχανισμού της επικοι νωνίας ως ανθρώπινης και κοινωνικής λειτουργίας. Γιατί σημασία δεν έχει μόνον να διατυπωθεί, να στα λεί και να ληφθεί το μήνυμα, αλλά να γίνει νοητό μέ σω των σημείων που το αποτελούν, και να προκαλέσει ενδεχόμενα την παραγωγική αντίδραση του λή πτη. Το σημειωτικό μοντέλο δεν είναι «γραμμικό», όπως εκείνα της σχολής της διαδικασίας, αλλά «δομι κό». Δεν αρκείται στην ομαλή ροή του μηνύματος αλ λά το ενδιαφέρουν «οι σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία κατά την παραγωγή «νοήματος» (σελ. 61). Κυρίως τα σημεία, οι κώδικες ως τα συστήματα οργάνωσης των σημείων, αλλά και η «κουλτούρα μέσα στην οποία λειτουργούν αυτά» (σελ. 62). Οι τέσσερις ενότητες με τίτλους «Επικοινωνία, νόημα και σημεία», «Κώδι κες», «Σηματοδότηση», «Σημειωτική μέθοδος», είναι απ’ τις σαφέστερες περιγραφές και αναλύσεις των όρων, κυρίως, και του τρόπου εφαρμογής, λιγότερο συστηματικά, της Σημειωτικής, οι οποίες υπάρχουν στη γλώσσα μας. Η έννοια του κώδικα π.χ. ως βασι κού όρου της σημειωτικής, ορίζεται και περιγράφεται με πληρότητα. «Κώδικες είναι τα συστήματα μέσα στα οποία οργανώνονται τα σημεία» (σελ. 85). Ο ορι σμός αυτός φωτίζεται με την καταγραφή πέντε κοινών χαρακτηριστικών όλων των «σημειοδοτικών κωδί κων» (σε αντιδιαστολή με τους «κώδικες συμπεριφο

28 ετηλογη--------------------------ράς»). «Η αντίληψη της πραγματικότητας είναι η ίδια μια διαδικασία κωδικοποίησης» (σελ. 87). Επίσης εί ναι, θα λέγαμε, από μια άλλη άποψη, διαδικασία απο κωδικοποίησης. Η πραγματικότητα οργανώνεται με βάση συστήματα σημείων. Τα συστήματα αυτά γίνο νται κατανοητά μέσω μιας αποκωδικοποίησης τους. Απ’ τον πειρασμό όμως των σημειωτικών νεολογι σμών οι οποίοι καθημερινά προκύπτουν, ανάλογα με την ευφυΐα του συγγραφέα (βλέπετε π.χ. την ευγονία του Μπαρτ και την πληθωρικότητα του Έ κ ο στο πε δίο αυτό) δεν ξέφυγε ο Fiske. Έ τσ ι επινοεί χωρίς ευστοχία, νομίζω, τους Broad Cast (ευρείας εμβέλει ας) και Narros Cast (στενής εμβέλειας) Codes. Στους πρώτους περιλαμβάνει εκείνους οι οποίοι καλύπτουν το μαζικό και ετερογενές κοινό. Στους δεύτερους το ειδικό κοινό. Οι κώδικες όμως του λυρικού θεάτρου, π.χ. μία άρια, (το παράδειγμα είναι του ίδιου του συγγραφέα) είναι Narros Cast (μικρής εμβέλειας) όταν ακούγεται απ’ το ειδικό κοινό των συνδρομητών ενός συγκεκριμένου μουσικοθεατρικού οργανισμού. Εξακολουθεί όμως να αποτελεί τέτοιον, με την έννοια πάντα που προσδίνει στον όρο ο συγγραφέας, και όταν κυκλοφορήσει σε δίσκο, CD ή κασέτα με ολό κληρη την όπερα που την περιλαμβάνει ή σε μία συλλογή αριών. Παρόμοιες απορίες γεννά και η διά κριση σε Elaborated (επεξεργασμένους) και Restricted (περιορισμένους) κώδικες. Οι ίδιες κριτικές παρατηρήσεις θα μπορούσαν να γί νουν για τα «σημεία» και τη «σημασιοδότηση», νοού μενη ως λειτουργία της αλληλόδρασης σημείων (ή κειμένων) και λήπτη (ή αναγνώστη).

Fiske ορθά και με συνέπεια προς την άποψή του, ρίχνει το βάρος της μελέτης του στη σχολή της Σημειωτικής, τον εννοιολογικό της οπλισμό και τη μεθοδολογία της. Την τελευταία ώρα, κατά κυριολεξία, φυλάσσεται απ’ τη μονομέρεια, προσφεύγοντας στις εμπειρικές μεθόδους, δηλαδή τελικά σε μία απ’ αυτές, την ανάλυση περιεχομένου. Γιατί π.χ. η θεωρία των χρήσεων και ικανοποιήσεων στηρίζεται στην εμπειρική έρευνα, δεν αποτελεί όμως η ίδια και εμπειρική μέθοδο. Αντίθετα εμπειρικές μέ θοδοι είναι π.χ. η συγκριτική-πειραματική κι η άμεση παρατήρηση, οι οποίες όμως δεν απασχολούν το συγγραφέα σε σχέση με την εφαρμογή τους στη μελέ τη της επικοινωνίας. Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει, για τη σαφήνεια και την πληρότητά της, η ενότητα που αναφέρεται στην ιδεολογία, τον ορισμό και τη σχέση της με τη σημειω τική ανάλυση (στη σελίδα 178). Ακόμη περισσότερο

το συμπέρασμα αυτής, της σύντομης είναι αλήθεια και βασισμένης κυρίως στην άποψη του Ραίημοντ Γουίλλιαμς (στο βιβλίο «Μαρξισμός και Λογοτε χνία»), αναφοράς. «Αυτή είναι η κύρια αξία της ση μειωτικής ανάλυσης. Μπορεί να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε τα ιδεολογικά νοήματα που συνήθως περνούν απαρατήρητα κατά την επικοινωνία και τα οποία είναι τόσο πειστικά, επειδή ακριβώς δεν προ σελκύουν την προσοχή, αλλά εμφανίζονται ως αυτο νόητα και φυσικά... Το έργο λοιπόν της Σημειωτικής είναι να εκθέσει την αυθαιρεσία αυτού που θεωρείται ως φυσικό, και με αυτή την έννοια η σημειωτική ανά λυση είναι και πρέπει εκ των πραγμάτων να είναι μια πολιτική πράξη».

σημειωτική θεωρία και ανάλυση στη μελέτη της επικοινωνίας, με τη συνδρομή ορισμένων εμπειρικών μεθόδων και ορισμένων άλλων επι στημονικών προσεγγίσεων, μπορεί να εκπλη ρώσει πληρέστερα το έργο της όταν νοηθεί ως κοινωνιοσημειωτική. Ό χ ι απλά ως σχολιαστι κός θεωρητικός λόγος αλλά ως όργανο γνώσης της πραγματικότητας, κοινωνικής και πολιτι στικής. Στο συμπέρασμα αυτό δε φθάνει βέβαια ρητά ο Fiske, όσα όμως γράφει στην ενότητα «Ιδεολογία και Νοήματα» προς τα εκεί οδηγούν. Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου έχει ακρίβεια και ευρηματικότητα στην απόδοση όρων, συγκεχυμέ νων ακόμη και στη γλώσσα του πρωτοτύπου. Δεν θα αναιρούσαν τη θετική αυτή εκτίμηση δυο τρεις παρα τηρήσεις που θεωρεί ο γράφων αναπόφευκτες, α) Ο Fiske στο βιβλίο του χρησιμοποιεί τη λέξη Semiotics σημειωτική και Semioticians σημειωτικοί, απ’ την αρ χή του κειμένου του ως το τέλος. Οι μεταφράστριες απ’ το κεφάλαιο «εμπειρικές μέθοδοι» και στο εξής χρησιμοποιούν τους όρους σημειολογία αντί σημειω τική και σημειολόγοι αντί σημειωτικοί. Η ουσιαστική διαφορά έχει καθοριστεί απ’ τον Κριστιάν Μετς (σε συνέντευξή του στο περιοδικό Cinnemaction No 58): «Σημειολογία, σημαίνει Ρολάν Μπαρτ, Σωσσύρ, ση μαίνει ευρωπαϊκή παράδοση, που δεν διαχωρίζει τη λεγόμενη σημειολογία απ’ τη φιλοσοφία, απ’ τη γενι κή κουλτούρα, απ’ τη λογοτεχνική παράδοση. Η Ση μειωτική, στρέφεται προς άλλες μορφές σκέψης, προς τον εκλογικευμένο εμπειρισμό των Αγγλο-Σαξώνων, ή αντίθετα στο πελώριο οικοδόμημα του Γκρεϊμάς...». Ο Fiske ανήκει περισσότερο στην αγγλοσαξωνική παράδοση, παρά τη γαλλική. Ανεξάρτητα απ’ αυτό, όμως, προτιμά τη χρήση του όρου σημειωτική με την ευρύτητα που τον πρότεινε ο Πηρς και τον ανέλυσε

--------------------------- επάογη 29 στα γραπτά του. Και μόνη η λεπτομερής και ιδιαίτερα χρήσιμη για την ανάγνωση των οπτικοακουστικών κειμένων διάκριση του σημείου, στην οποία προχώ ρησε, αρκεί να τον διαφοροποιήσει απέναντι στον Σωσσύρ. Άλλωστε ο Πηρς είδε απ’ την αρχή τη Ση μειωτική να έχει εφαρμογή ακόμη και στη θερμοδυνα μική, τη χημεία, την οικονομία, τη συγκριτική ανατο μία κ.λπ. Μ’ άλλα λόγια είδε τη σημειωτική ως μια «ε πιστήμη» ή τρόπο ανάγνωσης των σημείων σε όλο το φάσμα των εκδηλώσεων της κοινωνικής ζωής. Ό πω ς τη βλέπει και ο Fiske. Ορθό θα ήταν ο όρος αυτός να διατηρηθεί απ’ την αρχή ως το τέλος του κειμένου, όπως συμβαίνει και στο πρωτότυπο. Η παράλληλη αναφορά τέλος του Fiske στον Πηρς και τον Σωσσύρ (σελ. 63-84 κυρίως) δείχνει την προτίμησή του στον όρο σημειωτική. Άλλοι όροι που χρειάζονται, νομίζω, αντικατάσταση στην ελληνική τους απόδοση, είναι το Paradigm και Paradigmatic. Το ουσιαστικό σαφώς θα μπορούσε να μεταφραστεί σε «παράδειγμα» και το επίθετο σε «πα ραδειγματικός». Ο όρος «παράδειγμα» τον οποίο επέλεξαν οι μεταφράστριες παραπέμπει στη λέξη Model ή Norm (ακόμη πιο αδόκιμα). Μια ετυμολογική και λογική ερμηνεία των δύο λέξεων «υπόδειγμα» και «παράδειγμα», σε συνδυασμό πάντα με την άποψη

των Σωσσύρ και Πηρς γι’ αυτές, θα βοηθούσε στην ορθή επιλογή.

ιαφωνίες θα μπορούσαν να προκόψουν και για την απόδοση όρων όπως Motivation (= κινήτρωση) και Constraint (= επιπροσδιορισμός). Ο Fiske γράφει ότι οι όροι αυτοί είναι εναλλάξιμοι (Interchangeable) και «χρησιμοποιού νται για να δηλώσουν το βαθμό στον οποίο το σημαινόμενο καθορίζει το σημαίνον» (σελ. 77). Το σημαινόμενο δεν είναι λογικό να αποτελέσει «κίνητρο» του σημαίνοντος, ούτε «επιπροσδιορισμό» του. Γιατί και τα δύο συνυπάρχουν ως οι δύο όψεις του ίδιου σημείου (όπως οι επιφάνειες ενός φύλλου χαρτιού κατά την εικόνα που έδωσε ο Σωσ σύρ). Δεν θα προχωρήσουμε προς αυτή τη σχολαστική απεξάρθρωση του κειμένου και τη διάλυσή του σε ανταλλακτικά λέξεων. Σημειώνουμε ότι η ελληνική έκδοση συμπληρώνεται με την παράθεση αγγλοελληνικής ορολογίας και βιβλιογραφίας ξενόγλωσσης και ελληνικής. Υποδεχόμαστε με ειλικρινή χαρά το και νούριο αυτό, πυκνό και περιεκτικό βοήθημα για τις σπουδές Επικοινωνίας στην Ελλάδα.

Ν ίκος Κ ολοβός

ΔΙΑΒΑΖΩ Γραφτείτε συνδρομητές... σας συμφέρει Κ ανονική τιμή 24 τευχών : » » 12 » :

17.400 δρχ. 8.700 δρχ.

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου

Ετήσια (24 τεύχη ): 13.000 δρχ. Σπουδαστική: 11.000 δρχ. Εξάμηνη (12 τεύχη ): 7.500 δρχ. » : 5.500 δ ρ χ .. Οργανισμών, Ιδρυμάτων, Τραπεζών: 17.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού

Ετήσια: 90 δολ. ΗΠΑ Σπουδαστική : 85 δολ. ΗΠΑ Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών: 105 δολ. ΗΠΑ Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 700 δρχ. και τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτη Αν. Μεταξά 26,106 81 ΑΘΗΝΑ τηλ.: 33.01.315

Ε τ α ιρ ε ία

ελετης

έου

λ λ η ν ισ μ ο ύ

ΜΝΗΜΩΝ ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Πίριοδικο' ΜΝΗΜΩΝ: τόμοι 1-14 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ πepioS. ΜΝΗΜΩΝ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΑΤΗΦΟΡΗ Νικόλαος Σκούφος: σχεδίασμα βιογραφίας ΤΡ. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗΣ Τά έμπορικά έγχειρίδια τής Βενετοκρατίας καί τής Τουρκοκρατίας καί ή Εμπορική ’Εγκυκλοπαίδεια τού Νικολάου Παπαδοποΰλου Στατιστική τής Ελλάδος. Πληθυσμός τού έτους 1861. ’Αθήνα 1862 (ανατύπωση) Προλεγόμενα-έπιμέλεια: Γιάννης Μπαφούνης

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΝΟΠΟΤΛΟΤ - ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ 'Ελληνικός νεανικός τύπος (1936-1941). Καταγραφή

ϊίίβ ά

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

R. ROMANO Που όδεύει ή ιστορία; ’Αναζητήσεις τής σύγχρονης ιστοριογραφίας (συλλογή άρθρων) GEORGES DUBY Μεσαιωνική Δύση: κοινωνία καί ιδεολογία (συλλογή άρθρων)

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΟΤΚΟΣ - ΔΗΜΗΤΡΑ Σ α ΜΙΟΤ Οικονομικές συμπεριφορές, ψυχολογία καί βιοτικό έπίπεδο ένός συριανού τοκιστή: Στέφανος Δ. Ρήγας JOHN HALiDON Μαρξισμός καί ιστοριογραφία. Πρόσφατες έξελίξεις καί σύγχρονες συζητήσεις στή Βρετανία

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΛΕΚΚΑΣ Ή έθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις έργασίας στήν ιστορική κοινωνιολογία

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογρα φία.

Αρ. 308

ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δ εν περιλαμβάνονται εβδομα διαία έντυπα.

10 Φεβρουάριου 23 Φεβρουάριου 1993

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνεργα σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

ρ ενικά έργα

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ψ υχολογία

Λεξικά

Εφαρμοσμένη μυχό Αργία

BECOS D. MultiBabel. Τετράγλωσσο θεματικό και αλφα βητικό γλωσσάριο. Athenes, Eiffel, 1992. Σελ. 453.

ΣΟΥΙΓΚΑΡΤ Τ. Ο μύθος της κακής μητέρας. Μετ. Η. Βεργίτσης. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1992. Σελ. 326. Δρχ. 2285.

Φ ιλοσοφία

0 ρησκεία

Γ ενικά

ΑΞΕΛΟΣ Κ. Για μια προβληματική ηθική. Β' έκδοση. Αθή να, Εστία, 1992. Σελ. 123. Δρχ. 1300.

ΔΙΟΝΥΣΑΤΟΣ Θ. (ΜΟΝΑΧΟΣ). Ο Αγιος Νεκτάριος ο θαυματουργός. Αθήνα, Υπακοή, 1992. Σελ. 204. Δρχ. 1245.

KRAUS Κ. Ρήσεις και αντιρρήσεις. Μετ. Α. Παρθένης. Α θήνα, Opera, 1992. Σελ. 172. Δρχ. 1660.

ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗΣ Ν. Περί της συχνής μεταλήμεως. Αθήναι, Τήνος, 1992. Σελ. 222. Δρχ. 1350.

Αποκρυφισμός

ΠΕΤΡΟΥ Ι.Σ. Κοινωνική δικαιοσύνη. Θεσσαλονίκη, Παρα τηρητής, 1992. Σελ. 208.

ΓΑΖΗ Θ. Συναστρία. Αστρολογία των ανθρώπινων σχέσε ων. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1993. Σελ. 389. Δρχ. 3800.

ΣΤΟΓΙΟΓΛΟΥ Γ.Α. Ιστορία Επισκόπων Μακεδονίας. Θεό φιλος Παπαφίλης Επίσκοπος Κομπανίας. Θεσσαλονίκη, Κυρομάνος, 1992. Σελ. 285. Δρχ. 2080.

BESANT Α. Εσωτερική μαθητεία. Μετ. Θ. Σιαφαρικας. Α θήνα, Ιάμβλιχος, 1992. Σελ. 129. Δρχ. 1140. PARRIE Ρ. DE. - PRIDE Μ. Οι αρχαίες αυτοκρατορίες της νέας εποχής. Μετ. Μ. Καλισθένης. Αθήνα, Στερέωμα. Σελ. 221. Δρχ. 1870.

ΦΑΡΟΣ Φ. (ΙΕΡΕΑΣ). Κλήρος. Η ανεκπλήρωτη «πόσχεση πατρότητος. Αθήνα, Ακρίτας, 1992. Σελ. 332. Δρχ. 2080. ΧΡΗΣΤΟΥ Π.Κ. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος Ε'. Θεσσα λονίκη, Κυρομάνος, 1992. Σελ. 728. Δρχ. 8840.

32 δελτίο----------------------------ΕΛΤΣΙΑΝΙΝΩΦ Α. Πνευματικά κεφάλαια. Β' έκδοση. Μετ. X. Ασσιώτης. Αθήναι, Τήνος, 1992. Σελ. 255. Δρχ. 1660.

|Ί αιδαγωγική-^κπαίδευση

οινω νικές επιστήμες Εκπαίδευση Κοινωνιολογία ΚΑΣΙΜΑΤΗ Κ. Πόντιοι μετανάστες από την Σοβιετική Ένω ση: κοινωνική και οικονομική ένταξη. Αθήνα, 1992. Σελ. 538. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Κλίμακες μετρήσεως στάσεων. Α θήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 92. Δρχ. 1245. ASKEW S. - ROSS C. Τ αγόρια δεν κλαίνε. Μετ. Μ. Τερζίδου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1992. Σελ. 156. Δρχ. 1560.

ολιτική ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ Ε. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Συντηρητισμός - φιλε λευθερισμός — σοσιαλισμός. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 307. Δρχ. 2500. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. Πορεία προς τη λύση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 291. Δρχ. 2600. ΚΗΠΟΥΡΟΣ Δ. Η κάθοδος των μιλιονέρων. Αθήνα, Σύγ χρονη Εποχή, 1992. Σελ. 125.

Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου. Βασική κατάρτιση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Αθήνα, 1992. Σελ. 228.

ρ λώσσα Γ ενικά ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ Β.Η. Επώνυμα της Μικρασίας. Αθήνα, Φιλιππότης, 1992. Σελ. 199. Δρχ. 2080. ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ X. Νεοελληνικός λόγος. Μελέτες για τη γλώσσα τη λογοτεχνία και το ύφος. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 381.

Ελληνική γλώσσα ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ Α. Τα νέα ελληνικά για ξενόγλωσ σα παιδιά 8-12 χρόνων. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 157.

0 ετικές επιστήμες

ΚΙΤΡΟΜΙΛΙΔΗΣ Π.Μ. Νεότερη πολιτική θεωρία. Αθήνα, Σάκκουλας, 1992. Σελ. 135. Δρχ. 2080.

Γ ενικά

ΚΟΝΔΥΛΗΣ Π. Πλανητική πολιτική μετά τον μυχρό πόλε μο. Αθήνα, Θεμέλιο, 1992. Σελ. 179. Δρχ. 1870.

INGRAM J. Η επιστήμη της καθημερινής ζωής. Μετ. Π. Τραυλός. Αθήνα, Κάτοπτρο, 1992. Σελ. 170. Δρχ. 2495.

ΜΙΧΑΗΛ Σ. Παλινόρθωση ή επανάσταση. Αθήνα, Λέων, 1992. Σελ. 251.

£ φ αρμοσμένες επιστήμες

ΣΗΜΙΤΗΣ Κ. Εθνικιστικός λαϊκισμός ή εθνική στρατηγική; Αθήνα, Γνιόση, 1992. Σελ. 109. Δρχ. 1040.

■Ρύπανση περιβάλλοντος Aaoypf φία ΒΟΓΙΑΤΖί ΓΛΟΥ Β.Η. Η Σπάρτη της Μ. Ασίας. Β'έκδοση. Αθήνα, Ένωση Σπάρτης Μ. Ασίας, 1992. Σελ. 314. Δρχ. 2600. ΝΑΤΣΟΥΛΗΣ Τ. Το δημοτικό τραγούδι και η μάνα στη δη μοτική ποίηση. Β' έκδοση. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1992. Σελ. 99. ΣΠΑΘΑΡΗ-ΜΠΕΓΛΙΤΗ Ε. Οι αγγειοπλάστες της Σίφνου. Αθήνα, Αρσενίδης, 1992. Σελ. 272. Δρχ. 3200.

Οικολογία CLOUDSLEY-THOMPSON J. Η ζωή στην έρημο. Μετ. I. Σαρρή. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1992. Σελ. 144.

ΠΕΛΕΚΑΣΗ Κ.-ΣΚΟΥΡΤΟΣ Μ. Η ατμοσφαιρική ρύπαν ση στην Ελλάδα. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 142.

J έχ νες___________________ Λευκώματα ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Σ.Γ. Η Τήνος του Μεσοπολέμου. Αθήνα, Ερίννη, 1992. Σελ. 125. Δρχ. 3640.

Κινηματογράφος ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Σ. Ιστορία του παγκόσμιου κινηματο γράφου (1975-1992). Αθήνα, Αιγόκερως, 1992. Σελ. 238. Δρχ. 1765.

-----------------------------δελτίο 33 Μουσική ΜΠΡΑΒΟΣ Β. - ΡΕΚΟΥΝΙΩΤΗΣ Β. Δισκογραφία της Ό περας. Αδήνα, Νεοδίσκ. Σελ. 208. Δρχ. 3120.

^ ογοτεχνία

ΧΩΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Απτέρωτη άνοιξη. Αδήνα, 1992. Σελ. 46. ΑΛΜΠΕΡΤΙ Ρ. Ναύτης στη στεριά. Μετ.-απόδ. Ηλίας Ματδαίου. Αδήνα, θερβάντες, 1992. Σελ. 253. Δρχ. 3120. MILOSZ L.O.V. DE Ποιήματα. Μετ. Μ. Παπανικολάου Τ. Κόρφης. Αδήνα, Πρόσηερος, 1992. Σελ. 61. Δρχ. 725.

Γ ενικά

Π εζογραφία

ΛΙΜΑ Χ.Λ. Πρώτη επιλογή. Αδήνα, Αστρολάβος-Ευδύνη, 1992. Σελ. 63. Δρχ. 620.

ΑΓΓΕΛΟΥ Γ. Η είσοδος του Λαβύρινδου. Αδήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 226. Δρχ. 1870.

Ποίηση Ποιητές της νεότερης γενιάς. Αδήνα, Αετοποόλειο Πολιτι στικό Κέντρο, 1992. Σελ. 171. ΑΔΑΛΟΓΛΟΥ Κ. Στο μεταίχμιο. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 70. ΓΑΡΔΙΚΙΩΤΗ-ΚΟΪΝΗ Κ. Του κάβου και επέκεινα. Αδήνα, 1992. Σελ. 64. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Η τρίτη επιλογή (1951-1991) και τα νέα ποιήματα. Αδήνα, Η Προποντίς, 1992. Σελ. 172. Δρχ. 700.

ΘΩΜΑΪΔΟΥ Ε. Δείγμα γραφής. Αδήνα, 1992. Σελ. 58. Δρχ. 1040. ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ I. Η Τέτη και οι άλλοι. Αδήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 111. Δρχ. 1560. ΚΑΣΟΛΑΣ Μ. Το γένος το ιερό και το βέβηλο. Μυθιστόρη μα. Αδήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 399. Δρχ. 3000. ΞΑΝΘΑΚΗ Α. Ο γαλάζιος γάτος. Αδήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 92. Δρχ. 1000. ΟΜΗΡΟΛΗ Ε. Οι αναλφάβητοι του έρωτα. Αδήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 220. Δρχ. 1560.

ΕΞΑΡΧΟΥ-ΔΙΑΜΑΝΤΗ Κ. Ο κύκλος των ζωντανών ονεί ρων. Αδήνα, Νέα Σκέμη, 1992. Σελ. 62.

ΠΑΠΑΠΑΝΝΗΣ Γ. Η πικρή γεύση. Αδήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 350. Δρχ. 3120. ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΗ Γ. Ανωνύμων πολύπτυχο. Αδήνα, Φιλιππότης, 1992. Σελ. 174. Δρχ. 1560.

ΖΩΓΡΑΦΟΥ Ε. Ελλειπτική πορεία. Ποιήματα. Αδήνα, Η Προποντίς, 1992. Σελ. 59. Δρχ. 500.

ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ Δ. Το άγριον όρος της μυχής. Αδήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 207. Δρχ. 1560.

ΘΕΟΦΙΛΗ Κ.Ν. Ο τοίχος. Αδήνα, 1992. Σελ. 96.

ΣΕΪΡΛΗ Ε. Μικρές ανάγκες. Αδήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 118. Δρχ. 1245. JHABVALA R.P. Παράδυρο στην Ινδία. Μετ. Σ. Παρίση. Αδήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 376. Δρχ. 2080.

ΘΕΣΚΕΛΟΥ. Ποιητικά ξόρκια. Αδήνα, Πέντανδρον, 1992. Σελ. 50. ΚΑΡΑΛΗΣ Β. Ωδή στον Γεώργιο Γεμιστό Πλήδωνα. Αδή να, Άγρωσης, 1992. Σελ. 37. Δρχ. 620. ΚΑΡΙΖΩΝΗ-ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ Κ. Τα παγώνια της μονής Βλατάδων. Αδήνα, 1992. Σελ. 59. ΚΑΡΟΥΣΟΣ Κ. Στη διάρκεια του φωτός. Αδήνα, Πάραλος, 1992. Σελ. 29. ΚΛΕΑΡΧΟΥ Α. Η γοητεία του γυμνού ορίζοντα. Αδήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 53. Δρχ. 1560. ΜΑΡΑΒΕΛΙΑΣ Σ.Ε. Φωτόπρακτα. Ποιήματα. Αδήνα, Πιτσι λάς, 1992. Σελ. 59. ΝΗΛΕΟΥ Μ. Ο ενδιάμεσος χρόνος. Αδήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 53. Δρχ. 1040. ΠΑΠΑΔΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ Μ. Νυχτερινή περίπολος. Ποίη ση. Αδήνα, Πιτσιλάς, 1992. Σελ. 63. ΡΑΛΛΗ-ΥΔΡΑΙΟΥ Μ. Αναλώσιμα. Αβήνα, 1992. Σελ. 189. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Η. Πέτρες. Ποίηση. Αδήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 62. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Το στίγμα και ο μονόκερος. Αδή να, Οδός Πανός, 1992. Σελ. 44. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Τα ποιήματα. Τόμος Β': 1965-1983. Αδήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 246. Δρχ. 1870.

ΚΑΡΝΤΙΝΑΛ Μ. Επικίνδυνες επαφές. Μετ. Θ. Λιακόπουλος. Αδήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 269. Δρχ. 2200. KRISTEVA J. Σαμουράι. Μυθιστόρημα. Μετ. Κ. Κολλέτ. Α δήνα, Γκοβόστης. Σελ. 439. Δρχ. 4160. LABRO Ρ. Ένα καλοκαίρι στη Δύση. Μετ. Λ. Μιλιλή. Αδή να, Ροές, 1991. Σελ. 304. Δρχ. 2080. LOUYS Ρ. Αφροδίτη. Μετ. Σ. Βαρβαρέσος. Αδήνα, Εκδό σεις του Εικοστού Πρώτου, 1992. Σελ. 258. Δρχ. 1245. MAURIAC F. Το φιλί των λεπρών. Μετ. Δ.Π. Κωστελένος. Αδήνα, Κονιδάρης, 1993. Σελ. 135. Δρχ. 1245. ΜΙΛΛΕΡ X. Crazy cock ή το τρελλό πουλί. Μετ. Α. Σπυράκου. Αδήνα, Αλεξάνδρεια, 1992. Σελ. 258. Δρχ. 2600. ΜΠΑΛΖΑΚ Ο. ΝΤΕ. Ο μπάρμπα-Γκοριό. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Κορδόση. Αδήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 323. Δρχ. 2600. ΜΠΡΑΟΥΝ Φ. Ιστορία χωρίς τέλος. Μετ. Κ. Μαυροκεφαλίδου. Αδήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 78. Δρχ. 1040. NABOKOV V. Επικίνδυνη στροφή. Μετ. Τ. Σαμαρτζής. Α δήνα, Opera, 1992. Σελ. 295. Δρχ. 2390. ΝΤΡΟ Ζ.Μ. Η επιστροφή του κουλού Οδυσσέα. Μετ. Κ. Αγγελάκη-Ρουκ. Αδήνα, Μέδουσα, 1992. Σελ. 194. Δρχ. 2080.

34 δελτίο—------------------------ΕΑΧΕΜΠΖΑΜ Φ. Ο λιθοβολισμός της Σοράγια Μανουτσέχρι. Μετ. Φ. Σομμαρίπας. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 127. Δρχ. 1200. ΤΙΠΤΡΗ Τ.Τ. Τροχιές στην επιστημονική φαντασία. Μετ. Γ. Ανδρέου. Αθήνα, Απόπειρα, 1992. Σελ. 98. Δρχ. 1040. TONG S. Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια. Μετ. X. Φακίνου. Α θήνα, Το κλειδί, 1992. Σελ. 167. Δρχ. 1560. ΧΑΞΛΕΥ Α. Το χαμόγελο της Τζοκόντα. Μετ. Ε. Μακρυγιάννη. Αθήνα, Απόπειρα, 1992. Σελ. 63. Δρχ. 830

Μελέτες ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ Π. Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Αθήνα, Ε στία, 1992. Σελ. 615. Δρχ. 4500. ΣΕΡΡΑΣ Δ. Η ποιητική διαδρομή της Λούλας ΒάλβηΜυλωνά. Αθήνα, Περίπλους, 1993. Σελ. 125. Δρχ. 1040. ΣΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Ο ποιητής Νίκος Λαδάς και το σύντο μο πέρασμά του. Αθήνα, 1992. Σελ. 87. ΤΣΙΓΚΑΝΟΥ Β. Η μετάφραση και ο Καβάφης. Αθήνα, θ έ μα. Σελ. 58. Δρχ. 1040.

Ελληνική ιστορία ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. «Η της Τρίτης Σεπτεμβρίου εν Αθήναις» Εθνική Συνέλευση (1843-1844). Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1992. Σελ. 171. ΜΑΧΑΙΡΑΣ Ε. 50 χρόνια μετά... Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 590. Δρχ. 3120. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Ιστορία του Ελληνικού Έ θνους. Τόμοι 11 και 12. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 444 + 298. Δρχ. 2080 (ο κάθε τόμος). ΑΡΒΕΛΕΡ Ε. Μοντερνισμός και Βυζάντιο. Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1992. Σελ. 32. Δρχ. 1350. PEKRIDOU-GORECHI Α. Η μόδα στην Αρχαία Ελλάδα. Μετ. Δ.Γ. Γεωργοβασίλης - Μ. Pfreimter. Αθήνα, Παπαδήμας, 1992. Σελ. 217. Δρχ. 2285.

Παγκόσμια ιστορία Φόρεϊν Όφις. Έτσι κατέστρεμαν την Κύπρο. Έρευνα - επιμ. Φ. Αργυρού. Λευκωσία, 1992. Σελ. 263. Δρχ. 3120.

ΧΑΝΟΣ Δ. Η λαϊκή λογοτεχνία. Τόμος Ζ'. Αθήνα, Αίολος, 1992. Σελ. 128. Δρχ. 2080.

Κόσμος

Δοκίμιο

ΛΥΓΙΑΝΗ Ε. Ταξιδεύοντας στην Κίνα. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1992. Σελ. 157. Δρχ. 975.

ΟΥΡΑΝΗΣ Κ. Ένα ειδύλλιο. 36 ανέκδοτες επιστολές. Αθή να, Ίδρυμα Κώστα και Εκένης Ουράνη, 1992. Σελ. 172. Δρχ. 1245. ΜΕΡΛΩ-ΠΟΝΤΥ Μ. Η πρόζα του κόσμου. Μετ. Φ. Καλλίας - Μ. Καλλία. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 201. Δρχ. 1850.

ΧΑΡΗΣ Π. Πολιτείες και θάλασσες. Β' έκδοση. Αθήνα, Ε στία, 1992. Σελ. 30. Δρχ. 1300.

Ελεύθερα αναγνώσματα

ΣΟΥΙΦΤ Τ. Η μάχη των βιβλίων. Μετ. X. ΜπάμπουΠαγκουρέλλη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 85.

ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ Α. Το Φιρφίρι οι φιρφιρογέννητοι και η με γάλη κωπηλασία. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 36. Δρχ. 1040.

FOSTER Ε.Μ. Δυο ζητωκραυγές για τη δημοκρατία. Μετ. Ν. Ησαΐα. Αθήνα, Ερμείας. Σελ. 307. Δρχ. 2600.

ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ Γ. Τα όνειρα της Αντέλας. Αθήνα, Μελία, 1992. Σελ. 65. Δρχ. 2600.

j στορία

ΝΤΙΚΕΝΣ Κ. Οι καμπάνες. Μετ. Φ. Κονδύλης. Αθήνα, Κα στανιώτης, 1992. Σελ. 136. Δρχ. 1040.

εριοδικά Μαρτυρίες ΑΡΑΠΗΣ Κ.Ι. Αναμνήσεις από την ειρήνη και τον πόλεμο. Αθήνα, Libro, 1992. Σελ. 263. Δρχ. 2390. ΒΛΑΧΟΥ Ε. Πενήντα και κάτι... δημοσιογραφικά χρόνια. Τόμος Γ': Ο αγώνας των «Ανθελλήνων» (1967-1974). Αθή να, Ζήδρος, 1992. Σελ. 285. Δρχ. 3640.

ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 26. Δρχ. 400. Ο ΑΡΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ. Φύλλο 17. Δρχ. 200. ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΒΗΜΑ. Φύλλο 32. Δρχ. 100.

ΚΟΥΤΣΟΥΜΗΣ Ν. Πώς και γιατί διαλύθηκε η παροικία της Αιγύπτου. Αθήνα, 1992. Σελ. 18.

ΑΡΧΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ. Τόμος 10ος.

Βιογραφίες

ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1092. Δρχ. 700.

ΚΑΜΠΑΛΟΥΡΗΣ Γ.Μ. Μιχαλάκης ο φαρμακοποιός. Αθή να, 1992. Σελ. 104.

ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τριμηνιαία έρευνα. Τεύχος 59. Δρχ. 500.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 134. Δρχ. 800. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύ χος 305. Δρχ. 700.

---------------------------- δελτίο 35 ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ. Επιθεώρηση πολιτικού διαλόνου. Τεύχος 7. Δρχ. 700. ΕΛΛΟΠΙΑ. Περιοδικό για τα εθνικά θέματα. Τεύχος 14. Δρχ. 600. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τρίμηνο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 21. Δρχ. 1040. ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 72. Δρχ. 1000. ΕΠΤΑΛΟΦΟΙ. Μηνιαία πολιτική εφημερίδα. Φύλλο 22. ΕΡΕΥΝΑ. Πολιτική-οικονομική-τουριστική και φιλολογική έκδοση. Φύλλο 26. Δρχ. 300. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 254. Δρχ. 400. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Μηνιαία λογοτεχνική εφημερίδα. Φύλλο 22. Δρχ. 150. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών. Τόμος 63, τεύχος 1. ΚΡΗΤΙΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ. Φύλλο 242. Δρχ. 300. ΚΥΜΟΘΟΗ. Περιοδική έκδοση Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλλονιάς-Ιθάκης. Τεύχος 2. Δρχ. 1245. ΛΕΒΙΑΘΑΝ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 13. Δρχ. 1870. ΜΠΕΣΑ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 23. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 60. Δρχ 50.

ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. 15μερη επαναστατική εφημερίδα. Φύλλο 71. Δρχ. 100. ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ. Φύλλο 161. Δρχ. 1. ΝΟΥΛΑΣ. Επιθεώρηση τέχνης γραμμάτων. Τεύχος 15. Δρχ. 300. Ο ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Περιοδική έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 20. Δρχ. 1300. ΠΟΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ. Φύλλο 38. ΠΡΑΤΗΡΙΟ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ. Τρίμηνο περιοδικό. Τεύχος 7. ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ. Πολιτική επιθεώ ρηση. Τεύχος 3. Δρχ. 350. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 84. Δρχ. 600. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 12. Δρχ. 250. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Περιοδική έκδοση εκπαι δευτικού προβληματισμού. Τεύχος 359. Δρχ. 400. ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΧΟΡΗΓΟΙ. Τεύχος 14. Δωρεάν. ΤΟΜΗ. Περιοδικό αρχαιολογίας και τέχνης. Τεύχος 5. Δρχ. 620. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 70. Δρχ. 725.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1576. Δρχ. 650.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 4. Δρχ. 880.

ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΠΑ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 100. Δρχ. 500.

LEGGERE. No 44.

ELLE. Τεύχος 53. Δρχ. 700.

K f » T'

Αρ. 308 Στην Κρηικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι κές και βιβλιοπαρουσιάοεις των ελληνικών εκδόσεω ν που δημοσι εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά κτες τους.

22 Φεβρουάριου 7 Μαρτίου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

θ ρ η σ κ ε ία

Μ αθηματικά

Παπαχρήστου - Πάνου Ε. Η νύχτα του Δαβίδ (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 26/2)

Δοξιάδης Α. Ο Θείος Πέτρος και η δοξασία Γκόλντμπαχ (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 28/2) (Σ. Π., Αυγή, 24/2) Τ έχνες

Π ολιτική Κύρρης Π. Η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/3) Λουκάς I. Εθνικοσοσιαλισμός και Ελληνισμός (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 28/2) Χασαπίδης Σ. Η διαρκής μεταρρύθμιση (Κ. Παπαπάνος, Πολι τικά Θέματα, 5/3) Πρέβε Κ. Το ασίγαστο πάθος (Θ. Παπαρήγας, Ριζοσπάστης,

Διατήρηση και ανάπτυξη παραδοσιακών οικισμών (Δ. Φιλιππί δης, Αντί, 5/3) Μερακλής Μ. Λαϊκή τέχνη (Μ. Μελά, Διαβάζω, 305) Σφαέλλος X. Αρχιτεκτονική (I. Σύριχος, Διαβάζω, 305) Τυροβολά Β. Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χορευτικοί Ρυθμοί (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 3/3) Γκωγκέν Π. Νόα - Νόα (Μ. Τριανταφύλλου, Διαβάζω, 305) Schulber Β. Κινούμενες εικόνες (Ν. Μικελίδης, Διαβάζο, 305) Κ λασική φιλολογία (Μελέτες)

Κ οιυω νιολογία Δεληολάνης Δ. Το φαινόμενο της τρομοκρατίας. (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 25/2) Askew S. - Ross C. *Τα αγόρια δεν κλαίνε (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 28/2)

Μ άνατζμεντ Μπουραντάς Δ. - Μάντες Γ. Το μάνατζμεντ τωνπωλήσεων (Α.Χ.Π., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 4/3) Ο ινο λ ο γία Οινολογική Εγκυκλοπαίδεια (Δ. Παυλάκου, Αυγτί, 28/2 )

Romilly J. Βάστα, καρδιά μου (X. Κιοσσέ, Βήμα, 21/2) Π ο ίη σ η Αποστολόπουλος Π. Το υπόλοιπο τέλος (Γ. Πετρόπουλος, Δια βάζω, 305) Γαρδικιώτη - Κοίνη, Κ. Του Αιγαίου ποιήματα (Κ. Βαλαβάνη, Ελεύθερη Ώρα, 21/2) Ιωαννίδης Κ. Ο Αλεξικέραυνος λόγος (Κ. Παπαπάνος, Πολιτι κά θέματα, 5/3) Κοκκινάκη Ν. Ιριδισμοί στην απουσία (Ε. Χωρεάνθη, Ριζοσπά στης, 4/3) Λάσκαρη Κ. Φωτεινά ηλιοτρόπια (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέ ματα, 5/3)

---------------------------- δελτίο 37 Νικολαίδης Α. Συγκεντρωμένα ποιήματα (Σ. Κατής, Διαβάζω, 305) Ρωμαίου Μ. Λογικοί παραλογισμοί (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 2812)

Σταύρακας Π. Τέλος Άγρας (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 23/2) Δ ο κ ίμ ια

Π εζ ο γ ρ α φ ία ΒοΤσκου Ε. Ίσως και σεις τους γνωρίσατε (Ε. Ζωγράφου, Ρι ζοσπάστης, 4/3) Θεοδωρίδης Π. Το θεόπαιδο (Τ. Μενδράκος, Αυγά, 28/2) Ιωακείμ Β. Ποταμούλα (Σ. Σταμάτης, Διαβάζω, 305) Παπαγιάννη Β. Χαλάσματα (Κ. Κωνσταντίνου, Αντί, 5/3) Παπαθεμελής Σ. Σάτιρα και πολιτική (Θ. Διαμαντόπουλος, Οι κονομικός Ταχυδρόμος, 4/3) Παπακυριακής Γ. Ανωνύμων Πολύπτυχο (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 22/2) Ρέγκου - Σγουρού Ε. Ξορκίζοντας το χρόνο (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερε Ώρα, 22/2) Τριανιαφύλλου Σ. Το εναέριο τρένο στο Στίλγουελ (Φ. Καρζής, Ναυτεμπορική, 28/2) Kraus Κ. Ρήσεις και αντιρρήσεις (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 3/3) Μαν Κ. Ο ευλαβικός χορός (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 22/2) Μπλαν Α. Φ. Τ’ αγρίμια παλεύουν στο λυκόφως (Γ. Μπακράτση, Διαβάζω, 305) Στεπάνοβιτς Β. Χιόνι στην Αθήνα (Ε. Αστρινάκη, Πριν, 21/2) Χάξλεϋ Α. Το χαμόγελο της Τζοκόντα (Γ. I. Μπαμπασάκης, Πριν, 21/2) Μ ελ έτ ες Γεωργοτό - Κατσιγιάννη Ε. Πάικος Νικολαίδης - Ασιλάνης (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 26/2) Δήμου Ν. Οδυσσέας Ελύτης. (Θ. Δ. Διαμαντόπουλος, Οικονο μικός Ταχυδρόμος, 4/3) Δούκα Μ. Ο πεζογράφος και το πιθάρι του (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28/2)

Ελύτης Ο. Εν λευκώ (R. Beaton, Δ.Ν. Μαρωνήης, Ν. Βαγενάς, Βήμα, 7/3) Σεφέρης Γ. (R. Beaton, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Ν. Βαγενάς, Βήμα, 7/3) Π α ιδ ικ ά Λοϊζου Μ. Σάκα, ο τρομερός βασιλιάς ίων Ζουλού (Ε. Σαραvrfrn, Ελευθεροτυπία, 24/2) Θ εα τρ ικ ά Έ ργα Βερέπας Μ. Η μαγεία του Μπαλί (Δ. Τσατσούλης, Διαβάζω, 305) Ιστορία Αναιρούση Φ. - Μυλωνάδης Λ. Ο κάμπος της Χίου (Δ. Φιλιπ πίδης, Αντί, 5/3) Βερέμης Θ. Ελλάδα - Ευρώπη (Σ. Ντάλης, Αυγή, 3/3) Κυρτάτας Δ. Επίκρισις (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 5/3) Ψαράκης Τ. Ανθολόγιο της Αλεξάνδρειας (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 22/2) Toynbee Α. Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους (Α. Παναγόπουλος, Βήμα, 21/2) Μ α ρτυ ρίες Μακράκη Λ. Ελευθέριος Βενιζέλος (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυ πία, 24/2)

________________ ^ τ< 1

Λ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ μαθήματα παραδίδει πτυχιούχος ΑΣΚΤ. Ελένη Ζούνη. Τηλ. 3600176, 8-10 π.μ.

ΕΚΔΟΤΙΚΟ Σ ΟΙΚΟΣ ζητάει συνεργάτες για βιβλία γνώ σεων. Μ εταφ ρασ τές από τα γα λλ ικ ά κα ι διορθω τές. Μ πορούν για κάθε πληροφ ο ρία να απευθύνονται στο τηλ. 3639062, Τρίτη και Τε τά ρτη απ ό τις 11 έω ς τις 2.

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γ ΙΑ

Ν Ε Ο Υ Σ

Οι Ν έοι Τ ίτλοι Τ ης Σ ειράς 8. G erhart H a u f . μανν, Ο Κλειόούχος Τιλ

Μετάφραση Μαρλένα Πολιτοπούλου Stendhal, Βιχτόρια Ακοραμπόνι Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης 14. H onorE de Balzac, Ζ. Μάρκάς Μετάφραση Μαρία Μανδάλου 17. Λεονιντ Α ντρεγιεφ, Νυχτερινή Κουβέντα Μετάφραση Κοραλλία Μακρή 22. H onor E de Balzac , Έ να Επεισόδιο την Εποχή της Τρομοκρατίας Μετάφραση Τίνα Μαυρομαρά 24. T homas H ardy , Ο Μ ελαγχολικός Ουσάρος Μετάφραση Γιώργος Φυλαχτός 26. F ranz Kafka , Ο Ι Λ ^ ή ρ η ς της Πείνας

is.

Μετάφραση Σταμάτης Τσερτσής 27. Z acharias TqpELit's, Παραμυθένιες Ιστορίες

Μετάφράση Στάθης Φερεντίνος 28. Ιβαν Τ ουργκενιεφ , Τριπλή Συνάντηση

Μετάφραση Κοραλλία Μακρή 29. N athaniel H awthorne , Ίθαν Μπραντ

Μετάφραση Κοσμάς Πολίτης G oethe , Τ ο Πράσινο Φίδι Μετάφραση Γιάννης Οικονομίδης 31. Stephen C rane, Τ ο Βαρκάκι Μετάφραση Νάτα Κοκκόλη S3. E dmond A bout, Η Μύτη ενός Συμβολαιογράφου Μετάφραση Κωστής Μπαστιάς

so.

35. Ε λιν Π ελιν , Οι Γέρακες Μετάφραση Ηλεκτρα Κρυσταλλίδου 36. Joseph C onrad , Ο Μυστικός Σ ύνοικος

Μετάφραση Βούλα Παρθένη 37. Stendhal, Η Ηγουμένη του Κάστρο

Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης 38. Ε.Τ.Α . Hoffmann, Κρέσπελ και Αντωνία Μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής 39. W illa Cather , Ο Γείτονας Ροζίσκι Μετάφραση Μάριαν Γεωργούδη

An τις Εκδόσεις G U T E N B E R G

C lM -

Φώτης Τερζάκης

Το φάντασμα μιας δεκαετίας Επιμέλεια αφιερώματος: Σώτη Τριαντάφυλλου - Φώτης Τερζάκης έμε η Δ εκαετία του ’60 όπως λ έ μ ε η Α να γέν ν η σ η , ο Μ εσαίω νας, ο Ρ ο μα ντισμ ός και η Π αλινόρθω ση. Ό π ω ς σ ε ό λες αυτές τις περιπτώ σεις, ο ό ρο ς υπ ο ν ο εί μ ία ε π ο χ ή μ ε τη ν ελ λ η ν ικ ή σημ α σία της λέξης, i μ ε τη ν έ ν ν ο ια ε ν ό ς ιδιάζοντος και γεμάτου σημ α σία χω ρο -χρό νο υ του π ο λ ι τισμού. Σ ε ό λ ες αυτές τις περιπτώ σεις το φ αινόμ ενο που συζητάμε ανήκει σ τη δι κ αιοδοσία της ιστορίας, α λ λ ά δ εν ξέρουμε να πούμε α ν είνα ι ισ τορ ία της κοινωνίας, δηλα δή ισ τορία τω ν παραγω γικώ ν σ χέσ ε ω ν και των θεσμών, ισ τορία της τέχνης ή ισ τορία των κ ο σμ οα ντιλήψ εω ν και των νοοτροπιώ ν. Υ ποθέτουμε συνήθω ς ότι έχουμ ε να κάνουμ ε μ ε κάτι π ερισ σότερο από μ ια α π λ ή δια δοχή συμβάντω ν, μ ο ρ φώ ν ή σ υλλο γικ ώ ν δομών, α λ λ ά αυτό το περισ σότερο είνα ι δύσ κο λο να το προ σ διορίσ ουμε μ ε ακρίβεια πα ρό λο π ου έ χ ο υ μ ε μ ια σ α φ ή α ίσθ ησ η κάποιας ειδικής π ο ι ότητας που σφραγίζει ανεξίτηλα μ ία χ ρ ο νικ ή διάρκεια που α λλιώ ς θα ήτα ν α διά φο Οι Μπητλς ποζάρουν για τον Ντέτο Χόφμαν (1963) ρ η και δίχως σ υγκεκριμ ένη σ ημασία.

40 αφιέρωμα ρισμένοι Γερμανοί φιλόσοφοι και ιστορικοί του περασμένου αιώνα όπως ο Χέγκελ, ο Μπουρκχαρντ και ο Ντιλτάυ ονόμασαν, μ’ έναν όρο που σήμερα ακούγεται κάπως παλιο μοδίτικος, πνεύμα αυτή τη δύσκολα προσδιορίσιμη και όμως σαφή ολότητα μορφών, αξιών και σημασιών που χαρακτηρίζει μιαν εποχή· λέμε έτσι το πνεύμα της κλασικής αρχαιότητας, ή το πνεύμα της Αναγέννησης. Αν ωστόσο ο όρος πνεύμα περιέπεσε σε αχρηστία σε μιαν εποχή που ακόμα και η έννοια της ολότητας έχει γίνει ύποπτη, καμία άλλη δεν μπόρεσε να διαδεχθεί αυτό που εκείνη ήθελε να σημάνει. Ό μως το φαινόμενο παραμένει εδώ, ολοζώ ντανο μπροστά στα μάτια μας, κάνοντας όλο και mo επείγουσα την ανάγκη να βρούμε τρόπο να το συλλέξουμε μέσα στην κατανόησή μας. Αυτό καθένας μπο ρεί να το διαπιστώσει αν δει το πώς μια ολόκληρη εποχή - η εποχή μας - χρησιμοποιεί τον όρο «δεκαε τία του ’60», από τις αναλύσεις των ιστορικών μέχρι τη μουσικοκριτική και τη μόδα. Εμβριθείς θεωρητικοί όσο και ημιμαθείς δημοσιογράφοι, για να μη μιλή σουμε για την κοινή καθημερινή ομιλία, βρίσκουν σκόπιμο να χρησιμοποιούν αυτόν τον όρο δίχως άλλη επεξήγηση, ως εάν παρά τις τεράστιες διαφορές των συμφραζομένων τους υπήρχε ένας ελάχιστος σκληρός πυρήνας σημασίας, ως προς τον οποίον δεν θα μπο ρούσε να υπάρξει παρανόηση ή διαφωνία. Και όπως είχαμε την ευκαιρία να επισημάνουμε και αλλού, αυτό το ελάχιστο κοινό νόημα δεν βρίσκεται στον, αυτο νόητο σε μια τέτοια περίπτωση, προσδιορισμό μιας κοινής χρονολογίας. Γιατί αυτό που ονομάζουμε δε καετία του ’60 περιλαμβάνει φαινόμενα που εκπτύσσονται σε μια περίοδο δεκαπέντε ως είκοσι χρόνων τουλάχιστον, αρχίζοντας να μετράμε από τα μέσα πε ρίπου της δεκαετίας του ’50 και φτάνοντας ως τα 1974-75. Αλλού θα πρέπει ν’ αναζητήσουμε, λοιπόν, αυτό το πλεόνασμα ή αυτόν τον πυρήνα σημασίας. Κάτι έγινε αυτά τα χρόνια, όπως δείχνουν τα πράγ ματα, που άλλαξε δραματικά τη ζωή μας. Την άλλαξε όμως πραγματικά; Ή μήπως μιλάμε για μία χίμαιρα, μιαν αυταπάτη όπως τόσες και τόσες που γεννά η αν θρώπινη ιστορία, που συνεπαίρνουν μέσα σε μία δίνη τον νου των ανθρώπων για να τους ρίξουν, μία στιγμή μετά, στο έρεβος της mo ανελέητης ματαίωσης και απελπισίας; Και μήπως σήμερα, στην εποχή των μαζι κών αξιών και της ανυπολόγιστης δύναμης χειραγώ γησης που διαθέτουν τα μαζικά μέσα και τα οργανω μένα επιμέρους συμφέροντα, κάθε επινόηση και νεοτερισμός είναι ήδη παγιδευμένος από τους μηχανι σμούς της αγοράς και της κατανάλωσης, και κάθε

επανάσταση είναι μια επιτελικά σχεδιασμένη ψευδαί σθηση για μαζική χρήση; Το ερώτημα είναι εύλογο και έχει ήδη τεθεί από πολλά σοβαρά πνεύματα. Για ν’ απαντηθεί ωστόσο πρέπει να ξέρουμε τί εννοούμε όταν λέμε πως κάτι «άλλαξε τη ζωή μας». Κάθε κοι νωνία, και*ιδιαίτερα η δική μας που γεννήθηκε από τη βιομηχανική επανάσταση και τις μεγάλες μαζικοδημοκρατικές αναμορφώσεις αυτού του αιώνα, έχει στη διάθεσή της ένα σύνολο από μορφές που ανακυκλίζονται και διαδέχονται η μία την άλλη, δίχως να διακυβεύονται οι θεμελιώδεις δομές που εξασφαλίζουν βαθύτερα την ταυτότητά της. Τότε και το καινούριο είναι μία σατανική σκηνοθεσία της επανάληψης, και ο ίδιος ο χρόνος της αλλαγής και της δημιουργίας εί ναι αμετάκλητα παγιδευμένος στον αδιάρρηκτο κύ κλο μιας ατέρμονης επιστροφής. Μιλάμε όμως γι’ αυτό, ή για κάποιο άλλο πράγμα;

I Τ \ I

να παράδειγμα ίσως αποσαφηνίσει αυτό που εννοούμε. Στα χρόνια μετά τον τελευταίο πόλεμο η οργανωτική αναμόρφωση του καπι^ ταλίσμού της αγοράς και προπάντων η εισαI γωγή νέων τεχνολογιών - αυτό που ονόμαI J σαν πληροφορική επανάσταση - άλλαξαν σε Α · μεγάλο βαθμό πάρα πολλές όψεις της αν θρώπινης ζωής. Η παραγωγικότητα της εργασίας αυξήθηκε κατακόρυφα αποδεσμεύοντας ελεύθερο χρόνο (πράγμα που μακροπρόθεσμα, βέβαια, σήμαινε επίσης ανεργία) και απελευθερώνονται ως ένα βαθμό ορισμένες σωματικές δραστηριότητες από τον εργα σιακό ρυθμό· το μέσο ασόδημα στις κοινωνίες μας τουλάχιστον αυξήθηκε κατ’ αντίστοιχο τρόπο μεγα λώνοντας θεαματικά την αγοραστική δύναμη μεγά λων μαζών αυτό το τελευταίο επέτρεψε την εξαιρετι κά γρήγορη παραγωγή καταναλωτικών προϊόντων, εμπορευμάτων, σε ρυθμό και με μία επινοητικότητα και πρωτοτυπία που ήταν πράγματι πρωτοφανής· ολο κληρώθηκε η αστικοποίηση που είχε αρχίσει από την πρώτη βιομηχανική επανάσταση και ένα τεράστιο αν θρώπινο ρεύμα διακινείται συνεχώς από τις περιφέρει ες προς τα κέντρα. Ως συνέπεια και αυτού του γεγονό τος, η πόλη όχι μόνο διογκώνεται αλλά και αλλάζει μορφή, καθώς οι ανάγκες στέγασης και διακίνησης αυτών των τεράστιων πληθυσμών προκαλούν έναν ακραίο εκλειτουργισμό της αρχιτεκτονικής καθώς και μία γεωμετρικά αυξανόμενη απαλλοτρίωση του φυσι κού ζωτικού χώρου· η οικογένεια, τέλος, αλλάζει κι αυτή μορφή καθώς από τη μία ο πατέρας, που δεν εί ναι πια ο ατομικός διαχειριστής της μοίρας του αλλά

αφιέρωμα 41

ένα εξάρτημα στον διαρκώς διογκούμενο παραγωγικό ή διοικητικό μηχανισμό, χάνει ορισμένες από τις πα ραδοσιακές του εξουσίες ενώ ταυτόχρονα η μητέρα, που εγκατελείπει τον ιδιωτικό της εγκλεισμό για να διεκδικησει μια θέση στην παραγωγή, αναβαθμίζεται με όρους σχετικής δύναμης μέσα στην οικογένεια ενώ, από την άλλη μεριά, χάνει κι αυτή ορισμένες από τις παραδοσιακές της ποιότητες ως μητέρα.

Γ 1 ι είδους αλλαγή αντιπροσωπεύουν αυτά τα ' 1 συμβάντα; Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση της εργασίας. Η μορφή της άλλαξε ολοφάνερα από τη στιγμή που ο χειρώνακτας στην αλυσίδα παραγωγής γίνεται ο υπερειδικευμένος χειριστής του atelier flexible, και από * > τη στιγμή επιπλέον που ο χρόνος της απασχό λησής του σε κάθε περίπτωση μειώνεται φθάνοντας μέχρι τις πέντε εργάσιμες ημέρες την εβδομάδα. Τώρα ο εργαζόμενος μπορεί να φαίνεται λιγότερο άξεστος, περισσότερο καθαρός και ευυπόληπτος, διαθέτει με γαλύτερη αγοραστική δύναμη που του επιτρέπει μιαν αξιοσημείωτη συμμετοχή στην κατανάλωση και επι πλέον το χρόνο που απαιτείται γι’ αυτό. Ωστόσο, και

αυτό είναι στην περίπτωσή μας το καθοριστικό, η ίδια η έννοια της εργασίας δεν έχει γι’ αυτόν αλλάξει διό λου. Εργασία, από τα χρόνια τουλάχιστον της βιομη χανικής επανάστασης, σήμαινε μόχθος αναίτιος προς χάριν μιας στοιχειώδους επιβίωσης, πώληση του χρό νου και των ικανοτήτων κάποιου μ’ ένα ορισμένο αντάλλαγμα που δεν επαρκεί για να του παράσχει μια αίσθηση πληρότητας και χαράς στη ζωή, μια αίσθηση ότι είναι κανείς έρμαιο μιας ορισμένης μοίρας στην οποία δεν μπορεί να παρέμβει ούτε ορθολογικά να την ελέγξει. Αυτή ακριβώς την αίσθηση, και κάποτε μάλι στα πολύ πιο έντονη, έχει και ο σημερινός εργαζόμε νος αφού η δέσμευση των διανοητικών λειτουργιών και της προσοχής έχει τον ίδιο αποξενωμένο και φθο ροποιό χαρακτήρα εκείνης της μυϊκής δύναμης, αφού η συλλογική παραγωγή καταναλωτικών αγαθών κάνει ασταμάτητα οποιαδήποτε αύξηση του βιοτικού του επιπέδου να βιώνεται ως στοιχειώδης, και αφού προ πάντων είναι λιγότερο παρά ποτέ κύριος της μοίρας του και των συμφυών σκοπών της διαδικασίας στην οποία χωρίς να το έχει επιλέξει συμμετέχει. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και στο παράδειγμα της οικογέ νειας και των σχέσεων μεταξύ των φύλων. Ο καταμε ρισμός των δραστηριοτήτων στην παραδοσιακή οικο

42 αφιέρωμα---------------------------γένεια ήταν θεμελιωμένος σε μια ορισμένη αντίληψη για τη φύση των φύλων και για την αμοιβαία διαπλο κή των ιδιοτήτων τους, μια ορισμένη σημασία της αρσενικότητας και της θηλυκότητας η οποία, όπως είναι γνωστό, εγκαθίδρυε μια ορισμένη αξιολογική υπερο χή της πρώτης έναντι της δεύτερης. Παρατηρώντας τη σημερινή οικογένεια, την οικογένεια που άρχισε να διαμορφώνεται από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’50, θα διαπιστώσουμε πως ούτε και τώρα έχει αλ λάξει διόλου η σχετική αξιολόγηση και σημασία της αρσενικότητας και της θηλυκότητας, παρόλο που δια πιστώνουμε την ανάληψη αξιοσημείωτων εξουσιών από τη γυναίκα. Κάτι τέτοιο είναι δυνατό μόνο στο βαθμό που αυτή υιοθετεί χαρακτηρισμένους ως αρσε νικούς τρόπους συμπεριφοράς και εν γένει ιδιότητες, δυνάμει των οποίων μπορεί να γίνει αποδεκτή μέσα στην αρσενική κοινότητα συμμεριζόμενη μία έμπρα κτη περιφρόνηση προς ό,τι ακόμη χαρακτηρίζεται ως θηλυκό. Έ τσ ι οι γυναίκες μπορούν να αποκτούν δύ ναμη χωρίς η σημασία που αποδίδεται στη θηλυκότη τα να αλλάζει ούτε κατά μία τρίχα.

ν λοιπόν οι αλλαγές για τις οποίες μιλήσαμε παραπάνω είναι αυτής της τάξεως, τότε πράγ ματι ο χρόνος των κοινωνιών μας είναι αιχμά λωτος μιας περιστροφικής μηχανής που τον αλέθει ασταμάτητα παράγοντας ανεξάντλητες στοιβάδες ομοιότητας πίσω από την αλλαγή των φαινομένων. Γιατί αλλαγή με την αληθινή έννοια της λέξης, όπως είδαμε, σημαίνει μόνο ένα πράγμα: τη ριζική αλλοίωση των υπαρχουσών σημα σιών, την ανάδυση νέων ολότελα καινούριων, τη δη μιουργία φαντασιακών σχηματισμών των οποίων δεν υπάρχει ακριβές προηγούμενο μέσα στην ιστορία. Μονάχα σε ένα τέτοιο οργανικό βάθος, κάτω από τα φαινόμενα, μπορούμε να μιλήσουμε για δημιουργία πολιτισμού, δημιουργία που είναι, όπως το ξαναείπαμε, δημιουργία ταυτόχρονα μορφών, σημασιών και αξιών. Το μεγάλο στοίχημα σχετικά με τη δεκαετία του ’60 αφορά αυτό ακριβώς το επίπεδο. Αν παίχτηκε και αν κερδήθηκε (και αν ενδεχομένως ξαναχάθηκε) κάτι, αυτό είναι αναμφίβολα κάτι πολύ περισσότερο, κάτι αληθινά άλλο από τους μετασχηματισμούς που επέφερε στην κοινωνία η τελευταία τεχνολογική επα νάσταση και η εμπέδωση των μαζικοδημοκρατικών αρχών και ιδεωδών από μεγάλες πληθυσμιακές μάζες. Ό ταν μιλάμε για τη δεκαετία του ’60 υπονοώντας ένα ύφος ή ένα πνεύμα, το πνεύμα μιας εποχής, μόνο χάρη στην ύπαρξη αυτού του άλλου μπορούμε να μιλάμε

και στην πιθανότητα αυτής της ύπαρξης στοιχηματί ζουμε. Αν αληθεύει εκείνο που υποστηρίζουμε ότι εί δαμε όσοι ζήσαμε αρκετά κοντά (με την υπαρξιακή έννοια) στα συμβάντα, δηλαδή, αν εκείνο που υπήρξε δεν ήταν μόνο μια αλλαγή των μορφών εργασίας αλ λά ταυτόχρονα, και παράλληλα με αυτή, μία αξιακή ανατροπή της έννοιας της εργασίας και η διάνοιξη της σημασίας της προς εκείνη του παιχνιδιού· αν η κατανάλωση μπόρεσε να εκτραπεί σε απρόβλεπτη και φαντασιακή δημιουργία πολύμορφων αναγκών κι αν τα μαζικά μέσα μπόρεσαν για μία στιγμή να εκτραπούν σε διαύλους της φωνής των αποκλεισμένων αν το τέλος της τέχνης σήμανε όχι μόνο τη βαρβαρότητα του εκλειτουργισμού αλλά και μία παθιασμένη από πειρα χιλιάδων ανθρώπων να ζήσουν και να οικοδο μήσουν μέσα σε όλες τις καθημερινές της εκφάνσεις μία όμορφη και πλούσια σε σημασίες ζωή· αν η κρίση της παραδοσιακής οικογένειας δεν έμεινε απλώς μία κρίση των συσχετισμών δύναμης ανάμεσα στα φύλα αλλά έφτασε ορισμένες φορές να διατυπώσει καινού ριες σημασίες γι’ αυτά επηρεάζοντας ανυπολόγιστα ολόκληρο το πλέγμα των κοινωνικών αξιών και, από την άλλη μεριά, ώθησε κάποιους ανθρώπους στη δί χως προηγούμενο αναζήτηση μορφών συμβίωσης και ερωτικής ζωής που θα ανταποκρίνονταν σε ολότελα καινούριες, από καιρό και μέχρις εκείνη τη στιγμή δημιουργούμενες ανάγκες· αν η ίδια η κρίση των κοινω νικών αξιών είχε ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα ν’ ανακαλυφθούν νέα παράθυρα μέσ’ από τα οποία τα ανθρώπινα όντα αντίκριζαν τον εαυτό τους και τον κόσμο, και αν προβληματοποίηση της παλιάς ταυτό τητας έφερνε ορμητικά στο προσκήνιο ως αξία τον στιγματισμένον, τον άλλον, είτε με τη μορφή του ομο φυλόφιλου, της γυναίκας, του σακάτη (μορφές που ανέτρεπαν το πρότυπο του συνδυασμού αρρενωπότητας και παραγωγικότητας), είτε με τη μορφή του ξέ νου, του εθνικά ή φυλετικά διαφορετικού, του έγχρω μου, του μαύρου· αν τέλος η τεχνολογική μεταμόρφω ση του κόσμου, που απείλησε να πνίξει για πρώτη φο ρά στην ιστορία την ίδια την καρδιά της ζωής, μπόρε σε να γίνει ο μοχλός ανάδυσης μιας ευαισθησίας απέ ναντι στη φύση που όμοιό της δεν υπήρξε στους είκοσι περίπου αιώνες του πολιτισμού μας, τότε το στοίχημα ίσως κερδηθεί. Αν πράγματι εκείνο που συνέβη μπορεί να ερμηνευθεί με αυτόν τον τρόπο, τό τε υπάρχει ένα μεγάλο περιθώριο βεβαιότητας ότι βρι σκόμαστε μπροστά στο ίχνος, ή να πούμε καλύτερα το σπέρμα, μιας δυνατότητας πολιτισμού άγνωστης ακόμα στον κόσμο. Και αν αυτό είναι αλήθεια, τότε ελάχιστη σημασία έχει και το γεγονός ότι η βεντάλια των δυνατοτήτων, που ανήγγειλε επί σκηνής μία επι

--------------------------- αφιέρωμα 43 κείμενη έλευση, φάνηκε να κλείνει και πάλι τα χρόνια που ακολούθησαν, αφήνοντας το χώρο σ’ εκείνο που ούτως ή άλλως υπήρχε από πριν και το οποίο έχοντας σήμερα μπροστά στα μάτια μας αναρωτιόμαστε αν πραγματικά είδαμε ποτέ τίποτ’ άλλο, όπως μετά το πρωινό ξύπνημα προσπαθούμε ν ’ ανασυνθέσουμε ένα αβέβαιο όνειρο από ελάχιστες έντονες εικόνες που μας έχουν απομείνει. Έ χει ελάχιστη σημασία γιατί γνωρίζουμε πως οι μεγάλες μεταλλάξεις του ανθρώπι νου πολιτισμού δεν γίνονται ποτέ με την ακρίβεια του γεωμέτρη, και μία ιστορική εποχή δεν κλείνει με μία επίσημη τελετή λήξεως τη στιγμή που ανοίγει μία άλ λη· αντίθετα, η τελευταία αναγγέλλεται και εξαφανίζε ται πάλι ενώ ακόμα η πρώτη μοιάζει καλά εδραιωμέ-

νη, μολονότι την ίδια στιγμή την υποσκάπτει ασταμά τητα και βρίσκεται πιασμένη σ’ έναν βαθύ αγώνα μαζί της, αγώνα του οποίου η έκβαση δεν είναι προς καμία μεριά προδικασμένη και άλλωστε δεν αναμένεται να κριθεί πριν από πολλές, και συχνά εξαντλητικές, πα λινδρομήσεις. Το ελάχιστο που κληρώνεται σε μας για μια τέτοια έκβαση θα μπορούσε να είναι αυτός ακριβώς ο τόπος που δίνουμε στη νοσταλγία μας, την ήδη εμποτισμένη από ελπίδα, προσπαθώντας μ’ επι δρομές στα βάθη της φαντασίας και της μνήμης ν’ ανασυγκροτήσουμε πειστικά αυτό το όνειρο που δεν είμαστε και πολύ βέβαιοι ότι είδαμε, αλλά κρατάμε ακόμα στα χέρια μας" σαν πεισματική του ένδειξη λί γες, απίστευτα έντονες εικόνες.

44 αφιέρωμα

Γιώργος Βλάχος

Ένα κομμάτι για άγριες φράουλες και βιολί Η Τέχνη στη δεκαετία του ’60

Χανς - Γεργκ Γκίζιγκερ

1. Τίτλος σύνθεσης-χάππενινγκ που παρουσίασε το 1961 η Yoko Ono στο Carnegie Hall.

Γ ] ο Σεπτέμβριο του 1959 η τηλεόραση φέρνει μέσα στα σαλόνια της αμερι κανικής «ηθικής πλειοψηφίας» το χα μόγελο του Νικήτα Χρουστσώφ καθώς αποβιβάζεται στο αμερικανικό έδα< > φος. Η δεκαετία του '50 τελειώνει, και στο προσκήνιο έχει αρχίσει να εμφανίζεται μια γενιά που μόλις και θυμάται από αφη γήσεις τον πόλεμο. Η ροδαλή αφέλεια του Έλβις Πρίσλεϋ και η «αθωότητα» της παστέλ σειράς της Tupperware ταιριάζουν απόλυτα με το αποκορύφωμα στο οποίο βρίσκεται η μετα-βιομηχανική κοινωνία. Λί γοι μήνες μένουν ώσπου ο Τζων Φιτζέραλντ Κέννεντυ να ανακοινώσει την υποψηφιότητά του για τις προεδρικές εκλογές. Το Τείχος του Βερολίνου δεν έχει χτιστεί ακόμα και η Κούβα είναι μία γραφική υπόθεση. Οι ζού γκλες του Βιετνάμ δεν γνωρίζουν παρά μό νο το γαλλικό αίμα. Κανένας κατεστημένος θεσμός δεν ανησυχεί σοβαρά από τη ροκεν-ρολ υστερία και το beat μιας σκοτεινής μεθυσμένης λογοτεχνίας παραμένει ακόμα υπόγειο. Η δεκαετία του '50 τελειώνει και η populuxe περίοδος της δυτικής κοινωνίας βρίσκεται στο ζενίθ της.

Γ Ί ο Σεπτέμβριο του 1959 το περιοδικό A rt News ' * δημοσιεύει το δεύτερο μέρος της έρευνας του Irwing Sandler με τίτλο «Υπάρχει μια Και νούρια Ακαδημία;» Η σειρά των συνεντεύξεων τελειώνει με ένα ερώτημα που συνοψίζει τις σκέψεις πολλών: «Γιατί άραγε δημιουργοί και ■ ■ μάλιστα νέοι, συνεχίζουν να κάνουν κάτι τόσο ανιαρό όσο κι ένα γύψινο γείσο παλιού βικτωριανού σαλονιού;». Ο προβληματισμός δεν αφορά κάποιο νεο-νεο-ιμπρεσιονιστικό ρεύμα, αλλά αυτό που μόλις πριν λίγα χρόνια σόκαρε ακόμα, τα «χυμένα χρώμα τα» του Jackson Pollock και τον αφηρημένο εξπρεσιο νισμό. Η αντίδραση, ή στην καλύτερη περίπτωση η κριτική στάση, απέναντι του Οα σημαδέψει τις σημα ντικότερες εξελίξεις στην τέχνη της νέας δεκαετίας, ταυτόχρονα με τη συνεχή αναφορά σ’ ένα ριζοσπά στη καλλιτέχνη του μεσοπολέμου: τον Marcel Duchamp. Το σύνθημά τρι «Αναγωγή, αναγωγή,

--------------------------- αφιέρωμα 45 Η «αντικειμενικότητα» πό τις αρχές της δεκαετίας του ’50 και ενώ κυριαρχεί ο εξπρεσιονισμός στην πιο άγρια και αφηρημένη μορφή του, ζωγράφοι όπως ο Barnett Newman και ο Ad Reinhardt επα ναφέρουν στο προσκήνιο το αίτημα της «α ντικειμενικότητας». Στην «Τούνδρα» (1950) του Newman, ένα πορτοκαλί τελάρο διασχίζε ται κάθετα από μια λεπτή καφέ-φούξια γραμμή. Μια μετρημένη αντίδραση στο «ντρίπινγκ» του Pollock που φέρνει στο νου Μπάουχάουζ-μνήμες και επιρροές από Μόντριαν και Μάλεβιτς. Μέσα στα επόμενα χρό νια θα αναπτυχθεί όλο το υπόβαθρο για τη δυναμική επανεμφάνιση ενός καθαρά λογοκεντρικού μοντερνι σμού. Το σύστημα και η τάξη, ο πειραματισμός και η εξερεύνηση ενός εικαστικού αλφάβητου. Το 1959 ο όρος Hard Edge έρχεται να οροθετήσει το νέο κίνη μα. Σκληρά, σαφή και σταθερά περιγράμματα ανα τάσσονται στην επί δέκα και πλέον χρόνια κυριαρχία της χειρονομιακής πινελιάς. Mark Rothko, Ellsworth Kelly, Frank Stella. Γεωμετρικά σχήματα μέσα από τα οποία αναζητιέται μια συμβολική του χρώματος. Η μακρόστενη λωρίδα «Μπλε, Πράσινο, Κίτρινο, Πορ τοκαλί, Κόκκινο» του Ε. Kelly και ο «Ζεστός Ή χος σε Γκρι Φόντο» του Kenneth Nolland. Στην πιο ελεύ θερη μορφή οι ροζ-γκρι κυματοειδείς αποχρώσεις του «Άτιτλου» (1959) του Morris Louis και οι ζεβροειδείς χρωματικές γραμμές του «Όμικρον» (1961). Κοινό χαρακτηριστικό η καθαρή αφαίρεση, η γραμμικότητα, το ξεπέρασμα του «ζωγραφικού», του θαμπωμένου χρώματος και του σπασμένου περιγράμματος. Παίρ νοντας διάφορες ονομασίες (Color Field, Abstract Imagism) θα καταλήξει το 1964 να ονομαστεί Μεταζωγραφική Αφαίρεση (Post Painterly Abstraction). Η συγγενής θέση του Victor Vasarely και της Bridget Riley θα οδηγήσει στα άκρα της την έρευνα πάνω στην οπτική αντίληψη. Η ψευδαίσθηση της κί νησης, του χώρου και του φωτός είναι το χαρακτηρι στικό των κύρια ασπρόμαυρων παιχνιδιών της Op art. Οι γκεστάλτ πειραματισμοί με ένα είδος οπτικού αυθορμητισμού είναι η βάση όλων των έργων της. Η «Κλίση» του Richard Anuszkiewicz δεν είναι παρά ένας ελάχιστα παραμορφωμένος προοπτικός κάνναβος, ενώ η «Ώθηση» της Riley αποτελείται από κάθε τες κυματοειδείς γραμμές που σκουραίνουν προς τα άκρα. Πολλές φορές τα οπτικά «λογοπαίγνια» της Ορ art παίρνουν την τρισδιάστατη μορφή του πλέξιγκλας και του αλουμίνιου. Η ομάδα «Zero» και το παρισινό «Groupe de Recherche d’ Art Visuel» των Le Parc και Frangois Morellet θα συστηματοποιήσει για λίγα

Ρόυ Λιχτενστάιν με φόντο έργο του (φωτογραφία Dennis Hopper)

αναγωγή!» θα γίνει κοινός τόπος των νέων δημι ουργών και στόχος των πιο αντίθετων εικαστικών τά σεων. 'Οπως σε κάθε εποχή, και στη δεκαετία του ’60 η τέ χνη θα ακολουθήσει δύο αποκλίνουσες κατευθύνσεις (ίδιο άραγε κι αυτό της καταραμένης διττότητας που στοιχειώνει το ανθρώπινο πνεύμα;): το κύριο ρεύμα της «καθαρής» μοντέρνας τέχνης, έχοντας ξεκινήσει από τον Σεζάν και διαμορφωθεί από τους Μόντριαν, Καντίνσκυ, κ.ά., περνάει μέσα από τη μετα-ζωγραφική Αφαίρεση και τον Μινιμαλισμό για να φτάσει σε οριακές προτάσεις όπως αυτές της Εννοιακής Τέχνης. Από την άλλη, οι υπαρξιακές «χειρονομίες» των πρώ των εξπρεσιονιστών, του Νταντά και του Σουρρεαλισμού ξαναβρίσκονται στη γλυπτική Junk, στα Χάππενινγκ και την Ποπ ειρωνεία, αναπτύσσοντας μία δια λεκτική σχέση με τα κοινωνικά γεγονότα και φτάνο ντας πολλές φορές στην άμεση κοινωνική παρέμβαση ως και αυτή ακόμα την πολιτική πράξη (International Situationist - Μάης ’68).

46 αφιέρωμα--------------------------χρόνια αυτή την κονστρουκτιβιστικής έμπνευσης επι στημονική (ή καλύτερα επιστημονιστική) έρευνα της τέχνης.

Το μαύρο τελάρο ρισμένοι καλλιτέχνες της Μετα-ζωγραφικής Αφαίρεσης και της Op art (Noland, Riley κ.ά.), φτάνουν σχετικά σύντομα σ’ ένα όριο μετά το οποίο ξαναγυρνούν, με σύνεση πά ντα, στην ατμοσφαιρικότητα του «ακαθόρι στου», αναπτύσσοντας έτσι ένα είδος μανιε ρισμού. Αλλοι όμως ωθούν την αποπροσωποποίηση σε ακόμα μεγαλύτερα άκρα. Από τη δεκαε τία του ’50 ο Reinhardt έχει παρουσιάσει τους «Έσχατους Μαύρους Πίνακές» του και το 1958 ο Stella εκθέτει το πρώτο δικό του μαύρο τελάρο. Έ χει αρχίσει να εμφανίζεται μια μονοχρωματική τάση που δεν έχει καμιά σουρρεαλιστική ή μυστικιστική πρόθε ση. Στόχος της είναι και πάλι η «αντικειμενικότητα». Η ζωγραφική δεν έχει πλέον τίποτε να δώσει αφού έχει αναχθεί στον έσχατο πυρήνα της, το καθαρό χρώμα. Η συνεχής επανάληψη αυτού του ελάχιστου πρωταρχικού στοιχείου, που θα ονομαστεί Μινιμαλισμός, μοιάζει να είναι η επανάληψη ενός κρυφού αδιέξοδου που παίρνει τη μορφή νεύρωσης. Anthony Caro, Donald Judd, Sol LeWitt, Les Levine. Η τέχνη για τους μινιμαλιστές είναι πλέον μια χωρική (environmental) επανάληψη άσπρων κύβων (D. Judd), ή κυλίνδρων (W. Tucker, 1965). Εννέα ατσά λινα ελάσματα (R. Morris, 1967), ή ένα τεραστίων διαστάσεων ξύλινο «X» (R. Bladen, 1967). Το μόνο βέβαιο γι’ αυτή τη χωρίς προηγούμενο ορθολογικοποίηση είναι πως απευθύνεται σε ανθρώπους που ήδη γνωρίζουν τις τελευταίες εξελίξεις στην τέχνη, μια και μόνο μέσα από ένα ιστορικό-θεωρητικό πρίσμα μπο ρεί να έχει πλέον καλλιτεχνική υπόσταση η απλή έκ θεση πρωτογενών υλικών. Για τους μη ειδικούς το έρ γο τέχνης είναι κενό ... λείπει. Αυτή ακριβώς η αντίληψη πως το έργο είναι περισ σότερο η «ιδέα» και η «σκέψη» παρά το υλικό αντι κείμενο, είναι που εκφράζεται από το ύστατο αυτό εγ χείρημα που ονομάστηκε Εννοιακή Τέχνη (Conceptual Art). Έ ν α μαύρο τετράγωνο πάνω στο οποίο βρίσκεται τυπωμένος ο εγκυκλοπαιδικός ορι σμός της ζωγραφικής. Το 1966 ο Joseph Kosuth εκθέ τει το έργο «Η Τέχνη σαν Ιδέα». Αυτή η ακραία γλωσσική αναγωγή παρότι διαγράφει πια σαφώς τα όρια του λσγοκεντρικού μοντερνισμού, δεν παύει να έχει κάτι ηρωικό μαζί και ειρωνικό. Εκθέσεις ντο

κουμέντων και δηλώσεων. Αθρόα έκδοση μανιφέ στων και ο καλλιτέχνης ως κριτικός. Οι Bruce Nawman, On Kawara και Giulio Paolini, η ομάδα «Art and Language». Μια καρέκλα που συνοδεύεται από τον ορισμό της. Η αυτοαναφορικότητα της τέ χνης καθώς αγγίζει τα όρια του αυτισμού. Έ ξω από το μυαλό και τη γλώσσα δεν υπάρχει τίποτα. Η επίδραση της Σημειολογίας και του Στρουκτουραλισμού είναι ολοφάνερη. Το πράγμα είναι ο ορισμός του. Το τέλος των μύθων σημαίνει και το τέλος της Τέχνης. Παρ’ όλα αυτά καμία γκαλερί δεν έκλεισε εκείνα τα χρόνια, στα τέλη της δεκαετίας του ’60.

Τα υλικά-σκουπίδια αναγυρνώντας στα μέσα του ’50, την ίδια στιγ μή που οι Barnett Newman και Ad Reinhardt συνθέτουν τα πρώτα εγκεφαλικά τους ποιήμα τα, υπάρχουν καλλιτέχνες που αντιμετωπίζουν τον οριακό πλέον αφηρημένο εξπρεσιονισμό με συμπάθεια και αναλαμβάνουν το τολμηρό Η εγχείρημα να προχωρήσουν στον ίδιο μ’ αυτόν δρόμο. Η αναγκαία μετουσίωση μοιάζει με έκρηξη που πετάει όλα τα υλικά της ζωγραφικής στο γύρω χώ ρο. To assemblage, όρος που έφερε στο προσκήνιο ο Jean Dubuffet το 1953, περιγράφει μια εικαστική κα τασκευή από άχρηστα υλικά και αντικείμενα. Λίγο αργότερα ο όρος Γλυπτική Junk θα αγκαλιάσει έργα όπως το «Φαράγγι» (1959) του Robert Rauschenberg, ένα ταμπλό-κολάζ από εφημερίδες, χαρτόνια, φωτο γραφίες και κομμάτια καθρέφτη, ενοποιημένα με φαρ διές πινελιές πηχτού χρώματος, μπρος από το οποίο προβάλλει με φτερούγες σαν εξπρεσιονιστικές χειρο νομίες ένας βαλσαμωμένος αετός, ή το «Πόδι Γυναί κας» (1959) γλυπτό-καρικατούρα από παπιέ μασέ του Claes Oldenburg, ή πάλι το «Πράσινο Κοστούμι» (1959) του Jim Dine, ένα βρόμικο από μπογιές σακάκι κάτω από το οποίο κρέμονται επίσης βρόμικες λουρί δες υφάσματος εν είδει παντελονιού. Οι Νταντά ανα φορές στους πίνακες-γλυπτά του Kurt Schwitters και στα ready-made του Duchamp δεν είναι τυχαίες, όπως τυχαία δεν είναι και τα χρησιμοποιούμενα υλικά που οδηγούν τελικά στην ονομασία «Junk» (σκουπίδι, άχρηστο πράγμα). Σκισμένα και βρόμικα υφάσματα, σπασμένα ξύλα, κομμάτια πλαστικού και σκουρια σμένα σίδερα. Η αποσύνθεση της πόλης, τα τελικά «προϊόντα» ενός ολόκληρου πολιτισμού. Αν υπάρχει μια διάθεση διαμαρτυρίας σ’ αυτό το «being real», δεν είναι κρυφή. Και τα χρωματισμένα σιδερικά του John Chamberlain, τα εξπρεσιονιστικά κολάζ του Red

---------------------------- αφιέρωμα 47

Άνζυ Γουόρχολ: παλιός, καλός καιρός

Grooms και τα pop assemblage του George Brecht κρατιούνται σφιχτά από το χέρι με το «Ουρλιαχτό» του Ginsberg. 'Οταν πια το 1962 αυτή η «on the road» εικαστική ποίηση παίρνει τη μορφή έκθεσης στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, η ψυχή της βρίσκεται ήδη αλλού.

Χάτπιενινγκ ίγουρα ήταν λίγοι εκείνοι που είδαν ένα πρωινό του 1960 τον Jim Dine να μαζεύει με ένα παιδι κό καρότσι τα σκουπίδια-υλικά για το έργο του «Το Σπίτι». Βρόμικα χαρτιά, μπουκάλια, χαρτόκουτες, ένας σκελετός κρεβατιού κρεμασμέ νος από το ταβάνι, μια ομπρέλα που βγαίνει μέ σα από τον τοίχο και πινακίδες που γράφουν «το πρωινό είναι έτοιμο», «πήγαινε στη δουλειά», κ.ά. Η κατάδειξη της βίας που είναι διάχυτη μέσα σε ένα αστικό σπίτι είναι ο στόχος αυτού του πρώτου περιβάλλοντος-χάππενινγκ. Οι θεατές είναι υποχρεωμένοι να κυκλοφορήσουν στο εσωτερικό του έργου. Μέσα

στο πλαίσιο της γλυπτικής Junk έχει αρχίσει να εμφα νίζεται η ανάγκη για ένα έργο ανοιχτό στο κοινό. Ή δη από το 1955 υπάρχει η ομάδα «Gutai» στην Οζάκα που ωθεί το κοινό να «ζωγραφίσει» πετώντας πηχτό χρώμα σ’ ένα άδειο τελάρο. Στην Αμερική ένας μεταιχμιακός καλλιτέχνης, ο Allan Kaprow, έχει πα ρουσιάσει το 1959 τα «18 χάππενινγκ σε 6 μέρη». Η ιδέα του χάππενινγκ, μορφή που χαρακτήρισε τα χρό νια του ’60, υπάρχει από την εποχή του Cabaret Voltaire. Στη δεκαετία του ’50 τα οριακά πειράματα του μουσικού John Cage και της τάξης του (πρώτα στο New School for Social Research και αργότερα στο καταλυτικό Black Mountain College) πυροδο τούν μια καθοριστική προβληματική. Τέχνη δεν είναι το να μπει τάξη στο χάος, αλλά το να εκφραστεί αυτό το ίδιο το χάος που είναι η ζωή. Με επιρροές από τον βουδιστικό αναρχισμό του Ζεν και το σύστημα του IChing, ο Cage, φτάνει να παρουσιάσει έργα όπως το «4'33"» (1952) στο οποίο ο μουσικός κάθεται μπρο στά στο πιάνο επί 4 λεπτά και 33 δευτερόλεπτα-αφή νοντας τους τυχαίους ήχους και την όποια κίνηση μέ σα στην αίθουσα να αποτελέσουν το τελικό, ανεπανά ληπτο έργο. Μαθητής του Cage (1956-8), ο Kaprow, καταλήγει περνώντας από τη γλυπτική Junk, να υπερβεί το εξπρεσιονιστικό action painting οδηγώντας το στο καθαρό act (δράση). Το τεράστιο τελάρο πάνω στο οποίο χόρευε κυριολεκτικά ο Pollock γίνεται χώρος-περιβάλλον μέσα στον οποίο διαδραματίζεται με την έννοια που της έδωσε ο Cage, η Τέχνη. Το Χάππενινγκ «Λέξεις» (1962) είναι στην ουσία ένας λα βυρινθώδης διάδρομος από μεγάλα χαρτονένια πλακάτ στα οποία γράφουν φράσεις οι θεατές. Ο Red Grooms φτιάχνει χάππενινγκ περισσότερο αυτοσχεδιαστικά, όπως το «Πέρασμα του Μαγικού Τρένου» (1960), τα οποία μέσα στα πληθωρικά Junk σκηνικά τους πλησιάζουν το θέατρο ή καλύτερα το τσίρκο. Την ίδια χρονιά το «E.G.» του Robert Whitman θα καταλήξει σε ένα τεράστιο σωρό «ηλεκτροεγκεφα λογραφημάτων» που θα πνίξουν την γκαλερί Reuben, ενώ το ζεύγος Oldenburg θα παρουσιάσει τα «Στιγ μιότυπα από την Πόλη» (1960) και το σαρκαστικό για τον καταναλωτισμό «Μέρες Καταστήματος» (1962). Η πραγματική ζωή του κινήματος των χάππενινγκ υπήρξε πολύ μικρή αφού από το 1964 θα αρχίσουν να δίνονται πλέον παραστάσεις σε επίσημους και καθιε ρωμένους χώρους (ο Karpow στο Walker Art Center, ο Oldenburg στο Dallas Museum of Contemporary Art κ.λπ.). Ωστόσο η κίνηση αυτή θα παραμείνει μο ναδική στην πραγματοποίηση ενός σταθερού ζητού μενου της νεότερης τέχνης. Του «ολικού έργου», στο οποίο συγκεντρώνονται, ξεπερνώντας τα όριά τους,

48 αφιέρωμα--------------------------όλες οι επιμερους καλλιτεχνικές μορφές (Gesamtkunstwerk του Wagner. Στήλη του Schwitters). Στη μορφή του χάππενινγκ το χειρονομιακό λεξιλόγιο του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, οι θεωρίες του «τυχαί ου» και της μη-αφηγηματικότητας του Cage όπως και η Junk αντίληψη για το εικαστικό, ενοποιούνται με (ένα) μοναδικό τρόπο.

Η Pop art γλυπτική Junk θα μετεξελιχτεί και σε μία δεύ τερη τάση εξίσου χαρακτηριστική των χρό νων του ’60. Ο σουμιές κρεβατιού που εκθέτει ο Jim Dine το 1960 και η «Αποθήκη» (1961) του George Brecht, μια ραφιέρα με μικροαντικείμενα μαζικής κατανάλωσης που μπορούν να αναδιατάσσουν οι θεατές, δεν είναι παρά μεταβατικά έργα γι’ αυτό που θα ονομαστεί Pop art. Η επιθετικότητα της χρήσης των αστικών απορριμμά των θα μετατραπεί σε μια λεπτή ειρωνεία του καθημε ρινού γούστου. Αυτό το ντανταϊστικό πνεύμα που από τότε που πρωτοεμφανίστηκε στοιχειώνει συχνά τις καλλιτεχνικές προθέσεις θα οδηγήσει τον Jasper Johns στην ανάδειξη δύο κουτιών μπύρας («Ζωγραφι σμένος Μπρούντζος», 1960) σε έργο τέχνης. Η αμφίσημη έκθεση αυτόνομων εικόνων κόμιξ (Roy Lichtenstein), ή τα φουσκωτά από πολυβινύλιο, «Χά μπουργκερ, Γρανίτα, Τιμή» (1962) του Claes Ol denburg καταλήγουν να είναι μια κιτς γροθιά στο υπογάστριο της ήδη ένοχης Αμερικής. Η Pop art μπο ρεί ωστόσο και να πρωτοξεκίνησε στη Βρετανία με έργα όπως το κολάζ από εικόνες λαϊκών περιοδικών του Richard Hamilton («Μα τί είναι εκείνο που κάνει τα σημερινά σπίτια τόσο διαφορετικά, τόσο ελκυστι κά;», 1956), ή ο «Καθρέφτης με τον Έλβις» του Peter Blake. Η αγγλική Ομάδα των «Νέων Σύγχρονων» θα αναδείξει ζωγράφους όπως ο R.B. Kitaj και ο David Hockney, ενώ το συγγενικό, ωστόσο αμφιλεγόμενο, ρεύμα των «Νέων Ρεαλιστών» στην Ευρώπη θα βγά λει τους εκκεντρικούς Arman, Christo, Yves Klein, Niki de Saint-Phalle, Jean Tinguely, καθοδηγούμενο από τον κριτικό Pierre Restany. To όνομα του τε λευταίου θα το βρούμε και σήμερα να κινείται ύποπτα πίσω από ροζ μεταμοντέρνες ιστορίες. Και μία δεύτε ρη όμως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα θα αναδειχτεί μέσα από το κύριο ρεύμα της Pop art. Ο πρώην δια φημιστής Andy Warhol, ο οποίος μετά από μια σειρά σημαντικά έργα στη δεκαετία του ’60 θα οδηγηθεί σε ένα σοβαροφανή μανιερισμό (πορτρέτα πλούσιων κυριών) για να περάσει σύντομα σε ένα πρωτότυπο

ομολογουμένως «ξεπέρασμα της Τέχνης», τις δημό σιες σχέσεις.

Η ομάδα Fluxus

ΓΊ

ο 1961, ο μαθητής του Cage, George Brecht, ' ’ «παρουσιάζει» τη σύνθεση-χάππενινγκ «Time Table», κατά την οποία οι εκτελεστές πηγαί νουν σε ένα σιδηροδρομικό σταθμό, διαλέγουν ένα νούμερο από τον πίνακα αφίξεων και κατά τη χρονική διάρκεια που υποδηλώνει το νούμε• > ρο αυτό οτιδήποτε συμβαίνει μέσα στο σταθμό αποτελεί μέρος της σύνθεσης. To «Time Table» είναι ένα από τα events (συμβάντα) των Fluxus. Σ’ αυτή την ομάδα-κίνηση, που θα συνοψίσει όλες σχεδόν τις τάσεις της δεκαετίας, βρίσκουμε ονόματα όπως ο John Cage, η Yoko Ono, ο Volf Vostel, o Joseph Beuys, o George Maciunas κ.ά. Τα Συμβάντα των Fluxus προτείνουν μια περισσότερο εγκεφαλική μορ φή των χάππενινγκ και αντί yta τη «σωματικότητα» και τη «χειρονομία» προσηλώνονται στα «ασή μαντα» φαινόμενα. Αυτές οι συνθέσεις-ποιήματα μοι άζουν με μικρές ιστορίες του Ζεν που τα νοητικά τους παιχνίδια καλούν σε ένα ξεπέρασμα της καθημερινής εθισμένης αντίληψης. Η σύνθεση «Χειμωνιάτικα Κά λαντα» του Dick Higgins περιλαμβάνει έναν οποιοδήποτε αριθμό ατόμων που «αφού συμφωνήσουν εκ των προτέρων για τη διάρκειά της, βγαίνουν έξω για να ακούσουν το χιόνι που πέφτει». To «Tape Piece» της Yoko Ono δεν είναι παρά η φράση «Ακούσε τον ήχο της πέτρας καθώς μεγαλώνει». Ενώ η La Monte Young εκτελεί τη «Σύνθεση 1960 # 5» που είναι η απελευθέρωση μιας χούφτας πεταλούδων. Το 1963 κυκλοφορεί το τεύχος «V TRE», ένα εκδοτικό Συμβάν που κινείται ανάμεσα στην ντανταϊστική τυπογραφία και τη συγκεκριμένη ποίηση. Δύο χρόνια αργότερα το κίνημα των Fluxus φτάνει στο αποκορύ φωμά του με ταυτόχρονες εκδηλώσεις στην Αμερική, την Ευρώπη και την Ιαπωνία (στη Γερμανία παίρνει συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις). Ο αντιεξουσιαστικός χαρακτήρας του και η συνολικότητα με την οποία αντιμετωπίζει τα πράγματα μπορούν να συγκριθούν μόνο με αυτά του προπολεμικού Νταντά. Τελειώνοντας, αξίζει να σταθούμε λίγο σε ένα περι θωριακό καλλιτεχνικό φαινόμενο (ιδίωμα) που ανα πτύσσεται ταυτόχρονα με όλες αυτές τις εξελίξεις, ση μαντικό γιατί τα στοιχεία που το αποτελούν (ευρεία εξάπλωση, έκφραση συλλογικών αντιλήψεων και οραμάτων, ανώνυμη κατά κανόνα δημιουργία) του δί νουν και το χαρακτήρα μιας νέας «λαϊκότητας». Η Underground και Ψυχεδελική τέχνη (ζωγραφική,

----------------------------αφιέρωμα 49 μουσική, θέατρο, κινηματογράφος, χορός, μορφές χει ροτεχνίας, διακόσμηση κ.λπ.) διαμορφωμένη γύρω από ακτιβιστικές πολιτικές ομάδες και χίππικα κοινό βια, αποτελεί το φόντο πάνω στο οποίο διαδραματίζε ται η δεκαετία του ’60 για χιλιάδες νέους σε όλο τον κόσμο. Αυτή η παγκόσμια εναλλακτική αισθητική, αντανακλώντας ένα διάχυτο αυτά τα χρόνια πνεύμα εξέγερσης αλλά και το όραμα ενός καινούριου κό σμου, αποτελεί το μοναδικό ίσως φαινόμενο Λαϊκής Τέχνης μέσα στην καρδιά του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου. Το τέλος της δεκαετίας του ’60 είναι και το τέλος

των οριακών πειραματισμών. Το κενό έρχεται να κα ταλάβει στα χρόνια του ’70 και του ’80 το τελείως απογειωμένο -α ν και αρκετά προσοδοφόρο- ιδίωμα του «μεταμοντερνισμού», μαζί με μια «διαφημιστική αισθητική» οικεία στους πρόωρα γερασμένους μέσα στα κοστούμια τους γιάπις. Η δεκαετία του ’60 έδειξε τα όρια της τέχνης, μαζί όμως και της θεωρίας και της πολιτικής, ως διαχωρι σμένες δραστηριότητες. Η συνέχεια, άγνωστη για την ώρα, σίγουρα ωστόσο λυτρωτική, θα ξαναβρεθεί μετά το τέλος αυτού του πρόσκαιρου «νεο»-μεσαίωνα που διανύουμε.

50 αφιέρωμα δεκαετία του ’60 αρχίζει από τότε που ο Τάπιες κάνει την Κίτρινη ζω γραφική, από τότε που ο Γιορν ζω γραφίζει το Γράμμα στο γιο του. Στην πραγματικότητα, αρχίζει από τα μέσα της δεκαετίας του '50, από την εξέ γερση στην Ουγγαρία, την κρίση του Σουέζ, το «επεισόδιο» μ ε τη Ρόζα Σπαρκ στο λεω φορείο της γραμμής της πόλης του Μ ο ντγκόμερι. Τέλος, αρχίζει καθώς ο Φιντέλ Κάστρο υποκινεί την επανάσταση στην Κού βα, καθώς ο Τζέιμς Ντην γίνεται ίνδαλμα του θεάματος και καθώς το ροκ-εν-ρολ σα ρώνει τον κόσμο μ ε ήχους τρελούς και ευτυχισμένους. Κι η δεκαετία τελειώνει τό σο αργά, όσο νωρίς είχε αρχίσει - ξεπερνώντας τις ημερομηνίες. Γύρω στα 1973, η πετρελαϊκή κρίση, το τέλος του πολέμου του Βιετνάμ, το σκάνδαλο Γουότεργκέιτ, το πραξικόπημα στη Χιλή κι οι κρεμασμένοι μουσαμάδες του Φλάναγκαν τροποποιούν το πρόσωπο του κόσμου. Ανάμεσα σ ’ αυτά τα καλοκαίρια, οι δυτικές πόλεις υψώνονται και κατακρημνίζονται ακολουθώντας τη μοί ρα ενός κατακερματισμένου σύμπαντος.

Σώτη Τριαντάφυλλου

Η Αρχιτεκτονική στη δεκαετία του ’60

πορεία των πόλεων έχει διαφορετικές ταχύ τητες στη Βόρεια Αμερική, την Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική και τον υπόλοιπο Τρίτο Κόσμο. Συχνά έχει και διαφορετικές τροχιές. Παρ’ όλ’ αυτά, στη δεκαετία του ’60, μεταξύ άλλων - μεταξύ πολλών άλλων - εκτυλίσσο νται φαινόμενα που παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά: 1) Στη Βόρεια Αμερική τα με σαία στρώματα των πόλεων μετακινούνται από τις εσώτερες πόλεις στα προάστια (suburbanization; με αποτέλεσμα ταξικό και φυλετικό διαχωρισμό «ομόκε ντρου» τύπου. Οι εσώτερες πόλεις κατοικούνται από μη προνομιούχα στρώματα ή αποτελούν αστερισμούς εμπορικών συνοικιών, συνοικιών «ημέρας». 2) Παρατηρείται θεαματική αύξηση της εγκληματικότητας και του κοινωνικού περιθωρίου με αποτέλεσμα την πα ρακμή σειράς μεγαλουπόλεων των Ηνωμένων Πολι τειών, κάτι που θα πάρει τη μορφή μαρασμού στη δε καετία του ’80 και του ’90. 3) Στη Δυτική Ευρώπη, η υπεραστικοποίηση αντιμετωπίζεται με ημικρατική πα ρέμβαση, αποτέλεσμα της οποίας είναι οι λεγάμενες

----------------------------- αφιέρωμα 51

Νέες Πόλεις και οι προαστιακές περιοχές-υπνωτήρια καθώς και οι κατοικίες χαμηλού μισθώματος (σαν τα γαλλικά HLM). 4) Στη Λατινική Αμερική, η έκρηξη του υπερπληθυσμού και της αστυφιλίας χωρίς παράλ ληλη εκβιομηχάνιση δημιουργεί τον «πλανήτη των παραγκουπόλεων», που εκτείνεται σε όλο τον Τρίτο Κόσμο. 5) Αυξάνεται ο συνολικός αστικός πλη θυσμός της γης, τόσο εξαιτίας της διόγκωσης των τρι τοκοσμικών πόλεων όσο και της «αστικής συνεχείας» που παρατηρείται στις ακτές των ΗΠΑ και την περιο χή των Μεγάλων Λιμνών, προπλάσματα των «ηπειροπόλεων». 6) Οργανώνονται νέα κινήματα γύρω από τα ζητήματα της πόλης, διεκδικητικά και πολιτικά, ανάμεσα στα οποία πιο ριζοσπαστικό φαίνεται να εί ναι εκείνο που εμπνέεται grosso modo από την ανα φορά του Ζιλ Ιβέν του 1953 και τη Διακήρυξη του Άμστερνταμ για την πολεοδομία που υπέγραφαν οι Κονστάν και Ντεμπόρ (1958). Η αρχιτεκτονική ακολουθεί και ακολουθείται από αυτές τις εξελίξεις. Με τον οικοδομικό οργασμό που παρατηρείται μετά τον πόλεμο, οι πόλεις κατεδαφίζο

νται και ξανακτίζονται, συχνά με καινούρια υλικά και με τη μορφολογία της λεγάμενης «μοντέρνας» αρχιτε κτονικής. Παρά τις επιμέρους διαφορές, το πνεύμα που διαπνέει τις κατασκευές είναι συγγενικό, τόσο ανάμεσα στους πύργους της Γλασκώβης και τα εικοσιεξαόροφα συγκροτήματα της Co-Op City στη Νέα Υόρκη (1968), όσο κι ανάμεσα στα ψηλά κτίρια του Μπέρμινγκχαμ και τα superbloques του Καράκας. Σύ ντομα το πλήθος των κατοικιών και των κτιρίων μαζι κής παραγωγής, θα αποκαλύψει όλη τη στυγνότητα και την εμπορευματοποίηση της μεταπολεμικής κατά στασης των πραγμάτων: η αρχιτεκτονική θα γίνει ύβρις και θα καταλήξει αποτέλεσμα μιας παρθενογέ νεσης που χρησιμοποιεί, εξωτερικά, ορισμένα γνωρί σματα του φονξιοναλισμού, παραποιώντας και εκχυδαΐζοντας τις απόψεις του Λε Κορμπυζιέ και του Γκρόπιους. Συχνά, καθώς ο λεγόμενος «Διεθνής ρυθμός» του μεσοπολέμου χρεοκοπεί, ήδη από την αρχή της δεκαετίας του ’50, διαπιστώνεται η διαστρέ βλωση των ιδεών της μοντέρνας αρχιτεκτονικής: στο 8ο και στο 9ο συνέδριο του CIAM (του θεσμού των αρχιτεκτόνων της «μοντέρνας») θα επικριθεί η «Χάρ τα των Αθηνών», ενώ στο 10ο (1956) το CIAM θα διασπαστεί και η μια από τις δύο ομάδες, η Team X θα στραφεί εναντίον της παλιάς φρουράς. Από τότε αρχίζει μια μεγάλη περίοδος έρευνας όπου συντίθεται μια πολυφωνία αλλά μαζί κι ένα υφολογικό συνονθύ λευμα αντίστοιχο της μεταμοντέρνας κατάστασης. Ο πόλεις θα ζήσουν την περίοδο αυτή στον αστερισμό του χαριτωμένου, της newness και της cuteness, κα θώς η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, η μόδα, το ντιζάιν και η ψυχική διάθεση του πλήθους θα στηρίξουν το μύθο του άστεως: ενώ οι εξεγέρσεις θα ταράξουν για μια ακόμα φορά τους αργούς ρυθμούς της σκέψης των προαστίων, οι πόλεις θα υψωθούν πιο αστραφτερές από ποτέ - και πιο δόλιες. Η αρχιτεκτονική θα συνδε θεί πιο στενά και πιο φανερά με τη μαζική ψυχολογία: κανείς δεν θα μπορεί πια να αμφισβητήσει πως η εγκληματικότητα και ο βανδαλισμός είναι ευθέως ανάλογα των «αναπλάσεων» σαν εκείνη του Προύιτ Τγκοου στο Σαιν Λούις (1952-5).

¥ J αρακτηριστικό της δεκαετίας είναι η υψηλή 1 / δόμηση, που παίρνει τις μορφές των πολυκαW τοικιών-πύργων (διαμερίσματα-σπιρτόκουτα, λ ένα είδος παραμορφωμένων machines a / I habiter), των πολυκατοικιών-δεσμών (συγκρο/ 1 τήματα πολυκατοικιών), γραμμικών πολυκαJL Α τοικιών με εξώστες πρόσβασης. Εξαιτίας της αγροτικής εξόδου και της εκβιομηχάνισης της Δυτι κής Ευρώπης, η υψηλή δόμηση εξυπηρετούσε τις ανάγκες στους κροσσούς των μεγαλουπόλεων: στο

52 αφιέρωμα---------------------------Ρόουχάμπτον, στην περιοχή του Λονδίνου, χτίστηκαν τυπικοί για την εποχή πύργοι κατοικιών που θυμίζουν την Unite του Λε Κορμπυζιέ, γιατί είναι το ίδιο θλιβε ροί, αν και λιγότερο μυθοποιημένοι. Αν ο Ρόμπερτ Μάθιου είχε ως πρότυπο τον Λε Κορμπυζιέ, ο λεγόμε νος Νέος Μπρονταλισμός είχε ως πρότυπο τον Παλάντιο, τα λιτά και σαφή έργα των μηχανικών του 19ου αιώνα, τον Μίες βαν ντερ Ρόε και την τελευταία φάση του έργου του Λε Κορμπυζιέ - την πλέον ενταγμένη στις ανάγκες του μεταπολεμικού καπιταλισμού. Ο Ν έ ος Μπρονταλισμός διατυπώνεται ήδη από το 1954 και βασίζεται στο ακατέργαστο, το «αδρό» μπετόν: χαρα κτηριστικό έργο είναι το σχολείο Χάνστάντον στο Νόρφολκ (Άλισον και Σμίθσον), ένα κτίσμα από γυα λί, τούβλο και χάλυβα, όπου φαίνονται και τονίζονται ακόμα και τα δίκτυα διαφόρων εγκαταστάσεων, ένδει ξη ενός είδους αθωότητας. Παράλληλα, εμφανίζεται ο αρχιτεκτονικός δο μισμός, όπου μαζί με την κατασκευαστική λει τουργική και κοινωνική παράμετρο των κτιρίων, οι αρχιτέκτονες ενδιαφέρονται για τη σημασία της αρχι τεκτονικής μορφής: μεταφέροντας τις έννοιες της ση μαντικής, της συντακτικής και της πραγματιστικής στην αρχιτεκτονική, διαμορφώνονται άλλωστε οι έν νοιες της μορφής, της σημασίας και της επενέργειας (δηλαδή της κατανόησης από τον θεατή) του αρχιτε κτονικού έργου. Είναι μια εποχή έκρηξης του δομι σμού τόσο στη γλωσσολογία, όσο και στην ανθρωπο λογία και την ψυχανάλυση: εποχή, εκ των υστέρων άτυχη και φλύαρη, χαρακτηριστικά που αποτυπώνονται στην αρχιτεκτονική θεωρία των Γκ. Ντορφλς, Τζ. Κ. Κένικ και Μαξ Μπένζε.

αναζήτηση αρχετύπων με συμβολικό περιε χόμενο και σημασιολογική φόρτιση από το πεδίο της Ιστορίας και την προβιομηχανική αρχιτεκτονική παράδοση βρίσκει στον Άλντο Βαν Άικ τον τυπικότερο εκπρόσωπο της δεκα ετίας του ’60. Μέλος της Team X από το 1953, σχεδιάζει το δημοτικό ορφανοτροφείο του Άμστερνταμ, όπου οι όγκοι διαφορετικού μεγέθους σε κάτοψη σαν παιχνίδι Playmobil - σχηματίζουν μια μικρή πόλη (1957-60). Παράλληλα, ο Λούις Καν γίνε ται ο απόστολος ενός καινούριου φορμαλισμού, που μοιράζεται ανάμεσα στο μεταμοντέρνο και το ορ θολογικό: οι αρχιτεκτονικές του απόψεις εμπνέονται από ένα αόριστο θρησκευτικό συναίσθημα, μια μετα φυσική, συχνά ένα μυστικισμό που θα διαποτίσει την επόμενη γενιά κατασκευαστών. Ο μεταβολισμός είναι η αρχιτεκτονική αντίληψη που εγκαινιάζει τη δεκαετία του ’60, με ορόσημο τη Διεθνή Συνδιάσκεψη του Τόκιο και πρωταγωνιστές

τους Κένζο Τάνγκε και Τακάσι Αζάντα. Οι δραστη ριότητες των μεταβολιστών καλύπτουν ένα ευρύ φά σμα από την περιφερειακή πολεοδομία μέχρι το βιο μηχανικό σχέδιο καθώς και πολλές μορφές προπαγάν δας: επιδρώντας αποφασιστικά στην ιαπωνική αρχιτε κτονική του «θαύματος» φτάνουν στην πιο ένδοξη στιγμή τους κατά τη διάρκεια της Παγκόσμιας Έκθε σης της Οζάκα το 1970. Το παράδοξο είναι πως παρά το σχέδιο του Τάνγκε για το Τόκιο (1959-60), οι μεταβολιστές περιορίστηκαν σε ατομικά έργα χωρίς να επηρεάσουν την πορεία των ιαπωνικών μεγαλουπόλεων προς μια όλο και πιο αυτοκαταστροφική αρχιτε κτονική και πολεοδομία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αρχιτεκτονήματος των μεταβολιστών ήταν το περίπτερο Takara Beautilion του Κίσο Κουρακάβα στην Έκθεση της Οζάκα: πρόκειται για ένα σύνολο συγκολλημένων σωλήνων από χάλυβα, που διαμορφώνουν ένα τρισ διάστατο ορθογώνιο κιγκλίδωμα-σκελετό στα κενά του οποίου δημιουργούνται ομοιόμορφοι χώροι κα τάλληλοι για διαφορετικές λειτουργίες. Το κτίσμα μπορεί να μεγαλώνει ή να μικραίνει κατά βούληση δημιουργώντας έτσι «μια βιολογική λειτουργικότητα» με την τεχνολογία της αεροναυπηγικής. Ο τεχνολογισμός της δεκαετίας του ’60 επιδρά σ’ έναν ουτοπικό χώρο σαν εκείνο της ομάδας Archigram. Η ομάδα αυτή αποθεώνει και μαζί παρω δεί τις μηχανολογικές και ηλεκτρονικές εξελίξεις, αναμιγνύοντάς τες με ζωομορφικά και άλλα τερατό μορφα πολλές φορές όντα, που συνθέτουν αρχιτεκτονήματα με τη μεταφορά μοτίβων υψηλής τεχνολογίας σε μικρή ή μεγάλη πολεοδομική κλίμακα. Χαρακτηρι στικά δείγματα είναι οι συνθέσεις Living City (1963), Plug-in City (1964-66), Walking City (1964), Instant City (1968) όπου κινητικότητα και αντικατάσταση όλων των τεχνολογικών και άλλων στοιχείων διαμορφώ νουν τη βασική δομή των ουτοπικών και σε πρώτη αντίδραση, ίσως, αποκρουστικών αυτών «μελλοντολογικών» συγκροτημάτων ανθρώπινης διαβίωσης. Παράλληλα εμφανίζεται το κίνημα της ορθο λογικής αρχιτεκτονικής που παραπέμπει στα χρόνια του ’20 και που φαίνεται να συνδυάζει τα κλασικά οράματα του Μπουλέ με τη λογική αυστηρότητα του Άντολφ Λόος. Ο Άλντο Ρόσι πραγματοποιεί τις πρώ τες του κατασκευές το 1960, ενώ το 1965 εκπονεί το σχέδιο -που δεν εκτελέστηκε πλήρως- της πλατείας δημαρχείου της Σεγκράτε. Η πλατεία αυτή, με τα σκο τεινά της συντριβάνια, τα μεγάλα σκαλοπάτια και τις γεωμετρικές κολόνες θυμίζει τη μεταφυσική εικόνα του Ντε Κίρικο κι αποτελεί δείγμα μιας τάσης του ορ θολογισμού, που θα αναπτυχθεί περισσότερο στα χρόνια του ’70. Μια άλλη τάση είναι εκείνη που εκ φράζει ο Μίες βαν ντερ Ρόε στη Νέα Εθνική Πινακο

---------------------------- αφιέρωμα 53 θήκη του Βερολίνου (1962-68) και που φαίνεται να εκφράζει την αλαζονεία, αλλά και την πίεση του γερ μανικού θαύματος. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η εποχή της ρομαντικής εικόνας του ουρανοξύστη έχει πια περάσει: το γυάλι νο κουτί αποδείχτηκε το πιο αντιπροσωπευτικό σύμ βολο της δεκαετίας του ’50 καθώς αντιστοιχούσε στον «εν οργανώσει άνθρωπο» που ήταν έτοιμος να θυσιά σει την ατομικότητά του στην ανωνυμία και το αχα νές των βιομηχανικών συγκροτημάτων. Ή τα ν το αποκορύφωμα της ειρωνείας: το γυάλινο κουτί που στα χρόνια του ’20 εξέφραζε το όνειρο μιας νέας κοι νωνίας, μπήκε τελικά στην υπηρεσία του εταιρικού καπιταλισμού. Ό σ ο για τον Διεθνή Ρυθμό ενσωματώ θηκε στα αμερικανικά δεδομένα με αποτέλεσμα έργα σαν το κτίριο Σίγκραμ του Μίες βαν ντερ Ρόε και Φίλιπ Τζόνσον (1958), αλλά και σειρά κακεκτύπων του. Στη δεκαετία του ’60, ό,τι κτιζόταν έμοιαζε όμορφο και φωτεινό όταν ήταν καινούριο και άθλιο μόλις πά λιωνε. Εξάλλου και το ίδιο το Σίγκραμ, που φάνταζε

εντυπωσιακό εξαιτίας της αντίθεσης των αστραφτε ρών γυάλινων και μπρούντζινων επιφανειών του με τους πέτρινους τοίχους των διπλανών κτιρίων, έχασε τη λάμψη του μόλις οι πέτρινοι τοίχοι έγιναν γυάλινοι πύργοι. Παρ’ ολ’ αυτά σε μερικές κατασκευές του Μινόρου Γιαμασάκι η μονοτονία του γυάλινου κουτιού μετριάστηκε από λεπτές, φανταχτερές «νευρώσεις», ενώ το γρανιτένιο κτίριο της CBS του Ίρ ο Σάαρινεν, στη Νέα Υόρκη, υψώθηκε σαν ύμνος στη σταθερότη τα. Σχηματικά, διαμορφώθηκαν δύο αρχιτεκτονικές αντιλήψεις σχετικά με τους αμερικανικούς ουρανοξύ στες: μια που αφορούσε τον ουρανοξύστη με «κοινω νική αποστολή» και μια τον ουρανοξύστη μνημείο και μάλιστα της αφηρημένης τέχνης. Η τάση που δί νει έμφαση στην κοινωνική αποστολή του ου ρανοξύστη προέκυψε μέσα από την εναλλακτική ηθι κή της δεκαετίας του ’60 και τις διαμάχες γύρω από τον πολεοδομικό σχεδίασμά που υπέθαλψε, μεταξύ άλλων, η Τζέιν Τζέικομπς, η Ελέιν Μόργκαν και οι Γουΐλσερ και Ράιτερ.

To Coney Island στη δεκαετία του ’60. Στα μέσα της δεκαετίας απαγορεύτηκαν οι οικοδομές νέων κατοικιών σε όλη την ακτή.

54 αφιέρωμα---------------------------κατάσταση στη Νέα Υόρκη είναι ενδεικτική των φαινομένων της δεκαετίας του ’60: από το 1950 ως το 1960, η πόλη χάνει γύρω στους 100.000 κατοίκους εξαιτίας της προαστιοποίησης, ενώ το 1970 τους κερδίζει τον ίδιο αριθμό εξαιτίας μιας αύξησης της γεννητικό τητας και ενός στιγμιαίου κύματος αστυφι λίας. Τρία χρόνια αργότερα θα παρατηρηθεί μείωση του πληθυσμού από 7.896.000 σε 7.716.600, ενώ η πτωτική τάση θα συνεχιστεί. Από αρχιτεκτονική άπο ψη, η πόλη της Νέας Υόρκης κατέληξε στο τέλος της δεκαετίας ένα είδος Γκραντ Κάνυον ουρανοξυστών: ο σταθμός Γκραντ Σέντραλ επισκιάστηκε από τον τερά στιο όγκο του κτιρίου της Παν Αμ, ενώ, βόρεια, της Παν Αμ ακόμα και το παραδοσιακό Κεντρικό Κτίριο της Νέας Υόρκης -κάποτε καμάρι της βιομηχανίας σιδηροδρόμων- έμοιαζε πια με νάνο. Ό σ ο για τον κα θεδρικό ναό του Αγίου Πατρικίου χάθηκε ανάμεσα στους καινούριους ουρανοξύστες της Πέμπτης λεω φόρου απέναντι από το Κέντρο Ροκφέλερ: τόσο το καλύτερο -ο ι ουρανοξύστες αντικατέστησαν το εισόδημα από ενοίκια κατοικιών που το κατέτρωγαν οι φόροι. Στο Κάτω Μανχάταν προστέθηκαν 12 εκα τομμύρια τμ2 νέων χώρων γραφείων, έγινε το σχέδιο των Διδύμων (που άρχισαν να κτίζονται το 1971) και εγκαινιάστηκε η γέφυρα Βερατσάνο. Ο ι νέοι πύργοι προξένησαν προβλήματα που φαίνονται τώρα ενσω ματωμένα στην ατμόσφαιρα της εποχής: η ηλεκτρική εταιρία Κον Έ ντισον δεν επαρκούσε πια. Καθώς όλος ο δρυμός των μεγαθηρίων ανέπνεε κλιματισμένο αέ ρα, η κατανάλωση ενέργειας έφτασε σε πρωτοφανή ύψη και συχνά σημειώνονταν συσκοτίσεις με κωμικο τραγικά αποτελέσματα.

Η «απάντηση» σ’ αυτό τον γιγαντισμό ήταν οι Νέες Πόλεις στη Σκανδιναβία, τη Βρετανία και τη Γαλλία, που λίγο αργότερα εμφανίστηκαν και στον Καναδά (το Κίτιματ) και την πολιτεία της Βιρτζίνια (Ρέστον). Οι Νέες Πόλεις, αν και κτισμένες με ποικίλες φιλο σοφίες, αποτελούν την άλλη πλευρά του σύγχρονου άστεως: με μακρινή προέλευση την Κηπούπολη του Εμπενέζερ Χάουαρντ και άλλες πολεοδομικές ουτο πίες (Λε Κορμπυζιέ, Φρανκ Λόιντ Ράιτ) προτείνουν κατοικίες χαμηλού ή μέσου ύψους, μεγάλα διαστήμα τα πράσινου (συχνά ειδυλλιακό περιβάλλον), έμφα ση στην ανοιχτή τοπική οικονομία, τόνωση του ατομι κισμού, της κινητικότητας και του αυτοκινήτου. Οι Νέες Πόλεις κτίζονται γύρω από το εμπορικό κέντρο, γύρω από τις εστίες ψυχαγωγίας και κατανάλωσης: συχνά, σύμφωνα με τις θεωρίες τού Πέρι διαιρούνται σε γειτονιές των 5.000-10.000 κατοίκων εξουδετερώ νοντας τα περισσότερα προβλήματα των μεγαλουπόλεων και χάνοντας μαζί κάθε στοιχείο περιπέτειας. Ο κόσμος που δεν ενσωματώθηκε στην πρόσκαιρη ευημερία των Νέων Πόλεων ήταν αυτός που πέρασε τη θύελλα και τον πυρετό της δεκαετίας του ’60. Κα θώς ολόκληρα κτίρια ανεγείρονταν πια συναρμολογούμενα και καθώς ολόκληρες πόλεις σαν την Μπραζίλια υψώνονταν στη μέση τού πουθενά, το πνεύμα της περιόδου εκδηλώνονταν στο τοπίο της Αριζόνα: το 1966, οι squatters έφτιαξαν την Drop City από τα απορρίμματα του Κέντρου Λίνκολν, μια εναλλακτική πόλη από λαμαρίνα. Η Drop City και το αστικό σκη νικό που κινηματογραφεί ο Αντονιόνι θα πα ραμείνουν τα υπέροχα δείγματα μιας εποχής γεμάτης αρχιτεκτονικά και άλλα όνειρα.

□

αφιέρωμα 55

Ρ Ί ι είναι αυτό που προκάλεσε, τη δεκα ετία του W , το νέο φεμινιστικό κίνημα; Μέχρι το τέλος του '50, οι αγώνες των σουφραζετών για το δικαίωμα ψήφου, στις αρχές του εικοστού αιώνα, στην . , Ευρώπη και την Αμερική, καθώς και οι απεργίες και πορείες των γυναικών για κα λύτερες συνθήκες δουλειάς, την ίδια επο χή, έμοιαζαν γραφικό παρελθόν.

Χίλντα Παπαδημητρίου

0 φεμινισμός τη δεκαετία του ’60 έκδοση του Δεύτερον Φύλου, της Simone de Beauvoir, το 1949, ήταν ο κούκος, που μόνος του δεν αρκούσε να φέρει την άνοιξη. Ό τα ν κόπασε ο σάλος, που προκάλεσε το βιβλίο, η εικόνα που υπήρχε για τις φεμινίστριες ήταν αυτή μερικών ανύπαντρων, ανικανοποίητων μεσόκοπων κυριών, που σε φιλολογικά τέια, συζητούσαν για κάποια ακατανόητα δικαιώματα των γυναικών. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι ενιαία, κα θώς υπάρχουν ιδιομορφίες πολιτικού χαρακτήρα σε κάθε χώρα, όπου αναπτύχθηκε μαζικό, αυτόνομο φε μινιστικό κίνημα. Στις ΗΠΑ ο φεμινισμός ως κίνημα, αποτέλεσε τμή μα αυτού που αποκαλείται γενικότερα movement. Οι ρίζες του movement πρέπει να αναζητηθούν στα υπο λείμματα του αριστερού συνδικαλιστικού κινήματος, το οποίο, κατά τη μεταπολεμική περίοδο, σχεδόν εξο ντώθηκε από τις ΜακΚαρθικές διώξεις και το ψυχρο πολεμικό, αντικομμουνιστικό μέτωπο. Χάνοντας κάθε επαφή με την αριστερά, το ριζοσπαστικότερο κομμάτι της νεολαίας, δημιουργεί ένα κίνημα με αίτημα τον πολιτισμό της διαφορετικότητας. Μετά την πολιτική στασιμότητα του ’50, το movement, στηριζόμενο στη γενιά των μπήτνικς και στον αγώνα για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων, αναπτύσσεται ως μια ολο σχερής αμφισβήτηση του αμερικανικού ονείρου.

Στην ανάπτυξή του συντελούν ακόμη το αντιπολεμι κό κίνημα, το φοιτητικό κίνημα και ο χιππισμός. Τό τε, κεραυνός εν αιθρία, το 1963, κυκλοφόρησε και το βιβλίο της Μπέττυ Φρήνταν, με τίτλο The Feminine Mystique, που αναφερόταν στα προβλήματα των μεσοαστών νοικοκυρών και «σε αυτή την αίσθηση του ανικανοποίητου που ένιωθαν», από τον μοναδικό ρόλο που τους επιτρεπόταν να παίξουν, αυτόν των συζύγων και νοικοκυρών. Το βιβλίο, αν και ρηξικέ λευθο για την εποχή του, είχε περιορισμένη εμβέλεια, μια και απευθυνόταν στις λευκές της μεσαίας τάξης, παραγνώριζε τα προβλήματα των γυναικών που δού λευαν, όχι για προσωπική ικανοποίηση, αλλά για να ζήσουν, καθώς και αυτών των φυλετικών μειονοτή των. Το 1964, ένας νόμος που απαγόρευε τις διακρίσεις στον επαγγελματικό χώρο, λόγω φυλής, χρώμα τος, θρησκείας, εθνικής καταγωγής ή φύλου ψηφίστη κε από τη Γερουσία, νόμος που χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τις γυναίκες, και οδήγησε στη δημιουργία του Εθνικού Οργανισμού για τις Γυναίκες (National Organisation for Women-NOW), το 1966. Στόχος του NOW ήταν η δράση για την πλήρη συμμετοχή των γυναικών σε κάθε δραστηριότητα της αμερικανικής κοινωνίας - τώρα (now), με κάθε δικαίωμα και κάθε υπευθυνότητα, ως «ισότιμοι σύντροφοι των ανδρών». Η Μπέττυ Φρήνταν εξελέγη πρώτη πρόεδρος του

56 αφιέρωμα---------------------------NOW. Στο δεύτερο συνέδριο του NOW, στα εργασια κά αιτήματα προστέθηκε και αυτό της νομιμοποίησης της άμβλωσης, πράγμα που οδήγησε σε μια πρώτη διάσπαση από την πιο συντηρητική πτέρυγα, που αποχώρησε, δημιουργώντας την WEAL (Women’s Equity Action League). Πολλές αντίστοιχες οργανώ σεις δημιουργήθηκαν, με δομή και τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας, που θύμιζαν αυτούς των κομμάτων και οργανώσεων. Το 1967 εμφανίστηκε ένας άλλος τρόπος προσέγγισης της θέσης της γυναίκας, ο ριζο σπαστικός φεμινισμός ή Κίνημα για την Απελευθέ ρωση της Γυναίκας. Οι ριζοσπάστριες φεμινίστριες ισχυρίζονταν ότι η ανισότητα και οι διακρίσεις στην εργασία ήταν το αποτέλεσμα, όχι η αιτία. Η ρίζα βρι σκόταν στη «φυλετική» διάκριση, που θεωρούσε τις βιολογικές διαφορές ανδρών και γυναικών αιτία της γυναικείας κατωτερότητας. Ο σεξισμός διαπερνούσε όλους τους θεσμούς και, όχι μόνο ήταν υπεύθυνος για τη διαστρεβλωμένη εικόνα των γυναικών που έχουν οι άντρες, αλλά και οι γυναίκες οι ίδιες για τον εαυτό τους. Ο ριζοσπαστικός φεμινισμός είχε τις ρίζες του στα φοιτητικά κινήματα διαμαρτυρίας των αρχών της δεκαετίας του ’60, στο κίνημα για τα ίσα δικαιώματα λευκών και μαύρων, στο αντιπολεμικό κίνημα, όπως και στις ομάδες της Νέας Αριστερός. Η συμμετοχή των γυναικών, σε αυτές τις ομάδες όπου ο ρόλος τους ήταν ο παραδοσιακός του να δακτυλογραφούν τα κεί μενα και να φτιάχνουν καφέ, ήταν που τις έκανε να αμφισβητήσουν τη θέση τους σε αυτές. Οι γυναίκες που εγκατέλειψαν τη Νέα Αριστερά, αρνούνταν να θεωρήσουν την ανισότητά τους τμήμα του «γενικότε ρου προβλήματος της κοινωνικής ανισότητας». Στο χεύοντας σε μια αντιαυταρχική δομή και λειτουργία, το ανεξάρτητο γυναικείο κίνημα, συσπειρώθηκε σε μικρές, αυτόνομες ομάδες, χωρίς αρχηγούς, με συ γκεκριμένους στόχους και αντικείμενο δουλειάς. Αυτή η μορφή οργάνωσης παρουσίαζε το μειονέκτη μα της πολυδιάσπασης του κινήματος και την έλλει ψη ενός συντονιστικού πυρήνα. Παρά την απουσία εκλεγμένων αρχηγών και ιεραρχίας, γυναίκες ιδιαίτε ρα χαρισματικές ξεχώρισαν, όπως η Καίητ Μίλλετ, συγγραφέας του Sexual Politics, η Γκλόρια Στάινεμ, η Σούλαμιθ Φάιρστοουν, που συχνά κατηγορήθηκαν για ελιτισμό. Χρειάστηκε κάποιο χρονικό διάστημα, μέχρις ότου σταθεροποιηθούν οι δομές των γυναικεί ων ομάδων, χάρη όμως σε αυτές αναπτύχθηκαν η γυναικεία αλληλεγγύη και συντροφικότητα, η ιδέα ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, η αντίληψη ότι οι γυναίκες αποτελούν μια «υπο-τάξη» (underclass) ανε ξαρτήτως φυλής, χρώματος και κοινωνικής θέσης. Το εργαλείο δουλειάς τους ήταν η συνειδησιακή ανά

πτυξη (consciousness raising). Στις αρχές της δεκαε τίας του ’70, ο αριθμός τους ήταν τεράστιος και η επιρροή τους τόσο σημαντική ώστε, πραγματικά, υπο. χρέωσε την αμερικανική νομοθεσία να λάβει υπόψη της τις γυναίκες και τη δύναμή τους.

την Αγγλία, οι ρίζες του νέου φεμινισμού ήταν το εργατικό κίνημα, οι ψυχο-πολιτιστικές ομά δες και οι ομάδες συμπαράστασης των αρνητών στράτευσης του πολέμου του Βιετνάμ. Οι πρώ τες ομάδες εμφανίστηκαν το 1968, από εργά τριες που ζητούσαν ίση αμοιβή για ίση εργασία και ίσες επαγγελματικές ευκαιρίες. Ακολούθη σαν ομάδες από νεαρές Αμερικανίδες, των οποίων οι σύζυγοι ασχολούνταν με το αντιπολεμικό κίνημα και οι οποίες συσπειρώθηκαν γύρω από τα κοινά τους προβλήματα, ως αλλοδαπές, χρησιμοποιώντας τις τα κτικές του αμερικανικού, φεμινιστικού κινήματος. Το 1970 διοργανώθηκε η πρώτη επίσημη συνάντηση γυναικών και ομάδων, το Εθνικό Συνέδριο, που όρισε μία Συντονιστική Επιτροπή, με σκοπό την οργάνωση συναντήσεων και το συντονισμό της δράσης των ομάδων, που πολλαπλασιάζονταν ταχύτατα. Η ιδιο μορφία της Αγγλίας είναι η εργατική προέλευση του φεμινιστικού κινήματος και έτσι εξηγείται ο, σε μεγά λο βαθμό, μαρξιστικός του προσανατολισμός, η προ σπάθεια προσεταιρισμού του από την εξωκοι νοβουλευτική αριστερά (μαοϊκούς και τροτσκιστές) και η μεγαλύτερη εξωστρέφεια σε σχέση με τις Αμερι κανίδες, (λιγότερη δουλειά συνειδησιακής ανά πτυξης, περισσότερη δράση γύρω από συγκεκριμένα τοπικά προβλήματα). Την τάση αυτή του σοσιαλιστι κού φεμινισμού εκπροσωπεί η Σίλα Ροουμπόθαμ συγγραφέας, μεταξύ άλλων, των βιβλίων W omen’s Consciousness, M en’s World και Dreams and Dilemma. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, εμφανί στηκε μία τάση καθαρά ψυχαναλυτικής προσέγγισης του γυναικείου ζητήματος, με κύρια εκπρόσωπο την Τζούλιετ Μίτσελ (Psychoanalysis and Feminism), που επανεξέτασε την αξία της φροϋδικής θεωρίας για τη γυναικεία απελευθέρωση. Στη Γαλλία, η Simone de Beauvoir, το 1949, με το βιβλίο της Το Λεύτερο Φύλο κατάφερε να βάλει τις βάσεις για το θεωρητικό υπόβαθρο του νέου φεμινι σμού, εγκαινιάζοντας την ιδέα ότι «δεν γεννιέσαι γυναίκα, αλλά γίνεσαι». Ο Μάης του ’68 αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία των πρώτων φεμινιστι κών ομάδων, που έχοντας μαρξιστική θεωρητική βά ση και χρησιμοποιώντας τις εμπειρίες των Αγγλίδων φεμινιστριών, δημιούργησαν το Movement de La

αφιέρωμα 57 Liberation des Femmes. Πρώτη δημόσια εμφάνιση τους, που δημιούργησε σάλο, ήταν το 1970, όταν οι γυναίκες συγκεντρώθηκαν στην Αψίδα του Θριάμ βου, για να αποτίσουν φόρο τιμής στη γυναίκα του Αγνώστου Στρατιώτη. Η μαζική ανάπτυξη του κινή ματος έγινε με στόχο την αλλαγή του νομικού καθε στώτος της έκτρωσης, στην οποία βοήθησε και η δη μόσια «ομολογία» πολλών διάσημων γυναικών, (ανάμεσά τους η S. de Beauvoir, η ΌεΙίίηε Seyring), ότι εί χαν υποβληθεί σε έκτρωση. Τότε, δημιουργήθηκε το Choisir (Διαλέγω), οργάνωση για το δικαίωμα της επιλογής της διακοπής της κυήσεως και έγινε η περί φημη δίκη του Bobigny, όπου η Ζιζέλ Αλιμί, φεμινί

στρια δικηγόρος, υπερασπίστηκε τη δεκαεπτάχρονη Μαρί Κλαιρ, που κατηγορούνταν επειδή είχε κάνει έκτρωση με τη συναίνεση της μητέρας της. Οι εκτρώ σεις νομιμοποιήθηκαν το 1975, κι έκτοτε το κίνημα χωρίστηκε σε δύο τάσεις, την καθαρά σοσιαλιστική και τη θεωρητική-ψυχαναλυτική, βασιζόμενη κυρίως στη θεωρία του Λακάν. Σημαντικά βιβλία γράφτηκαν, ντοκουμέντα για τη θέση των γυναικών Μπενουά Γκρουτ, Ζιζέλ Μπιέν, καθώς και θεωρητικά που εξέ ταζαν το θέμα από καινούρια σκοπιά (Paroles des Femmes της Ανί Λεκλέρ και Les mots pour le dire της Μαρί Καρντινάλ). Στην Ιταλία, από τις αρχές του ’67, υπήρχε μια

58 αφιέρωμα ένταση στο φοιτητικό χώρο με καταλήψεις σχολών, που κορυφώθηκαν το ’68. Οι φοιτήτριες, που πήραν μέρος στις καταλήψεις, μετά το τέλος του ’68, απο γοητευμένες από τη συμπεριφορά των συντρόφων τους (δεν τους επέτρεπαν να τοποθετηθούν στις συνε λεύσεις, τις περιόριζαν στα αυστηρά «γυναικεία», πρακτικά καθήκοντα), άρχισαν να δημιουργούν αυτό νομες γυναικείες ομάδες. Ό σ ες συμμετείχαν, προέρ χονταν από το φοιτητικό και το εργατικό κίνημα, τα εργατικά συνδικάτα και την εξωκοινοβουλευτική αρι στερά. Συσπειρώθηκαν με στόχους την αλλαγή βασι κών θεσμών της ιταλικής κοινωνίας, όπως το δικαίω μα στο διαζύγιο, την ελεύθερη πώληση αντισυλληπτικών και τη νομιμοποίηση της έκτρωσης. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, υπήρχαν πολυάριθμες αυτόνομες ομάδες, που χωρίς να απορρίπτουν τη συνειδησιακή ανάπτυξη, στρέφονταν περισσότερο στη δράση προς τα έξω (πορείες, διαδηλώσεις, έκδο ση εντύπων, ομάδες αυτοβοήθειας, ομάδες για τα σε μινάρια των 150 ωρών). Σημαντική θεωρητική δουλειά, ως προς τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, κάνει η Ελένα Τζανίνι-Μπελότι και εκδίδει το Α πό την πλευρά των κοριτσιών.

τη Γερμανία, το κίνημα ξεκίνησε από φοιτή τριες της αριστερός και, περνώντας μέσα από τις εργατικές κινητοποιήσεις του τέλους της δεκαετίας του ’60 και των αρχών του ’70, ανεξαρτοποιήθηκε πλήρως. Οι γυναίκες λει τούργησαν κυρίως σε μικρές και αυτόνομες ομάδες, με πρακτική δράση (κέντρα κακοποι ημένων γυναικών, ομάδες αυτοβοήθειας, βοήθεια σε ανύπαντρες μητέρες), αλλά και θεωρητική. Ο ι πιο ακραίες ιδεολογικά εκφράστηκαν από το βιβλίο της Άλις Σβάρτσερ Η μικρή διαφορά, ενώ μεγάλη επίδρα ση είχαν τα μυθιστορήματα της Κρίστα Βολφ. Από το τέλος της δεκαετίας του ’70, πολλές γυναικείες ομάδες ενσωμάτωσαν στους στόχους τους, στοιχεία και αρ χές της οικολογίας. Στην Ολλανδία, το φεμινιστικό κίνημα προήλθε από το αναρχο-πολιτιστικό κίνημα διαμαρτυρίας των Πρόβος και την εξωκοινοβουλευτική αριστερά. Κι εδώ, εμφανίστηκαν δύο τάσεις, από τη μια μεριά η πιο συντηρητική ΜΥΜ (Άντρες και Γυναίκες στην Κοι νωνία), με σκοπό αλλαγές μέσα στο υπάρχον κοινω νικό πλαίσιο και, από την άλλη, η Dolle Minas. Οι ριζοσπάστριες φεμινίστριες της Dolle Minas, προερχό μενες από το φοιτητικό χώρο και τις αναρχικές, «εξτρεμιστικές» πολιτικές ομάδες, ακολουθούσαν τα κτικές πρωτοφανείς για τη μέχρι τότε πολιτική δράση.

Ούρλιαζαν σαν λύκοι, τσιμπούσαν τα οπίσθια των ανδρών, έδεναν ροζ κορδέλες στα δημόσια ουρητήρια και με κάθε τρόπο έρχονταν σε σύγκρουση με τον κα θωσπρεπισμό και την κοσμιότητα. Ορόσημο για το ολλανδικό φεμινιστικό κίνημα, αλλά και για το αντί στοιχο των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, ήταν το βι βλίο της Ανία Μέυλενμπελτ Το τέλος της Ντροπής. Ό σ ο ν αφορά στην υπόλοιπη Ευρώπη, είτε εμ φανίζονται σπέρματα φεμινιστικού προβληματισμού, είτε, λόγω των πολιτικών συνθηκών, υπάρχει πλήρης απουσία του. Η Σουηδία ανήκα στην πρώτη κατηγο ρία, όπου συναντάμε μια κάποια μορφή κινήματος, που ονομάστηκε «συζήτηση για το ρόλο των φύλων». Σε μια χώρα, που σχεδόν κάθε αίτημα των γυναικών των άλλων χωρών, ήταν ήδη λυμένο (ίσες ευκαιρίες στη δουλειά, προστασία της μητρότητας, ελεύθερη και δωρεάν αντισύλληψη), μαζικό γυναικείο κίνημα δεν αναπτύχθηκε ποτέ, αν και υπήρξαν ομάδες, μαρξιστικής έμπνευσης, με στόχο ιδεολογική-θεωρητική δουλειά αφενός, πρακτική δουλειά στα εργοστά σια, με τις εργάτριες αφετέρου. Στην Ισπανία, την Ελλάδα και την Πορτογαλία, λόγω των δικτατοριών δεν μπορούμε να μιλήσουμε για οργανωμένο κίνημα, αλλά μόνο για αποσπασματι κές κινήσεις, όπως τα άρθρα της Λίντια Φάλκον στην Ισπανία, για το νομικό καθεστώς και τη θέση της γυναίκας, καθώς και το βιβλίο της, με τα γράμματα που έστειλε στη φυλακισμένη από το φρανκικό καθε στώς φίλη της, Εύα Φόρεστ. Σήμερα, εποχή εντελώς αντίθετη σε κάθε απε λευθερωτικό κίνημα, η λέξη «φεμινισμός» μαζί με πολλές άλλες εμπειρίες της δεκαετίας του ’60, ακούγεται πια σαν βρισιά: και καθώς η γενιά της δεκαετίας του ’60 φαίνεται να επανδρώνει τον μηχανισμό της εξουσίας, οι λέξεις προδίδουν τη χρεοκοπία των ιδεο λογιών και τον ευτελισμό των μαζικών κινημάτων.

Βιβλιογραφία Carol Hymowitz and Michaelle Weissman, A History o f Women in America. Betty Friedan, The Feminine Mystique. Julliet Mitchell, W omen’s Estate. Sheila Rowbotham, Dreams and Dillemas. Anja Meulenbelt, To τέλος της ντροττής. Feminist Review, vol. 7,8. Ντάνυ Κον-Μπετίτ, Την αγαπήσαμε τόσο την επα νάσταση. Gisele Halimi, La cause des Femmes.

αφιέρωμα 59

ί ρίζες των αλλαγών που έγιναν έκδηI λες στη δεκαετία του '60 θα πρέπει ν’ αναζητηθούν στη δεκαετία του '50, I εποχή που οι φιλελεύθερες και ριζο σπαστικές ιδέες είχαν αρχίσει να έρ χονται σε σύγκρουση με τη συντηρη τική ιδεολογία. Το νέο κίνημα είχε ξεκινήσει από τις ΗΠΑ, μια χώρα αφθονίας όπου τα παιδιά δεν είχαν γνωρίσει τις στερήσεις του πολέμου και τη μιζέρια των πρώτων μετα πολεμικών χρόνων. Η νέα γενιά περιφροι/ούσε σε μεγάλο βαθμό την καταναλωτική κοινωνία και η αποστροφή της προς τον αστικό κομφορμισμό εκφραζόταν και στο ντύσιμο. Το ρούχο γίνεται μια μορφή δια μαρτυρίας.

Ζιζή Παπαδάκη

Η Μόδα στη δεκαετία του ’60 τις αρχές της δεκαετίας του ’60, κανείς δεν μπο ρούσε να προβλέψει τις μεγάλες αλλαγές που επιφύλασσαν τα αμέσως επόμενα χρόνια στο χώρο της μόδας. Ο ι μεγάλοι παρισινοί οίκοι, δεσμώτες ενός δικού τους ιδιαίτερου ίματζ, απευθύνονταν σε μια συγκεκριμένη πελατεία και είχαν σχετικά μικρή επίδραση στο ντύσιμο του μέσου όρου των εργαζομένων. Έ τσ ι τις ανάγκες του ευρύτερου καταναλωτικού κοινού αλλά και της νεολαίας, ήρθε να καλύψει μια νέα γενιά σχεδιαστών που προώθησε το πρετ α πορτέ, το έτοιμο ρούχο, που μπορούσε ν’ αποκτηθεί σε σχετικά λογικές τιμές. Το άλλοτε πουριτανικό Λονδίνο, για πρώτη φορά γίνεται το κέντρο της νεανικής μόδας και η Μαίρη Κουάντ υποσκελίζει Γάλλους και Ιταλούς σχεδιαστές. Μαζί με τον βάσκο Αντρέ Κουρέζ διεκδικεί την πα τρότητα της μίνα φούστας, όμως όποιος κι αν ήταν ο εμπνευστής της, το εύθυμο κλίμα του Λονδίνου την

εποχή αυτή ήταν πιο πρόσφορο για τη διάδοση μιας μόδας που μαζί με τα μακριά μαλλιά των αγοριών θα χαρακτηρίσει τη γενιά του ’60. Στόχος της Μαίρης Κουάντ ήταν να ταράξει τα νε ρά και να λανσάρει τη μίνι φούστα, ένα ρούχο που για πρώτη φορά στην ιστορία του ενδύματος θ’ ανέβαζε το στρίφωμα πολλά εκατοστά πάνω από το γόνατο. Παρά τις αρχικές αντιδράσεις πολλών, το μίνι κατα τρόπωσε τον πατροπαράδοτο βρετανικό πουριτανι σμό και κατέκτησε τις ευρωπαϊκές και αμερικανικές μεγαλουπόλεις. Σχεδιασμένο για νέα κορίτσια ήταν ένα ρούχο χαρούμενο, πρωτότυπο και παρά το ότι αποκάλυπτε τα πόδια δεν ήταν ένα ρούχο προκλητικό ή τουλάχιστο δεν ήταν αυτή η πρόθεσή του. Φορε μένο με άσπρες κάλτσες και χαμηλά παπούτσια, έδινε μάλλον την εικόνα μικρού κοριτσιού παρά γυναίκας. Η Τουΐγκυ, το φωτομοντέλο με τη μεγαλύτερη ακτινο βολία που πήρε τη θέση που είχαν άλλοτε στα περιο

60 αφιέρωμα---------------------------δικά η Μπριζίτ Μπαρντό και η Μαίρυλιν Μονρόε, ήταν ένα «κλαράκι» που θύμιζε παιδί 14 χρόνων, με μοναδικό στοιχείο θηλυκότητας τα μεγάλα γκριζοπράσινα μάτια και το όλο νοσταλγία μυστηριώδες βλέμμα. Τα γούστα είχαν αλλάξει και η νεολαία ήταν παντοδύναμη, όπως παντοδύναμοι ήταν και οι φωτο γράφοι που μετέτρεπαν τα ασχημόπαπα σε κύκνους.

μίνι φούστα που η αρχική της πρόθεση ήταν να δώσει στη γυναίκα τη χαμένη της παιδικότητα, έγινε μαζί με το παντελόνι, σύμ βολο της απελευθερωμένης γυναίκας και συμπορεύτηκε με το φεμινιστικό κίνημα. Ό πω ς και στη δεκαετία του ’20, με την οποία υπάρχουν αρκετές ομοιότητες, πετάχτηκαν κορσέδες και στηθόδεσμοι, φετίχ μιας καταπιεσμένης θηλυκότητας και το καλσόν ήρθε ν’ αντικαταστήσει ζαρτιέρες και κάλτσες που για χρόνια τροφοδοτούσαν τα ανδρικά όνειρα. Αρχίζοντας την επανάσταση από την εμφάνιση, η γυναίκα διεκδικεί τη θέση της στον κοινωνικό και επαγγελματικό στίβο. Το παντελόνι, αποκλειστικά ανδρικό ρούχο για αι ώνες, κρατά σημαντική θέση στη γυναικεία γκαρνταρόμπα, απ’ τα τέλη του ’60 και μετά. Αλλά και η αν δρική μόδα δεν έμεινε ανεπηρέαστη. Αποβάλλει το γκρίζο χρώμα και γίνεται πολύχρωμη και φανταχτερή. Καθώς αλλάζει η μόδα, αλλάζουν και οι συνήθειες της αγοράς, το «σόπιγκ», και σ’ αυτό πάλι συνέβαλε η Μαίρη Κουάντ. Το Λονδίνο γίνεται μια απέραντη πα σαρέλα, ένα ατελείωτο πάρτυ. Μικρά μαγαζιά, οι μπουτίκ, που απευθύνονται στα μέτρια βαλάντια των νεαρών ανοίγουν σ’ όλες τις μεγαλουπόλεις. Μέσα σ’ ένα καινούριο ντεκόρ με υποβλητικούς φωτισμούς και ζωηρή μουσική, οι πωλητές, τηνέιτζερς οι ίδιοι, διαθέ τουν το συνεχώς ανανεωμένο εμπόρευμα. Τα ψώνια γίνονται πραγματική διασκέδαση. Τα αγγλικά χρώμα τα και η ίδια, η άλλοτε περήφανη, βρετανική σημαία κυματίζει παντού σε κουτιά, βάζα, είδη κουζίνας και εσώρουχα. Το πλήγμα που δέχτηκε το Παρίσι από το παιδικό φορεματάκι και το ξεσήκωμα του Λονδίνου ήταν με γάλο. Η υψηλή ραπτική δεν ήταν πια η μοναδική πη γή της γυναικείας μόδας, μια θέση που κρατούσε για περισσότερο από έναν αιώνα. Οι νεότεροι απ’ το κλει στό team των σχεδιαστών αναλαμβάνουν να πάρουν το αίμα πίσω. Πιερ Καρντέν, Υβ Σαιν Λωράν, αλλά κυρίως οι πρωτοπόροι Αντρέ Κουρέζ και Πάκο Ραμπάνε μπαίνουν στη μάχη και μετατρέπουν τη μόδα του δρόμου σε υψηλή ραπτική. Το ’65 ο Αντρέ Κουρέζ κάνει την επανάστασή του με τη μίνι φούστα

και το ’66 το πνεύμα του Κουρέζ χαρακτηρίζει όλες τις γαλλικές κολεξιόν. Με την αρχιτεκτονικά μελετημένη κατασκευή και τη γεωμετρική απλότητα, η υψηλή ρα πτική προάγει ένα στυλ εντελώς ανανεωμένο. Στόχος του Κουρέζ ήταν να απευθυνθεί σε μια ευρύτερη πελα τεία και να καλύψει το κενό που είχαν αφήσει οι μεγά λοι παρισινοί δημιουργοί. Ο Πάκο Ραμπάνε, ισπανοτραφής αρχιτέκτονας που στράφηκε στη μόδα, προ χώρησε στα υλικά και άρχισε να χρησιμοποιεί μεταλ λικές και πλαστικές πλάκες συνδεδεμένες με σύρμα, δημιουργώντας ένα διαστημικό στυλ. Το διάστημα εμπνέει και τους Αντρέ Κουρέζ και Πιερ Καρντέν που παρουσιάζουν τη γυναίκα «κοσμοναύτη». Η περιπέτεια του διαστήματος, το φεμινιστικό και το αντιρατσιστικό κίνημα, η ποπ μουσική, η μοντέρ-

--------------------------- αφιέρωμα 61 να τέχνη, η εξάπλωση της τηλεόρασης, όλα είχαν τον αντίκτυπο -τους στη μόδα. Νέα υφάσματα, βινύλιο, πολυεστέρας και νέα ζωηρά χρώματα κατακλύζουν την αγορά. Η μόδα ατενίζει το μέλλον χωρίς συμβιβα σμούς και πισωγυρίσματα. Η συμμαχία ποπ μουσικής και μόδας δεν ήταν ποτέ στενότερη. Απ’ το ’63 και μετά, τα τέσσερα αγόρια από το Λίβερπουλ κατακτούν την Ευρώπη και γεφυρώνουν τις δύο όχθες του Ατλαντικού διακηρύσσο ντας ότι «η ζωή είναι ωραία». Οι εμφανίσεις τους προκαλούν υστερία κι ο δυτικός κόσμος βρίσκεται μπροστά σ’ ένα φαινόμενο που δεν έχει προηγούμενο - την Μπητλομανία. Η πλούσια φράντζα και το χωρίς γιακά παιδικό κοστουμάκι του Καρντέν θεωρούνται πολύ ριζοσπαστικά αν και οι ίδιοι προσπαθούν να

περάσουν την εικόνα των «καλών παιδιών». Ο ι εταιρίες δίσκων αρχίζουν να δίνουν μεγάλη ση μασία στις εμφανίσεις των συγκροτημάτων και η νεο λαία που ψάχνει για μια ταυτότητα αφομοιώνει ό,τι της προσφέρεται και υιοθετεί τις μόδες των τραγουδι στών. Το μαύρο δερμάτινο μπουφάν, που έχει κάνει την εμφάνισή του απ’ τη δεκαετία του ’50 με την ταινία του Μάρλο Μπράντο «Ο Ατίθασος», όπως αποδόθη κε στα ελληνικά το The Wild One, θα χαρακτηρίσει πολλά μουσικά συγκροτήματα, θα περάσει στις ακρό τητες του ’60 και το μηδενισμό του ’70 και θα φτάσει μέχρι τις μέρες μας. Κατασκευασμένο για τις ανάγκες του πολέμου, θα διατηρήσει την επιθετικότητά του σε εποχές ειρήνης που θα γίνει το σύμβολο της

62 αφιέρωμα επαναστατημένης γενιάς. Με βαριές μοτοσυκλέτες, μαύρα δερμάτινα μπουφάν και παντελόνια τζην, οι σύγχρονοι κάου μπόυς, θα εξαντλήσουν την ενεργήτικότητά τους σε συχνά επικίνδυνα παιχνίδια πάνω στην άσφαλτο και θα τρομοκρατήσουν πολλές φορές τις ήσυχες επαρχιακές πόλεις παίζοντας τα κα κά παιδιά. Από τότε που οι Ρωμαίοι έκοβαν τα μαλλιά των αιχμαλώτων τους, τα κοντότερα μαλλιά απ’ τα κανο νικά, είχαν γίνει σύμβολο υποτέλειας και στην προέ κτασή τους σημάδι υποταγής και αυτοσυγκράτησης. Τα μακρύτερα μαλλιά από την άλλη πλευρά, δήλωναν ελευθερία και έλλειψη πειθαρχίας. Το μήκος και το όριο συντηρητισμού και ριζοσπαστισμού ήταν θέμα πεποιθήσεων της κάθε εποχής.

ένα κόσμο συντηρητικό και φρεσκοκουρε-

I μένο, η επαναστατική εμφάνιση των Μπητλς

ήταν μια πρόκληση και πολλά παιδιά δεν γίνονταν δεκτά στα σχολεία λόγω των μαλ λιών. Παρά τις αντιδράσεις, τα μαλλιά μά κραιναν συνεχώς και προς το τέλος της δεκα ετίας, όλοι σχεδόν οι άνδρες ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων είχαν αρχίσει να μακραίνουν τα μαλλιά τους. Απ’ τα μέσα της δεκαετίας, κάνει την εμφάνισή του στις ΗΠΑ το κίνημα των χίππις, ένα κίνημα που ξεκί νησε ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, στον οποίο είχε άσχημα εμπλακεί η Αμερική, και ενάντια στην υποχρεωτική στρατιωτική θητεία. Η κοινωνία των χίππις ήταν μια ειρηνική κοινωνία που μισούσε τη βία, διακήρυσσε την ανάγκη επιστροφής στη φύση και στις ανθρώπινες αξίες, πίστευε στον ελεύθερο έρωτα και το σλόγκαν ήταν «Κάνε έρωτα, όχι πόλε μο»! Οι χίππις που έδωσαν τον τόνο στη μόδα στα τέλη του ’60 πολλές φορές δεν ξεχώριζαν αν είναι αγόρια ή κορίτσια, είχαν μακριά μαλλιά, κορδέλες στα κεφά λια, ζούσαν σε κοινόβια και ήταν ντυμένοι με ένα σύ νολο από ανάμικτα ρούχα διαφόρων πολιτισμών και περιόδων. Σε αντίδραση προς τις γεωμετρικές, δια στημικές φόρμες, τα πλαστικά υλικά και τα βιομηχανοποιημένα ρούχα, οι χίππις επιστρέφουν στη χειροποίητη παραγωγή. Έ ν α απ’ το κάθε κομμάτι κι αν μάλιστα είναι και φθαρμένο, τόσο το καλύτερο. Τα παραδοσιακά κοστούμια, πολλά απ’ τα οποία δεν είχαν κυκλοφορήσει πέρα από τις ιδιαίτερες περιοχές τους, γίνονται περιζήτητα. Εντυπωσιασμένοι απ’ τον κόσμο της Ανατολής οι χίππις αρχίζουν να ταξιδεύουν στις Ινδίες, στο Αφγα

νιστάν, στην Ινδονησία, να υιοθετούν τα διδάγματα διαφόρων Ανατολικών θρησκειών και να προσπα θούν να «διευρύνουν τη σκέψη» τους πειραματιζόμενοι με τα ναρκωτικά ελαφρά στην αρχή, αλλά θανα τηφόρα στη συνέχεια. Ή τα ν η εποχή της ψυχεδέλειας και τα ψυχεδελικά χρώματα άρχισαν να επηρεάζουν αφίσες, εξώφυλλα δίσκων, υφάσματα και να φτάνουν στις πασαρέλες της υψηλής ραπτικής. Το ’68 ακούγεται το σλόγκαν «Το μαύρο είναι ωραίο». Οι μαύροι, μέσα στο κλίμα της πολιτικής και κοινωνικής αφύπνισης, αρχίζουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους πολιτικά και ανθρώπινα, ν’ αποκτούν αυτοπεποίθηση για την αφρικανική τους κληρονομιά, να βγάζουν τα δυτικά κοστούμια, να φορούν τα παρα δοσιακά τους ρούχα και να μακραίνουν τα μαλλιά τους. Έ τσ ι δημιουργήθηκε το Άφρο, μια κόμμωση που μιμήθηκαν οι λευκοί και που έφτασε μέχρι την Ια πωνία. Το Άφρο λουκ παρά το όνομά του δεν είχε σχέση με την Αφρική και ήθελε απλώς με την τερά στια μαύρη αύρα γύρω απ’ το πρόσωπο, να τονίσα την υπερηφάνεια της μαύρης φυλής. Έ δινε μια εμφά νιση δυναμική, εντυπωσιακή, αλλά συγχρόνως απει λητική.

Ελλάδα μόλις είχε προλάβει να γνωρίσει μια πολιτιστική Άνοιξη στο πρώτο μισό της δεκαετίας. Τα πρώτα μίνι είχαν κάνει δειλά την εμφάνισή τους στους δρόμους της Αθή νας και η πρώτη ροκ συναυλία με τους Ρόλινγκ Στόουνς είχε δοθεί παραμονές του πραξικοπήματος. Η ελληνική μόδα είχε αρχί σει να δηλώνει την παρουσία της, οι μοδίστρες είχαν γίνει σχεδιαστές και τα ονόματα του Κρίτσα και του Τσεκλένη είχαν αρχίσει να ακούγονται και στο εξωτε ρικό. Παρά τις ελπίδες για ειρήνη, ο κόσμος ήταν τόσο βίαιος όσο ήταν πάντα. Οι δολοφονίες και τα πραξι κοπήματα κρατούσαν τα πρωτοσέλιδα των εφημερί δων. Συλλαλητήρια φούντωναν παντού στο Λος Άντζελες, το Σικάγο, το Λονδίνο. Το Παρίσι είχε ξε σηκωθεί. Οι σπουδαστές άφησαν τα φοιτητικά δωμά τια με την αφίσα του Τσε, φόρεσαν το στρατιωτικό τζάκετ ή το δερμάτινο μπουφάν και βγήκαν στους δρόμους για να πάρουν μέρος στις μεγάλες κινητοποι ήσεις του τέλους της δεκαετίας. Ο Άρμστρογκ έκανε ένα βήμα μπροστά και πάτησε στη Σελήνη, ο πλανή της έκανε μερικά βήματα πίσω, παρουσιάζονται τα πρώτα δείγματα ενός νέου συντηρητισμού τόσο στην κοινωνία όσο και στη μόδα, όμως τίποτα δεν θα ήταν πια όπως πριν.

αφιέρωμα 63 ότε αρχίσαμε να μετράμε την ιστορία με δεκαετίες; Η ιστορία είναι η επιστή μη που μελετά τις διάρκειες. Ο κό σμος μας μέχρι πρόσφατα -ιστορικά πρόσφατα- ήταν συνηθισμένος σε πιο , . αργούς ρυθμούς. Ο προκαπιταλιστικός κόσμος ζούσε στο ρυθμό της μακράς διάρκειας όπου οι κύκλοι της αγροτικής πα ραγωγής χρονομετρούσαν με την επαναληπτικότητά τους τη στατική επίγεια ζωή, μια υπομονετική προετοιμασία για την αιώνια μετά θάνατον συνέχισή της. Στον αρχαίο και στον μεσαιωνικό κόσμο ένα ταξίδι από μιά χώρα στην άλλη έπαιρνε πολύ χρόνο, συχνά ήταν ταξίδι ζωής. Ο πολεμιστής σπά νια γύριζε στον τόπο του■ αν δεν έπεφτε στο πεδίο της μάχης, αν δεν πέθαινε από αρρώστια ή από τις κακουχίες του ταξιδιού, θα έμενε τελικώς στη χώρα του προορι σμού, εκεί θα ζούσε την υπόλοιπη ζωή του, νικητής ή ηττημένος. Ο τρωικός πόλεμος κράτησε δέκα χρόνια: μια ολόκληρη δεκαε τία, μία ολόκληρη ζωή. Και το ταξίδι του γυρισμού του Οδυσσέα, άλλα δέκα: η συμβολική του ισοδυναμεί με την ελπίδα της επιστροφής, της νίκης του ανθρώπου πάνω στο χρόνο.

Τζιόρτζιο ντε Τζιόρτζι

Βάσιας Τσοκόπουλος

Η Ιστορική Επιστήμη στη δεκαετία του ’60 επιτάχυνση της ιστορίας, προϊόν των τεχνο λογικών επαναστάσεων, των κοινωνικών και οικονομικών αναπτύξεων, εξοικείωσε τον κό σμο με καινούριους ρυθμούς. Η νεότερη επο χή από την Αναγέννηση αρχικά, με τον καπι ταλισμό στη συνέχεια, ξέφυγε από τις χριστια νικές χιλιετίες, έφερε τη συνείδηση του αιώνα: οι τρεις μεγάλες εποχές της ιστορίας της Ανθρωπότη τας θα είναι η Αρχαιότητα, ο Μεσαίωνας και ο σύγ χρονος κόσμος -σ ’ αυτόν τον τελευταίο όμως η ιστο ρία κινείται με εκατονταετίες, με κορύφωση τον 18ο και στη συνέχεια τον 19ο αιώνα. Εκατονταετής περιοδολόγηση λοιπόν: στο διάστημα που καλύπτουν τρεις συνεχόμενες γενιές (και όχι «γενεές δεκατέσσερις») ο κόσμος αλλάζει αισθητά. Τότε, στα μέσα του 19ου αι ώνα, ο Μαρξ ανακάλυψε, μελετώντας τον οικονομικό νόμο του νέου κοινωνικού συστήματος, τους δεκαε τείς κύκλους των καπιταλιστικών κρίσεων. Ο Μαρξ μελετώντας την ιστορία της υφαντουργίας, την ιστο ρία των τιμών και των εμπορικών συναλλαγών του 19ου αιώνα έφερε στην επιφάνεια τον ιδιαίτερο ρυθμό που συμπύκνωνε την κίνηση του σύγχρονου κόσμου. Στο τέλος του αιώνα ο καπιταλισμός είχε πλέον επε κταθεί σε κυρίαρχο του κόσμου. Στον πρώτο πα γκόσμιο πόλεμο οι άνθρωποι θυμόντουσαν την προη γούμενη belle epoque, τον τελευταίο πενηντάχρονο κύκλο της σύγχρονης ιστορίας: στα 1918, το Νοέμ βριο κοντά 1919, τελείωνε ο πρώτος μεγάλος πόλεμος της ανθρωπότητας και άρχιζε μία περίοδος ανά πτυξης· το 1929, δέκα χρόνια μετά, ξέσπαγε το μεγάλο κραχ. Από τότε η συνείδηση του κόσμου αρχίζει να εξοικειώνεται με τη νέα διάρκεια, τη δεκαετία - είναι

64 αφιέρωμα--------------------------τα αγγλικά twenties, τα γαλλικά annees vingt. Έ κτοτε τα thirties, τα forties, τα fifties κ.ο.κ. σχηματίζουν την αλυσίδα του ρυθμού της ζωής μας· συμπυκνώνουν δη λαδή το χρόνο μας, τον μέσο όρο ανάμεσα στο ακα δημαϊκό τέταρτο που μπορεί να καθυστερήσει κανείς σε μιά διάλεξη και τον άπειρο χρόνο που μέσα του κι νείται το παν...

πορούμε να διαιρέσουμε με τον ίδιο τρόπο και την ιστορία των επιστημών χωρίς να προβούμε σε σχηματοποιήσεις και σε ατυχή συμπεράσματα; Οι απαντήσεις ποικίλλουν εδώ. Για δυναμικά αναπτυσσόμενους επιστη μονικούς κλάδους, όπως είναι σήμερα η βιο λογία και η γενετική, οι ρυθμοί είναι πολύ τα χύτεροι: η προ πενταετίας ανακάλυψη, αλλά πολλές φορές ακόμα και η περυσινή, είναι ήδη ξεπερασμένες. Άλλοι επιστημονικοί κλάδοι φαίνεται πάλι να ακο λουθούν πιο αργούς ρυθμούς· τα Μαθηματικά για πα ράδειγμα. Μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε ότι οι κοινωνικές επιστήμες, πιο ανοιχτές από τη φύση τους στην κοινωνία και στα κοινωνικά ερεθίσματα, ευθυ γραμμίζονται ίσως με τους κοινωνικούς ρυθμούς και με τη συλλογική αίσθηση που αυτοί παράγουν; Οι κοινωνικές επιστήμες δεν μελετούν απλώς την κοινω νία, κατά συνέπεια και την κίνησή της, αλλά επηρεά ζονται άμεσα από αυτήν, αντλούν από αυτή και προ σπαθούν να απαντήσουν σε ερωτήματα που θέτει. Η ιστορική επιστήμη είναι πολύ περισσότερο ευαίσθηση σ’ αυτό. Η θέση, λοιπόν, της ιστορικής επιστήμης κατά τη δεκαετία του ’60 και η μεγάλη ανάπτυξή της έχει στενή διασύνδεση με τις κοινωνικές διεργασίες. Από την άλλη, η ανάπτυξη της ιστορικής επιστήμης τροφοδοτείται από την ίδια την ιστορία της, από τις προεργασίες που έχουν πραγματοποιηθεί στο ιδιαίτε ρο πεδίο της όλα τα προηγούμενα χρόνια. Στην πραγ ματικότητα, μέσα σε αυτή τη δεκαετία ολοκληρώνεται η μετατροπή της ιστορίας σε επιστήμη, διαδικασία που είχε αρχίσει από τις αναλύσεις του Μαρξ και είχε περάσει από μία φάση σχηματικής εφαρμογής των με θοδολογικών του εργαλείων στη μελέτη της ιστορικής ύλης. Στην προεργασία αυτής της εξέλιξης πρέπει να σημειωθούν οι επεξεργασίες των ιδρυτών της Σχολής των Annales, Marc Bloch και Lucien Febvre, από την εποχή του μεσοπολέμου: οι δύο ιστορικοί προσπάθη σαν να διαφύγουν από την έννοια της ιστορίας-γεγονότα (πολιτικά, στρατιωτικά, διπλωματικά κ,λπ.) και να εντάξουν στην ιστορική μεθοδολογία και άλλους παράγοντες που καθορίζουν την ιστορική διαδικασία (κοινωνική δομή, για παράδειγμα, αλλά και τη γεω

γραφία, τη νοοτροπία, τις συλλογικές παραστάσεις κ,λπ.). Σημαντική επιρροή είχαν όμως δύο μεγάλοι συνεχιστές: ο Ernest Labrousse, το 1933 και το 1944, ερμηνεύει πολιτικά γεγονότα μέσα από ποσοτικές αναλύσεις (κίνηση των τιμών του σταριού και των ει σοδημάτων στην προεπαναστατική Γαλλία) και ο Fernand Braudel, το 1949, όπου στην κλασική του Mediterranee et le monde mediterranneen a l’epoque de Philippe II, συναρμολογεί στην ανάλυσή του υπο δειγματικά τις διαφορετικές διάρκειες της ιστορίας. Τα δύο έργα έθεσαν σε κίνηση μία ολόκληρη σχο λή σύνδεσης της ιστορίας με την οικονομία και τις κοινωνικές επιστήμες. Ο Braudel δημοσιεύει το άρ θρο του «Για μιά ιστορική οικονομία» και γράφει το κεφάλαιο «Ιστορία και Κοινωνιολογία» στο Εγχειρί διο της Κοινωνιολογίας που εξέδωσε το 1958 ο Gurvitch. Ο Labrousse επανέρχεται στην επιστημονι κή μελέτη των επαναστάσεων, της δημογραφίας του 18ου αιώνα και της κοινωνικής ιστορίας της αστικής τάξης. Στα τέλη του 1958 ο Braudel δημοσιεύει στο περιοδικό Annales το κλασικό άρθρο του «Ιστορία και κοινωνικές Επιστήμες· η μεγάλη διάρκεια», όπου συνοψίζει την προβληματική του για την ιδιαιτε ρότητα της ιστορικής επιστήμης και για τη συνά ντησή της με τις άλλες επιστήμες του ανθρώπου. Σε κάθε εποχή, περίοδο ή στιγμή δρουν ταυτόχρονα τρεις δυναμικές: η «βραχεία διάρκεια» -ο χρόνος της ανθρώπινης ζωής-, η «μέση διάρκεια» -ο χρόνος της κοινωνίας ή της α νθρωπότητας- και η «μακρά διάρ κεια» -ο σχεδόν ακίνητος χρόνος της φύσης. Ο Braudel πρότεινε μία δομή του χρόνου, που ερμηνεύει και ταυτοχρόνως κάνει εργαλείο ιστορικής ανάλυσης το «βάρος του παρελθόντος», τη δυναμική της ιστο ρίας. Μετατρέπει λοιπόν την ιστορική επιστήμη σε αυτό που ο Πλάτων θεωρούσε τον χρόνο («Χρόνου δε έννοιαν περί της του παντός ζήτησιν»): η ιστορική επιστήμη είναι ώριμη να διευρύνει τα πεδία της και τα μεθοδολογικά της εργαλεία μέσα από τη συνομιλία της με τις άλλες κοινωνικές επιστήμες. Παράλληλες τάσεις βλέπουν το φως την ίδια εποχή στην Αγγλία, μέσα από το δρόμο της ρητής αναφοράς στον μαρξισμό: το 1952 ιδρύεται από μιά ομάδα νέων ιστορικών το περιοδικό Past and Present, εργαστήρι διαλόγου και νέων επεξεργασιών. Αν και η γαλλική σχολή προσανατολίσθηκε στη μελέτη κυρίως της προ του 18ου αιώνα περιόδου, ενώ η αγγλική στη μετά τη βιομηχανική επανάσταση ιστορική εξέλιξη, αν ακόμα η γαλλική σχολή στην πλειοψηφία της θα διατηρήσει πιο γενικές αναφορές στον μαρξισμό και mo έντονες επιρροές από το στρουκτουραλισμό απ’ ό,τι η αγγλική και οι δύο μαζί, θα αποτελόσουν αυτό που στη δεκαε

--------------------------- αφιέρωμα 65 τία του ’60 ονομάστηκε «νέα ιστορία», και που η επιρ ροή του επεκτάθηκε σιγά σιγά και στις υπόλοιπες χώ ρες της Ευρώπης. Ο Ιταλός ιστορικός Amaldo Μοmigliano το παρατηρούσε το 1961 γράφοντας ότι η σχολή των Annales «αρχίζει να παίρνει τελευταία τη θέση που κατείχε στην Ευρώπη η γερμανική ιστορική σχολή ως φυτώριο των ιστορικών».

| ο πρόγραμμα της σχολής των Annales και της 1 Vleme Section de PEcole Pratique που ιδρύ θηκε το 1947 και έγινε το κυριότερο εργαστήριο της νέας ιστορίας, ήταν στενά συνδεδεμένο με την προσπάθεια για ποσοτικοποίηση της ιστορίας. Αναφέρθηκε παραπάνω η επιρροή a > του έργου του Labrousse (α>λά πρέπει να προ στεθεί Και η επίδραση των Hamilton και Simiand από τη δεκαετία του ’30). Έ τσι, το 1960, όταν διοργανώνεται το πρώτο Διεθνές Συνέδριο Οικονομικής Ιστορίας θα δούμε ανακοινώσεις του τύπου «Ιστορική προσέγ γιση στην οικονομική ανάπτυξη» του Th. Cochran, ή «Οικονομική ανάπτυξη και ιστορική ανάλυση» του Pierre Vilar να βρίσκονται στο επίκεντρο του προ βληματισμού. Η ανακοίνωση του Vilar, μια έκθεση Γ '

για την ιστορική «ανάγνωση» της οικονομίας, κατα λαμβάνει σχεδόν 50 σελίδες στον τόμο των Πρακτι κών! Ακόμα περισσότερο ενδεικτικό είναι ένα άρθρο (1965) του Ρ. Vilar με τίτλο «Για μια καλύτερη κατα νόηση ανάμεσα στους οικονομολόγους και τους ιστορικούς “Ποσοτική ιστορία” ή αναδρομική οικονομία;» όπου ο ιστορικός έχει πλέον δικό του λό γο για την οικονομία. Η ποσοτική προσέγγιση της ιστορίας ανοίγει στη δεκαετία του ’60 καινούριους δρόμους στην ιστορική επιστήμη: δεν ασχολείται μό νο με την οικονομία, επεκτείνεται και σε άλλες «με τρήσεις» ιστορικά γόνιμες (π.χ. λιμενική κίνηση, αλ λά και ανθρωπολογικές διερευνήσεις όπως το ύψος των νεοσυλλέκτων ή, στη λογική της μακράς διάρκει ας, ιστορία του κλίματος κ,λπ.). Έ ν α σημαντικό κομ μάτι της αφορά την «ιστορική δημογραφία», η οποία αναπτύσσεται χάρη στις εργασίες του Louis Henry στη Γαλλία και αργότερα του Peter Laslett στην Αγγλία. Η ιστορική δημογραφία αγγίζει ταυτόχρονα και τα όρια του «βιολογικού», μελετώντας την ιστο ρία των ασθενειών, των επιδημιών, του σώματος, ακό μα και του θανάτου. Εκτός από την ποσοτικοποίηση που κατά κάποιο τρόπο αποτέλεσε ένα νήμα για όλους τους επιμέρους

ΛυνΤσάνιγουϊκ

66 αφιέρωμα---------------------------τομείς της ιστορικής επιστήμης, ιδιαίτερη συνεισφο ρά στην ανανέωση της ιστορικής μεθοδολογίας είχαν η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία. Η ανθρωπολο γία μελετώντας τις πρωτόγονες κοινωνίες πρόσφερε το πλαίσιο ένταξης της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε ένα «κοινωνικό όλον», παρόλο που έφτανε στο αδια νόητο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος δεν έχει ιστορία. Η συνάντηση της ιστορίας με την ανθρωπολογία ήταν γόνιμη γιατί δημιουργούσε μία αντιφατική συμπληρωματικότητα. Οι συσχετίσεις ιστορίας και κοινωνιολογίας είναι επίσης πυκνές, αφού η ιστορική επιστήμη συγκεντρώνει την προσοχή της στο «κοινω νικό πεδίο», στην καθημερινή ζωή, στη συμπεριφορά και στη συνείδηση των «κοινών» ανθρώπων. 'Οπως οι ιστορικοί δημογράφοι αποδελτιώνουν χιλιάδες οι κογένειες χωρικών από τα εκκλησιαστικά και κοινοτι κά ληξιαρχικά αρχεία για να αποκαταστήσουν τη φυσική κίνηση του πληθυσμού των προηγούμενων αι ώνων, έτσι και οι κοινωνικοί ιστορικοί στρέφουν την προσοχή τους από την πολιτική και την κοινωνική ελίτ στη ζωή και τη συνείδηση των «μαζών», της ερ γατικής τάξης, των μικροαστικών στρωμάτων. Ο Ε.Ρ. Thompson στο κλασικό του «Η διαμόρφωση της ερ γατικής τάξης στην Αγγλία» κάνει τη ριζική μετατόπι ση αντιμετωπίζοντας την κοινωνική τάξη ως «ιστορι κό φαινόμενο» και εισάγοντας τη μελέτη της εμπει ρίας και της συνείδησης ως ιστορικά-πολιτιστικά φαι νόμενα. Η πρώτη έκδοση της μελέτης του Ε.Ρ. Thompson έγινε το 1963 και προκάλεσε μία μεγάλη συζήτηση με τους εκπροσώπους της παραδοσιακής ιστορίας αλλά και με κοινωνιολόγους· ο συγγραφέας είχε φροντίσει να επιτεθεί, με έναν βίαιο πρόλογο, κα τά της στατικής κοινωνιολογικής προσέγγισης. Πα ράλληλες, αν και αποκλίνουσες μεταξύ τους προσεγ γίσεις, έγιναν και από τους άλλους ιστορικούς της ομάδας του Past and Present (Christopher Hill, Rodney Hilton και Eric Hobsbauwm) αλλά και του «πολιτισμολόγου» Raymond Williams στη λογική ενός προγράμματος διεύρυνσης των αντικειμένων, των πεδίων, των μεθοδολογικών εργαλείων και, εν τέλει, των ορίων της ιστορικής επιστήμης ώστε αυτή να καταλάβει όλο το φάσμα της ιστορικής πραγματικό τητας, δηλ. τη διάρθρωση και την εξέλιξη της όλης κοινωνίας. Το 1969 ο Eric Hobsbawm δημοσίευσε ένα άρθρο με χαρακτηριστικό τίτλο αυτής της τάσης: «Από την Κοινωνική Ιστορία στην Ιστορία της Κοι νωνίας». Η δεκαετία του ’60, λοιπόν, είναι η «στιγμή» που η ιστορική επιστήμη αποσαφηνίζοντας τη μεθοδολογία της και διευρύνοντας τα όριά της έρχεται να συναντή σει με καινούριο τρόπο την κοινωνία, μια κοινωνία

που και αυτή βρίσκεται σε καινούρια φάση. Η συνά ντηση αυτή είναι πολυεπίπεδη. Τα καινούρια ενδιαφέ ροντα των ιστορικών, ακόμα και όταν αναζητώνται στο μακρινό παρελθόν, αφορούν ανάγκες και προβλή ματα της σύγχρονης κοινωνίας. Αν η προσοχή της ιστορικής επιστήμης συγκεντρώθηκε στο πεδίο της οικονομίας κατά τη δεκαετία του ’30, αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην κρίση του 1929, στο New Deal και στην οικονομική ανάπτυξη που ακολούθησε και το ενδιαφέρον για την κοινωνική ιστορία που πυροδοτήθηκε από τους μεταπολεμικούς ταξικούς συμβι βασμούς και τον κεϋνσιανισμό, η στροφή προς την ανθρωπολογία της δεκαετίας του ’60 μπορεί να ερμηνευθεί ως συνειδητοποίηση των ορίων του αστικού πολιτισμού. Ο Ε. Le Roy Ladurie συζητώντας τη στροφή προς τη μελέτη του θανάτου που σημειώθηκε στην Γαλλία στα μέσα της δεκαετίας του ’60 παρατη ρεί ότι «η ανάδειξη του προβλήματος του θανάτου στην ατζέντα των σημερινών ιστορικών είναι ξεχωρι στή από μία κρίση του πολιτισμού...»

πό την άλλη, η ιστορική επιστήμη αναπτύσ σεται και εν μέσω πιο άμεσων ερεθισμάτων. Μέσα στη δεκαετία η ειρηνική συνύπαρξη εξισορροπεί τον ψυχρό πόλεμο και η σχολή των Annales πρωτοστατεί στις επιστημονικές ανταλλαγές με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Στη Σοβιετική 'Ενωση, το 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος από το 1956 έχει ανοίξει νέους ορίζοντες επικοινωνίας και αναζήτησης· η σο βιετική ιστοριογραφία τρέπεται και αυτή στις ποσοτι κές μεθόδους, στη συνάρθρωση ιστορίας και κοινω νικών επιστημών (σημειώνω εδώ μόνο τις εργασίες του εξαιρετικού ιστορικού Boris Porchnev πάνω στις σχέσεις Ιστορίας και Ψυχολογίας), το ίδιο πνεύμα κυριαρχεί και στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβα κία. Οι πληγές του πολέμου κλείνουν και ξαναθεμελιώνεται η γαλλο-γερμανική φιλία. Την ίδια εποχή οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες γνωρίζουν μία φάση οι κονομικής ανάπτυξης, καινοτομιών και μαζικού καταναλωτισμού C' σημείο που επιφανείς κοινωνιο λόγοι και οικονομολόγοι να διαβεβαιώνουν ότι πέρα σαν οριστικά οι εποχές των κοινωνικών κλυδωνισμών. Η κινητικότητα των κοινωνικών επιστημών όμως, μέσα στα πανεπιστήμια, προετοίμαζε καινού ριες ανατρεπτικές νοοτροπίες. Την ίδια εποχή η ιστο ρική επιστήμη μπορούσε να διαβεβαιώσει ότι η κοι νωνική εξέλιξη δεν είναι γραμμική και ότι, στις πιο αδιαφιλονίκητες σταθερότητες, υποφώσκουν οι βαθύ τερες δυνάμεις μετασχημα- σμού...

αφιέρωμα 67

υτό που είχε η δεκαετία του ’60 και δεν έχει η δεκαετία του '80 είναι το όραμα της κοινότητας. Παρά την ποιότητα, τον πλούτο, την ποικιλία του ροκ-ενρολ σήμερα, ειδικά του ζωντανού ροκεν-ρολ, αυτή η έλλειψη είναι εξαιρετι-

Πωλ Ουΐλλιαμς

Τί είχε η δεκαετία του ’60 που δεν έχει η δεκαετία του ’80 πάρχει κάτι το ανεκπλήρωτο ακόμη και στις καλύτερες ζωντανές εμφανίσεις. Το ότι υπάρ χουν πάρα πολλοί που φορούν μπλουζάκια με τα ονόματα συγκροτημάτων μού φαίνεται πως δεν είναι τόσο μια διακήρυξη ταυτότητας, όσο μιά έκκληση για ταυτότητα. Ακούμε τους εαυτούς μας στη μουσική αλλά όταν κοιτά ζουμε γύρω μας, δε βλέπουμε τους εαυτούς μας στο πλήθος. Αυτή η μοναξιά βιώνεται εξίσου και από τους μουσικούς. Μπορούν και εκφράζονται εκ βαθέων και στοχεύουν την αλήθεια φτάνοντας σε ακραία όρια, αλλά εκείνο που λείπει είναι κάτι πιο μεγάλο για να υπηρετήσουν. Μερικοί το έχουν βρει αυτό το κάτι για τους εαυτούς τους, αλλά πολλοί λίγοι μόνο -μου έρχε ται στο μυαλό ο Bono των U 2- έχουν την πεποίθηση πως και το κοινό τους το βρίσκει επίσης. Υποθέτω πως ο Springsteen είχε αυτή την πεποίθηση και αυτό εξηγεί σ’ έναν μεγάλο βαθμό γιατί έγινε τόσο πολύ δη μοφιλής. Ό μω ς η πείνα που ένιωθε και εξέφραζε, γύ ρισε εναντίον του: έτσι, ανεξάρτητα από τη θέλησή του σ’ αυτό το ζήτημα είναι τώρα πιο πολύ μια τροφή για το κοινό. Ενσαρκώνει μια απάντηση παρά ένα ερωτηματικό. Είναι σαν να βρίσκεσαι στα όρια του πανικού και ξαφνικά όλοι να νομίζουν πως ίσως είσαι το μυστηριώδες Κάτι που όλοι επιζητούμε. Έκφρασε την ανάγκη και θα σε κάνουμε βασιλιά· γίνε βασιλιάς και θα σε φάμε ζωντανό και θα παραπονεθούμε έπειτα γιατί δεν είχαν πολύ ψαχνό τα κόκαλά σου.

Ο Μπομπ Ντύλαν στο φεστιβάλ φολκ του Νιούπομτ (1963)

68 αφιέρωμα--------------------------Για πολύ λίγα χρόνια, στη δεκαετία του ’60 υπήρχε κάτι σαν συλλογικό όραμα, μια αίσθηση συνεργασίας στην υπηρεσία μιας πραγματικής και επερχόμενης με γαλύτερης αλήθειας. Πιστεύαμε πως χτίζαμε κάτι. Αυτό το αίσθημα ήταν τόσο ικανοποιητικό που ακό μη και στους σημερινούς μουσικούς και οπαδούς αρέ σει να ακούνε τη μουσική που δημιουργήθηκε τότε και θρηνούν για την απώλεια αυτού του ακαθόριστου Κάτι που τα έκανε όλα τόσο εξαιρετικά. Γιατί δεν μπορεί να συμβεί το ίδιο σήμερα; Η θλιβερή απάντηση είναι: γιατί η φυσαλλίδα έσπασε, η μαγική αίσθηση της κοινότητας χάθηκε, εκμηδενίστηκε και είναι δύσκολο να ανασυστήσουμε και πάλι το όραμα. Το όραμα της δεκαετίας του ’60 ήταν εκείνο του κοινωνικού μετασχηματισμού, της γέννησης μιας νέας κοινότητας από τις στάχτες της παλιάς φθαρμένης τάξης. Το όραμα βασίστηκε σ’ ένα πολύ σημαντικό (και, εκ των υστέρων, πραγματικό) συναίσθημα πως συνέβαιναν αλλαγές, πως οι παλιές προϋποθέσεις και οι παλιοί τρόποι πέθαιναν και γεν νιόνταν νέοι. Αυτό πράγματι συνέβη σε πολλές δημόσιες και ιδιωτικές περιοχές της ανθρώπινης αντίληψης και πράξης. Αλλά αυτό που δεν μπόρεσε να συμβεί ήταν η διαιώνιση της αίσθησης της κοινότητας και του κοι νού σκοπού ανάμεσα σ’ αυτούς που στρατεύτηκαν στην προώθηση του μετασχηματισμού, της επανά στασης, της προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης και αλλαγής.

ι χίππις, οι ειρηνιστές (peaceniks), οι ροκ-ενρόλλερς, το αντεργκράουντ και η αντικουλτούρα και τα εναλλακτικά μέσα επικοινω νίας και οι τρόποι ζωής τους ενσωματώθηκαν στο κύριο ρεύμα της κοινωνίας, και παρόλο που οι αλλαγές τις οποίες εισηγηθήκαμε είχαν μια διαρκή επίδραση και άγγιξαν περισσότερο κόσμο απ’ ό,τι ποτέ στο παρελθόν, η συγκίνηση της ανακάλυψης, της πρωτοπορίας (leadership) και του κινδύνου χάθηκαν. Η αίσθηση του να ανήκεις σε μια φυλή θρυλικών τυχοδιωκτών συνεπαρμένων από την κρίσιμη στιγμή μιάς ιστορικής αλλαγής, εξαφανί στηκε- και νά ’μαστέ πάλι εδώ, να μην ανήκουμε πουθενά παρά σε μιά κοινωνία βυθισμένη εξ ολο κλήρου και πάλι στην αδράνεια, την παρακμή και την απουσία σκοπού. Το ροκ-εν-ρολ έγινε θεσμός, μεγάλες επιχειρήσεις, πήρε ακόμη έναν χαρακτήρα του είδους «άρτος και θεάματα» και άλλαξε την κατεύθυνση της νεανικής,

επαναστατικής ενέργειας εγκλωβίζοντάς την μέσα στα στάδια, μακριά απ’ τους δρόμους. Οι ροκ-εν-ολ στάρ με τις πράξεις τους προωθούσαν τη χρήση του αλκοόλ, της κοκαΐνης, της ηρωίνης και άλλων, κατα σταλτικών της συνείδησης, φαρμάκων και παράλλη λα με τον Ρίτσαρντ Νίξον και τους άλλους ρόλους πρότυπα της εποχής προώθησαν ένα σύστημα αξιών στο οποίο το να κερδίζεις, το να παραμένεις στην κο ρυφή και το να συσσωρεύεις (χρήματα, πολλά χρήμα τα) όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα, ήταν τα μόνα που πραγματικά μετρούσαν.

Γ Ί ο πάνκ εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό της δεκα ετίας του ’70 ως απάντηση σε όλα αυτά, μιά επανάσταση στους κόλπους του ροκ-εν-ρολ, και από πολλές απόψεις ήταν μιά επιτυχημένη επανάσταση, τους καρπούς της οποίας απολαμ βάνουμε μέχρι σήμερα. Ειδικά από μουσική ■ ■ άποψη έχει επιδειχθεί ένα πνεύμα ανεξαρτησίας και η δημιουργική βάση του ροκ-εν-ρολ έχει διευρυνθεί και αναζωογονηθεί σε σημαντικό βαθμό. Η μουσική είναι συναρπαστική και πάλι, συμ βαίνουν ένα σωρό διαφορετικά πράγματα και μιά κα τάδυση στον κόσμο του ροκ-εν-ρολ, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80, μπορεί να μας τονώσει και να μας ανταμείψει στο έπακρο. Αλλά η καλή μουσική δεν μπορεί από μόνη της να δημιουργήσει κοινότητα - τουλάχιστον, όχι εκείνη την εκτεταμένη και διευρυνόμενη αίσθηση της κοινότητας που ζήσαμε για λίγα χρόνια στη δεκαετία του ’60. Η πλησιέστερη προσέγγιση ενός οράματος της κοι νότητας στη μουσική σκηνή της δεκαετίας του ’80 μπορεί να βρεθεί σ’ ένα κονσέρτο των Grateful Dead. Δεν είναι ότι λείπουν τα επιφανειακά στολίδια, όπως είναι ο κοινός συμβολισμός των νεκροκεφαλών, των τριαντάφυλλων και των κεραυνών, αλλά υπάρχει εξί σου μία αυθεντική κοινωνία, στις σκέψεις και τα συναισθήματα που εκφράζονται σε κάθε παράσταση και στην κατανόηση και ανταπόκριση του ακροατη ρίου. Ή μουν σ’ ένα κονσέρτο των Dead εχτές, όπου με λεπτότητα, με έμμεσο τρόπο αλλά και με μεγάλη δύναμη αναφέρθηκαν στις πληγές που προξένησε στη γη η πυρηνική καταστροφή στην Ουκρανία και συνέ χισαν υπενθυμίζοντάς μας τη δύναμη και την ανθεκτικότητά της και ακόμη την ανάγκη να συμμετάσχουμε κι εμείς στη φροντίδα γι’ αυτήν. Και γνωρίζω πως συνειδητά και ασυνείδητα όλοι εκεί ένιωσαν και έλα βαν το μήνυμα - στην πραγματικότητα το μήνυμα δεν προέρχεται τόσο από τις συνειδητές προθέσεις του

----------------------------αφιέρωμα 69

Τζάνις Τζόπλιν και ο θρυλικός φωτογράφος Τζιμ Μάρσαλ

συγκροτήματος, όσο από την ικανότητα της μουσικής τους να αρθρώσει τα ασυνείδητα συλλογικά αισθήμα τα του κόσμου που παρευρίσκεται. Σε μιά καλή παράσταση των Dead όλοι στο ακροα τήριο νιώθουν την αίσθηση της κοινότητας με τους γύρω τους και συχνά με το ανθρώπινο είδος ως σύνο λο, και επιπροσθέτους υπάρχει μια πραγματική κοινό τητα από οπαδούς των Grateful Dead που ζουν σε διαφορετικά μέρη, αλλά συνευρίσκονται, ανταλλάσ σουν, ανανεώνουν τις φιλίες τους, ερωτεύονται κ.λπ. στα σόου. Υπάρχει, λοιπόν, μια πραγματική κοινότη τα αλλά δεν υπάρχει ακόμα το όραμα της κοινότητας με τον ειδικό τρόπο που το εννοώ. Γιατί για να υπάρ ξει όραμα της κοινότητας, όπως υπήρξε στη δεκαετία του ’60, η σκηνή θα ’πρεπε να ’ναι μεγαλύτερη, θα ’πρεπε να υπάρχουν κι άλλες μπάντες τριγύρω με το ίδιο είδος ενέργειας και κάτι που να προσεγγίζει ένα παρόμοιο επίπεδο δημοτικότητας. Θά ’πρεπε να υπάρ χει η αίσθηση και η εμπειρία πως όλοι μας είμαστε μέ ρος ενός μεγαλύτερου κινήματος, μέρος μιας μεγάλης παλίρροιας των καιρών. Αυτό το όραμα της κοινότητας για το οποίο μιλώ πρέπει να είναι περιεκτικό, πρέπει να φέρνει μαζί του το αίσθημα πως μια μεγάλη μέρα έρχεται όπου ολό-

κλήρος ο κόσμος θα συμμετάσχει και θα γίνει μέρος της φοράς των πραγμάτων - δεν μπορεί να περιορίζε ται στην εκτίμηση μιας και μόνης μπάντας ή μιας ομάδας μουσικών. Αυτό είναι προσωπολατρεία, όχι ένα κίνημα. Αυτά τα σχόλια δεν πρέπει να εννοηθούν ως σκέψεις για τους Grateful Dead, που υπήρξαν κοι νωνικοί και μουσικοί καινοτόμοι για εικοσιένα συνεχόμενα χρόνια και συνεισφέρουν στην παγκό σμια μουσική σήμερα τόσα όσα και στη μουσική του Σαν Φρανσίσκο στα χρόνια του ’60, πράγμα που ση μαίνει πολλά. Είναι μιά υπέροχη μπάντα. Αλλά ακό μη και σ’ ένα κονσέρτο των Dead είναι δυνατόν να νιώσει κανείς μόνος, κοιτάζοντας γύρω και βλέποντας όλους αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι ούτε κάν προσποιούνται πως είναι στρατευμένοι σε κάτι μεγα λύτερο απο το να βρίσκονται απλώς στην παράσταση και το να έρθουν, ίσως, και την επόμενη φορά αν έχουν τον καιρό και τα χρήματα. Κανένα πραγματικό όραμα δεν αναπτύσσεται ότι, δηλαδή, αυτή η όμορφη μέρα στο αμφιθέατρο είναι μέρος ενός ευρύτερου κινήματος. Πρόκειται απλώς για ένα σόου των Grate ful Dead, και δεν συντηρεί ούτε καν την υπόσχεση ενός κόσμου στον οποίο θα υπήρχαν περισσότερα σό ου των Grateful Dead, αφού αυτά τα παιδιά κάνουν ήδη το μάξιμουμ αυτού που μπορούσαν.

οινότητα μπορεί να σημαίνει να ζεις μαζί με άλλους ή να σ’ αρέσει το ίδιο συγκρότημα ή να πηγαίνεις στην ίδια εκκλησία κάθε Κυριακή. Αλλά «το όραμα της κοινότητας» είναι ένα κί νημα, όπως το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας το δέκατο ένατο αιώνα ή το κίνημα για ειρήνη, έρωτα, ροκ-εν-ρολ και διευρυμένη συνείδηση στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Η μουσική αποκτά ασυνήθιστη δύναμη στη διάρκεια τέτοιων στιγμών δραστηριότητας και στόχων που προσλαμ βάνονται ως κοινοί - η μουσική διακηρύσσει, ενδυνα μώνει, γιορτάζει, ενοποιεί. To I Τσινγκ (Το Βιβλίο των Αλλαγών), λέει περιγράφοντας τις μεγάλες Ουσια στικές γιορτές και ιεροτελεστίες της αρχαίας Κίνας «η ιερή μουσική και η μεγαλοπρέπεια των τελετών προκαλούσε ένα ισχυρό κύμα συγκίνησης που μοιράζο νταν από κοινού όλοι σε ομοψυχία, και αυτό αφύπνιζε τη συνείδηση της κοινής προέλευσης όλων των πλα σμάτων. Με αυτόν τον τρόπο η έλλειψη ενότητας εξουδετερωνόταν και η δυσκαμψία εξαφανιζόταν». Αυτό το απόσπασμα θα μπορούσε να είναι μία θαυμά σια περιγραφή του μουσικού φεστιβάλ στο Γούντστοκ το 1969.

70 αφιέρωμα κίνδυνος για τους ανθρώπους της γενιάς μου (κλείνω τα τριάντα οκτώ την επόμενη εβδομά δα), ακόμη και για τη γενιά που έρχεται, είναι πως ίσως είμαστε προοδεμένοι με τις περασμέ νες δόξες -είτε βιωμένες από πρώτο χέρι είτε έχοντας απλώς ακόυσα γι’ αυτές- που χά νουμε τις νέες και διαφορετικές δόξες του πα ρόντος, καθώς έχουμε προσκολληθεί με πείσμα και ζητάμε την επιστροφή εκείνου -που υπήρξε- κάποτε. Δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή. Δεν πρόκειται να υπάρξουν άλλοι Beatles. Δεν πρόκειται να υπάρξει άλλο Γοόντστοκ. Μπορεί πιθανόν να υπάρξει ένα νέο καθολικά περιεκτικό όραμα κοινότητας και κοινού σκοπού, αλλά εάν υπάρξει, θα είναι διαφορετικό από το προηγούμενο και πάντως όχι το είδος του φαινομέ νου που μπορεί κανείς να προβλέψει. Είναι πάντως σίγουρο ότι κάτι ακόμη πιο σημαντικό κυοφορείται ακριβώς αυτή τη στιγμή - εξ ορισμού γιατί μόνο ό,τι συμβαίνει τώρα μπορεί να θεωρηθεί καινούριο. Τι συμβαίνει τώρα; Στους δέκα μήνες του ταξιδιού μου, στην εκ νέου ανακάλυψή μου του ροκ-εν-ρολ, τι είναι εκείνο που έχω βρει άραγε; Ποιο μήνυμα, αν υπάρχει μήνυμα, αναδύεται από τους δίσκους που ακούω, τις παραστάσεις στις οποίες πηγαίνω και τα βίντεο που παρακολουθώ; Το μήνυμα που παίρνω εί ναι ένα μήνυμα προσωπικό αλλά έχει σοβαρές συλλο γικές συνέπειες. Είναι ότι το ροκ-εν-ρολ είναι μια πη γή, τόσο τουλάχιστον ή ακόμη και περισσότερο σήμε ρα απ’ όσο υπήρξε ποτέ στο παρελθόν. Είναι μια θεραπευτική μουσική. Έ χ ει μια μοναδική δύναμη να βοηθάει τον μεμονωμένο ακροατή να τοποθετήσει τον εαυτό του ή τον εαυτό της μέσα στη σύγχυση και την πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου. Στην πραγματικότητα ο σκοπός του ροκ-εν-ρολ τώρα είναι να επιτρέπει στους ανθρώπους να ανακαλύπτουν και να εξερευνούν τους δικούς τους χάρτες της προσωπι κής και συλλογικής πραγματικότητας. Σε λίγους μήνες θα ετοιμάσω αυτό το βιβλίο πάνω στις πρόσφατες ανακαλύψεις και εξερευνήσεις μου, αλλά βλέπω, ήδη, ότι το ταξίδι θα συνεχιστεί, ότι στην πραγματικότητα μόλις αρχίζει. Το πιο ικανοποι ητικό πράγμα που έχω μάθει για το ροκ αυτούς τους μήνες είναι πως δεν πρόκειται για μια επιπόλαιη αγριότητα. Ό σ ο πιο βαθιά προχωρώ τόσο πλουσιότε ρο γίνεται το τοπίο, και τόσο περισσότερα μονοπάτια εμφανίζονται προς εξερεύνηση. «Στην αγριότητα έγκειται η διατήρηση του κόσμου» - Μεγάλωσα με τον κοινό φόβο του εικοστού αιώνα πως δε θα υπήρχε αγριότητα στον κόσμο μου ή τον κόσμο των παιδιών μου, δεν θα υπήρχε χώρος για περιπέτεια, ανακάλυψη,

για το απροσδόκητο, το άγνωστο. Ό τα ν πήγα στο κο λέγιο ένιωσα σαν να ’ρθε το τέλος των πάντων, το τέ λος της νεότητας, της δημιουργικότητας και της ελευθερίας. Κανένα από τα τεχνάσματα που είχα χρη σιμοποιήσει στο παρελθόν δεν ήταν πια αποτελεσμα τικό -θέατρο, σχολικές εφημερίδες, ξένες γλώσσεςκαι το μέλλον φαινόταν αποβλακωτικό. Και τότε ανακατεύτηκα με ραδιόφωνο και ξεκίνησα την έκδο ση ενός ροκ-εν-ρολ περιοδικού Και τώρα, καθώς τα παιδιά μου γίνονται έφηβοι κι εγώ κοντεύω τα σαράντα η μεθόριος με καλεί και πά λι, και εκείνο που με συναρπάζει είναι ότι δεν πρόκει ται για την ίδια μεθόριο που άφησα εδώ και δεκαεφτά χρόνια επειδή είχε αρχίσει να εκπολιτίζεται υπερβολι κά. Και φεύγω από κει όντας σίγουρος ότι υπάρχουν κομψά αγροκτήματα και εμπορικά κέντρα και ολόκληρες άθλιες πόλεις χτισμένες πάνω στους μι κρούς καταυλισμούς που στήσαμε είκοσι χρόνια πριν. Αλλά ολόκληρη η περιοχή έχει επεκταθεί τόσο πολύ που στην πραγματικότητα υπάρχει πιο πολύς άγριος χώρος τώρα απ’ ό,τι τότε, πολύ περισσότερος, και φαί νεται ότι όσο περισσότερα θαυμαστά πράγματα βρί σκω, τόσο περισσότερα μένουν ακόμη για να ανακα λυφθούν. Το ροκ-εν-ρολ δεν έφτασε στο σημείο να εμπληρώσει τα ειδικά όνειρα που έκανα γι’ αυτό· υπο θέτω ότι όλα αυτά τα χρόνια το μετρούσα σε σχέση με εκείνα τα όνειρα μες στο μυαλό μου, πράγμα που μ’ έκανε να νομίζω πως δεν είχε αναπτυχθεί καθόλου. Αλλά έκανα λάθος Το πηγάδι είναι για όλους. Δεν απαγορεύεται σε κα νόναν να πάρει νερό. Δεν έχει σημασία πόσοι έρχο νται, όλοι βρίσκουν αυτό που χρειάζονται, γιατί το πηγάδι είναι ανεξάντλητο. Υπάρχει μια πηγή που ποτέ δεν στερεύει (I Τσινγκ - Το Βιβλίο των Αλλαγών)

Γ Π ο ροκ-εν-ρολ είναι ανεξάρτητο από το χρόνο, ' *μη σας μπερδεύουν αυτά που λέω για τις δεκαετίες του ’60 και του ’80. Τα παιδιά που ακούνε το πρώτο άλμπουμ των Doors ή το Endless Summer των Beach Boys σαν να ’χαν φτιαχτεί φέτος, έχουν πιάσει το νόημα. Έ ν α < « από τα μειονεκτήματα του οράματος του κοινού σκοπού είναι πως έφερνε αναπόφευκτα μαζί του μια ψευδαίσθηση προόδου. Αν το ροκ-εν-ρολ ήταν μέρος

αφιέρωμα 71 της μεγάλης συλλογικής προσπάθειας για έναν επικεί μενο ένδοξο νέο κόσμο, αν οι μουσικοί και το κοινό είχαν αναμιχθεί σε μια διαρκώς αναπτυσσόμενη δια δικασία για τη διεύρυνση της συνείδησης, τότε ήταν φυσικό να περιμένουμε και περιμέναμε πως κάθε νέος δίσκος των Beatles, των Stones, του Bob Dylan και άλλων θα ’ναι καλύτερος από τους προηγούμενους, μια εξαγγελία τού πού έχουμε φτάσει, πού κατευθυνόμαστε εν συνεχεία. Μια θετική όψη αυτού του γεγονό τος ήταν ο τρόπος με τον οποίο ενεθάρρυνε ένα είδος δημιουργικής φιλοδοξίας και άμιλλας, όπως οι Stones και οι Beatles που προσπαθούσαν συνεχώς να ξεπεράσουν τους εαυτούς τους και το ένα συγκρότημα το άλλ >. Οπωσδήποτε ήταν παράλογο κάποιες στιγ μές, αλλά από την άλλη μεριά, τους έκανε τολμηρότε ρους, αγριότερους, με τρόπο που γεννούσε την ενέρ γεια την οποία ακούμε στον πρώτο δίσκο μιας μπάντας («Αυτό θα σας καθηλώσει!»), έτσι που το πράγ μα συνέχισε να αναπτύσσεται και να καρποφορεί για έξι-εφτά χρόνια. Είχε πλάκα όσο κράτησε, αλλά άφησε επίσης σε μένα και πιθανόν σε πολλούς άλλους μια έμμονη ψευδαίσθηση πως η μουσική αυτής της χρονιάς υπο τίθεται πως πρέπει να είναι ένα βήμα μπροστά σε σχέ ση με τη μουσική της προηγούμενης. Για να οδηγή σουμε αυτόν τον τρόπο σκέψης στη λογική του κατά ληξη, αυτό που γίνεται τώρα θα έπρεπε να είναι τριά ντα ή εκατό φορές καλύτερο από το «Maybellene» ή το «Milk Cow Blues» και αν αυτό δεν συμβαίνει, το ροκ έχει αποτύχει να μεγαλώσει. Το σφάλμα αυτής της λογικής είναι το εξής: η πρό οδος δεν είναι ωρίμανση. Ό τα ν ήσουν παιδί, υπήρχαν εκείνα τα σημάδια στον τοίχο της κουζίνας που έδει χναν πόσο ψηλότερος ήσουν τώρα απ’ ό,τι έξι μήνες πριν, και από έξι μήνες πιο π ρ ιν αλλά αν επιστρέψεις στην κουζίνα στην ηλικία των τριάντα και κάτι, ελπί ζοντας ν’ ανακαλύψεις πόσο έχεις ψηλώσει αφότου τέλειωσες το γυμνάσιο, πιθανότατα θ’ απογοητευτείς. Αφήνοντας κατά μέρος τους ορισμούς της ωρίμανσης για την ώρα, η ιδέα μου για ένα αχρονικό μο ντέλο του ροκ-εν-ρολ ως συνόλου θα ’ταν ένα τερά στιο τζουκμπόξ με επιλογές χωρίς καμία ιδιαίτερη σει ρά. Ό ποια στιγμή και αν κοιτάξεις σ’ αυτό, υπάρχει παλιό υλικό, νέο υλικό, δίσκοι που αγαπάς και δίσκοι που δεν μπορείς να υποφέρεις, σημερινές προτιμήσεις και κλασικά τραγούδια που έχεις ξεχάσει κι ένα πλή θος από πράγματα που δεν έχεις ακούσει ποτέ μέχρι τώρα, μερικά από τα οποία θα αποδειχτούν αναμφίβο λα θαυμαστά, πανίσχυρα γραμμένα και τραγουδισμένα ειδικά για σένα.

ποια φορά θελήσεις, μπορείς να σταθείς μπρο1 στά στο τζουκμπόξ και να βάλεις το «Fun, I Fun, Fun» των Beach Boys, που θα μοιάζει μ’ I αυτό που ήταν πάντα το ροκ-εν-ρολ και μπό ι ρείς μετά να συνέχισης με το «Middle Of The ' Road» των Pretenders και το «I Wonder If I Take You Home» των Lisa-Lisa και το «Knocking On Heaven’s Door» του Bob Dylan ή όποιο άλλο από τις δεκάδες, εκατοντάδες τραγουδιών, πλευρών από δίσκους, βίντεο, ζωντανών παραστάσε ων (το φανταστικό τζουκμπόξ μπορεί να περιέχει ζω ντανές παραστάσεις, κλαμπ, αίθουσες συναυλιών, γήπεδα, είναι δική σου η εκλογή), και θα νιώσεις το ένδοξο ροκ-εν-ολ να σε χτυπάει κατευθείαν στην καρ διά. Αν θέλεις, μπορείς να ψάξεις στις σημειώσεις για την ιστορία, τις χρονολογίες και κάθε είδους καταχωρημένη πληροφορία (σαν τις στατιστικές του μπέηζμπωλ), αλλά αυτό είναι απολύτως προαιρετικό, αφού η μουσική συνεχίζει να παίζει ανεξάρτητα απ’ την ιστορία, αφού προσδιορίζεται αποκλειστικά απ’ την ευρηματικότητα και τις ιδιοτροπίες του μυαλού και της καρδιάς. Κι αν προσπαθήσει κάποιος να σας πουλήσει ενα πρόγραμμα που να λέει ποια τραγούδια αξίζει να ακούσετε και με ποια σειρά να τα παίξετε, μην το αγο ράσετε. Μόνο ο χάρτης που μπορείτε να σχεδιάσετε μόνοι σας μπορεί, ίσως, να σας δείξει το δρόμο της επιστροφής. Μετάφραση: Γιώργος Ζούκας

7 2 αφιέρωμα---------------

Σώτη Τριαντάφυλλου

Μικρό Χρονολόγιο της δεκαετίας του ’60 Μουσική/ Υποκουλτούρα

Ιστορικά γεγονότα

Λογοτεχνία/Τ έχνες

1958: Συνεχίζεται ο πόλεμος της

Στη Βρετανία ανθίζει το φρη σίνεμα και στη Γαλλία το «νέο κύμα» Τζ. Κέρουακ: «Οι αλήτες του Ντάρμα».

Chuck Berry. «Johnny Β. Goode». James Brown: «Try Me». J. Lee Lewis: «Breathless». B. Darin: «Splish-splash».

Ολοκληρώνεται το μουσείο Γκιούνγκεχάιμ στη Νέα Υόρκη. (Φ. Λ. Ράιτ) Γ. Μπάροουζ: «Γυμνό γεύμα».

Bobby Bland: «Γ11 Take Care of You». Είναι η τελευταία εποχή των «Teds» στη Βρετανία.

Ε. Ιονέσκο: «Ρινόκερως» Α. Μοράβια: «Η πλήξη» Α. Μίλλερ: «Οι αταίριαστοι» X. Μίλλερ: «Ο Τροπικός του Καρ κίνου» -εκδίδεται στις ΗΠΑ.

Ray Charles: «Georgia in My Mind» Oi Beatles παίζουν για πρώτη φορά στο Utherland Town Hall του Λίβερπουλ.

Τζ. Χέλερ: «Κατς 22». Ο Φ. Τρυφφώ γυρίζει το «Ζυλ και Ζιμ». Ο Κρις Μαρκέρ γυρίζει το «Cuba si». Ο Αντονιόνι γυρίζει τη «Νύχτα». Α. Χάξλεϊ: «Οι πόρτες της ενόρασης».

Ben Ε. King: «Spanish Harlem» Οι Beatles στο Αμβούργο Eddie Cochran: «Weekend» (πεθαίνει πριν το τραγούδι γίνει επιτυχία).

Έντουαρντ Άλμπι: «Ποιος Φοβάται τη Βριτζίνια Γουλφ». Ο Α. Ταρκόφσκι βραβεύεται στη Βρε τανία για «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν».

Στη Γαλλία η μόδα γιε-γιε βρίσκεται στο απόγειό της. Sam Cooke: «Bring it Home to Me» Beatles: «Love Me Do» Dylan: «Blowin’ in the Wind».

Κ. Μπουτσάτι. «Ένας έρωτας» Τόμας Πίντσον: «V» Χάρολντ Πίντερ: «Ο εραστής»

Chubby Checker: «Let’s Twist Again» Beatles: «She Loves You» Πρωτοεμφανίζονται οι Stones.

Ο Σαρτρ αρνείται το Νόμπελ. Σολ Μπέλοου: «Χέρτσογκ»

Roy Orbison: «Oh, Pretty Woman» The Kinks: «You Really Got Me» To περιοδικό «New Statesman» δη μοσιεύει άρθρο με τίτλο «Η απειλή του μπιτλισμού».

Αλγερίας. Αντιπυρηνικές δια δηλώσεις στη Βρετανία. Στην Ουγγαρία εκτελείται ο Ίμρε Νάγκι.

1959:0 Φ. Κάστρο παίρνει την εξουσία στην Κούβα. ΒρετανοΕλληνο-Τουρκική συμφωνία για την ανεξαρτησία της Κύπρου.

I960: Εκλέγεται πρόεδρος των ΗΠΑ ο Τζ. Φ. Κένεντι. Αποτυχία της διάσκεψης της Γενεύης για τον αφοπλισμό. Ο Κρουτσόφ στον ΟΗΕ. Νίκη των Φιλελευθέρων στην Ιαπωνία.

1961: Κρίση στον Κόλπο των Χοί ρων (Απρίλιος) και στο Βερο λίνο (Ιούλιος - Αύγουστος). Συνάντηση Κένεντι-Κρουτσόφ στη Βιέννη. Το ΚΚ ΗΠΑ κη ρύσσεται παράνομο.

1962: Συμπλοκές διαδηλωτών / αστυ νομίας στο πανεπιστήμιο του Μισισίπι και αστυνομικές βα ναυσότητες στο Μπέρμινγχαμ της Αλαμπάμα. Πολιτική κρί ση στην ΟΔΓ (υπόθεση Spiegel).

1963: Δολοφονία του Τζ. Φ. Κένεντι. Διαδηλώσεις κατά του φυλετι κού «διαχωρισμού». Φεμινιστι κές διαδηλώσεις στις ΗΠΑ. Γε νική αμνηστεία στην Ουγγα ρία, μετά τα γεγονότα του 1956. Εκλογές στην Ιταλία και ενί σχυση του IKK.

1964: Αμεση επέμβαση των ΗΠΑ στο Βιετνάμ. Ο Μ. Λ. Κινγκ παίρνει το Νόμπελ Ειρήνης. Διαδηλώσεις στο Χάρλεμ. Ο Μπρέζνιεφ γ.γ. του ΚΚΣΕ.

------------ αφιέρωμα 73 1965: Δολοφονείται ο Μάλκολμ X. Διαδηλώσεις. Διαδηλώσεις στο Γουάτς. Ο Κοσίγκιν στο Πεκί νο και στο Ανόι. Ο Τσαουσέσκου γ.γ. του ΚΚ Ρουμανίας.

1966: Διαδηλώσεις στο Κάνιον του Μισισίπι. Στη Λαϊκή Κίνα η «πολιτιστική επανάσταση» θυματοποιεί μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Από τις βρετανικές εκλογές ενισχυμένοι βγαίνουν οι Εργατικοί.

1967: Διαδηλώσεις κατά του πολέμου του Βιετνάμ. Πεθαίνει ο Τσε Γκεβάρα στη Βολιβία. Πόλε μος των 6 Ημερών ανάμεσα στους Ισραηλινούς και τους Άραβες γείτονές τους.

Νόρμαν Μέιλερ: «Ένα αμερικανικό όνειρο» Λίο Χέρλιχι: «Ο καουμπόι του με σονυκτίου».

Γίνεται μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία το «La Mamma» του Σαρλ Αζναβούρ. Beatles: «We Can Work it Out», The Who: «My Generation» Them: «Gloria» και «Baby Pleaze Don’t Go».

Τροΰμαν Καπότε: «Εν ψυχρώ». Ο Πίτερ Μπρουκ ανεβάζει το «US», μια μουσικο-δραματική πολεμική για τον πόλεμο του Βιετνάμ.

Οι Φαγκς, ο Άλεν Γκίνσμπεργκ κι ο Πίτερ Ορλόβσκι παίρνουν μέρος στην αντιπολεμική διαδήλωση στη Νέα Υόρκη. Εκδίδεται η εφημερίδα «ΙΤ». Gream: «I Feel Free». Οι Byrds γίνο νται σύμβολο της ψυχεδελικής σκηνής της Δυτικής Ακτής.

Ζούζαν Σόνταγκ: «Dreath Kit». Λιρόι Τζόουνς: «Ο θάνατος του Οράτιου Άλτζερ». Ο Άρθρουρ Πεν γυρίζει το «Μπόνι και Κλάιντ». Προβάλλεται το «Μπλόου-απ» του Αντονιόνι. Άλεν Γκίνσμπεργκ: «Το Ουρλιαχτό».

Απόγειο του χίππικου κινήματος. Εκδίδεται η Εφημερίδα «ΟΖ». Pink Floyd: «See Emily Play» Procol Harum: «Α Whiter Shade of Pale» The Doors: «Strange Days» Rolling Stones: «Between the ButΦεστιβάλ Μόντερέί.

1968: Δολοφονία Μ. Λ. Κινγκ και Ρόμπερτ Κένεντι. Ο Νίξον εκλέγεται πρόεδρος των ΗΠΑ. Σφαγή του Μάι Λάι στο Βιετ νάμ. Αντισημιτική εκστρατεία στην Πολωνία. Εισβολή των Σοβιετικών στην Πράγα.

Τζον Άπνταϊκ: «Ζευγάρια». Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ γυρίζει την «Οδύσσεια του διαστήματος». Ρίτσαρντ Χάμιλτον: «Το γλεντζέδικο Λονδίνο» (μεταξωτυπία σε λάδι).

Ο Άμπι Χόφμαν συλλαμβάνεται στην Ουάσινγκτον γιατί φοράει την αστερόΣτους Ολυμπιακούς Αγώνες οι Τόμι Σμιθ και Χουάν Κάρλος, χαιρετούν με τη γροθιά των Μαύρων Πανθήρων και αποβάλλονται από την ομάδα ΗΠΑ.

74 αφιέρωμα-----------Φίλιπ Ροθ: «Η νόσος του Πόρτνοϊ». Ο Λίντσεϊ Άντερσον γυρίζει το «Εάν». Ο Α. Βάιντα γυρίζει το «Τοπίο μετά τη μάχη».

Φεστιβάλ Γοΰντστοκ και Άλταμοντ. Προβάλλεται «Ο Ξένοιαστος καβα λάρης» του Ντένις Χόπερ. Ο Αμπι Χόφμαν στη δίκη των 8 του Σικάγο. David Bowie: «Space Oddity».

Ρ. Μπαρτ: «Η αυτοκρατορία των ση μείων». Κ. Βόνεγκατ: «Σφαγείο No 5» Προβάλλεται το «Ζαμπρίσκι πόιντ» του Αντονιόνι.

Πεθαίνει ο Τζίμι Χέντριξ Simon και Garfunkel: «Bridge over Troubled Water». Πεθαίνει η Τζάνις Τζόπλιν.

1971: Ο Νίξον στο Πεκίνο.

Γουόκερ Πέρσι: «Αγάπη στα ερείπια» Ο Μίκλος Γιαντσό γυρίζει τον «Κόκκι νο ψαλμό» Τζ. Κέρουακ: «Οι υποχθόνιοι».

Πεθαίνει ο Τζιμ Μόρισον Don McLean: «American Pie» Rolling Stones: «Sticky Fingers» Προβάλλεται το ντοκυμαντέρ «Γιορτή στο Μπιγκ Σερ» με υλικό του φεστιβάλ φολκ του 1969.

1972: Ξεσπάει το σκάνδαλο Γουότερ-

Ανεβαίνει στο Λονδίνο το «Jumpers» του Τομ Στόπαρντ. Στη ζωγραφική εκδηλώνεται ο υπερρε αλισμός ή φωτορεαλισμός, ήδη, από τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Τζίλμπερτ και Τζορτζ: «Πρωινό τζιν στο Αμπερκορν Μπαρ».

Rolling Stones: «Exile on Main Street», συναυλία στη Νέα Υόρκη. Εκδίδεται «Η κουλτούρα αντερ γκράουντ» του Μάριο Μάφι. Φεστιβάλ στο Φίλμορ Γουέστ. Προβάλλεται το ντοκυμαντέρ «Bom to Boogie» για τους T-Rex σε σκηνο θεσία Ρίνγκο Σταρ. Γίνεται ταινία η μεγάλη συναυλία για το Μπαγκλαντές του 1971.

1969: Διαδηλώσεις κατά του πολέμου στο Βιετνάμ. Ο Απόλλων 11 στο φεγγάρι. Εκλέγονται οι Σο σιαλδημοκράτες στην ΟΔΓ.

1970: Επέκταση του πολέμου του Βιετνάμ στην Καμπότζη. «Αι ματηρή εβδομάδα» στην Πο-

γκέιτ. Στις ΗΠΑ το 27ο άρθρο του συντάγματος εξασφαλίζει την ισότητα των δύο φύλων.

Οι Μικροί Πρωταθλητές (TH E CHA M PIO N S)

ΤΤΙΚΟλ λημοιικός ΚινημαιοΥράφος

Ay. Κωνοιανιίνου

Για τον δικηγόρο Γκόρντον Μπομπέκ (Εμίλιο Εστέβεζ), η ζωή είναι ένα ανταγωνιστικό, επιθετικό παιχνίδι στο οποίο ο ίδιος έχει διαλέξει το ρόλο του ενθουσιώδη παίκτη. Ομως όταν κάποιος δικαστής του επιβάλλει την ποινή "παροχής υπηρεσιών" σε μια ομάδα χόκεϋ επί πάγου, - που απαρτίζεται από αδέξιους παίκτες που ούτε να κάνουν πατινάζ μπορούν, αλλά ούτε βέβαια μπορούν να κερδίσουν ένα πα ιχνίδι μεταμορφώνεται σε προπονητή της. Παρ' όλο που δεν θέλει να ανακα τευ τεί, αναγκάζεται να επέμβει δυναμικά ξεκινώντας καταρχήν από την αλλαγή του ο νόμ α τος της ομάδας. Το νέο όνομα είναι The Ducks (Οι Πάπιες). Η σ υνέχεια αποδεικνύεται απρόβλεπτη,αφού οι "τυχερές πάπιες" πια, αρχίζουν να βελτιώνουν τις επιδόσεις τους και τελικά αγωνίζονται για να κερδίσουν τη σημαντικότερη νίκη της αθλητικής τους ζωής.

αφιέρωμα 75

Βιβλιογραφία για τη δεκαετία ίου ’60 (ενδεικτική) VINCENT DESCOMBES, Το Ίδιο και το Άλλο: 45 χρόνια Γαλλικής φιλοσοφίας, 1933-7 («Praxis», Αθ. 1984) ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ, Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού: από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και α π ό τον φ ιλελευθερισμό στη μ α ζικ ή δημοκρατία («θεμέλιο», Αθ. 1991) GERASSI, SWEEZY, MARCUSE, KARMAIKL, et. al.: Η Διαλεκτική της Απελευθέρωσης («Στοχαστής» Αθ. 1973) MAURICE CRANSTON (επιμ.), Η Ν έα Α ριστερά («Αρσενίδης», Αθ. 1980) DAVID COOPER, Η Γραμματική της Ζωής («Καστανιώτης», Αθ. 1977) PETER STAFFORD, Η Εγκυκλοπαίδεια των Ψυχεδελικών («Praxis», 1983 / «Σμίλη», 1991) TIMOTHY LEARY, Η Πολιτική της Έκστασης - ALLAN WATTS, Η Νέα Αλχημεία - OCTAVIO ΡΑΖ, Πέτρα του Ήλιου («Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθ. 1989) R.E.L. MASTERS, Σέξ, Έκσταση και Ψ υχεδελικά («Πρίσμα», Αθ. 1991) JERRY RUBIN, Do It! («Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθ. 1980) ΑΒΒΙΕ HOFFMAN, Επανάσταση για την Κάβλα της («Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθ. 1980) ΒΛΑΣΣΗΣ ΡΑΣΙΑΣ, Underground Press («Ανοιχτή Πόλη», Αθ. 1982) BERKE, GERASSI, BECK, HARTOG, et. al., Αντικουλτούρα. Η δημιουργία μιας διαφορετικής κοινωνίας

(«Ερμείας», Αθ. 1975) GAVY, GERASSI, GRANZON, ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ, et. al., The Movement: To Αμερικάνικο '68 («Κομμούνα», Αθ. 1988) ROBERT GOLDSTON, Η Επανάσταση των Ν έγρω ν («Καρανάση», Αθ. 1972) FRANZ FANON: Της Γης οι Κολασμένοι («Κάλβος», Αθ. 1982) ANDERSEN, HANSEN, JENSEN, Το Κόκκινο Βιβλιαράκι των Μαθητών («Βέργος», Αθ. 1975) PETER SCHNEIDER, Η Φαντασία στον Όψιμο Καπιτα λισμό και η Πολιτιστική Επανάστασί] («Αύριο», Αθ. 1975) «S.P.K» (ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ), Οι “Ψυχασθενείς” Ενάντια στο Κεφάλαιο («Κομμούνα», Αθ.

Μπριγκίτε Μέτερ - Ντέννιγχχοφ

1987) IVAN ILLICH, Κοινωνία Χωρίς Σχολεία («Νεφέλη», Αθ. 19) R.D. LAING - Η. PHILCIPSON - A.R. LEE, Διαπρο σωπική Αντίληψη: Θωριά - Φ. ΤΕΡΖΑΚΗΣ: Η Εποχή της Αντιψυχιατρικής («Πρίσμα», Αθ. 1990) ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ: Οι Αντίποδες του '60: πίσω από τη διφορούμενη έννοια του μεταμσντερνισμού και μέσα από τα «νέα» κοινωνικά κινήματα («Πρίσμα», Αθ. 1992) GUY DEBORD: Η Κοινωνία του Θεάματος («Διεθνής

Βιβλιοθήκη», Αθ. 1974) «INTERNATIONAL SITTUATIONIST», Χωροταξία («Ακμών», Αθ. 19;) ΓΙΩΡΓΟΣ -ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ, Βορειοδυτικό Πέρασμα: Cobra, Λεττριατές, Καταστασιακοί («Ελεύθερος Τύπος», Αθ. 1992) DANIEL CON-BENDIT, Αριστερισμός, Φάρμακο στη Γεροντική Α ρρώ στια του Κ ομμουνισμού («Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθ. 1975) RENE VIENET, Μάης 1968 («Διεθνής Βιβλιοθήκη», Αθ. 1978) MARIO MAFI, Underground («Οδυσσέας», Αθ. 1988) NICK HEBDIGE Υποκουλτούρα και το Νόημα του Στυλ LUIS RACIONERO, Underground («Οδυσσέας», Αθ. 1980) ΝΑΝΝΙ BALESTRINI, Τα Θέλουμε Όλα («Στοχαστής», Αθ. 1979) CARLOS MARIGELA, Ε γχειρίδιο του Αντάρτη των Πόλεων («Γαβαλάς», Αθ. 1973)

76 αφιέρωμα

Θανάσης Δοΰβρης

ια από τις πιο εκρηκτικές δεκαετίες σ τη ν Ιστορία, η δεκαετία του ’60 σ τη ν Αμερική, μπορ εί σίγουρα να θεωρηθεί σ α ν «Χ ρόνια Ελπίδας, Μ έρες Οργής», να δανειστούμε τον τίτλο ενός πολύ γνω στού βιβλίου για την εποχή1. Η πε ζογραφία του ’60 - όπως και οι κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές δυνάμεις που τη δημιούργησαν - απεικονίζει καθαρά αυτό το συνδυασμό της ελπίδας για έ να καλύτερο αύ ρ ιο και της οργής για τη ν αδικία και την α νι σότητα σ το ν κόσμο. Ό μω ς υπάρχει μ ια λ ιγ ό τερο αισιόδοξη πλευρά σ τη ν Α μερικανική Πεζογραφία της εποχής: εξαιτίας των εξελίξε ων, ορισμένοι συγγραφείς εμμένουν υπερβο λικ ά σ τη ν παρουσίαση σ υνω μοσιώ ν στο έργο τους.

Η Αμερικανική Πεζογραφία της δεκαετίας του ’60: Η Συνωμοσία και το Άτομο I Ί άλλα λόγια, οι συγγραφείς αυτοί εξετάζουν I / α ν πίσω από το σκηνικό υπάρχουν ορισμέ■ / νες δυνάμεις, είτε μέσα σε μια νόμιμη 1/ κυβέρνηση είτε έξω απ’ αυτήν (σκοτεινές || και ανεξέλεγκτες υπηρεσίες πληροφοριών, ■ πολυεθνικές εταιρίες, περιθωριακές πολιτι.t* κές ομάδες, μοναχικά άτομα που κάνουν τον δικό τους πόλεμο κ.λπ.) που συνωμοτούν για να πετύχουν τους σκοπούς τους. Το κεντρικό σημείο στην εξέλιξη του θέματος της συνωμοσίας είναι το ζήτημα της ρευστής φύσης της πραγματικότητας και του πώς αντιλαμβάνεται το άτο μο την πραγματικότητα. Αυτό το ζήτημα είναι ένα από τα παλαιότερα στην Αμερικανική Πεζογραφία, που ανάγεται στους Αμερικανούς Ρομαντικούς συγγραφείς (τους Πόε, Χώθορν και Μελβίλ), των οποίων η πεζογραφία φωτίζει τη δυσκολία τού να αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα σ’ ένα συνε χώς μεταβαλλόμενο και συχνά απειλητικό κόσμο. Στον 20ό αιώνα η εμφάνιση του Μοντερνισμού γεννά μια πεζογραφία που έχει ως κύριο μέλημα την προσπάθεια του ατόμου να βρει νόημα και τάξη σ’

ένα χαώδη κόσμο που καταρρέει. Διάφορες παραλλα γές της αναζήτησης αυτής για μεγαλύτερη διείσδυση στην πραγματικότητα βρίσκουμε σε συγγραφείς αντι φατικούς μεταξύ τους, όπως ο Φώκνερ, ο Φιτζέραλντ, ο Χέμινγουέί και ο Άντερσον. Μετά τον Β' Παγκό σμιο Πόλεμο εμφανίζεται μια έντονη τάση που χρησι μοποιεί στοιχεία της φανταστικής λογοτεχνίας, ως αντίδραση στο ρεαλισμό της δεκαετίας του ’40. Οι συγγραφείς και οι κριτικοί υποστηρίζουν πως ο ρεαλι σμός αποδεικνύεται ανεπαρκής στο να συλλάβει έναν κόσμο βυθισμένο στο φανταστικό, ειδικά μετά τη φρί κη του Ναζισμού, των πυρηνικών όπλων και του Ψυχρού Πολέμου. Για παράδειγμα, συγγραφείς τόσο διαφορετικοί όσο οι Μπητλς, ο Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, ο Τζον Χωκς, ακόμα και ο Κουρτ Βόννεγκατ στο πρώι μο έργο του, μαρτυρούν την ανάδυση μιας νεορομαντικής τάσης που αντλεί στοιχεία από τη φανταστική λογοτεχνία, στην προσπάθειά τους να κινηθούν πέρα από το επιφανειακό επίπεδο ενός κόσμου που έχει τρε λαθεί. Φυσικά το ζήτημα της πραγματικότητας δεν είναι το μόνο που συμβάλλει στην ανάπτυξη του θέματος

--------------------------- αφιέρωμα 77 1930 και καταδικάζουν τη διαστρέβλωση του λεγάμε νου Αμερικανικού Ονείρου2. Πρέπει επίσης να προ σθέσουμε τη φωνή διαμαρτυρίας των μαύρων συγγρα φέων της Αναγέννησης του Χάρλεμ στη δεκαετία του 1920. Στη Νεορομαντική τάση της δεκαετίας του ’50 πα ρατηρούμε έναν ενδιαφέροντα συγκερασμό πολιτικών και φιλοσοφικών εννοιών: δεν μπορούμε ουσιαστικά να διαχωρίσουμε την πολιτική κριτική προς την κυβέρνηση και την εξουσία από την προσπάθεια του ατόμου να κατανοήσει την πραγματικότητα. Οι Beats αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα γιατί διαβλέ πουν μια συνωμοσία ενάντια στο άτομο, στην προ σπάθεια της εξουσίας να χειραγωγήσει την αντίληψη. Ο ροιητής Allen Ginsberg επιτίθεται ανοιχτά στη δε ξιά πολιτική του Ψυχρού Πολέμου και στα μαζικά μέ σα ενημέρωσης. Ακόμα πιο ακραίος, ο Wiliam Burroughs γράφει για την προσπάθεια της εξουσίας να περιορίσει την ελευθερία της αντίληψης με το να επιβάλει στο άτομο τη δική της εκδοχή για την πραγ ματικότητα, στα «στούντιο πραγματικότητας» των μέσων ενημέρωσης.

Ρίτσαρντ Μπρώνπγκαν. η δεκαετία του ’60 χωρίς δομή...

της συνωμοσίας στη δεκαετία του ’60. Η Αμερικάνικη Πεζογραφία επίσης κληρονομεί μια έλλειψη εμπιστο σύνης προς τη συγκεντρωτική εξουσία, μια δυσπιστία που αντλεί από τις αρχές στις οποίες βασίστηκε η Αμερικανική Δημοκρατία. Αυτή η δυσπιστία συχνά εμφανίζεται ως ενδιαφέρον κοινωνικής φύσης για το άτομο και τα προβλήματά του, αλλά μπορεί να έχει και έντονο πολιτικό χαρακτήρα. Ο Μελβίλ, για πα ράδειγμα, ασκεί σκληρή κριτική στην αμερικανική πολιτική, σε τομείς όπως η γενικότερη υποστήριξη της δουλείας ακόμα και μέσα στο Δημοκρατικό Κόμ μα, η εγκατάλειψη των καλλιτεχνών και της κουλτού ρας από το αμερικανικό κράτος, και η ευλογία της εξουσίας στον ασυγκράτητο υλισμό σε βάρος της πνευματικής ανάπτυξης. Επιπλέον, με την ανάδυση του Ρεαλισμού (ο Γουίλιαμ Ντην Χάουελς), του Να τουραλισμού (οι Κρέην, Ντράιτερ και Νόρις), και αρ γότερα του έντονα πολιτικού Κοινωνικού Μυθι στορήματος (Ντος Πάσσος), παρατηρούμε την εμφά νιση στρατευμένων καλλιτεχνών που τονίζουν συνε χώς την αχαλίνωτη διαφθορά που καλύπτει την περίο δο μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο μέχρι τη δεκαετία του

Αμερικανική Πεζογραφία έχει συνεπώς μια μακρά παράδοση στο να πραγματεύεται το πρόβλημα της αντίληψης της πραγματικότη τας, καθώς και την πιθανότητα πως η εξουσία συνωμοτεί για να αποκόψει το άτομο από την πραγματικότητα (έννοιες που άλλοτε πα ρουσιάζονται χωριστά και άλλοτε συνδυάζο νται). Ό μω ς οι δυο αυτές αλληλένδετες έννοιες γίνο νται εμμονή και συχνά φτάνουν στην παράνοια στη δεκαετία του ’60. Μια λεπτομερέστερη προσέγγιση της πεζογραφίας του ’60 θα ρίξει περισσότερο φως στην εξέλιξη του θέ ματος της συνωμοσίας την εποχή αυτή. Θα αναφερθώ σε ορισμένα σημαντικά έργα καινοτόμων συγγραφέ ων, για να φτάσω στον Τόμας Πύντσον, που είναι ο πιο ενδεικτικός στη χρήση αυτού του θέματος3. Ό πω ς κάποιος χαρακτήρας του Ντελίλο αναφέρει στο Running Dog (1978): «η εποχή μας είναι η εποχή της συνωμοσίας». Αυτή η ιδέα της «εποχής της συνωμο σίας» αναπτύσσεται στη διάρκεια της δεκαετίας του ’60, όταν γίνεται μια όλο και πιο σύνθετη έννοια: οι δυνάμεις της συνωμοσίας δεν περιορίζονται απα ραίτητα στις κυβερνητικές υπηρεσίες αλλά μπορεί να συμπεριλάβουν οποιονδήποτε, από επιστήμονες που προωθούν την τεχνολογία μέχρι πολυεθνικές εταιρεί ες που προάγουν τον πόλεμο. Ο κόσμος της συνωμο σίας γίνεται συχνά μια δομή μέσα στην επίσημη δομή

78 αφιέρωμα-------------------- --------της εξουσίας - ένα σκοτεινό, υπόγειο βασίλειο πολύ πλοκων δικτύων που λειτουργεί με δικούς του κανό νες. Έ ν α ς αξιόλογος συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους μπητ και στο αναπτυσσόμενο κίνημα της νεολαίας εί ναι Η φωλιά του Κούκου (One Flew over the Cuckoo’s Nest - 1962) του Κεν Κέζυ. Στο έργο αυτό ο Κέζυ εμβαθύνει στη σχέση μεταξύ εξουσίας και ατό μου μέσα από την ιστορία ενός καταδίκου βιαστή, ο οποίος εγκλείεται σε τρελοκομείο. Ο Μακ Μάρφυ (που αντιπροσωπεύει το ασυμβίβαστο άτομο) συγκρούεται με τη Μεγάλη Νοσοκόμα (που αντιπρο σωπεύει την εξουσία), αλλά τελικά υποβάλλεται σε λοβοτομή. Το ευρύτερο κοινωνικο-πολιτικό μήνυμα του Κέζυ είναι ότι η εξουσία συνωμοτεί ανεξέλεγκτα εναντίων των ατόμων που σκέφτονται ελεύθερα ή απλά αυτών που διαφέρουν από τις μάζες. Η φωλιά του Κούκου αντανακλά έναν έντονο φόβο πως ο κρα τικός κατασταλτικός μηχανισμός δεν ανέχεται την απείθεια· διαφορετικά, χαρακτηρίζει και απομονώνει το άτομο. Και όπως αναφέρει ο Ρ. Ντ. Λαινγκ, ο χα ρακτηρισμός των ατόμων με ψυχολογικά προβλήματα αποτελεί πράξη περισσότερο πολιτική παρά ιατρική.

πίσης σημαντικό είναι το έργο Catch 22 του Τζότζεφ Χέλερ (1961), ένα μυθιστόρημα που ασχολείται σε πρώτο επίπεδο με τη φρίκη του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου. Σε άλλο επίπεδο, όμως, το μυθιστόρημα καταγράφει τις προσπά θειες του ατόμου στη μεταπολεμική περίοδο να επιζήσει μέσα στη δική του κοινωνία, και, όχι ενάντια σε ξένο εχθρό. Μάλιστα, προκαλεί εντύπωση στον αναγνώστη το γεγονός ότι όλη η δράση εκτυλίσ σεται στα μετόπισθεν όπου ο πρωταγωνιστής συ ναντά αυστηρές στρατιωτικές δομές και άτομα που ενσαρκώνουν το μιλιταριστικό σκέπτεσθαι, τα οποία απειλούν την ύπαρξή του. Η έννοια του «Catch 22» υποδηλώνει μια κατάσταση χωρίς λύση, ούτε προς τη μία ούτε προς την άλλη κατεύθυνση, όπου η εξουσία «έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι εμείς δεν μπορούμε να τη σταματήσουμε να κάνει». Ό σ ο ν αφορά το θέμα της συνωμοσίας, ο πρωταγωνιστής Γιοσάριαν είναι παγιδευμένος ανάμεσα σε δύο αντίπαλες δυνάμεις τους συμμάχους και τους Γερμανούς· και οι δύο όμως συνωμοτούν για την καταστροφή του. Η έσχατη διέ ξοδός του είναι να αποτραβηχτεί στις φαντασιώσεις του, σ’ ένα είδος τρέλας που θα τον προστατεύσει από την παραφροσύνη του κόσμου. Με την παρουσίαση των διλημμάτων του Yossarian, το Catch 22 εμφανί στηκε σαν ένας τρομακτικός οιωνός, προβλέποντας

την επιστροφή των βετεράνων από το Βιετνάμ στις Η.Π.Α., την αδυναμία τους να ενσωματωθούν ξανά στην αμερικανική κοινωνία, και την πικρία τους προς την ίδια τους τη χώρα.

ν το μυθιστόρημα του Χέλερ αντανακλά τον αντίκτυπο του πολέμου στο Βιετνάμ, το Σφα γείο Νούμερο 5 (Slaughterhouse five - 1969) του Κουρτ Βόνεγκατ αντανακλά τον κλονισμό των στρατευμάτων που επιστρέφουν στις Η.Π.Α. από τη Νοτιοανατολική Ασία. Το μυθιστόρημα επικεντρώνεται στον Μπίλι Πίλγκραμ, που επιστρέφει στην πατρίδα του αφού προη γουμένως γίνεται μάρτυρας του φοβερού βομβαρδι σμού της Δρέσδης στον Β'Παγκόσμιο Πόλεμο (ο Βό νεγκατ ήταν αιχμάλωτος πολέμου εκεί). Επειδή ακρι βώς ισοπεδώθηκε από τον πόλεμο, όπως και η Δρέσ δη, ο Μπίλι αναπτύσσει την ικανότητα να κινείται μπρος και πίσω στο χωρο-χρόνο, ένα είδος τρέλας που του επιτρέπει να υπερβαίνει τα στενά όρια της πραγματικότητας. Το Σφαγείο Νούμερο 5 φαίνεται να ασχολείται λι γότερο με την ιδέα της συνωμοσίας εναντίον του ατό μου απ’ ό,τι τα μυθιστορήματα των Κέζυ και Χέλερ, αλλά συνολικά το έργο του Βόνεγκατ είναι πιο ακραίο. Για παράδειγμα, Η Πιανόλα (The Player Piano - 1952) είναι ένα συνταρακτικό μυθιστόρημα που αφηγείται πώς οι μηχανές αντικαθιστούν τα αν θρώπινα όντα και τελικά καταλαμβάνουν την εξουσία. Οι Σειρήνες του Τιτάνα (The Sirens of Titan - 1959) πραγματεύεται συνωμοσίες σ’ ολόκληρο το γαλαξία στον κόσμο του μέλλοντος. Υπάρχουν όμως και έργα που επηρεάζονται άμεσα από τον πολιτικό ακτιβισμό της περιόδου αυτής. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το καταπληκτικό αλλά παρα γνωρισμένο μυθιστόρημα Χόρεψε για να κοιμηθεί ο Αετός (Dance the Eagle to sleep - 1970) της Μαρτζ Πήρσυ. Το έργο αυτό χτίζεται πάνω σε τέσσερις δια φορετικές πλοκές που εστιάζονται στους τέσσερις ήρωες που προσπαθούν να βιώσουν την ελευθερία τους - περνώντας στον ένοπλο αγώνα. Η δύναμη του έργου πηγάζει από τον τρόπο που η Πήρσυ παρουσιά ζει τα στάδια που πέρασαν πολλοί πολιτικοποιημένοι νέοι του ’60: αμφισβήτηση της εξουσίας, αναβρασμός στα πανεπιστήμια, κοινοβιακή ζωή, βίαιες συγκρού σεις με την αστυνομία, και τέλος καταστροφή. Στο έργο αυτό βλέπουμε το κατασταλτικό κράτος σ’ όλο το μεγαλείο του. Η Πήρσυ συνέχισε να παράγει αξιό λογα πολιτικά θρίλερ στη δεκαετία του ’70 (Η Γυναί κα στην άκρη του χρόνου - Woman on the Edge of

αφιέρωμα 19 Time -1976 και Vida -1979). Έδειξε το δρόμο σ’ άλ λες γυναίκες συγγραφείς που ενδιαφέρονται για τη σύ γκρουση ανάμεσα σε ακτιβιστές (ή και συχνά τρομο κράτες) και τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους (όπως η Μαίρη Μπηλ στο έργο Αμαζόνα No 1 - Amazon one -1975). Οι ανησυχίες των προαναφερθέντων συγγραφέων αποτελο ' j μια καλή εισαγωγή στον Τόμας Πύντσον, ίσως ο πιο σημαντικός Αμερικανός συγγραφέας της δεκαετίας του ’60. Από την έκδοση του πρώτου του μυθιστορήματος, το V (1963), ο Πύντσον εμπλουτίζει σημαντικά την παρουσίαση του θέματος της συνωμο σίας. To V παρουσιάζει την αναζήτηση του Χέρμπερτ Στένσιλ να ανακαλύψει την ταυτότητα μιας μυστη ριώδους γυναίκας που εμφανίζεται διαμέσου της Ιστο ρίας και που πάντα συνδέεται με τη βία, την κατα στροφή και την αποκτήνωση. Το μισό έργο λαμβάνει χώρα στο παρόν, όπου ο Στένσιλ συλλέγει στοιχεία για τη δράση της «Κυρίας V». Το υπόλοιπο μυθιστό ρημα αποτελείται από αυτοτελή ιστορικά επεισόδια τα οποία αναπλάθει ο πρωταγωνιστής βάσει στοιχεί ων που συλλέγει. Καθώς αναπτύσσεται το μυθιστόρη μα, ο Στένσιλ δημιουργεί τόσους απίθανους συνδυα σμούς τυχαίων γεγονότων που βεβαιώνεται για την ύπαρξη κάποιας βίαιης συνωμοσίας κατά της ανθρω πότητας στο ιστορικό γίγνεσθαι. Μήπως όλοι αυτοί οι συνδυασμοί αποτελούν προϊ όν της φαντασίας του; Ο Στένσιλ φαίνεται να χτίζει δικά του συστήματα και δομές· είναι ένας μυθοπλά στης που αναζητεί σχέσεις παντού4. Έτσι, συνδέει τα πάντα με κάποιο είδος μοχθηρής συνωμοσίας στην οποία πρωταγωνιστεί η «Κυρία V». Ό μως, από την άλλη πλευρά, μήπως υπάρχουν οι σχέσεις που ανακα λύπτει ο Στένσιλ; Μήπως η ίδια η ιστορία είναι συνω μοτική, αφού πίσω από κάθε ιστορική σελίδα υπάρ χουν διάφορες δυνάμεις που δεν αποκαλύπτονται; Ο Πύντσον αφήνει τα ερωτήματα αυτά να πλανιόνται, αρνούμενος να δώσει συγκεκριμένες απαντήσεις.

F ^ ο δεύτερο μυθιστόρημα του Πύντσον, το πιο ώριμο, Αναγγελία του Κλήρου 49 ( The Crying o f Lot 49 - 1966), είναι πιο άμεσο προϊόν της αυξανόμενης παράνοιας της δεκαετίας του ’60. Το μυθιστόρημα αφηγείται τις προσπάθειες της Εντίπα Μάας να εκτελέσει τη διαθήκη του πρώt k ην εραστή της, στη διάρκεια των οποίων εμπλέ κεται σε μια σειρά από περιπέτειες με μια φαινομενικά μυστική οργάνωση. (Το όνομά της Εντίπα, «Οιδιπία», είναι ενδεικτικό της αναζήτησης του Οιδίποδα). Όπου κι αν πηγαίνει η ηρωίδα, βλέπει το αρκτικόλεξο

Οι Γκρέιτφουλ Ντεντ το 1967

W.A.S.T.E., που σημαίνει: Περιμένουμε την Αυτο κρατορία του Αλαλου Τριστέρσ. [Ο Πύντσον δημι ουργεί λογοπαίγνιο με το αρκτικόλεξο W.A.S.T.E. και τη λέξη Waste, που σημαίνει απόρριμμα ή απόβλητο - Σ.τ.Μ.]. Η Εντίπα πιστεύει πως το «Τριστέρο» είναι μια μυστική ταχυδρομική υπηρεσία που λειτουργεί ξε χωριστά από το επίσημο ταχυδρομείο και που αποτελείται, καθώς φαίνεται, από φτωχούς, απόκλη ρους και καταπιεσμένους ανθρώπους. Όμως, όταν οι προσπάθειές της να αποδείξει την ύπαρξη αυτής της υπόγειας οργάνωσης αποτυγχάνουν, η Εντίπα μέσα στην εξάντλησή της αρχίζει να βλέπει το «Τριστέρο» σαν κάτι μεταφυσικό - ακόμα και θρησκευτικό. Ξεκινώντας, λοιπόν, από ένα απλό αρκτικόλεξο, η Εντίπα συνδέει σχεδόν ό,τι βρίσκει μπροστά της με τη συνωμοσία που αυτό φαίνεται να αντιπροσωπεύει. Υπάρχει όντως συνωμοσία; Ή μήπως βλέπει για πρώ τη φορά τους απόκληρους των μεγαλουπόλεων της Αμερικής; Πριν ξεκινήσει την εκτέλεση της διαθήκης, ζούσε μια άνετη μικροαστική ζωή μακριά από τους βασανισμένους των δρόμων. Φαίνεται πως δεν θέλει να πιστέψει αυτά που βλέπει· προτιμά να πιστεύει σε

80 αφιέρωμα--------------------------κάποια συνωμοσία περιθωριακών στοιχείων που έχουν αποχωρήσει από τις επίσημες δομές της αμερι κανικής κοινωνίας και έχουν δημιουργήσει δικές τους. Για άλλη μια φορά, όμως, τίποτα δεν είναι σί γουρο στον κόσμο που πλάθει ο Πυντσον σε μια δεκα ετία βίαιων συγκρούσεων5. Το τρίτο μυθιστόρημα του Πυντσον, ογκώδες Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας ( Gravity’s Rainbow 1973), θα μπορούσε να θεωρηθεί το λογοτεχνικό ορό σημο της δεκαετίας του ’60, ένα έργο στο οποίο ο συγγραφέας καταγράφει το όλο κλίμα της εποχής. Για πρώτη φορά αφοσιώνεται σε μια ανοιχτά πολιτική εξερεύνηση όλης της μεταπολεμικής περιόδου όπως κορυφώνεται στη δεκαετία του ’60. 'Οποια σελίδα κι αν γυρίσει κανείς, παντού βλέπει συνωμοσίες ισχυρών δομών εξουσίας. Μάλιστα, ολόκληρες χώρες, υπηρε σίες ασφάλειας, πολυεθνικές εταιρίες και επιστήμονες προάγουν το θάνατο προσπαθώντας να διαιωνίσουν

1. Βλ. το εξαιρετικά χρήσιμο βιβλίο του Todde Gitlin, Years of Hope, Days of Rage (New York: Bantom, 1987). 2. Αρκετοί συγγραφείς μάλιστα χρησιμοποιούν τον «αριστερό λόγο» για να κάνουν πιο οξεία την κριτική τους. Βλ. την ανασκόπηση του Σάββα Πατσαλίδη, «Ο Αριστερός Λόγος στην Αμερική», Δια βάζω 237 (18.4.90): 25-1. 3. 'Οπως παρατηρεί ο Frederick Jameson, η δεκαετία του ’60 ξεκινά με τις επαναστάσεις και την πολιτική αναταραχή που συντελούνται στα τέλη της δεκαετίας του ’50, και σφραγίζεται γύρω στο 1974 με την παγκόσμια οικονομική κρίση («Periodizing the 60s» Social Text (1984: 178-209). Έτσι, θα φτάσω μέχρι το έργο Gravity’s Rainbow του 1973. Πρέπει να αναφέρουμε πως, παραδόξως, δεν υπάρχουν πολλές αξιόλογες μελέτες της Αμερικανικής Πεζογραφίας της δεκαετίας του ’60. Εξαίρεση αποτελούν τα ακόλουθα έργα: Raymond Olderman, Beyond the Waste Land (New Haven: Yale UP, 1972) και Man Fred Piitz, The Story o f Identity (Stuttgart: Metzler, 1979). Χρήσιμα κεφάλαια για την πεζογραφία του ’60 περιέχουν τα έργα: Tony Tanner, City of Words (New York: Harper and Row,

την εξουσία τους και να αποκτήσουν πλούτη. Ακόμα και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος είναι ένα από τα σχέ διά «Τους» (το πρώτο γράμμα στην αντωνυμία «Αυτοί» είναι πάντα κεφαλαίο). Το «Αυτοί» χαρακτηρίζει, τέλος, τη γενικότερη δυσπιστία προς την εξουσία και τον σκεπτικισμό που χαρακτηρίζει τη δεκαετία του ’60. Το θέμα της συνω μοσίας γίνεται το μέσο για να εξερευνήσουν οι συγγραφείς ένα κόσμο βίαιο, με όλο και πιο σύνθετες κοινωνικές και πολιτικές δομές. Να προσθέσουμε, τέ λος, ότι πάνω σ’ αυτό χτίζουν μετέπειτα νεοτεριστές συγγραφείς όπως ο Ντελίλο στη δεκαετία του ’70 και ’80, αν και υπάρχει μια συντηρητική ρεαλιστική τάση στην Αμερικανική Πεζογραφία. Απομένει να δούμε τη νέα τροπή που μπορεί να πάρει το θέμα αυτό σε μια άλλη δεκαετία αναταραχής, τη δεκαετία του ’90. Μετάφραση: Βασιλική Βλατά

1971) και Frederick Karl, American Fictions 1940-1980 (New York: Harper and Row, 1983). 4. Η παρουσίαση χαρακτήρων που δομούν ένα δικό τους σύμπαν (systems-builders), όπως και ο μυθοπλάστης συγγραφέας, είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του «μεταμυθιστορήματος», με καλύτερους εκπροσώπους ίσως τους Vleadimir Nabocov και Robert Coover, τουλάχιστον ως προς τη δημιουργία χαρακτήρων - σολιψιστές που προβάλλουν έναν δικό τους κόσμο. Βλ. Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works o f Robert Coover, Donald Barthelme, William H. Gass (Pittsburg: U of Pittsburg P, 1982. Στην ελληνική βιβλιογραφία, βλ. το χρήσιμο άρθρο του Μιχάλη Κοκκώνη, «Μεταμυθιστόρημα και Μεταμοντερνισμός στην Αμερική του ’60 και ’70», Διαβάζω 237 (18.4.90): 32-54. 5. Ο Pynchon, προβληματισμένος από την εξέγερση στο Watts, έγραψε ένα άρθρο στο οποίο αναφέρει πως ο λευκός μικροαστός Αμερικανός αδυνατεί να κατανοήσει τους μαύρους που ζουν σε άθλιες συνθήκες στις μεγαλουπόλεις (A Journey into the Mind of Watts», New York Times Magazine, 12 June 1966: 34-5, 78, 80-, 84). Η Αναγγελία αντανακλά τον ίδιο προβληματισμό.

ΠΑΥΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ

ΜΕΤΑΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ Σκεφ θ ή κα τε άραγε ποτέ πώς είναι δυνατόν να κάνουμε και την π αραμικρότερη κίνηση, τη στιγμή που για να πάμε οπουδήποτε πρέπει πρώτα να διανύσουμε τη μικρότερη απόσταση μιας μεγαλύτερης; Αυτό μας σπρώχνει συνεχώς πίσω μέχρι που μας αναγκάζει να βρούμε την απόσταση εκείνη που μπορούμε άφοβα να διανύσουμε επειδή είναι η μικρότερη όλων και δεν είναι άλλη, φυσικά, από τη μηδενική. Από αυτό τούτο το μηδέν. Τα παραπάνω ισχύ ουν και αν θελήσ ουμε να δούμε από τι αποτελείται η ύλη. Εάν η ύλη είχε πράγματι διαστά σεις ή μάζα, θα έπρεπε, αν εμ είς μπαίναμε νο ερά στα σωματίδιά της, να μπορούμε να κινη θούμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνσ η. Ό μω ς, με βάση τις παραπάνω απόψεις, καμιά κίνηση δεν μπορεί να γίνει εκτός από εκείνη που δια γράφ ει μηδενικές αποστάσεις. Φυσικά, εμ είς βλέπουμε τριγύρω μας να σφ ύζει η κίνηση. Οι φυσικοί μάς εξηγούν ότι αυτό γίνεται επειδή α υ τές οι πράγματι μηδενι κές διαστάσ εις πολλαπλασιάζονται άπ ειρες φορές. Ό μω ς για να δώσει μετρήσιμο αποτέ λεσμα αυτό το γινόμενο, θα πρέπει αυτός που κάνει τον πολλαπλασιασμό αυτό, να βρίσκεται έξω από τρ σύστημα αυτού του οργασμού. Κατά την επανασυστολή του Big Bang, όλο το Σύμπαν θα συρρικνω θεί σ’ ένα μηδενικό ση μείο. Αραγε, τι να ’ναι αυτό που, βρισκόμενο προφανώς έξω από το κλειστό συμπαντικό σύ στημα, μπορεί να ενεργοποιήσει απ οτελεσματικά το γινόμενο του Απειρου με το μηδενικό αυτό σημείο; Να κάτι που εκτός από τους ήρωες των διηγημάτων αυτού του βιβλίου, θα έ πρεπε να βάλει σε απορία όλους τους κατοίκους του πλανήτη μας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 3

Β ΙΒ Λ Ι Α 1992 Π Ο ΙΗ ΣΗ : Βαγενάς Νόσος. Βι'φβιφ::: Ω δέ; · Γκιμοσούλης Κωστής. E n m in h m παιδιά · Κοντός Γιάννης, Σ τ ο γύρισμα τη;μ έρ ας · Κουγέυς Βασίλης, Όλο και πιο λά ες · Σουλιώτης Μίμης, Βαθιά ε π ί Φ ^ α · Στεριάδης Βασίλης, Ο

προπονητή; π αίκτη; · Π Ε Ζ Ο ΓΡ Α Φ ΙΑ : Αμπατζόγλου Πέτρος, Μ ε τον Μ ινώ ταυρο · Αμπατζόγλου Πέτρος, Μ ια συνηθισμένη μέρα · Αρκουδέας Κώστας, Το παλιό δέρμα του φιδιού · Θεοδωρίδης Πόνος. λιότσος

Παντελής, 0

μεσαίο: τοίχος * Καπερνάρος Τάσος. Τα λουτρά · Κασόλας

Μήτσος, Το Γ έ ν ο ς ^ ^ ε ρ ό και το βέβηλο · Λάλα - Κριστ Δέσποινα. Ν ό σ το; · Μ αιΛτης Γιώργος, Ορίστε τα ρόδα, μαμά · Νικολαΐδηςίί®£όπΙΌ Κύπριος,™ % #» καρφιά · Νικολαΐδης Αριστοτέλης, Κ ατιο από τόσα βλέφαρα · ΞανΟα.κη Αννα, Ο γαλάζιος γ ά τ ο ;' Παπαγεωργίου Κώστας, Των c ολος Βαγγέλης, Η αυτο κρατορ ική μ νή μ η τουαίματος · Σμυρλή Αγγελική. I I γαπήνορα · Σωτηροποΰλοι Τ.ρση, Χοιροκάμηλος · ΕΛ ΛΗ Ν ΙΚΟ Θ ΕΑΤΡΟ : Παπαγεωργίου Θανάσης. Ά ν τε γεια · Σεβαστίκογλου Γιώργος, Θέατρο · ΞΕΝ Η Π Ε Ζ Ο ΓΡΑΦ ΙΑ: Καρντινάλ Μαρί, Επικίνδυνες επαφές · Σβέντενμποργκ Εμάνουελ, Το βιβλίο τω ν οι ελ λ·

ία του Ελληνικού τραγουδιού ·

ΚΕ Σ ΚΑΙ ΞΕΝ ΕΣ Μ

κ λ , Τάξη μέσα από

Πορφύρης Ϊ5

ΜΑΤΑ Ί (

- Κ λ ιζ Τζον, Ο ικογέ ι

τη;τ*^ϋκ·ΡηβςΫμ«

ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ, ΕΚΔ( ώρα της μέί

φ όνια Εθνικό Θέατρο ·

Ζουλού · Μάρρα Ειρήνη!

ΒΙΒΛΙΑ Γ

Λοΐζου Μάρω, Σάκα, ο τρομεμ^βίασι/,ιάς των

Λαμπαδα) της Νερά I *

από τον ήλιο της Μ ακεδονίας · Τζώρτζογ! βράχου · Τριβιζάς Ευγένιος, Τα μακι

ΠροκοΙίου Γιώργος, Ο ιπ π ό τη ^ Ύ ινΒ^ ίίρ α, Κ άτω Νίτσα, Κ /.ειστά φάκελα · Τσίρος Σπόρος, Το φως του

μ ικ ρ ο υ /.ιΛ · Τσίπης Κ . - Ζαραμπούκα Σ., Τα άτομα

έτσ ι που να τα καταλαβαίνει και ο γαψς · Φωκά ¥ - Βαλαβάνης Π., Α ρχ ιτεκτο νική και πολεοδομία · Λοουπ-Χώκινς Άντονυ, Ο αιχμάλωτος της Ζ έντα

ΚΕΔΡΟΣ

ίο ελληνικό βιβλίο Γ. Γενναδίου 3, Αθήνα 106 78 ιηλ 36.09.712 - 36.02007