Τεύχος 313

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ · ΑΡ. 313 ·

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΓΙΩΡΓΗ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ ΓΙΑ ΤΟ «ΑΝΩΦΕΛΕΣ ΔΙΗΓΗΜΑ»

Ρ. ΜΟΥΖΙΛ: ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΜΕ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ

9.6.93 · ΔΡΧ. 700

ΠΑΥΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ

ΜΕΤΑΣΥΜΠΑΝΉΚΗΑΡΜΟΝΙΑ Σκεφθήκατε άραγε ποτέ πώς είναι δυνατόν να κάνουμε και την παραμικρότερη κίνηση, τη στιγμή που για να πάμε οπουδήποτε πρέπει πρώτα να διανύσουμε τη μικρότερη απόσταση μιας μεγαλύτερης; Αυτό μας σπρώχνει συνεχώς πίσω μέχρι που μας αναγκάζει να βρούμε την απόσταση εκείνη που μπορούμε άφοβα να διανύσουμε επειδή είναι η μικρότερη όλων και δεν είναι άλλη, φυσικά, από τη μηδενική. Από αυτό τούτο το μηδέν. Τα παραπάνω ισχύ­ ουν και αν θελήσουμε να δούμε από τι αποτελείται η ύλη. Εάν η ύλη είχε πράγματι διαστά­ σεις ή μάζα, θα έπρεπε, αν εμείς μπαίναμε νο­ ερά στα σωματίδιά της, να μπορούμε να κινη­ θούμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Όμως, με βάση τις παραπάνω απόψεις, καμιά κίνηση δεν μπορεί να γίνει εκτός από εκείνη που δια­ γράφει μηδενικές αποστάσεις. Φυσικά, εμείς βλέπουμε τριγύρω μας να σφύζει η κίνηση. Οι φυσικοί μάς εξηγούν ότι αυτό γίνεται επειδή αυτές οι πράγματι μηδενι­ κές διαστάσεις πολλαπλασιάζονται άπειρες φορές. Όμως για να δώσει μετρήσιμο αποτέ­ λεσμα αυτό το γινόμενο, θα πρέπει αυτός που κάνει τον πολλαπλασιασμό αυτό, να βρίσκεται έξω από το σύστημα αυτού του οργασμού. Κατά την επανασυστολή του Big Bang, όλο το Σύμπαν θα συρρικνωθεί σ’ ένα μηδενικό ση­ μείο. Αραγε, τι να ’ναι αυτό που, βρισκόμενο προφανώς έξω από το κλειστό συμπαντικό σύ­ στημα, μπορεί να ενεργοποιήσει αποτελεσματικά το γινόμενο του Απειρου με το μηδενικό αυτό σημείο; Να κάτι που εκτός από τους ήρωες των διηγημάτων αυτού του βιβλίου, θα έ­ πρεπε να βάλει σε απορία όλους τους κατοίκους του πλανήτη μας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 3

Εκθεση Ζωγραφικής της

Α γγέλας Βορεάδου-Τσαπούλη

Ιχνογραφίες ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΕΧΝΗΣ ΚΡΕΩΝΙΔΗΣ ΚΑΝΑΡΗ 24

10 - 30 ΙΟΥΝΙΟΥ

Γιάννης Ξανθουλης • Τ ο καλοκαίρι που χάθηκε σιο χειμώνα • Ο Σόουμαν δε 8ά ρθει απόμε • Το πεθαμένο λικέρ • Ο χάρτινος Σεπτέμβρης της καρδιάς μας • Το ροζ που δεν ξέχασα • Η εποχή των καφέδων

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοπκή παρουσία σια ελληνικά γράμμαια

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ στη σειρά ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

ΠΑΣΚΑΛ ΚΙΝΙΑΡ: ΟΛΑ ΤΑ ΠΡΩΙΝΑ ΤΟΥ ΚΟ ΣΜ ΟΥ / ΦΑΝΥ ΦΛΑΓΚ: ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΤΗΓΑ Ν Η ΤΕΣ ΝΤΟΜ ΑΤΕΣ / Ε .Μ . ΦΟΡΣΤΕΡ: ΕΠΙ Σ Τ ΡΟ Φ Η ΣΤ Ο ΧΑΟ ΥΑΡΝΤΣ ΕΝΤ / Λ ΙΟΝΟΡ ΦΛΕΪΣΕΡ: ΗΡΩΑΣ ΚΑΤΑ ΛΑΘΟΣ / ΙΝ Π Θ ΓΟΥΟΡΤΟΝ: ΤΑ Χ ΡΟ ΝΙΑ ΤΗΣ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ

01 ΚΑΛΥΤΕΡΕΣ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία από τις εκδόσεις Πατάκη

|

y

·

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ :

Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε., Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 36.38.362, Fax.: 36.28.950

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» (1.200 ΤΟΜΟΙ)

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 1. ΠΛΑΤΩΝ 2. ΠΛΑΤΩΝ 3. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 4. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 5. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 6. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 7. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 8. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 9. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 10. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 11. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 12. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 13. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 14. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 15. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 16. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 17. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 18. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 19. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 20. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 21. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 22. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 23. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 24. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 25. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 26. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 27. ΑΡΡΙΑΝΟΣ ΑΡΡΙΑΝΟΣ ΑΡΡΙΑΝΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΠΛΑΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ 47. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 48. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 49. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 50. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 51. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 52. ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Απολογία Σωκράτους.... Συμπόσιον................. Ικέτιδες.................... Εκάβη...................... Τρωάδες................... Προμηθέας Δεσμώτης Φιλοκτήτης............... Πέρσαι.................... δχαρνής................... Ικέτιδες................... Αγαμέμνων 900 1 Χοηφόροι........... Ευμενίδες.........

I ■ Ιστορία -1......... ....... 1.200 Ιστορία -2......... ....... ' 9οο \ Ιστορία -3.........

«•200 [ Ιστορία -4......... ..... . - i l l Ιστορία -5.................. Ιστορία -6................. Ιστορία -7................. 1. Ιστορία -8............. 1.20C Επτά επί Θήβας 900 Νεφέλαι............1.200 Αλεξάνδρου Ανάβασις - 1...... 1.200 Αλεξάνδρου Ανάβασις-2...... 1.200 Αλεξάνδρου Ανάβασις -3.... Αλεξάνδρου Ανάβασις -4.... Ηλεκτρα....................... Ιφιγένεια η εν Αυλίδι......... Νόμοι -I...................... Νόμοι -2...................... Νόμοι -3...................... Νόμοι -4..................... Νόμοι -5..................... Νόμοι -6..................... Μήδεια........................ Ιφιγένεια η £ν Ταύροις...... Ορέστης...................... Ηλέκτρα...................... Ηρακλείδες...................

I

Βιβλίο Α' -Κλειώ .......... Βιβλίο Β' -Ευτέρπη ........ Βιβλίο Γ -θάλεια ......... Βιβλίο Δ' -Μελπομένη.... Βιβλίο Ε -Τερψιχόρη ..... Βιβλίο ΣΤ-Ερατώ ....... Βιβλίο Ζ -Πολύμνια ...... Βιβλίο Η--Ουρανία ..................1.200 Βιβλίο θ'-Καλλιόπη .................1.200

53. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Ελένη ..........................

54. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Σόλων - Ποπλικόλας 55 ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Θεμιστοκλής - Κάμιλλος ...

56. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ θησεύς - Ρωμύλος .........

57. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Λυκούργος - Νουμάς ......

58. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ίων ........................

59. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Πλούτος ................

60. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Σφήκες ..............

61. ΣΟΦΟΚΛΗΣ Τραχίνιω ......

62 ΣΟΦΟΚΛΗΣ Αίας ...........

63 ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ Σαμία .........

64. ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ Επιτρέποντας .. Αποσπάσματα .... ..... 1.200 Β 65. ΑΙΣΧΥΛΟΣ , 1 1 Πολιτεία -1 ..... ......1.200 66. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία -2 ...... ......1.200 67. ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία -3 ..... ..... 1.200 Μ 68. ΠΛΑΤΩΝ ·? Πολιτεία -4 ...... ......'-200 » 69. ΠΛΑΤΩΝ jM a W Πολιτεία -5 ...... ......1.200 70. ΠΛΑΤΩΝ I I \ 71. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Αττ,κά ..... ·; ..... 1·400 .1 72. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Κορινθιακά ...... 1 73. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Λακωνικά 1 74. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Μεσσηνιακά 1 75. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Ηλειακά ... 1 76. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Αχαϊκά ....1 77. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Αρκαδικά .. 1 78. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Βοιωτικά .... 1 79. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Φωκικά ..........1 80. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Πίνακες - Χάρτες - Εικόνες 1 81. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραφτοδίες α, β,γ,δ 1 Οδύσσεια - Ραφτοδίες ε,ξ,η,θ .. 1 82. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραφτοδίες ι,κ, λ, μ ... 1 83. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες ν,ξ, ο, π ... 1 84. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραφτοδίες ρ,σ,τ,υ .... 1 85. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραφτοδίες φ,χ,ψ,ω .. 1 86. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραφτοδίες Α, Β, Γ, Δ ...... 1 87. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ε,Ζ,Η ,Θ ......1 88. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ι,Κ,Α ,Μ 89. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραφτοδίες Ν.Ξ,Ο.Π .....

90. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ρ ,Σ,Τ ,Υ ......

91. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραφτοδίες Φ,Χ,Ψ,Ω 92. ΟΜΗΡΟΣ 93. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 1 Γενική Ιατρική ...................

94. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 2 Προληπτική Ιατρική .............

95. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 3 Παθολογία - Οφθαλμολογία ....

96. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 4 Ανατομία - Φυσιολογία 97. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 5 Λ 98. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 6 Διαιτητική - θεραπευτική 2 ..

99. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 7 Γυναικολογία -I ...............

100. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 8 Γυναικολογία-2 ...............

Η Η

Η ΣΕΙΡΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

^

ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜ ΙΟΥ 52, ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ.: 36.28.446, 36.29.157, FAX: 32.41.790

τα βιβλία της «γνώσης» Εγώ ελπίζω να τη βολέψω

Ο Θεός μας έπλασε τζάμπα

επιμέλεια Μ α ρτσ έλο ντ’ Ό ρ τα

επιμέλεια Μ α ρτσ έλο ντ’ Ορτα

Μ ετά την καταπληκτική επιτυχία του «Εγώ ελπίζω να τη βολέψω», οι μικροί διάβολοι του δασκάλου Μ αρτσέλό Ντ Ορτα ξαναχτυπούν: αθώ οι κι απρόβλεπτοι με το ανατρεπτικό χιούμ ορ το υ ς, μας ξετρελλα ίνουν τα ξιδεύ οντά ς μας στον απίθανο κόσμο των παιδιών του Ιταλικού Νότου. Αυτή τη φορά όμω ς αφήνουν την καθημερινότητα κι ασχολούνται με τη θρησκεία...

εκδόσεις «γνώση» Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα - τηλ. 36 20 941, 36 21 194

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξά 26, Αθήνα-106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 313 9 Ιουνίου 1993

Χ Ρ Ο Ν ΙΚ Α

10 12

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφει ο Η. Παπαλέξης

13

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Ο Βιζυηνός είναι ακόμη ζω­ ντανός στη Θράκη. Γράφει ο Βαγγέλης Αθανα­ σόπουλος

17

ΕΡΕΥΝΑ Ρόμπερτ Μούζιλ: Ένας συγγραφέας της εποχής μας με ιδιότητες. Γράφει ο Γ. Κεντρωτής

Τιμή Λρχ. 700

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΙΙεζογραφία Αλέξανδρου Αδαμόπουλου: Δώδεκα και ένα ψέματα. Γράφει η Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου Πεζογραφία Μάρως Βαμβουνάκη: «Τανγκό μες στον καθρέφτη» Γράφει η Νένα Κοκκινάκη

Στοιχειοθεσία-Ηλεκτρονική ΣελιδοποίησηΦΟ,μς-Μοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9, (πλ. Κάνιγγος) τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 355, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Μελέτη Νεοελληνικά Μετρικά. Γράφει ο Θανάσης Ντόκος

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑΕ.Ε. λ

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

Κοινωνιολογία Μαρίας Σαμαρτζή: Όνομα: Γυναίκα Γράφει η Χριστίνα Στρατηγοποόλου

,

ΙΑ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης μιλάει στον Ηρακλή Παπαλέξη

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΩΝ Λα "'

Μελέτη Γιώργου Διζικιρίκη: Η τέχνη και οι Έλληνες Γράφει ο Σωτ. Δημητρίου

Παιδικό Χρήστου Μπουλώτημ- Επτά ιστοριούλες γιορτινές και παράξενες, επτά. Γράφει ο Μάνος Κοντολέων

45

Πεζογραφία Ιάκωβου - Στέλλας Καραμολέγκου: Γο δώρο του ιερού πόνου Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη

ΔΕΛΤΙΟ

49 54 A1

ιλ

'·}

ar

'0

λλ

Κριτικογραφία

Α φ ιέ ρ ω μ α Η. X. Παπαδημητρακόπουλου: Επί πτίλων αύρας νυκτερινής. Πέντε κομμάτια για τον Παπαδιαμάντη. Γράφει ο Παντελής Κρανιδιώτης Εκπαίδευση Παναγιώτη Παπακωνσταντί­ νου - Αποστόλη Ανδρέου: Τα Διδασκαλεία και η ανά­ πτυξη της παιδαγωγικής σκέ­ ψης 1875-1914 Γράφει η Καίτη Τοπάλη Πολιτική Ιστορία Robert Cohen: Αθηναϊκή δημοκρατία. Γράφει ο Γιώργος Ν. Οικο­ νόμου

ΠΛΑΙΣΙΟ 4Q

Βιβλιογραφικό Δελτίο

Πεζογραφία Έρσης Σέϊρλή: Μικρές ανάγκες. Γράφει ο Γιώργος Πετρόπουλος

Μελέτη Jacques Derrida: Η τελευ­ ταία λέξη του ρατσισμού Γράφει ο Αντώνης Κάλφας

58

Ντόρα Αλιβάνιστου: Χρονολόγιο Κολέτ (1865-1954)

64 69

Λένα Γιαννοπούλου: Κολέτ

72 74 78

Η Κολέτ και το θέατρο

Πιερ Κιριά: Η ερμαφρόδιτη γραφή

«Αγαπημένος» - Cheri: το έργο και η Κολέτ Γιανίκ Μπελόν: Οι αναμνή­ σεις μου από την Κολέτ

y\C 7'

ξένη πεζογραφία νέα σειρά τω ν εκδόσεων Π ατάκη με τίτλο «Κλασικά κείρε­ ι» φιλοδοξεί να ττεριλάβει έργα αττό την παγκόσμια λογοτε­ χνία, τ α οπο ία σημάδεψαν την εποχή του ς αλλά και την π ο ­ ρεία τη ς τέχνης του λόγου. Ο κριτικός της λογοτεχνίας Αλέξης Ζήρας, προλογίζοντας τη σειρά, σημειώνει ότι η κλασικότητα κάποιω ν κειμένω ν εντοπίζεται σε δ ύο σημεία. Το π ρ ώ το α φ ο ρ ά στο ότι είναι δραστικά, δηλ. ότι ο κόσμος π ο υ έχουν δημιουργήσει εξακο­ λο υθ εί να ενδιαφ έρει· το ότι ένα μυθιστόρημα το υ Ί8ου ή 19ου αιώ να εξακολουθεί να μ α ς συγκινεί... οφ είλεται στο ότι οι συγκρούσεις τω ν μυθιστορηματικώ ν προ σ ώ π ω ν, οι σκέ­ ψ εις το υ ς και ο τρ ό π ο ς π ο υ α υ τές εκφράζοντα ι κατορθώ ­ ν ουν και βρίσκουν μ έ σ α μ α ς γόνιμο έδ α φ ο ς για να συνεχίσο υν τη ζω ή τους. Το δ εύ τερο σημείο α φ ο ρ ά σ την τυ πολογία τω ν χαρακτήρω ν. Δ εν υπάρχει, ισχυρίζεται ο Α.Ζ., μυθιστό­ ρη μ α π ο υ να έχει θεω ρη θεί περισσ ότερο ή λιγότερο α γέρ α ­ στο μέσ α στο χρόνο και π ο υ δεν το θυμόμαστε λό γω τω ν α ν­ θρώ πινω ν τύ π ω ν του. Κλασικά, επομένω ς, είναι τ α τρία νεοεκδοθέντα βι­ βλία της σειράς αφ ο ύ συγκεντρώνουν τις π α ρ α π ά ν ω πρ οϋποθέσ εις. Μ ετά την κλασική πλέον μετάφραση του Αρη Αλεξάνδρου και την ενδιαφέρουσα, σ το γνώριμο πα παδιαμαντικ ό καθα­ ρευουσιάνικο ύφ ος, του Αλέξανδρου Π απαδιαμάντη -ε π ισ η ­ μαίνω τις π ιο πολυσυζητημ ένες- ο Φ ώντας Κονδυλης κατα­ θέτει τη δική του μεταφραστική άπ οψ η για το Έγκλημα και Τιμω ρία (Αθήνα, Π ατάκη ς, 1993. Σελ. 388 τόμος α', 360 β'. Δρχ. 1.800 έκαστος) του Φ ιοντάρ Ντοστογιέφσκι, έργο κλα­ σικό του 19ου αιώνα, σ το οποίο περ ιγρ άφ εται το συνειδη­ σιακό πρόβλημα π ο υ βασανίζει τον ήρω α του μυθιστορήμα­ το ς για το έγκλημα π ο υ έχει ήδη διαπράξει.

χρονικά 11 Δρ. Τζέκυλλ και Κος Χά υντ (Αθήνα, Π ατάκης, 1993, σελ.

120, Δρχ. 1.050) το υ Ρόμττερτ Λ ούις Στίβενσον, κι α υ τό έργο του 19ου αιώ να, διαβάστηκε και μελετήθηκε όσο λίγα λογο­ τεχνικά έργα, ενώ ο τίτλος το υ έγινε τταροιμιώδης φ ράση για να δηλώσει την αντιφ ατική φ ύση του σύγχρονου ανθρ ώ π ου. Τη μετάφ ρασ η έκανε ο Ανδρέας Αποστολίδης. Ο ίδιος δε με­ τά φ ρ α σ ε και το μυθιστόρημα του Τζον Στάινμπ εκ: Α νθρω ­ ποι και π οντίκια (Αθήνα, Πατάκης, 1993. Σελ. 128. Δρχ. 950) α π ό τ α κορυφ αία έργα του μεγάλου Αμερικανού σ υγγρ αφ έα το υ αιώ να μας. Οι νέες μ εταφ ράσ εις φ ρ ο ντίζο ντα ς να μην επαναλ αμβ ά­ νουν μ εταφ ρασ τικά ολισθήματα άλλων ανάλογω ν π ρ ο σ π α ­ θειών, τ α εισάγω γικά σημειώματα τω ν μ εταφ ρ ασ τώ ν χρήσι­ μα για την ανάγνω ση τέτοιω ν κειμένων και η εμφάνιση τω ν βιβλίων με εξώ φ υλλα τη ς ίδιας αισθητικής αντίληψης α π ό πίνα κες μεγάλων ζω γρ ά φ ω ν (Egon Schiele, O tto Dix), δεί­ χνουν προγραμματισμό, συγκεκριμένο εκδοτικό π ρ ο σ α ν α το ­ λισμό και όχι τυ χα ίες και διά σ π α ρ τες επιλογές. Ας ελπίσουμε ότι και τ α άλλα έργα π ο υ σύντομα θα εντα­ χθούν στην ίδια σειρά (Ο «Ηγεμών» του Ν. Μακιαβέλι, «Η αφήγηση του Αρθουρ Γκόρντον Πιμ» του Ε. Α. Πόε και οι «Πε­ ριπ έτειες πα ραμονή Π ρωτοχρονιάς» του Ε.Τ.Α. Χόφμανν) θα ανταποκρίνονται σ το αίτημα τω ν σημερινών α π αιτητικώ ν αναγνω στώ ν για αισθητικά ά ρ τια και καλομεταφρασμένα βι­ βλία.

Ο

τέχνες

ι

ο πολ υ τελές λεύκωμα υψηλής αισθητικής-ελληνογαλλική έκ­ δο σ η- της Ω κεανίδας για τον Βυζάντιο, ζω γρ ά φ ο με διεθνή αναγνώριση, περιλαμβάνει αριστουργηματικά σχέδιά του α π ό το 1973 ω ς το 1978 και πίνακες, κυρίως π ο ρ τ ρ έ τα γυναικών και νεκρές φ ύσεις, α π ό το 1972 ω ς τ ο 1992. Την έκδοση συνοδεύει ένα επεξηγηματικό κείμενο του Foucault (δημοσιευμένο σ το Nouvel Observateur) για τις Σ κο ­ τεινές ακτίνες το υ Βυζαντίου, εξομολογητικές σκέψεις του ζω γρ άφ ο υ για τη σχέση του με το περιβάλλοντα χώ ρο, κεί­ μενα του Jean-Paul Aron για το υ ς π ρ ό σ φ α το υ ς Π ίνα κες του Β υζάντιου, το υ Gerard Gassiot-Talabot για τον επαμ φ οτερισμό το υ Βυζάντιου και το υ Jean-Luc Chalumean για Μ ια σ τι­ χομυθία στο εσω τερικό τ ης ζω γραφικής.

Τέλος, σε μια ενδιαφ έρουσα συνέντευξη του Βυζάντιου, στην Eveline Pinto, απ ο σαφ ηνίζετα ι το π ώ ς αντιλαμβάνεται ο ζω γρ ά φ ο ς την ιδέα της ζω γραφικής. Η .Π .

ιΛ j A ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο

y o f jp

β ,β λ ίου

Αριστοτέλης - Αθ. Αριστοτέλης - Παγκράτι. Βαγιονάκης - Αθ. Γκοβόστης - Αθ. Διάλογος - Βύρωνος. Δωδώνη - Αθ. Ειρμός Δράμα. Ελευθερουδάκη - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. Εξαρχόπουλος - Αθ. Εστία - Αθ. Ιανός - Θεσσ. Καραβίτης-Ρουσσόπουλος - Αθ. Κατωϊ του Βιβλίου - Αθ. Κιβωτός - Πειραιάς. Κουρκάκης - Καρδίτσα. Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Μεθενίτης - Πάτρα. Νέστωρ - Κατερίνη. Ραγιάς - Θεσσ.

I Μ Ο Υ ΡΣΕΛ Α Σ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά ΚΕΔΡΟΣ

I ΦΑΚΙΝΟΣ Α.: Το κάστρο της μνήμης Κ Α ΣΤΑΝΙΩ ΤΗΣ

I ΧΟΦΕΡ Μ.:

Ποτέ χω ρίς την κόρη μου Ψ Υ Χ Ο ΓΙΟ Σ

I Μ ΙΤΕΡΑ Ν Φ.: Για Π ρόοδο και Δημοκρατία Δ Η Μ Ο ΣΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΚ Ο Σ Ο ΡΓΑ Ν ΙΣΜ Ο Σ ΛΑΜΠΡΑΚΗ | ΕΡΝΩ Α.: Το πάθος Χ Α Τ Ζ Η Ν ΙΚ Ο Λ Η | Κ Ο Υ Μ Π ΛΑ Ν Τ NT.: G eneration X. Ν. ΣΥ Ν Ο ΡΑ I Ξ Α Ν Θ Ο Υ ΛΗ Σ Γ.: Τον καιρό των καφέδων Κ ΑΣΤΑΝΙΩ ΤΗΣ

ΙΑ

e

^

ασικό χαρακτηριστικό της μοίρας του νεότε­ ρου ελληνισμού είναι το ξερίζωμα πληθυσμών και παραδόσεων από τον τό­ πο στον οποίο γεννήθη. ^ καν και σχηματίστηκαν. Αυτό δεν συνέβη μόνο με τη μικρασιατική καταστροφή, αλ­ λά και με τη μαζική μετανά­ στευση των Ελλήνων στο εξω­ τερικό, καθώς και με την αθρόα και ανεξέλεγκτη συρροή τους στα μεγάλα αστι­ κά κέντρα, όταν η ελληνική κοινωνία από αγροτική άρχισε να γίνεται βιομηχανική. Ουσιαστικά η νεότερη Ελλά­ δα, ως πολιτισμική ενότητα, εί­ ναι ένα σύνολο από χαμένες πατρίδες. Γι’ αυτό, όποτε εμείς οι Έλληνες αγωνιούμε για την πολιτισμική επιβίωσή μας, προσπαθούμε να ζωντα­ νέψουμε μέσα στη μνήμη, μέ­ σα στη σκέψη και μέσα στην καθημερινή ζωή μας τις χαμέ­ νες πατρίδες μας. Στη λογοτεχνία, βεβαίως, ανήκει ένα πολύ σημαντικό μέ­ ρος αυτών των χαμένων παρα­ δόσεων που προσπαθούμε κά­ θε τόσο να επανακτήσουμε. Πραγματικά, το πιο σημαντικό μέρος της νεοελληνικής λογο­ τεχνίας είναι "είτε αυτό που συνιστά αυθεντικό μέρος μιας παράδοσης, είτε αυτό που εκ­

7<c1

Ο Βιζυηνός είναι ακόμη ζωντανός στη Θράκη φράζει με πιστότητα μία παρά­ δοση, είτε αυτό που επιχειρεί την ανανέωση μιας παράδο­ σης. Φορτωμένοι από πολλές χαμένες παραδόσεις, δεν έχουμε ακόμη κατορθώσει να συγκροτήσουμε μία ζώσα πα­ ράδοση... Η μεγαλύτερη ωστόσο πολυτέλεια ή, πιο σω­ στά, σπατάλη για ένα λαό μι­ κρό και δοκιμαζόμενο όπως ο ελληνικός, θα ήταν το ξεπού­ λημα ακόμη και του πιο μικρού μέρους της πολιτισμικής κλη­ ρονομιάς του. Το έργο του Βιζυηνού δεν αποτελεί, βεβαίως, μικρό μέ­ ρος της πολιτισμικής μας πα­ ράδοσης, αλλά ένα πολύ ση­ μαντικό της κεφάλαιο που, πε­ ριέργως, δεν έχει ακόμη εξα­ ντληθεί. Ποιητής, φιλόσοφος, μεταφραστής και πάνω από όλα πεζογράφος που προώθη­ σε την ελληνική ηθογραφία ανοίγοντας εντελώς νέους δρόμους για την πεζογραφία

μας. Αλλά πέρα απ’ όλα αυτά, ο Βιζυηνός υπήρξε ο Θρακιώτης, ο Έλληνας και ο Ευρω­ παίος ταυτόχρονα· υπήρξε, δηλαδή δείγμα μιας παράδο­ σης που αν γινόταν δυνατό να καθιερωθεί ως η βασική ελλη­ νική πολιτισμική παράδοση, ίσως τότε η σημερινή Ελλάδα να είχε μια δική της πολιτισμι­ κή φυσιογνωμία αλλά, παράλ­ ληλα, να μην ήταν απομα­ κρυσμένη και απομονωμένη από την Ευρώπη. Ήταν φυσικό αυτόν τον με­ γάλο Θρακιώτη να τον θυμηθεί και να τον τιμήσει η ιδιαίτερη πατρίδα του: η Θράκη. Ο κα­ ταλληλότερος τόπος για τις σχετικές εκδηλώσεις θα ήταν η γενέτειρά του, Βιζύη, αλλά η κωμόπολη αυτή ανήκει πια σε μια από τις χαμένες πατρίδες μας: την ανατολική Θράκη. Έτσι, την πρωτοβουλία πήρε η Κομοτηνή, μία μικρή πόλη που λόγω της συνύπαρξης ορθό-

(Ανταπόκριση από το Συνέδριο της Κομοτηνής για τον Γεώργιο Βιζυηνό)

14 χρονικά ---------------------------δόξων και μουσουλμάνων έχει πολλές ομοιότητες και αντι­ στοιχίες με τη Βιζύη που περι­ γράφ ει ο Βιζυηνός στα διηγήματά του. Η Κομοτηνή είναι, επίσης, μία πόλη στην οποία η μνήμη του συγγραφέα διατη­ ρείται ζωντανή. Αυτό προβάλ­ λεται με ποικίλους τρόπους, όπως τη ς ονομασίας του συγγραφέα καθώς και τη ς το ­ ποθέτησης τη ς προτομής του στο πάρκο τη ς πόλης. Δεν ήταν λοιπόν, παράξενο που ο Δήμος τη ς Κομοτηνής θυμήθηκε τον Βιζυηνό και με το Πνευματικό Κέντρο του ορ­ γάνωσε ένα επιστημονικό συνέδριο αφιερωμένο στη ζωή και το έργο του. Το συνέδριο διήρκεσε τρ εις ημέρες (2, 3 και 4 Απριλίου 1993) και οι συνεδρίες έγιναν στο αμφιθέ­ ατρο του ιδρύματος «Νικολά­ ου Παπανικολάου» που είναι έργο ενός ανθρώπου που απο­ τελεί συγκινητικό ζωντανό πα­ ράδειγμα των Ελλήνων αυτοδημιούργητων ευεργετών. Η επίσημη έναρξη έγινε το απόγευμα τη ς Παρασκευής, 2ας Απριλίου, και αμέσως ακο­ λούθησε η πρώτη συνεδρία με ομιλητή τον Δημοσθένη Δού­ κα. Στην ανακοίνωσή του, που είχε τίτλο «Η Βιζύη στην ιστο­ ρία του Θρακικού Ελληνισμού και στο έργο του Γ. Βιζυηνού», έδωσε την εικόνα τη ς Βιζύης στο δεύτερο μισό του περα­ σμένου αιώνα, στις αρχές του αιώνα μας, αλλά και μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η Κυριακή Μαμώνη ακολού­ θησε παρουσιάζοντας μια δραστηριότητα του Βιζυηνού που δεν είναι ιδιαίτερα γνω­ στή. Η ανακοίνωσή τη ς είχε τίτλο «Ο Γ. Βιζυηνός και η εκ­ παίδευση. Η διδακτική του θη­ τεία και προσφορά» και ανα­ φερόταν σε τρία θέματα: α) στη θητεία του ως οικοδιδα­

σκάλου, καθηγητή στο Γυμνά­ σιο, στο Ωδείο Αθηνών, καθώς και στην πολιτεία του ως υπο­ ψήφιου αναπληρωτή καθηγη­ τή στο Πανεπιστήμιο, β) στο εκπαιδευτικό συγγραφικό έρ­ γο του και, γ) στις προσπάθει­ ες για τη βελτίωση και στήριξη των σχολείων της ιδιαίτερης πατρίδας του Βιζύης και των γειτονικών κοινοτήτων Σαμακοβίου και Μήδειας. Η εικόνα που σχηματίστηκε από τα στοιχεία που παρουσίασε η ομιλήτρια είναι εκείνη ενός δα­ σκάλου με υψηλό ήθος, ενός εμπνευσμένου παιδαγωγού, ενός συγγραφέα άριστων σχο­ λικών εγχειριδίων και ενός δια­ νοούμενου που έδειχνε έμπρακτο ενδιαφέρον για τα εκπαιδευτικά προβλήματα του τόπου του. Η βραδιά έκλεισε με μελο­ ποιημένα ποιήματα του Βιζυη­ νού τραγουδισμένα από την παιδική χορωδία του Πνευμα­ τικού Κέντρου, καθώς και χο­ ρούς τη ς περιοχής της Βιζύης από το χορευτικό συγκρότημα του Μορφωτικού Ομίλου Κο­ μοτηνής. Τη δεύτερη συνεδρία (πρωί Σαββάτου, 3ης Απριλίου) άνοι­ ξε ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος. Με την ανακοίνωσή του «Μεταξύ ποιήσεως και πε­ ζογραφίας: τα διάπλοκα διη­ γήματα» έδειξε τη διαπλοκή των έξι διηγημάτων του Βιζυη­ νού σε ένα πολυφωνικό μυθι­ στόρημα. Οι σχετικές παρατη­ ρήσεις του αφορούσαν στη μορφή και τη θεματολογία των διηγημάτων. Σε ό,τι αφορά στη μορφή επεσήμανε πως η αφήγηση γίνεται στο α ' πρό­ σωπο και στα έξι διηγήματαπως στο πρώτο, τρίτο και πέ­ μπτο κατά σειρά δημοσίευσης το όνομα του αφηγητή και του συγγραφέα είναι το ίδιο, ενώ στο δεύτερο, τέταρτο και έκτο

ο αφηγητής είναι ανώνυμοςκαι πως τα περιττά διηγήματα είναι άμεσα αυτοβιογραφικά, ενώ τα άρτια έμμεσα. Σε ό,τι αφορά στη θεματολογία επε­ σήμανε πως οι θεματικοί άξο­ νες των διηγημάτων αναφέρονται στην ψυχή: ο πρώτος εί­ ναι ο άξονας αρσενικού-θηλυκού, ο δεύτερος είναι ο άξο­ νας εχεφροσύνης-παραφροσύνης, ενώ το κυρίαρχο στοι­ χείο είναι η διαφορά: αρσενικού-θηλυκού, εχέφρονος-παράφρονος, ντόπιου-ξένου, Έλληνα-Τούρκου, ΤούρκουΡώσου, πραγματικού-φανταστικού, ζωής-θανάτου και αφήγησης-σιωπής. Ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος με την ανακοίνωση «Διάσταση μεταξύ φύλου και γένους στα διηγήματα του Γ. Βιζυηνού» προσπάθησε να προσδιορίσει τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας προώθη­ σε την ηθογραφία προς την κατεύθυνση της ψυχογρα­ φίας, βασιζόμενος στην ανά­ λυση μιας πλευράς που - κατά τη γνώμη του - είναι πολύ ση­ μαντική όχι μόνο για την ολο­ κληρωμένη ανάγνωση των έρ ­ γων του, αλλά και για την πλη­ ρέστερη κατανόηση της ζωής και της προσωπικότητάς του: πρόκειται για την κατάσταση της διάστασης μεταξύ φύλου και γένους που παρατηρείται στους πρωταγωνιστές δύο -από το σύνολο των έ ξ ι- διη­ γημάτων του, κατάσταση που εντοπίζεται και γίνεται αντικεί­ μενο διεξοδικής αφηγηματι­ κής επεξεργασίας από τον Βι­ ζυηνό. Ο Παναγιώτης Μουλλάς με την ανακοίνωση «Ο Γ. Βιζυη­ νός ως ποιητής» έκανε μία συνολική τοποθέτηση και εκτί­ μηση του ποιητικού έργου του Βιζυηνού, ξεκινώντας από τη διαπίστωση της εξάρτησής

-

του από τον φαναριωτισμό όχι μόνο ως ποιητικής σχολής, αλλά και ως περιβάλλοντος κοινωνικού. Στη συνέχεια διέ­ γραψε την πορεία τη ς προ­ σπάθειας του ποιητή να απο­ δεσμευτεί από τη φαναριώτικη ποιητική και συμπεριφορά, προσπάθεια που έμεινε σε με­ γάλο μέρος ατελέσφορη, μια και ουσιαστικώς παρέμεινε ένας φαναριώτης ποιητής και δεν κατάφερε όπως συνέβη με το πεζογραφικό έργο του - να γίνει καινοτόμος. Στη συγκρό­ τηση του ποιητικού κόσμου του Βιζυηνού ο ομιλητής επισήμανε την πα­ ρουσία ποικίλων έως και αντίθετων στοιχείων: Φανάρι και αθηναϊκό ρομα­ ντισμό, σολωμική παράδοση και γ ερ­ μανική ποίηση, νεοτερικό στοιχείο και παρωχημένο ρομα­ ντικό θρηνολόγημα, αλλά και σημάδια της ποιητικής γ ε­ νιάς του 1880, κα θώς και των νεορομαντικών που θα ακολουθήσουν αρ­ γότερα. Η απογευματινή συνεδρία άνοιξε με την ανακοίνωση του Νίκου Δήμου «Βιοθεωρία και Φιλοσοφία στον Γ. Βιζυηνό», στην οποία εξετάστηκε η αντί­ φαση ανάμεσα στο γεγονός πως ο Βιζυηνός υπήρξε «επαγγελματίας» φιλόσοφος - δηλα­ δή καθηγητής τη ς φιλοσοφίας - και στη βιοθεωρία που κυριαρχεί στα λογοτεχνικά του κείμενα, η οποία φαίνεται εντε­ λώς αντίθετη από τους επίση­ μους φιλοσοφικούς προσανα­

τολισμούς του. Μέσα στο πλαίσιο αυτής τη ς εξέτασης ο Νίκος Δήμου ασχολήθηκε με το κατά πόσον ο Βιζυηνός λο­ γοτέχνης μπορεί να επηρεά­ στηκε από τις κυρίαρχες την εποχή εκείνη στην Ευρώπη θε­ ω ρίες του Γερμανού φιλοσό­ φου Arthur Schopenhauer, διαπιστώνοντας μια σημαντική ομοιότητα ανάμεσα στη θεώ­ ρηση τη ς ζωής του Γερμανού

πεσιμιστή και στη μοίρα των μυθιστορηματικών χαρακτή­ ρων του Γ. Βιζυηνού. Με την ανακοίνωση «Ο Γ. Βι­ ζυηνός και ο Νόμος του Πατέ­ ρα» ο Θανάσης Τζούλης επι­ χείρησε μια ψυχαναλυτική ανάγνωση του έργου του Βι­ ζυηνού, η οποία έχει ως άξονα τον Νόμο του Πατέρα (la Loi du Pere), όπως συναντάται στη διαλεκτική του Jacques

χρονικά 15

Lacan. Ενετόπισε μέσα στα διηγήματα τις περιπτώσεις κα­ τά τις οποίες εμφανίζεται το μορφοείδωλο της «Κακής Μη­ τέρας», επισημαίνοντας πως αυτό δεν βοήθησε τον συγγραφέα στην κατά την παι­ δική ηλικία αποδοχή του Νό­ μου του Πατέρα, που θα απω­ θούσε στο ασυνείδητο την ένωση με τη μητέρα. Μια τ έ ­ τοια αποτυχία της πρωτογε­ νούς απώθησης (refoulement origi­ nate) κρίνεται από τον ομιλητή ως συνυπεύθυνη στην εκδήλωση της ψύ­ χωσης του Βιζυη­ νού. Ο σκηνοθέτης Λάκης Παπαστάθης με την ανακοίνωση «Λογοτεχνία και κι­ νηματογράφος: η διαδικασία της με­ τουσίωσης των πλη­ ροφοριών για τη ζωή και το έργο του Γ. Βιζυηνού σε σε­ νάριο», παρουσίασε τους προβληματι­ σμούς και τ ις σκέ­ ψεις του σχετικά με ένα σενάριο που στηρίζεται στο διή­ γημα του Βιζυηνού «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον», πά­ νω στο οποίο θα στηριχτεί η ταινία που θα γυρίσει με θέμα τη ζωή και το έργο του Βιζυηνού. Οι προβληματισμοί του, πέρα από το ενδιαφέρον που έχουν σχετικά με το γενικότερο θέμα των σχέσεων λογοτεχνίας και κινηματογράφου είναι εξαιρε­ τικά ενδιαφέροντες για μια ανάγνωση του έργου του Βι­ ζυηνού, η οποία βασίζεται σε μια οπτική λογική. Αυτό κάνει φανερό πως η ταινία του δεν

16 χρονικά ---------------------------θα αποτελεί απλώς μία μετα­ φορά, αλλά και μια ερμηνεία του έργου του Βιζυηνού. Η απογευματινή συνεδρία του Σαββάτου έκλεισε με την παράσταση ενός μικρού μονό­ πρακτου, «Η συμμετρία του φόβου», του Βαγγέλη Αθανασόπουλου, σε σκηνοθεσία Νί­ κου Ζερβόπουλου, που, επί­ σης, υποδύθηκε τον Βιζυηνό, ενώ ο Χρόνης Βούλτσος έπαι­ ξε το ρόλο του ψυχίατρου. Με το μονόπρακτο αυτό, μέσα από μια σκηνή από τη ζωή του Βιζυηνού στο φρενοκομείο, δί­ νεται μια εικόνα των σχέσεων του συγγραφέα με τη μητέρα του, τον παππού του, τους συναδέλφους του λογοτέχνες και γενικότερα με την αθη­ ναϊκή κοινωνία. Η Ελένη Λιανοπούλου, που άνοιξε την τέταρτη και τε­ λευταία συνεδρία, ασχολήθη­ κε με τα παιδικά διηγήματα του Βιζυηνού. Με την ανακοί­ νωσή τη ς «Ο ‘Τρομάρας’ (Νο­ έμβριος - Δεκέμβριος 1884), κείμενο του Γ. Βιζυηνού για παιδιά», στηριζόμενη στην έρευνα τη ς αφηγηματικής δο­ μής του «Τρομάρα» μέσα στο θεωρητικό πλαίσιο των λει­ τουργιών των παραμυθιών, όπως αυτές διατυπώθηκαν από τον V. Propp, και των μο­ ντέλων δράσης του A. J. Greimas, καθώς και στην ταυτόχρονη - ως προς τα θε­

ματικά μοτίβα και τους τρό­ πους αφηγηματικής οικονο­ μίας - σύγκριση του εξεταζό­ μενου κειμένου με τα διηγήμα­ τα του Βιζυηνού, απέδειξε πως αυτό το γραμμένο για παιδιά διήγημα αποτελεί ένα παραμύθι-παραμυθία του συγγραφέα για αυτόν τον ίδιο, καθώς και μια ακόμη έκφραση του θέμα­ το ς τη ς διάψευσης που στοι­ χειώνει όλο το διηγηματογραφικό έργο του Βιζυηνού. Ο Θανάσης Γκότοβος με την ανακοίνωσή του «Γλωσσι­ κή παλινδρόμηση και επικαιρότητα του Βιζυηνού», δέχτηκε τον Βιζυηνό - ως συγγραφέα του διηγήματος «Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα» - ως έναν από τους πρώιμους κριτικούς ενός εκπαιδευτικού ολέθριου επιστροφικού κινήματος της εποχής του, ενώ στη συνέχεια υποστήριξε πως η κριτική του κερδίζει και σήμερα κάποια επικαιρότητα, όχι τόσο λόγω των ψυχολογικών θέσεων πά­ νω στις οποίες την θεμελιώνει, όσο εξαιτίας τη ς αναγκαιότη­ τα ς ενός σύγχρονου κριτικού λόγου απέναντι σε «θεωρίες» και πρακτικές γλωσσικής πα­ λινδρόμησης που απειλούν ξα­ νά την εκπαίδευση. Το συνέδριο έκλεισε με μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Ο Βιζυηνός μετα­ ξύ Κωνσταντινουπόλεως και Αθηνών: η υποδοχή ενός λογί-

ου», κατά την οποία προσδιο­ ρίστηκε η σχέση του Βιζυηνού με τους πνευματικούς κύ­ κλους της Αθήνας και επιχειρήθηκε μια διάγνωση των αι­ τιών αυτής της σχέσης. Τη συζήτηση διηύθυνε ο Πανα­ γιώτης Μουλλάς και συμμετεί­ χαν σε αυτήν εκτός από τον διευθύνοντα, οι Λάκης Παπαστάθης, Μιχάλης Χρυσανθόπουλος και Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Το συνέδριο της Κομοτηνής για τη ζωή και το έργο του Γ. Βιζυηνού υπήρξε ένα επιτυχη­ μένο μικρό περιφερειακό συνέδριο. Οι περισσότερες ανακοινώσεις υπήρξαν πραγ­ ματικά πρωτότυπες και προω­ θούν την έρευνα γύρω από τη ζωή και το έργο του Θρακιώτη συγγραφέα. Η συμμετοχή του κοινού ήταν μεγάλη, οι ερωτή­ σεις, οι παρεμβάσεις καθώς και η συζήτηση που αυτές προκαλούσαν έδωσαν την ευκαιρία να θιγούν και θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος σχετικά με τον Βιζυηνό. Μια μι­ κρή εικόνα της επιτυχίας αυτής του συνεδρίου θα γίνει δυνατό να δοθεί με την έκδο­ ση των πρακτικών που, όπως ανακοινώθηκε από την οργα­ νωτική επιτροπή, πρόκειται να γίνει σύντομα.

Βαγγέλης Αθανασόπουλος

Κ Α ΙΤ Η Φ Λ Ω Ρ Ο Υ ΕΙΔΙΚΗ ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΟΣ

σ ε ν α ρ ίω ν θ ε α τ ρ ικ ώ ν έ ρ γ ω ν ρ ά δ ιο - t.v. ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ: ΜΠΟΤΑΣΗ 5 - 5 ο ς ΟΡΟΦΟΣ ΤΗΛ. 36 10 865 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΚΩΛΕΤΤΗ 33 ΩΡΕΣ 8-3 Μ.Μ. ΤΗΛ. 36 23 676

ισθάνομαι την ανάγκη να ομολογήσω εκ προοιμίου1 ότι εμένα ο Ρόμπερτ Μούζιλ με έχει διά παντός γοητεύ­ σει. Η δήλωση αυτή δεν εί­ ναι σχήμα λόγου' δεν κατα­ φεύγω, δηλαδή, στο πλέον εν χρήσει εξ όλων είδος μετωνυμίας, όπου δια της αιτίας δηλούται το αποτέλεσμα - όπως, αίφ­ νης, όταν λέμε: «Σας αρέσει ο Μπραμς;» και εννοούμε: οι μουσι­ κές του Μπραμς2. Δεν εννοώ, λοι­ πόν, τη φιλολογική, την οσοδήποτε ισχυρή φιλολογική έλξη, την οποία ασκούν επάνω μου τα γρα­ πτά του Μούζιλ, και πάντως δεν εννοώ μόνο αυτό. Μιλώντας για γοητεία εννοώ πρωτίστως τη γοη­ τεία που εκπέμπει ο άνθρωπος Μούζιλ, ο πολίτης εκείνης της έν­ δοξης Αυτοκρατορίας με τα δύο στέμματα, ο εξ απονομής ευγενής και εκ παιδείας ζηλωτής της χαρ­ μόσυνης οντογνωσίας έντλερ φον Μούζιλ3. Στη συνείδησή μου ο άνθρωπος αυτός, τον οποίο βεβαίως μέσω του έργου του εγνώρισα, δεν είναι ο, δεινός έστω, εφαρμοστής των ερευνητικών εργαλείων και των εννοιών που με την αυγή του 20ού αιώνα ελάνσαραν οι ψυχαναλυτι­ κές σχολές4. Δεν είναι το, όπως από πολλούς ελογίσθη, γερμανό­ φωνο ισοδύναμο ενός Προυστ5: άλλο πράγμα είναι η υπόγεια, θα­ μπή, νωχελική, μέχρι τις έσχατες διακλαδώσεις εξικνούμενη περι­ πλάνηση μέσα στους λαβύρινθους της ανθρώπινης ψυχής και των αν­ θρώπινων σχέσεων, όπου, παρ’ όλο τον πλούτο που ανακαλύπτει

Ρόμπερτ Μούζιλ: ένας συγγραφέας της εποχής μας με ιδιότητες εκεί, παραμένει παγιδευμένος και ενσωματώνεται ο Γάλλος, και άλ­ λο πράγμα είναι η αφ’ υψηλού μα­ εστρία, με την οποία ο Αυστριακός διασπά την πέριξ πραγματικότητα (χωρίς ποτέ να αιχμαλωτίζεται από αυτήν) και την κατατεμαχίζει σε ψηφίδες σχεδόν μοριακές6, οι οποίες μπορούν να ανασυναρμολογηθούν προς κάτι νέο- η διαφο­ ρά είναι αβυσσαλέα και δεν μιλώ για διαφορά μεγεθών, αλλά για διαφορά ποιοτήτων. Δεν είναι, τέ­ λος, ούτε ο, όπως τον χαρακτήρι­ σαν, σκοτεινός υστερορομανπκός, με τις κατά σύστημα σχοιτοτενείς λυρικές παρεκβάσεις7· ο χαρακτηρισμός, ως έχει, εντάσσε­ ται μάλλον στις επιδαψιλεύσεις που συνηθίζουν οι κριτικοί - ένα είδος δώρου - εν προκειμένω προς την τρυφηλή νωθρότητα της μεσοπολεμικής Ευρώπης, το κοινό της οποίας πρέπει να ένιωθε κά­ πως ενοχλημένο από την αντισυμβατικότητα της γραφής («σκο­ τεινός» ο Μούζιλ με την έννοια «στρυφνός») και από τη βέβηλη πλοκή και την εκτυφλωτική αλή­ θεια των περιγραφομένων κατα­ στάσεων («σκοτεινός» ο Μούζιλ με την έννοια «ανίερος», «εωσφορι­

κός»). Δεν συμμερίζομαι τις εκτιμήσεις αυτές, χωρίς να θεωρώ ότι είναι εξ ολοκλήρου αβάσιμες ή ανώφελες· ίσα-ίσα, ως πρώτες προσεγγίσεις επιτρέπουν, αν μη τι άλλο - θα έλεγα, μάλιστα, ότι διευκολύνουν -τη ν κατ’ αντιδιαστολή αναζήτηση ουσιαστικότερων γνωρισμάτων: τ ο υ Έ ρ γ ο υ όμως πάντα, όχι του συγγραφέα. Διότι και οι τρεις αυτές προαναφερόμενες απόπει­ ρες περιγραφής και αξιολογήσεως μιας ταυτότητας (σημειωτέον ότι είναι οι τρεις επικρατέστερες περί Μούζιλ ερμηνευτικές προτά­ σεις) βασίζονται σε ομοιότητες και σε αναλογίες με άλλα έργα, με άλ­ λα είδη, με άλλους δημιουργούς. Αποτελούν, δηλαδή, κριτήρια ή / και πράξεις ταξινομήσεως - τουτέστιν εντάξεως σε ομάδες, υπαγω­ γής σε Σχολές, παραλληλισμού με κάποιες φιλολογικές τάσεις και τα παρόμοια· δεν αποδίδουν, άρα, την ιδιοτυπία του Έργου, οπότε και δεν μπορούν να χρησιμεύσουν για τη μέσω αυτής ανίχνευση της ιδιοσυστασίας του δημιουργού και των κινήτρων, από τα οποία ελαύνεται, ή των στόχων που επιδιώκει - πάντα συγχέονται αυτά τα δύο...

18 χρονικά ----------------------------Για μένα ο Μούζιλ είναι η μεγαλοφυΐα που, ως εκ της υφής της, μεταχειρίζεται με άνεση, με θερ­ μή, σχεδόν ασκητική διάκριση δηλαδή χωρίς βλάσφημες υπερ­ βολές, αλλά και με απλόχερη ιλαρότητα και με πάθος - όσα έχει θησαυρίσει η σοφία και η ευαισθη­ σία των εθνών και των αιώνων: έν­ νοιες, αρχέτυπα, θεωρίες, ανα­ λυτικά όργανα, τρόπους, σχήμα­ τα, τεχνάσματα, ατμόσφαιρες, κλί­ μακες των αποχρώσεων και των τόνων, έπη και παιδικά ασμάτια, την παράδοση και την καινοτομία, τ α π ά ν τ α για να παίξει-με την έννοια, ακριβώς, που έδινε στο παιχνίδι ο νους του μεγάλου Προσωκρατικού8 ή που δίνει η καρδιά του* μικρού παιδιού: ότι, δηλαδή, το παιχνίδι είναι η σοβαρότερη υπόθεση, ίσως δε η μόνη σοβαρή υπόθεση στη ζωή του ανθρώπουότι είναι το νόημα της ύπαρξης, αυτή καθαυτήν η ουσία της ύπαρ­ ξης. Η εύθρυπτη μελαγχολία, που κάποιοι μελετητές του Μούζιλ, από τους ονομαστούς, ανακαλύ­ πτουν στα κείμενά του9, ακόμα και αν όντως υπάρχει και όπου υπάρ­ χει, είναι από την πλευρά του, κατ’ εμέ, αθώα επιτήδευση- ή, το πολύ, ένα είδος φιλολογικής κοκετα­ ρίας, μια παραχώρηση στο συρμό της εποχής του και, ίσως, μια σοφιστευμένη μικροπονηριά - μέσον επαφής με ένα κοινό εθισμένο στα φθινοπωρινά ρίγη και στα εαρινά νοσήματα από τη λογοτεχνική πα­ ράδοση δύο αιώνων10. Διατυπώνω αυτόν τον ισχυρισμό, ότι ο Μούζιλ υπήρξε εξ ιδιοσυγκρασίας και κα­ τά πρόθεση homo ludens11, νομι­ μοποιούμενος από την ομολογία ενός Έλληνα, του οποίου το ήθος και η παιδεία, αλλά και η συμπερι­ φορά απέναντι στους ανθρώπους και τα πράγματα παρουσιάζουν πάμπολλα κοινά στοιχεία με τις αρετές του Μούζιλ- εννοώ τον Νί­ κο Εγγονόπουλο, που σημειώνει σε επίμετρο του πρώτου τόμου των «Ποιημάτων» του επί λέξει: «Αν η ζωή μου είναι αφιερωμένη στη ζωγραφική και την ποίηση, εί­ ναι γιατί η ζωγραφική και η ποίηση με παρηγορούν και με διασκεδά­ ζουν»12.

Δεν θα αρκεσθώ σε αυτό το εξ αυθεντίας επιχείρημα- θα επανέλθ.ω δε στα περί παιδιών και αθυρμάτων, που κατ’ εμέ αποτε­ λούν την ουσία όλης της συγγρα­ φικής παραγωγής του Μούζιλ, κα­ τά συνεκδοχή δε και του ίδιου του Μούζιλ ως δημιουργού και ως αν­ θρώπου. Θα ήθελα, όμως, προη­ γουμένως, να θίξω δύο άλλα ση­ μεία, δύο άλλες αιτίες, στις οποίες φρονώ ότι οφείλονται όσα άστοχα ή όσα μονομερή έχουν κατά και­ ρούς υποστηριχθεί για το συγγρα­ φέα και για το έργο του. Η ακμή της ηλικίας του Μούζιλ και η ακμή της δημιουργικής του απόδοσης συμπίπτουν χρονικά με μιαν ιστο­ ρική καμπή του κράτους των Αψβούργων13 που χαρακτηρίζεται από δύο τινά: πρώτον από τη φθίνουσα αίγλη των λαμπρών ηγεμό­ νων, τη βαθμιαία ήτοι έκπτωση ενός αισθήματος αυτοκρατορικού μεγαλείου που επί έτη συναπτά πλανιόταν πάνω απ’ την Αυστρία14 και, δεύτερον, από μια - με πυκνό­ τητα και με ένταση καταιγίδας πνευματική ανθοφορία: Ρίλκε, Σνίτσλερ, Χόφμανσταλ, Κράους, Φρόυντ, Μπροχ, Σαίνμπερκ, Βέμπερν, Μπερκ, Καντίνσκη, Γαλά­ ζιος Καβαλλάρης, Κλέε, Κέλσεν, Λόος, Βίτγκενστάιν, Χάιντεγκερ, Χάιζενμπερκ, Χούσερλ...15 Από μια ανεξήγητη διαστροφή κινούμενοι οι άνθρωποι - του Μούζιλ μη εξαιρουμένου! - εχρησιμοποίησαν πά­ ντοτε, για να ονομάσουν ανάλο­ γου τύπου ιστορικές περιόδους, το προσηγορικό παρακμή'6. Το θέμα μας, όμως, δεν είναι αυτό. Το θέμα είναι ότι μέσα σε όλα αυτά τα πρώτου μεγέθους ανα­ στήματα, όπου πρέπει να συνυπο­ λογίσει κανείς και τη λοιπή γερμα­ νόφωνη, αλλά και όλη την ευρω­ παϊκή πνευματική παραγωγή, έδρασαν εθισμοί, ελειτούργησαν προσηλώσεις, συνέτειναν ακαδη­ μαϊκές δάφνες και διακρίσεις, ίσως δε και άλλοι όχι εύκολα σταθμητοί παράγοντες, και δεν επέτρεψαν στους συγχρόνους του Μούζιλ να αντιληφθούν ότι ο λιγά­ κι μονόχνωτος (διότι ως μισανθρωπία εξελήφθη η διάθεσή του να μην ξοδέψει τη ζωή του μες

στες πολλές συνάφειες και τες ομι­ λίες)17 ότι ο μοναχικός, λοιπόν, αυτός μαθητής του Ερνέστου Μαχ ήταν πρόσωπο κατ’ εξαίρεση18.

υτό θα μπορούσε να θεω­ ρηθεί φυσικό- άλλωστε δεν είναι ούτε μία ούτε δύο οι περιπτώσεις, όπου μεγαλοφυΐες δεν εκτιμήθηκαν κατ’ αξίαν στην εποχή τους. Εδώ ο Βίκτωρ Ουγκώ διατεινό­ ταν - και πρέπει να ήταν ειλικ νής, όταν το έγραφε - ότι ο ώ μος ήδη τότε Σταντάλ ήταν ανίκα­ νος να γράψει δύο αράδες της προκοπής!... Το απορίας άξιον με την περίπτωση Μούζιλ, όμως, είναι άλλο. Όταν έρχεται η ώρα να δια­ λέξει τί θα κάνει στη ζωή του, οπό­ τε αρνείται να ακολουθήσει ακα­ δημαϊκή καριέρα και αποφασίζει να αφοσιωθεί στη συγγραφή, δια­ θέτει ήδη πολυετή και υψηλής στάθμης κατάρτιση τεχνολόγουέχει δε εντρυφήσει στα Μαθηματι­ κά και στις Φυσικές Επιστήμες, όχι μόνο εξ ανάγκης (λόγω σπουδών, δηλαδή), αλλά από γνήσια έφεση, από μια κλίση που είχε γι’ αυτούς τους κλάδους του επιστητού19. Υπάρχει, τώρα, μια προκατάληψη που είναι διαδεδομένη και στις ημέρες μας και η οποία πρέπει να χρονολογείται από την εποχή, όπου αρχίζουν οι διάφορες επι­ στήμες να αποκτούν χωριστά πε­ δία και διαφορετικές μεθόδους έρευνας και εργασίας, από τότε δηλαδή, που τελειώνει ο Μεσαίω­ νας και ανατέλλει η Αναγέννησημπορεί να κάνω λάθος ως προς την ηλικία αυτής της προκατάλη­ ψης, μπορεί δηλαδή να είναι παλαιότερη ή νεώτερη από όσο νομί­ ζω εγώ. Σημασία, όμως, δεν έχει αυτό- σημασία έχει η ίδια η προκα­ τάληψη, κατά την οποία όσοι ασχολούνται με τις Θετικές Επι­ στήμες (ιδίως δε εκείνοι που έχουν κλίση προς τις επιστήμες αυτές) σκέπτονται και διατυπώ­ νουν τις απόψεις τους με λογική αυστηρότητα και με απέριττη ακρίβεια και όσοι ασχολούνται με τις φιλολογικές, με τις Περί Ανθρώπου Επιστήμες εν γένει, διανοούνται και εκφράζουν τις ιδέ­

Α

---------------------------χρονικά

ες τους με μια δημιουργική φαντα­ σία και με αυξημένη καλαισθησία. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί δεν είναι τόσο ουδέτεροι όσο φαίνονται20. Στην πρώτη περίπτωση μιλάει για τον εαυτό του και τους ομοτέ­ χνους του κάποιος που έχει σπουδάσει Θετικές Επιστήμες ή κάποιος τεχνολόγος· στη δεύτερη περίπτωση μιλάει για τον εαυτό του κάποιος που έχει κάνει ανθρω­ πιστικές σπουδές ή κάποιος καλλι­ τέχνης. Διότι όταν μιλούν οι μεν για τους δε, ο φιλόλογος λέει για τον μαθηματικό ή τον φυσικό ότι είναι στεγνός, κουραστικός, χωρίς χάρη, χωρίς φαντασία και τα συναφή, ενώ ο μαθηματικός λέει για τον φιλόλογο ή τον δικηγόρο ότι είναι φλύαρος, δεν έχει ειρμό η σκέψη του, λέει αηδίες και τα συναφή. Αν φύγουμε από τις αλληλεκτοξευόμενες μομφές (που αυτές προφανώς δεν είναι ουδέτερες) και επιστρέφουμε στους επαίνους, που με κάποια αυτάρκεια η κάθε πλευρά επιφυλάσσει για τον εαυτό της, έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: η άποψη αυτή, που χωρίζει στα δύο την ανθρώπινη γνώμη, ευσταθεί κάπως μόνο όταν αναφε­ ρόμαστε σε μέσους όρους. Διότι όταν αναφερθούμε σε κορυφαίες περιπτώσεις - ο δε Μούζιλ υπήρξε κορυφαίος σε όλα - η αντίληψη αυτή καταρρέει. Ένα αριστούργη­ μα σε οποιονδήποτε τομέα καλλι­ τεχνικής έκφρασης ή μία φιλοσο­ φική μελέτη κάποιας περιωπής αποτελεί συγχρόνως πρότυπο δο­ μικής ακρίβειας και συνοχήςόπως επίσης μία επιστημονική θε­ ωρία ή η σύλληψη ενός μαθηματι­ κού ερευνητικού εργαλείου περιέ­ χει όλα τα στοιχεία του υπέρτατου κάλλους και προκαλεί, σε όσους εννοούν, κραδασμούς αυτόχρημα και εξόχως αισθητικούς21. Αν, τώ­ ρα, ξαναγυρίσουμε στις μομφές που εξακοντίζουν κατά των λογικοκρατούμενων οι ανθρωπιστές και τανάπαλιν, τότε θα δούμε ότι οι σπουδές που έκανε ο Μούζιλ στη νεότητά του, τον εμφάνισαν στα μάτια προκατειλημμένων φι­ λολόγων ως αυτομάτως υποκείμε­ νον στην αφυδάτωση που κατ’

εκείνους προκαλεί η Λογική, όταν καταναλίσκεται σε ισχυρές δό­ σεις. Είναι δύσκολο να εννοήσει κανείς πώς συνέβη να χαρακτηρισθεί «στεγνή» ή «εξοργιστικά ανα­ λυτική» μία αφήγηση, η νταντελωτή υφή της οποίας μόνο στις ιστο­ ρίες ενός Θερβάντες συναντάται ή πώς δεν πρόσεξε κανείς ότι τα ποιητικά φίλτρα, που χρησιμοποιεί ο Μούζιλ για να διϋλίσει την πραγ­ ματικότητα, έχουν την ίδια λεπτή σχάρα με εκείνα, που μεταχειρί­ στηκε για τον ίδιο σκοπό ο Λέρμοντωφ, όταν έγραφε τον «Ήρωα της εποχής μας». Με παραξενεύει δε το γεγονός ότι δεν έχει προσέξει κανείς τη λυρική συγγένεια Μούζιλ-Λέρμοντωφ, για έναν κυρίως λόγο: επει­ δή υπάρχουν μερικές εξώφθαλμες ομοιότητες μεταξύ των δύο συγγραφέων εφοίτησαν αμφότεροι σε στρατιωτική ακαδημία, στον δεν Πετσόριν, τον ήρωα της εποχής μας, αποδίδονται τόσα στοιχεία του Λέρμοντωφ, όσα πε­ ρίπου θεωρείται ότι έχει λάβει από τον Μούζιλ ο Ούλριχ, ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες. Και τα δύο έργα λογίζονται, καλώς ή κακώς, ως εν πολλοίς αυτοβιογραφικά.

19

Οι ομοιότητες αυτές, καθό εξω­ τερικές, θα μπορούσε να μη ση­ μαίνουν τίποτα. Η ύπαρξή τους, όμως, καθώς και οι αντιστοιχίες που εμφανίζουν οι τίτλοι των βι­ βλίων («Ήρωας της Εποχής μας» «Ανθρωπος Χωρίς Ιδιότητες») μπορεί να παρακινήσουν το μελε­ τητή να επιδοθεί σε συγκρίσεις, οπότε η διαπίστωση, στην οποία οδηγείται, είναι τόσο εντυπωσια­ κή, ώστε διστάζω να την αναφέρω εδώ. Πάντως, αν δει κανείς με προσοχή τον τρόπο, με τον οποίο και στα δύο αυτά έργα συντελείται εκείνο που ο Ρομάν Γιάκομπσον ονομάζει ποιητική λειτουργία του λόγου22 (εννοώ, προ παντός άλ­ λου, τη ρυθμική αγωγή κατά μέρη και εν συνόλω· τη χρήση και την τοποθέτηση των βασικών δομικών μοτίβων, όπως είναι λ.χ. οι περι­ γραφές των χώρων, τα πορτρέτα των ηρώων, οι σκιαγραφίες των κτισμάτων, οι διάλογοι· εννοώ ακόμη την κατανομή των αρχετυπικών ρόλων στα εμπλεκόμενα πρόσωπα: του Καλού, του Εγκλη­ ματία, του Στρατηγού, της Μοί­ ρας, του Μεσολαβητή και όλων των άλλων Στοιχιών που συγκρο­ τούν και κινούν τους μύθους)23 αν προσέξει λοιπόν, κανείς, θα δει ότι διαφέρουν μεν τα τοπία ή.τα εθνολογικά δεδομένα ή η έκταση των επεισοδίων και των έργων ή οι ατμόσφαιρες ή/και άλλα τινά (επί παραδείγματι στον Λέρμοντωφ υπάρχει ένας εξωτισμός που απουσιάζει τελείως από τον Μού­ ζιλ), αλλά ο τρόπος χρήσεως του προς εξιστόρηση υλικού θυμίζει τον τρόπο, με τον οποίο φτιάχνο­ νται τα έπη24, έργα ήτοι προεχόντως π ο ι η τ ικ ά 25. τι το μυθιστόρημα ως είδος υπήρξε και για τον Μούζιλ πρόσχημα - για τον Λέρμο­ ντωφ αυτό θεωρείται δεδο­ μένο - πρόσχημα, εννοώ, μέσω του οποίου ο συγγρα­ φέας επιχειρεί να κολάσει και να νομιμοποιήσει συγχρόνως μια ομολογημένη ή μη λυρική προ­ διάθεση, είναι πρόταση που φαίνε­ ται μάλλον τολμηρή. Την άποψη, όμως, ότι ο Μούζιλ είναι πρωτί-

Ο

20 χρονικά -----------------------------στως ποιητής, την ενισχύει ένα στοιχείο του Έργου του - που εί­ ναι συνάμα και στοιχείο της προ­ σωπικότητάς του - από τα πιο συγκινητικά. Απέναντι σε όλα τα μικροαντικείμενα και τα μικροσυμβάντα αυτού του κόσμου, ιδίως δε απέναντι στα παντός εί­ δους ζωάκια (απέναντι στα ζώα εν γένει, αλλά στα μικρά περισσότε­ ρο)26 ο άνθρωπος αυτός δείχνει μία στοργή και μία τρυφερότητα, που δεν εξαντλείται σε αδάπανες θωπείες, αλλά που με, βλέμμα προσεκτικό σκεπάζει τα όντα και τα αφήνει εκεί να απαγκιάσουν και, βέβαια, τα χαζεύει με τις ώρες. α συγκρατήσουμε αυτή την ιδιότητα του συγγραφέα, που θυμίζει μία από τις ιδιό­ τητες του Θεού- όχι δε του Γιαχβέ - εκείνος ήταν, από τίνος και μετά, μονίμως βλο­ συρός και πολυανακατευόταν στα νιτερέσα των πλασμάτων του - αλλά του Έλληνα Θεού, που παίζει με τα όντα προσέχοντάς τα, και προσέχοντάς τα τα αφήνει να. παίξουν. Θα μας χρησιμεύσει η ιδιότητα αυτή και τα παρεπόμενά της, όταν σε λίγο επιχειρήσουμε να δώσουμε την καθ’ ημάς προ­ σφυέστερη κλείδα κατανοήσεως του Μούζιλ και του Έργου του. Κρίνω, όμως, ότι επιβάλλεται να επιστρέφω προς τα πίσω και να σχολιάσω ένα σημείο της κριτικής αυτής σκιαγραφίας, το οποίο μπο­ ρεί να με αφήνει έκθετο. Όταν μί­ λησα για την προκατάληψη μερί­ δας της κριτικής, η οποία βρίσκει τη γραφή του Μούζιλ αφόρητα αναλυτική και αφυδατωμένη απο­ δίδοντας τα, κατ’ εμέ ανύπαρκτα αυτά, ελαττώματα (κάνω μία πα­ ραχώρηση: τις όχι πολύ καλόπιστα διογκωμένες αυτές αδυναμίες) στο γεγονός ότι ο συγγραφέας περιελάμβανε στον άλλως πο­ λυσχιδή θεωρητικό οπλισμό του μία στέρεη και βαθιά θετική παι­ δεία, διέτρεξα εν γνώσει μου δύο κινδύνους27. Ο ένας κίνδυνος θα μπορούσε να προέλθει από την ει­ κόνα εκείνη της αντιπαράθεσης Μαθηματικού και Φιλόλογου με τις

αλληλεκτοξευόμενες μομφές· θα μπορούσε, δηλαδή, κάποιοι να πουν ότι πλατιάζω παραθέτοντας κοινούς τόπους κατά τρόπο ομοί­ ως κοινό και τετριμμένο. Ο δεύτε­ ρος κίνδυνος θα μπορούσε να συνδέεται με την παράγραφο εκεί­ νη, όπου διατυπώνουμε τον ισχυ­ ρισμό ότι στις κορυφαίες τους επι­ τεύξεις η Τέχνη και η ανθρωπιστι­ κή παιδεία αφενός, και αφετέρου η θετική γνώση και η Τεχνολογία ταυτίζονται δι’ οσμώσεως των εκα­ τέρωθεν μεθόδων και επιδιώξεων θα μπορούσαν, δηλαδή, να μου πουν κάποιοι ότι πετάω έτσι, χάριν εντυπώσεως, έναν αφορισμό,,που ελάχιστη σχέση έχει με ό,τι'συμ­ βαίνει στην πραγματικότητα. Στην πρώτη παρατήρηση, εάν υπάρχει τέτοια παρατήρηση, απα­ ντώ ότι την παράθεση κοινών τό­ πων την επέβαλαν οι ανάγκες της απόδειξης. Η δεύτερη μομφή με υποχρεώνει να επαναλάβω με τη μεγαλύτερη δυνατή έμφαση τον ισχυρισμό μου βεβαιώνοντας ότι δεν πρόκειται για αβασάνιστα γενικευτικό και άνευ εμπράγματου αντικρύσματος αφορισμό28. Πρό­ κειται για την αδιάψευση ουσία των πραγμάτων. Προσφεύγω στη μαρτυρία του Ντάγκλας Χοφστάτερ, ενός από τους λαμπρούς ανά την υφήλιο ειδήμονες της Τεχνη­ τής Διάνοιας, ο οποίος συνέγραψε με κέφι και με εμβρίθεια τόμο εννιακοσίων περίπου σελίδων με τον τίτλο «Godel, Escher, Bach», όπου αποδεικνύεται μεταξύ πολλών άλ­ λων, ότι η μουσική του Μπαχ, οι γκραβούρες του Έσερ και η μαθη­ ματική λογική διαθέτουν λανθάνουσες μεν, πλην όμως εκτεταμέ­ νες δομικές ομοιότητες και ότι α­ κριβώς εξαιτίας αυτών των ισο­ μορφισμών παράγουν στο πνεύμα του ανθρώπου την ίδια συστάδα βεβαιοτήτων ή/και αποριών, αλλά χαρίζουν συνάμα και ανάλογης πλαστικότητας απολαύσεις αισθη­ τικές29. Η θέση αυτή του Αμερικανού τε­ χνολόγου (να προσθέσω ακόμα: και πανεπιστημιακού δασκάλου από εκείνους, που οι φοιτητές τους πρέπει να λογίζονται ευ­ τυχείς), κληρονόμου δε ένδοξου

ονόματος (ο Ρόμπερτ Χοφστάτερ, νόμπελ Φυσικής, είναι πατέρας του) - η θέση, λοιπόν, αυτή περιβεβλημένη, όπως είναι με το γόη­ τρο της πανεπιστημιακής τηβέν­ νου και με την άτρεπτη ευκρίνεια των μαθηματικών αποδείξεων δι­ ευκολύνει τη δική μας αναζήτηση. Πρέπει, φυσικά, να πούμε ότι δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται λόγος περί του' κάλλους μιας μα­ θηματικής οντότητας ή δομής, ή περί της κομψότητας μιας επιστη­ μονικής θεωρίας· ούτε είναι η πρώτη φορά που γίνεται λόγος πε­ ρί άτρεπτης δομικής συνοχής ενός καλλιτεχνήματος30. Το σύγ­ γραμμα αυτό, όμως, του Χοφστά­ τερ είναι από τις πιο πρόσφατες συνθετικές εργασίες, όπου φωτί­ ζεται διεξοδικά και παραστατικό­ τατα ο διφυής τρόπος, με τον ο­ ποίο συλλαμβάνει και συγχρόνως νοηματοδοτεί ο μέγας σοφός ή ο μέγας καλλιτέχνης την πραγματι­ κότητα, το Ον, και ο ομοίως δι­ φυής τρόπος, με τον οποίο μετα­ φράζονται σε νέα όντα οι συλλή­ ψεις αυτές και τα νοητικά προπλά­ σματα και, τέλος, ο διφυής πάλι τρόπος με τον οποίο προσλαμβά­ νει ή πρέπει να προσλαμβάνει τα πλάσματα αυτά, τα π ο ι ή μ α τ α αυτά ο ευαίσθητος και ενήμερος -δέκτης. αι εδώ βρίσκεται το μεγα­ λείο του Μούζιλ. Δεν είναι μόνο η μαθηματική διάνοια με τα μεγάλα αισθητικά πε­ τάγματα ούτε μόνο το πλού­ σιο, πολύπλευρο συγγραφι­ κό ταλέντο με τις υπό μάλης κατάστιλπνες κρυσταλλοδομές των αφηγηματικών μοτίβων και τις υπερβατικές καμπύλες της πλο­ κής. Είναι ένα κράμα σπάνιο και των δύο αυτών ποιοτήτων ίσως ο Γκαίτε θα μπορούσε να καυχηθεί για κάτι ανάλογο...31 Ανπλαμβάνεσθε ότι η όσμωση, η μέχρι ταυτίσεως αλληλοδιείσδυση μεθόδων και επιδιώξεων της θετικής παιδείας και της καλλιτε­ χνικής έκφρασης, όσμωση για την’ οποία μιλήσαμε λίγο πιο πριν, συντελείται στην περίπτωση του Μούζιλ με ταχύτητα που μπορεί να

--------------------------- χρονικά

προκαλέσει ίλιγγο ή, όπως συμ­ βαίνει σε αυτόν - να οδηγήσει σε εκλάμψεις ανασυνθετικές. Αντιλαμβάνεσθε, επίσης, ότι οι εκλάμ­ ψεις αυτές είναι προϊόν σωρείας αμοιβαίων ανατροφοδοτικών διερ­ γασιών: κάθε ιδιότητα, κάθε πτυχή από την οποία συγκροτείται το πνεύμα και η ματιά του Μούζιλ, ελέγχει και ενισχύει όλες τις άλ­ λες. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που οίκοθεν ενισχυόμενο διαρ­ κώς, μπορεί να αγγίξει τα όρια του υπερφυούς. Εκεί υπάρχει το πα­ ραλήρημα των μυρίων συνθέσεων, εκεί υπάρχει και η ευεξία της από­ λυτης απλότητας32. Από εκεί πη­ γάζει η προσήνεια που δείχνει ο Μούζιλ απέναντι στα όντα, από εκεί και η οργή για τις βλακείες τους. Από εκεί πηγάζει η επιδεξιότητα, με την οποία παίζει χειριζόμενος ιδέες, θεωρίες, όλα τα, όπως είπαμε, γνωστικά εργαλεία και όλες τις εφέσεις της ανθρώπι­ νης ψυχής, και μεταπηδάει από ένα σύστημα ιδεών σε άλλο, χωρίς τίποτα να παραγνωρίζει και τίποτα να απολυτοποιεί. Ο Γουίλλιαμ Τζόνστον, καθηγητής τη Σύγχρο­ νης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Άμχερστ της Μασαχουσσέτης, α­ ποδίδει το παιχνίδι αυτό του Μού­ ζιλ με τις ιδέες και με τα όντα παραλληλίζοντάς τον ως προς αυ­ τό με έναν σπουδαίο, επίσης, με­ ταγενέστερό του: τον Χάιμιτο φον Ντόντερερ - σε ένα γνώρισμα κοι­ νό της αυστριακής διανόησης εν γένει, σε ένα πνεύμα νηφάλιου και αναιδούς συγκρητισμού, το οποίο συνυπάρχει με μία διανοητική τόλ­ μη, που φτάνει σε παράδοξους συγκερασμούς, σε αλλόκοτες συ­ ζεύξεις, σε κάτι που η α υ σ τ ρ ι α ­ κή γλώσσα εκφράζει με το επίθε­ το skurril33, που σημαίνει «λοξό», «λωλό», «αλλόκοτο» - «υπέρ λό­ γον» είναι η προσφυέστερη ελλη­ νική απόδοση. Από μιαν άλλη άπο­ ψη εξετάζοντας την ιδιοτυπία του Μούζιλ ο Όριο Τζιαρίνι, οικονομο­ λόγος από την Τεργέστη, μιλάει για την πρόθεση του Αυστριακού συγγραφέα να ενώσει τα διεστώτα, «τις δύο ημιαλήθειες», όπου το ένα ήμισυ είναι η επιστημονική α­ κρίβεια και το δεύτερο ήμισυ είναι

21

πος Χωρίς Ιδιότητες συνίσταται σε οι κυμαινόμενες επιθυμίες της αν­ ιδιότητες χωρίς άνθρωπο37, περι­ θρώπινης ψυχής. Στον Ούλριχ, τον γράφει την τραγική διάσπαση του άνθρωπο χωρίς ιδιότητες, έχει σύγχρονου ανθρώπου - παίζοντας ανατεθεί ανάλογος ρόλος από το όμως! Όχι δε μόνο με ένα ρητορι­ συγγραφέα34. Ο Τζιαρίνι επικαλεί­ κό σχήμα. Παίζει αναγνωρίζοντας ται σε ενίσχυση των θέσεών του την αυθυπαρξία των ιδιοτήτων οι το βιβλίο της Μαρίας-Λουίζας Ροτ ιδιότητες είναι όντα, όπως είναι «Ρόμπερτ Μούζιλ: Ο Άνθρωπος με όντα και τα αισθήματά μας. Υπάρ­ το διφυές βλέμμα»35. Ό λες αυτές χει ο πόνος, υπάρχει ο φόβος με ή οι υποθέσεις εργασίας τείνουν χωρίς τον άνθρωπο. Εντέλει δε προς εκτιμήσεις, οι οποίες έρχο­ όλοι οι τρόποι, όλες οι οπτικές γω­ νται σε επίρρωση των όσων υπο­ νίες από τις οποίες ο άνθρωπος στηρίζουμε εδώ. Ο Μούζιλ είναι παρατηρεί την πραγματικότητα, φαινόμενο ιδιότυπο. Φρονούμε, είναι ισοδύναμες και, άρα, πρέπει όμως, ότι ο Μούζιλ ως φαινόμενο να χαίρουν ισονομίας και ανοχής· υπερβαίνει τους όρους μιας πλην, ίσως, εκείνων που αρνούνται πνευματικής ατμόσφαιρας, που την ισονομία των αντιλήψεων. επικρατεί στην Αυστρία συνεπεία Με την αδιάκριτη φαντασία, που συρροής πλήθους παραδόσεων έχουμε εμείς οι Νότιοι, υποπτεύο­ και διανοητικών ρευμάτων. Όπως μαι ότι ο Ρόμπερτ Μούζιλ, ο επίσης υπερβαίνει την πρόθεση Αυστριακός πρέπει να ήταν καλός συμφιλίωσης δύο αντιμαχομένων στην παρέα, όπως είναι σε ορισμέ­ απόψεων. Στο πνεύμα του Μούζιλ νες δύσκολες ή πολύ γλυκές ώρες η ουμανιστική και η θετική παιδεία καλός για παρέα ο Θεός. έχουν συγχωνευθεί, η δε ματιά του είναι ενιαία36 Γιώργος Κεντρωτής Οταν αποφαίνεται ότι ο Άνθρω-*1 Σημειώσεις 1. Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε στις 16 Οκτωβρίου 1992 στο Ινστι­ τούτο «Γκαίτε» των Αθηνών ως ομι­ λία για την επέτειο των πενήντα ετών από το θάνατο του Μούζιλ.

2. Πρβλ. Bernard Dupriez, Gradus ad Parnassum, Paris 1984, σελ. 290.

3. Πρβλ. Aldo Venturelli, Die Kunst als frohliche Wissenschaft.

Zum Verhaltnis Musils zu Nietzsche, στο: Nitzsche-Studien 9 (1980), σελ. 302 επ.: Giwi Margwelaschwili, Die existenzial-ontologische Thematik in Musils «Der Mann ohne Eigenschaften», στο: Musil-Forum 8 (1982), σελ. 69. επ.

4. Πρβλ. ενδεικτικά και μόνο Gerhard Irle,. Der psychiatrische Roman, Stuttgart 1965, σελ. 125 επ.: Dietmar Goltschnigg, Liebe, Moral und Psychotherapie in Robert Musils «Die Versuchung der stillen Veronika», στο: Erzahlung und Erzahlforschung im 20. Jahrhundert, επιμ Rolf Kloepfer και Gisela Janetzke-Dillner, Stuttgart 1981, σελ. 41 επ.: Peter Henninger, Der Text als Kompromip.

Versuch einer psychoanaiytischen Textanalyse von Musils Erzahlung «Tonka» mit Rucksicht auf Jacques Lacan, στο: Psychanalytische und

psychopathologische Literaturienterpretation, Darmstadt 1981, σελ.

398 επ: Erhard von Buren, Zur Bedeutung der Psychotogie im Werk Robert Musils, Zurich 1970· Karl Corino, Odipus Oder Orest? Robert Musil und die Psychoanalyse, στο: Vom «ΤότΙββ» zum «Mann ohne Eigenschaften», Grazer MusilSymposion 1972, επιμ. Uwe Baur και Dietmar Goltschnigg, σελ. 123 επ.

5. Πρβλ. ενδεικτικά Gerhard R. Kaiser, Proust, Musil, Joyce. Zum Verhaltnis von Literatur und Gesellschaft am Paradigma des Zitats, Frankfurt/M. 1972, σελ. 88-144· Paul Hatvani, A la recherche des gestrigen Tages, στο: Literatur + Kritik 7 (1972), σελ. 350 επ. Peter V. Zima, Krise des Subjekts als Krise des Romans. Uberlegungen zur «Kritischen Theorie» und den Romantexten Prousts, Musils, Kafkas und Hesses, στο: Romanistische Zeitschrift fiir Literaturgeschichte 2 (1978), σελ. 54 επ.

6. Βλ. Roger Willemsen, Robert Musil, Vom intellektuellen Eros, Miinchen und Zurich 1985, σελ. 168 επ., το κε­ φάλαιο «Molekulardramatik» και Glaudio Magris, Der Ring der Clarisse. Grower Stil und Nihilismus in der modernen Literatur, Frankfurt/M. 1987, σελ. 273.

7. Πρβλ. ενδεικτικά Maximilan Aue,

22 χρονικά— ------------------------* Musil und die Romantik. Einige grundsatzliche Uberlegungen, στο: Sprachasthetische Sinnvermittlung, επιμ. Dieter P. Farda και Ulrich Karthaus, Frankfurt/M. 1982, σελ.

125 επ.

8. Βλ. Ηρακλείτου απόσπασμα XCIV αίών παΐς έστι παίζων παιδός ή θασιληίη, στο: Charles Η. Kahn, The Art and Thought of Heraklitus, Cambridge 1979, σελ. 70 επ. και 227 επ.

9. Ο Μούζιλ στο δοκίμιό του «Περί βλακείας» γράφει ότι η μελαγχολία όλων των ανθρώπων είναι ίδια· βλ.

Robert Musil, Gesammette Werke, επιμ. Adolf Fris6, έκδοση τσέπης, τόμος 8, Reinbek bei Hamburg 1978, σελ. 1270 επ.

10. Πρβλ. Jiirgen Schroder, Am Grenzwert der Sprache, στο: «Euphorion», 60 (1966), σελ. 311 11. Δανείζομαι τον όρο από τον τίτλο του μνημειώδους έργου του Johann Huizinga, που κρει και στα ελληνικά με τη φροντίδα των Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου και Στέφα­ νου Ροζάνη και με τίτλο «Ο Ανθρω­ πος και το Παιχνίδι».

12. Νίκος Εγγονόπουλος, Τα ποιήματα, τόμος Α', Αθήνα 1977, σελ. 147.

13. Βλ. σχετικά στο μνημειώδες έργο του Glaudio Magris, II mito absburgico nella letteratura austhaca moderna, Torino 1963, σελ. 299 επ.

14. Βλ. Werner Welzig, Vom Gliick in Wien, στο: Literatur + Kritik 15 (1980), σελ. 541 επ.

15. Για μια σφαιρική γνωριμία με τη με­ γάλη αυτή παράδοση βλ. το αφιέ­ ρωμα του περιοδικού «Critique», τεύχος 339-340, με τίτλο Vienne, debus d'un siecle.

16. Αντί πολλών βλ. τη διδακτορική διατριβή του Siegfried Wlasaty, Das Bild der untergehenden osterreichisch-ungarischen Morarchie bei Joseph Roth, Karl Kraus und Robert Musil, Innsbruck 1974, κυρίως στις σελίδες 201 επ. και το σπουδαίο έργο του Peter Becher, Der Untergang Kakaniens. Darstellungsweisen eines historischen Phanomens, Frankfurt /M. 1982.

17. Βλ. Jurgen C. Thoming, Der optimistische Pessimismus eines passiven Aktivisten, στο: Robert Musil: Studien zu seinem Werk, επιμ. Karl Dingklage, Karl Corino, Elisabeth Albertsen, Reinbek 1970, σελ. 214 επ.

18. Βλ. σχετικά Hedwig WieczoreckMair, Musils Roman «Der Mann

ohne Eigen-schaften» in der zeitgenossischen Kritik. Verglelch der Aufnahme von Band I und Band II (1930-1935) στο: Robert Musil: Untersuchungen, επιμ. Uwe Baur και Elisabeth Castex, Konigsstein 1980, σελ. 10 επ.

19. Βλ. ενδεικτικά Jurgen KaTzik, Die Mathmatik im werk Robert Musils, Zur Rolle des Ratiionalismus in der Kunst, Wien 1980, 165 σελίδες.

20. Βλ. την προβληματική αυτή στο βι­ βλίο της Claudia Monti, Musil, la metafora della scienza, Napoli 1983, sel. 133 ep.

21. Βλ. τις εμβριθείς παρατηρήσεις του Peter Henninger στο δοκίμιό του «Wissenschaft» und «Dichtung» bei Musil und Freund, στο: Modern Language Notes 94 (1979), σελ. επ.

22. Βλ. Bernard Dupriez, ό.π., στο λήμ­ μα «enonciation» σελ. 83.

23. Βλ. σχετικά στο εξαιρετικό βιβλίο του Dietrich Hochstatter, Sprache des Mdglichen.

Stilistischer Perspektivismus in Robert Musils «Der Mann ohne Eigenschaften», ■ Frankfurt/M, 1972.

24. Βλ. Wolfgang Freese, Verinnerte Wirklichkeit. Zur epischen Funktion der Liebe im «Mann ohne Eigenschaften», στο: Robert Musil: Studien zu seinem Werk, επιμ. Karl Dinklage, Karl Corino, Elisabeth Albertsen, Reinbek bei Hamburg 1970, σελ. 94 επ.

25. Βλ. Volker Klotz, Muse und Helios.

Uber epische Anfangsnote und -weisen, στο: Romananfange, Versuch zu einer Poetik des Romans, επιμ. Norbert Miller, Berlin 1965, σελ. 11 επ.· Marie-Louise Roth, Robert Musil: Ethik und Asthetik, Munchen 1972, σελ. 297 επ.· Dieter Fuder, Analogiedenken und anthropologische Diefferenz.

Zur Form und Funktion der poetischen Logik in Robert Musils Roman «Der Mann ohne Eigenschaften», Munchen 1979· Roger Willemsen, Das Existenzrecht der Dichtung. Zur Rekonstruktion einer systematischen Literaturtheorie im Werk Robert Musils, Miinchen 1984.

26. Βλ. ενδεικτικά τη διδακτορική δια­ τριβή που υπέβαλε-το 1975 στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης ο Murray G. Hall με τίτλο Tier und Tiermotivik im Prosawerk Robert Musils.

27. Υπό την επήρεια του ίδιου ενοποι­ ού πνεύματος έχουν γραφεί τα διε­ ξοδικά μελετήματα της υπό τον Helmut Kreuzer συλλογής Mathematik und Dichtung (Μόναχο

1969) ή οι στιλπνές δοκιμές του Raymond Queneau στο καλαίσθη­ το τομίδιο Les Bords για τον ανα­ γνώστη που θέλει να πάει μακρύτερα.

28. Εξάλλου και ο Ρόμπερτ Μούζιλ υπήρξε «οπαδός» του Αφορισμού· βλ. σχετικά στο βαθυστόχαστο κεί­ μενο της Marie-Louise Roth, Robert Musil als Aphoristiker, στο: Beitrage zur Musil-Kritik, επιμ. Gudrun Brokoph-Mauch, σελ. 289 επ.

29. Βλ. Dougklas Hofstadter, Godel, Escher, Bach: Les Brins d'une Guirlande Eternelle, Paris 1985.

30. Για πλείονα σχετικά με το θέμα βλ.

Gerald Holton, Thematische Analyse der Wissenschaft, Frankfurt/M. 1981, σελ. 225 επ. 249.

31. Απάντηση στο γιατί αυτής της σύν­ δεσης, μας δίνει το λαμπρό πόνη­ μα του καθηγητή Jurgen C. Thoming, Zur Rezeption von Musil und Goethetexten. Historizitat der asthetischen Vermittlung von sinnlicher Erkenntnis und Gefiihlserlebnissen, Miinchen und Salzburg 1974.

32. Για το θέμα αυτό γενικά 8X.Jehuda Elkana, Anthropotogie der Erkenntnis. Die Entwidung des Wissens als episches Theater einer listigen Vemunft, Frankfurt/M. 1985, σελ. 250 επ.

33. Βλ. William M. Johnston, Les systemes de references et creativite, ou comment I'Autriche a gere le «Skurrile», στο: Vienne, Budapest, Prague,... Les hautslieux de la culture moderne de Γ Europe centrale au toumant du siecle, επιμ. Miklos Molnar και Andr6 Reszler, Paris 1988, σελ. 9 επ.

34. Βλ. Orio Giarini, Bilan de T action parallele menee par le secretariat de Tame et de Texactitude, 75 ans apres στο: Vienne, Budapest, Prague,... Les hauts-lieux de la culture moderne de f Europe centrale au toumant du siecle, επιμ.

Miklos Molnar και Andre Reszler, Paris 1988, σελ. 147 επ.

35. Βλ. Marie-Louise Roth, Robert Musil, Thomme du double regard, Paris 1987.

36. Πρβλ. Peter Henninger, Auge und Blick. Notationen zum Sehvorgang in Texten Robert Musils, στο: Sprachasthetische Sinnvermittlung, επιμ. Dieter P. Farda και Ulrich Karthaus, Frankfurt/M. 1982, σελ.

86 επ.

37. Βλ. κεφάλαιο 39 του «Ανθρώπου Χωρίς Ιδιότητες».

ft]

οια είναι τα βιβλία που κι­ νούνται ή θα κινηθούν την προσεχή περίοδο; Αυτό και συναφή είναι τα προβλήμα­ τα στις χώρες της Ευρώ­ πης, τόσο κατά τη διάρκεια της ετήσιας εμποροπανήγυρης του βιβλίου της Φραγκφούρτης όσο και στις ειδικές δη­ μοσιογραφικές στήλες. Γενικά, το βιβλίο που περισσό­ τερο αγοράζεται είναι αυτό που αναλύει θέματα της επικαιρότητας. Ωστόσο και η κατηγορία αυτή συναντήσει κανείς τα βιβλία όλων έχει χάσει αναγνώστες. Για τους (υπογραμμίζουμε) των εκδοτών; εκδότες τώρα πια ο στόχος δεν εί­ Στατιστικά στη Δ. Ευρώπη οι πωναι οι τίτλοι, αλλά η κατάκτηση του λήσεις πέρασαν κατά κύριο λόγο 55% του πληθυσμού που δεν δια­ στο σουπερ-μάρκετ, στις εκθέβάζει ή διαβάζει σπάνια. Παρά τα σεις-αγορές και στα εξειδικευμένα όσα λέγονται για το ρόλο της τη­ καταστήματα υπολοίπων (remain­ λεόρασης, τη μεγάλη μερίδα των ders). Εάν παρατηρήσουμε τις αναγνωστών υπέκλεψαν τα ειδι­ δυνατότητες που παρέχει η ελλη­ κευμένα περιοδικά και οι πολυσέ­ νική αγορά, δυστυχώς θα διαπι­ λιδες (πολυθεματικές) εφημερίδες στώσουμε ότι δεν υπάρχει (ή σχε­ (εννοείται της Δ. Ευρώπης). Δεν δόν) κάποια τέτοια πρωτοβουλία. μένει, λοιπόν, στους εκδότες παρά Όσον αφορά την πώληση δι’ αλλη­ να στραφούν στο βιβλίο με υψη­ λογραφίας, αυτή χωλαίνει κυριο­ λής ποιότητας υλικό. Στη Φραγκλεκτικά από την έλλειψη υποδο­ φούρτη παρουσιάστηκε κάποια μής, που είναι κυρίως οι καλοί πτώση στη συμμετοχή, αλλά αυτό συλλογικοί κατάλογοι, που να δεν έχει παρά συγκυριακή σημα­ κυκλοφορούν έγκαιρα και να φθά­ σία. Η προσοχή πρέπει να στραφεί νουν παντού (όπως π.χ. τα: Livres στις νέες μεθόδους διακίνησης και du mois της Γαλλίας). προβολής, που θα απαλύνουν τον Από τα σπουδαιότερα παράγωανταγωνισμό που τείνει να συνθλί­ γα της εξάπλωσης πανεπιστημια­ ψει τους μικρούς εκδότες. κών τμημάτων στην επαρχιακή Πραγματικά, πέρα από τους πά­ Ελλάδα είναι η δημιουργία αξιόλο­ γκους των δυο-τριών μεγάλων βι­ γων βιβλιοπωλείων για προσωπικό βλιοπωλείων των ελάχιστων πόλε­ και φοιτητές, αλλά και για τον ντό­ πιο πληθυσμό, και με τον τρόπο ων της Ελλάδας, πού αλλού θα

Π

Το μ έ λ λ ο ν του β ι β λ ί ο υ αυτό η δυνατότητα για συγκρότη­ ση σοβαρών ιδιωτικών βιβλιοθη­ κών και στην περιφέρεια. Έτσι, σε λίγα χρόνια θα κινηθεί ένα σχετικό εμπόριο (παλαιού και μεταχειρι­ σμένου) βιβλίου σ’ όλο τον επαρ­ χιακό χώρο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες στις τάξεις των νέων έχει αυξηθεί η ανάγνωση του καθημερινού τύπου και δεν είναι απλό το γεγονός για τη γενιά των σαραντάρηδων, ότι ο νέος πρόεδρος πρώτο μέλημα στον Λευκό Οίκο είχε την επέκτα­ ση των ραφιών για βιβλία. Πράγ­ ματι, η προσωπική βιβλιοθήκη στη γενέτειρά του αριθμεί 4.500 τίτ­ λους. Στη χώρα όμως αυτή οι εκ­ δότες δημοσιεύουν εβδομαδιαίο περιοδικό για την άμεση πληροφό­ ρηση του κοινού, όταν βέβαια οι νέες ιδέες και ειδήσεις κατανοούνται ως αξίες που εξαργυρώνονται στις επιχειρήσεις και στην αγορά υπηρεσιών. Γ.Πλ.

Γιώργης Γιατρομανωλάκης: ^ νας απλός μεταπτυχιακός φοιτητής ο Γ.Π., ξαφνικά και χωρίς φανερή αιτία, ανάμεσα στις 19.53' και 19.56', Τρίτη 27 Νοεμβρίου, πριν λίγα χρόνια, στην I υπόγεια αίθουσα τερματικών του ΙΤΕ . J (Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας) του Πανεπιστημίου Κρήτης με καραμπίνα σκό­ τωσε δύο πανεπιστημιακούς καθηγητές και τραυμάτισε σοβαρά έναν καθηγητή, έναν επισκέπτη καθηγητή και μια φοιτήτρια. Ο Γ.Π. μετά την ειδεχθή πράξη του εξαφανί­ στηκε. Εννέα μήνες μετά ανακαλύπτεται το πτώμα του- ο δράστης είχε αυτοκτονήσει μία ή δύο μέρες μετά το έγκλημα. Αυτό το αληθινό περιστατικό, το οποίο, τότε, είχε συγκλονίσει το Πανελήνιο, υπήρ­ ξε το κίνητρο του Γιώργη ΓΊατρωμανωλάκη για να γράψει το μυθιστόρημα Ανωφε­ λές διήγημα (Αθήνα, Κέδρος, 1993, σελ.

288). Γιατί όμως ένας συγγραφέας καταπιάνε­ ται με την ιστορία ενός τέτοιου εγκλήμα­ τος; Θέλει, εμμέσως πλήν σαφώς, να υπε­ ρασπιστεί την πανεπιστημιακή κοινότητα της οποίας είναι μέλος ή να της ασκήσει έντονη κριτική; Πού σταματάει η εξιστόρηση του συγκε­ κριμένου γεγονότος και πού αρχίζει το έρ­ γο του λογοτέχνη; Η αναζήτηση της απόλυτης αλήθειας εί­ ναι έργο εφικτό για ένα συγγραφέα; Σ’ αυτά τα ερωτήματα απαντά ο Γιώρ­ γης Γιατρωμανωλάκης στη συνέντευξη που ακολουθεί.

Τη συνέντευξη πήρε ο Ηρακλής Παπαλέξης

Ας ξεκινήσουμε από τον τίτλο του μυθιστορήμα­ τος σας. Γιατί “Ανωφελές” και γιατί “Διήγημα”;

ΣΥ Μ Φ Ω Ν Α με μια γνω στή ρήση του Πολυβίου, που προτάσσεται ως μότο στο βιβλίο μου, αν από την εξιστόρηση της ιστορίας αφαιρέσουμε την αλήθεια, εκείνο που απομένει είναι ένα «ανωφε­ λές διήγημα», μια αφήγηση που όχι μόνο δεν πα­ ρέχει ωφέλεια αλλά μπορεί να αποβεί και βλαπτι­ κή. Επομένως ο τίτλος του βιβλίου είναι υπονο­ μευτικός για το ίδιο το Μ υθιστόρημα, αφού μοι­ ραία απουσιάζει από αυτό η απόλυτη «αλήθεια» των «πραγματικών» συμβάντων. Ό μ ω ς, καθώς επίσης είναι αδύνατο και για τον όποιο ιστορικό να εΰρει και να αποκαλύψει την απόλυτη, την «πραγματική» αλήθεια, ο αυτοειρωνικός τίτλος σχετίζεται με την εγγενή αδυναμία μας να συλλάβουμε τα πράγματα σ την ολότητά "τους. Κ άποιος θα μπορούσε επίσης να πει ότι η μη ωφέλεια, η «βλαπτικότητα» αυτού του συγκεκριμένου βιβλί­ ου έχει να κάνει και με το θέμα του. Γιατί επιλέξατε να κάνετε μυθιστόρημα αυτό το συγκεκριμένο έγκλημα που συγκλόνισε πριν από λίγα χρόνια την Ελλάδα;

Η ΕΡΩ Τ Η ΣΗ μπορεί να πάρει πολλές απαντή­ σεις, μερικές μάλιστα περιέχονται στο ίδιο το Μ υθιστόρημα. Μ ιλώντας όμως γενικά, ο συγγρα­ φέας επιλέγει το θέμα του στηριγμένος στο «οικο­ νομικό» του ένστικτο. Πώς, δηλαδή, μπορεί το συγκεκριμένο θέμα να του προσφέρει τις περισσό­ τερες και τις προσφορότερες δυντότητες για να πει αυτά που ο ίδιος επιθυμεί διακαώς να πει. Ο μύθος, το story, αποτελεί (τουλάχιστον για μένα) το πρόσχημα για να ειπωθούν όσα πρέπει, το θέμα είναι το όχημα, όχι το πραγματικό φορτίο. Αυτό το εμφύλιο Έ γκ λημ α, που διαπράττεται μέσα στο σ ημερινό Πανεπιστήμιο, μέσα στη σημερινή ελ-

ληνική Κ οινότητα, καθώς μάλιστα παραμένει ακόμη σκοτεινό και ανεξιχνίαστο, υπήρξε για μέ­ να μοιραίο δέλεαρ.

Ανώφελες διήγημα Τόσο το έγκλημα όσο και η αυτοκτονία του μετα­ πτυχιακού φοιτητή Γ.Π. θεωρήθηκαν πράξεις ακατανόητες και ανεξήγητες. Είναι μέσα στις προθέσεις σ·?/.; -/a αποκαλόψετε κάποιες κρυμμέ­ νες πλευρές;

ΑΚ Ο Μ Η και σε ένα «κατανοητό» και «ερμηνεύσιμο» γεγονός υπάρχουν αθέατες και σκοτεινές πλευρές, ώστε πολλές φορές να μας εξαπατούν πε­ ρισσότερο τα θεωρούμενα απλά πράγματα. Ό σ ο για τη συγκεκριμένη ιστορία, έχει όντως μέσα της γεγονότα σκοτεινά και αδιευκρίνιστα και ενδεχο­ μένως να μείνουν έτσι για πάντα. Ό μ ω ς ο συγγραφέας μιας τέτοιας ιστορίας δεν νοιάζεται, πιστεύω, τόσο να αποκαλύψει κάποιες κρυμμένες πλευρές των συμβάντων, όσο να περιγράφει και να εκθέσει με τέτοιο τρόπο γνω στά πράγματα ώστε να π αραχθούν νέες ψ υχικές εμπειρίες και εν­ δεχομένως να προκόψει μέσα από τα θεωρούμενα γνω στά και τα κ ατανοητά η αίσθηση ότι ελάχιστα ό ντως μπορούμε να κατανοήσουμε και να ερμη­ νεύσουμε. Τελικά ο συγγραφέας ούτε αποκαλύ­ πτει ούτε αποκρύπτει. Α πλώς δίδει σημάδια, σ η­ μαίνει.

Πού τελειώνει η περιγραφή και η παράθεση «πραγματικών» συμβάντων και πού αρχίζει το έρ­ γο της λογοτεχνίας;

Α ΣΦ Α Λ Η Σ διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο «πραγματικό» και στο «επινοημένο» δεν υπάρχει και δεν είναι δυνατόν να υπάρχει. Έ ν α μυθιστό­ ρημα συνθέτει, ως από τη φύση του, τα πραγματι­ κά και τα μη πραγματικά στοιχεία και είναι πρ ο ­ φανές ότι δεν υπάρχει καμία δυνατότητα να εμπιστευθούμε περισσότερο τα πρώτα από τα δεύτερα. Η «αξιοπιστία» και η «αλήθεια» του Μ υθιστορή­ ματος προκύπτει από την επεξεργασία των στοι­ χείων που το συγκροτούν και όχι από την «αλή­ θεια» τω ν όποιων στοιχείων χρησιμοποιεί κάθε

φορά. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι έγινε ένας φόνος σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και ότι ύστερα από μερικούς μήνες ανακαλύπτεται στις πλαγιές της Δ ίκτης το μουμιοποιημένο πτώ­ μα του δράστη και αυτόχειρα. Ό μ ω ς αυτά καθεαυτά τα γεγονότα, όσο πραγματικά, όσο τραγικά και να είναι, παραμένουν μοιραία μέσα στα όρια του αστυνομικού δελτίου. Εκτός α ν έρθει η Λ ογο­ τεχνία και τα φωτίσει με τον δικό της (ωφέλιμο ή ανωφελή) λόγο.

Τελικά με το Ανωφελές Διήγημα υπερασπίζεστε την Πανεπιστημιακή Κοινότητα και τη δική της αίγλη και εξουσία, ή χρησιμοποιείτε το τραγικό αυτό έγκλημα ως πρόσχημα να ασκήσετε κριτική;

Ο Π Ω Σ ήδη έχω αναφέρει ο μύθος, η πλοκή του Μ υθιστορήματος δεν αποτελεί παρά το όχημα που επιτάσσεται κάθε φορά για να μεταφέρει το ένα ή το άλλο φόρτωμα. Σ τον βαθμό που το Μ υθιστόρημα είναι και αυτοβιογραφικό, και ο συγγραφέας είναι και μέλος της πανεπιστημιακής Κ οινότητας, δεν βρίσκονται έξω από τις προθέ­ σεις του ούτε η υπεράσπιση αυτής της Κοινότη­ τας αλλά ούτε η άσκηση κριτικής. Ό μ ω ς, ένα αληθινό Μ υθιστόρημα πρέπει να υπερβαίνει τις ιδιότητες του συνηγόρου υπερασπίσεως ή του συνηγόρου κατηγορίας. Η Λ ογοτεχνία δεν έχει μόνο τη δική της λογική, το δικό της λόγο, έχει, κυρίως, τη δική της ηθική. Και αυτή είναι που πρω τίστως υπερασπίζεται ο συγγραφεέας και σε αυτή μόνον θύει. Ό χ ι επειδή ο λογοτέχνης βρί­ σ κεται έξω από την πραγματικότητα της ζωής. Κ άθε άλλο. Αλλά επειδή ακριβώς μέσα στη δια­ δοχή των αιώ νω ν η Λ ογοτεχνία και η Τέχνη γενι­ κά έδειξε πω ς είναι για το ανθρώπινο γένος η μο­ ναδική εγγύηση τιμής.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α

ΔΕΛΦΙΝΙ

VANESSA REDGRAVE

Α Υ Τ Ο Β Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΒΑΝΕΣΣΑ ΡΕΝΤΓΚΡΕΪΒ Α Υ Τ Ο Β Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ · Θεμιστοκλέους 23-25,106 77 Αθήνα · Τηλ. 36.30.955, Fax 64.50.764

η τέχνη και οι Έλληνες ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΙΖΙΚΙΡΙΚΗΣ. Η τέχνη και οι Έ λληνες. Αθήνα, Φ ι λ ι π π ό τ η ς , 1992. Σελ.

175.

Μ ελέτη *I

I I

ανθρώπινη κοινωνία χαρακτηρίζεται από ανώτερη μορφή οργάνωσης, από την ενσω­ μάτωση ρυθμιστικών μηχανισμών των άλ­ λων επιπέδων οργάνωσης, του βιολογικού και του φυσικοχημικού, σε ένα νέο σύστη­ μα σχέσεων και κανόνων - π.χ. οι κινήσεις των πνευμόνων, των φωνητικών χορδών, της γλώσσας και των χειλιών ενσωματώνο­ νται στο πιο σύνθετο σύστημα του φωνητικού ορ­ γάνου της γλώσσας, χωρίς να χάνουν τις βιολογι­ κές λειτουργίες τους. Χαρακτηρίζεται επίσης, η ανθρώπινη κοινωνία, από τη διαμόρφωση των συμβολικών συστημάτων, τα οποία την εξυπηρε­ τούν με μια αντίστοιχη τάξη οργάνωσης, δηλαδή με μια λογική. Κάθε κοινωνικός σχηματισμός διαθέτει τη δική του οργάνωση και τη δική του λογική που την αντιπαραθέτει στις λογικές των άλλων κοινωνι­ κών σχηματισμών, διασφαλίζοντας την ταυτότη­ τά του. Ο τρόπος με τον οποίο ο βιομηχανικός πολιτισμός αντιπαρέθεσε τη δική του λογική ήταν επιδεικτικός, ή μάλλον προκλητικός, εξαιτίας της ιδιαίτερα επεκτατικής φύσης του. Κ ράτησε μόνο για τον εαυτό του τον τίτλο του «ορθολογισμού»,

άσχετα από τον πολύπλευρο σχηματισμό του: αντίθεση της ατομικής γνώ μης προς την παραδο­ σιακή αυθεντία, αποτελεσματική επέμβαση στη φύση κτλ. Παράλληλα, απέδιδε στους άλλους πληθυσμούς το μυστικισμό, το μαγισμό και τον αλογισμό, ανάλογα προς το βαθμό επιρροής ή εξάρτησης που ασκούσε σ ’ αυτούς - οι Ινδιάνοι της Ν. Αμερικής, που πουλιόνταν σκλάβοι, εθεωρούντο άλογοι και άλαλοι. Ε ίναι φανερό ότι οι όροι «ορθολογισμός» και «ανορθολογισμός» έχουν ιστορικό προσδιορι­ σμό. Κάθε κουλτούρα διαθέτει τη δική της λογική, που από τις άλλες κουλτούρες όμως χαρακτηρίζε­ ται ως μη λογική. Α λλά και στο,ίδιο πολιτισμικό σύστημα, σε περιόδους ταξικών συγκρούσεων ή μετάβασης, ο ορθολογισμός και ο ανορθολογισμός ανταλλάζουν θέσεις. Α λχημιστές, μάγισσες και πρόδρομοι της Μεταρρύθμισης συγχέονται σε κοινή αντίθεση προς το Λόγο της παπικής Ε κκλη­ σίας κατά το τέλος του Μεσαίωνα. Ενώ, όμως, έχουν ιστορικό προσδιορισμό, ο ορθολογισμός κι ο ανορθολογισμός αντιμετωπίζονται σ αν από­ λυτες έννοιες. Αυτό είναι βασικός λόγος ώστε να μην υπάρχει διέξοδο στη διαμάχη τους. Η δυσκολία γίνεται πολύ μεγαλύτερη για το ιδε­ ολογικό ρεύμα της εποχής μας που ισχυρίζεται ότι η δημιουργική δύναμη της τέχνης και γενικότερα του ανθρώπου πηγάζει από τον ανορθολογισμό. Με το ζήτημα αυτό απασχολείται ο Γ. Διζικιρίκης, που με τα προηγούμενα βιβλία του το έχει προσεγγίσει απο πολλές πλευρές και έχει αναλύ­ σει κριτικά διάφορες εκδηλώσεις του: τη «φιλολο­ γική σημειολογία», το στρουκτουραλισμό. Π ρό­ κειται για επίμοχθη και συνεπή προσφορά στην

28 ετπλογη---------------------------υπόθεση του Διαφωτισμού, ο οποίος δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί στην Ελλάδα. Ο συγγραφέας δεν απασχολείται με την κοινωνικοπολιτική χρήση του ορθολογισμού από το κυρίαρχο σύστημα του βιομηχανικού πολιτισμού, στην οποία επιτίθεται ο H orkheim er, ούτε με την προέλευση και τα αί­ τια ανάπτυξης του ανορθολογισμού σαν αυτόνο­ μου ρεύματος, δηλαδή στις εσωτερικές διαρθρωτι­ κές αντιφάσεις μεταξύ επιχειρηματιών και διανο­ ουμένων, ρεαλισμού και φορμαλισμού, μαζικής κουλτούρας και υψηλής τέχνης, νεοθετικισμού και υπαρξισμού. Ε νδιαφέρεται για την ιστορικό­ τητα του ορθολογισμού από την πλευρά του ουμανιστικού πνεύματος. Τ ο ν εξετάζει σαν το προϊόν της ανοδικής πορείας του ανθρώπου, σαν το καταστάλαγμα των αξιών που απομένει μέσα από την ιστορική διαδοχή των διαφόρων λογι­ κών. Στο τελευταίο του βιβλίο αναλύει την κατα­ γωγή του ορθολογισμού από το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, το οποίο βάζει τα θεμέλια της ουμανιστι­ κής ιδέας του «ολοκληρωμένου ανθρώπου». ο αδύνατο σημείο του ανορθολογισμού ως απόλυτης, μη ιστορικής έννοιας είναι, όπως σωστά τονίζει ο Γ. Διζικιρίκης, ότι κάνει λ ο­ γική πιστεύοντας ότι συντρίβει τη λογική. Για να υποστηρίξουν τον ανορθολογισμό, οι οπαδοί του είναι υποχρεωμένοι να χρησιμο­ ποιήσουν κάποια λογική επιχειρηματολογία, να καταφύγουν στον ορθολογισμό, αφού όλα στην ανθρώπινη κοινωνία διέπονται από ορισμέ­ νη οργάνωση. Ε πομένως «άκριτη και αντιφατική πλευρά τους δεν είναι ο ρασιοναλισμός τους... αλ­ λά αντίθετα, ο αφηρημένος και άτεγκτος ορθολο­ γισμός τους που τους οδηγεί στη μεταφυσική δικαιολόγηση του ιρασιοναλισμού» (σελ. 33). Πράγματι, ο ιρασιοναλισμός του νεοβιταλισμού (Bergson κ.ά.) χρησιμοποίησε μια δική του λογι­ κή στην πολεμική του κατά του «ρασιοναλισμού» του μηχανοκρατικού υλισμού, όχι κατώτερη εκεί­ νου - αφού απευθυνόταν σ αν τελική αναγωγή στο τυχαίο - μια λογική που βρήκε τη θέση της στις νεότερες θεωρίες της τελονομίας και της κυβερνη­ τικής. Ο συγγραφέας του βιβλίου «Η τέχνη και οι Έ λληνες» δεν αγνοεί τις αντιθέσεις της κοιτίδας του αρχαίου κλασικού πνεύματος, της Α θήνας, αντιθέσεις που άλλωστε συνιστούσαν τη δυναμι­ κή της: δημοκρατία / δουλοκτησία, βακχικό / απολλώνιο. Με την ίδια διαλεκτική αντίληψη προσεγγίζει τον Πλάτωνα, επισημαίνοντας τη σ υμβολή του στην εξέλιξη των ιδεών και τις αμφι­ λεγόμενες θέσεις του για την τέχνη. Καταδείχνει

Ι

ότι πίσω από την κριτική του στην τέχνη, ο θεμε­ λιωτής του ιδεαλισμού ενδιαφερόταν για τον εκ­ παιδευτικό ρόλο της τέχνης, δηλαδή για την κοι­ νωνική λειτουργία της. Επομένως, δεν μπορούμε να τον μονοπωλούμε σαν θεωρητικό του άφατου ή της αμφισημίας των ιερογλυφικών, όπως έκανε ο J. D errida. Με διαλεκτική επίσης αντίληψη προσεγγίζει ο συγγραφέας και την έννοια του τραγικού. Το σχε­ τικό σημείο του βιβλίου θα πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα από τον αναγνώστη. Π αρουσιάζονται διαδοχικά οι κυριότερες ερμηνείες που έχουν δια­ τυπωθεί και διαπιστώνεται ότι η τραγωδία είναι ένα τόσο πλούσιο και πολύπλοκο φαινόμενο; ώστε οι θεωρίες που προσπαθούν να την εγκλωβί­ σουν σε ορισμένο εννοιολογικό πρίσμα είναι ανε­ παρκείς: «η έννοια του τραγικού προφανώς δεν επιδέχεται έναν ορισμό μια για πάντα...». Η ίδια η εξέλιξή της εξάλλου δεν προσφέρεται για κάτι τέ­ τοιο. Ο Διζικιρίκης καταλήγει ότι πρόκειται για κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο στο οποίο «ε­ στιάζεται η καταπληκτική πολυπλοκότητα του αρχαίου ελληνισμού». Ξεπήδησε από τις αρχαϊκές ιεροτελεστίες και ανελίχτηκε ως αδιαχώριστη διάπλεξη ανάμεσα στο Δ ιονυσιακό ήθος του άγχους και στο Α πολλώνιο πνεύμα της γαλήνης, της τά­ ξης και της αρμονίας. Η διάπλεξη αυτή οδήγησε αργά στην επικράτηση του Απολλώνιου ήθους άρα που τελικά συμαίνει νίκη των αγώνων του δημο­ κρατικού ανθρώπου και στην εμπιστοσύνη που εί­ χε ο ελληνισμός «στο φέγγος του ανθρώπινου μυαλού». ^

να άλλο σημαντικό σημείο του βιβλίου είναι η ανάδειξη των συνειδητών διεργασιών, οι Μ οποίες παίρνουν μέρος στη σύνταξη του καλλιτεχνικού έργου: σκέψη, δόμηση, τεχνι­ κή. Παρατηρεί σωστά ότι οι ορθολογιστές φιλόσοφοι δεν μπόρεσαν να επιλύσουν τα θέματα της φαντασίας και του ασυνειδήτου στην περιοχή της τέχνης. Από αυτό προκύπτει η πλα­ στική εμβέλεια του αρχαίου ελληνικού πνεύμα­ τος. Για τον Α ριστοτέλη, η φαντασία ανήκει στην περιοχή της λογικής διαδικασίας. Ο συγγραφέας παρατηρεί ότι η «Ποιητική» αποτελεί την πρώτη εισαγωγή της επιστημονικής μεθόδου στην τέχνη. Π αρατηρεί, επίσης, ότι τα ρητορικά σχήματα (με­ ταφορά, μετωνυμία, υπερβολή κ.ά.) είναι διανοη­ τικές διαδικασίες, απαντώντας στην ερμηνεία του ιρασιοναλισμού που τα αποδίδει στους μηχανι­ σμούς της ψυχολογίας του βάθους. Εξαίροντας τη συμβολή της αρχαίας ελληνικής τέχνης στη σύζευξη τω ν λογικών με τα εξωλογικά

-------------------------------------------------------- εηάογη

στοιχεία, ο συγγραφέας εξετάζει και άλλα σημα­ ντικά στοιχεία, όπως την «τέκμαρσιν», την κά­ θαρση και την οργάνωση του καλλιτεχνικού έρ­ γου σε οργανική ολότητα. Επεξεργάζεται το θέμα του χωρίς την προκατειλημμένη προσκόλλληση στον παραδοσιακό μονόπλευρο ορθολογισμό. Η διαλεκτική αντίληψή του για το θέμα εκδηλώνεται σε πολλά σημεία. Το κυριότερο από αυτά σε ό,τι αφορά την τέχνη, την οποία διαπραγματεύεται το βιβλίο, είναι το σημείο εκείνο όπου ο συγγραφέας θεωρεί το καλλιτεχνικό έργο ως σύνθεση λογικών και εξωλογικών στοιχείων. Τ α εξωλογικά στοι­ χεία έχουν χαρακτηριστεί κατά καιρούς, ανάλογα με το γενικό εννοιολογικό κλίμα, ως «γνώση του

29

μυστηρίου», πάθος, βακχική μανία ή ασυνείδητο και λιμπιντικές τάσεις. Άσχετα με τους ψυχολογι­ κούς όρους στους οποίους αναπόφευκτα μεταφρά­ ζεται, όταν πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμε­ νο, όπως είναι η τέχνη, θα πρέπει να χρησιμοποι­ είται και ο αντίστοιχος όρος της κοινωνικής ανά­ λυσης. Ο όρος αυτός είναι η δυνατότητα. Εξυπα­ κούει την υπέρβαση από την πραγματικότητα, ενώ ταυτόχρονα περικλείει όλους τους ψυχολογι­ κούς όρους και εκφράζει τη δημιουργική δύναμη του ανθρώπου.

Σωτ. Δημητρίου

-------------------------------- ΠΛΑΙΣΙΟ — Το βιβλίο της Έρσης Σεΐρλή, που επιγράφεται «Μικρές Αγγελίες», εί­ ναι μια συλλογή α πό σύντομες ιστορίες όπου πρωτεύοντα ρόλο παίζουν το απρόοπτο και το αιφ­ νίδιο στην εξέλιξη του μύθου. Πράγματι, με μια καθαρά δική της οπτική η συγγραφεύς ανατέμνει την πραγματικότητα δίνοντας άλ­ λη διάσταση στο καθημερινό μας γίγνεσθαι, παρουσιάζοντάς μας το στίγμα ενός κόσμου που βουλιάζει κάτω α πό το βάρος της ίδιας του της ύπαρξης. Και δίνει με απόλυτη ενάργεια την εικόνα της διάλυσης ενός κόσμου, του κόσμου μας, που σύρεται έρμαιο α πό την καθημερι­ νή του αλλοτρίωση και τη ρουτίνα. Οι ψυχωτικές καταστάσεις των ηρώων, η υπαρξιακή τους αγωνία ακόμη και ο προσχηματικός τους ερμητισμός, αυτός που συνοδεύει την ανασφάλεια τω ν αδύναμων και όσων δεν μπορούν ασυμβίβαστοι να υψιπετούν στις αχανείς εκτά­ σεις της ελευθερίας, οδηγούν στον αγνωστικισμό και στην αβεβαιότη­ τα των δρώμενων με αποτέλεσμα οι ήρωες της Έρσης Σεΐρλή να μοιά­ ζουν περισσότερο παραδομένοι στη Μοίρα τους και να ακο­ λουθούν με συνέπεια μια προδια­ γεγραμμένη πορεία. Οι ερωτικές φαντασιώσεις και οι εφιάλτες

πεζογραφία ΕΡΣΗ ΣΕΪΡΛΗ: Μ ικρές ανάγκες. (Διηγήματα). Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 120. συμπλέκονται αξεδιάλυτα, οι π ό ­ θοι παραμένω αδικαίωτοι, τα π α ι­ χνίδια κάποτε αποκτούν φροϋδι­ κές προεκτάσεις, ενώ η μακάβρια έξαρση του λανθάνοντος ερωτι­ σμού στις ακραίες του μορφές εκ­ πλήσσει. Ό λα αυτά μαζί σκιαγρα­ φούν τα αδιέξοδα των ανθρώπι­ νων σχέσεων της εποχής μας, που μετατρέπουν τις οργανωμένες κοι­ νωνίες μας σε τυχαίες συνυπάρξεις ατόμων. Εκεί όπου η αναπότρεπτη ανάγκη του «πρέπει» καταπνίγει τον αυθορμητισμό του «θέλω» και οι ατομικές ιδιαιτερότητες, τα συμπλέγματα και οι φοβίες α πο ­ κτούν τιτανικές διαστάσεις και κα­ ταδυναστεύουν το ενεργούν ή πάσχον υποκείμενο. Σε όλα αυτά η συγγραφεύς αναζητά τη λύτρωση με τη φυγή. Ζητά να αποδράσει α πό την πραγματικότητα, ίσως, κι α π ' τον ίδιο της τον εαυτό. Αλλά ο κόπος της είναι μάταιος, αφού μνήμες και συνειρμοί την επαναφέ-

ρουν βασανιστικά στο ίδιο πεδίο δοκιμασίας όπου η επιθυμία δεν πραγματώνεται πο τέ και οι πα ρ ά ­ δεισοι παραμένουν οριστικά χαμέ­ νοι. Τα διηγήματα της Έρσης Σεϊρλή δεν έχουν αποσπασματικό χα­ ρακτήρα· υπάρχει μεταξύ τους ένας οργανικός δεσμός, ενώ τον ίδιο δεσμό παρατηρούμε να συνδέ­ ει τη μορφή και το περιεχόμενό τους, ω ς προς την πρω τοτυπία τους. Η Έρση Σεΐρλή μέσα α πό το βι­ βλίο της «Μικρές Ανάγκες» με μια πρω τοτυπία γραφής και με προ­ σωπικό ύφος, άλλοτε πικρής ειρω­ νείας και άλλοτε τραγικής αυτο­ γνωσίας, ανοίγει μπροστά μας ένα κόσμο που μετεωρίζεται στο με­ ταίχμιο της λογικής και του πα ρά ­ λογου. Ζητά να ενδοσκόπησει πρό­ σω πα και καταστάσεις. Το στρωτό της γράψιμο, η περιγραφική της δύναμη, οι ζωντανές εικόνες και, φυσικά, η δημιουργική της φαντα­ σία τη βοηθούν σ' αυτό, με αποτέ­ λεσμα ο υπερβατισμός και το απλό ψυχογράφημα να μετουσιώνονται σε μια ολοκληρωμένη λυρική προ­ σφορά που καταθέλγει και κρατά αδιάπτωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Γιώργος Πετρόπουλος

30 ετπλογη

όνομα: γυναίκα ΜΑΡΙΑ ΣΑΜΑΡΤΖΗ. Όνομα: Γυναίκα. Αθήνα, Ε ξ ά ν τ α ς , 1992. Σελ. 270.

Κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία

4/

Μ αρία Σαμαρτζή στο βιβλίο της «Ό νομα: Γυναίκα» προσπαθεί να διερευνήσει, να μελετήσει και να αναλύσει τις όψεις της γυναιI κείας απασχόλησης μέσα από τα καθημεριI νά δικαιώματα και καθήκοντα που περιβάλ1 λουν τη γυναικεία ύπαρξη. Η αμφισβήτηση του γυναικείου και του ανδρικού ρόλου σε θέματα που θίγουν αμοιβαία τα δύο φύλα διαφαίνεται μέσα από συνεντεύξεις που παρατίθε­ νται και αποκαλύπτουν ζητήματα όπως η έγγαμη κατάσταση της γυναίκας, η εκπαίδευσή της, το επάγγελμά της και η ηλικία της. Η εκπαίδευση θε­ ωρείται μία από τις σημαντικότερες παραμέτρους της έρευνας γιατί, όπως λένε ο ι Michele B arrett και η Mary M cIntosh, η εκπαίδευση έχει θεωρηθεί ως ο κύριος δρόμος για την επιτυχία σ τη ζω ή*1. Ο ι συνεντεύξεις περιλαμβάνουν πολλά επαγγέλματα ενώ, παράλληλα, ποικίλλουν οι ηλικίες των γυναι­ κών από 25-55 κατά μέσο όρο. Εμπλουτισμένη από εμπειρικό υλικό (κοινω νι­ κά και δημογραφικά στοιχεία), η μελέτη αποτελεί θετική παρουσία στην έως τώρα βιβλιογραφία αυτού του χώρου. Α πό την εμπεριστατωμένη κοι­ νωνιολογικά έρευνα, παρά την περιορισμένη σχετικώς βιβλιογραφία, γίνεται αντιληπτό ένα από τα βασικότερα μηνύματα που η ερευνήτρια επιχειρεί να περάσει: Η οικογένεια ως κοινωνικός αλλά και ταξικός θεσμός κοινωνικοποιεί τα άτομα σύμφω­ να με τις επιταγές της κοινωνικής διαστρωμάτω­ σης, ενώ η συμμετοχή κάθε μέλους σ τον οικογε­ νειακό και ευρύτερο κοινωνικό κλοιό γίνεται μέ­ σω διακίνησης καθιερωμένων αξιών όπου μέσα απ’ αυτές η γυναίκα αμφισβητείται, εμπαίζεται, εγκρίνεται, ποδοκροτείται, επικρίνεται και τελικώς επικυρώνεται σ αν ένα μέλος μιας ομάδας που ιεραρχείται.

■If I

Α ν και οι συνεντεύξεις προβάλλουν την εσωτε­ ρική αδυναμία της γυναίκας στο να εκφράζει τη δυσαρέσκειά της για τις δυσκολίες που αντιμετω­ πίζει και τα άτομα που αδυνατούν να κατανοή­ σουν τις προσπάθειές της, διακρίνεται κάποια ευθύνη της γυναίκας για την προσήκουσα προσο­ χή του επαγγελματικού και κοινωνικού της ρόλου. Ο ι συνεντεύξεις περισσότερο θεραπευτικές για τις γυναίκες που τις διηγούνται κάθε άλλο παρά διδα­ κτικές για τις ίδιες είναι, αφού εμπλέκονται σε οξύτατες αντιπαραθέσεις με τις ίδιες τις σκέψεις τους, κάτι που επιφέρει τον κίνδυνο τελικής αδρά­ νειας. Σε πολύ ελάχιστες συνεντεύξεις μπορεί να φα­ νεί η εκλογίκευση των επιμέρους σκοπώ ν των γυναικών σε διαφόρους τομείς. Συνήθως τα λεγό­ μενό τους αποκαλύπτουν την ανάγκη για μια, έστω ελάχιστη, αναγνώ ριση της προσφοράς τους από τους άλλους και κυρίως από το ανδρικό φύλο. Α ν και μ ’ αυτόν τον τρόπο υπερτονίζεται η γυναι­ κεία αδυναμία έναντι της ανδρικής ισχύος, ωστό­ σο τα σχόλια της ερευνήτριας εκφεύγουν από την ενδόμυχη τετριμμένη ανάγκη για την υποστήριξη του γυναικείου φύλου. Η έρευνα αποκτά διεπιστημονικό χαρακτήρα με την αναφορά της σ τις ιστορικές περιόδους με­ τά τη βιομηχανική επανάσταση σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Έ τ σ ι η μικρο-κοινωνιολογική και ιστο­ ρική αναφορά γίενται μακρο-κοινωνιολογική αφού συμβάλλει στη μεγαλύτερη γνώ ση του θέμα­ τος, ενώ, γενικότερα, η μελέτη επιχειρεί με σ χετι­ κά απλό τρόπο να εκφράσει τη γυναικεία πα­ ρουσία σ ημασιοδοτούμενη από τον άμεσο ή έμμε­ σο κοινωνικό περίγυρο. Έ τ σ ι συντελεί ενδελεχώς στην κοινωνιολογία της οικογένειας, ενώ απρό­ σκοπτα υποστηρίζει τις ιδιαιτερότητες του γυναι­ κείου ρόλου έναντι του ανδρικού.

Χριστίνα Π. Στρατηγοπούλου

Σημείωση 1. Michele Barrett & Mary McIntosh: The Antisocial family, Verso Publ., 1982, page 44.

επάογη 31

δώδεκα και ένα ψέματα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΔΑΜ ΟΠΟΥΛΟΣ. Δώ­ δεκα και ένα ψέματα. Αθήνα, Ί κ α ρ ο ς , 1991. Σελ. 92.

Π εζο γ ρ α φ ία I

I

ια αφαιρετική πεζογραφία, που με την πρω ­ τη ανάγνω ση σε προβληματίζει και σε κα­ θηλώνει, ένας λόγος γυμνός και καίριος, που έχει πάρει τη μορφή «αποστάγματος» και που μιλά με «παραβολές», είναι το βιβλίο του νέου συγγραφέα Αλέξανδρου 1 Αδαμόπουλου «Δώδεκα και ένα ψέματα».

I Μικρό βιβλίο γραμμένο με απλότητα, που μεγε­ θύνει κάποια αλληγορικά σημεία της ανθρώπινης περιπέτειας, στην αρχή σου δίνει την εντύπωση πως είναι ένα παιχνίδι για παιδιά. Ό μ ω ς σιγά σ ι­ γά παγιδεύεται, οι ίδιες οι «παραβολές» γίνονται μια αναγωγή σε πλατιές καταστάσεις της διανόη­ σης, αλλά και της σχέσης της ανθρώπινης ψυχής με τον κόσμο της. Και εκείνο που πιστεύεις ξεκά­ θαρα από την πρώτη στιγμή είναι πω ς αυτό το πρωτότυπο πεζογράφημα δηλώνει ένα ταλέντο το­ ποθετημένο στις πρω τοποριακές αναζητήσεις της λογοτεχνίας μας. Ο συγγραφέας χειρίζεται τη γλώ σσα με τρόπο δόκιμο, και ενώ συνήθως οι νέοι σ υγγραφείς α ρχί­ ζουν με την πληθωρικότητα του εαυτού τους, ο Α λέξανδρος Α δαμόπουλος διάλεξε την αφαίρεση. Έ τ σ ι, παρουσιάζει αυτές τις μικρές ιστορίες, μ ’ ένα ν τρόπο θαυμαστά λιτό και απέριττο, και με μια φαντασία εκπληκτικά λαμπερή. Παραθέτω αποσπάσματα από μια μικρή ιστο­ ρία, το Πέμπτο ψέμα, που έχει τίτλο «Χιτώνας δερματίνους»: «Σε τι μπελά μπήκε ο θ ε ό ς εκείνο το δειλινό! Έ ν τυ σ ε τους Π ρωτόπλαστους με χιτώ νας δερμα­ τίνους. Ό τ α έφυγε από την τελευταία του συνά­ ντηση με τον Αδάμ, γύρισε πίσω στα μέρη του κι έπρεπε να σκοτώσει ένα ζώο για να του πάρει το ί ί I JII {**

δέρμα, να εφεύρει σύνεργα για να το κόψει, να το ράψει· κλωστές, ψαλίδια, βελόνες, δαχτυλήθρες. ... Και όπως ήτανε, σκυμμένος πάνω από τον πά­ γκο του και πάσκιζε να ράψει χιτώ νας δερμάτι­ νους, ξάφνου τσιμπήθηκε απ’ τη βελόνα... “άει στο διάολο!” βλαστήμησε και τσουκ! εμφανίζεται μπροστά του στη στιγμή ο διάβολος. ... Έ τ σ ι και έγινε. Ο διάβολος πήρε τους χιτώ ­ νας, τους έραψε, τους έδωσε στους Π ρωτόπλα­ στους κι εκείνοι τους φόρεσαν και δεν ήτανε όπως πριν και δε μοιάζανε με το θ ε ό και δεν μ πορούσα­ νε πια να τον συναντάνε και να μιλούνε μαζί. Για­ τί ο θ ε ό ς ήταν γυμνός». Και βέβαια η αλληγορία είναι εμφανής όσο και πρωτότυπα γραμμένη: Πώς να επικοινωνήσει πια με το θ ε ό ο σύγχρονος ά νθρωπος, έτσι βαρύς από τα εγκόσμια «ρούχα» του ποικίλου υλισμού του. Π αραβολές ή μύθοι. Τα δομικά στοιχεία του μύθου είναι η αληγορία. Καθώς και της παραβο­ λής. Ό λ ες ο ι ιστορίες, που ο συγγραφέας τις ονομά­ ζει ψέματα, είναι λαμπερές στιγμές της ζωής, σαν απομονωμένες από τη ροϊκή ολότητά της, απο­ κομμένες και μεγεθυμένες και πολλές βαθιά α ν­ θρώπινες, όπως «Το αλάτι»: Έ ν α ς μοναχικός ά ν ­ θρωπος χτύπησε την πόρτα ενός άλλου μοναχι­ κού, με πρόσχημα να του ζητήσει λίγο αλάτι για το φαγητό του. Στην πραγματικότητα, είχε τόση ανάγκη να μιλήσει με κάποιον, κι άρχισε να του λέει τις φαντασιώσεις του. Μ όνον αλάτι δεν του ζήτησε.

A h I/ ■ II

αι η ιστορία «Το φασόλι»: Έ π εσ ε από το κοφίνι το φασόλι, ξεμοναχιάστηκε στο δρόμο, ύστερα, κάποιος το βρήκε και το έβαλε σ την πετσέτα του κυρίου του την ώρα που έτρωγε. Με τη σειρά του εκείνος το έβαλε I Λ στην τσέπη του. Τότε το φασόλι άρχισε να του διηγείται την ιστορία του, πώς ήταν στο χω ­ ράφι με τις φασολιές ευτυχισμένος, πώς το μάζε­ ψαν, πώς έμεινε μόνο του... κι άρχισε να κλαίει. Έ κ λα ψ ε τόσο πολύ που βλάστησε. Και τότε στα­ μάτησε να μιλά. Γιατί πονούσε πια τον πόνο της δημιουργίας.

II

32 ετπλογη -------------------------------------------------------Α λληγορική κι αυτή η ιστορία. Ο πόνος της δη­ μιουργίας είναι η σιωπή. Επειδή πιστεύω πως σχεδόν πάντα η άλλη όψη της αφαιρετικότητας στη λογοτεχνία είναι ο πα ­ ραληρηματικός λόγος, ίσως, λέω, τα επόμενα βι­ βλία του νέου συγγραφέα να ανήκουν σ ’ αυτό το

ο κείμενο α υ τό δημοσιεύτηκε το 1983, στα εγκαίνια μιας έκθεσης πο υ οργάνωσε το σωματείο «Καλλιτέχνες του κόσμου κατά του Apartheid» και στο οποίο συμμετείχαν εκτός τω ν καλλιτε­ χνώ ν - συγγραφείς ό π ω ς ο Jorge Anado, ο Michel Butor, ο Julio Cortazar, o Allen Ginsberg κ.ά.

To ενδιαφέρον τη ς μικρής α υτή ς πολιτικής παρέμβασης βρίσκεται στον σ υγγραφέα της· οι θεωρητικοί τη ς αποδόμ ησηςεξέχουσα θέση κατέχει ανάμεσά του ς ο φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά - δεν μας έχουν συνηθίσει σε κεί­ μενα πολιτικής κριτικής, με την τρέχουσα έννοια τη ς λέξης, έτσι ώ στε οι αποδομιστές να τα υ τί­ ζονται (βλέπε την κριτική του Habernas) με τη νεο-συντηρητική εκδοχή, την απολιτική στάση ή τον αισθητισμό, την περιφ ρόνη­ ση π ρ ο ς την «πανούκλα» τη ς π ο ­ λιτικής δράσης. Τρία είναι, κατά την ά ποψ ή μου, τ α επιχειρήματα τα οπο ία με περισσή χάρη και επιστημονι­ κή οίηση καταθέτει ο Ντεριντά: Το π ρ ώ το α φ ορ ά τη λέξη, τη γλώσσα: «η φυλετική βία δεν εί­ ναι μόνο λέξεις, αλλά τη ς χρειά­ ζεται μια λέξη για να ολοκληρώ­ σει: Δεν υπάρχει ρατσισμός χ ω ­ ρίς μια γλώσσα». Η εξαντλητική κριτική τη ς λέ­ ξης Apartheid α ποτελ εί υπόδειγ­ μα σημειωτικής ανάλυσης. Η λέ­ ξη, λοιπόν, μπορεί να είναι «σύ­ στημα επιμερισμού (partition)», «μια βίαιη σύλληψη και ακινητοποίηση (arrestation) του στίγμα­ τος», «η κραυγαλέα πλη ρότη τα τη ς αφηρημένης ουσίας (heid)», «η δύναμη του να θέτει κανείς

είδος, που σίγουρα θα είναι και μια άλλη πλευρά του ταλέντου του. Ο χρόνος θα το δείξει. Ευχόμαστε το καλύτερο.

Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου

μελετη J A C Q U E S D E R R ID A : Η τελευταία λέξη του ρα­ τσισμού. Α θή να , Ά γρ α , 1992. Σελ. 29. κατά μέρος (δ part)», «η καταμερισ τικότητα (I' apartitionalite)». Η δεύτερη δέσμη επιχειρημά­ τω ν σχετίζεται με τη ν πολιτική στάση τω ν προηγμένω ν ευρω ­ πα ϊκώ ν κρατών. Η Ευρώπη (ανατολική και δυτική) π ο τ έ δεν διέκοψε ουσιαστικά, τις διπλω ­ ματικές, οικονομικές και πολιτι­ στικές σχέσεις καθώς και τις που­ λήσεις ό πλ ω ν π ρ ο ς το καθε­ στώ ς, π α ρ ά το γεγονός ότι α π ό το 1973 το apartheid έχει χαρακτηρισθεί α π ο τον ΟΗΕ «έγκλη­ μα κατά τη ς α νθρω πότητας». Το τρίτο επιχείρημα οικοδομείται με βάση τον θεολογι κό λόγο του ρατσιστικού καθεστώ τος, λόγο π ο υ παραμένει εν πολλοίς άγνοοστος στο ευρύ κοινό τη ς δη­ μ οκρατικής Ευρώπης. Π ώς αντέ­ δρασε, χάριν παραδείγματος, η εκκλησία τη ς Νοτιοαφρικανικής Ένουσης στους ποικίλους διαχω ­ ρισμούς στους κινηματογρά­ φ ους, στα ταχυδρομεία, στις π α ­ ραλίες, σ τα πανεπιστήμ ια, στην οικονομική, κοινωνική και πολιτι­ κή ζωή; Με τη φω τεινή εξαίρεση του Χριστιανικού Ινστιτούτου, π ο υ ιδρύθηκε μετά τη σφαγή τη ς Sharpeville το 1961, Ο Καταστα­ τικός Χάρτης του Ινστιτούτου για τη Χριστιανική Εθνική Εκπαίδευση (1948) αντιμετω πίζει ω ς εξής

την εκπαίδευση «... Ο Θ εός θέλη­ σε να χωρίσει τα έθνη και το υ ς λαούς, έδωσε χω ριστά σε κάθε έθνος και σε κάθε λαό την ιδιαί­ τερη κλίση του, τ α καθήκοντα και τα χαρίσματά του». Κι ακό­ μα: «Έχει σημασία το εκπαι­ δευτικό πρ ο σ ω πικό να είναι δια­ μορφωμένο α π ό αμ ετάπ ειστους εθνικοχριστιανούς επιστήμονες [...] Αν δεν είναι [ο καθηγητής] Χριστιανός, είναι ένας κίνδυνος για όλους...» Ο τελευταίος τω ν ρατσισμών δεν είναι ακόμα μακαρίτης. Το συμ πα γές και εύστοχο πόνημα του Ν τεριντά κατονομάζει τη γλώ σσα του, την πολιτκή και οι­ κονομική ιδεολογία του, τη θεο­ λογία του. Η άριστη μετάφραση του Χ.Γ. Λάζου (γόνιμου μετα­ φραστή και του έργου του Ντεριντά «Πλάτωνος Φαρμακεία» π ο υ εκδόθηκε α π ό τον ίδιο εκδο­ τικό οίκο) τα κτο πο ιεί με πληρό­ τη τα και ευαισθησία τη δύσκολη γλώ σσα του π ρ ω το τύ π ο υ . Και κάτι εξίσου σημαντικό: οι εκδόσεις «Άγρα» εγκαινιάζουν με το βιβλίο α υτό μια σειρά με κεί­ μενα συγγραφέω ν, καλλιτεχνών και στοχα στώ ν π ο υ επεμβαί­ νουν στην πολιτική επικαιρότητα . Εάν και τα υ πό λ ο ιπ α έργα τη ς σειράς διαθέτουν τη σφριγηλ ότητα του ολιγοσέλιδου α υτού δείγματος, τότε, αναμφισβήτη­ τα , η ελληνική κριτική του πολιτι­ κού λόγου πολλά θ α έχει να διδα­ χ θεί σ ' ό,τι α φ ο ρ ά το χειρισμό τη ς πολιτικής γλώ σσας, εν γένει.

Αντώνης Κάλφας

ετηλογη 33

τανγκό μες στον καθρέφτη ΜΑΡΩ ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ. Τανγκό μες στον καθρέφτη. Αθήνα, Φ ι λ ι π π ό τ η ς , 1992. Σελ.

2.

Π εζο γ ρ α φ ία

ρ \ /»

εν υπάρχει αμφιβολία ότι η Μ άρω Βαμβουνάκη ανήκει στο δυναμικό, το δημιουργικό τμήμα των μυθιστοριογραφούν της I I σύγχρονης γενιάς. Το τελευταίο της βιβλίο I I «Τανγκό στον καθρέφτη» (εκδ. Φ ιλιππότη, V Αθήνα, 1992) γραμμένο σε ημερολογιακή μορφή χωρίς να ξεφεύγει από το χαρακτηριστικό της προσωπικό ύφος, το ανιχνευτικό, λίγο νευρώ­ δες, κάποτε σαρκαστικό, μ’ εκείνη την εμμονή στη λεπτομέρεια που αντλεί συντριπτικά συμπε­ ράσματα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως προσ πά­ θεια απάντησης σ ’ ένα βασανιστικό σύγχρονο ερώτημα: «Μα γιατί τελοσπάντων είμαστε μό­ νοι;». Γύρω από το ερώτημα αυτό μπορεί άνετα η συγγραφέας να οικοδομήσει ένα ολόκληρο μυθι­ στόρημα -έστω κι αν υπάρχουν αμφιβολίες για το αν θα πρέπει ένα βιβλίο που θίγει ένα σωρό αρκε­ τά προκλητικά θέματα με τη γοητευτική ακατα­ στασία των παρεκβάσεων και τη λεπτόλογη ενα­ σχόληση με ασήμαντες εκφάνσεις της καθημερι­ νότητας, μπορεί να ανήκει στα μυθιστορήματα. Θ α το θεωρούσαμε περισσότερο ψυχογραφία, αναζήτηση και αναθεώρηση, ίσως μια απολογία. Ό π ο υ όμως κι αν ανήκει, όσο κι αν θα μπορού­ σαν να το κατηγορήσουν για έλλειψη ενότητας στην πλοκή του μύθου, όσο κι αν απουσιάζει η κλασική εξωτερική περιγραφή των προσώπων, το βιβλίο της Μ άρως Βαμβουνάκη είναι αναμφισβή­ τητα ενδιαφέρον, αφού κινείται μέσα σε τόσες -φ αινομενικές- αντιφάσεις, εκφραστικές σύγχρο­

II

νων βιωμάτων, αφού καταφέρνει με βαθιά διεισ­ δυτική ματιά να αποκαλύπτει καταστάσεις που δεν εξωτερικεύονται εύκολα. Η ημερολογιακή μορφή του έργου -π ά ντα προ­ βληματιζόμουν για το αν τα ημερολόγια γράφο­ νται για μας τους ίδιους ή για κάποιον άλλο έξω από μας, στον οποίο απευθυνόμαστε για να υπε­ ρ ασπίσουμε τον εαυτό μ α ς- βοηθά τη συγγραφέα να γίνεται «σπαρακτικά ειλικρινής», όπως απαιτεί ένα τέτοιο βιβλίο που στις σελίδες του παρελαύ­ νουν τόσα θέματα: Χ ω ρισμοί που σε κάνουν πιο δυνατό «μια και η λειψή αγάπη, η μέτρια, η στε­ ρημένη σου αδειάζει σα βδέλλα τους χυμούς αργά-αργά και σ’ αδυνατίζει», ο έρωτας που χάνεται και ξαναρχίζει γυρεύοντας το παλιό του πρόσωπο ή «ανακτώντας τον εγωισμό του», η φιλία που δεν γίνεται έρωτας, καθώς οι καρδιές απογυμνώνο­ νται, το θέμα του ξαφνικού θανάτου και η κάποια «προοπτική» που κάνει ογεκτή τη μοναξιά μας, έστω κι αν «είναι αξιοπρεπέστερο να ζει κανείς μόνος». Ό λ α αυτά τα θέματα παλιά όσο κι οι άνθρωποι σ αν πολύτιμα κιτρινισμένα χαρτιά βγαλμένα από παλιά αρχεία συζητιούνται με άλλους, γίνονται ανάγκες που επιβάλλουν τη δυναστική τους εξουσία. «Α, η ανάγκη δυνάστης που είναι... Ανάγκη γι’ αγάπη, για συντροφιά, για συμπόνια, για μια σκιά έστω πλάι σου. Ανάγκες που με το χρόνο, με τα χαστούκια ζαρώνουν, φτωχαίνουν, συμβιβάζο­ νται, παζαρεύονται. Γραπώνονται στα στοιχειώδη αφαιρώντας και πετώντας στη θάλασσα εκείνα που η τρικάταρτη νιότη σου, σημαιοστολισμένη, ονειρευόταν, όταν ξανοιγόταν σε ωκεανούς...». Τελικά εκείνο που μένει είναι η οδύνη. Η συγγραφέας θυμάται το Νοβάλις: «Ο άνθρωπος πρέπει να είναι περήφανος για την οδύνη. Κάθε οδύνη είναι μια υπενθύμιση της ανώτερης ουσίας μας». Ο ι χωρισμοί κρύβουν οδύνη πολλή. Η συγγραφέας φτάνοντας στο αδιέξοδο του χω ρι­ σμού διακρίνει τα εξής στάδια που λειτουργούν εδώ μ’ ένα μαγικό τρόπο: «Στέκεσαι μπροστά του, α κινητοποιείσαι, αδειάζεις. Στρέφεσαι απελπισμέ­

34 ετηλογη -------------------------------------------------------νος και κάνεις πίσω, κάνεις επιτέλους τη σωστή κίνηση: προς τα μέσα σου». Τότε είναι που αναδύεται το θρησκευτικό συναίσθημα μ’ ένα παράξενο τρόπο (στα κεφάλ.

18, 19 Απριλίου). Η θρησκευτικότητα αποκαλύ­ πτεται εδώ μέσα από τη μυστήρια νοσταλγία που νιώθει κανείς όταν έχει πια μεγαλώσει. Μ όνον έτσι γίνεται αποδεκτό ένα τέτοιου είδους συναί­ σθημα. Α λλιώς θυμίζει το άχαρο μάθημα των θρησκευτικών και την υποχρεωτική προσοχή την ώρα της λειτουργίας. Ο άνθρωπος αποκαλύπτει το Θεό στη μαγεία του αδιέξοδου. «Τίποτα σπουδαίο δεν αποκαλύπτεται εύκολα». Η αποκάλυψη του Θεού συμφιλιώνει τον άν­ θρωπο με την ιδέα του θανάτου (20 Απριλίου: σκέψεις για το θάνατο). Κ αι η μοναξιά όμως είναι ανυπόφορη. Το μόνο που την κάνει ανεκτή είναι η κάποια «προοπτική» της. Η αντίφαση αυτή εί­ ναι αλήθεια εκθαμβωτική και συντριπτική μαζί. Η συγγραφέας πιστεύει στην αξιοπρέπεια του μοναχικού: «Η συνεχής παρουσία του άλλου δί­ πλα σου, σε μόνιμη βάση, σου ερεθίζει απαιτήσεις και παράπονα που σ ’ ευτελίζουν και στον άλλο και στα ίδια σου τα μάτια. Μ όνος σου έχεις την άνεση να διαλέξεις ένα σου πρόσωπο που σέβε­ σαι και να το καλλιεργείς με κάποια συνέπεια. Διαλέγεις τις ώρες που θα το εμφανίσεις προς τα έξω, διαλέγεις τις ώρες που θα το κρύψεις. Μ εγά­ λο ατού για τον αυτοσεβασμό σου να μπορείς να δημοσιεύεσαι όταν νιώθεις έτοιμος»... Στο βάθος όμως ποθεί, λαχταρά ένα συντροφιασμένο μέλ­

λον». Τ ην ακολουθούν τα όνειρα για μια ζωή ήρε­ μη, γεμάτη αγάπη, χωρίς ερωτηματικά για τον άλ­ λον, για τα άλλα»... Στη λογοτεχνία βέβαια τα π ά ­ ντα γίνονται, όλα μπορούν να υλοποιηθούν. Έ τ σ ι, ξεκινά π άλι μ’ ένα άντρα εκείνον που «κάρπισε από κάποιον άλλον» ύστερα από την περίοδο της σιωπής και της εσωτερικής ανίχνευσης, εκεί­ νο ν που έπλασε μέσα της η ωριμότητα. Δεν είναι ο ίδιος με τον πρώτο που διέκοψε το όνειρο, όμως έχει την ίδια έκφραση, την ίδια ματιά που κάποτε την άγγιξε. Δεν είναι ο άντρας-σύντροφος που άλ'λαξε, η αλλαγή έγινε μέσα στη γυναίκα, που ωρι­ μότερη τώρα προχω ρεί στον έρωτα χωρίς «υπο­ κρισίες και στρατηγικές». Γιατί «τα άξια στη ζωή μας έρχονται και μας βρίσκουν από μόνα τους ό ταν είμαστε ήρεμοι και ώριμοι -δ ε ν κάνει να τα κυνηγάμε». Το βιβλίο της Μ άρως Βαμβουνάκη χρήσιμοποιεί μια μοντέρνα τεχνική αφήγησης. Άφθονα μηνύματα σκορπισμένα στις σελίδες του είναι τα περισσότερα αισιόδοξα αποκαλυπτικά της βαθιάς επιθυμίας του σύγχρονου ανθρώπου να πέτάξει μακριά τα προσωπεία που υποχρεώθηκε να υιοθε­ τήσει και που τον δυναστεύουν αληθινά. Μέσα από αυτή την προοπτική το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικό. Ό σ ο κι αν αυθαιρετεί στην πλοκή, η συγγραφέας διαθέτει αναμφισβή­ τητα εκείνο που κρατά τον αναγνώστη δέσμιο των σελίδων της: το πηγαίο ταλέντο.

Μ ΑΘΗΜ ΑΤΑ β ο υ λ γ α ρ ικ ή ς γλώ σ σας π α ρ α δ ίδ ε ι έ μ π ε ιρ η Σ ο φ ια ν ή δασκάλα. Ιδ ια ίτ ε ρ α γ ια φ ο ιτ η τ έ ς π ο υ θέλο υν να σ π ουδ άσ ουν σ τη Β ο υ λ γ α ρ ία . Τηλ. 771.85.81

Ν ένα I. Κ οκκινάκη

Μ ΑΘ ΗΜ ΑΤΑ ε σ ω τ ε ρ ικ ή ς ψ υ χ ο λ ο γ ία ς σ ε π ρ α κ τ ικ ή βάση. Α υ τ ο γ ν ω σ ία . (Κ έ ν τρ ο Γ κ ο υ ρ τ ζ ίε φ Ο υσ π ένσ κυ) τ η λ .: 6 9 .2 4 .0 8 7

ετηλογη 35

νεοελληνικά μετρικά Νεοελληνικά Μετρικά. Εκδοτική επιμέλεια: Νόσος Βαγενάς. Π α ν ε π ι σ τ η μ ι α κ έ ς ε κ ­ δ ό σ ε ις Κ ρή τη ς.

Μ ελέτη *V

^

χουν τοποθετήσει πάνω στο γραφείο μας ένα γραπτό κείμενο και μας ρωτούν αν πρόκειται Μ για ποίημα ή για πεζογράφημα. Π ριν από ένα αιώ να θα απαντούσαμε με σιγουριά ότι πρό| κειται για ποίημα. Επειδή θα παρατηρούσαμε V ότι το κείμενο που μας δώσατε είναι γραμμέ­ νο σε έμμετρη μορφή. Θ α το αποδεικνύαμε, λαβαίνονας υπόψη μας τους παραδοσιακούς μετρι­ κούς, χωρίζοντας τον κάθε σ τίχο σε μετρικούς πόδες. Διαβάζοντάς το φωναχτά θα προφέραμε τον σταθερό μουσικό ρυθμό του. Ε ίναι γνωστό ότι η ποίηση από την αρχαιότητα μέχρι και το μεσαίωνα συνδεόταν άρρηκτα με τη μουσική. Τ ην εποχή εκείνη το μουσικό μέτρο ήταν ταυτόσημο με το μέτρο του στίχου. Με την υποδιαίρεση των συλλαβών σε μακρές και βραχεί­ ες ή τονισμένες και άτονες, το κείμενο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο του μουσικού ρυθμού. Η μελοποιημένη ποίηση κλείνει τον κύ­ κλο της με την εμφάνιση των τροβαδούρων τον ΙΒ ' αιώ να και αυτονομείται ως έμμετρη ποίηση με τον Δάντη και των Τσώσερ. Ε ίναι όμως απαραίτητο, θα ρωτήσει κάποιος, σήμερα που διανύουμε την εποχή του ελεύθερου στίχου, ο ποιητής και ο κριτικός της ποίησης να έχουν γνώσεις πάνω στην παραδοσιακή μετρική; Α ν λάβουμε υπόψη μας το «Η μερολόγιο κατα­ στρώματος γ'» του Σεφέρη, το «Ά ξιον Εστί» του Ελύτη και μια σειρά ποιημάτω ν μεταπολεμικών ποιητών (Σινόπουλου, Π απαδίτσα, Σαχτούρη) θα απαντούσαμε κατηγορηματικά: ναι. Πρέπει ο σ η­ μερινός ποιητής να γνωρίζει μετρική, πολύ περισ­ σότερο δε ο σημερινός κριτικός της λογοτεχνίας, ο οποίος υποχρεούται ν ’ απογράφει το παρελθόν της ποίησης διαρκώς. Υ πάρχουν φυσικά και ποιη­

τές που έπαψαν να χρησιμοποιούν τον έμμετρο ή και τον ρυθμικό στίχο στα ποιήματά τους, όπως ο πρώιμος Γονατάς και οι όψιμοι Καρούζος και Λειβαδίτης. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, δεν καταρ­ γεί το αξίωμά μας. Ο Τ.Σ. Έ λ ιο τ, ένας από τους θεμελιωτές του ελεύθερου στίχου, έγραψε ορισμένα σοφά δοκίμια για ποιητές του παρελθόντος που εκφράστηκαν σε έμμετρο στίχο. Ο Έ λ ιο τ επέμενε πεισματικά ότι ο ποιητής του ελεύθερου στίχου ή ο κριτικός, που δεν γνωρίζει σε βάθος το ποιητικό παρελθόν και τα εργαλεία της τέχνης που ονομάζεται Π οίηση, είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Στις αρχές του αιώ να όταν η ποίηση υιοθετούσε τον ελεύθε­ ρο στίχο, στη μουσική παράλληλα γίνονται μεγά­ λες προσπάθειες για να απαλλαγεί η αρμονία από τον παραδοσιακό ρυθμό και το μέτρο. Αργά αλλά σταθερά αρχίζουν να επιβάλλονται το δωδεκαφθογγικό και σειραϊκό σύστημα, δηλαδή η ατονι­ κή μουσική. Ταυτόχρονα στη ζωγραφική επικρα­ τεί το τεμάχισμα της εικόνας με τον κυβισμό και η ανεικονική ζωγραφική της αφαίρεσης. Ο Ά ρνολντ Σένμπεργκ, ο εισηγητής του δωδεκαφθογγικού συστήματος της ατονικής μουσικής, έγραψε μια ογκώδη και υποδειγματική μελέτη για την παραδοσιακή αρμονία. Ο Σένμπεργκ θεωρού­ σε απολύτως απαραίτητο ο μελλοντικός συνθέτης να εξετάζεται αυστηρά πάνω στο βιβλίο αυτό. Η «αρμονία» του Σένμπεργκ διδάσκεται σήμερα σε όλα σχεδόν τα Ωδεία του κόσμου. Ε ίναι επίσης γνω στές οι απόψεις των ζωγράφων της ανεικονικής τέχνης, ότι δηλαδή ο μελλοντικός ζωγράφος μπορεί να προχω ρήσει με αξιώσεις στην «αφαίρε­ ση», αφού πρώτα έχει τελειοποιήσει τις ικανότητές του από το σχέδιο της γύψινης κεφαλής ως το προοπτικό σχέδιο, πριν να πάρει στο χέρι το χρω­ στήρα.

α «Νεοελληνικά μετρικά» έχουν εκδοθεί στο πλαίσιο του φιλολογικού προγράμματος του Ερευνητικού Κέντρου Κρήτης. Στον πρόλο­ γο της έκδοσης ο καθηγητής Πανεπιστημίου Ν άσος Βαγενάς επισημαίνει τη σημασία που έχει η μελέτη της μετρικής και της πρόσω-

Ι

36

ετηλογη

δίας, τόσο σ τον παραδοσιακό όσο και στον ελεύ­ θερο στίχο. Μ ια επαρκής θεωρία της ποίησης, το­ νίζει, θα πρέπει να ξεκινά από τη διερεύνηση των ελάχιστω ν συστατικών των μετρικών μονάδων (που σύμφωνα με την παραδοσιακή μετρική ονο ­ μάζεται πόδας, αλλά που σήμερα έχει αλλάξει η σημασία του). την πρώτη μελέτη η Λουκία Μ αρκεζέλι Λούκας εξετάζει τη διπλή φύση του νεοελληνικού ισοσυλλαβισμού, κυρίως μέσα από εξειδικευμένα παραδείγματα. Ε ίναι με1 I λέτη που απευθύνεται σε ειδικές γνώσεις \ / του αντικειμένου. Σ την επόμενη μελέτη ο Ξ.Α. Κοκόλης, ο γνω στός κ αθηγητής του Π ανεπι­ στημίου Θ εσσαλονίκης, διατυπώνει μια σειρά από ενδιαφέρουσες απόψεις για το θέμα της ομοι­ οκαταληξίας. Π ιάνει το θέμα από την αρχή, από τον ορισμό του. Ε πισημάινει τα λάθη και την ανε­ πάρκεια των νεοελληνικών λεξικών, που δεν δια­ τυπώνουν με σαφήνεια το νόημα της ομοιοκατα­ ληξίας. Κ ατόπιν εξετάζει εξαντλητικά τη φύση του φαινομένου, διατυπώνοντας ένα βασικό ορι­ σμό. Π ροχωρεί σ τα επιμέρους ζητήματα που αφο­ ρούν την ομοιοκαταληξία, και τα σημασιολογικά της ερείσματα, και καταλήγει σε μια σειρά συμπε­ ρασμάτων. Ε ίναι η μεγαλύτερη μελέτη του τόμου (εκτείνεται σε 70 σελίδες). Η πληθώρα των παρα­ δειγμάτων και η γλωσσική σαφήνεια καθιστούν το κείμενο ευανάγνωστο και ιδιαίτερα ενδιαφέ­ ρον. Η μελέτη που ακολουθεί είναι του Νάσου Βαγενά. Έ χ ε ι τίτλο «Η μετάφραση των έμμετρων μορ­ φών στην εποχή του ελεύθερου στίχου». Ο Βαγενάς υποστηρίζει ένα εξαιρετικά τολμηρό επιχεί­ ρημα, για κάποιο που δεν έχει γνώση του θέματος. Ό τι, δηλαδή, για τη μετάφραση ενός έμμετρου ποιήματος δεν είναι απαραίτητο να ακολουθούμε τη μετρική μορφή του πρωτοτύπου. Η μετάφραση παραδοσιακώ ν έμμετρων ποιημάτω ν δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον με έναν ρυθμικό στίχο, που θα είναι ζυμωμένος με υλικά από τον ελεύθερο στίχο. Ο έμμετρος ή ρυθμικός στίχος, τονίζει ο Βαγενάς, για να είναι πραγματικά σημερινός, θα πρέπει να περιέχει και στοιχεία από την εμπειρία του ελεύθερου στίχου. Π αραθέτει δύο παραδείγ­ ματα: τα «Σονέτα» του Σαίξπηρ μεταφρασμένα από τον Στυλιανό Αλεξίου και τις ραψωδίες της Οδύσσειας που έχει μεταφράσει ο Μ αρωνίτης. Πράγματι, ο Σ τυλιανός Αλεξίου, μεταφράζοτνας ένα μέρος από τα «Σονέτα» του Σαίξπηρ, μεταφέ­ ρει την αυστηρή μορφή του πρωτοτύπου σε μια ΜV

I 1 I I

μορφή, η στιχουργική αυστηρότητα της οποίας δεν είναι ίδια με εκείνη που συγκρότησε ο Σαίξ­ πηρ. Ε ίναι όμως εξίσου αυστηρή με τα σημερινά προσωδιακά δεδομένα, όπως διαμορφώθηκαν από την προσωδία του ελεύθερου στίχου. Ο Αλεξίου κρατάει μάλιστα ορισμένες μόνο, από τις ομοιο­ καταληξίες των «Σονέτων». Με ανάλογη συνέ­ πεια και αριστοτεχνικό τρόπο, ποιητή μυημένου στα μυστικά της τέχνης του, ο Δ ημήτρης Μ αρω­ νίτης μετέφρασε ορισμένες ραψωδίες της Ο δύσ­ σειας του Ομήρου, σε ρυθμικό ελεύθερο στίχο. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι η επιτυχημένη προσπάθεια του Μ αρωνίτη έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό. Α ν εξαιρέσω τη μετάφραση της Ιλιάδας σε ρυθμικό, αλλά πεζό λόγο, από την Ό λ γ α Κομνηνού-Κακριδή, καμιά άλλη μετάφρα­ ση τω ν δυο επών του Ομήρου δεν μπορεί να θεω­ ρηθεί ικανοποιητική. Ούτε οι μεταφράσεις των δημοτικιστών, οι οποίες πάσχουν από γλωσσική αναπηρία, ούτε οι μεταφράσεις μεταπολεμικών φιλολόγων, οι οποίες είναι ποιητικά αμετουσίωτες, επιτρέπουν στον σημερινό αναγνώστη να απολαύσει τον τυφλό ποιητή. Κατά συνέπεια η μετάφραση του Μ αρωνίτη έχει πρώτα από όλα παιδευτική σημασία και προσφέρεται ιδιαίτερα για τον τομέα της εκπαίδευσης.

α αξιώματα του Βαγενά έχουν κι έναν άλλο στόχο. Να καταλάβουμε, δηλαδή, ότι δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή στις παραδο­ σιακές έμμετρες μορφές, τόσο στη μετάφρα­ ση όσο και στην πρωτότυπη ποίηση, χωρίς καμιά διαφοροποίηση από τις μορφές αυτές. Ο ποιαδήποτε, λοιπόν, σημερινή έμμετρη σύνθε ση, δεν μπορεί να είναι σημερινή, αν ο στίχος δεν έχει αναμορφωθεί. Την επόμενη μελέτη υπογρά­ φει η Ν αταλία Δεληγιαννάκη κι έχει τίτλο «Ο δια­ σ κελισμός στον Ερωτόκριτο». Διασκελισμό ονο­ μάζουμε την περίπτωση κατά την οποία το νόημα ενός στίχου παραμένει εκκρεμές για να ολοκλη­ ρωθεί με τον επόμενο ή τους επόμενους στίχους. Η φιλόλογος επισημαίνει την ιδιομορφία του δια­ σκελισμού στον Ερωτόκριτο και προτείνει τους όρους προσκελισμός και μετασκελισμός, οι οποί­ οι θα μπορούσαν να προσδιορίσουν με ακρίβεια τις καινοτομίες του Κορνάρου. Ο Γ.Σ. Φαρφουρής εξετάζει το φαινόμενο του αντίλαλου στα φαναριώτικα στιχουργήματα, στην ομώνυμη με­ λέτη του. Καταγράφει τις ποικίλες αντηχήσεις των Φ αναριωτών,σε βιβλία που εκδόθηκαν από το 1766 ως το 1820, και σ χολιάζει πειστικά τα σ χε­ τικά παραδείγματα.

Ι

ετπλογη 37 Ακολουθεί η μελέτη του Ευριπίδη Γαραντούδη με τίτλο «Η μετρική θεωρία του Παλαμά». Ο Γα­ ραντούδης, ένας νέος φ ιλόλογος εξαιρετικά ενη­ μερωμένος πάνω στη μετρική επιστήμη, παραθέ­ τει αρχικά τις απόψεις του Π αλαμά για τη φύση και τη λειτουργία του έμμετρου στίχου. Ο ι από­ ψεις αυτές διατυπώνονται από τον ποιητή, σε μια σειρά από μελέτες που έγραψε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο μελετητής μετά από σχολαστική έρευνα, συγκέντρωσε όσα, σπερματικά σε ετερό­ κλητες μελέτες, υποστήριξε ο ποιητής. Διευκρινί­ ζει στη συνέχεια τις αντιλήψεις του Π αλαμά για τον πολύτροπο (όπως τον αποκαλούσε αυτός) ή ελευθερωμένο (όπως τον αποκαλουμε εμείς σήμερ&) στίχο, ο οποίος αποτελεί το ενδιάμεσο σκαλί ανάμεσα στον μονότροπο στίχο και τον ελεύθερο στίχο. Καταλήγει, τέλος, στο συμπέρασμα ότι η μετρική θεωρία του Π αλαμά αποτελεί σύζευξη νεοκλασικιστικών και συμβολιστικών στοιχείων, παρατηρώντας ότι όσο ο ποιητής του «Τάφου» προχωρούσε στα χρόνια τόσο ο στίχος του γινό­ ταν συντηρητικότερος. Συντηρητικός, φυσικά, από αντίδραση ως προς· την εμφάνιση και εδραίωση του καθαυτό ελεύθερου στίχου. Αυτά παρατη­ ρεί ο Γαραντούδης σχετικά με τη θεωρητική κα­ τάρτιση του Παλαμά, αλλά το σημαντικό στοι­ χείο αυτής της μελέτης είναι ότι τοποθετεί τον ποιητή σε σχέση με τα ευρωπαϊκά κινήματα του καιρού του. Α ν αφήσουμε όμως για λίγο τη θεω­ ρητική κατάρτιση και δούμε τα ίδια τα ποιήματα, δεν νομίζω ότι θα διαπιστώσουμε στην πράξη ότι ο Παλαμάς επηρεάστηκε από τους συμβολιστές. Αντίθετα παρέμεινε προσηλωμένος στους νεορομαντικούς και το πολύ στους παρνασικούς ποιη­ τές. Γι’ αυτό και οι Ευρω παίοι έμειναν παγερά αδιάφοροι στο ελληνικό φαινόμενο «Παλαμάς». Τη σχέση του Π αλαμά με τους παρνασικούς έχει εξετάσει σε ογκώδη μελέτη της και με εξαντλητι­ κό τρόπο η Ε λένη Π ολίτου - Μ αρμαρινού στη δι­ δακτορική της διατριβή. Έ ν α βιβλίο εξαιρετικά πολύτιμο που δυστυχώς δεν κυκλοφορεί στο εμπό­ ριο. Εκεί κανένας μπορεί να αντιληφθεί τη σχέση Π αλαμά και ευρωπαϊκών προτύπων. στόσο σήμερα δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι η ποίηση του Π αλαμά πά ­ σχει από κενό ρητορισμό και σ τέρφο μεγα­ λοϊδεατισμό, που μένει ποιητικά αμετουσίωτος, γραμμένος σε μια γλώ σσα ερ­ γαστηρίου, γλώ σσα κατασκευασμένη όπως και η ορθόδοξη καθαρεύουσα. Π αρ’ όλα αυτά ο Γαραντούδης υποστηρίζει με επιμονή ότι ο Παλαμάς στάθηκε ορόσημο στην ανανέω ση του

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

•

ΠΑΤΑΚΗ

Μ όλις κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε από τις εκ δ ό σ ε ις Πατάκη το ν έ ο μυθιστόρημα της

Κ ά ιια ς Α ντω νο π ο υλο υ

Η κυρία Ουίλσον ταξιδεύει

Ένα ταξιδιω τικό αφήγημαπεριπλάνηση σε χώρες μακρινές και τόπονς εξωτικούς

ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 14.106 80 ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 36.38 362 - 36.45 236 Fax: 36.28.950 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ ΜΠΕΝΑΚΗ16.106 78 ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 36.31.078

38

επιλογή

παραδοσιακού στίχου και στην πορεία του προς τον ελεύθερο στίχο. Μ εγάλη συνεισφορά στην έρευνα των μετρικών απόψεων του ποιητή της «Φλογέρας του Βασιλιά», αποτελεί ο κατάλογος των κειμένων που αναφέρονται και στη μετρική, τα οποία ο Π αλαμάς έγραψε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο κατάλογος αυτός παρατίθεται στο τέ­ λος της μελέτης και αποτελεί αποτέλεσμα κοπια­ σ τικής έρευνας του μελετητή. κολουθεί η μελέτη του Μ άσιμο Π έρι σ χετι­ κά με τον πολύτροπο - ελευθερωμένο στίχο του Π αλαμά στο ποίημα «Ο ι χαιρετισμοί της Η λιογέννητης» (1900). Ο Π έρι δια­ τυπώνει μια σειρά από αξιόλογες παρατη­ ρήσεις, σ χετικά με τον τρόπο με τον οποίον ο ποιητής εισάγει, στην καμπή του αιώνα, αυτήν την καινοτομία. «Δεκαοκτώ ημίμετρα του Σικελιανού» παραθέτει και σ χολιάζει ο Γ.Π. Σαββίδης στην ομώνυμη μελέτη του. Ο ποιητής του «Δελφι­ κού Λόγου», κατά την προσωπική μου κρίση, άντεξε στο χρόνο, ακριβώς επειδή το όραμά του είναι παγκόσμιο κι όχι στενά ελληνικό, αλλά και το ασίγαστο αισθησιακό του πάθος εκφράζονται μ’ έναν τρόπο διαφορετικό από εκείνον του Παλαμά! Στην ποίηση του Σικελιανού, μπορεί να βρει ανταπόκριση ο σημερινός αναγνώστης. Η μετρι­ κή μορφή του ημιμέτρου είναι ένα από τα πιο χα ­ ρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης του Σικελιανού. Εδώ ο Γ.Π. Σαββίδης (που τόσο έχει συμβάλει στη μελέτη της ποίησής του, αφού ο ίδιος επιμελήθηκε και τα Ά παντά του) κάνει μια πρώτη κα­ ταγραφή των ημιμέτρων. Π άντως το καλύτερο βι­ βλίο που εκδόθηκε τελευταία για τον ποιητή του

«Θαλερού» είναι τα «Πέντε μελετήματα για τον Άγγελο Σικελιανό» της καθηγήτριας Ρίτσας Φράγκου-Κικίλια. Ε ίναι γνω στό ότι σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσ­ σες έχουν εκδοθεί ειδικά λεξικά με ομοιοκαταλη­ ξίες, τα οποία περιέχουν λέξεις κατ’ αλφαβητική σειρά, με βάση το τονιζόμενο φωνήεν. Ο ι Ιταλοί, για παράδειγμα, έχουν ειδικό λεξικό ομοιοκατα­ ληξιών για τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη. Ο τίτ­ λος του είναι Rim ario della Divina Comedia. Έ ν α αντίστοιχο ριμάριο, δηλαδή ευρετήριο ομοι­ οκαταληξιών, προτείνει για τον Καβάφη ο Χ.Λ. Κ αράογλου. Σ την τελευταία αυτή μελέτη, ο γνω ­ στός φιλόλογος, διερευνά τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να καταρτισθεί αυτός ο κα­ τάλογος με τις ρίμες των ποιημάτω ν του Καβάφη και εξηγεί τους λόγους για τους οποίους πρέπει να ακολουθηθεί αυτή η μέθοδος. Ο τόμος κλείνει με τη «βιβλιογραφία μετρικών μελετών του Γεράσι­ μου Σπαταλά», που συγκρότησαν μετά από κο­ πιαστική έρευνα ο Ευρ. Γαραντούδης και η Ά ννα Κ ατσιγιάννη. Η πρωτοβουλία των δύο διακεκρι­ μένων φιλολόγων είναι επαινετέα, γιατί ο Γερ. Σπαταλάς υπήρξε ένας αξιόλογος μετρικός. Παρά τις επιφυλάξεις που θα μπορούσε να έχει κανείς για ορισμένες μετρικές του απόψεις, το έργο τον βοήθησε στην προαγωγή της μελέτης των νεοελ­ ληνικών μετρικών θεμάτων. Εγώ, τέλος, θα ήθελα να τονίσω ότι ακριβώς επειδή οι μελέτες αυτού του τόμου είναι εξαιρετικά πολύτιμες, η έκδοση θα πρέπει να συνεχιστεί και με άλλους τόμους για την ολοκλήρωση της έρευνας, ενός τόσο σημα­ ντικού και παραμελημένου θέματος, όπως η με­ τρική.

Θανάσης Δ. Ντόκος

Το Διεθνές Βραβείο Μ ονταίν 1993 στη Ζωή Σαμαρά Το Διαβάζω με μεγάλη χαρά ανακοινώνει ότι η συνεργάτις του καθηγήτρια Ζωή Σαμαρά τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Μονταίν

1993. Η κ. Σαμαρά οργάνωσε το Σεπτέμβριο του 1992 (έτος Μονταίν) διεθνές συνέδριο για τον μεγάλο στοχαστή στη Θεσσαλονίκη. Επίσης, επιμελήθηκε το αφιέρωμα στον Μονταίν του «Διαβάζω» (τευχ. 304), στο οποίο δημοσιεύτηκαν οι περιλήψεις των εισηγήσε­ ων του συνεδρίου. Συμμετέχοντας σ ’ αυτή την τιμή συγχαίρουμε και ευχαριστούμε τη συνεργατιδά μας κ. Ζωή Σαμαρά.

επάογη 39

επτά ιστοριούλες γιορτινές και παράξενες, επτά

_

λικτα, δυναμικά, πολυσήμαντα. Κι αυτά έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν όχι μόνο με τα παι­ διά, αλλά και με τους μεγάλους. Κάποτε, μάλιστα, σ ’ αυτούς τους τελευταίους, μπορούν να χαρίσουν μια μοναδική αναγνω στική συγκίνηση. Κι όμως... Κι όμως, οι ενήλικοι κρα­ τούν τους εαυτούς τους με πείσμονα διάθεση απο­ κλεισμένους από αυτήν την πολυδύναμη επαφή. Μ ια επαφή που ως εφόδια πραγμάτωσής της δια­ θέτει και εύκαμπτη γλώ σσα και σημαίνουσες εκ­ φράσεις και διαχρονικά νοήματα και επαναφορά ξεχασμένω ν αξιών και παχνιδιάρικη διάθεση και ευσυγκίνητη στάση ζωής και - βέβαια - την ικα­ νότητα να λέει μια ισ τορία που έχει αρχή - μέση τέλος (όχι κατ’ ανάγκη πάντα μ ’ αυτήν τη σειρά).

γνώ στες σ τον τόπο μας είναι ολιγάριθμοι. Ο I I αριθμός, όμως, τω ν βιβλίων που κάθε φορά W κυκλοφορούν υποδηλώνει το αντίθετο. Ό π ω ς και να ’ναι, τα βιβλία για παιδιά έχουν υψηλές κυκλοφορίες. Ε υχάριστο γεγονός αυτό. Δ είχνει πως - άσχετα με το πόσο αγαπούν τα παιδιά το διάβασμα - οι μεγάλοι τους αγορά­ ζουν πολλά βιβλία (που σημαίνει ότι η νέα γενιά συνηθίζει να συντροφεύεται από την οικογενεια­ κή παρουσία του βιβλίου). Α λλά, πόσοι, άραγε, από αυτούς τους ενήλικες αγοραστές βιβλίων για παιδιά, διαβάζουν και οι ίδιοι τα κείμενα που - με ποια, τάχα, κριτήρια; - έχουν προτιμήσει; Μ ια σημαντική διαπίστωση· μια πικρή διαπί­ στωση: ο ενήλικος Έ λ λ η ν α ς α γοραστής παιδικών βιβλίων δεν έχει ακόμα ανακαλύψει την ομορφιά που κρύβεται μέσα σ ’ αυτά τα βιβλία, μια ομορφιά που αφορά - και μπορεί να συνομιλήσει - όχι μό­ νο με τον ψυχικό κόσμο των παιδιώ ν, αλλά και με τον δικό του. Σίγουρα υπάρχουν και παιδικά βιβλία που δεν είναι καλά. Σίγουρα υπάρχουν κείμενα ατάλαντα, βαρετά, αφόρητα διδαχτικά, προκατασκευασμένα. Ομως, υπάρχουν και κείμενα αυθόρμητα, ευέ­

Π ριν από δέκα - δεκαπέντε χρόνια δινόταν ο αγώνας ν ’ αναγνω ρισθεί η παιδική λογοτεχνία ως μια από τις μορφές της Τ έχνης του Λόγου. Τα αποτελέσματα είναι θετικά από την άποψη πω ς τα βιβλία για παιδιά έχουν πλέον κατακτήσει μια θέση και σ την παραγω γή πολλών εκδοτικών οίκων, αλλά και στη συνείδηση ενός μεγάλου μέ­ ρους του αγοραστικού κοινού. Το αρνητικό υπάρχει κι αυτό - είναι πως τούτο ακριβώς το κοι­ νό έχει επικίνδυνα οριοθετηθεί: εκπαιδευτικοί και γονείς. (Αναφέρομαι στο ενήλικο κοινό που κατά κύριο λόγο αγοράζει αυτά τα βιβλία για να τα συστήσει / προσφέρει στα παιδιά). Ό μ ω ς, τα κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας μπορούν να επικοινωνήσουν και με άλλες κατη­ γορίες αναγνω στώ ν, μπορούν, ακόμα, και να δη­ μιουργήσουν νέες. Π οιος τους έχει στερήσει αυτήν την ανάπτυξη τω ν δυνατοτήτω ν τους; Μ ή­ πως ήρθε η στιγμή να ξεκινήσει ένας νέος αγώ­ νας; Α υτός που θα στοχεύει στη διάδοση της παι­ δικής λογοτεχνίας σ ’ ένα ευρύτερου φάσματος

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ. Επτά ιστοριονλες γιορτινές και παράξενες, επτά. Αθήνα, Γ ν ώ σ η , 1991.

Π α ιδ ικ ό

s

I I

40 ετηλογη --------------------------------------------------------κοινό; Ξέρω πω ς το θέμα είναι πλατύ και ασφαλώ ς δεν εξαντλείται στο πλαίσ ιο ενός σημειώματος που όλα όσα έως τώρα ανέπτυξε, ενεργοποιήθηκαν από την ανάγνω ση ενός βιβλίου του Χ ρήστου Μ πουλώτη, το «Επτά ιστοριούλες γιορτινές και παράξενες, επτά.». Χ ρήστος Μ πουλώτης είναι μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα περίπτωση συγγραφέα έργων I για παιδιά. Το ενδιαφέρον βρίσκεται στο συνδυασμό της τρυφερότητας και της φ α­ ντασ ίας με μια σύγχρονη άποψη για κοινω ­ νικά θέματα και με μια καθόλα προσωπική τεχνική αφήγησης. Τ α κείμενά του είναι πολυσήμαντα. Κ αι αν ή ­ κουν σ ’ αυτά που μπορούν και τους μικρούς να συγκινήσουν, μα και τους μεγάλους ν α ερεθίσουν. Κείμενα, μ ’ άλλα λόγια, γνή σια λογοτεχνικά και είναι γ ι’ αυτό κρίμα που ο Χ ρήστος Μ πουλώτης δεν έχει γίνει γνω στός κι αγαπητός σ ’ ένα κοινό ενηλίκων. Αξίζει, πάντω ς, να σημειωθεί πω ς οι επτά ιστοριούλες έχουν μια λογοτεχνική ταυτότη­ τα που ταιριάζει σε αναγνώ στες λογοτεχνικά υπο­ ψ ιασμένους. Δ ηλαδή - τουλά χιστον για τους α ν ή ­ λικους αναγνώ στες - τα μικρά αυτά κείμενα απευ­ θύνονται σε υψηλά αναγνω στικά στάνταρντς. Θ α ήθελα να παραθέσω ένα μικρό απόσπασμα από μια ισ τορία του βιβλίου αυτού. Πιο πριν, όμως, ας σημειωθεί πω ς τα μικρά αυτά κείμενα γράφτηκαν για να περιγράφ ουν με λόγια επτά εικόνες φτιαγμένες στη δεκαετία του ’20, από επτά διαφορετικούς εικονογράφους. Κεί­ μενα, λοιπόν, που από τη στιγμή της δημιουργίας τους αντιμετώ πιζαν κάποιους περιορισμούς σ την εξέλιξή τους. Α λλά ο Χ ρήστος Μ πουλώτης κατα­ φέρνει να ξεπερνά το σκόπελο κι έτσι δημιουργεί από τις ζωγραφιές της δεκαετίας του ’20, εικόνες φτιαγμένες με λέξεις που ενεργοποιούνται από γε­ γονότα τω ν τελευταίων χρόνω ν του αιώ να μας, από πρόσω πα υπαρκτά που ο συγγραφέας τα το­ ποθετεί στο χώρο της φαντασίας. Το απόσπασμα που ακολουθεί, αποδεικνύει το γεγονός. Π ερνώ ντας το έλκ ηθρ ο α π ’ έν α χω ριό σ τ η ν έρ ημο Σ α χά ρα είπε το πιο γέρικο α π ’ τα έλατα: «Εγώ θά μείνω εδώ, μ ο υ φ τά ν ο υν ό σα είδα κι άκουσα». Γ λ ίσ τρ η σ ε α π ’ το π α λτό του Α ϊ-Β α σ ίλ η και διάλεξε να ριζώ σει κα τα μεσή ς σ ε μ ια κατάξερ η π λατειούλα . Κ ι επ ειδή οι πιο π ο λ λ ο ί εκ εί δ εν εί­ χ α ν δει π ο τέ τους δέντρο, το γέρικο έλα το πέρασε ζωή χαρισά μενη. Έ ν α ά λλο που α γά π η σ ε παράφ ορα τη θ ά λα σ­ σα, έπ εσε πάνω σ το καράβι « Α ιγαίον» και ταξίδε­

ψε για πο λλά χ ρόνια σ τη γρ α μ μ ή Ραφ ήνα - Λ ή ­ μνος. Τ ρίτο είπε «αντίο» ένα μ ικρ ούλι έλα το, και φ ύ­ τρω σε σ τ ο ν κήπο τη ς Ζ υ ρ ά ννα ς Ζ α τ έλ η που ή τα ν συγγραφ έα ς, μ ε μ ά τια πρά σινα, κόκκινα μ α λλιά και μ ε μια φ ούστα πολύχρω μη, λουλουδια μένη . Κ αι βέβαια δ εν το μ ετάνιω σε ποτέ, για τί μάθ αινε από πρώ το χέρι ένα σω ρό ιστοριούλες π ο λύ π ριν γίνο υ νε βιβλίο. Σ τά θη κε όμω ς τυχερό το μικρ ούλι έλα το και για έν α ν ά λλο λόγο. Εκεί, σ τ ο ν κήπο τη ς Ζ υ ρ ά ννα ς Ζ α τέλη , είχε για συ ντροφ ιά και δυο από κείνες τις γνω στές του νεράιδες. Του εξ ή γη ­ σ α ν αυ τές πω ς οι νεράιδες μ αζεύουν τα μ αγικά τους σύ νεργα κι εγκα τα λείπου νε το δ ά σο ς μ όνο σ α ν πρόκειται να ζ ή σ ο υ ν μ ε κάποιο συγγραφ έα. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε μετα­ ξύ άλλων: «Παραμυθιού σταγόνες μέσα στις τω ­ ρινές μας μέρες. Ό χ ι η πραγματικότητα εδώ, κι εκεί τα παραμύθια». Μ ια ανατροπή, λοιπόν, επιχειρεί ο Χ ρήστος Μ πουλώτης. Το φανταστικό εισβάλλει σ την κα­ θημερινότητα και της ανατρέπει το επίσημο στε­ γνό πρόσω πό της. Α πό εκεί και πέρα υπάρχει μόνο ο συγγραφέας με τις λέξεις του, που - αφού ο ίδιος πρώ τα αφεθεί στη μαγεία τω ν ονειρικών καταστάσεων - π ροτεί­ νει σ τον αναγνώ στη επτά μικρά ταξίδια σε κό­ σμους άλλω ν προδιαγραφών. Μ ήπως μια τέτοια πρόταση δεν είναι μια από τις πιο σημαντικές πιθανότητες ν ’ αποκτήσουν μ ι­ κροί και μεγάλοι τη δύναμη να ανθίστανται, να ονειρεύονται, να σ χεδιάζουν; Να υπάρχουν. Ο Χ ρήστος Μ πουλώτης κρατά σε υψηλά επίπε­ δα τη λεγάμενη παιδική λογοτεχνία. Της προσ δί­ δει κύρος, προπαγανδίζει την ευαισθησία της και της αυξάνει τη δυναμική να μπορεί ν ’ απευθύνεται από τα επτά περίπου χρόνια, αλλά δεν έχει συγκε­ κριμένο όριο κατάληξης.

Μ άνος Κοντολέων

ετηλογη 41

επί πτίλων αύρας νυκτερινής

με ψυχρά, ίσως, και αξιοθρήνητη, αλλά εδώ, συνδυασμένη με το μέγεθος αυτού του δημι­ ουργού και αντιστικτική μέσα σ την υποβλητική, αθόρυβη παρασημαντική του άρθρου, ο Η .Χ.Π. τη δένει με συμπάθεια μέσ ’ από τις απροσδιόρι­ στες, έστω και ετεροχρονισμένες και αναίτιες ενο­ χές του αναγνώ στη. Με την «Α ναφορά στο χιού ­ μορ του Παπαδιαμάντη» ο Η .Χ .Π . νικάει τους α ρ­ Μ ελέτη νητές της υπαρκτής, τω όντι ιδ ιότητας αυτής του ποιητή, πλήν όμως με μια νίκη «στα σημεία», για­ τί το χιούμορ του Π απαδιαμάντη, όπω ς το αντι­ λαμβανόμαστε κι εμείς, κι εκείνο ταπεινόφρον, πεζογράφος Η .Χ .Π ., γνω στός α π’ τα μικρά λαϊκό και διακριτικό, προκύπτει σ αν αμελητέο, του διηγήματα κ.ά. κείμενα - μικρές συνθέ­ μάλλον για να εκτιμηθεί από ένα ν σοβαρό καθη­ σεις μουσικής δωματίου - εισβάλλει με το γητή και πιθανό να συλληφθεί από έναν ευπαθή τελευταίο του βιβλιαράκι και πά λι μέσα σ ’ αυτό το είδος, π ρώ ην στρατιωτικό γιατρό, όπως μας, ίσια στη θηλυκή περιοχή της πνευματι­ ο Η .Χ .Π . - που κα τ’ αρ χήν θα αποτροπιάζονταν κής μας εισδοχής. Γράφει, όχι μο νάχα για και τους ήχους, αλλά κυρίως για τους απόηχους του μόνο σ την ιδέα να το σ νομπάρει - καθώς το χιούμορ είναι θέμα και συναισθηματικής, ό χι μο­ Παπαδιαμάντη, α π’ τους ο ποίους έχουμε όλο ι δον άχα θετικής, αλλά και αρνητικής - όπω ς της των νηθεί. Η πλήρης συμφω νία μας με όσα λέγονται επικριτών, ίσω ς - ταυτίσεως, και όχι μόνο γού­ από τον προλογίζοντα φιλόλογο Ν. Δ. Τριανταστου. Με το «Εγκώμιον του διηγηματογράφου» ο φυλλόπουλο δεν θα ωφελούσε αν έμενε σιωπηλή, Η .Χ .Π . υπενθυμίζει σε όσ ους κρέμασαν την ευαι­ καθώς οι ήχο ι και οι α πόηχοι αυτοί θα έπρεπε, ν ο ­ σθησία τους σ τον «τύπο και το γράμμα», ότι «το μίζουμε, να ακουστούν ακόμη περαπέρα- κι αυτός περιλάλητο γλω σσικό ζήτημα ουδέποτε ανέκυψε είναι ένας λόγος, υπενθυμητικός, που οδηγεί σε γ ια τον Π απαδιαμάντη ή, αν ανέκυψε, επελύθη τούτη τη μικρή σχολίαση. μεγαλοφυώς» και παραθέτει πρότυπες επιλογές Α πό τα πέντε τούτα κείμενα φαίνεται πω ς τα παπαδιαμαντικής γραφ ής - και ανάμεσα σ ’ αυτές τέσσερα έχουν γραφεί σε χρό νο ανύποπτο, ενώ το τη συγκλονιστική εκείνη έναρξη του διηγήματος τέταρτο αποτελεί μιαν ομιλία ένσκοπη που δόθη­ «Π ατέρα στο σπίτι»! - που ανατρέπουν τις αρ νη­ κε στο Διεθνές Συνέδριο για τον Π απαδιαμάντη, τικές και από καθέδρας διαπιστώ σεις κάποιων μήνα Σεπτέμβρη του ’91, στη Σκιάθο. Στο πρώτο από τους παλαιούς και τους νεότερους μελετητές α π ’ αυτά, το «Φ λώρα ή Λ αύρα», ο Η .Χ .Π . μας του διηγηματογράφου. οδηγεί, όπω ς μ ’ ένα κα ντήλι στο μισόφωτο, να δούμε ένα ν ανεπισήμαντα σ τοχαστικό Π απαδιαφ ήσαμε στο τέλος τα «Γκιουβέτσια και άλ­ μάντη και έτσι στοχαστικόν επίσης να τ ο ν α γαπή­ λα σ τον Παπαδιαμάντη», το άρθρο όπου ο σουμε, έστω και αμίλητο σχεδόν, όπω ς «αυτούς Η .Χ .Π ., έχοντας ζω ντανή, προπάντω ν ενι­ που ή σ α ν κ αθαροί το ν πα λαιόν καιρόν και ο ι ελααία την εικόνα ενός πλήρω ς απαρτιωμένου φροίσκιωτοι στα χρ ό νια μας». Στο δεύτερο, το πεζογράφου, εξανίσταται ενάντια στην «Μ ετ’ εξοικονομήσεως», ο Η .Χ .Π . ξαναδηλώ νει ανατομία του. Ε ίναι, θα έλεγα, μελέτη το γνω στό μας μέγεθος της σ τέρησ ης και της κριτική της κριτικής - αλλ’ αποφεύγω όρους που αδυναμίας ικανοποιήσεω ς ακόμη και αυτών των υπονοούν το κείμενο σ αν κάτι αυστηρά εγκεφαλι­ λίγω ν αναγκώ ν του ποιητή, κατάσταση που - αλ­ κ ό - πρόκειται μάλλον για μια διεξοδικά κατα­ λιώ ς γραμμένη - μπορούσαμε να τη χαρακτηρίζα­ γραμμένη αίσθηση, για μια διαδικασία που ξεκι­

Η.Χ. Π ΑΠ ΑΔΗΜ Η ΤΡΑΚΟ Π Ο ΥΛΟΣ. Ε πί πτίλων αύρας νυκτερινής. Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη. Αθήνα, Ν ε φ έ λ η , 1992. Σελ.88.

Ο

Ι

42 ετπλογη

-----------------------------------------------------

νάει παραγωγικά, όπως κι η αίσθηση ενός καλλι­ τέχνη και αναλύεται μετά στις μερικές διαπιστώ­ σεις της· και παραμένει αίσθηση, παρότι ως αντα­ νακλαστικό θα βγάλει την οργή ενάντια στις «πα­ ρερμηνείες» που «η τεχνική της περιγραφής» εγέννησε σε «κοντόθωρους και μίζερους γραμμα­ τικούς», απ’ τους οποίους «οι μεγάλες δυνατότητές της... δεν έγιναν πάντα αντιληπτές» και τους «διέφυγαν και η διαστολή του χώρου και η ανα­ γωγή των προσώπων», παρόλον ότι «ο αριθμός των όσων περιγράφονται είναι ελάχιστος». Κ αι οι παρερμηνείες γίνονται επίσης και με τις «συχνές κι επίμονες αναφορές σε φαγητά», εν οίς και τα γκιουβέτσια, που σύμφωνα με τον Η.Χ .Π . δεν εί­ ναι πλέον μόνο «χάδια της κοιλιάς», μα «λει­ τουργούν στην όλη τεχνική της περιγραφής ως μία επιμέρους πραγματογνωσία». Ε άν το επιχεί­ ρημα ότι «ο Π απαδιαμάντης υπήρξε πάντα ένα ε­ ξαιρετικά λιτοδίαιτο άτομο...» κι ότι «στις γκιουβετσάδες έφτανε αργοπορημένος... και κάθονταν σε μιάν άκρη, δεν άγγιζε κάν το φαγητό και έφευγε απαρατήρητος» μπορεί να είναι επιχείρη­ μα τρωτό1, δεν παύει εν τούτοις να σημαίνει τον μεταφορικό και μετωνυμικό ρόλο των φαγητών. Κι αυτόν τον ρόλο ο Η.Χ .Π . τον ανιχνεύει πρώτα στους «Χαλασοχώρηδες», όπου «η πεντακέφαλος εύθυμος παρέα επείθετο να ψηφοφορήσει “μονοκούκι” υπέρ του ενός κόμματος ή του άλλου αντί - μεταξύ άλλω ν - “ενός γκιουβεντιού”» κ.λπ., και όπου η πραγματική ουσία βρίσκεται στην εξαγο­ ρά των ψήφων, φυσικά, και ό χι στο γκιουβέτσι- κι αφού αυτή η «ουσία» επιβιώνει ως τις μέρες - και μάλιστα ωμή - αυτή είναι ακριβώς που με το ήθος της συνθέτει, εάν πλέον συνθέτει, μια κάποτε (;) περιχαρακωμένη, και τώρα πια κοινή - και άρα υποτιθέμενη «ηθογραφική» - καταγραφή και όχι το καημένο το γκιουβέτσι. Και το ακόμη πιο α ξιο­ θαύμαστο σε σ χέση με αυτό, καθώς, ο Η .Χ.Π. μας ενθυμίζει τις συμβολικές - και παναθρώ πινες κα­ μιά φορά - διαστάσεις των ασήμαντων πραγμά­ των, όταν μαζί τους δένονται οι λειτουργίες μας και οι τελετουργίες μας. Μ έσα από το διήγημα «Ο κακόμης» ο Η .Χ .Π . μας εξηγεί πω ς «το γκιουβέ­ τσι» - λόγω της απλουστάτης του προετοιμασίας και παρασκευής - «είναι, λοιπόν, το φαγητό των μοναχικών και κατ’ επέκτασιν των ελεύθερων

ατόμων, της ανδρικής παρέας, του πότη». Αυτή τη σχέση την κρυφή των συμπεριφορών και των πραγμάτων μάς την αποκαλύπτει ο διεξοδικός και αδιάψευστος Η.Χ.Π. μες σ τον Π απαδιαμάντη. ’ αυτό το άρθρο του παρέχει - και εκθέτει ο Η .Χ.Π. κάποια αντιπαπαδιαμαντικά απο­ σπάσματα γραπτών από ανθρώπους των γραμμάτων μας και αποδείχνει κάτι που έχει αποδειχτεί και με τον Μ ακρυγιάννη, ότι ά λλα είναι η γραμματική, όπου ασκείται μία τακτική, και άλλο η γραμματολογία, που πε­ ριέχει σώματα αρτιμελή - έστω και ατελή - όπου αυτόματα και ανυποψίαστα εφαρμόζεται η στρα­ τηγική που καθορίζει τη δημιουργία· ανάγκην, όχι πια μονόπλευρη - κάποιου σχολαστικού, είτε του φιλολόγου - αλλά αμφίπλευρη - δημιουργού και αναγνώστη - ανάγκη, άρα, υπαρξιακή. Α λλιώς θα έπρεπε απ’ τη γραμματική κι ο Σαίξπηρ να καταργηθεί για τη μυθοποιητική του αυθαιρεσία και αφέλεια. Αυτά τα πέντε κείμενα, λοιπόν, με την ευρύτερη αισθητική τους εποπτεία είναι ένας ο δη­ γός συνοπτικός, αλλά σημαντικός και αλάνθα­ στος για την απόληψη ενός Παπαδιαμάντη ως τέ­ χνης· και όχι ως «-τεχνίας».

Παντελής Κρανιδιώτης Σημειώσεις 1. Και πράγματι μπορεί να είναι, καθώς στους πότες το πιοτό πάντοτε προλαβαίνει, αλλά χωρίς να καταργεί, την γευστικήν απόλαυση· και στην περίπτωση Παπαδιαμάντη μια τέτοια επιθυμία, που τη σκεπάζει αεροστεγώς η απροθυμία για το φαγητό, μπορεί αν αντισταθμίζεται υπεραναπληρωματκά με την ικανοποίησή της μεσ’ από το γραπτό.

Επανόρθωση Το άρθρο «Το χάδι, το γαργάλημα και το χαστούκι» που δημοσιεύτηκε στο «Διαβάζω», τεύχ. 307, σ.σ. 73-74, είναι απόσπασμα από το δοκίμιο του R ene G iraudon, «La main de Γ homme et son rayonnem ent culturel» in L e corps, ouvrage collectif, Breal, Paris, 1992, pp. 113-126.

ετπλογη 43

τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέψης 1875-1914 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ - ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΑΝΔΡΕΟΥ: Τα Διδασκα­ λεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέ­ ψης 1875-1914. Αθήνα, Ο δ υ σ σ έ α ς , 1992. Σελ. 320.

Ε κ π α ίδευσ η παρούσα έκδοση αποτελεί μια εμβριθή, εμπεριστατωμένη και εκτενή εργασία πάνω στο θέμα της εκπαίδευσης των δασκάλων της περιόδου 1875-1914. Α ναζητά, ερευνά και καταγράφει τις ιστο­ ρικές συνθήκες, το θεσμικό πλαίσιο, τα πρό­ σωπα και τις ομάδες που διαδραμάτισαν ρό­ λο σ την καθιέρωση της κατάρτισης των δα­ σκαλών. Π αρακολουθεί τις πολιτικές, οικονομι­ κές και πνευματικές εξελίξεις της περιόδου σε σχέση με την εξέλιξη της παιδαγωγικής σκέψης. Π εριλαμβάνει πίνακες, συγκριτικά στοιχεία, βι­ βλιογραφίες και όλα εκείνα τα ιδιαίτερου ενδιαφέ­ ροντος κείμενα πάνω στα οποία στηρίχτηκαν οι συγγραφείς αυτού του τόμου για να καταλήξουν: «αναμφίβολα οι σχολές κατάρτισης των δασκά­ λων είχαν και έχουν σχέση με τη βασική εκπαί­ δευση (δημοτική, λαϊκή, πρωτοβάθμια), δηλαδή με την επέκταση του δικτύου της, τη διάρκειά της, τα προγράμματά της και τους προσανατολισμούς. Μ ’ άλλα λόγια με τις συγκεκριμένες πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές των κυρίαρχων κοινωνικών δυνάμεων για την εκπαίδευση». Σ υναντάμε, δηλα­ δή, κείμενα όπως είναι οι αιτιολογικές εκθέσεις, τα νομοσχέδια, οι νόμοι, τα προγράμματα, κανο­ νισμοί, λόγοι, προσφωνήσεις διευθυντών των δι­ δασκαλείων κ.ά. Η έκδοση αυτή είναι υπόδειγμα συγγραφής

ιστορικής μελέτης. Α ν ήταν ανάλογη και η αισθη­ τική του παρουσία, απ’ τον εκδοτικό οίκο «Οδυσσέας», θα κρατούσαμε στα χέρια μας έναν εξαιρετικό τόμο. Α ς ελπίσουμε στην προσεγμένη επανέκδοσή του. Ε ίναι αρκετές οι ιστορίες εκπαίδευσης που δια­ θέτουμε. Ό λ ες τοποθετούν τη μόρφωση και επαγ­ γελματική κατάρτιση των δασκάλων σε προνο­ μιακή θέση. Γιατί γνωρίζουμε ότι αποτελεί σοβα­ ρότατο πρόβλημα της ελληνικής εκπαίδευσης τό­ σο ώστε να συνιστά την κρισιμότερη διαμάχη των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων. Από τα τέλη του περασμένου αιώ να μέχρι τον Δεύτερο Π αγκόσμιο Πόλεμο οι ιστορίες «χαρα­ κτηρίζονται από μια αυτόνομη μελέτη του εκπαι­ δευτικού συστήματος από το κοινωνικό σύστημα, τις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις, των κοινωνι­ κών ομάδων. Αποφεύγουν την ανάλυση της κοι­ νωνικής ζωής και των θεσμών... οι αποσιωπήσεις, τα κενά που υπάρχουν δεν προκύπτουν από ελλεί­ ψεις στοιχείων, ούτε είναι τυχαίες... έχουν άμεση σχέση με τα κοινωνικά και οικονομικά, πολιτικά αιτήματα της συγκυρίας». Θ έλοντας, ως εκ τούτου, οι συγγραφείς να δια­ χωρίσουν τη θέση τους δηλώνουν στα εισαγωγικά της έκδοσης, ότι «Η ιστοριογραφία παίρνει μορ­ φή και προσανατολισμούς από το σύστημα μέσα στο οποίο γίνεται η επεξεργασία της, από τη συλλογή τω ν τεκμηρίων, ως τη συγγραφή. Συνδέ­ εται, δηλαδή, άμεσα με τα αιτήματα και τους π ρο­ σανατολισμούς των διαφόρων κοινωνικών ομά­ δων κάθε εποχής». Διαβάζοντας σελίδα προς σελίδα, την ιστορική μελέτη αυτής της περιόδου της ελληνικής εκπαί­ δευσης και ταξιδεύοντας μέσα από πίνακες ιστο­ ρικούς ή συγκριτικούς, διαπιστώνουμε ότι η πε­ ρίοδος μεταξύ του 1821-28 διαθέτει ένα υποτυπώ­ δες σχολικό δίκτυο. Ο Ό θ ω ν καθιερώνει τα πρώ­ τα μέτρα για την εκπαίδευση. Το σύστημα εκπαί­ δευσης είναι μονόδρομο. Δηλαδή, οδηγούσε μόνο

44 ετπλογη

-----------------------------------------------------

στο Π ανεπιστήμιο. Ο ι τεχνικές και επαγγελματι­ κές σχολές που λειτουργούν αυτή την περίοδο εί­ ναι εμπορικές και ναυτικές και δεν συνιστούν άλ­ λο εκπαιδευτικό δίκτυο.

?

X ωρεάν παιδεία και υποχρεωτικότητα στην 1 1 πρωτοβάθμια εκπαίδευση έχουμε από το I I 1834 σε αντίθεση με την Ευρώπη στην I I οποία καθιερώθηκαν 50 χρόνια αργότερα. Η I I κεντρική εξουσία ελέγχει κατευθείαν το εκV παιδευτικό σύστημα χωρίς τη συμμετοχή των εκπαιδευτικών σε κανένα από τα όργανα διοί­ κησης και ελέγχου λαμβανομένω ν υπόψη και των όποιων προσπαθειών για αλλαγή της κατάστα­ σης. (Το 1930 ιδρύεται το Α νώτατο Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, το οποίο έστω και για λίγο, ως συλλο­ γικό όργανο, αντικαθιστά τον υπουργό, σαν το μόνο όργανο που ασκεί διοίκηση και εποπτεία). Α ν και οφείλουμε να επισημάνουμε πω ς δύσκο­ λα συγκροτούμε τα βασικά σημεία μιας επίσημης κρατικής ιδεολογίας, που να διοχετεύεται μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα, η γενική εκπαί­ δευση έχει δεχθεί έντονες επιδράσεις από τη γερ­ μανική εκπαίδευση με επιμονή στην κλασική παι­ δεία και τον δυτικοευρωπαϊκό κλασικισμό σαν βασικό σημείο της εθνικής ταυτότητας, που μπο­ ρούσε να γίνει «σημείο επαφής» με την Ευρώπη στην προοπτική της εξομοίωσης». Τα νομοσχέδια του Ευταξία το 1889 εκφράζουν ολοκληρωμένα τα αιτήματα για το αστικό σ χο­ λείο. Ο εκπαιδευτικός όμιλος θέτει ως αιτήματα: την αύξηση του χρόνου υποχρεωτικής φοίτησης, εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας, στο σχολείο, σ τροφή στην επαγγελματική εκπαίδευση, καταπο­ λέμηση του στείρου κλασικισμού. Η μέθοδος δι­ δασκαλίας ως το 1880 είναι η αλληλοδιδακτική, την οποία η ελληνική εκπαίδευση γνωρίζει από τη Γαλλία. «... η επιβολή της αλληλοδιδακτικής δεν έγινε μόνο γιατί ως σύστημα ήταν σε θέση να με­ ταδώσει υποχρεωτικές γνώσεις σε πολλούς με λ ί­ γους δασκάλους... Η ανάπτυξη των αλληλοδιδα­ κτικών σχολείων στη Γαλλία από το 1815 ως το 1833 υποστηρίχθηκε από τους φιλελεύθερους που έβλεπαν στο σύστημα αυτό ό χι μόνο τη μετάδοση σε όλους βασικής εκπαίδευσης -κ α ι ήταν ήδη συνειδητοποιημένη η οικονομική αξία της κατάρ­ τισης, αλλά και μέσο διασφάλισης της κοινωνι­ κής γαλήνης... Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αλληλοδιδακτική είναι ότι η μέθοδος αυτή στηρίζεται ξεκάθαρα σ ’ ένα αυστηρά ιεραρχημέ­ νο τρόπο οργάνωσης της σχολικής εργασίας...» Π άντως το Π ατριαρχείο απαγόρευσε την εφαρ­

μογή της στα σχολεία της Κ ωνσταντινούπολης. Μετά το 1880 αντικαθίσταται από τη συνδιδακτική, η οποία «είναι δημιούργημα της νέας επο­ χής... υπογραμμίζει μια πολιτικοϊδεολογική εξέλι­ ξη, μια σημαντική μετάβαση από την αυστηρά ιε­ ραρχική σύλληψη της πρω τοβιομηχανικής κοινω­ νικής θεώρησης σε μια νέα οπτική μιας φαινομε­ νικά πιο δημοκρατικής παιδαγωγικής που αντι­ λαμβάνεται την εκπαίδευση ως ενταγμένη και ελεγχόμενη διαδικασία στην εξυπηρέτηση των κοινωνικοπολιτικών επιδιώξεων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων». Λ

Καποδίστριας το 1829 ίδρυσε το «τυπικόν σχολείον», το οποίο λειτούργησε ως Διδασκαλείο για την επαγγελματική κατάρτιση των δασκάλων των αλληλοδιδακτικών σχο1 I λείων. Δεχόταν δε μαθητές άνω των 19 V ετών. Το 1836 ιδρύθηκε το Διδασκαλείο αρρένων με τη δυνατότητα να δεχθεί και θήλεις, με φοίτηση διετή. Το 1864 κλείνει «ως κατάστημα όλως περιττόν και λίαν επιβλαβές» εξαιτίας της κακής κατάστασης στην παιδεία, του μεγάλου αριθμού δασκάλων που δεν μπορούσαν να απορροφηθούν, την ελλιπή επαγγελματική μόρφωση, τις χαλαρές εξετάσεις, αφού αυτό κρίθηκε υπεύ­ θυνο. Αργότερα ιδρύονται «πολλά» Διδασκαλεία και σε άλλα μέρη της ελληνικής επικράτειας και το Μ αράσλειο. Το 1892 ιδρύονται Υποδιδασκαλεία. «Στην πρώτη φάση, δηλαδή στο “τυπικόν σ χο­ λείον” (1829-1832) και στο Διδασκαλείο (18221864) η κατάρτιση των δασκάλων υπηρετούσε τη ν προσπάθεια εγκαθίδρυσης ενός σχολικού δι­ κτύου της βασικής εκπαίδευσης, που σκοπό είχε τη μετάδοση στοιχειωδών γνώσεων, αναγκαίων κυρίως για τη γεωργική οικονομία, τη διαμόρφω­ ση πολιτώ ν που να αποδέχονται την ισχύουσα τά­ ξη πραγμάτων και τα συγκεκριμένα ιεραρχικά σχήματα. Η κατάρτιση αυτή υπηρετούσε και την ομοιόμορφη άσκηση της εκπαιδευτικής πολιτι­ κής. Η συγκεκριμένη οργάνωση της βασικής εκ­ παίδευσης και το πρότυπο του αλληλοδιδακτικού συστήματος και η αντίστοιχη κατάρτιση των δα­ σκάλων αντιστοιχούσε στο επίπεδο των “ανα­ γκαίων γνώ σεων” που απαιτούσαν οι παραδοσια­ κές οικονομικές και κοινωνικές ομάδες... Το κλεί­ σιμο του Διδασκαλείου εκφράζει την αναστολή κάθε προσπάθειας για τον επαναπροσδιορισμό της βασικής εκπαίδευσης... Τα Υποδιδασκαλεία και τα Διδασκαλεία τελούν υπό την άμεση επο­ πτεία του κράτους και ειδικότερα του Υποιίργού. Φ ροντίδα των κυρίαρχων κοινωνικο-πολιτικών δυνάμεων ήταν η ενίσχυση αυτού του κρατικού

I 1

I I I I

---------------- --------------- --------------------

ελέγχου και σε ορισμένες περιόδους η αναδιοργά­ νωση του έτσι ώστε να είναι αποτελεσματικότερη. Η ίδρυση και η λειτουργία τους ήταν συνδεδεμένη με ευρύτερους πολιτικούς λόγους που συνδέο­ νται με τις “αλύτρωτες χώρες” και την πολιτική που ακολουθούσε η Ελλάδα... Η επιλογή για την ίδρυση των “Υ ποδιδασκαλείω ν” σημαντικά μεγα­ λύτερου αριθμού από αυτόν των διδασκαλείων ήταν συνδεδεμένη τόσο με την ανάπτυξη του σ χο­ λικού δικτύου όσο και με τις δυνάμεις για την εκ­ παίδευση... Μ ακροπρόθεσμα ενίσχυσε την πο­ λυτυπία των δασκάλων ως προς την κατάρτιση και τις διαμάχες ανάμεσά τους σχετικά με τις

Οι ήρωες της ζωής, οι τραγικοί γράφουν την ιστορία τους ακόμα και νεκροί, μας βάζουν αντιμέτω­ πους με το σχήμα: Εσύ - Εγώ Εμείς! Με'σω της Στέλλας, ο Ιάκωβος γράφει με το μαρτύριό του την προσωπική του ιστορία, που δεν παραλλάσσει από την τραγική ιστορία εκατοντάδων, χιλιάδων ίσως - στον τόπο μας, εκατομ­ μυρίων ανθρώπων στον πλανήτη ΥΠ­ Ο Ιάκωβος, νέος, ωραίος, με τα­ λέντο και σπουδές κίνησε ένα πρωί «μόλις ο κάμπος είχε κοκκινίσει», όμως πριν έρθουν τα μεσάνυχτα έπεσε θύμα της επάρατης νόσου του αιώνα, καταμεσήμερο, απάνω στα σαράντα του, «με καταματωμένα τα φτερά», πέθανε από AIDS. Η συγγραφέας αφηγείται λεπτό προς λεπτό την περιπέτεια της υγείας του αδερφού της με αγάπη, χωρίς ωστόσο να εμμένει ή να παρασέρνεται από τους συναισθημα­ τισμούς της και χωρίς να αφίσταται από τα συγκαιρινά γεγονότα της πολιτικής, κοινωνικής, οικονο­ μικής πραγματικότητας σε παγκό­ σμια, θα έλεγα, κλίμακα. Ωστόσο, σκοπός της δεν είναι να δώσει το δράμα του Ιάκωβου, με ένα ελε­ γείο, που θα συγκινούσε τους ευαί­ σθητους. Για τη Στέλλα Καραμολέγκου, που ανέβηκε μαζί με τον ξαν­ θό Ιάκωβο τον ανήφορο του μαρ­ τυρίου του, πέρα από την ειδική περίπτωση υπάρχει το μέγα πρό­ βλημα με τις κοινωνικές του και τις διανθρώπινες διαστάσεις: Ποιά εί-

ετπλογη 45

αμοιβές τους και τις εργατικές σχέσεις. Ακόμα δυσχέρανε τις προσπάθειες τω ν δημοτικιστών αρ­ γότερα να “περάσουν” τις απόψεις τους και την εκπαιδευτική τους πολιτική». ' 1875-1914, μια περίοδος λοιπόν της Ελληνικής Ιστορίας, ειδικότερα της Ελληνικής εκπαίδευσης καλά μελετημένη, με πληθώρα στοιχείων ανά­ λυσης σ τον τόμο αυτό, προορισμένος για ειδικό ερευνητικό κοινό, καθηγητές, δασκάλους, φοιτη­ τές, μαθητές και κάθε αναγνώ στη, φίλο της ιστο­ ρίας και της εκπαίδευσης.

πεζογραφία ΙΑΚΩΒΟΣ - ΣΤΕΛΛΑ ΚΑΡΑΜΟΛΕΓΚΟΥ: Το δώρο τον ιερού πόνου, Β '. Αθήνα, Ψυχογιός, 1993. Σ ε Ι 277. ναι η θέση των θυμάτων και των φορέων του AIDS στην κοινωνία μας και ποια πρέπει να είναι η στάση του κοινωνικού περίγυρου, δημόσιου και ιδιωτικού - ατομικού απέναντι' τους. Και κάτι ακόμα, που λανθόίνει πίσω από τα πιο εντυπωσιακά γεγονότα της πονεμένης ιστορίας: Ποιος έφταιξε! Ο πατέρας πρώτος. Με τα ίδια λόγια του Ιάκωβου: «Δεν θέλω να λέγο­ μαι Καραμολέγκος, αλλά Λέγκος. Αυτός φταίει για όλα, για ό,τι μου έχει συμβεί αυτός φταίει» (σ. 92). Σε άλλες σελίδες η συγραφέας θα αποκαλύψει το λόγο αυτού του «ε­ σωτερικού πολέμου, με τον πατέ­ ρα», που άρχισε στα δεκάξι του. Και θα μιλήσει και για κάποιον «έ­ ντιμο οικογενειάρχη», σπουδαίο επιχειρηματία, που μύησε τον εικο­ σάχρονο νέο στα διαστροφικά θέλ­ γητρα της ομοφυλοφιλίας, που υπήρξε η αρχή και το τέλος της αυτοκαταστροφής του νέου, ο οποίος μοιραία χάθηκε, έσβησε, άφησε την τελευταία του πνοή «στις οκτώ και τριάντα το βράδυ, στις είκοσι δύο Ιουλίου, ημέρα Κυριακή του έτους 1990» (253), πέ­ ρασε στον ανεξιχνίαστο χώρο της μνήμης, έγινε οδυνηρή, για όσους τον είχαν αγαπήσει, ανάμνηση. Το

Κ αίτη Τ οπά λη

ξέρει καλά η Στέλλα. Εκείνο όμως τώρα που έχει ση­ μασία είναι τί γίνεται με τους άλ­ λους, που η κοινωνία μας αδιαφο­ ρεί ή αρνείταί να τους δεχτεί στους κόλπους της. Την ανάγκη σωστής και ανθρώπινης αντιμετώπισης των ασθενών και των φορέων της νόσου από μέρους της πολιτείας και του κοινωνικού περίγυρου επι­ σημαίνει η συγγραφέας του «Δώ­ ρου του ιερού πόνου». Το πρόβλη­ μα, έτσι κι αλλιώς, υπάρχει και διο­ γκώνεται επικίνδυνα. Είναι ανάγκη η Πολιτεία να σταθεί με υπευθυνότήτα, κατανόηση και στοργή απέ­ ναντι στα τραγικά θύματα. Η αδια­ φορία ή η ότγνοια δεν είναι λύση. Το Εσύ ‘μπορεί να γίνει Εγώ, να γίνει Εμείς. Ποιος ξέρει; Ποιος μπορεί να ξέρει! Στο τέλος του βιβλίου η συγγρα­ φέας δίνει αρκετά στοιχεία, που αφορούν την πληροφόρηση για διάφορα πράγματα γύρω από το πρόβλημα, τη θέση και την αντιμε­ τώπισή του, την πρόληψη και την προστασία. Το βιβλίο γραμμένο με την ευαι­ σθησία και την υπευθυνότητα της ποιήτριας Στέλλας Καραμολέγκου, κυκλοφορεί σε Β' έκδοση από τις εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, καλοτυπωμένο και προσεγμένο με σχέδια και εξώφυλλο του ζωγράφου, Δημήτρη Ταλουγάκη. «Το Δώρο του ιερού πόνου», εκτός από διαφώτιση κό, προβλη­ ματισμένο και ενδιαφέρον, κατα­ φέρνει να είναι και συναρπαστικό. Ελένη Χωρεάνθη

46 ετηλογη

αθηναϊκή δημοκρατία που φαίνεται σε πολλές σελίδες, και επισφραγίζει το τέλος του βιβλίου. Στα συμπεράσματά του (σελ. 264-273), αναφέρει ότι «η δημοκρατία μοι­ ράζεται την τύχη όλων των γνω στώ ν κυβερνητι­ κών σχημάτων, δηλ. φθείρεται και μάλιστα γρη­ γορότερα από οποιοδήποτε άλλο πολίτευμα». Το μόνο γιατρικό που βλέπει «είναι να αφήσει ο λαός σ ’ έναν άνδρα ή το πολύ σε μερικούς την φροντί­ Π ολιτική Ιστορία δα να επανορθώσει τα πιο βαριά του λάθη». Ό π ω ς έγινε με τον Περικλή, ο οποίος «άσκησε με την προσωπική του επιρροή και την ευγλωττία του μια πραγματική δικτατορίαν.» (σελ. 268), ο ο βιβλίο αυτό είναι «μία» ιστορία της αθη­ οποίος ήταν «γεννημένος για να άρχει» και δεν ναϊκής δημοκρατίας, από τους αρχαιότατους άφηνε το λαό, το πλήθος, να «καταργήσει τους χρόνους μέχρι την κυριαρχία των Ρωμαίων νόμους, να υπερβεί τα ακριβή όρια» (σελ. 269) και (86 π.Χ.). Ε ίναι γραμμένο απλά, εκλαϊκευμέ­ να γίνει αυτός κυρίαρχος όπως αργότερα που «πή­ νο, προορισμένο για το ευρό κοινό. Π ρος ρε στα χέρια του το τιμόνι και το καράβι βούλιατον ίδιο στόχο φαίνεται να κινείται και η ελ­ ξε» και τονίζει ότι: «ο λαός κυβερνά σοφά μόνο ληνική του έκδοση 60 χρόνια μετά την πρώτη αν υπάρχουν οι δύο ακόλουθοι όροι: αν έχει αρ­ γαλλική έκδοση. χ ηγούς και αν το κράτος έχει στέρεη πανοπλία Ε ίναι βεβαρημένο όμως από το πολιτικό και και θεσμούς ικανούς να συγκρατήσουν τις αυθαί­ ιδεολογικό κλίμα της εποχής του, τα τόσα χρόνια ρετες λαϊκές επιθυμίες. Ε πίσης λέει ότι κατά τον που πέρασαν από τότε που γράφτηκε και την υπο­ 5ο αιώ να τελικώς «το εγκώμιο πρέπει να υπερικειμενική ερμηνεία του C ohen, που φτάνει στο σχύσει της μομφής για τους εξής τρεις λόγους: Ο σημείο να παραποιεί την έννοια της δημοκρατίας, πρώ τος είναι πως έχει έναν πραγματικό η γέ τη · ο ξεκινώντας και καταλήγοντας με αρνητικές κρί­ δεύτερος, πως έχει κοινωνική ισορροπία... και ο σεις γι’ αυτήν. Η παραποίηση αρχίζει ήδη από την τρίτος πως νέμεται μία στέρεη οικονομική κατά­ αρχή· στον πρόλογό του αναφέρει αμέσως τα σταση και πως δεν γνωρίζει υλικές έννοιες» (σελ. «κακά» που προκάλεσε η δημοκρατία και τα ελατ­ 147). Για πολίτευμα, τη δημοκρατία, δεν αναφέρει τώματα των αρχαίω ν Ελλήνων: «Α ρέσκονταν σε λέξη. Λες και όλα αυτά γίνονται και υπάρχουν μάταιες κουβέντες και παίρνανε τα λόγια για δρά­ από μόνα τους και δεν εξαρτώνται από το πολί­ ση. Έ κ ρ υβ α ν την μηδαμινότητα μιας απόφασης τευμα. πίσω από έναν ηχηρό τύπο. Α ρνούνταν να κοιτά­ Πώς αναδεικνύονται οι αρχηγοί και πώς εξα­ ζουν την πραγματικότητα όταν ήταν μαύρη. Ε ί­ σφαλίζονται οι ικανοί θεσμοί, δεν απασχολεί τον χαν βαθιά φρίκη για τις ευθύνες. Ε ίχαν απρονοη­ C ohen. Αυτό που τον απασχολεί είναι να μην σία για τα οικονομικά, είχαν ασυναρτησία στην υπερβεί τα «ακριβή όρια» ο λαός. εξωτερική πολιτική. Ισοπέδωναν προς τα κάτω τα Ναι μεν τα αρνητικά συμπεράσματά του αναφέπνεύματα και τις περιουσίες». Επιζητούσαν να ρονται για τη μετά το 404 περίοδο, αλλά δίνουν καταστρέφουν μια ελίτ, ο θάνατος της οποίας τον τόνο και τη γενική έννοια της δημοκρατίας. στενοχωρεί τον C ohen (σελ. 19, 20). Αυτό έχει Αυτό που μένει είναι ότι «οι πολιτικοί γίνονται σημασία γι’ αυτόν. Ο αρχηγός, ο ηγέτης, οι δυνα­ όλοι δημαγωγοί, κυριευμένοι από την μανία να μικές και φωτισμένες προσωπικότητες, που καθο­ κολακεύουν τα ταπεινά ένστικτα και τις ορέξεις δηγούν, «κυβερνούν» το λαό, τη μάζα, και δεν την της μάζας που αισθάνεται κυρίαρχη της κατάστα­ αφήνουν να εκτραπεί. σης» (σελ. 268) Εδώ εστιάζεται η προτίμηση του συγγραφέα,

R O B E R T C O H E N . Α θηναϊκή Δημοκρατία.

Μτφ: Α. Κόντος. Εισαγωγή - Σχόλια: Α. Κόντος - Θ. Πυλαρινός. Αθήνα, Ε ι ρ μ ό ς , 1992. Σελ. 293.

Ι

--------------------------------------------------------- εταλογη

Γι’ αυτό η δημοκρατία υπήρξε «εξαιρετικά ανθρωποβόρα» και η λαϊκή μνησικακία κυνήγησε όλους τους αρχηγούς, Θ εμιστοκλή, Αριστείδη, Κίμωνα, Περικλή, Νικία, Αλκιβιάδη, Φωκίωνα, Δημοσθένη. Η μανία τη ς εκ κλησ ίας του Δήμου οδήγησε στη σφαγή εξεγερμένων πληθυσμών ή την εκτέλεση στρατηγών και μάλιστα νικητών». Α υτά βέβαια τα γεγονότα είναι πριν το 404. Ο C ohen τα αναφέρει ανακατωμένα με τα γεγονότα του 4ου αι. χωρίς διάκριση. Π αρακάτω θυμάται αυτή τη διάκριση, όταν αναφέρει ότι «η ζηλοφθονία του πλήθους κυρίως από την αρχή του 4ου αι. είναι η πιο συγκλονιστική αδυναμία του αθη­ ναϊκού λαού» (σελ. 271). Και συμπεραίνει στην τελευταία σελίδα (272) ότι η «αδυναμία τη ς δημοκρατίας» είναι ότι «εξα­ σθενεί συνεχώς η εκτελεστική εξουσία και υποκα­ θίσταται από την νομοθετική, δηλ. την εκκλησία του δήμου, η οποία θα έπρεπε κανονικά να επο­ πτεύει». (Αλήθεια, τι σημαίνει αυτό το εποπτεύει;) Γι’ αυτό η δημοκρατία δεν είναι καλή για σταθε­ ρότητα. «Πρέπει να αναζητήσουμε άλλες πολιτεί­ ες, άλλες “χώρες” που μπόρεσαν να ανορθωθούν στο χείλος της αβύσσου και να κυριαρχήσουν στο πεπρωμένο τους». Δυστυχώς ο C ohen δεν αναφέρει ποιες είναι αυτές οι χώρες, τις κρατάει για τον εαυτό του. Βέβαια δεν είναι έτσι τα πράγματα. Τα αρνητι­ κά σημεία δεν μπορούν να δίνουν τον τόνο και να σχηματίζουν την εικόνα μιας κατάστασης. Το σ η-' μαντικό είναι το τί επιλέγεις από την ιστορία. Και το σημαντικό με την αθηναϊκή δημοκρατία είναι, χωρίς να εξωραΐζουμε ή να εξιδανικεύουμε, ότι για πρώ τη και μ ο ναδική φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, οι άνθρωποι ήταν κύριοι της πόλεως, του πολιτεύματος, ασκούσαν όλοι, άμεσα, οι ίδιοι, χω ρίς αντιπροσώ πους την εξουσία σ ’ όλες τις μορφές της (εκτελεστική, νομοθετική, δι­ καστική)· συμμετείχαν σ ’ όλα τα όργανα και τους θεσμούς που οι ίδιοι δημιούργησαν (Βουλή, Δ ικα­ στήρια, Εκκλησία του Δήμου, διάφορες άλλες εξουσίες και αξιώματα...). Η κλήρω ση, τους επέ­ τρεπε αυτοί οι ίδιοι να αποφασίζουν, να νομοθε­ τούν και να εκτελούν τις αποφάσεις τους και όχι οι αντιπρόσωποι, οι «εκλεκτοί», οι «ειδικοί», οι επαγγελματίες της πολιτικής και της εξουσίας. Το ότι η δημοκρατία είχε αρνητικά, το ότι έκα­ νε λάθη, το ότι διέπραξε υπερβολές, είναι γεγονός. Αλλά δεν είναι αυτό που δίνει τον τόνο ούτε το ότι τελικώς μετά από ολέθριους πολέμους και φο­ βερά λάθη εφθάρη. Δεν υπάρχει πουθενά και ποτέ, ούτε υπήρξε ούτε θα υπάρξει, κάποια εγγυη­ τική αρχή (υπερκόσμια, ιστορική, εξωκοινωνική,

47

λογική), που να εξασφαλίζει την ομαλή πορεία και τέλεια λειτουργία της κοινωνίας και της πολι­ τείας. Α ν οι ίδιοι οι άνθρωποι, οι πολίτες, δεν εί­ ναι ικανοί να τη διαφυλάξουν, τότε δεν την εγγυάται ουδείς. Ε ίναι οι μόνοι υπεύθυνοι. Ούτε θεός, ούτε ιστορικοί νόμοι, ούτε κοινωνικές ανάγκες, ούτε υπερβατική αναγκαιότης. θ α μπορούσαμε να σχολιάσουμε πολλά σημεία συζητήσιμα από το βιβλίο του C ohen. Θ α περιο­ ριστούμε σε μερικά: - Η θέση του ότι ο «λαός διστάζει συχνά την ώρα των αποφάσεων» (χωρίς να αναφέρει παράδειγ­ μα) δεν είναι αυτή.

- Ό τ α ν λέει ότι «ο αθηναϊκός λαός αγαπά τους λόγους περισσότερο από την δράση» πάλι κάνει λάθος. Η πραγματικότητα διαβεβαιώνει το αντί­ θετο. Στη συνέλευση των Λ ακεδαιμονίων και των συμμάχων τους, οι Κορίνθιοι προτρέποντας σε πόλεμο κατά των Α θηναίων, σκιαγραφούν με αδρές γραμμές τους εχθρούς τους, δηλ. τους Α θη­ ναίους. (Θ ουκυδίδης Α, 70) «Ο ι μεν γ ε νεωτεροπο ιο ί κα ι επινοήσ αι οξείς κα ι επιτελέσαι έργω ά αν γνώ σιν... αΰ θις δε οι μεν και πα ρ ά δύναμιν τολμηταί και πα ρ α γνώ μην κινδυνευταί και εν το ις δεινοίς ευέλπιδες» και απαριθμούν τη δράση και τα επιτεύγματα του αθηναϊκού λαού σε διαφό­ ρους τομείς: στον πόλεμο, στην ανδρεία, στο εμπόριο, στα πολιτικά... και καταλήγουν ότι «γιορτή για τους Α θηναίους δεν είναι τίποτε άλλο παρά να πράττουν τα δέοντα καιι την απράγμονα ησυχία την θεωρούν μεγαλύτερη συμφορά από την επίπονη ασ χολία- ώστε αν κανείς έλεγε με μια φράση γ ι’ αυτούς ότι γεννήθηκαν για να μην αφή­ νουν ήσυχους τους εαυτούς τους ούτε τους άλ­ λους, θα έλεγε την αλήθεια». Α λλο ένα παράδειγμα πάλι από τον Θουκυδίδη (Β, 40 «Επιτάφιος»). Περικλής αναφέρει ένα χαρακτηριστικό της δημοπρασίας: «ού τους λόγους τοις έργοις ελάβην ηγούμενοι, αλλά μη προδιδαχθήναι μάλλον λόγω πρότερου ή επί α δει έργω ελθείν».Αυτό το προδιδαχθήναι και το εκλογίζεσθαι έχει παρεξηγήσει ο Cohen. Φοβούμαστε ότι έτσι δεν ενημερώνεται το ευρύ κοινό, αλλά αποκτά μια λαθεμένη εικόνα της αθη­ ναϊκής δημοκρατίας- ακόμα δε περισσότερο που η εικόνα αυτή είναι αμυδρή, ασαφής, συγκεχυμένη ήδη από το σχολείο για τους νεοέλληνες. Μ άλλον η έκδοση του βιβλίου ήταν ατυχής. Και οι φιλότι­ μες προσπάθειες των σχολιαστών να διορθώσουν την κατάσταση δεν αρκούν. Η σημαντική εισαγω­ γή τους και τα σχόλιά τους που διευκρινίζουν,

48 επιλογή --------------------------------------------------------διορθώνουν γεγονότα, έννοιες και ορολογίες, δεν αλλάζουν το χαρακτήρα του βιβλίου. Ε πισημαί­ νουμε πάντω ς ορισμένες σ ωστές α ντιρρήσεις τους στον C ohen.

- Ό π ω ς αυτή της σελ. 11 για τη θέση του Cohen ότι η κλήρωση είναι παιδαριώδης.

- Ό π ω ς αυτή για τη λαθεμένη απόδοση της πόλεως με τη λέξη E tat (Κ ράτος) και το πόσο λί­ γο κατάλαβαν ο ι σ ύγχρονοι ερευνητές τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό (σελ. 26). Ε πίσης οι διορθώσεις τους για τους όρους «κρατικός σοσιαλισμός» (σελ. 96) και «κυβέρνη­ ση συνασπισμού» (σελ. 225), για τον πληθυσμό της Αθήνας (σελ. 120) και την λειψανδρία (σ.

191) και για τη θέση του C ohen ότι δήθεν η πολι­ τιστική ανάπτυξη της Α θήνας ήταν «άσχετη με το πολίτευμά της» και τη σωστή παρατήρηση ότι οι πολιτιστικές παραγωγές της εποχής του Αύγου­ στου και του Λουδοβίκου δεν είναι και τόσο συγκρίσιμες με εκείνη της κλασικής Αθήνας. Ορισμένες παρατηρήσεις σε μερικά σημεία: - Π οιος είναι τελικά ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου; La dem ocratic A th6nienne, ο οποίος αναφέρεται στην αρχή ή A thenes, Une democratic, ο οποίος αναφέρεται στη σελ. 8.

- Γιατί ο όρος εξοστρακισμός και όχι ο αρχαι­ οελληνικός οστρακισμός; (σελ. 194).ν - Γιατί τριάντα τύραννοι και όχι τριάκοντα όπως συνηθίζεται; (σελ. 176).

- Γιατί ό χι Δ ημήτριος Φ αληρεύς, Σόλων, Δ ρά­ κων και Α ντιγονίς, Δημητριάς; τι χρειάζονται τα Α ντιγονίδα, Δημητριάδα στην παρένθεση; Θ α θέλαμε να κάνουμε ορισμένες παρατηρή­ σεις για το σχόλιο της σελ. 60 που αναφέρεται στον Κλεισθένη και τις μεταρρυθμίσεις.

- Καταρχάς, ο Κλεισθένης δεν ήταν «νομοθέτης» όπως ο Δράκων, ο Σόλων ή ο Λυκούργος στη Σπάρτη, δηλ. επιφορτισμένος με κάποια ειδι­ κή εξουσία. Έ δ ρ α σ ε ως απλός πο λίτη ς προτείνοντας τα μέτρα του στην εκκλησία του δήμου, επι­ χειρηματολογώντας για να εξασφαλίσει την έγκριση της πλειοψηφίας, δίνοντας μάχη κατά των αντιπάλω ν του- οι τελευταίοι θα έδωσαν πολ­ λές μάχες για να μην περάσουν οι μεταρρυθμί­ σεις.

- Το δεύτερο σημείο είναι ότι ο Σόλων δεν θε­ ωρείται από σύγχρονους μελετητές «εισηγητής της δημοκρατίας» αλλά ο Κ λεισθένης (δες Ρ.

V idal-N aquet, Ρ. Leveque: «Κ λεισθένης ο Α θ η ­ ναίος». Πράγματι τα μέτρα του Σόλωνα αποτελούν το­ μή σ την ιστορία των Α θηνών και σηματοδοτού­ σ αν μια αλλαγή στο πολίτευμα: Ενώ πριν η κατα­

γω γή έπαιζε το βασικό ρόλο για την ανάδειξη στα αξιώματα, με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα εί­ ναι το τίμημα που αναδεικνύει στα αξιώματα. Το πολίτευμα γίνεται τιμοκρατικό και όχι δημοκρα­ τία. Ο ι τρεις ανώτερες τάξεις, που διακρίνονται με βάση το εισόδημα, εκλέγονται στα αξιώματα. Ο ι θήτες συμμετέχουν μόνο στην Εκκλησία του Δ ή­ μου και διά της κληρώ σεως στα δικαστήρια της Ηλιαίας. Υ πάρχουν σημαντικές δημοκρατικές κατακτή­ σεις, αλλά το πολίτευμα δεν είναι ακόμη δημο­ κρατία. Η δύναμη των αριστοκρατικών γενώ ν εί­ ναι κυρίαρχη. Και βέβαια, όπως φαίνεται στη δια­ μάχη Κ λεισθένη-Ισαγόρα, αυτά ανθίστανται σθε­ ναρά στις μεταρρυθμίσεις των προσπαθειών με τη βοήθεια των Σπαρτιατών να αναχαιτίσουν το ρεύ­ μα.

ίναι με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη που έχουμε τη γέννηση της Δ ημοκρατίας, όπως το επισημαίνει και ο Cohen σ τον τίτλο του 4ου κεφαλαίου (σελ. 58). Αυτή δε η μεταρ­ ρύθμιση δεν είναι «απλή» όπως λένε οι σ χο­ λιαστές, αλλά ένα περίπλοκο σύστημα ανα­ διάρθρωσης όλης της Α ττικής και της πολιτικ δομής. Χωρίζει την Αττική σε τρεις ζώνες, άστυ, μ εσ ό ­ γειο, παραλία και την καθεμιά ζώνη σε 10 τριττύες. Η καθεμία τριττύς περιλάμβανε 3-4 δήμους. Συγκροτεί 10 φυλές, που η καθεμιά αποτελούνταν από 3 τριττύες, μια από κάθε ζώνη, εκλεγόμενες με κλήρο. Ο ι πολίτες δεν εγγράφονται πια στις φα­ τρίες των παλαιών γενών αλλά στους καταλόγους των δήμων, και δεν χρησιμοποιούν το όνομα του γένους αλλά του δήμου (Αχαρνεύς, Φ αληρεύς). Ό λ ο αυτό το σύστημα προϋποθέτει μια επεξεργα­ σία ως την τελευταία λεπτομέρεια και δικαιολογη­ μένα χαρακτηρίζουν οι σύγχρονοι ιστορικοί τον Κ λεισθένη ως εμπνευσμένο από μαθηματικές θε­ ωρίες. Έ τ σ ι επιτυγχάνεται η ανάμειξη των πολιτών (που επισημαίνει κι ο Α ριστοτέλης), η διεύρυνση του σώματος των πολιτών, καθώς και η επ έκτα ση των δικαιωμάτων και στα κατώτερα στρώματα. Έ τ σ ι επιτυγχάνεται το τελικό πέρασμα από την φυλετική σ την πολιτική κοινωνία, και σχετικά αλ­ λάζει η δομή και η έννοια της πολιτείας άρδην. Γεννιέται η δημοκρατία, η οποία διευρύνεται και εδραιώνεται με τον Εφιάλτη (461) και τον Π ε­ ρικλή.

Ε

Γιώ ργος Ν . Ο ικονόμ ου

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογρα­ φία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δ εν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

ρ ενικ ά έρ γ α Βιβλιογραφίες ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. Τόμος X, 1981-1983. Θεσσα­ λονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 1992. Σελ. 482. Δρχ. 3640

φ ιλ ο σ ο φ ία

Α ρ. 3 1 3 7 Απριλίου 20 Απριλίου 1993 Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ΠΕΤΡΟΥ I. Σ. Κοινωνική δικαιοσύνη. Θεσσαλονίκη, Παρατη­ ρητής, 1992. Σελ. 208. Δρχ. 1975

Ιερά κείμενα ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΗΣ Π. I. Η Αποκάλυψη του Ιωάννου. Κειμ. - εισ.

- σχολ. - εικ. Εν Αθήναις, Μπρατσιώτης, 1992. Σελ. 334. Δρχ. 4160

ο ιν ω ν ικ έ ς επ ισ τ ή μ ες

Γενικά

Κοινωνιολογία

ΒΕΪΚΟΣ Θ. Εν πολέμω... Αθήνα, 1993. Σελ. 261. Δρχ. 2080

ΕΠΑΡΑΤΟΣ Μ. Οι πύλες των ναρκωτικών. Αθήνα, Στυγα, 1992. Σελ. 144. Δρχ. 1040

Νεότερη φιλοσοφία ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΗ - ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ Α. Νεοελληνική φιλοσοφία. Αθήνα, Τολίδης, 1993. Σελ. 349. Δρχ. 3120

ΤΖΑΝΗ Μ. Η κυριαρχία των κινήτρων. Αθήνα, Γρήγορης, 1993. Σελ. 141. Δρχ. 5000

Πολιτική

0 ρ η σ κ εία

Η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα: Η πρόκληση της προ­ σαρμογής. Επιμ. Λ. Τσούκαλης. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ. 355. Δρχ. 3120

Γενικά

ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Μ. ΠΑΣΟΚ - η σύγκρουση του νέου με το παλιό. Αθήνα, Γόρδιος, 1993. Σελ. 233. Δρχ. 2600

ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΗΣ Π. I. Εισαγωγή εις την Παλαιόν Διαθήκην. Αθήνα, Μπρατσιώτης, 1992. Σελ. 659. Δρχ. 5200

50 δελτίο----------------------Λαογραφία ΛΕΚΚΑ - ΧΑΤΖΗ Β. Μεσογείτικος κεφαλόδεσμος. Αθήνα, 1992. Σελ. 123.

H α ιδα γω γικ ή - Ε κ π α ίδ ευσ η Παιδαγωγικιί ΚΓΓΣΑΡΑΣ Γ. Δ. Το εικονογραφημένο βιβλίο στη νηπιακή και πρωτοσχολική ηλικία. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ. 248

£ φ α ρ μ ο σ μ έ ν ε ς επ ισ τή μ ες Ιατρική ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ Α.- Λ. Ο βελονισμός χθες... σήμερα... Θεσσαλο­ νίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ. 142 DOLLINGER Μ. - ROSENBAUM Ε. - GABLE G. Ο καρκίνος. Μετ. X. Μαθός. Αθήνα, Κάτοπτρον, 1992. Σελ. 700. Δρχ.

8240

Δομική ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ A. I. Οικοδομική τεχνολογία. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ. 382. Δρχ. 7900

Εκπαίδευση ΒΟΤΣΟΣ I. Παιδαγωγικά και διδακτικά θέματα για παιδιά με «ειδικές» εκπαιδευτικές ανάγκες. Θεσσαλονίκη, Ζιίτης, 1993. Σελ. 296. Δρχ. 2190 ΧΡΟΝΗΣ Σ. Διδακτικά πράξη και κοινωνικός έλεγχος. Αθήνα, Εκδοτικός Όμιλος Συγγραφέων Καθηγητών, 1993. Σελ.

278.

ρ λώ σσα Ελληνική γλώσσα Σύγχρονο νεοελληνικό λεξικό. Αθήνα, Πλοηγός, 1993. Σελ.

538. Δρχ. 1040 ΚΡΙΑΡΑΣ Ε. Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας. Τόμος ΙΒ: 1100-1669. Θεσσαλονίκη, 1993. Σελ.

430. ΛΑΜΨ1ΔΗΣ Γ. Ν. Οι περιπέτειες της δημοτικής. Αθήνα, 1993. Σελ. 345. Δρχ. 4160

Ξένες γλώσσες ΒΟΖΙΝΙ A. English grammar. Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 1993. Σελ. 254. Δρχ. 4160

J

έχνες

Γενικά ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ Β. Εισαγωγή στην αισθητική και την ιστορία της μοντέρνας τέχνης. Αθήνα, Παρουσία, 1993. Σελ. 189. Δρχ. 2285

Γραφικές τέχνες IRIGOIN J. Les debuts de la geographie greque. Athenes, Daedalus, 1992. Pag. 38. Drs. 1500

Κινηματογράφος ΖΕΝΕΛΗΣ Π. Ρεαλισμοί και εικόνα. Αθήνα, Σέλας. Σελ. 112. Δρχ. 1100

Ραδιοτηλεάραση KAMINSKY S. Μ. - WALKER Μ. Γράφοντας για την τηλεόρα­ ση. Μετ. X. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 231. Δρχ. 1765

Φωτογραφία ΓΕΩΡΠΟΥ Α. Ανασυγγραφές II. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1993. Σελ. 46. Δρχ. 1140

0 ε τ ι κ έ ς επ ισ τή μ ες Μαθηματικά FORSYTHE G. Ε. - MALCOLM Μ. A. - MOLER C. Β. Αριθμη­ τικές μέθοδοι και προγράμματα για μαθηματικούς υπολογι­ σμούς. Μετ. Δ. Ακριβής - Β. Δουγαλής. Ηράκλειο, Πανεπι­ στημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993. Σελ. 286. Δρχ. 3.640

Μουσική ΣΑΙΩΜΗΣ Θ. Τα κάτοπτρα ιης φαντασίας. Αθήνα, Αλεξάν­ δρεια, 1993. Σελ. 144. Δρχ. 1455 NICK CAVE. Κείμ. - μετ. Β. Κοντόπουλος. Αθήνα, Σιγαρέτα, 1993. Σελ. 94. Δρχ. 1040 R.E.M. Μετ. Δ. Λαλέτας. Αθήνα, Σιγαρέτα, 1993. Σελ. 102. Δρχ. 1040

--------------------------------- δελτίο 51 ΡΑΛΛΗ - ΥΔΡΑΙΟΥ Μ. Αναλώσιμα. (Ποιήματα). Αθήνα, 1992. Σελ. 189

Λασική φ ιλ ο λ ο γ ία

ΣΚΙΑΘΑΣ Α. Δ. Παραμεθόριο νεκροταφείο. Β' έκδοση. Αθή­ να, θέμα, 1992. Σελ. 112

Γενικά BUCHWALD W. - HOHLWEC A. - PRINZ Ο. Tusculum - λε­ ξικόν ελλήυωυ και Λατίνων συγγραφέων της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Τόμος Α'. Μετ. Α. Φοΰρλας. Αθήνα, Φούρλας, 1993. Σελ. 519. Δρχ. 8320

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Λ. Omnia vitae. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1993. Σελ. 30

Αρχαίοι συγγραφείς ΟΡΦΕΑΣ. Περί λίθων. Μετ. Μ. Εσπερίδου. Αθήνα, Στυγα, 1992. Σελ. 111. Δρχ. 1040

CHRYSANTHIS Κ. Poesie. Lefkosia, Associazione Culturale Ellenica Di Cipro, 1992. Σελ. 61 ΛΟΡΚΑ Φ. Γ. Ο βασιλιάς του Χάρλεμ. Αποδ. - σημ. - σχολ. Ρ. Παπαγγέλου. Αθήνα, Διογένης, 1993. Σελ. 14

ΜεΑέιες Σπονδές στον Όμηρο. Ιθάκη, Κέντρο Σπουδών, 1993. Σελ. 299. Δρχ. 5200

ΣΟΛΩΜΟΣ Δ. Ποίηση. Επιμ. Μ. Βερέπας. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 378. Δρχ. 800 ΤΑΜΙΩΛΑΚΗΣ Μ. I. Στου φεγγαριού του ασάλευτο ήχο. Αθή­ να, 1993. Σελ. 52.

Οδυσσειακών

ΔΑΣΙΟΥ Ο. Το «Αλφαβητάρι της Ιλιάδας». Κατερίνη, Μάτι, 1992. Σελ. 154

Πεζογραφία ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ Ε. Λεπτομέρειες για το τέλος του κόσμου. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Ίκαρος, 1993. Σελ. 552. ΔρΧ. 3430 ΚΑΡΑΜΟΛΕΓΚΟΥ I. - Σ. Το δώρο του ιερού πόνου. Β' έκδο­ ση. Αθήνα, Ψυχογιός, 1993. Σελ. 275. Δρχ. 2080

ο γ ο τ ε χ νία Ποίηση ΑΝΤΩΝΑΤΟΣ Φ. Απορώ. Ποιήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 97 ΒΟΥΠΟΥΚΑΣ Α. Ελόγου σου. Αθήνα, 1993. Σελ. 69. Δρχ.

1040 ΓΑΛΑΤΑ Π. Μυκόνια σχήματα σε μπλε βαθύ. Αθήνα, Σέλας. Σελ. 62 ΔΑΛΛΑΣ Γ. Αποθέτης. Ποίηση. Αθήνα, Συνέχεια, 1993. Σελ.

63. Δρχ. 1560 ΔΕΦΝΕΡ Ο. Μ. Ένα νυχτολούλουδο για του Μορφέα. Ποίη­ ση. Αθήνα, Οδός Παυός, 1993. Σελ. 149 ΚΑΛΒΟΣ Α. Ωδές. Επιμ. Μ. Βερέττας. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 208. Δρχ. 600 ΚΟΒΑΝΗΣ Κ. Αντίστροφη επιλογή. Ποιήματα. Αθήνα, Δί­ φρος, 1993. Σελ. 63 ΛΙΑΡΟΥ - ΑΡΓΥΡΗ Ε. Και με σκιές και με τις λάμψεις. Ποιή­ ματα. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 71. Δρχ. 1040 ΜΑΤΘΑΪΔΗΣ Γ. Γυαλιά ηλίου. Καιερίνη, Μάη, 1992. Σελ. 46

ΚΑΪΑΦΑ Μ. Δύσκολοι καιροί για μικρούς πρίγκιπες. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 258. Δρχ. 2080 ΚΟΝΔΥΛΑΚΗΣ I. Ο Πατούχας. Μυθιστόρημα. Επιμ. Μ. Βερέττας. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 287. Δρχ. 800 ΚΟΡΤΟ - ΚΟΝΤΉ Σ. Παιρώυ τριάντα τέσσερα. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ. 84 ΜΑΜΑΛΑΚΗ Ζ. Αφιόνι. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ.

123. Δρχ. 1245 ΜΠΟΚΟΒΟΣ Π. Υπηρεσία ηλεκτρονικών υπολογιστών. Διηγή­ ματα. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1993. Σελ. 67. Δρχ. 1245 ΜΠΟΛΕΤΣΗΣ Σ. Τρεις ιστορίες. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1993. Σελ. 29 ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α. Το χρώμα του φεγγαριού. Δ’ έκδοση. Αθήνα, Καλέντης, 1991. Σελ. 151 Σ1ΔΕΡΗ Δ. Πατρίδες. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 334. Δρχ.

2600 ΙΝΠΑΝΑ ΤΖΟΟΥΝΣ. Οι πρώτες περιπέτειες. Τόμοι A' +Β'. Μετ. X. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ.

156 +140. Δρχ. 985 (ο κάθε τόμος)

ΠΑΠΑΓΠΕΛΟΥ Ρ. Χτύποι. Αθήνα, Διογένης, 1993. Σελ. 38

Ιστορίες από βελούδο και ατσάλι. Προλ. - μετ. θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 262

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ θ . Διηγήσεις. Αθήνα, Μελέαγρος, 1993. Σελ. 70. Δρχ. 1040

Ιστορίες διαστημικής οικολογίας. Προλ. - μετ. θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 233

ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ Μ. Απαντα. Επιμ. Μ. Βερέττας. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 255. Δρχ. 800

Ιστορίες με θεούς και δαίμονες. Προλ. - μετ. θ . Μαστακούρης. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 254

52 δελτίο ----------------------------------------------------------Ιστορία με μαγικά σπαθιά. Προλ. - μει. Θ. Μαστακοΰρης. Αβά­ να, Ωρόρα. 1992. Σελ. 223

ΧΑΙΝΕ X. Η ρομαντική σχολή. Μετ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα, Στιγμή, 1993. Σελ. 279. Δρχ. 3120

Ιστορίες με ναυαγούς του Διαστήματος. Προλ. - μει. Θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 239 Ιστορίες με ουρλιαχτά και ψιθύρους. Προλ. - μει. Θ. Μαστακούρης. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 265 ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Ταξίδι στο κέντρο της γης. Μει. Φ. Κονδύλης. Αθήνα, Αίολος, 1992. Σελ. 315. Δρχ. 2600 ΙΜΠΡΑΗΜ I. Μ. Το πλοίο του Σουλεϋμάν. Εισ. - μει. - σχολ. Κ. Μεγαλομμάτης. Αθήνα, Στοχασιάς, 1993. Σελ. 364. Δρχ.

3000 CLANCY Τ. Παιχνίδια ολέθρου. Μει. Γ. Ανασιοπούλου. Αθή­ να, Bell, 1993. Σελ. 634. Δρχ, 950 ΜΟΝΤΑΛΒΟ Π. Γ. Μια ιστορία από τη Μαδρίτη. Μυθιστόρημα. Μει. Τ. Δενέγρης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 181. Δρχ. 2080 ΜΟΡΓΚΕΝΕΣΤΕΡΝ Σ. ΚΑΙ Α. Τέρμα! Εδώ κατεβαίνουν όλοι Αποδ. Μ. Κλιάφα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 146. Δρχ. 1560 BALLARD J. G. Εκτός ελέγχου. Μει. Τ. Δαρβέρης. Θεσσαλο­ νίκη, Επίλογό, 1993. Σελ. 110. Δρχ. 1870 ΜΡΑΜΠΕΤ Μ. Το σεντούκι. Μετ. Γ. Παπαδάκης. Θεσσαλονί­ κη, Μάγια, 1992. Σελ. 125 ROBINS Η. Πιράνχας. Μει. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Bell, 1993. Σελ. 278. Δρχ. 800 SMITH Ν. Οργισμένος σαν τη θάλασσα. Μει. Α. Μιαούλης. Αθήνα, Bell, 1993. Σελ. 445. Δρχ. 850

Μελέτες Ανππελάργηση. Τιμητικός τόμος για τον Νικόλαο Α. Δημητρίου. Αθήνα, Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», 1992. Σελ. 566. Δρχ. 5200 ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ. Ε. Ο Ακάθιστος Ύμνος και τα προβλήματά του. Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδριί - Χορν, 1993. Σελ. 45. Δρχ. 1040

0 έατρο Έργα ΔΗΜΟΥΛΕΑΣ Γ. Απόντες. Αθήνα, Αστάρτη, 1993. Σελ. 62. Δρχ. 1040 ΣΚΟΥΡΤΗΣ Γ. Υπόθεση Κ. Κ. Το τράνταγμα του Λαβύρινθου. Θέατρο. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 232. Δρχ. 1900 ΧΑΛΙΑΝΔΡΟΣ Α. Ακολουθώντας το βλέμμα. Θέατρο. Θεσσα­ λονίκη, 1992. Σελ. 79

Μελέτες ΜΟΥΔΑΤΣΑΚΙΣ Τ. Ε. Η θεατρική σύνταξη. Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1993. Σελ. 200. Δρχ. 3120

j σιορία Βιογραφίες ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ Θ. Απομνημονεύματα. Επιμ. Μ. Βερέπας. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 294. Δρχ. 800 ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ Α. Αυτοβιογραφία. Επιμ. Μ. Βερέπας. Αθήνα, Ωρόρα, 1992. Σελ. 463. Δρχ. 800

Ελληνική Ιστορία Μέγας Αλέξανδρος. Θρύλος - μύθος - ιστορία. Εισ. - σημ. R. Stoneman. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 279. Δρχ. 2080 ΑΠΈΛΙΔΗΣ Α. Αναδρομή στην ιστορία της Μακεδονίας. Τόμοι A' +Β'. Κατερίνη, Μάτι, 1992. Σελ. 588 ΣΑΒΒΙΔΗΣ Α. Γ. Κ. Μελετήματα βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας. Αθήνα, Ηρόδοτος, 1992. Σελ. 520

ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η θέση του χρονογράφου στη βυζαντινή κοινωνία. Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδριί - Χορν, 1993. Σελ.

25. Δρχ. 1040

ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ Π. Οι έλληνες Πομάκοι και η σχέση τους με την Τουρκία. Δ'έκδοση. Αθήνα, Ηρόδοτος, 1992. Σελ. 140

ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Δ. Ν. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. 'Οψις ενυπνίου. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993. Σελ. 327. Δρχ.

3325

DROYSEN J. G. Ιστορία των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάν­ δρου. Μετ. - εισ. - σχολ. Ρ. Η. Αποστολίδης. Τόμοι A' +Β'. Αθήνα, Τράπεζα Πίστεως, 1992. Σελ. 762. Δρχ. 18700 (οι δύο τόμοι)

ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. Δ. Πρόλογοι νεοελληνικών μυθιστο­ ρημάτων (1830-1930). Γ' έκδοση. Αθήνα, Δόμος, 1992. Σελ.

399. Δρχ. 4160 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Ο ποιητής Γ. Θ. Βαφόπουλος. Αθήνα, Μελέαγρος, 1993. Σελ. 261. Δρχ. 2080 ΤΣΑΡΝΑ Η. Η επανάσταση του ρόδου ή Γιώργος Σαραντάρης. Αθήνα, Διογένης. Σελ. 243. Δρχ. 2600

Τ αξίδια Ελλάδα ΒΕΝΕΖΗΣ Η. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ταξίδεψαν στην Τήνο. Αθήνα, Ερίννη, 1993. Σελ. 121. Δρχ. 1245

------------------------------------------------------------

Κόσμος Οδηγός πόλεων εξωτερικού. Αθήνα, Βερνίκος, 1993. Σελ.

212. Δρχ. 3500

Τέχνες ΒΑΛΑΣΗ Ζ. Τα τρία δώρα. Κουκλοθέατρο. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 112. Δρχ. 1000

Ελεύθερα αναγνώσματα Ιστορίες από τη ζωή του Ιησού. Αθήνα, Αγκυρα, 1993. Σελ. 28 ΚΑΛΟΠΙΣΗΣ I. Θ. 2 παιδιών έργα και ημέρες. Αθήνα, Έκτυπο, 1992. Σελ. 147. Δρχ. 1660 ΝΤΑΓΚΛΑΣ Λ. Ο χπών. Αποδ. Μ. Ψαρρά. Αθήνα, 1992. Σελ.

175 ΣΟΥΪΦΤ Τ. Τα ταξίδια του ΓκιούλιΒερ. Μετ. Ν. Ορφανίδη - Λ. Πολενάκη. Αθήνα, Άγκυρα, 1993. Σελ. 260

|"| ερ ιο δ ικ ά ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 133. Δρχ.

700 ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 28. Δρχ. 400 ΑΝΕΜΗ. Επιθεώρηση Κυπριακής Παιδικής Λογοτεχνίας. ΤεύΔΑΥΑΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 136. Δρχ. 800 ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 75-76. Δρχ.

1000 ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του Βιβλίου. Τεύχος 310. Δρχ. 700 ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 30. Δρχ. 400 ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών. Τό­ μος 63, τεύχος 4 ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 298. Δρχ. 600 ΙΣΤΩΡ. Περιοδική ιστορική έκδοση. Τεύχος 5. Δρχ. 1245 ΚΑΣΤΑΛΙΑ. Τριμηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 111. ΚΑΘ’ ΟΔΟΝ. Τετραμηνιαία έκδοση. Τεύχος 3. Δρχ. 1040 ΛΑΪΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ. Φύλλο 106. Δρχ. 100 ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1581. Δρχ. 650 ΟΘΟΝΗ. Περιοδικό για τον κινηματογράφο. Τεύχος 45. Δρχ.

600 ΠΑΡΑΔΟΣΗ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ. 1040 ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 34-35. Δρχ. 800

δελτίο 53

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Φύλλα λόγου, τέχνης και πολπισιικής καλλιέργειας. Τεύχος 63τ64. Δρχ. 500 ΠΡΕΒΕΖΑΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Περιοδικό της δημοτικής Βιβλιοθή­ κης Πρέβεζας. Τεύχος 27-28. Δρχ. 2000 ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Θεολογικά - φιλοσοφικά - πολιτιστικά - κοινωνικά. Τεύχος 85. Δρχ. 600 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 6. Δρχ. 800 ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 13. Δρχ. 250 ΣΥΡΙΑΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 22. Δρχ. 1000 ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη περιοδική έκδοση εκ­ παιδευτικού προβληματισμού. Δρχ. 400 ΤΟΤΕ. Περιοδικό για την Ελληνική ιστορία. Τεύχος 42. Δρχ.

550 ΧΟΡΟΣ. Τρίμηνη έκδοση. Τεύχος 9. Δρχ. 600 MARKETING AGE. Το περιοδικό του σύγχρονου Marketing. Τεύχος 6. Δρχ. 2080 REVUE DES ETUDES NEO-HELLENIQUES. No 1,1992. Dis. 2600

Αρ. 3 1 3 Στην Κρινκογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεω ν που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά­ κτες τους.

2 Μαΐου 15 Μαΐου 1993 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Βιβλιογραφία

ΚλασικήΦιλολογία

Πανοπούλου Α. - Τσικνάκης Κ.: Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1936-1941) (Τ. Δημητρούλια, Διαβάζω, 311).

Λαζανάς Β. I.: Τα αρχαία Ελληνικά επιδεικτικά επιγράμματα (Ν. Λ. Φορόπουλος, Διαβάζω, 3/11).

Φιλοσοφία ΒπγκενστάινΛ.: Φιλοσοφικές παρατηρήσεις (Σ. Ντάλης, Αυγά, 12/5).

Κοινωνιολογια Θεοδωρόπουλος X.: (Επιμ.) Ανθρώπινα δικαιώματα στην Ευ­ ρώπη και στην Αφρική (Γ. Γιαννιτσιώτης, Διαβάζω, 311). Καρζής Θ.: Οι γυναίκες στον εικοστό αιώνα (Κ. Τσαούσης, Έθ­ νος, 2/5).

Λαογραφία Ρηγάτος Γ.: Η Υγεία του Παιδιού στη Λαϊκή μας παράδοση (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 14/5).

Αλεξίου Μ.: Αναφορά στην τέχνη (Α. Δημητρίου, Ριζοσπάστης, ( 2/5). ΖακυθηνόςΑ.: Δισκογραφία κλασικής μουσικής (Γ. Μονεμβασίτης, Ελευθεροτυπία, 5/5).

Bilal Ε.: Ισημερινό ψύχος (Γ. Κωνσταντινίδης, ΜΕΝ, Μάιος ’93).

Ποίηση Αναγνωστάκης Μ.: Υ.Γ. (Δ. Πανουσάκης, Ριζοσπάστης, 13/5). Ζαφειρίου Σ.: Η δεύτερη πεταλούδα και η φωτιά (Γ. Κουθαράς, Εποχή, 2/5). Ζωγράφου Ε. : Ελλειπτική πορεία (Ε. Χωρεάνθη, Διαβάζω, 311). Ιωαννίδης Κ.: Αλεξικέραυνος λόγος (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 2/5). ΊσαρηςΑ.: ΟιΤριστάνοι (Β. Χατζηδασιλείου, Ελευθεροτυπία, 5/5). Μήτρας Μ.: Αόριστες λεπτομέρειες (Γ.Κ., Εποχή, 2/5). Μολυβίδης Γ.: Το τραγούδι του κυρίου Αναξίμανδρου (Κ. Τσα­ ούσης, Έθνος, 10/5). Πετρπάκης Γ.: Η τελευταία μπαλάντα (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά ΘέμαΛι, 14/5). Σιδηρά Α.: Η όγδοη νότα (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 9/5). Ταγκαλάκη Ε.: Αμπιτζάν ή Σ’ ένα καράβι που πήγαινε την Α­ φρική (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 14/5). Τσουτάκος Λ.: Τώρα (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 4/5).

Πεζογραφία Αρανίτσης Ε.: Λεπτομέρειες για το τέλος του κόσμου (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 9/5).

δελτίο 55 Βολάνη Β.: Ο πιανίστας και ο θάνατος (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 3/5). ΔόμβροςΑ.: Στον βράχο της Σιγκιρίγια (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύ­ θερη Ώρα, 2/5). Κεσμήη Ν.: Κήπος περίφρακτος (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 10/5). Κουντούρη Ζ.: Η πρεμιέρα (X. Παπαγεωργίου, Αυγή, 2/5). Νενεδάκης Α .: Οι Βουκέφαλοι (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 2/5). Πλασκοβίτης Σ.: Το πουκάμισο του καθηγητή (Ν. Ντόκας, Ελευ­ θεροτυπία, 9/5). Ροίδης Ε: Η πάπισσα Ιωάννα (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 5/5). Τριθιζάς Ε.: Ο ερωτευμένος πυροσβέστης (Κ. Τσαούσης, Έθ­ νος, 10/5). Φακίνος Α.: Το κάστρο της μνήμης (Δ. Δασκαλόηουλος, Νέα, 11/5). Φλωράτου-Παϊδούση Ε.: Το τελευταίο χελιδόνι (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 13/5). Ψαραύτη Λ.: Η εξαφάνιση (Τ.Δ., Ριζοσπάστης, 13/5).

Couplant D.: Generation X. (Β. Κάσος, Βήμα, 9/5).

Bachman I.: Ρέκβιεμ για τη Φάννυ Γκόλντμπεργκ (Τ. Μενδρά­ κος, Αυγά, 9/5). ΟκρίΜ.: Ο αδηφάγος δρόμος (Μ. Τζιαντζή, Πριν, 2/5).

Μελέτες Βελουδής Γ.: Ψηφίδες (X. Καράογλου, Βήμα, 9/5). Μαρωνήης Δ. Ν.: Διαλέξεις (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 9/5). Καλοκύρης Δ.: Μπεθ (Τ. Μενδράκος, Αντί, 14/5). Σαχίνης Α.: Θεωρία και άγνωστη ιστορία του μυθιστορήματος στην Ελλάδα 1760-1870 (Γ. Αλισανδράτος, Διαβάζω, 311).

Χατζηβασιλείου Β.: Μ. Σαχτούρης (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 14/5). Έκο Ο.: Η ποιητική του Τζέιμς Τζόυς (Ε. Αρανίτσης, Ελευθερο­ τυπία, 12/5).

Wilson Ε.: Η ιστορική ερμηνεία της λογοτεχνίας (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 11/5).

Παιδικά Κέντλεϊ Ε.: Τα καράβια και τα άλλα πλεούμενα (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 12/5).

Αναστασιάδης Γ.: Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδας 1974-1992. (Σ. Λιναρδάτος, Βήμα, 2/5). Ζιάκας Θ.: Έθνος και παράδοση (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 9/5). Καιροφύλλας Γ.: Η Αθήνα στη δεκαετία του ’50 (Β. Κυλλεκίδης, Νέα, 13/5). Καιροφύλλας Κ.: Οι κουρσάροι στην Ελλάδα (Θ. Ψαλιδόπουλος, Διαβάζω, 311). Καρζής Θ.: Οι πατρίδες των Ελλήνων (Θ. Αντωνόπουλος, Νέα, 11/5). Μαρδάς Κ.: Η Ελλάδα στα δίκτυα των Βάσκων (Γ. Σταματόπου­ λος, Αυριανή, 9/5). Μαχαίρας Ε.: 50 χρόνια μετά (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 5/5).

Pekridou - Covecki Α.: Η μόδα στην αρχαία Ελλάδα (Α. Παναγόπουλος, Βήμα, 9/5).

ΚοΙέτ Γεννημένη σ τη Β ουργο υνδία η Κ ολέτ, «η β α σ ίλ ισ σ α τη ς γης», έμαθε από μ ικ ρ ή να λα τρ εύ­ ει τη φ ύσ η και τη ζωή. Φ ιλήδονη, ρούφηξε, κυριολεκτικά, τη ζωή ως τη ν τελευταία τη ς σταγόνα. Ε μπνευσμ ένη από τη φύση, τα ανθρώπινα πάθη και το ν έρω τα - κινη τή ρια δ ύναμη τη ς ζωής τη ς - η Κ ο­ λ έ τ μεταφ έρει σ τα β ιβ λία τη ς ό λα α υτά τα δ ιαχρονικά θέματα, μ ε μ ια εκ π ληκ τική ζωντάνια. Γ ια τί η Κ ο λ έτ είναι η ίδια η ζωή. Ε ίναι α υ τή που έσ τρεψ ε τα νώτα τη ς σ τ η ν αγωνία της καθημερινότητας και τους συμβιβασμούς. Σ υγγραφ έα ς - ηθοποιός - α ρτίστα του μιούζικχωλ, πασ ίγνω στη σ το Π αρίσ ι α λλά και στο εξω τερικό, α υ τή η εκ π ληκ τική γυναίκα, μ ε τη ν τόσο θ η λυκή και τό σ ο δυναμ ική παρουσία της, σημάδεψ ε τις αρχές του αιώ να μας. Π ολυγραφ ότατη, μ α πά ντα πρω τότυπη, παρακο λο υθεί και αποτυπώ νει στο έρ γο της. τη ζωή μ ε τα πάθη και τις ομορφιές της. Ο έρωτας, σ ε όλες του τις μορφ ές και μ ε όλες του τις ιδιαιτερότητες, καταλαμβάνει το μ εγαλύτερ ο μέρ ο ς του έρ γου της. Α διαφ ορώ ντας για θρη­ σκευτικά δόγματα, περιγράφει χω ρίς ταμ πο ύ και προφ υλάξεις τις αδυναμίες και τα ανθρώ ­ πινα λάθη. Η Κ ο λ έτ θα απολαύσει ε ν ζωή μεγά λες τιμη τικές διακρίσεις. Ε κλέγεται Μ έλο ς τη ς Β α σ ι­ λικ ή ς Α κα δ η μ ία ς του Β ελγίο υ και τη ς Α κα δ η μία ς Γκονκούρ και είναι η δεύτερη γυναίκα που λαμβάνει το ν τίτλο του Ταξιάρχου τη ς Λ εγεώ να ς τω ν Τιμών. Η μ εγα λύ τερ η διάκριση όμως ή ταν, είναι και θα είναι, η α γάπη του αναγνω σ τικού κοινού για τα έργα, τη μυθολογία, α λλά και το ίδιο το πρόσω πό της, που έχει περάσει π λέο ν στο πάνθεον τω ν θρύλω ν τη ς λογοτεχνίας. Επιμέλεια αφιερώματος: Ντ<3ρα Αλιβάνιστου

58

α φ ιέρ ω μ α -------------

Ντάρα Αλιβάνιστου

Χρονολόγιο Κολετ ( 1865- 1954)* 1865 Σ τις 20 Δεκεμβρίου, ο Ζ υλ Κ ολετ παντρεύεται τη Σ ιντο νί Ρομπινό - Ντυκλός, χ ήρ α του Ζ υλ Ρομπινό - Ντυκλός. Ο Ζ υλ Κ ολετ θα την αποκαλεί πλέον, τρυφερά, «Σιντώ». Α ργότερα η κόρη της, Κολέτ, θα τ ην κάνει α θάνατη με αυτό το υποκοριστικό.

1873 Σ τις 23 Ιανουάριου, στο Σαιν-Σωβέρ, η Σιντώ φ έρνει σ τον κό­ σμο το τέταρτό της παιδί, τη Σ ιντο νί - Γκαμπριέλ, τη γνω στή μας Κολέτ. Εκεί στο Σαιν-Σωβέρ, σ το μεγάλο οικογενειακό τους σπί­ τι, αρχίζει η Κ ολέτ τα ευτυχισμένα παιδικά της χρόνια, που θα την επηρεάσουν και εικόνες τους θα υπάρξουν σαφώς σε όλα τα μετέπειτα έργα της.

Η Κολέτ 18 ετών

1891 Η Κολέτ γνωρίζει, στο σ πίτι της, το γιο ενός εκδότη φίλου του πατέρα της. Η ταν ο δημοσιογράφ ος Ε νρ ί Γκωτιέ-Βιλάρ, περισ­ σότερο γνω στός με το ψευδώνυμο «Βιλύ». Η Κ ολέτ ενθουσιάζετα από τον παριζιάνικο αέρα και την πολυτελή ζωή αυτού του τριαντάχρονου, που έμελλε ν α είναι ο κατοπινός της σύζυγος.

1893 Σ τις 15 Μ αΐου αυτής της χρονιάς, παρά τις διαφωνίες της οικογένειάς του, ο Βιλύ παντρεύεται στο Σαντιγιόν-συρ-Λ ουάν, την Κολέτ. Το ζεύγος εγκαθίσταται στο Π αρίσι, σ την οδό Τζακόμπ 28. Χ άρη σ τον Βιλύ η Κ ολέτ θα γνω ρίσει όλο το Π αρ ίσ ι των γραμμάτων και τω ν τεχνών, από το ν Α νατόλ Φ ρανς, τον Κλωντ Ν τεμπυσί έως τον Μ αρσέλ Π ρουστ και το ν Γκαμπριέλ Φωρέ. Α πό τη μεγάλη δημοσιογράφο Ρασίλντ, ως την Α ν ντε Νοαγιέ. Τ αυτόχρονα συνδέεται με τη Μ αργκερίτ Μ ορενό που θα παραμείνει σε όλη της τη ζωή, η καλύτερη φίλη της.

1894 Η Κολέτ παθαίνει νευρική κρίση μετά την ανακάλυψη πως ο Βιλύ την απατό.

1895 Ο Βιλύ και η Κολέτ, αγαπημένοι ξανά, κάνουν ένα ταξίδι στο Σαιν-Σωβέρ. Εκεί ο Βιλύ μαθαίνει για τη μαθητική ζωή της Κο-

Ο Ζυλ Κολετ και η Σιντώ ηαίζουν ντόμινο ο no τους στο Σαιν Σωβερ.

αφιέρωμα 59 λέτ, στην οποία θα βασιστεί το πρώτο της βιβλίο, «Η Κ λω ντίν στο σχολείο».

1896-1900 Ο Βιλύ έχει ως συνήθως ανάγκη από λεφτά. Εκτιμώντας το πνεύ­ μα της γυναίκας του, την πείθει να γράψει τις σχολικές της ανα­ μνήσεις. Α ν και ο Βιλύ δεν είναι προικισμένος συγγραφέας, είναι εντούτοις ένας ικανότατος κριτικός. Διορθώνει, λοιπόν, το κατά τη γνώμη του, πολύ λυρικό ύφος του βιβλίου «Η Κ λω ντίν στο σχολείο», το οποίο εκδίδεται το Μ άρτιο του 1900 με το όνομα του Βιλύ. Το βιβλίο έχει επιτυχία, γεγονός που επιτρέπει σ τον Βιλύ να «προσφέρει» στη γυναίκα του μια έπαυλη κοντά στο ΜονΜπουκόν.

1901 Παρακινούμενη από τον Βιλύ, η Κολέτ συνδέεται με μια νέα Αμερικανίδα, τη Γεωργία Ραούλ-Ντυβάλ, τη Ρεζί στο βιβλίο «Η Κ λω ντίν νοικοκυρά». Η σχέση τους θα διαρκέσει λίγο καιρό. Α ρχές Μ αρτίου εκδίδεται το δεύτερο βιβλίο της Κολέτ, «Η Κ λω ­ ν τίν σ το Παρίσι», πάλι με το όνομα του Βιλύ στη θέση του συγγραφέα.

1902 Εκδίδεται το βιβλίο «Η Κ λω ντίν νοικοκυρά» μετά από αρκετές αλλαγές καθώς η Γεωργία Ραούλ-Ντυβάλ δεν δέχεται να ενσαρ­ κώσει το χαρακτήρα της Ρεζίν στο βιβλίο.

1903 Το Μ άρτιο εκδίδεται το βιβλίο της «Η Κ λω ντίν φεύγει», πάντα με την υπογρφή του Βιλύ. Τ ον Ιούλιο όμως του ίδιου χρόνου η Κολέτ υπογράφει η ίδια ένα άρθρο της που το δίνει στην εφημε­ ρίδα «Ζιλ Μπλά».

1904 Εκδίδεται το βιβλίο της « Τέσσερις διάλογοι ζώων» με την υπο­ γραφή, για πρώτη φορά σε βιβλίο, «Κολέτ Βιλύ». Αναγνωρίζεται αμέσως ως μία σπουδαία συγγραφέας.

1905 Ο Βιλύ και η Κ ολέτ χωρίζουν. Και ενώ ο Βιλύ συνεχίζει τη σ χέ­ ση του με τη Μεγκ Βιλάρ, η Κ ολέτ ξεκινά μια ερωτική σχέση με τη Μισύ, ψευδώνυμο της Μ ατίλντ, Μ αρκησίας του Μπελμπέ, που θα διαρκέσει έξι χρόνια. Εκδίδεται το έργο της «Ε φτά διάλογοι ζώων», το οποίο προλο­ γίζει ο Φ ράνσις Τζέιμς. Τ ο Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου πεθαίνει ο πατέρας της, λοχαγός Κολέτ.

1906 Η Κολέτ, σ την προσπάθειά της να αποκτήσει οικονομική άνεση, παίρνει μαθήματα παντομίμας κι ερμηνεύει για πρώτη φορά ένα μελόδραμα: «Ο Π όθος, ο Έ ρ ω τα ς και η Χίμαιρα». Θ α ακο­ λουθήσουν και άλλα, η δε εμφάνιση της Κολέτ περίπου γυμνής, καλυμμένης μόνο με πέπλα, κουρέλια και προβιές ζώων θα προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις σ την κοινή γνώμη του Παρισίων.

1907 Βγαίνει το διαζύγιο της Κολέτ και του Βιλύ κοινή συναινέσει.

60 αφιέρωμα--------------------------------------------------------------------------Τον ίδιο χρόνο η Κολέτ υπογράφει ένα συμβόλαιο με τη «Μερκύρ ντε Φρανς» για την έκδοση του βιβλίου της «Συναισθηματι­ κή αποχώ ρηση» (La retraite sentim entale). Το βιβλίο εκδίδεται το Φ εβρουάριο, με την υπογραφή Κολέτ Βιλύ.

1910 Τον Ιούνιο η Κολέτ συναντά στην εφημερίδα «Ματέν» τον έναν από τους δυο αρχισυντάκτες, τον Ε νρί ντε Ζουβενέλ. Διακόπτει τη σχέση της με τη Μισύ.

1911 Η Κολέτ μένει πια με τον Ε νρί Ζουβενέλ. Μ ια κρίση όμως στη σχέση τους και τα προβλήματα τα οποία δημιουργεί την εμποδί­ ζουν να παραβρεθεί στην κηδεία της αγαπημένης της μητέρας, που πεθαίνει σ τις 25 Σεπτεμβρίου. Η Σιντώ «το σπουδαιότερο πρόσωπο της ζωής μου», θα γρά­ ψει αργότερα η Κολέτ, πέθανε στο Σαντιγιόν-συρ-Λουάν. Η Κο­ λέτ απέραντα λυπημένη μετά το χαμό της μητέρας της, δέχεται την παρηγοριά του Ε νρί και η σχέση τους αποκαθίσταται. Τον Οκτώβριο η Κολέτ μένει έγκυος και το Δεκέμβριο πα­ ντρεύεται τον Ενρί. Αρχίζει να γράφει ένα καινούριο μυθιστόρημα που παρουσιά­ ζεται σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ματέν». Το έργο αυτό έχει τίτλο «Το εμπόδιο» (L’ entrave).

1913 Εκδίδεται το βιβλίο της «Α ναμνή σεις από το μιούζικ-χωλ» και το «Prrou, Poucette e t quelques autres», το οποίο περιέχει ιστο­ ρίες με ήρωες ζώα. Αυτό το βιβλίο είναι και το πρώτο το οποίο υπογράφει απλά ως «Κολέτ». Στις 3 Ιουλίου γεννιέται η κόρη της, Μπελ-Γκαζού. Θ α μεγα­ λώσει στο σπίτι του Ζουβενέζ, στο Καστέλ-Νοβέλ.

1914 Η Κολέτ, βαρώνη ντε Ζουβενέλ, ζει για πρώτη φορά μια κοσμική και «πραγματικά γυνακεία» ζωή. Στις 2 Αυγούστου αρχίζει ο πόλεμος και ο Ε νρί επιστρατεύε­ ται. Η Κολέτ οργανώνει, στο σπίτι της, ένα είδος «παραγωγικής κοινότητας» μαζί με άλλες φίλες της και φρουρούν το βράδυ το Λύκειο Ζ ανσόν ντε Σαγί, που έχει μετατραπεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο.

1916 Εκδίδεται το βιβλίο της «Η ειρήνη σ τα ζώα», βιβλίο - σύμβολο για τον καιρό του πολέμου. Συναντά, όποτε βρίσκει ευκαιρία, τον Ενρί.

1917 Η Κολέτ γράφει κυρίως άρθρα και ασχολείται με τα χρονικά του πολέμου που θα δημοσιευθούν με τον τίτλο «Α τέλειω τες Ώρες».

1918 Η Κολέτ γράφει το σενάριο «Η κρυμμένη φλόγα» (La flame cachee).

1919 δημ οσιεύεται το «Μιτσού ή πώς ο Μιτσού έρχέται στα κορί-

αφιέρωμα 61 τσια» (M itsou, ou com m ent M itsou vient aux filles), έργο που συγκινεί τον Μ αρσέλ Προυστ. Τ ην ίδια χρονιά η Κ ολέτ γίνεται διευθύντρια στο λογοτεχνικό τμήμα της εφημερίδας «Ματέν».

1920 Αρχίζει να δημοσιεύεται σε επιφυλλίδες, το έργο της «Σερί» («Αγαπημένος»), το καλύτερο μυθιστόρημα της Κολέτ. Θ α εκδοθεί τον Ιούλιο από τον εκδοτικό οίκο «Αρτέμ Φαγιάρ». Ο ι σ χέ­ σεις με τον Ε νρί κλονίζονται. Στις 25 Σεπτεμβρίου η Κολέτ ανακηρύσσεται «Ιππότης της Λεγεώνας των Τιμών». Δημοσιεύεται το «Φ ωτισμένο Δωμάτιο» (La chambre 6clair0e).

1921 Ο Ε νρί θα ασχοληθεί με την πολιτική όπου αρχίζει μια λαμπρή καριέρα. Η Κολέτ όμως απεχθάνεται την πολιτική. Κατά τη διάρκεια των διακοπών στο Ντε Ζουβενέζ, η Κ ολέτ ξεκινά μία σχέση με τον Μ περτράν, τον δεκαοκτάχρονο γιο τού Ενρί, από τον προηγούμενο γάμο του. Ο Ε νρ ί αγνοεί τη σχέση της γυναί­ κας του με το γιό του.

1922 Δημοσιεύεται το «Ε γω ιστικό ταξίδι» (Le voyage ego'iste), συλλο­ γή διηγημάτων, καθώς και το «Το σπίτι της Κλω ντίν» ένα βιβλίο με όλα τα στοιχεία της παιδικής ζωής της Κολέτ. Μ ια νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο. Ταυτόχρονα αρχίζει στην εφημερίδα «Ματέν» η δημοσίευση του καινούριου της μυθιστορήματος «Κατώφλι» (Le seuil). To θέμα του μυθιστορήματος έχει αρκετά στοιχεία από τη σχέση της με τον νεαρό γιο του Ενρί. Παρουσιάζει τη μύηση στον έρω­ τα ενός νέου από μία ώριμη γυναίκα και κατόπιν ενός κοριτσιού από τον νέο. Θ α δημιουργηθεί όμως σκάνδαλο σε σημείο που η εφημερίδα θα αναγκαστεί να σταματήσει τη δημοσίευσή του.

1923 Εκδίδεται το «Κατώφλι»· σε μορφή βιβλίου από τον εκδοτικό οί­ κο «Φλαμαριόν». Ο Ε νρί εγκαταλείπει την Κ ολέτ και ο γιός του έρχεται να ζήσει μαζί της. Η Κ ολέτ είναι 50 χρονώ.

1924 Σταματά η συνεργασία της με την εφημερίδα «Μ ατέν», μα συνε­ χίζει να γράφει στη «Φιγκαρό» κι αρχίζει να συνεργάζεται με την «Κοτιντιέν» καθώς και με άλλες εφημερίδες. Δημοσιεύεται το βιβλίο της «Η κρυμμένη Γυναίκα» (La femme cachee), καθώς και το «Κ αθημερινές περιπέτειες» (Aventures quotidiennes). Η σχέση της με τον Μ περτράν (όταν αρχίζει και αυτός να ασχολείται και με την πολιτική) αρχίζει να φθείρεται.

1925 Ξεκινά δεσμό με έναν μεσίτη περλών, τον Μ ωρίς Γκουντεκέτ, δε­ καέξι χρόνια μικρότερό της. Στα τέλη του ίδιου χρόνου γράφει το «Το τέλος του Σερί» που δημοσιεύεται το 1926, μια χρονιά ευτυχίας για την Κολέτ. Ο ι κριτικοί το υποδέχονται με ενθουσια­ σμό.

Η Κολέτ με τον Μωρίς Γκουντεκέτ

62 αφιέρωμα--------------------------------------------------------------------------1927 Η Κολέτ δίνει διαλέξεις, παίζει σε κωμωδίες, ενώ δουλεύει «απε­ γνωσμένα» το καλύτερό της έργο, «Η γέννησ η της ημέρας». Έ ρ γ ο αποποίησης του έρωτα, την ώρα που η ίδια ζει έναν πολύ δυνατό έρωτα με τον Μ ωρίς Γκουντεκέτ.

1928 Δημοσιεύεται «Η γέννησ η της ημέρας», ενώ η Κολέτ γράφει το μυθιστόρημα «Η Δεύτερη» (La Seconde). Γίνεται αξιωματικός της Λ εγεώνας των Τιμών.

1929 Εκδίδεται η «Δεύτερη», το «Σιντώ και τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα» και το «Βλέμμα» ((R egarde).

1930 Αρχίζει να γράφει το-βιβλίο «Οι Η δονές» (Les plaisirs). Επανεκ­ δίδεται το «Σπίτι της Κλωντίν» συμπληρωμένο με 5 καινούριες νουβέλες.

1931-1932 Το έργο της «Οι Ηδονές» αρχίζει να δημοσιεύεται από την εφη­ μερίδα Γκρενγκουάρ σε επιφυλλίδες, μα οι αναγνώστες διαμαρ­ τύρονται και το 1932 η δημοσίευση διακόπτεται. Το βιβλίο προηγείτο, δυστυχώς, της εποχής του. Εκδίδεται τελικά το Μάιο από τον εκδοτικό οίκο «Φερενέζι». Τ ον Ιούλιο εκδίδεται το «Φ υλακές και παράδεισος» (Prisons et Paradis), συλλογή διηγη­ μάτων. Τ ην ίδια χρονιά ανοίγει κατάστημα προϊόντω ν ομορφιάς μαζί με τον Μωρίς.

1935 Εκλέγεται μέλος της «Βασιλικής Α καδημίας της Γαλλικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας» του Βελγίου. Παντρεύεται τον τρίτο της άντρα, τον Μ ωρίς Γκουντεκέτ.

1936 Προάγεται σε Ταξιάρχης της Λεγεώνας των Τιμών. Εκδίδονται τα βιβλία «Γάτες», «Η παιδεία μου» («M es apprentissages») και το «Ωραία θέα» (Bella Vista).

1939 Ο Β 'παγκόσμιος πόλεμος τη βρίσκει στο Παρίσι.

1940 Εκδίδεται το «Δωμάτιο ξενοδοχείου» και το «Φ εγγάρι της β ρ ο ­ χής» (La lune de la pluie). Τελειώνει το « Α ντίσ τρο φ η εφ ημερί­ δα» (Le jo urnal a rebours).

1941 Ο Μωρίς συλλαμβάνεται από τα κατοχικά στρατεύματα και κλείνεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

1942 Μετά από «κίνηση γης και ουρανού» εκ μέρους της Κολέτ, το Φ εβρουάριο απελευθερώνεται ο Μωρίς. Εκδίδεται «Το Παρίσι

αφιέρωμα 63 από το παράθυρό μου», μια συλλογή διηγημάτων κι αναμνήσε-

1943 Οι πόνοι την έχουν καταβάλει και για να σκοτώνει την ώρα της γράφει μικρά κείμενα τα οποία αργότερα συγκεντρώνονται και εκδίδονται υπό τον γενικό τίτλο «Το πηλίκιο» (Le kepi). Αρχίζει να γράφει το «Ά ρρω στο παιδί» (L’ enfant malade).

1944 Υποβάλλεται σε θεραπεία για τα αρθριτικά της και έτσι παρακο­ λουθεί την απελευθέρωση της «Πόλης του φωτός» από το παρά­ θυρό της.

1945 Έ κ δοσ η του βιβλίου «Ωραίες εποχές» (Belles Saisons). Εκλέγε­ ται ομόφωνα μέλος της Α καδημίας Γκονκούρ.

1946 Κατόπιν απαίτησης του άντρα της, επιχειρεί μια επισκόπηση όλου του έργου της, για να εκδοθοόν τα Ά π α ν τά της, από τον Εκδοτικό οίκο «Φλερόν».

1948 Εκδίδεται το «Το Βοτανολόγιο» (Pour un herbier) στη Σουηδία, και το θεατρικό δίπρακτο «Μ ε τους συντρόφους» (Εη cam arades), γραμμένο το 1909.

1949 Με την έκδοση του βιβλίου «Γαλάζιο Φανάρι» (Le fanal bleu), το Μάιο, η Κολέτ κλείνει οριστικά τον συγγραφικό της κύκλο.

1950-1953 Βλέποντας να τελειώνει και η έκδοση των Α πάντω ν της αισθάνε­ ται ανακούφιση, αλλά και το πικρό συναίσθημα ότι «δεν έχει τί­ ποτα, πια, να πει». Δέχεται να την κινηματογραφήσει η Γιαννίκ Μπελόν και να σχολιάσει η ίδια με παρεμβάσεις από τον Ζαν Κοκτώ και την αφοσιωμένη της Πωλίν. Η «Φιγκαρό Λιτερέρ» τής αφιερώνει ένα τεύχος και σ τις 30 Μ αΐου του 1953 ονομάζεται επίτιμος αξιωματικός της Λεγεώνας των Τιμών. Ε ίναι η δεύτερη γυναίκα σ την Ιστορία της Λεγεώνας, που αποκτά αυτή τη διάκρι­ ση.

1954 Η Κολέτ εξασθενεί και στις 3 Αυγούστου σβήνει... Η ενορία του Σαιν-Ρώς αρνείται να της κάνει θρησκευτική κηδεία. Αλλά στην Cour d ’ honneur du Palais-Royal γίνεται μια Ε θνική κηδεία όπου συγκεντρώνεται ο λαός του Παρισιού και πλήθος προσωπικοτή­ των. Ό λ ο ς ο τύπος - και ό χι μόνο στη Γαλλία - χαιρετίζει στο πρό­ σωπο της Κολέτ μια μοναδική συγγραφέα. Μ ια συγγραφέα που λατρεύει τη ζωή σε όλες της τις μορφές, μια συγγραφέα φιλήδονη που η φαντασία της και το ύφος της είναι συνάμα σκληρό και σ πινθηροβόλο, μια συγγραφέα που σκιαγραφεί με μοναδικό τρό­ πο την πραγματικότητα... * * Η σύνθεση του παρόντος χρονολογίου στηρίχτηκε σε χρονολογικό και βιβλιο­ γραφικά στοιχεία χρονολογίου που έχει δημοσιευτεί στο «Magazine Litteraire»

64 αφιέρωμα ---------------------Λένα Γιαννοπούλου

Κολετ

εννήθηκε στα 1873. Σε έναν αιώνα που κυριαρχεί ο αστικός καθωσπρεπισμός και η υποκρισία. Η κοινωνία πνιγμένη στις ηθικές αρχές αλλά και η λογοτε­ χνία το ίδιο. Καμία αξιολόγηση της φυσικότητας, αντίθετα προβολή της επιτήδευσης. Οι αισθήσεις πρέπει να δαμα στούν, η ευχαρίστηση πρέπει να καλυφθεί σαν να είναι κάτι κακό.

Γ

υναίκα μοναχική, αντισυμβατική, γεμάτη α­ κόσμο, είναι ιδιοκτήτρια της διάσημης «Μ οσχά­ της κληματαριάς». πό τη χαρά της ζωής. Π ατάει στέρεα στη γη, χωρίς ψευδαισθήσεις, διαυγής και ειλικρι­ Γράφει στο «Φυλακές και Π αράδεισοι»: «Χρει­ άστηκε για να την βρώ να αποχωριστώ το μικρό νής απέναντι στους συζύγους, τις φίλες, τους αναγνώστες της. Α γαπάει τη φυσικότη­ μεσογειακό λιμάνι, τα μικρά σπίτια, βαμμένα ροζ τα, είναι ορμητική και απονήρευτη. Ί σ ω ς κουφετί, μπλε της λεβάντας, πράσινο της φλα­ μουριάς, τους δρόμους που μυρίζουν ξεκοιλιασμέ­ γ ι’ αυτό να κινδύνεψε να χαρακτηριστεί ανήθικη με τα δεδομένα της υποκριτικής κοινω­ νο πεπόνι, αμυγδαλωτά κι αχινούς». νίας που έζησε. Ή τ α ν όμως αυθεντική απέναντι Μ πορεί να φανταστεί κανείς μια τόσο ζωντανή στην ίδια τη ζωή. Στήριξε το έργο της στην παρα­ γυναίκα ακίνητη; Κι όμως από τα μέσα του 1943 τήρηση. Π αρακολουθεί τα πάντα με το ίδιο μάτι. καθηλώνεται στο κρεβάτι από την αρθρίτιδα. Η Αυτά τα μάτια τα βιολετιά, τα έντονα μακιγιαρι«μποέμισσα» δεν θα ξαναπερπατήσει. σμένα, είναι παγίδες από τις οποίες δύσκολα ξε­ Η Κολέτ δεν ήταν παντρεμένη με την παραδο­ φεύγει όποιος συλληφθεί. σιακή έννοια της λέξης. Ο ι σύζυγοι ζουν στη σκιά Δεν καταδικάζει τίποτα. Διότι και η ίδια δυσπιτης και από κάποια απόσταση. Ε ίναι οι καθρέ­ στεί σε κάθε ιδέα που είναι έτοιμη. Π ροτιμάει το φτες, στους οποίους οι γυναίκες βλέπουν τους αληθινό από 'to θεωρητικό και ανεφάρμοστο. εαυτούς τους ν ’ αγαπιούνται, να υποφέρουν ή να Α πορρίπτει όσους έχουν σαφείς και ακλόνητες γερνούν. απόψεις σε όλα τα θέματα γιατί πιστεύει ότι μόνο Με τον Βιλύ και τον Ζ ουβενέλ χώρισε γιατί δεν ο πειραματισμός και η ίδια η ζωή διδάσκουν. Μ ας είχαν καταλάβει ό τι το να υπηρετείς και ν ’ αγαπάς επιστρέφει έτσι στην ευχαρίστηση και σ την αλή­ την Κολέτ ισοδυναμούσε με το να υπηρετείς και θεια των αισθήσεων που η υποκρισία του 19ου αι­ ν ’ αγαπάς την ευτυχία. ώνα είχε παρερμηνεύσει. Ο Μ ωρίς Γκουντεκέτ, στοργικός και διακριτι­ Εκτός από συγγραφέας είναι ρεπόρτερ της κός, έζησε μαζί της και παρακολούθησε τα βήμα­ «Ματέν». Π ερνάει μια ζωή ταραχώ δη, προσπαθώ­ τά της για περισσότερο από 30 χρόνια. Ή τ α ν «ο ντας ν ’ απολαύσει την κάθε στιγμή, προσπαθώ­ καλύτερός μου φίλος». Ή ξερ ε να την αγαπάει γ ι’ ντας να γευτεί εξίσου τα ευχάριστα και τα δυσάρε­ αυτό που ήταν χωρίς να της στερήσει καθόλου τη στα. Αργότερα θα γίνει η μεγάλη Κολέτ. 'Εμενε, χαρά τού να γράφει, ή την ευχαρίστηση τού να στο Παρίσι, στο Π αλαί Ρουαγιάλ. Π λανόδια σ την υποφέρει - χωρίς να παρέμβει ποτέ στη μοναξιά πραγματικότητα, της αρέσει να ταξιδεύει, να βλέ­ της. πει, να μαθαίνει τα πάντα. Στο Saint Tropez, που Το 1921 γνωρίζει τον Λαντρύ. Το τέρας του έχει ανακαλύψει τριάντα χρόνια πριν απ’ όλο τον Γκαμπέ. Κατά τη διάρκεια της δίκης του, όπου δεν

Γ

αφιέρωμα 65

Η Κολέτ· σχέδιο του Ζαν Κοκτώ

ομολόγησε ποτέ την ενοχή του, σπάει την αλύγι­ στη σιωπή του για να ζητήσει ένα αυτόγραφο από την ήδη διάσημη ρεπόρτερ της «Μ ατέν». Μ πορεί να φανταστεί κανείς δύο φύσεις και δύο πεπρωμέ­ να πιο διαφορετικά; Υ πήρχε μια εκλεκτική συγγέ­ νεια ανάμεσα στο δολοφόνο και τη μυθιστοριογράφο. Αυτός ο μισογύνης γόης την αγάπησε επειδή δεν ανήκε στη ράτσα των προβάτω ν όπως οι 16 προηγούμενες. Αυτή αναγνώ ρισε μέσα του «την ανεξιχνίαστη περιφρόνηση που βλέπουμε εγκλωβισμένη στ’ άγρια ζώα». Ί σ ω ς ο ένας να ήταν αυτό που περίμενε ο άλλος.

Α πό τα γράμματα όμως που έστειλε στις πραγματικές της φί­ λες συμπεραίνουμε ότι η Κολέτ δεν τον αγάπησε όπως τον Λαντρύ. Π αρ ’ όλα αυτά αποκαλύ­ πτεται μια άγνωστη ιδιαιτερότη­ τα της Κολέτ και εξηγείται ένα μέρος της προσωπικότητάς της. Δεν είχε γυναικεία ψυχή. Μα αν δεν έχει ψυχή όπως όλες οι γυναίκες, αν δεν έχει καρδιά όπως όλοι οι άνδρες, τότε τι πραγματικά είναι; Η Κολέτ είχε τόσα πολλά προσωπικά ενδιαφέροντα που δεν έβρισκε το χρόνο να ασχο­ ληθεί και με τα κοινά. Έ τ σ ι όταν ήλθε ο πόλεμος τον αντιμε­ τώπισε με τα δικά της προσωπι­ κά όπλα. Τ ην επιθυμία της για ζωή και τη δύναμη της αγάπης. Π άντα διακριτική ακόμα και στον πόνο. Πίστευε πως πρέπει να δυσπιστεί κανείς στις λέξεις, να κρατάει τις αδυναμίες του και τις δειλίες του για τον εαυτό του. Έ τ σ ι το ’14 όταν ο Ζουβενέλ ήταν στο μέτωπο, αφήνει μόνο ένα απλό σχόλιο: «Εδώ και 64 ημέρες δεν έχω δει τον Σιντί». Τις μετράει τις μέρες, όπως θα τις μετράει και 25 χρόνια αργό­ τερα όταν ο Μ ωρίς Γκουντεκέτ κλείνεται σε στρατόπεδο συγκέ­ ντρωσης ως εβραίος. Α λλά και τότε παραμένει διακριτική. Γράφει στη φίλη της Μαργκερίτ Μορενό. «Δε σου έγραψα γιατί εδώ και 8 εβδομάδες κουβαλού­ σα ένα μεγάλο βάρος, αγαπημέ­ νη μου Μαργκερίτ. Ο Μ ωρίς “απών” από τις 2 Δεκεμβρίου, μόλις επέστρεψε. Δεν ήθελα να στο πω για να μη σ ’ επιβαρύνω με μια ανησυχία. Διατηρούσα μια μεγάλη ελπίδα μέ­ σα μου. Τώρα μου προσφέρω την πολυτέλεια να είμαι πολύ κουρασμένη. Α λλά είμαστε και πάλι οι δυο μας μαζί, για να στείλουμε φιλιά και στους δυο σας». Η Κολέτ είναι σαγηνευτική, ακούραστη επιστο­ λογράφος. Γράφει στις λίγες πραγματικές της φί­ λες την Ελέν Πικάρ, τη Μαργκερίτ Μ ορενό, τη Ρενέ Αμόν, τον «Μικρό Κουρσάρο». Ο λόγος της οικείος, ζω ντανός αλλά πάντα εκλεπτυσμένος, ο

66 αφιέρωμα ---------------------------------------------------τόνος θερμός, θέλει να μεταδώσει τα πλούσια αι­ σθήματα της Κολέτ, η σκέψη ειλικρινής και ελεύ­ θερη. Αλλωστε στη φιλία δεν υπάρχουν όρια. Κ α­ θρέφτες της ψυχικής της κατάστασης οι επιστο­ λές αυτές είναι τόσο προσωπικές που θα ήταν αδιάκριτο εκ μέρους μας να βγάλουμε συμπερά­ σματα. Ο Μ ωρίς Γκουντεκέτ καταρχήν έδωσε την άδεια για την έκδοση των επιστολών στην Ε λέν Πικάρ το 1958. Γεννημένη, όπως η Κ ολέτ στα 1873, αυτή η αγνοημένη ποιήτρια είναι το αρνητι­ κό της Κολέτ, της μοιάζει σ αν δίδυμη, αλλά είναι εντελώς συγκρατημένη και σιωπηλή. Τ α γράμμα­ τα της Κολέτ στην Ε λέν αντικατοπτρίζουν αυτό το διάλογο κουφών, όπου μονίμως η πρώτη προ­ σπαθεί να βοηθήσει και να δώσει κουράγιο στη δεύτερη. Τ α γράμματα ξεκινούν με «Ελέν μου» διότι η Κ ολέτ προσπαθεί να εξημερώσει αυτή τη δύσκολη και μυστηριώδη ψυχή. Π ροσπαθεί να της εμφυσήσει το οξυγόνο της δικιάς της ταραχώ­ δους ζωής περιγράφοντάς της την με λεπτομέρει­ ες. Η Ελέν είναι μονίμως μια έννοια της Κ ολέτ που την περιβάλλει με την αγάπη της για τη ζωή. Ό μ ω ς μήπως την παραφορτώνει; Η μία πάει πολύ πιο γρήγορα από την άλλη και τα γράμματα στην Ελέν είναι κουραστικά να τα διαβάσεις απ’ αυτόν το συνεχή μονόλογο. Μ ονόλογος που διακόπτε­ ται το 1945 σε ένα νοσοκομείο. Η Κολέτ νιώθει την ανάγκη να διαμαρτυρηθεί για τη χαμένη φίλη της. Θέλει να κάνει γνωστό πως μια ποιήτρια πε­ θαίνει στο νοσοκομείο, το 1945, όπως θα πέθαινε το 1830. Μαργκερίτ Μορενό

Η Κολέτ ντυμένη αντρικά (1896)

Μαργκερίτ Μορενό είναι η απόλυτη, η αιώ­ νια φίλη. Ξεκινάνε το 1894 έναν ευρύ διά­ λογο όπου όμως η Κολέτ έχει ανταπόκριση. Η Μ ορενό αρχίζει τα γράμματά της με το ηχητικό «M acolette» δηλαδή «Κολέτ μου» και οι επιστολές της εκφράζουν όλη την ευτυχία που αισθάνονται δύο καλοί φίλοι. Η πιο γνωστή από τις επιστολές της είναι αυτή που η Κολέτ «μαλώνει» τη Μορενό επειδή γράφει τόσο «άσχημα», «εσύ που είσαι μαγεία όταν διη­ γείσαι, χάνεις το ύφος σου όταν γράφεις, το παρα­ μελείς, το αποχρωματίζεις. Καταλαβαίνεις ότι σ ’ ό ­ λα αυτά ούτε μία λέξη δε δείχνει, ούτε κάνει ν ’ ακουστούν αυτά για τα οποία μιλάς. Περίγραψέ μου τον πατέρα Φ ρανς, τη μητέρα Α., μετάβαλε σε διάλογο την “αχαλίνωτη κακία” και το υπόλοιπο θα πάρει ζωή. Πρόσθεσέ μου το ντεκόρ, τους συνδαιτημόνες ακόμα και τα πιάτα, χωρίς όλα αυτά δεν τραβάει. Ό χ ι απλή διήγηση, για όνομα του Θεού! Ελευθερώσου και προσπάθησε, καρδιά μου, να μας κρύψεις ότι βαριέσαι να γράψεις...». Το 1948 η ηλικιωμένη φίλη πεθαίνει από έμφραγ­ μα. Η Ρενέ Αμόν είναι η νεαρή εξερευνήτρια που της σύστησε ο μόδιστρος Πωλ Πουαρέ το 1925 και την επέλεξε αμέσως για να ταξιδεύει αντ’ αυτής. Η Ρενέ Α μόν θα γίνει ο «μικρός κουρσά­ ρος» που θα μεταφέρει στην Κολέτ το άρωμα της

Η

----------------------------------------------------- αφιέρωμα

ταϊτινης γης όπου θα ξαναβρεί τα χνάρια του Γκωγκέν. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ο «μικρός κουρσάρος» ξεψυχάει στη Βρετανία μετά από μία ατέλειωτη αγωνία, την οποία η Κολέτ παρακο­ λουθεί χωρίς να μπορεί να κάνει τίποτα. Π ροσπα­ θεί να την ανακουφίσει με τρυφερά σημειώματα και να της δώσει κουράγιο. Η Κολέτ αισθάνεται μια απέραντη λΰπη καθώς βλέπει να χάνονται πριν από αυτήν οι φίλοι της χωρίς να μπορεί, καθηλωμένη από την αρθρίτιδα, να τους ακολουθήσει σ την τελευταία τους κατοι­ κία. Ή ξερ ε όμως να αποδέχεται τα πάντα, και τις ήττες και τις νίκες με το ίδιο οξύ και βαθύ βλέμμα της γήινης που ήταν. Η Κολέτ ως επιστολογράφος παραμένει το σύμ­ βολο της αιώ νιας αμφιβολίας για την ύπαρξη. Αυτό και μόνο αποτελεί μια τεράστια ηθική επι­ τυχία. Πώς να είσαι συγχρόνω ς στωϊκός και λά­ τρης των απολαύσεων; Κολέτ δεν προσποιήθηκε ποτέ τη διανοού­ μενη. Το πεδίο της είναι περιορισμένο, το περιγράφει όμως τέλεια και δίνει την ευκαιρία στον αναγνώ στη να το γνωρίσει πραγματικά. Τα μυθιστορήματά της ξεχει. λίζουν από εικόνες εποχής, από αναμνή­ σεις και πορτρέτα. Η ψυχολογία της βασί­

Η

67

ζεται στη φυσιολογία και οι ήρωές της παίζουν μεταξύ τους το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι. Η οδύνη και η ευχαρίστηση εναλλάσσονται, τα τελειωτικά χτυπήματα όμως τα δίνει ο χρόνος. Βασίζει το έργο της καταρχήν στις λέξεις και η ζωή θα φροντίσει για τις λίγες ιδέες που αξίζουν. Π ερισσότερο από μυθιστοριογράφος είναι συγγραφέας. Η περιγραφή της βασίζεται στις αι­ σθήσεις. Γευόμαστε σε όλο το έργο τη γεύση των πραγμάτων. Ο ι φράσεις δεν προκαλούν. Π ροσπα­ θεί να συνδυάσει μια οσμή, ένα νεύμα, την καλλι­ γραφία ενός λουλουδιού, την κίνηση των όντων. Ακόμα και η πικρία και ο πόνος δεν είναι ποτέ αφηρημένα. Στο «Γαλάζιο φανάρι» γράφει: «Ιδιαίτερα έχω αυτόν τον πόνο, πόνο πάντα νέο, που εμπνέει την κατάπληξη, το θυμό, το ρυθμό, ένα πόνο που ελ­ πίζει στην ανακωχή αλλά δεν προβλέπει το τέλος της ζωής». Τα «Γράμματα της μποέμισσας» είναι πιο επαγ­ γελματικά. Με ορισμένους φίλους η Κολέτ διατη­ ρεί επαφές για συμβόλαια, για μετακομίσεις, για σχέδια. Αυτή που έζησε βασικά από την πένα της και συχνά άσχημα, μιλάει για τα χρήματα ούτε συνεπαρμένα, ούτε με περιφρόνηση. Στα «Γράμματα στον μικρό κουρσάρο» ξεχύνε­ ται όλη της η νοσταλγία που δεν θα ξαναπερπατήσει.

68 αφιέρωμα ---------------------------------------------------Σ τις νουβέλες και τα μυθιστορήματα η Κολέτ επινοεί λίγα πράγματα. Μ εγαλύτερη θέση κατα­ λαμβάνουν ο ι α ναμνήσεις της. Το πιο αντιπροσω ­ πευτικό -κ α ι ίσως το καλύτερο δείγμα αυτού του σ υνδυασμού- είναι η «Γέννηση της ημέρας». Άψογο σ ’ επίπεδο γραφής, ο λόγος φυσικός, οι λέ­ ξεις προσεκτικά επιλεγμένες. Α υτό το βιβλίο είναι πάνω στη στενωπό της ζωής, το ανοιχτό πορτάκι στο φθινόπωρο, η κατάληξη του βιβλίου της «Άγουρο στάχυ». Καμιά άρνηση σε αυτό το γλυκό φως, υπάρχουν ακόμα χαρές που περιμέ­ νουν να τις γευτούμε. Ο χρόνος ραγίζει τα μυθιστορήματα της Κ ολέτ και τσακίζει τις αγάπες της τόσο πιο γρήγορα και τόσο πιο ωμά όσο τους συντρόφους τους χωρίζει η ηλικία.

o «Άγουρο στάχυ» δεν πηγάζει από τις αναμνήσεις της. Ε ίναι μία συναισθηματι­ κή αγωγή σε επίπεδο αισθήσεων. Εδώ ο χρόνος των μεγάλων επιβάλει τους νόμους του και τη σφραγίδα του στο χρόνο των εφήβων. , , «Δοκίμαζε τον εαυτό του σ την επανά­ σταση και σ την α χαριστία. Έ ν α παιδί δεκαεξίμισι χρονώ δεν ξέρει ότι μια αδιαπέραστη εντολή, βά­ ζει στο δρόμο των εραστών που βιάζονται πολύ να ζήσουν και ανυπομονούν να πεθάνουν από αγάπη, όμορφες ιεραποστόλους που το βάρος της σάρκας τους σταματάει το χρόνο, κοιμίζει και ικανοποιεί το πνεύμα και συμβουλεύει το σώμα να ωριμάσει σ τη σκιά του». Από το έργο της «Α γαπημένος», ένας ζιγκολό πολυτελείας, έως τη «Ζουλί ντε Κ αρνεγιάν», το ίδιο φως φωτίζει το ονειροπόλημά της. Κι είναι αυτό το φως, το φως μιας διαυγούς παραίτησης. Η «Γάτα» είναι μια ιστορία για δυο ή μάλλον για τρεις. Μ ια κατάσταση που όσο πιο πολύ μπερ­ δεύεται τόσο πιο εκλεπτυσμένη γίνεται. Η Κολέτ μέσα από τα φθαρμένα αισθήματά της αφήνει να διαφανεί η ηθική μιας μοναχικής γυναίκας. Που σημαίνει η ηθική του αγώνα, χωρίς ψευδαισθή­ σεις και όσο γίνεται πιο ρεαλιστικά. Μ ετά διανθί­ ζει την ιστορία με το ντεκόρ. Στο «Ζουλί ντε Καρνεγιάν» υπάρχουν φράσεις, που χαρακτηρίζουν το μπουλβάρ, οι οποίες όμως δεν είναι παρά ο προβληματισμός της συγγραφέως για την εξάντληση και την κατάρρευση των ζευγαριών. Για τη Ζ ουλί σημασία επίσης έχει το χρήμα: πώς να συγκαλύψεις τη φθορά των πραγ­

m

μάτων και αυτή του σώματος χω ρίς αυτή την πο­ λυτέλεια που επιτρέπει να διασω θεί όσο πιο πολύ γίνεται το βασικό; Εδώ υπάρχουν δύο πλευρές της Κολέτ. Το ψεύτικο, η απομίμηση, ένα ανυπόφορο συνονθύλευμα από διακοσμητικές φράσεις. Το πορτρέτο όμως της Ζουλί στο διαμέρισμά της χω ­ ρίς όλα αυτά τα γαρνιρίσματα έχει μια αξιοσημεί­ ωτη ακρίβεια και ωμότητα. Η Κ ολέτ δε μασάει τα λόγια της και η ασχήμια παίρνει το σωστό της μέ­ γεθος. Α πό το έργο της ο χρόνος ξεθώριασε τις λεπτο­ μέρειες, τα γαρνιρίσματα, τις δαντέλες και τις μουσελίνες. Αναλλοίω τοι έμειναν μόνο οι ήρωες που το οξύ και διεισδυτικό της βλέμμα διαπερνά­ ει. Η φροντίδα της όμως και το ταλέντο της να απεικονίζει και να μας γνωρίζει το χρώμα και την αφή μιας στόφας, θα κάνουν τα μυθιστορήματά της πιστές και λεπτές γκραβούρες της μόδας και τω ν συνηθειών της εποχής της. Δ εν ασχολήθηκε ποτέ ιδιαίτερα με την τεχνική του διηγήματος. Μ εγαλύτερη σημασία έχουν οι διεισδυτικές της παρατηρήσεις, η ακρίβεια των οποίων μας αφήνει άναυδους.

ίναι όντω ς πραγματικά μυθιστοριογράφος; Έ ν α μειονέκτημά της είναι ήδη ότι απεχθάνεται τις μακρινές διαδρομές. Της λεί­ πει ο χρόνος για να δημιουργήσει ένα μυθι­ στορηματικό ύφος, μέσα από το οποίο θα δώσει στους ήρωές της το ανάλογο βάθος που χρειάζονται για να αποκτήσουν μια διάσταση πιο πραγματική. Α ρχίζοντας να γρ ένα μυθιστόρημα αυτό που την ενδιαφέρει είναι να αρέσει. Μ όλις όμως η Κολέτ απαγκιστρωθεί από την έκτη αίσθηση, του συγγραφέα, τότε η πέ­ να της, βρίσκει πάλι το δρόμο της και δίχως να πλατειάζει δίνει το απαραίτητο. Π ράγματι αυτό που έσωσε την Κ ολέτ από την υπερβολή είναι η τεμπελιά της να γράφει. Τ ην εποχή που η λογοτεχνία πνιγόταν από τις ηθικές αρχές η Κολέτ τόλμησε. Π αρ’ όλα αυτά δεν καταδικάστηκε ως συγγραφέας. Δεν διαγρά­ φτηκε από τη λογοκρισία, όπω ς ο Λόρενς, ούτε περιορίστηκε σε ένα συγκεκριμένο κοινό, όπως ο Ζιντ. Λ άτρισσα της ζωής πήρε από τη γη όλη τη ζά­ χαρη και το αλάτι που μπορούσε. Εγωίστρια, ακούραστα παρούσα και ζωντανή. «Δεν κατάλα­ βα ποτέ τίποτα για το θάνατο», λέει κάπου. Ευ­ τυχώς!

Ε

αφιέρωμα 69

Πιερ Κιριά

Η ερμαφρόδιτη γραφή

Η Κολέτ με τη γάτα της. «Όχι, δεν ήθελα να γράψω (...) Στα νιάτα μου δεν είχα ποτέ, μα ποτέ, επιθυμήσει να γράψω»

^

υναικείο και λυρικό το έργο της Κολέτ είναι ' σ υνάμα και αρκετά αρρενωπό. Δ ιφορούμε­ να φύλα και λέξεις. «Μ ια, μέχρι υπερβολής, απολαυστική γλώσσα. Ω! πόσο με εν­ θουσιάζει ο τρόπος γραφής της Κολέτ! Τι σιγουριά σ την επιλογή λέξεων! Τ ι λεπτές * > αποχρώσεις! Κ ι όλα αυτά σαν να παίζει. Ό π ω ς ο Λα Φ οντέν, χωρίς όμως το ύφος της να μοιάζει με το δικό του, αποτέλεσμα μιας επιμε­ λούς επεξεργασίας. Έ ν α αποτέλεσμα ιδιαίτερα γλαφυρό». Α υτό το ενθουσιώδες εγκώμιο του Α ντρέ Ζ ιντ στη Ζ ο υρ νά λ ενώνεται με το εγκώμιο του Ε νρ ί Μ οντερλάντ στο Κ α ρ ν έ του: Ε ίναι «αυθεντική»,

διαθέτει αυτό το ύφος (που κανείς δεν θέλει να αποκαλεί ξανά στυλ, καθότι τόσοι μη προικισμέ­ νο ι συγγραφείς, μας έχουν συνηθίσει να αποκαλούν με τη λέξη «στυλ» έναν επιθυμητό τρόπο έκ­ φρασης που όμως είναι τεχνητός και ταγκιασμένος). Η Κ ολέτ γράφει έτσι όπω ς σκέφτεται, όπως αισθάνεται, όπως μιλάει. Α νάμεσα στο κείμενο που διαβάζουμε εμείς και σε αυτό που σκέφτηκε, αισθάνθηκε, μίλησε η ίδια δεν παρεμβάλλεται το παραμικρό. Ε παινέθηκε πολύ το μεστό, φιλήδονο, γεμάτο χρώματα ύφος της συγγραφέως, της οποίας το έρ­ γο μοιάζει, ενμέρει, να δημιουργεί ένα ν εξαίσιο κήπο αγνότητας, όπου τα φρούτα είναι υπέροχα,

70 αφιέρωμα ---------------------------------------------------τα χρώματα λαμπερά και τα αρώματα μεθυστικά. Για να τ ο ν αποδώσει ανέτρεξε σε όλα τα χρώματα της παλέτας, ερευνώντας το θέμα, εμπλουτίζοντάς το με τα εφφέ της γλώ σσας -« μ έχρ ι υπερβολής απολαυστική»- γιατί τελικά αυτό το φυσικό ύφος που τόσο έχει επαινεθεί, δεν αποφεύγει τη μανιέρα.

[ Ί ο

ταλέντο τού φυτοκόμου αυτού μας πάει μέχρι τα θερμοκήπια, τα καλοστοιβαγμένα δεμάτια, το υγρό και βαρύ κλίμα, τις πά νσ ο ­ φες συνθέσεις. Π ράγματι η συγγραφέας δεν έχει όμοιο της, όταν σκιαγραφεί ένα λου­ λούδι, καθώς ανοίγει τα πέταλά του, όταν * « σκιαγραφεί την ομορφιά ενός τσαμπιού σταφύλι καθώς οι χυμοί του κυλάνε στα δάχτυλα, καθώς μιλάει για τη γεύση και την έλξη ενός κι­ τρινωπού ώριμου ροδάκινου ή καθώς μας εισάγει στην ψ υχολογία τω ν ζώων στο έργο της «Δ ιάλο ­ γοι ζώων». Το φυσικό ύφος προέρχεται από την ατέλειωτη περιέργεια της γυναίκας αυτής για το άμεσο περι­ β άλλον της και τη μαγεία που αντλεί από αυτό. Ο Μ ωρίς Γκουντεκέτ, ο τελευταίος σύζυγος της Κολέτ, θυμάται την υπερβολική της λαιμαργία για τις ομορφιές του κόσμου: «Η επαφή της με τα πράγματα γινόταν με όλες της τις αισθήσεις. Δεν αρκούνταν να τα κοιτάζει, έπρεπε να τα οσφραί­ νεται, να τα γεύεται». Ό τ α ν έμπαινε σε ένα ν κήπο για πρώτη φορά, της έλεγα: «Θα τον καταπιείς πά­ λι!». Και ήταν καταπληκτικό να την βλέπεις να αρχίζει. Γρήγορα και άπληστα. Γρήγορα μαδούσε τα πέταλα, τα εξέταζε προσεκτικά, τα μύριζε, έκο­ βε τα φύλλα, τα μάσαγε, τα έγλειφε...». Ο συγγραφέας Λε Κλέτζιο συγκινείται με τη στάση της Κολέτ απέναντι στη ζωή: «Διαβάζουμε την Κολέτ, και ξεχνάμε τις λέξεις, ξεχνάμε τους φραγμούς του γραπτού λόγου, το συγγραφέα, τον πολιτισμό. Διαβάζουμε, ίσ ον ζούμε... Κ ανένας συγγραφέας - εκτός ίσως από τον Φώκνερ στο Α υγο υσ τιά τικο φως - δεν έδωσε τόση σημασία στη δόνηση, στο μούδιασμα, σ τον πολλαπλασια­ σμό της ζωής σε όλες της τις μορφές». Μυημένη από παιδί, στη χαρά των αισθήσεων, στα μυστικά και στην τέχνη της σύνθεσης της φύ­ σης από τη λατρεμένη της μητέρα, τη Σιντώ, η Κολέτ μοιάζει σαν να θέλει να προφυλάξει, μέσα σε αυτές τις φυτικές και ζωικές εκκλήσεις της, την πιο αγνή περίοδο της ζωής της, την παιδική της ηλικία που τόσο νοσταλγεί. Π άντως αυτή η τέχνη που διαθέτει να περιγράφει τοπία κατ ζωή αντανα­

κλά, μέσα από την υφή της γραφής, τη βαθιά της θηλυκότητα, μία θηλυκότητα συγκεκριμένη, με μία άπληστη και άγρυπνη ηδονοφιλία. Στον κόσμο της αγνότητας αντιπαρατίθενται τα ανθρώπινα πάθη, που η Κολέτ καταγράφει τρυφε­ ρά, με τρόπο διασκεδαστικό, συχνά όμως με μάτι ψυχρό. Και φυσικά, ο έρωτας βρίσκεται στο κέντρο της συζήτησης. Και σ ’ αυτό ακριβώς το σημείο η Κολέτ «ελευθερώτρια της γυναικείας ψυχολογίας», όπως γράφει ο Κοκτώ, καινοτομεί, προηγείται της εποχής της. Χωρίς να είναι φεμινίστρια, με τη σ η­ μερινή έννοια του όρου, θα κάνει τη γυναίκα πραγ­ ματικά «κυρίαρχο του παιχνιδιού» στο ζευγάρι. Πράγματι, η γυναίκα είτε ερωτευμένη, είτε απατημένη, είτε κατεστραμμένη δεν ξεγελιέται. Θ α το πετύχει μεταβάλλοντας τον άντρα από υποκείμενο σε αντικείμενο- στα μυθιστορήματα της Κολέτ, ο άντρας, τις περισσότερες φορές, εί­ να ι ο ηττημένος παρά ο κατακτητής, ακόμα και ό ταν οι γυναικείες προφάσεις τον αφ ήνουν να πι­ στεύει το αντίθετο. Ο Ά ν τρ α ς κατασκοπεύεται, κρυφοκοιτάζοντας όπως στο «Εμπόδιο»: «Μ προς μου ένας άγνω ­ στος, δεν τον ξεχώριζα από τους άλλους παρά μό­ νο όταν μου γύρισε την πλάτη», εξομολογείται η ηρωΐδα. Η Λέα στο «Σερί» θα παρατηρεί τον Σερί εν αγνοία του καθώς κοιμάται. Σ την πραγματικότη­ τα, οι άντρες αυτοί, είναι άπραγοι, λίγο γελοίοι και αυτό που τους ενδιαφέρει περισσότερο είναι η δύναμη της γοητείας τους. Επικαλούμενος την Κολέτ ο Φ ράνσις Κάρκο θα μας εμπιστευτεί: «Κ άποιοι παλιοί λογαριασμοί ανάμεσα σ την ίδια και στους εκπροσώπους του ανδρικού φύλου την κά.νουν να φυλάγεται διαρ­ κώς». Το έργο της θα αντανακλά, λοιπόν, «τον πόλεμο αντρών και γυναικών», αποφεύγοντας όμως τις υπερβολές και τις ακραίες απλουστεύσεις. Γιατί η Κ ολέτ αγαπάει τους άντρες και θα υμνήσει με βουλιμία τη γοητεία τους και την ομορφιά τους.

Κολέτ θα καταγράψει διάφορες φάσεις του αιώνιου αρσενικού, από γοητευτικό μπι­ μπελό, που όλα τα χρωστάει στη νιότη του, ώς Δ ον Ζ ουάν μαραμένο. Μ έσα, λοιπόν, από μία περγραφή, σ ί­ γουρη, αποφασιστική, άφοβη - αρρενωπή - θα καταδιώξει τον άντρα ως τα τε­ λευταία του χαρακώματα, μέχρι τη γυναικεία του πλευρά. Το χαρακτηριστικό αυτό αποσαφηνίζει

---------------------------------------------------- αφιέρωμα

τις σχέσεις ανάμεσα σε μία ώριμη γυναίκα και σε έναν, κατά πολύ νεότερο της άντρα, θέμα οικείο σ την Κολέτ. Ο Σερί είναι το πρότυπο των «λαμπρών νέων» που προτιμά η Λέα, απεχθάνεται τους γέρους. Στο έργο της «Η Γάτα», ο ήρώας ξαναχάνεται στην παιδική του ηλικία για να αποφύγει τα δεινά ενός έρωτα. Π ολλά είναι τα παραδείγματα που δείχνουν την προτίμηση της Κ ολέτ για τη θηλυκή πλευρά του άντρα, μια ρεβάνς ίσως για τις απογοητεύσεις που χάρισε ο γάμος της με τον «σάτυρο» Βιλύ. Η συγγραφέας αποφεύγει τα υπονοούμενα, ξεσκεπά­ ζει τα πάντα: από τα τεχνάσματα που χρησιμοποι­ εί η γυναίκα γ ι’ αυτόν που επιθυμεί, να περιγράφονται στο Ζιζί, μέχρι τη Μ ιν που προσποιείται ότι απολαμβάνει και ευχαριστιέται την αγκαλιά του άντρα της στο «Η ακόλαστη αφελής» («L ’Ingenu libetrice»). Ό τ α ν περιγράφει την ερωτική πράξη, που συχνά μοιάζει με ένα πα ιχνίδι υποκριτών, η Κολέτ συνδυάζει την ερωτική ανατριχίλα με την ψυχρότητα της ανάλυσης και συχνά με ένα υπέ­ ροχο τρόπο όπως στο Σερί: «Π εριποιείται τον εραστή της σ αν καλή ερωμένη, προσεκτική και σοβαρή. Τ ον έσπρωχνε αδύναμα με τα χέρια της και τον ξανατράβαγε μέσα στα δυνατά της σκέλη. · Στο τέλος τον έσφιξε με τα χέρια της, φώναξε αδύναμα και βυθίστηκε σε αυτή την άβυσσο από όπου η αγάπη βγαίνει χλομή, σιωπηλή και με τα σημάδια της εγκατάλειψης που αφήνει ο θάνα­ τος». Ό λ α αυτά βέβαια δεν έχουν καμία σχέση με

71

την αστειότητα και τις υπερβολικές ευαισθησίες των αισθηματικών μυθιστορημάτων. Περνώ ντας τα χρόνια ο άντρας γίνεται πιο αδελφικός, συνέ­ νοχος αντί για αντίπαλος του λατρεμένου εχθρού. Το «Τέλος τον Σερί» μας διδάσκει ότι δεν είναι η παρακμάζουσα Λέα αυτή που χάνει το πα ιχνίδι της αγάπης αλλά ο πρώ ην - ωραίος και νέος εραστής της. Η Κολέτ επαναλαμβάνει την αρχαία σ οφία- ο θάνατος της νεανικής ομορφιάς.

υρικά γυναικείο, λοιπόν, το έργο της Κ ολέτ είναι εξίσου πολύ αρρενωπό. Η Κολέτ πρό­ βαλε μέσα από τη λογοτεχνία, με κάλυμμα το μύθο ή με εξομολογητικό τόνο, τη δική της διττή φύση και την επιθυμία της για την αμφισεξουαλικότητα. Ο ι μαρτυρίες που μιλάνε για τη θηλυκότητά της και τη δύναμή της συμφωνούν μεταξύ τους. Ο Μ ωρίς Σας αναγνωρίζει ότι «πάνω από την τόση της χά ­ ρη και γλύκα είχε μία δύναμη σχεδόν αντρική» και ο Κοκτώ συμπληρώνει: «Η Κολέτ ήταν μία ύπαρξη φοβερά δυνατή, αντίθετα από ό,τι πιστεύ­ εται. Ή τ α ν μια ρωμαλέα χωρική. Και ήταν σκλη­ ρή, πολύ σκληρή, αλλά και πολύ τρυφερή. Αυτή η ίδια το ήξερε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον ομολογώντας στο “Το Ηθικό και το Α νήθικο”, αυτό που όλο της το έργο αποδεικνύει γοητευτικό­ τατα: τον πραγματικό της διανοητικό ερμαφροδι­ τισμό». Μετάφραση: Ντόρα Αλιβάνιστου

Λ

72 αφιέρωμα ν και η Κολέτ δεν υπήρξε αποκλειστι­

Α

κά και μόνο μία Θεατρική συγγραφέ­ ας, εντούτοις το θέατρο και οι τέχνες του θεάματος, είτε πρόκειται για όπε­ ρα, είτε για χορό, μιούζικαλ ή κωμω­ δία, κατέχουν μία εξέχουσα θέση στη ζωή της όπως και στο έργο της.

Η Κολέτ και ίο θέατρο" θοποιός, συγγραφέας και κριτικός θεάτρου η Κολέτ δεν σταμάτησε ποτέ να ασχολείται με τη σκηνή, να περιγράφει τις προσωπικές της εμπειρίες από το θέατρο, τη ζωή στις περιοδείες, τις συναντήσεις, τις φιλίες, τους έρωτες των ανθρώπων του θε­ άματος. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι στο έργο της «Συναισθηματική αποχώρηση» η Κολέτ περιγράφει τον ίδιο της τον εαυτό στη σκηνή δίνοντάς του το χαρούμενο ψευδώνυμο Βιλιέτ Κολί. Στο «Η μποέμισσα» («La vagabonde»), η ηρωΐδα Ρενέ Νερέ είναι μία δυστυχισμένη αρτίστα, η Μ ιτσ ο ύ είναι μία μικρή τραγουδίστρια του μιούζικ-χωλ. Στο «Αγαπημένος» («Cheri») η Σαρλότ Π ελούξ και η κυρία Αλντόζα είναι πρώ­ η ν χορεύτριες. Στο «Η Δεύτερη», ο Φαφού είναι ένας λαμπρός θεατρικός συγγραφέας, ενώ, τέλος, στο «Η παιδεία μου» («Mes Appretissages») και ιδιαίτερα στο «Τα παρασκήνια του μιούζικ-χωλ» («L’ envers du music-hall»), συγγραφέας μας εισάγει σ τον μυστικό κόσμο του θεάματος που υπήρξε και δι­ κός της κόσμος για έξι ολόκληρα χρ ό ­ νια. Ό π ω ς ακριβώς η φύση, τα ζώα, τα λουλούδια και οι πεταλούδες έτσι και το θέατρο και η μοναδική του ατμόσφαιρα, κυριαρχούν σ το έργο της. Η Α γγλίδα κριτικός Μ άργκαρετ Κρόσλαντ, η οποία συνάντησε την Κολέτ προς το τέ­ λος της ζωής της και δημοσίευσε μία σημαντι­ κή βιογραφία της, γράφει: «Πιστεύω πω ς η αγά­ πη της για το θέατρο επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη ζωή της και το έργο της. Σε τέτοιο βαθμό που δύσκολα μπορούμε να διαχωρίσουμε σ την Κ ολέτ τη γυναίκα από την ηθοποιό. Ή τ α ν γύρω στα 80 της, όταν, διακόπτοντας τη συνομιλία μας, παίρνει έναν καθρέφτη και ζητώ ντας μου συγγνώμη, λέει με ένα έκπληκτο ύφος: «Ξέχασα να βάλω ρουζ...».*

Η

* Το άρθρο βασίστηκε σε στοιχεία σχετικού κειμένου του Ζαν-Μαρί Φοντενό, που δημοσιεύτηκε στο θεατρικό πρόγραμμα του Οιέτί«Theatre Vari0t6s»-1982.

αφιέρωμα 73

m.

I ο καλοκαίρι του 1889, 16 χρονώ, κατοικεί στο Π αρίσι και παρακολουθεί «περίπου δεκαπέντε θεατρικά έργα». Το πάθος της όμως για τη σκηνή και για όλες τις μορφές της δραματικής και της μουσικής τέχνης θα αναπτυχθεί σταδιακά, θα μυηθεί σιγάσιγά. Βέβαια, ο μεγάλος μυητής θα είναι ο πρώ τος της σύζυγος, ο Ε νρ ί Γκωτιέ-Βιλάρ, ο Βιλύ, με τον ο ποίο εγκαθίσταται στο Π αρίσι το 1893. Αυτός τη φέρνει σε επα­ φή με ένα παράλογο ακόμα γ ι’ αυτήν κόσμο, στο φριχτό, κατά την ίδια, διαμέρισμα της οδού Τζακόμπ. Α ν και είναι γνω στό ότι ο Βιλύ είχε αμέτρητα ελαττώματα, πρέπει να του αναγνωρίσουμε ορισμένα προτερήματα και αρετές. Κ αταρχάς έδειξε σ την Κολέτ ότι ήταν μια συγγραφέας και της εμφύσησε το πάθος για το γράψιμο. Ο Β ιλύ αποτελούσε μέλος της πα ρισινής διανόησης. Δημοσιογράφος, χρονογράφος, κριτικός, δημοσίευε με το όνομά του, έργα σ τα οποία δεν είχε γράψει ούτε μία γραμμή. Ο Βιλύ είχε εισχω ρήσει σε όλα τα λογοτεχνικά και μ ουσικόφιλα σ αλόνια της εποχής και η Κολέτ, 20 χρονώ τότε, θα γνω ρίσει μεμιάς όλες τις προσωπικότητες του Π αρισιού: Ανατόλ Φ ρανς, Μ αρσέλ Π ρουστ, Μ αρσέλ Σβομπ, Κατίλ Μ εντές, Πιέρ Λουΐς, Ζ αν Λορέν, Πωλ Βαλερύ, Μ ωρίς Ραβέλ, Κλωντ Ντεμπυσί, Γκαμπριέλ Φωρέ, Ρεϋνάλντο Χαν, Βενσέν ντε Ιντώ. (Στον κύκλο του Βιλύ κινήθηκαν π ολλοί μεγάλοι ηθοποιοί και αρτίστες του μιούζικ-χωλ). Η Κολέτ, βέβαια, συνόδευε τον Βιλύ στις πρεμιέρες όλων τω ν θεαμάτων εκείνης της επο­ χή ς και έβγαινε κάθε βράδυ. Ο Βιλύ, εκτός από κοσμικός, ήταν ένας πραγματικός μελομανής και ένας καλλιεργημέ­ νος μουσικολόγος, παθιασμένος. Χ άρη σ ’ αυτόν, στη μόρφωσή του, στις σχέσεις του και στους φίλους του, όπω ς ο Ραβέλ κι ο Ι'ί.τκμπυσί, η Κολέτ μυήθηκε στη μουσική, που λά­ τρευε, ενστικτωδώς τόσο καιρό. Έ τ σ ι, λοιπόν, η Κολέτ, γνω στή, αγαπητή, αποδεκτή, αλλά και πα ιχνίδι στα χέρια ενός δύσκολου, άπιστου και απαιτητικού άνδρα, διέσχισε μέσα από δημιουργικές θύελλες, τα πρώτα χ ρόνια του αιώνα.

Απόδοση: Ντάρα Αλιβάνιστου

74 αφιέρωμα

ο «Σερί» κατέχει μια ιδιαίτερα σημαντική θέση μέσα σ ’ όλο το έργο της Κολέτ. Πρωτοεμφανίστηκε το 1911, αλλά ο «κύκλος Σερί» θ' απα­ σχολήσει την Κολέτ, σ ’ όλη την υπόλοιπη συγγραφική της καριέρα. Η Κολέτ, το 1946, γράφ ει για το «Σερί»: «Για πρώτη φορά στη ζωή μου αισθανόμουν απολύτως σίγουρη ότι είχ γράψει ένα μυθιστόρημα για το οποίο ούτε θα κοκκίνιζα, ούτε θα ντρεπόμουν. Ένα μυθιστόρη­ μα που μάζευε γύρω του ένθερμους υποστηρικτές αλλά και σοβαρούς αντιπάλους». Γεννήθηκε μέσα από 3 μύθους. Εγινε μυθιστόρημα, θε­ ατρικό έργο, ταινία. Η καριέρα του υπήρξε πα­ ραδειγματική, και η επιτυχία του τεράστια, χα ­ ρίζοντας δόξα κι αναγνώριση στη συγγρα­ φέα. «Με τι καταπληκτικό θέμα καταπιαστή­ κατε!», έγραψ ε ο Αντρέ Ζιντ στην Κολέτ. Κι εδώ βρίσκεται το μυστικό της επιτυχίας.

Τ

«Αγαπημένος» - Cheri Το έργο και η Κολέτ Ο κ ύ κ λ ο ς τ ο υ «C h e r i »

πό το 1991, η Κολέτ θ ’ αρχίσει μια τακτική συνεργασία με την εφημερίδα Μ ατέν. Στις 25 Ιανουάριου 1912, στη σελίδα 4, εμφανί­ ζεται ένας μύθος με τίτλο «Α γαπημένος». Στον μύθο αυτό του 1912 ο Σερί εμφανίζε­ ται με αρκετά κοινά χαρακτηριστικά που θα τα βρούμε αργότερα και σ το μυθιστόρη­ μα και στο θεατρικό: όπως τη νεανική ομορφιά του, το τέλειο στόμα του, τα μαύρα του μ αλλιά και μάτια, τα λαμπερά του δόντια, σ αν τις πέρλες απ’ το κολιέ της Λέα. Δ ίπλα του η Λέα εμφανίζεται κι αυτή έτσι όπως θα τη συναντήσουμε κι αργότερα: «μια ευτυχισμένη, μέσα στα πλούτη της, πενηντά­ ρα, ξανθιά, με μπλε μάτια, που ενδιαφέρεται για την υγεία της». Το «Σερί» θα χρειαστεί οκτώ χρό­ νια να «ωριμάσει» και να γίνει μυθιστόρημα. Το 1921, η Κολέτ γράφει με τον Λεοπόλντ Μ αρσάντ, τη θεατρική μεταφορά του «Σερί» με ελάχιστες τροποποιήσεις. Το 1926 εμφανίζεται το «Τέλος του Σερί», βιβλίο στο οποίο η συγγραφέας σ κοτώ­ νει τον αγαπημένο της ήρωα. Έ τ σ ι κλείνει ο «Κύ­ κλος του Σερί». Το 1950 γυρίζεται ταινία από τον Πιερ Λαρός. Η Κολέτ συμμετέχει γράφοντας τους Βασισμένο σε κείμενο του Ζαν-Μαρί Φοντενό δημοσιευμένο διαλόγους. στο θεατρικό πρόγραμμα του Cheri - «Thiatre Vari6t6s»~ 1982.

Α

αφιέρωμα 75

Η υ π ό θ ε σ η τ ο υ «Σερί»

θεματική του υπόθεση είναι απλή, έχει όμως τη δύναμη των μεγάλων κλασικών έρ­ γων. Ο Φ ρεντ Πελουτ, επονομαζόμενος Σερί, είναι 25 χρόνων. Ε ίναι όμορφος, μα κακομαθημένος α π’ τη Σαρλότ, τη μητέρα του, παλιά χορεύτρια, κάπως κοσμική, που τον μεγάλωσε χωρίς πατέρα, πολύ άσχημα. Ευτυχώς υπήρχε και η Λέα, και αυτή κάπως κοσμική, φίλη της Σαρλότ, αλλά πιο πνευματώδης και πιο ευσταθής α π’ αυτή. Α ριχκά ενδιαφέρθηκε φιλικά για το νέο παιδί, στη συνέχεια όμως τον αγάπη­ σε σε σημείο που έγινε η ερωμένη του. Η Σαρλότ κλείνει τα μάτια μπρος σ ’ αυτή τη σχέση, από ένα σημείο και μετά, όμως, δυσανασχετεί. Αποφασίζει, λοιπόν, να παντρέψει το γιο της, με την κόρη μιας φίλης της, ευκατάστατη και καλοαναθρεμμένη, την Εντμέ, για να εκδικηθεί τη Λέα που της έκλεψε το γιο. Ο χωρισμός θα είναι σκληρός για τη Λέα που καταλαβαίνει ότι ο Σερί είναι ο τελευταίος της εραστής και μαζί του χάνεται και η νεότητά της. Ο Σερί, παντρεμένος, χω ρίς όμως να αισθάνεται έρωτα για τη γυναίκα του, θα ξαναγυρίσει στη Λέα. Τα πρω ινά όμως θα την αφήνει μόνη της και θα επιστρέφει στην Εντμέ. Το Τέλο ς του Σερί, μυθιστόρημα γραμμένο έξι χρόνια αργότερα, είναι η μόνη λύση σ ’ αυτή τη δραματική κωμωδία που καταλήγει σε τραγωδία, αφού ο Σερί αυτοκτονεί. Βέβαια η Λέα δεν είναι Φ αίδρα και η κοινω νία σ την αρχή του 20ού αιώ να που περιγρά­ φει η Κολέτ στο έργο της, δεν είναι αυτή τω ν βασιλιάδων και των θεών της αρχαίας Ε λλά­ δας, είναι όμως το ίδιο αιώ νιο θέμα που περιγράφεται. Ο έρωτας μιας γυναίκας για ένα πο­ λύ νεότερο της άντρα, που θα μπορούσε να είναι και γιος της, μια σχέση μέσα από την οποία ψάχνει να βρει τη χαμένη νεότητά της και συγχρόνω ς να εκφράσει τα μητρικά της ένστικτα. Η Λέα είναι για τον Σερί, η φίλη, η μητέρα, η ερωμένη και η σύζυγος, ενώ ο Σερί είναι ο γιος, ο φίλος κι ο εραστής· η λύση είναι το ίδιο δύσκολη για τους βασιλιάδες και για τις εταίρες.

Η

76 αφιέρωμα Ο ι π η γ ές τ ο υ «Σ ερ ί»

ράφτηκαν πολλά για τη σχέση που μπορεί να υπάρ­ χει ανάμεσα στην υπόθεση του Σ ερ ί και τη ζωή της Κολέτ.

Γ

Άλλωστε είναι εύκολο να ταυτίζουμε την Κ ολέτ με την ηρωίδα της, τη Λέα, καθώς η Κολέτ ευχα­ ριστιόταν να ενσαρκώνει επί σ κηνής το ρόλο της Λέα. «Τα βιώματα της ζωής της, γράφει ο Μ ωρίς Γκουντεκέτ, δεν είχαν καμιά επίδραση στα έργα της». Στο σύ­ νολο του έργου της ίσως, αλλά όχι στο συγκεκριμένο της έργο. Η Κολέτ ανέκαθεν ενδιαφερόταν για τη διαφορά ηλικίας ανάμεσα στους δύο εραστές. Και η ίδια στη ζωή της αντιμετώπισε αυτή τη διαφορά ηλικίας: ήταν 14 χρόνια μικρότερη από τον Βιλύ, τον πρώτο της άντρα, και 16 χρόνια μεγαλύτερη από τον Μ ωρίς Γκουντεκέτ, τον τρίτο της σύζυγο.

Η ε π ιτ υ χ ία τ ο υ «Σ ερ ί»

επιτυχία του έργου ήταν άμεση και ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Ό π ω ς το βιβλίο της Κ λω ντίν έτσι και το Σ ερ ί προκάλεσε σκάν­ δαλο. Το ανδρικό αναγνωστικό κοινό το απέρριψε. «Οι άντρες υπήρξαν σκληροί. Ιδιαίτερα αυτοί που έβλεπαν τη νιότη τους να χάνε­ ται. “Τ ι πάθατε, αγαπητή μου”, μου είπε ένας απ’ αυτούς, “και μας παρουσιάσατε έναν τύ­ πο τόσο καταπληκτικό, σχεδόν εξωπραγματικό, τον Σερί σας;” . Α ντί να αντιδράσω, συνεχίζει η Κολέτ, σιωπούσα». Αυτό όμως που δυσαρεστούσε το ανδρικό κοι­ νό, ευχαριστούσε τις γυναίκες: η αγάπη του Σερί, νέου κι ωραίου, για την παρακμάζουσα Λέα, αγά­ πη που στο Τέλος του Σ ερ ί φτάνει μέχρι το θάνα­ το. Ο Α ντρέ Ζιντ, σ ’ ένα γράμμα του προς την Κολέτ, στις 11 Δεκεμβρίου 1920, πλέκει το εγκώ­ μιο για το έργο της «Σερί»: «Το διάβασα με μια ανάσα. Με τι υπέροχο θέμα καταπιαστήκατε! και με τι πνεύμα, με τι μαεστρία αποδώσατε τα πιο ανομολόγητα μυστικά της σάρκας!... Τ ι φυσικό­ τητα στους διαλόγους. Και τα δευτερεύοντα πρό­ σωπα, καταπληκτικά!...». Ό π ω ς για όλα τα σημαντικά έργα έτσι και για το Σ ε ρ ί οι κριτικές υπήρξαν αντιφατικές και οι γνώμες διχασμένες. Ό μ ω ς αυτό το έργο εκτός από επιτυχία και χρήμα, δόξασε κυριολεκτικά την Κο­ λέτ.

αφιέρωμα 77 Ο « Σ ερ ί» σ το Θ έ α τ ρ ο

μεταφορά του Σερί στη σκηνή ήταν εύκο­ λη, χάρη στη δομή του μυθιστορήματος, στη δραματουργική του εξέλιξη, στην ίντριγκα, στον περιορισμένο αριθμό προ­ σώπων, στην αφθονία διαλόγων, στην ενότητα χρόνου και τόπων. Ε ντούτοις η διαδικασία της μεταφοράς του βιβλίου στο θέατρο δεν ήταν πολύ εύκολη και η Κολέτ απευθύνθηκε στο νέο θεατρικό συγγραφέα Λεοπόλντ Μ αρσάντ, που είχε γνω ρίσει το 1919. Η Κολέτ πρώτη φορά ασχολιόταν με κάτι παρόμοιο και την ενθουσίασε. Μεταξύ του μυθιστορήματος και του θεατρικού υπάρχουν μερικές διαφορές. Κ αταρχάς στα πρό­ σωπα: πρόσωπα του μυθιστορήματος δεν εμφανί­ ζονται στο θέατρο. Η συμμετοχή κάποιων προσώ­ πων του μυθιστορήματος ατονεί ή τονίζεται πε­ ρισσότερο για τις ανάγκες του θεατρικού. Ο ψυχολογικές μεταλλάξεις είναι πιο σημαντικές. Ο Σερί, για παράδειγμα, στη σκηνή, δεν μπορεί να Η Κολέτ στο ρόλο της Λέα (1922) μένει πια κλεισμένος στον εαυτό του όπως στο μυθιστόρημα. Α ναγκάζεται να εκφράσει τις προ­ θέσεις του, να εξηγήσει τις αποφάσεις του που η Λέα, στο μυθιστόρημα, μπορεί μόνο να φανταστεί ή να υποθέσει. Ο ρόλος επίσης της Εντμέ στο θέατρο αναβαθμίζεται. Το Σ ερ ί εμφανίζεται στη σκηνή στις 13 Δεκεμβρίου του 1921 στο θέατρο Μ ισέλ με τους Ζ αν Ρολύ (Λέα), Πιέρ ντε Γκενγκάν (Σερί), Ζ αν Σερέλ (Κα Πελούξ), Ζ ερμαίν ντε Φ ρανς (Εντμέ) στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Η πρεμιέρα υπήρξε λαμπρή και θριαμβευτική. Στο τέλος της παράστασης, όταν έψαχναν τη συγγραφέα για να τη συγχαρούν, βρή­ καν την Κολέτ καθισμένη σ ’ ένα μικρό τραπέζι, να έχει τελειώσει το δείπνο της και να απολαμβάνει το πεπόνι της...

Η

Η π ο ρ ε ία τ ο υ «Σ ερ ί»

ετά τις 100 παραστάσεις στο θέατρο Μισέλ, το έργο Σ ε ρ ί παίχτηκε πολλές φορές και μετα­ φράστηκε σε πολλές γλώσσες. Στις 12 Δεκεμ­ βρίου 1924 δόθηκε στο Θ έατρο του ΜόντεΚ άρλο με πρω ταγωνιστές την Κ ολέτ (Λέα), τη Μ αργκερίτ Μ ορενό (Κα Πελούξ), τον Πιέρ ντε Γκενγκάν (Σερί). Το Θ έατρο Μ ισέλ ανέβασε πάλι το Α γα π η μ έν ε στις 22 Φ εβρουάριου 1926, με την Κολέτ στο ρόλο της Λέας. «Με ρωτούν γιατί παίζω εγώ η ίδια στο Σερί. Γιατί το απολαμβάνω καταρχάς κι επιπλέον δύ­ σκολα θα έβρισκα μια πρωταγωνίστρια. Δεν είναι εύκολο να βρεθεί ηθοποιός που να δεχτεί να ενσαρ­ κώσει το ρόλο μιας πενηντάρας...», έγραψε η Κολέτ. Στις 4 Σεπτεμβρίου 1926, η Κ ολέτ παίζει στο Μ εγάλο Θ έατρο στην Μ πορντώ. Ε ίναι η τελευταία φ ο­ ρά που παίζει κι ενσαρκώνει τη Λέα. Το έργο της μελετήθηκε απ’ τους ερευνητές όλου του κόσμου και μεταφράστηκε σ ’ όλες τις γλώσσες. Η επαναφορά, στη σκηνή του θεάτρου, του Σ ερ ί είναι βέβαιο ότι θα συμβάλει στο να γίνει γνωστή και να αγαπηθεί η Κολέτ από μια καινούρια γενιά αναγνω στώ ν και θεατών, ζω νατανεύοντας μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και μεγαλοφυείς μορφές της γαλλικής λογοτεχνίας.

Απόδοση: Ντάρα Αλιβάνιστου

78 αφιέρωμα

Γιανίκ Μπελόν

Γ[αννίκ Μπελόν αρχίζει την καριέρα της κάνοντας μοντάζ και ντοκυμαντέρ. Το 1950 γυρίζει ένα ντοκυμαντέρ για την Κολέτ. Της το ζητάει η Υπηρεσία πολιτι­ στικών επαφών του Υπουργείου Εξωτε­ ρικών Γαλλίας. Τριάντα χρόνια αργότε­ ρα, το φιλμάκι της Μπελόν, διάρκειας μισής ώρας περίπου παραμένει αξεπέραστο. Μ ας διηγείται, εδώ, τη συνεργασία της με την Κολέτ.

Η

Οι αναμνήσεις μου από την Κολετ ανάμνηση που μου έχει μείνει σήμερα από την Κολέτ, εμπεριέχεται σε μια εικό­ να: το σύννεφο των μαλλιών της, το υπέροχο βλέμμα της τονισμένο από το μακι­ γιάζ... Είχε δεχτεί χωρίς δυσκολίες τις αρχές της ταινίας. Κ αθ’ όλη, λοιπόν, τη διάρκεια της ταινίας, επέδειξε ένα υπέροχο πνεύμα συνεργασίας, υποτάσσοντας τον εαυτό της σε όλες τις τεχνικές αντιξοότητες, με μια επαγγελματική υπομονή και συνείδηση που τις απέκτησε, αναμφίβολα, στο μεγάλο σχολείο του μιούζικχωλ. Μ όλις άρχισε να αυτοσχεδιάζει, με μάγευε... Θ υμάμαι πιο χαρακτηριστικά τη σκηνή της “αγοράς”. Μου είχαν πει πως παλιότερα, όταν ακόμα μπορούσε να μετακινηθεί, το να βλέ­ πεις την Κολέτ να ψωνίζει ήταν μια πραγματική απόλαυση: η ικανότητά της να απαντάει αμέσως, οι σ υλλογισμοί της γύρω από τα φρούτα, τα λαχανικά, τα λουλούδια... Το 1950 δεν μπορούσε πλέον να κινηθεί· έτσι, λοιπόν, πήγαινε η αγορά σε αυτήν: ρεπανάκια και κρεμ­ μύδια που της έφερνε η Πωλίν... Ό σ ο ι είδαν την ταινία, θυμούνται ίσως αυτό το σημείο: την Κολέτ να δαγκώνει ένα κρεμμύδι. Και ίσως έχουν ακόμη στα αυτιά τους, όπως και εγώ, το κρακ του κρεμμυδιού που δάγκωνε... Για να συνοδεύσω τις εικόνες, συνέταξα κάποια σχόλια, με “επιλεγμένα κομμάτια”, απο­ σπάσματα από τα βιβλία της Κολέτ. Κατά κάποιο τρόπο δηλ., η Κολέτ παρουσιάζει την Κολέτ. Έ λειπε, όμως, η ραχοκοκαλιά σ’ αυτή τη δουλειά, ο συνδετικός ιστός. Ζήτησα, λοι­ πόν, από την Κ ολέτ να γράψει αυτό το συνδετικό κείμενο που θα ένωνε τα κομμάτια. Μέσα από αυτό το κείμενο φάνηκε το πέρασμα της ζωής της από τη μία φάση στην άλλη, από τον ένα τόπο στον άλλο. Το αποτέλεσμα ήταν επιβλητικό με έναν κινηματογραφικό ρυθμό, ο οποίος και σήμερα ακόμα, με εκπλήσσει - σ αν να επικαλείται τις αψίδες του Π αλαί-Ρουαγιάλ. Αυτό το κείμε­ νο, λοιπόν, δέχτηκε να το πει η ίδια. Τα κατάφερε σαν μία πραγματική ηθοποιός πολύ προ­ σεχτική πάλι στο ρυθμό και στις παραμικρές αποχρώσεις...» *

«Η

Μετάφραση: Ντόρα Αλιβάνιστου * Από το περιοδικό Europe

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

G U T ΕΝ Β E R G

! φφφφφφφφφφφφφ ♦ # ♦ # ♦ ♦ ♦ f a x i z w Κ«ν4^Γ«

φ

φ

φ ° ΚοΥ^ΤόkwiTpWKX φ

φΦΦΦΦΦV ΦΦΦ φ GUTENBERGΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΓΙΑΠΑΙΔΙΑ φ φφφφφφφφφφφφφ Φ φ φ

φφφφφφφφφφφφφ

i

φ

$c*wvtf M M ^-ριΪΔη

φ

I

^

Μέ«2ελήν^

$

C ΦΦΦΦΦΦΦΦΦτΦφΦ φ

GUTENBERGΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΓΙΑΠΑΙΔΙΑ

φ

φφφφφφφφφφφφφ

f

§€ Π ό σ ο δ ύ σ κ ο ­ λο ε ίν α ι ν α ξ ε ­ χ ω ρ ίσ ε ι κ α ν ε ίς τ ις δ ύ ο π ρ α γ μ α ­ τικ ό τ η τ ε ς ... α υ ­ τή το υ κό σ μου π ο υ ζο ύ μ ε , κ α ι τη ν άλλη — τω ν β ιβ λίω ν . Κ α μ ιά φ ο ρ ά λ ες, « ό χι, ό χ ι, ε ίν α ι α λ ή ­ θ εια !» , γ ια κ ά τι π ο υ μόνο δ ι ά ­ β α σ ες, π ο υ μό­ ν ο ε ίδ ε ς — με

φφφφφφφφφφφφφ φ ♦ φ φ φ φ φ

Φ

h/χΐ,ίΧα ΑημάΙΟι

φ

φ

-v n r r p e M i e p A '-

$

φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ Jj5

GUTENBERGΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΓΙΑΠΑΙΔΙΑ

φ

φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ φ

μαύρα γράμμα­ τ α γ ρ α μ μ έν ο — σ τις σ ελ ίδ ες ε­ ν ό ς β ιβ λ ίο υ . Τ ο θ α ύ μ α , β έ β α ια , ε ίν α ι π ω ς , κ ά ­ π ο τ ε - κ ά π ο τε (στην η σ υ χ ία , κ ι ό τα ν ε ίσ α ι μό ­ ν ο ς ) ,α κ ο ύ ς ,ν α ι, π ρ α γ μ α τ ικ ά τ ις φ ω ν έ ς ε κείνω ν τω ν η ρ ώ ω ν π ο υ ΥΠΑΡΧΟΥΝ κ α ι σου μ ιλ ο ύ ν. Έ ­ τσ ι σ υ μ β α ίν ε ι

φ

!<*(**

Γ Ι Α

φ <

φφφφφφφφφφφφφ φ GUTENBERGΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΠΑ ΠΑΙΔΙΑ φ φφφφφφφφφφφφφ

f

f

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

φφφφφφφφφφφφφ

Π Α Ι Δ Ι Α

f

C

4

V

λ

ί ξ

ΐ ? Κ Ω Σ Τ Η Σ ΠΑΛΑΜ ΑΣ:

Τό σιωπηλό τραγούδι * Θεσσαλονίκη * Δειλινό τού Πάσχα * Γράμμα στόν Π. Βλαστό

Γ Ρ Η Γ Ο Ρ ΙΟ Σ Ξ Ε Ν Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Α Ο Ρ Ε Ν Τ Ζ Ο Σ Μ Α Β ΙΛ Η Σ Ν .Δ . Κ Α Ρ Ο Υ Ζ Ο Σ Κ Ω Ν ΣΤ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Β Α Σ ΙΛ Η Σ Β Α Σ ΙΛ ΙΚ Ο Σ Ε Μ ΙΛ Λ Ε Γ Κ Ρ Α Ν Κ Ω ΣΤ Α Σ ΓΕΩ ΡΓΟ Υ ΣΟ Π Ο Υ Α Ο Σ Φ .Δ . Δ Ρ Α Κ Ο Ν Τ Α Ε ΙΔ Η Σ Μ .Γ . Μ Ε Ρ Α Κ Λ Η Σ ΙΩ . Α Ρ . Β Α Λ Α Ω Ρ ΙΤ Η Σ Ε Ρ Η Σ Τ Α Υ ΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Υ ΡΟ Υ Α Α Α Λ Α Β Ε ΡΑ Ν Ε Λ Α Υ ’Σ Β Α Γ Γ . Χ Α Τ Ζ Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Υ Ε Υ Ρ ΙΠ ΙΔ Η Σ Γ Α Ρ Α Ν Τ Ο Υ Δ Η Σ Γ Ε Ρ Α Σ ΙΜ Ο Σ Γ. Ζ Ω Ρ Α Σ ΒΑΓΓΕΛΗΣ Κ Α ΣΣΟΣ Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Λ Α Μ Π Ρ ΙΔ Η Σ Ν Ι Κ Η Τ Α Σ Π Α Ρ ΙΣ Η Σ Σ Τ Υ Α ΙΑ Ν Η Π Α Ν Τ Ε Λ ΙΑ Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Σ Κ Α Ρ Α Λ Η Σ Κ Ω Σ Τ Α Σ Σ Ο Φ ΙΑ Ν Ο Σ Μ Α Ξ ΙΜ Ο Σ Ο Σ Υ Ρ Ο Σ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Ζ Ε Β Ε Α Α Κ Η Σ

a

ι :: j> η ιι «

Κ5 Κ “o s

114

^

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΛΚΡΑΤΖΛΣ

Η ΣΤΕΝΗ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ-ΘΡΑΚΗ

1988 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΑΚΡΑΤΖΑΣ Η ΣΤΕΝΗ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΓΕΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - ΘΡΑΚΗ ΗΠΕΙΡΟΣ - ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Τα βιβλία αυτά διατυπώνουν την αντίθεση του συγγραφέα στον αυξανόμενο φυλετικό σωβινισμό του βαλκανικού χώρου Διατίθενται στα κεντρικά Βιβλιοπωλεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης

τρ ικήδιάθεση::πρακτορείο Βιβλίων Χριστάκης Αθανάσιος, Ιπποκράτους 10 τηλ. 3607876 Αθήνα Θεσσαλονίκη: Κέντρο του Βιβλίου, Λασσάνη 9 τηλ. 237463

«ΚΕΔΡΟΣ εί\?\ηνικό 6 ι6/\ίο