Τεύχος 309

-

^

* ··. w τ

^

^

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ · ΑΡ. 309 · 14.4.93 · Δ Ρ*. 700

Ζητήστε τους καταλόγους των Εκδόσεών μας. Εκτός από τον ΓΕΝΙΚΟ, υπάρχουν κι οι εξής: □ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

□ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΥ

□ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

□ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ & ΑΝΘΡΩΠΟΥ

□ ΦΥΣΙΚΟΥ -ΧΗΜΙΚΟΥ

□ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

□ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Τέλος, ιδιαίτερα κατατοπιστικά είναι τα αναλυτικά φυλλάδια για κάθε εκδοτικό πρόγραμμα του Οίκου μας. ·&

Μπορείτε ν’ αγοράσετε τα βιβλία που σας ενδιαφέρουν και με πιστωτικές κάρτες (d i n e r s , ε θ ν ο κ α ρ τ α , ε μ π ο ρ ο κ α ρ τ α ).

ν

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο

_________________

ΤΟΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΚΛΙΜΑΤΙΖΕΤΑΙ

Στο βιβλιοπωλείο μας λειτουργούν τα εξής τμήματα: ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΧΗΜΕΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝ/ΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΠΑΝ/ΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΕΥΓΕΝΙΔΕΙΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΝΕΟΕΛΛ. ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

· · · · · · · · · · · ·

ΦΥΣΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ ΠΑΝ/ΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΩΝ COMPUTER ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΔΟΚΙΜΩΝ ΛΕΞΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΑ. ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ • ΣΤΟ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΜΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ θα βρείτε βιβλία για ό λ ες τις β α θμ ίδες της εκ πα ίδευ ση ς —όλω ν των εκ δοτικ ώ ν οίκ ω ν— που κ υ κ λ ο φ ο ρ ού ν • Διαθέτουμε τα βιβλία του Ο.Ε.Δ.Β. και του Ευγενιδείου Ιδρύματος.

• Μια ακόμα προσφορά του βιβλιοπω λείου μας: Τώρα μπορείτε να αγοράσετε τα βιβλία σας και με κάρτες: DINERS - ΕΘΝΟΚΑΡΤΑ - ΕΜΠΟΡΟΚΑΡΤΑ

............ Ε κδόσεις Κ αςτανιωτη = Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 3

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Μαρλένα Πολιτοπούλου

Γιώργος Αρισιηνός

Ο ήχος της σαύρας (Αφήγημα)

Η Κατάβαση (Αφήγημα)

Τάσος Ρούσσος

Χριστίνα Γιατζόγλου

Αγγελόπετρα (Νουβέλα)

0 μικρός Κλαύδιος (Αφήγημα)

Γιώργος Σκαμπαρδώνης

Βαοίλης Γκουρογιάννης

Η Στενωπός των Υφασμάτων (Διηγήματα) Μάτι φώσφορο, κουμάντο γερό (Διηγήματα)

Το ασημόχορτο ανθίζει (Μυθιστόρημα) Απόστολος Κ. Δοξιάδης

Αντώνης Σουρούνης

0 θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ (Μυθιστόρημα)

Υπ’ όμιν της Λίτσας Κρίστη Στασινοπούλου

Αχιλλέας Θεοφίλου

Επτά φορές στην Αμοργό (Διηγήματα)

Μεθυσμένη ορχήστρα (Διηγήματα)

Περικλής Σφυρίδης

Αευτέρης Κυπραίος

Χαράμι (Διηγιίματα)

Ο μεγάλος Δεύτερος (Μυθιστόρημα)

Λιονύσης Χαριτόπουλος

Γιώργος Λεονάρδος

Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι

Το κόκκινο σαλόνι της γιαγιάς (Μυθιστόρημα) Πρόδρομος X. Μάρκογλου

Α.Κ. Χριστοδούλου

Το αγκάθι ή Ο Παντελής Βλαστός (Νουβέλα)' '

Σταθερή απώλεια (Διηγήματα) Παύλος Μάτεσις

Ύλη δάσους (Διηγήματα) Αμαλία Μεγαπάνου

Το Φιρφιρί, οι Φιρφιρογέννητοι και η Μ εγάλη Κωπηλασία Βαοίλης Μπούτος

Γυναίκες στα πάρκα (Διηγήματα)

Π Ο Ι Η Σ Η Σωκράτης Κ. Ζερβός

Το κρίνο του τρόμου Αντρέας Καραντώνης

Δεκατετράστιχα Ματθαίος Μουντές

Νίκος Νικολάίδης

Νηπιοβαπτισμός

Γουρούνια στον άνεμο (Μυθιστόρημα)

Αθηνά Παπαδάκη

Λημήτρης Νόλλας

Λέαινα της βιτρίνας

Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα (Μυθιστόρημα)

Γ.Δ. Σιδεράς

Κυριάκος Ντελόπουλος

Γιάννης Τζανετάκης

Οδός Αρχαίων Ελλήνων (Μυθιστόρημα)

Με φώτα ερήμου

Το χαμαί

Γιάννης Ξανθούλης

Θανάσης Χατζόπουλος

Η εποχή των καφέδων (Μυθιστόρημα)

Από καταβολής δρόσου

Κ ωςτης Π απαγιωργης Περί μέδης Σιαμαία και ειεροδαλή Νιοστογιέφσκι Ζώνιες και ιεδνεώιες Η κόκκινη αλεπού — Οι ξυλοδαρμοί Ίμερος και κλινοπάλη Η ομηρική μάχη

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοιική παρουσία σια ελληνικά γράμμαια

Δ ιονυςης Χ αριτοπουλος •

525 Τάγμα Πεζικού

• Δανεικιά γραβάτα • Τα παιδιά της Χελιδόνας • Δέσποινα • Τη νύχτα που ’φύγε ο Μπουκοβι •

Εναντίον του Marlboro

• Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ = Η σύγχρονη εκδοπκή παρουσία σια ελληνικά γράμμαια

Αρης Φ ακινος 1 · •

Οι τελευταίοι βάρβαροι Ο άνθρωπος που τάιζε ια περιστέρια

• Τα παιδιά του Οδυσσέα \

·

Το κάστρο της μνήμης

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

' ΕΣΤΙΑ’ Σύστασις δι Εν ώραΐον βιβλιοπωλεΐον νέον.

(ΚΥΠΡΟΣ) AT Δ V

/

Ό στις άνάγκην εχει παντοδαπών βιβλίων, ας τρέξη "στής Εστίας τό βιβλιοπωλεΐον, είς τήν όδόν Σταδίου, στοϋ Λάμπρου άπό κάτω, μ’ Ελληνικά καί ξένα συγγράμματα γεμάτο. Μεγάλος συνισταται είς όλους παρ’ ήμών, διότι κι* εύθηνίαν θά είίρετε τιμών. «Ρωμιός» 17 Αύγουστου 1885

Γεώργιος Σουρής

Κωνσταντίνου Παλαιολόγου 14 Λευκωσία, Κύπρος Τηλ.:(003572) 467558

HESTIA (Cy p r u s )

PUBLISHING HOUSE LTD

14, Konstantinou Palaeologou Str. - Nicosia, Cyprus Tel.:(003572) 467558 Ε ις τή ς Ε σ τ ί α ς τή ς γ ν ω σ τ ή ς τό β ιβ λ ιο π ω λ ε ΐο ν εν μ έσ ψ τω ν εδώ κι* έ χ ε ι π α ν τ ο δ α π ώ ν β ιβ λ ίω ν καί π α ιδ ικ ά δ ρ α μ ά τ ια θ ά β ρ ή ς καί κ ω μ ψ δ ία ς κ α τ ά λ α μ π ρ ά ν μ ε τ ά φ ρ α σ ιν τ ο ύ γ λ α ψ υ ρ ο ϋ Κ ου ρ τίδ η , τό σ υ ν ισ τ ώ μ εν δε χι* α υ τ ό έξ δ λ η ς μ α ς κ α ρ δ ία ς ώ ς χ ρ ή σ ιμ ο ν κι* ε υ χ ά ρ ισ τ ο ν γ ΐ ά τά μ ικ ρ ά π α ιχ ν ίδ ι.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ Α Ρ Χ Α ΙΑ Ε Α Α Η Ν ΙΚ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε ΙΑ «Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ » (1.200 Τ Ο Μ Ο Ι)

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 1. ΠΛΑΤΩΝ 2. ΠΛΑΤΩΝ 3. εΥΡΙΠΙΔΗΣ 4. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 5. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 6. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 7. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 8. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 9. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 10. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 11. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 12. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 13. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 14. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 15. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 16. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 17. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 18. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 19. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 20. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 21. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 22. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 23. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 24. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 25. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 26. ΑΡΡΙΑΝΟΣ

53. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Ελένη ....................

54. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Σόλων - Ποπλικόλας ..

27. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 28. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 29. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 30. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 31. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 32. ΠΛΑΤΩΝ 33. ΠΛΑΤΩΝ 34. ΠΛΑΤΩΝ 35. ΠΛΑΤΩΝ 36. ΠΛΑΤΩΝ 37. ΠΛΑΤΩΝ 38. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 39. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 40. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 41. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 42. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 43. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 44. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 45. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 46. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 47. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 48. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 49. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 50. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 51. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 52. ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Νόμοι -5............................. 1.200 Νόμοι -6............................. 1.200 Μήδεια................................ 1.200 Ιφιγένεια η εν Ταύροις............... 1.200 Ορέστης.............................. 1.200 Ηλέκτρα.............................. 1.200 Ηρακλείδες............................. 900 Φοίνισσαι............................. 1.200 Βιβλίο A' -Κλειώ ..................... 1.400 Βιβλίο tf -Ειπέρπη .................. 1200 Βιβλίο Γ -θάλεια .................... 1.200 Βιβλίο Α' -Μελπομένη................1.200 Βιβλίο Ε-Τερψιχόρη ................1.200 Βιβλίο ΣΤ-Ερατώ .................. 1200 Βιβλίο Σ’ -Πολύμνια ................. 1400 Βιβλίο ΙΓ-Ουρανία .................. 1200 Βιβλίο θ ’ -Καλλιόπη ..................1.200

90. ΟΜΗΡΟΣ 91. ΟΜΗΡΟΣ 92. ΟΜΗΡΟΣ 93. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 94. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 95. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 96. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 97. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 98 ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 99. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 100. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ιλιάς - Ραψωδίες Ν,Ξ,Ο,Π ... Ιλιάς-Ραψωδίες Ρ.Σ, Τ.Υ ... Ιλιάς ■Ραψωδίες Φ. X. Ψ.Ω ...

1 Γενική Ιατρική ...............

2 Προληπτική Ιατρική .........

3 Παθολογία - Οφθαλμολογία 4 Ανατομία - Φυσιολογία ......

6 διαιτητική - θεραπευτική 2 7 Γυναικολογία -I ...............

8 Γυναικολογία -2 ...............

Η ΣΕΙΡΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52, ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ.: 36.28.446, 36.29.157, FAX: 32.41.790

τα βιβλία της «γνώσης» ~ ι

ΕΛΛΗΝΩΝ Ε Ρ Ω Τ Ε Σ

ΜΑΡΩ ΛΟΓΖΟΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΡΩ ΤΕΣ

ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ

«Ελλήνων ' Ερωτες»!... ένα βιβλίο για να το διαβάζουν οι μαμάδες στις κόρες τους, για να το παίρνουμε όλοι εμείς αγκαλιά και να κοιμόμαστε μαζί του,για να το διαβάζουν οι εγγονοί στους παππούδες τους, ένα βιβλίο για να το βλέπετε και να το βάζετε το βράδυ κάτω από το μαξιλάρι σας και να ονειρεύεστε, ένα βιβλίο που έγραψε η Μάρω Λοΐζου και ζωγράφισε ο Αντρέας Καράμπελας για να μας κάνουν να αισθανόμαστε πιεστικά την ανάγκη να τους πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ.

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

τα βιβηία της «γνώσης»

Συνεχίζοντας την πνευματική του περιπέτεια ο Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας μας χαρίζει ακόμα ένα βιβλίο με όνειρα. Ονειρα και μικρές ιστορίες μιας ζωής με «απατηλά θέλγητρα, τεχνητά δολώματα και άδεια δίχτυα». Ονειρα που ξεπερνούν την πραγματικότητα, αφού εδώ, σ ’ αυτό το μεγάλο δάσκαλο των χρωμάτων, κυριαρχεί μόνο το άσπρο και το μαύρο, με τις βαθιές ή ανάλαφρες φωτοσκιάσεις γεγο­ νότων και προσώπων.

εκδόσεις «γνώση »

Ιπ π ο κ ρ ά το υ ς 3 1 ,1 0 6 8 0 Αθήνα Τηλ.: 36 20941 - 3621 194 Για το υ ς Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ A Ε Μαυρομιχάλη 64, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 36 04 161, 36 31 975, 3611 054

vtfjggg ΕΚΔΟΣΕΙΣ

-----------------

ΠΑΤΑΚΗ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

I ----------------

ΠΑ ΠΑΙΔΙΑ και για ΝΕΟΥΣ ΓΑΛΑΤΕΙΑ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ-ΣΟΥΡΕΛΗ

• Τα στενά παπούτσια • Όταν ο ήλιος...

• Οι νικητές • Κόκκινη κλωστή δεμένη...

• Ο θησαυρός της Βαγίας • Το ψέμα • Τα γενέθλια • Τα Χέγια • Το παραράδιασμα • Κρίμα κι άδικο • Νινέτ ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

• Το 33 • Δομήνικος • Πέτρινα καθίσματα ΗΡΩ ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΥ

• Το πέρασμα της γάτας • Το πέτρινο σπίτι

• Παιχνίδι χωρίς κανόνες • Πριν από το τέρμα • Εμένα με νοιάζει • Ο μικρός μπουρλοτιέρης ΛΙΤΣΑ ΨΑΡΑΥΤΗ

• • • • •

Οι τελευταίοι ήρωες Το διπλό ταξίδι Το αίνιγμα της πέτρινης γενειάδας Το αυγό της έχιδνας Η εξαφάνιση ΤΟΥΛΑ ΤΙΓΚΑ

• Οδός Γραβιάς ΒΟΥΛΑ ΜΑΣΤΟΡΗ

• Στο γυμνάσιο ΜΑΡΩ ΛΟΪΖΟΥ

ΜΑΡΙΑ ΑΒΡΑΑΜΙΔΟΥ

• Γράμμα στο μοναχικό αδερφό μου ΠΙΤΣΑ ΣΩΤΗΡΑΚΟΥ

• Το φουστάνι της Κλεοπάτρας ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΦΑΕΛΛΟΥ

• Για τον πατέρα

• Για την άλλη πατρίδα • Σπίτι για πέντε • Ο μικρός αδελφός • Στο τσιμεντένιο δάσος • Λάθος, κύριε Νόιγκερ • Τραγούδι για τρεις ΖΩΗ ΒΑΛΑΣΗ - ΒΑΣΩ ΨΑΡΑΚΗ

• Τα τρία δώρα

• Η Ονείρω ΒΕΑΤΡΙΚΗ ΣΑΜΠΑΤΑΚΟΥ

• Πόλη μαγική ΚΙΡΑ ΣΙΝΟΥ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

• Περσεφόνη, η πάπια που πήγε σχολείο ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ

•Έξι εναντίον ενός ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ

• Τα μαγικά μαξιλάρια • Φρουτοπία No 1 - Η ιπτάμενη σκάφη • Φρουτοπία No 2 - Ο συναχωμένος τενόρος

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΕ Ο Α Α ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16. 106 78 ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 3638362, FAX 3628950

Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία από τις εκδόσεις Πατάκη

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε., Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax.: 36.28.950

Το παραμύθι γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο, κι από τότε δεν τον έχει εγκαταλείπει ποτέ. Οι εκδόσεις «Gutenberg», γνωρίζοντάς το πο­ λύ καλά - κ α ι με την πολύχρονη πείρα τους κ α ι στο παιδικό ανάγνωσμα-, δημιούργησαν μια σειρά βιβλίων λογοτεχνίας. γ«* παιδιά κάθε ηλικίας, που έχουν, α νά μ βα σ’*όλα τ’ άλλα, ένα βάσικό χ α ρ α κ τη ρ ισ τώ είναι ό λ α τ ο υ ς διαλεγμένα με τα αυστηρότερα κριτήρια.

ΣπΎ^ιΑΰΥλΑ Υ>ίΖοΥ

UlMOCIK'IM. A «o. AtKpoi

Περιπέτεια, χιούμορ, έρωτας, μυστήριο, γέλιο, στοχασμός - μα, πάν’ απ’ όλα, όμορφο γράψι­ μο, σύγχρονη προσέγγιση του κόσμου και των ανθρώπινων σχέσεων, λόγος που δε μιμείται τον «παιδικό». Η «Λογοτεχνία για Νέους» των εκδόσεων «Gutenberg» έχει ήδη αγαπηθεί από πολλούς νέους αναγνώστες· από τους νέους ε­ κείνους αναγνώστες που εκτιμούν το κ α λ ό β ι β λ ίο . Γνωρίστε την και στα δικά σας παιδιά.

βιβλία για παιδια και νέους

«ΚΕΔΡΟΣ

^ ' ι ο ελληνικό Βιβλίο John Carr ΟΛΥΜΠΙΑ, ΤΟ ΜΠΛΕ ΛΕΩΦΟΡΕΙΑΚΙ Ένα διασκεδασπκό παιδικό Βι­ βλίο, με ηρωίδα την Ολυμπία, ένα λεωφορειάκι παιδικός φι­ γούρας, που προσπαθεί να ευ­ αισθητοποιήσει τους νεαρούς αναγνώστες στο κυκλοφοριακό πρόβλημα της Αθήνας και στη μόλυνση του περιβάλλοντος, προτρέποντας να χρησιμοποι­ ούν την αστική συγκοινωνία στο κέντρο της πόλης.

Άλκη Ζέη ΘΕΑΤΡΟ

Σ οφία Ζαραμπούκα ΘΕΑΤΡΟ

Δύο θεατρικά έργα της Αλκής Ζέη - ελεύθερες διασκευές α­ πό μυθιστορήματα - «Ο Κεραμιδοτρέχαλος» και ο «Ματίας ο πρώτος», ήδη ανεβασμένα με επιτυχία από παιδικές θεα­ τρικές σκηνές.

«Ειρήνη», «Λυσιστράτη», «Όρνιθες», «Πλούτος» του Αριστοφάνη σε θεατρική δια­ σκευή της Σοφίας Ζαραμπού­ κα, με τραγούδια, κοστούμια και σκηνικά, σε εικονο­ γράφηση της ίδιας. Για παιδιά του Δημοτικού και του Νηπιαγωγείου.

ΘΕΑΤΡΟ

Π ιερέπα Διαμαντοπούλου ΤΟ ΛΟΥΛΟΥΔΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ Ιστορίες για παιδιά 8 με 10 ετών, που μέσα από έναν απλό μύθο προσπαθούν να αγγίζουν, χωρίς να πληγώνουν, τα θέματα του χρόνου, της ελευθερίας, της φιλίας και του θανάτου.

Ιωάννα Φωκά - Πάνος Βαλαβάνης ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ Η ιστορία και η εξέλιξη των κτιρίων στην Αρχαία Ελλάδα. Ποιοι τα κατασκεύασαν, τι μεθόδους χρησιμοποίησαν, ποιοι τα εμπνεύσθηκαν. Φωτογραφίες, σχέδια και κατόψεις, ζωγραφικές αναπαραστάσεις που ζωντανεύουν τις μορφές των αρχαίων κτιρίων. Για παιδιά και για μεγάλους.

Γ. Γενναδίου 3 ιηλ. 36.09.712 - 36.02.007

Ε κδόσεις

♦Δ

ελφίνι

Οι μεγάλες εκδοτικές επιτυχίες του 1993

Ου μ π ε ρ τ ο ε κ ο Η Ποιητική του Τζαίημς Τζόυς

Ι

Ο Έκο αποκαλύπτει με την ανάλυσή του το βάθος και το κύρος του μετα­ σχηματισμού που προκάλεσε ο Τζόυς στη Σύγχρονη Λογοτεχνία και γενικό­ τερα στην ιστορία του πολιτισμού μας.

Μ. Β. ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Ο Ελληνικός λαβύρινθος (Βραβείο Ευρωπαϊκού μυθιστορήματος 1992)

I

Ψάχνω για έναν Έλληνα ζωγράφο ονόματι Αλεκος Φαραντούρης, μάλλον χωρίς άδεια παραμονής και πιθανόν α­ δελφή. Δεν του φαίνεται όμως. Ζωντα­ νό ή νεκρό. Τηλεφώνησε μου.

Εκδόσεις Δ ελφίνι

θεμιςτοκλεους 23-25, 106 η αθηνα

τηλ. 36 30 955 · fax: 64 50

764

Δ

IA R A 70 acP lciJajHara erea e Y Y p c Ir iM r W L jf

Ο. ντε Μπαλζάκ No 40* Δ. Γληνός No 61* T. Τζόυς No 62* K. Χατζηαργύρης No 63 Z. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72 Z. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 Χ.Λ. Μπόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80* Μ. Γιουρσενάρ No 81 A. Κοραής No 82 K. Μαρξ No 83* Μ. Bmv No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 K. Βάρναλης No 88* T. Mav No 90 Φ. Νίτσε No 91 K. Θεοτόκης No 92 P. Μπαρτ No 93 N. Λαπαθιώτης No 95 E. Ρόίδης No 96 E. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρυγιάννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 T. Αγρας No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καίρης No 106 Παραμυθάδες No 108 E. Έ σσε No 109 A. Καμύ No 110 B. Ουγκό No 111 E. Άλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μπέκετ No 115 K. Πολίτης No 116 A. Πάλλης No 118 B. Μ αγιακόφσκι No 121 E. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Z. Λακάν No 126

Z. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 N.X. Λώρενς No 132 Τ.Σ. Έλιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μ πωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ. Σ. Φιτζέραλντ No 138 T. Ουίλιαμς No 139 A. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έ κο No 145 A. Δουμάς No 147 A. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 A. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 B. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 K. Καρυωτάκης No 1547 K. Λεβί-Στρως No 158 E. Χέμινγουεϊ No 159 Z. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 B. Ναμπόκοφ No 162 A. Παπαδια μάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσω πος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 A. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 T. Στάινμπεκ No 173 Όμηρος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 E. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 E. Ίψ εν No 181 N. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Z. Μπατάιγ No 187 N. Καζαντζάκης No 190 Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 P. Τσάντλερ No 193

P. Ράιχ No 197 P. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Z. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μ ωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 A. Ζιντ No 206 A. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 A. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 A. Λουπέν No 218 Φ. Πετράρχης No 218 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Τζ. Όργουελ No 226 Τ. Λειβαδίτης No 228 Κ. Ντίκενς No 229 Δάντης No 230 Γκ. Απολλιναίρ No 231 Ρ. Βελεσπνλής No 235 Σοφοκλής No 243 Κέρουακ No 249 Μαρκ Τουαίν No 252 Γιούκιο Μισίμα No 253 Μοράβια No 256 Μ αριβό No 257 Μ. Καραγάτσης No 258 Άρθουρ Μίλλερ No 259 Χένρυ Τζαίημς No 260 Γ. Ξενόπουλος No 265 Γκράχαμ Γκρην No 267 Γ. Σκαρίμπας No 269 Χένρυ Μίλλερ No 273 Ράινερ Μαρία Ρίλκε No 274 I. Καποδίστριας No 275 Γ. Βιζυηνός No 278 Ζαχαρίας Παπαντωνίου No 285 Νόρμαν Μαίηλερ No 286 Μισέλ Τουρνιέ No 287 Πίνδαρος No 294 Αντόνιο Γκράμσι No 295 Μάριος Χάκκας No 297 Δημοσθένης Βουτυράς No 298 Πηνελόπη Δέλτα No 300 Μισέλ ντε Μονταίν No 304 Αρθούρος Ρεμπώ No 305 Ανδρέας Καρκαβίτσσς No 306

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξά 26, Αθήνα -1 0 6 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Δ ε λ τ ίο ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφει ο Η. Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τεύχος 309 14 Απριλίου 1993 Τιμή Δρχ. 700

ΕΡΕΥΝΑ Ημερολόγια “ανωνύμων”: μια νέα (;) πηγή για τη μι­ κρασιατική εκστρατεία Γράφει ο Χρίστος Π. Φαρά­ κλας

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΩΝ Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπόνησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία-Ηλεκτρονική ΣελιδοποίησηΜοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9, (πλ. Κάνιγγος) τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 355, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γάλαντης

Μελέτη Απόστολου Δούρβαρη: Ο Αριστείδης Ν. Κυριάκός και το λαϊκό ανάγνωσμα. Γράφει ο Κώστας Κωνστα­ ντίνου Παναγιώτη Ήφαιστου- Χα­ ράλαμπου Τσαρδανίδη: Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασφά­ λειας και η ελληνική εξωτε­ ρική πολιτική προς το 2000. Θάνου Ντόκου: Αναζητώ­ ντας την ειρήνη. Μέτρα για τη Διεθνή Ασφάλεια και τη μη διασπορά των πυρηνικών όπλων Γράφει ο Σωτ. Ντάλης Πεζογραφία Μίλοραντ Πάβιτς: Το λεξικό τωνΧαζάρων Γράφει ο Σωτ. Ντάλης. Έλλης Ρόζου: Ταξίδι στους 5 πλανήτες Γράφει η Έρση Λάγκε

ΠΛΑΙΣΙΟ Ποίηση

Ελένης Αστρινάκη: Πάθη φωνηέντων Γράφει η Σώτη Τριαντάφυλ­ λου Αναστασίας Κόκκινου: μέτωπο Γράφει η Ε. Χωρεάνθη

Βιβλιογραφικό δελτίο Κριτικσγραφία

Α φ ιέ ρ ω μ α Μίλτης X. Παρασκευαΐδης: Χρονολόγιο Στράτη Μυριβήλη (1890-1969) Κ. Μητσάκης: Στράτη Μυριβήλη, Η Ζωή εν Τάφφ: Η ειδολογική κατάσταση ενός βιβλίου Γιώργος Κεχαγιόγλου: Στις όχθες του Μαν-δραγόρα ή Laboreraus pro humanitate: Σπασμωδικό συναναγνωστι­ κό σημείωμα για τη Ζωή εν Τάφφ του Στρ. Μυριβήλη. Γ. Φαρίνου - Μαλαματάρη: No man’s land: Μερικές πα­ ρατηρήσεις στη Ζωή εν Τάφφ του Στρ. Μυριβήλη Στέλιος Παπαθανασίου: Στάθης Σταθάς: από τη λαϊκή παράδοση στον αστι­ κό εκσυγχρονισμό. Νίκη Λυκούργου: Στράτης Μυριβήλης - Ναπολέων Ααπαθιώτης: Μια συνάντηση Βαγγέλης Αθανασόπουλος: Μυριβήλης ή θεοτοκάς; (Έ να λανθάνον δίλημμα του εισοκιτριάχρονου Καραγάτση - και μια σφαιρική άπο­ ψη του τριαντάχρονου Πε-

D

ξένη πεζογραφία κοπός της σειράς «Γυναίκες» τω ν εκδόσεων Ερμείας είναι η παρουσίαση, στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, έργω ν γυναι­ κών συγγραφ έω ν - π ο υ άντεξαν στο χρόνο. Ή δη έχουν κυκλοφορήσει μυθιστορήματα της Ε. Τριολέ, της Γ. Στάιν και της Β. Γουλφ. Στο πλαίσιο αυ τής της πρ ο σ π ά θ εια ς εκδόθηκε π ρ ό σ φ α τα και το μυθιστόρημα της Βίκυς Μπάουμ, Γραντ Ο τέλ (Αθήνα, 1992. Σελ. 260) σε μετάφραση Χρ. Κοντοθεο­

9 δώρου.

Το «Γκραντ Οτέλ» πουλήθηκε σε εκατομμύρια α ν τίτυ π α σ' όλο τον κόσμο κι έγινε ταινία π ρ ώ τ α με την Γκρέτα Γκάρμπο κι υστέρα με τη Μισέλ Μοργκάν. Πολυγραφότατη η Β. Μ πά­ ουμ -έγρα ψ ε π ά ν ω α π ό 30 μυθιστορήματα- μεταφέρει στα βιβλία της τις εμπειρίες α π ό τ α ταξίδια της ανά την υφήλιο και το κοσμοπολίτικο περιβάλλον στο οποίο έζησε και μεγά­ λωσε. Ας σημειωθεί ότι τα βιβλία της σειράς μεταφ ράζουν α π ο ­ κλειστικά γυναίκες.

Δημήτρης Σπέντζος, 65 χρονών σήμερα, απασχόλησε πρ όi σ φ α τα την ελληνική δικαιοσύνη. Καταδικάστηκε σε ισόβια I κάθειρξη επειδή συνελήφθη να μεταφέρει κοκαΐνη α π ό τη I Βολιβία. Στις φυλακές Κορυδαλλού έγραψε τις Απαγορευμέ( νες Ο υσίες (Αθήνα, Ό μβ ρο ς, 1993. Σελ. 96. Δρχ. 1.000) μαρ­ τυρία και καταγγελία μαζί. Ο Δ. Σπ έντζο ς ισχυρίζεται ότι η άρση της απαγόρευσης τω ν ναρκωτικών ουσιών οδηγεί α υ τόματα και στο θάνατο του εμπόρου. Επισημαίνει ότι η άσκηση του Νου οδηγεί σε εμπειρίες π ο υ καμιά ουσία δεν μ πορεί να προσφ έρει. Στηλι­ τεύει τη λαθεμένη διαπαιδαγώγηση τω ν νέω ν στο πλαίσιο της ελληνικής οικογένειας, η οποία χω ρίς οράματα και με γνώ μονα τον ευδαιμονισμό και τις εθιστικές απολαύσεις (πο­ τά, ψυχοφ άρμακα κ.ά.) οδηγεί τους νέους, έστω και έμμεσα, στη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Καταγγέλλει ότι πολλοί δικα­ στικοί λειτουργοί δωροδοκούνται ή επηρεάζονται στις υ π ο ­ θέσεις με ναρκωτικά π ο υ εκδικάζουν. Οι σκόρπιες σκέψεις του σ υγγραφ έα για τις απ αγορευμέ­ νες ουσίες δεν έχουν λογοτεχνική αξία. Είναι όμως ρηξικέ­ λευθες, χω ρίς ηθηκοπλαστικές παραινέσεις.

-------------- χρονικά 19 £ η ισ η μ ά ^ σ α ς ικρογραφία της μικροαστικής αμερικάνικης κοινωνίας και της αντίδρασης τω ν νέω ν π ο υ περιθω ριοποιήθηκαν, λόγω του ασφυκτικού και αφιλόξενου κοινωνικού το υ ς περιβάλλοντος, είναι το μυθιστόρημα Ελκυστικό νησί (Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1993. Σελ. 1 76) του Τζέιμς Μ. Κέιν σε μετάφραση της γνω στής πεζο γρ ά φ ο υ Ιω άννας Καρατζαφέρη.

τεχνες ιατί η τέχνη και η λογοτεχνία του εικοστού αιώ να σηματοδό­ τησαν τη δράση και τις αναζητήσεις τους με τον όρο avantgarde (εμπροσθοφυλακή), όρος δάνειος α π ό την πολεμική στρατηγική; Γιατί οι π ρ ω το πο ρ ίες, α π ό το χώ ρ ο της πολιτικής, τη ς τέ­ χνης και της λογοτεχνίας ενστερνίστηκαν το σχήμα επ α ν α ­ στατικών κινημάτων με μεσσιανικό χαρακτήρα; Πού οφείλεται η αλλοίωση του μεσσιανικού αυτού χα ρ α ­ κτήρα α π ό το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ω ς τις μέρες μας; Σ' α υ τά τ α βασικά ερ ω τήματα επιχειρεί να απαντήσει η μελέτη της Νίκης Λοϊζίδη, επικεντρωμένη στον τομέα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, με τίτλο Απόγειο και κρίση της πρωτοποριακής ιδεολογίας (Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ.160 και 32 σελίδες εικόνες. Δρχ. 1800) π ο υ καλύπτει τη χρονική περίοδο α π ό τη Γαλλική Επανάσταση ω ς τη σύγχρονη ε π ο ­ χή. Δεν πα ραλείπει ακόμη να εξετάσει και το ζήτημα της σύνδεσης τω ν π ρ ω το πο ρ ια κ ώ ν καλλιτεχνικών κινημάτων με τον αναρχισμό, θέμα τ ο οποίο παραμένει ανοιχτό σε ποικίλες ερμηνείες και προσεγγίσεις στη διεθνή βιβλιογραφία. Ο φουτουρισμός, ο ντανταϊσμός, ο σουρρεαλισμός, η γερ­ μανική εξπρεσσιονιστική π ρ ω το πο ρ ία , είναι εκφράσεις μιας θεσμικά και αισθητικά ακάλυπτη ς μερίδας καλλιτεχνών π ο υ π ρ ο σ π α θ εί να επαναπροσδιορίσει τη σημασία της τέχνης στον μοντέρνο πολιτισμό, ισχυρίζεται η Νίκη Λοϊζίδη. Κι ακό­ μη ότι η π ρ ω το π ο ρ ία λειτούργησε ω ς εμπροσθοφυλακή ομά­ δα ς επιλέκτω ν ω ς τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, ενώ μετά το 1950 η καθιέρωσή της σήμαινε το τέλος της επανασ τατικής προοπ τικ ής. Ό σ ο για την Ελλάδα, η σ υγγραφ έα ς επισημαίνει ότι βρίσκεται σ το περιθώ ριο του σύγχρονου πολιτισμού για­ τ ί μπαίνοντας στη μετα-μοντέρνα επο χή δε βίωσε την π ερ ι­ π έ τε ια του μοντέρνου. Η μελέτη της Ν. Λοϊζίδη, ενδιαφέρουσα και π ρ ω τό τυ π η για την ελληνική βιβλιογραφία, είναι η πρ ώ τη α π ό π ε ιρ α ερ­ μηνευτικής προσέγγισης του φαινομένου (πρω τοπορίας-μοντερνισμού).

« ... θα ’λ εγ α πω ς βασανί­ ζομαι επειδή ξέρω πω ς στον καθένα α π ’ τους αν­ θρώπους αυτούς δολοφονεί­ ται και ένας Μ ότσαρτ. Μ όνο το Π νεύμα όταν εμφυσείται στη λάσπη, μ π ο ­ ρ εί να δημιουργήσει τον Άνθρωπο». (Αντουάν ντε Σαίντ-Εξυπερύ, «Γη των ανθρώπων, εκδόσεις «γράμματα», σε­ λίδα 158) Μόνο το πνεύμα μπορεί να εισχωρήσει μέσα στη λάσπη και να ανασύρει τον άνθρωπο ώστε να δημωυργηθεί ο Άνθρωπος με Α κεφαλαίο. Ποιο θα είναι το αποτέλεσμα; Θα είναι Μό­ τσαρτ; Θα είναι Αϊνστάιν; Θα είναι ο περιζήτητος Μαστρο-Μήτσος ο μαραγκός; Ή ο αγαπη­ τός και εξυπηρετικός Μπαρμπα-Γιάννης ο ποδηλατάς; Θα είναι πάντως ο χρήσιμος , ο ευαίσθητος, ο συνειδητός άν­ θρωπος. Αυτός που πιστεύει ότι « Ό ταν δουλεύουμε μόνο για υλικά αγαθά, χτίζουμε μόνοι μ α ς τη φυλακή μας» (σελ. 2 8) Α υτός που πιστεύει ότι «είμαι άνθρωπος, σημαίνει εί­ μ α ι υπεύθυνος. Σημαίνει πως ντρέπομαι μπροστά σε μιαν αθλιότητα, που δε φαινόταν να εξαρτάται από μένα» (σελ. 39 ). Αυτός που κάνει ό,τι περνάει απ’ το χέρι του ώστε να μειώνε­ ται συνεχώς ο πόνος γύρω του. Αυτός που χρειάζεται η επο­ χή μας. Λ.

y j p

/

c u z

.

Αίολος - Αθ. Αριστοτέλης - Αθ. Βιβλιογωνία - Αθ. ΓκρίτσηςΓεωργιάδης - Καλλιθέα. Διάλογος - Βύρωνος. Δωδώνη - Αθ. Ειρμός - Δράμα. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. Εστία - Αθ. Ιανός - βεσσ. Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Λέσχη του Βιβλίου - Θεσσ.

U bro-ΑΘ. Μεθενίτης - Πάτρα. Πλέθρου-Αθ. Πρίσμα - Πειραιάς. Ραγιάς-Θεσσ. Χνάρι-Α θ. Ψ υχογιός-Α Θ .

I ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά ΚΕΔΡΟΣ | ΑΛΙΕΝΤΕI.: Επουράνιο σχέδιο ΩΚΕΑΝΙΔΑ

I ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Γ.: Η εποχή των καφέδων

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

| ΕΛΥΤΉΣ Ο.: Εν λευκώ ΙΚΑΡΟΣ | ΦΑΚΙΝΟΣ Α.: Το κάστρο της μνήμης ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ | ΤΟΪΝΜΠΙ: Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους ΚΑΡΚΑΜΙΤΣΑΣ | ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Β.: Το ασημόχορτο ανθίζει ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΚΑΨΗΣ Γ.: 1922 Η Μαύρη Βίβλος ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Λ.: Να ζεις ν’ αγαπάς να μαθαίνεις ΓΛΑΡΟΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α.: Το χρώμα του φεγγαριού ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ Α.: Κόντρα ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ

Ημερολόγια “ανωνύμων”: μια νεα(;) πηγηγιατη

μικρασιατική εκστρατεία, που το 1992 υπήρξε η εβδο­ μηκοστή επέτειος του τρα­ γικού επιλόγου της, είναι ένα ιστορικό γεγονός σύν­ θετο και πολυεδρικό, γι’ αυτό και μπορεί να το προ­ σεγγίσει και να το μελετήσει κα­ νείς από ποικίλες πλευρές. Μια από αυτές, ίσως η πιο άγνωστη μέ­ χρι σήμερα1, είναι η πλευρά που αποκαλύπτουν μερικά δημοσι­ / ευμένα ή ανέκδοτα ακόμα ημερο­ λογιακά ή επιστολικά κείμενα2, τα οποία διασώθηκαν κατά καλή τύ­ χη σε διάφορα μέρη - εντός και εκτός του ελληνικού χώρου3 - και τα οποία αντιπροσωπεύουν, καθόλες τις ενδείξεις, ένα μικρό μόνο μέρος της συνολικής σχετικής πα­ ραγωγής. Είχε γίνει, από ό,τι φαίνεται, συρμός ανάμεσα στους κατώτε­ ανέπαφες στη μνήμη του τις ρους αξιωματικούς και τους στρα­ τιώτες της μικρασιατικής εκστρα­ οδυνηρές λεπτομέρειες της προ­ τείας να κρατούν προσωπικά ημε­ σωπικής του δοκιμασίας. Δύο αυθεντικά δείγματα αυτού ρολόγια. Η συγγραφή τέτοιων του γραμματειακού είδους, τα ημερολογίων είχε ασφαλώς σε κά­ οποία έχουν δει το φως της δημο­ θε περίπτωση τα ιδιαίτερα κίνητρά σιότητας, το ένα παλαιότερα και της, μπορεί όμως γενικά να αποδο­ το άλλο πιο πρόσφατα, είναι το θεί σε δύο λόγους: στη συναίσθη­ «Μνήμες Πολέμων 1917-1922» ση που είχαν όλοι, ακόμα και οι του Αθανάσιου Κ. Αργυρόπουλου πιο αμόρφωτοι φαντάροι, ότι (ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1985) συμμετείχαν σε μια άκρως αξιο­ και το «Αναμνήσεις του Μετώπου μνημόνευτη στρατιωτική επιχεί­ 1920-1921 (Μικρά Ασία-Θράκη)» ρηση και, οπωσδήποτε, στην επι­ του Χαράλαμπου Πληζιώτη (έκδο­ θυμία του καθενός να διατηρήσει

Β

εκστρατεία

ση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1991). Το πρώτο είναι ένα μικρό βι­ βλιαράκι 96 σελίδων που κυκλο­ φόρησε εκτός εμπορίου και πέρα­ σε σχεδόν απαρατήρητο4, κυριο­ λεκτικά «φωνή βοώντος εν τη ερήμω». Το βιβλίο, που είναι ήδη εξαιρετικά δυσεύρετο, άξιζε σί­ γουρα καλύτερης εκδοτικής τύχης. Όμως η τωρινή του, όχι και τόσο επιμελημένη, εμφάνιση ταιριάζει κατά κάποιο τρόπο στο αδρό και ακατέργαστο ύφος του συγγραφέα, ο οποίος περιγράφει τα γεγονότα που ζει με τρόπο βραχυλογικό (σε στιλ στρατιωτικού ανακοινωθέ­ ντος) αποφεύγοντας, όσο του είναι δυνατό, τις συναισθηματικές πα­ ρεμβολές, τις ιδιωτικές κρίσεις και τις πικρές προσωπικές μεμψιμοιρίες, όλα εκείνα δηλαδή που θα έκαναν ένα τέτοιο κείμενο ορεχτικό ανάγνωσμα. Ο Αθανάσιος Αργυρόπουλος - καθώς δηλώνει και ο ίδιος, άλλωστε - δημοσιεύει το κείμενό του αναλλοίωτο, όπως το κατέγραψε τότε στο σημειωμα­ τάριό του. Γι’ αυτό και η μαρτυρία του έχει την αμεσότητα του ανεπε­ ξέργαστου ντοκουμέντου που δεν καταφέρνει ούτε τις δικές του αδυναμίες να κρύψει ούτε όμως και την αλήθεια στο ελάχιστο να παραλλάξει είτε συνειδητά είτε και αθέλητα. Το ημερολόγιο του Αργυρόπουλου αρχίζει από τις 23

22 χρονικά---------------Αυγούστου 1917 (οπότε αυτός αναχωρεί από το χωριό του, το «μικρο-συνοικισμό Γαβριά Λεονταρίου» της Αρκαδίας, για να καταταγεί) και τελειώνει στις 5 Νο­ εμβρίου 1922 με την οριστική του αποστράτευση. Ο Αργυρόπουλος πολέμησε τα πρώτα χρόνια στη Μακεδονία και τη Θράκη και από τις 29 Μαΐου 1921 στη Μικρασία, όπου πήρε μέρος, ως στρατιώτης του 14ου Συντάγματος (XII Με­ ραρχίας), στις μάχες του Αφιόν Καραχισάρ, του Ουτς Σεράι (29 Ιουνίου και 5 Ιουλίου 1921), και στις επιχειρήσεις του Σαγγαρίου (Αύγουστος 1921), έζησε την ενα­ γώνια στασιμότητα των χαρακω­ μάτων της προκάλυψης από τον Αύγουστο του 1921 ως Αύγουστο του 1922, την κατάρρευση του με­ τώπου και τη φρίκη της οπισθοχώ­ ρησης και της καταστροφής. Έ τσι περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του στην προκυμαία της Σμύρνης (σσ. 92-93): «25η Αυγούστου. Λίαν πρωί 3ης [εκκινούμεν] της XII Μεραρχίας οι άνδρες δια την Πούνταν, διερχόμεθα την οδόν της Παραλίας, παντού κοσμοπλημμύρα, γυναικό­ παιδα, κόσμος σαν σαρδέλλες εις την Παραλίαν αναμένουν την προσέγγισιν ατμοπλοίου να ανα­ χωρήσει. Εις τον λιμένα πολλά ατμόπλοια ξένης εθνικότητος αρνούνται να παραλάβουν Έλληνας παρά μόνον τα ιταλικά Ιταλούς, τα αγγλικά Άγγλους κ.λπ. Ενώ φθάνωμε εις Πούνταν βλέπω 3 ατμό­ πλοια στρατό εκ Θράκης, το 56ον και το 25ον Σύνταγμα άτινα, ενώ τους συνιστά ο Στρατηγός Πολυμενάκος και Πλατής, Σαριγιάννης και άλλοι αξιωματικοί να κατέλθουν οι στρατιώται να κρατή­ σουν άμυνα, αμέσως ο στρατός ξεσπά εις γιουχαϊσμούς και αέρα. Προ της απελπιστικής καταστάσεως ο Στρατηγός Πολυμενάκος και οι λοιποί στρατηγοί κλαίοντες επι­ στρέφουν εις το Στρατηγείον, διατάσσοντες όπως τα ευρισκόμενα

στο λιμάνι πλοία προσεγγίσουν και παραλάβουν στρατόν αναχωρούντα δια Χίον και Μυτιλήνην. Το τι γίνεται δεν περιγράφεται, σκοτωμός, ποιος θα πρωτοανέβει στα πλοία». ο δεύτερο βιβλίο - που είναι πολύ καλό από άποψη εμφάνι­ σης, με αρκετές ενδιαφέρουσες φωτογραφίες εκτός κειμένου - πε­ ριέχει τις «Αναμνήσεις» ενός άλ­ λου απλού στρατιώτη, του Σμυρνιού Χαράλαμπου Πληζιώτη, και εκδίδεται με εισαγωγή και επιμέλεια της Ματούλας Ρίζου-Κουρουπού. Ο Πληζιώτης κατατάσσεται στο στρατό στις 4 Απριλίου 1920 (ημε­ ρομηνία από την οποία αρχίζει και το ημερολόγιό του) και παίρνει ενεργό μέρος ως στρατιώτης του 30ου Συντάγματος (X Μεραρχία) στην προέλαση του Ιουνίου 1920 (που κατέληξε στην κατάληψη της Προύσας και της Ανατολικής Θράκης), στις επιχειρήσεις Δεκεμ­ βρίου 1920-Ιανουαρίου 1921 και στις επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921, κατά τις οποίες και τραυμα­ τίζεται (Ντουξ Νταγ, 18 Μαρτίου 1921). Ιδού πώς περιγράφει τον τραυματισμό του (διατηρώ την «ορθογραφία» του): «Η μάχη εξακολουθεί λυσσώ­ δης, το πυροβολικό θερίζη, επιθέ­ σεις και αντεπιθέσεις ακατάπαυστα. Τα πράγματα πολύ σοβα­ ρά, νεκροί και τραυματίαι άφθο­ νοι. Πέζομε το τελευταίον ατού, οι σαλπικταί πέζουν ακαταπαύστως του Αητού το Γυιο. Τετέλεσται! Είναι πλέον η τελευταία μου μέρα. Τα απεχαιρέτησα όλα όσα είχα αγαπητά σαυτόν τον κόσμο! Έ χω κουφαθή, ούτε βλέπω ούτε εσθάνομαι τίποται, κρατώ το όπλο στα χέρια μου, γεμίζω, ρίχνω, και αδιάζω, άλλο τίποτε! Ή το κάπου η ώρα 4, όταν εσθάνθηκα το χέρι μου να κρεμαστή κάτω και να με πονεί τρομερά. Εγύρευσα από τον πλαϊνόν μου ένα μανδύλι, ετήληξα το χέρι μου, και σκιφτά σκιφτά εκατέβηκα από το ύψωμα, εκεί ήτο

Τ

ο γιατρός και ο συνταγματάρχης, αφού μου έδεσε ο γιατρός το χέρι, μου λέγη, τράβα από εκεί κατά της χαράδρες γραμμή και θα βρης το χειρουργείον»5. Μετά τον τραυματισμό του ο Πληζιώτης νοσηλεύεται για ένα διάστημα (25-3-1921 έως 5-51921) σε νοσοκομεία της Αθήνας και, όταν αποθεραπεύεται, επι­ στρέφει στη Σμύρνη (7-5-1921), τοποθετείται σε νέα μονάδα, πα­ ρακολουθεί από κάποια απόσταση τις επιχειρήσεις του Σαγγαρίου, περνά το Σεπτέμβριο του 1921 στο Ακ Σου απρακτώντας σε ένα «λό­ χο υποδοχής και διοχετεύσεως ενι­ σχύσεων» και, μην έχοντας πια τί­ ποτα, φαίνεται, το ενδιαφέρον να πει, σταματά να κρατά ημερολόγιο μετά από μια σύντομη τελευταία εγγραφή στις 9-10-1921. αξιολόγηση της μαρτυρίας των δυο αυτών ημερολογιογράφων θα πρέπει να βασιστεί στην παραδοχή ότι τα ιστορικά γε­ γονότα κατανοούνται, όχι μόνο όταν εντάσσονται a posteriori σε μια ικανοποιητική αιτιακή αλλη­ λουχία, αλλά και όταν προσφέ­ ρουν στο μελετητή τους τη δυνα­ τότητα να βιώσει με «συμπάθειαν» την εμπειρία εκείνων που τα έζησαν και είχαν την τύχη ή την ατυχία να υποστούν τις άμεσες συνέπειές τους. Μόνο έτσι η εικό­ να μας για το παρελθόν γίνεται κα­ τά κάποιο τρόπο εικόνα πραγματι­ κής ζωής και όχι εγκεφαλικό κατα­ σκεύασμα, κατάλληλο μόνο για να μετρούν οι επαΐοντες εργαστηρια­ κά το ποσοστό αλήθειας που πε­ ριέχει. Βλέποντας μ’ αυτό το μάτι τα ημερολόγια Αργυρόπουλου και Πληζιώτη, καθώς και όλα τα άλλα ημερολόγια ή επιστολικά κείμενα της μικρασιατικής εκστρατείας που ήρθαν ή θα έρθουν στο φως, κατανοούμε ότι αποτελούν μονα­ δικές πηγές όχι μόνο για την καθη­ μερινή ζωή των στρατιωτών και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετω­ πίζουν τις δοκιμασίες και το θάνα-

Η

-χρονικά 23 το , α λ λ ά και πλούσια κοιτάσματα πληροφοριών, πάνω σας οποίες κυρίως θα μπορούσε να στηριχθεί οποιαδήποτε σοβαρή μελέτη σχε­ τική με την εσωτερική κατάσταση και τις διακυμάνσεις του ηθικού του στρατεύματος που κέρδισε με υπεράνθρωπη προσπάθεια και έχασε «εν μια και μόνη ώρα» τη Μικρασία για τον ελληνισμό.

Χρίστος Π. Φαράκλας

Σημειώσεις 1. Αν και υπάρχουν, ως φαίνεται, τέτοιου είδους ημερολογιακά κείμενα και κα­ ταγραφές αναμνήσεων από «ανώ­ νυμους» πολεμιστές της μικρασιατι­ κής εκστρατείας που έχουν δημοσι­ ευτεί εδώ και αρκετά χρόνια (βλ. ενδει­ κτικά Παύλος Χατζημωυσής, Βιβλιο­ γραφία 1919-1978, Μικρασιατική Εκστρατεία - Ήττα, Προσφυγιά, Αθήνα 1981, λήμματα 261, 333, 395, 412, 464 και κυρίως 405, 500, 504 και 508), ωστόσο τα έργα αυτά δε συμπεριλαμβάνονται ανάμεσα στις πηγές της μικρασιατικής εκστρατείας που απαριθμεί η Βικτωρία Σολομωνίδου στο άρθρο της «Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία 1919-1922. Συμβολή στην ιστο­ ριογραφική θεώρηση», Δελτίο Κέ­ ντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 4 91983)351360.

2. Εκτός από όσα αναφέρονται στη Βι­ βλιογραφία του Χατζημωυσή και τα δύο που παρουσιάζονται εδώ, μπορώ ακόμα να αναφέρω και να ανακοινώ­ σω τα εξής: (α) Δημοσιευμένα: Νίκος Βασιλικός, Ημερολόγιο της Μικρα­ σιατικής Εκστρατείας, Αθήνα 1992. Βαγγέλης Παπαευθυμίου, Στρατιά Μι­ κρός Ασίας - 28ο Σύνταγμα, Αθήνα 1990 (περιέχεται το ημερολόγιο του στρατιώτη Κατσιούλη Θεοδώρου). Χαρ. Δ. Τριανταφυλλίδης, Η Μικρα­ σιατική Εκστρατεία και το Ημερολό­ γιου ενός Οπλίτου, Αθήνα - Γιάννινα 1984, τόμ. 2. (β) Δημοσιευμένα απο­ σπασματικά: Θεοδόσιος Κοκκαλιάδης, «Ημερολόγιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας», Χιακή 4 (1989) 217219. Πολυχρονιάδης Πολυχρόνης, «Προσωπικό Ημερολόγιο από 16-101921 έως 20-9-1922«, Έψιλον (περιο­ δικό Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας) 72 (23-8-1992) 58-62. Κώστας Σταμέλος, «Οικογενειακόν Ημερολόγιον»

Εφημερ. Ελευθεροτυπία φφ. 5166-78, 5172, 5174, 5176 (28-9-1992 έως 9-101992). (γ) Αδημοσίευτα: Ανδρέας Γ. Αρμενάκης, Ημερολόγιο (10-10-1920 έως 4-8-1921). Κωνσταντίνος Δερμιτζάκης, Ημερολόγιο Εκστρατείας 1919-1922. Νικόλαος Σπανολιός, Ημε­ ρολόγιο. Ιωάννης Σταμέλος, Αναμνή­ σεις (1913 - Ιούλιος 1921). ( α τίτλοι των αποσπασματικά δημοσιευμένων και των ανέκδοτων κειμένων είναι, εν­ νοείται, αυθαίρετοι. Τα τρία πρώτα από τα αδημοσίευτα ημερολόγια προ­ έρχονται από τη Χίο. Το τέταρτο εντο­ πίστηκε στον Έβρο αλλά ο συντάκτης του καταταγόταν από την Εύβοια, από τους Ανδρωνιάνους Καρυστίας). Στην ίδια ή σε παραπλήσια κατηγορία πηγών θα πρέπει να ενταχθούν και οι επιστολές στρατιωτών από το μικρα­ σιατικό μέτωπο, όπως και οι φωτογρα­ φίες, οι καρτ-ποστάλ, τα δελτάρια κ.τ.λ., ιδίως αν έχουν σωθεί σε σειρές και όχι αποσπασματικά. Εξαιρετικό δείγμα τέτοιας συλλογής είναι το βι­ βλίο «Έπεσεν ηρωικώς μαχόμενος την 12ην Αύγουστον 1921 και ώραν 14.1(7. Η Αλληλογραφία σε 112 κάρτες του Στρατιώτη Γεωργίου Μ. Μάγνη κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία» που εκδόθηκε το 1983 με επιμέλεια του Ακύλα Μήλλα. Και για ένα δείγμα σει­ ράς επιστολών από φαντάρο της Μικρασίας βλ. Γιώργος Ζεβελάκης, «Γράμματα από το Μέτωπο του Ποδο­ σφαιριστή Μήτσου Βλαστού (29.10.1920 - 9.5.1921)». Η Λέξη 12 (1992) 830-841.

3. Το ημερολόγιο, για παράδειγμα, του θ . Κατσιούλη (μαζί με το Βιβλίο Αντι­ γραφής Ημερήσιας Διαταγής του 28ου Συντάγματος και άλλα έγγραφα) βρέ­ θηκε από το δημοσιογράφο Βαγγέλη Παπαευθυμίου στην Αγκυρα. Ο Τούρ­ κος καθηγητής που του το πρόσφερε «του διηγήθηκε ότι είχε πέσει στα χέ­ ρια του κάπου σε ένα χωριό κοντά στο Εσκισεχίρ». Βλ. Β. Παπαευθυμίου, ό.π., σ. 14. Εξάλλου, η «Αλληλογρα­ φία σε 112 κάρτες» του Γεωργίου Μά­ γνη βρέθηκε στην Κωνσταντινούπο­ λη. Βλ. Έπεσεν ηρωικώς μαχόμενος... σ. 13.

4. Στο βιβλίο του Αργυρόπουλου αναφέρεται σε μια επιστολή του στην Καθη­ μερινή της 3-10-92 ο Βασίλης Ν. Κρεμμύδας, ενώ η Ματούλα ΡίζουΚουρουπού το μνημονεύει ως τυπικό δείγμα ημερολογίου στην εισαγωγή της για το ημερολόγιο του Χαρ. Πληζιώτη (σ. 12, σημ. 4).

5. Βλ. Αναμνήσεις, σσ. 207-208.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1 ΤΗΛ.: 3602535 - 3618654

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Ακαδημίας 17, 106 71 Αθήνα Τηλ. 36 37 627, 36 39 298, Fax: 36 42 139

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗ Η πρωτοπορία στο βιβλίο Και τώρα ένας απαραίτητος σύμβουλος γνώσεων για τα παιδιά

ΜΙΚΡΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ Μια καινούργια προσφ ορά μας. Απαντάει σ’ όλα τα ερωτήματα των παιδιώ ν που έχουν σχέση με τον πλανήτη μας Γη και το Σόμπαν, με τη φύση, με τον κόσμο των φυτών και των ζώων, με την καθημερινή ζωή, με τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, με τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε, με τα επαγγέλματα...

Δώδεκα τόμοι για να μάθουμε να βλέπουμε τον Κόσμο ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΠΕΝΤΕ ΤΟΜΟΙ

Μ.

0 ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΜΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

Μια ακόμα συνεργασία των Εκδόσεων Δεληθανάση με τις γαλλικές Εκδόσεις Gallimard. Κάθε τόμος και μια έκπληξη. Κείμενα σύντομα και περιεκτικά, εικόνες που ζωντανεύουν τα θέματα. Κάθε τόμος ολοκληρώνεται μ’ ένα μικρό λεξικό για να μάθει το παιδί περισσότερα, καθώ ς και με κουίζ, ποιήματα, αινίγματα και άλλα. κΛ Α στέρης Δ ελ η θ α ν ά σ η ς εκδότης Κεντρική Διάδεση: Ζωοδόχου Πηγής 34, 106 81, Αδήνα Τηλ. 364 23 25. Fax 364 2 3 2 5

- - - Scr/ptafK- - - Μία έντυπη (ηθική και αισθητική) εναντίωση στον πολιτισμό της εικόνας και των ομοιωμάτων.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΑΡΚΤΟΣ

-Από τις εκδόσεις «ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ» / Κοδριγκτώνος 29, 104 34 ΑΘΗΝΑ, τηλ.: 8218732-

Ο Αριστείδης Ν. Κυριάκός και το λαϊκό ανάγνωσμα ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΟΥΡΒΑΡΗΣ. Ο Αριστείδης Ν. Κυριάκός και το λαϊκό ανάγνωσμα Αθήνα, στιγμ ή , 1992.

Μελέτη ^ δω και δεκαπέντε περίπου χρόνια κάποιοι ευαι­ σθητοποιημένοι μελετητές, έχουν στρέψει το ενΜ διαφέρον τους προς τη διερεύνηση λογοτεχνικών έργων, που η επίσημη φιλολογία έτεινε και τείνει να τα αντιμετωπίζει μειωτικά, αλλά που τελικά η πρόκλησή τους - μια πρόκληση κερδισμένη από την πλατιά διάδοση και αποδοχή στις λαϊκές μάζες υπέβαλε την αναθεώρησή τους. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να ξαναδούμε με νέο βλέμμα αυτή την κατώτε­ ρη σε ποιότητα μορφή λογοτεχνικής έκφρασης που έγινε γνωστή με τον όρο λαϊκό μυθιστόρημα. Το γεγονός ότι το ιδιότυπο αυτό είδος γραπτού λό­ γου εμφανίζεται προς το τέλος του 18ου αιώνα στις «mo προχωρημένες καπιταλιστικά ευρωπαϊκές χώ­ ρες», όπως εύστοχα είχε επισημάνει σε παλαιότερη μελέτη του ο καθηγητής Γιώργος Βελουδής, δικαιολο­ γεί την άποψη, ότι αυτό που αποκαλούμε λαϊκό έντυπο ευρείας κυκλοφορίας εντάσσεται και λει­ τουργεί σ ’ ένα κοινωνικό στρώμα, το οποίο έχει υποστεί πλήρη αστική διαμόρφωση. Το λαϊκό ανάγνω­ σμα με τη μορφή του ιστορικού μυθιστορήματος περι­

πετειών, ξεκινώντας από την Αγγλία στις αρχές του 19ου αιώνα με τον Σερ Ουώλτερ Σκώτ (1771-1832), που θεωρείται ο πατέρας του είδους, θα γνώρισα μέ­ σω της επιφυλλίδας μιαν εκπληκτική διάδοση σας λαϊκές μάζες, σ’ όλη τη διάρκεια της περασμένης εκα­ τονταετίας. Από τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, η Γαλλία είναι εκείνη που έχει να επιδείξει τους mo δη­ μοφιλείς λαϊκούς συγγραφείς. Ο Ευγένιος Σύης, ο Αδόλφος ντ’ Ενερύ και ο Αλέξανδρος Δουμάς πατέ­ ρας, είναι τρία ενδεικτικά ονόματα που ταυτίστηκαν με το περιπετειώδες ιστορικό ανάγνωσμα-επκρυλλίδα. Στην Ελλάδα το λαϊκό μυθιστόρημα αποκτά την τελι­ κή του μορφή κατά τη δεκαετία του 1890, γεγονός που συμπίπτει με τα πρώτα βήματα αστικοποίησης της κλειστής, αγροτικής κοινωνίας. Τα έργα που δημοσι­ εύονται σε φυλλάδια ή επιφυλλίδες, έλκουν θεματολογικά την καταγωγή τους από τη δημώδη λογοτεχνία των χρόνων της τουρκοκρατίας, που περιλαμβάνει τις προφητείες του Αγαθάγγελου, τους βίους των Αγίων, τα Κυριακοδρόμια, τις ηρωικές μορφές της παλαιότερης ιστορίας μας (φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου), αλ­ λά και της σύγχρονης για τον 19ο αιώνα ληστοκρα­ τίας. Έ ν α ς από τους πρώτους δόκιμους συγγραφείς του λαϊκού μυθιστορήματος, ήταν την εποχή εκείνη ο άγνωστος ώς τώρα Αριστείδης Κυριάκός, του οποίου το έργο και την πνευματική προσωπικότητα εξετάζει στο βιβλίο του αυτό, ο συγγραφέας και ερευνητής της λαϊκής λογοτεχνίας Απόστολος Δούρβαρης. Αναφερόμενος στα βιογραφικά του Αριστείδη Κυριάκού μας πληροφορεί ότι ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά για τη ζωή του. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1864 και πέθα-

28 ετηλογη------------------------------νε το 1919. Καταγόταν από οικογένεια καλλιτεχνών γιος του ηθοποιού τού τότε Βασιλικού Θεάτρου Νικο­ λάου Κυριάκού. Ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία, το θέατρο και κυρίως με το μυθιστόρημα σε συνέχειες ως επιφυλλίδα, ή ως δεκαεξασέλιδο φυλλάδιο. Θεωρείται ο πατέρας του ληστρικού αναγνώσματος, αλλά και γενικότερα του λαϊκού μυθιστορήματος ποι­ κίλης θεματολογίας. Με το έργο του επηρέασε όλους τους μεταγενέστερους συγγραφείς του είδους που ακο­ λούθησαν. Ιδιαίτερης σημασίας για την πνευματική παραγωγή του Αριστείδη Κυριάκού, είναι το χρονικό διάστημα 1900-1915, κατά το οποίο κορυφώνεται η επιτυχία των ληστρικών, αλλά και των ιστορικών μυθιστορημάτων του. Μετά από τον ατυχή πόλεμο του ’97 ο ελληνικός λαός είχε ανάγκη από ηρωϊκά πρότυπα για να τονωθεί το ηθικό και εθνικό τους φρό­ νημα. Ο Α. Κυριάκός την κατάλληλη στιγμή τού πρόσφερε μυθοποιημένη τη ζωή ιστορικών προσώπων του εθνικού μας βίου (Κωνσταντίνος Παλαιολόγος Λάμπρος Κατσώνης - Ρήγας Φεραίος), αλλά και την επική ατμόσφαιρα της ληστοκρατίας από τα χρόνια του Όθωνα. Συνεπώς η πρώτη δεκαπενταετία του αι­ ώνα μας που σημαδεύεται από το έργο του Αριστείδη Κυριάκού, είναι καθοριστική για την εξέλιξη του λαϊκού μυθιστορήματος κι όπως εύστοχα επισημαίνει ο Απόστολος Δούρβαρης, σ’ αυτήν ακριβώς τη χρονι­ κή περίοδο και στη μορφή του Κυριάκού, θα πρέπει να τοποθετείται από τους μελετητές η αρχή του. Η επισήμανση αφορά και το είδος του ληστρικού-ιστορικού αναγνώσματος, αλλά και αυτό του αισθηματικού-κοινωνικού περιεχομένου. Το βιβλίο του Απ.

ΚΑΝΩ διδακτορικό με θέ­ μα «Τα λογοτεχνικά περιο­ δικά της Κατοχής». Παρα­ καλώ όποιον διαθέτει σχε­ τικό υλικό ας τηλεφωνήσει στην κυρία Μπουφέα. Τηλ.

80.30.412.

Δούρβαρη χωρίζεται σε τρία μέρη: Το πρώτο περιλαμ­ βάνει την παρουσίαση του έργου και της προσωπικό­ τητας του Κυριάκού, αλλά και το ιδιόμορφο δημοσιο­ γραφικό και κοινωνικό κλίμα στην Ελλάδα της Μελούνας, που ευνοούσε την εξάπλωση του λαϊκού ανγνώσματος. Το δεύτερο μέρος περιέχει την εργογραφία με λεπτομερή καταλογογράφηση και το τρίτο ένα ανθολόγιο κειμένων και εικονογραφημένων εξωφύλ­ λων από δέκα μυθιστορήματα του Αριστείδη Κυριά­ κού. Για το σύνολο του έργου του που είναι ογκωδέ­ στατο, ο μελετητής του αναφέρει ότι «... αγνοήθηκε χωρίς να αξιολογηθεί ή απορρίφθηκε χωρίς κάν να μελετηθεί». Δεν είναι η πρώτη φορά που η νεοελληνι­ κή κριτική είδε με πρόχειρη κρίση και απορριπτική διάθεση έναν πνευματικό δημιουργό. Ωστόσο το λαϊκό ανάγνωσμα ευρείας αποδοχής που καλλιεργεί εκείνα τα χρόνια ο Κυριάκός, δικαιολογεί εν μέρει τον σκεπτικισμό των κριτικών. Αναμφίβολα ο επιφυλλιδογράφος αντιμετωπιζόταν πάντα με δυσπιστία και πολλές φορές με περιφρόνηση από την επίσημη φιλο­ λογική κριτική. Παρ’ όλα αυτά τα βιβλία μερικών λαϊκών συγγραφέων έχουν γνήσιες λογοτεχνικές αρε­ τές και καταξιωμένα έργα κορυφαίων πεζογράφων δι­ κών μας και ξένων δημοσιεύτηκαν ως επφυλλίδα σε έντυπα του καιρού τους, πριν κυκλοφορήσουν σε βι­ βλίο, χωρίς αυτό να μειώνει το κύρος και την αξία τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αλέξαν­ δρου Παπαδιαμάντη, του οποίου ολόκληρο το πεζογραφικό έργο - διηγήματα, νουβέλες, μυθιστορήματα - έγινε γνωστό μέσα από τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο της εποχής του. Αυτή η αρμονική συμβίωση έντεχνων και λαϊκών κειμένων στα παλαιότερα καθη­ μερινά έντυπα, μας οδηγεί στην άποψη ότι ένα άρτιο παραφιλολογικό έργο αξίζει το ενδιαφέρον μας, όχι μόνο ως πηγή ιστορικοκοινωνικής έρευνας, αλλά και ως αντικείμενο συγκριτικής μελέτης με ένα αντίστοι­ χο θεματολογικά έργο καθαρά λογοτεχνικό. Ιδιαίτερα η περίπτωση του Αριστείδη Κυριάκού μας πείθει ότι ο ξεχασμένος αυτός δημιουργός του λαϊκού μυθιστορή­ ματος στην Ελλάδα, αποτελεί ένα ιδιόμορφο και ση­ μαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της νεοελληνικής γραμματείας, αληθινή πρόκληση για τους νεότερους ερευνητές λαογράφους και ιστορικούς της λογοτε­ χνίας μας. Ό πω ς επιλέγει ο Απόστολος Δούρβαρης «το έργο του διαθέτει αξιοποιήσιμες λογοτεχνικές αρετές, παρέχει πολύτιμες ιστορικοκοινωνικές πληρο­ φορίες και, πάνω απ’ όλα, λόγω της φύσεώς του, εμπεριέχει πλήθος στοιχείων που ανήκουν στην αρμοδιό­ τητα της λαογραφικής επιστήμης και στην οποία εί­ ναι απαραίτητο να πάρουν τη θέση τους».

Κώστας Κωνσταντίνου

ετηλογη 29

το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασφαλείας και η ελληνική εξωτερική πολιτική προς ίο 2000 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΗΦΑΙΣΤΟΣ - ΧΑΡΑΛΑ­ ΜΠΟΣ ΤΣΑΡΔΑΝΙΔΗΣ. Το Ευρωπαϊκό σύ­ στημα ασφάλειας και η Ελληνική Εξωτερική Πο­ λιτική προς το 2000. Πρόλογος: Δ. Κώνστας. Αθήνα, I. Σ ιδέρης, 1992. Σελ. 389.

Μελετη ια διεξοδικό ανάλυση των κυριοτέρων θεμάτων της Ευρωπαϊκής Αμυνας και Ασφάλειας, όπως αυτά διαμορφώνονται στη δεκαετία του 1990, επιχειρούν οι δύο συγγραφείς επικ. καθηγητές του Παντείου Πανεπιστημίου Παν. Ή φαιστος ψψ και Χαράλαμπος Τσαρδανίδης στο βιβλίο τους για το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασφάλειας και την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική. Ό πω ς σημειώνω στον πρόλογο της μελέτης, ο πρύ­ τανης του Παντείου καθηγ. Δημ. Κώνστας, σκοπός της είναι να εκτιμήσει την εξέλιξη των δεδομένων που συνθέτουν το σημερινό μωσαϊκό της Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και να επιδιώξει την ανάπτυξη ενός προ­ βληματισμού, ο οποίος θα βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με τη διευθνολογική θεωρία και θα στοχεύει στην πρόβλεψη του μέλλοντος. Στο πρώτο μέρος του τόμου (Το Ευρωπαϊκό Σύστη­ μα Ασφάλειας προς το 2000) ο Παναγιώτης Ή φ αι­ στος εξετάζει ορισμένες σημαντικές πτυχές της Ευρω­ παϊκής Αμυνας και Ασφάλειας στο ιστορικό και σύγ­ χρονο πλαίσιο. Με τη λέξη «Ασφάλεια» που χρησιμοποιεί επανει­ λημμένα ο συγγραφέας εννοεί όλους εκείνους τους παράγοντες, σταθερούς ή μεταβλητούς, οι οποίοι δια­ σφαλίζουν, προστατεύουν και διαιωνίζουν τα συμφέ­ ροντα ενός ή περισσοτέρων κρατών, όπως αυτά ορί­ ζονται από την πολιτική διαδικασία σε ενδοκρατικό και διακρατικό επίπεδο. Η ρεαλιστική σχολή σκέψης στην ανάλυση των

διεθνών σχέσεων - και ιδιαίτερα οι αναλυτές της γεω­ πολιτικής - σημειώνει ο Παν. Ήφαιστος, συσχετί­ ζουν άμεσα την ασφάλεια ενός κράτους με τη «δύνα­ μη» και τις θεσμικές διευθετήσεις μέσω των οποίων αυτή εκφράζεται. Η «Άμυνα», αντίστοιχα, είναι μέρος μόνο του σύν­ θετου πλέγματος παραγόντων που εμπερικλείει η έν­ νοια «Ασφάλεια». Στην ανάλυση των σύγχρονων δια­ κρατικών σχέσεων, η λέξη «Άμυνα» αναφέρεται συνήθως στους στρατιωτικούς κυρίως παράγοντες κα­ θώς και στην υπόλοιπη συναφή υποστηρικτική κοι­ νωνική και πολιτική υποδομή, σημειώνει ο Παν. Ήφαιστος. Στο πρώτο μέρος του τόμου ο συγγραφέας αφού πα­ ρουσιάσει ορισμένες απαραίτητες παρατηρήσεις και επισημάνσεις, προχωρεί σε μια σύντομη ανάλυση της πολιτικής και θεσμικής διάστασης του προβλήματος. Η στρατηγική διάσταση, οι θεμελιώδης πολιτικές πτυχές, το στρατηγικό δόγμα και η εξέλιξη της αμερικανγικής αποτροπής προς τη Δυτική Ευρώπη απα­ σχολούν τον Παν. Ή φαιστο στο τρίτο κεφάλαιο. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία και η Δυτικοευρω­ παϊκή Έ νωση είναι δύο θέματα που εξετάζονται στο τέταρτο κεφάλαιο. Οι Ευρωπαϊκές Πυρηνικές Δυνάμεις, οι Διμερείς Συνεργασίες και το Γερμανικό Ζήτημα αποτελούν δύο ξεχωριστά κεφάλαια στην ανάλυση του Π. Ή φ αι­ στου. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο ο συγγραφέας επιχειρεί να συνοψίσει ορισμένες θεμελιώδεις πτυχές του Ευρωπαϊκού Συστήματος Άμυνας και Ασφάλειας, όπως αυτό διαγράφεται στη δεκαετία του 1990. Οι πολιτικές και αμυντικές σχέσεις όπως εξελίσσο­ νται στον ευρωπαϊκό χώρο παρέχουν τεράστια πλεο­ νεκτήματα και πολλά ερείσματα για τη χώρα μας, ση­ μειώνει ο Π. Ήφαιστος. «Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι επίκειται αποτελεσματική διασφάλιση των ελληνικών συνόρων από ένα ευρωπαϊκό στρατιωτικό σύμφωνο». Η διασφάλιση των ελληνικών συνόρων, τονίζει με έμ­ φαση ο συγγραφέας, θα συνεχίσει να εξυπηρετείται

30 επιλογή------------------------------τη γεωστρατηγική σημασία της Ελλάδας και το πρό­ βλημα της αυτονομίας της ελληνικής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής και στο δεύτερο αναλύει τις πι­ θανές μεταβολές στο σημερινό ευρωπαϊκό σύστημα ασφάλειας και τις επιπτώσεις τους στην Ελλάδα. Τέ­ λος στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται πιθανές εξελίξεις το δεύτερο μέρος του βιβλίου ο Χαρ. Τσαρδανίστην περιοχή της Αν. Μεσογείου, των Βαλκανίων και δης, προσεγγίζει και αναλύει τα προβλήματα που της Μέσης Ανατολής. θα αντιμετωπίσει η ελληνική εξωτερική και Τόσο ο Χαρ. Τσαρδανίδης όσο και ο Παν. Ή φ αι­ αμυντική πολιτική στη δεκαετία του ’90. Επιση­ στος με τις αναλύσεις και τα θεμελιώδη ερωτήματα μαίνει τις πολιτικές εκείνες που, «μεταβάλλοντας που παρουσιάζουν στο βιβλίο τους συμβάλλουν απο­ πιθανόν, τις παραδοσιακές λειτουργίες και κα­ φασιστικά για μια καλύτερη κατανόηση των νέων τευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής της χώρας θα επιτρέψουν την καλύτερη αξιοποίηση των ευκαι­προοπτικών και προβλημάτων που θα αντιμετωπίσει ριών που απορρέουν από το ραγδαία εξελισσόμενοη Ελλάδα στη δεκαετία του ’90. διεθνές περιβάλλον». Σωτήρης Ντάλης Στο πρώτο κεφάλαιο, ο Χαρ. Τσαρδανίδης εξετάζει

από ένα πολυσύνθετο πλέγμα αμυνηκο-πολιτικών επιλογών, των οποίων η επιμέρους σημασία θα αυξομειώνεται και θα διακυμαίνεται.

Σ Η

Ελένη Αστρινάκη δεν ανήκει σ' εκείνη την κατηγορία των ποιητών που επιδίδονται σε ποιητικές κραι­ πάλες. Αντίθετα, μοιάζει να γράφει μόνο το απαραίτητο, το αναπό­ φευκτο, το ελάχιστο -και μαζί το επείγον: τριάντα σελίδες σε οκτώ χρόνια, από τότε που είχε εκδοθεί η δεύτερη ποιητική της συλλογή (.Εργοστάσια οδύνης). Και, τριάντα ποιήματα, κομματιασμένα, ελλει­ πτικά, εικόνες ενός κόσμου ήσυχα απελπισμένου, όπου τα πρόσωπα διανύουν «τη Μεγάλη Σκληρότητα / άλλοι από ηλικία κι άλλοι από άγνοια». Κι όλα ορίζονται περισσό­ τερο αρνητικά παρά θετικά: τα ποιήματα της συλλογής (Πάθη φω­ νηέντων) αποκλείουν τον ταλαι­ πωρημένο από τους ποιητές φυσι­ κό κόσμο, ή τον στραγγαλίζουν μέ-

ποιηση ΕΛΕΝΗ ΑΣΤΡΙΝΑΚΗ. Πά­ θη φωνηέντων. Αθήνα, Άρ­ κτος. Σελ. 39. σα στη θέρμη της ασφάλτου. Τα πάθη των φωνηέντων συμβαίνουν μέσα στη γλώσσα και μέσα στην πόλη, μια πόλη ακατονόμαστη, σχεδόν εγκαταλειμμένη, σωριασμέ­ νη εσωτερικά: και, παρ' όλα αυτά, η Ελένη Αστρινάκη μοιάζει άπολις, άτυπη, αταξινόμητη -τα αστικά της τοπία ανήκουν σ' ένα σόμπαν παραμορφωμένο, κι αφαιρετικό, σόμπαν βιομηχανικό, εργοστάσιο κυριολεκτικά της οδύνης. Κι ακόμη, συμβαίνουν μέσα στο σώμα, «ανά­ μεσα κόκκαλα, σπλάχνα, αίμα /

βγάζει φωτογραφίες αλλόκοτες / τεντώνεται μέσα μου τόξο σιωπής / αν σκαρφαλώσω τη ζωή μου και κατεβώ κρεουργημένη /» καθώς κατακερματίζεται μέσα στην έξα­ ψη της μέρας και του έρωτα στις άκρες των κεντρικών λεωφόρων. Τέλος, αυτά τα ποιήματα δεν θυμί­ ζουν τίποτα, ούτε καν τα αγρίμια της πόλης, αν και πρόκειται για γραφή που μοιάζει αντίστοιχη με τη ζωγραφική των fauves. «Διαλύο­ νται τα σημεία του ορίζοντα / οι πόλεις της Ανατολής / το χρώμα του ήχου / κυανούν, κίτρινο / θέαμα παγκόσμιο σφαγής /»: το βίαιο χρώμα, το εκτυφλωτικό φως, η δο­ ξολογία μιας παράφορης ύπαρξης -η ποίηση των fauves.

Σώτη Τριανιαφύλλου

ετηλογη 31

αας την ειρήνη ΘΑΝΟΣ ΝΤΟΚΟΣ. Αναζητώντας την ειρήνη. Μέτρα για τη Διεθνή Ασφάλεια και τη μη διασπορά των πυρηνικών όπλων. Αθήνα, Ε λλη νικ ό Ινστιτού το Δ ιεθ νώ ν και Στρατηγικών Μ ελετώ ν/Π απαζή ση ς, 1992. Σελ. 470.

Μελέτη κακή οικονομική κατάσταση στην οποία βρί­ σκονται σήμερα οι Δημοκρατίες της πρώην Σο­ βιετικής Ένωσης, προβληματίζει ιδιαίτερα τη Δύση μήπως κάποιες από τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες χρησιμοποιήσουν τον πυρηνικό πλούτο τους, προκειμένου να εξοικονομήσουν «σκληρό» νόμισμα. Η προσπάθεια της Δύσης να αποτρέψει την εξάπλωση των πυρηνικών όπλων απέτυχε και μια νέα, πιο επικίνδυνη, επο­ χή διάδοσής τους έχει αρχίσει. Οι «στιγμιαίες» πυρη­ νικές δυνάμεις αποτελούν τον καινούργιο εφιάλτη του δυτικού, κυρίως, κόσμου -πριν ακόμη προλάβει να πανηγυρίσει για το τέλος του ψυχρού πολέμου και την εξάλειψη της πυρηνικής απειλής της ΕΣΣΔ. Το βιβλίο του Θάνου Ντόκου: «Αναζητώντας την Ειρήνη: Μέτρα για τη διεθνή ασφάλεια και τη μη διασπορά των πυρηνικών όπλων» έρχεται να συμπληρώ­ σει τη φτωχή ελληνική βιβλιογραφία και να ενισχύσει την άποψη ότι η νέα διεθνής κατάσταση, που προέκυψε μετά την ψυχροπολεμική περίοδο και τη διά­ λυση της ΕΣΣΔ, αυξάνει τις πιθανότητες διασποράς των πυρηνικών όπλων. Στη μελέτη του ο συγγραφέας επιχειρεί μια συνολι­ κή επισκόπηση του προβλήματος της οριζόντιας διασποράς των πυρηνικών όπλων και των πιθανών συνε­ πειών της για τη διεθνή ασφάλεια. «Με τον όρο πυρη­ νική διασπορά (horizontal nuclear proliferation) εν­ νοούμε την απόκτηση πυρηνικών όπλων και από χώ­ ρες άλλες, εκτός από τις πέντε που δεδηλωμένα διαθέ­ τουν πυρηνικά ό πλα, ενώ με τον όρο κάθετη πυρηνι­ κή διασπορά (vertical nuclear proliferation) εννοούμε την ποιοτική βελτίωση και την ποσοτική αύξηση των οπλοστασίων των πυρηνικών χωρών», διευκρινίζει ο Θάνος Ντόκος στην εισαγωγή του. Το πρόβλημα της πυρηνικής διασποράς δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό στο

ευρύ κοινό. Θα τολμούσαμε μάλιστα να πούμε πως στην Ελλάδα είναι σχεδόν άγνωστο, σημειώνει ο συγγραφέας, γιατί κυριαρχεί μια άγνοια και αδιαφο­ ρία σχετικά με το θέμα αυτό που μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει από την ανυπαρξία πυρηνικών δραστηριοτή­ των (είτε για στρατιωτικούς είτε για ειρηνικούς σκο­ πούς) στη χώρα μας και από την έλλειψη κάποιου άμεσου προβλήματος οριζόντιας πυρηνικής διασποράς στα Βαλκάνια και στη Μεσόγειο. Σήμερα, όμως, μετά τις κοσμοϊστορικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στη Σοβ. Έ νωση και την Ανατολική Ευρώπη και με τη χαλάρωση του διπολι­ κού συστήματος, μια πιθανή εξάπλωση των πυρηνι­ κών όπλων θα μπορούσε να δημιουργήσει τοπική και περιφερειακή αστάθεια, να αυξήσει την ένταση μετα­ ξύ δύο χωρών και να πυροδοτήσει έναν ανταγωνισμό πυρηνικών εξοπλισμών με επακόλουθο καταστροφι­ κές οικονομικές και πολιτικές συνέπειες, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης παρουσιάζεται η ιστορική εξέλιξη του προβλήματος και η ανάλυση των διαπραγματεύσεων για την υπογραφή της Συνθή­ κης για τη μη διασπορά των πυρηνικών όπλων. Στο δεύτερο εξετάζονται τα κίνητρα και τα αντικίνητρα για την απόκτηση πυρηνικών όπλων από άλλες χώ­ ρες. Ποια είναι τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία ένα κράτος αποφασίζει αν θα επιδιώξει ή όχι την απόκτη­ ση πυρηνικών όπλων; Ποιοι είναι οι εσωτερικοί και οι διεθνείς παράγοντες που επηρεάζουν μια τέτοια από­ φαση; Πόσο σημαντικός ανασχετικός παράγοντας εί­ ναι η αντίδραση της διεθνούς ικανότητας, και ιδιαίτε­ ρα των δύο υπερδυνάμεων; Στα παραπάνω ερωτήματα ο Θ. Ντόκος επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στο Β' κε­ φάλαιο της μελέτης του. Στο επόμενο κεφάλαιο εξετά­ ζει το πρόβλημα της διάδοσης της τεχνολογίας από τις αναπτυγμένες στις αναπτυσσόμενες χώρες και τη σχέση ανάμεσα στη διάδοση και τη χρήση της πυρη­ νικής τεχνολογίας για ειρηνικούς και για στρατιωτι­ κούς σκοπούς. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζει το διεθνές καθεστώς για τη μη διασπορά των πυρηνικών όπλων, εξετάζοντας παράλληλα την αποτελεσματικότητά του. Στο πέμπτο κεφάλαιο της μελέτης του ο Θ. Ντόκος ασχολείται με τις συνέπειες της οριζόντιας πυρηνικής διασποράς, ενώ στο έκτο εξετάζει την περί­ πτωση της Μέσης Ανατολής και της Νότιας Ασίας.

32 εταλογη------------------------------Το επόμενο κεφάλαιο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδια­ φέρον γιατί στις σελίδες αυτές ο συγγραφέας εξετάζει την πολιτική της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Κοι­ νότητας στο χώρο τής μη διασποράς καθώς και τις πυρηνικές ικανότητες της Τουρκίας. Τέλος, στο όγδοο κεφάλαιο του βιβλίου, καταγρά­ φει τις πιθανές εξελίξεις και προοπτικές για το εγγύς μέλλον. Ώ ς τώρα, τα πυρηνικά όπλα αποτελούσαν το αντι­ κείμενο των «Πέντε Μεγάλων» -Η Π Α , πρώην ΕΣΣΔ, Κίνας, Βρετανίας και Γαλλίας- δίνοντάς τους ένα στάτους τέτοιο, που αντικατοπτρίζεται και στη μόνι­ μη παρουσία τους στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Σήμερα, όμως, η απειλή δεν περιορίζεται μόνο στα μυστικά σχέδια που ετοιμάζουν μερικές τριτοκο­ σμικές χώρες, η εφιαλτική προοπτική είναι η διαρροή πυρηνικών υλικών αλλά και επιστημόνων από τις δη­

«Ιο μέτωπο», είναι το πρώτο βι­ βλίο της ποιήτριας. Ωοττόσο, σε γε­ νικές γραμμές, η ποίησή της έχει μια καθαρότητα και υποβλητικότη­ τα, που ξαφνιάζει συχνά. Τίποτα το περιττό, ή ανούσιο, κανένα παραγέμισμα στίχου, επιγραμματική, σχεδόν, σε πολλά σημεία, κάποτε περιγραφική, χωρίς να χάνει τον ειρμό και την παρθενική ομορφιά του πρωτόβγαλτου. Αλλοτε είναι δηκτική, συχνά σαρκαστική, σα­ φώς επηρεασμένη από την εκκλη­ σιαστική παράδοση και υμνολογία, δεν διστάζει να χρησιμοποιεί και καβαφικούς εκφραστικούς τρό­ πους, κάτι που φαίνεται από τους τίτλους και από το λεξιλόγιό της: Αχειροποιήτου Εικόνος Ιστόρησις, (9), Ιτέι/ιις (10), Έρως λευκός εν τα. νήσιυ Πάτρα) (55), της ΔιακαινησΡ

μοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, γεγονός που θα σημάνει και τη συντομότερη ολοκλήρωση των προαναφερθέντων σχεδίων. Ας προσπαθήσουμε να φαντασθούμε έναν κόσμο με είκοσι ή είκοσι πέντε χώ­ ρες εξοπλισμένες με πυρηνικά όπλα. Σίγουρα θα αι­ σθανόμασταν πολύ λιγότερο ασφαλείς σε ένα κόσμο στον οποίο ένα ατύχημα, μια κακή εκτίμηση ή λανθα­ σμένη απόφαση κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, οι υπέρμετρες φιλοδοξίες κάποιου δικτατορίσκου ή ο φανατισμός ενός θρησκευτικού ηγέτη θα μπορούσαν να προκαλέσουν πυρηνικό πόλεμο, σημειώνει ο Θάνος Ντόκος στη μελέτη του που δίνει την ευκαιρία σ Έ λληνα αναγνώστη να προσεγγίσει ένα τόσο λεπτό θέμα όπως είναι το πρόβλημα της μη διασποράς των πυρηνικών.

ποίηση ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΟΚΚΙΝΟΥ. Το μέτωπο. Αθήνα, Πλέθρον, 1992. Σελ. 64. μου (49). Το πρώτο ποίημα της συλλογής: Αχειροποιήτου Εικόνος Ιστόρησις, καθώς και το τελευταίο: Έρως λευκός εν τη νήσοι Πάτμω, δίνουν τόσο το στίγμα, όσο και την κυκλι­ κή πορεία, που ακολούθησε η ποιήτρια και κλείνουν τσν πρώτο κύ­ κλο μιας ποίησης, που, παρά τις εμφανείς επιδράσεις και εξαρτή­ σεις, αναπόφευκτες ίσως, δεν παύ­ ει να είναι γνήσια στη βάση της, εν­ διαφέρουσα στην εκφορά της και

Σ. Ντ.

αξιοπρόσεκτη. Κι αν λάβει κανείς υπόψη του πως η Αναστασία Κόκ­ κινου, ζει και εργάζεται -καθηγήτρια μουσικής σε γυμνάσιο της Αρτας— στην επαρχία, λίγο πιο δω από την «Πρέβεζα (που σκοτώ­ νει τους ποιητές)» κι έχει την δύνα­ μη να υπακούει στις εσωτερικές παρορμήσεις, χωρίς να βουλιάζει στην καθημερινή πλήξη· και να σμι­ λεύει περίτεχνα το στίχο της, που έρχεται φορτισμένος με «σουδάριον», με «φυσικόφυλλο (;) άλγος», όπου ευδοκιμεί «ο βότρυς ο πέπειρος», και «δακρυδόχος», πάνω σε «πυρίμορφον όχημα», είναι και αξιοπρόσεκτη και υποσχετική η ποίησή της.

Ελένη Χωρεάνθη

ετηλογη 33

το λεξικό των Χαζάρων Μ ΙΛ Ο Ρ Α Ν Τ Π Α Β ΙΤ Σ. Τ ο Λ ε ξ ικ ό τω ν Χ αζάρω ν. Μ ετάφραση (από τα σ ερβοκροατικά): Λ ε­ ω νίδας Χ ατζηπροδρομίδης, Α θήνα, Η ρόδοτος, 1991. Σελ. 400.

Πεζογραφία ν και ο τίτλος του παραπέμπει σε λεξικό, το βι­ βλίο αυτό είναι ένα περιπετειώδες αστυνομικό μυθιστόρημα. Ο σέρβος συγγραφέας του Μίλοραντ Πάβιτς είναι ειδικός του μπαρόκ και διδά­ σκει λογοτεχνία. Με το «Λεξικό των Χαζάρων» που πρωτοκυκλοφόρησε το 1984 έγινε παγκό­ σμια γνωστός αφού μεταφράστηκε σε 27 γλώσσες. Στο «Λεξικό των Χαζάρων» μιλάει για «ένα ανεκτι­ κό έθνος που χάνεται», για ένα λαό που αφού ίδρυσε ανεξάρτητο κράτος, αποφάσισε να προσχωρήσει σε μια από τις τρεις θρησκείες, τον ιουδαϊσμό, το μωαμε­ θανισμό και το χριστιανισμό. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτιστικής του πολυδιάσπασης ήταν η συντριβή του από τη Ρωσία. Το γεγονός που πραγματεύεται ο Πάβιτς συνέβη κάπου τον 8ο ή 9ο αιώνα μ,Χ. Οι Χάζαροι ήταν ένας νομαδικός και πολεμικός λαός που σε αβέβαιους και­ ρούς ήλθε διωγμένος από την Ανατολή και στην πε­ ρίοδο από τον 7ο ως τον 10ο αιώνα εγκαταστάθηκε στο έδαφος ανάμεσα σε δύο θάλασσες: την Κασπία και τη Μαύρη. Ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο θάλασσες οι Χάζαροι ίδρυσαν μια ισχυρή αυτοκρατορία κηρύσσοντας μια άγνωστη για μας σήμερα θρησκεία. Στις μέρες μας η προέλευσή τους παραμένει άγνω­ στη αφού χάθηκαν όλα τα ίχνη που θα δήλωναν πίσω από ποιο όνομα και λαό πρέπει να ψάξουμε σήμερα για τους Χάζαρους. Οι Χάζαροι εξαφανίστηκαν από την ιστορική σκη­ νή μαζί με το κράτος τους, αφού συνέβη αυτό που πε­ ριγράφει λεπτομερειακά ο Πάβιτς -εγκατέλειψαν την αρχική τους και σε μας άγνωστη σήμερα θρησκείακαι ακολούθησαν μια (και πάλι δεν ξέρουμε ποια) από τις τρεις γνωστές θρησκείες: την ιουδαϊκή, την

ισλαμική ή τη χριστιανική. Λίγο μετά τον προσηλυτι­ σμό τους ακολούθησε και η διάλυση της χαζαρικής αυτοκρατορίας. «Σήμερα οι υλικές μαρτυρίες της χαζαρικής κουλτούρας είναι πολύ σπάνιες. Δεν έχει βρεθεί καμιά επιγραφή, δημόσια ή ιδιωτική, δεν υπάρχει ίχνος από χαζαρικά βιβλία, ούτε ίχνος από τη γλώσσα τους, αν και ο Κύριλλος σημειώνει ότι κήρυτταν την πίστη τους στη χαζαρική γλώσσα» υποστηρίζει ο Πάβιτς. Το γεγονός του προσηλυτισμού των Χαζάρων σε νέα θρησκεία ήταν καθοριστικό για τη μοίρα τους και συνέβη με τον εξής τρόπο: Ο τότε Χάζαρος ηγεμόνας, όπως αναφέρουν τα ιστορικά χρονικά, είδε ένα όνειρο και ζήτησε τρεις φιλοσόφους να του το ερμηνεύσουν. Ο Χάζαρος ηγεμόνας είχε αποφασίσει να περάσει μα­ ζί με το λαό του στη θρησκεία εκείνου του σοφού του οποίου η ερμηνεία θα ήταν η πιο αποδεκτή «Οι απόψεις των τριών σοφών, οι συγκρούσεις τους, που βασίζονταν στις αφετηρίες τριών διαφορετι­ κών θρησκειών, τα πρόσωπα και η κατάλληξη της “χαζαρικής πολεμικής” προκάλεσαν μεγάλη περιέρ­ γεια, εντελώς αντιφατικές κρίσεις για το γεγονός και τις συνέπειες του για τους νικητές και τους νικημέ­ νους», σημειώνει ο Μ. Πάβιτς στο «Λεξικό των Χαζά­ ρων». Η πρώτη μορφή του «Λεξικού των Χαζάρων» δημοσιεύθηκε το 1691 στην Πρωσία, αφού μελετήθηκαν τα δείγματα των τρικέρατων νομισμάτων, τα ονόματα στα παλιά δαχτυλίδια, η διπλωματική αλληλογραφία και το αρχειακό υλικό βυζαντινής, εβραϊκής και αρα­ βικής προέλευσης. Το έργο δημοσιεύθηκε με τον τίτ­ λο Lexicon Cosli από τον Πολωνό Ιωάννη Νταουμπμάνους και δεν υπάρχουν πλέον αντίτυπα. Το εξαίρετο έργο του Πάβιτς είναι μια προσπάθεια ανα­ σύνθεσης της χαμένης έκδοσης του Νταουμπμάνους. Ο Πάβιτς όπως ο Μπόρχες πλουτίζει το έργο του με έξοχα πορτρέτα που συνθέτουν μια φανταστική διή­ γηση. Πρόκειται για ένα βιβλίο για βιβλιολάτρες, ιστορικούς, φιλοσόφους, για φίλους της περιπέτειας και προπάντων για ονειροπόλους.

Σωτήρης Ντάλης

34 εταλογη

ταξίδι στους 5 πλανήτες ΕΛΛΗ ΡΟΖΟΥ. Ταξίδι στους 5 πλανήτες. Αθή­ να, Γ κ ο β ό σ τη ς, 1992. Σελ. 66.

Πεζογραφία ο βιβλίο της 'Ελλης Ρόζου, «Ταξίδι στους 5 πλα­ νήτες», είναι μια κάθοδος στο έσω εγώ κάθε αν­ θρώπου. Η Ρόζου βουτά στα άδυτα του σώματος και της όλης από τη σίγουρη κορυφή της προσωπικό­ τητας που γνωρίζει καθένας μας. Μέσα βρίσκει τους εσώτερους ουρανούς, βρίσκει κόσμους με τη φιλοσοφία τους, με τους νόμους και τους κατοίκους τους κι επιχειρεί τη δύσκολη ανασκό­ πηση τούτων των κόσμων αποδεσμευμένη απ’ την πα­ γίδα του μυαλού. Αχρονη η μνήμη κι άχρονο το Ο ν που μας περιβάλ­ λει. Το θετικό ανθρώπινο στοιχείο δημιουργεί μια σχέση με τα πράγματα-όντα γύρω μας. Το αρνητικό στοιχείο τα μάχεται και γενικά ποθεί καταστροφή. Πριν τη μήτρα, γύρω και μέσα, το μαύρο, ο βούρ­ κος του χώματος που γίνεται μετά βάλτος θανάτου. Κάκτοι με φλόγες φύονται. Η φαντασία εσώτερη, το σύστημα αδιανόητο για τα γνωστά. Ο Χάρος αγκάθι που σε κρατά αιώνια μέσ’ απ’ τα κύτταρά σου ήδη, σαν προδιαγραφή. «Το θέμα είναι ν ’ αδειάσει κανείς», είχε πει κάποτε η συγγραφέας. Ό μως αδειάζει η καρδιά του ανθρώπου; Στο «Σάρκινο πλανήτη» υπάρχει το εγώ με τις μνή­ μες όλων των όντων που πέρασαν από τον κόσμο τού­

το, σ’ αέναη εναλλαγή. Είναι η σάρκα της ύλης κι η ύλη της σάρκας. Το τέλος του έχει δικούς του νόμους. Η φθορά του στην αγκαλιά της χωριάτικης γης. Ενά­ ντια σ’ αυτό το θάνατο υπάρχει μόνο η σκέψη ότι: όταν δεν θα υπάρχω, θα ’χει μείνει ίσως η «φλόγα» μου. Θηριώδης βλάστηση στον αιμάτινο πλανήτη κι η επιβίωση μονάχα ένστικτο. Ο άνεμος μυρίζει σκουριά αίματος. Ο τρόμος είναι τρόμος ζώου μέσα στη γνώ­ ση πως το σώμα μου από το αίμα μόνον ζει, ενώ εγώ περιμένω να πραγματωθεί ο νόμος που είναι γραμμέ­ νος στα αιμοσφαίριά μου, που δε θα τα πιει η γη. Ενα βιβλίο που μας οδηγεί σ’ ένα ταξίδι ονειρικό, πραγματικό που κάνει η συγγραφέας βουτώντας στα βάθη και στο άπειρο του εαυτού μας. Βιβλίο μεταξύ Επιστημονικής Φαντασίας κι από­ λυτης ανθρώπινης πραγματικότητας, φθάνοντας έτσι σ’ ένα κόσμο ουτοπικά ονειρικό και τέλεια αληθινό ταυτόχρονα, το τονίζω. Και προσθέτω: ο ανθρώπινος-πλανήτης της Ρόζου ραγίζει. Το Δημιούργημα γίνεται λειψό γιατί του λεί­ πει τ’ άλλο μισό, το σκιερό εγώ του. Αυτό, η δυαδικότητα της αμφισβήτησης του δυαδικού μας κόσμου. Ο αιωρούμενος ωκεανός-θεός, το Αναλλοίωτο απ’ όπου όλοι προήλθαμε φοβερά μόνο περιμένει τη διείσδυση στα πράγματα από μας για να τα νιώσει. «Σε κάνω άν­ θρωπο», του λέει, «για να μπορώ ανθρώπινα να σου μιλώ. Και να σε ρωτήσω μήπως κρύβεται οδύνη πίσω απ’ αυτή σου την αλύτρωτη ύπαρξη». Εμείς; «Σταγόνα στον ωεκανό Σου χανόμαστε, σταγόνα στον ωεκανό Σου υπάρχουμε».

Έ ρσ η Λάγκε

ΘΕΑΤΡΟ «ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ» ΣΥΓΓΡΟΥ 106 Α π ό 28 Α π ρ ιλίου έω ς 9 Μ α ΐου

9 μ. μ.

Το ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΛΟΪΖΙΔΗ π α ρ ο υ σ ιά ζ ει Ε Ν Τ Ο Υ Α Ρ Ν Τ Α Λ Μ Π Η «ΙΣΤΟΡΙΑ ΖΩΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΗΠΟΥ» Τ α έ σ ο δ α των π α ρ α σ τά σ εω ν της 28ης Α π ρ ιλίου (6.15 μ.μ. κ αι 9 μ.μ.) θ α δ ια τε­ θ ο ύ ν γ ια του ς σ κ οπ ού ς της Ε τα ιρία ς Π ρ οσ τα σ ία ς Σ παστικώ ν

Α ν τα π ο κ ρ ίσ εις α π ό τη ν Κ λλάδα

V

1879-1897 Εθνικές Ο λυμπιακό^ Καταοχοοι

εις

Η υ ’97

8

Υ Κ ΟΥ ΡΕΣΤΙΟΥ 3 - ΐ ρ 5 6 4 Α Θ Η Ν Α ΤΗΛ.: 3 2 .5 4 ,5 3 8 - 3

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ ΠΛΕΘΡΟΝ σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ/ΠΟΛΙΤΙΚΗ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο ΡΕΙ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΞΥΔΗΣ Π Ο Λ ΙΤΙΚ Α I. Κ υπριακό Βιβλιοπωλείο - ’Εκδόσεις: Μασσαλίας 20α, 106 80 ’Αθήνα, τηλ.: 36.41.260, fax: 36.45.057

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνικό βιβλιογρα­ φία.

Αρ. 3 0 9 10 Φεβρουαρίου -

ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δ εν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα.

23 Φεβρουαρίου 1993

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

Επιμέλεια:

φ ιλοσοφ ία

Έφη Απάκη

Ε φ α ρ μ οσ μ ένη ψ υχολογία ANATRELLA Τ. Το ξεχασμένο σεξ. Μετ. Μ. Καββαδία. Αθήνα, Λύχνος, 1992. Σελ. 475. Δρχ. 4055.

Γενικά JACQUARD Α. Η κληρονομιά της ελευθερίας. Μετ. Μ. Γεωργοΰλας. Αθήνα, Ράηπας, 1992. Σελ. 254. Δρχ. 2300.

Α ποκ ρ υφ ισ μό ς

ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Λ. Γεννημένοι για την αγάπη. Μετ. Μ. Γραμμέ­ νος. Αθήνα, Γλάρος, 1992. Σελ. 359. Δρχ. 2900.

0 ρησκεία

KIECKHEFER R. Η μαγεία στο Μεσαίωνα. Μετ. Σ. Πετρόχειλου. Αθήνα, Κωσταράκης, 1993. Σελ. 315. Δρχ. 3120.

Γενικά

ψ υχολογία Γ ενικά

ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ. Ο Αγιος Ηλίας ο Σικελιώτης (ο νέ­ ος). Απόδ. Α. Λαγουρός. Αθήναι, Τήνος, 1992. Σελ. 93. Δρχ.

620.

DESEILLE Ρ. Ο Παχωμιακός μοναχισμός. Μετ. Ν. Μπαροό­ σης. Αθήνα, Τήνος, 1992. Σελ. 156. Δρχ. 1040.

ΜΑΝΝΟΝΙ Μ. Η θεωρία ως επινόηση. Μετ. Γ. Σπανός. Αθήνα, Πλέθρον, 1992. Σελ. 183. Δρχ. 2285.

HUBBARD L.R. Διανοητική. Μετ. Κ. Νόσση. Αθήνα, Κονιδάρης, 1993. Σελ. 594. Δρχ. 4470.

οινω νικές επιστήμες

Ατομική ψ υχολογία

Κ οινωνιολογία

BALL C.M. Αυτοεκτίμηση. Μετ. Α. Ντοΰργα. Αθήνα, Δίοδος, 1992. Σελ. 203. Δρχ. 1975

ΛΕΚΚΑΣ Π. Η εθνικιστική ιδεολογία. Αθήνα, Μνήμων, 1992. Σελ. 189. Δρχ. 2080.

38 δελτίο-------------------------------Πολιτική

£ φ α ρ μ ο σ μ ένες επιστήμες

Η νέα διεθνής τάξη. Η Ελλάδα η Τουρκία και το Κυπριακό πρόβλημα. Αθήνα, Σιδέρης, 1993. Σελ. 570. Δρχ. 5200. ΒΕΡΕΜΗΣ θ . Ελλάδα - Ευρώπη. Αθήνα, Πλέθρου, 1992. Σελ. 114. Δρχ. 1560.

Ιατρική

ΚΗΠΟΥΡΟΣ Δ. Η κάθοδος των μιλιονέρων. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 125. Δρχ. 1040.

ΠΑΤΑΡΠΑΣ Θ.Α. και άλλοι. Αγγλο-ελληνικό λεξικό βιολογι­ κών και ιατρικών όρων. Αθήνα, Κωσταράκης. Σελ. 413. Δρχ.

10400.

ΜΑΡΞ - ΕΝΓΚΕΛΣ. Για το ρεφορμισμό. Μετ. Λ. Εξαρχοποό­ λου, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 398. Δρχ. 2600.

Ε πιχειρήσεις

ROCARD Μ. Οι κανόνες του παιχνιδιού. Μετ. - επιμ. Σ. Γρηγορίου - Ε. Μαρμαρά. Αθήνα, Αργώ/Φωτόλιο, 1992. Σελ. 308. Δρχ. 2600.

ΔΕΣΠΟΤΗΣ Γ. Αγγλοελληνικό ερμηνευτικό λεξικό στη διεθνή ασφαλιστική αγορά. Τόμοι A' + Β'. Αθήνα, 1992. Σελ. 1173. Δρχ. 14560 (οι δόο τόμοι).

Ο ικονομία

ΔΕΣΠΟΤΗΣ Γ. Ελληνοαγγλικό λεξικό των ασφαλιστικών εργα­ σιών. Αθήνα, 1992. Σελ. 435. Δρχ. 7280.

ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. - ΜΑΡΟΥΔΑΣ Λ. Η επιχειρηματική προσέγγιση στις αγορές των Βαλκανικών κρατών και της Κοι­ νοπολιτείας ανεξαρτήτων κρατών. Αθήνα, 1992. Σελ. 149. Δρχ. 4680.

εχνες

Λ αογρ αφ ία ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΟΣ Α. Τοπωνυμίες Φωκίδας. Αθήνα, Συλλογές, 1992. Σελ. 63. Δρχ. 725.

|"J αιδαγωγική-Εκπαίδευση Π αιδαγω γική ΚΡΙΒΑΣ Σ.Α. Βασικά θέματα της παιδαγωγικής επιστήμης. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης. Σελ. 221. Δρχ. 2080.

Γενικά ΔΙΖΙΚ1ΡΙΚΗΣ Γ. Η τέχνη και οι έλληνες. Αθήνα, Φτλιππότης, 1992. Σελ. 175. Δρχ. 1765. ΣΚΑΛΤΣΑ Μ. Η χορηγία των Τεχνών. Μουσεία πινακοθήκες πολπιστικά ιδρύματα στη Μ. Βρετανία και την Ελλάδα. Αθήνα, ΟΜΕΠΟ, 1992. Σελ. 135. Δρχ. 1765. ΜΑΛΕΒΙΤΣ Κ. Γραπτά.Μετ. Δ. Χοροσκέλης. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 235. Δρχ. 1560.

Λ ευκώματα ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ A. Ε. Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλο- . νίκη. Αθήνα, Μαλλιάρης - Παιδεία, Σελ. 80. Δρχ. 4160.

Εκπαίδευση ΣΑΪΤΗΣ Χ.Α. Οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης. Αθή­ να, 1992. Σελ. 387. Δρχ. 5200.

ΜΑΘΑΣ Γ. Οι Εβραίοι της Ελλάδος. (Ανάτ.). Αθήνα, Συλλογές, 1992. Σελ. 47. Δρχ. 1040.

Ζ ω γραφ ικ ή

λώσσα

ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ. Αθήνα, Αίθουσα Τέχνης Αθηνών, 1992. Σελ.

40. Δρχ. 1000. ΟΡΝΕΡΑΚΗΣ Σ. Το χρονικό της «Μεγάλης Δίκης». Αθήνα, Αδάμ, 1992. Σελ. 165. Δρχ. 10400.

Ξ ένες γλώ σσ ες ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΧΟΥΚ Ε. - ΤΣΙΑΚΟΥΛΗΣ X. Λεξικό - διάλογοι ελληυοαλβανικό και αλβαυοελληνικό. Αθήνα, Καλέυιης, 1992. Σελ. 193. Δρχ. 1245. ΠΑΠΑΦΙΛΗΣ Κ.Γ. Ελληνοαλβανικοί διάλογοι. Αθήνα, Σιδέρης. Σελ. 352. Δρχ. 1245.

ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ Σ. Οι δεσπστικές εικόνες της Μονής του Με­ γάλου Αγρού. Λευκωσία, 1992. Σελ. 116. Δρχ. 4160.

Φ ω τογρ α φ ία ΚΑΣΕΡΗΣ Ν. Rodos. Αθήνα, Rodos image, 1992. Σελ. 212. Δρχ. 14560.

δελτίο 39 Μουσική

^ ογοιεχνία

ΜΠΡΑΒΟΣ Β. - ΡΕΚΟΥΝΙΩΤΗΣ Β. Οδηγός φολκλορικής μουσικής. Αθήνα, Νεοδίσκ, 1992. Σελ. 240. Δρχ. 3120. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ Γ. Παίζοντας με τη μουσική. Αθήνα, Ελληνι­ κό Γράμματα, 1992. Σελ. 165. Δρχ. 2600.

Γενικά

Χιούμορ

Η μεταπολεμική πεζογραφία. Τόμοι Β '+ Γ + Δ '+ Ε '. Αθήνα, Σοκόλης, 1992. Σελ. 422 +422 +422 +414. Δρχ. 7800 (ο κάθε τόμος).

ΜΑΚΡΗΣ Η. Ψηλό... πράγματα. Αθήνα, Κασιανιώτης, 1992. Σελ. 98. Δρχ. 1560.

Καζαμίας της Αλεξάνδρειας 1993. Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Σελ.

178. Δρχ. 4160.

ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Κωνσταντίνος ο γυρολόγος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 158. Δρχ. 2080.

Π οίηση

MANARA Μ. Candid camera. Μετ. Σ. Γεωργίου - Γ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Βαβέλ. Σελ. 52. Δρχ. 1455.

ΑΝΩΝΥΜΟΣ. Τα κατά Λύβιστρον και Ροδάμνην. Αθήνα, Σικυώνιος, 1991. Σελ. 103. Δρχ. 1245.

ΣΕΛΤΟΝ Γ. Οι εναλλακτικές περιπέτειες tow Freak Brothers. Τόμος Α'. Ασπρογέρακας. Αθήνα, Βιβλιόπολις, 1992. Σελ. 63. Δρχ. 1245.

ΖΩΓΡΑΦΟΥ Λ. Παραλήρημα σε ντο μείζονα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1992. Σελ. 59. Δρχ. 1245. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ, I. Δίγαμμα. Αθήνα, Ύψιλαν/Βιβλία, 1992. Σελ. 56. Δρχ. 830.

£ νασχολή σεις

ΚΑΒΑΦΗΣ Κ.Π. Τα 154 ποιήματα. Αθήνα, Σικυώνιος, 1991. Σελ. 108. Δρχ. 1040.

Αθλητισμός

ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ Κ.Γ. Τα ποιήματα (1913-1928). Αθήνα, Νεφέ­ λη, 1992. Σελ. 404. Δρχ. 3950.

Πρακτικά Συμποσίου Ολυμπιακών Αγώνων. Αθήνα, 1992. Σελ. 283. Δρχ. 14560.

ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ (Μοναχός). Το χρώμα των αιώνων. Ποιήματα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 76. Δρχ. 830.

Συλλογές

ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ Μ. Άπαντα ποιητικά. Αθήνα, Σικυώνιος, 1992. Σελ. 120. Δρχ. 1040.

ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Μ.Δ. Σάμος. Ταχυδρομική ιστορία και γραμ­ ματόσημα. Αθήνα, 1992. Σελ. 217. Δρχ. 6000.

ΡΙΖΟΣ Π Α Ύμνος στη Μακεδονία. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1992. Σελ. 32. Δρχ. 1245.

Ο ικιακή οικονομ ία

ΓΚΟΥΡΜΟΝ Ρ. ΝΤΕ. Λπανείες του ρόδου. Μετ. Γ. Κ. Καραβασίλης. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 20. Δρχ. 2600.

KAKUZO Ο. Το βιβλίο του τσαγιού. Μετ. Α. Πασχαλίδη. Αθή­ να, Αρκτος, 1992. Σελ. 147. Δρχ. 2900.

SCOZZARI Μ.Τ. Μακροβιστική δίαιτα. Μετ. Α. Αναστασοπούλσυ. Αθήνα, Τρόπος Ζωής, 1992. Σελ. 60. Δρχ. 830.

λασική φιλολογία

ΕΛΙΟΤ Θ.Σ. Τέσσερα κουαρτέτα. Β' έκδοση. Απόδ. - εισαγω­ γικά δοκίμια και σχολ. Α. Δεκαβάλλες. Αθήνα, Κασιανιώτης, 1992. Σελ. 260. Δρχ. 3120.

ELIOT T.S. Ποιήματα. Μετ. Γ. Νίκας. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 143. Δρχ. 1300. ΜΩΡΕΣ Σ.Χ. Μονοπάτια με καρδιά. Ποιήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 62. Δρχ. 1040.

Π εζο γρ αφ ία Αρχαίοι σ υγγρ ά φ εις ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ. Άπαντα. Τόμοι Ζ', Η', Θ'. Εισ. - Μετ. - σχόλ. Β. Μανδηλαράς. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 283 +234 +268. Δρχ. 1870 (ο κάθε τόμος).

Μελέτες ROMILLY J. DE. «Βάστα καρδιά μου». Η ανάπτυξη της ψυχο­ λογίας στα αρχαία ελληνικά γράμματα. Μετ. Μ. Αθανασίου. Αθήνα, Το Άσιυ, 1992. Σελ. 229. Δρχ. 3120.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Δαίμονες και δαιμονισμένοι. Αθή­ να, Δελφίνι, 1992. Σελ. 159. Δρχ. 1560. ΒΑΛΤΙΝΟΣ Θ. Φτερά μπεκάτσας. Αθήνα, Άγρα, 1992. Σελ.

100. Δρχ. 1245. ΒΑΛΤΙΝΟΣ ©. Θα βρείτε ία οστά μου υπό βροχήν. Διηγήματα. Αθήνα, Άγρα, 1992. Σελ. 122. Δρχ. 1245. ΚΟΙΛΑΚΟΥ Λ. Αγαπούλα μ’ ακούς; Αθήνα, 1992. Σελ. 153. Δρχ. 1560.

40 δελτίο ΛΕΛΕΚΟΥ - ΤΑΤΑΚΗ Δ. Λάχεσις. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1992. Σελ. 460. Δρχ. 3120. ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ Δ. Πήγε να εγκοιμηθεί στο Ασκληπιείο της Επί­ δαυρου. Αθήνα, Πολύτυπο, 1992. Σελ. 76. Δρχ. 620. Ν1ΚΟΛΑΪΔΗΣ Ν. Γουρούνια στον άνεμο. Μυθιστόρημα. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 316. Δρχ. 3120. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Ιχνηλασία 1. Οι ρομαντικοί του ΙΘ' αιώνα. Αθήνα, Νέα Θέσις, 1992. Σελ. 207. Δρχ. 2080. ΣΙΔΕΡΗΣ Θ. Το σιωπητήριο δεν ακούστηκε ακόμα. Αθήναι, Δελφίνι, 1992. Σελ. 154. Δρχ. 1560.

Δ οκίμια ΜΟΣΧΟΣ Ε.Ν. Η μεταφυσική αγωνία στον Παλαμά. Δοκίμιο κριτικής. Αθήνα, Παπαδήμας, 1993. Σελ. 355. Δρχ. 2900. ΜΠΕΡΛΗΣ Α. 5 (+) δοκίμια για τον Ελύτη. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1992. Σελ. 81. Δρχ. 1040. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ - ΠΑΝΟΥ Ε. Η νύχτα στον Δαβίδ. Δοκίμιο. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 130. Δρχ. 1560. ΣΕΦΕΡΗΣ Γ. Δοκιμές. Τόμος Γ. Παραλειπόμενα (19321971). Αθήνα, Ίκαρος, 1992. Σελ. 417. Δρχ. 4160.

ΤΡΑΥΛΟΥ - ΜΕΣΣΑΡΗ Α. Της τυφλής ανεμοθύελλας. Αθήνα, 1992. Σελ. 518. Δρχ. 3120.

ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ.Ε. Τελικά κείμενα. Τόμος Β'. Κανονισμός βίου. Αθήνα, Αστρολάβος - Ευθύνη, 1992. Σελ. 408. Δρχ.

4160.

ΧΑΤΖΗΠΕΤΡΟΣ Δ. Το χαμόγελο της καθηγήτριας Κάρολ Αλιστερ. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Βασιλείου, 1992. Σελ. 124. Δρχ.

1560.

ECO U. Πολιτιστικά κοιτάσματα. Απόδ. Κ. Σουέρεφ. Θεσσαλο­ νίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ. 77. Δρχ. 4780.

CUUK R. Δολοφονίες στη σκιά του ζωδιακού κύκλου. Μετ. Ν. Ζάχου. Αθήνα, Θεμέλιο, 1992. Σελ. 185. Δρχ. 1350.

0 έα ιρ ο

ΕΚΟ Ο. Δεύτερο ελάχιστο ημερολόγιο. Μετ. Ε. Καλλκρατίδη. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 429. Δρχ. 3120. ΚΙΡΧΟΦ Μ. Ινφάντα. Μυθιστόρημα. Μετ. Δ. Μάρκου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 539. Δρχ. 3120. ΛΟΝΓΚ X. Το θαυμαστό ταξίδι του Καμπέθα ντε Βάκα. Μετ. Κ. Μπαράχας. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1992. Σελ. 61. Δρχ. 1560.

MAN Κ Ο ευλαβικός χορός. Μετ. Γ. Δεπάστας. Αθήνα, Ολκός, 1992. Σελ. 289. Δρχ. 2390.

MARNY L. Βελουδένια δάχτυλα. Μετ. Τ.Κ.Κ. Αθήνα, Printa. Σελ. 210. Δρχ. 1245.

BACHMANN I. Η περίπτωση Φράντσα. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Αγρα, 1992. Σελ. 234. Δρχ. 2080.

BERGER J.G. Το ταξίδι. Μετ. Λ. Εξαρχόπουλου. Αθήνα, Αγρωστις, 1992. Σελ. 446. Δρχ. 3950. ΜΥΡΖΕ Α.Οι Λιμοκοντόροι. Σκηναίτου Βοημικού βίου. Μετ. Ε. ΡοΙδης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 435. Δρχ. 3120. ΝΤΑΝΣΑΝΙ Λ. Η κόρη του βασιλιά της χώρας των ξωτικών. Μετ. Β. Καλλιπολήης. Αθήνα, Αίολος, 1992. Σελ. 262. Δρχ.

2800. ΠΑΣΟΣ Τ.Ν. Manhhatan transfer, Μετ. X. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 598. Δρχ. 5200.

Έ ργα ΨΑΘΑ Ρ.Δ. Τριαντάφυλλα από ήλιο. Θέατρο. Αθήνα, Βασιλεί­ ου, 1992. Σελ. 118. Δρχ. 1560. ΖΕΑΜΙ. Το φιλιατρό του πηγαδιού. Απόδ. Ε. Σοφράς. Αθήνα, Το Ροδακιό, 1992. Σελ. 34. Δρχ. 1560.

KOLTES Β.Μ. Ρομπέρτο Τσούκκο. Ταμπατάμπα. Ένα υπόστε­ γο, στη Δύση. Μετ. Δ. Δημητριάδης. Αθήνα, Αγρα, 1992. Σελ.

208. Δρχ. 2080.

J

σιορία

Β ιογρ α φ ίες ΚΩΝΣΤΑΝΠΝΙΔΗΣ Α. Εμπειρίες και περιστατικά. Μια αυτοβιογραφική διήγηση. Τόμοι A' +Β' + Π. Αθήνα, Εστία, 1992. Σελ. 298 +216 +268. Δρχ. 10500 (οι τρεις τόμοι). ΒΕΡΝ I. Χριστόφορος Κολόμβος - Μετ. Κ. Κουρεμένος. Αθή­ να, Ύφιλον/Βιβλία, 1992. Σελ. 106. Δρχ. 830.

ΣΤΡΑΣΕΡ Τ. Χαμένος στη Νέα Υόρκη. Μει Ο. Ευσταθιάδου. Θεσσαλονίκη, Επιλογή. Σελ. 167. Δρχ. 1560.

Ελληνική Ιστορία

ΤΕΛΕ Ζ. Ουράνιο τόξο για τον Ρεμπώ. Μετ. Ο Βαρών. Αθήνα, Απόπειρα, 1992. Σελ. 183. Δρχ. 1070.

Η Αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα. Εισ. - Μετ. - σχολ. Θ. Γεωργιάδης. Αθήνα, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1992. Σελ. 241. Δρχ. 10190.

Μελέτες

ΠΑΠΑΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τό­ μοι 13 και 14. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 261 +224. Δρχ.

2080 (ο κάθε τόμος).

ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΣ Α.Α. Γιώργος Ιωάννου. Αθήνα, Ειρμός, 1992. Σελ. 288. Δρχ. 2500.

ΡΑΣΣΙΑΣ Β.Γ. Υπέρ της των ελλήνων νόσου. Τόμος Α'. Αθήνα, 1992. Σελ. 139. Δρχ. 2080.

δελτίο 41 ΤΣΙΡΠΑΝΛΗΣ Ζ.Ν. Ελληνικές παροικίες και εκκλησίες στην περιοχή του Ουράνιο. (16ος αι.). Πάιρα, 1992. Σελ. 70. Δρχ.

1140. ΧΑΤΖΗΪΩΑΝΝΟΥ Θ.Π. Στα ίχνη ίων Μακεδόνων στη σκιά ίων θεών. Αθήνα, 1992. Σελ. 160. Δρχ. 1560. ΨΕΛΛΟΣ Μ. Χρονογραφία. Τόμος Α'. Μευ. Β. Παραλής. Αθή­ να, Αγρωσιις, 1992. Σελ. 399. Δρχ. 3950.

ΠΑΤΙ. Μηνιάτικη επιθεώρηση. Τεύχος 211-212. Δρχ. 400. ΓΡΑΦΗ. Τεύχος 19-20. Δρχ. 600. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 306. Δρχ. 700. Η ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΤΟΥ 2000. Φύλλο 45. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 16.

|"| αιδικά

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ. Αέναη έκφραση μηνυμάτων. Τεύχος 11. Δρχ.

1200. ΘΕΜΑΤΑ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ. Ετήσια επιθεώρηση. Τεύχος 24. Δρχ. 7500.

Γνώ σεις ΠΑΡΚΕΡ Σ. Η Μαρία Κιουρί και το ράδιο. Μετ. X. Ν. Γεωργανιίδης. Αθήνα, Αμμος, 1992. Σελ. 32. Δρχ. 1560. ΠΑΡΚΕΡ Σ. Ο Κάρολος Δαρβίνος και η εξέλιξη. Μετ. Χ.Ν. Γεωργαντίδης. Αθήνα, Άμμος, 1992. Σελ. 32. Δρχ. 1560.

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών. Τό­ μος 63, τεύχος 2. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία Εφημερίδα. Φύλλο 48. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1577. Δρχ. 650. ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Τεύχος 66. Δρχ. 600.

Τ έχνες

ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ. Ιδέες για το αύριο. Τεύχος 5. Δρχ. 1560.

Μια Κυριακή με τον Ρενουάρ. Μετ. Μ. Εμπειρικού. Αθήνα, Αμμος, 1992. Σελ. 55. Δρχ. 2600.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 61. Δρχ. 100.

ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ Ξ. Ελίζα. Αθήνα, Αμμος, 1992. Σελ.

101. Δρχ. 3325.

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ. Τόμος Ιθ', 1991-1992. Δρχ. 5200. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Τεύχος 182. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΧΑΝΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 9.

Ελεύθερα αναγνώ σματα ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Β.Δ. Λαϊκοί Θρύλοι και παραδόσεις για παιδιά. Αθήνα, Κασιανιώτης, 1992. Σελ. 234. Δρχ. 1560. ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ - ΒΛΑΔΙΜΗΡΟΥ Ε. Ο Δεκατρής. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 1992. Σελ. 45. Δρχ. 1560. ΣΑΡΑΝΤΠΉ - ΠΑΝΑΠΩΤΟΥ Ε. Ο κήπος με τ’ αγάλματα. Ε' έκδοση. Αθήνα, Κασιανιώτης. Σελ. 93. Δρχ. 1040. ΤΖΩΡΤΖΗ Α. 'Οταν η φαντασία παίζει... Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 59.

SAINT - SAENS C. Το καρναβάλι των ζώων. Prokofiev S.: Ο Πέτρος και ο λύκος. Αθήνα, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 1992. Σελ. 68. Δρχ. 3640.

Σχολικά ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ Γ. Σύγχρονες εκθέσεις Β' Γυμνασίου. Αθή­ να, Σμυρνιωτάκης, 1992. Σελ. 256. Δρχ. 2080.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Φύλλα λόγου τέχνης και πολιτιστικής καλλιέργειας. Τεύχος 60-61. ΡΕΥΜΑΤΑ. Απόψεις κείμενα τέχνες. Τεύχος 11. Δρχ. 800. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΠΩΤΩΝ. Φύλλο 195. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία Περιοδική έκδοση. Τεύχος 41. Δρχ. 800. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ. Ενημερωτικό δελτίο πολιτιστικού τεχνολογικού ιδρύματος ΕΤΒΑ. Τεύχος 5/6. ΤΟΤΕ. Περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 41. Δρχ.

550.

☆

ΕΚΠΤΩΤΙΚΗ ΚΑΡΤΑ ☆ Ε Κ Π Τ Π Σ ΙΣ

-=

10 - 20%

Δ ΙΑ Ρ Κ Ε ΙΑ Σ

=■■

ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΙΔΗ

εριοδικά

(ΕΚΤΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ) ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ ΜΙΣΟΤΙΜΗΣ ΕΥΚΟΛΙΕΣ ΠΛΗΡΒΜΗΣ ___________Υ Π Ε Ρ Α Γ Ο Ρ Α

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχος 515. Δρχ. 250. Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 61-62-63. Δρχ.

100.

Β Ι Β Λ Ι Ο Υ ___________

ΙΩ Α Ν Ν Η Σ Μ Π Ο ΣΤΑ Ν ΟΓΛ ΟΥ & ΣΙΑ Ο .Ε . ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ 92 ΠΕΙΡΑΙΑΣ - ΤΗΛΕΦ. 41.12.258 ΣΩΤΗΡΟΙ ΛΙΟΣ II - 15 ΠΕΙΡΑΙΑΣ - ΤΗΛ. 41.71.330 ΝΟΤΑΡΑ 75 ΠΕΙΡΛΙΣ - ΤΗΛ. 41.12.258

K p n u tc Y f* *

Αρ. 3 0 9 Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεω ν που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέσιειλαν οι συντά­ κτες τους.

Επιστήμες Βασιλείου Θ. Α. - Στεφανάκης Μ.: Το λεξικό των Επιστημών του ανθρώπου (Η. Παπαλέξης, Διαβάζω, 306).

8 Μαρτίου 21 Μαρτίου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Τσουρέας Ε.: Αρχαία Ελληνική Θεματογραφία (Γ. Διαμαντόπουλος, Αυριανή, 14/3).

Comford F.M.: Μικροκοσμογραφία (Γ. Γιατρομανωλάκης, Βή­ μα, 1413).

Τ έχνες Πολιτική Κύρκος Λ.: Το αδιέξοδο βήμα του εθνικισμού (Γ. Καρτάλης, Βήμα, 21/3). Λιάκος Α. κ.α.: Ο Ιανός του Εθνικισμού και η Ελληνική Βαλκα­ νική Πολιτική (Σ. Παπασπηλιώπουλος, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, 11/3).

Ράφτης Α.: Χορός, πολιτισμός και κοινωνία (Α. Αναστασοπούλου, Διαβάζω, 306). Φωκά I. -ΒαλαβάνηςΛ.: Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία (X. Κιοσσέ, Βήμα, 21/3). ΒέντερςΒ.:1) Emotion pictures 2) Η λογική των εικόνων (Ν. Κολοβός, Διαβάζω, 306).

Δημογραφία

Γλώσσα

Κυριαζή Ν. : Αναπαραγωγή του πληθυσμού (Κ. Παπαλέξης, Διαβάζω, 306).

Μαθηματικά

Βογιατζόγλου Β.: Επώνυμο της Μικρασίας (Κ. Παπαλέξης, Διαβάζω, 306). Κριαράς Ε.: Η γλώσσα μας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 21/3).

Bouffartique S. - Delreu Α. Οι ελληνικές ρίζες της γαλλικής γλώσσας (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 1713). '

Nagel Ε. - Newman S.R.: Το θεώρημα του Goedel (Τ. Κυπριανίδης, Καθημερινή, 16/3).

Κ λα σική Φιλολογία

Εκπαίδευση Ανδρέου Α.: Πηγές της Ιστορίας της νεοελληνικής εκπαίδευσης (X. Τζήκας, Διαβάζω, 306).

Μ ελέτες Ρομιγύ Ζ.: Βάστα καρδιά μου (Σ., Αντί, 19/3).

Hagg Τ. Το αρχαίο μυθιστόρημα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 14/3).

δελτίο 43 Ποίηση Αλεξίου Δ.: Προς Ασωπίαυ (Γ. Α. Παυαγιώτου, Εποχή, 1413). Βαρελής Ν. Ο φύλακας και οι τρεις δοκιμές (Γ. Α. Παυαγιώτου, Εποχή, 14/3). ΔαβάκηΖ.: Κοιμήθηκα η αχάριστη (Ε. Χωρεάνθη, Διαβάζω, 306). Ιωανυίδου - Σταύρου Ρ.: Γρηγορείτε (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 21/3). Νικητέας Π.: Στους διαδρόμους των γεγονότων (Φ. Βακάλη Συρογιαυυοπούλου, Διαβάζω, 306). Παπαδόπουλος Α.: Εκτός προγράμματος (Γ. Α. Παυαγιώτου, Εποχή, 14/3). Τασιόπουλος Β .: Το δάκρυ του Πολύφημου (Γ. Κουβαράς, Εποχή, 14/3). Χουρδάκης Ν.Ι.: 1) Η οσία με το κόκκινο παλτό 2) Άσκηση κα­ θόδου (Γ. Κουβαράς, Διαβάζω, 306). Μπωντλαίρ Σ.: Τα άνθη του κακού (Π. Αθηναίος, Ελεύθερη Ώρα, 18/3). Ντεσνός Ρ.: Ποιήματα (Σ. Τριανταφύλλου, Διαβάζω, 306).

ΑθανασιάδηςΤ.: Ελεγειακό οδοιπορικό (Δ. Κωστίδης, Διαβά­ ζω, 306). Αριστηυός Γ.: 1) θαυατόφιλα και ερωτοπαθή (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 19/3) 2) Η Κατάβαση (Β. Τσατσούλης, Διαβάζω, 306). Βαλτιυός Θ.: Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν (Μ. θεοδοσοπούλου, Καθημερινή, 9/3). Βουρβουυάκη Μ.: Το δωμάτιο που ταξιδεύετ (Ε. Βαρβουυάκη, Ελευθεροτυπία, 1013). Δοξιάδης Α.: Ο θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 1713). Ζόμηολας Τ.: Η γοργόνα της στεριάς (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπά­ στης, 31/12/92), (X. Κουλούρης, Νέα Σκάφη, 334), (Δ. Κανελλόηουλος, Εμβόλιμου, 16), (Δ. Σιατόπουλος, Φιλολογική πρω­ τοχρονιά, 1993), (Α. Χρυσομάλλης, Μεσσηνιακός Λόγος, 21/ 1). Η αναζήτηση του ιερού Γκράαλ. (θ. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 17/3). Θεοφίλου Α.: Μεθυσμένη ορχήστρα (Κ Τσαούσης, Έθνος, 8/3). Κοκκινάκη Ν.: 1) Ιριδισμοί στην απουσία 2) Η χάρτινη γυναίκα (Μ. Δερμιτζάκης, Κρητικά επίκαιρα, Φλεβ. ’93), (Ζ. Καραταράκης, Νέα, 9/3). Κουτρουμπούσης Λ.: Στον θάλαμο του μυθογράφου (Δ. Ρόκου, Γυναίκα, Απρ. ’93). Κρανάκη Μ.: Φιλέλληνες (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 21/3). Λεφούσης Μ.: Μπέηδες και τσιφλικάδες (Ν. Μπαζιάυας, Θεσ­ σαλία Βόλου, 21/3). Μεριά Σ. - Γιαλέσσα-ΛεοντίδηΛ.: Ξεριζώματα (Κ. Ντελόπουλος, Διαβάζω, 306). Ομπρόλη Ε.: Οι αναλφάβητοι του έρωτα (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 15/3). Παπαγεωργίου Κ.: Των Αγίων Πάντων (Β. Χατζηβασιλείου, Ε­ λευθεροτυπία, 10/3) (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 19/3).

ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ANASTASIA PEKRIDOU OORECKI

Η ΜΌΔΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:Λ.I. ΓΕΟΡτΟβΛίΙΛΗΣ MAPIΕΛΛΑΦΡΑΪΜΤΕΡ

ANASTASIA PEKRIDOY GORECKI

Η ΜΟΔΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΑΑΑΑΑ

Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

Ε

Ι

Σ

Δ Η Μ . Ν. Π Α Π Α Δ Η Μ Α Ι π π ο κ ρ ά τ ο υ ς 8, τηλ. 36.27.318

44 δελτίο Φιλιππότης Σ. (Επιμ.) Ταξίδεψαν στην Τήνο (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 15/3). Κάφκα Φ.: Η Γέφυρα και άλλα κείμενα (Ε.Αρανίισης, Ελευθε­ ροτυπία, 10/3). Μπάχμαν 1.: Ρέκμιεμ για χη Φάννυ Γκόλντμαν (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 8/3).

Μελέτες Γεωργανχά Α.: Αιών Βυρωνομανής (Γ. Π. Σαβίδης, Νέα, 9/3). Δούκα Μ.: Ο πεζογράφος και το πιθάρι του (Ε. Χουζούρη, Ε­ ΝΑ, 1713). Μόσχος Ε.Ν.: Η μεταφυσική αγωνία στον Παλαμά (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 17/3).

Δοκίμια Παπαϊωάννου Κ.: Η αποθέωση της Ιστορίας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 10/3). Τσιριντάνης Α.: Εμείς οι 'Ελληνες (Σ. I. Αρτεμάκης, Ημερησία, 14/3). Λίχενμπεργκ Γ.Κ.: Siidelbucher (Κ. Σχινά, Καθημερινή, 16/3). Μούζιλ Ρ.: Περί βλακείας (Ε. Κασίμη, Αντί, 19/3).

Αποφθέγματα Κράους Κ.: Ρήσεις και αντιρρήσεις (Π. Μπουκάλας, Καθημερι­ νή, 16/3).

Ιστορία Βερέμης Θ.: Ελλάδα-Ευρώπη (Σ. Ευσταθιάδης, Βήμα, 14/3). Δαφέρμος Ο.: Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα 1972-1973 (Β. Καπετανγιάννης, Αντί, 1913). Ζαούσης Α.: Η τραγική αναμέτρηση 1945 -1949 (Σ. Ευσταθιά­ δης, Βήμα, 21/3).

Μαρτυρίες Γενίτσαρης Μ.: Μάγκας από μικράκι (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 15/3). Η φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 9/3). Μαχαίρας Ε.: 50 χρόνια μετά (Σ. Λιναρδάκης, Βήμα, 14/3), (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 21/3). ΧρηστάκηςΛ.: Ο κύριος Αθήναι (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 14/3). Ψαράκης Τ.: Ανθολόγιο της Αλεξάνδρειας (Δ. Δασκαλόπουλος, Νέα, 16/3Ι-

ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Διεύθυνση σειρά?: Κώστα? Μπαλάσκα? Κ αλλιτεχνική διεύθυνση: Γιάννη? Λεκκό?

Α ΙΣΧΤΛ Ο Σ

Πίρ σ ο ίΐ ·

'Ε π τ ά έ π ί Θ ήβ α ς

·

Ίκέηδες

Ά 'γ α μ έμ ν ω ν Χ οηφ όροι

·

Ενμβνίδβς

· Προμηθεύς

Α εσ μ ώ τ η ς

Μετάφραση · Εισαγω γή · Σχόλια: Κώστας Τοπούζης Η σειρά «Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο» φιλοδοξεί να προσφέρει στο ελληνικό κοινό όλα τα σκιζόμενα σε πλήρη μορφή έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη και του Αρι­ στοφάνη στον αρχαίο λόγο του? (αναπαραγωγή των εκδόσεων Οξφόρδης) και σε νεοελλη­ νική ποιητική μετάφραση. Ταυτόχρονα δίνεται μια ~γενική εισαγωγή για την τραγωδία, μια ειδικότερη γ ια τον κάθε ποιητή και σχολιάζεται το κάθε έργο. Συμπληρώνεται θεατρι­ κά με πίνακα παραστάσεων και φωτο-γραφίες που επέλεξαν ειδικοί του Θεάτρου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ Μαυρομιχάλη 60, Τ.Τ. 106 80, τηλ 3607382, fax 3636083 ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΔΑΝΑΟΣ, Μ αυρομιχάλη 64, Τ.Τ. 106 80, τηλ.-fax 3611054,3604161,3631475,3616226

Εκδόσεις Άγρωστις Ξένη Πεζογραφία Γενς Μ πιέρνεμπο

Βίλλυ Σ όρενσεν

Η στιγμή της Ελευθερίας

Ράουναροκ Το λυ κόφω ς των Θεών

Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ

Μετάφραση: Λύο Καλοβυρνάς Τζω ν ΜπέρΥκερ

Σου Τ άουσεντ

G Το ταξίδι

Οι ειλικρινείς εξομ ολογή σεις του Άντριαν Αλμπερτ Μολ της Σούζαν Λίλιαν Τάουσεντ και της Μάργαρετ Χίλντα Ρόμπερτς

Μετάφραση: Αίλυ Εξαρχοπούλου

Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Μετάφραση: Ιάκωβος Κοπερτί

Τόμας Μπέρνχαρντ

Το Ασβεστοκάμινο

Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία Μαρία Στεφ ανοπούλου Α ποστροφή

Β ρασίδας Καραλής Ω δή σ το ν Γεώργιο Π λήθωνα Γεμιστό

Τα χρονικά ίου Αδελφού Κάνιφελ Έ λις Π ίτερς Οράματα και λείφανα

Ο λεπ ρός του αγίου Ζίλιου

Μετάφραση: Νίκος Σακαλίδης

Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Έ να πτώμα περισσεύει Μετάφραση: Νίκος Σακαλίδης

Η κουκούλα του μ οναχού

Φ έρετρο από πάγο Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Μετάφραση: Άμπυ Ραίκου-Σταύρου

Το Π ανηγύρι του αγίου Π έτρου

Έ νας σπουργίτης στον Ναό

Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Μετάφραση: Γιάννα Αναστοποΰλου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΩΣΤΙΣ Ζωοδόχου Πηγής 3, τηλ.: 36.11.902, fax: 36.14.026 Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Αριάδνη, Ζ. Π ηγής 2-4, 106 78 Α θήνα, τηλ. 36.23.113, 36.05.097

τα βιβλία της «γνώσης» ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ / ΜΙΚΡΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΡΑ ΓΙΟΥΝΑΣ ΛΟΥΒΕ ΑΛΜΚΒΙΣΤ Γιατί όχι;

Ο. ΣΕΣΑΝ - Ι.ΜΠ. ΜΑΣΛΟΦΣΚΙ Εσείς που δεν έτυχε ποτέ να σας σκοτώσουν...

ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ Φλας

ΦΟΥΛΒΙΟ ΤΟΜΙΤΣΑ Η βενετσιάνα κληρονόμος

ΛΑΡΑ ΚΑΡΝΤΕΛΛΑ Γύρω από τη Λάουρα

ΓΚ. Κ. ΤΣΕΣΤΕΡΤΟΝ Η αθωότητα του πατρός Μπράουν

ΛΑΡΑ ΚΑΡΝΤΕΛΛΑ Ηθελα να φορέσω παντελόνια

ΣΕΡΤΖΙΟ ΦΕΡΡΕΡΟ Στη σκιά

ΜΑΡΙΑ ΚΟΡΤΙ Το τραγούδι των σειρήνων

ΤΟΜΑΣ ΧΑΡΝΤΥ Κάτω από το δέντρο

ΑΝΝΑ ΜΕΣΣΙΝΑ Η φοινικιά του Ρουσαφά

ΝΑΘΑΝΙΕΛ ΧΩΘΟΡΝ Το άλικο γράμμα

ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ ΜΠΑΛΖΑΚ Η γεροντοκόρη

ΜΠΑΡΜΠΕΝΤ' ΩΡΕΒΙΓΥ Οι διαβολικές

ΜΑΝΦΡΕΝΤ ΜΠΗΛΕΡ Ηρεμη σαν τη νύχτα ΤΖΟΥΖΕΠΕ ΠΟΝΤΙτ "7Λ Η μεγάλη βραδιά ΛΕΒ ΡΑΖΓΚΟΝ Χωρίς επινοήσεις

ΖΑΝΕΤ ΟΥΙΝΤΕΡΣΟΝ Το φύλο της κερασιάς ΑΝΡΙ-ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΛΑΝ Τ ' αγρίμια παλεύουν στο λυκόφως TENT ΧΙΟΥΖ Μύθοι του πρώιμου κόσμου

εχδόοείξ ΙπποκΡάτ°υς 31,10680Αθήνα Τηλ.: 3620941- 3621194 ■ ’ Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ A Ε «γνώση» Μαυρομιχάλη 64,10680Αθήνα, Τηλ.: 3604161,3631975,3611054

a

J

l

Στράτης Μυριβήλης τις 1 0 Α π ρ ιλ ίο υ το υ 192 3 ά ρ χ ισ ε ν α δη μ ο σ ιεύ ετ α ι σ ε σ υ ν έ χ ε ιε ς

I ζωή εν τάφφ σ τ η ν εφ η μ ερ ίδ α

Η

τη ς Μ υ τ ιλ ή ν η ς « Κ α μ π ά να » . Σ ή μ ερ α ,

ε β δ ο μ ή ν τ α χ ρ ό ν ια μ ετά , κ α ν ε ίς δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ α ν τ α σ τ ε ί πω ς η α ν α τ ύ π ω σ η τη ς π ρώ τη ς σ ε μ ο ρ φ ή β ιβ λ ίο υ έ κ δ ο σ η ς (Μ υ τ ι­ λ ή ν η , 1 9 2 4 ) α π ό το Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο τη ς «Ε σ τία ς» θ α π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε τ ό σ ε ς γ ό ν ιμ ε ς σ υζη τή σ εις, και π ω ς θ α δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ σ ε τό σ η α δ ημ ο-

I v ia

γ ια τ η ν α ν α μ ε ν ό μ ε ν η α ν α τύ π ω σ η τη ς δ εύτερη ς μ ο ρ φ ή ς το υ έ ρ ­

γ ο υ (ε κ ε ίν η της έ κ δ ο σ η ς το υ 1 9 3 0 σ τ η ν Α θ ή ν α ). Τ ο γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό κ ά νει φ α ν ε ρ ό πω ς ο Μ υ ρ ιβ ή λ η ς ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί ν α σ υ γ κ ιν ε ί τους α ν α γ νώ σ τ ε ς και το υς κριτικ ο ύς, κ α ι πω ς έ ν α α φ ιερ ω μ α τ ικ ό τεύ χ ο ς θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α π α ίξει έ ν α σ η μ α ν τ ικ ό ρ ό λ ο σ τ η ν α ν α ζω π ύρ ω σ η το υ ε ν δ ια φ έ ρ ο ν τ ο ς γ ύ ­ ρ ω α π ό τ ο ν Μ υ ρ ιβ ή λ η , κ α ι ν α λ ά β ε ι μ έ ρ ο ς σ τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ια γ ια μ ια α ν α νε ω μ έ ν η γ ν ω ρ ιμ ία μ ε τ ο ν σ υ γ γ ρ α φ έ α και το έ ρ γ ο του. Επιμέλεια αφιερώματος: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Το τεύχος αφιερώνεται στη μνήμη του Λάμπη Μυριβήλη, γιου του συγγραφέα, του οποίου η συμβολή ήταν πολύτιμη στο σχεδίασμά του αφιερώματος

Λυπούμαστε που λόγω περιορισμένου χώρου δεν μπορέσαμε να συμπεριλάβουμε στο αφιέρωμα την ενδιαφέ­ ρουσα εργασία του κ. Κώστα Γ. Μίσσιου με θέμα: «Ο Μυριβήλης και η συνεργασία του με το περιοδικό “Χα­ ραυγή” (1910-1914) της Μυτιλήνης». Επιφυλασσόμαστε να τη δημοσιεύσουμε σε επόμενο τεύχος.

50 α φ ιέ ρ ω μ α ------------------Μίλτης X. Παρασκευαΐδης

ΧρονολογώΣτράτη Μυριβήλη ( 1890- 1969) 1890 30 Ιουνίου κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο, που ίσχυε στην ελληνική επικράτεια έως το 1923 και θρησκευτι­ κός έως το 1924, εορτή των Δώδεκα Αποστόλων (12 Ιουλίου κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο): Γέννηση του Στράτη Μυριβήλη (Ευστράτιου Σταματόπουλου) στο χωριό της Λέσβου Σκαμνιά, που βρίσκεται στη βόρεια πλαγιά του ορεινού όγκου του Λεπέτυμνου, ανατολικά της Μήθυμνας (Μόλυβου). Ο πατέρας του Μυριβήλη, Χαράλαμπος Σταματόπουλος, ήταν αγρότης που εταξίδευε συχνά με εμπορι­ κές επιδιώξεις στο Αίβαλί, στη Σμύρνη και στην Κων­ σταντινούπολη, όταν οι περιστάσεις το επέτρεπαν, και ήταν μέλος της δημογεροντίας του χωριού του. Η μητέρα του, Ασπασία, είχε μορφωμένα αδέλφια, τον Ευστράτιο και τον Νικόλαο Γεωργιάδη, που ήταν πτυχιούχος ελληνικών και ξένων Πανεπιστημίων. Η οικογένεια του Χαράλαμπου και της Ασπασίας Στα­ ματόπουλου, εκτός από τον πρωτότοκο Μυριβήλη εί­ χε και τέσσερα ακόμη παιδιά, τον Κίμωνα που ήταν κατά δύο χρόνια νεότερος του λογοτέχνη, και τρεις κόρες, τη Μαρία, την Ουρανία και την Ελένη. Ο Στρατής ή Στράτης, όταν έγινε είκοσι χρονώ και είχε αρχίσει να δημοσιεύει συνεργασίες σε περιοδικά, πήρε το λογοτεχνικό ψευδώνυμο «ΜΟριβήλης» από την κορυφή του ορεινού όγκου του Λεπέτυμνου «Μιριβίλι» (ημεροβίγλι, σκοπιά της ημέρας); που ο νεα­ ρός λογοτέχνης ήθελε ίσως να το συσχετίσει με το επίθετο «μυροβλήτης», με το οποίο η Εκκλησία χαρα­ κτηρίζει τον πολιούχο της Θεσσαλονίκης, Αγιο Δημήτριο.

1898-1903 Ο Μυριβήλης μαθητής της Αστικής Σχολής Σκαμνιάς, έχοντας δάσκαλο τον συστηματικό λαογράφο και γλωσσολόγο της Λέσβου, Σπυρίδωνα Αναγνώ­

στου, που είχε γεννηθεί στο γειτονικό χωριό Μανταμάδος το 1862, και αφού παρακολούθησε πανεπιστη­ μιακές σπουδές στην Αθήνα με καθηγητές τον Ν. Πο­ λίτη και τον Γ. Χατζηδάκι, εδίδαξε στη Λειμωνιάδα Σχολή της Καλλονής, στην Αγία Παρασκευή, στον Μανταμάδο και τελικά στη Σκαμνιά, όπου απέθανε το 1916. Ο Σπυρίδων Αναγνώστου εχρησιμοποιούσε τους μαθητές του για τη συγκέντρωση λαογραφικού και γλώσσολογικού υλικού από τους συγχωριανούς των και τον Μάρτιο του 1903 επήρε το πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό της «Γλωσσικής Εταιρείας» Αθηνών, με εισήγηση του Γ.Ν. Χατζηδάκι (1848-1941) για τη με­ λέτη του «Συλλογή λαογραφικών περί Λέσβου πραγ­ ματειών», όταν ο Μυριβήλης ήταν ακόμη μαθητής του στην τελευταία τάξη της Αστικής Σχολής Σκαμνιάς. Σαν μαθητής του Σπ. Αναγνώστου ο Μυριβήλης εκδηλώνει και την κλίση του προς τη λογοτεχνία γρά­ φοντας διηγήματα, μια πεντάπρακτη τραγωδία με τον τίτλο «Βρούτος» και ένα μυθιστόρημα με τον τίτλο «Σεισμός».

1903-1910 Μαθητεία του Μυριβήλη στην εξατάξια Μέση Εκπαί­ δευση; Στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης από το Σεπτέμβριο του 1903 έως τον Ιούνιο του 1906, στο Γυμνάσιο Κυδωνιών από το Σεπτέμβριο του 1906 έως τον Ιού­ νιο του 1908, και πάλιν στο Γυμνάσιο Μϋτιλήνης, απότο Σεπτέμβριο του 1908 έως τον Ιούνιο του 1910, οπότε επήρε απολυτήριο με βαθμό «λίαν καλώς»1 (8,44). Το 1909 αρχίζει να δημοσιεύει λυρικά «πεζά» κείμε­ να και μικρά αφηγήματα στο περιοδικό της Σμύρνης «Νεότης» των θ . Εξάρχου και Δ. Πελεκίδη. Σαν τε­ λειόφοιτος του Γυμνασίου Μυτιλήνης πρωτοστατεί

αφιέρωμα 51

Αριστερή σελίδα; Ο πατέρας τον Μυριβήλη Χαρά­ λαμπος Σταματόπουλος με το γιο του, που ήταν τότε μαθητής του Γυμνασίου Μυτιλήνης (1905) Δεξιά σελίδα: Η μητέρα του Σ. Μ. Ασπασία (δε­ ξιά) με τον αδελφό της Ευστράτιο Γεωργιάδη (καθηγητή της φιλολογίας και της ιστορίας στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης και στις θεολογικές Σχολές Χάλκης και Ιεροσολύμων) και τη μι­ κρότερη αδελφή της Χρυσάνθη.

το Σεπτέμβριο του 1909 σε «μαθητικές κινητοποιή­ σεις για την προάσπιση της δημοτικής», διότι ο τότε Γυμνασιάρχης θέλοντας να συμμορφωθεί τυπικά με εγκύκλιο του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης «πε­ ρί μαλλιαρών» είχε απαγορεύσει τη χρησιμοποίηση της δημοτικής στους μαθητές του.

1910 Στις 20 Σεπτεμβρίου διορίζεται δάσκαλος στο δημοτι­ κό σχολείο Μανταμάδου, όπου δίδαξε έως τον Ιούνιο του 1911 ανατρέποντας τους καθιερωμένους τότε κα­ νόνες διδασκαλίας και παιδαγωγικής. Στις 15 Οκτωβρίου αρχίζει να εκδίδεται στη Μυτι­ λήνη το πρωτοποριακό περιοδικό «Χαραυγή» από το Μανώλη Βάλλη (1880-1914) και το Δημήτρη Αλβα­ νό, που συμπλήρωσε ογδόντα τεύχη έως το τελευταίο του του Μαΐου 1914 και χαρακτηρίσθηκε από τον Γ. Βαλέτα «λίκνο της λογοτεχνικής δημιουργίας του Μυριβήλη». Στις 25 Δεκεμβρίου ο Μυριβήλης παίρνει το Ιο βραβείο στον διαγωνισμό του περιοδικού της Σμύρ­ νης «Νεότης» του Θ. Έξαρχου, για το διήγημά του «Το άσπρο στεφάνι». Κριτές του διαγωνισμού ήσαν ο Στέλιος Σεφεριάδης (πατέρας του Γιώργου Σεφέρη), ο Κώστας Μιχαηλίδης και ο Στέλιος Σπεράντσας.

1911 Τον Αύγουστο, ο Μυριβήλης συνεργάζεται με τον Θ.Δ. θεοδωρίδη (Ντόρον Ντορήν) στην έκδοση του βραχύβιου εβδομαδιαίου περιοδικού «Σκριπ», που ήταν σαν συνέχεια της σατιρικής εφημερίδας «Ο· Μυτιληνιός». Το Σεπτέμβριο, ο Μυριβήλης φεύγει από τη Μυτι­ λήνη στην Αθήνα και εγγράφεται στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου. Αντιμετωπίζοντας οικο­ νομικές δυσχέρειες, αναλαμβάνει δημοσιογραφική εργασία νυκτερινού συντάκτη στην εφημερίδα «Πα-

τρίς» του Σπύρου Σίμου και γίνεται συγχρόνως προ­ γυμναστής στο Λύκειο Δραγάτση της οδού Φιλελλή­ νων. Ή ταν η εποχή που ο Μιστριώτης φανάτιζε τους φοιτητές του εναντίον των ολίγων «μαλλιαρών».

1912 Με την κήρυξη του 1ου Βαλκανικού Πολέμου ο Μυριβήλης κατατάσσεται στις 28 Σεπτεμβρίου εθελο­ ντής και το Νοέμβριο βρίσκεται στο μέτωπο της Μα­ κεδονίας και στην περιοχή της Κοζάνης, μαθαίνει ότι η Λέσβος απελευθερώθηκε από τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη στις 8 Νοεμβρίου 1912.

1913 Στις 20 Ιουνίου, κατά τη μάχη του Κιλκίς, ο Μυριβή­ λης τραυματίζεται από βολίδα πολυβόλου στο αριστε­ ρό πόδι, και στις 22 Ιουνίου χειρουργείται και νοση­ λεύεται στο στρατιωτικό νοσοκομείο Θεσσαλονίκης. Θραύσμα από το ίδιο βλήμα τού αφαιρέθηκε το 1928 σε κλινική της Μυτιλήνης. Από 13 Ιουλίου έως τις 2 Αυγούστου βρίσκεται στη Λέσβο με αναρρωτική άδεια και στις 22 Σεπτεμβρίου αποστρατεύεται. Τον Οκτώβριο ταξιδεύει στην Αθήνα, εγκαταλείπει τη φι­ λολογία και εγγράφεται στη Νομική. Το Δεκέμβριο εκγαταλείπει την Αθήνα παίρνοντας την απόφαση να διαμένει στη Λέσβο. Στις 10 Αυγούστου με την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου είχε τελειώσει ο 2ος Βαλκανικός Πόλεμος.

1914 Το Μάιο, ο Μυριβήλης γίνεται συντάκτης και τακτι­ κός χρονογράφος στην εφημερίδα της Μυτιλήνης «Σάλπιγξ», όπου συνεργάσθηκε δύο περίπου χρόνια. Τον Αύγουστο του 1914 αρχίζει ο Α ' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο οποίος ετελείωσε το Νοέμβριο του 1918. Το καλοκαίρι του 1914 άρχισαν οι πρώτες μαζικές

52 αφιέρωμα-------------------αφίξεις στη Λέσβο, Μικρασιατών προσφύγων και το Σεπτέμβριο ο Μυριβήλης γνωρίζει την Ελένη Δημητρίου, πρόσφυγα από το Δικελί (Αταρνέα), που πα­ ντρεύτηκε αργότερα, κατά τη συμμετοχή του στην εκ­ στρατεία για την απελευθέρωση του Ελληνισμού της Μικρός Ασίας, στις 28 Ιουνίου 1920 στο Δικελί.

1915 Τον Ιανουάριο ο Μυριβήλης αρχίζει αλληλογραφία με την Ελένη Δημητρίου, που υπηρετεί ως δασκάλα στο χωριό της δυτικής Λέσβου Φτερούντα. Στις 8 Φε­ βρουάριου κυκλοφορεί στη Μυτιλήνη το πρώτο βι­ βλίο του: «Κόκκινες ιστορίες», διηγήματα. Στις 21 Μαρτίου αρχίζει αλληλογραφία με μια αναγνώστρια των χρονογραφημάτων του, την Ελένη Μαγγανά, που είχε γεννηθεί στη Σμύρνη το 1893, διέμενε τότε στη Χίο και πέθανε κατά την κατοχική πείνα του Β' Πα­ γκοσμίου Πολέμου, στην Αθήνα, στις 21 Μαρτίου 1943 «εξ ασιτείας μετ’ εντερίτιδος». Ό λες τις ερωτικές επιστολές του Μυριβήλη από τη Μυτιλήνη και από το Μακεδονικό μέτωπο της περιόδου 1915-1916 προς την Ελένη Μαγγανά εδημοσΐευσε με σχετικές σημει­ ώσεις, το 1979, ο Θανάσης Στεργιόπουλος (19081989) σε βιβλίο του με τον τίτλο: «Το δράμα μιας μού­ σας». Στις 26 Απριλίου (έως 26 Μαΐου) επισκέπτεται τη Λέσβο ο Ελευθέριος Βενιζέλος και με τους μόνιμους συνοδούς του είναι ως δημοσιογράφος και ο Μυριβή­ λης. Στις 13 Οκτωβρίου, ο Μυριβήλης κατατάσσεται, σαν επίστρατος με βαθμό δεκανέα, στο πεζικό της 15ης Μεραρχίας και στις 17 Οκτωβρίου φεύγει για τη Μακεδονία. Το Νοέμβριο, ο Μυριβήλης δημιουργεί στην περιοχή της Νιγρίτας ερασιτεχνική θεατρική ομάδα. Ή ταν ακόμη η περίοδος που οι φιλοβασιλικές κυβερνήσεις της Αθήνας επέμεναν να παραμείνει η Ελλάς ουδέτερη και να μη πάρα μέρος στον Α ' Πα­ γκόσμιο Πόλεμο σαν σύμμαχος των Αγγλογάλλων, όπως επεδίωκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

κτης» της τη νέα εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» που εξυπηρετεί την πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου.

1917 Τον Απρίλιο, ο Μυριβήλης επιστρατεύεται μαζί με όλους τους στρατεύσιμους της Λέσβου μόλις κηρύ­ χθηκε επίσημα η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ από την κυβέρνηση Θεσσαλονίκης της τριανδρίας Βενιζέλου, Δαγκλή και Κουντουριώτη και φεύγει για την περιοχή Θεσσαλονίκης με τη Μεραρχία Αρχιπελάγους στις 14 Απριλίου. Στις 20 Μαΐου βρισκόταν στη Φλώρινα, το καλο­ καίρι στην προκάλυψη του Μοναστηριού, όπου αρχί­ ζει να συνθέτει το «Η ζωή εν τάφω», ενώ την 1η Αυγούστου ονομάσθηκε λοχίας.

1918 Από το Μάιο έως τον Αύγουστο εκπαιδεύεται στον ουλαμό εφέδρων αξιωματικών, οι εγκαταστάσεις του οποίου βρίσκονται στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. Στον ίδιο ουλαμό είχε συναδέλφους και φίλους του Κώστα Μάκιστο - Παπαχαραλάμπους (1895-1984)

1916 Ο Μυριβήλης με τη στρατιωτική του μονάδα μετακι­ νείται στην περιοχή της λίμνης Αχινού, στη γέφυρα του Στρυμώνα κοντά στα ερείπια της αρχαίας Αμφίπολης και γενικότερα στο νομό Σερρών. Τον Ιούλιο του 1916, ύστερα από σοβαρή προσβο­ λή ελονοσίας, αποστρατεύεται και επιστρέφοντας στη Λέσβο περνά και από τη Χίο, όπου συναντά για πρώ­ τη και μόνη φορά την αλληλογράφο του, το Μάρτιο του 1915, Ελένη Μαγγανά. Το Σεπτέμβριο αποχωρεί από τη «Σάλπιγγα» και με τη συνεργασία τού άλλοτε εκδότη της «Χαραυγής» Μανώλη Βάλλη (1880-1941) εκδίδει σαν «αρχισυντά­

και Στρατήν Δούκα (1895-1983). Το Σεπτέμβριο στο βαλκανικό μέτωπο του πολέμου συνάπτεται ανακωχή των συμμαχικών στρατευμάτων με τη Βουλγαρία. Τον ίδιο μήνα ο Μυριβήλης παίρνει άδεια και βρίσκεται από τότε έως τις 5 Νοεμβρίου στη Λέσβο. Το Νοέμβριο τελειώνει οριστικά ο 1ος Πα­

-------------------- αφιέρωμα 53 γκόσμιος Πόλεμος και από την επόμενη χρονιά αρχί­ ζουν να υπογράφονται οι συνθήκες κρήνης.

1919 Στις 2 Μαΐου αρχίζει με την απελευθέρωση της Σμύρ­ νης η εκστρατεία για τη διάσωση του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Μετά την αποφοίτησή του από τον ουλαμό Εφέδρων Αξιωματικών, ο Μυριβήλης περνά από το Δικελί (Αταρνέα) τον Ιούλιο και κατόπιν από την Πέργαμο και το Αϊβαλί, όπου το Σεπτέμβριο παίρνει το βαθμό του ανθυπολοχαγού.

Στις 21 Οκτωβρίου ο Μυριβήλης απολύεται από το στρατό και επιστρέφει το Νοέμβριο, στη Λέσβο. Στις 20 Νοεμβρίου αρχίζει τη συνεργασία του στη μυτιληνάϊκή εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος», όταν δι­ ευθυντής της ήταν ο Στρατής Παπανικόλας.

1923 Στη Μυτιλήνη εκδίδει από 22 Μαρτίου 1923 έως 19 Οκτωβρίου 1924 την εβδομαδιαία εφημερίδα «Κα­ μπάνα» «όργανο των εφέδρων και των ντόπιων συμφερόντων». Στην «Καμπάνα» από 10.4.1923 μέχρι 29.1.1924 δημοσιεύθηκε σε 24 συνέχειες «Η ζωή εν τάφω» του Μυριβήλη.

1920 Το Φεβρουάριο είναι διαχειριστής στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο του Δικελί, όπου στις 28 Ιουνίου πα­ ντρεύεται τη δασκάλα Ελένη Δημητρίου, που είχε πρωτογνωρίσει, πρόσφυγα στη Λέσβο το 1914 και την οποία πήρε μαζί του σαν νοσοκόμο του Στρατού. Τον Ιούλιο ο Μυριβήλης υπηρετεί στη Ραιδεστό. Μετά την αποτυχία του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμ­ βρίου, ο Μυριβήλης βρίσκεται σε δυσμενή ατμόσφαι­ ρα σαν ενθουσιώδης φιλελεύθερος.

1921

1924 Τον Απρίλιο εκδίδεται σε βιβλίο «Η ζωή εν τάφω». Τον Ιούλιο γνωρίζεται με τον Αλέξανδρο Παπανα­ στασίου (1876-1936), του οποίου έγινε οπαδός.

„

Τον Ιούνιο ο Μυριβήλης ήταν διαχειριστής τροφίμων και υλικού στο Β'Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διακομι­ δής και τον Αύγουστο βρίσκεται στο Εσκί Σεχίρ (Δορύλαιον), όπου συγκροτεί νέα ερασιτεχνική θεατρι­ κήν ομάδα για την αναψυχή των συμπολεμιστών τριών Μεραρχιών.

1922 Το Μάρτιο του 1922 μετατίθεται στο Στρατηγείο της 12ης Μεραρχίας. Στις 20 Απριλίου τοποθετείται στην Ανεξάρτητη Μεραρχία του Γ' Σώματος της στρατιάς Μικράς Α­ σίας, το Μάιο βρίσκεται με άδεια στη Λέσβο, τον Ιού­ νιο στο Δικελί, στη Σμύρνη, στα Μουδανιά (: Μύρλεια) και στην Προύσα και στις 2 Ιουλίου ξαναγυρίζει στο Δορύλαιον - Εσκί Σεχίρ. Τον Αύγουστο, βρισκό­ ταν στο Σεϊντί Γαζή, κοντά στο Εσκί Σεχίρ, ως δι­ ευθυντής, ρετισαίρ και επιθεωρησιογράφος του στρα­ τιωτικού θεάτρου της Ανεξάρτητης Μεραρχίας Αρχι­ πελάγους. Κατά την οπισθοχώρηση του Στρατού δόθηκε εντολή να εκκενωθεί το Εσκί-Σεχίρ από το στρατό στις 18 Αυγούστου, οπότε ο Μυριβήλης είχε διαταχθεί μαζί με τρεις άλλους συναδέλφους του να σώσουν τα Αρχεία και τις τρεις σημαίες της Μεραρχίας Αρχιπε­ λάγους, που θα μετέφεραν μέσω Προύσας, Μουδανιών (: Μύρλειας) και Ραιδεστού στη Θεσσαλονίκη, όπου τα παρέδωσαν στις αρμόδιες αρχές.

1925 Στις 19 Μαΐου ο Μυριβήλης και ο Θείελπις Λεφκίας (1898-1958) εκδίδουν την καθημερινή εφημερίδα της Μυτιλήνης «Ταχυδρόμος», υποστηρίζοντας τις δημο­ κρατικές αρχές του Παπαναστασίου. Ο Μυριβήλης παρέμεινε συνδιευθυντής και συνεκδότης του «Τα­ χυδρόμου» έως το 1932, οπότε ανέλαβε στην Αθήνα την έκδοση και διεύθυνση της εβδομαδιαίας εφημερί­ δας του Παπαναστασίου «Δημοκρατία» που συνέχισε την έκδοσή της έως το 1933. Από τις 8 έως τις 22 Αυγούστου περιοδεύει τη Λέσβο ο Γιάννης Ψυχάρης

54 αφιέρωμα-------------------(1854-1929) σαν αρχηγός όλων των δημοτικιστών του Ελληνισμού και γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό από όλους σχεδόν τους Λεσβίους. Σ ’ όλο το διάστημα της παραμονής του ο Μυριβήλης ήταν αχώριστος απ’τον «Δάσκαλο».

1926 Στις 24 Ιανουάριου βραβεύεται σε διαγωνισμό του εκ­ δοτικού οίκου Ζηκάκη το διήγημα του Μυριβήλη «θυσία στον Ή λιο» από κριτική επιτροπή των Α. Τραυλαντώνη, Φ. Πολίτη και Η. Βουτιερίδη. - Τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο δημοσιεύει στον «Τα­ χυδρόμο» σε 8 συνέχειες λίβελλο για τον πολιτευόμε­ νο στη Λέσβο Γεώργιο Παπανδρέου με τον τίτλο «Ο Δον Κιχώτης εν Λέσβω». Η γνωριμία του με τον Πα­ πανδρέου άρχισε από τον Οκτώβριο του 1945 όταν ήταν Νομάρχης Λέσβου.

1928 Το Φεβρουάριο ο Μυριβήλης εκδίδει συλλογήν πέντε διηγημάτων του με τον τίτλο «Διηγήματα» και σχέδιο εξωφύλλου του Αντώνη Πρωτοπάτση - Pazzi (18971947).

1929 Η Ακαδημία Αθηνών κρίνει επαινετικά, αλλά δεν βραβεύει τη συλλογή του Μυριβήλη «Διηγήματα» με τη δικαιολογία, ότι ο συγγραφέας «δεν θέλησε να προσέξει και τις ευγενέστερες απόψεις των πολεμικών αγώνων».

είχε σχημάτισα γύρω του παρέα διανοουμένων, που αποκλήθηκε από τον ίδιο «Ορδή των Βασιβουζού-

1930

Η εβδομαδιαία «Δημοκρατία» του Μυριβήλη, που άρχισε να κυκλοφορεί στις 12 Ιουνίου, συνέχισε την έκδοσή της έως το Μάρτιο του 1933, αλλά ο Μυριβή­ λης συνέχισε τη δημοσιογραφική του σταδιοδρομία στην Αθήνα τακτικά έως το 1958. Το Δεκέμβριο εκδίδεται στην Κορυτσά «Η ζωή εν τάφω» σε αλβανική μετάφραση.

Περιζήτητη και η δεύτερη έκδοση της «Ζωής εν τάφω». - Τον Δεκέμβριο ο Μυριβήλης στην Αθήνα και επισκέπτεται τον Παλαμά μαζί με τον Λέσβιο συγγρα­ φέα φιλόλογο Κίμωνα Μιχ. Μιχαηλίδη (1906-1952). Ο Γεώργιος Παπανδρέου αναλαμβάνει το υπουργείο Παιδείας.

Τον Οκτώβριο εκδίδεται το μυθιστόρημά του «Η δα­ σκάλα με τα χρυσά μάτια». Κυκλοφορεί στο Παρίσι από τις εκδόσεις Φλαμαριόν η «Ζωή εν τάφω» σε με­ τάφραση Αντ. Πρωτοπάτση και Λ. Μποννάρ.

1933

1931

1934

Η «Ζωή εν τάφω» κυκλοφορεί και σε 3η έκδοση και σημειώνει μεγάλη εκδοτικήν επιτυχία. - Στις 20 Δε­ κεμβρίου η εφημ. «Καθημερινή» αρχίζει τη δημοσί­ ευση της «Δασκάλας με τα χρύσα μάτια» και τη συνε­ χίζει έως τις 6 Μαΐου 1932, σε 108 συνέχειες.

Δημοσιεύεται τον Ιούνιο σε 3 συνέχειες στην αθη­ ναϊκή εφημερίδα «Πρωία», η πρώτη μορφή του «Βα­ σίλη Αρβανίτη».

1932 Ο Μυριβήλης αποχωρεί από τον «Ταχυδρόμο» της Μυτιλήνης και αναλαμβάνει στην Αθήνα την έκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας «Δημοκρατία», με την οπία επιδιώκεται η προσεχής εκλογική επιτυχία του «Αγροτικού - Εργατικού Κόμματος» του Αλ. Παπα­ ναστασίου. - Από το 1922 έως το 1932 ο Μυριβήλης

1935 Εκδίδεται η συλλογή δεκαπέντε διηγημάτων του με τον τίτλο «Το πράσινο βιβλίο». Μετεγγράφεται στις 12.6.1935 από το Δήμο Μυτιλήνης στο Δήμο Αθηναί­ ων.

1936 Το Φεβρουάριο εγγράφεται τακτικό μέλος στην 'Ε νω­ ση Συντακτών (ΕΣΗΕΑ). - Στις 4 Αυγούστου ο Με-

αφιέρωμα 55 ταξάς καταργεί τη δημοκρατία και κηρύσσει δικτατο­ ρία. - Το Δεκέμβριο εκδίδει το αφήγημα για παιδιά «Ο Αργοναύτης».

1937 Το Μάιο εκδίδεται «Το τραγούδι της γης» με κείμενα πεζού λυρικού λόγου.

1938 Τον Ιανουάριο διορίζεται υπάλληλος στη Βιβλιοθήκη της Βουλής με βαθμό τμηματάρχη Β'. Από τη θέση αυτή συνταξιοδοτήθηκε το 1955.

1939 Εκδίδεται με δεκατέσσερα διηγήματα «Το γαλάζιο βι­ βλίο» και από τις 12 Ιουνίου έως τις 7 Νοεμβρίου δη­ μοσιεύεται σε 133 συνέχειες στην εφημ. «Ασύρματος» «Η Παναγία η Ψαροπούλα».

1940 Τον Απρίλιο παίρνει κρατικό βραβείο πεζογραφίας για «Το γαλάζιο βιβλίο». - Στις 28 Οκτωβρίου αρχίζει στα Ελληνοαλβανικά σύνορα ο Ελληνοϊταλικός πό­ λεμος που συνεχίσθηκε έως τον Απρίλιο 1941.

1941 Τον Ιανουάριο αρχίζει να δημοσιεύει στην εφημερίδα «Ακρόπολις» ανταποκρίσεις από το αλβανικό μέτω­ πο.

1952 Κυκλοφορεί η συλλογή διηγημάτων του «Το κόκκινο βιβλίο».

1954 Κυκλοφορεί από το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» το βι­ βλίο του «Απ’ την Ελλάδα, Ταξιδιωτικά».

1955 Στη Ζυρίχη εκδίδεται γερμανόγλωσση μετάφραση της «Παναγίας της Γοργόνας» (μεταφραστής ο Χέλμουτ φον ντεν Στάινεν). - Αποχωρεί λόγω ορίου ηλικίας από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

1956 Από τον Απρίλιο έως τον Οκτώβριο ο Μυριβήλης πε­ ριοδεύει στην Αμερική συνοδεύοντας την Πλωτή Έκθεση Ελληνικού Βιβλίου ως πρόεδρος της Επιτρο­ πής των Συνεργαζομένων Λογοτεχνικών Οργανώσε­ ων. - Εκδίδεται στο Άμστερνταμ, μεταφρασμένη στα ολλανδικά, η «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια».

1957 Από τον Ιούλιο έως τον Αύγουστο περιοδεύει στη Σο­ βιετική Ένωση με τους Νικηφόρο Βρεττάκο, Αγη θ έ ­ ρο και Μαρία Περ. Ράλλη. Το Νοέμβριο εκδίδεται στο Παρίσι, μεταφρασμένη από τον Αντρέ Μιραμπέλ, η «Παναγιά η Γοργόνα».

1942 Εκδίδεται η συλλογή ποιημάτων του με τον τίτλο «Μικρές φωνές».

1943 Κυκλοφορεί ο «Βασίλης ο Αρβανίτης». - Δημοσιεύο. νται συνεργασίες του σε περιοδικά.

1945 Ο Μυριβήλης εκδίδει το βραχύβιο περιοδικό «Καλλι­ τεχνική Ελλάδα» με συνεργασίες Σικελιανού, Καζαντζάκη κ.ά. Τον Ιούνιο κυκλοφορεί το βιβλίο του «Τα παγανά».

1946 Ο Μυριβήλης αποχωρεί από την «Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών» και γίνεται ιδρυτικό μέλος της «Εθνι­ κής Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών» και κατά δια­ στήματα πρόεδρός της. Εκδίδεται το βιβλίο του «Ο Παν».

1949 Εκδίδεται το μυθιστόρημά του «Η Παναγιά η Γοργό­ να». Υποβάλλει για πρώτη φορά υποψηφιότητα για την Ακαδημία Αθηνών.

ρασκευαΐδη (2-10-1942)

56 αφιέρωμα-------------------1958

1963

Στις 3 Απριλίου εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Αθη­ νών. Στην πρωτεύουσα της Φινλανδίας Ελσίνκι εκδίδεται μεταφρασμένη η «Παναγιά η Γοργόνα». Το ίδιο μυθιστόρημα εκδίδεται και στα σουηδικά στη Στοκ­ χόλμη, στα δανέζικα στην Κοπεγχάγη και στα νορβη­ γικά στο Όσλο. Επισκέπτεται τη Ρουμανία μαζί με τον Γιάννη Ρίτσο, τον Μενέλαο Λουντέμη, τον Άγγελο Τερζάκη, τον Γ. Κουρμούλη και τη Μ.Π. Ράλλη. Από τις 2 Μαρτίου έως τις 26 Απριλίου δημοσιεύε­ ται στην εφ. «Ακρόπολις» «Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων» γραμμένο εκ περιτροπής, από τους Μυριβήλη, Καραγάτση, Τερζάκη και Βενέζη, που εκδίδεται σε βιβλίο την επόμενη χρονιά.

Ο «Βασίλης ο Αρβανίτης» εκδίδεται στη Στοκχόλμη και η «Ζωή εν τάφω» στο Βουκουρέστι. - Το καλοκάιρι ο Στράτης και η Ελένη Μυριβήλη ταξιδεύουν στη Σοβιετική Ένωση και στη Βουλγαρία.

1959 Εκδίδεται η συλλογή διηγημάτων του «Το βυσσινί βι­ βλίο». Η «Παναγιά η Γοργόνα» κυκλοφορεί στην Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο σε μετάφραση του Abbott Rick, και επανεκδίδεται στο Αμστερνταμ όπου είχε πρωτοεκδοθεί το 1956. Από το Σεπτέμβριο έως το Δεκέμβριο πραγματο­ ποιεί περιοδεία στην Αμερική. Στις 20 Μαΐου ομιλία τού Μυριβήλη στον Ελληνοσοβιετικό Σύνδεσμο σε εκδήλωση για τον Βάρναλη για την απονομή στον ποιητή του βραβείου Λένιν.

1960 Η «Ζωή εν τάφω» εκδίδεται στο Βελιγράδι. Η «Πανα­ γιά η Γοργόνα» εκδίδεται στη Βαρκελώνη μεταφρα­ σμένη στα ισπανικά και στο Μιλάνο σε ιταλική μετά­ φραση.

1961 Η «Ζωή εν τάφω» εκδίδεται στη Μόσχα, και η «Πα­ ναγιά η Γοργόνα» σε πολωνική μετάφραση στο Πόζναν.

1962 Η «Παναγιά η Γοργόνα» εκδίδεται και σε πορτογαλι­ κή μετάφραση στη Λισαβόνα και στα εβραϊκά στο ΤελΑβίβ. Τρία λογοτεχνικά σωματεία τον προτείνουν υποψή­ φιο του βραβείου Νόμπελ.

* Το χρονολόγιο αποτελεί μια κατά το ήμισυ σύντμηση του χρονολογίου που συνέταξε ο Μυτιληνιός ζωγράφος, σκιτσογράφος και δημο­ σιογράφος Μίλτης X. ΠαρασκευαΙδης (1911). Μια πρόσθετη σημα­ σία του χρονολογίου αυτού -στην ολοκληρωμένη κυρίως μορφή τουβρίσκεται στο γεγονός πως ο συντάκτης του γνώριζε προσωπικά τον Στράτη Μυριβήλη από το τέλος της δεκαετίας του ’20. Στον Μίλτη

1964 Η «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια» εκδίδεται στο Λον­ δίνο, η «Παναγιά η Γοργόνα» στη Λουμπιάνα Σλοβε­ νίας και η «Ζωή εν τάφω» στη Βαρσοβία με τον τίτλο «De profundis» σε μετάφραση του Νίκου Χατζηνικολάου. - Εκδίδεται επιλογή χρονογραφημάτων του με τον τίτλο «Πτερόεντα». Για λόγους υγείας ζητά από την Ακαδημία έξι μη­ νών άδεια.

1965 Η «Ζωή εν τάφω» εκδίδεται στην Πράγα και στο Μι­ λάνο, και ο «Βασίλης ο Αρβανίτης» στην Κοπεγχάγη.

1966 Εκδίδεται στη Βουδαπέστη η «Ζωή εν τάφω» σε μετά­ φραση του Δημήτρη Χατζή στο Έσμπιεργκ της Δα­ νίας ανθολογία έργων του Μυριβήλη με τον τίτλο «Τρίπτυχον». - Η Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων (ΕΣΗΕΑ) του απονέμει το Χρυσούν Εύσημον Δημοσιογραφίας.

1967 Η «Ζωή εν τάφω» εκδίδεται στη Σόφια σε μετάφραση του Αχιλλέα Σάβα, και η «Παναγιά η Γοργόνα» στην Πράγα.

1968 Η «Ζωή εν τάφω» εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη με τον τίτλο «Mezarda hayat» σε μετάφραση του Nevzat Hatko.

1969 Θάνατος του Μυριβήλη στις 19 Ιουλίου στο θερα­ πευτήριο «Ευαγγελισμός» ύστερα από εγκεφαλική πά­ θηση, που εκδηλώθηκε το 1962, και δεν του επέτρεψε να τελειώσει το τελευταίο μυθιστόρημά του με τον προσωρινό τίτλο «Ο μαέστρος» ή «Το κτήμα με τις ροδιές». Η κηδεία και η ταφή του έγινε στο Α ' Νεκρο­ ταφείο Αθηνών.

Παρασκευαίδη -αλλά και στην οικογένεια Μυριβήλη- χρωστά το αφιέρωμα και το μεγαλύτερο μέρος του φωτογραφικού υλικού. Οι προσωπογραφίες του, όταν έχουν την υπογραφή ή τη μονογραφή του, έχουν φιλοτεχνηθεί εκ του φυσικού, με πόζα των εικονιζομένων, ή από μακριά σε συγκεντρώσεις χωρίς ειδοποίησή τους.

αφιέρωμα 57 Π ρ ώ το ς Π α γ κ ό σ μ ιο ς Π ό λε μ ο ς, ό π ω ς είνα ι γνω σ τ ό , ε ίχ ε π ρ ο κ α λ έ σ ε ι μ ε γ ά ­ λ ε ς α ν τ ιδ ρ ά σ ε ις , οι ο π ο ίε ς ε κ δ η λώ θ η ­ κ α ν τό τ ε και σ τις ε π ιμ έ ρ ο υ ς ε θ νικ έ ς λ ο γ ο τ ε χ ν ίε ς τη ς Ε υ ρ ώ π η ς και τη ς Α μ ερ ικ ή ς, μ ε έ ν α έ ν τ ο ν α αντιμιλιτα ρ ισ τικ ό π νε ύ μ α . Έ τσι, μ ε τ ά το 1914, γ ρ ά φ τ η ­ κ ε έ ν α ς σ η μ α ντικ ό ς α ρ ιθ μ ό ς έ ρ γ ω ν π ο υ κ α ­ τ α δ ίκ α ζ α ν τ ο ν π ό λ ε μ ο ω ς τη ν π ιο β ά ρ β α ρ η μ ο ρ φ ή β ία ς και ω ς μ ία κ α θ ολικ ή ά ρ νη σ η τ η ς ζω ή ς: Η. B a rb u sse , Le Feu - G. D u h am el, Vie des Martyrs, - R. D o rg e le s, Les Croix de Bois - E. H em in g w a y, Farewell to Arms - E.M. R em a rq u e , Nichts neues in West - A. L atzko, Menschen im Gieg και π ο λ λ ά ά λλα .

0

Κ. Μητσάκης

Στράτη Μυριβήλη, Η Ζ(οή εν Τάφφ: Η ειδολογική κατάσταση ενός βιβλίου

έσα σ’ αυτό το γενικό αντιπολεμικό πνεύμα της εποχής γράφτηκε και Η Ζ ω ή εν Τάφω από τον Στράτη Μυριβήλη. Πρόκειται αναμ­ φισβήτητα για το πιο σπουδαίο από κάθε άποψη πεζογράφημα της παγκόσμιας λογοτε­ χνίας, το οποίο, επειδή ήταν γραμμένο στα ελληνικά, δεν γνώρισε τη δημοσιότητα και την επιτυχία των άλλων έργω ν έπρεπε να περάσει πο­ λύς καιρός, έως ότου Η Ζ ω ή εν Τάφω πάρει καταρχήν στα ελληνικά την οριστική της μορφή, καθιερωθεί στην ελληνική πολιτιστική πραγματικότητα ως το κατ’ εξοχήν «βιβλίο» της γενιάς του τριάντα και εκτιμηθούν μέσα κι έξω από την Ελλάδα οι σπάνιες λογο­ τεχνικές αρετές της, για να αρχίσα να μεταφράζεται στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες: αγγλικά (1977), αλβανικά (;), βουλγαρικά (1967), γαλλικά (1933), γερ­ μανικά (1986), ιταλικά (1965), ουγγρικά (1966), πο­ λωνικά (1964), ρουμανικά (1963), ρωσικά (1961), σέρβικά (1960), τουρκικά (1968), τσέχικα (1965) κ.τ.λ. Εκείνο όμως που παρατηρεί κανείς είναι ότι, με εξαίρεση τη γαλλική (1933), όλες σχεδόν οι παραπά­ νω μεταφράσεις έγιναν μέσα στη δεκαετία του ’60, όταν Η Ζω ή εν Τάφω ήταν ουσιαστικά εκτός κλίμα­ τος και δεν υπήρχαν πια περιθώρια να ασκήσει καμία επίδραση. Σήμερα, λοιπόν, Η Ζω ή εν Τάφω διαβάζε­ ται και μεταφράζεται όχι γιατί υπηρετεί κάποιες ανά-

γκες της επικαιρότητας, αλλά για τη διαχρονική της αξία ως μεγάλου και σπάνιου λογοτεχνικού έργου. Αυτό σημαίνει ότι έχει κερδίσει τη μάχη με το χρόνο, σε αντίθεση με πολλά από τα προαναφερθέντα έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που έχουν σχεδόν ολότελα λησμονηθεί. «Η ΖΩΗ ΕΝ ΤΑΦΩ» πρωτοδημοσιεύτηκε σε 42 συνέχειες στην εφημερίδα Καμπάνα (10 Απρλίου 1923 - 29 Ιανουάριου 1924) και το 1924 βγήκε στη Μυτιλήνη και σε μορφή βιβλίου, σε μία πολύ κομψή μικρή έκδοση, που θεωρείται η πρώτη έκδοση του έρ­ γου. Η Ζω ή εν Τάφω στην έκδοση αυτή της Μυτιλήνης, αποτελείται από ΚΘ κεφάλαια χωρίς τίτλο. Στο εσώφυλλο του βιβλίου και κάτω από τον γενικό τίτλο υπάρχει η επεξήγηση: «Χειρόγραφα που βρέθηκαν μες στο γελιό του λοχία Αντώνη Κωστούλα». Η επε­ ξήγηση αυτή στις μεγαλύτερες εκδόσεις, αντικατα­

58 αφιέρωμα-------------------στάθηκε από τον υπότιτλο «Το βιβλίο του πολέμου». Αυτό πάντως το τέχνασμα, το να παρουσιάζει κανείς ένα έργο του ως δήθεν γραμμένο από τρίτο χέρι (πβλ. και τον Πέδρο Καζά του Φ. Κόντογλου: «Ο Κουρσά­ ρος Πέδρο Καζάς. Ιστορία απίστευτη βγαλμένη από κάποιο χειρόγραφο που βρέθηκε στο Οπόρτο»), είναι γνωστό ήδη από την εποχή του ελληνιστικού μυθι­ στορήματος. Ο αναγνώστης της Ζωής εν Τάφω σχηματίζει την εντύπωση ότι πρόκειται για καταχωρήσεις στο προ­ σωπικό ημερολόγιο κάποιου στρατιώτη που πολεμάει στη γραμμή των πρόσω ή ότι πρόκειται για επιστολές κάποιου στρατιώτη -του λοχία Κωστούλα- με παρα­ λήπτη κάποια κοπέλα που δεν κατονομάζεται βέβαια (πβλ. το κεφ ΚΘ' της α ' έκδοσης: «Αγαπημένη, Η αποψινή νύχτα που σου γράφω είναι τρομερή και κρί­ σιμη», σ. 179· πβλ. όμως και το κεφ. ΜΑ' της ζ' έκδο­ σης που φέρει τον τίτλο «Οι μητέρες του πολέμου»: «Σου γράφω τούτο δω το χειρόγραφο μέσα σε ένα φορτηγό βαγόνι», σ. 288) πουθενά, είναι όμως διαρ­ κώς παρούσα- επιστολές που δεν εστάλησαν ποτέ, ίσως γιατί ο αποστολέας φοβόταν τη στρατιωτική λο­ γοκρισία, ίσως γιατί ο θάνατος του αποστολέα δεν επέτρεψε να φτάσουν στον προορισμό τους. Η τελική πάντως εντύπωση του «επαρκούς» ανα­ γνώστη είναι ότι πρόκειται για διάφορα πεζογραφή­ ματα που δεν παρουσιάζουν εσωτερική ενότητα, μο­ λονότι το τοπίο παραμένει σχεδόν σταθερό, γιατί ο αφηγηματικός χρόνος εξελίσσεται και ο ανθρώπινος πληθυσμός διαρκώς ανανεώνεται. Συνεπώς δεν πρό­ κειται για μυθιστόρημα. Αντίθετα το πολύ χαλαρό δέ­ σιμο των διαφόρων κεφαλαίων μεταξύ τους και ο ποι­ κίλος θεματικός τους χαρακτήρας πείθουν ότι πρόκει­ ται για μία σειρά από σύντομα ή εκτενέστερα, ανεξάρ­ τητα πεζογραφήματα, κοντολογίς για μια συλλογή διηγημάτων. Στο τέλος της α ' έκδοσης υπάρχει ωστόσο μια ση­ μείωση του συγγραφέα που χαρακτηρίζει Τη Ζ ω ή εν Τάφω ως «ρομάντσο», δηλαδή μυθιστόρημα «Το ρομ ά ν τσ ο τούτο είναι ανατύπωση από την Καμπάνα της Μυτιλήνης». Στη β' έκδοση του 1930 υπάρχει πάλι ο ακόλουθος υπότιτλος: «Ιστορίες του πολέμου», ο οποίος σαφώς δηλώνει ότι ο Μυριβήλης αναγνωρίζει τον διηγηματικό χαρακτήρα του έργου του. τσι αυτή η αβεβαιότητα για την ειδολογική κα­ τάταξη της Ζωής εν Τάφω παραμένει μέχρι σή­ μερα. Υπάρχει και μια άλλη, νεότερη, μαρτυρία στη ζ' έκδοση (1955) του έργου, που θεωρείται άλλωστε και η οριστική, η οποία ενισχύει την αβεβαιότητα. Στη σελίδα 4 της έκδοσης αυτής υπάρχει ένας κατάλογος των έργων του Μυρι-

Ε

βήλη των τυπωμένων σε βιβλία· σ’ αυτόν η Ζω ή εν Τάφω κατατάσσεται ανάμεσα στα μυθιστορήματα Α ' Μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τα : Η Ζω ή εν Τάφω, Η Δασκάλα με τα Χρυσά Μάτια, Η Παναγιά η Γοργόνα... Γ 'Δ ιη γ ή ­ μ ατα: Κόκκινες Ιστορίες, Διηγήματα, Το Πράσινο Βιβλίο, Το Γαλάζιο Βιβλίο, Το Κόκκινο Βιβλίο κ.τΧ Η εντύπωση ότι Η Ζω ή εν Τάφω είναι μυθιστόρη­ μα έχει ενισχυθεί κατά καιρούς και από τη στάση της κριτικής, η οποία συνέδεσε τη Ζω ή εν Τάφω με τη Δασκάλα με τα Χρυσά Μάτια και την Παναγιά τη Γοργόνα και θεώρησε ότι τα τρία αυτά πεζά κείμενα αποτελούν μέρος μιας τριλογίας. Ο όρος βέβαια τρι­ λογία χρησιμοποιήθηκε, όπως και στην περίπτωση του Βενέζη (Νούμερο 31328, Αιολική Γή, Γαλήνη), κατ’ οικονομίαν, εφόσον πρόκειται για έργα που δεν ανήκουν σε ένα ενιαίο σύνολο (πβλ. τον Κρητικό τού Π. Πρεβελάκη και τους Μαυρόλυκους τού Θ. Πετσάλη). Σχετικά πρόσφατα κυκλοφόρησε μία πολύ καλή φι­ λολογική εργασία για τον Μυριβήλη ως συγγραφέα και ως άνθρωπο: J. Boudouris, «Stratis Myrivilis l’ecrivain et l’homme. A travers les remaniements et les variantes des sept premifcres editions de son roman». «Η Ζωή εν Τάφω» (Αθήνα, 1983). Διαπιστώ­ νουμε, λοιπόν, ότι και η κ. Μπουντούρη κάνει λόγο για «roman», δηλαδή για μυθιστόρημα. Στο σημείο αυτό μπορώ να καταθέσω και μια προ­ σωπική μου μαρτυρία. Το χειμώνα του 1985 είχα δώ­ σει στον «Παρνασσό» μια διάλεξη για τη γενιά του ’30. Ανάμεσα στο ακροατήριο ήταν και οι συγγενείς πολλών συγγραφέων της μεγάλης αυτής γενιάς, ήταν και ο γιός του Μυριβήλη, Λάμπης, ο οποίος δεν ήταν καθόλου σίγουρος για τον ιδιαίτερο ειδολογικό χαρα­ κτήρα αυτού του συγκεκριμένου έργου του πατέρα του- για πρώτη φορά άκουγε την άποψη ότι Η Ζω ή εν Τάφω ανήκει σε μία ξεχωριστή κατηγορία ομόκε­ ντρων διηγημάτων που διεθνώς ονομάζεται κύ κλ ος και έδειχνε εντελώς ικανοποιημένος. Σχετικά τώρα με τον «κύκλο», ο 'Ελληνας αναγνώ­ στης θα βρει πολύ χρήσιμες πληροφορίες στο βιβλίο του Ian Reid, «Short Story» (Λονδίνο 1977) της γνω­ στής σειράς «The Critical Idiom». Το βιβλίο του Reid έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά από τη Λ. Μεγάλου-Σεφεριάδη με τον τίτλο Το Διήγημα στη σειρά «Η Γλώσσα της Κριτικής» (Αθήνα 1982). Παραθέτω, λοιπόν, μερικά χαρακτηριστικά σημεία από το βιβλίο του Reid: «Δεν υπάρχουν σαφή και κοινά όρια ανάμεσα στο διήγημα και το μυθιστόρημα. Θα πρέπει να εξετά­ σουμε παρακάτω μερικά άλλα πεζογραφικά είδη, που μεσολαβούν μεταξύ αυτών των δύο πολικών κατηγο­ ριών. Υπάρχουν μεμονωμένα αφηγήματα μέσου μή­ κους και πλάτους. Υπάρχουν συλλογές ιστοριών ενω­

-------------------- αφιέρωμα 59 σει να γράφει τη Ζω ή εν Τάφω στην προκάλυψη του Μοναστηριού (βλ. Ν. Λυκούργου, Σχεδίασμα χρονο­ γραφίας Στράτη Μυριβήλη 1890-1969, Αθήνα 1990, σ. 23). Ούτε ο τόπος, ούτε ο χρόνος, πολύ περισσότε­ ρο οι συνθήκες ζωής επέτρεπαν τότε στο νεαρό συγγραφέα να συλλάβει και να επεξεργαστεί τη Ζωή εν Τάφω ως μία πολύπλοκη σύνθεση που είναι το μυθιστόρημα. Το μόνο που μπορούσε να κάνει ο Μυριβήλης, που υπηρετούσε ως στρατιώτης και ως δεκανέας στην πρώτη γραμμή, ήταν να γράφει σύντο­ μα πεζογραφήματα που είχαν τον χαρακτήρα ημερο­ λογιακών καταχωρήσεων ή επιστολών. Τα πεζογραφήματα, δηλαδή τα διηγήματα της Ζω­ ής εν Τάφω, καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, στα οποία υπάρχει ένα σταθερό σημείο αναφοράς, ο πόλε­ μος και ο άνθρωπος που εξευτελίζεται, φοβάται και υποφέρει. Στα κείμενα όμως της Ζωής εν Τάφω υπάρχει και ένας άλλος συνδετικός παράγοντας, η ταυτό­ τητα του εγώ του αφηγητή. Ο Reid πάντως προσθέτει και τούτο· ότι σήμερα, πρώτη μέθοδος γεννήθηκε σε καιρούς παλιούς καθώς έχουν σαλέψει τα όρια ανάμεσα στα διάφορα από μερικά σύνθετα ιπποτικά και επικά αφη­ είδη πεζού λόγου, υπάρχει μια αβεβαιότητα, συνεπώς γήματα όπως το «Morte d’Arthur» του Malory και μια δυσκολία στην ειδολογική κατάταξή τους· γι’ με τα αλληλοσυνδεόμενα ρομάντσα του, ή το αυτό ένα πεζογράφημα πρέπει να θεωρείται ως διήγη­ «The Book of Dede Korkut», μια σειρά ηρωι­ μα, εφόσον ο ίδιος ο δημιουργός του το χαρακτηρίζει κών μύθων για τους νομάδες Τούρκους ως τέτοιο. Η επιμονή, λοιπόν, του Μυριβήλη να θεω­ Ογκούζ. Αλλά απ’ αυτούς τους πρώτους κύ­ κλους συχνά έλειπε μια στέρεη δομική ενότητα και ρεί τα τη Ζω ή εν Τάφω ως μυθιστόρημα από το 1924 ως το 1955, πα’όλες τις κάποιες ενδιάμεσες διακυμάνσεις, συστατικά μέρη δύσκολα θα μπορούσαν να θεωρη­ μας υποχρεώνει να σεβαστούμε τη βούλησή του. θούν διηγήματα με τη σύγχρονη έννοια της λέξης. Το Υπάρχουν και άλλα δύο σημεία, τα οποία νομίζω τωρινό ενδιαφέρον μας το ελκύει μάλλον το είδος που ότι πρέπει να θίξω ως υστερόγραφο σε τούτο το σύ­ εξετάζει ο Forrest L. Ingram στη μελέτη του ντομο σημείωμα: Representative Short-Story Cycles of the Twentieth Για την αφηγηματική τεχνική της Ζωής εν Τάφω εί­ Century (Αντιπροσωπευτικοί κύκλοι διηγημάτων του χε υπόψη του ο Μυριβήλης ως πρότυπο κάποιο 20ού αιώνα) (1971). Προσδιορίζει το θέμα του ‘ως ένα συγκεκριμένο έργο της ευρωπαϊκής πεζογραφίας; Για βιβλίο διηγημάτων συνδεδεμένων μεταξύ τους από το το θέμα αυτό και για την ώρα, μόνο σε ευφάνταστες συγγραφέα με τέτοιο τρόπο, ώστε η διαδοχική εμπει­ υποθέσεις μπορούμε να προχωρήσουμε. Πιθανώς ο ρία του αναγνώστη σε διάφορα επίπεδα του συνολι­ Μυριβήλης να είχε γνωρίσει στα μαθητικά του χρόνια κού σχεδίου να τροποποιεί σημαντικά την εμπειρία το Lettres de Mon Moulin (1869) του D. Daudet. του από κάθε επιμέρους τμήμα του’. Έτσι, πρόσωπα, Παρόμοια αφηγηματική τεχνική παρουσιάζει και περιβάλλον κεντρικές ιδέες εμβαθύνονται καθώς επα­ το βιβλίο του γερμανόφωνου Ούγγρου συγγραφέα νέρχονται με παραλλαγές από τη μια ιστορία στην Andrea Latzko, Menschen im Kvieg, το οποίο πολύ άλλη, κι επιπλέον μια αίσθηση κ ο ι ν ό τ η τ α ς ανα­ αργότερα -αργότερα σχετικά με το χρόνο συγγραφής πτύσσεται κατά κανόνα διαμέσου της σειράς. «“'Οπως της Ζωής εν Τάφω- μεταφράστηκε από τον Μάρκο κι αν επιτυγχάνεται αυτή η κοινότητα», λέει ο Ingram Αυγέρη και στα ελληνικά (1953). Θεωρώ όμως τελεί­ «μπορούμε συνήθως να πούμε ότι αποτελεί το βασικό ως απίθανο να γνώριζε ο Μυριβήλης αυτό το μέτριο χαρακτηριστικό ενός κύκλου». γερμανικό πεζογράφημα· ή, κι αν ακόμα το γνώριζε, Σύμφωνα, λοιπόν, με τις απόψεις των Ingram και θεωρώ τελείως απίθανο το ενδεχόμενο να επηρεάστη­ Reid Η Ζω ή εν Τάφω του Μυριβήλη δεν μπορεί να κε από αυτό. Γιατί η Ζω ή εν Τάφω παραμένει πάντο­ θεωρηθεί ως μυθιστόρημα αλλά ως μία συλλογή διη­ τε, αν όχι πια το κατ’ εξοχήν βιβλίο της γενιάς του ’30, γημάτων, τα οποία ανήκουν στο σπάνιο για τα νεοελ­ αναμφισβήτητα όμως παραμένει ένα από τα μεγάλα ληνικά γράμματα είδος που αποκαλείται κύ κλ ο ς. έργα της νεοελληνικής πεζογραφίας. □ Αλλωστε είναι γνωστό ότι ο Μυριβήλης είχε αρχί­ μένες μ ε αλληλοσυνδεόμενα θέματα, ψυχολογικά κί­ νητρα και πρόσωπα. Καν υπάρχουν συλλογές ιστο­ ριών ενωμένων μ’ ένα κοινό πλαίσιο» (σ. 64) «Πιθανώς η διάθεση να εντάσσονται μεμονωμένες ιστορίες σε μεγαλύτερα πλαίσια έχει τη ρίζα της σ ’ αυτήν την ίδια τη φύση της φαντασίας, που είναι μια “συνενωτική” δύναμη όπως την περιέγραψε ο Coleridge. Ασφαλώς πολλές ομάδες παλιών ιστοριών δείχνουν ότι η διάθεση αυτή ακούγεται πολύ πίσω στην προφορική παράδοση, ενώ οι κανόνες του γρα­ πτού λόγου εισήγαγαν επίσης μια πρακτική ανάγκη διευθέτησης της διαφοράς μεταξύ του μεγέθους ενός κανονικού διηγήματος και του μεγέθους ενός κανονι­ κού βιβλίου. Για να ομαδοποιήσουμε χωριστές ιστο­ ρίες συνεκτικά, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε δύο είδη δομικής μεθόδου: ε σ ω τ ε ρ ικ ή σ ύ ν δ ε σ η και εξωτερικό πλαίσιο.

Η

60 αφιέρωμα συμπατριω τώ ν του, α π ευ θ εία ς α π ο γό νω ν των ίναι ά φ θ ο νες, σ ίγο υρ α , οι λ ο γο τεχ νικ ές Μ ακεδονομά χω ν, το υ Β α σ ιλείου του Β ουλγα μ α τιές π ο υ έ π ε σ α ν και π έφ το υν , ο γδ ό ντ α ρ οκτόνου, του Μ εγα λέξα ντρ ου, τω ν Η ρακλειχ ρ ό ν ια τώρα, πάνω σ το ν τό π ο και το υ ς δώ ν και το υ Ηρακλή. Οι δυσ κ ολίες δ ε ν θα ανθ ρώ π ο υς της ευ ρ ύτ ερ η ς (ως π ρ ο ς ήταν, πάντως, μ ικρές, ακόμη κι α ν σ τένευ ε το υ ς γεω γρ α φ ικ ο ύς, ιστορικούς και εθ νο ακόμη π ερ ισ σ ό τερ ο την προοπτική του: α ν τη π ολιτισμικούς της π ρ ο σ διο ρ ισ μ ο ύς) Μ α­ κ εδονία ς, π ο υ έ χ ε ι π ρ ο β ά λει και πάλι στηνσ χεδ ία ζε, π .χ., μ ε τέτοιον τρόπο, ώστε να σ υ μπ ερ ιλά βει μ ό νο τους σ υ γ γ ρ α φ ε ίς π ο υ επικαιρότητα, μ ε σ χ ε δ ό ν α π ρ ό σ μ ενο α λ λά και γνώ ρ ισ α ν το ν τόπ ο αυτό α νά μ εσ α σ το 1912 π ε ρ ίε ρ γ α οξυμ ένο τρόπο. Ακόμη κι α ν ο μ ε λ ε ­ και το 1940, ή, ακόμα π ιο μ ετρημένα , α ν την τητής π εριο ριζό τ α ν σ το ν χ ώ ρ ο της νεο ελλη νι­ κατάστρω νε ώ στε να αγκ α λιά σ ει μ ό νο ν τους κής λο γο τεχ νία ς, ο ά θ λ ο ς για τη συγκέντρω ση λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς της π ιο γνω σ τής α π ό τις λ ο γ ο τ ε ­ και τακτοποίηση ο λό κ λ η ρ ο υ του -σ υ ν ή θ ω ς χ νικ ές γε νιέ ς του «Μ εσοπολέμου», δηλα δή ά νισ ου σ χετικ ού υλικού θα ξ ε π ε ρ ν ο ύ σ ε α σ φ α ­ το υ ς δ ή θ εν συνομ ή λικους μ ετα ξύ το υ ς και λώ ς τις β ιβλ ιο γρ α φ ικ ές, αναλυτικές και ερ μ η ­ σ υ νο δ ο ιπ ό ρ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς της «Γενιάς του νευτικές το υ δυνάμ εις, ιδιαίτερα μ άλισ τα α ν ’3 0»1. του έλ ειπ ε η ρώμη άλ λω ν συμπολιτώ ν και

Ε

Γιώργος Κεχαγιόγλου

Στις όχθες του Μαν-δραγόρα, ή ανείς δεν θα μπορούσε προκαταρκτικά να ισχυριστεί πως όλοι οι ποιητές και πεζογράφοι της «γενιάς» αυτής θα αντίκριζαν με το ίδιο ακριβώς μάτι τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο, την Ανταλλαγή των πληθυσμών και τις σταδιακές ανακατατά­ ξεις της πολιτικής κοινωνικής και πολιτισμι­ κής πραγματικότητας στο βόρειο τμήμα των «Νέων Χωρών» του ελλαδικού κράτους, καθώς και στις νό­ τιες περιοχές της γιουγκοσλαβικής (σερβικής) και βουλγαρικής επικράτειας. Και δεν εννοώ μόνο την αυταπόδεικτη (όσο και, ουσιαστικά, αδιερευνητη) διαφοροποίηση της ματιάς όσων γεννήθηκαν ή έζησαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους στη Μακεδο­ νία (Γεώργιος Μόδης, Ζωή Καρέλλη, Γιώργος Δέλιος, Γιώργος Θέμελης, Γ.Θ. Βαφόπουλος, Ν.Γ. Πεντζίκης, Γ.Σ. Στογιαννίδης) από τη ματιά όσων γνώρι­ σαν τη Μακεδονία ως λιγότερο μόνιμοι κάτοικοι, μέτοικοι, πάροικοι ή επισκέπτες· εννοώ, εδώ, και την αναμενόμενη απόκλιση που παρουσιάζεται ανάμεσα σε ανθρώπους της ίδιας «κατηγορίας» και που μπορεί να οφείλεται σε ποικίλους άλλους λόγους. Κι αφού δεν θα μπορούσαμε να αρνηθούμε πως ένας από τους λόγους αυτούς μπορεί να είναι και η διαφορά στο ισοστοίχισμα ηλικίας και εμπειρίας, δεν θα παραξενευό­ μασταν αν, πέρα από τα απόφευκτα κοινά στοιχεία

και τις αναλογίες, συναντούσαμε και διαφορετικούς τύπους λογοτεχνικής αποτύπωσης, ή και διαφορετικό είδος συνολικής ματιάς και κοσμοθεωρίας, ανάμεσα σε συγγραφείς πρεσβύτερους και νεότερους και ανά­ μεσα σε συγγραφείς άμεσων βιωμάτων και βιβλιακής εμπειρίας: ανάμεσα, π.χ., στον Στράτη Μυριβήλη (γενν. 1890), τον Γιώργο Σεφέρη (γενν. 1900), τον Θανάση Πετσάλη (γενν. 1904) και τον Τάσο Αθανασιάδη (1913). Τα περιστατικά του εναρμονισμού ηλικίας και εμπειρίας στον πρώτο, και παλαιότερο, από τους τέσ­ σερις λογοτέχνες της τυχαίας παραπάνω επιλογής μάς οδηγούν στα έξι πρώτα χρόνια της ογδοντάχρονης περιόδου στην οποία αναφερθήκαμε από την αρχή: το φθινόπωρο του 1912 σημαίνει την έναρξη της φυσι­ κής παρουσίας στη Μακεδονία τού ήδη εκδηλωμένου στην ποίηση και την πεζογραφία Στράτη Μυριβήλη, ενώ ο χειμώνας του 1918-1919 αποτελεί το τέλος μιας πρώτης, μακρόχρονης και μεστής από ατομικά και συλλογικά βιώματα επαφής2. Οι έντονες και αναδι­ πλωνόμενες εμπειρίες, που εισπράττονται από τον Μυριβήλη ανάμεσα στα 22 και στα 28 χρόνια της ζω­ ής του (και αρχίζουν να αποδίδονται, εν μέρα, ήδη από τότε), είναι ασφαλώς, και από πολλές απόψεις, ασύμβατες τόσο προς τις πολύ όψιμες και έμμεσες «εμπαρίες» του Πετσάλη και του Αθανασιάδη, όσο και

----------------------------- αφιέρωμα 61 όγκο της Πόλεως-Κράτους των Αθηνών-ΠαραιώςΠελοποννήσου. ΓΓ αυτούς λοιπόν, καθώς για τους αντίστοιχούς τους, σε προέλευση ή προπόνηση, σύγ­ χρονους καραγκιόζηδες της «πολιτικής», «δημοσιο­ γραφικής» και «πνευματικής» ηγεσίας που ανακά­ λυψαν όψιμα στην ψυχή τους παλμούς εθνικής έξαρ­ σης και ευαισθησίας, αρκεί να θυμίσουμε, όπως ο Σε­ φέρης του 1946, τον ακόλουθο θεατρικό διάλογο3: Ο Μεγαλέξαντρος. Μου είσαι γνωστή φυσιογνωμία. Πώς σε λέγουν; · Καραγκιόζης Καραγκιόζη. Κι εσύ ποιος είσαι; Ο Μεγαλέξαντρος. Αλέξανδρος ο Μακεδών. Καραγκιόζης Μπάαα! Τρόμαξα να σε γνωρίσω.

Αντίθετα, νομίζω πως, για την ώρα, χρειάζεται να ανασταθούμε σ’ έναν αμέσως επόμενο πειρασμό: να τερματίσουμε, δηλαδή, πρόωρα και τη διερεύνηση μιας άλλης υπόθεσης εργασίας, ό α η λογοτεχνική μαα ά της «Γενιάς του ’30» πάνω στα μακεδονικά πράγ­ ματα της περιόδου ως το 1940 είναι, γενικά, ομότροπα και ρηχά, αρνηακή. Για να το αποφασίσουμε αυτό,

Laboremus pro humanitate: προς τις πολύ διαφορετικής ποσότητας και ποιότητας εμπειρίες που έχει ο Σεφέρης από αρκετά μεταγενέ­ στερα βιώματα, των 36-38 χρόνων του· θα μπορού­ σαν, ίσως, να συγκριθούν μόνο με τις ανάλογα συντα­ ρακτικές εμπειρίες ορισμένων άλλων συντεχνιτών και «συνομηλίκων» του Μυριβήλη, που χρονολογούνται από τον Οκτώβριο του 1940 κ.ε. Τη σύγκριση αυτήν, όμως, πρέπει, ούτως ή άλλως, να την αναβάλουμε· αλ­ λιώς θα βγαίναμε έξω τόσο από το διάνυσμα 19121940 όσο και από τους αναγκαστικά στενόχωρους αυτοπεριορισμούς αυτού του σπασμωδικού μας ση­ μειώματος.

ρέπει να πω από την αρχή πως δικαιολογημένα θα μπαίναμε στον πειρασμό, σήμερα να κλείσουμε ήδη από τώρα το πρώτο από τα θέματα που έρχεται πρόχειρα στη σκέψη ενός παρατη­ ρητή των λογοτεχνικών πραγμάτων: την προ­ κλητική, ανεγκέφαλη ή, στην καλύτερη περί­ πτωση, αμήχανη αντιμετώπιση της μακεδονι­ κής ανθρωπογεωγραφίας από ορισμένους «παλιοελλαδίτες» εκπροσώπους της κριτικής της «Γενιάς του ’30», αντιμετώπιση που τις περισσότερες φορές δεν διαφέρει από τη διαιωνιζόμενη χυδαία υποδοχή των μακεδονικών αθλητικών ομάδων από τον φίλαθλο

Σπασμωδικό συναναγνωστικό σημείωμα για τη Ζωή εν του μακεδονικού Μυριβήλη Στον Γ. Π. Σαββίδη για τα εικοσιπεντάχρονα του αξέχαστου βιβλιογρα­ φικού και αναγνωστικού σεμιναρίου του για τους πεζογράφους του Τριά­ ντα και τον Μυριβήλη

62 αφιέρωμα-------------------λογικότερο θα ήταν πρώτα να προχωρήσουμε -κατά τη φιλολογική μόδα του καιρού μας- σε μιαν επαρκή αποδελτίωση και στάθμιση της μακεδονικής εμπει­ ρίας που διατυπώνεται στο έργο των συγγραφέων της «γενιάς», αυτής, και όχι να εμπιστευθούμε εξαρχής τη νεανική διαίσθηση ενός ποιητή της δικής μας, πια, «γενιάς», παραθέτοντας απλώς το πυκνό και εύγλωττο κείμενό του, που έχει χαραγμένο πάνω του τον κυριαρχικό ρεαλισμό της γενέθλιας γης, αλλά όχι και το υπέρογκο άχθος του δωδεκάκτινου ήλιου του εντεύθεν ελληνομακεδονομάχειου εθναμυντορισμού και της εκείθεν σλαβομουσουλμανικής κουτοπόνηρης εθνογενετικής περιπέτειας4: ΤΟ ΕΞΗΝΤΑΕΝΑ το εξηνταένα στα δεκατρία διάβασα Σεφέρη πορτραίτο σινική ανφάς στην ανθολογία Περάνθη εξαρχής με τράβηξε το Μυθιστόρημα έπειτα στον Ταχυδρόμο στις Εποχές διάβασα κι άλλα το εξηνταδύο πήρα τα Ποιήματα μετά τις Δοκιμές έμαθα απέξω πολλά μου άρεσε φαινόταν βαρύς λιγόλογος είχε πολλά να πει δεν πίστευα πως ήταν μεγάλος σε ηλικία έδειχνε μέλλον κατόπιν έφτασα να βλέπω τη χώρα μου τραγική κοτζάμ γενιά του τριάντα, φίσκα στη θάλασσα στα πεύκα στον καυτό ήλιο και σε μελαχρινές λαϊκή τέχνη λαϊκή παράδοση νησιά αγνοί χωρικοί που αποστόμωναν συνέχεια διανοούμενους ενώ στα Γιαννιτσά που ζούσα είχε λάσπη σλαβόφωνους η Θεσσαλονίκη ένα εμπορείο άσφαλτοι εργοστάσια πίστεψα λοιπόν πολύ πως φταίγαμε εμείς ακαλλιέργητοι μίζεροι που δεν μπορούσαμε μέσω της ποίησης και των εικαστικών τεχνών να δούμε παραπέρα πως υπάρχει φτος κουλτούρα εντέλει βέβαια άλλαξα κάποτε λόγω συνθηκών αλλά σήμερα δηλώνω πως με πείραζε πάντοτε ακόμη και μέσα στα πιο βαθιά μου δάκρυα ο στίχος του Σεφέρη «το ζεστό νερό μου θυμίζει κάθε πρωί» ζεστό νερό κάθε πρωί! αδύνατο να το πιστέψω κι ο Σαββίδης δε βάθαινε ποτέ την έρευνα τόσο πολύ· μου ήταν αδιανόητο πως ο Σεφέρης σηκωνόταν στις έξι άναβε θερμοσίφωνα για να ζεσταίνει το νερό να το ’χ ει το πρωί κι έτσι συμβιβάστηκα πιστεύοντας πως ζέσταινε όπως ο πατέρας μου νερό για ξύρισμα σε κασσιτέρινό κουπάκι δεν ήξερα τίποτε τότε και ντρέπομαι για πολλά κι είναι αργά ν ’ αλλάξω μα πρέπει να σας πω ότι αντιπάθησα έκτοτε αυτόν τον ασαφή στίχο γύρευα παραμύθια κι έπειτα στεναχωρέθηκα πολύ που κάπνιζε ανάμεσα στα τριαντάφυλλα δεν το περίμενα

να εκδηλώνεται τόσο πολύ σ την ποίηση αλλά ξέχασα εγώ δεν έχω μυαλό αν είχα θα ήμουν ενταγμένος σε λάγαρο πεδίο πεντακάθαρος και πιστός περιμένοντας το σεφέρι. Έ τσ ι κι αλλιώς, οι στ. 9-19 του ποιήματος του Πά­ νου Θεοδωρίδη μάς πηγαίνουν κατευθείαν στην καρ­ διά ενός γνωστού ζητήματος και ενός χρόνιου «εμ­ φυλίου» πολέμου Βορείων και Νοτίων, που δείγματά του θα μπορούσαμε να συλλέξουμε από ένα ευρύτατο φάσμα ποιητών και πεζογράφων. Και τέτοια ενδιαφέ­ ροντα ζητήματα δεν νομίζω πως είναι πρόσφορο να τα κλείνουμε τόσο βιαστικά. Θα μείνουμε λοιπόν, εδώ σε δύο και μόνο παραδείγ­ ματα «μακεδονικών» αντιδράσεων, ένα γνωστότερο πεζογραφικό και ένα ελάχιστα διερευνημένο ποιητι­ κό: το δεύτερο θα μας απασχολήσει λιγότερο και ιδίως για να μας εφοδιάσει μ’ έναν χρήσιμο δεύτερο πόλο συ ναναγνωστικών παραλληλισμών στο πρώτο θα αφιερώσουμε μεγαλύτερη έκταση, και την κύρια προσοχή μας.

ρχίζοντας, ανάποδα, από τον Σεφέρη και τις σποραδικές και διαβατικές εμπειρίες της δεκα­ ετίας του ’30 και όχι από τον Μυριβήλη και τα αλλεπάλληλα και μόνιμα βιώματα της δεκαε­ τίας του ΊΟ, βλέπουμε πως, στην πρώτη περί­ πτωση, η ωφέλιμη ύλη συνοψίζεται κυρίους σε μια μικρή σειρά ημερολογιακών, επιστολικών και ποιητικών διαλειμμάτων μιας βιοτικής παρα λης, που την ορίζουν, από τη μία η Κορυτσά και την άλλη το Πήλιο, η Αθήνα και η Αίγινα, ή, αλλιώς, από τη μία τα προξενικά καθήκοντα και η υπηρεσια­ κή ζωή στην ανεπιθύμητη Νότια Αλβανία (Βόρεια Ή πειρο) και από την άλλη ο ιδιωτικός ερωτικός βίος στα επιθυμητά ελλαδικά τοπία νοτίως των Τεμπών5. Δεν θα ήταν πολύ παρακινδυνευμένο, αν λέγαμε πως το πόρισμα μιας πρώτης ανάγνωσης των συγγραφι­ κών αυτών αποκρυσταλλώσεων δικαιώνει την εντύ­ πωση του Θεοδωρίδη και μας οδηγεί προς την κατεύ­ θυνση που υποδεικνύει το ποίημά του: σε μια παρατη­ ρητική, κάποτε αγωνιώδη, αλλά, γενικά, μη συμπαθη­ τική ματιά πάνω στην πεδινή, ποτάμια, βαλτώδη, λι­ μναία και ορεινή μακεδονική ενδοχώρα, από τα παρά­ λια της Πιερίας και το Πλατύ ώς τη Φλώρινα και σε μιαν αδιάφορη ματιά πάνω στη Θεσσαλονίκη και το λιμάνι της· σε μιαν ασυμφιλίωτη ή, κάποτε, και βίαιη αντιπαράθεση «τυπικών» ανθρωπογεωγραφικών μοτίβων και εμπειριών της Μακεδονίας (βροχή, ομίχλη, συννεφιασμένος μολυβής ουρανός και θάλασσα, σκο-

Α

---------------------------- αφιέρωμα 63 το χρώμα του καπνού, ολοένα πιο σκούρο», μια ζωη­ ρή φωτιά, τα «βαθιά μενεξελιά χρώματα σε δέντρα οπωροφόρα», κάποιες γλυσίνες7, και αφετέρου απο­ μονώνοντας αρχετυπικές ζωικές εικόνες ελευθερίας και δύναμης: «δύο νέα πουλάρια... να καλπάζουν αδέ­ σποτα πάνω σ ’ ένα πράσινο μακεδονίτικο λιβάδι», κι ένα βουβάλι που συνδυάζει, δυναμικά τον αλεξάνδρειο Βουκεφάλα, τον σικελιανικό τράγο του «Πανός» και τους κελτιβηρικούς ταύρους της μεσοπολεμικής ιστορίας και τέχνης8. Κόπηκε η μονοτονία, ω εσύ που πέταξες στα ύψη, νά που μ ’αρέσει κι αυτό το βουβάλι του μακεδονίτικου κάμπου τόσο υπομονετικό τόσο αβίαστο, σα να το ξέρει πως δε φτάνει κανείς πουθενά θυμίζει τ’ αγέρωχο κεφάλι του πολεμόχαρου Βερκινγετόριξ Tel qu’en lui-meme enfin I ’etemite le change. τάδι, βίαιος άνεμος, βάλτοι, λίμνες και ποτάμια, λά­ σπη, παχιά και βολική γη και διαβίωση, εκτεταμένες αγροκαλλιέργειες, κοπάδια, κακομοίρικα οικιακά ζώα, γυμνά δέντρα και μονότονα, συνηθισμένα, ουδέ­ τερα ή ξεπλυμένα χρώματα· μεταβατικοί, απρόσωποι ή απωθητικοί χώροι: τρένο, σταθμοί, καφενείο, γύφτι­ κα τσαντήρια, εμπορικά καΐκια, πρακτορεία, ξενοδο­ χείο- μικρόσωμοι αγρότες με σταυρωτά γιλέκα, μάλλι­ νες κάλτσες και γουρουνοτσάρουχα, μαυροφόρες, ξανθές επαρχιώτισσες, χωροφύλακες και δημόσιοι υπάλληλοι, κωμικοί στα ελληνικά τους Εβραίοι, αναί­ σθητα μπροστά στη φύση παιδιά, αίσθηση του επαρ­ χιωτισμού, της πλήξης, της απόγνωσης, του απάν­ θρωπου και του θανάτου, έμμεση σάτιρα των ενθοπατριωτικών κλισέ) απέναντι σε «τυπικά» ανθρωπογεωγραφικά μοτίβα της Αττικής, του Αιγαίου και της νοσταλγικής τους αναπόλησης («αποκλειστικό» και «δύσκολο» τοπίο της Αττικής «που καταστρέφει ό,τι μέτριο» ή «όπου [μπροστά του] πρέπει να βάλει κα­ νείς όλη του τη δύναμη για να κρατήσει», ζωντανή, κινητική και αστραφτερή θάλασσα, καράβια που αρ­ μενίζουν, ζωηρές ανθρώπινες αισθήσεις, αισθήματα και ένταση των παθών)6. Τ ο πόρισμα αυτό δεν αλλοιώνεται, ουσιαστικά, ού­ τε κ ι όταν η ποιητική, συμβολική διύλιση, αναλαμβά­ νει να αντισταθμίσει με τρόπο θετικό, τις ρεαλιστικές και νατουραλιστικές πινελιές των βιαστικών και συντομογραφικών ημερολογιακών και επιστολικών ιχνογραφημάτων. Αυτό το κάμνει αφενός σημειώνο­ ντας έντονες οπτικές (χρωματικές, κυρίως) εικόνεςεξαιρέσεις: τη ζωντάνια ενός ψηλού γέροντα, ένα όμορφο συνοριακό ορεινό τοπίο με «οξιές που είχαν

Για να είμαστε, πάντως, απόλυτα δίκαιοι, χρειάζε­ ται να προσθέσουμε εδώ, πριν εγκαταλείψουμε τον Σεφέρη, πως κάμποσα χρόνια αργότερα, όταν τα τραύματα της ερωτικής και επαγγελματικής του περι­ πέτειας στα τελευταία μεσοπολεμικά χρόνια έχουν γιάνει (αλλά, ίσως και όταν η Μακεδονία του 1964 αρχίζει να μαθαίνει να δείχνει «καλύτερα» τον δυνα­ μικότερο χαρακτήρα της), ο ψυχραιμότερος δοκιμιακός λόγος του αναγνωρισμένου πια λογοτέχνη ανα­ λαμβάνει επιτέλους να σταθμίσει απροκατάληπτα και με ευγνωμοσύνη την πνευματική γενναιοδωρία, τον εσωτερικό πλούτο και την αγάπη μιας εντόπιας αν­ θρώπινης ομάδας, του πανεπιστημιακού πληθυσμού της Βορειοελλαδικής πρωτεύουσας9. Εδώ στις χώρες του Μεγαλέξαντρου ήταν ανα­ πόφευκτο να θυμηθώ το θρυλικό βασιλέα και το λόγο του, καθώς τον μνημονεύει η περιώ­ νυμη Φυλλάδα: «των βασιλέων τα δώρα πά­ ντοτε πολλά πρέπει να είναι». Μου εκάματε ένα βασιλικό δώρο, σεις που κρατάτε τα φώτα της σοφίας σ ’ αυτό το σύνορο.

ερνώντας, τώρα, στον Μ υριβήλη και στα χρό­ νια 1912-1918, η δουλειά μας φαίνεται να είναι ευκολότερη, αλλά συνάμα και δυσκολότερη. Ευκολότερη, γιατί το μείζον «μυθιστόρημά» του Η ζωή εν τάφω υποτίθεται ότι παρέχει, καταρχήν, την κατασταλαγμένη πεμπτουσία της «μακεδονικής» ματιάς του πεζογράφου- δυ­

Π

64 αφιέρωμα---------------------------σκολότερη, γιατί μια πληρέστερη και ασφαλέστερη διερεύνηση θα έπρεπε να βασιστεί σε μια συστηματι­ κότερη ανίχνευση αφενός του συνόλου των γνωστών κειμένων του συγγραφέα -μέσα στα οποία, ασφαλώς, συμπεριλαμβάνονται όχι μόνο τα θησαυρισμένα σε αυτοτελείς εκδόσεις, αλλά και τα αθησαύριστα και σκορπισμένα σε περιοδικά και εφημερίδες, λογοτεχνι­ κά, δοκιμιακά, ταξιδιωτικά, δημοσιογραφικά και επι­ στολικά του κείμενα- και αφετέρου του ενδεχόμενου αδημοσίευτου αρχειακού υλικού. Ένα,σπασμωδικό σημείωμα, όπως το δικό μου, είναι λογικό να διαλέξει την ευκολότερη δυνατή λύση, όσο περιμένει κανείς -καθώς όλοι μας, πιστεύω- μιαν αναλυτική περιγρα­ φή του Αρχείου Μυριβήλη και μια πλήρη και καλή έκδοση Απάντων. Α ν μείνουμε, λοιπόν, στο θέμα μας και στη Ζωή εν τάφο), με τις εφτά διαδοχικές δημοσιευμένες μορφές της, διαθέτουμε μια πρώτη, ευρεία βάση για τη συλλο­ γή, την ταξινόμηση και την ανάλυση του υλικού, που σίγουρα, όπως είπαμε και παραπάνω, δεν συγκρίνεται με τις περαστικές, «προς Κορυτσάν» ή «προς Κωνσταντινούπολιν», συγγραφικές αποτυπώσεις του Σεφέρη. Γιατί ο όγκος και η σημασία των «μακεδονι­ κών» σελίδων του Μ υριβήλη επιβάλλουν σχεδόν από μόνα τους την προσοχή, ακόμα και αν περιοριστούμε για μεγαλύτερη βολή και δική μας και των αναγνω­ στών, στις δύο -για την ώρα- ευρύτερα προσιτές, δη­ μοσιευμένες μορφές της Ζωής εν τάφω, την πρώτη (1924) και την έβδομη (1955 κ .ε .)10. εν διαθέτουμε εδώ τον χώρο, για να επεκταθού­ με στο ζήτημα της κριτικής αποτίμησης των διαδοχικών επεξεργασιών του έργου (η απερί­ φραστη, ή έμμεση προτίμηση των περισσότε­ ρων κριτικών προς τη λιτότερη και πλησιέστερη προς τις αρχικές εμπειρίες, μορφή της πρώ­ της έκδοσης, θα χρειαζόταν, βέβαια, πολύ κα­ λύτερη στήριξη από αυτήν που έχει επιχειρηθεί ως τώ­ ρα)· ανάλογα, πρέπει να παραιτηθούμε και από τη φι­ λολογική και ερμηνευτική εξέταση των διαδοχικών γλωσσικών, θεματικών και ιδεολογικών αλλαγών που επιφέρει διαδοχικά στο έργο του ο συγγραφέας (ο ευε­ ξήγητος διχασμός ανάμεσα σε υποστηρικτές μιας «νε­ ανικής αυθεντικότητας» και στους λάτρες μιας «ώρι­ μης δεξιοτεχνίας» παραμερίζει το κύριο ζητούμενο, που θα ήταν μια πολύ ακριβέστερη και πειστικότερη, απ’ ό,τι γινόταν ως τώρα ανάπτυξη και αιτιολόγηση των ειδολογικών, τεχνοτροπικών και αισθητικών έλ­ ξεων και διαπιστώσεων της φιλολογικής κριτικής). Απλώς προλαβαίνουμε να ξαναθυμίσουμε ορισμέ­ να γνωρίσματα που έχει επισημάνει η κριτική και η έρευνα, παραμένοντας, σχεδόν αποκλειστικά, πάνω στον καμβά των μακεδονικών εμπειριών του Μ υριβή­

λη ή / και των λογοτεχνικών προσώπων της Ζωής εν τάφω. Καταρχήν, μπορούμε να σταθούμε, για λίγο, στο κοινό υπόστρωμα και στα ομόλογα θεματικά στρώματα που παραλληλίζουν την εμπειρία του Μ υρι­ βήλη με την εμπειρία του Σεφέρη. Κ α ι στη Ζω ή εν τάφω απαντά μια σαφής αντιπαρά­ θεση ανάμεσα σ’ έναν κόσμο (σκληρής κατά το πλείστον) επίκαιρης πραγματικότητας και σ ’ έναν κόσμο ονείρου και νοσταλγίας· από τη σύγκριση και την αντιπαραβολή αυτή, είναι σαφές ότι «κερδισμένος» βγαίνει ο δεύτερος, ο απών, ειρηνικός και ζωηφόρος νησιωτικός χώρος της πατρίδας του συγγραφέα, του πρωταγωνιστή του βιβλίου και ορισμένων από τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου, ενώ ο παρών, πολεμι­ κός και θανατηφόρος ηπειρωτικός χώρος της κύριας «δράσης» της επιστολικής/ημερολογιακής αφήγησης «καταδικάζεται» σε έναν ρόλο απαραίτητου αρνητι­ κού αντίποδα. Ό σ ο κ ι αν η σχέση αυτή παρουσιάζε­ ται, αναγνωστικά, με την αντίστροφη φορά (υποτίθε­ ται πως ο μακεδονικός χώρος γεννά την ψυχολογική και αναπολητική ανάγκη του λεσβιακού χώρου, όπως π.χ. αργότερα, στον Ελύτη της «Καλοσύνης στις Λυκοποριές» και του Α ξιό ν Εστί, το ορεινό ελλαδικό ή αλβανικό τοπίο θα γεννήσει το αντιθετικό ελλαδικό νησιωτικό τοπίο), είναι αμέσως αισθητό πως ο Μυριβήλης δεν κατορθώνει ή δεν θέλει να ξεπεράσει την ανοικείωση που θα αισθανθούν και, γενικά, θα εκφράσουν όλοι οι περίπου συνομήλικοι και νεότεροι λογο­ τέχνες της «γενιάς» του. Έ τ σ ι, θα συναντήσουμε και στη Ζωή εν τάφω τα κυρίαρχα ανθρωπογεωγραφικά μοτίβα που σημειώσαμε παραπάνω, με βάση τις συντομότατες σεφερικές αναφορές· μόνο που τα μοτί­ βα αυτά απαντούν στο «μυθιστόρημα» σε όλο τους τό πλάτος, πλουτισμένα, φυσικά, και από τα ιδιαίτερα στοιχεία της πεδινής και ορεινής περιοχής βορείως του Μοναστηριού, που έχει επίκεντρο τα υψώματα και τους παρόχθιους τόπους του ποταμού Ντραγκόρα. Η πρώτη έκδοση της Ζωής εν τάφω, δεν παρουσιά­ ζει τα στοιχεία αυτά μόνον ως διάχυτο ή μόνιμο και παντού εξυπονοούμενο στρώμα (έτσι κι αλλιώς, η αφήγηση του «πρωταγωνιστή», που είναι τα χειρό­ γραφα του Αντώνη Κωστούλα, αρχίζει, με την είτε πατροπαράδοση είτε, υπό αίρεση, «μοντερνιστική» χρή­ ση της τεχνικής τού in medias res, μέσα από το χαρά­ κωμα, κεφ. Α ' και τελειώνει και πάλι μέσα σε αυτό, κεφ. Κ Θ ) · από καιρό σε καιρό, το κείμενο συμπυκνώ­ νει τα στοιχεία αυτά, κατά άνισες δόσεις, σε σημεία που επιτρέπουν περισσότερο την ανάπτυξη της περι­ γραφής, της αποτίμησης ή της συγκριτικής και συμβολικής αναγωγής: αν η αναδρομική παρουσίαση της στάθμευσης στη Θεσσαλονίκη (κεφ. Ε ) δεν απο­ μακρύνεται πολύ από την πόλη-πρακτορείο του Σεφέ­ ρη ή την πόλη-εμπορείο του Θεοδωρίδη, προσθέτο-

αφιέρωμα 65

ντας στην εικόνα αυτά τα ρεαλιστικά και γνωστά και από άλλα ελληνικά και ξένα κείμενα της εποχής, μοτίβα της πόλης - στρατοπέδου, πόλης-πορνείου και πόλης-βαβέλ των λαών, η απόδοση των υπαίθριων χώ­ ρων της βορειοδυτικής Μακεδονίας (πάντοτε βορείως των ελληνικών συνόρων, στην περιφέρεια του σέρβι­ κου, τότε, Μοναστηριού: B ito lj) αρθρώνεται σε δύο ευδιάκριτα μέρη μιας αμφίσημης, καταρχήν, ρεαλι­ στικής περιγραφής. Γ '

Π ο πρώτο μέρος της αφορά το τοπίο των πολεμι' κών χώρων της δράσης/αδράνειας και του άμε­ σου περίγυρού τους και εξαγγέλλεται, συνοπτι­ κά, ήδη από τις πρώτες σελίδες του κεφ. Α ', όπου το «χαράκωμα» τοποθετείται στην «κορ­ φή αυτουνού του μακεδονίτικου βουνού που t > ’ναι φκιασμένο με πυρωμένα χαλίκια σαν τσακ­ μακόπετρες» και εντάσσεται σε παρόμοιες γενικευμένες και γενικευτικές τοπογραφικές και ατμοσφαιρικές παραμέτρους: καυτερός ήλιος ή βροχή, καταπράσινη ακροποταμιά, άνυδρο σκασμένο χώμα, γάργαρες πη­ γές ή στεγνά χωράφια, χαράδρες ή βουνά, σπηλιές και χαρακώματα ή καταυλισμοί και υψώματα, ερημωμένα χωριά ή αθέριστοι κάμποι, κ.ο.κ. Εδώ τονίζεται το γεγονός ότι το κύριο βάρος πέφτει όχι στη ρεαλιστική και εξωτερική, αλλά στην αποκα­ λυπτική και εσωτερική, ψυχολογική και ψυχική περι­

γραφή και εξερεύνηση- έτσι, δεν υπάρχει καμιά άμεση διατύπωση μιας ενδεχόμενης αρνητικής κριτικής του αφηγητή-επιστολογράφου (και του συγγραφέα) απέ­ ναντι στον μακεδονικό χώρο, εκτός αν δεχτούμε ότι αυτή υπόκειται αφενός μέσα στο διαρκές και πλούσιο σε αποχρώσεις, μεταφορικό δίπολο του βιβλίου (Ζ ωή - θάνατος, ή : ζωή - τάφος. Χειρόγραφα - γυλιός. Λ ό ­ γος / αναγνωσμένο και δημοσιευμένο κείμενο / λογο­ τεχνία / αθανασία - ανεπίδοτες επιστολές και ημερο­ λόγιο / σιωπή / θάνατος, κ .ο .κ .)11 και στους επιμερισμούς του (Γυλιός - χειρόγραφα τετράδια. Μπαουλάκι, φάκελλος - χειρόγραφα τετράδια. Σκηνές, αμπριά, σπηλιές, χαρακώματα, τάφοι - ζωντανοί ένοικοι. Αμπάρι / καρβουνοσκονισμένες κοιλιές βαποριού, σωσίβια / ασπίδες - νέοι πολεμιστές, πάτος της mo μαύρης και κρύας θάλασσας, ασάλευτα σφουγγάρια πολεμιστές και ήρωες, κ .ο .κ .)12 και αφετέρου μέσα στο συχνό, αλλά μονοσήμαντο στον τόνο, συγκριτικό /αντιθετικό εκκρεμές του βιβλίου (Ζω ή στο νησί / ιδι­ αίτερη πατρίδα - θάνατος στην ηπειρωτική ενδοχώρα / ξενιτιά, θάνατος στο φως του ήλιου - θάνατος στο σκοτάδι, κ .ο .κ .)13. Υπάρχει, όμως, και ένα δεύτερο μέρος της περιγρα­ φής. Αυτό επιμένει περισσότερο σε μια ρεαλιστική και πάλι, αλλά θετική τη φορά αυτή, περιγραφή του ανθρωπογεωγραφικού πλαισίου του κύριου χώρου της δράσης / αδράνεια. Γιατί, πέρα από τις αναπολητικές

66 αφιέρωμα ----------------------------και νοσταλγικές παραστάσεις του λεσβιακού «παρα­ δείσου», αρκετές όψεις του υπαίθριου μακεδονικού χώρου μεταλλάσσονται σε αδρές εικόνες «εδεμικού» πρωτογονισμού και ειδυλλιακής ευφροσύνης. Κορύ­ φωση αυτών των διαλειμμάτων «κωμικής [δηλαδή, ανελικτικής, βελτιωτικής και «αισιόδοξης»] ανακού­ φισης», μέσα στην τραγική πορεία της εμπειρίας του αφηγητή-επιστολογράφου, και των προσώπων που τον πλαισιώνουν, αποτελεί το τμήμα των κεφ. ΙΣ Τ ' Κ Δ ' και, ιδιαίτερα, των κεφ. Ι Ζ ' - Κ Α ', όπου η ζωή έξω από τον τάφο (το χαράκωμα) βρίσκει καταφύγιο στον φιλόξενο και ιερό θόλο του αγροτικού σπιτιού τού (ανώνυμου, στην πρώτη έκδοση του έργου) σλαβομακεδονικού χωριού Βελούζινα. Κ α ι μόνη η ανεπιτήδευτη ανάγνωση του τμήματος αυτού θα αρκούσε, για να δείξει πόσο πιο αθόλωτο από μεταγενέστερες «ιδεολογικές» σκοπιμότητες, «δεύτερες σκέψεις», «παρεμβολές» και διορθώσεις, εί­ ναι το κείμενο της πρώτης έκδοσης (κ αι ο συγγραφέας του), καθώς και πόσο οι αντιδράσεις του «ήρωα» της έκδοσης αυτής είναι mo πειστικές, αφηγηματικά από τις αντιδράσεις του «ήρωα» των κατοπινών εκδόσεων της Ζωής εν τάφω, δηλαδή πόσο mo «αυτονομημένος» -μ ε τη θετική έννοια - καταφέρνει να είναι ο ού­ τως ή άλλως ζυμωμένος μαζί με τον «αυτοβιογραφούμενο» Μυριβήλη, λοχίας Αντώνης Κωστούλας.

Παρασκευά14. Η ανακάλυψη της αγνότητας, της απλότητας και της αφέλειας και η εκτίμηση της εμπι­ στοσύνης, της καλοσύνης και της αγάπης προσφέρονται, στον «ήρωα», μέσα από μία διαδικασία φιλοπε­ ρίεργης διερεύνησης του (σλαβομακεδονικού) γλωσ­ σικού ιδιώματος, των (ορθόδοξων χριστιανικών) θρη­ σκευτικών πεποιθήσεων, του (φίλεργου αγροτικού) τρόπου ζωής, των (τυπικών νοτιοσλαβικών) φυσιο­ γνωμικών και ανθρωπολογικών γνωρισμάτων, του (συγκρατημένου μα και θερμότατου) συναισθηματι­ κού και αισθηματικού κόσμου των γυναικείων, κυρίως, προσώπων του χωριού και, ειδικότερα, του σπιτιού που τον φιλοξενεί. Ίσ ω ς η αρχική ρεαλιστική, φιλοπερίεργη (και, κά­ ποτε και ερωτικά ενεχόμενη) τάση για εξερεύνηση και γνώση15 είναι εκείνη που επιτρέπει στον «ήρωα»-αφηγητή να παραμείνει σε ένα πεδίο απόλυτα θετικής δε­ κτικότητας απέναντι στις ανθρωπολογικές, εθνολογι­ κές και κοινωνικοπολιτικές ιδιομορφίες του χώρου αυτού και των ανθρώπων του, στη συγκεκριμένη ιστο­ ρική συγκυρία: απέναντι, δηλαδή, στην πιστά δια­ τυπωμένη αίσθηση και επιθυμία τους να παραμείνουν διαφοροποιημένοι τόσο από την ελληνική γλωσσική οικογένεια, όσο και από τη βουλγαρική και τη σέρβι­ κή ιδιαίτερα γλωσσική ταυτότητα- απέναντι, επίσης, στη φιλοπατριαρχική (και φιλο-ελληνική, άρα αντιεξαρχική και αντι-βουλγαρική) ορθόδοξη θρησκευτι­ ευαίσθητη και απροκάλυπτα θετική αποτύπω­ κή τους τοποθέτηση, που εκφράζει, παράλληλα, και ση της ζωής της φιλόξενης σλαβομακεδονικής μια διάθεση αυτονόμησης και ανεξαρτησίας από τον οικογένειας και η απροκατάληπτη ματιά πάνω συγγενέστερο σλαβικό περίγυρό τους. Πριν από όλα, στο γλωσσικό, ανθρωπολογικό και κοινωνικό όμως, σε ένα πεδίο απόλυτα θετικής δεκτικότητας και θαυμασμού των κοινωνικών και ατομικών αρετών κά­ της περιβάλλον ισοστοιχίζονται, φυσικά, καποιων ανθρώπων που θεωρούν την ανθρωπιά ανώτε­ ταρχήν, με την έντονη, στο έργο, ανάγκη για ρη από κάθε εθνική, θρησκευτική και οικονομική ένα θεραπευτικό, αλλά συνάμα ως ένα βαθμό, και χιουμοριστικό, αντίβαρο του ζοφερού, κατά σκοπιμότητα τα της στιγμής και της περίστασης. άλλα, κόσμου του θανάτου ή της αναμονής του θανά­Ο αφηγητής-επιστολογράφος προχωρεί, λοιπόν του. Καθώς το αντίβαρο αυτό είναι, με τη σειρά του, -σύμφωνα, φαίνεται και με τις πραγματικές του εμπει­ διπολικό (οι νοσταλγικές αναπολήσεις / περιγραφές ρίες και, ίσως, και με τις αρχικές του αντιπολεμικές / του παρελθόντος στη Λέσβο -τα βιώματα του παρό­ «διεθνιστικές» του προθέσεις- σε ένα είδος ενδιαφέ­ ντος στη Βελούζινα), ο δεύτερος πόλος, η ζωή στο ροντος για τη νεοελληνική γραμματεία, «σλαβομακεσλαβομακεδονικό χωριό, αποκτά, καταρχήν, θετικό δονισμού»: στη μελέτη, δηλαδή -μέσω ενός μικρού βάρος ανάλογο με το βάρος του πρώτου πόλου, της δείγματος-, μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων ζωής στην ελληνική πολιτεία, την ιδιαίτερη πατρίδα που ανήκουν στην επικράτεια του «άλλου». Α λλ ά όσο του αφηγητή επιστολογράφου (και του συγγραφέα). και αν έχει πλάι του την παλιότερη και σύγχρονη νεο­ Από την άλλη, η ισοστοίχιση αυτή εμπεριέχει και ελληνική, «ταξιδιωτική/δημοσιογραφική» παράδοση μιαν ενδιαφέρουσα διάκριση: η ζωή στην πόλη της (ο Καζαντζάκης έχει, άλλωστε, αρχίσει ήδη να εφο­ Μυτιλήνης αποτελεί ένα είδος κανονικής και «ειδο­ διάζει τον νεοελληνικό Μεσοπόλεμο με τα πλούσια σε ποιημένης» ειρηνικής ρουτίνας, ενώ η ζωή στο σλα­ ερμηνευτικές δυνατότητες κείμενά του) και τη μακριά βομακεδονικό χωριό αποτελεί ένα είδος ασυνήθιστου σειρά των ξένων «ανατολιστών», «αμερικανιστών» ή και «ειδυλλιακού» επίγειου παραδείσου. «ωκεανιστών» κ.τ.λ., δηλαδή των παρατηρητών Η περιγραφή του «αποκλεισμένου» και «πρωτόγο­ (αποίκων/μετοίκων, περιστασιακών κατοίκων ή επι­ νου» αυτού παραδείσου θυμίζει εμπειρίες ενός πρωτασκεπτών) των χωρών του «ξένου», του «ιδιαίτερου» ή γωνιστή-τύπου Ροβινσώνα με δευτεραγωνιστές-τύπου του «ανοίκειου», ο «σλαβομακεδονισμός» του δεν δεί-

Η

αφιέρωμα 67 ι τις σκοπιμότητες ή τις παγίδες της ) «ανώτερου/πεπολιτισμένου» εκτιμη>και των ατόμων, του «εξωτιυ» (που έχει αρχίσει να μελε­ τιέται, τελευταία, και από τις καθαυτό ιδεολογικές της όψεις, κυρίως με βάση τον ευρωπαϊκό/δυτικό «ανατολισμό» ή άλλα γνωστά και ανιχνευμένα συστήματα προσέγγισης και καθυποταγης ή συκοφάντησης)16. Κ α ι η άδικη ποιότητα της πρώτης έκδοσης γίνεται εμ­ φανέστερη, αν αντιπαραβάλουμε τις περιγραφές του σπιτικού της Βελούζινας με ορισμένες περιγραφές άλ­ λων χώρων ή ομάδων ανθρώπων σε επόμενες εκδό­ σεις της Ζωής εν τάφω (όπως, π.χ. με τη σχεδόν εκτός θέματος αποτύπωση της σέρβικης καταπίεσης του ελ­ ληνικού στοιχείου στην πόλη του Μοναστηριού αμέ­ σως ύστερα από την ενσωμάτωση της περιοχής στο σερβικό βασίλειο, ή με την έντονα σατιρική, πολεμι­ κή ή, κάποτε, και ρατσιστική αντιμετώπιση πολλών συλλογικών κατηγοριών ή ατομικών εκφάνσεων του «άλλου», κάποτε και με τη συμμετοχή του ίδιου, εντο­ νότερα ταυτισμένου πια με τον συγγραφέα, αφηγητήεπιστολογράφου)17. Παράλληλα με τη συμπαθητική αυτή ματιά στις πολιορκούμενες από το αρειμάνιο πολεμικό Κακό, αλλά παραδείσιες, παρ’ όλα αυτά «μονές» του ποταμού Ντραγκόρα, στην τότε Σέρβική Μακεδονία, πρέπει να σημειωθεί πως η ρεαλιστική και θετική αντιμετώπιση του ντόπιου σλαβομακεδονικού στοιχείου συμβαδίζει αφενός με την αίσθηση μιας σχεδόν προγραμματικής διάθεσης για συμπαθητική αντιμετώπιση άλλων «αδύ­ νατων» ή «εκτός μάχης» ομάδων (όπως π.χ. των Ιτα­ λών τραυματιών πολέμου μέσα στο σκηνικό του υπαί­ θριου νοσοκομείου) και αφετέρου με την αίσθηση μιας υποσυνείδητης, ίσως, ακόμα, προσπάθειας για δημιουργία ενός απαραίτητου αντισταθμίσματος στην έκδηλη και, κάποτε, κραυγαλέα εφαρμογή του αισθητισμού και του εξπρεσιονισμού στην αφήγηγη18. Τ ο δεύτερο αυτό σημείο θα άξιζε, ίσως, να τονιστεί περισσότερο και εδώ. Η εδεμική παρουσίαση του κό­ σμου της Βελούζινας, που εμπεριέχει την εγγενή δραστικότητα ενός είδους πρώιμου σοσιαλιστικού ρεαλι­ σμού, δεν βρίσκεται μόνο σε σχέση ταυτόχρονης σύγκλισης/συμπλήρωσης με τον λυρικό παράδεισο της νησιώτικης νεότητας του αφηγητή-επιστολογράφουβρίσκεται, ταυτόχρονα, και σε μεγάλη απόκλιση από τον ηδυπαθή, αλλά αόριστο και ανενεργό αισθητισμό του χαρακώματος και της φαντασίας ή των φαντασιώ­ σεων των νέων «πολεμιστών», καθώς και σε πλήρη διάσταση με το πολυκέφαλο τέρας του πανίσχυρου και εξαιρετικά μαεστρικού, μα και γκροτέσκου εξπρε­ σιονισμού των πραγματικών ή εκστασιακών, κυριολε­ κτικών και μεταφορικών περιγραφών του κειμένου.

Ανάμεσα στην ένταση των μοτίβων του ώριμου και όψιμου σαδομαζοχιστικού νεοελληνικού αισθητι­ σμού, που συμπυκνώνεται σε λίγα, αλλά πολύ εύγλωτ­ τα χωρία του βιβλίου19, και στη διάχυση των θεμάτων και μοτίβων της ακμής του νεοελληνικού και ξένου ανήλεου και απάνθρωπου εξπρεσιονισμού20, βρίσκε­ ται, ασφαλώς η παλλόμενη από ζωή «αισθητική χα­ ρά» της υπαίθριας και χωριάτικης σλαβομακεδονικής εστίας21. Ενός ανθρωπσγεωγραφικού σήματος, που βρίσκει όλη την άνεση -αντίθετα με το ελληνικό μα­ κεδονικό τοπίο στον Σεφέρη- να δώσει όχι μονάχα καναδυό αρχετυπικές/συμβολικές εικόνες ζωικής ομορφιάς, ρώμης και ανεξαρτησίας, αλλά και έναν υπαρκτό και αυτάρκη μικρόκοσμο αξιοπρέπειας, χα­ ράς και καλοσύνης, δηλαδή ένα κύτταρο ισορροπίας μέσα σε ένα χαώδες και διασαλευμένο σύμπαν. ΐ Λ I I I I I

σοι ξεναγούνται στα φιλόξενα εργοστάσια μπίρας Νιου Κάρλσμπεργκ στην Κοπεγχάγη και θέλουν, πέρα από τη δωρεάν κατανάλωση ζύθου και αναψυκτικών, να χαζέψουν με κάποια περισσότερη προσοχή τα οικογενειακά 1 I εμβλήματα και τρόπαια της ευλογημένης οικογένειας Γιάκομπσον-Κάρλσμπεργκ, καθώς και τα εντυπωσιακά τεκμήρια των πνευματικών και καλ­ λιτεχνικών τους ανησυχιών και ευεργεσιών, δεν ξαφ­ νιάζονται, όταν, σε εμφανέστατα σημεία αυτής της βόρειας εμπορικής αυτοκρατορίας, αντικρίζουν την

I I

68 αφιέρωμα---------------------------περήφανη και τόσο δικαιολογημένη, για τα χρόνια πριν από τους παγκόσμιους πολέμους και για ένα μι­ κρό αλλά περήφανο έθνος, επιταγή-παρότρυνση: «Α ς δουλέψουμε για την πατρίδα» («Laboremus pro patria»). Ό σ ο ι, πάλι, επισκέπτονται τις όλο και πιο περίτε­ χνες έως κατάφορτες, υφολογικά, μεσοπολεμικές και μεταπολεμικές εκδόσεις του σταδιακά «σκληρυνόμενου» ιδεολογικά, ανθρωπιστή αλλά και εθνκαστή Μ υριβήλη, δεν εκπλήσσονται όταν, δίπλα στη διατή­ ρηση του ανεπτυγμένου επεισοδίου στο σπιτικό της Βελούζινας, αντιλαμβάνονται τις «μικροπονηριές» των εκφραστικών και γλωσσικών επεμβάσεων, όπως, π.χ, την απαλοιφή της απερίφραστης, στην πρώτη έκ­ δοση, αυτοδιακήρυξης της ταυτότητας της σλαβομακεδονικής οικογένειας («Μακεντόν Ορτοντόξ») και τον φωνητικό «εξελληνισμό» του σλαβικού ονόματος του ποταμού Ντραγκόρα, που μετατρέπεται στον λογιοτατικό τύπο Δραγόρας. Ό σ ο ι, τέλος, βλέπουν από καιρό τώρα: το παροξυμένο μένος «pro patria» των δήθεν κληρονόμων των αρχαίων Μακεδόνων, σοσιαλοθρεμμένων είτε αμερικανοπαιδευμένων και αυστραλοπαιδευμένων, Αθιγγανοαλβανοσλάβων πολιτών της πρώην Γ ι­ ουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, την πρεμούρα όλων των αμερικανοευρωπαίων οικονομι­ κών, πολιτικών, δημοσιογραφικών και πανεπιστημια­ κών φίλων των «πτωχών», «αόπλων» και «καταπιεζομένων» λαών και «μειονοτήτων» των Βαλκανίω ν να πλασάρουν, με το αζημίωτο, πολεμοφόδια και επιρ­ ροή, «ανθρωπισμό» και φοβίες, «αντικειμενικές» γνώ­ σεις και παχυλή άγνοια- την αρειμάνια καπηλεία «pro natione» των δήθεν αποκλειστικών εντολοδόχων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, νεοελλαδιτών και παλιοελλαδιτών τροφίμων των καφωδείων, των ραδιο­ φωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών και των συλλα­

λητηρίων, νιώθουν πόσο μακριά βρίσκονται από όλους αυτούς ο τότε ανοιχτομάτης, ευαίσθητος και λυρικός 'Ελλη να ς αφηγητής του Μακεδονικού Μετώ­ που και οι τότε σοφοί, ανεκτικοί και θερμοί Σλάβοι κάτοικοι του Ντραγκόρα, που μαθαίνουν μαζί, και με τον οδυνηρότερο τρόπο, τι κούφιο πράγμα είναι η εγκατάλειψη του ανθρωπισμού και το κύλισμα στην πατριδοκαπηλεία, την εθνοκαπηλεία ή τη «διαιτητι­ κή» υποκρισία. Τότε μαθαίνουν αργά ή γρήγορα, πόσο δύσκολο εί­ ναι, ακόμα και σήμερα, στους μακρινούς παρατηρη­ τές να ξεπεράσουν τα ανιστόρητα, ιδιοτελή ή προστα­ τευτικά τους σύνδρομα και την ανέξοδη παχυδερμία τους- πόσο δύσκολο είναι να γίνει αποδεκτός στα μεγαλόίδεατικά Σκόπια των μεταμφιεσμένων ιν­ στρουχτόρων του κ. Κίρο Γκλιγκόρωφ - Κύρου Γρηγοριάδη ο σύγχρονος ρεαλισμός του «Laboremus pro humanitate» και όχι ο παρωχημένος σοβινισμός του «Laboremus pro natione»- πόσο δύσκολο είναι, τέλος στους 1001 και τόσους πολεμοχαρείς μακεδονοκτόνους πανεπιστημιακούς, αλλά και στους 1001 και τό­ σους «επώνυμους» αναρχόπληκτους μειονοτητοπατέρες, όπως, παλιότερα στους γραφικούς εκείνους 99 παρά δύο σκανδαλοκυνηγούς «διανοουμένους» ή στις αιώνιες, ενημερωμένες εφ’ όλης της ύλης, παρά μίαν τεσσαράκοντα «προσωπικότητες», να αποφασίσουν κάποτε να σωπάσουν και να αφήσουν ήσυχες τις στή­ λες των εφημερίδων και τους ανθρώπους της ειρηνι­ κής δουλειάς, μετατοπίζοντας τις βαρετές μονομαχίες τους μακριά από κάθε ζωντανό ελληνικό ή ξένο Ντραγκόρα: δηλαδή, μέσα στην ταιριαστή τους καφε­ νόβια αγκαλιά, κάθε υπνωτικού, θεσσαλονίκειου και μη, «Μανδραγόρα». Τότε, στ’ αλήθεια, μια νέα ανάγνωση της πρώτης έκδοσης της Ζωής εν τάφω θα μου φαίνεται απαραί­ τητη όσο ποτέ άλλοτε.

Σημειώσεις 1. Καθώς η συγκέντρωση της βιβλιογραφίας αποτελώ ζητούμενο, σημειώνω μόνο μία πρόσφατη, πολύ χρήσιμη επιμέρους δοκιμή σύντομης παρουσίασης και σχολιασμού: Β. Χατζηγεωργίου-Χασιώτη, «The Macedonian Struggle in Modem Greek Prose» στον τόμο A.M. Tamis (επιμ.), Macedonian Hellenism, Melbourne 1990, o. 283-292 (με πολύ κατατοπιστική βιβλιογραφία). Σχετικά πρόσφατη είναι και μια σύντομη, ειδική περιδιάβασή μου, που ξε­ φεύγει από τα χρονολογικά όρια 1912-1940: «Μεταπολεμική ποί­ ηση στη Μακεδονία: ιστορία άνθρωποι και τόπος», Νέα Εποχή (Λευκωσίας) 209 (Ιούλ.-Αύγ. 1991) 21-33 (και στον τόμο Macedonian Hellenism ό.π., σ. 265-282, σε πολύ κακή ανώνυμη αγγλική μετάφραση).

2. Η διάπλεξη ζωής και έργου δίνεται αδρά, αλλά και εξαιρετικά ανάγλυφά, στην πολύ ευσυνείδητα συνταγμένη και πλουσιότατη εργασία της Νίκης Λυκούργου «Σχεδίασμα Χρονογραφίας Στράτη Μυριβήλη (1890-1969)», στο Αφιέρωμα στον Στράτη Μυρι­ βήλη (1890-1969). Εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Νέα Εστία ΞΔ', 128, τεύχ. 1523 (Χριστούγεννα 1990) 7-11 (και, πληρέστερα

σε αυτοτελή μορφή, Αθήνα 1990, σ. 17-26).

3. Απόσπασμα διαλόγου από παράσταση του Σπαθάρη, βλ. Γ. Σεφέρης, Μέρες του 1945-1951, Αθήνα 1973, σ. 27 (εγγραφή της 4.1.1946).

4. Π. θεοδωρίδης. Προσπέκτους. Θεσσαλονίκη 1977, σ. 10-11.

5. Ο ανασχηματισμός μιας συνολικότερης και ακριβέστερης εικό­ νας χρειάζεται, τουλάχιστον, την παράλληλη ανάγνωση των Ποιημάτων, του ημερολογίου (Μέρες Γ 16 Απρίλη 1934 -14 Δε­ κέμβρη, 1940, Αθήνα 1977) και της αλληλογραφίας (όπου πρω­ ταρχική θέση έχει τώρα η Αλληλογραφία Α '(1936-1940) ΣεφέρηΜαρώς, επιμ. Μ.Γ. Κοπιδάκη, Ηράκλειο 1989). Δυστυχώς, ο επι­ μελητής του ημερολογίου (όπως, άλλωστε και οι περισσότεροι επιμελητές ημερολογίων του Σεφέρη, που κατά τα άλλα, έσπευσαν να αναλάβουν το μόχθο και τη δόξα της επιμέλειας) δεν παρέχει ευρετήριο- από την άλλη το ευρετήριο της Αλληλο­ γραφίας Α' Σεφέρη-Μαρώς είναι ανεπαρκέστατο και ιμπρεσιονι­ στικά τραγελαφικό.

6. Βλ., π.χ„ Γ. Σεφέρης, Μέρες Γ', ό.π., σημ. 5, σσ. 38-40, 69,84-85,

---------------------------- αφιέρωμα 69 97 (15-16.11.1936,19.6.1937,19.11.1937,14.4.1938) και ΣεφέρηςΜαρώ, Αλληλογραφία A ', ό.π., σσ. 28-29 136-137,224, 225,275276 (17.11.1936, 28.3.1937, 2-3.4.1937, 26.6.1937, 27.6.1937, 5.4.1938).

7. Βλ. Σεφέρης-Μαρώ, Αλληλογραφία Α',ό.π., σσ. 29,139,276.

8. Βλ. Σεφέρης-Μαρώ, Αλληλογραφία Α ' ό.π., σ. 139 και Γ. Σεφέρης, Ποιήματα. Αθήνα 1972, σ. 158, στ. 26-30.

9. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές. Αθήνα 1974, τ. 2, σ. 163.

10. Η υπό εκτύπωση αναδημοσίευση της δεύτερης μορφής της Ζωής εν τάφω (Αθήνα 1930) θα δώσει σύντομα την ευκαιρία και στο ευρύτερο κοινό να παρακολουθήσει τη σταδιακή αναδιαμόρφωση του έργου. Ευχαριστώ για τις υποδείξεις της τη φίλη συνάδελ­ φο Νίκη Λυκούργου, που έθεσε υπόψη μου και την όπως πάντα άψογη εργασία της «Η ζωή εν τάφω: Από την πρώτη στη δεύτερη έκδοση», η οποία πρόκειται να τυπωθεί μαζί με την παραπάνω αναδημοσίευση. Η κύρια νεότερη βιβλιογραφία για το έργο μπορεί να συγκεντρω­ θεί, τώρα, με βάση το «Σχεδίασμα Χρονογραφίας Στράτη Μυριβήλη...», ό.π., σημ. 2, ορισμένα άλλα χρήσιμα μελετήματα του Αφιερώματος της Νέας Εστίας, ό.π., σημ. 2 (I. Βουδούρη, Η.

Tonnet, Ρ. Bien, Σ. Τσαντηράκη) και τη λίγο παλαιότερη, ανα­ λυτική, αλλά όχι παντού ικανοποιητική ή ευαίσθητη, διατριβή της I. Βουδούρη, Stratis Myrivillis, I’icrivain et I’homme. A travers les remaniements et les variantes des sept premieres έditions de son roman «Η ζωή εν τάφω», Αθήνα 1983.

11. Το προλογικό μέρος της Ζωής εν τάφω (Στράτης Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω. Χειρόγραφα που βρεθήκανε μες το γυλιό mu λοχία Αντώνη Κωστούλα, Μυτιλήνη, Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη της «Καμπάνας», 1924, σ. 1-4· βλ. και: Η ζωή εν τάφω (Χειρόγραφα που βρέθηκαν μες am γυλιό του λοχία Αντώνη Καχηούλα), ανα­ τύπωση της Α'έκδοσης (Μυτιλήνη, 1924), Αθήνα, «Εστία» 1991, σ. 11-12· η ανατύπωση (έχει, δυστυχώς, πολλές αυθαίρετες αλλα­ γές και λάθη) είναι κείμενο που προσφέρεται για λεπτομερή ανά­ λυση, τόσο ως προς τις ενδιαφέρουσες επακόλουθες, επώνυμες αναπτύξεις και μετατροπές του (από το «Μπροστά σ’ ένα παλιό μπαούλο (Σαν Εισαγωγή)» της δεύτερης έκδοσης: Η ζωή εν τά­ φω. Ιστορίες του πολέμου. Αθήνα, Ν. Θεοφανίδης-Σ. Λαμπαδαρίδης, 1930, σ. 5-9, ως το «Μπροστά σ’ ένα παλιό μπαούλο - Σαν Πρόλογος» της έβδομης έκδοσης: Η ζωή εν τάφω. Το βιβλίο του πολέμου. Αθήνα, «Εστία» 1955, σ. 9-12) όσο και ως προς το κύ­ ριο «τέχνασμα»: την εύρεση των χειρογράφων του αφηγητή-«ήρωα» έφεδρου λοχία Αντώνη Κωστούλα και την έκδοσή τους από τον έφεδρο «βοηθό σιτιστή» - συγγραφέα Στράτη Μυριβήλη. Ως προς το πρώτο ζήτημα θα ήταν χρήσιμο να ακολουθήσει, π.χ., ο λεπτομερής τρόπος συγκριτικής ανάγνωσης που υποδεικνύουν η αδημοσίευτη περιγραφή-ανάλυση της Νίκης Λυκούργου, «Η ζ/αή εν τάφω. Από την πρώτη στη δεύτερη έκδοση», ό.π., σημ. 10 και η μικροσκοπική ανάλυση του Βαγγέλη Αθανασόπουλου στις διαδοχικές δημοσιευμένες μορφές της πρώτης παραγράφου του Βασίλη του Αρβανίτη (βλ. «Η περιπέτεια μιας παραγράφου. Οι μορφές σχέσης ανάμεσα στις τρεις δημοσιευμένες εκδοχές του Βασίλη Αρβανίτη», Αφιέρωμα της Νέας Εστίας, ό.π., σημ. 2, σ.

90-108 και Η πολιτική διάσταση της «μυθικής μεθόδου: Στράτης Μυριβήλης - Στρατής Τσίρκας, Αθήνα 1992, σ. 103 κε.) και όχι ο πολύ ατελέστερος και ασυστηματοποίητος τρόπος σύγκρισης που αναλαμβάνει για τη Ζωή εν τάφω η I. Βουδούρη, ό.π., σημ.

10. Ως προς το δεύτερο ζήτημα, μια ενδεχόμενη ιστορικογραμματολογική και αφηγηματολογική αναζήτηση θα πρέπει να ξεπεράσει κατά πολύ την περιορισμένη εμβέλεια της δοκιμής του Δημήτρη Τζιόβα, «Το αφηγηματικό πλαίσιο και το συγγραφικό άλλοθι στη νεοελληνική πεζογραφία». Μετά την αισθητική, θεωρητικές δο­ κιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας. Αθήνα 1987, σ. 87—111, διερευνώντας πληρέστερα την ελ­ ληνική και ξένη προϊστορία της «τεχνικής» και συμπληρώνοντας τα ανεξήγητα κενά της παραπάνω πραγμάτευσης (όπου, π.χ., απουσιάζουν σχεδόν ολοσχερώς οι Έλληνες ρομαντικοί πρό­ δρομοι από τη Γυναίκα της Ζάκυθος του Σολωμού, 1829-1833 κ.ε. (για το αντίστοιχο «εύρημα» του Σολωμού, βλ. τώρα, Ελένη

Τσαντσάνογλου, «Ο πληροφοριακός λόγος και ο λόγος της τέ­ χνης στη “Γυναίκα της Ζάκυθος” του Σολωμού», Παλίμψηστον 6-7 (1988) 15-46 και η Γυναίκα της Ζάκυθος. Όραμα του Διο­ νυσίου Ιερομονάχου, εγκάτοικου εις ξωκλήσι Ζακύνθου. Ηρά­ κλειο 1991, σσ. ιη' - ιθ' 60-66). Επίσης, δεν θα μπορούσε να συμφωνήσει κανείς με την άποψη του Δ. Τζιόβα, ό.π., σ. 97, ότι το «τέχνασμα» αυτό στη Ζωή εν τάφω αποτελεί «άλλοθι» που επιτρέπει στον «αφηγητή/συγγραφέα... να παραμείνει αμέτοχος στη δράση ...χωρίς να χάσει η ιστορία του σε αυθεντικότητα και αμεσότητα» ή «να αποφύγει παρεξηγήσεις και δυσπιστίες από την πλευρά των αναγνωστών»: έτσι κι αλλιώς, το προσωπικό πο­ λεμικό βίωμα του Μυριβήλη αποτελεί ακλόνητη «εγγύηση για υπεύθυνη και αξιόπιστη διήγηση» και αποτελεί λάθος να παραλ­ ληλίζεται το έργο του με τα κείμενα του Δροσίνη, του Εφταλιώτη και του Κόντογλου, όπου το «αρκετά συνηθισμένο τέχνασμα» χρησιμοποιείται «για να επινοηθεί ένας αυτόπτης πρωταγωνι­ στής που βίωσε τα γεγονότα και απάλλασσε έτσι το συγγραφέα από το άγχος της αληθοφάνειας και της ιστορικής ακριβολογίας».

12. Μια πληρέστερη συγκέντρωση του πολύμορφου πλέγματος του υλικού αυτού θα έδειχνε, πιστεύω, τη συμπαγή μεταφορική (και όχι μετωνυμική) λειτουργία των αντιθετικών ισοτοπιών. Έτσι, π.χ., ακόμα και αν περιοριστούμε στο προλογικό τμήμα του έρ­ γου, είναι σαφές, ότι πέρα από την κυριολεκτική όψη του κυκλώ­ ματος: παλιό τετράδιο / τεφτέρι / «ημερολόγιο» του Κωστούλα —► μεγάλος ξεθωριασμένος φάκελλος του Μυριβήλη —» μπαουλάκι εκστρατείας του Μυριβήλη —>σύνολο χαρτιών του Μυριβήλη —► δημοσίευση του κειμένου από τον Μυριβήλη- τετράδιο / τεφτεράκι / επιστολικό «ημερολόγιο του Κωστούλα —» γυλιός του Κω­ στούλα —» φάκελλος του Μυριβήλη —* κ.ο.κ., λειτουργεί και η σαφής μεταφορική του όψη: Κωστούλας-ζωντανό παλικάρι —* Κωστούλας-κουφάρι —» «μπουαγιό» / χαράκωμα —* ασημάδευτος τάφος —►αρκουδοβοσκή —* ξαναζωντάνεμα του Κωστούλα / νέα προβολή στα εγκόσμια του Μυριβήλη· αυτή η όψη γίνεται μάλι­ στα όλο και πιο έκδηλη, με την περίτεχνη διεύρυνση που επιφέ­ ρουν το κυρίως κείμενο (πρβ., π,χ., κεφ. ΚΣΤ', σ. 152-153 [στο εξής, η σελιδαρίθμηση παραπέμπει στην ανατύπωση της πρώτης έκδοσης, ό.π., σημ. 11]: χειρόγραφα σε αδειανή σφραγισμένη κά­ λυκα από οβίδα, είδος «μποτίλιας στη θάλασσα» κ.ά.) ή οι κατο­ πινές επεξεργασίες της Ζωής εν τάφω (πρβ., π.χ., ήδη στη δεύτε­ ρη έκδοση, ό.π., σημ. 11 και μόνο στο προλογικό μέρος, τα μοτίβα και θεματικά στοιχεία της σκουριασμένης κλειδωνιάς του κα­ πακιού, της λειψανοθήκης, του ψαλιδίσματος των κόμπων του δέματος, του πένθιμου ψιθυρισμού, της κάσας / νεκρόκασας, των κιτρινισμένων χαρτιών - του φτωχού πεθαμένου, του θροίσματος της τυραγνισμένης ψυχής / της Παγκόσμιας Ψυχής, της ανάκλη­ σης από τον θάνατο/τάφο, της απόδοσης της ομιλίας και του πνεύματος, κ.ο.κ.). Μερικά, μάλιστα, από τα στοιχεία αυτά μας οδηγούν όχι μόνο στα πεζογραφικά κείμενα που καταγράφει ο Δ. Τζιόβας, ό.π. σημ.

11, αλλά και σε αντίστοιχα εξέχοντα ευρήματα της ποιητικής μας παράδοσης, όπως θα ήταν π,χ., ο πολύ γνωστός στον θρεμμένο με την παλαμική παράδοση Μυριβήλη Πρώτος Λόγος της Φλο­ γέρας του Βασιλιά (1910), όπου πρωταγωνιστής αντίστοιχος με τα χειρόγραφα του σκοτωμένου εφεδροπολεμιστή είναι η «προφητική-αποκαλυπτική» φλογέρα του εξπρεσιονιστικά πλασμένου ηρωικού «μακεδονομαχικού προτύπου» / «ανταγωνιστή», του Βασιλείου Β' του Βουλγαροκτόνου: αυτή αναλαμβάνει, αντί για το νεκρό «σκέλεθρο», «ν’ ανοίξη / στο πιο παράξενο όραμα την πύλη του άλλου κόσμου / και να το κάμη, φέρνοντάς το εδώ, βρα­ χνά της πλάσης...»· αυτή χύνει, στη φύση και σΓ αυτιά των ζω­ ντανών, «ένα απέραντο κελάηδισμα, σα να ’χαν / όλα σωπάσει γύρω τους και ας είχαν όλα αλλάξει / και στόμα γίναν και φωνή κι ένα τραγούδι πλέξαν...». Επομένως η μαστορική θεματική ομοιογένεια και η σαφώς μετα­ φορική δομή και διάσταση της Ζωής εν τάφω, που ξεκινά από τον τίτλο και τον υπότιτλο του βιβλίου, θεμελιώνεται ήδη από το προλογικό σημείωμα και προβάλλει ή υποβάλλεται στο σύνολο του κυρίως κειμένου (πρβ., π.χ., σσ. 13,28 κ.ο.κ.). Η διαπίστωση αυτή καθιστά ιδιαίτερα προβληματική -τουλάχιστον για την

70 αφιέρωμα---------------------------πρώτη έκδοση του έργου- την ανεπεξέργαστη και αρκετά μονο­ ρουσιαστεί με διεξοδικό και επαρκή τρόπο. Καθώς το ζήτημα της μερή στην ορολογία που χρησιμοποιεί, άποψη του Δ. Τζιόβα, σχέσης εξπρεσιονισμού-μοντερνισμού μέσα στη νεοελληνική λο­ ό.π., σ. 147-148, ότι η Ζωή εν τάψω αποτελεί «αντιπροσωπευτικό γοτεχνική παράδοση δεν έχει ερευνηθεί ούτε θεωρητικά ούτε παράδειγμα» μυθιστορήματος με μετωνυμική δόμηση και μη ορ­ στην πράξη, θεωρώ πολύ πρώιμη -παρά την ορθά μετρημένη δια­ γανική δέση. τύπωσή της- την πρόταση του Ρ. Bien για τα μοντερνιστικά στοι­ χεία της Ζωής εν τάφω πρέπει να προσθέσω, πάντως, ότι οι επι­ 13. Ήδη και πριν από τον εφοδιασμό του τίτλου με ενδεικτικά κλιμα­ σημάνσεις του μελετητή αφορούν όχι τόσο το ίδιο το κείμενο, κούμενους υπότιτλους (Ιστορίες του πολέμου, Το βιβλίο του πο­ όσο την αμέσως επακόλουθη αναγνωστική του πρόσληψη («Ο λέμου) που υποβάλλουν και επιβάλλουν μια λεπτομερή παράλλη­ τυχαίος μοντερνισμός της “Ζωής εν τάφω” του Στρ. Μυριβήλη», λη όσο και αντιθετική συνανάγνωση της πεζής Ζωής εν τάφοι Αφιέρωμα της Νέας Εστίας, ό.π., σημ. 2, σ. 56-60). τουλάχιστον με το κατεξοχήν ποίημα της (πολεμικής) βίας, την Ιλιάδα, είναι εμφανές στο κείμενο της πρώτης έκδοσης, το αξονι­ 19. Όπως π.χ., στην ηδονιστική περιγραφή της «φανατισμένης λα­ κό θέμα της προτίμησης είτε της «ζωής κάτω από τον ουρανό» τρείας του θηλυκού θεού που λείπει» (σ. 56), η οποία ανακαλεί και του ήσυχου και φυσικού θανάτου (πρβ., π.χ., σ. 67, κ.α.) είτε εκτός από τον Ροδοκανάκη και τους άλλους γνωστούς ελάσσονες της λαχτάρας του θανάτου κάτω από το υπαίθριο φως (δηλαδή συγγραφείς του αισθητισμού, τον Καβάφη αρκετών αναγνωρι­ το: εν δε φάει δ’ όλεσσον, πρβ., π.χ. σσ. 79,82,130-137). Από την σμένων ποιημάτων και, ασφαλώς, των ανέκδοτων «Ανθοδέσμαι» άλλη, γονιμότατη θα ήταν, ίσως μια διεξοδικότερη εξέταση του και «Τεχνητά Άνθη»: «Ο αντρίκιος λογισμός παραμιλά τερατώεμφανέστατου παραλληλισμού της Ζωής εν τάφοι, με μιαν, πα­ δικους και λάγνους ύμνους, χαμοσυρτός στα τρυφερά πόδια της ράλληλη με τη χριστιανική Εις Άδου Κάθοδον, οδυσσειακή Νέάσελγης θεάς. Κι η φαντασία-σκηνοθετεί καννιβαλιστικά όργια, κυια, η οποία οδηγεί, κάποτε στις ίδιες εκλεκτικές εικόνες στις γύρου στον ολοπόρφυρο βωμό της. Είναι ένας βωμός μυστικός, οποίες φτάνει αργότερα ο Σεφέρης του ποιητικού «Γυρισμού του στεφανωμένος με «στρύχνους και ιοσκίασμους» [γράφε: «υοξενιτεμένου» (1938), πρβ., π.χ., σσ. 148-151 και κυρίως, σ. 186σκϋαμους»] και με όλα τα φαρμακερά λουλούδια του πάθος πό187 (βλ. και D. Ricks, The Shade of Homer. A Study in Modem χουνε τα φανταστικά χρώματα και τα παράξενα σχήματα. Και Greek Poetry, Cambridge 1989, σ. 149-156). μυρίζει μεθυστικά και δυνατά, ραντισμένος από αίμα παρθένων 14. Την αναλογία την υποβάλλει, άλλωστε, ο ίδιος ο Μυριβήλης κι από σπονδές γυναίκιου ερωτικού ίδρωτα. Κι όμως όλοι αυτοί (ό.π., σ. 103), παρουσιάζοντας τον αφηγητή-επιστολογράφο ως οι μανιακοί ηδονιστάδες φιδοσέρνονται και χαμοσαλεύουν κάερασιτέχνη γλωσσολόγο ή επιτόπιο συλλογέα γλωσσικού υλικού, του από τον ίσκιο μιας ανείπωτης τρομάρας που βαραίνει μέσα που φτιάχνει μόνος του «σα Ρομπινσόνας» ένα «φτωχότατο... στη σιωπή και μέσα στον αγέρα. Είναι ο ίσκιος του θανάτου». γλωσσικό όργανο» επικοινωνίας με τους ιθαγενείς, όργανο, όμως 20. Από τα πάμπολλα παραδείγματα, αρκούμαι μόνο σε ένα χαρα­ που του επιτρέπει όχι τόσο να διατυπώσει εξπρεσιονιστικά τη κτηριστικό παράδειγμα χλευαστικής, σαρκαστικής «αντιστρο­ φωνητική «διαφορά», όσο να ανακαλύψει «έναν θησαυρό. Έναν φής» που θυμίζει, ανατρέποντάς τες, δύο γνωστές λυρικές παρα­ μικρόν θησαυρό και μιαν ακριβή αποκάλυψη της αθώας ανθρώ­ βολές του Matsuo Basho πινης ψυχής». Πρώτα, το κείμενο του Μυριβήλη (σ. 93-94): «Μια μικρή σαύρα, 15. Πράγμα που δείχνουν και ορισμένα κείμενα που αναδημοσιεύτη­ ολοπράσινη σαν μπάμια που ζωντάνεψε και τρέχει, σκάλωσε πό­ καν πρόσφατα, όπως, π.χ., η δημοσιογραφική ανταπόκριση-χρονου στο κουτί της μάσκας που ’ναι κρεμασμένο στο ντουφέκι, νογράφημα «Βοδενά» της 28.6.1915 (βλ. Αφιέρωμα της Νέας εκειδά στην είσοδο της τσαντήρας μου. Εκεί πέρα κάνει χαριτω­ Εστίας, ό.π., σημ. 2, σ. 190-191). Φυσικά, το ζήτημα μπορεί να μένα κουνήματα στον ίδιο τόπο. Με βλέπει αστεία με τις χάντρες διερευνηθεί καλύτερα, όταν αναλυθούν περισσότερα κείμενα. των ματιών της και κοντανεσαίνει σαν κοκκονίτσα λαφασμένη 16. Η βιβλιογραφία είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή, κατά τα τελευταία από την τρεχάλα ενούς βιαστικού μαντάτου. Την κοιτάω και γω, χρόνια. Περιορίζομαι να αναφερθώ μόνο στις ποικίλες εργασίες έτσι ντυμένη “ασορτί” και ξαφνικά με πιάνει ένα γέλιο ολόκαρδο για τον «ανατολισμό», που πολλαπλασιάστηκαν ιδιαίτερα ύστε­ που την κάνει να το κόψει λάσπη αλαλιασμένη από την τρομά­ ρα από το βιβλίο του E.W. Said, Orientalism. London 1978. ρα». Αρκετά ομόκεντρα δημοσιεύματά μου θίγουν μερικές όψεις του Κατόπιν τα χάικου του Basho, σε απόδοση του Σεφέρη (Γ. Σεφέ­ νεοελληνικού «ανατολισμού»· αναφέρω μόνον το ευρύτερο για ρης, Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β', Αθήνα 1976, σ. 130, Δοκιμές, την ώρα: «Modem Greek Orientalism: A Preliminary Survey of ό.π. σημ. 9, τ. 2, σ. 345 και Μέρες του 1945-1951, Αθήνα, 1973, σ.

Literaiy responses to the Arab World», Modem Greek Studies 76): Yearbook 3 (1987) 75-97, καθώς και το τελευταίο από αυτά: «Όλα αυτά... μου φέρνουν στο μυαλό την τραγική ειρωνεία του «Όψεις του νεοελληνικού “ανατολισμού”. Η συμβολή των χάικου του Μπασό // Φάρσα της μοίρας. / κάτω από το κράνος Κυπρίων λογοτεχνών της Αιγύπτου» (υπό δημοσίευση στα Πρα­ λαλεί! ένα τριζόνι». κτικά του Συμποσίου «Οι Κύπριοι λογοτέχνες της Αιγύπτου», «Κατεβαίνοντας από το βουνό, συλλογίστηκα τη διδασκαλία του Λευκωσία, Απρ. 1991). Μπασό στον Κικακού: «Δεν πρέπει να ταπεινώνουμε τα πλάσμα­ Η αναλυτική παρουσίαση του ντόπιου και του ξένου, του τα του Θεού- το χάι-κάι πρέπει να το αντιστρέφεις, όχι: // »Μια «συμμάχου» και του «αντιπάλου», στη Ζωή εν τάφω, ως ένα σύ­ λιμπελούλα / βγάλε της τα φτερά / πιπεριά // αλλά: // »Μια πιπε­ νολο καθώς και μέσα στις διαδοχικές της μορφές, αποτελεί ενδια­ ριά /βάλε της φτερά/λιμπελούλα». φέρον ζητούμενο της έρευνας. Από την άποψη αυτή είναι, π.χ., 21. Πρβ., π.χ., σ. 90: «Όλα αυτά τα τρισχαριτωμένα σχήματα, που πρόωρο, ακόμα, να αποφαίνεται κανείς πως «Ο λόφος με τις πα­ κεντούσανε με τόση απλότητα οι ίσκιοι και το φως και λίγα φτω­ παρούνες», που απουσιάζει από την πρώτη έκδοση, αλλά πολύ χά κλαδιά που ποζάρισαν, ξανάφεραν μες στην ψυχή μου την ταιριαστά φιλοξενείται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας «αισθητική χαρά» που τόσον καιρό είχα χάσει. Αιστάνθηκα αμέ­ της Α' Γυμνασίου, αποτελεί αφηρημένο και γενικευτικό κήρυγμα σως όλη τη δύναμη της ομορφιάς που υπάρχει χυμένη στον κό­ αντιπολεμικού ανθρωπισμού (χωρίς να λαμβάνει, ας πούμε υπό­ σμο, και μια φωνούλα χαρούμενη ανταποκρίθηκε σ’ αυτή την ψη το βάρος που πέφτει σε μια περιγραφή προ-επαναστατικής ή εξωτερική ομορφιά μέσ’ από την καρδιά μου. Είναι πολύ ωραία η ορθοδοξοτσαρικής «λευκής» ρωσικής στρατιωτικής πραγματικό­ ζωή. Την αγαπώ και την εχτιμώ», καθώς και τις επακόλουθες, λα­ τητας, που εμπεριέχει γνώση του συγγραφέα για την μπολσεβικιμπρές λυρικές περιγραφές, που εντάσσουν τον αφηγητή-επιστοκή αλλαγή), ενώ είναι πρόχειρο, από την άλλη, να καταφεύγει κα­ λογράφο σ’ ένα άλλο είδος αισθητισμού (στη «μικρή σύντροφοί νείς σε ξεκρέμαστες υποθέσεις για τις αλλαγές των εκδόσεων του των αριστοκρατικών connaisseurs ενός ανώτερου ηδονισμού αι­ έργου στην περιγραφή της σλαβομακεδονικής οικογένειας της σθητικού, που οι Θεοί τόνε κράτησαν μοναχά για τον εαυτό τους Βελούζινας, όπως κάμνει, παρά τις εποικοδομητικές γενικά πολι­ και για τους λίγους αγαπημένους των», σ. 91) και, ασφαλώς, ξε­ τικές τοποθετήσεις του, ο Γιάννης Πατίλης, «Μοναχά “Μακεντόν ορτοντόξ”», Η Εποχή, 5.4.1992, σ. 23. περνούν σε ορισμένα σημεία, κατά πολύ, τις αντίστοιχες περιγρα­ φές του οικειότερου και φίλιου τοπίου των νησιωτικών αναπολή18. Οι όψεις αυτές -και ιδιαίτερα η δεύτερη- έχουν, βέβαια, επισημανθεί από την παλαιότερη κριτική, μολονότι δεν έχουν πα­

--------------------------- αφιέρω μα 71 Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη ίναι γ ν ω σ τ ό ότι η Ζωή εν Τάφω έ χ ε ι σ υ ­ ντ ε θ ε ί ως σ ε ιρ ά «τετρα δίω ν» « γ ρ α μ ­ μ έ ν ω ν σ α ν ε ίδ ο ς γρ α μ μ ά τ ω ν σ ε μ ια κ ο­ π έ λα , π ο υ το ό ν ο μ ά τη ς δε φ α ίνετα ι π ο υ θ ε ν ά » (1 2 )1. Δ η λ α δ ή η Ζωή εν Τά­ φω κινείται μ ε τ α ξ ύ η μ ε ρ ο λ ο γ ίο υ και ε π ισ τ ο λ ή ς 2, σ τ ο β α θ μ ό π ο υ η ε π ισ τ ο λ ή λ ε ι­ τ ο υ ρ γ ε ί ω ς αίτιο τη ς π ε ρ ιγ ρ α φ ή ς τ ο υ μ ετ ώ ­ π ο υ και ε π ιτ ρ έ π ε ι τη ν ύ π α ρ ξ η α ρ κ ετώ ν π λ η ­ ρ ο φ ο ρ ια κ ώ ν κ ο μ μ α τιώ ν π ο υ δ ε ν δ ικ α ιο λ ο ­ γ ο ύ ντα ι σ τ ο η μ ε ρ ο λ ό γ ιο . Ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς π ε ρ ιο ρ ίζ ε τ α ι σ τ ο ρ ό λ ο τ ο υ εκ δ ό τ η π ο υ δ η ­ μ ο σ ιο π ο ιε ί τη ν α ν επ ίδ ο τ η ε π ισ τ ο λ ο γ ρ α φ ία τ ο υ Κ ω σ το ύλ α , α φ ο ύ ο ίδ ιο ς ο λ ο χ ία ς έ χ ε ι σκοτω θεί.

Ε

No man’s land: Μερικές παρατηρήσεις στη ΖίύήενΤάφφ

του Στρ. Μυριβήλη επιστολογραφία αυτή δεν διαβάζεται ποτέ από την πραγματική της αποδέκτρια. Μ ε την επέμ­ βαση του εκδότη η επιστολογραφία αλλάζει αποδέκτη. Η αγαπημένη αρραβωνιαστικιά του Κωστούλα αντικαθίσταται από «όλες τις γυναίκες που άγγισε ο πόλεμος», και στη συνέ­ χεια «από κάθε πλάσμα που γιόμισε από τις απορίες του πολέμου, κι απλώνει τα χέρια ζητιανεύο­ ντας την πανανθρώπινη αγάπη» (12). Έ τ σ ι, ο αριθ­ μός των αποδεκτών πολλαπλασιάζεται, η ιδιωτική επι­ στολή μετατρέπεται σε δημόσια, η οικειότητα και η ιδιαιτερότητα μετατρέπονται σε καθολικότητα. Είτ ε ως ημερολόγιο είτε ως επιστολή η Ζωή εν Τά­ φω με τη μορφή της υιοθετεί την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας με δύο τρόπους: ο ένας είναι ο αυθορμητισμός και η αποσπασματικότητα που διέπουν τέτοιου είδους κείμενα· ο άλλος η αλήθεια της μαρτυρίας, του ντοκουμέντου. Α λλά , όπως εξαιτίας του δέκτη η ατομικότητα μετατρέπεται σε καθολικό­ τητα, έτσι και εξαιτίας των συνθηκών κάτω από τις οποίες γράφεται το συγκεκριμένο ημερολόγιο, ο ιδιω­ τικός χώρος (privacy) και η ατομικότητα -στοιχεία του ημερολογίου- χάνονται. Τ α γραφτά του Κωστού­ λα δεν περιγράφουν τόσο την ατομική εμπειρία, όσο την κοινή μοίρα μιας ολόκληρης ομάδας ανθρώπων. Τ ο είδος της γραφής που επιλέχτηκε στη Ζωή εν Τάφω αναγκαστικά απομακρύνεται από τη δυνατότη­

Η

72 αφιέρωμα----------------------------τα της συνολικής, επικής αναπαράστασης και υιοθε­ τεί την περιορισμένη οπτική γωνία. Ο Κωστούλας, άνθρωπος των γραμμάτων ο ίδιος, παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς και σχεδόν «αντικειμενικά» τις αναδρά­ σεις διαφόρων ανθρώπων (συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού του) ως προς τη μόρφωση, το επάγγελμα, αλλά και συγγενικών ως προς την καταγωγή («Τέταρ­ το Σύνταγμα της Νησιώτικης Μεραρχίας» 10) μπρο­ στά στο φαινόμενο που λέγεται πόλεμος. Η απανθρω­ πιά του πολέμου*γίνεται περισσότερο αισθητή, όταν οι ίδιοι ή παρόμοιοι άνθρωποι παρουσιάζονται και παρακολουθούνται στα συμφραζόμενα της ειρήνης στην ιδιαίτερη πατρίδα ή στο περιβάλλον μιας χωριά­ τικης οικογένειας ακόμη και σ ’ έναν τόπο που θεωρη­ τικά, δηλ. επίσημα, ανήκει σε εχθρικό στρατόπεδο. Μ ε αυτόν τον τρόπο γεννιέται και γενικεύεται μια ολόκληρη σειρά αναθέσεων, οι οποίες εν πολλοίς σημασιοδοτούν το κείμενο. Συγκεκριμένα πρόκειται για τις αντιθέσεις ειρήνης VS πόλεμος, παρελθόν V S πα­ ρόν, ευλογημένη γη της πατρίδας VS χαρακώματα, φυσική ζωή και αναστροφή VS αφύσικη κοινωνία, ζωή (έρωτας) VS θάνατος3. Η περιορισμένη οπτική γωνία, εξάλλου, δεν προ­ σλαμβάνει τον εχθρό στο αντίπαλο στρατόπεδο, αλλά αφενός στις καθημερινές εξευτελιστικές συνθήκες ζω­ ής, στην πάλη με τα στοιχεία της φύσης και στις στρατιωτικές μηχανές μαζικής χρήσης και καταστρο­ φής· αφετέρου στη μορφή όλων των ανωτέρων και εντέλει όλων των θεσμών που υιοθετούν και στηρί­ ζουν τον πόλεμο, εκμεταλλευόμενοι την πίστη και τον ενθουσιασμό των νέων ιδίως σε ορισμένα ιδανικά. Μ έσα απ’ αυτήν την ανεστραμμένη εικόνα του εχθρού συνειδητοποιούμε ότι εχθρός είναι ο ίδιος ο πόλεμος που καταδικάζεται άμεσα με τη σαρκαστική παρουσίαση των ανωτέρων και έμμεσα με τη συμπα­ θητική παρουσίαση όλων όσοι τηρούν αρνητική στά­ ση απέναντι του4. Μ ε αυτήν την έννοια η επιστολογραφία-ημερολόγιο του Κωστούλα ασκεί κριτική σ ’ όλη την επίσημη ρητορεία περί πολέμου και ηρωι­ σμού που τη συναντάμε και μέσα στην Ζωή εν Τάφω. Η περιορισμένη οπτική γωνία όμως που μένει στη χαρακτηριστική λεπτομέρεια και στο μεμονωμένο επεισόδιο συνυπάρχει στη Ζωή εν Τάφω με δύο άλλα στοιχεία που υπερβαίνουν το μερικό: το πρώτο είναι ο παραλληλισμός της ζωής του στρατιώτη με τα Πάθη του Χριστού και το δεύτερο οι «οραματικές συλλή­ ψεις» ή της καταστροφής ή της τελικής κρίσης! Αναλυτικότερα η ζωή του συγκεκριμένου λόχου, η ζωή του στρατιώτη στον πόλεμο γενικότερα, παραλ­ ληλίζεται με τα Πάθη του Χριστού5. Ε ίνα ι ενδεικτικό ότι, αρχής γενομένης από τον τίτλο του έργου, το κεί­ μενο διαστίζεται συχνά-πυκνά με λέξεις ή φράσεις που περιγράφουν το Πάθος: το μέτωπο χαρακτηρίζε­

ται ως «φοβερός Κρανίου τόπος» (69)· οι άνθρωποι που ζουν εκεί διαβιώνουν «εν σκότα και σκιά θανά­ του» (79). Τ α σύρματα που περιβάλλουν το χαράκω­ μα είναι «ο ακάνθινος στέφανος του μαρτυρίου της γης» (141), ενώ οι στρατιώτες που περνούν τις μέρες τους στα αμπριά μοιάζουν στα χέρια, στο πρόσωπο και στα μάτια του Λάζαρου «τότες που τον λύσαν από τις λινές κορδέλες του σάβανου, όντας βγήκε ‘τεταρ­ ταίος εκ τάφου’» (227). Ο πόλεμος είναι η μεγάλη πο­ ρεία προς το μέτωπο στην οποία ελλοχεύει κάθε δοκι­ μασία με πιθανότατο αποτέλεσμα τον αποτρόπαιο θά­ νατο, παρόμοια με την πορεία του Χριστού προς τη Σταύρωση. Ενώ όμως η κατακλείδα του Πάθους είναι η Ανάσταση με την οποία επιτυγχάνεται η ανανέωση - η εναντίωση φαίνεται καθαρά στο Εγκώμιο της Με­ γάλης Παρασκευής από το οποίο αντλεί τον τίτλο του βιβλίου του ο Μ υριβήλης- στη Ζωή εν Τάφω υπάρχει νοηματική αντιστροφή του τροπαρίου που καταλήγει στο ανυπέρβλητο οξύμωρο.

σον αφορά τις «οραματικές» συλλήψεις, η πρώτη περιγράφει το σχετικό κεφάλαιο «Η Κρίση του Κυρίου». Στο κεφάλαιο αυτό (221224) -που βρίσκεται περίπου στο μέσο του κει­ μένου- ο Κωστούλας φαντάζεται ένα διάλογο μεταξύ του «Ποιητή ουρανού και γης» (221) και των στρατιωτών του A ' Παγκοσμίου Πολέ­ μου. Ο διάλογος αυτός μοιάζει ως προς τις συνθή και τον τύπο των ερωταποκρίσεων με το διάλογο της Παραβολής των Ταλάντων (Ματθ. κε' 14-30), η οποία, σημειωτέον, εντάσσεται στην ευρύτερη ενότη­ τα του ευαγγελικού κειμένου, όπου γίνεται λόγος για τη Δευτέρα Παρουσία και την τελική κρίση και αντα­ πόδοση. Τ ο κείμενο της Αγίας Γραφής έχει εδώ υποστεί αρκετές τροποποιήσεις και ως προς το πρόσωπο του Κυρίου και ως προς το ποσόν και το ποιόν των ταλάντων (το τάλαντον είναι πάντα ένα, δηλ. τά νιά­ τα και η υγεία που συνεπάγονται καρποφορία) και ως προς τη χρησιμοποίησή του εκ μέρους των διαφόρων δούλων (όλοι το έχουν χρησιμοποιήσει λανθασμένα). Τ ο κείμενο του Μ υριβήλη διέπεται από μια ισοπεδωτική ομοιομορφία περιπτώσεων και αναδράσεων με σκοπό προφανώς να υπογραμμιστεί με τρόπο πλεονασματικό ότι η ζωή είναι μέγα καλό και πρώτο, ενώ η ζωή εν τάφω, δηλαδή η βίωση της υπαρκτικής μονα­ ξιάς, η αγονία του πολέμου και η αγωνία του θανάτου είναι κάτι το ένοχα αφύσικο, θα μπορούσε να πει κα­ νείς πολλά για τον τρόπο με τον οποίο ο Μυριβήληςς διαλέγεται με το ευαγγελικό αυτό κείμενο. Θα περιο­ ριστώ μόνον στον «πονηρόν δούλον» της παραβολής που αντιστοιχεί σε όλους τους πολεμιστές. Στην πα-

Ο

----------------------------- αφιέρωμα 73 ραβολή ο δούλος τιμωρείται για την έλλειψη κάθε δραστηριότητας, στον Μυριβήλη τιμωρείται, επειδή κάνοντας χρήση των σύγχρονων προϊόντων του υλικοτεχνικού πολιτισμού, άφησε την ανθρώπινη φύση να καταστραφεί, παραμελώντας το πνεύμα, το συναί­ σθημα και τη φαντασία. Η δεύτερη σύλληψη, που έχει εντονότερα αποκα­ λυπτικό χαρακτήρα, είναι το όνειρο που αφηγείται ο Κωστούλας λίγο πριν από τη μοιραία γι’ αυτόν μάχη (394-398). Πρόκειται για το τερατώδες χταπόδι που -μες στην «άσπρη αντάρα» (394 )- κατεβαίνει από τον ουρανό και συνθλίβει με τα πλοκάμια του, κάτω από εφιαλτικές συνθήκες, σε ένα περιβάλλον σχεδόν από­ λυτης σιωπής, όλο το μέτωπο, και τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις, τα έμψυχα και τα άψυχα αδιακρίτως. Τ ο «τεράστιο χταπόδι», έχει, νομίζω, στοιχεία από δύο σκηνές της Αποκάλυψης. Καταρχήν θυμίζει τον Δράκοντα (Αποκ. 1-17) και τα δύο θηρία που σχετίζο­ νται με αυτόν, «το από της θαλάσσης και το από της γης» (Αποκ. ιγ' 1-18) που συμβολίζουν την τρομερή επίθεση των αντίθετων δυνάμεων εναντίον «πόσης φυλής και λαού και γλώσσης και έθνους». Κατά δεύ­ τερο λόγο θυμίζει την προεικόνιση της Κρίσεως (Αποκ. ιδ' 14-20), κατά την οποία ο Χριστός κατεβαί­ νει επί «νεφέλης λευκής» κρατώντας «εν τη χειρί αυτού δρέπανον οξύ». «Κ α ι έβαλεν ο άγγελος το δρέ­ πανου αυτού α ς την γην, και ετρύγησεν την άμπελον της γης, και έβαλεν α ς την ληνόν του Θεού την μεγάλην. Κ α ι επατήθη η ληνός έξω της πόλεως, και εξήλθεν αίμα εκ της ληνού άχρι των χαλινών των ίππων από σταδίων χιλίων εξακοσίων» (Αποκ. ιδ' 19-20)6. Κ α ι στην περίπτωση αυτή όμως ο συμφυρμός των δύο ακόνων της Αποκάλυψης δεν επιτρέπει τη διαφο­ ροποίηση μεταξύ των θηρίων που βασανίζουν τους μάρτυρες και των αγγέλων που κυριολεκτικά πολτο­ ποιούν τους αμαρτωλούς. Ο Μ υριβήλης υποτάσσα το κείμενο της Αποκάλυψης στις δικές του απαιτήσας,

υιοθετώντας και το τερατώδες της πολεμικής μηχανής και την καθολική, χωρίς διακρίσας φρικτή και βουβή καταστροφή που σκορπά ο πόλεμος επί δικαίους και αδίκους7. Γνωρίζουμε ότι το σχήμα που υιοθετεί η Αποκάλυψη είναι η επανάληψη της ζωής του Χριστού σε επίπεδο παγκόσμιας ιστορίας: δίκη - Σταύρωση Ανάσταση του Χριστού, παροντική δοκιμασία-μέλλουσα κρίση - τελική δικαίωση του κόσμου8. 'Οπως όμως ο παραλληλισμός της ζωής του στρατιώτη με τα Πάθη του Χριστού, για τον οποίο μιλήσαμε παραπά­ νω, δεν συμπεριλαμβάνει την ελπίδα της Ανάστασης, έτσι και στο όνειρο του Κωστούλα, ο Μυριβήλης επι­ μένει στην κρίση, δηλ. στην παρούσα δοκιμασία του κόσμου («η κακιά κρίση» 310), η οποία όμως δεν πρό­ κειται να οδηγήσα στην τελική δικαίωση.

^ ίναι γνωστό ότι ο Α ' Παγκόσμιος Πόλεμος θεω­ ρήθηκε γενικότερα ότι είχε αποκαλυπτικό χαραJ κτήρα με την έννοια ότι εξεικόνιζε την κρίση του Π τεχνολογικού πολιτισμού και προοιωνιζόταν το τέλος. Η περίοδος του πολέμου σήμαινε για πολΙλ ούς μία περίοδο μεταβατική, δηλ. μια περίοδο ι ■ που την κατάπτωση και την παρακμή θα ακο­ λουθούσε η εγκαθίδρυση του καινούριου κόσμου. Στην άποψη αυτή της «αθώας» αποκάλυψης, που υιο­ θετούσε την άποψη ότι το τέλος επίκειται, «ο καιρός γαρ εγγύς εστιν» (Αποκ. κβ' 10), αντιπαρατέθηκε η σοφιστευμένη άποψη ότι ο χρόνος του τέλους δεν μπορεί να προσδιοριστεί w με ακρίβεια, ότι το τέλος δεν είναι εγγύς, (imm inent) αλλ’ εγγενές (imm anent) σε κάθε πα­ ροντική στιγμή. Επομέ­ νως και η περίοδος της κρίσης δεν είναι ένα με-

ΤΤΖΓΙΓΙΓΙΠ ”

Γελοιογραφία του ΜΟ,τη Παρασκεναΐδη, δημοσιευμένη στο περιοδικό του Παπανικύλα «Τρφολος» της 17.6.1932, όταν ο Σ. Μ. εγ ντας τη Λέσβο εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, για να εκδώσει την εβδομαδιαία εφημερίδα του Αλ. Παπαναστασίου · Δημοκρατία» σε περίοδο αγώνα για ανατροπή του Ελευθ. Βενιζέλου από την εξουσία

74 αφιέρωμα---------------------------ταβατικό στάδιο, αλλά μια ατέλειωτη περίοδος. Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει in mediis rebus σ ’ έναν κό­ σμο χωρίς αρχή και τέλος9. Αυτή τη σύγχρονη άποψη περί τέλους φαίνεται να υιοθετεί ο Μ υριβήλης στη Ζωή εν Τάφω. Κ α ι ενώ όλοι πληροφορούμαστε από το πρώτο κεφάλαιο τον θάνατο του λοχία Κωστούλα -που δεν προήλθε από κάποιον εχθρό, αλλά από το ανεξέλεγκτο μηχάνημα ενός ευρωπαίου συμμάχου- πράγμα που μας δημι­ ουργεί την ψευδαίσθηση ότι έχουμε «πλοκή προκαθο­ ρισμού»10, στη Ζωή εν Τάφω ουσιαστικά υπάρχει ένα ανοιχτό τέλος. Ό χ ι διότι το χειρόγραφο μένει ατελεί­ ωτο, αλλά διότι στην επιθυμία και την ελπίδα του Κω ­ στούλα να επιστρέφει με εκπληρωμένους τους στό­ χους και να παντρευτεί την αγαπημένη του (ευτυχές τέλος) αντιπαρατίθεται με αύξουσα ένταση η ιδέα του τέλους που με τη μορφή της ταπείνωσης, της πείνας, της ακινησίας, του πόνου, της βρόμας, της λαγνείας, της αναξιοπρέπειας, του ακρωτηριασμού (ακούσιου και εκούσιου), της καταστροφής του φυσικού κόσμου, της πλήξης και του θανάτου (από εχθρούς και συμμά­ χους) είναι μονίμως παρούσα. Σ ε ένα τέλος που θα ικανοποιούσε πιθανώς την ευπιστία μας για το ότι υπάρχει κάποια τάξη στην πραγματικότητα, αντιπαρατίθεται ένα «συνεχές» τέλος (τίτλος δεύτερου κεφα­ λαίου: « Έ ν α τέλος που είναι μία αρχή») που δείχνει ότι, αφότου έχασε ο άνθρωπος την πίστη του (171173), η τελική δικαίωση είναι κάτι το αδιανόητο11. Ο συμβολισμός του Πάθους και ο μύθος του τέλους που διατρέχουν τη Ζωή εν Τάφω αντισταθμίζουν την αποσπασματικότητα των βιωμένων περιστατικών που προέρχονται από την περιορισμένη οπτική γωνία του αυτοδιηγητικού αφηγητή και είναι, εξάλλου, κοινά σε όλα σχεδόν τα πολεμικά μυθιστορήματα του Α ' Πα­ γκοσμίου Πολέμου. Έ τ σ ι η μαρτυρία, το ντοκουμέ­ ντο συνυπάρχει με το σύμβολο, η «πραγματικότητα» με τον μύθο, το μερικό με το γενικό. Η τροποποίηση ή η αντιστροφή των βιβλικών κειμένων υποτάσσει τα δανεισμένα κείμενα σε καινούρια συμφραζόμενα και με αυτόν τον τρόπο μετατρέπει το χριστιανικό πάθος σε αδικαίωτη θυσία και την αποκαλυπτική εικονοποιΐα σε δαιμονική· η μέθοδος αυτή υποβάλλει με το δικό της τρόπο την αντιπολεμική καταγγελία12. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η Ζωή εν Τάφω ανταποκρίνεται στη διατύπωση του Ζολά ότι το έργο τέχνης είναι «un coin de la nature vu a travers un temperament»13 με την προϋπόθεση ότι τον καθο­ ριστικό ρόλο στο έργο αυτό τον παίζει η ιδιοσυγκρα­ σία. Ο Μ υριβήλης χρησιμοποιεί μια γλώσσα που δια­ φοροποιείται προκλητικά τόσο από την επίσημη ρη­ τορεία του πολέμου, όσο και από μια «ουδέτερη» ή «διάφανη» γλώσσα που υποτίθεται πως αποδίδει με ακρίβεια τα πράγματα, χωρίς να προσελκύει η ίδια

την προσοχή μας. Ο Μ υριβήλης επιλέγει μια γλώσσα, ένα ιδίωμα (αναφορικά κυρίως με τα αντικείμενα και τα καθέκαστα του πολέμου) στο οποίο οι λέξεις δεν είναι σημεία με καθορισμένα αντικείμενα αναφοράς που περιγράφουν την εντύπωση του εξωτερικού κό­ σμου στον αφηγητή· λειτουργούν μάλλον για να φέ­ ρουν στην επιφάνεια την κρυμμένη μεταφορική διά­ σταση των οραμάτων του συγγραφέα: Β λ ., π.χ., την περιγραφή του εχθρικού προβολέα στο κεφάλαιο με τον μυθολογικό τίτλο «Το μάτι του Πολύφημου» (8586) καθώς και την περιγραφή των πυροβόλων και των οβίδων (162-164, 377-378). Αρα οι λέξεις δεν χρησι­ μοποιούνται για τις αναφορικές τους ιδιότητες, αλλά για την εκφραστική (expressive) τους φόρτιση, πράγ­ μα που πολύ συχνά καταλήγει σε άλλου τύπου ρητορι­ κότητα14. Ο ι εικόνες δεν είναι πλέον καθρέφτες της εξωτερικής πραγματικότητας, αλλά καταλήγουν σε ανεξάρτητες έννοιες που λειτουργούν για να εξάψουν τη φαντασία ή να προκαλέσουν τη συγκίνηση του αναγνώστη. Επομένως μπορεί να πει κανείς ότι στην Ζωή εν Τάφω τα περιστατικά ή τα επεισόδια που απο­ δίδονται με την ακρίβεια του πολεμικού ρεπορτάζ συνυπάρχουν με περιγραφές ή εξελίσσονται σε περι­ γραφές που δεν ανταποκρίνονται στα ίδια τα πράγμα­ τα, αλλά στο προσωπικό διαταραγμένο ή έντονα συγκινησιακό όραμα του συγγραφέα για τον πόλεμο.

ι παραπάνω διαπιστώσεις μάς επιτρέπουν, νο­ μίζω, να επεκτείνουμε και στη Ζωή εν Τάφω την παρατήρηση της Μ . Αλεξίου ότι ο «Μυρι­ βήλης δεν μπορεί να θεωρηθεί απλά και μόνον ρεαλιστής»15. Η Ζωή εν Τάφω είναι ένα κείμε­ νο που μιμείται πηγές-τεκμήρια της ιστοριο­ γραφίας (όπως το ημερολόγιο ή η επιστολή) και έτσι αποδίδει την περιγραφή μιας ιστορικής πρα ματικότητας σε συγκεκριμένο τρόπο και χρόνο Υιοθετεί όμως συγχρόνως και τη χρήση αναφορών σε άλλα κείμενα, μύθων ή συμβόλων που προσδίδουν μια άλλου είδους ενότητα στον αποσπασματικό χαρα­ κτήρα της επεισοδιακής πλοκής και ερμηνεύουν κατά κάποιον τρόπο τα γεγονότα. Έ π ειτ α η επεισοδιακή πλοκή, όπως εξάλλου και ο πόλεμος που περιγράφει, δεν έχουν ούτε εμφανή χρονοαιτιολσγική πρόοδο, ού­ τε κάποιου είδους επεξηγηματική λύση. Υπάρχει, βέ­ βαια, μια υποτυπώδης χρονική εξέλιξη από τη Λέσβο ως το θάνατο του Κωστούλα, η οποία όμως ακολουθεί κυκλική ή ακριβέστερα σπειροειδή κι όχι ευθύγραμμη κίνηση. Η αφήγηση κινείται σε αυτοτελείς κύκλους που τείνουν άμεσα στη δική τους ο καθένας κορύφω­ ση και έμμεσα στην κλιμάκωση του συνόλου. Συνή­ θως μετά από μία τέτοια κορύφωση ακολουθεί μια ανακουφιστική σκηνή, χωρίς πάντως η φρίκη και ο

Ο

---------------------------- αφιέρωμα 75 λυρισμός να εναλλάσσονται με σταθερή περιοδικότη­ τα17. Η προληπτική μνεία του θανάτου του Κωστούλα, εξάλλου, μεταθέτει το τέλος στην αρχή της αφή­ γησης και κατανέμει το ανέκκλητο του θανάτου σ ’ όλα σχεδόν τα κεφάλαια. Εντέλει και εντελώς ειρωνι­ κά το αφήγημα μένει ανοιχτό. Ο ι μυθολογικοί υπαινιγμοί που επενδύουν πράγμα­ τα και τόπους με συμβολικό χαρακτήρα, ο συμβολι­ σμός του Πάθους και ο αποκαλυπτικός μύθος του τέ­ λους που νομίζω πως υπόκειται -τροποποιημένοςστη δομή της Ζωής εν 7αφω, καθώς και το ότι η αβέ­ βαιη και χαοτική «πραγματικότητα» του πολέμου με­ ταδίδεται συνήθως στον αναγνώστη με ένα ύφος ελά­ χιστα «διάφανο» ως προς τα αντικείμενα αναφοράς, αλλά με τέτοιο τρόπο και σε τέτοιο βαθμό δουλεμένο, ώστε να προσφέρει την προσωπική δημιουργική ενό­ ραση του Μυριβήλη, για τον πόλεμο, τοποθετούν την Ζωή εν Τάφω στο άκρο του ρεαλισμού, ίσως στην no man’s land, που η άλλη της πλευρά είναι ο μοντερνι­ σμός18.*1 Σημειώσεις 1. Οι παραπομπές γίνονται στην οριστική έκδοση, Στράτης Μυριβήλης, Η Ζωή εν Τάφω: Το βιβλίο του πολέμου, Αθήνα, 1990 ( 71955), Εστία 2. Βλ. Παν. Μουλλάς, Ο λόγος της απουσίας, Αθήνα, 1992, ΜΙΕΤ, σσ. 233-234. Για το συσχετισμό ημερολογίου και επιστολής βλ. Η. Porter Abbott, Diary Fiction: Writing as Action, Ithaca and London, 1984, Cornell University Press, σσ. 9-11.

3. Τα στοιχεία αυτά έχουν επισημανθεί από την κριτική· βλ. π.χ. Α. Καρανιώνη, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της Γενιάς του ’30, Αθήνα 1962, Φέξης, σσ. 30-39· Γ. Χατζίνης Ελληνικά κείμενα, χ.χ., σσ. 119-124 και ιδ. 121-124· Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος Τα πρό­ σωπα και τα κείμενα, τομ. Β', Αθήνα 21980, Οι Εκδόσεις των Φί­ λων, σσ. 48-63 ιδ. 48-58· Γ. Κοτζιοΰλας, Ο Στράτης Μυριβήλης κ’ η πολεμική λογοτεχνία, Αθήνα 1931· πληροφορίες για κριτικές σχετικά με τη Ζωή εν Τάφω βρίσκει κανείς στο βιβλίο της Νίκης Λυκούργου Σχεδίασμα χρονογραφίας Στράτη Μυριβήλη (18901969), Αθήνα 1990, Εστία και Εταιρ. Σπουδ. Νεοελ. Πολιτισμού.

4. Η σχετική βιβλιογραφία για τη λογοτεχνία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου είναι μεγάλη· παραθέτω δειγματοληπτικά Η. Liedloff, Two War Novels: A Critical Comparison, Revue de Littirature Compare, 42 (1968) 390-406· Fr. Field, Three French Writers and the Great War: Studies in the Rise of Communism and Fascism, Campridge, 1975, CUP, ιδ. σσ. 21-60 για τον Barbusse· Η. Klein (επιμ.), The First World War in Fiction: A Collection of Critical Essays, London, 1976, Macmillan· Η. M. Klein, Fiction of the First World War and the Problems of Criticism, Proceedings of the IXth congress of the AILCICLA, Innsbruck, 1982, σσ. 109114· D. Onions, English Fiction and Drama, 1918-1939, London, 1990, Macmillan· και τα σχετικά άρθρα του καινούριου περιοδι­ κού (αρχ. 1989) Krieg und Uteratur/War and Literature- για μια σύγκριση των κοινόχρηστων μοτίβων της αντιπολεμικής λογοτε­ χνίας στον Μυριβήλη και τον Remarque βλ. I. Rosenthal-Καμαρινέα Η αντιπολεμική λογοτεχνία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο: Στράτης Μυριβήλης-Erich Maria Remarque, Folie Neoellenika 3 (1981) 104-124.

5. Βλ. σχετ. Ρ. Fussel, The Great War and Modem Memory, Oxford, 1975, OUP, σσ. 118-120· G. Parfitt, Fiction o f the First World War: A Study, London, 1988, Faber and Faber, σσ. 25-30.

6. Είναι ενδιαφέρον ότι την ίδια περίπου εικόνα συναντά κανείς ήδη στην αρχή του βιβλίου, όπου γίνεται λόγος για τη «Ρόδα του Πολέμου» (19-20). Αξίζει, εξάλλου, να δει κανείς πόσες φορές και ως τίνος πράματος παρομοίωση ή μεταφορά εμφανίζεται το χταπόδι (πβ. π.χ. 86).

7. Μόνο μια αναλυτική παραβολή του οραματικού αυτού ονείρου και άλλων σχετικών εικόνων θα μας επέτρεπε να δούμε πλήρως την ειρωνική αντιστροφή των εικόνων της Αποκάλυψης που έχει κάνει ο Μυριβήλης: πβ. π.χ. τον καινούριο ρουχισμό που μοιρά­ ζεται στους στρατιώτες πριν από την κρίσιμη μάχη που αυτοί «τον είπανε τα ‘σάβανα’» (378-379) και τη «στολή λευκή» που δί­ νεται στους μάρτυρες με την εντολή «ίνα αναπαΰσωνται έτι χρό­ νον μικρόν, έως πληρώσωσι και οι σύνδουλοι αυτών και οι αδελ­ φοί αυτών οι μέλλοντες αποκτέννεσθαι ως και αυτοί» (Αποκ. s' 11).

8. Βλ. σχετ. D. Μ. Bethea, The Shape of Apocalypse in Modern Russian Fiction, Princeton N.J. 1989, PUP, σ. 8.

9. Αναφέρομαι στη συζήτηση που γίνεται στο βιβλίο του Fr. Kermode, The Sense of an Ending: Studies in the Theory of Fiction, Oxford, 1966, OUP, ιδ. σσ. 27-30,95-98.

10. T. Todorov, The Poetics of Prose, (μτφρ. R. Howard), Oxford, 1977, Blackwell, σσ. 64-65.

11. Βλ. και D. Lodge, Ambiguously Ever After: Problematical Endings in English Fiction στο βιβλίο του Working with Structuralism: Essays and Reviews on Nineteeth -and Twentieth- Century Literature, London, 1981, Routledge and K. Paul, ιδ. σσ. 149-154.

12. Βλ L. Jenny, The Strategy of Form, στον τόμο T. Todorov (επιμ.), French Literary Theory Today: A Reader, Cambridge, Paris, 1977, CUP και Editions de la Maison des Sciences de l’Homme, σσ. 56-59.

13. Βλ L. Furst & P. Skrine, Νατουραλισμός (μτφρ. Α. Μεγάλου), Αθήνα 1972, Ερμής, σσ. 45-46,74.

14. Πβ. R. Sheppard, German Expressionism στον τόμο Μ.

Bradbury & J. McFarlane (επιμ.), Modernism, London, 1976, Penguin, σσ. 276-278 και την παρατήρηση του Μ. Vitti που μιλά για «εξπρεσιονιστικό νατουραλισμό» στην Ιστορία της Νεοελλη­ νικής Λογοτεχνίας Αθήνα, 1989, Οδυσσέας, σ. 373.

15. Μ. Αλεξίου, Οι γυναίκες σε δύο μυθιστορήματα του Στράτη Μυριβήλη: Μύθος, φαντασία και βία, Νέα Εστία 128 (Χριστού­ γεννα 1990) 67-68.

16. Στην πρώτη έκδοση γίνεται βέβαια λόγος για «Ένα είδος ημερο­ λόγιο μα δίχως ημερομηνίες και δίχως τόπο που γραφότανε» Στράτης Μυριβήλης, Η Ζωή εν Τάφω, Μυτιλήνη, 1924, σ. 1.

17. Πρέπει εδώ να υπενθυμίσω ότι η Αποκάλυψη έχει γραφεί ως επι­ στολή για την παροντική και τη μελλοντική κατάσταση της εκ­ κλησίας, ότι περιγράφει μια σειρά γεγονότων που επαναλαμβά­ νονται σε παράλληλους κύκλους χωρίς να απουσιάζει η χρονολο­ γική εξέλιξη και ότι, όταν παρατίθεται μια σειρά γεγονότων με κορυφούμενη κλιμάκωση του τρόμου, σταματά πρόσκαιρα η αφήγηση, προκειμένου να παρεμβληθούν ορισμένα «διαψάλματα», δηλ. κεφάλαια με ύφος παραμυθητικό για να επιτευχθεί κά­ ποια εξισορρόπηση, Βλ. σχετ. Παν. Μπρατσιώτου, Η Αποκά­ λυψες του Ιωάννου, Εν Αθήναις, 1950, σσ. ιδ. 9-11.

18. Για τις διαφορές ρεαλιστικού και μοντερνιστικού μυθιστορήμα­ τος βλ. D. Lodge, Modes of Modem Writing: Metaphor, Metonymy and the Typology of Modem Fiction, London, 1979, E. Arnold, σσ. 41-47 και του ίδιου Modernism, Antimodemism and Postmodernism στο βιβλίο ό.π. σημ. 11, σσ. ιδ. 4-7. Πρώτος ο Ρ. Bien έκανε λόγο για τον «Τυχαίο Μοντερνισμό» της ‘Ζωής εν Τάφω’ του Στρ. Μυριβήλη», Νέα Εστία 128 (Χριστούγεννα 1990) 56-60, επισημαίνοντας την αποσπασματικότητα της αφή­ γησης, την τελειότητα του ύφους «ώστε το ύφος να γίνεται το σπουδαιότερο στοιχείο του περιεχομένου» και την υποκειμενικό­ τητα των περιγραφών ως στοιχεία, εξαετίας των οποίων η Γενιά του ’30 προσέλαβε το βιβλίο ως μονιερνιστικό.

76 αφιέρωμα

Σ

τη σ ύ ν θ ε σ η τω ν α ν α γνω σ τ ικ ώ ν β ιβ λ ίω ν τω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ Μ ε σ ο π ο λ έ μ ο υ σ υ ν ε ρ -

γ ά ζ ο ν τ α ι - ό π ω ς επ ισ η μ α ίνει ο Κ ω στής Π α λα μ ά ς το 1919, μ ε α φ ο ρ μ ή τη ν έκ-

δ ό σ η τ ο υ α ν α γ ν ω σ τ ικ ο ύ τ ο υ Π απαντω νίο υ Τα ψηλά βουνά- « λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς και γ ρ α μ μ α τ ισ μ έ ν ο ι τη ς ε υ α ισ θ η σ ία ς και τ η ς π ε ρ ιω π ή ς ε ν ό ς Κ α ρ κ α βίτσ α κι ε ν ό ς Κ ουρτί-

*”·'

Στέλιος Παπαθανασίου -----------------------------------

VtΗ Δ

η Ύ Ϊ Γ W /Y H /V Γ * l l lu l L Δ L ilu ilL , I* J i / Λ ·· /

Απο τη λαικη παράδοση στον αστικό εκσυγχρονισμό

επισήμανση του Παλαμά φαίνεται να αφορά ολόκληρη σχεδόν την περίοδο του Μεσοπολέ­ μου, αν ληφθεί υπόψη η αθρόα -και σε ορι­ σμένες περιπτώσεις συνδυασμένη- συμμετοχή λογοτεχνών και παιδαγωγών στη συγγραφή αναγνωστικών για το δημοτικό σχολείο. Στα εξώφυλλα των αναγνωστικών αυτών προβάλ­ λουν τα ονόματα λογοτεχνών, όπως ο Γρηγόριος νόπουλος, ο Δημοσθένης Βουτυράς, ο Παύλος Ν βάνας, ο Χρήστος Χρηστοβασίλης, ο Η λίας Βουτιερίδης. Επ ίσης, δίνουν το «παρών» αρκετοί από τους πρωτοπόρους παιδαγωγούς του Μεσοπολέμου (Μιχάλης Παπαμαύρος, Αλέξανδρος Δελμούζος, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Ρόζα Ιμβριώτη). Η παρουσία όλων αυτών, καθώς επίσης και άλλων αξιόλογων παιδαγωγών (Δημοσθένης Ανδρεάδης), στη συγγραφή των αναγνωστικών του Μεσοπολέμου, σε συνδυασμό με την πολιτική και την κοινωνική συγκυρία (φιλελεύθερες εκπαιδευτικές μεταρρυθμί­ σεις) είχε ως αποτέλεσμα αρκετά από τα βιβλία αυτά να θεωρούνται ακόμα και σήμερα υποδείγματα λογο­ τεχνικού ύφους και παιδαγωγικού ήθους. Ο Στράτης Μ υριβήλης είναι ο μόνος από τους λο­ γοτέχνες της Γενιάς του Τριάντα που έλαβε μέρος στη συγγραφή αναγνωστικού βιβλίου για το Δημοτικό. Από τη συνεργασία του με τον επιθεωρητή Δημοτικής Εκπαίδευσης Δημοσθένη Ανδρεάδη προέκυψε το βι­ βλίο με τον τίτλο Στάθης Σταθάς2 που εγκριθηκε το 1934 από το Υπουργείο Παιδείας «προς χρήσιν των μαθητών της Δ ' τάξεως των δημοτικών σχολείων δια μίαν τετραετίαν». Στο αναγνωστικό αυτό ο ομώνυμος ήρωας αποτε­ λεί, ως ένα σημείο, την ελληνική εκδοχή του Ροβινσώνα Κρούσου. Ο Στάθης Σταθάς είναι μαθητής του

Η

-----------------------------αφιέρωμα 11 Γυμνασίου και η ιστορία του εκτυλίσσεται κατ’ αρχάς στον Πειραιά, όπου ο πατέρας του διατηρεί ένα μικρό καφενείο, την «Καλή καρδιά». Κάποια στιγμή εγκα­ ταλείπει τους δικούς του και, ταυτισμένος καθώς είναι με τους αργοναύτες της αρχαίας μυθολογίας, πραγμα­ τοποιεί το ταξίδι των ονείρων του, διασχίζοντας το Αιγαίο, με το τρεχαντήρι ενός φίλου του πατέρα του, τον «Άγιο Νικόλαο», που κατευθυνεται στο Αγιο Ό ρος. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού εγκαταλείπει και τον «Άγιο Νικόλαο», επιβιβάζεται στην «Αργώ», τη μικρή βάρκα συνοδείας του τρεχαντηριού και κα­ ταλήγει μαζί με το σκύλο του σ ’ ένα ερημονήσι των Σποράδων. Βέβαια, η κατάληξη αυτή είναι περιπετει­ ώδης, αφού κάποια στιγμή ο νεαρός «αργοναύτης» αναγκάζεται, λόγω μιας σφοδρής θαλασσοταραχής, να εγκαταλείψει την «Αργώ» και να κολυμπήσει ως το νησί, όπου θα διαδραματιστεί το μεγαλύτερο μέρος του μύθου. Η παραμονή του νέου Ροβινσώνα στο ερημονήσι περιλαμβάνει μια σειρά γοητευτικών επει­ σοδίων και τερματίζεται με την καθιερωμένη σ ’ αυτές τις περιπτώσεις διάσωση του ναυαγού, όταν τα αποθέ­ ματα της σωματικής και ψυχολογικής αντοχής του έχουν σχεδόν εξαντληθεί. Στη συνέχεια της ιστορίας, ο Στάθης Σταθάς «ανα­ κρούει πρύμναν». Υιοθετεί, με άλλα λόγια, μία εκ δια­ μέτρου αντίθετη στάση ζωής, όπου το βίωμα της από­ λυτης ελευθερίας θυσιάζεται στο βωμό της κοινωνι­ κής (αστικής) ένταξης και της οικονομικής ανόδου. Στη Θεσσαλονίκη, όπου καταλήγει μετά το αίσιο τέ­ λος της θαλασσινής περιπέτειας, θα εργαστεί ως υ­ πάλληλος στο κατάστημα ενός εξέχοντα εμπόρου. Με βασικά εφόδια την εργατικότητα, την υπακοή, την εντιμότητα και την ανάληψη πρωτοβουλιών κατορ­ θώνει την οικονομική και κοινωνική του αναρρίχηση. Μετατρέπεται σε συνεταίρο του εργοδότη του, με α­ ποτέλεσμα κάποια στιγμή «τα εκατομμύριά του να ξε­ περνούν τα χρόνια του». Αγοράζει ένα φορτηγό βαπό­ ρι από αγγλικό ναυπηγείο και το βαφτίζει «Αργώ 2». Για να ενδιαφέρεται όμως «όλο το πλήρωμά του, από τον καπετάνιο ίσαμε το μούτσο», το κάνει συνεταιρι­ κό, «όχι δηλαδή του εφοπλιστή, παρά όλου του πλη­ ρώματος». Η ιστορία του Στάθη Σταθά ολοκληρώνε­ ται με τον πλούσιο γάμο του, που γίνεται στον Π ει­ ραιά, το λιμάνι του οποίου συμβολίζει την αφετηρία αλλά και την ευτυχή κατάληξη της προσωπικής του πορείας στη ζωή. Ο πρώην «αναρχούμενος αργοναύ­ της» θα παντρευτεί τη μοναχοκόρη του πρώην εργο­ δότη του και ο Ιωάννης Πολέμης, ο πλέον ευνοημέ­ νος ποιητής των αναγνωστικών του Δημοτικού, θα «κληθεί» να διατυπώσει με ποιητικά μέσα τον επίλο­ γο: «Το μόνο ‘καλωσόρισες’, / τη μόνη ευχή που πιά­ νει / θα την ακούσεις στο φτωχό / του τόπου σου λιμά­ νι».

Η συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου του αναγνωστικού Στάθης Σταθάς οδηγεί στο συμπέρα­ σμα ότι το βιβλίο αυτό απαρτίζεται ουσιαστικά από δύο ενότητες με εντελώς διαφορετικούς στόχους. Θα μπορούσε μάλιστα να υποστηριχτεί ότι το πέρασμα από το πρώτο μέρος στο δεύτερο χαρακτηρίζεται από μία σπουδή και, ίσως, από μία αδεξιότητα. Ε ίν α ι φα­ νερό πως κάποιος επιδιώκει να επαναφέρει τον κε­ ντρικό ήρωα της ιστορίας σε ένα καθεστώς κοινωνι­ κού ελέγχου μετά την απρόσμενη «παρασπονδία» του. Η επανένταξη του Στάθη Σταθά στο χώρο της κοινωνίας - και στο χώρο της εργασίας - γίνεται με υπέρμετρο ζήλο. Τ α προσχήματα δεν τηρούνται, η έλ­ λειψη κεκτημένης ταχύτητας αναπληρώνεται από την αναγκαστική επιτάχυνση που επιβάλλουν οι αστικοί ρυθμοί της πόλης και ο Ροβινσώνας του πρώτου μέ­ ρους σχεδόν αλλοτριώνεται, προκαλώντας στον ανα­ γνώστη εύλογες απορίες γύρω από την αδικαιολόγητα απότομη μεταστροφή. Τ η ν αρχική υπόθεσή μου, ότι η μεταστροφή του ήρωα θα πρέπει να χρεωθεί εξ ολοκλήρου στον επιθε­ ωρητή Ανδρεάδη, ήλθε να επιβεβαιώσει μια επιστολή του ίδιου, η οποία απευθύνεται στον Στράτη Μυριβήλη. Η επιστολή αυτή, η οποία προέρχεται· από το αρ­ χείο Μυριβήλη3, έχει ως ακολούθως:

Αξιότιμε κ. Μυριβήλη, Δια της παρούσης μου Σας κάμνω γνωστόν ότι το υπό τον τίτλον Στάθης Σταθάς υποβληθέν υπ’ εμού εις τον διαγωνισμόν των αναγνωστικών βιβλίων του τρ. έτους αναγνωστικόν της Τετάρτης του δημοτικού ανήκει κατά κυριότητα εξ ημισείας και εις Υμάς ως συγγραφέν τη συνεργασία αμφοτέρων ημών. Επίσης Σας γνωρίζω ότι δέχομαι, όπως ο όρος ούτος αφορά και πάσαν νέαν επεξεργασίαν και υποβολήν εις έτερον διαγωνισμόν του υπουργείου της Παιδείας· καθώς και ότι θα δύνασθε μέχρι του σημείου της διασώσεως του ήρωος εις το ερημόνησου να το εκδώσετε υπό μορφήν μη σχολικήν και ως αυτοτελές λογοτέχνημα4 χωρίς καμίαν αξίωσιν οιασδήποτε φύσεως εκ μέρους μου. Εν Αθήναις τη 21 Μαΐου 1934 Μετά πάσης τιμής Δημοσ. Ανδρεάδης

Στην επιστολή αυτή, λοιπόν, φαίνεται καθαρά ότι ο Μ υριβήλης συνέγραψε το πρώτο μέρος του βιβλίου και ο Ανδρεάδης το δεύτερο. Πρόκειται, συνεπώς, για μια συλλογική εργασία όπου ο λογοτέχνης συνεργά­ ζεται με τον παιδαγωγό· ο μορφωτικός και αισθητικός χαρακτήρας της λογοτεχνίας διαπλέκεται με τους στό­ χους - και τις σκοπιμότητες - της εκπαίδευσης. Με άλλα λόγια, προκύπτει από τη σύμπραξη αυτή ένα βι­ βλίο «παιδαγωγικής λογοτεχνίας».

78 αφιέρωμα---------------------------Ε ίν α ι, βέβαια, γνωστό ότι «ο αρχαίος κόσμος ανέ­ θεσε στη λογοτεχνία του παιδευτική ή μορφωτική αποστολή»5. Αυτό φαίνεται να το γνώριζε πολύ καλά ο Δημοσθένης Ανδρεάδης, όταν, στις αρχές του Μ ε­ σοπολέμου, αποφάσισε να διασκευάσει την «Οδύσ­ σεια» σε σχολικό ανάγνωσμα για τα παιδιά της Γ 'τ ά ­ ξης του Δημοτικού. Ωστόσο, για να αποφευχθούν ενδεχόμενες παρεξη­ γήσεις πρέπει να γίνει εξαρχής η ακόλουθη διάκριση: άλλο ο μορφωτικός χαρακτήρας που υπάρχει «εν σπέρματι» στη μεγάλη λογοτεχνία και άλλο ο μορφω­ τικός χαρακτήρας της λογοτεχνίας που γράφεται «κα­ τά παραγγελίαν». Η πρώτη λειτουργεί ως φορέας κοι­ νωνικής, ψυχικής και αισθητικής απελευθέρωσης, γιατί προκύπτει από μη συνειδητές διαδικασίες λογο­ τεχνικής δημιουργίας, ενώ η δεύτερη, όπου υπερισχύ­ ουν οι συνειδητές προθέσεις του δημιουργού, λει­ τουργεί ως φορέας χειραγώγησης. Τ η δεύτερη κατη­ γορία είχε, πιθανότητα, υπόψη του ο Λουί Αλτουσέρ, όταν κατέταξε τη λογοτεχνία στους ιδεολογικούς μη­ χανισμούς του κράτους6. Πάντως, παρά τις επιφυλάξεις οι οποίες διατυπώθη­ καν προηγουμένως, μπορεί να υποστηριχτεί ότι η κοι­ νωνικοποίηση που επιδιώκεται από τη σχολική ανά­ γνωση και τη συνακόλουθη επεξεργασία του πρώτου μέρους του αναγνωστικού Στάθης Σταθάς είναι εν μέρει απελευθερωτική. Αντίθετα, η κοινωνικοποίηση του δεύτερου μέρους είναι περιοριστική.

Καθώς «το τρεχαντήρι αρμενίζει πάνω σε δοξασμέ­ να πάλι νερά», ο Μ υριβήλης έχει την ευκαιρία να συνδέσει το παρελθόν με το παρόν για λόγους καθαρά παιδαγωγικούς. Η πορεία του «Αγίου Νικολάου» απο­ καλύπτει στα έκπληκτα μάτια του Στάθη Σταθά τοπο­ θεσίες γνωστές από τα σχολικά βιβλία (Μαραθώνας, Αυλίδα, Θερμοπύλες), οι οποίες ανακαλούν με τη σει­ ρά τους στη μνήμη του παιδιού ονόματα όπως ο Μ ιλ­ τιάδης, ο Αγαμέμνονας, η Ιφιγένεια, ο Λεωνίδας. Εξάλλου, σε προηγούμενο κεφάλαιο του βιβλίου υπάρχη εκτενής αναφορά στη Γοργόνα και στον Μεγαλέξανδρο μέσα από το γνωστό μύθο της λαϊκής πα­ ράδοσης. Τέλος, ο Μ υριβήλης δεν παραλείπει να αντιπαραβάλει τον «άγριο και φοβερό Ποσειδώνα» με το «σπλαχνικό Ά γιο Νικόλαο» και «την ειδωλολατρεία των παλιών προγόνων» με την «ήμερη θρησκεία του Ιησού Χριστού». Η εθνική και θρησκευτική διαπαιδαγώγηση θα ολο­ κληρωθεί, όταν το τρεχαντήρι θα πλησιάσει σ α ς Βό ­ ρειες Σποράδες, όπου θα παιχτεί η δεύτερη πράξη της θαλασσινής περιπέτειας του Στάθη Σταθά. Στο ερη­ μονήσι, όπου θα καταλήξει μετά την «απόδρασή» του από το πλοίο, θα περάσει, παρέα με το σκύλο του, σχεδόν ολόκληρο το καλοκαίρι. Η ζωή του στο νησί αναδεικνύει ορισμένα από τα γνησιότερα στοιχεία της λαϊκής θαλασσινής παράδοσης (ψάρεμα με κύρτο, κακαβιά), ενώ η ανακάλυψη του «ανάβαλου» (πη­ γή με γλυκό νερό που αναβρύζει κάποτε μέσα από τη θάλασσα κοντά στις ακρογιαλιές) παραπέμπει στη Θεία Πρόνοια αλλά και στις πολύτιμες εμπειρικές γνώσεις των παλιών θαλασσινών.

την πρώτη ενότητα επανέρχεται και αξιοποιείται από τον Μυριβήλη ένα από τα πιο γνωστά και δοκιμασμένα μοτίβα της ελληνικής λογοτε­ χνικής διαχρονίας, ιδιαίτερα προσφιλές και ο δεύτερο μέρος του αναγνωστικού, γραμμένο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, από τον Δημοσθένη στον ίδιο: «η θαλασσολαγνεία, η γαλάζια τρέλα της θάλασσας»7· όπως τη βρίσκουμε στον ΚαρΑνδρεάδη, διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη καβίτσα («με κράζει η θάλασσα»), όπως ανα­ και το διαπερνά μία εντελώς διαφορετική κο­ σμοθεωρία. Ο κεντρικός ήρωας, αφού βιώνει δύεται μέσα από το ποιητικό έργο του Καββαδία («θα μείνω πάντα ιδανικός κι ανάξιος εραστής των ματην απόλυτη φυσική ελευθερία μέσω του ρομακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων») και, > > ντικού λογοτέχνη, καταλήγει στα «δεσμό» της ακόμα, όπως διαπερνά ένα σημαντικό μέρος της ποίη­ αστικής κοινωνίας μέσω του ορθολογιστή παιδαγω­ σης του Ρίτσου («δεν έχει σύνορα η καρδιά μας που γού. Η κατάληξη όμως αυτή θα τον οδηγήσει με τη αγάπησε τη θάλασσα»). σειρά της στην κοινωνική καταξίωση και στην ένδο­ Ωστόσο, πέρα από την ανάδειξη της ιδιαίτερης ξη επιστροφή. Στον Αργοναύτη, αντίθετα, δηλαδή σχέσης του ήρωα με τη θάλασσα («πως ήθελε και στο «αυτοτελές λογοτέχνημα» του 1936, ο ίδιος ήρω­ αυτός να γίνει καπετάνιος μια ημέρα! να ταξιδεύσει ας, χωρίς τη «συμπαράσταση» του παιδαγωγού, θα σε χώρες μακρινές, σε μεγάλες θάλασσες, σαν τους περιοριστεί σε μια άδοξη επιστροφή, εγκαταλείποντας Αργοναύτες!»), υπάρχει και ένας πιο συγκεκριμένος οριστικά το «χρυσόμαλλο δέρας» - την ελευθερία στόχος. Στο ταξίδι του Στάθη Σταθά προς Βορρά η του, με άλλα λόγια - στο ουτοπικό ερημονήσι των Βό ­ «διά θαλάσσης» γνωριμία με την ελληνική γη ταυτίζε­ ρειων Σποράδων. ται με την εθνική αυτογνωσία. Η γεωγραφία του σχο­ Ε ίνα ι φανερό ότι ο ήρωας του Μυριβήλη αρνείται λικού αναγνώσματος αναδεικνύει την ιστορία· ο χώ­ προσωρινά έστω - μια συγκεκριμένη κοινωνική πραγ­ ρος διαπλέκεται με το χρόνο, ενώ η θάλασσα του Α ι­ ματικότητα. Βέβαια, την υπερβαίνει με έναν πλάγιο γαίου λειτουργεί ως συνεκτικός ιστός. τρόπο, αποφεύγοντας την κατά μέτωπο σύγκρουση.

Σ

ΓΊ

---------------------------- αφιέρωμα 79 Πρόκειται, συνεπώς, για μία έμμεση αμφισβήτηση της εξουσίας - εν προκειμένω της εξουσίας των ενηλί­ κων. Ο λογοτέχνης υπονομεύει την κοινωνική πραγ­ ματικότητα, σχεδόν την αρνείται. Ο παιδαγωγός, αντίθετα, τη σέβεται υπέρμετρα, σχεδόν υποτάσσεται σ’ αυτήν. Κ α ι οι δύο συγγραφείς καταφάσκουν στη ζωή αλλά με διαφορετικό ο καθένας τρόπο. Ο λογοτέ­ χνης αφήνει πολλά περιθώρια ελευθερίας στον ήρωά του. Σ ε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις η ελευθερία αυτή εκτείνεται ως τα έσχατα όρια του ηδονισμού. Ο παιδαγωγός, από την άλλη μεριά, φορέας μιας κοινω­ νικοποίησης εντελώς διαφορετικής, «σφίγγει τα λουριά» και βάζει κανόνες, πραγματώνοντας με-τον τρόπο αυτό δύο βασικές αρχές της επίσημης κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής. νάλογες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι δύο συγγραφείς στο σχολικό ανάγνωσμα. Πρόκει­ ται για μια «συγκρατημένη» δημοτική, διανθι­ σμένη με καθαρευουσιάνικους τύπους, επειδή υπακούει, προφανώς και αυτή σε κάποιους κα­ νόνες του τμήματος διδακτικών βιβλίων του

Α

Υπουργείου Παιδείας. Ό ταν, δύο χρόνια αργότερα, ο Μ υριβήλης εκδίδει αυτοτελώς τον Αργοναύτη, η γλώσσα που χρησιμοποιεί, απαλλαγμένη καθώς είναι από γλωσσικούς τύπους «άνωθεν επιβεβλημένους», αποχτά τη χάρη και την ευλυγισία που απαιτείται, ώστε το μυθιστόρημα αυτό να καταστεί ένα ευχάρι­ στο και γοητευτικό παιδικό ανάγνωσμα. Έ χ ε ι υποστηριχτεί ότι «ιδεολογία της γενιάς του ’30 είναι ο αστικός αναρχισμός»8. Επ ίσης, έχει δια­ τυπωθεί η άποψη ότι η κοσμοθεωρία που διαπερνά ένα μεγάλο μέρος της πεζογραφίας της ίδιας γενιάς εί­ ναι τραγική9. Τέλος, πλατιά διαδομένη είναι η πεποί­ θηση ότι η εκπαίδευση αναπαράγει ως ένα βαθμό τα κυρίαρχα ιδεολογικά σχήματα μιας κοινωνίας. Στο αναγνωστικό του Μυριβήλη και του Ανδρεάδη διακρίνονται καθαρά και τα τρία αυτά στοιχεία. Στο πρώτο μέρος, ειδικότερα, είναι εμφανές ότι η αναζή­ τηση του ήρωα πάντα μεγαλώνει χωρίς ποτέ να προχωράει, θυμίζοντας, σύμφωνα με διατύπωση του Γκέοργκ Λούκατς, δρόμο που τέλειωσε, ενώ το ταξίδι μό­ λις αρχίζει10. Η άναρχη, από ένα σημείο και μετά, θα­ λασσινή περιπέτεια δε βοηθάει τον Στάθη Σταθά να ξεπεράσει τις συνθήκες της ύπαρξής του. Ο ι απελπι-

Τα καφενεία της Σκάλας Σκαμνιάς σε σχέδιο του ΜΟ,τη ΙΙαρασκευαΐδη από τον βράχο της «Παναγιάς της Γοργόνας»

h

80 αφιέρωμα----------------------------στικά αργοί ρυθμοί του (δεν είναι, ίσως, τυχαίο πως κάποια στιγμή το μικρό ιστιοφόρο που τον ταξίδευα, ακινητοποιείται μισοπέλαγα) αντανακλούν τους ρυθμούς μιας παραδοσιακής κοινωνίας που προσπα­ θεί να ξεφύγει από τη στασιμότητα, χωρίς όμως να τα καταφέρνει. Η προσπάθεια τελικά αυτή θα ευοδωθεί μόνο με την παρέμβαση της κυρίαρχης ιδεολογίας, που επι­ διώκει τον εκσυγχρονισμό. Ο Στάθης Σταθάς του Ανδρεάδη θα αποτελέσει την ελληνική εκδοχή του «αμερικανικού ονείρου» όπου η οικονομική και κοι­ νωνική άνοδος βασίζονται, σχεδόν αποκλειστικά, στις προσωπικές ικανότητες. Έ τ σ ι, ενώ στα Ψηλά βουνά του 1918 η υπέρβαση είναι συλλογική και η ζωή που ακολουθεί κοινοτική, στον Στάθη Σταθά του 1934 η υπέρβαση είναι ατομική και η ζωή που ακο­ λουθεί μοναχική. Ν α υποθέσουμε ότι τα συλλογικά οράματα είχαν πάψει να λειτουργούν στη δεύτερη δε­ καετία του Μεσοπολέμου; (ήδη, από το 1927, είχαν διασπαστεί η Δ .Ο .Ε . και ο Εκπαιδευτικός Ό μιλο ς). *1

Σημειώσεις 1. Βλ. Μ. Τριανταφυλλίδη, «Δημοτικισμός και Αντίδραση», Άπα­ ντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τόμ.

6ος, Θεσσαλονίκη, 1963, σ. 26. (Η πληροφορία στην Πόπη Χατζησταυρινσύ - Εξαρχάκου «Γα ψηλά βουνά του Ζ. Παπαντωνί-

■=

ου μέσα στη δίνη του γλωσσικού ζητήματος», Διαβάζω, τ. 285 (15-4-92), σ. 83).

2. Στράτη Μυριβήλη, Δημοσθ. Ανδρεάδου, Στάθης Σταθάς, Αθή­ νας Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου, 1934.

3. Ευχαριστώ θερμά την κ. Ρίτα Μυριβήλη, κόρη του συγγραφέα, για την καλοσύνη της να μου επιτρέψει τη δημοσίευση της επι­ στολής αυτής. Επίσης, θερμές ευχαριστίες εκφράζω στη φίλη κ. Νίκη Λυκούργου, η οποία μου γνωστοποίησε την ύπαρξη και το περιεχόμενο της επιστολής από το αρχείο Μυριβήλη.

4. Το Δεκέμβριο του 1936 ο Στράτης Μυριβήλης εξέδωσε ως «αυτο­ τελές λογοτέχνημα» το μέρος εκείνο του σχολικού αναγνώσμα­ τος που εκτείνεται «μέχρι του σημείου της διασώσεως του ήρωος εις την ερημόνησον» με τον τίτλο Ο Αργοναύτης. (Η πληροφο­ ρία στο Σχεδίασμα χρονογραφίας Στράτη Μυριβήλη (1890-1969) της Νίκης Λυκούργου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1990, σ. 36).

5. Βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Ο μορφωτικός χαρακτήρας της λογοτε­ χνίας», Πόρφυρας, τ. 28 (Απρίλης 1985), σ. 183.

6. Louis Althusser, Lenin and Philosophy, Λονδίνο, Monthly Review Press, 1971, σ. 143 (ελληνική μετάφραση, θέσεις, Αθή­ να, θεμέλιο 1978).

7. Πρόκειται για εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο Μυριβήλης στο μυθιστόρημα Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Βιβλιοπωλείου της «Εστίας», ενδέκατη έκδοση, σ. 202.

8. Βλ. Γερ. Σ. Κακλαμάνη, Ανάλυση της νεοελληνικής αστικής ιδε­ ολογίας, Αθήναι, 1975, σ. 72.

9. Σ. Παπαθανασίου, Ο εκπαιδευτικός στην κοινωνία του Μεσοπο­ λέμου. Μελέτη του προσώπου του δασκάλου και της δασκάλας στο έργο του Μυριβήλη, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών, 1992, σ. 82.

10. Λουσιέν Γκόλντμαν «Εισαγωγή στα πρώτα γραφτά του Γκέοργκ Λούκατς» στο Γκέοργκ Λούκατς, Η θεωρία του μυθιστορήματος, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζα, Αθήνα, Ακμών, 1978, σ. 182.

σας περιμένουν ΣΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ για να διαλέξετε τα δώρα σας.

1«ΣΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ»] ΖωοΛόχου Πηγής 21 - τηλ.: 3615433

-----------------------------αφιέρωμα 81

Νίκη Λυκούργου

ίναι, λ ίγ ο π ο λύ , γνω σ τ ά τα Θεαματικά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τη ς α θ η να ϊκ ή ς δ ε ύ τ ε ­ ρ η ς έ κ δ ο σ η ς τ ο υ Η ζωή εν τάφω (1930), τ ο υ β ιβ λ ίο υ π ο υ κ α τ έσ τη σ ε το ν δ η μ ιο υ ρ γ ό το υ π α ν ε λ λη νίω ς γ νω σ τ ό και τ ο ν α ν έ δ ε ιξ ε ε π α ξ ίω ς σ ε ο νο μ α σ τ ό ε κ π ρ ό σ ω π ο τη ς ε υ ρ ω π α ϊκ ή ς π ο λε μ ικ ή ς ή αντιμ ιλιτα ρ ισ τική ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς : ε ντ υ π ω σ ια ­ κοί, γ ια τη ν ε π ο χ ή , α ρ ιθ μ ο ί π ω λ ή σ ε ω ν (οι τ ρ ε ις α π ό τις π έ ν τ ε χ ιλ ιά δ ε ς τω ν αντιτύπ ω ν ε ξ α ν τ λ ή θ η κ α ν σ τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς έξι μ ή ν ε ς τη ς κ υ κ λ ο φ ο ρ ία ς το υ) και, σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , μ ια σ χ ε ­ δ ό ν ο μ ό φ ω ν α θετική α π ή χ η σ η σ τ ο ν χ ώ ρ ο τη ς κριτικής.

Ε

Στράτης Μυριβήλης Ναπολέων Λαπαθιώτης: Μια συνάντηση

«Εμείς οι αλοολικοί της τέχνης...» Ναπολέων Λαπαθιώτης (1914)

σον αφορά την ιστορία του έργου, αξίζει, με δυο λόγια, να απωθεί ότι η πρώτη έκδοση του (Μ υτιλήνη, 1924), μολονότι είχε επαινεθεί ανε­ πιφύλακτα, δεν είχε την καλύτερη δυνατή τύχη, προφανώς εξαιτίας της τοπικής εκδοτικής πε­ νίας· αντίθετα, η δεύτερη αποτέλεσε εξαρχής αντικείμενο θερμών και πληθωρικών εκδηλώ­ σεων θαυμασμού και παρέμεινε στο προσκήνιο νεοελληνικών γραμμάτων για δύο σχεδόν χρόνια1. Στη δημιουργία αυτού του κλίματος καθολικής αποδοχής από ενθουσιώδη άρθρα και βιβλιοκρισίες πολλών Ελλήνω ν και ξένων λογοτεχνών, κριτικών και λογίων συνέβαλαν σημαντικά και τρία κείμενα κριτικής του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη, δημοσιευμένα στο εβδομαδιαίο περιοδικό Πειθαρχία του Γεράσιμου Λύχνου. Τακτικός συνεργάτης του περιοδικού σε ζη­ τήματα τέχνης και συντάκτης της σελίδας του βιβλί­ ου, ο Λαπαθιώτης στα" τρία κείμενά του δεν έκρινε απλώς, αλλά συνέκρινε το Η ζωή εν τάφω με άλλα σύγχρονα ομόθεμα έργα, καλλιτεχνικά σαφώς κατώ­ τερα. Κατά συνέπεια, προκάλεσε μία έντονη φιλολο­ γική συζήτηση μεταξύ επωνύμων και μη, αρμοδίων και αναρμοδίων, η οποία έλαβε και χαρακτήρα προ­ σωπικής επίθεσης εναντίον του και απασχόλησε τις στήλες του περιοδικού δύο μήνες. Στα δύο από τα τρία δημοσιεύματα του Λαπαθιώτη, τα χρονολογικώς προγενέστερα, οφείλεται και η γνω­ ριμία του το καλοκαίρι του 1930, δι’ αλληλογραφίας, με τον Μυριβήλη. Στο Αρχείο Μυριβήλη υπάρχουν

Ο

τρεις επιστολές του πρώτου προς τον δεύτερο- υπάρ­ χει, επίσης, το φωτοαντίγραφο μίας επιστολής του Μυριβήλη προς τον Λαπαθιώτη- το παραχώρησε στον αείμνηστο γιο του συγγραφέα Λάμπη Μυριβήλη ο κ. Κώστας Καζάζης2. Βέβαια, η αλληλογραφία δεν είναι πλήρης- σύμφωνα με τις ενδείξεις, λείπουν τουλάχιστον άλλες δύο επιστολές του Μυριβήλη, αν όχι τρεις, όπως θα δούμε. Δημοσιεύοντας εδώ τις τέσ­ των σερις ανέκδοτες επιστολές των Λαπαθιώτη και Μυρι­ βήλη, θεωρώ απαραίτητη την επισκόπηση των γεγο­ νότων που αφορούν την κριτική του ποιητή για το Η ζωή εν τάφω και τον συγγραφέα του. Άλλωστε, οι επι­ στολές, όπως αποδεικνύει το περιεχόμενό τους, ανταλλάχθηκαν με αποκλειστική αφορμή αυτήν την ιστορία και, ως εκ τούτου, αποκαλύπτουν την αφανή ιδιωτική πλευρά της. Μάλιστα, θα έλεγε κανείς ότι η κριτική για το έργο, καθώς και η σχετική με αυτήν βραχύχρονη συγκυριακή αλληλογραφία μαρτυρούν μια συγκινητική και ευτυχισμένη «συνάντηση» των δύο λογοτεχνών, η οποία βασίζεται σε κίνητρα και προσδιορίζεται από ενέργειες αμοιβαίως αυθόρμητες, ειλικρινείς και προπάντων ανιδιοτελείς, στο όνομα και στην υπηρεσία της τέχνης. Α ς δούμε, λοιπόν, τα πράγματα στην ιστορική ακολουθία τους. Ο Λαπαθιώτης, στη διπλή βιβλιοκρισία του της 22ας Ιουνίου 1930, αντιπαραθέτει τους τόμους Αξέχα­ στος πόνος κι άλλα διηγήματα (Αθήναι, 1930) του αδόκιμου πολυγράφου ανθυπολοχαγού I. Λ . Βερνάρ­ δου και Η ζωή εν τάφω, προκειμένου φυσικά να επαι­

82 αφιέρωμα----------------------------νέσει τον δεύτερο αλλά, ιδίως, προκειμένου να καταδείξει την καλλιτεχνική ανεπάρκεια του πρώτου3. Ο ι επικρίσεις του αφορούν, κατά κύριο λόγο, την «προ­ σπάθεια της εξάρσεως των γεγονότων [από τη «μικρα­ σιατική μας περιπέτεια»], με ψευδενέσεις ενθουσια­ σμών, που στερούνται εσωτερικότητος», δηλαδή το «φιλοπόλεμο και ηρωικό περιεχόμενο» και τον «ριζι­ κά αναχρονιστικό τόνο» των διηγημάτων του Βερ­ νάρδου4- διατυπώνονται πάντως ευθαρσώς, στο πλαί­ σιο των ιδεολογικών αντιλήψεων καθώς και των απόψεών του για την τέχνη, όπως ακριβώς και οι ακό­ λουθες κρίσεις για το Η ζωή εν τάφω: Και να, κατά μια σύμπτωση σατανική, αλήθεια, σαν ένας έντονος αντιπερισπασμός, σαν ένα ευεργετικό αντίδοτο, έν’ άλλο γόνιμο και σοβαρό βιβλίο, που αναφέρεται στο ίδιο θέμα ακριβώς, αλλ’ ανθρώπινο, βαθύ και πονεμένο. Στη φόρμα του ρομάντζου, με ηθική γραμμή συγχρονισμένη, με ζωντανές και θαρ­ ραλέες αντιλήψεις, με καλλιτεχνική σκηνοθεσία, ση­ μερινό, αυθόρμητο, πηγαίο, ζυγισμένο απ’ όλες τις μεριές, πολιτισμένο, καλοδουλεμένο. Δεν προσπαθεί κανένα ν ’ απατήσει, δεν έχει καν συμφέρον ν ’ απατήσει. [...] Μια πύρινη κραυγή της αγωνίας, [...] μια πληγωμένη διαμαρτυρία. Ιστορία, κι αυτή, πολεμική, αλλά με πόση παρατήρηση ορθή, με πόση γνώση της ανθρώπινης οδύνης, με τί ωμό και δυνατό ξεσκέπασμα... Είναι το παρόν, γιγαντωμένο, που βοά κατά του πα­ ρελθόντος. Είναι το φοβερό «κατηγορώ», με την ώριμη και φωτεινή συνείδηση, με την έντονη στοργή προς τους ανθρώπους. Είναι το σπάσιμο των πήλι­ νων ειδώλων, που, στο βάθρο των παλιών αυτών ει­ δώλων, στήνεται τώρα η ανθρώπινη καρδιά. Ωστόσο, ο ευσυνείδητος κριτικός της Πειθαρχίας δεν αρκέστηκε σε εκτιμήσεις εν παρόδιο για το έργο. Στις 13 Ιουλίου δημοσίευσε ιδιαίτερο άρθρο, προσχηματιζόμενος το γεγονός ότι αδίκησε τον Μ υριβήλη με τον «άτοπο παραλληλισμό» των δύο βιβλίων5. Στο άρθρο αυτό, στο οποίο από αφορμή το Η ζωή εν τάφω εκθέτει και τις απόψεις του για τη σύγχρονη ρεα­ λιστική τέχνη, αναφέρει τα εξής: Δεν ξέρω, πραγματικά, τί θα συνέβαινε, αν κι ο Μυριβήλης ήταν ξένος, έγραφε σε μια γλώσα διεθνή-γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά. Η φήμη θα τον έπαιρνε στα μαγικά φτερά της, και θα μας τον έφερνε με δόξες και τιμές. Η ζωή εν τάφω, το πολεμικό αυτό πολύπτυχο - και αν ακόμα τίποτε δεν ξέραμε απ’ το προηγούμενό του έργο - θα έφθανε για να τον ανε­ βάσει, όχι απλώς στα σκαλοπάτια του συρμού (κα­ θώς συνέβη με δυο-τρία ξένα έργα), αλλά σε κάτι ασυγκρίτως στερεότερο: στη βαθύτατη εκτίμηση των λίγων, που απ’ αυτούς τους λίγους εξαρτάται κάθε τύχη καλλιτεχνική. [...] Πρόκειται περί μιας «προσω-

πικότητος», που ανατέλλει στους κύκλους των γραμ­ μάτων, και που, λόγω της γλώσσας που εκφράζεται, ακόμα δεν την έμαθαν οι άλλοι. Υπάρχουν, σήμερα, ονόματα με τίτλους, ονόματα μ’ αποκτημένη φίρμα, ονόματα γνωστά στο πανελλήνιο, που, αν υπήρχε θάρρος ηθικό, θα ’πρεπε να σταθούν σε προσοχή μπροστά στο νέο και γερό αυτό ταλέντο... Ο Μ υριβήλης αναδημοσίευσε τα δύο κείμενα του Λαπαθιώτη (το πρώτο στις 2, το δεύτερο στις 17 Ιουλίου) στην εφημερίδα του Ταχυδρόμος, που εξέδι­ δε στη Μυτιλήνη με τον Λέσβιο λόγιο δημοσιογράφο Θ . Λεφκία6. Από τη Μ υτιλήνη, επίσης, στις 16 Ιο υλί­ ου, απέστειλε προς τον Λαπαθιώτη θερμή και αυθόρ­ μητη ευχαριστήρια επιστολή γνωριμίας, στην οποία του αποδίδει την «αγνότητα» ως την κατ’ εξοχήν αρε­ τή στο κριτικό του έργο (Επιστ. 1). Εξίσο υ εγκάρδια και ειλικρινής είναι και η απαντητική πρώτη επιστολή του Λαπαθιώτη, από την Αθήνα, στις 22 Ιουλίου- ο συντάκτης της ανταποδίδει, θεωρώντας την ίδια αρε­ τή ως προϋπόθεση στον άνθρωπο και στον λογοτέχνη Μ υριβήλη, και τον πληροφορεί ότι θα επανέλθει σε αυτόν δημοσίως, με νέες αντιπαραθέσεις (Επιστ. 2). Πράγματι, σε σημείωμά του, στις 10 Αυγούστου, για το βιβλίο του Γ . Χ ρ . Μόδη Στα μακεδονικά βουνά. Η ζωή των ανταρτών (Αθήναι, Εκδ . A . I. Ράλλης, 1930), θέτει πάλι ζήτημα σύγκρισης, κατά τρόπο απόλυτο και μάλλον προκλητικό. Παραθέτω το σημείωμα σχε­ δόν αυτούσιο: Το βιβλίο του κ. Μόδη ως λογογράφημα είναι πολύ χλωμό, παρά τη φυσικότητα μερικών διαλόγων του και την κάπως φωνογραφική ζωντάνια των τοπικών του ιδιωτισμών. Κι επί πλέον, φαίνεται να έχει και σκοπούς «εθνικούς». Δεν αγαπώ βιβλία με σκοπούς και τόσο μάλιστα όχι συγχρονισμένους. Γι’ αυτό κι εγώ το σταματώ στη μέση. Κι αντί να χάνω μαζί του τον καιρό μου, προτιμώ να ρίξω πάλι μια ματιά - που δεν θα είναι ασφαλώς κι η τελευταία - σ’ ένα βιβλίο εξαιρετικό, που είναι το ανώτερο ελληνικό του εί­ δους του και που κι εκείνο έχει τους σκοπούς του αλλά φοβερά συγχρονισμένους - το πολεμικό αρι­ στοτέχνημα ενός γερού ανθρώπου, που έζησε κι αυτός μες στη φωτιά, αλλά βγήκε πιο χαλυβδωμένος στις ανθρωπιστικές του πεποιθήσεις, του λογογρά­ φου Στράτη Μυριβήλη. («Λογοτεχνία. [...] Στα μακεδονικά βουνά, [...]», Πει­ θαρχία, τεύχ. 43,10 Αυγ. 1930,20-21 = εφ. Ταχυδρό­ μος, Μυτιλήνη, 19.8.1930) Στο δημοσίευμα του Λαπαθιώτη αντέδρασε ο γνω­ στός λόγιος Χ ρ . Ε μ . Αγγελομάτης, προκειμένου απλώς να σχολιάσει την ιδεολογική μονομέρεια του κριτικού εις βάρος του έργου του Μόδη. Σ ε εκτενή επιστολή του προς τη διεύθυνση της Πειθαρχίας, ο

-----------------------------αφιέρωμα 83 Αγγελομάτης, μέμφεται τον Λαπαθιώτη, για την «προκατάληψή» του να θεωρήσει «εθνικιστικό» το «καθαρά ανθρωπιστικό» περιεχόμενο ενός βιβλίου που δεν διάβασε. Αντιδράσεις όμως προήλθαν, όπως ήταν φυσικό, και από τον στρατιωτικό χώρο. Συγκε­ κριμένα, ο ψευδώνυμος «Ταγματάρχης Τ ...» , σε επι­ στολή του επίσης προς το περιοδικό, επιτίθεται συγχρόνως εναντίον των Λαπαθιώτη και Μυριβήλη7. Ο επιστολογράφος, άσχετος πάντως προς την έννοια της λογοτεχνίας και την τέχνη του ρεαλισμού, κατη­ γορεί τον πρώτο ως ομοϊδεάτη και υποστηρικτή του δεύτερου, για τον οποίο σημειώνει ότι «με πολύ μεγά­ λο ταλέντο» και συχνά ψευδόμενος «“ ρομαντσάρει” τα συμβάντα στο μέτωπο, δείχνοντας πάντα την πλέ­ ον αποκρουστική τους μορφή», ούτως ώστε «να λερώ­ σει κάθε ανώτερη ιδέα»· αποδίδει μάλιστα την (ηθι­ κή) έκπτωσή του στην επίδραση των «Μπαρμπύς, Ρομαίν Ρολλάν και κάτι τέτοιων». Ο Λαπαθιώτης αντιμετώπισε την όχι σοβαρή, φυσι­ κά, διπλή επίθεση του μόνιμου αξιωματικού με πνεύ­ μα ευθυμολογικό, και μάλλον την απόλαυσε. Ενδει­ κτική είναι η σχετική αναφορά στη δεύτερη επιστολή του προς τον Μυριβήλη, στις 22 Αυγούστου (Επιστ.

3):

θαρχία, τεύχ. 45,24 Αυγ. 1930,13 = εφ. Ταχυδρόμος, Μυτιλήνη, 28.8.1930). Α ξίζει επίσης να δούμε πώς απαντά ο ποιητής στο δηκτικό αλλά ευφυές σχόλιο του «Ταγματάρχη Τ ...» ότι «ο κ. Ναπολέων Λαπαθιώτης θα θεωρήση το πολεμικότατον όνομα και το στρατιωτικότατον επίθετόν του τόσον ολίγον συγχρονισμένα, ώστα να τα αλλάξη». Γράφει: Σ’ ένα σημείο, ωστόσο, μάντεψε καλά ο κ. ταγματάρ­ χης: στην αντιπάθεια που έχω στ’ όνομά μου: Προκειμένου, όμως, να τ’ αλλάξω - πράγμα που θ’ απαι­ τούσε πολλές διατυπώσεις, και θα μ’ έφερνε σε κά­ ποιες δυσκολίες, αφού ο διάβολος το ’χει φέρει έτσι, ώστε να είναι εξαιρετικά γνωστό - προτιμώ να κάμω κάτι άλλο, που, κατά βάθος, είναι πιο σπουδαίο: να το κρατήσω, για να το εξαγνίσω! Στην ίδια επιστολή ο Λαπαθιώτης απευθύνεται σύ­ ντομα και στον Αγγελομάτη, κυρίως, σχετικά με το πώς αντιλαμβάνεται την κριτική. Εκτός από τον Λαπαθιώτη, στον «Ταγματάρχη Τ ...» απάντησαν ο Θρασύβουλος Καραϊτίδης, από τη Θεσσαλονίκη8, και ο Η λίας Βενέζης9. Κ α ι οι δύο επι­

Θα είδατε και την επίθεση του... ταγματάρχη! Μας αρπάζει, «μ’ ένα σμπάρο, δυο τρυγόνια»!... Αλλά θα δήτε και τη συνέχεια, δα! Του τα λέω απ’ την καλή, πιστεύω... Πολύ περισσότερο εύγλωττη και σύμφωνη προς τις εκτιμήσεις του είναι, βέβαια, η «συνέχεια» στην Πει­ θαρχία. Τόσο το περιεχόμενο όσο και το ύφος της απαντητικής επιστολής του μαρτυρούν τη θυμηδία που του προκάλεσαν τα γραφόμενα του «Ταγματάρχη Τ ...» . Χαρακτηριστική γι’ αυτήν, η αρχή του κειμέ­ νου: Προς τον Διευθυντήν της Πειθαρχίας Κύριε, με τον ταγματάρχη Τ..., του οποίου την ημε­ ρήσια διαταγή διαβάζω στη σημερινή Πειθαρχία, είν’ επόμενο να με χωρίζουν τόσες βασικές αντιθέ­ σεις αντιλήψεων, σε όλα τα σημεία γενικώς (για τις οποίες αντιθέσεις αντιλήψεων, φαντάζομαι πως ο καθένας χωριστά πρέπει να είναι εξαιρετικά υπερή­ φανος· εγώ, τουλάχιστον, το ομολογώ ότι είμαι εξαι­ ρετικά υπερήφανος), ώστε και η απλή ιδέα μιας συζητήσεως μαζί του, να μου δίνει έν’ ακούσιο χαμό­ γελο... Ο κ. ταγματάρχης μιλεί για πράγματα, που κι εγώ τα ξέρω άλλο τόσο, μόνο που τα βαφτίζω με δια­ φορετικά ονόματα, όχι τόσο κολακευτικά, βέβαια, καθώς εκείνος - αλλά που, επίσης, τα χαρακτηρί(«Αλληλογραφία. [...] Πολεμική φιλολογία», Πει­

στολογράφοι σχολιάζουν τη μιλιταριστική προοπτική του, με τρόπο ιδιαίτερα αυστηρό αλλά και ειρωνικό και με εκφράσεις όπως «από έναν ταγματάρχη δεν θα περίμενε κανείς αλλοίαν γνώμην επί του προκειμένου» (Καραϊτίδης) ή «η δουλειά του δεν ήταν παρά να βλέπει εκείνα που έβλεπε», δηλαδή μόνον «ήρωες» (Βενέζης)· μάλιστα, το κείμενο του Βενέζη, πολύ εκτε­ νέστερο, αναλυτικό και πνευματώδες, συνιστά μια

84 αφιέρωμα---------------------------καίρια και πλήρη απόκριση στις άτοπες επικρίσεις του στρατιωτικού, ανάλογη και ίσως αρτιότερη από εκείνην του Λαπαθιώτη. Στη συζήτηση της Πειθαρχίας αναμίχθηκε, εμμέ­ σως πλην σαφώς, και ο βουλευτής Οιτύλου Ευστρ. Γ . Κουλουμβάκης. Σ ε επιστολή του της 19ης Αυγούστου προς το περιοδικό, ο συντηρητικός πολιτικός ελέγχει δριμΰτατα τη διεύθυνση του εντύπου, επειδή επιτρέπει να «οργιάζουν αχαλίνωτοι» στις σελίδες του συνεργά­ τες «μωρότατοι, αμαθέστατοι, αναρχικότατοι», μετα­ ξύ των οποίων και ο Λαπαθιώτης με τα άρθρα του, τα «σαρκάζοντα πάσαν περί έθνους αντίληψιν και καταλύοντα πάσαν πατριωτικήν αφοσίωσιν»10. Ακόμη, σε δεύτερη επιστολή του, της 24ης Αυγούστου, υπαινισσόμενος τον ποιητή, υποστηρίζει ότι θα «έπρεπε να εγκλείωνται εις ψυχιατρεία οι τόσον πολύ αναρχικοί, αρνούμενοι και υβρίζοντες πατρικόν όνομα ένδοξον και εντιμότατον»11. Ο Λαπαθιώτης απαξίωσε να απα­ ντήσει στις αιτιάσεις του Κουλουμβάκη, όχι όμως και ο αποδέκτης τους, η σύνταξη του περιοδικού- σε ση­ μείωσή της διαβάζουμε: Ο κ. Κουλουμβάκης, προφανώς, παρεξήγησε την λέξιν του τίτλου μας [του τίτλου Πειθαρχία], Και ενόμισε ότι υπεσχέθημεν να επιβάλωμεν στρατιωτι­ κήν πειθαρχίαν, εμπνεόμενοι από έναν κύκλον ιδεών εκ των προτέρων και αυθαιρέτως καθοριζόμενων. Περί αυτού όμως δεν επρόκειτο. Επιτρέπομεν εις τας στήλας μας την ελευθέραν συζήτησιν [...]. Δεν απαγορεύομεν εις τον κ. Κουλουμβάκην να είπη την γνώμην του [...]. Δεν ήλθομεν να επιβάλωμεν την δι­ κτατορίαν της σκέψεως. Συνιστώμεν το άρχειν διά της πειθούς. Και η πειθώ δεν υφίσταται δίχως την ελευθερίαν της συζητήσεως12. ( Πειθαρχία, τεύχ. 45, 24 Αυγ. 1930,14). Αυτή η ενδιαφέρουσα επεισοδιακή ιστορία, που έληξε στις 31 Αυγούστου 1930, θα μπορούσε να απο­ δοθεί στον απόλυτο προσωπικό τρόπο, με τον οποίο ο Λαπαθιώτης -ένας ποιητής- ασκούσε την κριτικήτον περιγράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος, στο δημοσί­ ευμά του «Λογοτεχνικός απολογισμός του 1930», όταν ομολογεί ότι «αφήνεται, απλώς, στις εντυπώσεις του και τις μεταφέρει στο χαρτί» και ότι «δεν είναι ού­ τε καν ο “ κριτικός” , αλλά ο άνθρωπος που στέκεται απ’ έξω, που αισθάνεται και γράφει τί αισθάνεται», έχοντας τη «συνείδησή» του ήσυχη (βλ. και Επιστ. 3 ). Εδώ, εύλογα, επαναδιατυπώνει τη γνώμη του για το έργο ως εξής: Σημαντικότερο βιβλίο της χρονιάς, εξακολουθώ να θεωρώ το Η ζωή εν τάφω του Μυριβήλη. Και ίσως όχι μόνο της χρονιάς, αλλά και όλης της μεταπολε­ μικής μας περιόδου. Είναι το ευγενέστερα ευαίσθητο βιβλίο, το βαθύτερα κι ευρύτερα ανθρώπινο, το επα­

ναστατικότερο, μπορεί να πει κανένας. Επειδή, το κάθε πράγμα κρίνεται με τη σημασία του καιρού του. Κ ι ο καιρός μας απαιτούσε ένα βιβλίο της εντάσεως αυτής, της ανθρώπινης ηθικής αυτής, της αγανακτήσεως αυτής. Ήρθε στην ώρα του - κι αυτό, νομίζω, CΠειθαρχία, τεύχ. 12,4 Ιαν. 1931,328). Η σχετική αλληλογραφία των δύο λογοτεχνών συνεχίστηκε ως τις αρχές του φθινοπώρου του 1930το πιστοποιεί η τρίτη και τελευταία επιστολή του Λ α ­ παθιώτη (Επιστ. 4) αλλά, ίσως, όχι και η τελευταία της αλληλογραφίας, δεδομένου ότι παραμένει ανεξα­ κρίβωτο, για την ώρα, αν ο Μ υριβήλης απάντησε σε αυτήν. Εξάλλου, όπως ήδη είπαμε, το μέρος της αλλη­ λογραφίας που λείπει το απαρτίζουν, σύμφωνα με τις ενδείξεις στα κείμενα, δύο ακόμα επιστολές του Μυρι­ βήλη- η μία έπεται χρονολογικά της Επιστολής 2, η άλλη της Επιστολής 3 (βλ. Επιστ. 3 και 4 )13. Τ ο περιεχόμενο της αλληλογραφίας (βλ. Επιστ. 3 και 4) μαρτυρεί και την έναρξη μιας φιλίας, η οποία πιθανότατα είχε ως αποτέλεσμα την προσωπική γνω­ ριμία των δύο ανδρών τον Δεκέμβριο του 1930, όταν ο Μ υριβήλης κατέβηκε στην Αθήνα για να θέσει σε κυκλοφορία τα αντίτυπα της «τέταρτης» και «πέμπτης χιλιάδας» από τη δεύτερη έκδοση του Η ζωή εν τάφω14. Δεν αποκλείεται, επίσης, να είχαν προσωπική επαφή και μετά την οριστική εγκατάσταση του Μυρι­ βήλη στην Αθήνα, τον Νοέμβριο του 1932, αν και η ιδιόρρυθμη και μοναχική ζωή του Λαπαθιώτη (είχε ήδη περιορίσει σημαντικά τις κοινωνικές συνανα­ στροφές του) δεν επιτρέπει εύκολα τέτοιες υποθέσεις. Πάντως, μάλλον δεν ευοδώθηκε η πρόθεσή τους σχε­ τικά με «μια ένωση διανοουμένων “ αντιπολεμική” »ήταν η αντιπρόταση του Μυριβήλη, που αποδέχθηκε ευχαρίστως ο Λαπαθιώτης, προφανώς ως ρεαλιστικό­ τερη, έναντι της «ιδέας» του I. Αντωνιάδη να ιδρύ­ σουν «σύνδεσμο διανοουμένων, φίλων της Σοβιετι­ κής Ρωσίας» (βλ. Επιστ. 3 και 4). Προσωπικά, δεν έχω εντοπίσει κανένα αρχειακό ή άλλο βάσιμο στοι­ χείο γ ι’ αυτό το ζήτημα. Τέλος, αξίζει να επισημανθεί η συμμετοχή του Μ υριβήλη στον έρανο που πραγμα­ τοποίησαν κυρίως φίλοι και λογοτέχνες, για τα έξοδα της κηδείας του αυτόχειρα ποιητή15.

Κα ι στις τρεις επιστολές του Λαπαθιώτη, χρησιμο­ ποιήθηκε τετρασέλιδο επιστολόχαρτο, χρώματος κρεμ, χωρίς γραμμές, διαστάσεων 18x11 εκ .- γραμμέ­ νες οι σελίδες 1, 3 και 4, με μαύρη σινική μελάνη. Η επιστολή του Μ υριβήλη δημοσιεύεται από φωτοαντί­ γραφο του χειρογράφου.

αφιέρω μα Στη μεταγραφή διατηρήθηκε η ορθογραφία και η στίξη των αυτογραφίαν. Μ ε πλάγια στοιχεία τυπώνε­ ται ό,τι είναι υπογραμμισμένο στο αυτόγραφο, ενώ με κάθετη γραμμή δηλώνεται το τέλος της σελίδας του αυτογράφου.

85

του Λαπαθιώτη (ό.π ., σημ. 5), που οδηγούν τον Μυριβήλη στις συγκεκριμένες σκέψεις και εκτιμήσεις: Το έκαμα από σκοπού, ως τόσο, για να θέσω πανη­ γυρικότερα το πιο καλό δίπλα στο πιο κακό - και με την προϋπόθεση, επίσης, ότι μιλώ προς ευφυείς και μορφωμένους - προς ανθρώπους, δηλαδή, που ξέ­ ρουν «απ’ αυτά» και δεν υπάρχει τρόπος επομένως να περιπέσουν σε χονδροειδείς συγχύσεις. Ακόμα και η πλήρης ειρωνεία μου θαρρώ να ήταν φοβερά καταφανής. [...] Επανορθώνοντας, λοιπόν, το επιφα­ νειακό αυτό αδίκημα, για όσους παρενόησαν τυχόν την πρόθεσή μου, νομίζω πως θα είμαι ησυχότερος, παρά αν άφηνα το πράγμα ασχολίαστο, με όλη, θα το ξαναπώ και πάλι, την εντελώς σαφή του σκοπιμό-

Σ Τ Ρ Α Τ Η Σ Μ Υ Ρ ΙΒ Η Λ Η Σ * Μυτιλήνη 16.7.30 Φ ίλ ε κ . Λ απ αθιώ τη Π ή ρ α σήμερα τή δεύτερη κ ρ ιτικ ή πού είχα τε τήν καλοσύνη νά γ ρά ψ ετε στήν Π ειθ α ρ χ ία γ ιά τό τελευταίο β ιβ λ ίο μου. "Ε ν ιω σ α τήν άνάγκη νά σάς γράψ ω δυό λ ό για γ ιά νά σάς ευχαριστήσω . Γ ιά δλα κ α ί πρώτ’ απ' δλα γ ιά τήν ευσ υν ειδ η σ ία σας πού σάς έσπρω ξε νά ξαναπιά σ ετε τήν πέννα γ ιά μένα. Α υ τ ό με σ υγ κ ίνη σ ε γ ια τ ’ είνε τόσο σπάνιο στά Ε λ λ η ν ι κ ά Γρ άμματα. Χ ω ρ ίς καλοσύνη κ α ί σ υνεί­ δηση τίποτα καλό δέ γ ίν ετ α ι στό κεφ ά­ λαιο τής Τ έχ ν η ς . "Ο μω ς αυτά τά δυό εινε πού μάς λείπ ο υν μέ χαρ ακτη ρ ισ τικά φανερό τρόπο. Τ ό βαθυστόχαστο άρθρο σας μέσα στό όποιο, απ' άφορμή τό β ι­ β λίο μου, β ρήκατε ευ κ α ιρ ία νά πήτε τό­ σες β α σικ ές άλή θ είες γ ιά τή I σύγχρονη τέχνη, μοσκοβολά άπό άγνότητα. Ά π ’ τήν άγνότητα κείνη μέ τήν ο πο ία πρέπει νάντικρύζο υμε κατά πρόσωπο τήν Τ έ ­ χνη. Γ ια ύ τ ό μέ σ υ γ κ ίνη σ ε. Σ ά ς παρα­ καλώ νά μέ συχωρέσετε που α ίστά νθ ηκα τήν άνάγκη νά σάς τό έκφράσω κ α ί νά σφ ίξω θερμά τό χέρι σας απ' τήν άκρογ ια λ ιά μου. Μ έ άγάπη Σ . Μ υ ρ ιβ ή λ η ς

2. Ά θ ή ν α ι, 22.VII.30.

’Α γ α π η τ έ μου κ . Μ υ ρ ιβ ή λ η , Ευ χ α ρ ισ τώ , κ α ί γ ώ , γ ιά τά κα λά πρά­ ματα πού άνακαλύψ α τε στά γραφόμενά μ ο υ ...Έ ν α ς άνθρωπος πού κατορθώνει νά I δει τήν άγνότητα στόν άλλο - τήν έχει ή δη πρώτα ό ίδ ιο ς : κ α ί δέν περ ίμ ενα, β έ­ β α ια , τό γ ρά μμα σας, γ ιά νά τό πιστοπ ο ιή σ ω Π ο ΰ κ α ί ποΰ, ρίχνετε μιά ματιά στήν «Π ειθ α ρ χ ία » : Θ ά έπανέρχομαι συχνά σε σάς, δταν μοΰ δ ίνεται ή ευ κ α ιρ ία , κ α ί θά ξαναδ ιαπρ άξω τό άδ ικη μα νά σάς φέρ­ νω «σ’ άντιπαράσταση» κ α ί μ’ άλλους τιπο τένιο υς, άργότερα! Ά φ ο ΰ εξό φ λη­ σα τό χρέος μου σέ σάς - θαρρώ νά ε ίμ ’ έλεύθερος σ’ α υ τ ό ...- I Ευ χαρ ισ τώ κ α ί γ ιά τά δ ιη γ ή μα τα , πού έλα β α έγ κα ίρ ω ς.Κ Γ έλπίζω νά μέ θυμάστε, κάπου κ α ί ποΰ, μ’ ένα σας γ ρ ά μ μ α .Έ τ σ ι;Μ ’ άγάπη, Ν απολέω ν Λα π α θ ιώ τη ς. 'Ο δ ό ς Κο υ ντου ρ ιώ τη , 23.

Υ .Γ . ’ Α λ ή θ ε ια , ας εινε κ α λά δσοι νόμισαν πώς στό πρώτο κ ρ ιτ ικ ό σ ημείω μά σας δέν σταθήκατε άπόλυτα δ ίκ ιο ς άντίκρυ στό β ιβ λ ίο μου. ’ Α π ’ τόν πρόλογό σας φ αίνεται πώς υ π ήρ ξα ν τέτιο ι. " Ε τ σ ι, άπό μιάν άφ έλεια β γ ή κ ε κά τι τόσο καλό

ας είνε καλά όσοι νόμισαν [...] υπήρξαν τέτιοι: Παρα-

«*

θέτω τις οικείες περικοπές από το δεύτερο δημοσίευμα

Μ υτιλήνη, 1928.

διηγήματα·.

Στράτης

Μυριβήλης,

Διηγήματα,

86 αφιέρωμα 3. Άθήναι, 22.8.30. ’ Α γ α π η τ έ φ ίλε, Ευ χαρ ιστώ γ ιά τά κ αλά λ ό για , πού ξαίρω πόσο εΐνε ειλ ικ ρ ιν ή . Έ γ ώ κάνω τό καθ ήκο ν μου, κ α ί ε ίμ α ι ήσυχος άπέναντι στή συνείδησή μο υ.Θ ά κάμω λόγο τοΰ Λ ύ χνο υ γ ιά τό I ζ ή ­ τημα πού μοΰ γρά φετε, μόλις τόν δώ, γ ια τ ί τόν βλέπω σπανιώτατα. Δ έ ν έχω πά ει στά γ ρ α φ εία τής «Π ειθ α ρ χία ς» , πα­ ρά μιά φορά άπ’ τόν κ α ιρ ό πού βγή κ ε! ’ Α λ λ ά τοΰ γράφω . Κ ι ’ άν δέν τόν δώ, θά τοΰ γράψω δίχως ά λ λ ο .Θ ά είδατε κ α ί τήν έπίθεση το ΰ... τα γ ­ ματάρχη ! Μ ά ς α ρ π ά ζει, «μ’ ένα σμπάρο, δυό τρ υγ ό ν ια »!... ’Α λ λ ά θά δήτε κ α ί τή συνέχεια, δά! Τ ο ΰ τά λέω ά π ’ τήν κ α λ ή , πιστεύω .. .Θ ά μοΰ ήταν εξα ιρ ετικ ή εύχαρ ίστηση, νά έπικοινω νοΰμε κάθε I τόσο. Θ ά σάς ήθ ελ α , ΐσα -ισα , κ α ι γ ιά κά τι άλλο. 'Ο γιατρ ό ς κ . Ά ν τ ω ν ιά δ η ς , πού έβ γα λε τό γνωστό β ιβ λ ίο γ ιά τίς Σ ο β ιε τ ικ έ ς χώρες, ρίχνει τήν ’ι δ έα τής συμπήξεω ς ένός συνδέσμου διανοουμένων, φίλω ν τής Σο β ιετ ικ ή ς Ρ ω σ ία ς, δπως είνα ι παντού, εκτός από εδώ. Τ ί λ έτ ε;Σ ά ς συλλο γίστηκα ά μ έ σ ω ς Π ερ ιμένω νέα σ α ς .Μ ’ άγά π η , Ναπολέω ν Λα π α θ ιώ τη ς.

το γνωστό βιβλίο για τις Σοβιετικές χώρες. Ιωάννης Αντωνιάδης, Η ζωή όπως την είδα φέτος στις σοβιετι­ κές χώρες, Αθήνα, 1930. (Δ εν γνωρίζω την έκδοση από αυτοψία). ρίχνει την ιδέα [...] εκτός από εδώ: Ο Λαπαθιώτης είχε εκφράσει δημοσίως τη συμπάθεια και την υποστήριξή του προς τον κομμουνισμό ήδη το 1927· οι συγκεκρι­ μένες πολιτικές πεποιθήσεις του διατυπώνονται άλ­ λωστε και στους στοχασμούς του αυτής της εποχής, τυπωμένους τώρα αποσπασματικά από το ανέκδοτο προσωπικό ημερολόγιό του. Τ ο 1932, μάλιστα, θα δη­ μοσιεύσει στο περ. Νέοι Πρωτοπόροι (τεύχ. 3, Φεβουάριος 1932,87), το λυρικό πεζό κείμενό του «Τραγού­ δι για το ξύπνημα του προλεταριάτου». Β λ . σχετικά Α λίκη Παληοδήμου, «Ναπολέων Λαπαθιώτης: χρο­

νοβιογραφία», περ. Διαβάζω, τεύχ. 95 (30 Μαΐου 1984) 16-17· Ασημάκης Πανσέληνος, «Ο Λαπαθιώ­ της και οι Νέοι Πρωτοπόροι», περ. Η Λέξη, τεύχ. 33 (Μ άρτιος - Απρίλιος 1984) 200-203, όπου αναδημο­ σιεύεται φωτοανατυπικά και το κείμενο του Λαπαθιώτη· Τάσος Κόρφης, Ναπολέων Λαπαθιώτης. Συμβολή στη μελέτη της ζωής και του έργου του, Αθήνα, Πρόσπερος 1985, σ . 37,43,72-74. Σας συλλογίστηκα αμέσως. Ο επιστολογράφος αγνοεί ότι ο αποδέκτης του υποστηρίζει και δημοσιογραφικά το Αγροτικό Εργατικό Κόμμα του Αλέξανδρου Πα-

4.

Άθήναι, 13.ΙΧ.30. ’ Α γ α π η τ έ φ ίλε, ” Α ρ γ η σ α νά σάς απαντήσω , εξ α ιτία ς ένός μικροΰ τα ξιδ ιο ύ .Ε ιμ α ι εντελώς σύμφωνος μέ τήν άπο­ ψή σας. ’ Α λ λ ά κ ά τι τέτιο εννοούσα κ α ί γώ , κατά βάθος. Θ ά μπορούσε I τότε νά γ ίν ε ι μιά ένωση διανοουμένων «άντιπολ εμ ικ ή » . Π ρ έπ ει, κάπω ς, νά βρ ισ κό μα­ στε όλοι μ α ζί. Κ α ί σέ μιά τέτια ένω ση, θά μποροΰσε νά συμπ εριληφ θοΰν κ ι’ ά λλο ι, άν όχι όλοι - πού θά τούς τρόμα­ ζε ή πρώτη έ κ δ ο χ ή Έ χ ε τ ε άπόλυτα δ ίκ ιο , όσον άφορά τή Ρ ω σ ία : δέν ξ α ίρ ε ι κανένας ποΰ β α δ ίζει· φοβερά πράματα συμβαίνουν, τό μαχα ί­ ρ ι ά κ ο νίζετ α ι, άκό μα, φ ο β ερ ό...Ά λ λ ά μιά ένωση «ά ντιπ ο λεμική », θά ή ταν, άκριβώ ς ό ,τι ζη τάμ ε. Θ ά ήταν μια παλμώ δης κ ι ’ ολοζώντανη δ ιαμα ρτυρία όλων μας, συσσωματωμένων, γ ιά τό εκλεκτό άνθρώ πινο ιδ α νικό μας! Τ ί λέ­ τ ε ;- I Θ ά πή τε: τ ί ση μα σ ία έχουν ό λ’ αύτά τά ά κ α δ η μα ϊκά πράματα, ένόσω β α σ ι­ λεύ ει ή σ κ λ α β ιά . Κ α ί όμως, έχουν. Ο ί άνθρωποι έχουν ξ υ π ν ή σ ει, ώστε νά κ α ­ ταλαβαίνο υν αρκετά. Τ ό καθ ετί θά ήταν ώ φέλιμο κ α ί σ υ ν τ ελ ε σ τ ικ ό Τ ά δ ιαβή ματά μας θά ήταν κο ινά κ α ί αδελφωμένα. "Ε ν α «ένια ΐο μέτωπο», μέ­ σα στή σκληρή π ρ αγματικότητα. Ε ίν α ι κ ι’ αύτό κ ά τ ιΠ ερ ιμένω νέα σας, Δ ικ ό ς σας Ναπολέω ν Λαπ αθ ιώ τη ς.

---------------------------- αφιέρωμα 87 παναστασίου, μ£ την εφημερίδα του Ταχυδρόμος της Μυτιλήνης (1925 και εξής)· αγνοεί, συνεπώς, και την αντίθεσή του προς την κομμουνιστική ιδεολογία. εξ αιτίας ενός μικρού ταξειδιού: Πιθανότατα στην Πάτρα, τη μόνη πόλη που επισκεπτόταν συχνά για οι­ κογενειακούς λόγους, ενώ είναι γνωστό ότι, γενικά, δεν ταξίδευε. Β λ. Η ζωή μου, ό.π., σημ. 13, σ. 20,129, 132 και 136· Κλεώ ν Β . Παράσχος, «Μνήμη Λαπαθιώτη», Νέα Εστία, 75 (1964) 352-356 και Άρης Δικταίος, «Πώς γνωρίστηκα με τον Λαπαθιώτη», ό.π., 362. να γίνει μια ένωση διανοουμένων «αντιπολεμική»: Τ ις αντιπολεμικές θέσεις του βλ. στο Η ζωή μου, ό.π., σημ. 13, σ . 127-128. ενόσω βασιλεύει η σκλαβιά: Σαφής ο υπαινιγμός κατά της Κυβέρνησης Βενιζέλου (1928-1932)· ασφαλώς, θα συμφώνησε ο Μυριβήλης, ο οποίος, την ίδια εποχή, αντιπολιτευόταν συστηματικά τον Βενιζέλο με κείμε­ νά του επώνυμα και ψευδώνυμα στον Ταχυδρόμο της Σημειώσεις 1. Τις περιστάσεις κατά τη διάρκεια της σύνθεσης και της εκτύπω­ σης και των δύο εκδόσεων, καθώς και τις τύχες τους περιγράφω μεταξύ άλλων στην εργασία μου «Η ζωή εν τάφω: Από την πρώ­ τη στη δεύτερη έκδοση», που θα κυκλοφορήσει προσεχώς ως επί­ μετρο στην ανατύπωση της δεύτερης έκδοσης (Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»). Στην εργασία αυτή παραθέτω και μεγάλο μέρος της σχετικής βιβλιογραφίας.

2. θέλω να εκφράσω και από εδώ τις ευχαριστίες μου στον κ. Κώ­ στα Καζάζη, για την ευγενική και αυθόρμητη συγκατάθεσή του να δημοσιεύσω την επιστολή του Μυριβήλη. Στις κληρονόμους του συγγραφέα κ. Ρίτα Μυριβήλη, Δροσούλα Αγγελοπούλου και Λενιώ Μυριβήλη οφείλω πάντοτε χάρη· συμβάλλουν στοργικά στην απρόσκοπτη εργασία μου στα κατάλοιπά .του.

3. Βλ. Ναπολέων Λαπαθιώτης, «Πολεμικά. Αξέχαστος πόνος, [...]. Η ζωή εν τάφω, [...]», περ. Πειθαρχία, τεύχ. 36 (22 Ιουν. 1930) 17 = εφ. Ταχυδρόμος, Μυτιλήνη, 2.7.1930.

4. Δίχως να έχει αντιληφθεί το πνεύμα του λόγου του Λαπαθιώτη, ο Βερνάρδος απάντησε έμμεσα στα απορριπτικά ή και ειρωνικά σχόλιά του, με τον εξής «επίλογο» στο επόμενο βιβλίο του, το φθινόπωρο του 1930: Είναι δύσκολο, είναι αδύνατο η γενεά τούτη που πληγώθηκε τόσο βαθιά να ξεχάσει εκείνο που είδε, εκείνο που πέρασε. Ο πόνος της είναι και η ελπίδα της. Γι’αυτήν θα ήταν ασέβεια ν’ ακολουθήσει καινούργιο δρόμο και να πετάξει στη λησμονιά τα περασμένα, όπως θέλουν οι θεωρητικοί ανθρωπισταί! Το εθνικό της όνειρο έχει τον περιορισμένον ορίζοντα της ελληνικής αυτοθυσίας· είναι αδύνατο να μεγαλώσει, όσο της ζητούν, αυτά τα όρια. Εύχεται άλλοι να φτιάσουν πλατύ­ τερα όνειρα και μέσα στην παγκόσμιον αγάπη να βρουν την ευτυχία τους. (Ι.Α. Βερνάρδος, Ο ουλαμός του Αφιόν Καραχισάρ, Αθή­ νας Τύποιςϊωάν. &Αριστ. Γ. Παπανικολάου, 1930).

5. Βλ. Ναπολέων Λαπαθιώτης, «Στράτης Μυριβήλης», περ. Πει­ θαρχία, τεύχ. 39 (13 Ιουλ. 1930) 22-23 = εφ. Ταχυδρόμος, Μυτι­ λήνη, 17.7.1930.

6. Στην εφ. Ταχυδρόμος αναδημοσιεύτηκαν, βαθμηδόν, όλα τα κεί­ μενα από τη συζήτηση στο περ. Πειθαρχία (βλ. σημ. 3,5,7-9 και

Μυτιλήνης. Κ α ι οι δύο λογοτέχνες, όπως είναι γνω­ στό, υπήρξαν ένθερμοι οπαδοί της αρχικής πολιτικής του Βενιζέλου. Οι άνθρωποι έχουν ξυπνήσει: Παραθέτω ανάλογες απόψεις από τη βιβλιοκρισία του για τη συλλογή Α ξέ­ χαστος πόνος κι άλλα διηγήματα του Ι.Α . Βερνάρδου (ό.π ., σημ. 3):

Η ανθρωπότης ξέρει τώρα πού βαδίζει. Δεν παρασύρεται απ’ τις κομψές αυτές πλεκτάνες [των απηρχαι­ ωμένων φιλοπολεμικών συγκινήσεων]. Δεν αποπλανάται τόσο εύκολα, με τ’ αφελή αυτά πυροτεχνήμα­ τα. Άρχισε να βλέπει καθαρότερα και ν’ αντικρύζει την πραγματικότητα, με τα δικά της χειραφετημένα μάτια. Δεν βρίσκεται στην πρώτη ηλικία, να τρέφε­ ται με τέτοια καρυκεύματα, να ξεγελιέται με ωραίες καραμέλες!

τις παραπομπές στο τέλος των παραθεμάτων), όπως εξάλλου και οι περισσότερες κριτικές για τη δεύτερη έκδοση του Η ζωή εν τά7. Βλ. και τις δύο επιστολές στην «Αλληλογραφία». [...] Πολεμική φιλολογία», περ. Πειθαρχία, τεύχ. 44 (17 Αυγ. 1930) 13-14 = εφ. Ταχυδρόμος, Μυτιλήνη, 20.8.1930.

8. Βλ. «Αλληλογραφία. [...] Πολεμική φιλολογία», περ. Πειθαρχία, τεύχ. 45 (24 Αυγ. 1930) 13-14 = εφ. Ταχυδρόμος, Μυτιλήνη, 28.8.1930.

9. Βλ. «Αλληλογραφία. [...] Η πολεμική φιλολογία», περ. Πειθαρ­ χία, τεύχ. 46 (31 Αυγ. 1930) 10 = εφ. Ταχυδρόμος, Μυτιλήνη, 5.9.1930.

10. Βλ. «Αλληλογραφία». [...] Μερικαί απορίαι», περ. Πειθαρχία, τεύχ. 45 (24 Αυγ. 1930) 14.

11. Βλ. «Αλληλογραφία. [...] Ελευθερία και αναρχία», ό.π., τεύχ. 46 (31 Αυγ. 1930) 14.

12. Σε σημείωση της σύνταξης, επίσης, σχετικά με το δεύτερο κείμε­ νο του Κουλουμβάκη, αναφέρονται και τα εξής: θα ηθέλαμεν [...] αι ιδεολογικοί αύται συγκρούσεις να μη παίρνουν τον προσωπικόν χαρακτήρα που συνήθως ενδύονται εις τον τόπον μας. Αλλά ένας από τους σκοπούς της Πειθαρχίας είναι ακριβώς και αυτός: να συνηθίση τους Έλληνας διανοούμενους να συζητούν με συγκράτησιν και ευγένειαν, (ό.π., σημ. 11).

13. Ο κ. Μάνος Χαριτάτος με πληροφόρησε ότι το τμήμα του Αρχεί­ ου Λαπαθιώτη που βρίσκεται στο Ε.Λ.Ι.Α. δεν περιλαμβάνει επι­ στολές. Ενδέχεται, λοιπόν, οι δυό ή τρεις επιστολές του Μυριβή­ λη να βρίσκονται στην κατοχή των αδελφών κ. Αλέξη και Αντώνη Α. Παπανδρέου, μαζί με το μεγαλύτερο τμήμα του Αρχείου Λαπαθιώτη, αν δεν λανθάνουν κάπου αλλού ή δεν χάθηκαν. Η πληροφορία για την τύχη των καταλοίπων του Λαπαθιώτη υπάρ­ χει στο Ναπολέων Λαπαθιώτης, Η ζωή μου. Απόπειρα συνοπτι­ κής αυτοβιογραφίας, Φιλολογική επιμέλεια Γιάννης Παπακώστας, Αθήνα, Στιγμή, 1986, σ. 9.

14. Βλ. την εγγραφή 1930: Δεκέμβριος στο Νίκη Λυκούργου, Σχεδία­ σμα χρονογραφίας Στράτη Μυριβήλη (1890-1969), Αθήνα, Εται­ ρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη-Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1990.

15. Βλ. «Ένας θάνατος κ’ ένας έρανος», Νέα Εστία, 35 (1944) 119.

88 αφιέρωμα

---- —----- —--------------------------

Σ τρ ά τη ς Μ υριβή λη ς, γ ε ν ν η μ έ ν ο ς το 1890, ή τα ν ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς σ τη ν ηλικία α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς τη ς λ ε γ ά ­ μ ε ν η ς γ ε ν ιά ς τ ο υ ’3 0 1. Π ολλοί, μ ά λ ι­ σ τα , ισ το ρ ικ ο ί τη ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς τ ο ν θ ε ­ ω ρ ο ύ ν ε κ π ρ ό σ ω π ο τη ς γ ε ν ιά ς τ ο υ '20... Το γ ε γ ο ν ό ς α υτό, σ ε σ υ ν δ υ α σ μ ό και μ ε το γ ε γ ο ν ό ς ότι ά ρ χ ισ ε να δ η μ ο σ ιε ύ ε ι α π ό τα δ ε κ α ε ννιά τ ο υ χ ρ ό ν ια , το ν έ φ ε ρ ε στη Θέ­ σ η να λ ε ιτ ο υ ρ γ ε ί ω ς έ ν α π ιθ α νό π ρ ό τ υ π ο ή, έσ τω , α π λ ώ ς ω ς έ ν α σ η μ ε ίο α ν α φ ο ρ ά ς τω ν ο μ ο τ έ χ ν ω ν τ ο υ τη ς γ ε ν ιά ς τ ο υ ’30.

Ο

Μυριβήλης ή θεοτοκάς; (Ένα λανθάνον δίλημμα του εικοσιτριάχρονου Καραγάτσηκαι μία σφαιρική άποψη του τριαντάχρονου Πετσάλη)

υτή τη θέση και λειτουργία του Μυριβήλη ανάμεσα στους συγγραφείς της γενιάς του τριάντα πρόκειται να επιβεβαιώσω με την πα­ ρουσία τριών αδημοσίευτων εγγραφών στα προσωπικά σημειωματάρια δύο από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της γενιάς αυτής: του Μ . Καραγάτση (1908-1960) και του Θ . Πετσάλη-Διομήδη (1904). Τ ις εγγραφές αυτές είχ τύχη να επισημάνω κατά τη διάρκεια της έρευνα προσωπικών αρχείων τους. Ο ι αναφορές του Καραγάτση στον Μυριβήλη είναι δύο. Η πρώτη γίνεται σε ένα δεμένο τετράδιο μεγάλου σχήματος (19,5x29,5), στο οποίο ο νεαρός συγγραφέ­ ας εμπιστευόταν διάφορες απόψεις του σχετικώς με λογοτεχνικές τάσεις και λογοτέχνες της εποχής του. Ο ι σχετικές εγγραφές είναι οργανωμένες σε ημερολο­ γιακή μορφή και απλώνονται σε είκοσι μόνο σελίδες. Στο πάνω μέρος της κάθε σελίδας υπάρχει η ημερομη­ νία: στην πρώτη σελίδα αναφέρεται η ημερομηνία 34-31 και στην τελευταία 9-4-31. Ε ίν α ι φανερό πως επρόκειτο για ένα σχέδιο κατα­ γραφής ορισμένων προσωπικών απόψεών του, το οποίο, ωστόσο, δεν μακροημέρευσε: από την 21η σε­ λίδα του τετραδίου ο πεζογράφος αντικαθιστά τις εγ­ γραφές που έχουν κριτικό περιεχόμενο με ποιήματα που αναφέρονται σε καταστάσεις και, πιθανόν, σε γε­ γονότα του εσωτερικού βίου του. Παρότι ως προς το περιεχόμενό τους οι σχετικές εγγραφές είναι τόσο δια­ φορετικές, η χρονολογική συνέχεια ανάμεσά τους -σ ε ημερολογιακή και πάλι βάση- διατηρείται. Μ ε τον τρόπο αυτό τα ποιήματα ή, πιο σωστά, οι διατυπωμέ-

Α

-----------------------αφιέρωμα 89

Γ. Θεοτοκάς νες σε ποιητικό ή ποιητικίζοντα λόγο σκέψεις συνεχί­ ζουν το προσωπικό ημερολόγιο του συγγραφέα οδη­ γώντας το από την 22α-8-31 στην 9η-10-32/Θεσσαλονίκη. Συνολικώς οι γραμμένες σελίδες του τετραδίου εί­ ναι σαράντα επτά, ενώ οι λευκές είναι εβδομήντα τρεις. Στις είκοσι πρώτες σελίδες ο εικοσιτριάχρονος Καραγάτσης ασχολείται με πρόσωπα και θέματα που προκαλούν -είτε με θετικό είτε με αρνητικό τρόποτην προσοχή του, που τον ενοχλούν ή τον εκνευρί­ ζουν -όπως ο ποιητής Ν . Κάλας ή Καλαμάρης. Μ έσα από τις αντιδράσεις του είναι δυνατό να διακρίνουμε ένα διαμορφούμενο λογοτεχνικό πρόγραμμα. Στην περίπτωση της εγγραφής που αναφέρεται στον Μυριβήλη είναι, νομίζω, αρκετά χαρακτηριστικό το γεγο­ νός ότι τον εξετάζει αμέσως μετά τον Θεοτοκά, αντιπαραθέτοντας τον δεύτερο στον πρώτο. Παραθέτω ολόκληρο το σχετικό απόσπασμα2.

9-4-31 Διάβασα τις «ώρες άργίας» τού κ. θεοτοκά. Ό συγγραφέας δικαιολογεί τόν τίτλο. "Εγραφε τά θεματάκια του τίς ώρες πού τόν άφηνε έλέφτερο ή δι­ κηγορική: Αφτό δέν μάς ένδιαφέρει, ούτε είναι δι­ καιολογία τίτλου. Μήπως πάνω άπό τίς δικηγορι­ κές προτάσεις του γράφει «ώρες εργασίας»; "Εχω άντιρρήσεις στή γλώσσα του, μολονότι στον πρόλογό του λέει πώς τήν περιποιήθηκε πολύ. Καί πρώτα, διατηρεί τύπους καθαρευουσιανισμού όχι συγχρονισμένου. "Υστερα έχει σέ μερικά μέρη μιά ορθογραφία κυριολεχτικά μυστηριώδη. Αυτό τό «άγώρι» πού τό ψώνισε; Κατά τά άλλα ή γλώσσα του είναι άνθρωπινή καί τρεχούμενη. θάλασσα! θάλασσα! φώναξαν οί μύριοι υστέρα άπό πολύχρονη ξεραΐλα. "Υφος! "Υφος! φωνάξω καί γώ. Ό θεοτοκάς έχει στύλ. Είναι ό μόνος ρω­ μιός πού έχει στύλ. 'Αργησε νά φανεί μά πα-

ρουσιάστηκε πάνοπλος. Τό στύλ του είναι λεφτό, δουλεμένο, μαλακό, χαριτωμένο. Χαίρεται νά τόν διαβάζει κανείς. Νέβρο δέν υπάρχει πουθενά. Τό σύνολο είναι πολύ petit marquis. Μά έπί τέλους κάτι είναι. Δέν είναι κακογραμμένο άρλουμπογράφημα. Μέ δλη τήν έλλειψη έσωτερικής δύναμης, ή γραφι­ κή έφχέρεια τού κ. θεοτοκά είναι θαμαστή. Σπάνια διάβασα συγγραφείς πού νά μπορούν νά άποδίνουν τή σκέψη τους μέ τόση τέχνη, άκρίβεια, σαφή­ νεια, μέ τόση συναρπαστικότη. "Αμα πιάσεις τό βι­ βλίο τού κ. θεοτοκά στά χέρια σου, δέν τ’ άφήνεις ό κόσμος νά χαλάσει. Αύτός ό άνθρωπος έχει έμφυτο μέσα του τό μυστικό του «savoir ecrire». Είναι συγγραφέας κι’ άπό τούς καλούς. Ά φ τά γιά τόν έξωτερικόν άνθρωπο. Ό έσωτερικός υστερεί. Τό βιβλίο τού κ. θεοτοκά δέν λέει τί­ ποτα. "Η μάλλον λέει εκείνα τά “mille petits riens qui disent tout” όπως λέν οί γάλλοι. Κι’ οί «ώρες άργίας» είναι βιβλίο γαλλικό. "Αν μοΰλεγαν πώς είναι μετάφραση τού τελευταίου βιβλίου τού Henri de Regnier θά τό πίστεβα άδίσταχτα. "Αλλωστε υπάρχουν πολλά κοινά σημεία μεταξύ τών δύο άφτών φιλολόγων. Ή ίδια διεισδυτική προσπάθεια στήν ψυχή τού άνθρώπου -προσπάθεια έλαφριά καί επιπόλαια-, ή ίδια λεπτή καί καλογραμμένη περιγραφικότη τού πιό άσύλληφτου καί άδιάφορου σύγχρονα έσωτερικοΰ μας κόσμου. Ή ίδια φιλοσοφιούλα πάνω στά ίδια θεματάκια. Κι’ δλα άφτά έλαφρά, διακριτικά, άντιληφτικά, μά μέ κά­ ποια νωχέλεια έπιτηδευμένη, μέ κάποιο αδιόρατο ζεμανφουτισμό, πάρεργα καί στοργικά. Μπόλικο κέφι, χιούμορ, αρκετή ειρωνεία καί άφτονο Αλάτι άττικό καί παγκόσμιο. Ή προσπάθεια τού κ. θεοτοκά είναι ψυχολογι­ κή. Οί ψυχές τών άνθρώπων είναι κατά τή γνώμη του μυστηριώδη νησιά στόν παγκόσμιο ώκεανό τής Ζωής. Καί ό συγγραφέας παίρνει μιά βάρκα, τρι­ γυρίζει στά νησιά άφτά καί περιγράφει τίς άχτές τους. Δέν βγήκε σέ κανένα. Μέσα στή βάρκα έχει κανείς δλα του τά κονφόρ. Ά φ τό λέγεται ψυχολο­ γική άχτοπλοΐα καί μόνη της, γυμνή, δέν άξίζει πολλά πράματα. Μά δπως μάς τήν παρουσιάζει ό κ. θεοτοκάς είναι ένα μπιζουδάκι. Ή έξυπνάδα τής πένας του, ή όμορφιά τής έκφρασής του, τό σπίρτο τής λεπτής άντίληψής του, σκεπάζουν μ’ ένα υπέροχο πέπλο τόν σκελετώδη σκελετό (παρντόν γιά τόν πλεονα­ σμό) τού βιβλίου του. "Οταν τό έγραψε ό κ. θ εο ­ τοκάς, δέν είχε νά γράψει τίποτα. Μά είχε κέφι νά γράψει. Κι’ έγραψε μονάχα γιά νά γράφει χωρίς νά γράφει τίποτα. Κι’ δμως έκανε ένα αριστούργημα. Πώς; Ά φ τό είναι τό μυστικό. Τό μυστικό πού τόσο ζηλότυπα φύλαγαν οί γάλλοι τής περασμένης γενεάς. Ό κ. θεοτοκάς τούς τό έκλεψε - λίγο άργά, είναι ή άλήθεια. Ποιά είναι ή θέση τού νέου συγγραφέα στήν έλληνική φιλολογία; Έ χω τήν πεποίθηση, πώς οί «ώρες άργίας» σβΰσαν μέ μιά μονοκοντυλιά είκοσι τουλάχιστον νεοέλληνες συγγραφείς, άπό τούς οποίους οί μισοί ζοΰν ακόμα. "Οταν ένας στρατός άποχτήσει ένα κανόνι μεγάλου διαμετρήματος, πα-

90 αφιέρωμα----------------------------ροπλίζει μερικά κανονάκια. Δέν τά υπολογίζει πιά γιά τίποτα. Πολλά τέτοια κανονάκια τής φιλολο­ γίας μας θά ξεχαστοΰν γιά πάντα ΰστερ’ άπό τίς «ώρες άργίας», δπως ξεχάστηκαν καί ΰστερ’ άπό τήν «Ζωή έν τάφω». Θεοτοκάς, Μυριβήλης... ’Έχουμε νέους συγγραφείς. Ή «Ζωή έν Τάφω» είναι μιας τέλεια άλλης σχολής. Είναι τής ζωντανής σχολής τών ζωντανών άνθρώπων. Ό κ. Μυριβήλης δέν έχει τήν ύπερεκλε­ πτυσμένη ψυχή τού Θεοτοκά. Έ χει δμως ψυχή άφτονη, κι’ άφτό άρκεϊ. Ό κ. Θεοτοκάς βλέπει τόν Έαφτό του (μέ κεφαλαίο) μέσ’ τόν κόσμο. Ό κ. Μυριβήλης βλέπει τόν Κόσμο καί θυμάται τόν έα­ φτό του (μέ μικρό). Ό πρώτος λέει έξυπνάδες μπρος ατό αίνιγμα τοΰ ’Ανθρώπου. Καθαρό παι­ χνίδι τού μυαλού. Δέν έχει ψυχή. Ό δέφτερος πέ­ φτει σέ συλλογιά μπρος στήν τραγωδία τών άνθρώ­ πων. Καί ή ψυχή του σκίζεται. Τί διανοητικός πού είναι ό ψυχολόγος κ. Θεοτοκάς, καί τί ψυχολόγος πού είναι ό διανοητικός κ. Μυριβήλης! Μέ τή δια­ φορά δτι ό ένας παίζει μέ τήν έπιπόλαιη ψυχούλα του, ένώ ό άλλος ταράζεται ολόκληρος μπρος στήν άπέραντη, τή βαθειά ψυχή τής μάζας. Ό κ. Θεο­ τοκάς άφτοσυζητάει κεφάτος πάνω στίς ομορφά­ δες. Ό κ. Μυριβήλης σκύβει σκυθρωπός πάνω στίς άσκήμιες. Ό πρώτος είναι έπιπόλαιος, ό δεύτερος βαθύς.

Dorgeles, Barbusse, Remarque, Laskzo. Στά ίχνη άφτών βάδιζε ό Λέσβιος φιλόλογος. "Οπως άφτοί είδαν τό μεγάλο δράμα, έτσι τό είδε κι’ άφτός. Τό ένοιωσε, τό ύπέστη, ήθικά, ψυχικά, σωματικά. "Εχει τό δικαίωμα νά μιλάει άφτός. ’Εμείς μπροστά του πρέπει νά στεκόμαστε προσοχή. Κι’ δμως τόν κρίνουμε, τόν κοροϊδεύουμε, τόν παραπετάμε. Μά­ θαμε τή Ζωή μεταξύ ήμών καί ήμών, στήν άκαδημία τής Αίγλης καί τής rive gauche. Τί ξέρει άφτός άπό τή Ζωή, άφτός πού πέρασε τά νειάτα του στά χαρακώματα; Τί ξέρει άπό τίς λεφτές προσπάθειες τής ψυχικής συνεννόησης; Μέ τί χτήνη κυλιόταν μέσ’ τίς γκιτοΰνες τοΰ Μοναστηριού καί τής Ά ν . Μακεδονίας; ”Αν ό κ. Μυριβήλης έπαιρνε πάλι τό πολύπαθο μάνλιχέρ του, καί μάς άρχιζε μέ τόν υποκόπανο, θά είχε άπόλυτα δίκη ο. Τά νειάτα δέν έχουν μόνο φλό­ γα δημιουργική. Έ χουν καί ήθική υπερμετρωπία δταν κυττάζουνται στόν καθρέφτη τής δημι­ ουργίας τους. "Οταν κυττάν τούς παληούς, άναποδογυρίζουν τό κυάλι. Καί τούς βλέπουν νάνους. Ή «Ζωή έν τάφω» είναι ένα πολύ καλό βιβλίο. "Εχει βαθειά έσωτερικότη. ’Απ’ τήν άρχή ώς τό τέ­ λος είναι ένα δράμα άγωνιώδες, βαρύ, ζωντανό, δυνατό. Τό κάθε πρόσωπο έχει τή θέση του άδρή, μελετημένη, ψυχολογημένη. Κάθε σελίδα του είναι μία τραγωδία. Ή άνάγνωσή του φέρνει μία πίεση στό στήθος. Κάθε τόσο πρέπει νά κόψεις τήν άνάγνωση, νά συγκεντρωθείς, νά χωνέψεις άφτά πού διάβασες. Ό συγγραφέας χτυπάει άμέσως τά ισχυρά ψυχικά καί διανοητικά σημεία τοΰ άναγνώστη του. Είναι μαχητής τής Σκέψης καί γερός. Κα­ ταλαβαίνεις άμέσως πώς έχεις νά κάνεις μέ άνθρω­ πο δυνατό, τετράγωνο, άσάλεφτο, πού ή άντίληψή του πελώρια καί διαπεραστική άφομοιώνει σ’ ένα

Της Παναγιάς τα ράχτα στη Σκάλα Σκαμνιάς Λέσβου. Σχέδιο Μ.Π. καλοΰπι τά χίλια μικρά δράματα πού είδε. Ό κ. Μυριβήλης μάς σκεπάζει δλους μέ τή φοβερή προσωπικότη του. Τό βιβλίο είναι γραμμένο βαρειά καί άτεχνα. Κα­ νένα στύλ. Φράσεις σκληρές, κακοβαλμένες, γλώσ­ σα στριφνή, έκφράσεις τοπικές, άκατανόητες, υπερβολικές. Καί τό χειρότερο, είναι καταφανώς άπστυχημένη ή προσπάθεια τού νά δοθεί περιποιημένη φιλολογική μορφή στό βιβλίο. 'Υπάρχουν μέσα σ’ αύτό τό βιβλίο, λάθη χονδροειδέστατα, άσυναρτησίες, τεχνάσματα άφελέστατα, γκάφες πού δέν θάκανε πρωτάρης ποεταστράκος. "Οταν άρχίζει τίς γλυκάδες με το κορίτσι του, και τίς νο­ σταλγίες τού νησιού του, -κακότεχνες φλυαρίεςείναι άφάνταστα άνιαρός. Οί ρωμαντικές περιγρα­ φές του τής φύσης θά στοίχιζαν μηδενικό σ’ ένα γυμνασιόπαιδα. Ό έρωτεμένος κ. Μυριβήλης είναι δ,τι τό κοινό καί τετριμμένο. Νησιώτικος έρωτας τής έποχής τοΰ κ. Δαμβέργη. "Υστερα ή γλώσσα. Είναι νά τραβάς τά μαλλιά σου. Ή άνάγνωσή του μοΰ είχε φέρει μιά φοβερή άγανάχτηση. Είμαι ρωμηός. Στό σπίτι μου μέ μάθαν ρωμαίϊκα. Στό σκολειό έμαθα ρωμαίϊκα. Μιλώ, διαβάζω, ξέρω τή γλώσσα μου. Τά γαλλικά τά έμα­ θα μεγάλος, έφηβος πιά. Τά έμαθα καλά. "Οχι βέ­ βαια σάν τή γλώσσα μου, τή γλώσσα τής μάνας μου. Σήμερα μπορώ νά διαβάσω όποιοδήποτε φι­ λολογικό ή νομικό γαλλικό βιβλίο χωρίς ούτε μία λέξη νά μοΰ είναι άγνωστη. Δέν συμβαίνει δμως τό ίδιο μέ τό «Ή ζωή έν τάφω». Εκατοντάδες λέξεών του μοΰ ήσαν τέλεια άγνωστες! Καί κατάντησα νά

---------------------------- αφιέρωμα 91 καλλιτέρων. Οί ζηλιάρηδες άς ποΰν δ,τι θέλουν. Ό Μυριβήλης είναι ό πρώτος άπό τούς σύγχρονούς μας. (Εξαιρώ τά γέρικα μά καθιερωμένα ταλέντα μας).

πιστέψω, πώς έγώ ό ρωμηός, ό ελληνας, ξέρω καλ­ λίτερα τά γαλλικά άπό τή μητρική μου γλώσσα! Γιά τό στυλ δέν μιλώ. Γιατί άπλούστατα δέν υπάρχει. Καί δμως, πάρ’ δλα τά μειονεχτή ματά του, τό βιβλίο τοϋ κ. Μυριβήλη είναι άριστουργηματικό. Γιατί έχει Δύναμη, Ψυχή, Σκέψη, Άτομικότη. Γιατί έχει πλάτος καί αντίληψη. Γιατί είναι μιά ζω­ ντανή εικόνα μιας ζωντανής φρίκης. "Αν ξεκαθαρίσουμε τή νοσταλγική άνοστολογία του, μένει μνημειώδες ώς σύνολο. Δέν διάβασα τόν Laszko. Μά άπό μιά άποψη ξεπερνάει δλα τ’ άλλα τού είδους του, κΓ άφτό τό υπέροχο Feu τοϋ Barbusse. Γιατί δέν άρκεΐται στήν περιγραφή τοϋ πολέμου. Δέν είναι εικόνα τής έξωτερικής φρίκης του μονάχα. Έχτός άπό τήν άφτοανάλυσή του, ό συγγραφέας βλέπει τά άπειρα άτομικά δράματα, πού οί άλλοι παράβλεψαν μέσα στον πελώριο σί­ φουνα. Είδαν μόνο τις μάζες καί τό άτομό τους. Ό κ. Μυριβήλης είδε τούς συντρόφους του έναν έναν. Είδε χίλια δράματα άτομικά, μέσα στήν τραγωδία τοϋ πολέμου, χίλια ψυχικά μαρτύρια. Γι’ άφτό τό έργο του είναι πολυσύνθετο καί μεστό. Ό Sherif τόν πλησιάζει λιγάκι, μά δέν τόν φτάνει. Έ ξ άλλου ό κ. Μυριβήλης δέν φτάνει τήν ώμή τραγικότη τοϋ Remarque, ούτε τήν άνώτερη δημιουργική φλόγα τοϋ Barbusse. Τό Feu κρατάει τά σκήπτρα στό είδος Ό κ. Μυριβήλης είναι σήμερα στήν κορφή τών νέων, άν καί είναι σαραντάρης πιά. Παρουσιάστη­ κε άπότομα, καί μπρος του υποχώρησαν κόποι, ονόματα, έργασίες καί φήμες. Γράφτηκε τ’ όνομά του στήν ιστορία τής έλληνικής φιλολογίας, καί σβύστηκαν άλλα είκοσι πού φυτοζωούσαν έλλείψει

Ε ίνα ι φανερό πως αυτοί οι δύο συγγραφείς απασχο­ λούσαν την εποχή εκείνη τον Καραγάτση όχι μόνον επειδή είχαν προσφάτως δημοσιεύσει κάποιο έργο τους (ο Μυριβήλης τη Ζωή εν τάφω τον Α πρίλιο του 1930 και ο Θεοτοκάς τις Ώρες αργίας σας αρχές του 19313), αλλά και επειδή αντιπροσώπευαν γι’ αυτόν δύο διαφορετικούς τρόπους γραφής, οι οποίοι πρόβαλαν ως πιθανές εναλλακτικές λύσεις για τον νεαρό συγγραφέα. Ο Καραγάτσης πέρασε από μία φάση αμφιταλά­ ντευσης ανάμεσα σε μια ατμοσφαιρική, ρομαντικού τόνου αλλά και συμβολιστικής υποβολής αφηγηματι­ κή γραφή από το ένα μέρος και σε μια ρεαλιστική αφηγηματική γραφή από το άλλο. Η φάση αυτή της αμφιταλάντευσης δεν γίνεται φανερή μέσα από τα έρ­ γα που ο ίδιος αποφάσισε να δημοσιεύσει. Με την επι­ κείμενη, ωστόσο, έκδοση των νεανικών διηγημάτων του -από τα οποία τα περισσότερα είναι ανέκδοταθα γίνει δυνατό στους μελετητές του έργου του να δια­ πιστώσουν τους δρόμους μέσα από τους οποίους έφτασε ο Καραγάτσης στο γνωστό ρεαλισμό του. Τ ο 1931, ωστόσο, η φάση αυτή ουσιαστικώς έχει τελειώσει: ο Καραγάτσης έχει ήδη γράψει τα διηγήμα­ τα «Η ιστορία του Πέλα» (1928), «Μ ε τον Καραβέλη στον Όλυμπο» (1928), «Το αρχοντικό» (1928), «Το μπουρίνι» (α' μορφή, 1928), «Χρονικό του έτους Α ' από Χ .γ.» (1928), «Η σιωπή της Εβαγγελίστριας» (1930), ενώ μέσα στο ίδιο έτος της εγγραφής που πα­ ρουσίασα -1931- θα γράψει τα διηγήματα «Το χρονι­ κό των D e Charpigny», «S/S ‘Blackbirth’» και «Πώς έγινε Θεός». Αυτό σημαίνει πως ο Καραγάτσης έχει ήδη κάνει τις σχετικές επιλογές του, και πως δουλεύει πλέον πά­ νω στη βάση μιας ρεαλιστικής αφηγηματικής γραφής χωρίς συμβολισμικές προεκτάσεις. Ο ι επιλογές του αυτές είναι φυσικό να στρέφουν τις προτιμήσεις του περισσότερο προς τον Μυριβήλη παρά προς τον Θεοτοκά ή, ακριβέστερα, προς τον Μυριβήλη τής Ζωής εν τάφω στη μορφή που δημοσιεύτηκε το 1930 στην Αθήνα4, με τον αδρό ρεαλισμό, τη ρωμαλέα αφηγη­ ματική γραφή και τον επικό χαρακτήρα της, παρά στον Θεοτοκά τού Ώρες αργίας με τις ψυχολογικές δι­ εισδύσεις και το επεξεργασμένο ύφος. Είνα ι, βεβαίως, σαφές πως για τον Καραγάτση ιδανικός θα ήταν ο συνδυασμός του επεξεργασμένου ύφους και της καθα­ ρότητας της διατύπωσης που διαθέτουν οι Ώρες αρ­ γίας του Θεοτοκά, με τον βιωματικό πλούτο, την πραγματική διάσταση και τον αδρό ρεαλισμό της Ζω-

92 αφιέρωμα ----------------------------ής εν τάφω του Μυριβήλη. Αυτό, όμως, ήταν πολύ δύ­ σκολο έως και ακατόρθωτο· και ο Καραγάτσης το κα­ τάλαβε γρήγορα: ο πληθωρικός, εκρηκτικός, πηγαίος με αφρόντιστο ύφος Καραγάτσης είναι έτοιμος να ενσκήψει στη νεοελληνική λογοτεχνία.

ευσε το πρώτο μυθιστόρημά του - ή , πιο σωστά, αφή­ γημά του-, Τα Τετράδια του Παύλου Φωτεινού. Η αρ­ νητική στάση του Καραγάτση είναι και σ’ αυτή την περίπτωση απόλυτα κατανοητή, μια και με το έργο αυτό ο Ξεφλούδας γίνεται τυπικός εκπρόσωπος του εσωτερικού μονολόγου στην Ελλάδα. Η δόμηση του έργου πάνω στον εσωτερικό μονόλογο, ο κοσμοπολι­ ι απόψεις του Καραγάτση, που παρατέθηκαν παραπάνω, γράφτηκαν σας 9-4-31. Τ ο γεγονός τισμός, οι συμβολισμικές καταβολές, ο ιμπρεσσιονιστικός διάκοσμος, η ονειρική διάθεση7, η προσπάθεια ότι τον απασχολούσαν σοβαρά κατά την πε­ έκφρασης του εσωτερικού κόσμου, των εσωτερικών ρίοδο εκείνη θέματα σχετικά με τους τρόπους καταστάσεων που περνούν μέσα μας -όπως γράφει ο της αφηγηματικής γραφής γίνεται φανερό από ίδιος ο Ξεφλούδας- σαν μια μουσική που διαλύεται την παρουσία και μιας άλλης σχετικής εγγρα­ στο άπειρο: όλα αυτά, βεβαίως, έπρεπε να είναι για φής που είχε γραφτεί ενάμιση περίπου μήνα τον Καραγάτση αφόρητα. Α λ λ ’ εκτός από αυτό, μια πριν -σ α ς 20-2-31. Πρόκειται για ένα ποίημα ή, πιο αφήγηση αποτελεί καρπό της περιστολής της σωστά, για την έκφραση πίστης ενός πεζογράφουτέτοια σε μυθοπλαστικής φαντασίας, η οποία στην περίπτωση κάποιες αφηγηματικές αρχές, η οποία γίνεται μέσα του Καραγάτση βρισκόταν σχεδόν συνεχώς σε διέγερ­ από ένα σατιρικό ποίημα. Τ ο ποίημα αυτό -ας κατα­ λήξουμε σ’ αυτόν τον χαρακτηρισμό- το επεσήμανα ση· μια τέτοια αφήγηση ουσιαστικώς αναιρεί τη δυνατότητα μιας ρεαλιστικής αφηγηματικής γραφής, ανάμεσα σε λυτά φύλλα -προφανώς κομμένα από κά­ στην οποία στήριζε τις ελπίδες του και την οποία διεποιο τετράδιο- στα οποία είναι γραμμένα και στις δύο ρευνούσε ο Καραγάτσης. Τ ο ίδιο, βεβαίως, κάνει -α λ­ όψεις ποιήματα. Τ ο ποίημα αυτό είναι πολύ διαφορε­ λά με διαφορετικό τρόπο- ο Θεοτοκάς με τις Ώρες τικό από τα άλλα ποιήματά του, επειδή αντίθετα από αργίας, γι’ αυτό ο Καραγάτσης τοποθετεί τα έργα ό,τι συμβαίνει με εκείνα, αυτό είναι πολύ καραγατσικό. αυτά στο ίδιο στρατόπεδο.

Ο

P R O F E S S IO N D E F O I - Στο Γιώργο Θεοτοκά5. Ε ίμ ’ επικός, χωρίς νά είμαι Ναπολέων η Βίχτορας Ούγκώ. Μά άφοϋ δεν είμαι οπαδός τού Νώε καί δέν ρουφώ κοκό άνάμεσα σέ ύποπτα κοκταίλ, άφοϋ δέν πήγα σέ παρτούζ, άφοϋ ό κώλος μου δέν έχει σέξ-άππέλ σάν τών παρισινών ταντούζ. Ά φ ο ϋ τοϋ Παύλου Φ ω τεινού δέν νοιώθω τά τετράδια ούτε στό Γιώ ργ ο έγιανα βλενόρροια τοϋ σφιγκτήρος, άφοϋ δέν μέ τρόμαξαν τής φυγής μου τά ρημάδια, άφοϋ εσώτερος δέν είμαι ήρως, ώσάν τόν υπεράνθρωπο τοϋ Joyce, άφοϋ δέν είμαι γόης, άφοϋ δέν μέ πλακώσανε οχτροί καί φίλοι, έ, τότε, είμαι τής σχολής τοϋ Μυριβήλη! δέν είμαι οϋτ’ εσώτερος, ούτε κοσμοπολίτικος, εΐμ’ επικός, είμ’ επικός, είμ’ επικός!!! Εδώ η προτίμηση του Καραγάτση για τον Μυριβή­ λη -η οποία διαφαινόταν στο εκτενές απόσπασμα από το Τετράδιο- και, αντίστοιχα, η διαφοροποίησή του από τον Θεοτοκά δηλώνεται με τρόπο ρητό. Τώρα, ανάμεσα στους συγκρινόμενους όρους -Μ υριβήλης και Θεοτοκάς- προστίθεται έμμεσα και ένας τρίτος: εκείνος του Στέλιου Ξεφλούδα που το 1930 δημοσί­

Ελαφρώς διαφοροποιημένη, αλλά όχι διαφορετική είναι η γνώμη του Πετσάλη για τον Μυριβήλη. Τ η γνώμη αυτή επεσήμανα σε ένα τετράδιο προσωπικών του σημειώσεων. Πρόκειται για ένα δεμένο τετράδιο μεσαίου σχήματος (16,5x21), στο οποίο ο συγγραφέας της Μαρίας Πάρνη και των Μαυρόλυκων συνήθιζε να σημειώνει τις σκέψεις του πάνω σε θέματα λογοτεχνι­ κού κυρίως ενδιαφέροντος, σε 'Ελλη νες και ξένους λογοτέχνες, ιδέες για μελλοντικά λογοτεχνικά έργα του, βιβλία που διάβασε και του έκαναν εντύπωση και άλλα σχετικά. Τ ο σημειωματάριο έχει τίτλο «Τρίβολοι και ζιζά­ νια», με εναλλακτικούς τίτλους: «Προσωπικές σημει­ ώσεις», «Χασομέρια», «Χρυσόσκονη», που όλοι είναι γραμμένοι στην πρώτη σελίδα, μαζί με την υπόδειξη: «Να δημοσιευτούν όταν πεθάνω». Ελπίζω πως δεν πα­ ραβιάζω την επιθυμία του συγγραφέα δημοσιεύοντας μόνο δέκα γραμμές από το σημειωματάριό του - άλ­ λωστε κάτι ανάλογο έχει κάνα και ο ίδιος: στο τέλος των δοκιμίων του που κυκλοφόρησαν με τον τίτλο Διάλογοι με τον εαυτό μου (1976) δημοσιεύει μια πο­ λύ μικρή επιλογή από τις εγγραφές που αναφέρονται στην ιταλογερμανική κατοχή8. Ο ι εγγραφές του σημαωματάριου καλύπτουν τα έτη 1926 έως και 1974, αλλά ουσιαστικώς σταματούν στο 1950, μια και μετά το έτος αυτό οι εγγραφές είναι πολύ λίγες και σποραδικές. Η εγγραφή που αναφέρεται στον Μυριβήλη από χρονολογική άποψη βρίσκεται

αφιέρωμα 93 σχετικώς κοντά σε εκείνη του Καραγάτση: μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου του 1935. Η εγγραφή βρί­ σκεται στη σελίδα 25 και δεν έχει χρονολογία στο τέ­ λος - όπως συμβαίνει με τις περισσότερες εγγραφές. Η προηγούμενη, ωστόσο, έχει χρονολογία «Οκτώ­ βριος 1935» και η επόμενη «Δεκέμβριος 1935». Ο Πετσάλης ήταν τότε τριάντα χρονώ, δηλαδή κα­ τά επτά χρόνια μεγαλύτερος του Καραγάτση της εγ­ γραφής και του ποιήματος του 1931. Ο Πετσάλης δεν αναφέρεται στον Θεοτοκά, αλλά στους Βενέζη, Κ α ­ ραγάτση και Μυριβήλη. Θα παραθέσω μόνον όσα αφορούν στον Μυριβήλη:

ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ GIULIA SISSA - MARCEL DETIENNE

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ

ΤΩΝ

πορούμε να διαπιστώσουμε, λοιπόν, πως παρότι ο Πετσάλης ως προς τις αφηγηματικές επιλογές του αποτελεί μία περίπτωση πεζο­ γράφου διαφορετική από εκείνη του Καραγά/ τση, ουσιαστικώς συμφωνεί με τον τελευταίο.

1 Πρέπει, επίσης, να επισημάνουμε πως αυτά iι! που εκτιμά και καταλογίζει στον Μυριβήλη ως μειονεκτήματα, αποτελούν δύο στοιχεία που χαρα­ κτηρίζουν τον καλλιεργημένο Θεοτοκά που είχε κάνει σπουδές στην Αθήνα και μετά στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Η σχετική διαφοροποίηση μεταξύ Καραγάτση και Πετσάλη οφείλεται, βεβαίως, στις προσωπικές προτι­ μήσεις τους. Ο Πετσάλης βρίσκεται στην περίοδο συγγραφής των αστικών μυθιστορημάτων του· έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Ο προορισμός της Μαρίας Πόρνη (1933), Το σταυροδρόμι (1934) και Ο απόγο­ νος (1935), ενώ στα αμέσως επόμενα χρόνια θα ακο­ λουθήσουν άλλα δύο αστικά μυθιστορήματα, Η αν­ θρώπινη περιπέτεια (1937) και Ο μάγος με τα δώρα (1939). Η αφηγηματική, λοιπόν, γραφή του -αντίθετα από όσα ανέφερε παραπάνω ως βασικά χαρακτηριστι­ κά της αφηγηματικής μορφής του Καραγάτση- διακρίνεται από μία ευαισθησία και λεπτότητα, τα μυθι­ στορηματικά σκηνικά του είναι αστικά και οι χαρα­ κτήρες του έχουν συνήθως υψηλή μόρφωση και είναι μυημένοι ή, έστω, εξοικειωμένοι με τις καλές τέχνες9. Κλείνοντας το άρθρο αυτό αναρωτιέμαι ποια, άρα­ γε, ήταν η αληθινή και μη δημοσιευμένη γνώμη του

ΘΕΩΝ ΣΤΗΝ

«Ο Μυριβήλης έχει αληθινό ταλέντο. Συχνά δια­ βάζεις πολύ κοινά πράγματα από την πέννα του, που νομίζεις ότι λέγονται για πρώτη φορά, γιατί είναι γραμμένα με το προσωπικό του ύφος. Ο Μυριβήλης έχει ωστόσο δύο βασικά μειονεκτήματα: 1) δεν είναι εγκυκλοπαιδικά μορφωμένος, 2) του λείπει μερικές φορές το λεπτό γούστο. Στις περιγραφές της φύσης ξεπερνάει όλους τους σύγχρονούς του. Αν είχε πε­ ρισσότερη ή καλλίτερα περισσότερες ανησυχίες, κι αν είχε πιο βαθειά, πιο “ριζική” μόρφωση, μπορούσε να δώσει κάτι γενικώτερα σημαντικό».

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

■ I , 1 / ίI

1

Κ.Μ. KOLOBOVA - E.L. OZERECKAJA

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Ε

Κ

ΔΗΜ.

Δ

Ο

Σ

Ε

Ι

Σ

Ν. Π Α Π Α Δ Η Μ Α

Ι ππ οκ ρά τ ου ς 8, τπλ. 36. 27. 318

94 αφιέρωμα---------------------------Καραγάτση και του Πετσάλη για τον Μυριβήλη μετά από είκοσι περίπου χρόνια, όταν είχαν δημοσιευτεί Η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Ο Βασίλης ο Αρβανί­ της, Η Παναγιά η Γοργόνα και η πέμπτη (1949) ή και έκτη (1954) έκδοση -και μορφή- της Ζωής εν τάφω; Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να έβρισκα στα αρχεία των δύο συγγραφέων κάποιες αντίστοιχες εκτιμήσεις. Η έρευνα, ωστόσο, έως αυτή τη στιγμή δεν οδήγησε σε κάποιο σχετικό αποτέλεσμα. Ε ίνα ι, ωστόσο, εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι είκοσι επτά χρόνια μετά την εγγραφή του 1931, ο Καραγάτσης βρίσκεται αντιμέτωπος με τον Μυριβήλη, κατά τη σκυταλοδρομική συγγραφή του Μυθιστο­ ρήματος των Τεσσάρων. Τ η ν άνοιξη, λοιπόν, του 1958 τέσσερις από τους γνωστότερους μυθιστοριογράφους της γενιάς του ’30 πείστηκαν -μετά από πολ­ λές επιφυλάξεις- να γράψουν εκ περιτροπής, και χω­ ρίς καμιά μεταξύ τους προσυνεννόηση ή συμφωνία πάνω στο γενικό πλάνο, ένα μυθιστόρημα που θα δη­ μοσιευόταν σε οκτώ εβδομαδιαίες συνέχειες στην εφημερίδα Η Ακρόπολις. Η σειρά με την οποία θα έγραφαν ορίστηκε με κλήρωση: την πρώτη εβδομάδα ο Στράτης Μυριβήλης, τη δεύτερη ο Μ . Καραγάτσης, την τρίτη ο Άγγελος Τερζάκης και την τέταρτη ο Η λίας Βενέζης. Από την πέμπτη εβδομάδα θα άρχιζε ένας δεύτερος και τελευταίος κύκλος τεσσάρων εβδο­ μάδων, με την ίδια και πάλι σειρά. Έ τ σ ι, το μυθιστόρημα άνοιξε με την πρώτη εβδο­ μάδα του Μυριβήλη στις 2 Μαρτίου και έκλεισε με την όγδοη εβδομάδα του Βενέζη στις 26 Απριλίου 1958. Στο μυθιστόρημα δόθηκε ο τίτλος Το μυθιστό­ ρημα των Τεσσάρων και από λογοτεχνική άποψη Σημειώσεις 1. Για τον όρο «γενιά του ’30» βλ. Κάρολος Μητσάκης, Νεοελληνική Πεζογραφία. Η γενιά του ’30, Εκδόσεις «Ελληνική Παιδεία», Αθή­ να, 1977, σσ. 16-18, και του ίδιου «Προλεγόμενα στην πεζογραφία της γενιάς του τριάντα», Σημεία αναφοράς, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1987, σσ. 263-267.

2. Οι είκοσι πρώτες σελίδες του τετραδίου αυτού περιλαμβάνονται στον τόμο Μ. Καραγάτσης, Νεανικά διηγήματα, που θα κυκλοφο­ ρήσει μέσα στο 1993 από τις Εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας» με Εισαγωγή και φιλολογική επιμέλεια Βαγγ. Αθανασό3. Πρόκειται, βεβαίως, γαι την αθηναϊκή (δεύτερη) έκδοση της Ζωής εν Τάφω. Η πρώτη δημοσίευση του μυθιστορήματος έγινε στην εφημερίδα της Μυτιλήνης Καμπάνα σε 42 συνέχειες, από 10 Απρι­ λίου 1923 έως 29 Ιανουάριου 1924. Τον Απρίλιο -και πάλι- του 1924 εκδίδεται στη Μυτιλήνη από τη «Λογοτεχνική βιβλιοθήκη της Καμπάνας» το μυθιστόρημα σε μορφή βιβλίου.

4. Στην εγγραφή του ο Καραγάτσης δεν κάνει αναφορά στις Κόκκι­ νες ιστορίες του 1915 ή στα Διηγήματατου 1928.

5. Profession de foi = ομολογία πίστεως. Η παύλα που χωρίζει το «Profession de foi» από το «Στο Γιώργο θεοτοκά» δεν κάνει σα­ φές αν το δεύτερο είναι αφιέρωση ή μέρος του τίτλου, οπότε ο τίτ­ λος γίνεται: «Profession de foi - Στο Γιώργο Θεοτοκά». Ο κ. Κά­ ρολος Μητσάκης, του οποίου ζήτησα τη σχετική γνώμη, θεωρεί ως πλέον πιθανή την περίπτωση μιας αφιέρωσης που αποφασίστηκε

υπήρξε αποτυχημένο. Τ ο πτωχό, ωστόσο, αισθητικό αποτέλεσμα δεν μειώνει την αξία της πειραματικής πρόθεσης του μυθιστορήματος, πρόθεσης που διακρίνεται για πρωτοτυπία και τόλμη. Σήμερα, τριάντα πέντε χρόνια μετά τη δημοσίευσή του, το μυθιστόρημα αυτό μπορεί να μη κατέχει μια σημαντική θέση μέσα στην ιστορία της νεοελληνικής πεζογραφίας, αλλά παρ’ όλα αυτά είναι εξαιρετικά χρήσιμο στον μελετητή και τον κριτικό του έργου των τεσσάρων μυθιστοριογράφων. Πιο συγκεκριμένα, το μυθιστόρημα αυτό αποβαίνει διαφωτιστικό κατά την έρευνα της αφηγηματικής τέχνης και τεχνικής τους, μια και εδώ αυτοί αντιμετωπίζουν τη δυσκολία είτε να προσαρμόσουν τη διήγησή τους σε δεδομένα που έχουν τεθεί από άλλους, είτε να φέρουν - ή να επανα­ φέρουν- τη διήγηση στην κατεύθυνση εκείνη όπου αι­ σθάνονται ικανοί να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της συνέχισης της ιστορίας, ή και να προωθήσουν δυναμικά την πλοκή. Στην αναμέτρηση εκείνη των τεσσάρων ο Καραγά­ τσης είχε βγει νικητής επιδεικνύοντας μια καταπλη­ κτική αφηγηματική ετοιμότητα ή, αλλιώς, αφηγηματι­ κά αντανακλαστικά. Η επιτυχία, ωστόσο, αυτή του Καραγάτση σε σχέση με τον Μυριβήλη ήταν σχετική, επειδή ο τελευταίος δεν εμφανίστηκε με την παλιά αφηγηματική του δύναμη· ήταν πια αρκετά κουρα­ σμένος αλλά και πολύ επιτυχημένος: κατά τη διάρ­ κεια μάλιστα της συγγραφής και δημοσίευσης του Μυθιστορήματος των Τεσσάρων, μετά από πέντε αποτυχημένες υποψηφιότητες, στις 6 Απριλίου 1958, εκλέγεται επιτέλους ως μέλος της Ακαδημίας Αθη-

από τον Καραγάτση αφού είχε γράψει -ή και καθαρογράψει- το ποίημα· για τον λόγο αυτό χρησιμοποίησε τη γραμμή του τίτλου, δεδομένου ότι δεν είχε αφήσει κάποια κενή γραμμή ανάμεσα στον τίτλο και στον πρώτο στίχο του ποιήματος.

6. Οι λέξεις «παρτούζ» και «ταντούζ» αποτελούν φωνητικό εξελληνισμό των γαλλικών λέξεων partouse ή partouze (σεξουαλικό όρ­ γιο) και tantouse. Η λέξη tantouse ή tata είναι συνώνυμη του tante που αποτελεί τη λαϊκή εκδοχή του pederaste (παιδεραστής, ομο­ φυλόφιλος).

7. Βλ. Κώστας Στεργιόπουλος, «Η πεζογραφία του Στέλιου Ξεφλούδα κι ο εσωτερικός μονόλογος», Εποχές, τ. 8, 1966, σσ. 428-429Απόστολος Σαχίνης, Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Θεσσαλονίκη, 1979, σσ. 81-85. Για μια συνοπτική παρουσίαση και εκτίμηση του έργου του Στέλιου Ξεφλούδα βλ. Κ. Μητσάκης, «Προλεγόμενα στην πεζογραφία της γενιάς του τριάντα», ό.π., σ. 280.

8. Έχω, ωστόσο, και μια σχετική -αν και με πολλές επιφυλάξειςπροφορική άδεια του συγγραφέα, καθώς και του γιού του ιστορι­ κού Νίκου Πετσάλη, στην κατοχή του οποίου βρίσκεται το Σημει­ ωματάριο αλλά και ολόκληρο το αρχείο του Θανάση ΠετσάληΔιομήδη.

9. Βλ. Απόστολος Σαχίνης, Το αφηγηματικό έργο τον Πετσάλη-Διομήδη, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα, 1992, σσ. 17-

ΜΟΛΒ Μ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ Ζωοδόχου Πηγής 21, Αθήνα - τηλ. 3615433

Ε κ δ όσεις Π Ρ ΙΣ Μ Α Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γ Ι Α

Ν Ε Ο Υ Σ

Οι Ν έοι Τ ίτλοι Τ ης Σ ειράς

8. G erhart Hauptmann, 0 Κ λεώ ονχος Τιλ Μετάφραση Μαρλένα Πολιτοπούλου ΐϊ. Stendhal , Βικτόρια Α κοραμπόνι Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης

14. H onorE de Balzac , Ζ. Μ άρκάς Μετάφραση Μαρία Μανδάλου

17. Λ εονιντ Α ντρεγιεφ, Νυχτερινή Κουβέντα Μετάφραση Κοραλλία Μακρή 22. H onorE de Balzac , Έ ν α Επεισόδιο την Εποχή

της Τρομοκρατίας

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ: Σημειιόσεις για μιαν Ανθρωπο­ λογία της Μουσικής

Μετάφραση Τίνα Μαυρομαρά

24. T homas H ardy, 0 Μ ελαγχολικός Ο υσάρος Μετάφραση Γιώργος Φυλαχτός 26. Franz K afka , 0 Καλλιτέχνης της Π είνας

και Ά λλεςΤ στβρ ίες Μετάφραση Σταμάτης Τσερτσής 27. Z acharias T qpelius, ΠαρΟήοιθένιες Ιστορίες Μετάφραση Στάθης Φερεντίνος 28. Ι βαν Τ ουργκενιεφ, Τριπλή Συνάντηση Μετάφραση Κοραλλία Μακρή

29. Nathaniel H awthorne, Ίθα ν Μ πραντ Μετάφραση Κοσμάς Πολίτης so. Goethe, Τ ο Πράσινο Φίδι Μετάφραση Γιάννης Οικονομίδης

31. Stephen Crane, Τ ο Βαρκάκι Μετάφραση Νάτα Κοκκόλη

33. E dmond A bout, Η Μ ύτη ενός Συμβολαιογράφου Μετάφραση Κωστής Μπαστιάς

35. Ελιν Π ελιν, Οι Γέρακες Μετάφραση Ηλεκτρα Κρυσταλλίδου 36. Joseph Conrad, Ο Μ υστικός Σύνοικος Μετάφραση Βούλα Παρθένη

37. Stendhal, Η Η γουμένη του Κάστρο Μετάφραση Μανόλης Γιαλουράκης

38. Ε.Τ.Α. Hoffmann, Κ ρέσπελ και Αντω νία Μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής

39. Willa Cather, 0 Γείτονας Ροζίσκι

1

Μετάφραση Μάριαν Γεωργούδη

Α π ’ G

U

T

ΦΩΤΗΣ ΓΕΡΖΑΚΗΣ: Φιλελευθερισμός και Τρομοκρατία

τις Εκδόσεις E

N

B

E

R

G

Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Χριστάκη Ιπποκράτους 10, 36.07.876

ΠΑΥΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ

ΜΕΤΑΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗΑΡΜΟΝΙΑ Σκεψθήκατε άραγε ποτέ πώς είναι δυνατόν να κάνουμε και την παραμικρότερη κίνηση, τη στιγμή που για να πάμε οπουδήποτε πρέπει πρώτα να διανύσουμε τη μικρότερη απόσταση μιας μεγαλύτερης; Αυτό μας σπρώχνει συνεχώς πίσω μέχρι που μας αναγκάζει να βρούμε την απόσταση εκείνη που μπορούμε άφοβα να διανύσουμε επειδή είναι η μικρότερη όλων και δεν είναι άλλη, φυσικά, από τη μηδενική. Από αυτό τούτο το μηδέν. Τα παραπάνω ισχύ­ ουν και αν θελήσουμε να δούμε από τι αποτελείται η ύλη. Εάν η ύλη είχε πράγματι διαστά­ σεις ή μάζα, θα έπρεπε, αν εμείς μπαίναμε νο­ ερά στα σωματίδιά της, να μπορούμε να κινη­ θούμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Όμως, με βάση τις παραπάνω απόψεις, καμιά κίνηση δεν μπορεί να γίνει εκτός από εκείνη που δια­ γράφει μηδενικές αποστάσεις. Φυσικά, εμείς βλέπουμε τριγύρω μας να σφύζει η κίνηση. Οι φυσικοί μάς εξηγούν ότι αυτό γίνεται επειδή αυτές οι πράγματι μηδενι­ κές διαστάσεις πολλαπλασιάζονται άπειρες φορές. Όμως για να δώσει μετρήσιμο αποτέ­ λεσμα αυτό το γινόμενο, θα πρέπει αυτός που κάνει τον πολλαπλασιασμό αυτό, να βρίσκεται έξω από το σύστημα αυτού του οργασμού. Κατά την επανασυστολή του Big Bang, όλο το Σύμπαν θα συρρικνωθεί σ’ ένα μηδενικό ση­ μείο. Άραγε, τι να ’ναι αυτό που, βρισκόμενο προφανώς έξω από το κλειστό συμπαντικό σύ­ στημα, μπορεί να ενεργοποιήσει αποτελεσματικά το γινόμενο του Άπειρου με το μηδενικό αυτό σημείο; Να κάτι που εκτός από τους ήρωες των διηγημάτων αυτού του βιβλίου, θα έ­ πρεπε να βάλει σε απορία όλους τους κατοίκους του πλανήτη μας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 3

«ΚΕΔΡΟΣ

^ ' τ ο εΜηνικο 6ι6/\ίο

Γ ιώ ρ γη Γ ιατρο μ ανω λά κη Α Ν Ω Φ Ε Λ Ε Σ Δ ΙΗ ΓΗ Μ Α

Θ ε ό δ ω ρ ο υ Γ ρ η γ ο ρ ιά δη Ο ΝΑΥΤΗΣ

Φονικό στο πανεπιστήμιο Κρή­ της: το νέο μυθιστόρημα του Γ.Γ. αφορμάται από ένα πραγ­ ματικό γεγονός. Ο συγγραφέας στην προσπάθειά του να ανα­ καλύψει την απόλυτη αλήθεια εμπλέκεται και ο ίδιος στο έγκλημα και υφίσταται όλες τις επιπτώσεις.

Έ ν α τρυφερό 6ι6λίο που προ­ σπαθεί να δείξει την ευαισθη­ σία του ήρωα που μεγαλώνει, ωριμάζει και αναζητά κάποιες απαντήσεις στα αιώνια ερωτή­ ματα της ζωής, του θανάτου μα κυρίως του έρωτα.

Σ π ό ρ ο υ Π λασκοβίτη Τ Ο Π Ο Υ Κ Α Μ ΙΣΟ ΤΟΥ Κ Α Θ Η ΓΗ ΤΗ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜ ΑΤΑ Μια σπαρταριστή ιστορία-πορτραίτο του κόσμου της καριέρας. Π ώς φτάνεις κα­ θηγητής πανεπιστημίου όταν ξέρεις να φ οράς κομψά πουκάμισα και να τα αλ­ λάζεις κατά την περίσταση.

Χ ρ ισ τό φ ο ρ ο υ Μ ηλιώ νη Χ Ε ΙΡΙΣΤ Η Σ Α Ν ΕΛ Κ Υ ΣΤΗ ΡΟ Σ Ακολουθία διηγημάτων όπου φαντασία και πραγματικότητα, παρελθόν και παρόν, ζωή και τέχνη ισορροπούν με τους επι­ δέξιους χειρισμούς του συγ­ γραφέα του «Σιλθέστρου».

Σ ά κ η Τότλη Ο ΣΥ Ν Δ Υ Α ΣΜ Ο Σ Έ δ ε σ σ α - Ζ υρίχη Οι πρωταγωνιστές είναι δύο. Έ λληνες φίλοι και συνέταιροι. Το πλάνο απλό αλλά φιλόδοξο. Η πο­ ρεία συγκεκριμένη: Έ δεσσ α - Ζυρίχη. Ύστατος στόχος η μεγαλύτερη τράπεζα της Ελβετίας, η καρδιά της παγκόσμιας αποταμίευσης.

Γ. Γ εννα δίου 3 τηλ. 3 6 .0 9 .7 1 2 - 3 6 .0 2 .0 0 7