Τεύχος 344

τα βιβλία της «γνώσης» Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΚ Η

ΚΑΙ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΒΙΒΛ ΙΟ Θ ΗΚ Η

Δ ιε ύ θ υ ν σ η : Π. Κ ο ν δ ϋ λ η ς ΧΑΝΝΑ ΑΡΕΝΤ Η ανθρώπινη κατάσταση (Vita activa) ΡΑΥΜΟΝ ΑΡΟΝ Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης Πρώτος τόμος: Μοντεσκιέ, Κοντ, Μαρξ, Τοκβίλ Δεύτερος τόμος: Η γενιά της καμπής του αιώνα: Εμίλ Ντυρκέμ, Βιλφρέντο Παρέτο, Μαξ Βέμπερ. ΛΕΒ ΒΥΓΚΟΤΣΚΙ Σκέψη και γλώσσα ΛΟΥΣΙΕΝ ΓΚΟΛΝΤΜΑΝ Διαλεκτικές έρευνες ΜΑΡΣΕΛ ΓΚΡΑΝΕ Η κινέζικη σκέψη

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ (επιμ.) Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974 Πρώτος τόμος. Οι σοσιαλιστές διανοούμενοι και η πολίτικη λειτουργία της πρώιμης κοινωνικής κριτικής (1875-1907) Δεύτερος τόμος: Ιδέες και κινήσεις για την οικονομι­ κή και πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης (19071925) Α Μέρος. «Απο το κοινωνικό μας ζήτημα» στην ιδρυτική γενιά του ΣΕΚΕ ΖΑΚ ΝΤΕΡΡΙΝΤΑ Περί γραμματολογίας ΖΑΝ ΠΙΑΖΕ Σόφια και ψευδαισθήσεις της φιλοσοφίας

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ Θεωρία Σημειωτικής ΟΛΟΦ ΖΙΓΚΟΝ Βασικά προβλήματα της αρχαίας φιλοσοφίας ΕΡΝΣΤ ΚΑΣΣΙΡΕΡ Ο μύθος του κράτους ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΫΛΗΣ Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη (Από τον όψιμο Μεσαίωνα ως το τέλος του Διαφωτισμού) ΒΙΚΤΩΡ ΚΡΑΦΤ Ο κύκλος της Βιέννης και η γένεση του νεοθετικι­ σμού (Βιττγκενστάιν. Σλικ, Κάρναπ, Πόππερ) ΚΑΡΛ ΛΕΒΙΤ Το νόημα της Ιστορίας (Η φιλοσοφία της Ιστορίας από τις βιβλικές της απαρχές ως τους Μαρξ και Μπούρκχαρντ) ΚΑΡΛ ΛΕΒΙΤ Από τον Χέγκελ στον Νίτσε: Το επαναστατικό ρήγμα στη σκέψη του 19ου αιώνα. Πρώτος και δεύτερος τόμος ΤΖΩΝ ΛΟΚ Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως Κ. ΜΠ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ Ατομικισμός και ιδιοκτησία (Η πολιτική θεωρία του πρωίμου φιλελευθερισμού από τον Χομπς ώς τον Λοκ) Κ. ΜΠ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ - ΦΡ. ΕΝΓΚΕΛΣ Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό Ζήτημα ΜΑΡΤΙΝ ΜΠΟΥΜΠΕΡ Το πρόβλημα του ανθρώπου

ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΣΑΤΕΛΕ (επιμ.) Ιστορία της Φιλοσοφίας Πρώτος τομος: Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά Ακινάτη Δεύτερος τόμος? Απο τον Γαλιλαίο ως τον Ζ.-Ζ. Ρουσσω Τρίτος τομος. Από τον Καντ ως τον Χούσσερλ Τέταρτος τόμος: Ο Εικοστός Αιώνας Ν.Π. ΣΚΟΥΤΕΡΟΠΟΥΛΟΣ (επιμ.) Η αρχαία σοφιστική. Τα σωζόμενα αποσπάσματα ΖΩΡΖΣΟΡΕΛ Οι ψευδαισθήσεις της προόδου ΛΕΟ ΣΤΡΑΟΥΣ Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία ΚΛΩΝΤ ΛΕΒΙ-ΣΤΡΩΣ Φυλή και ιστορία ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ Λεβιάθαν: Η Υλη. Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλη­ σιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας Πρώτος και δεύτερος τόμος ΓΙΟΧΑΝ ΧΟΥΙΖΙΝΓΚΑ Ο άνθρωπος και το παιχνίδι ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΧΟΥΣΣΕΡΛ Δεύτερη λογική έρευνα: Η ιδεατή ενότητα του Εί­ δους και οι νεότερες θεωρίες για την αφαίρεση ΝΙΚΟΣ Κ. ΨΗΜΜΕΝΟΣ Η ελληνική φιλοσοφία: 1453-1821 Πρώτος τομος: Η κυριαρχία του Αριστοτελισμού (Προκορυδαλική κάι Κορυδαλική περίοδος) Δεύτερος τόμος: Η επικράτηση της νεωτερικής φι­ λοσοφίας (Μετακορυδαλική περίοδος)

εκδόσεις «γνώση» Κεντρική Διάθεση: Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα, Τηλ. 362.0941 - 362.1194

Ε Λ Φ I Ν I Π Ο Λ Ι Τ Ε Σ

Σ Τ Ι Σ ΤΗΣ

Τ Ο Υ

Κ Ο Σ Μ Ο Υ »

Α Ρ Α Ι Ο Τ Ε Ρ Ε Σ Σ Ε Α Ι Α Ε Σ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ/

ΕΝΤΟΥΙΝ. Α. ΑΜΠΟΤ

. ΠΡΟΣΠΕΡ-JVffiPIME Ν ο υ β έλες

Ε π ίπ εδ ο ς κ ό σ μ ο ς

. ΑΡΤΟΥΡ ΠΕΡΕΖ ΡΕΒΕΡΤΕ Ο πίνακα ς τη ς Φλάνδρας

12.5 χ 17,5 δεμένο ΒΙΛΛΙΕ ΝΤΕ Λ’ ΙΑ ΑΝΤΑΜ Σ κ λη ρ ές Ισ τορ ίες

12.5 χ 17,5 δεμένο ΒΙΛΛΙΕ ΝΤΕ Λ' ΙΑ ΑΝΤΑΜ ΙΙαράξενες Ιστορίες 12.5 χ 17,5 δεμένο

ΓΟΥΙΛΙΑΜ ΣΑΝΣΟΜ ΠΡΟΣΠΕΡ ΜΕΡΙΜΕ Νουβέλες II 12.5 χ 17,5 δεμένο

Γ ρά μματα α π ό το Β ισυ

ΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΘΚΕΘ ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Ο ελ λη νικ ό ς λ α β ύ ρ ινθ ος

ΕΛΙΟ ΒΙΤΤΟΡΙΝΙ Τ ο κόκ κ ινο γαρίφ αλο

ΠΩΛ ΓΚΑΛΙΚΟ Αγάπη από εφτά κούκλες, Βρώ μικη Π όλη

Τ έλ μ α τα 12.5 χ 17,5 δεμένο

Γ κ αλίντεθ

(Ευρωπαϊκό Βραβείο Μυθιστορήματος 1992) ΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΘΚΕΘ ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Α υ τοβ ιογραφ ία του σ τρ ατη γο ύ Φ ράνκο

ΦΟΛΚΕΡ ΜΠΡΑΟΥΝ ΕΜΙΛ ΖΟΛΑ

ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΝΑΜΠΟΚΟΦ Απόγνωση

ΜΑΡΚ ΛΙΝΤΚΟΥΙΣΤ Θ λ ιμ μ έ νες τα ινίες

Η ά μ υ να του Λ ουξιν

Κ υ νη γός γυναικ ώ ν

Β ' έκδοση ΜΑΡΚ ΤΟΥΑΙΝ Ο Σ ά ίνης Γουίλσον ΦΕΡΝΑΝΤΑ ΦΑΡΙ ΑΣ ΝΤΕ ΑΛΜΠΟΥΚΕΡΚΙ, ΜΑΟΥΡΙΤΣΙΟ ΓΙΑΝΝΕΛΙ Η πριγκίπισσα ΦΡΑΝΣΙΣ ΣΚΟΤ ΦΙΤΖΕΡΑΛΝΤ Έ ξ ι δ ιη γή μ α τα απ ό τη ν ε π ο χ ή τη ς τζα ζ

ΟΥΙΛΙΑΜ ΦΟΚΝΕΡ Το χω ριουδάκι

ΓΚΡΑΤΣΙΑ ΝΤΕΛΕΝΤΑ Ο κ ισ σ ό ς

ΧΑΪΝΡΙΧ MAN Η μικρή π ό λ η

ΜΑΖΑΚΟ ΤΟΓΚΑΟΥΑ

ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΝΑΜΠΟΚΟΦ

ΝΤ.Χ. ΛΟΡΕΝΣ Ο π α ρ α βά τη ς

ΧΕΝΡΙΤΖΕΪΜΣ

Ιστορία χω ρ ίς τέλ ο ς

Το σ το μ ά χι του Π αρισιού

12.5 χ 17,5 δεμένο

12,5 χ 17,5 δεμένο Τι ή ξερ ε η Μ έιζι

ΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΘΚΕΘ ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ

ΛΙΟΝΑΡΝΤ ΓΚΑΡΝΤΝΕΡ ΑΝΤΡΕ ΖΙΝΤ

Τ ο σώ μα

ΜΑΝΤΑΜ ΝΤΕ ΣΕΒΙΝΙΕ

ΕΡΝΕΣΤ ΧΕΜΙΝΓΟΥΕΪ Α ν τ ρ ες χω ρ ίς γυ να ίκ ες

ΤΖΟΝ ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ Μ α νχ ά τ α ν Τ ράνσφ ερ

ΜΑΡΙΒΩ Ο νεόπλουτος χω ριάτης 12.5 χ 17,5 δεμένο

ΦΟΡΝΤ ΜΑΝΤΟΞ ΦΟΡΝΤ Ο καλός στρατιώ της

ΜΩΡΙΣ ΠΟΝΣ Ρ όξα

Θα εκδοθουν μέσα στο 1994 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ, ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ

23-25, 106 77 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 36 30 955, f a x : 64 50 764

Ν Ε

Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 4 ? »

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΖΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ - Π Ο ΙΗ ΣΗ - ΘΕΑΤΡΟ ΠΗΤΕΡ ΑΚΡΟΫΝΤ

ΓΤΤΕΡ ΠΕΛΟ

Τσάτερτον - Ο θάνατος του ποιητή

Το όνειρο της Λούου

(Μυθιστόρημα)

(Μυθισιόρημα)

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ

ΑΝΝΑ ΡΕΫΝΟΛΝΤΣ ΜΟΙΡΑ ΜΠΟΥΦΙΝΙ

Ανθολογία Αραβικής Ποίησης

Τζόρνταν ΒΟΛΤΑΙΡΟΣ

(Θέατρο)

Ζανιίγκ ή Το πεπρωμένο (Μυθιστόρημα) ΦΡΑΝΣΟΥΑ-ΡΕΝΕ ΣΑΤΩΜΠΡΙΑΝ

Οι χαρταετοί

Οι περιπέτειες του τελευταίου των Αβενσεράγων

(Μυθιστόρημα)

(Μυθιστόρημα)

ΓΙΑΣΟΥΝΑΡΙ ΚΑΒΑΜΠΑΤΑ

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ

Κιότο

Οι δανειστές

(Μυθιστόρημα)

(Θέατρο)

ΡΟΜΑΙΝ ΓΚΑΡΥ

ΑΛΜΠΕΡ ΚΟΕΝ ΓΖΟΥΝΠ ΣΙΡΟ ΤΑΝΙΖΑΚΙ

Το βιβλίο της μητέρας μου

Οι αδελφές Μακιόκα

(Μυθιστόρημα)

(Μυθιστόρημα) ΧΟΥΛΙΟ ΚΟΡΤΑΣΑΡ

Τα Βραβεία

ΜΑΡΚ ΤΟΥΕΪΝ

(Μυθιστόρημα)

Ο μυστηριώδης ξένρς (Μυθιστόρημα)

ΠΟΥΚΙΟ ΜΕΣΙΜΑ

.

Αίμα για έρωτα

1' ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ

(Μυθιστόρημα)

Ο Γλάρος

ANTONIO ΜΟΥΝΙΟΘ ΜΟΑΙΝΑ

Ο Πολωνός ιππέας

(Θέατρο)

Ο βυσσινόκηπος (Θέατρο)

(Μυθιστόρημα)

J r ΕΖΡΑ ΠΑΟΥΝΤ

ΠΕΤΕΡ ΧΑΝΤΚΕ

Τα άσματα της Πίζας

Περί επιτυχημένης μέρας Περί κοπώοεως

(Ειοαγωγή-Μετόφραοη-Σχόλια: Αντώνης Ζέρβας)

ί ΤΑ

Β ΙΒ ΛΙΑ

ΑΥΝΑΜΩΝΟΥΝ

ΤΟ

ΜΥΑΛΟ

* »> Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 4 ^

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ / ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΟ ΙΗ ΣΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΓΓΗΣ Φάσματα φθοράς (Αφηγήματα) , ;Λ

-

ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΙΤΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΞ

Στο δρόμο ιων Αγγέλων (Μυθιστόρημα) <4|

ΛΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΙΩΝΗΣ

ΑΜΑΝΤΑ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

Τώρα θα δεις... (Μυθιστόρημα)

'Εξω η ζωή είναι πολύχρωμη (Διηγήματα) ΛΗΜΗΤΡΗΣ ΝΟΛΛΑΣ

ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

Το άγγιγμα tou χρόνου (Νουβέλα)

Ο άνθρωπος που ξεχάσιηκε (Μυθιστόρημα) ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ

ΖΥΡΑΝΝΑ ΖΑΤΕΛΗ

Περσινή αρραβωνιαστικιά (Εννέα διηγήματα)

Η Δευιέρα ιων αθώων (Μυθιστόρημα) Οικογένεια Μπες-Βγες (Μυθιστόρημα)

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΒΒΑΘΑΣ

ΠΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

Ο πειραιής με m Μερσεντέ (Μυθιστόρημα)

Οι δίδυμοι (Πεζογράφημά)

ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

ΤΑΣΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ

Χαμόγελο στο Χάρο (Μυθιστόρημα)

Φωτογραφία με πολύ κίτρινο (Διηγήματα) ΠΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΛΟΒΟΣ

Θυμάσαι, πατέρα; (Μυθιστόρημα) ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ

Πήδημα θανάτου (Το μυθιστόρημα μιας δολοφονίας) ΣΟΛΟΜΩΝ

Θυμάμαι την Μαρία

Ασμα ασμάτων

ΛΗΜΗΤΡΗΣ ΚΡΑΝΙΩΤΗΣ

(Μεταγραφή: (λεύτερης Παααδόπουλος Ζωγραφική: Αλέκος Φασιανός)

Διθύραμβοι της σιωπής (Μοιρολόγια) ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΟΥΡΟΥΝΗΣ

Ο Χορός των Ρόδων (Μυθιστόρημα)

ΝΙΚΟΣ Β. ΛΑΛΑΣ

'Απονιά I - Ποιήματα Απαντα II - Πεζά

ΣΑΚΗΣ ΤΟΤΛΗΣ

Πανσέληνος (Διηγήματα)

ΠΑΥΛΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ

ΜΙΣΕΛΦΑΪΣ

Ο παλαιός ιων ημερών (Μυθιστόρημα)

Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου

ψ. ΛΗΜΗΤΡΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Κρμφή Ναιαλία (Διηγήματα)

ΤΑ

ΒΙΒΛΙΑ

ΕΥΓΕΝΙΑ ΦΑΚΙΝΟΥ

Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα (Μυθκπόρημα)

Λ Υ Ν Α Μ Ω Ν Ο Υ Ν

Τ Ο

Μ Υ Α Λ Ο

ΕΪΓΕΝ ΙΑ ΦΑΚΙΝΟΪ

Ε υγενία Φακινοτ

Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα Μυθιστόρημα ΕΝΑΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΟ ΪΡΟ ΪΝ Η Σ

ΚΤΚΛΟΦΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ

—

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΪΛΗΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η ----- Η συννοονη εκδοτική παοουσία στα ελληνικά γοάα,υ,ατα — —!

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ ΝΤ ΡΙΤ ΕΡΟ ΑΓΚΟΛΑΙ

Η άνοδος και η πτώση του συντρόφου Ζυλο μυθιστόρημα

Πρόλογος: Αντώνης Σαμαρακης

ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ

Το σπίτι της σιωπής μυθιστόρημα

s a g

*

ΜΑΞ ΓΚΑΛΛΟ

Ο έρωτας στα χρόνια της μοναξιάς μυθιστόρημα Κ ΕΝ ΤΡΙΚ Η ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μ πενάκη 16, 106 78 Αθήνα Τηλ.: 36.31.078, Fax: 36.28.950

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξά 26, Αθήνα-106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315 FAX: 33.01.315

Τεύχος 343 19 Οκτωβρίου 1994 Τιμή'.Δρχ. 700

ΧΡΟΝΙΚΑ

10

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπσυλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτη, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια - Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία - Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση Φιλμς - Μοντάζ: ΕΝΤΥΠΟ, Ζωοδόχσυ Πηγής 48, τηλ.: 36.36.058 - 36.12.373 Εκτύπωση: Γιώργος Τσιροβασίλης, Παλαιός Καβάλας 38, τηλ.: 59.87.678 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς &ΣΙΑ ΕΕ. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: ΓιώργοςΓαλάντης

35 Ι«τ<Η*ή

Ρένου - Παναγιώτη Ρώτα: «Ιατρικά...» Γράφει ο Π. Κρανιδιώτης

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφουν οι: Γ. Κεντρωτής (Γ.Κ.), Δ. Τσατσουλης (Δ.Τ.), Τιτίκα Δημητραΰλια (Τ.Δ.) και Ηρακλής Παπαλέξης (Η. Π.). Επιμέλεια: Η. Παπαλέξης

12

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

13

ΕΡΕΥΝΑ Προς μια διαλεκτική θεατρι­ κού και φωτογραφικού κειμέ­ νου. Με αφορμή το έργο του Bernand - Marie Kolt£s “Roberto Zucco” Γράφει ο Δ. Τσατσουλης

ΔΕΛΤΙΟ

41 47

27 31 33

Κριτικογραφία

ΑΦ ΙΕΡΩ Μ Α

52 54

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

25

Βιβλιογραφικό δελτίο

Βασικοί σταθμοί στη Φιλο­ σοφία της Ιστορίας Σπόρος Τουλιάτος: Η εξέ­ λιξη της φιλοσοφίας της Ιστορίας από την αρχαιό­ τητα ώς σήμερα

Ποίηση

69

Διαλεχτής Ζευγωτή - Γλέξου: Ηαγέρινη κλωστή Γράφει η Νένα Κοκκινάκη

Σοφοκλής Μαρκιανός: Ο Ηροδότειος άνθρωπος ως αυτόβουλη ηθική οντότητα

73

Μ. Γ. Μερακλής: Ο Πλού­ ταρχος και η Ιστορία

Ποίηση

Κώστα Χωρεάνθη: Γνωρι­ μία φωτός Γράφει ο Δ. Πιστικός Πεζογραφία

Σώτης Τριαντάφυλλου: Το εναέριο τρένο στο Στίλγουελ Γράφει ο Μπ. Δερμιτζάκης Μελέτη

Α. Παπαδιαμάντη: Το λάβαρον Γράφει ο Νικ. Λυκ. Φορόπσυλος

75

Αύγουστος Μπαγιόνας: Η φιλοσοφία της ιστορίας του Διαφωτισμού

ιστορία Ορέστης Ταφραλή (1876-1937), ελληνορουμανικής καταγω­ γής, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους Ρουμάνους βυζαντινολόγους, μαθητής του Καρόλου Diehl και σύγχρονος του Nicolae Lorga. Ο εκδοτικός οίκος Τροχαλία, παρέχει στο ευρύ αναγνωστικό κοινό τη μοναδική ευκαιρία να γνωρίσει τον σπουδαίο αυτό ιστορικό μέσω του βιβλίου του «Θεσσαλονί­ κη. Από τις απαρχές έως τον ΙΔ' αιώνα» (Αθήνα 1994. Σελ.

399) με την πλαστική μετάφραση της Αγγελικής Νικολοπούλου και με τον πρόλογο και τη γενική επιμέλεια του Αλέξη Γ.Κ. Σαββίδη. Στους δύο συντελεστές τής (από απόψεω ς αι­ σθητικής) θαυμάσιας αυτής έκδοσης ανήκουν και οι πλουσιό­ τατες βιβλιογραφικές καταχωρίσεις σχετικά με τον συγγρα­ φέα, που φθάνουν μέχρι τις μέρες μας. Το έργο αναφέρεται κατά σειρά στην ελληνιστική και ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, στη Θεσσαλονίκη κατά τους μετά Χριστόν αιώνες και μέχρι τα χρόνια του Μεγάλου Θεοδοσίου, στη Θεσσαλονίκη από την εποχή των αβαροσλαβικών επιδρομών μέχρι και την εξαφά­ νιση της δυναστείας των Αγγέλων, και στην εκκλησιαστική ι­ στορία της πόλης απ ό τους πρώ τους αιώνες μέχρι την π τ ώ ­ ση του Βυζαντίου. Το βιβλίο απευθύνεται όχι μόνο στους ι­ στορικούς, αλλά και σε όλους όσοι ενδιαφέρονται για την ι­ στορία του Ελληνισμού.

ποίηση μετάφραση των έξι πρώ τω ν βιβλίων της Αινειάδας από τον Γ. Αμπατζίδη (Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1994) παραδίδεται για πρώτη φορά στη δημοσιότητα, μέσα από μια έκδοση πραγ­ ματοποιημένη με τις παραδοσιακές τεχνικές, που την αναδεικνύει. Η μετάφραση είναι έμμετρη, σε ιαμβικό δεκαπεντα­ σύλλαβο, το στίχο των δημοτικών μας τραγουδιών, και π α ­ ραπέμπει στις ανάλογες μεταφραστικές απόπειρες των Πάλλη κι Εφταλιώτη. Πρόκειται για ένα κείμενο μεστότατο, το οποίο διά της γλώσσας και του ρυθμού της κλείνει τόν α­ ναγνώστη στο μαγικό κύκλο των επικών περιπετειών και τον ψυχαγωγεί. Δ.Τ.

χρονικά

ξένη πεζογραφία V

V I I |

Βιολάντα φον Ασί, μια γοητευτική κυρία της υψηλής κοινωνίας του τέλους του περασμένου αιώνα, είναι η ηρωίδα μιας τριλογίας του Χάινριχ Μαν με τίτλο Οι θεές. Τα τρία μυθιστορήματα της δουκισσας φον Ασί. Ο τίτλος του πρώ του βιβλίου που κυκλοφορεί σε μετάφραση Κατερίνας Ζωιτοπουλου - Μαυροκεφαλίδου, από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, (Αθήνα, 1994. Σελ.

275. Δρχ. 2.800) είναι Άρτεμη και θέλει την ωραία δούκισσα να α­ ναμιγνύεται δυναμικά στην πολιτική της πατρίδας της, της Δαλ­ ματίας, οργανώνοντας μια επανάσταση. Είναι η σύνδεση, σ' αυ­ τή τη φάση της ζωής της ηρωίδας του, που κάνει ο συγγραφέας με την έννοια της ελευθερίας, ενώ στα δύο άλλα βιβλία που ακο­ λουθούν η φον Ασί θα αναλάβει διαδοχικά το ρόλο της Αθηνάς, ασχολούμενη με την τέχνη, και της Αφροδίτης ανακαλύπτοντας τον έρωτα. Η πολυπρόσωπη κυρία και η καυστική γραφή του X. Μαν υπόσχονται την απόλαυση. Δ.Τ.

παιδικά

Ι

ο Τραγούδι για τρεις της γνωστής συγγραφέως Δότης Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπουλου (Αθήνα, Πατάκης, 1994) δια-γράφει κύ­ κλους και στην τροχιά τους εντάσσει ολοένα και καινούρια πρό­ σωπα: στο κέντρο τους, οι εκπληκτικές ικανότητες των παιδιών να αισθάνονται και να διαισθάνονται, να πράττουν, να πάσχουν και να συμπάσχουν. Η ιστορία, σε μια εκδοχή της αφομοιώσιμη απ ό εφήβους, αλλά όχι σχηματική, δεσπόζει και σ' αυτό το τε­ λευταίο της βιβλίο. 'Ο πω ς και στα προηγούμενα, η Χριστίνα και ο Φίλιππος όχι μόνο ανακαλύπτουν μια ιστορία της Κατοχής που δεν έχει καταγραφεί αλλά οδηγούν το μίτο μέχρι το παρόν, δημιουργώντας τις συνθήκες της κάθαρσης. Η Λ.Π. Ανδρουτσοπούλου αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι η λογοτεχνία για πα ι­ διά κι εφήβους μπορεί και οφείλει να είναι λογοτεχνία υψηλής ποιότητας. Τ.Δ.

λεξικά το λιλιπούτειο (οχήματος 8X12) Νεοελληνικό Λεξικό Πατάκη (Αθήνα, Πατάκης, 1994. Σελ. 800. Δρχ. 1.780) καταγράφονται 25.000 λέξεις και παρουσιάζονται τα κυριότερα χαρακτηριστι­ κά της μορφής τους και οι σημασίες τους. Δίνεται η ετυμολογία ορισμένων λέξεων π ου παρουσιάζουν ορθογραφικές δυσκολίες ώστε να συνδεθεί η σημερινή μορφή της λέξης με την ιστορική της εξέλιξη. Καταχωρούνται όροι των επιστημών και της τεχνο­ λογίας και ξένες λέξεις συχνής χρήσεως που έχουν επικρατήσει στη γλώσσας μας. Επίσης στις τελευταίες σελίδες του λεξικού υ­ πάρχει παράρτημα Κυρίων Ονομάτων καθώς και Αρκτικόλεξα Βραχυγραφίες. Η εύκολη χρήση του και η επιστημονική του εγκυρότητα καθι­ στά το λεξικό απαραίτητο βοήθημα για μικρούς και μεγάλους.

Ι

Η.Π.

11

ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο

Βαγιονάκης - Αθ. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. Εξαρχόηουλος - Αθ. Εστία - Αθ. Διάλογος Βύρωνας. Δωδώνη - Αθ. Ιανός - Θεσσ. Καραβίας - Ρουσσόπουλος - Αθ. Κρεμμΰδας - Χίος. Λέξη - Καλαμάτα. Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. Libro - Αθ. Λοξίας - Θεσσ. Μεθενήης - Πάτρα. Μποστάνογλου - Πειραιάς. Νέστωρ Κατερίνη. Πλέθρον - Αθ. Σακάς - Ν. Σμύρνη. Φιλιππότης - Αθ.

m m

ΖΩΓΡΑΦΟΥ Λ.: Η αγάπη άργησε μια με'ρα ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

—

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥΝ.: Πρόβα νυφικου ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

Μ Μ

ΣΟΥΡΟΥΝΗΣΑ.: Ο χορός των ρόδων ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΖΑΤΕΛΗΖ.: Και με το φώς του λυκου επανέρχονται ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

I Q I ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣΤ.: Η πτώση του Νάρκισσου ΕΣΤΙΑ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Γ.: Η Δευτέρα των αθώων ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΦΑΚΙΝΟΥ Ε.: Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ Αλφαβητάριο ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ Μ.: Τα δένδρα ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ —

ΑΛΕΞΑΚΗΣ Β.: ΙΙριν ΕΞΑΝΤΑΣ

m

ΑΣΕΝΑΝ.: Μια γυναίκα χωρίς όνομα ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α.: Το χρώμα του φεγγαριού ΚΑΛΕΝΊΉΣ

2 9

ΔΗΜΟΥΝ.: Από την Μιχαήλ Βόδα στην Σόρου ΝΕΦΕΛΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Α.: Το σκισμένο ψαθάκι ΚΑΛΕΝΊΉΣ ΠΟΠΕΡ Κ.: Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της ΔΩΔΩΝΗ ΤΣΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Π.: Πρώτη εμφάνηση ΕΣΤΙΑ ΤΡΙΒΙΖΑΣ Ε.: Τα τρία μικρά λυκόπουλα ΜΙΝΩΑΣ

Μ

.„

t V ' · ' ■'

Προς μία διαλεκτική θεατρικού και φωτογραφικού κείμενου Με αφορμή το έργο του Bernard - Marie Koltes «Roberto Zucco» /

Γ Πο

έργο του Β.-Μ. Koltes ' ' «Roberto Zucco» γράφτη­ κε το 1988 και, όπως είναι γνωστό, είναι εμπνευσμέ­ νο από την υπόθεση του Ρομπέρτο Σούκκο, του νε• « αρού Ιταλού δολοφόνου που μετά από μια σειρά βια­ σμών, απαγωγών και δολοφο­ νιών στην Ελβετία και στη Γαλλία, συνελήφθη από την ιταλική αστυνομία στη γενέτειρά του, τη Βενετία, το 1988 για να αυτοκτονήσει στο κελί του λί­ γους μήνες αργότερα. Ήδη, το 1981, ο Σούκκο σκοτώνει, για ασήμαντη αφορμή, τη μητέρα και τον πατέρα του και στη συνέχεια κλείνεται σε ψυχια­ τρείο απ’ όπου απέδρασε πέντε χρόνια αργότερα, διαφεύγοντας στο εξωτερικό και παραμένοντας ασύλληπτος μέχρι που το πρόσωπό του ταυτίζεται με τον κατ’ εξακολούθησιν δο­ λοφόνο που κατεδίωκαν ήδη οι αστυνομίες της Γαλλίας και Ελβετίας χωρίς επιτυχία. Την επομένη της σύλληψής του επι­ χειρεί μια θεαματική ανεπιτυχή απόδραση ανεβαίνοντας στις στέγες της φυλακής όπου και παρέμεινε επί 80 λεπτά, κινητο­ ποιώντας όχι μόνο τις αστυνο­ μικές αρχές αλλά και τα ΜΜΕ, τα οποία κατέγραψαν την από-

B. M. Koltes

/

14

χρονικά

------------------

πείρά του φωτογραφικά και τη­ λεοπτικά, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα πληθώρα στοι­ χείων από τη ζωή του. Στο τέ­ λος, με ακροβατική επιδεξιότητα, διέσχισε 50 μέτρα κρεμασμένος από ένα καλώδιο της αυλής για να αφήσει τα χέ­ ρια του λίγο πριν από τον εξώτοιχο και να πέσει από ύψος 8 μέτρων, πτώση που του στοίχι­ σε πολλαπλά κατάγματα όχι όμως ικανά για να μην επιστρέ­ φει στη φυλακή όπου και αυτοκτονεί δύο περίπου μήνες αργότερα. Η ελληνική έκδοση του έρ­ γου από την «Άγρα», σε μετά­ φραση Δημήτρη Δημητριάδη, συνοδεύεται από ιδιαίτερα διαφωτιστικά παραρτήματα τόσο για την υπόθεση Σούκκο όσο και για το θεατρικό έργο «Ρομπέρτο Τζούκκο» του Κολτές. Εκείνο που απορρέει από όλο αυτό το υλικό είναι το μυστή­ ριο που καλύπτει την υπόθεση όσο και μια προβληματική δο­ μή του θεατρικού κειμένου που δημιουργεί πληθώρα ερωτημά­ των, ως προς τη σκηνική του αναπαράσταση, πράγμα που επισημαίνει και ο γνωστός σκη­ νοθέτης Πέτερ Στάιν, που έδω­ σε και την παγκόσμια πρώτη του έργου στο Βερολίνο το 1990 (βλ. «Γιατί τρελάθηκες Ρομπέρτο;» συνέντευξη του Γερμανού σκηνοθέτη με την Anne Laurent, στο περιοδικό Alternatives Theatrales, που πα­ ρατίθεται στο Επίμετρο I της ελληνικής έκδοσης του έργου, Άγρα, 1992, σελ. 124-142). Μεταξύ των άλλων στοιχεί­ ων που παρατίθενται στην ελ­ ληνική έκδοση, ιδιαίτερης ση­ μασίας είναι η σειρά φωτο­ γραφιών που αναπαριστά την αποτυχημένη απόπειρα από­ δρασης του Σούκκο πάνω στις στέγες, φωτογραφίες που αποτελούν και την αφορμή της

ανακοίνωσής μου αυτής, μια και τις θεωρώ αναπόσπαστο μέρος του δραματικού κειμέ­ νου και κλειδί μιας εναλλακτι­ κής σημασιοδότησής του. Σπεύδω εδώ να διευκρινίσω, προς άρσιν παρεξηγήσεων, ότι επιφυλάσσομαι να χαρακτηρί­ σω ως «περικείμενο» τις φωτο­ γραφίες αυτές μια και δεν συνοδεύουν καν το γαλλικό κείμενο, σε αντίθεση βέβαια με την αναφορά στη Λειτουργία του Μίθρα μέσω του λόγου του Γιουνγκ, που τίθεται ως προ­ μετωπίδα του και άρα αποτελεί ολοφάνερο μέρος του βιβλίου. Αποτελούν, ωστόσο, ένα σί­ γουρο μέρος του «πα­ ρακείμενου», μια και μοιραία ο αναγνώστης είναι πληροφορημένος σχετικά με αυτές. Η βασική υπόθεση εργασίας που θά ‘θελα, λοιπόν, να κα­ ταθέσω εδώ, με μορφή μάλλον ενός προβληματισμού παρά κάποιων τελικών συ­ μπερασμάτων, είναι ότι το θε­ ατρικό κείμενο «Ρομπέρτο Τζούκκο» και ειδικότερα η 15η και τελευταία εικόνα του, διέπεται τόσο ως προς την οργα­ νωτική της δομή, όσο και ως προς την διάρθρωση του πε­ ριεχομένου της από μια φωτο­ γραφική λογική. Αυτό σημαίνει ότι τόσο η σύλληψη της εικό­ νας αυτής όσο και η πρόσληψη του νοήματος της από τον θεα­ τή υπακούει σε μια φωτογρα­ φική οπτική ή αλλιώς σ’ ένα φωτογραφικό διακείμενο. Μια τέτοια θέση θυμίζει ίσως την πρόταση της Anne Ubersfeld, όταν υποστηρίζει ότι το θέατρο «δημιουργεί έναν σκηνικό χώρο που δεν παραπέμπει σε μια κοι­ νωνική πραγματικότητα, αλλά στο όνειρο μιας φωτογραφικής ανακατασκευής της πραγμα­ τικότητας» [1981, 68], εννοώ­ ντας βέβαια με αυτό ότι ο σκη­ νικός χώρος δεν μιμείται ποτέ

μια εικόνα του πραγματικού κόσμου, αλλά μια εικόνα που δημιουργείται μέσα από μια μυθοπλασία και στο πλαίσιο μιας δεδομένης κουλτούρας και ενός συγκεκριμένου κώδι­ κα. Το θέατρο, επομένως, νοεί­ ται ως η εικόνα μιας εικόνας του κόσμου, πρόταση που φαί­ νεται να ασπάζονται και άλλοι θεωρητικοί [Ubersfeld, 1981 και 1982, Paris, 1985 κ.ά.] πα­ ρά τις όποιες επιφυλάξεις για περαιτέρω διευκρινίσεις που μπορεί να διατυπωθούν. Στο συγκεκριμένο έργο, όμως, η μεταφορική αυτή πρόταση της Γαλλίδας θεωρητικού μοιάζει να βρίσκει την κατά λέξη εφαρ­ μογή της με μόνη διάφορά ότι δεν πρόκειται για όνειρο αλλά για την πραγματική φωτογρα­ φική ανακατασκευή της πραγ­ ματικότητας. Ο Κολτές, έχο-

Ο Ρ. Σούχχο στη στέγη της φυλακής, 1.3.1988

-----------------ντας στη διάθεσή του το πλή­ θος του πληροφοριακού υλι­ κού που δημοσιεύτηκε στον Τύπο για την Υπόθεση Σούκκο, αλλά και άλλα ντοκουμέντα, όπως μαγνητοταινίες με αποσπάσματα λόγου του πραγματικού Ρομπέρτο, επι­ στολές του κ.λπ. ενσωματώνει επιδέξια στο δραματικό του κείμενο κάποια από αυτά. Υπάρχουν όμως πάνω απ’ όλα οι φωτογραφίες, το σημαντικό­ τερο ίσως υλικό που συνειδητά θα ενσωματωθεί αφού, σε αντί­ θεση με όλα τα άλλα ντοκου­ μέντα, ενέχει όχι μόνο μια «ει­ κονική», μέσω του συμβολικού σημειωτικού συστήματος της γλώσσας, χωροχρονική πραγ­ ματικότητα, αλλά και αναπαριστά την πραγματικότητα αυτή με την πιστότητα του «δείκτη». Της σημειωτικής, δηλαδή,

αυτής κατηγορίας που συνιστά κατεξοχήν η φωτογραφία όπως αποδέχεται, ακολουθώ­ ντας τον Πηρς, ο σύγχρονος θεωρητικός λόγος για τη φωτογραφία, απαλλάσσοντάς την επιτέλους από τη μιμητική απεικόνιση της πραγματικό­ τητας που της είχαν αρχικά προσάψει. Υπενθυμίζω εδώ απλώς, ότι η σημειωτική λει­ τουργία του δείκτη στηρίζεται σΐη συνάφεια που αυτός έχει με την πραγματικότητα. Αυτή εξάλλου η δεικτική σημειωτική ιδιότητα της φωτογραφίας εξηγεί και την πιθανόν αιρετική άποψη που διατύπωσα αναφερόμενος σε φωτογραφικό διακείμενο του χωροχρόνου του δραματικού κειμένου και κατ’ επέκταση της σκηνικής του αναπαράστασης. Και τούτο όχι μόνο διότι εννοώ τη

χρονικά

15

διακειμενικότητα ως ένδειξη της συμμετοχής ενός κειμένου στον ευρύτερο διαλεκτικό χώ­ ρο μιας κουλτούρας (Culler, 1983, 103] αλλά, ακόμα πιο συγκεκριμένα, θεωρώ ότι η φωτογραφία, ως σημειωτικό σύστημα, αποτελεί ένα είδος «γραφής» της πραγματικότη­ τας αφού, ως δείκτης, διατηρεί μια προνομιούχο σύνδεση μαζί της μεταλλάσσοντάς την, ταυτόχρονα, σε δομημένο και κωδικοποιημένο σύστημα. Γι’ αυτό, άλλωστε, όπως παρα­ τηρεί η σημειολόγος και ιστο­ ρικός της τέχνης Rosalind Krauss [1990, 117] η θέαση της πραγματικότητας όντας για τη φωτογραφία ένα σημείο, η αντιμετώπισή της ως αναπα­ ράσταση είναι κάπ το απόλυτα φυσικό γι’ αυτήν. Σε τελευταία ανάλυση, όπως δηλώνει και η λέξη, η φωτογραφία δεν είναι άλλο από τη, μέσω του φωτός, γραφή της πραγματικότητας πάνω σ’ ένα φωτοευαίσθητο χαρτί. Είναι βέβαια ευνόητο ότι μια διακειμενική προσέγγιση δεν μπορεί να λειτουργήσει μονοδιάστατα, μια και ο αναδι­ πλασιασμός της οπτικής [Culler, idem] ανασημασιοδοτεί και τα δύο κείμενα. Επιπλέ­ ον η αποδοχή της θέσης που θεωρεί ότι το κείμενο επανεγγράφεται μέσα από την εκάστοτε ανάγνωσή του, ενισχύει ακόμη περισσότερο τη διαλε­ κτική τους [Θαλάσσης, 1992, 205]. Για να γίνει όμως καλύτερα κατανοητή αυτή η διαλεκτική σχέση μεταξύ φωτογραφικού και δραματικού κειμένου, θα πρέπει προηγουμένως να λά­ βουμε υπόψη μας δύο παρά­ γοντες: αφενός κάποιες επι­ φυλάξεις σχετικά με το από­ λυτο της δεικτικής λειτουργίας της φωτογραφικής εικόνας [Philippe Dubois, 1990, 81-87]

16

χρονικά

-----------------

και αφετέρου τον τρόπο με τον οποίο το δραματικό κείμενο εμπεριέχει τις χωροχρονικές του ενδείξεις. Η πρώτη επιφύλαξη σχετικά με τον δεικτικό χαρακτήρα της φωτογραφίας είναι ότι η σχέση φυσικής συνάφειας που διατη­ ρεί με το αντικείμενο αναφο­ ράς της, πιστοποιεί μεν χωρίς όμως και να εξηγεί τη σημασία του. Η φωτογραφία δεν σχο­ λιάζει, δεν ερμηνεύει. Αντίθετα μένει βουβή ως προς το νόημα, δημιουργεί ένα σημασιολογικό κενό. Αν κοιτάξουμε επί παραδείγματι τις φωτογραφίες του Σούκκο πάνω στις στέγες, αυτό που κάνουν είναι να πι­ στοποιήσουν το γεγονός, δεν μας δίνουν όμως καμιά εξή­ γηση ως προς το γιατί αυτός ο άνθρωπος βρίσκεται εκεί γυμνός, ούτε καν τι είδους στέ­ γες είναι αυτές. Επομένως, η φωτογραφία μένει ανοικτή ως προς τις ερμηνείες που θα της αποδοθούν από το εκάστοτε προσλαμβάνον υποκείμενο/θεατή της. Η δεύτερη επιφύλαξη έχει σχέ­ ση με τον μύθο της «αυ­ τόματης φωτογραφικής δημι­ ουργίας». Το περίφημο «μή­ νυμα δίχως κώδικα», που υπο­ στήριξε επανειλημμένα ο Ρολάν Μπαρτ για τη φωτογραφία, δεν υφίσταται παρά εκείνη την απειροελάχιστη στιγμή, κατά την οποία πραγματοποιείται η μεταφορά του φωτός, τη στιγ­ μή του κλικ. Πριν και μετά από αυτό, μια ολόκληρη διεργασία και επεξεργασία λαμβάνει χώ­ ρα, η οποία υπακούει σε πολιτι­ σμικούς με την ευρύτερη ση­ μασία κώδικες. Τέλος, υπάρχει μια σημαντική χωροχρονική διάσταση μεταξύ της λήψης μια φωτογραφικής εικόνας και της εμφάνισής της. Στο ενδιάμεσο των δύο αυτών

χρονικών στιγμών διάστημα πολλά μπορούν να συμβούν. Το Μπλόου Απ τού Αντονιόνι αυτό ακριβώς το ασύμπτωτο μεταξύ πραγματικού και της μετέπειτα αναπαράστασής του θέλησε να δείξει. Η κάθε φωτο­ γραφική εικόνα αποτελεί ταυτόχρονα μια χωροχρονική παρουσία και απουσία: υπάρ­ χει απόσταση του εδώ και τώ­ ρα του σημείου με το εκεί και τότε του αντικειμένου ανα­ φοράς. Έτσι, η φωτογραφική εικόνα παραπέμπει σε μια χω­ ρικά εξωτερική και χρονικά προθύστερη πραγματικότητα, ξένη προς αυτή την ίδια. Οι παραπάνω επιφυλάξεις ως προς το δεικτικό σημειωτικό χαρακτήρα της φωτογραφίας μάς οδηγούν να αναθεωρή­ σουμε την αρχική πρόταση και ύα πούμε ότι η φωτογραφία δεν είναι απλά ο δείκτης της πραγματικότητας, αλλά ο δεί­ κτης μιας εικόνας της πραγμα­ τικότητας, με άλλα λόγια ο δεί­ κτης της εικόνας που σχηματί­ ζει ο φωτογράφος για την πραγματικότητα, τόσο μέσα από την υποκειμενική του μα­ τιά όσο και μέσα από τις δια­ φορετικές τεχνικές τις οποίες μετέρχεται πριν και μετά τη φωτογράφιση. Μπροστά, ό­ μως, σε μια τέτοια δεικτική της νοηματοδοτημένης από τον φωτογράφο εικόνας, ο θεατής μπορεί να δώσει τη δική του εξήγηση, τη δική του νοηματοδοτική εικόνα οπότε, στην περίπτωση αυτή, έχουμε την εικόνα του δείκτη μιας εικόνας της πραγματικότητας. Η μετάλλαξη του σύνθετου αυτού δεικτικού σημειωτικού συστήματος, που αποτελεί η φωτογραφία, σε συμβολικό ση­ μειωτικό σύστημα γραφής εμπεριέχει δύο συνέπειες: αφενός το φωτογραφικό . σύ­ στημα παρεμβάλλεται μεταξύ

πραγματικότητας και κειμενικής αναπαράστασης της πραγ­ ματικότητας. Αυτό μας κάνει να επαναπροσδιορίσουμε την αρχική μας πρόταση και να πούμε ότι ο θεατρικός χώρος κειμενικός και κατ’ επέκταση σκηνικός - δεν είναι πλέον η ει­ κόνα μιας εικόνας της πραγμα­ τικότητας, αλλά η εικόνα του δείκτη μιας εικόνας της πραγ­ ματικότητας. Αφετέρου, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας το υποκείμενο/θεατή της φωτογραφι­ κής εικόνας και τη δική του νοηματοδοτική εικόνα που προβάλλει κατά την ανάγνωσή της. Επομένως, ο θεατρικός χώρος είναι αποτέλεσμα της εικόνας, που δημιουργεί ο συγγραφέας ως θεατής μιας φωτογραφικής εικόνας που με τη σειρά της είναι ο δείκτης της εικόνας που δημιούργησε

-----------------ο φωτογράφος για την πραγ­ ματικότητα. Και στις δύο περι­ πτώσεις, η φωτογραφία αποτε­ λεί το διάμεσο μεταξύ χωροχρονικής πραγματικότητας και κειμενικής αναπαράστασής της. Επομένως η σκηνική ανα­ παράσταση του χωροχρόνου του έργου βρίσκεται εδώ διπλά διαμεσολαβημένη και δεν μπο­ ρεί να γίνει κατανοητή αν δεν γίνει αναδρομή τόσο στις χωροχρονικές ενδείξεις του κει­ μένου όσο και σ’ εκείνες της φωτογραφίας. Όπως είναι γνωστό, οι χωροχρονικές ενδείξεις, που είναι αναγκαίες για τη σκηνική ανα­ παράσταση του έργου, εμπε­ ριέχονται τόσο στις σκηνικές οδηγίες-διδασκαλίες του συγ­ γραφέα όσο και μέσα στον εκφερόμενο από τα πρόσωπα λό­ γο. Αν στην πρώτη περίπτωση

είναι σαφές ποιος μιλάει, η θω­ ριά έχει αποδεχτεί ότι πίσω από την εκφορά του λόγου του δραματικού προσώπου κρύβε­ ται ένα διπλό υποκείμενο εκφώνησης, το δραματικό πρόσωπο και ο συγγραφέας. Έχει υποστηριχθεί δε [Anne Ubersfeld, 1982, 157, 239] ότι μια απόπειρα διαφοροποίησης μεταξύ των δύο φωνών θα ήταν όχι μόνο παρορμητική αλ­ λά και περιορισμένης χρη­ σιμότητας, μια και ο προσδιο­ ρισμός του ακριβούς υποκει­ μένου του θεατρικού λόγου δεν αποτελεί παρά ψευδο­ πρόβλημα. Κάτι τέτοιο μπορεί να αληθεύει όταν στοχεύει στην ανάδειξη βιογραφικών ή ακόμη και κοινωνικοιδεολογικών στοιχείων που αφορούν στον συγγραφέα, όχι όμως και όταν στοχεύει στην

χρονικά

17

αποκάλυψη της δομής που διέπει τη διαμόρφωση του σκηνι­ κού χωροχρόνου και την ιδεο­ λογική απόληξη του έργου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η διάκριση αυτή έχει ουσιώδη, κατά τη γνώμη μου, σημασία, αφού επηρεάζει και το τελικό μήνυμα του έργου. Ο ΚοΧτές, στην τελευταία ει­ κόνα του έργου που μας απα­ σχολεί, δίνει στην αρχή σκη­ νικές οδηγίες που παραπέ­ μπουν ευθέως στο φωτογρα­ φικό υλικό. Τοποθετεί τον Τζούκκο, μόνο του στις στέγες των φυλακών, κάτω από τον μεσημεριάτικο ήλιο. Φύλακες και φυλακισμένοι θα παραμεί­ νουν μέχρι το τέλος αθέατοι και εκτός σκηνικού χώρου, ενώ θα ακούγονται μόνον οι φωνές τους. Η διάρθρωση·-αυτή της σκηνής παραπέμπει στη διάρ­ θρωση της φωτογραφικής ει­ κόνας αλλά και στον τρόπο πρόσληψής της από τον θεατή με όλες τις συνέπειες που αυτό επιφέρει [Dubois, 1990, κεφ. 4], οι οποίες μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: 1. Ο φωτογραφικός χώρος ενέ­ χει την ακινησία των όσων πε­ ρικλείει. Ο αναπαριστάμενος φωτογραφικός χωροχρόνος απομονώνει, αποκόβει, απο­ κλείει κάθε μετακίνηση όπως και κάθε χρονική εξέλιξη: ση­ μαίνει ταυτόχρονα ένα σταμάτημα του χρόνου και μια αδυναμία εξόδου από αυτόν, ένα χωροχρονικό πάγωμα, μια απολιθοποίηση, ένα χώρο θα­ νάτου και αθανασίας. Ο Τζούκ­ κο, στις στέγες, βρίσκεται μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας πλησιάζοντας την ηρωοποίηση αν όχι τη θεοποίηση, ιδιότητες που προσδίδει η φωτογραφική εικόνα στο αντικείμενο αναφο­ ράς της που το συλλαμβάνει εν πλήρη δράσει αλλά και εν πλή­ ρη ακινησία, ήδη νεκρό αλλά

18

χρονικά

-----------------

και πάντα ζωντανό, με άλλα λό­ γραφίας και αναφερόμενος αλ­ ωτο είναι ότι δεν αρνούνται την για εκτός πραγματικού χωρο­ λά μη-αναπαριστάμενος φωτο­ ύπαρξη αλλά απλώς προ­ χρόνου. γραφικός χώρος της πραγματι­ βάλλουν αδυναμία να δουν, λό­ 2. Η φωτογραφία, αναπαρι-κότητας ταυτίζονται. Μια τέ­ γω του εκτυφλωτικού ήλιου. στώντας ένα συγκεκριμένο τοια ταύτιση ωστόσο, υποδη­ Θα πρέπει άραγε ο χώρος αυτός να μείνει αθέατος και κομμάτι του πραγματικού χώ­ λώνει ένα συμφυρμό επιπέδων ή αλλιώς, την ύπαρξη ενός για το θεατή του θεατρικού ρου, υποδηλώνει ταυτόχρονα θεάτρου μέσα στο θέατρο με δρώμενου ή αντίθετα ο τε­ και την ύπαρξη ενός αναφελευταίος πρέπει να μπορεί να ρόμενου αλλά μή ορατού χώ­ όλες τις συνέπειες που αυτό ρου, ο οποίος συνεχίζει να επιφέρει: έτσι ο Τζούκκο απο­ δει μαζί με τον Τζούκκο αυτόν υπάρχει έξω και πέρα από το τελεί το θέαμα μιας φω­ τον δραματικό χώρο επί σκη­ νής, αποποιούμενος μια συνε­ πλαίσιό της. Υπάρχει, δηλαδή, τογραφίας μέσα στο θέατρο, μια αναλογία μεταξύ μη ανα- όπου θεατές της είναι ταυτό­ χιζόμενη ταύτιση βλέμματος με τα δραματικά πρόσωπα του παριστάμενου φωτογραφικά χρονα τόσο τα άλλα δραματικά και μη αναπαριστάμενου σκη­ πρόσωπα όσο και οι θεατές εξω-σκηνικού και εκτός φωτο­ νικά χώρου, με μόνη τη δια­ της πλατείας, οι οποίοι σ’ γραφικού πλαισίου χώρου; φορά ότι ο πρώτος ανήκει στην αυτήν την περίπτωση, όπως πραγματικότητα τού εκεί και έχει δείξει η Ζωή Σαμαρά [1991, 74], έλκονται στο εσω­ τότε, ενώ ο δεύτερος στη τερικό του σκηνικού χωρο­ μυθοπλασία τού εδώ και τώρα. Η σκηνική αναπαράσταση της χρόνου. Επομένως, αυτό που βλέπουν ηθοποιοί και θεατές φωτογραφικής εικόνας του πραγματικού Σούκκο στις στέ­ δεν είναι άλλο από την κειμεγες επιφέρει τις ίδιες ακριβώς νική και στη συνέχεια σκηνική συνέπειες με τη θέαση μιας εικονικοποίηση μιας φω­ φωτογραφίας: απαγορεύει τογραφικής εικόνας-δείκτη του στον θεατή να δει τον εξω-σκη- πραγματικού Σούκκο. Και βέ­ νικό χώρο που υποδηλώνεται βαια, η φωτογραφία του πραγ­ από τις φωνές των αθέατων ματικού Σούκκο, ως δείκτης προσώπων, αλλά συγχρόνως δεν μπορεί, λογικά, να δείχνει αποκλείει την είσοδο αυτών παρά το όντως είναι και μόνο των εκτός φωτογραφικού πλαι­ αυτό. σίου προσώπων στη σκηνή.

3. Στο σημείο αυτό όμως Μια τέτοια απαγόρευση μετα­ προκύπτει ένα πρόβλημα που κίνησης από τον αναπαριστά- δεν προέρχεται πλέον από τις μενο στον μη-αναπαριστάμενο σκηνικές οδηγίες / λόγο του αλλά αναφερόμενο χώρο μό­ συγγραφέα αλλά από το λόγο νον μια φωτογραφική σύλληψη του ίδιου του Τζούκκο, ο οποί­ Από μια άλλη οπτική ιδωμένο, της πραγματικότητας επιφέρει. ος προβάλλει και υποδεικνύει το ερώτημα μας παραπέμπει Η διάρθρωση αυτή του χώρου έναν άλλο χωροχρόνο: αυτόν στην αφηγηματολογική κατη­ καθορίζει όμως ανάλογα και που λέει ότι βλέπει στον ουρα­ γορία της «εστίασης» του την κυκλοφορία του βλέμμα­ νό και περιλαμβάνει το σεξουα­ Genette [1972, 208] αλλά και τος: οι θεατές βλέπουν μόνο λικό όργανο του ήλιου που εί­ στην «αιρετική» προέκταση της αυτό που, η φωτογραφία του ναι πηγή του ανέμου καθώς και θεωρίας του από την Mieke Bal πραγματικού Σούκκο δείχνει την κίνησή του. Το ερώτημα [1977, 37], όταν διατείνεται ότι ως δείπης της πραγματικότη­ που δημιουργείται είναι κατά θα πρέπει να διαχωρίζονται ο τας, ενώ κατά κάποιο τρόπο πόσο αυτός ο εκ πρώτης όψε«εστιάζων» από τον «εστιαζόταυτίζονται με τα αθέατα ως φανταστικός χωροχρόνος μενον». Σύμφωνα με αυτή τη πρόσωπα που παρακολουθούν μπορεί και πρέπει να αναπα­ διάκριση, για την μεν πρώτη τον Τζούκκο από έναν εκτός ρασταθεί σκηνικά. Τα άλλα περίπτωση θα πρέπει να απο­ φωτογραφικού πλαισίου χώρο. πρόσωπα του έργου λένε ότι δεχτούμε μια σταθερή εσωτε­ Έτσι, εξω-φωτογραφικός χώ­ δεν βλέπουν αυτό που τους ρική εστίαση που αναγάγει τον ρος πρόσληψης της φωτο­ δείχνει ο Τζούκκο. Αξιοσημεί­ Τζούκκο σε εστιάζον, σε σχέση

-----------------με το χώρο που βλέπει, υποκεί­ μενο, ενώ για τη δεύτερη να αποδεχτούμε μια εξωτερική εστίαση, κατά την οποία, το δραματικό πρόσωπο δεν θεωρείται εστιάζον αλλά εστιαζόμενο. Αυτό βέβαια ση­ μαίνει ότι το πρόσωπο και ό,τι αυτό ορά, ορώνται από κάποι­ ον άλλον εστιάζοντα. Και αυτός, όπως ανταπαντά στη διάκριση αυτή της Bal ο Genette [1983, 48], σεβόμενος τα αφηγηματικά όρια μεταξύ αφηγούμενης ιστορίας και αφηγηματικής πράξης, δεν

σης του αναγνώστη [Τζιόβας, 1990, 57]. Κατά τη γνώμη μου, και οι δύο εκδοχές είναι νόμι­ μες. Η επιλογή της μιας ή της άλλης, από τον σκηνοθέτη, ωστόσο, δηλώνει αναπόφευ­ κτα πλέον μια ιδεολογική το­ ποθέτηση τόσο απέναντι στο δραματικό πρόσωπο όσο και απέναντι στο σύνολο έργο. Η πρώτη εκδοχή τής μη σκη­ νικής αναπαράστασης, που ουσιαστικά ακολουθεί τη θέωρηση της δεικτικής λει­ τουργίας της φωτογραφίας, βρίσκει το έρεισμά της στο τρι­

Από την παράσταση τον Ρομπέρτο Τζονκκο σε σκηνοθεσία Peter Stein

μπορεί να είναι άλλος από τον αφηγητή/γραφέα του έργου, ή αν σταθούμε εκτός των συμβά­ σεων που επιβάλλει η μυθο­ πλασία, ο ίδιος ο συγγραφέας, ο οποίος παραχωρεί στον αφη­ γητή του τη δυνατότητα μιας τέτοιας εστίασης. Είναι, δε, γνωστό ότι ο τρόπος με τον οποίο ο εστιάζων παρουσιάζει το αντικείμενό του είναι αποκα­ λυπτικός όχι μόνο για τον ίδιο αλλά και για την ιδεολογία και το νόημα του κειμένου, μια και άπτεται, κατά την Bal, αυτού τούτου του τρόπου χειραγώγη­

πλό διακείμενο που προσφέρει η ομιλία του Καρλ Γιουνγκ στο BBC και που τίθεται και ως προμετωπίδα του ίδιου του βι­ βλίου. Το κείμενο του Γιουνγκ αναφέρεται αφενός στη Λει­ τουργία του Μίθρα και αφετέ­ ρου στο λόγο ενός ψυχασθε­ νούς. Κείμενα που συμπίπτουν στην περιγραφή της ίδιας αυτής εικόνας του οργάνου του ήλιου ως πηγής των ανέ­ μων. Ακολουθώντας αυτό το διακείμενο, έχουμε μια μετα­ φυσική λύση με ψυχολογικές συνδηλώσεις, επομένως η ανα-

χρονικά

19

παράσταση του οργάνου του ήλιου επί σκηνής δεν νομιμο­ ποιείται. Ο θεατής δεν βλέπει αυτό που και τα άλλα πρόσω­ πα του έργου δεν βλέπουν, ταυτιζόμενος μαζί τους. Η διά­ κριση μεταξύ ορθολογικού και μη-ορθολογικού κόσμου διατη­ ρείται στο ακέραιο, ενώ ο Τζούκκο, απλώς, προβάλλει ως υπαρκτό και θεάσιμο έναν χώ­ ρο δημιούργημα της τρέλας του. Ή αλλιώς, πρόκειται για τη φροϋδική «άλλη σκηνή» του ασυνείδητου μιας διαταραγμένης προσωπικότη­ τας. Η εστίαση, εδώ, είναι εσω­ τερική σταθερή σε σχέση με το δραματικό πρόσωπο που ανά­ γεται σε μοναδικό εστιάζοντα σε σχέση με το χώρο που αυτό βλέπει. Σ’ αυτή την περίπτωση δεν είναι ο συγγραφέας που δημιουργεί ένα δραματικό, και άρα αναπαραστάσιμο χώρο, αλλά αυτός πηγάζει φαντασιακά από το δραματικό πρόσω­ πο. Η δεύτερη εκδοχή είναι εκεί­ νη της σκηνικής αναπαράστα­ σης αυτού του χωροχρόνου που πηγάζει όχι απλά από τον λόγο του εστιάζοντος δραματι­ κού προσώπου, αλλά από τον λόγο και κυρίως την εστίαση του συγγραφέα. Σ’ αυτή την εκδοχή συμβάλλουν οι σκηνι­ κές οδηγίες: πριν ο Τζούκκο μι­ λήσει για το όργανο του ήλιου, οι σκηνικές οδηγίες μάς λένε ότι ο ήλιος ανεβαίνει εξαιρετι­ κά λαμπρός, ενώ ταυτόχρονα σηκώνεται δυνατός άνεμος που λίγο αργότερα γίνεται ένα είδος ανεμοστρόβιλου. Τι προκαλεί τον άνεμο; Γιατί ο ήλιος γίνεται όλο και πιο εκτυφλωτι­ κός; Υπάρχει επομένως μια οργανική συνάφεια μεταξύ των σκηνικών οδηγιών και των λό­ γων του Τζούκκο. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι αυτό που βλέπει ο

20

χρονικά

-----------------

Τζούκκο συμπληρώνει την ει­ κόνα των σκηνικών οδηγιών. Η συμπληρωματικότητα αυτή δεν μπορεί όμως να γίνει κατανοη­ τή αν δεν ανατρέξουμε και πά­ λι στις φωτογραφίες. Μία από αυτές, κατά ένα περίεργο τρό­ πο, δείχνει πάνω από το κεφάλι του Σούκκο, σαν να κρέμεται από τον ουρανό και μέσα στη θαμπάδα που δημιουργεί το εκτυφλωτικό μεσημεριάτικο φως, ένα ελικόπτερο. Αν ξαναδούμε προσεκτικά τα δύο προηγούμενα διακείμενα από τον Γιουγκ, θα διαπιστώσουμε ότι ο μεν ψυχασθενής μιλάει για τον «φαλλό του ήλιου», ενώ η Λειτουργία του Μίθρα για «τον σωλήνα του ήλιου». Και θα παραδεχτούμε ότι η σχέση μεταξύ φαλλού και σωλήνα εί­ ναι μια σχέση μεταφορική που κινείται σ’ έναν παρα­ δειγματικό άξονα του λόγου. Το ελικόπτερο, ως ελικοειδές έλασμα, βρίσκεται όμως σε μια σχέση μετωνυμίας ως προς τον σωλήνα του Μίθρα και, κατ’ επέκταση, μεταφοράς σε σχέση με τον φαλλό του ψυχα­ σθενούς. Επιπλέον, οι έλικες του ελικοπτέρου δημιουργούν άνεμο που όσο αυτό πλησιάζει μετατρέπεται σε ανεμοστρόβι­ λο. Στις σκηνικές οδηγίες, ο Τζούκκο ταλαντεύεται όταν ση­ κώνεται αυτός ο τυφώνας, πι­ θανή συνέπεια του υπερβολι­ κού πλησιάσματος από πάνω του του ελικοπτέρου. Επομέ­ νως, ο λόγος του Τζούκκο, εκλαμβανόμενος ως ρητορικό σχήμα μιας πραγματικής εικό­ νας, αναιρεί την προηγούμενη μεταφυσική λύση της σκηνής αντικαθιστώντας την από μια μηχανιστική λύση που δεν στε­ ρείται ποιητικότητας. Και αυτή η λύση μας μεταφέρει και πάλι στον συγγραφέα/θεατή της φωτογραφικής εικόνας. Διότι, στην πραγματικότητα, αν κά­

ποιος δημιουργεί αυτή τη ρη­ τορική εικόνα δεν είναι ο Τζούκκο, αλλά ο συγγραφέας βλέποντας τη φωτογραφική ει­ κόνα του Σούκκο και ανασημασιοδοτώντας την με βάση το διακείμενο του Γιουγκ. Αυτό επομένως που δίνει το δραματικό κείμενο και που θα πρέπει να αναπαραστήσει σκη­ νικά ο σκηνοθέτης είναι η εικό­ να που δημιουργείται στον συγραφέα/θεατή μπροστά στον δείκτη της εικόνας του φωτο­ γράφου για την πραγματικό­ τητα. Κατά συνέπεια, ο θεατής βλέπει αυτό που του υποβάλει ο συγγραφέας να δει ως εικό­ να του Τζούκκο, εικόνα φυσικά την οποία δεν μπορούν να δουν τα άλλα πρόσωπα, αφού αυτά, βρίσκονται όχι μόνο εκτός σκηνής και εκτός του φωτογραφικού χώρου, αλλά και εκτός της θέασης της φω­ τογραφίας, αφού ανήκουν σ’ εκείνον τον υπονοούμενο εξωφωτογραφικό χώρο τού εκεί και τότε και όχι τού εδώ και τώρα της φωτογραφικής αναπαράστασης ή θέασης. Εί­ ναι, δηλαδή, απάντα από οιοδήποτε επικοινωνιακό σχήμα που θα επέτρεπε την αμφίδρομη κυκλοφορία του βλέμματος. Σ’ αυτή την περίπτωση, η θέα­ ση αναδιπλασιάζεται και στη συνολική σκηνή το βλέμμα του θεατή εκπληροί μια διπλή κί­ νηση, αφού βλέπει ταυτόχρονα τόσο μια εικόνα-δείκτη της πραγματικότητας όσο και μια εικόνα δείκτη της εικόνας της πραγματικότητας. Με τη δεύ­ τερη αυτή εικόνα, όμως, το κεί­ μενο υποβάλλει μια ειρωνική απόσταση μεταξύ προσώπων που δρουν στον εκτός φωτο­ γραφικού πλαισίου αλλά εντός του αναφερόμενου φωτογραφικού χώρου και προ­ σώπων του έξω-φωτογραφικού χώρου πρόσληψης της

φωτογραφικής εικόνας. Φυσικά, μια τέτοια επιλογή σκηνικής αναπαράστασης του δραματικού αυτού χωρο­ χρόνου καταλύει τα προη­ γούμενα όρια μεταξύ ορθο­ λογικού και μη κόσμου, αναγάγοντας το λόγο του Τζούκκο στη σφαίρα της ποίησης και όχι σ’ εκείνη ενός ψυχα­ σθενούς. Επιπλέον αποκαλύ­ πτει όλη την κατασκευή που αποκρύπτεται πίσω από αυτή την εικόνα του δραματικού κει­ μένου και της σκηνικής αναπα­ ράστασης του χωροχρόνου του. Η «άλλη σκηνή» εδώ δεν είναι πλέον εκείνη του ασυνεί­ δητου αλλά του φωτογραφι­ κού διακείμενου. Είναι ενδιαφέρον, όμως, να δούμε τώρα τη σχέση της φω­ τογραφικής διαδικασίας με τη διάρθρωση αυτής της τε­ λευταίας εικόνας του έργου. Η φωτογραφία, όπως ανέφερα και προηγουμένως, χρησιμο­ ποιώντας και το παράδειγμα του Μπλόου An, παρ’ όλο τον δεικτικό της χαρακτήρα ως ση­ μείο, χαρακτηρίζεται από τη χωροχρονική απόσταση μετα­ ξύ λήψης και εμφάνισής της. Η τελευταία, επομένως, μπορεί πάντοτε να περικλείει μιαν έκ­ πληξη ακόμη και γι’ αυτόν τον φωτογράφο, την παρείσφρηση κάποιου στοιχείου που ούτε και ο ίδιος δεν διέκρινε τη στιγ­ μή της φωτογράφησης. Εδώ έγκειται και η αποκαλυψιακή φύση της φωτογραφικής εικό­ νας: όντας δείκτης της πραγ­ ματικότητας μπορεί να μας δεί­ ξει μια άλλη πραγματικότητα από εκείνη που διακρίνουμε με γυμνό οφθαλμό, συλλαμβάνοντας και αποθανατίζοντας το στιγμιαίο και περαστικό, διαπερνώντας το χώρο της πραγματικότητας πέρα από τις δυνατότητες του ματιού. Όπως είχε πει ο Φρόυντ, μιλώ-

χρονικά ντας για τα μέσα που χρησιμο­ ποιεί ο πολιτισμός για να δι­ ευρύνει τις δυνατότητες του ανθρώπινου σώματος, εφοδιάζοντάς το με επιπρό­ σθετες προεκτάσεις, «ο άν­ θρωπος με τα φωτογραφικά μηχανήματα εξασφάλισε ένα όργανο που σταθεροποιεί τα φευγαλέα φαινόμενα» [1950, 49-50]. Η ξαφνική παρουσία του ελικοπτέρου σε μια από τις φωτογραφίες φαίνεται να λει­ τούργησε αποκαλυψιακά για τον συγγραφέα στον οποίο αυτή η απρόσμενη παρουσία δημιούργησε μια μεταφορική και μετωνυμική εξήγηση των λόγων του Γιουγκ. Με αυτό τον τρόπο, όμως, όχι μόνο επανασημασιοδότησε με μια μηχανι­ στική ερμηνεία τα μεταφυσικά αυτά κείμενα, αλλά και με μια ποιητική ερμηνεία τη συγκεκρι­ μένη φωτογραφική εικόνα. Η αποκαλυψιακή όμως διά­ σταση της φωτογραφίας φαί­ νεται να τη συνοδεύει από πο­ λύ νωρίς. Θα πρέπει να θυ­ μηθούμε εδώ τα πειράματα του Δόκτορος Baraduc, στα τέ­ λη του περασμένου αιώνα, ο οποίος, σε αναζήτηση της πε­ ρίφημης ψυχεικόνας, φω­ τογράφιζε άτομα προσπαθώ­ ντας να αποτυπώσει στη φω­ τογραφική πλάκα την «αύρα» τους, το φάσμα δηλαδή εκείνο που αποτελεί το σημάδι μιας χάριτος ή, αλλιώς, το φά­ ντασμα μιας σκέψης ή ενός συναισθήματος που ένιωσε ένα άτομο κάποια συγκεκρι­ μένη στιγμή ψυχικής υπερέ­ ντασης. Τέτοια δείγματα φω­ τογραφιών του «φωτός της ψυχής», όπως τα αποτύπωσε ο Baradux διασώζονται αρκετά, δημοσιευμένα σε ειδικευμένα περιοδικά της εποχής [Βλ.

Dubois, idem, κεφ. 5]. Να, λοι­ πόν, που θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι το ελι­

κόπτερο πάνω από το κεφάλι του Σούκκο αποτελεί ένα είδος «αύρας», το φάσμα της σκέ­ ψης του, όπως το διάβασε μετωνυμικά ο συγγραφέας. Ξεφεύγοντας όμως από μια προ­ σέγγιση της φωτογραφίας που πλησιάζει τη μεταφυσική, θα ήθελα να υπενθυμίσω εδώ τα λόγια του Βάλτερ Μπένγιαμιν όταν αναρωτώμενος για το τί είναι η «αύρα», υποστήριζε ότι «είναι το μοναδικό εκείνο υφά­ δι του χωρόχρονου, το ανεπα­ νάληπτο όραμα κάποιου πράγ­ ματος που φαίνεται μακρινό όσο κοντά κι αν είναι» [1978, 17]. Τούτο όμως δηλώνει την ίδια τη φύση της φωτογραφι­ κής εικόνας: κι αυτή, δεν είναι

21

τίποτε άλλο από το σημάδι, το φωτεινό εκείνο ίχνος που αφή­ νει ένα αντικείμενο, πάνω σε μια φωτογραφική πλάκα, ενώ το ίδιο βρίσκεται σε απόσταση. Έτσι, η ίδια η φωτογραφία αποτελεί μια κίνηση μέσα στο χώρο και στο χρόνο, μια προ­ σπάθεια επαφής, υφάδι που ενώνει το εδώ και τώρα με το εκεί και τότε. Αν η παραπάνω ανάγνωση του θεατρικού χωροχρόνου μέ­ σα από την τεχνική και τη λει­ τουργία του φωτογραφικού διακείμενου δίνουν μια εναλλα­ κτική λύση σε κάποιους προ­ βληματισμούς που δημιουργεί η σκηνική του αναπαράσταση,

22

χρονικά

-----------------

η συνεξέταση του τέλους του κειμένου με τη διαδικασία θα­ νάτου της φωτογραφικής εικό­ νας θα πρέπει να ολοκληρώνει την προτεινόμενη αυτή λύση. Αν προσέξει κανείς για άλλη μια φορά τις σκηνικές οδηγίες, αυτές δεν παύουν, παρ’ όλο που ευθύς εξαρχής έχει δηλω­ θεί ότι είναι μεσημέρι, να επα­ ναλαμβάνουν ότι ο «ήλιος ανε­ βαίνει», κάθε φορά και πιο φω­ τεινός, πιο εκτυφλωτικός, μέ­ χρι που στην τελευταία πλέον παρεμβολή γίνεται τόσο εκτυφλωτικός όσο η λάμψη μιας ατομικής βόμβας. Δεν βλέπουμε πια τίποτε, ολοκλη­ ρώνουν οι σκηνικές οδηγίες. Είναι τότε μόνο που ακούγεται μια φωνή να κραυγάζει ότι ο Τζούκκο πέφτει, ενώ συγχρό­ νως πέφτει και η αυλαία. Ο Τζούκκο, έτσι, μοιάζει περισσό­ τερο να χάνεται, να απορροφάται από το εκτυφλωτικό φως το οποίο, λίγο νωρίτερα αλλά λιγότερο λαμπρό, τον αναδείκνυε σε ημίθεο. Όσο όμως το φως του ήλιου γίνεται εντονό­ τερο, τόσο αυτός τείνει προς ένα τέλος. Η φωτογραφία, αντίστοιχα, εξαρτά όλη της την ύπαρξη από μια γενική οικονο­ μία του φωτός με όλη τη σημα­ σία της λέξης. Για να φωτο­ γραφίσουμε ένα σώμα, πρέπει να υπάρχει η αναγκαία πηγή φωτός που το φωτίζει. Πρέπει το σώμα νό ακτινοβολεί ώστε Α Ν Α Γ Κ Α ΙΑ

το φως που εκπέμπει να φθάσει τη φωτοευαίσθητη επιφά­ νεια του φιλμ και να την κάψει, σε βαθμό που αυτή θα διατηρήσει το ίχνος του. Για να εμφανιστεί, όμως, η φωτογρα­ φία αυτή, το φως θα πρέπει να σταματήσει να υπάρχει: η εμ­ φάνιση γίνεται πάντοτε μέσα στον σκοτεινό θάλαμο. Το τό­ σο απαραίτητο για την εμ­ φάνιση της φωτογραφίας φως, αν συνεχίσει να υπάρχει κατά την εκτύπωση ή αν είναι υπερ­ βολικό κατά την ώρα της λή­ ψης, καίει την εικόνα, μετατρέποντάς την σε μαύρη και άγρα­ φη επιφάνεια. Το φως έτσι αναδεικνύεται σε γεννήτορα αλλά και καταστροφέα της φω­ τογραφίας. Έτσι, η υπερβολική έκθεση στο φως, το φως το γενεσι­ ουργό της φωτογραφικής ει­ κόνας, της αιτίας μετάλλαξης της φευγαλέας σκιάς σε στα­ θερό αποτύπωμα - δείκτη του αντικειμένου αναφοράς, αυτό το ίδιο φως που αποκαλύπτει την εικόνα, μέσα από την ίδια συνεχή κίνηση στο χρόνο, μπο­ ρεί και την καταστρέφει. Η ίδια αυτή διαδικασία που κάνει τη φωτογραφία να ενέχει από τη στιγμή της πρώτης σύλληψής της το σπέρμα του θανάτου, ισχύει και για τη σκηνική εικόνα του Τζούκκο. Ο Τζούκκο δεν υπήρξε, τελικά, παρά ως μια φωτογραφική κατασκευή, σαν Δ ΙΕ Υ Κ Ρ ΙΝ Η Σ Η

Κύριε Διευθυντή πρέπει να αναφέρω άτι το άρθρο με τίτλο «Προσχέδιο για μια κοινωνιολογική έρευνα του Θεάτρου», που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 341, είχε γραφτεί πριν ξεκινήσουν συστηματικά οι εργασίες του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών και, βεβαίως, πριν από την έρευνα που διεξάγει προ διετίας το Ελληνικό Κέντρο του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου με τίτλο : «Το Ελληνικό Θέατρο στο τέλος του Εικοστού Αιώνα. Παραγωγικό Δυναμικό και συνθήκες πρόσληψης», με ομ ά δα επιστημονικών συ νεργα τώ ν και με υ πεύθ υνο υ ς το υ ς κα θηγη τές Θεατρολογίας κ. Γραμματά και κα Αλ. Χώλς. Στην έρευνα αυτή άλλωστε έχει συμμετάσχει και ο γράφων.

13-9-94 Γ. Πεφάνης

το χνάρι μιας αύρας - με ό,τι το λατρευτικό μπορεί αυτό να σημαίνει - που, αποτυπωμένο σ’ ένα φωτοευαίσθητο χαρτί, βυθίστηκε, από υπερέκθεση σε μια έκρηξη φωτός, για πάντα στο σκοτάδι. Δημήτρης Τσατσούλης

Βιβλιογραφικές Παραπομπές * Bernard-Marie Koltes, Ρομπέρτο Τσούκκο. Μτφ. Δημήτρης Δημητριάδης, Εκδό­ σεις Άγρα, 1992. * Mieke BAL, [1997], Narratologie, Paris, Klincksieck. * Walter BENJAMIN, [1978],: Δοκίμια για την τέχνη, Αθήνα, Κάλβος. * Jonathan CULLER, [1981]: The Pursuit of Signs, London, Routledge & Kegan Paul. * Philippe DUBOIS, [1990]: L’acte photographique et autres essais, Paris, Nathan. * Regis DURAND (Textes reuinis par) [1980]: La relation Theatrale, Lille, Presses Universitaires de Lille. * Gerard GENETTE, [1972]: Figures III, Paris, Ed. du Seuil. * Gerard GENETE, [1983]: Nouveau discours du recit, Paris Ed. Du Seuil. * Γιώργος ΘΑΛΑΣΣΗΣ, [1992]: Η άρνηση του Λόγου στο Ελληνικό Μυθιστόρημα με­ τά το 1974. Αθήνα, Γνώση. * Rosalind KRAUSS [1990]: Le Photographique. Pour une theorie des ecarts.

Paris, Macula. * Patrice PAVIS, [1985]: Voixet images de la scene. Pour une semiologie de la reception. Lille, Presses Universitaires de Lille. * Charles Sanders PEIRCE, [1981]: Η λο­ γική ως σημειωτική: Η θεωρία των σημεί­ ων. Μτφ. Γ. Μπρουνιάς. Στο: Κείμενα Ση­ μειολογίας, Αθήνα, Νεφέλη. * Ζωή ΣΑΜΑΡΑ, [1987]: Προοπτικές του κειμένου, Θεσσαλονίκη, Κώδικας. * Ζωή ΣΑΜΑΡΑ, [1991]: «Ποιητική και με­ ταφυσική». Σύγκριση/Comparaison, Τ. 23, σελ. 68.87. * Δημήτρης ΤΖΙΟΒΑΣ, [1990]: «Η οπτική γωνία στην αφήγηση και οι υπαγορεύσεις της πλοκής». Σπείρα, 1, σελ. 4668. * Δημήτρης ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣ (επιμέλεια), [1991]: «Λογοτεχνία και Φωτογραφία». Αφιέρωμα στο περιοδικό Διαβάζω, αρ.

271. * Anne UBERSFELD: [1981]: L'ecole du spectateur. Lire le theatre II. Paris, Ed. Sociales. * Anne UBERSFELD, [1982]: Lire le th6atre, Paris, Editions Sociales.

1979-1984. Δεκαπέντε χρόνια Νεφέλη

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ

«Μ ε γούστο στη χρήση των εκφραστικών μέσων, μεγάλη κινητικότητα σε θεματικά μοτίβα, κυρίως αντλημένα από τους τόπους της κατοχικής και εμφυλιακής εμπειρίας, με πολλαπλή χρήση του παρελθόντος (ως παραμυθία και ως εξορκισμός) και μοναδική εκμετάλευση του καθημερινού, με γλώσσα προσεκτικά προσαρμοσμένη στο μήκος κύματος της καθομιλουμένης» ο Δημήτρης Πετσετίδης, συνεχίζει με τον καλύτερο τρόπο την αφηγηματική παράδοση της ελληνικής διηγηματογραφίας.

ΕΚΔ ΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ . . . Πρ ο ω θ ο ύ ν τ ο ε λ λ η ν ι κ ό β ι β λ ί ο Α Σ Κ Λ Η Π ΙΟ Υ 6 Α Θ Η Ν Α 106 8 0 - ΤΗΛ.: 3607744 - 3639962

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΝΙΚΟΣ Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ Δ Η Σ Οι εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ προτείνοντας τα βιβλία του ΝΙΚΟΪ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, «ΑΓΑΘΟΣ» και «ΑΓΗΜΑ ΤΙΜΩΝ», έχουν τη βεβαιότητα ότι προτείνουν ένα σπουδαίο πεζογράφο. Ο Ν.Β. βάζει πραγματικά τα θεμέλια στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνική έκφραση, χειριζόμενος ένα γλωσσικό ιδίωμα, που κυμαίνεται από την αρχαΐζουσα και τη λόγια καθαρεύουσα και φθάνει ως την πιο μοντέρνα δημοτική. Αυτή η συνεχής εναλλαγή της γλώσσας και κατά συνέπεια της έκφρασης, φέρνει στον αναγνώστη ανάμικτα συναισθήματα, τα οποία ξεκινάνε α π ’ το απλό ενδιαφέρον, περνάνε στην ευχάριστη διάθεση, για να καταλήξουν στην, με κομμένη ανάσα, ανάγνωση για το τι θα ακολουθήσει. Παράλληλα με μια σαγηνευτική αφηγηματική ικανότητα με μοναδικό χιούμορ —κυρίως αυτό— ο Ν.Β. με τα βιβλία του μας φέρνει στο νου τις μεγάλες στιγμές της ελληνικής πεζογραφίας. (Του Ροΐδη, τους πεζογράφους του ’30, «το Τρίτο Στεφάνι» του Ταχτσή).

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ...Προωθούν το Ελληνικό βιβλίο ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6, ΑΘΗΝΑ 106 80, ΤΗΛ. 3639962

η αγέρινη κλωστή ΔΙΑ Λ ΕΧ Τ Η ΖΕΥΓΩΛΗ - ΓΛΕΖΟΥ. Η α­ γέρινη κλωστή. Αθήνα, Ε κ δ ό σ ε ι ς τ ω ν Φ ί λ ώ ν , 1993. Σελ. 214

Π οίηση

αρχές της ΙΟετίας του ’60, οπότε κυρίως σημειώ­ νεται η στρουκτουραλιστική δραστηριότητα. Η ποιήτρια θα παραμείνει ριζωμένη στο γαλάζιο του Αιγαίου και το αγαπημένο της νησί, τη Νάξο. Η ίδια δεν αρνείται την επιθυμία της "να ριζώ­ σει" στο χώμα του τόπου της ("Να ριζώσω", σελ.

195). Τα θέματα της ποίησης της Δ.Γ. περιστρέφο­ νται γύρω από την υπαρξιακή αγωνία του αν­ θρώπου, την αγάπη και το θάνατο. Η ίδια, στο ποίημά της "Εμμονή" (σελ. 209), δηλώνει τα θε­ ματικά της ενδιαφέροντα, όπως και τον τρόπο που θέλησε ν ’ ακολουθήσει στην ποιητική της γραφή:

πό τις Εκδόσεις των Φίλων παρουσιάστη­ κε τελευταία η συλλογή της διακεκριμένης ποιήτριας Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου σε ένα εξαιρετικά καλαίσθητο τόμο, που συ­ μπληρώνει την εκδοτική κάλυψη του ποιη­ τικού της έργου, μια ποιητική εργασία 30 "Εμείς εκεί θα μείνωμε, στον φροντισμένο λόγο και πλέον χρόνων. Δεν είναι καθόλου υπερβολι­ στην μουσική και στο ρυθμό, στο μέτρο και στη ρίμα, κή η άποψη του Βήματος ότι η ποιήτρια είναι η στον στίχο τον περπατητό, που λαχταρά το αφτίμας "τελευταία αυθεντική λυρική" {Βήμα, 10-7-1994). στην φρενιασμένη οχλαβοή, το σταθερό του βήμα,

β

87 χρονώ σήμερα η Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέ­ ζου φαίνεται ότι ανήκει οπούς "τελευταίους της παράδοσης" με απόκλιση οπήν "πνευματική" και την "κοινωνική" ποίηση. Τους όρους παίρνουμε από την εισήγηση του Μιχάλη Μερακλή στο Α' Συμπόσιο Νεοελληνικής ποίησης που οργανώ­ θηκε στην Πάτρα τον Ιούλιο του 1981 (Βλ. Ανθο­ λογία Σοκόλη, Η Ελληνική ποίηση, Α' Μεταπολεμι­ κή γενιά, τ. Ε', σσ. 641-643). Ενσυνείδητα παρα­ δοσιακή η Δ.Ζ. προσπερνά με αδιαφορία την υ­ παινικτική ποίηση και τον ερμητισμό που χαρα­ κτήριζε τους ποιητές στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στις

Τον έρωτα, το μισεμό, το θάνατο, τη φύση, το λάλημα του αηδονιού, τη μοναξιά, τον πόνο, θα τραγουδάμε πάντα εμείς με τους παλιούς μας ήχους πιστοί κι ακοίμητοι φρουροί στης αρμονίας το νόμο". («Εμμονη», 1969)

Η ίδια η ποιήτρια δηλώνει τα θέματα που έχει περάσε ι στο ποιητικό της corpus, αλλά και το ίδιο το ποιητικό της φρόνημα. Μέσα από την ποίηση της Δ.Γ. αναδεικνυεται η προσωπικότητα της

26

επιλογή

--------------------------------------

ποιήτριας, καθαρή, ατόφια, μια προσωπικότητα που επιβάλλεται αμέσως. Τίποτε υπερβολικό, τί­ ποτε στομφώδες, τίποτα μελοδραματικό. Μονά­ χα μια εκ βαθέων φωνή βγαλμένη από την πικρή μόνωση του ποιητή καθώς προσπαθεί ν ’ αποτυπώσει τον κόσμο του με το νόμο της αρμονίας. Γιατί η ποιήτρια δεν απορρίπτει τον κόσμο της, ούτε απωθεί τις αλήθειες του. Προσπαθεί μόνο να περάσει το προσωπικό δράμα του ανθρώπου μέσα στον φροντισμένο στίχο της. Η ποίησή της σέβεται τους παραδοσιακούς μετρικούς κανόνες και τους χρησιμοποιεί με ευαισθησία. Ο χαρα­ κτηρισμός της παραδοσιακής αυθεντικής ποιήτριας την προσδιορίζει απόλυτα, επειδή πραγμα­ τικά δεν παραβαίνει στην ποίησή της τους κανό­ νες της καθιερωμένης μετρικής αποφεύγοντας τα εκφραστικά τολμήματα. Ωστόσο, η συναισθη­ ματική φόρτιση του λόγου, διάχυτη στους στί­ χους, συνιστά ίσως το μυστήριο της ποίησής της και την ίδια τη φιλοσοφία της. Μια επίμονη διερεύνηση των ποιημάτων της αποκαλύπτει την ύ­ παρξη της ανθρώπινης αγωνίας και της αναζήτη­ σης μιας σημασίας για το φαινόμενο του κόσμου και των ανθρώπων.

"Μα και στη γη η παρουσία μας όνειρο τάχα δεν εί­ ναι; Μια σκιά που τον ίσκιο της παίρνει και φεύγει (...)" ("Τι βαθύς πούν’ ο θάνατος", σελ. 126)

Η Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου έχει μέχρι σήμε­ ρα εκδώσει λίγες ποιητικές συλλογές παράλληλα με το επιστημονικό, στο χώρο της Λαογραφίας, έργο της, για τις οποίες τιμήθηκε με το Α’ Κρατι­ κό Βραβείο Ποιήσεως (1970) και με το Βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθη­ νών (1984). Σύζυγος του συγγραφέα Πέτρου Γλέζου, Προέδρου για έντεκα χρόνια της Εθνικής Εται­ ρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, συμπορεύονται σε μια άξια κοινή πνευματική πορεία: "Έτσι λοιπόν δεμένοι οι δυο χέρι με χέρι, θα πορευόμαστε ως το τέλειωμα του κόσμον. Κι ώσπου ναρθεί ξανά του Νώε το περιστέρι, ο σύντροφός σου θά ’μ αι εγώ κι εσύ δικός μου” ("Έ ω ς το τέλος", 1981, σελ. 127)

Ν. I. Κοκκινάκη

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ

Βιβλιοπωλείο ΚΙΝΗΣΗ ΙΔΕΩΝ Ο ΚΥΡΙΟΣ Ό , τ ι κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί γ ια τ η ν

ΑΡΧΑΙΑ ΕΑΑΑΔΑ

ΦΟΓΚ

τψΧην/βφΧΙα

Εμμ. Μ π ε ν ά κ η 68 Τ η λ .: 3 8 0 7 9 5 1 ΕΞΑΡΧΕΙΑ

επιλογή

27

γνωριμία φωτός ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗ Σ. Γνωριμία Φωτός. Αθήνα, Α σ τ ρ ο λ ά β ο ς / Ε υ θ ΰ ν η , 1994. Σελ. 44.

Π οίηση ν αρχή ήν το φως... Με όλες τις σημασίες τσυ, είτε σαν “άνθρωπος” είτε σαν “φάος”. Από τον Όμηρο ως τον Ανώνυμο, τους προσωκρατικούς έως τους φιλόσοφους του αιώνα μας, ο ποιητής, “οισνεί βάκχος της μυσταγωγίας” όπως θα έ­ γραφε ο ίδιος, πορεύεται τον ίδιο πάντοτε δρό­ μο, κουβαλώντας μέσα του την αυτή ουσία στο χρόνο και στο χώρο. Πάει καιρός που ο Κώστας Χωρεάνθης έγραψε τους στίχους “τώρα που νυχτώνει νωρίς/δίχως το φως και την αγάπη/ πώς θα ξημερωθούμε;” Οι στίχοι αυ­ τοί της πρώτης του συλλογής “Ασκηση”, τυπωμένης στα 1966, κυοφορούν, όπως και οι επόμενες ποιητι­ κές διαδρομές του, αυτό το τωρινό φως, διαγράφο­ ντας ένα μεγάλο κύκλο: Μια πλειάδα ποιητικών βι­ βλίων, όπου το φως αποκτά όλες τις εννοιολσγικές σημασίες, με ελληνικό πάντοτε τρόπο, πότε ακολου­ θώντας την παράδοση στην εσωτερική διάστασή της, πάνω στην ελληνική στεριά και τη θάλασσα, πότε α­ ποκαλύπτοντας το φανερό ή το μυστικό φως των πραγμάτων. Ένα φως, που μπαίνει μέσα στα σώματα και τα φωτίζει με φέγγος εκτυφλωτικό, όπως στο ποί­ ημα “τα παιδιά του φωτός” της συλλογής «Το Δένδρο της Γης» με τα σημαινόμενα του φωτός της ελευθε­ ρίας. Στην συλλογή που διαβάζω τώρα, με σχέδιο στο εξώφυλλο του ζωγράφου I. Μόραλη, με επεξηγηματι­ κό κατάλογο παρατίτλων των ποιημάτων και περιε­ χόμενα αρχικών στίχων, ο ποιητής ολοκληρώνει αυ­ τόν τον κύκλο, γνωρίζοντας το φως, και ως ανταύγεια του έρωτα-γνώση πάνω στο σώμα και στα γύρω πράγ­ ματα, τα οποία αποκτούν υπόσταση ερωτική, όπως συμβαίνει στα έργα της αθωότητας, μακραίνοντας

£

συνειδητά από το αποφασιστικό κάποτε “χάραγμα δικαιοσύνης στην κολώνα του φωτός” «Βερενίκη των Ψιμυθίων», χωρίς ν’ απλώνει πια το χέρι να πιαστεί “απ’ τον τροχό του αρχαίου φωτός” «Ταμείον Ανέ­ μων» που μας θυμίζει αόριστα τον Φαέθοντα του αρ­ χαίου κόσμου, όπως τον ξέρουμε από τον Ησίοδο ώς τον Οβίδιο. Ο Κ.Χ. συνεχίζει την παράδοση των λογίων που ανύσταχτοι πλουτίζουν τον νεοελληνικό μας πολιτισμό με ποίηση, κριτική μελέτη, μεταφράσεις, ιστορία κ.λπ., και είναι μια παρουσία από το πολύμοχθο γέ­ νος των βροτείων, πολυσήμαντη. Οι εργασίες του εί­ ναι κάτοπτρο στο οποίο καθρεφτίζεται όλο το ελληνι­ κό πνεύμα στην ποιητική, φιλολογική και φιλοσοφική του διάσταση. Αν η ποίηση είναι φιλοσοφικότερη α­ πό την ιστορία, όπως έγραψε ο Αριστοτέλης, τότε ο ποιητής μπορεί να υπερηφανεύεται ότι επαληθεύει τον ορισμό του, αφού η ποίησή τσυ είναι ποίηση ιδε­ ών, όπως αρχίζουμε να ξέρουμε από τον Αισχύλο. Ακόμα και σε ποιήματα καθαρά ερωτικά, η φιλοσο­ φική του διάθεση είναι φανερά ενεργής στον εντελή αναγνώστη. Τα φαινομενικά αμαρτωλά αισθησιακά ποιήματα της συλλογής «Γνωριμία Φωτός», είναι η άλλη όψη των φαινομενικά ονειρικών ερωτικών ποιημάτων άλ­ λων ποιητών και μια άλλη εικόνα των “Ανθέων του κακού” του Μπωντλαίρ, όπως τα εννοούσε ο Θεόφι­ λος Γκωτιέ (σαν πολύτιμα πετράδια) ή ο Β. Ουγκώ (σαν την καινούρια ανατριχίλα στην τέχνη). Εδώ, μπορεί να πει άφοβα κανένας, ότι τα αισθήματα που κινούν όλο το ποιητικό όχημα της κρινόμενης συλλο­ γής, είναι περασμένα μέσα από την μνήμη δρώντας σε αντίθεση με το άλλο φως, του Διονύσιου του Αρεο­ παγίτη. Παρά τον τίτλο, έχουμε συχνά την αίσθηση ό­ τι το φως έρχεται κατευθείαν από την υλική ουσία των πραγμάτων, με την ξεχωριστή γλαυκή τους α­ νταύγεια. Θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς τη συλλογή αυτή ολοκλήρωση ενός ζωγραφικού πίνακα ζωγράφου της Αναγέννησης ή γλυπτική σύνθεση αν­ δρόγυνων φυσικών στοιχείων, όπως στον γλύπτη X. Καπράλο, σύζευξη και ένωση γυναίκας και “φωτός” με μία Ομηρική έννοια, πριν, κατά και μετά τη συνο­

28

επιλογή

--------------------------------------

μιλία και συνάντηση αμφίδρομης διαδρομής, στο ση­ μείο της ισορροπίας. Στην αφήγηση της επίγειας ή κατ’ ιδίαν κόλασης ποιητών όπως ο Σαχτσυρης και πολλοί άλλοι ζώντες καιτεθνεώτες, ο Κ.Χ. αντιπαραθέτει τη φωνή του, φωνή καλοσύνης και “ανατολής των μυστικών σωμάτων” σαν τη φωνή του μαθητή του Γαλιλαίου μετά την Ιερά Εξέταση, μετατρέπσντας την κραυγή του Μπρεχτ: “Αλλίμονο στον τόπο που δεν έχει ποιητές”, εννοώντας ακριβώς ποιητές γιομά­ τους φως που “σταλάζει... η δικαιοσύνη” (σ. 26). Η τέχνη της ποίησης, ανεξάρτητα από λογοτεχνι­ κές θεωρίες που έρχονται και παρέρχονται, είναι η ευεργετική συνιστώσα των ονείρων, αντίθετη με την υπνοβασία, εάν υιοθετήσουμε έναν ορισμό του Γ. Σεφέρη για την τέχνη του κινηματογράφου. Εννοώ μια ποίηση απαλλαγμένη από τα δεσμά του υπερρεαλι­ σμού και υποταγμένη στα έλλογα στοιχεία, εικονολατρική, όπου ευρυχωρεί το αίσθημα, η γνώση του κό­ σμου μέσα από τον έρωτα, ο υπεραισθητός χρόνος των πραγμάτων με τα ουράνια τόξα πασών των αι­ σθήσεων, η σιωπή που ανασαίνει, το ιερατικό περιε­ χόμενο των λέξεων με τα παγανιστικά υπονοούμενα, ο όρθρος των σωμάτων, το φως (άλλοτε ψηλαφούμενο, άλλοτε μυστικό θηκάρι, άλλοτε στη νύχτα των μα­ τιών, ραγισμένο), όλα τα χρώματα, οι φούχτες που κατέχουν, οι συλλαβισμένοι πόθοι, ένα ολόκληρο πα­ νηγύρι από πράγματα, χρώματα, αισθήματα που συ­ ναπαρτίζουν αυτή την ώριμη ποίηση, η οποία έρχεται να πλουτίσει τη νεοελληνική τέχνη, συνεχίζοντας μιαν αρχαία παράδοση. Μέσα στο σόμπαν αυτό των αισθήσεων, με τον εσωτερικό ρυθμό του τεχνίτη ποιη­ τή, υπεισέρχονται και παμπάλαιες θαυματουργές υ­ περβασίες και αλχημείες, εμπλουτίζοντας τον ποιητι­ κό κόσμο, όπως θα έγραφε σήμερα ο Πωλ Βαλερύ, με “το πιο ευλαβικό αλλά και το πιο πολύπλοκο και δύ­ σχρηστο” μέσο της γλώσσας. Ο ποιητής οδοιπορεί με βεβαιότητα σ’ έναν τόπο γεωργημένον από άξιους εργάτες της ποίησης από τον ελληνικό κόσμο, τον κό­ σμο των Γραφών, αλλά και από τον δικό του κόσμο. Έτσι οι παραπομπές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (Σοφοκλής, Ανακρέων, Αισχύλος, Σαπφώ, Όμηρος, Αστυδάμας, Ηρόδοτος, Μίμνερμος, Ευριπίδης, Ηρά­ κλειτος, Παύλος), στα εβραϊκά κείμενα (Σοφία Σολομώντος, Άσμα Ασμάτων) και στη βυζαντινή υμνογραφία, είναι μερικές σταθερές που φανερώνουν μιαν α­ συνήθιστη αρχαιογνωσία, πέρα από τις κρυφές αρχαιομνησίες και συνομιλίες με άλλα κείμενα και πρό­ σωπα της ελληνικής και παγκόσμιας γραμματείας. Γράφω ενσυνείδητα τη λέξη “ασυνήθιστη”, αφού η θεματική της ποίησης που διαβάζω, δεν προσφέρεται ίσως για μια δοκιμιακής μορφής τέχνη, αλλά ιχνογρα­ φεί έναν άλλο έρωτα, ένα άλλο φως. Εντυπωσιάζο­ μαι, καθώς οι παράτιτλοι, που δεν είναι εντελώς ξέ­

νοι με το ποιητικό σώμα, εντούτοις επιχειρούν να δε­ θούν μ’ αυτό, όπως το φως με το σώμα που περικλείει. Αυτοί οι παράτιτλοι, που μπορεί να διαβαστούν και σαν ένα άλλο ποιητικό σώμα, παραπέμπουν σε ποιη­ τές αλλιώτικους μεταξύ τους, αφήνοντας εντελώς α­ πέξω -νομίζω ασυνείδητα- ολόκληρη την Παλατινή Ανθολογία, ενώ τη μαρτυρούν συνειδητά. Κάθε ποίημα, ολιγόστιχο και ολιγόστροφο, σκε­ πάζεται με την αίγλη ενός παράτιτλου, θυμίζοντας ρητά και παραθέματα “εφέστιων θεών... παρά διδα­ σκάλων”, όπως γράφει ο Γ. Π. Σαββίδης, αναφερόμενος στην ποίηση του Λ. Πσυλιου. Οι συνομιλίες του ποιητή με προγενέστερους ομότεχνους, απόλυτα άλ­ λωστε χωνεμένες στο προσωπικό του εργαστήρι, κα­ λύπτονται από την προσωπική του φωνή που αποτρέπει τους ευδοκιμσύντες στον τόπο μας επιδρασιθήρες. Η ψυχή του ποιητή στην «Γνωριμία Φωτός», εί­ ναι η ψυχή του μύστη, όπως του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού. Όταν άλλοι ποιητές της γενιάς του, εργάζο­ νται στο ίδιο θέμα, με βασικό υλικό τη θημωνιά, μιας γλώσσας στερεότυπης και φθαρμένης από τη συνήθη χρήση, παράγοντας έργα ενός πολιτισμού που (ραίνε­ ται να έχει φτάσει στα όριά του, ο Κ. X., χρησιμοποιεί το δικό του άφθαρτο υλικό των λέξεων “μύθων”, των λέξεων “κλειδιά” και με αλληγορίες όπως ο πραγμα­ τικός μύστης. Χωρίς να νοιάζεται, όπως ο Άλλεν Γκίνσμπεργκ, να ανακαλύψει μια καινούρια λέξη για το σύμπαν, νοιάζεται για την παρθένα σημασία της, αφού οι λέξεις παίρνουν ποιητική ενέργεια από τον χαρισματικό ποιητή. Έχουμε λέξεις που προσδιορί­ ζονται από τις αισθήσεις της όρασης, “γαλάζιο μεση­ μέρι”, “άστρο χλωμό”, της αφής όπως “δροσισμένη κάμινος”, “συλλαβισμένος πόθος” της ακοής “των βλεφάρων τις σιωπές”, κ.λπ. Παντού ο ποιητής μαθη­ τεύει, παθαίνοντας και μαθαίνοντας κατά το “πάθει μάθος” του Αισχύλου, πάνω στο αγαπημένο σώμα, συχνά χρησιμοποιώντας το ρήμα “συλλαβίζω”, τις λέ­ ξεις “συλλαβισμός”, “συλλαβισμένος”, οπλισμένος με τα πρώτα και τα έσχατα σύνεργα για να “πρασινί­ σει την σκιά της ερήμου” με στίχους όπως: “Ντύθηκα την αιωνιότητα της πέτρας/ζώστηκα το χώμα/κι ο πό­ θος ράβδος του Μωυσή/πηγή στην πέτρα μου άνοιξε/και όροσοβόλησε το χώμα” (σ. 17). Μας θυμίζει, έναν κόσμο που χάσαμε, γυρίζοντας όπως η πέστροφα την άνω και κάτω οδό του Ηράκλει­ του. Αυτή η πορεία, μπορεί να μη γίνεται κατακόρυφα, όπως επιτάσσει ο Σολωμός, αλλά είναι ομαλά α­ νοδική, παρά τις συχνές καταβάσεις στο αγαπημένο σώμα, όπου “η αστραπή του δέρματος μάχεται να μπει στο σκοτεινό σχήμα του αγνώστου" (σ. 14)

--------------------------------------Η κατάβαση στον κόσμο των αισθήσεων, σε μια θαυμαστή γεωγραφία μ’ έναν ολόκληρο κόσμο από σύμβολα που αποκαλύπτουν άλλα σύμβολα, συνιστά μια πρωτότυπη κατάβαση κι ενώ έχουμε την αίσθηση ότι ακούμε βυζαντινούς υμνογράφους, μια δυνατότε­ ρη αίσθηση μας φέρνει πιο κοντά σε παγανισμούς και αθώες αγροτικές ειδωλολατρίες ή στα Ποιμενικά του Λόγγου, αφού στίχοι όπως “το σώμα μου ακουμπά στο σώμα σου/λόγος σιωπής τριγύρω μου ανασαίνει” (σ. 9) φαίνεται να ταιριάζουν απόλυτα με τα λόγια του Λόγγου “το ούν (συγ)κατακλιθήναι, μόνον φάρμακον έρωτος” διαγράφοντας τον διανυμένο χρόνο μιας μαθητείας από τις πρώτες βαθμίδες της γνώσης, ώσπου να φτάσει στον σκεπτικισμό,.την αποκρυπτο­ γράφηση, στη σκοτεινή συνδήλωση, ξαναγυρίζοντας σε δάνεια από τον μυστικό λόγο με στίχους όπως: “Χρυσή σταγόνα στη φυλακή του σώματος φωτισμός τρεμάμενων μελών επιφοιτά στο φόβο της χοϊκής Πεντηκοστής” (σ. 21) Εύκολα θα μπορούσε ο αναγνώστης να γλιστρήσει σε δρόμους μυστικής φιλοσοφίας, διαβάζοντας για “μυστικό θηκάρι του φωτός”, (σ. 10), “κίνημα ψηλαφημένου φωτός” (σ. 11), “ράγισμα στο στερέωμα του φωτός” (σ. 12), “δίφυλλο φως” (σ. 14), “γνωρισμένο φως της ανταπόδοσης” (σ. 17), “ανάβουν οι φανοί των μυστικών αστερισμών” (σ. 18), “φτερά κατοικητήρια του φωτός” (σ. 23) κ.ο.κ., αφού οδηγείται σε θε­ ωρίες μυστικών και δοξασίες για το θείο φως, στον Γρηγόριο Σιναΐτη (οικείωση του θείου φωτός), στον Νικηφόρο Αγιορείτη (που ομιλεί για το “άκτιστο φως”), στον Γρηγόριο Παλαμά (που βλέπει το θείο, άκτιστο και άυλο φως) και άλλους. Όμως, παρά την εκφραστική ομοιότητα, ο ποιητής δεν έχει βαθύτερα κοινά με τους μυστικούς αφού παράλληλα εξανθρωπίζει το σώμα, τις φλέβες, τις αισθήσεις, και χρωματί­ ζει τον πόθο με όλα τα χρώματα και τα σχήματα: Λα­ βωμένος πόθος, αρθρωμένος πόθος, πόθος βαθύς, πόθος λειτουργία, “πόθος ράβδος του Μωϋσή” (σ.

17), νυχτωμένος, απελευθερωμένος, αγρυπνιομένος, μετέωρος, ευδόκιμος, αλαφιασμένος, ανατέλλουν πό­ θος όπως επίσης, οσμή στυφή του πόθου, ροδισμός του πόθου, σώμα και δύναμη του πόθου πάντοτε με τη δύναμη των εικόνων, του γυμνού σώμτος και με την ευλογία της ποιητικής αποκάλυψης. Όμως το φως δεν καθαίρει, εάν δεν ψηλαφίζεται από την αγάπη: “απ’το κατώφλι των ταπεινωμένων δειλινών προβαίνει η αγάπη”(σ. 30) “Η αγάπη αγγίζει την ύλη του φωτός και των πτηνών ονείρων χλωμό κυμάτισμα

επιλογή

29

πάνω από την καθημερινή δαπάνη των σωμάτων” (σ.31) Η αγάπη, είναι ο δρόμος προς την αλήθεια, όμως έ­ σχατη αλήθεια, κατά τον Ράιχενμπαχ, δεν υπάρχει. Άρα το φαινομενικά “αγγελικό και μαύρο φως” της Σεφερικής “Κίχλης”, δεν είναι εδώ τίπστ’ άλλο από τη μαρμαρυγή των σωμάτοον, χωρίς θεολογίες, καθώς γίνεται “δίφυλλο φως”, ζευγαρωμένο. Κανένας υ­ περρεαλισμός δεν επισκιάζει τα ελληνικά χαρακτη­ ριστικά της διαύγειας του ποιητή, καμιά αισθητική θεωρία δεν μπορεί να τραφεί σε βάρος μιας άλλης, α­ φού η τέχνη είναι παιδί πολλών ρευμάτων και δια­ σταυρώσεων. Ο έρωτας-γνώση-φως, παίρνει τον χαρακτήρα μιας ι­ διωτικής συνομιλίας, σε αγεωγράφητο χώρο, αφού τα σώματα αιωρούνται μεταξύ ουρανού και αβύσσου, μεγαλουργώντας όπως στη Θεογονία του Ησίοδου και μιας “συσπειρωμένης” εγκαρτέρησης. Το φως αυτό δεν πέφτει σαν ποτάμι, όπως στον Κριτία του Πλάτωνα το γονιμοποιό νερό του Διός, αλλά σαν τη δικαιοσύνη αποκρυσταλλώνεται ποιητικά σε γονιμο­ ποιό αισθησιακή βροχή, μέσα σε αποκάλυψη αποδη­ μητικού φωτός και σε τοιχογραφία ιερουργούντων αγγέλων στο άγιο βήμα του σώματος. Σε αντίθεση με όσους πρεσβεύουν την απάθεια και νέκρωση της σάρκας, η οποία δεν οδηγεί πουθενά τον κόσμο, εδώ το φως είναι η εγρήγορση του σώματος και των αι­ σθήσεων, που οδηγεί στον αναμάρτητο παράδεισο της ευφρόσυνης σάρκας. Η αγάπη πάλι, σαν έννοια καθολική κατοικεί μέσα στα όντα (universalia in rebus), όπως βλέπουμε στον Θωμά τον Ακινάτη και είναι ανίκητη στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, εδώ ζω­ γραφίζεται έτσι: “Στην κορυφογραμμή του ήλιου ανατολή της πάνοπλης αγάπης” (σ. 34) Η ερωτική ποίηση του Κ.Χ., έχει μακρά παράδοση στην ελληνική ποιητική παράδοση, από τη μελική ποί­ ηση ή το αιολικό μέλος (που συνοδεύονται με τη βάρβιτο), οφείλεται δε εκτός από την αγάπη του ποιητή για το είδος αυτό της ποίησης και στην καταγωγή του από το Ανατολικό Αιγαίο. Όμως, παρά τα καταγωγικά στοιχεία της, η ποίηση του Κ.Χ., πολλές φορές έχει μια σκληρότητα καθώς ο πόθος, από το γλυκό και ευ­ φρόσυνο φως της Σαπφσύς, σκληραίνει μπαίνοντας “στο πανάρχαιο σπήλαιο της αγρύπνιας” (σ. 30) δίνο­ ντας όπως οι προσωκρατικοί άλλη διάσταση στο μυ­ θικό νέφος των εγκοσμίων. Η ποίηση του Κ. X., είναι ποίηση εικαστική όπως φανερώνεται με τη δύναμη της προοπτικής όσο και με τη γλυπτική διάστασή της χωρίς εμμονές σε στερεότυ-

30

επιλογή

--------------------------------------

πα, υποβοηθεί τη λειτουργία της όρασης με τις εικό­ νες, και απαιτεί αυτονομία και εντέλεια στον ποιητι­ κό μας χώρο. Η φύση, ο κόσμος των αισθητών, οι μορ­ φές των πραγμάτων και οι χρωματισμοί, δίνουν τρο­ φή στη συλλογή του Κ.Χ. γνωρίζοντας το φώς της με χθόνιες και επσυράνιες εμπειρίες. Αχρηστεύοντας την ιστορία, γίνεται ποίηση διαχρονική, δίνοντας στη θεματική του, διάσταση οντολογική, οικουμενική, πανανθρώπινη. Ο Άγιος Έρωτας, λατρεύεται από τον ποιητή με ξεχωριστό τρόπο, όπως προικισμένοι δημιουργοί μπορούν να ιερουργούν. Ο ένδημος κό­ σμος των όντων, δεν λειτουργεί εξελικτικά αλλά μέσα στην άφθαρτη ύλη των πρώτων αλλά και πάντοτε παρθένων στοιχείων και μέσα σε μια πάνσοφη έ­ γνοια του χρόνου κι ας οραματίζεται διαρκώς την “αρμυρή γέψη του μέλλοντος” (σ. 31). Η αναγεννώμενη ουσία, το πανάρχαιο σύμβολο της ΔήμητραςΠερσεφόνης-Πλούτωνα, ακυρώνει την επισημαινόμενη “καθημερινή δαπάνη των σωμάτων” (σ. 31). Κα­ τά συνέπεια, όποιος γυρεύει τη γνωστική και ηθική συνείδηση του ποιητή, είναι υποχρεωμένος να ξανοι­ χτεί στον μακρόκοσμο και όλα εκείνα που τον συντη­ ρούν στον αιώνα. Αδιαφορώντας για τα λόγια του Δίωνα, που δεν θεωρεί βασιλικό στον βασιλιά Αλέ­ ξανδρο, να τραγουδάει τραγούδια ερωτικά όπως της Σαπφσύς, του Ανακρέοντα, του Στησίχορου ή του Πινδάρου, αλλά τα μεγαλοπρεπή του Ομήρου ή του Ησιόδου. Από τον απέραντο κόσμο του σύμπαντος, απ’ τις μασχάλες των περάτων”, (σ. 32), ο ποιητής ακουρμάζεται όμως και τον απέραντο κόσμο των μικρών βιώ­ σεων, με τις θεοτικές εκδοχές τους, κάτοπτρα πιστά του μεγάλου και του απέραντου, λατρευτικά υψώνο­ ντας τη φωνή του δοξάζοντας όλες τις θεότητες.

Η ΖΩΓΡΑΦΟΣ

Ε λένη Ζ ουνη ΠΑΡΑΔΙΔΕI ΜΑΘΗΜΑΤΑ

ΣΧΕΔΙΟΥ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ Τ ΗΛ. : 3 6 0 . 0 1 . 7 6

“την ώρα που το πυρπολημένο αγκάθι εκτοξεύει την θαμπή φωνή των τζιτζικιών στις πλαγιές της ακουσμένης δίψας” (σ. 32) Δεν ξέρω γιατί, όμως πολλές φορές είχα την αίσθηση πως συχνά ο ποιητής θυμάται τον Ηρόδοτο, τη θεά Μύλιττα και τα έθιμα της Ανατολής, όμως η ελληνική παιδεία του καλύπτει αυτές τις αναμνήσεις με επι­ κλήσεις που θυμίζουν έντονα τους τελικούς στίχους των ορφικών ύμνων π.χ. “σώμα του πόθου γλυφή της ευφροσύνης" (σ. 32) “άπειρο του απολυτρωμένου χόρτου” (σ. 33) “κι ο άνθρωπος όνειρο στον ύπνο του στερεώματος” (σ. 33) Στη γνωριμία φωτός, ο ποιητής αποκαθιστά με τον δικό του τρόπο “το φτωχό κορμί το τόσο συκοφαντημένο από την ψυχή”, όπως θα έλεγε ο Σατωβριάνδος οραματιζόμενος τη γέννηση ενός νέου Ευαγγελίου, ε­ νός νέου κώδικα ανύψωσης στο ανάστημα της φύσης, κρατώντας όμως τις ισορροπίες, όπως ξέρουμε από τον Πλατωνικό Πρωταγόρα, δηλ. την “ευρυθμία και ευαρμοστία”, επισημαίνοντας πως τελείωσε η περίο­ δος της μεταρομαντικής εποχής και πως πρέπει να μπούμε ήδη στη νεορομαντκή περίοδο, με τις νέες ευ­ αισθησίες που συνακολουθούν. Στη μεγαλοστομία του Σικελιανού όπου “παντελής και μεμυημένος” ορ­ γιάζει ο νους, ο Κ.Χ. αντιπαραθέτει τις σπιθοβολές του πόθου και την αφή “των μυστικών αστερισμών στην αγγιγμένη παλάμη του αιωνίου" (σ. 18) κρατώντας τον αναγνώστη σε μια ατμόσφαιρα γεμά­ τη υγεία και οξυγόνο ζωής. Η ποιητική συλλογή «Γνωριμία Φωτός», θα πρέ­ πει να κατακτήσει τη θέση της στη νεοελληνική μας ποίηση, που τόσο χειμάζεται μεταπολεμικά (πλην ε­ λάχιστων εξαιρέσεων), από την ομφαλοσκοπία και τη σοβαροφάνεια, τη φτώχεα και τη βωμολοχία. Εννοώ πάντοτε την ερωτική ποίηση (όχι την ευκαι­ ριακά ερωτική). Προορισμένη να διαβαστεί από αν­ θρώπους που δεν έχουν χάσει τι αισθήσεις τους, σ’ έ­ ναν κόσμο γεμάτο απομιμήσεις και μηχανικές λει­ τουργίες, θα συντελέσει, πιστεύω, στο να χάσει ο ποι­ ητής το ραντεβού του με τη λησμονιά, όπως το ορίζει ο κοινωνιολόγος της λογοτεχνίας Ρομπέρ Εσκαρπί α­ φού όντας εξαιρετικό μέλος του λογοτεχνικού πληθυ­ σμού, έχει εξασφαλίσει, ήδη, μια θέση στη συλλογική μας μνήμη. Δημήτρης Πιστικός

επιλογή

31

το εναέριο τρένο στο Στιλγουελ ΣΩΤΗ ΤΡΙΑ Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο Υ . Το εναέριο τρέ­ νο στο Σ τιλγο υ ελ. Αθήνα, Δ ε λ φ ί ν ι , 1994. Σελ. 125.

Πεζογραφία o δεύτερο βιβλίο της Σώτης Τριαντάφυλλου, «Το εναέριο τρένο στο Στιλγουελ» (Δελφίνι, 1992), είναι μια προέκταση του πρώτου της βι­ βλίου (Μέρες που έμοιαζαν με μανταρίνι, Αιγόκερως, 1991, σελ. 106), μια συνέχιση της δη­ μοσίευσης ημερολογιακών σημειώσεων. Όπως και εκείνα, είναι κείμενα αρκετά σύντομα, έ­ κτασης μικρότερης από δυο σελίδες. Έπειτα, έχουν έναν έντονα αφαιρετικό χαρακτήρα, μια εξαιρετική πυκνότητα στην πληροφόρηση, με ελάχιστη redundancy (περισσότητα), προορισμένα να λει­ τουργήσουν συνειρμικά, σε μια μελλοντική ανάγνω­ ση από τη συγγραφέα, ανακαλώντας αυτά που δεν ειπώθηκαν. Τέλος, διακρίνονται από μια φαινομε­ νική αφροντισιά, από μια απροθυμία να σβηστούν λέξεις ή φράσεις που έχουν πια καταγραφεί, και η αναίρεση τους γίνεται μέσα στο ίδιο το κείμενο, ό­ πως για παράδειγμα: «Έκανα δυο διαδρομές. Ή τρεις...». Είναι η αφροντισιά του ελεύθερου συνειρ­ μού ενός εσωτερικού μονόλογου. Κάθε απόσπασμα τιτλοφορείται. Όμως ο τίτλος ταυ μοιάζει περισσότερο με τίτλο σύγχρονου πίνα­ κα ζωγραφικής, μια συμβατική ονομασία, απλά για την ταυτοποίησή του. Δεν είναι όμως απόλυτα αυ­ θαίρετος, αφού πάντα είναι μια λέξη ή φράση μέσα από το κείμενο. Κείμενα που δεν αφηγούνται ιστορίες με την αρι­ στοτελική έννοια, που δεν έχουν δηλαδή αρχή, μέση και τέλος, που η επίδρασή τους στον αναγνώστη δεν στηρίζεται σε έναν ενδιαφέροντα μύθο και μια συ­ ναρπαστική πλοκή, αλλά που περιγράφουν μεμονω­

t

μένα επεισόδια και καταστάσεις, πρέπει να διαθέ­ τουν κάποιες άλλες αρετές. Οι αρετές αυτές ανα­ γκαστικά θα είναι υφολογικές, εννοώντας μ’ αυτό μια ποιητική, «ανοίκεια» χρήση τών λέξεων και α­ νάπτυξη «ρητορικών σχημάτων». Κάποια χαρακτη­ ριστικά υφολογικά παραδείγματα που αντλήσαμε από το πρώτο βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου εί­ ναι τα παρακάτω: Έ να πρώτο υφολογικό χαρακτηριστικό της συγγραφέως είναι η αξιοποίηση της δισημίας των λέξων για την πρόκληση συγκεκριμένων εντυπώσεων. «... αυ­ τός που βάζει τη μουσική είναι σαν εμένα. Είμαστε στην ίδια ζώνη. Σε μια ζώνη, διακεκαυμένη» (σελ.

99). Έ πειτα υπάρχει μια χαρακτηριστική χρήση των οξύμωρων σχημάτων. “Ο ύπνος είναι ανώφελος· α­ πώλεια χρόνου για να κερδίζω χρόνο” (στην ίδια σελ. «...Για να θεραπευτώ ώστε να μπορώ να ζήσω ανάμεσα στους αρρώστους» (σελ.89) Υπάρχουν ακόμη «διάφωνες» συζεύξεις, όπως «Ήμουν άρρωστη σαν τη Νικόλ και έρημη σαν μια στέππα» (σελ. 86). Ενώ οι λέξεις «άρρωστη» και «έ­ ρημη» είναι σύμφωνες, οι λέξεις «Νικόλ» και «στέπ­ πα» είναι διάφωνες. Και οι σύμφωνες συζεύξεις δημιουργούν επίσης χαρακτηριστικές εντυπώσεις. «Κάθε πρωί μετρού­ σα τη δύναμη. Παλιά, μετρούσα το βάρος. Ζυγιζό­ μουν» (σελ. 94). Η αυτοειρωνική εντύπωση απ’ αυ­ τές τις δύο δηλώσεις αυξάνεται καθώς επιδρούν συνεργιστικά. Τέλος, φράσεις όπως «κοίταζα τα πράγματα να εκρήγνυνται» και «πρόσωπα μεταχειρισμένα» είναι ελαφρά μεταχειρισμένες, όμως φράσεις όπως «φυ­ τεμένες ομπλέλες της καλοκαιρινής ταλαιπωρίας» και «Αυτά τα πόδια... φύτρωσαν γύρω απ’ τις ζα­ ριές», είναι υπέροχα πρωτότυπες. Ενώ στην πρώτη συλλογή τα κείμενα ήταν «ατάκτως ερριμένα», εδώ υπάρχει μια προσπάθεια θεματικής κατάταξης σε τρεις άξονες, σύμφωνα με τρία «υ­ παρξιακά» συμπτώματα της γενιάς της συγγραφέ-

32

επιλογή

--------------------------------------

ως: Αγρυπνώντας, περιμένοντας, κυλώντας. Η γε­ νιά αυτή, «όταν αρχίζει πια να ξεθωριάζει ο θρύλος της νιότης» της (σελ. 113), εκείνης της νιότης «με την απέραντη αίσθηση της δύναμης, εκείνης που μας σώζει και μας καταστρέφει» (σελ. 112), η γενιά που έμεινε με ανεκπλήρωτα τα ιδανικά της (η συγγρα­ φέας στο βιογραφικό της αναφέρει ότι μπλέχτηκε σε οδυνηρές περιπέτειες στη μεταπολιτευτική αρι­ στερά), θα υποστεί μια κρίση. «Μερικοί απ’τους φί­ λους μας πέθαναν, άλλοι χάθηκαν. Μερικοί βρέθη­ καν ανάμεσα σε εντόσθια αυτοκινήτων - άλλοι πάλι τρελάθηκαν. Τέλος, υπήρχαν κι εκείνοι που δεν απέγιναν τίποτα: που διέσχιζαν το χρόνο περπατώ­ ντας απαλά πάνω στις νάρκες» (σελ. 123). «Όλα τα πρόσωπα ήταν τοπία που άλλαξαν καιρό - ήταν φο­ ρεία... έτσι έγιναν οι άνθρωποι μετά το ροκ’ ν’ ρολ, έτσι έγιναν - φταίει που άκουσαν απαγορευμένους ήχους, φταίει που έπεσαν στο χάος για να το γεμί­ σουν» (σελ. 72). Η Σώτη Τριαντάφυλλου, χτυπημένη απ’τη ματαί­ ωση, θα περνά τον καιρό της αγρυπνώντας, περιμέ­ νοντας, κυλώντας (ταξιδεύοντας δηλαδή χωρίς προ­ ορισμό και στόχο, όπως μια μπάλα που κυλάει υποκύπτοντας σε μια εξωτερική ώση). Η αγρΰπνια είναι στην πραγματικότητα αϋπνία. «Είχα αρνηθείτον ύπνο» (σελ. 25). «Ήθελα να μεί­ νω ξύπνια, να μη χάσω τον κύκλο της σελήνης, τις νυχτερινές εκπομπές απ’ τη Δυτική Ακτή» (σελ. 38) και «δεν ήθελα να κοιμηθώ: ενδόμυχα δεν ήθελα. Είχα εκείνη την παράλογη άποψη ότι χάνεται χρό­ νος» (σελ. 46), εκλογικεύει επιτυχημένα. Αλλού είναι πιο ειλικρινής. «Δεν θα μπορούσα (να βρω διαμέρισμα σε κάποια πάροδο). Δεν θα ’χα δικαιολογία για να πάσχω από αϋπνία... καμιά φο­ ρά, μέσα στη νύχτα χτυπούσε το τηλέφωνο. Κοιμά­ σαι - όχι, σκέφτομαι. Ή ταν άνθρωποι που έμεναν ξάγρυπνοι από δυστυχία - καμιά φορά, έπρεπε να βγω έξω στη νύχτα, να βάλω μπρος το σαραβαλια­ σμένο αυτοκίνητο και να πάω ως την άκρη του Μπρούκλιν» (σελ. 38-39). Η απερίφραστη ομολογία όμως θα γίνει στη μεθεπόμενη ενότητα «... δεν μπο­ ρούσα να κοιμηθώ, όπως και κάθε άλλη νύχτα...» (σελ. 107). «Πέρασα τη μισή ζωή μου περιμένοντας να ζήσω, την άλλη μισή περιμένοντας να πεθάνω» (σελ. 55). Μ’ αυτά τα λόγια ξεκινάει το αρχικό κείμενο της δεύτερης ενότητας. «... δεν είχα καμιά σχέση με τα πλάσματα της νύχτας - τις μοιραίες γυναίκες, τους μοναχικούς άντρες, τα τσιγάρα και τα ποτά. Εκείνοι δεν περίμεναν. Ή , περίμεναν κάποιον να τους σώσει. Κάποιον να τους

βγάλει από κεί, να τους πάρει το ποτήρι απ’το χέρι, να τους σβήσει τελετουργικά το τσιγάρο. Εγώ α­ πλώς, περίμενα να μεγαλώσουν τα μικρά πράγματα και να μικρύνουν τα μεγάλα. Περίμενα να γυρίσει ο κόσμος ανάποδα». «Τα πρώτα χρόνια περίμενα - μετά περίμεναν τα χρόνια» (σελ. 85). «Περίμενα περιμένοντας» (σελ. 87). Στην πραγματικότητα η Σώτη Τριανταφύλλου δεν περιμένει, αναμένει. Και δεν περιμένει, γιατί βρίσκεται συνεχώς καθ’ οδόν, διασχίζοντας κατά πλάτος και μήκος τις ΗΠΑ, ακόμη κι όταν «η αναζή­ τηση της Αμερικής είχε πια τελειώσει» (σελ. 101). Τον εαυτό της τον χαρακτηρίζει «άπολι», κατά το «άπατρις», δηλαδή χωρίς ρίζες πουθενά. Κάποτε θα δώσει μια αναστολή στην περιπλάνη­ ση. «Πέρασαν χρόνια. Είχα αναβάλει τη νομαδική ζωή, είχα βρει μόνιμη κατοικία, είχα γίνει ένας ένοι­ κος» (σελ. 121). Εδώ φαίνεται καθαρά πως οι συνυποδηλώσεις μιας λέξης, θετικές, αρνητικές ή ουδέ­ τερες, τροποποιούνται ανάλογα με το γλωσσικό τους περιβάλλον. Η «ουδέτερη» λέξη ένοικος έχει, εδώ, σαφέστατα αρνητικές συνυποδηλώσεις. Με ε­ παναλαμβανόμενες ανάλογες χρήσεις, και μάλιστα στην καθημερινή ομιλία, θα μπορούσε να τις απο­ κτήσει και λεξικογραφικά. Τα υπαρξιακά προβλήματα, στις ακραίες τιμές μετατρέπονται σε ψυχολογικά. (Υπάρχει και ομώ­ νυμη ψυχολογική σχολή, με πιο γνωστούς εκπρόσω­ πους τον ρόλο Μαίη και τον Βίκτορ Φρανκλ). Η αϋ­ πνία, η μανία φυγής, η ανία, είναι τυπικά συμπτώμα­ τα. Τα πρόθυρα της αυτοκτονίας στα οποία οδηγεί­ ται η αφηγήτρια, επίσης. Κι όσο κι αν προσπαθεί να κρύψει αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες μέσα από τον κρυπτικό λόγο ενός ελεύθερου συνειρμού γεμά­ του αντιστάσεις, δεν μπορεί να ξεφύγει από τον προσεκτικό αναγνώστη. (Αυτό το κρυφτούλι άλλω­ στε ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη συνιστά μια από τις μαγείες της λογοτεχνίας). Η α­ ναφορά στη Στέλλα Κοβάλσκι είναι ταυτόχρονα α­ ποκαλυπτική και κρυπτική. Στέλλα Κοβάλκσι είναι το όνομα της αδελφής της Μπλανς Ντυμπουά, της ψυχωτικής γυναίκας που τρελαίνεται μετά το βια­ σμό από το γαμπρό της, στο «Λεωφορείον ο πόθος» του Τένεσι Ουίλιαμς. Και αν θυμάμαι καλά, Στέλλα Κοβάλσκι λέγανε και την Μέριλ Στριπ, σε ένα έργο που έχω ξεχάσει τον τίτλο του, αλλά την υπόθεση, με τον ψυχωτικό σύντροφο που στο τέλος αυτοκτονεί, δεν την έχω ξεχάσει. Μπάμπης Δερμιτζάκης

επιλογή

33

τολάβαρον Α. Π Α Π Α Δ ΙΑ Μ Α Ν Τ Η Σ . Τολάβαρον. Φ ιλο ­ λογική επιμ έλεια : Φ ώ της Δ η μη τρακόπουλος. Α θήνα, Κ α σ τ α ν ι ώ τ η ς , 1994. Σελ.

86.

Μελέτη το βιβλιογραφικό σημείωμά μου για το "Παπαδιαμάντης και Σκιάθος" - Φωτογρα­ φίες από το Αρχείο Merlier, εισαγωγή επι­ μέλεια Φώτη Δημητρακόπουλσυ (Νέα Εστία, τεύχος 1556 της 1ης Μαΐου 1992, σσ.

647-648) μεταξύ άλλων έγγραφα: "οι έρευ­ νες που μέχρι σήμερα πραγματοποίησε για το παπαδιαμαντικό υλικό στο Αρχείο Merlier ο συγγρα­ φέας και που συνοπτικά παρουσιάζει το περιεχό­ μενό τους (σσ. 18-23), μας αποκαλύπτουν σημα­ ντικά ευρήματα, πολλά από τα οποία ανέκδοτα". Σήμερα κρατούμε στα χέρια μας την ολοκληρωμέ­ νη μορφή του [Λαβάρου] και αυτό οφείλεται στην έρευνα του Αρχείου Merlier του Κέντρου Μικρα­ σιατικών Σπουδών από τον κ. Δημητρακόπουλο, που μας χάρισε τη συνέχεια του ιστορικού μυθι­ στορήματος του Παπαδιαμάντη. Ο κ. Φώτης Δημηρακόπουλος, επ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έθεσε στόχο του την αναζήτηση των αυτογράφων και των αδημοσίευ­ των έργων του μεγάλου διηγηματογράφου μας (βλ. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης [Το Λάβαρον], ανέκδοτες παπαδιαμαντικές σελίδες από το αρ­ χείο Απόστολου Γ. Παπαδιαμάντη, Αθήνα 1989) και έργων που μέχρι σήμερα λανθάνουν (βλ. εφημ. "Καθημερινή" της 1ης Μαΐου 1994 (αρ. φύλ.

22.658, σ. 10: Παπαδιαμάντης: δύο άγνωστα πα­ σχαλινά άρθρα, δημοσιεύθηκαν πριν 107 χρόνια,

το 1887 και έμειναν εκτός φιλολογικής βιβλιογρα­ φίας), προωθώντας έτσι τις Παπαδιαμαντικές Σπουδές. Με τη νέα ολοκληρωμένη έκδοση του Λαβάρου επανεκδίδεται το πρώτο μέρος από το Αρχείο Αποστόλου Γ. Παπαδιαμάντη μαζί με τη συνέχειά του από το Αρχείο Merlier, που για πρώτη φορά βλέπει το φως της δημοσιότητας. Στη σελίδα 86 του βιβλίου υπαινίσσεται e επιμελητής, ότι το έργο δεν έχει ολοκληρωθεί, γιατί προφανώς ο Παπαδιαμάντης εγκατέλειψε τη συγγραφή του μυθιστορήμα­ τος. Στην άποψη αυτή συνηγορεί και το γεγονός ό­ τι η τελευταία σελίδα του αυτογράφου έμεινε ά­ γραφη στο κάτω μέρος. Ό πω ς μας πληροφορεί ο επιμελητής της εκδόσεως στα σχόλιά του (σ. 85), τα 20 πρώτα φύλλα του μυθιστορήματος σώθηκαν από τον ανιψιό του Απόστολο Παπαδιαμάντη, ο ο­ ποίος μετά το θάνατο της Κυρατσούλας, αδελφής του Παπαδιαμάντη, το 1936, πήγε στη Σκιάθο και μάζεψε όλα τα εναπομείναντα χαρτιά του θείου του. Τα υπόλοιπα 14 φύλλα είχαν δοθεί ενωρίτερα στον Octave Merlier από την Κυρατσούλα μαζί με τα άλλα αυτόγραφα του Παπαδιαμάντη που σώζο­ νται σήμερα στο Αρχείο Merlier, πιθανώς γιατί η Κυρατσούλα δεν γνώριζε την ενότητα των αυτο­ γράφων. Άλλωστε είναι γνωστό ότι οι αδελφές του Παπαδιαμάντη κατάφεραν να επιβιώσουν πουλώ­ ντας ή παραχωρώντας τα αυτόγραφα του κυρ Αλέξανδρου κατά καιρούς σε εκδότες και μελετη­ τές του έργου του, όπως στις εκδόσεις Φέξη το 1911, στον Κώστα Φαλτάιτς, το 1919, και στον Octave Merlier το 1931. Η δομή του βιβλίου παρουσιάζει την παρακάτω διάρθρωση: Προλογικό Σημείωμα (σ. 7), Περι­ γραφή των αυτογράφων, Α' Από το Αρχείο Απ. Γ. Παπαδιαμάντη, ΒΆπό το Αρχείο Merlier (σσ. 913), Τό Κείμενο του μυθιστορήματος (σσ. 15 - 69)

34

επιλογή

--------------------------------------

και τα Σχόλια (σσ. 71 - 86). Ο τίτλος του μυθιστορή(ιατοςΛαβάρον είναι δοτός και δόθηκε από τον κ. Δημητρακόπουλο μετά την ανακάλυψη του α­ γνώστου μέχρι τότε αυτογράφου του Παπαδιαμάντη, το 1988, και από όρο που υπάρχει μέσα στο κείμενο. Έκτοτε έχει χρησιμοποιηθεί ως τίτλος και στην πρώτη και στη δεύτερη ολοκληρωμένη έκδοση του έργου. Το κείμενο του μυθιστορήμα­ τος, είναι χωρισμένο από τον Παπαδιαμάντη σε ΙΒ' Κεφάλαια, από τα οποία ο συγγραφέας δεν έ­ γραψε τα Ζ', Θ' και I', χωρίς όμως να αφήσει κανέ­ να κενό και καμία χασμωδία στο χειρόγραφό του. Το ίδιο παρατηρείται και στα αυτόγραφα της Μεστανάτιδος, όπως ήδη έχει σχολιασθεί στην έκδο­ ση του 1989, σ. 116. Φαίνεται, δηλαδή, ότι ο Παπαδιαμάντης στην πρώτη γραφή κατέγραφε τα κεφά­ λαια ή τις παραγράφους που προωθούσαν την πλοκή για να έρθει αργότερα σε δεύτερη και ορι­ στική γραφή να ολοκληρώσει το κείμενό του. Η υπόθεση του Λαβάρου είναι συγγενική προς

τους Εμπόρους των Εθνών και τα γεγονότα διαδρματίζονται στην Ενετοκρατούμενη Νάξο. Την κεντρική ηρωΐδα, την Αγνή, την ερωτεύεται ο νεα­ ρός Ερρίκος, αλλά τη ζητά σε γάμο και την πα­ ντρεύεται ο πατέρας του, δούκας Μαργώλος της Νάξου. Η εξέγερση των Ναξίων εναντίον του δού­ κα είναι παράλληλη υπόθεση. Οι ντόπιοι συνομωτούν και τις νύχτες συγκεντρώνονται σε κτίριο που ονομάζεται "το λάβαρον", από το οποίο και ο δο­ τός τίτλος. Λόγοι εξωτερικοί, όπως παρατηρεί ο κ. Δημητρακόπουλος, συνηγορούν να πιστεύουμε ότι το μυθιστόρημα αυτό γράφτηκε μεταξύ των ετών 1880-1882 ανάμεσα στις δημοσιεύσεις της Μετανάσηδος και της Γυφτοπούλας (σ. 76). Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι ο επιμελητής της εκδόσεως από την πρώτη κιόλας έκδοση (1989, σσ. 78-84) για πρώτη φορά επισημαίνει τις πηγές από τις οποίες ο Παπαδιαμάντης άντλησε την ιστορική ύλη των μυθι­ στορημάτων του, "Έμποροι των Εθνών" και Ύυφτοπούλα". Επίσης η φοβερή πανώλη της Μασσα­ λίας και η αυτοθυσία του επισκόπου Βελζούγκη (1671-1755) που μνημο­ νεύει ο Παπαδιαμάντης στη "Μετανάστιν" είναι ιστορική πραγματικό­ τητα του 1720-21. Χωρίς να επιμείνουμε περισσότε­ ρο στο περιεχόμενο του κειμένου -α ­ ΑΝΟΙΚΤΟ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ φήνουμε τον αναγνώστη να απολαύ­ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΟΜ Α ΔΙΚ ΗΣ Α ΝΑΛΥΣΗΣ Α Θ Η Ν Ω Ν σει μόνος του τις σελίδες του Λαβά­ ΤακτικόΜέλοςτής ΕύρμπαίκήςΈνωαήςΊ/σπτούπ» Ομαδικής Ανόλυαης(E.GAT.I.N.) ρου-, σταματάμε στα πραγματικά γε­ γονότα και περιστατικά που ο ίδιος ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ κ. Δημητρακόπουλος μας εκθέτει και στην πρώτη και στη δεύτερη έκδοση ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ του έργου. Πρώτα πρώτα εκείνο που ΕΤΗΣΙΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ προέχει και πρέπει να τονισθεί είναι • Όμα&κής Ψυχοθεραπείας ότι ένα καινούριο έργο του Παπαδια• Δικαμκής της Okoytvewq μάντη πρέπει να πάρει τη θέση του στα "Άπαντα" που μέχρι σήμερα δεν υπήρχε, και αυτό χάρη στις έρευνες του κ. Δημητρακόπουλου. Τα φιλολο­ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΙΣ γικά σχόλια που συνοδεύουν την πα­ • ΟΜΑΔΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ρουσίαση του Λαβάρου είναι διαφω• ΚΟΙΝΩΝΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ & ΨΥΧΟΔΡΑΜΑ τιστικά και ξεδιαλύνουν πολλά από • ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ τα ερωτηματικά που μέχρι τώρα εί­ • ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕΙΣ χαμε γύρω από το έργο του μεγάλου • ΣΥΜΠΟΣΙΑ· ΣΥΝΕΔΡΙΑ· ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ· ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ· ΕΠΟΠΤΕΙΕΣ Σκιαθίτη, του Κοσμοκαλόγερου Αλέ­ ξανδρου Παπαδιαμάντη. Σ ΧΑΡΑΛΑΜΠΗI &ΜΑΥΡΟΜΙΧΛΛΗ,11472ΑΘΗΝΑ· ΤΗΛ.644.7533-6415960-6445140

Νικ. Λυκ. Φορόπουλος

επιλογή

35

ιατρικά ΡΕΝΟΣ - Π ΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΩΤΑΣ: « Ια τρ ι­ κ ά ...» , Α θήνα 1993. Σελ. 116.

Ια τρική αίνεται, ίσως, αντιφατικό στην εποχή μιας θαυματουργικής ιατρικής - αλλά και αλλοτρίωσης τσυ ανθρώπου σαν αυτόνομου ατόμου - να βγαίνει σαν παράταιρη η φωνή του Ρ. και να με'μφεταιτη σύγχρονη ατομοκεντρική της τακτι­ κή, σαν αίτιο πολλών από τις νόσους που αυτή η ίδια διακονεί. Εκτός και αν αυτή η επίμονη φωνή εί­ ναι μια ύστατη αντίσταση ενάντια στην αλλοτρίωση αυτή. Κι ο Ρ., ένας συνεργατικά σκεπτόμενος, μαχόμενος για τις ιδέες του γιατρός, τη θέλει την ιατρική «να πάψει επί τέλους να είναι μια ιατρική ατόμων», αλλά ιατρική «συλλογικών οργάνων και θεσμών, ό­ ταν και όπου για αρρώστιες δεν φταίνε κάποια μικρό­ βια, αλλά κάποιοι αρρωστημένοι θεσμοί, κάποιες αρρωστημένες διαπροσωπικές ή συλλογικές διαδικα­ σίες» (σ. 1). Είναι αυτονόητο, λοιπόν, το ότι τα δια­ λαμβανόμενα στα «ιατρικά...», μόνον απλά και σκέτα ιατρικά δεν είναι, αλλά κοινωνικοπολιτικά ιατρικά. Σπάνια ένα βιβλίο ειδικό δίνει αφορμή σε σκέψεις τόσες, άφθονες και γενικές· αλλά αυτή που πρυτανεύ­ ει αποσκοπεί στην άρση μιας «οξύμωρης» κατάστα­ σης όπου, με δεδομένον σαν «ατροποποίητο» έναν σκληρό περίγυρο, οι προσδοκίες μας για την υγεία μεταφορτώνονται στην πλάτη ενός μελλοντικού ή και γονατισμένσυ ήδη πάσχοντα. Γι’ αυτό κι ο Ρ. μας ζητά ν’ αλλάξουμε για χάρη του εμείς τον όλο του περίγυ­ ρο. Γνωρίζει πως για ν’ αντιμετωπίσουμε ^όποιες από τις ανάγκες μας καταχωνιάζουμε από πριν κάποιες μας άλλες - κι ίσως τις πιο ανθρώπινες - αυτές που κάποτε θα «ειπωθούν» με τη σωματική μας γλώσσα με τη σωματοποιημένη ψυχική συναλλαγή ή νόσο, δη­ λαδή. Βλέπει κατά συνέπεια τον ίδιο αυτόν περίγυρο μοιραία επικίνδυνο και, άρα, ενδιαφέρεται για την

Φ

πρωταρχική ουσία της ιατρικής, την πρόληψη αυτών των νόσων. Έτσι μας· παρουσιάζει μία θεώρηση αυ­ τών των προβλημάτων με ατσαλένια λογική και βασι­ κόν του άξονα το ότι το κάθε άτομο έχει τις δυνατότη­ τες να επιλέγει, παρά την περιορισμένη ελευθερία του, όσην τσυ επιτρέπουν έξωθεν τα ανταγωνιστικά συστήματα κι όσην έσωθεν οι ψυχικές του δισπάλες. Ισως από τον Ρ. να υπερτονίζονται αυτές οι δυνατότη­ τες επιλογής, αλλά εκείνος επιμένει ότι αλλιώς είμα­ στε οι έρμαιοι της μοίρας· και η μοιρολατρική αντίλη­ ψη μες στην ιατρική δεν βοηθά. Γι’ αυτό κι ο Ρ. απαι­ τεί την πολιτικοποίηση. «Η εμμονή μας - λέγει - στην ατομοκεντρική θεώρηση δεν είναι επιλογή επιστημο­ νική, είναι πολιτική επιλογή» (σ. 27). Έτσι, μας προ­ σορμίζει στα ψυχοσωματικά προβλήματα άμεσα, αλ­ λά και διακριτικά, χωρίς απογυμνώσεις της ψυχής και ερμηνείες δούρειου τύπου, που τις διαμορφώνουν οι ασυνείδητοι μηχανισμοί των διαφόρων σχολών ψυχο­ λογίας βάθους, που τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, ως τώρα, τα χειρίζονταν ερήμην μιας «κοινωνικής ευ­ αισθησίας» και όχι με την αναζήτηση της κύριας ου­ σίας του προβλήματος σε μιαν συναισθηματική περι­ πλοκή του ατόμου, είτε με το στενό, είτε με το γενικό­ τερο κοινωνικό του περιβάλλον. Στο σύνολό τους τα «Ιατρικά...» είναι μια συλλογή από άρθρα που έχουν μια σκόπιμη κατανομή. Στα πρώτα πέντε εκθέτονται η φιλοσοφία και η θεωρητι­ κή υποδομή - νόμοι, αρχές και αξιώματα - μιας κοινωνικοπολιτικής ιατρικής, ενώ το VI άρθρο λειτουρ­ γεί σαν όριο διαχωριστικό, καθώς προαναγγέλλει το επόμενο του συγγραφέα μέλημα: να καταγράψει τον ιατρικό του στοχασμό μέσ’ από παραδείγματα που δένονται με τον κοινωνικό περίγυρο και όχι με το υ­ ποσυνείδητο! (σ. 27). Και ειδικότερα: «Ο ρόλος της Ιατρικής στην εποχής μας» (κεφ. I), απεικονίζει πανοραμικά την αλληλοδιαπλοκή αιτίων που ξεκινούν απ’ τις αναστολές της γονικής μας αγω­ γής, από τους άγραφους και τους γραπτούς κανόνες και θεσμούς, τους νόμους και τους νομοθέτες τους και τους εκτελεστές τους μέχρι και τους προστάτες των θεσμών, αιτίων συνεπώς που υπαγορεύουν την κοι­ νωνική διάγνωση, άρα και αντιμετώπιση.

36

επιλογή

--------------------------------------

Στο άρθρο II «Η εξέλιξη της ψυχοσωματικής αντί­ ληψης απ’την αρχή της ως τις μέρες μας» ιχνηλατείται από τον Ρ. πάνω σε αίτια και λόγους, «ιστορικούς μεν, εάν βλέπεται καθηλωμένη από δογματισμούς (π.χ. τον δυϊσμό, φρσϋδισμό, σταλινισμό, τον σύγχρονο «ε­ λεύθερο» ανταγωνισμό)· και «τρέχοντες», αν βλέπε­ ται απερίσπαστη να προωθείται από τα «επιστημονι­ κά της βήματα» και όσων ξέρουμε, ως τα τώρα, νόμων (εξαρτημένα αντανακλαστικά, γενικό σύνδρομο προ­ σαρμογής, επανατροφοδότηση, δυναμική των συστη­ μάτων), μέσα από τα οποία «διαρρυθμίζεται» κάθε μας πρόβλημα κανονικά, αλλά και μεταφέρεται και η κάθε «σύγχυση» από το ένα σύστημα λειτουργικό σ’ ένα άλλο, ώσπου να καταλήξει στο σωματικό. Στο άρ­ θρο III, όπου το διερώτημα «Ποιος είναι αρμόδιος για το ψυχοσωματικό πρόβλημα», ο Ρ. απορρίπτει την ψυχιατρική προσέγγιση, μήπως και με αυτήν το πρό­ βλημα ρυμουλκηθεί σε «μια μονόφθαλμη και πάλι ο­ πτική, που ’θεραπεύει μόνο τα συμπτώματα» (σ. 34). Και προωθεί την άποψη «να πάει ο ασθενής στη θε­ ραπεία του από το δρόμο που εκείνος προτιμά» - ο­ πότε «συνεργάζεται πιο πρόθυμα - παρά από αυτόν που ξεκινά από «μια υποτιθέμενη προσώπική αναπη­ ρία ή μειονεκτικότητα» (σ. 33). Ετσι, αφού το πρόβλη­ μα αφορά... το σύνολο της ιατρικής, «οι μη ψυχιατρι­ κές ειδικότητες δεν θάπρεπε να αποποιούνται τη δική τους υποχρέωση». Στο άρθρο IV για «Ερευνητικές δυνατότητες στις σημερινές κοινωνικές συνθήκες» ο Ρ. θα επινοήσει έ­ ναν «ψυχοκοινωνικό ρυθμιστή υγείας», ελπίζοντας σε μια συγκεκριμενοποίηση των σχέσεών του με με­ τρήσιμους ρυθμιστικούς μηχανισμούς της καταστάσεως υγείας του οργανισμού και με την «ψυχο-νευροενδοκρινο-ανοσολογία», για να μπορούμε να αναζη­ τούμε τους παθογενετικούς μηχανισμούς, όχι πια σε μια βλάβη τοπική, αλλά - όπως και πρέπει - «από την κόλαση»· κι η έρευνα θα εκπορεύεται από μιαν ιδεο­ λογία, όχι αυτήν που ο Ρ. την αποκαλεί «χειριστική», που την ελέγχουν τα συμφέροντα και, άρα, «μεταφέ­ ρει τα αδιέξοδα, τις αντιφάσεις και τη σύγχυση σε κά­ θε ζωντανό οργανισμό», αλλ’ από μια «καινούργια ε­ ρευνητική ιδεολογία», αυτή της χειραφέτησης, «που αφήνει ελεύθερη τη διαλεκτική της ίδιας της ζωής που τείνει σε αναζήτηση της πιο καλής πάντα συλλογικής συνισταμένης»· και που η ορατή αφετηρία της μπορεί να είναι ο «ψυχοκοινωνικός του ρυθμιστής». Στο άρ­ θρο V «Από την ιδεολογία της παροχής στην ιδεολο­ γία της συνυπεύθυνης ενεργητικής συμμετοχής» «η υ­ γεία παίρνει χαρακτηριστικά καταναλωτικού αγα­ θού..., που (κάποιοι) αρμόδιοι πρέπει να το παρέχουν σε κατά τεκμήριο θύματα της αρρώστιας»... «παθητι­ κούς του αποδέκτες» δηλαδή, και τότε εμφανίζεται η εμπορευματική διάσταση της νόσου, που και η εξου­

σία η ίδια υιοθετεί. Αυτό στον Ρ. κινητοποιεί «εν σνόματι του πάσχοντος» την «ενεργητική συμμετοχή» (σ.

61) που είναι μια επιθετική συμμετοχή, πλην μετουσιωμένη, που μέσα από τρεις του «νόμους» συνοψίζε­ ται στη νοηματική αλληλουχία ότι «η υγεία, η ελευθε­ ρία και η δημοκρατία δεν παρέχονται... είναι αγωνιστκοί στόχοι της ζωής...» που «παύω να τις έχω σαν εκχωρήσω κάπου τη φροντίδα μου γι’ αυτές, γι’ αυτό και συμμετέχω κ.λπ.», «αφού το άτομο που συμμετέ­ χει ενεργά είναι υγιέστερο από το άτομο που εκχωρεί και που καταναλώνει χωρίς να αγωνίζεται» (σ. 62). Και το άρθρο VI «Η εμπειρία του Δήμου Ζωγρά­ φου - Ενα εκπαιδευτικό πείραμα σε ψυχοσωματικούς αρρώστους» ήταν το πρώτο βήμα εφαρμογής αυτής της χειραφετημένης και αντιχειριστικής ιατρικής (σ.

72) . Τα πρώτα αποτελέσματα που πρόκυψαν «ήταν α­ πλές ενδείξεις για ανάγκες αντιεξουσιαστικές και α­ ντίστοιχες συλλογικής συμμετοχής» (σ. 71). «Το πεί­ ραμα» κατά τον Ρ. «θα έχει πετύχει, εάν η διαδικασία θα βαίνει σταθερά σε εξέλιξη και θα παράγει...» (σ.

73) . Ακλόνητο πραγματικά κριτήριο επιτυχίας, αλλά κι ένα κατόρθωμα, αν ένα σύστημα μπορεί να επιβιώ­ νει αναπαλλοτρίωτο και μάλιστα να αποδίδει εν μέσω του κατεστημένου, όπως το περιβάλλει ασφυκτικά. Στα τελευταία τέσσερα κεφάλαια, που αφορούν συγκεκριμένα πλέον περιστατικά, ο Ρ. με το ήδη απο­ δειγμένο ως νοσηρό,το θεσμικό και το κοινωνικό τους πλαίσιο, άνετος πλέον προχωρεί στα παιδικά ή τραυ­ ματικά βιώματα ή στα κλειστότερα κοινωνικά - οικο­ γενειακά και διαπροσωπικά - προβλήματα. Στο VII του άρθρο «Πολυδιάστατη ψυχοσωματική θεραπευτι­ κή» κάνει μια πρώτη αναφορά στα παιδικά βιώματα που εν σπέρματι προδιαγράφουν τον «προγραμματισμένον» τύπον «Α», επιρρεπή στο έμφραγμα, που α­ ντιμετωπίζει μια συνήθη αντικειμενικά, όμως μια τρα­ γική για τις συναισθηματικές ανάγκες του ματαίωση και όπου ο φαύλος κύκλος - της οργής και της υπο­ χρεωτικής ανάσχεσής της - στροβιλίζεται σ’ ένα πε­ δίο έντασης του οργανισμού, απ’ όπου και προκύπτει έμφραγμα. Ο Ρ. θέτει άρτια τις θεραπευτικές προτε­ ραιότητες (αντιμετώπιση της βλάβης τοπικώς, διακο­ πή του φαύλου κύκλου με παρέμβαση στο επαγγελμα­ τικό επίπεδο και ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση απ’ τον προσωπικό - μη ειδικό ψυχοθεραπευτή - γιατρό κα, προαιρετικά - για το πολυδιάστατο και μόνο - τη «δυνατότητα να οδηγηθεί μετά ο άρρωστος και σε μιαν έμπρακτη αναθεώρηση της συμπεριφοράς του» (σ. 86). Στις «Ψυχοσωματικές συσχετίσεις σε βαριά οργα­ νική αρρώστια» (κεφ. VIII) πρόκειται για τον συστη­ ματικό ερυθηματώδη λύκο, μια πάθηση επιπροσδιοριζόμενη και από ψυχοκοινωνικές της παραμέτρους, όπου απ’τη μεγάλη ψυχική αντοχή, εδώ λυγάειτο σώ­

---------------------------------------μα, αν και κατά την ψυχανάλυση, πέρα από την ανα­ ντίρρητη σωματικότητα της νόσου, πρόκειται για πε­ ρίπτωση και σαδομαζοχισμού, (σ. 89). Ο Ρ., βέβαια, δεν θίγει καν την ψυχοπαθολογικήν αυτή δοσοληψία, πλην όμως παρεμβαίνει θετικά, αλλά σε ένα συνειδη­ τό επίπεδο της σχέσης, όπου επίσης την ισορροπεί ο λόγος ο ιατρικός, χωρίς και να συνειδητοποιείται ότι ο γιατρός, εκτός από πομπός της προσδοκώμενης από την άρρωστη ελπίδας, είναι - από την άποψη μας και δέκτης του κρυφού της σαδισμού. Στο άρθρο IX «Η ψυχοσωματική θεώρηση του καρκίνου» (3), ο Ρ. αναφέρεται σε τύπο συμπεριφο­ ράς ατόμων, που μεταγενέστερα αρρώστησαν από καρκίνο, κι έτυχε και συνέβαλαν σ’ αυτόν και οι «κα­ ταστάσεις» που ορίζονται ως «χωρίς ελπίδα και χωρίς βοήθεια» («hopelessness and helplessness»), όπου το πένθος οδηγεί - αν συνυπάρχει και η τάση για αυτα­ πάρνηση - «στην εγκατάσταση του συναισθήματος μιας αμετάκλητης ματαιότητας» (σ. 97). Και τούτο για τον Ρ. σημαίνει ότι σήμερα που «γνωρίζουμε ότι η μά­ χη με τον καρκίνο κρατάει πολλές φορές και χρόνια πριν απ’την πρώτη του εκδήλωση», «έχουμε δυνατό­ τητα να μιλάμε για επαπειλούμενη, είτε ανατακτή καρκινική διαταραχή», για πρόληψή της, δηλαδή, μέ­ σα και από τους ψυχοκοινωνικούς συντελεστές της» (σ. 101). Και με το τελευταίο X κεφάλαιο «Ποιότητα ζωής... με ποιο κριτήριο;» ο Ρ. παραστατικοποιεί όλη τη «διαχειριστική» αντίληψη που προορίζουν για τον άνθρωπο κάποιοι φορείς της φημισμένοι και τρανοί, όταν το πάθος για το επίτευγμα και η επίδειξη αποτε­ λούν τους στόχους της. Και όμως το κριτήριο διέθετε η ευαισθησία ενός γιατρού μιας συνοικίας της Αθή­ νας (σ. 105) που αντιπαρατίθεται από τον Ρ. σαν κό­ λαφος στα κούφια δείγματα του ιατρικού εκείνου α­ βδηριτισμού. Παρά τις αντιρρήσεις στην υποβάθμιση, που επιχειρείται εδώ, του ρόλου και της συμβολής της ψυχα­ νάλυσης πάνω σ’ αυτά τα θέματα - και ειδκότερα στο άρθρο III -, υποδεχόμαστε ολόθερμα τη «νέα» αυτή ψυχοσωματικήν αντίληψη τσυ Ρ., που μας μαθαίνει κι άλλον τρόπο σκέψης ιατρικής, απ’ όπου και αναμένε­ ται και πρόληψη και μια άλλη θεραπευτική για τις ψυ­ χοσωματικές αρρώστιες. Μονάχα που βρισκόμαστε μπροστά, όχι σ’ ένα εντελώς καινούριο, αλλά πολύ προχωρημένο - και δυσεύρετο εν τούτοις - φάρμακο της πλέον δυσκατόρθωτης κατασκευής, εφόσον το παρασκευάζει μία τελείως άλλη κοινωνικοοικονομι­ κή δομή, μια αλλοκοσμική ιαματική αντίληψη και - ί­ σως - επανάσταση. Κι ο Ρ. μας προβάλλει αυτήν την άλλη αντίληψη, χωρίς να μας προτείνει μία συμπλή­ ρωση, τουλάχιστο, του «προγραμμένου» σήμερα ατομοκεντρικού σχεδίου. Το σχέδιό του το αφήνει να προκόψει «διαλεκτικά» από τα επιστημονικά μας βή­

επιλογή

37

ματα» (σ. 19), αν και το «πείραμα Ζωγράφου» μπορεί να ήταν μια καλή αρχή. Εμείς απλώς επισημαίνουμε την παρουσία του βιβλίου του σαν πίεση ενάντια στην κατεστημένη ιατρική, πίεση, μάλλον διακριτική. Και εδώ τελειώνει ο ρόλος του, με ένα όχι ευκαταφρόνητο αποτέλεσμα, έχοντας δηλαδή αυξήσει, όπως κι ο συγ­ γραφέας του το επιθυμεί, την «προπαγανδιστική του εμβέλεια» (σ. 11). Αυτό το αποτέλεσμα ο Ρ. το επέτυχε πρώτον επι­ στρατεύοντας μια ανεξάντλητη πειθώ, έχοντας σαν ε­ φόδια την εμπειρία του γιατρού και την εφεκτικότητα του ανθρώπου που «όλα τα συζητά», τη σύγχρονη ια­ τρική του ενημέρωση καί προπαντός μια δίκαιη και α­ μερόληπτη του τοποθέτηση απέναντι στην τεχνοκρατική ιατρική - άλλωστε τη χρειάζεται στην πράξη - έ­ στω κι αν τη βλέπει εκ γενετής τυφλή για τις ανθρώπι­ νες διαστάσεις του αντικειμένου της. Μια λογική, λοι­ πόν, διαμορφωμένη δίδελφη, από τη μια στην ιατρική κι από την άλλη σ’ ένα «σκέπτεσθαι» κοινωνικά, μια ανοιχτή διπλής ροής στρωμμένη λεωφόρος, με ρέουσα συνεχώς ουσία από πειθώ, είναι όλο το βιβλίο αυ­ τό. Και ύστερα είναι οι διατυπώσεις του, μια πρακτι­ κή αριθμητική και μια διδακτική απλότητα που θα την ζήλευαν καλοί δάσκαλοι του δημοτικού. Και έπειτα τα περιστατικά που μαρτυρούν την ευστοχία του ή προκαλούν συγκίνηση· μία ιλαροτραγική ιστορία με ένα «αυγό» (κεφ. I), η ένσκοπη και η αμετανόητη πα­ ράνοια του τύπου (κεφ. III), η έκθεση ιδεών ενός παιδιού για την κλωτσιά τη μέρα της γυναίκας, δείγμα του πόσο λίγο αλλάζουν οι αναπαραγωγές των νοσο­ γόνων μας θεσμών (κεφ. IV), μια ιστορία ενός «στε­ λέχους» που θα μπορούσε νά ’ναι κι ένα σύγχρονο διήγημα σε κάποιο περιοδικό των γιάπις (κεφ. VII), μια άλλη συγκινητική σαν από κείμενο του Ντίκενς (κεφ. VIII), και η τελευταία για ένα «τέλεια» χειρουργημένο, αλλά ερωτικά αδρανοποιημένο γυναι­ κείο στήθος, δείγμα τσεχωφικής εμβάθυνσης και υ­ φής (κεφ. X). Με αυτά τα κείμενα, τα δίχως τις περίσσιες λογο­ τεχνικές περιστροφές, εν τούτοις υπερβαίνεται ο πα­ γερός συνήθως επιστημονικός λόγος· κι εδώ είναι έ­ νας λόγος, θά ’λεγε κανείς, που εξαιτίας της πειθσύς και των παραδειγμάτων και των στόχων του, διαμορ­ φώνεται ως ρητορικός. Κι αν η ρητορική χωράει κι αυτή μέσα στη λογοτεχνία, μπορούν κι από την άποψη αυτή τα κείμενα του Ρ. να ’χουν τη θέση τους κι εκεί. Αλλά και κάποια από τα κεφάλαια έχουν αυτά καθεαυτά τη συναρπαστικότητα του λογοτεχνικού γρα­ πτού, ενώ στην επιφάνεια κυλά η άνεση και η βεβαιό­ τητα του Ρ. που συγκροτούν το ύφος. Ετσι, παρότι το βιβλίο παραμένει αυστηρά ιατρικό, εκτός από ευκο­ λονόητο και εύπεπτο, είναι και γευστικό. Παντελής Κρανιδιώτης

KiLLUlu

m

ΟΚΗΠΟΣ TOY ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ 12 Ευρωπαϊκά Διηγήματα Όλες οι δυστυχίες επιστρέφουν, σκέφτηκε Ο χλομός, Πριν η Ολίγον εκμαυλίστρια τον οδηγήσει Στον κήπο του αλφαβήτου, όπου Ο δεντροστηλίτης,

με Το τραύλισμα των θεών, ξεκίναγε νοερά Το ταξίδι στις Ακτές της Φλόριντα, και Οι αόρατοι τόνιζαν με Κάτι κόκκινο αυτή τη Χωρίς τίτλο πράξη.

12 Ευρωπαϊκά διηγήματα.

12 Συγγραφείς γράφουν από ένα διήγημα σ’ ένα βιβλίο που κυκλοφορεί και στις 12 Ευρωπαϊκές χώρες: 12 διαφορετικές ιστορίες, ευρωπαϊκές, από 12 συγγραφείς που μπορεί και να μη μιλάνε πολύ διαφορετικές γλώσσες.

MICHELE ROBERTS (Αγγλία) ANNIE SAUM0NT (Γαλλία) PAOLA CAPRIOLO (Ιταλία) IB MICHAEL (Δανία) ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ (Ελλάδα) BRIAN LEYDEN (Ιρλανδία) JAVIER MARIAS (Ιοπανία) KJELL ASKILDSEN (Νορβηγία) HENNING BOETIUS (Γερμανία) ATTEJONGSTRA (Ολλανδία) NUNO JUDICE (Πορτογαλία) ANA LUISA VALDES (Σουηδία).

S

ΚΕΔΡΟΣ TO ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΤΑ ΚΑΤΑ

ΑΙΓΑΙΟΝ ΠΑΘΗ ΚΩΣ ΤΑ Σ Α Ρ Κ Ο Υ Δ Ε Α Σ «θα τον βρω τον αρχάγγελο που με περιμένει. Τώρα, πιο πολύ από ποτέ, τον έχω ανάγκη.» Αυτά λέει ο Γιώργος Ρώμας ένα φθινόπωρο στα ελληνικά νησιά, με το Αιγαίο να τον πλημμυρίζει. Έχει ξεκινήσει Δεκαπενταύγουστο από το Λιβυκό Πέλαγος και τη Γαύδο. Συνέχισε στην Οία - στη Σαντορίνη όπου το Σεπτέμβρη είχε συντροφιά του πι νέα γενιά των σαμάνων. Τώρα βρίσκεται μόνος, ν’ αποτιμά πιν πορεία του σ’ένα έρημο ψαροχώρι, κάπου στο νησί της Πάτμου. Μια ιστορία για τη θάλασσα και την αλμύρα πάνω στους χαμένους εραστές.

0 ΚΗΠΟΥΡΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΡΟΣΓΟΒΑΣ Ένας συναισθηματικός, δίχως όρια, ήρωας, ένας αποδιοπομπαίος τράγος, που ξεκινάει ως ναύτης του εμπορικού ναυτικού, αφήνεται στον ανατολίτικο ρυθμό του Μαρόκου, καταφεύγει στο Αγιο Όρος και αφοσιωμένος στο θεό, ερωτεύεται ένα από τα πλάσματά Του. Μα διαισθάνεται πως ο θείος έρωτας τον είχε εξαντλήσει και πως ο γυναικείος θα τον πέθαινε.

S

ΚΕΔΡΟΣ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

εκδόσεις

ελληνικά γράμματα

Το βιβλίο «Φάουστ: Η Μαγεία της Φιλοσοφίας - Η Φιλοσοφία της Μαγείας», έκδοση των πρακτικών του ομώνυμου διεθνούς συμποσίου που έγινε πριν ένα χρόνο στο Παλιό Πανεπιστήμιο, διακρίνεται σε δυό ενότητες: Στην πρώτη περιγράφεται το πνευματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε η σκέψη του Φάουστ, ενώ στη δεύτερη ξετυλίγεται η ιστορία του Δόκτορα Φάουστ, του συμβόλου του ευρωπαϊκού πολιτισμού, του ανθρώπου που πούλησε την ψυχή του στο διάβο­ λο για να κατακτήσει τη γνώση.

Ε Λ ΛΗΝ Ι ΚΑ

Ο Μπρούνο, ο ήρωας του βιβλίου του John Bossy «Τζορντάνο Μπρούνο: Υπόθεση Πρεσβεία», έζησε ταξιδεύοντας από πόλη σε πόλη, ίσως για να αποφύγει την σύλληψή του. Είχε κατηγορηθεί από την Ιερά Εξέταση σαν αιρετικός και τελικώς εκτελέστηκε. Ένα ταξίδι του το 1583, στην Αγγλία, φαίνεται πως ήταν διαφορετικό. Εκτελούσε μια «μυστική αποστο­ λή». Ο συγγραφέας, δίνει πολιτική διάσταση στο τα­ ξίδι, υποστηρίζει ότι ο Μπρούνο χρησιμοποιήθηκε από τον υπουργό Εξωτερικών της Αγγλίας σαν πρά­ κτορας μέσα στη γαλλική πρεσβεία της Αγγλίας. Μια απορία λοιπόν κατασκοπίας και ίντριγκας... .

ΓΡΑΜ Μ ΑΤΑ

Βιβλιοπωλείο: Γ. Γενναδίου 6,10678 - Αθήνα, Τηλ.: 3617826,3606661 Εκδόσεις: Ακαδημίας 88?Ϊ0678 - Αθήνα, Τηλ.: 3302415, Fax: 3636658

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδι­ κό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδο­ μαδιαία έντυπα,. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

Ρ ενικά έργα

Αρ. 344 3 Αυγούστου 16 Αυγούστου 1994 Επιμέλεια: Έ φ η Απάκη

Κοινωνική ψυχολογία ΛΕΙΒΑΔΓΓΗΣ Μ.Δ. Ψυχιατρική και δίκαιο. Αθήνα, Παπαζήσης, 1994. Σελ. 521. Δρχ. 6.240. ISBN 960-02-1053-5.

Τύπος

Εφαρμοσμένη ψυχολογία

Ο δηγός εκδοτικών οίκων. Αθήνα, Βιβλιεμπορική, 1994. Σελ. 352. Δρχ. 5.200.

BENSAID C. Αγάπησε τον εαυτό σου, η ζωή θα σε αγαπήσει. Μει. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1994. Σελ. 218. Δρχ. 2.080. ISBN 960-236-436-Χ.

ΜΑΡΤΑΚΗΣ Ν. Γ. Γραφεία Τύπου - Οργάνωση και λειτουρ­ γία. Αθήνα, Γιαννίκος, 1994. Σελ. 125. Δρχ. 2.080. ISBN 960-85516-0-9.

ιΛοσοφία

BLY R. Αναζητώντας τον άνδρα. Μει. Β. Πατρίκη. Αθήνα, Λύχνος, 1994. Σελ. 446. Δρχ. 4.050. ISBN 960-7097-32-7.

0 ρησκεία

Γενικά

Γενικά

DIDEROT D. Αγριοι και πολπισμένοι. Μει. Ζ. Σαρίκας. Θεσ­ σαλονίκη, Βάνιας, 1994. Σελ. 110. Δρχ. 725. ISBN 960288-017-1.

ΣΟΥΛΑΚΕΛΗΣ, Θ. Α. Μικρός και μέγας παρακλητικός κα­ νώ ν εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον. Μυτιλήνη, 1994. Σελ. 63. Δρχ. 2.080.

ψ υχοΛογία

ΦΑΡΟΣ Φ. Παηαδοσύνης μορφή και παραμόρφωση. Αθήνα, Αρμός, 1994. Σελ. 237. Δρχ. 2.285. ISBN 960-7102-52-5.

οινωνικές επιστήμες Γενικά Αναπαραστάσεις του φυσικού κόσμου. Εισ. - Επιμ. Β. Κουλαίδης. Αθήνα, G utenberg, 1994. Σελ. 306. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-01-0522-7.

Γενικά ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Οι κρίσεις στην Ελλάδα 1830-

42

δελτίο -------------------------------------- —

1857. Τόμος Β’ (1845-1857). Αθήνα, Κριτική, 1994. Σελ.

316. Δρχ. 2.600. ISBN 960-218-000-0.

Δημογραφία ΕΜΚΕ - ΠΟΥΛΟΠΟΥΛΟΥ Η. Το δημογραφικό. Αθήνα, «Έλλην», 1994. Σελ. 282. Δρχ. 3.120. ISBN 960-286-136-3.

Κοινωνιολογία ΒΕΡΓΈΤΗ Μ.Κ. Από τον Πόντο στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1994. Σελ. 409. Δρχ. 4.680. ISBN 960-343268-7. ΙΛΑΡΙΔΗΣ Α. Κοινωνικές αλλαγές και πολιτικές ευθύνες. Αθήνα, 1994. Σελ. 288. Δρχ. 2.600.

Πολιτική Ο δηγός του αντιρρησία συνείδησης. Αθήνα, 1994. Σελ. 71. Δρχ. 450. ΒΑΛΗΝΑΚΗΣ Γ. - ΝΤΑΛΗΣ Σ. Το ζήτημα των Σκοπιών. Αθήνα, Σ ιδέρης, 1994. Σελ. 278. Δρχ. 3.000. ISBN 960-080035-9.

935. ISBN 960-7402-00-6. ΚΟΠΑΝΙΤΣΑΣ Δ. Χωρίς συνθήματα. Αθήνα, Π απαζήσης, 1994. Σελ. 176. Δρχ. 1.560. ISBN 960-02-1048-9. ΛΙΝΑΡΔΟΣ - ΡΥΛΜΟΝ Π. Αλλοδαποί εργαζόμενοι και αγο­ ρά εργασίας στην Ελλάδα. Αθήνα, Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ, 1993. Σελ. 63. Δρχ. 830. ISBN 960-7402-01-4. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Π. Η λογιστική των εμπορικών και ξενοδοχειακών επιχειρήσεων στην πράξη. Αθήνα, Πα­ παζήσης, 1994. Σελ. 356. Δρχ. 1.870. ISBN 02-1038-1. ΤΡΑΚΑΚΗΣ Γ.Π. Η βιομηχανία εν Σμύρνη. Αθήνα, Τροχα­ λία, 1994. Σελ. 268. Δρχ. 4.260. ISBN 960-7022-49-1. ΤΡΙΚΑΙΟΣ Κ. Εγκόλπιον διεθνών συμβάσεων εργασίας. Αθήνα, Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ, 1993. Σελ. 80. Δρχ.

1.040. ISBN 960-7402-03-0.

Λαογραφία ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ Δ. Κοπατσαραίοι. Αθήνα, 1994. Σελ. 202. Δρχ. 2.080. ISBN 960-220-615-2.

Εθνολογία

ΚΑΠΠΟΣ Κ. Ευρωπαϊκή Έ νω ση εναντίον των ευρωπαϊκών λαών. Αθήνα, Αλφειός, 1994. Σελ. 200. Δρχ. 2.080. ISBN 960-85519-0-0.

DUMEZIL G. Ινδοευρωπαϊκοί γάμοι και δεκαπέντε ρωμαϊκά ζητήματα. Μετ. Ε. Γαζής. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1994. Σελ.

350. Δρχ. 4350. ISBN 960-264-082-0.

ΛΑΖΑΡΟΥ Α.Ε. - ΛΑΖΑΡΟΥ Α. Εθνικά και μειονοτικά θέμα­ τα. Αθήνα, Επιτροπή Ε νημέρω σης για τα Εθνικά θέματα, 1993. Σελ. 262. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7413-00-8.

Οικολογία

ΜΟΥΖΕΛΗΣ Ν. Ο εθνικισμός στην ύστερη ανάπτυξη. Αθή­ να, Θεμέλιο, 1994. Σελ. 81. Δρχ. 1.040. ISBN 960-310183-4. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Α.Γ. Η Ελλάδα στον κόσμο. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1994. Σελ. 262. Δρχ. 2.080. ISBN 960-236-434-3. ΠΙΕΡΡΟΣ Φ.Τ. - ΚΟΡΟΠΑΝΝΑΚΗΣ Ν.Π. Ευρωπαϊκό Κοι­ νοβούλιο. Αθήνα, Γκόνης, 1994. Σελ. 149. Δρχ. 1.560.

ISBN 960-85271-4-7 ΣΗΜΙΤΗΣ Κ. Ενωμένοι να τολμήσουμε. Σκέψεις για το Συ­ νέδριο. Αθήνα, 1994. Σελ. 88. Δρχ. 1.040.

Οικονομία Κύπρος - Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Λευκωσία, Λαϊκή Τράπεζα, 1994. Σελ. 355. Δρχ. 4.160. ISBN 9963-42-18-7. ΓΈΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Β.Ν. - ΚΟΥΖΗΣ Γ. Σύνδεση αμοιβής παραγωγικότητας. Αθήνα, Ινστιτούτο Ε ργασίας ΓΣΕΕ, 1993. Σελ. 288. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7402- 02. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ Α. Οι οικονομικές πτυχές και επιπτώσεις μιας ομοσπονδιακής λύσης του κυπριακού προβλήματος. Λευκω­ σία, Intercollege Press, 1994. Σελ. 235. Δρχ. 4.800. ISBN 960-7982-0-9. ΙΩΑΚΕΙΜΟΓΛΟΥ Η. Κόστος εργασίας, ανταγωνιστικότητα και συσσώρευση κεφαλαίου στην Ελλάδα (1960-1992). Αθήνα, Ινστιτούτο Ε ργασίας ΓΣΕΕ., 1993. Σελ. 71. Δρχ.,

ΚΟΥΣΟΥΡΗΣ Θ.Σ. - ΑΘΑΝΑΣΑΚΗΣ Α. Περιβάλλον - οικο­ λογία - εκπαίδευση. Αθήνα, Σαββάλας. Σελ. 191. Δρχ.

2.025. ISBN 960-7343-63-8.

H αιδαγωγική - εκπαίδευση Γενικά ΔΗΜΑΡΑΣ Α. Εκπαιδευτικός Ό μιλος. Κατάλογος μελών 1910-1927. Αθήνα, Εταιρεία Σ πο υ δώ ν Ν εοελληνικού Π ο­ λιτισμού και Γενικής Π αιδείας, 1994. Σελ. 226. Δρχ.

2.080. ISBN 960-259-084-Χ

Παιδαγωγική ΚΟΦΦΑΣ Α.Κ. - ΜΕΤΟΧΙΑΝΑΚΗΣ Η. Βασικά προβλήματα προσχολικής αγωγής. Ρέθυμνο, 1994. Σελ. 220. Δρχ.

2.000.

ANSTOTZ C. Βασικές αρχές της παιδαγωγικής για τα νοητικά καθυστερημένα άτομα. Μετ. Λ. Αναγνώστου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1994. Σελ. 190. Δρχ. 1870. ISBN 960-344-010-8.

Εκπαίδευση ΒΑΜΒΟΥΚΑΣ Μ.Ι. Αξιολόγηση αναγνωστικών δεξιοτήτων. Αθήνα, Γρηγόρης, 1994. Σελ. 205. Δρχ. 3.600. ISBN 960333-074-4.

δελτίο ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Γ. Οι εξετάσεις για εισαγωγή σιο Πανεπιστήμιο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1994. Σελ.

174. Δρχ. 1.765. ISBN 960-344-029-9. ΚΟΦΦΑΣ Α.Κ. Γενική διδακτική μεθοδολογία. Ρέθυμνο, 1994. Σελ. 342. Δρχ. 3.600

λώσσα Γενικά ΔΑΛΚΟΣ X. - ΚΑΤΣΕΛΗΣ Ν. Συντακτικό της αρχαίας ελλη­ νικής σε κωμικογραφήματα. Αθήνα, Δίαυλος, 1994. Σελ.

102. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7140-51-6. ΔΑΛΚΟΣ X. Τα ιδεολογήματα της νέας γλωσσολογίας. Αθή­ να, Δίαυλος, 1994. Σελ. 97. Δρχ. 1.040. ISBN 960-714055-9.

Ελληνική γλώσσα

43

J έχνες Γενικά ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Μ. «Το μπλε άλογο». Θέματα ιστορίας και κριτικής της τέχνης. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1994. Σελ.

522. Δρχ. 4.160. ISBN 960-288-024-4.

FAURE Ε. Ιστορία της τέχνης. Τ όμος Β.’: Η τέχνη των νεοτέρω ν χρόνων. Μετ. Β. Τομανάς. Αθήνα, Εξάντας, 1994. Σελ.

361. Δρχ. 2 .600

Μουσική ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Ο Βασίλης Τσπσάνης και τα πρώτα τραγούδια του (1932-1946). Θεσσαλονίκη, Δ ιαγώ νιος, 1994. Σελ. 141. Δρχ. 1.500.

λασική φιλολογία

ΚΕΣΟΠΟΥΛΟΣ Α. Μεγάλη γραμματική και ορθογραφία της νεοελληνικής γλώσσας. Θεσσαλονίκη, Μαλλιάρης - Π αι­ δ εία, 1994. Σελ. 507. Δρχ. 5.000. ISBN 960-239-176-6.

Γενικά

ΤΣΟΠΑΝΑΚΗΣ Α.Γ. Νεοελληνική γραμματική. Θεσσαλονί­ κη. Κυριακίδης, 1994. Σελ. 828. Δρχ. 8.500. ISBN 960343-262-8.

ΜΟΥΛΑΚΑΚΗΣ Ν. Αρχαία ελληνικά γνωμικά. Τόμοι Α’+ Β ’. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1994. Σελ. 6 3+93. Δρχ. 1455 (ο κάθε τόμος). ISBN 960-205-300-3 (A’) ISBN 960-205-310-0 (Β’).

0 ετικές επιστήμες

ΜΟΥΛΑΚΑΚΗΣ Ν. Αρχαίες ελληνικές παροιμίες. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1994. Σελ. 228. Δρχ. 1.870. ISBN 960-205301-1.

Βιολογία

ΜΟΥΛΑΚΑΚΗΣ Ν. Τα αστεία της αρχαίας Ελλάδας. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1994., Σελ. 83. Δρχ. 1.455. ISBN 960-205299-4.

DAWKINS R. Ο τυφλός ωρολογοποιός. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Κάτοπτρο, 1994. Σελ. 515. Δρχ. 6760. ISBN 9607023-59-5.

Αρχαίοι συγγραφείς

£ φαρμοσμένες επιστήμες

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ. Επιστολή προς Μενοικέα. Κύριαι δόξαι. Επι­ κούρου προσφώνησις. Μετ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα, Στιγμή, 1994. Σελ. 110. Δρχ. 1.870. ISBN 960-269-139-5.

Ιατρική

Μελέτες

ΣΟΥΠΟΥΛΤΖΗΣ X. Οι ασθένειες του AIDS. Αθήνα, Ή β ο ς, 1994. Σελ. 89. Δρχ. 1.245. ISBN 960-715 4-07-Χ.

HUNTER R.L. Η νέα κωμωδία στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη. Μετ. Β.Α. Φυντίκογλου. Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1994. Σελ. 256. Δρχ. 2.910. ISBN 960-7262-92-1

Ηλεκτρονική GRAF J. Οι νόμοι του Μέρφυ για τα windows. Μετ. Μ. Σπηλιοποΰλου. Αθήνα, Δίαυλος, 1994. Σελ. 158. Δρχ. 935.

ISBN 960-7140-54-0.

^ ογοιεχνία

Επιχειρήσεις

Γενικά

Διοίκηση πωλήσεων. Επιμ. I. Κεχαγιάς. Αθήνα, Παπαζήσης, 1994. Σελ. 255. Δρχ. 1.040. ISBN 960-02-1042-Χ.

Βολταίρου απομνημονεύματα. Μετ. Π. Πανταζή. Αθήνα, Ολκός, 1994. Σελ. 123. Δρχ. 1.140. ISBN 960-7169-24-7.

Ποίηση ΑΛΙΦΕΡΗΣ Ν. Α6υδος. Αθήνα, Αγρα, 1994. Σελ. 54. Δρχ.

44

δελτίο

1.040. ISBN 960-325-091-0. ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Μέρες και νύχτες. Αθήνα, 1994. Σελ.

41. Δρχ. 935. ISBN 960-220-630-6. ΚΑΡΟΥΖΟΣ Ν. Τα ποιήματα. Τόμος Β’ (1979-1991). Αθή­ να, Ίκ α ρ ο ς, 1994. Σελ. 586. Δρχ. 4.680. ISBN 960-723351-4. ΛΑΛΙΩΤΗΣ Β. Η Ζωφόρος. Αθήνα, Σμίλη, 1994. Σελ. 54. ΜΠΑΚΟΝΙΚΑ Α. Θείο κορμί. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Δια­ γώ νιος, 1994. Σελ. 50. Δρχ. 1.040.

MANSOUR J. Κραυγές σπαράγματα όρνια. Απόδ. Ε. Κακναβάτος. Αθήνα, Άγρα, 1994. Σελ. 148. Δρχ. 2.080. ISBN 960-325-093-7.

ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ - ΠΟΘΟΥ Μ. Ναταλία και Χριστίνα. Αθή­ να, Καλέντης, 1994. Σελ. 180. Δρχ. 2.080. ISBN 960-219041-8. ΜΗΤΣΆΚΗΣ Μ. Αυτόχειρ. Αθήνα, Κ έδρος, 1994. Σελ. 55. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0805-Χ. ΠΑΝΑΓΟΣ Θ. Συνήθης ύποπτος. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Δελ­ φίνι, 1994. Σελ. 202. Δρχ. 2.080. ISBN 960-309-1345-9. ΠΑΤΕΡΑΚΗ Β. Η κληρονομιά της Χαιρώνειας. Αθήνα, Πανεζής, 1993. Σελ. 165. Δρχ. 1.560. ISBN 960-292-011-4. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ - ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Λ. Γιούσουρι στην τσέπη. Αθήνα, Πατάκης, 1994. Σελ. 161. Δρχ. 1.475. ISBN 960-360-204-3.

Πεζογραφία

ΧΑΚΚΑΣ Μ. Ο μπιντές. Αθήνα, Κ έδρος, 1994. Σελ. 43. Δρχ.

650. ISBN 960-04-0919-6.

Ερωτικές ιστορίες από την ελληνική λογοτεχνία. Ανεκπλή­ ρωτος έρωτας. Αθήνα, Α ιγόκερως, 1994. Σελ. 156. Δρχ.

1.140. ISBN 960-322-043-4.

Του γέλιου. Επιλ. - επιμ. Μ.Ι. Γιόση - Α. Χρυσογέλου - Μ. Λαϊνά. Αθήνα, Ε κδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994. Σελ.

288. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7058-31-3.

Ερωτικές ιστορίες από την ελληνική λογοτεχνία. Η μοιραία, γυναίκα. Αθήνα, Α ιγόκερως, 1994. Σελ. 157. Δρχ. 1.140.

ISBN 960-322-041-8.

WILHEM Κ. Στη δίκη του χρόνου. Μετ. Μ. Αντωνίου. Αθήνα, Μέδουσα, 1994. Σελ. 123. Δρχ. 1.040. ISBN 960-7014-11-

Ερωτικές ιστορίες από την ελληνική λογοτεχνία. Το ερωτικό τρίγωνο. Αθήνα, Αιγόκερως, 1994. Σελ. 158. Δρχ. 1.140.

ISBN 960-322-040-Χ.

ΒΟΛΤΑΙΡΟΣ. Ζαντίγκ ή το πεπρωμένο. Μετ. Π. Ζαχοπούλου - Βλάχου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1994. Σελ. 109. Δρχ.

-1.560. ISBN 960-03-1171-4.

Ιστορίες τρέλας από την ελληνική λογοτεχνία. Αθήνα, Αιγόκερως, 1994. Σελ. 316. Δρχ. 2.080. ISBN 960-322-039-6.

ΓΚΑΙΤΕ. Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου. Μετ. Σ. Νικολούδη. Αθήνα, Άγρα, 1994. Σελ. 346. Δρχ. 3.640. ISBN 960325-031-7.

ΒΕΪΝΟΓΛΟΥ Μ. Το μεγάλο πλοίο. Αθήνα, Ντέφι, 1994. Σελ. 111. Δρχ. 2.700. ISBN 960-8496-00Α ΒΛΑΧΟΠΑΝΝΗΣ Γ. Μεγάλα χρόνια. Τα ηαληκάρια τα πα­ λιά. Αθήνα, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη / Ί δ ρ υμ α Κώστα και Ελένης Ο υράνη, 1994. Σελ. 371. Δρχ. 3.120. ΔΑΜΙΑΝΙΔΗ Α. Ατομικό καταφύγιο. Αθήνα, Γαβριηλίδης^* 1994. Σελ. 109. Δρχ. 1.870. ΔΗΜΟΥ Ν. Από την Μιχαήλ Βόδα στη Σύρου. Αθήνα, Νε­ φέλη, 1994. Σελ. 222. Δρχ. 2.600. ISBN 960-211-177-1. ΖΩΓΡΑΦΟΥ Λ. Η γυναίκα σου η αλήτισσα. Θ’ έκδοση. Αθή­ να, Νέα Σύνορα, 1994. Σελ. 227. Δρχ. 2.080. ISBN 960236-416-5.

1.

ΓΚΟΓΚΟΛ Ν. Η μύτη. Μετ. Μ. Αλεξανδρόπουλος. Αθήνα, Κέδρος, 1994. Σελ. 68. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0930-7. ^GAVANNA. Μαμά, βοήθεια! Σκίτσα: Altan. Μετ. Λ. Ιωαννίδου. Αθήνα, Το Κλειδί, 1994. Σελ. 209. Δρχ. 1.975. ISBN 960-237-071-8. ΚΑΝΤΑΡΕ I. Πρόσκληση στο εργαστήρι του συγγραφέα. Μετ. Μ. Τσαλίκη. Αθήνα, Ε κδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994. Σελ. 233. Δρχ. 2.910. ISBN 960-7058-29-1.

KING S. Ντολόρες Κλέμπορν. Μετ. Σ. Ανδρεοπούλου. Αθή­ να, Ν έα Σύνορα, 1994. Σελ. 300. Δρχ. 2.080. ISBN 960237-089-0.

ΘΕΟΤΟΚΗΣ Κ. Ακόμα; Αθήνα, Κέδρος, 1994. Σελ. 43. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0921-8.

LINDQUIST Μ. Θλιμμένες ταινίες. Μετ. Γ. Αλεξάκης. Αθή­ να, Δελφίνι, 1994. Σελ. 197. Δρχ. 2.080. ISBN 960-309093-Χ.

ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ Κ. Δεσποινίς Bovary. Αθήνα, Κ έδρος, 1994. Σελ. 43. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0804-1.

ΜΕΛΒΙΛ X. Το καμπαναριό. Μετ. Α. Σφακιανάκης. Αθήνα, Κ έδρος, 1994. Σελ. 43. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0927-7.

ΚΟΡΟΒΕΣΗΣ Π. Γυναίκες ευσεβείς του πάθους. Αθήνα, Γνώση, 1994. Σελ. 301. Δρχ. 1.660. ISBN 960-235-564-6.

ΜΠΡΟΝΤΕ Ε. Ανεμοδαρμένα ύφη. Μετ, Κ. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Παλιντρόμ, 1994. Σελ. 462. Δρχ. 3.120. ISBN 960345-015-4.

ΚΟΥΛΕΤΑΚΗ Ε. Υποσχέσου μου ότι θα χαμογελάς στη βρο­ χή. Αθήνα, Αρσενίδης, 1994. Σελ. 130. Δρχ. 1.455. ISBN 960-253-022-7 ΚΟΥΣΟΥΛΑΣ Λ. «Για τα μαύρα μάτια». Αθήνα, Ν εφέλη, 1994. Σελ. 72. Δρχ. 1.040. ISBN 960-211-174-7.

ΜΩΠΑΣΑΝ Γ. ΝΤΕ. Μια ζωή. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1994. Σελ. 380. Δρχ. 4.885.

PALUSER C. Ο αισθησιαστής. Μετ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Άγρα, 1994. Σελ. 174. Δρχ. 2.080. ISBN 960-325-102-Χ.

-------------------------------- δελτίο 45 PLATERO D.C. Λ όρδος Βύρων. Μει. Γ. Λεβίδης. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1994. Σελ. 228. Δρχ. 2.080. ISBN 960-236435-1.

RENDELL R. Σαν δαίμονας μπροστά μου. Μει. Ε. Καλλκρατίδη. Αθήνα, Ω κεανίδα, 1994. Σελ. 263. Δρχ. 1.765. ISBN 960-7213-63-7.

RONAN F. Οι άνδρες που αγάπησαν την Ή 6λυν Κόπον. Μετ. Α. Παπαθανασοπούλου. Αθήνα, Ά γρα, 1994. Σελ.

347. Δρχ. 3.640. ISBN 960-325-104-6. ΣΑΓΚΑΝ Φ. Με όλη μου την αγάπη. Μετ. Γ. Ζακοπούλου. Αθήνα, Ο λκός, 1994. Σελ. 165. Δρχ. 1765. ISBN 960 - 325 0 7 7 -5 .

CHARYN J. Η αγωγή του πάτρικ Σίλ6ερ. Μετ. - επίμετρο Α. Αποστολίδης. Αθήνα, Αγρα, 1994. Σελ. 242. Δρχ. 2.285.

ISBN 9 6 0 - 3 2 5 - 0 7 7 - 5 . ΤΣΕΧΩΦ Α. Εχθροί. Μετ. Μ. Αλεξανδρόπουλος. Αθήνα, Κ έδρος, 1994. Σελ. 44. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0932-3. ΦΓΓΖΕΡΑΛΝΤ Φ.Σ. Τ’ αηομεινάρια της ευτυχίας. Μετ. Ε. Μπελιές. Αθήνα, Κ έδρος, 1994. Σελ. 66. Δρχ. 650. ISBN 960-04-0926-9.

DONNE J. Biathanatos. Π ερί αυτοκτονίας. Μετ. - ε'πιμ. Μ. Γιούνη. Θεσσαλονίκη, Β άνιας, 1994. Σελ. 122. Δρχ. 830.

J σιορία Γενικά ΠΑΝΑΠΩΤΑΡΕΑ Α. 'Οταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες. Θεσ­ σαλονίκη, Π αρατηρητής, 1994, Σελ. 206. Δρχ. 3.120. ISBN 960-260-790-4.

Αρχαιολογία KURTZ D.C. - BOARDMAN J. Έ θιμ α ταφής στον αρχαίο ελ­ ληνικό κόσμο. Μετ. Ο. Βιζυηνού - Θ. Ξένος. Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1994. Σελ. 381. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7262-91-3/.

Μαρτυρίες ΓΕΩΡΓΑΚΑΣ I. Γεωργακάς, η ιστορία μιας ζωής. ΜΙΝΙΟΝ, η ιστορία ενός καταστήματος. Αθήνα, Εξάντας, 1994. Σελ.

330. Δρχ. 2.600. ISBN 960-256-191-2.

ΧΟΦΦΜΑΝΝ Ε.Τ.Α. Περιπέτειες της παραμονής Πρωτο­ χρονιάς. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Π ατάκης, 1994. Σελ.

77. Δρχ. 1.195. ISBN 960-293-947-8.

ΚΕΠΕΣΗΣ Ν. Η δίκη μου και όχι μόνο. Αθήνα, Γιαννίκος, 1993. Σελ. 305. Δρχ. 2.080.

Μελέτες

ΚΡΕΜΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Κ.Γ. Οι Λαζαίοι του Ολύμπου και από­ γονοι. Αθήνα, Δ ω δώνη, 1994. Σελ. 539. Δρχ. 5.200. ISBN 960-248-690-2.

ΠΡΟΚΟΣ Α.Ι. Ο Αντώνης Μαγκανάρης - Δεκαβάλλες και η ποίησή του. Αθήνα, Σ ιφνια κό Π νευματικό Ίδ ρ υ μ α «Άγιος Ιωάννης, Ο Θεολόγος», 1994. Σελ. 93. Δρχ. 1.350.

Δοκίμια

Βιογραφίες ΚΑΡΡΑΣ Ν. Ο Ιωάννης Μεταξάς. Ιστορική - πολιτική προ­ σέγγιση. Αθήνα, Π ελασγός, 1994. Σελ. 166. Δρχ. 1.870.

ΖΟΡΜΠΑΛΑΣ Σ. Για την τέχνη και τον πολιτισμό. Αθήνα, Ιωλκός, 1994. Σελ. 136. Δρχ. 2.080.

Ελληνική Ιστορία

ΚΑΖΑΚΟΣ Π. Η Ελλάδα στη μεταβαλλόμενη Ευρώπη. Αθή­ να, Παπαζήσης, 1994. Σελ. 357. Δρχ. 3.640. ISBN 960-021049-7.

Ο Πενταπόλεως Νεκτάριος Κεφαλάς, - Άγιος Νεκτάριος -. Π ερί Μεσαίωνος και βυζαντινού ελληνισμού. Αθήνα, Π ελα­ σγός, 1994. Σελ. .69. Δρχ. 830.

ΣΤΑΓΈΙΡΠΉΣ Α. Ωγυγία ή αρχαιολογία. Τόμος Α’. Αθήνα, Ελεύθερη Σ κέψ ις, 1994. Σελ. 517. Δρχ. 6.760. ISBN 9607199-31-6.

ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ Γ. Από το μύθο στην έξοδο. Ο ελληνισμός της Μαύρης Θάλασσας. Θεσσαλονίκη, Κ υριακίδης, 1994. Σελ.

141. Δρχ. 2.285. ISBN 960-343-257-1.

ANDERSON Ρ. Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας. Μετ. Α. Οικονόμου. Αθήνα, Στάχυ, 1994. Σελ. 120. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-7157-27-5.

WILKINSON R. Η συμβολική ερμηνεία των παραμυθιών. Μετ. Μ. Ζολώτα. Αθήνα, Τ ρ όπος ζωής, 1994. Σελ. 143. Δρχ. 3.220. ISBN 960-7118-09-Χ.

ELIADE Μ. Εικόνες και σύμβολα. Μετ. Α. Νίκας. Αθήνα, Αρσενίδης, 1994. Σελ. 231. Δρχ. 2.600. ISBN 960-253027-8.

BLANCHOT Μ. Ο τελευταίος ά νθρωπος. Μετ. Δ. Δημητριάδης. Αθήνα, Αγρα, 1994. Σελ. 153. Δρχ. 2.080. ISBN 960325-096-1.

ΚΑΡΖΗΣ Α.Α. Πρέβεζα. (Ιστορικολαογραφική αναδρομή). Πρέβεζα, 1993. Σελ. 336. Δρχ. 2 .600 ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Ι.Σ. Π ερί λύχνων αφάς. Η ληστεία στην Ελλάδα (19ος αι.). Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1994. Σελ. 4 90 + Εικ. Δρχ. 3.640.

Παγκόσμια Ιστορία ΜΠΑΛΩΤΗ Ξ. Μαιζών, ένας μεγάλος φιλέλληνας. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1993. Σελ. 280. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-241-043-4. ΝΙΚΟΛΑΚΗΣ Η.Δ. Τζιχάντ, ο ιερός πόλεμος του Ισλάμ. Θεσ­ σαλονίκη, Κ υρομάνος, 1994. Σελ. 183. Δρχ. 1.870.

46

δελτίο

J αξίδια

ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 257. Δρχ. 800. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών. Τόμος 65, τεύχος 6 - τόμος 66, τεύχος 1. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπουδών.

Ελλάδα SIEBER F.W. Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη το 1817. Μετ. Δ. Μούστρη. Αθήνα, Ιστορητής, 1994. Σελ. 306. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-7602-10-2.

| | αιδικά Ελεύθερα αναγνώσματα ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ X. Με τα φτερά του Πήγασου. Αθήνα, Γνώ­ ση, 1994. Σελ. 52. Δρχ. 2.080. ISBN 960-235-563-8. ΣΚΙΑΔΑΡΕΣΗ Μ.Ε. Καλημέρα καληνύχτα. Αθήνα, Δελφίνι, 1994. Σελ. 59. Δρχ. 2.080. ISBN 960-309-130-8. -

H εριοδικά ΑΚΤΗ. Περιοδικό λογοτεχνίας και κριτικής. Τεύχος 19. Δρχ.

800. ΑΛΕΒΕΒΑΝ. Περιοδικό έρευνας, κριτικής και δημιουργικής λογοτεχνίας. Τεύχος 11-12. Δρχ. 1.250. ΑΛΦΕΙΟΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό για τα γράμματα και τις τέ­ χνες. Τεύχος 2. Δρχ. 1.000. ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 42. Δρχ. 600.. ΑΝΑΓΈΝΝΗΣΗ. Τ εύχος 320. Δρχ. 300. ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Δελτίο ΕΒΕΑ. Τεύχος 7. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχη 556,557. Δρχ. 300. ΑΠΟΠΛΟΥΣ. Σαμιακών γραμμάτων και τεχνών περιήγηση. Τεύχος 12. Δρχ. 1.500. Ο ΑΡΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ. Μηνιαία σατιρική ενημερωτι­ κή... και κάτι άλλο... εφημερίδα. Φύλλο 33. Δρχ. 100. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Περιοδική έκδοση τέχνης κριτι­ κής και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύχος 71. Δρχ. 700. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1110. Δρχ. 800. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθώρησητου βιβλίου. Τεύχος, 342. Δρχ. 700. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ. Τεύχος 9. Δρχ. 400. ΕΛΛΟΠΙΑ. Περιοδικό για τα εθνικά θέματα. Τεύχος 21. Δρχ. 700. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΊΟ ΠΈΓ. Ιούλιος - Αύγουστος 1994. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 272. Δρχ. 450. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση ευρωπαϊκού προβληματισμού. Τεύχος 14. Δρχ. 700.

Τόμος 65, παράρτημα 1994. ΙΘΑΚΟΣ. Μηνιάτικη εφημερίδα της Ιθάκης. Φύλλο 128. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τ εύχος 314. Δρχ. 600. ΚΑΘ’ ΟΔΟΝ. Περιοδική έκδοση του Θεολογικού Συνδέ­ σμου. Τεύχος 6.Δ ρ χ. 1.000. ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ. Τριμηνιαίο μορφωτικό λογο­ τεχνικό περιοδικό. Τ εύχος 5. Δρχ. 300. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα από τη Μύκονο. Φύλλο 64. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηναίο περιοδικό Γενικού Επι­ τελείου Ναυτικού. Τεύχος 487. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1613. Δρχ. 650. ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. Ιδθήμερη επανασταηκή εφημερίδα. Φύλλο 106. Δρχ. 100. ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ. Φύλλο 178. Δρχ. 1. ΝΟΥΜΑΣ. Επιθεώρηση τέχνης, γραμμάτων και πνευματικού προβληματισμού. Τεύχος 30. Δρχ. 300. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα, τέχνες, πολιτισμός. Τεύχος 25. Δρχ.

500. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Έ κδοση για την κοινωνία και τον πολιτισμό στην Κοζάνη. Τεύχος 76. Δρχ. 200. ΠΡΙΝ ΑΓΟΡΑΣΩ. Διμηνιαίο περιοδικό ενημέρωσης κατανα­ λωτών. Τεύχος 37. Δρχ. 200. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Περιοδική έκδοση ενημέρωσης και έκφρα­ σης του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Πέτρας Ολύμπου. Τεύ­ χος 9. Δωρεάν. ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ. Τριμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Ιατρικής. Τεύχος 2. Δωρεάν. Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ ΚΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ. Φύλλο 183. Δρχ. 50. ΡΕΥΜΑΤΑ. Απόψεις - κείμενα - τέχνες. Τεύχος 20. Δρχ.

900. ΤΟ ΡΟΔΟΣΤΑΛΙ. Τρίμηνη πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχος 10-11. Δρχ. 500. ΣΑΜΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ. Τόμος 1ος, 1993-1994. ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ. Τεύχος 10. Δρχ. 600. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ. Διμηνιαία λογοτεχνική εφημερίδα. Φύλλο 45. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία περιοδική έκδοση της επιστημονικής ένωσης του ΨΝΑ. Τεύχος 47. Δρχ. 1.000. ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΧΟΡΗΓΟΙ. Ό μιλος ενίσχυσης πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Τεύχος 20. ΤΟΤΕ. Περιοδικό για την Ελληνική Ιστορία... και όχι μόνο. Τεύχος 50. Δρχ. 550. ΧΡΟΝΙΚΟ. Ό ρ γα νο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλί­ ου της Ελλάδος. Φύλλο 132.

EUROPE’S MEMO. Περιοδικό ευρωπαϊκού προσανατολι­ σμού. Τεύχος 3. Δρχ. 1.000.

LIRE. Le magazine des livres. Τεύχος 216.

Στην Κρηικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκρι­ τικές και βιβλιοηαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημο­ σιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επί­ σης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύ­ πο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συ­ ντάκτες τους.

Θρησκεία Εκκλησιαστής (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 11/9).

Οικονομία Ιωανυίδης Σ.: Ανταγωνισμός (Β.Κ., Αντί, 2/9).

Δίκαιο Κοινωνιολογία του Δικαίου. Τομ. 1 (Θ.Διαμαντόπουλος, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 8/9)

Τέχνες Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη στην Κέρκυρα (Ε. Ψαλίδα, Νέα, 30/8) Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8/9) Μισιρλή Ν.: Ελληνική ζωγραφική 18ος-19ος αιώνας (Θ.Π., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8/9)

Κλασική Φιλολογία Ζώρας Γ. Ελληνόγλωσσα στιχουργήματα Ιταλών Λογίων (1ΖΙΘ αιώνες) (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 9/9)

Ανθολογίες Λογοτεχνίας Ανθολογία αστυνομικού διηγήματος. Ιστορίες με μοιραίες γυναίκες (Φ. Φιλίππου, Αντί, 2/9) Ιστορίες τρέλας από την ελληνική λογοτεχνία. Ανθολογία (Ε.

Αρ. 3 4 4 2 9 Α υγούστου 11 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1 9 9 4 Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 31/8) Κολωνέζικη συμφωνία (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 1/9)

Ποίηση Ανεμοδουράς Σ.: Τόπου και Ψ υχής Τοπία (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 10/9) Ασίκης Θ.: Α πόνησος (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 1/9) Ζευγώλη - Γλέζου Δ.: Η αγέρινη κλωστή (Δ. Δασκαλόπουλος, Νέα, 30/8) Κουρής Β.: Ελληνικός Εσπερινός (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 9/9), (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8/9) Πασχόλης Σ.: Ανθη του νερού (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθε­ ροτυπία, 7/9) Σταυρίδης Σ.: Θερινό ηλιοστάσιο (Γ. Πετρόπουλος, Διαβά­ ζω, 341) Τσουτάκος Π.: Οταν το φεγγάρι έσταζε παράπονο (Γ. Καρα­ βίδας, Ριζοσπάστης, 8/9)

Πεζογραφία Δαμιανίδη Α.: Ατομικό καταφύγιο (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυ­ πία, 11/9) Καραγάτσης Μ.: Νεανικά διηγήματα (Ν.Ι. Κοκκινάκη, Διαβά­ ζω, 341) Μουζάκη Μ.: Χλόη Χάριτος (Π. Καραβασίλης, Εξόρμηση, 10/9) Μούλιος Φ.: Μ ηχανορραφείον τα μάτια σου (Σ. Μόρας, Ρι­ ζοσπάστης, 1/9) Σκαρίμπας Γ.: Το Βατερλώ δύο γελοίων (Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 6/9)

48

δελτίο

-----------------------------------— —

Σωτήρχος Π.Μ.: Το Δέντρο της Ανατολής (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 7/9) Φάις Μ.: Η αυτοβιογραφία ενός βιβλίου (Ν. Βατόπρυλος, Καθημερινή, 26/8), (Ν.Γ.Ξ, Αθηνόραμα, 2/9) 'Ελσνερ Π.: Σακατεμένη γενιά (Δ. Κωστόπουλος, Καθημερι­ νή, 6/9)

Δοκίμια

Μελέτες

Μπουκάλας Π.: Ο Μάντης (Δ. Τσατσοΰλης, Αντί, 2/9)

Βαλαβάνης Κ.: Γ. Χατζηδάκης (Κ. Π απαπάνος, Πολιτικά Θέ­ ματα, 9/9) Γεωργουσόπουλος Κ.: Θίασος ποικιλιών (Κ. Πετράτου, Δια­ βάζω, 341)

ΚΕΝΤΡΟ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ • Εργαστήριο Δραματικής θεραπείας • Ομάδες Dramatherapy • Εργαστήρια Θεάτρου • Διαλέξεις • Ομάδες Μασκοθεραπείας • Διεθνή Σεμινάρια ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ • Ομάδες Απεξάρτησης • Ομάδες ΤΑΙ CHI CHUAN • Ενασχόληση με χώρους Ψυχικής Υγείας.

• Παρεμβάσεις σε χώρους εγκλεισμού.

• Εναλλακτικές Θεραπευτικές προσεγγίσεις.

9

@OTB)D(°]

ΕΑΤΡΟ ΕΡΑΠΕΙΑ

ΚΕΝΤΡΟ” _ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ^ Ευζώνων 13 - Κολωνάκι (Μονή Πετράκη) 11521 Αθήνα ·Τηλ: 72.19.665

Μανούσου -Χταυριανού Μ.: Το φαινόμενο Αλφρέ Ντε Μυσσέ (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 10/9) Φαρίνου - Μαλαματάρη Γ.: Γ. Μπεράτης (Γ.Π. Σαββίδης, Νέα, 6/9)

Παιδικά Αδαμόπουλος Α.: Ο σιμιγδαλένιος (Δ. Τσατσοΰλης, Αντί, 2/9) Σκιαδαρέση Μ.: Καλημέρα - Καληνύχτα (Ε. Σαραντίτη, Ελευ θεροτυπία, 7/9) Buache F.: Μια Κυριακή μ ετονΤσάρλι Τσάπλιν (Ε. Σαραντί­ τη, Ελευθεροτυπία, 31/8)

Ιστορία I. Καποδίστριας: Ο κορυφαίος Έ λληνας (Δ. Σταμέλος, Ελευ­ θεροτυπία, 31/8) Πρέκα - Αλεξανδρή Κ.: Κέρκυρα (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυία, 31/8) Πολίτης Α.: Ρομαντικά χρόνια (Μ. Θεοδοσοπουλου, Καθη­ μερινή, 30/8) Goff S.: Ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης (Γ.Π. Μαλούχος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8/9)

Μ,,αρτυριες Δήμου Ν.: Από την Μ. Βόδα στη Σύρου (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 10/9) Κλεφτογιάννης Β.: Ό πω ς τά ’ζησα (Π.Δ. Κανελλόπουλος, Ριζοσπάστης, 1/9) ; Τράντου Ε.: Ο Βόλος μέσα στην ομίχλη του χρόνου (Γ. Σαρηγιάννης, Νέα, 6/9)

Ταξιδιωτικά Παπασταύρου Α.: Τα Γιάννενα του 19ου αιώνα (Δ. Σταμέ­ λος, Ελευθεροτυπία, 7/9)

Περιοδικές εκδόσεις ) Ελληνική επιθεώρηση πολιτικής επιστήμης (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 8/9) I Η καθ’ ημάς Ανατολή (Σ. Ψ αρράς, Διαβάζω, 341) Ορθοδοξία (Α. Ανεστίδης, Διαβάζω, 341)

ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Ο ΑΛΛΟΣ ΤΟΠΟΣ Σημεία Ποιητικής

Σκέψεις γιά τή φύση καί τίς δυνατότητες της ποιητικής τέχνης.

ΕΠΙΣΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Η ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Σχεδιάσματα καί άποσπάσματα των Κάντος CX-CXX

ΕΖΡΑ ΠΑΟΥΝΤ:

WALLACE STEVENS: Adagia —

—

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ... Προωθούν το ελληνικό βιβ λ ίο ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80. ΤΗΛ.: 3607744

1979-1994. Δεκαπέντε χρόνια Νεφέλη

Η Λ ΙΑ Σ

Π ΕΤΡΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Δοκιμιογράφος με ευρύτατο φάσμα ενδιαφερόντων, από τα εικαστικά ως την πιο επαναστατική λαογραφία και, μέσω αυτής, μέχρι το κοινωνιολογικό και πολιτικό δοκίμιο, λεξικογράφος, φωτογράφος, συλλέκτης, ποιητής, πεζογράφος· με μια πλούσια και εύκαμπτη γλώσσα, που πολλές φορές φθάνει σε υψηλότατα επιτεύγματα, λυρικά ή μη, με χιούμορ, ασυμβίβαστος ανατροπέας, ο Η λ ία ς Π ε τ ρ ό π ο υ λ ο ς αποτελεί μοναδική παρουσία στα ελληνικά γράμματα. Το πλούσιο έργο του (κυρίως λαογραφικό), του οποίου η συγκέντρωση, η καταγραφή, ο σχολιασμός και η έκδοση, θα αποτελούσαν αλλού, καρπό ομαδικής δουλειάς αρμοδίων φορέων (πανεπιστημίων, ινστιτούτων και εν γένει ιδρυμάτων) είναι καιρός πια να μελετηθεί και να αναληθεί. Οι εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ καταθέτουν τώρα, σε μια νέα σειρά, στους έλληνες αναγνώστες αυτό το έργο.

Ήδη κυκλοφορούν Ε Γ Χ Ε ΙΡ ΙΔ ΙΟ Ν ΤΟ Τ ΚΑΛΟΥ ΚΛΕΦΤΗ

Α ΡΕΤΙΝΟ Υ , ΤΑ Α Κ ΟΛΑΣΤΑ ΣΟΝ ΕΤΑ

ΠΤΩΜΑΤΑ, ΠΤΩΜΑΤΑ, ΠΤΩΜΑΤΑ

Η ΦΟΥΣΤΑΝΕΛΑ

ΚΑΛΙΑ ΡΝ ΤΑ

Π Ο ΤΕ ΚΑΙ ΤΙΠ Ο ΤΑ

ΙΩΑΝΝΟΥ Α Π ΟΚΑΛΥΨΙΣ

Η ΕΘΝΙΚΗ ΦΑΣΟΛΑΔΑ

Τ Έ ΙΡ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

LE K IOSQUE G REC (ΤΟ Π Ε ΡΙΠ Τ Ε Ρ Ο )

0 ΤΟ ΥΡΚ ΙΚ Ο Σ ΚΑ ΦΕΣ ΕΝ ΕΛ Λ Α ΔΙ Ο ΜΥΣΤΑΞ ΤΟ Α ΓΙΟ Χ Α ΣΙΣΑ Κ Ι ΤΑ Μ ΙΚ ΡΑ ΡΕ Μ Π Ε Τ ΙΚ Α

LA VOITURE G RE CQ U E (ΤΟ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ) CAGES A O ISEAUX ΕΝ G RE CE (ΤΑ ΚΛΟΥΒΙΑ) ALBUM TURK

Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛ ΙΝ Ο Υ ΤΟ ΜΠ Ο ΥΡΔΕΛ Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ ΕΣ Σ ΙΔ Ε Ρ ΙΕ Σ ΔΩ ΔΕΚ Α ΤΡΑ ΓΟ Υ ΔΙΑ ΑΠΟ ΤΗ Ν Π Α ΛΑΤΙΑΝΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ

Ετοιμάζονται ΥΠΟΚΟΣΜ ΟΣ ΚΑΙ Κ Α ΡΑ ΓΚ ΙΟ Ζ Η Σ Τ Ο Τ Α ΝΤΟ Υ ΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΓΚΑΛΙ

ΠΟΙΗ Μ Α ΤΑ

ΤΟ Π Α ΡΑΘΥΡΟ

1968-1974 · 1982-1991

Κ Α ΡΕΚ Λ ΕΣ ΚΑΙ ΣΚΑΜΝΙΑ

Τ Η Σ ΦΥΛΑΚΗΣ ΤΟΠΟΡ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Τ Α Σ ΙΔ Ε Ρ Α , Η Λ Α ΣΠ Η , ΤΑ Μ ΠΑΣΤΟΥΝΙΑ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 ΑΘΗΝΑ 106 80 ΤΗΛ.: 3607744

Η φιλοσοφία της Ιστορίας

Η φιλοσοφία της Ιστορίας θεωρείται ένας κλάδος της φιλοσοφίας που έχει ως αντικείμε­ νο το πεδίο της Ιστορίας όπου εγείρονται ερω τήματα σχετικά μ ε την πορεία, το νόημα, το σκοπό, τη μεθοδολογία και το εννοιολογικό της πλαίσιο. Τα βασικά ερω τήματα διατυπώ θηκαν και σ ’ ένα β αθμό απαντήθηκαν α π ό φιλοσόφους ιστορικούς, κοινωνιολόγους, ακόμα και πολιτικούς, και συνεπώ ς διαμόρφω σαν θεωρίες, οι οποίες επέόρασαν τόσο στο χώ ρο της φιλοσοφίας όσο και της ιστοριογραφίας, και λειτούρ­ γησαν ως βασικές αρχές ή κοσμοθεωρήσεις. Τα ερω τήματα που διατυπώ θηκαν α π ό την αρχαιότητα ώς σήμερα δεν επιδέχονται ορι­ στικές και τελεσίδικες απαντήσεις, αλλά είναι μ ια δια ρκής προσέγγιση όλο και πιο ολοκλη­ ρωμένη που ανιχνεύει τις περισσότερες πλευρές, α φ ού ρίχνοντας φως στο π αρελθόν α π ο­ καλύπτουμ ε νέες οπτικές και είμαστε σε επ α φ ή μ ε μ ια ροή και προοπτική του Μέλλοντος. Π οιο είναι το υποκείμενο της Ιστορίας, τι ρόλο πα ίζει ο άνθρω πος στην πορεία της Ισ το­ ρίας; Υπάρχουν Νόμοι, αρχές, υποθετικές ή τελικές προτάσεις;. Η φιλοσοφία μ ε την οντολογική και γνωσιολογική - επιστημολογική λειτουργία της υ π ει­ σέρχεται σε ιστορικά προβλήματα και συνεπώ ς ρω τάει για τη μέθοδο και συγκρίνει τις φ υ ­ σικές μ ε τις ιστορικές επιστήμες. Μ ία διάσταση των αρχώ ν του 20ού αιώνα έχει σχέση μ ε το ρόλο π ου πα ίζει η Ιστορία στα πλαίσια επιστημονικώ ν προτάσεω ν ή θεωριών και συνδέεται μ ε την αντικειμενική και την επιστημονική αλήθεια. Οί εργασίες π ου δημοσιεύονται στο αφιέρω μα έχουν στόχο να ρίξουν φω ς σε μερ ικ ά α ­ π ό α υ τά τα γενικά ερω τήματα και πώ ς α υ τά τα επ εξεργά στη κα ν φιλόσοφοι και ιστορικοί σε κύριες περιόδους της ιστορίας. Φυσικά δεν είναι δυνατόν να εξαντληθεί το τεράστιο α υ ­ τό θέμα, γι ’α υτό θίγονται τα ζητήματα μ ε συντομία. Ε πίση ς πα ραθέτουμε μερ ικ ά αντιπροσω πευτικά α π οσπάσ ματα α π ό το έργο των φιλο­ σόφων και ιστορικών, έτσι ώστε να φ α νεί η δια φορετικότητα των αντιλήψεων.

Επιμέλεια αφιερώματος: Σ πόρος Τουλιάτος

52

αφιέρωμα

Mg*

Βασικοί σταθμοί στη Φιλοσοφία της Ιστορίας ΕΡΓΑ

420-397 π.Χ.

360 π.Χ.

348-335 π.Χ.

150 π.Χ.

96-120 μ.Χ.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ - ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ

Αρχαιότητα Ιοτορίαι Αρχαιολογία, Το βιβλίο των Ιστοριών Νόμοι Πολιτικά Στ’ βιβλίο Ιστοριών De nature rerum Βίοι

Ηρόδοτος 484-425 π.Χ. Θουκυδίδης 460-397 π.Χ. Πλάτων 427-355 π.Χ. Αριστοτέλης 384-322 π.Χ. Πολύβιος 198-117π.Χ Λουκρήτιος 98-54 π.Χ. Πλούταρχος 50-120 μ.Χ.

Μεσαίωνας 413-425

De civitate Dei

Αυγουστίνος (354 - 450 μ.Χ.) Αναγέννηση

1513 1620-22 1623

1725 1748 1756 1795

1784-1791 1784 1837

0 Ηγεμών Novum Organum Ηπολιτεία του Ήλιου Διαφωτισμός Αρχές μιας νέας επιστήμης για την κοινή φύση των εθνών Το πνεύμα των νόμων Μελέτη των εθίμων και του πνεύματος των εθνών Πραγματεία για ένα ιστορικό πίνακα της προόδου του ανθρώπινου πνεύματος

Ν. Μακιαβέλλι (1469-1527) F. Bacon (1561-1626) Τομάζο Καμπανέλλα (1568-1639)

Τζ. Μπατίστα Βίκο (1668-1744) Μοντεσκιέ (1689-1755) Βολταίρος (1694-1778) Κοντορσέ (1743-1794)

Κλασική Γερμανική Φιλοσοφία Ιδέες για τη φιλοσοφία της Ιστορίας της ανθρωπότητας ΓιόχανΧέρντερ (1744-1803) Η ιδέα μιας Παγκόσμιας ιστορίας από πρίσμα κοσμοπολίτικο I. Καντ (1724-1804) Φιλοσοφία της Ιστορίας Χέγκελ (1770-1831)

1853 1869

Θετικισμός Γιατο χαρακτήρα της Ιστορικής επιστήμης Κείμενα για τη θεωρία της Ιστορίας Σκέψεις πάνω στην Ιστορία Μαθήματα θετικής φιλοσοφίας Πρόλογος στην Ιστορία της Γαλλίας

Leopold Von Ranke (1795-1886) S. G. Droysen (1808-1884) Jacob Burckhard (1818-1897) Auguste Comte (1798-1857) Jules Michelet (1798-1874)

1845-46 1848-1850 1895-98 1895

Μαρξισμός Γερμανική Ιδεολογία Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία Δοκίμιο για την υλιστική αντίληψη της Ιστορίας Η εξέλιξη της μονισπκής αντίληψης της Ιστορίας

ΚαρλΜαρξ (1818-1883) Φρ. Ένγκελς 1820-1895) A. Λαμπριόλα (1843-1904) Γ.Πλεχάνωφ (1856-1918)

1883 1891 1894 1902-17 1918-1922

Νεοκαντιανισμός και νεοχεγκελιανισμός Εισαγωγή στις επιστήμες για το πνεύμα W. Dilthey (1833-1911) Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας Ιστορία και φυσιογνωσία W.Windelband (1848-1915) Φιλοσοφία της Ιστορίας Benedetto Croce (1866-1952) Ηπαρακμή τη Δύσης Oswald Spengler (1880-1936)

1832-1836 1850

αφιέρωμα 1920 1921 1926 1927 1930 1935 1936 1934-1939

1938 1938 1942 1943 1945 1947 1949 1951 1952 1954 1957 1957 1958 1961 1964 1964 1965 1967 1971

1941 1949 1958

53

Μεταφυσική και διαλεκτική αντίληψη Η ιδέα της προόδου John Bury (1861-1927) Ιστορία και ταξική συνείδηση G. Lukacs (1885-1971) Ιστορικός Υλισμός Ν.Μπουχάριν (1888-1936) Η ερμηνεία της Ιστορίας στον Μαρξ M. Bober Οι απαρχές της αστικής φιλοσοφίας της Ιστορίας Μ. Horkheimer (1885-1973) Από τον Χόγκελ στον Μαρξ Sindey Hook Η ερμηνεία της Ιστορίας Paul Tillich Η σπουδή της Ιστορίας Arnold Toynbee (1889-1975) Νεοθετικισμός ■ Αναλυτική φιλοσοφία Φιλοσοφία της Ιστορίας Raymond Aron Το πρόβλημα της Ιστορικής γνώσης M. Mandelbaum Ηλεπουργία των γενικών νόμων στην Ιστορία Carl Hempel(Y. 1905) Χριστιανισμός και Ιστορία Herb. Butterfield Η ιδέα της Ιστορίας Robin Collingwood (1891-1943) Το νόημα της Ιστορίας Morris Cohen Πίστη και Ιστορία Reinhold Niebuhr Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Ιστορίας W.H. Walsh Η φύση της Ιστορικής εξήγησης P. Gardiner Το αναπόφευκτο της Ιστορίας Isaiah Berlin Η φτώχεια του ιστορικισμού Karl Popper (1902-1994) Πάνω στη φιλοσοφία της Ιστορίας Jacques Maritain Φύση και Ιστορική εμπειρία John H. Randall Τι είναι Ιστορία Edward H. Carr (1892-1983) Η φιλοσοφία της Ιστορίας William Dray Εισαγωγή στη σύγχρονη Ιστορία G. Barraclough Αναλυτική φιλοσοφία της Ιστορίας William Dray Ηπρακτική της Ιστορίας G.R. Elton Ιστορία και Αλήθεια Adam Shaft Σχολή των «Annales» Απολογία για την Ιστορία και το επάγγελμα του ιστορικού Ητεχνική του ιστορικού Μεσόγειος Η μακρά διάρκεια

LFebvre (1878-1956) Marc Bloch (1886-1944) P. Braudel (1902-1985)

* οι όροι (υπότιτλοι) που δηλώνουν ρεύματα αναφέρονται στην κυρίαρχη τόση της εποχής και όχι σε όλους τους διανοητές

Ρεϋμάν Αρον Το μοναδικό πρόβλημα λοιπόν είναι αν είναι δοσμένο στον άνθρωπο να ανακαλύψει την αλήθεια του εαυτού του, εφόσον η Ιστορία διαρκεί ακόμη. Αλήθεια που θα επέτρεπε να δοθεί απάντησις στο ερώτημα με το οποίο συ­ μπληρώθηκε η μελέτη της εξελίξεως και του ντετερμινισμού: η Ιστορία, η οποία παρουσιάζει τόσα σημεία συμπτωμστκότητος και ελλείψεως ορθολογισμού, αποκαλύπτει άραγε, παρ’ όλα αυτά, μία αναγκαιότητα που απο­ τελεί κάποιο είδος δικαιώσεως του συνόλου του παρελθόντος; Απαντώντας στο ερώτημα αυτό, θα συλλαμβάναμε αυτόματα την ολότητα που μάταια αναζητήθηκε. Ηολάτης αυτή δεν συγχέεται ούτε με την ολοκληρωτική αλή­ θεια, απρόσιτη όπως κάθε αντικείμενο, ούτε με την συναρμολόγηση των διαφόρων απόψεων, αυθαίρετη όπως κάθε υποκειμενική σύνθεσις. Πρόκειτατι για την αλήθεια που θα ξεπερνούσε την ιδιαιτερότητα των επί μέρους προοπτικών κα την πολλαπλότητα των απόψεων, προσδιορίζοντας την τελική σημασία ολόκληρου του γίγνεσθαι. «Η Σημασία της Ιστορίας» Μετ. Κ. Καλλιγάς

54

αφιέρωμα

Σπΰρος Τουλιάτος

’αυτό το άρθρο έχουμε στόχο να γίνει μια επισκόπηση στις κύριες αντιλήψεις για τη φιλοσοφία της Ιστορίας που δια­ τυπώθηκαν από φιλόσοφους και ιστορι­ κούς καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Το πρόβλημα της αλληλεπίδρασης φι­ λοσοφίας και Ιστορίας, που προέρχεται από την αρχαία σκέψη, έρχεται διαρκώς στο προσκήνιο, μια και οι ιστορικοί, που συνθέτουν ένα έργο, προϋποθέτουν ένα φιλοσοφικό στο­ χασμό, ερμηνευτική ή εξηγητική μέθοδο και συ­ νεπώς προσεγγίζουν αυτή την περιοχή. Η φιλοσοφική αντίληψη για την Ιστορία πηγάζει από θεωρητικά κείμενα, τα οποία αναλύουν, ερ­ μηνεύουν και προχωρούν σε γενικεύσεις σχετι­ κά με το ιστορικό υλικό.

Η εξέλιξη της φιλοσοφίας της Ιστορίας ι φιλόσοφοι της Ιστορίας ασχολήθηκαν με τις θεμελιώδεις έννοιες και μεθόδους, και αναφέρονται στο αντικείμενο, σκοπό και νόημα της ιστορίας, τις δυνατότητες εξήγη­ σης ή ερμηνείας. Αντιμετωπίζουν το ιστορι­ κό παρελθόν από την πλευρά της Οντολο­ γίας, της Γνωσιολογίας και Αξιολογίας - η­ θικής έτσι ώστε τα ερωτήματα της φιλοσοφίας της Ιστορίας διαφέρουν στις διάφορες ιστορικές επο­ χές. Στην αρχαιότητα προβάλλονται ερωτήματα όπως τί είναι Ιστορία, τί είναι φυσική και ιστορική εξέλι­ ξη, η φύση του ιστορικού γεγονότος και το ερώτημα της αιτιακής και χρονικής αλληλουχίας, της κυκλι­ κής εξέλιξης και της επαναληπτικότητας των ιστορι­ κών καταστάσεων. Στο Μεσαίωνα διατυπώνονται ερωτήματα που έ­ χουν σχέση με το νόημα και σκοπό της Ιστορίας, την κατεύθυνση και τις μορφές εξέλιξης και προόδου (ευθύγραμμης, συσσωρευτικής) καθώς και προβλή­ ματα δικαίωσης των ανθρωπίνων πράξεων. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης μιλούν για ε­ πιστημονική, υλική, τεχνική πρόοδο και αλλαγή της πολιτικής εξουσίας. Στο Διαφωτισμό επεξεργάζονται προβλήματα που έχουν σχέση με τους φυσικούς και ιστορικούς

Ο

νόμους, τους παράγοντες εξέλιξης και προόδου. Στους νεότερους χρόνους η φιλοσοφία της Ιστο­ ρίας προχωράει στα προβλήματα ιστορικής γνώσης και ιστορικής εξήγησης, προβλήματα αντικειμενι­ κότητας, ιστορικής πρόβλεψης και κοινωνικών σχη­ ματισμών ή σταδίων εξέλιξης. Αρχαία Ελληνική Σκέψη κοινωνική δομή της Αρχαίας Ελλάδας του 6ου και 5ου αιώνα π.Χ. που αναγνώριζε ως αρχές της σκέψης και δράσης τη φυσική ιε­ ραρχία και τάξη του σύμπαντος με την από­ λυτη διάκριση των κοινωνικών τάξεων και των ελεύθερων - δούλων, και κατευθύνθηκε προς την ανάπτυξη των μεσαίων στρωμά­ των (βιοτεχνία - εμπόριο) συνδέθηκε με την ιδέ αμεταβλητότητας του κόσμου, της ομοιόμορφης, κυ­ κλικής και επαναλαμβανόμενης κίνησης (Πυθαγό­ ρειοι), της εξέλιξης στον υλικό κόσμο (ατομικοί Εμπεδοκλής). Σ’ αυτό το κλίμα εμφανίσθηκε η ριζο­ σπαστική αντίληψη των σοφιστών με την αμφισβή­ τηση των σταθερών νόμων και την αναζήτηση μιας θεωρητικής μεθόδου για την κοινωνία. Πρώτος ο Γοργίας έθεσε το ερώτημα της καταγωγής της κοι­ νωνίας, της διατήρησης και μεταβολής του πολιτι-

Η

-------------------------------------- αφιέρωμα 55 κσύ συστήματος, της νομικής και κοινωνικής ισότη­ τας.

1. Τα πρώτα ερωτήματα που τίθενται από τους ιστο­ ρικούς και φιλοσόφους της εποχής σχετικά με το α­ ντικείμενο και τη μέθοδο της Ιστορίας αναφέρονται στο γεωγραφικό χώρο, την ανθρώπινη κοινότητα, στη φυλή και το έθνος. Η ιστορία συλλαμβάνεται ως ενιαία παγκόσμια διαδικασία στο χώρο και χρόνο, και νοείται στα πλαίσια της Μεσογείου (τότε γνω­ στός κόσμος). Τα ιστορικά γεγονότα σταδιακά μετασχηματίζο­ νται από μυθικά σε πραγματικά, στην ιστορία του Ηροδότου (484-425 π.Χ.), τοποθετούνται σε μια χρονική διαδοχή και διαδραματίζονται ανάμεσα στη Μ. Ασία (Ιωνία) και Ελλάδα. Αργότερα διατη­ ρούνται στον Ελλαδικό χώρο και Κ. Ιταλία από τον Θουκυδίδη (460-397 π.Χ.) και διευρύνονται σ’ ολό­ κληρη τη Μεσόγειο από τον Πολύβιο.

2. Οι αφηγήσεις των ιστορικών γεγονότων όπου διακρίνονται μορφές κριτικής προσέγγισης και αυ-

Διαφαίνεται βέβαια μια ιδεολογία της υπεροχής ενός έθνους, του Ελληνικού, απέναντι στον «Δεσποτισμό της Ανατολής» στο έργο τσυ Ηρόδοτου.4 4. Από την πλευρά της αξιολογίας και ηθικής στά­ σης απέναντι στην Ιστορία αναζητούνται ευθύνες για τα λάθη ή την παρακμή της πολιτείας, αλλά δεν εμφανίζεται καθαρά ένα σχέδιο του Θεού, μια ανα­ γκαιότητα, μοιρολατρία. Στο έργο του Ηρόδοτου υ­ πάρχει το ερώτημα «ποιος αδίκησε πρώτος» και αρ­ χίζει να αναγνωρίζεται μια σχετική ανεξαρτησία στις ανθρώπινες πράξεις και ένα ρόλο παίζει η «Νέμεσις» (Τιμωρός).

5. Οι συγκρούσεις έχουν κοινωνικό και συλλογικό χαρακτήρα στο έργο του Θουκυδίδη (Δήμος-Ολιγαρχικοί) με σκοπό την καλυτέρευση της κοινωνι­ κής θέσης ή την πολιτική αλλαγή. Στιγματίζεται η α­ λαζονεία της πολιτικής εξουσίας και οι πράξεις των ηγετών που ελέγχονται ηθικά.5 Γενικά στην αρχαία ελληνική σκέψη και ύστερη ελ­ ληνορωμαϊκή, υπάρχει μια αναζήτηση κινήτρων,

από την αρχαιότητα ως σήμερα στηρής διασταύρωσης των πηγών, μ’ ένα προσωπι­ κό στοχασμό και τάσεις εξήγησης, είναι παράλλη­ λες και χρονικά ευθύγραμμες. Κυριαρχεί η ιδέα της ακμής και παρακμής φυλών, λαών, εθνών και ηγε­ τών με μια κυκλική επαναλαμβανόμενη κίνηση στο έργο του Ηρόδοτου και της κανονικότητας και των λογικών νόμων της Ιστορίας στο έργο του Θουκυδί­ δη. Κάποια σπέρματα της ιδέας της εξέλιξης και προόδου, εμφανίζονται στους «Νόμους» του Πλά­ τωνα, όπου παρουσιάζεται η μετάβαση από την πρωτόγονη κοινωνία στην πολιτισμένη και στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη με την εξέλιξη των πο­ λιτευμάτων από τη βασιλεία και τυραννία, στη δη­ μοκρατία και πάλι στη μοναρχία.1Ο Πολύβιος στο­ χάζεται φιλοσοφικά σχετικά με τα πολιτεύματα και προκρίνει ως το καλύτερο σύστημα το μικτό (Μο­ ναρχία, Ολιγαρχία, Δημοκρατία).2 3. Οι ιστορικές αλλαγές στη σκέψη των αρχαίων ε­ ντοπίζονται στα ιστορικά γεγονότα και τα πολιτικά συστήματα. Η ανθρώπινη φύση παραμένει αναλλοί­ ωτη (Θουκυδίδης) και κατά συνέπεια οι συγκρού­ σεις έχουν ως κινητήρια δύναμη τα ανθρώπινα πά­ θη (Ηγέτες - Δήμος), οι οποίες γίνονται κατανοητές ως «πάθος για την εξουσία» (Θουκυδίδης και Πλού­ ταρχος).3

Πλάτων και Αριστοτέλης. Από τη σχολή των Αθηνών

56

αφιέρωμα --------------------------------------

παθών των ηγεμόνων και δικαίωσης των εθνών. Στις φιλοσοφικές αναζητήσεις διαφαίνονται μορφές εξέλιξης αλλά είναι και επανένταξη στην παγκόσμια τάξη. Ο Λουκρήτιος συνέλαβε μακράς προοπτικής μορφές εξέλιξης αλλά όχι στάδια. Μεσαιωνική σκέψη ατά τη μεταβατική περίοδο από την Αρχαιό­ τητα στο Μεσαίωνα, όπου εμφανίζονται οι φεουδαρχικές σχέσεις στη Δυτική Ευρώπη διακρίνουμε αναδιάταξη του κοινωνικού και πολίτικου συστήματος. Το Οικουμενικό Ρωμαϊκό κράτος τείνει σε μια πολιτιστική, θρησκευτική και ιδεολογική ενοποίηση, ό­ που υπερίσχυσε η χριστιανική θρησκεία και φιλοσοφία. Μέχρι τώρα στο πεδίο της φιλο­ σοφίας της Ιστορίας κυριάρχησε ένας στοχασμός σχετικά με την Κοσμική τάξη, την αναγκαιότη­ τα και τυχαίο, την κανονικότητα, την αιτιακή αλληλουχία των γε­ γονότων και την επαναληπτικότητα (κυκλικό σχήμα ή μορφές ε­ ξέλιξης), αλλά η ιστορία δεν έχει νόημα ή σκοπό, δεν υπάρχει μια παγκόσμια εξέλιξη, με μορφή α­ νοδικής πορείας. Τον 4ο και 5ο αιώνα μ.Χ. κάτω από την επίδραση της Νεοπλα­ τωνικής και Χριστιανικής φιλο­ σοφίας αναζητιέται μια οικουμενικότητα, καθολικότητα, νόημα και σκοπός, μια διάσταση εξέλι­ F. Bacon ξης καιπροόδου. Ο Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) στο έργο του «De Civitate Dei» εισάγει τη φιλοσοφική ιδέα ότι η αν­ θρωπότητα είναι ενιαία και το ανθρώπινο είδος μο­ ναδικό στο Σύμπαν. Για τον Αυγουστίνο δεν φθάνει ο Θεός να έχει δημιουργήσει τον κόσμο, πρέπει και να είναι υπεύθυνος για την ανάπτυξη και εξέλιξή του. Πιστεύει στην ιδέα της προόδου και δεν αναφέρεται συχνά σ’ έναν ηγέτη ή ένα έθνος, αλλά σε ολό­ κληρη την ανθρωπότητα. Οι άνθρωποι, οι αυτοκρα­ τορίες και τα έθνη τείνουν στη διάρκεια της ιστο­ ρίας να χάσουν τη δύναμή τους και να παρακμά­ σουν. Η διαδικασία της προόδου του ανθρώπινου γένους είναι μια μεγάλη πορεία συσσωρευμένης μόρφωσης.6 Η διαδοχικότητα των γεγονότων συνοδεύεται α­ πό τους επαναλαμβανόμενους περιοδικούς κύ­ κλους. Όμως δεν επαναλαμβάνονται πρόσωπα ή

πράγματα παρά μόνο αναλογίες και μορφές και κα­ τά συνέπεια αποκαλύπτονται ομοιομορφίες και κα­ νονικότητες. Υπάρχει μια απόλυτη αναγκαιότητα και συσσωρευτική πρόοδος. Ο Ιστορικός Χρόνος είναι πραγματικός και ευθύγραμμος, καθώς και τα ιστορικά γεγονότα που έχουν μιαν αρχή και χρονο­ λογούνται από κτίσεως κόσμου. Ο Αυγουστίνος διαίρεσε την Ιστορία στα έξι στά­ δια που έχουν αφετηρία τον Αδάμ και φθάνουν μέ­ χρι τις μέρες του. Η Ιστορία έχει νόημα που είναι η δικαίωση του Θεού και της Εκκλησίας, και κινείται σ’ ένα συσσωρευτικό σχέδιο ανοδικής πορείας.7 Τελικός σκοπός της Ιστορίας είναι η τελειοποίηση, η βελτίωση του ανθρώπου στον «οίκο του Θεού». Στην πραγματικότητα η αντίλη­ ψη του μεσαίωνα για την Ιστο­ ρία είναι ότι κινητήρια δύναμη είναι οι πολιτικοί και θρησκευ­ τικοί ηγέτες που δρουν για να δι­ καιώσουν το έθνος και την εκ­ κλησία. Στην Αναγέννηση καλλιεργεί­ ται μία νέα αντίληψη για την ι­ στορία, αφού εκφράζεται η συ­ νείδηση της επαναστατικής με­ τάβασης από το μεσαίωνα στους νεότερους χρόνους, την αστική κοινωνία (15ος-16ος αιώνας). Υπάρχει μια έντονη αίσθηση της συνείδησης του παρόντος (αστοί - έμποροι - τεχνίτες, πνευματι­ κοί ηγέτες), ως αναβίωση του κλασικού παρελθόντος (αρχαιό­ τητα). Στα κείμενα της αναγέν­ νησης διακρίνουμε σταθερή α­ ναφορά στην ιδέα της προόδου, την κοινωνική, πο­ λιτική και επιστημονικο-τεχνική ανάπτυξη. Ο κύριος εκπρόσωπος της Αναγέννησης Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) στοχάζεται πάνω στον άν­ θρωπο, τον οποίο δέχεται ως δημιουργό της Ιστο­ ρίας και φορέα της κοινωνικής και πολιτικής απε­ λευθέρωσης. Δίνει έμφαση στην πολιτική πράξη και πολιτική σκοπιμότητα απέναντι στη θρησκευτική και εκκλησιαστική τάξη.8 Κατά τον ριζοσπάστη αυτό φιλόσοφο της Ιστο­ ρίας μεγάλο ρόλο παίζει η μίμηση του ιστορικού γε­ γονότος και η δημιουργική επανάληψη με αποτέλε­ σμα να έχουμε κυκλική επανάληψη του χρόνου που βιώνεται στο παρόν.9 Γίνεται αντιληπτή η ιστορική διάρκεια ως εσωτερικοί ρυθμοί του χρόνου έξω από τα διαδοχικά στάδια και κυριαρχεί το σχήμα ακμή παρακμή, παρελθόν - παρόν - μέλλον, μίαταλάντευ-

-------------------------------------- αφιέρωμα ση - παλινδρόμηση από την τάξη στην αταξία και α­ πό την αταξία στην τάξη. Η τελεολογική αντίληψη του για την ιστορία συνδέεται με την πολιτική τάξη, αρμονία και ισορροπία των αστών, με την ευθύνη του ηγεμόνα, ο οποίος μπορεί να υπερβαίνει τους η­ θικούς φραγμούς. Παράλληλα ο Jean Bodin (153096) δέχεται την αντίληψη των επαναλαμβανόμενων κύκλων, αλλά επιμένει στην τελική πρόοδο. Έ να ανήσυχο πνεύμα της αναγέννησης που είναι πρόδρομος τσυ διαφωτισμού, ο Francis Bacon (1561-1626), εισάγει την αντίληψη δυναμικής πα­ ρέμβασης του ανθρώπου στη φύση και την Ιστορία, που κάνει αίσθηση στο φιλοσοφικό στοχασμό. Ακο­ λουθεί το πνεύμα της έκρηξης και προόδου της επο­ χής του και συλλαμβάνει την Ιστορία ως μια ευθύγραμμη ροή και εκδήλωση των γεγονότων, προσώ­ πων, ιδεών, ως μια πρόοδο που συνδέεται με την ορμή και ώθηση για νέες γνώ­ σεις και τεχνικές στο βαθ­ μό που απαλλάσσεται από τις πλάνες - είδωλα του θε­ άτρου, της αγοράς, του σπηλαίου.10 Η νέα πορεία της ανθρώπινης Ιστορίας είναι η ορθή επιστημονική γνώση και τεχνική που επι­ τυγχάνεται με τη συλλογι­ κή έρευνα στον «Οίκο του Σολομώντος». Ο άνθρω­ πος γνωρίζει τους φυσι­ κούς νόμους και μηχανι­ σμούς έτσι ώστε εξελισσό­ μενος να τους υπερβαίνει. Μοντεσκιέ Κάνει λόγο για στάδια εξέ­ λιξης της ιστορίας που είναι: α) Η εξέλιξη των ό­ πλων, β) Η εξέλιξη της γνώσης, γ) Η εξέλιξη των μη­ χανικών τεχνών και τσυ εμπορίου." Ο άνθρωπος παύει να είναι παθητικός δέκτης της (ρύσης και γίνε­ ται ενεργητικό και αυτόβουλο ον. Η Εποχή του Διαφωτισμού ον 17ο και 18ο αιώνα διαμορφώνεται μια νέα αντίληψη στη φιλοσοφία της Ιστορίας που σχετίζεται με τη συνείδηση της ιστορικότη­ τας, της αναγκαίας εξέλιξης και προόδου των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων και την αποκάλυψη του Νόμου. Στα πλαίσια του Νευτώνειου χώρου και χρόνου που εκφράζο­ νται σταθερές και αναλλοίωτες φυσικές σχέσεις ε­ νός μηχανικού σύμπαντος, αποκαλύπτονται από τον Άγγλο Τζων Λοκ (1632-1704) και τους Γάλλους δια­

Τ

57

φωτιστές οι φυσικές και κοινωνικές ιδιότητες του ανθρώπου, οι ιδέες της κοινωνικής και πολιτικής ι­ σορροπίας, της τάξης, σύμβασης και κοινωνικού συμβολαίου. Οι ιδιότητες του κοινωνικού όντος α­ ποκτούν σιγά - σιγά τη διάσταση της ιστορικότητας που δεν είναι φανερή από την αρχή. Ανιχνεύονται μορφές της προοπτικής μέσα στο χρόνο, της σταδια­ κής εξέλιξης και τελικής απελευθέρωσης του αν­ θρώπου μέσα από τις φυσικές, γεωγραφικές, οικο­ νομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες. Αναγνωρίζεται μια πάλη ανάμεσα στην αναγκαι­ ότητα - απόλυτο καθορισμό του Θεού (Θεία πρό­ νοια) και τις πράξεις των ανθρώπων στο έργο του Τζιαν Μπατίστα Βίκο (1668-1744) καθώς και ανα­ λογίες ανάμεσα στην Ιστορία της Φύσης και Ιστορία της Κοινωνίας, μια ερμηνεία της ιστορικότητας της συνείδησης και οριακής δράσης. Ο Μοντεσκιέ (1689-1755) το­ νίζει ότι η διαφορά ανάμεσα στη φύση και την κοινωνική ιστορία δεν σχετίζεται με τη φυσιολογία αλλά την πολιτεία και τον πολιτι­ σμό. Στο «Πνεύμα των Νόμων» γράφει ότι οι αναγκαίες σχέσεις, οι νόμοι, προκύπτουν από τη «φύση των πραγμάτων» και έτσι ο άνθρωπος ως φυσικό ον διέπεται από νόμους. Οι νόμοι της φυ­ σικής ιδιότητας του ανθρώπου μπορούν να παραβιασθούν στα πλαίσια της Ιστορίας.12 Ο φόβος των ανθρώπων - υπηκόων απέ­ ναντι στο Δεσποτισμό του ηγεμό­ να και την απόλυτη εξουσία του νόμου, όταν ξεπεράσει ένα ορισμένο όριο μπορεί να οδηγήσει σε ε­ ξέγερση. Ο Μοντεσκιέ δεν δέχεται ένα παγκόσμιο σύστημα κοινωνικών - ιστορικών νόμων, επειδή οι συνθήκες που ζουν οι λαοί είναι διαφορετικές. Ανάμεσα στους παράγοντες που καθορίζουν την κοινωνική διάρθρωση και τα ήθη ιδιαίτερη σημασία έχει ο γεωγραφικός παράγοντας. Ο Βολταίρος (1694-1778) είναι πιο ριζοσπαστι­ κός φιλόσοφος από τον Μοντεσκιέ και προχωράει σε μια πιο οξυδερκή σύνδεση ανάμεσα στη φύση και Ιστορία εντοπίζοντας στις μεταβολές και «επανα­ στατικές» ανακατατάξεις μια τάση προς μια τάξη που ανταποκρίνεται στο φωτισμένο Λογικό. Στη Φύση η τάξη θεμελιώνεται με τους νόμους του Νεύτωνα, ενώ στην ιστορία με το βαθμό απαλλαγής από τις προλήψεις και δεισιδαιμονίες και την τάση προς τον Ορθό Λόγο, τη νομική ισότητα και ελευθερία.13

58

αφιέρωμα --------------------------------------

Η Παγκόσμια Ιστορία διέπεται από στάδια εξέλι­ ξης και το κριτήριο διαίρεσης είναι η δράση των με­ γάλων ανδρών (Αλέξανδρος, Καίσαρας, Μέδικοι, Φλωρεντίας, Λουδοβίκος ΙΔ’). Παρ’ όλα αυτά η ι­ στορία δεν είναι μόνο οι πράξεις των μεγάλων αν­ δρών αλλά και κάθε ανθρώπινο και συνεπώς δια­ κρίνουμε ποικιλία πολιτισμών. Για τον Βολταίρο πρέπει να διερευνηθούν τα ελαττώματα και οι αρε­ τές των εθνών και να αξιολογηθεί ο εμπορικός και βιομηχανικός πλούτος. Ο μεγάλος στόχος της Ιστο­ ρίας του μέλλοντος θα είναι η αλλαγή των Ηθών και των Νόμων. Το κριτικό πνεύμα του Βολταίρου οδήγησε τους με­ ταγενέστερους ιστορικούς στην αναζήτηση οικονο­ μικών και κοινωνικών νόμων, αιτιακών συνδέσεων και σχέσεων ανάμεσα στα ιστορικά γεγονότα. Ο τελευταίος Γάλλος Φιλόσοφος της ιστορίας στο διαφωτισμό Κοντορσέ (1743-4794), ανέπτυξε έ­ να φιλόδοξο σχέδιο με σκοπό να δείξει τις διαδοχι­ κές αλλαγές στην ανθρώπινη ιστορία, τις τροποποι­ ήσεις και πρόοδο του ανθρώπου προς την αλήθεια. Διακρίνει δέκα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού, των μεγάλων αλλαγών στην πολιτική και τη γνώση. Ασχολήθηκε με την κοινωνική οργάνωση των πρω­ τογόνων και είπε ότι οι αλλαγές εντοπίζονται στην πορεία από τη γλώσσα προς την αφηρημένη σκέψη και τις ηθικές ιδέες. Στην ουσία είναι τελειοποιή­ σεις του ανθρωπίνου πνεύματος. Η ανεξάντλητη πί­ στη του Κοντορσέ στην επιστήμη και στους νόμους κίνησης τον οδήγησαν στην αντίληψη ότι η πρόβλε­ ψη για κυριαρχία της πολιτικής και οικονομικής ι­ στορίας στη διάρκεια των αιώνων είναι μια σχετικά απλή διαπίστωση.14 Η Επανάσταση στη σκέψη κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και μετέπεττα συνδέεται με την αντίληψη για τους αναγκαίους νόμους ιστορικής εξέλιξης, τη Λογική ανάγκη στη Φύση-Ιστορία. Τη σκέψη αυτή ενίσχυσαν οι ανακαλύψεις στις επιστή­ μες της Κοσμολογίας, Βιολογίας, Γεωλογίας και παγιώθηκε η θεωρία των διαδοχικών σταδίων-φάσεων εξέλιξης με συνέπεια να έλθει στο προσκήνιο μια δυναμική προσέγγιση (δυνατότητα εκδήλωσης). Τρεις Γερμανοί φιλόσοφοι της Ιστορίας καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη σκέψη των φιλοσόφων της Ιστο­ ρίας μέχρι τον 20ό αιώνα, ο Herder, ο Kant κι ο Hegel. Η ιστορία κατά τον Herder (1744-1803) συνίσταται στην αμοιβαία επίδραση δύο ομάδων δυνάμεων: 1) των εξωτερικών δυνάμεων που συνθέτουν το αν­ θρώπινο περιβάλλον και 2) των εσωτερικών δυνά­ μεων που μπορεί να περιγραφούν ως ανθρώπινο πνεύμα, που έχει διασπασθεί σε πνεύμα των διαφό­ ρων λαών - φυλών και διαμορφώνεται ανάλογα με

τους γεωγραφικούς παράγοντες και τις έμφυτες φυ­ σικές καταβολές. Ο Herder στοχάζεται πάνω στο γενικό σκοπό της ι­ στορίας και τον εντοπίζει ως μια πραγμάτωση του ανθρωπισμού. Τα ιστορικά γεγονότα εκτυλίσσοντται μέσα σε μια νομοτέλεια σύμφωνα με τους νό­ μους όπως τα φυσικά φαινόμενα. Ή ταν ο πρώτος που ανάπτυξε τις βασικές θέσεις του ρομαντισμού, δηλ. τη διεύρυνση της ιστορικής έρευνας μέσα από τη μελέτη και την κατανόηση των παλαιότερων επο­ χών της Ιστορίας, και την άποψη ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι ομοιόμορφη και αμετάβλητη. Εναρ­ μονίζεται σ’ ένα βαθμό με τη σκέψη του Καντ, αλλά διατηρεί μια αυτονομία συνειδητοποιώντας περισ­ σότερο την ιστορικότητα της συνείδησης. Για τον I. Kant (1724-1804) η φιλοσοφία της ιστο­ ρίας επιβεβαιώνεται ως ένα μέρος της ηθικής. Μέ­ σα στην παράλογη ροή των ανθρώπινων έργων, στη συσσώρευση γεγονότων εμπειρικής ιστορίας υπάρ­ χει ένας σκοπός. Όμως αυτό το «τέλος» καμία ανώ­ τερη διάνοια δεν το επινόησε, ούτε ανθρώπινη κοι­ νωνία το θέλησε, αλλά αντιστοιχεί σ’ ένα «σχέδιο της φύσης». Η φύση πραγματοποιεί τους σκοπούς της μέσω της κοινωνίας των ανθρώπων, η δύναμη όμως με την ο­ ποία είναι προικισμένος ο άνθρωπος να επιτύχει τα σχέδια είναι η Λογική. Ο Καντ υποστηρίζει ότι ο άν­ θρωπος - άτομο βρίσκεται στην υπηρεσία του είδους και πραγματοποιεί το κρυμμένο σχέδιο της φύσης για να παράγει μια τέλεια πολιτική κατάσταση. Οι νόμοι ρυθμίζουν τους ανταγωνισμούς που είναι το μέσον που χρησιμοποιεί η φύση για να τελειοποιή­ σει την εξέλιξη όλων των διαθέσεων της ανθρωπό­ τητας, προς την ελευθερία.15 Ο διττός χαρακτήρας της ανθρώπινης φύσης οδηγεί σε έλξη ανάμεσα στο καλό και κακό, όπου κυριαρχεί το κακό (κινητήρια δύναμη). Αναζητάει ένα δίκαιο άρχοντα και μια κοινωνία των εθνών, μια και η ανθρωπότητα βαδί­ ζει προς την τέλεια κατάσταση, το διαφωτισμό που είναι η εποχή της ωριμότητας, όπου το ανθρώπινο είδος αρχίζει να απελευθερώνεται από τις κηδεμο­ νίες ακόμη και της θείας κυριαρχίας. Ο δεύτερος φιλόσοφος Hegel (1770-1831) προ­ βάλλει πιο πολύ ένα αντικειμενικό ιδεαλισμό και μια αντίληψη μεταφυσική και λιγότερο κριτική από τον Καντ. Η αφετηρία του είναι η ταύτιση του υπο­ κειμένου με το αντικείμενο, της γνώσης και του όντος. Κατά τον Χέγκελ η Παγκόσμια Ιστορία είναι μια α­ ντανάκλαση του πνεύματος στην προσπάθεια να γνωρίσει τον εαυτό του. Η Ιστορία είναι η κίνηση με την οποία η πνευματική ουσία γίνεται κυρίαρχη της πραγματικότητας.

-------------------------------------- αφιέρωμα Το πνεύμα εκφράζεται με'σα από τις διάφορες μορ­ φές συλλογικής συνείδησης και πολιτισμού των λα­ ών που το συγκροτούν, δημιουργεί και αρνείται τον εαυτό του, αφού οι διάφορες ιστορικές εποχές και αξίες που διαδέχονται τα έθνη είναι προσωρινοί τρόποι ύπαρξης (χειρωνακτική-πνευματική δου­ λειά).16 Ο Χέγκελ εμπνέεται από τον Καντ όταν δέχεται ένα «κρυφό σχέδιο» που διαφεύγει από τη συνείδη­ ση του ανθρώπινου είδους. Οι πράξεις των ανθρώ­ πων κινούνται πιο πολύ από εγωισμούς παρά από α­ ρετές και η Ιστορία είναι τραγική, γιατί η βιαιότητα των παθών καθορίζει την ανθρώπινη δράση. Η σύ­ γκρουση ανάμεσα στο Σκοπό του πνεύματος και τα ατομικά πάθη είναι η κινητήρια δύναμη της Ιστο­ ρίας. Δικαιώνονται οι κακές πράξεις, ο πόλεμος και

Εξώφυλλο από την «Κριτική του Καθαρού Λόγου»

οι πολιτικές αποφάσεις των μεγάλων ανθρώπων. Η ιστορία διέπεται από στάδια εξέλιξης. Ο κό­ σμος της ιστορίας άρχισε από την Ανατολή και τε­ λείωσε στη Δύση. Το πρώτο στάδιο συνδέεται με τις αυτοκρατορίες της Κίνας, Ινδίας και Περσίας. Το δεύτερο με την Ελλάδα και τη Ρώμη και το τρίτο με τις χριστιανικές αυτοκρατορίες της Δ. Ευρώπης.17 Σκοπός του Χέγκελ είναι να δείξει ότι το πνεύμα διαπαιδαγωγείται με την αυτοσυνείδηση της ελευ­ θερίας,η οποία πραγματώνεται με τη μορφή πολιτι­ κής ελευθερίας μέσα από τα Γερμανικά έθνη (τελεί­ ωση). Ο τελικός σκοπός της Ιστορίας είναι η πραγμά­ τωση ενός Κράτους, του αστικού και γραφειοκρατι­ κού, που ενσαρκώνει την ηθική, την ελευθερία και τη Λογική που αποτελεί την τελική μορφή της προό­ δου. Το κριτικό πνεύμα του Καντιανισμού και η απόλυτη

59

δικαίωση του Γερμανικού κράτους επηρέασαν σε έ­ να βαθμό τη Γερμανική θετικιστική σχολή του 19ου αιώνα που αντιπροσωπεύθηκε από τους ιστορικούς και φιλοσόφους Leopold Von Ranke (1795-1886), J.G. Droysen (1808-1884), H. Treitschke (18341896), F. Meineke, W. Dilthey (1833-1911). Η σχολή αυτή προσεγγίζει κριτικά την Ιστορία και την κατανοεί ως ιστορική γνώση, αιτιακή εξήγηση και κατανόηση των γεγονότων, τα οποία είναι μονα­ δικά, ατομικά και ανεπανάληπτα. Ρέπει προς την ι­ στορική γνώση της πολιτικής εξουσίας, των διπλω­ ματικών και στρατιωτικών γεγονότων και στη βάση ανιχνεύει προθέσεις και κίνητρα ηγετών-ατόμων. Η επίδραση του Γερμανικού πνεύματος είναι καταλυ­ τική αφού υφίσταται μόνο Ιστορία του πνεύματος και μάλιστα ως ατομικότητες, οι οποίες διαθέτουν ε­ σωτερική διάρθρωση, νόημα και σκοπό δικό τους. Χρέος του ιστο­ ρικού είναι να συλλάβει τις ευρύ­ τερες τάσεις.18 Κατά τον Von Ranke: 1) Ο ρό­ λος του ιστορικού δεν είναι ούτε να κρίνει το παρελθόν ούτε να μορφώσει τους συγχρόνους του, αλλά να αντιληφθεί ακριβώς τι συνέβη. 2) Δεν υπάρχει αλληλε­ ξάρτηση υποκειμένου της γνώσης (ιστορικού) και αντικειμένου (ι­ στορικά γεγονότα). Ο ιστορικός είναι αμερόληπτος στη σύλληψη των γεγονότων. 3) Η ιστορία υ­ πάρχει από μόνη της ως σύνολο πεπραγμένων, έχει ένα δεδομένο σχήμα και είναι προσιτή στη γνώ­ ση. 4) Ο ιστορικός καταγράφει το γεγονός και συγκεντρώνει έναν αριθμό ντοκουμέ­ ντων που τα στηρίζει σε ασφαλείς πηγές.19 Ο φιλόσοφος Dilthey προχώρησε σε μια παραπέ­ ρα προβληματική, η οποία συνίσταται στην κριτική του ιστορικού λόγου. Γι’αυτόν η γνώση του ανθρώ­ που είναι δεκτή μόνο μέσα από την ιστορία και πραγματώνεται μέσα στην κοινωνία. Αναδεικνύεται η διάκριση ανάμεσα στις φυσικές ε­ πιστήμες που έχουν σχέση με τα φυσικά γεγονότα, δηλαδή εξωτερικές διαδικασίες (αιτιώδεις και μη­ χανικές συνάφειες) και τις επιστήμες του πνεύματος που έχουν σχέση με τις εσωτερικές διαδικασίες. Τα γεγονότα του πνεύματος δεν έχουν σχέση με αιτιακές συνάφειες και κατά συνέπεια η ιστορία απστελείται από τη βίωση ή κατανόηση των βουλήσεων, κινήτρων, σκέψεων του υποκειμένου. Ο Γερμανικός θετικισμός δεν κατευθύνθηκε ποτέ σε μια αναζήτηση Γενικών Νόμων, νομοτελειών και

60

αφιέρωμα --------------------------------------

κανονικοτήτων στην ιστορία, αλλά παρέμείνε στην ακριβή περιγραφή, αιτιακή εξήγηση και κατανόηση του ατομικού γεγονότος ή δραστηριότητας. Η περιοδολόγηση και χρονική διαδοχή (χώρουχρόνου) είναι μια συμβατική διαίρεση. Η Γαλλική παράδοση του θετικισμού που έχει α­ φετηρία του Aug. Comte (1798-1857) συνδέθηκε με την ιστορική μέθοδο - εξήγηση στη βάση της ιστορι­ κής συνέχειας και προόδου από πλευράς του πνεύ­ ματος και της τεχνικής. Ανιχνεύονται ιστορικές ολότητες και ιστορικοί νό­ μοι ανάπτυξης και συνδέονται με μια τυπολογία που έχει σχέση με την Κοινωνιολογία. Κατά τον Comte, η Ιστορία διέρχεται τρία στάδια προόδου, το θεολογικό, όπου ο άνθρωπος αναζητεί τις αρχικές και τελικές αιτίες, το μεταφυσικό όπου συλλαμβάνει αφηρημένες δυνάμεις, ικανές να πα­ ράγουν διάφορα φαινόμενα, και το θετικό στάδιο ό­ που ερευνά τις εσωτερικές αιτίες των φαινομένων, συλλαμβάνει πραγματικούς νόμους, δηλ. αμετάβλη­ τες σχέσεις. Η ιδέα της ιστορικής εξήγησης μέσω γενικών νό­ μων, λογικών αιτίων οδηγεί σε μια αντίληψη της α­ ντικειμενικότητας. Εννοείται μια αντίληψη ότι υ­ πάρχει αλληλεξάρτηση ιστορικού (υποκειμένου) και γεγονότος (αντικειμένου) αλλά αυτή είναι ασα­ φής. Μια σειρά ιστορικών και φιλοσόφων G. Monod, G. Blodel, Ρ. Vidal de la Blanche, P. Simiand, H. Berr προσπαθούν να δουν τις άλλες πλευρές της Ιστορίας πέραν των πολιτικών και στρατιωτικών. Ο Monod υποστήριξε ότι η ζωή είναι συνεχής, αλλά η αλλαγή είναι μεταμόρφωση παλαιών στοι­ χείων, ποτέ μια νέα δημιουργία. Η Ιστορία για τον Langlois (1863-1929), και Seignobos (γεν. 1854) α­ παλλάσσεται από τη θεία πρόνοια και την ορθολογι­ κή πρόοδο.” Ο G. Blodel το 1887 υποδεικνύει τη δυνατότητα μιας ιστορίας για το μεσαίωνα στην οποία η πολιτι­ κή, νομική και θεσμική διάσταση συμπλέκονται και αποτελούν ενιαίο περιεχόμενο, όπου το οικονομι­ κό, χωρίς να είναι το επικρατέστερο, αναδεικνύεται ως σημαντικό στοιχείο. Σταδιακά υπεισέρχονται στην ιστορική εξήγηση και οι άλλες διαστάσεις της κοινωνικής εξέλιξης. Η φιλοσοφία της Ιστορίας του Μαρξισμού που α­ ναπτύσσεται παράλληλα προς τον Θετικισμό του 19ου αιώνα από τους Μαρξ (1818-1883) και Ενγκελς (1820-1895) συνδέεται περισσότερο με τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που αποδέχο­ νται ως σκοπό της ιστορικής έρευνας την εξεύρεση υλικού, που θα εξηγεί το βαθμό της συνειδητής δρά­ σης των κοινωνιών στην οικονομική (παραγωγική

και αναπαραγωγική) διαδικασία και την πολιτική απελευθέρωση. Ο «ιστορικός υλισμός» προσπάθησε να δώσει απά­ ντηση στα νέα προβλήματα που τέθηκαν: 1. Ποια είναι η σκόπιμη και συνειδητή δράση των ανθρώπων, το νόημα της δράσης τους.

2. Πώς συνδέεται με τα κοινωνικά και ταξικά συμ­ φέροντα.

3. Ποιες είναι οι κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας που σχετίζονται με την ταξική πάλη.

4. Ποια τα κίνητρα δράσης των κοινωνικών ομάδων κι ο βαθμός οργάνωσης.

5. Αν υπάρχουν νόμοι στην Ιστορία και πώς εξηγού­ νται. Τί είναι τα στάδια εξέλιξης.

6. Ο ρόλος του ιστορικού και η αλήθεια στην Ιστο­ ρία. Σε ποιο βαθμό αποσυνδέεται από το υποκείμε­ νο και ταυτίζεται με το αντικείμενο.21 Οι Μαρξ και Ένγκελς διαμόρφωσαν μια θεωρία της Ιστορίας ακολουθώντας την παράδοση: α) Των Γάλλων υλιστών φιλοσόφων του διαφωτισμού (ενό­ τητα Φύσης-Ιστορίας, Ιστορικοί νόμοι), β) της φιλο­ σοφίας του Hegel όσον αφορά τα ιστορικά στάδια ε­ ξέλιξης και την ιδέα της απελευθέρωσης, γ) της θε­ ωρίας της αξίας των Smith, Ricardo, δ) της θεωρίας των κοινωνικών τάξεων των ιστορικών Thiers, Thierry, Miniez. Κατά τη θεωρία του Μαρξ, που διατυπώνεται στα έργα: «Γερμανική ιδεολογία» (1845-46) και «Κριτική της πολιτικής οικονομίας» (1859), η Πα­ γκόσμια ιστορία είναι ενιαία και συνεχής σε μια πο­ ρεία αλληλοδιαδοχικών σταδίων και εσωτερικών α­ ντιφατικών συγκρούσεων. Η δράση των κοινωνικών ομάδων, τάξεων, λαών, εθνών και ατόμων εντάσσε­ ται στα πλαίσια οικονομικών και κοινωνικών σχη­ ματισμών, συστημάτων ή ολοτήτων. Βασικό κριτήριο διαίρεσης των κοινωνικών σχη­ ματισμών είναι η διαφορετικότητα στις σχέσεις πα­ ραγωγής (σχέσεις ιδιοκτησίας). Η ιστορία διέπεται από πέντε ιστορικά στάδια εξέ­ λιξης, σκέψη που πηγάζει από την παραδοσιακή θε­ ωρία της ιστορίας, το διαφωτισμό και τον Χέγκελ. Τα στάδια αυτά αντιστοιχούν σε πέντε οικονομι­ κούς και κοινωνικούς σχηματισμούς ή τρόπους πα­ ραγωγής, όπως ο πρωτόγονος, δουλοκτητικός, φε­ ουδαρχικός, καπιταλιστικός και σοσιαλιστικός κομμουνιστικός.22 Τα ιστορικά γεγονότα που έχουν σχέση με τις διαδικασίες διατήρησης και μεταβολής των οικονο­ μικών, πολιτικών, στρατιωτικών, ιδεολογικών δο­ μών αντανακλούν τη δραστηριότητα των υποκειμέ­ νων της ιστορικής διαδικασίας. Οι αλλαγές στην Ιστορία παρατηρούνται στη βά­ ση του σχηματισμού και εκφράξουν τη σύγκρουση

-------------------------------------- αφιέρωμα παραγωγικών δυνάμεων (άνθρωπος, μέσα παραγω­ γής, τεχνική, επιστήμη) και παραγωγικών σχέσεων. Η αλλαγή και πρόοδος εντοπίζεται πρώτα στις παραγωγικές δυνάμεις και ιδιαίτερα στην τεχνολο­ γία, η οποία ενέχει τη μορφή συσσωρευτικής διαδι­ κασίας. Αυτή η σύγκρουση εκδηλώνεται σε κοινωνι­ κό και πολιτικό επίπεδο ως ταξική πάλη, η οποία εί­ ναι η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας. Επεκτείνονται βέβαια σε όλους τους τομείς, στην πολιτιστική ζωή, στους θεσμούς και την υπερδομή. Η μετάβαση από το ένα κοινωνικό σύστημα στο επόμενο πραγματοποιείται με την κοινωνική επα­ νάσταση που είναι αποτέλεσμα της ωρίμανσης των παραγωγικών δυνάμεων και της σύγκρουσης. Η δράση των προσωπικοτήτων (ηγετών) και των μα­ ζών εντάσσεται σ’ ένα ευρύτερο σχέδιο ιστορικής α­ ξιολόγησης και ερευνάται ο βαθμός ευθύνης και συνειδητότητας της πράξης.23 Κατά τη μαρξιστική φιλοσοφία της Ιστορίας, η Ιστορία έχει νόημα που ταυτίζεται με την αναγκαία

61

τάση για απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμε­ ων του ανθρώπου, την κατάργηση της εκμετάλλευ­ σης (ηθική διάσταση) και την εξυπηρέτηση των ανα­ γκών της κοινωνίας. Κυρίαρχο ρόλο παίζει ο άν­ θρωπος ως υποκείμενο της ιστορίας με ταξικά συμ­ φέροντα και ιδεολογική τοποθέτηση. Αυτή η αντίλη­ ψη ερμηνεύει ολόκληρη την Ιστορία, αφού αποκα­ λύπτει το αναγκαίο δίπολο συντήρηση-πρόοδος, και τη μετάβαση προς το σοσιαλισμό (όραμα ισότητας, δικαιοσύνης). Οι ιστορικοί νόμοι ή νομοτέλειες εξη­ γούν την ανάγκη μετάβασης, την τάση ή κατεύθυνση και ως εκτούτου ανιχνεύονται ως αιτιακές συνάφει­ ες ή αλληλοδιαδοχές. Κατά τη διάρκεια της μακράς επεξεργασίας των θέσεων αυτών υπήρξαν τροποποιήσεις, αλλαγή δια­ φορετικής ερμηνείας από τους μεταγενέστερους, Λαμπριόλα, Πλεχάνωφ, Μπουχάριν, Λούκατς και άλλους. Η θεωρία πήρε σε πολλές περιπτώσεις τη μορφή του οικονομικού ντετερμινισμού και τελεολογίας.

Κ. Μάρξ (1818-1883) Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι έρχονται σε καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους σχέσεις, σε παραγωγικές σχέσεις που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλι­ κών παραγωγικών τους δυνάμεων. Το σύνολο αυτών των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί την οικονομική διάρ­ θρωση της κοινωνίας, την πραγματική βάση, που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποία ανπστοιχούν ορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. 0 τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής κα­ θορίζει την κοινωνική, πολιτική και πνευματική πορεία (προτσές) της ζωής γενικά. Δεν είναι η συνείδηση των αν­ θρώπων που καθορίζει το είναι τους, μα αντίθετα το κοινωνικό είναι τους καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε μια ορι­ σμένη βαθμίδα της εξέλιξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή - πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική γι’ αυτό έκφραση - με τις σχέσεις ι­ διοκτησίας, μέσα στις οποίες είχαν κινηθεί ως τώρα. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέ­ σεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμάτους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης ανατρέπεται αργότερα ή γοργότερα, ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα. Όταν εξετάζουμε τέτοιες ανατροπές, πρέπει να κάνουμε πάντα τη διάκριση ανάμεσα στην υλική ανατροπή στους οικονομικούς ό­ ρους της παραγωγής, που μπορούμε να τους διαπιστώσουμε με ακρίβεια φυσικών επιστημών, και στις νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές, κοντολογίς, τις ιδεολογικές μορφές, μέσα στις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτή τη σύγκρουση και παλεύουν ώς τη λύση της. Όσο λίγο μπορούμε να κρίνουμε έ­ να άτομο από τη γνώμη που έχει το ίδιο για τον εαυτό του, άλλο τόσο μπορούμε να κρίνουμε μια τέτοια εποχή α­ νατροπής από τη συνείδησή της, μάλλον πρέπει να εξηγήσουμε τη συνείδηση αυτή από τις αντιφάσεις της υλικής ζωής, απ’τη σύγκρουση που υπάρχει ανάμεσα στις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις και σπς παραγωγικές σχέ­ σεις. Ένας κοινωνικός σχημαπσμός ποτέ δεν εξαφανίζεται προτού ανπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις, που μπορεί να χωρέσει, και νέες, ανώτερες παραγωγικές σχέσεις ποτέ δεν εμφανίζονται, προτού ωριμάσουν οι υ­ λικοί όροι της ύπαρξής τους μέσα στους κόλπους της ίδιας της παλιάς κοινωνίας. Γϊ αυτό η ανθρωπότητα βάζει πάντα μπροστά της μόνο τα καθήκοντα εκείνα που μπορεί να λύσει, γιατί με μια προσεκτικότερη εξέταση γίνεται πάντα φανερό, ότι το ίδιο το καθήκον ξεπηδάει μόνο τότε, όταν οι υλικοί όροι για τη λύση του υπάρχουν κιόλας ή τουλάχιστο βρίσκονται στην πορεία του γίγνεσθαι. Σε γενικές γραμμές μπορούν, ο ασιατικός, ο αρχαίος, ο φεου­ δαρχικός και ο σύγχρονος αστικός τρόπος παραγωγής να χαρακτηρισθούν σαν προοδευτικές εποχές του οικο­ νομικού κοινωνικού σχημαπσμού. Απόσπασμα από τον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (1859)

62

αφιέρωμα --------------------------------------

Η φιλοσοφία της Ιστορίας στον 20ό αιώνα ατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα εκφράσθηκαν τρεις βασικές κατευθύνσεις ή σχο­ λές στη φιλοσοφία της Ιστορίας, οι οποίες α­ κολουθούν την παράδοση που αναπτύχθηκε το 19ο αιώνα με κάποιες αποκλίσεις, ο θετι­ κισμός, ο μαρξισμός και ο δομισμός - λει­ τουργισμός - (Annales). Ο αγγλοσαξονικός θετικισμός έχει αφετηρία έ­ ναν υποκειμενισμό του Ιστορικού γεγονότος-ανταπόκρισης με την πραγματικότητα, όπου αναζητείται το εσωτερικό νόημα και η σημασία και συνεπώς, μορφές αιτιακης εξήγησης-κατανόησης. Η τάση αυ­ τή είχε αφετηρία την ιστορική εξήγηση και διατύπω­ ση ιστορικών προτάσεων από τους Αμερικανούς James Dewey (1859-1952) (πραγματισμός), Carl L. Becker (1873-1945) (σχετικισμός) και Charles A. Beard (1876-1948) και καταλήγει σε μια πλήρη συ­ νέπεια και εφαρμογή των μεθόδων στον John Β.

Bury (1861-1927), Lord Acton, R.M. Trevelyan, Edward H. Carr (1892-1983) οπότε είναι μια ρεαλι­ στική μέθοδος της Ιστορίας. Για τον πραγματισμό οι ιστορικές προτάσεις μοιάζουν με τις άλλες επιστημονικές προτάσεις, α­ ξιώνουν να είναι αληθινές και είναι της ίδιας τάξης με τις καθημερινές. Κατά τον Dewey δεν υπάρχουν εμπειρικές προτάσεις (επιστημονικές ή ιστορικές) που να είναι απολύτως αληθινές. Η ανθρώπινη γνώ­ ση αποτελείται από ένα σώμα πίστεων ή ισχυρισμών που είναι περισσότερο ή λιγότερο πιθανές. Η ιστο­ ρία είναι «γραμμένη αναγκαία από τη σκοπιά του παρόντος» και η επιλογή και διάταξη του ιστορικού έργου «ελέγχεται από τα κυρίαρχα προβλήματα και αντιλήψεις της κουλτούρας στην οποία είναι γραμ­ μένα».24 Ο Ε.Η. Carr με το έργο «What is history» (1961) που αντανακλά ολόκληρο το πνεύμα μιας ρεαλιστι­ κής σχολής που προέρχεται από το θετικισμό, υπο­ στηρίξει ότι υπάρχει ανάγκη έρευνας της ανταπό­ κρισης του ιστορικού γεγονότος με μια αντικειμενι­ κή πραγματικότητα. Ασφαλή κριτήρια είναι η έν­ νοια της αιτιότητας (ανεύρεση πολλαπλών αιτιωδών συναφειών και αλληλουχιών ανάμεσα στους παρά­ γοντες (οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς, ιδε­ ολογικούς), η κατεύθυνση και η ιστορική πρόοδος ως οδηγός.25 Ένας σκληρός πυρήνας των θετικιστών φιλοσό­ φων της Ιστορίας που έχουν αφετηρία τη λογική της επιστήμης και ρέπουν προς τον υποκειμενισμό και επεξεργάζονται το βασικό ερώτημα της σχέσης του ιστορικού υποκειμένου με τα γεγονότα, με κριτήριο

την αναζήτηση της Ιστορικής αλήθειας, πέρασε μέ­ σα από την αναλυτική φιλοσοφία. Μια σειρά αναλυ­ τικών και φιλοσόφων της Ιστορίας όπως Μ. Schlick (1882-1936), Ο. Newrath (1882-1945), F. Kaufman ασχολούνται με το αν το γεγονός που συνέβη στο παρελθόν είναι αληθινό, αν υπάρχει μέθοδος επαληθεύσεως μιας ιστορικής πρότασης. Οι δρόμοι που ανοίγονται είναι μέσα από τα ερωτήματα για τη φύ­ ση της ιστορικής και φυσικοεπιστημονικής πρότα­ σης, τα κριτήρια εξήγησης ή εύρεσης της αλήθειας, της ιστορικής γνώσης. Εδώ υπήρξε μεγάλος διάλο­ γος ανάμεσα στους Ρ. Gardiner, W.H. Dray, A.Danto, W. H. Walsh, Morton White, A. Donagau, Sidney Hook, H. J. Butterfield, M. Mandelbaum κ.ά., σχετικά με την ιστορική εξήγηση, τους νόμους της ιστορίας, τα όρια της εξήγησης, το νόημα στην ι­ στορία και την κατανόηση, άν υπάρχουν ιδεατοί τύ­ ποι και καθολικές προτάσεις. Η σύνδεση ανάμεσα στην ιστορική εξήγηση και ερμηνεία, τα όρια της α­ ντικειμενικότητας οδήγησαν σε μια σειρά κεντρι­ κών ερωτημάτων από δύο μεγάλους φιλοσόφους, τον Karl Popper (1902-1994) και Carl Hempel (γεν.

1905). Αυτά είναι: 1) Τι είναι ιστορία; 2) Είναι δυ­ νατό να εξετασθεί η ιστορία ως όλο; 3) Είναι δυνα­ τοί οι νόμοι στην Ιστορία και την κοινωνική ανάπτυ­ ξη; 4) Τι είναι βασικό για την πρόβλεψη του μέλλο­ ντος; 5) Τι είδους ιστορική πρόβλεψη υπάρχει; Η απάντηση του Κ. Popper σ’ αυτά τα ερωτήματα συνοψίζεται στα εξής: 1) Η ιστορία είναι ουσιαστι­ κά ένα χρονικό πολιτικών και κοινωνικών γεγονό­ των (συμβάντων)· τα γεγονότα είναι ατομικά και α­ νεπανάληπτα. 2) Η κοινωνία δεν μπορεί να προσεγγισθεί ως όλο αφού μπορούμε να συλλάβουμε μόνο τη διαδοχή ατομικών στοιχείων. 3) Δεν υπάρχουν νόμοι στην Ιστορία με την έννοια των φυσικών νό­ μων. Οι ιστορικιστές μιλούν για τάσεις ανάπτυξης στην κοινωνία, ενώ στην επιστήμη οι νόμοι είναι γνωστό ότι είναι σταθερές, αιώνιες και αμετάβλητες συνδέσεις που μπορούν να εξηγήσουν τις αλλαγές στον αντικειμενικό κόσμο. 4) Επιστημονική πρό­ βλεψη δεν μπορεί να γίνει στην κοινωνία γιατί δεν προβλέπονται όλες οι πιθανές αλλαγές. 5) Προβλέ­ ψεις μπορούν να γίνουν μόνο για τις τεχνολογικές αλλαγές με βάση τους φυσικούς - οικονομικούς νό­ μους.26 Μια άλλη απόκλιση είναι η θεωρία του C. Hempel που προτείνει ένα μοντέλο ή μέθοδο ιστορι­ κής εξήγησης. Κατά τη θεωρία αυτή υπάρχουν δυο ομάδες προτάσεων. Η μία περιλαμβάνει μια περι­ γραφή παρατηρούμενων αιτίων και γεγονότων, η άλλη αποτελείται από καθολικούς νόμους που συνο­ δεύονται από υποθέσεις. Ύστερα από μια διαδικα­ σία αντιστοίχισης, ένας ορισμένος αριθμός συμπε-

-------------------------------------- αφιέρωμα ρασμάτων παράγεται από ορισμένες περιγραφές ι­ στορικών γεγονότων και πράξεων σε σύνδεση με τις καθολικές υποθέσεις. Επειδή, λοιπόν, απαιτείται έ­ νας αριθμός καθολικών υποθέσεων και περιγρα­ φών ατομικών δεδομένων και ταυτόχρονα επιστη­ μονική αυστηρότητα, ο Hempel εισήγαγε τα καλού­ μενα εξηγητικά διαγράμματα ή σχέδια.27 Γενικά τα ερωτήματα του θετικισμού και της α­ ναλυτικής απόκλισης δεν επεκτάθηκαν στις γενετι­ κές - δομικές σχέσεις, στις κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας, σε γενικά τυπολογικά ερμηνευτικά σχή­ ματα πολιτισμικών ενοτήτων και σταδίων εξέλιξης, γιατί αφετηρία ήταν το ιστορικό γεγονός και ιστορι­ κή αλήθεια και πλευρές ιστο­ ρικής αιτιότητας, που σε τε­ λευταία ανάλυση περιορίστη­ καν στην αντικειμενικότητα των Ιστορικών προτάσεων. Διαπρεπείς φιλόσοφοι της Ιστορίας του 20ου αιώνα, πα­ ράλληλα με το θετικισμό, που έχουν τη διάθεση να στοχα­ στούν πάνω στο Νόημα και το σκοπό της Ιστορίας, με μια με­ ταφυσική τάση οντολογικου χαρακτήρα είναι οι Oswald Spengler (1880-1936), Β.

Croce (1866-1952), R. Collingwood (1891-1943), Arnold Toynbee (1884-1975). Η σκέψη τους έχει μια αντι­ κειμενική προσέγγιση των πο­ λιτισμών και ενέχει τάσεις βίωσης και κατανόησης των ι­ στορικών εποχών. Κ. Popper Ο Collingwood δέχεται ότι η φιλοσοφία της Ιστορίας είναι δυνατή μόνο σαν θε­ ωρία της ιστορικής γνώσης, ενδιαφέρεται κυρίως για τις ανθρώπινες σκέψεις και εμπειρίες μια και έ­ χουν χαρακτήρα μοναδικό και ανεπανάληπτο. Σ’ αυτό το σημείο συμφωνεί με τον Β. Croce, ο οποί­ ος βλέπει την Ιστορία σαν μια ζωντανή σχέση, αυτο­ συνείδηση της κοινωνίας που ενσαρκώνει την αιώ­ νια δύναμη του πνεύματος. Ο Oswald Spengler με το έργο του «Η παρακμή της δύσης» (1918-1920), βλέπει την Ιστορία μ’ αυτό τον ενεργητισμό, όπου οι πολιτισμοί ως ολότητες εί­ ναι ζωντανοί οργανισμοί και αναπτύσσονται στα πλαίσια της Παγκοσμιότητας. Στην αντίληψη της ε­ νιαίας και συνεχούς προόδου που κυριάρχησε τον 20ό αιώνα στη φιλοσοφία της Ιστορίας, αντιπαραθέτει τη θεωρία της άνθησης και του μαρασμού-καταστροφής των πολιτισμών. Ακολούθως τονίζει ότι

63

υφίσταται μια ακολουθία πολιτισμών, από τους ο­ ποίους ο καθένας είναι αυθεντικός, ανεπανάληπτο κλεισμένο στον εαυτό του φαινόμενο, που δεν έχει κοινά σημεία με τους άλλους πολιτισμικούς κύ­ κλους. Η ιστορία κυλά άσκοπα, δεν έχει νόημα και σκοπό και υποβάλλεται η ιδέα της ιστορικής νομο­ τέλειας ότι ο «τεχνολογικός πολιτισμός» (Zivilisation) είναι το αναπόφευκτο πεπρωμένο της κουλ­ τούρας. Διακρίνει οκτώ πολιτισμούς που ακολουθούν ένα βιολογικό κύκλο χιλίων ετών. Ο Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός τείνει προς τη δύση του.28 Στην ίδια ενότητα βρίσκεται και ο Toynbee, ο ο­ ποίος συμφωνεί με τον Spengler ότι η ιστορία κατα­ κερματίζεται σε επιμέρους ε­ νότητες, κοινωνίες και πολιτι­ σμούς. Πιστεύει ότι σε «μια μορφή ε­ ξήγησης των σειρών συμβά­ ντων» ανακαλύπτεται η νομο­ τέλεια που τα διέπει. Οι πολι­ τισμοί γεννιούνται και βρί­ σκονται σε κύκλους και προ­ τείνει μια ιδιαίτερη θεωρία για τη γέννηση και παρακμή. Οι υψηλοί πολιτισμοί γεν­ νιούνται όταν μια δημιουργι­ κή ομάδα εκλεκτών ξέρει να δίνει ιδιότροπες απαντήσεις σε ιδιαίτερες προκλήσεις, ό­ πως τις γεωγραφικές - κλιματολογικές και στρατιωτικοπολιτικές. Οι κανονικότητες που ανακαλύπτει στην ιστορία ο Toynbee έχουν ορθολογικό χαρακτήρα και είναι κάποιες ομοιομορφίες της ι­ στορικής πορείας, εκφράζουν ένα ρυθμό στην κίνη­ ση ορισμένων ιστορικών συμβάντων. Το κύριο έργο του «Α study of History» 1934-1954, αναφέρεται σε 23 πλήρως αναπτυγμένους πολιτι­ σμούς, 4 που έμειναν στο πρώιμο στάδιο και 5 απο­ τυχημένους. Με αυτό το έργο του επιβεβαιώνεται η ακράδαντη πίστη του για τη ρυθμική περιοδικότητα στην Ιστορία.” Σε μια χρονική παραλληλία προς τους φιλοσό­ φους της Ιστορίας του 20ού αιώνα που διερευνούν διαδοχές των πολιτισμών και κανονικότητες βρί­ σκονται και οι Μαρξιστές φιλόσοφοι και ιστορικοί που εκδήλωσαν τις θεωρίες τους αυτόν του αιώνα. Οι περισσότεροι προεκτείνουν και ερμηνεύουν την υλιστική αντίληψη της Ιστορίας των Μαρξ-Ένγκελς και προβάλλουν ιδιαίτερες απόψεις για την ενεργη­

64

αφιέρωμα --------------------------------------

τική παρέμβαση του υποκειμένου της ιστορίας (άν­ θρωπος ως άτομο και σύνολο) με στόχο την κατα­ νόηση των νόμων-νομοτελειών της ιστορίας, μια διερεύνηση του τυχαίου και αναγκαίου. Για τον Γ. Πλεχάνωφ (1856 - 1918) υπάρχει μια πολλαπλότητα παραγόντων που επιδρά στη διαμόρ­ φωση του ανθρώπου και υπερίσχυση του φυσικού γεωγραφικού παράγοντα. Ο Ρώσος φιλόσοφος υπε­ ρασπίζεται τη δραστήρια λειτουργία του ανθρώπου στην ανθρώπινη πράξη, κάνει κριτική στον οικονο­ μικό ντετερμινισμό που υπεισήλθε στα μαρξιστικά έργα και ταυτόχρονα στις θεωρίες των Χέγκελ, Μπάουερ, Καρλάιλ που εξυμνούν τις μεγάλες προ­ σωπικότητες. Ο Ν. Μπουχάριν (1888-1936) δέχεται ότι υπάρ­ χει μια ισχυρή ενότητα (ρύσης και κοινωνίας και έ­ νας αιτιακός αντικειμενικός νόμος φαινομένων που εκδηλώνεται διαφορετικά και πολυποίκιλα. Κάνει διάκριση ανάμεσα στις ανοργάνωτες και οργανω­ μένες κοινωνίες (σοσιαλιστικές) και λέει ότι εκεί οι νόμοι εκδηλώνονται όχι αυθόρμητα αλλά συνειδη­ τά. Η αλλαγή στην ιστορία γίνεται με μια εναλλαγή ισορροπίας και διατάραξης, με μια πολλαπλότητα που ξεφεύγει από την άποψη του Μαρξ για το υπο­ κείμενο δράσης. Τέλος προβάλλεται η ιδέα της ε­ ξάρτησης των εσωτερικών αντιφάσεων ή ισορρο­ πιών από τις εξωτερικές. Ο πιο ριζοσπαστικός στη θεωρία της Ιστορίας, την εποχή του, ήταν ο Γκράμσι (1891-1937), έκανε κριτική στον Μπουχάριν και άλλους θεωρώντας την άποψή τους ως οικονομικό ντετερμινισμό. Υποστή­ ριξε ότι η αξίωση να ερμηνεύεται κάθε διακύμανση της πολιτικής και ιδεολογίας ως άμεση έκφραση της οικονομικής δομής πρέπει να καταρριφθεί. Στο έρ­ γο του «Ιστορικός Υλισμός» διατυπώνει τρεις παρα­ τηρήσεις: 1) Οι νόμοι της οικονομίας δεν λειτουρ­ γούν όπως οι φυσικοί αλλά επιτρέπουν την εκτίμηση τάσεων και όχι σταθερών. 2) Οι μηχανισμοί της δια­ λεκτικής δεν μπορούν να απλουστευθούν. 3) Τα πο­ λιτικά γεγονότα διατηρούν μια αυτονομία σε σχέση με τους αγώνες των τάξεων και τις κοινωνικές δο­ μές.30 Ο γαλλικός μαρξισμός κυριαρχήθηκε επί δεκαετίες από τη σκέψη του Αλτσυσέρ (1912-1984). Η ιστορία για τον Γάλλο φιλόσοφο είναι μια διαδικασία χωρίς υποκείμενο, ένα σύνολο ή πλέγμα δομών με αντιφά­ σεις. Το ερώτημα πώς ο άνθρωπος κάνει την ιστορία του εξαφανίζεται. Στην πραγματικότητα κάνοντας κριτική στο μαρξισμό-λενινισμό υπό το φως του δο­ μισμού (στρουκτουραλισμού), έδωσε νέα διάσταση στις έννοιες τρόπος παραγωγής, παραγωγικές δυνάμεις-σχέσεις, κοινωνικός σχηματισμός, ιδεολο­ γία, ώστε να γίνονται πιο λειτουργικές για τους ι­

στορικούς, τους κοινωνιολόγους και οικονομολό­ γους. Τέλος, οι ιστορικοί της αγγλικής σχολής του με­ σοπολέμου και ύστερα Μ. Dobb, Christopher Hill, Hilton, Edward Thompson, Erie Hobsbaum, Perry Aderson εκτίμησαν τη σύνθετη φύση της ιστορικής μεταβολής και ερεύνησαν ένα πιο ουσιαστικό μαρ­ ξιστικό σχήμα. Πιστεύουν ότι δεν πρέπει να επιβά­ λουμε στην Ιστορία τους νόμους των κοινωνικών ε­ πιστημών σχετικά με την κοινωνική συμπεριφορά. Ασχολούνται με τον καπιταλισμό και αποδίδουν με­ γάλη σημασία στους θεσμούς και τις δομές του συ­ στήματος. Μελετούν τις επιδιώξεις και τις συμπερι­ φορές του πλήθους μέσα στο πλαίσιο του βιομηχανι­ κού καπιταλισμού.31 Οι Hobsbawm και Thompson θεωρούν ότι η ανά­ πτυξη των οργανωτικών μορφών και των αξιών του καπιταλισμού είχε ουσιαστική σημασία για την ενί­ σχυσή του και τελικά την εξέλιξή του προς τη βιομη­ χανική κοινωνία. Μαζί μ’ αυτούς οι φιλόσοφοι και ιστορικοί της φυσι­ κής επιστήμης J.D. Bernal, Β. Farrington, Joseph Needham, Sam Lilley, St. Mason δίνουν μια διάστα­ ση της συνέχειας και των σταδίων εξέλιξης των επι­ στημών και γενικότερα των ιδεών θέτοντας τα προ­ βλήματα της κινητήριας δύναμης και πηγής της γνώ­ σης, των πολλαπλών επιδράσεων και διαδρόμων της σκέψης. Η πιο πρόσφατη ιστορική σχολή, που διαμόρφω­ σε και μια φιλοσοφική αντίληψη για την Ιστορία, προέρχεται από τη Γαλλία και είναι γνωστή ως σχο­ λή των «Annales». Έλκει την παράδοσή της από μια κοινωνιολογική και οικονομική αντίληψη για την ι­ στορική μέθοδο και έχει προδρόμους τους Emil Durkheim (1858-1917), F. Simiand, Henri Berr, M. Bloch, L. Fabvre. Εν αντιθέσει προς τον γερμανικό ιστορισμό οι Durkheim και Bloch ξεκινούν από την υπόθεση ότι μπορούμε να κατανοήσουμε το άτομο μόνο μέσα στον περίγυρο μιας κοινωνίας και ότι η κοινωνία εκ­ δηλώνεται με συγκεκριμένες μορφές, τις οποίες μπορούμε να παρατηρούμε εξωτερικά, με τρόπο σχεδόν που παρατηρούμε τα φυσικά φαινόμενα. Στις αρχές του αιώνα καταβάλλεται μια προσπά­ θεια στη Γαλλία να αλληλεπιδράσουν οι μέθοδοι των επιστημών της γεωγραφίας, εθνολογίας, κοινωνιολογίας και άλλων κοινωνικών επιστημών με την Ιστορία. Την αξία της σύνθεσης επισήμανε και ο Η.

Berr, ο οποίος υποστήριξε ότι κάθε ιστορικός από μόνος του δεν μπορεί να επιτύχει ιστορική σύνθεση, πράγμα που απαιτεί ομάδες ερευνητών. Η ιστορία γίνεται επιστήμη με την ερμηνεία, η οποία καθίστα­ ται δυνατή μόνο με τη σύγκριση και ο ιστορικός ο-

-------------------------------------- αφιέρωμα φείλει να έχει κατά νου σαν στοιχεία της μοναδικό­ τητας και ατομικότητας των ιστορικών φαινομένων. Ο Η. Berr θέλησε να δείξει πως στην εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας συναντούμε αιτιώδεις σχέ­ σεις που μπορούν να κατατάσσονται σε τρεις ομά­ δες: α) Σχέσεις απλής ακολουθίας όπου το ένα γεγονός προσδιορίζεται άμεσα από το άλλο, β) Σταθερές σχέσεις, όπου αυτά τα γεγονότα συνάπτονται ανα­ γκαστικά με τ’ άλλα, γ) Σχέσεις εσωτερικής συνά­ φειας, όπου τα γεγονότα συνδέονται ορθολογικά. Ο L. Fabvre (1878-1956) δεν ενδιαφέρεται για την οικονομία, κοινωνία, πολιτική και γεωγραφία ξεχωριστά, αλλά για τη συνολική ζωή των λαών, για τον υλικό και πνευματικό πολιτισμό, τη συνολική ε­ ξέλιξή τους στις επιστήμες, τέχνες, βιομηχανία, ε­ μπόριο. Μελετά τις τιμές, εισοδήματα, πληθυσμιακή άνθιση, τις εσωτερικές αντιφάσεις, αδυναμίες, πά­ θη των υποκειμένων και συνολικά τις εκδηλώσεις της νοοτροπίας της εποχής. Ο Μ. Bloch (1886-1944) ανέλαβε να ερμηνεύσει τις ηθικές τάσεις και συναισθηματικές σχέσεις στη βάση των κοινωνικών ριζών και συναισθηματικών και δημογραφικών συνθηκών της εποχής. Εξέταζε τις σχέσεις του ανθρώπου με τη γη, τις πολιτισμικές εκφράσεις, παρουσιάζοντάς τες ως προϊόντα της ι­ δεολογίας των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Δέχε­ ται τις τυποποιημένες εκφράσεις της αριστοκρατίας (μονομαχία, αίμα, τιμή) ως συνειδητές επινοήσεις στα πλαίσια της διαμόρφωσης μιας ιδεολογίας. Οι συλλογικές νοοτροπίες ερμηνεύονται ως προϊόντα ταξικών σχέσεων και ιδεολογίας.32 Ο Fernand Braudel (1902-1985) δίνει μια νέα διάσταση στην ιστορία, επηρεαζόμενος από Simiand, Lacombe, Labrousse. Δέχεται την ιστορία, όπως οι Fabvre και Bloch, ως αποσπασματική ροή των πλεγμάτων εξουσίας, εξάρτησης, υποταγής, πνευματικής δραστηριότητας, πολιτισμών. Δεν υπάρχε ι ιστορία των γεγονότων ή συμβάντων, αλλά ι­ στορία των δομών και συγκυριών. Ο Braudel έχει α­ φετηρία την έννοια του χρόνου, του ιστορικού χρό­ νου ή της ιστορικής διάρκειας, μιας απεριόριστης ροής.Υποστηρίζει ότι πρέπει να προσεγγισθεί δια­ φορετικά ο παραδοσιακός ιστορικός χρόνος, που κάποτε θεωρείτο ως άθροισμα χρονικών μονάδων. Υποκείμενο της ιστορίας δεν είναι ο άνθρωπος με μια ιστορική δραστηριότητα αλλά οι συγκυρίες. Οι καμπύλες των τιμών, η δημογραφική ανάπτυξη, η παραγωγή και κυκλοφορία απαιτούν νέα μονάδα, νέο τρόπο ιστορικής αφήγησης, τον αφηγηματικό της συγκυρίας (ενδιάμεσοι κύκλοι).33 - Υπάρχουν τρία επίπεδα ιστορίας: Το πρώτο εί­ ναι μια ιστορία που η ροή είναι σχεδόν ασύλληπτη, η

65

ιστορία του ανθρώπου σε σχέση με το περιβάλλον. Κάθε αλλαγή συντελείται αργά, συμβαίνει στις δο­ μές που εννοούνται ως καθορισμένες σχέσεις, συνο­ χές ανάμεσα στα πράγματα, και εμφανίζονται ως ό­ ρια στις γεωγραφικές κλιματολογικές, βιολογικές και παραγωγικές-νοητικές πραγματικότητες. Οι αλλαγές αυτές δείχνουν μια ιστορία διαρκώς ε­ παναλαμβανόμενων κύκλων, είναι κοινωνική και συστημική ιστορία και ονομάζεται Μαχρά διάρκεια.34 Στο δεύτερο επίπεδο κυριαρχεί ο προβληματι­ σμός της Μεσαίας διάρκειας (conjucture) που είναι ο χρόνος της συγκυρίας. Αυτό το επίπεδο έχει σχέση με τα ανιχνεύσιμα στοιχεία των δομών της μακράς διάρκειας που εμφανίζονται ως ασταθή, εύθραυ­ στα, ως οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις, ναυτι­ λία, εμπόριο, αγροτικές κρίσεις, παραγωγικές κρί­ σεις, με μια λέξη δομικές κρίσεις. Εδώ κατανοούνται διάφορες μεταβλητές (πληθυσμός, παραγωγή, άνοδος-πτώση τιμών, μισθοί) ως κυκλικές αλλαγές. Το τρίτο επίπεδο, ο βραχύς χρόνος (σύντομη διάρκεια) έχει σχέση με τα γεγονότα, τα συμβάντα. Η πολιτική έχει τον δικό της χρόνο, τα σύντομα γε­ γονότα που σχετίζονται με τη γεγονοτογραφική ι-

Γκ. Πλεχάνωφ (1856-1918) Στην ιστορία των ιδεολογιών, συχνά αναγκάστηκαν ν’ αναρωτηθούν γιατί τάχα διατηρήθηκε ένα έθιμο ή μια τελετουργική πράξη, μόλο που εξαφανίστηκαν οι σχέσεις που το είχαν γεννήσει, καθώς και άλλα συγ­ γενικά έθιμα και τελετουργικές πράξεις που τα είχαν γεννήσει οι ίδιες σχέσεις; Αυτό ισοδυναμεί με το να αναρωτιόμαστε: γιατί η καταστροφική δράση των καινούριων σχέσεων φείσθηκε αυτού του εθίμου ή αυτής της τελετουργικής πράξης, μια και κατάργη­ σε όλα τα άλλα; Αν στην απάντηση που θα δώσουμε αναφέρουμε τη δύναμη της παράδοσης, σημαίνει ό­ τι περιοριζόμαστε απλώς να επαναλάβουμε την ερώ­ τηση με καταφατική μορφή. Αλλά τι να κάνουμε τό­ τε; Να αποταθούμε στην κοινωνική ψυχολογία.

Η ιστορία των ιδεολογιών εξηγείται κατά μέγα μέρος με το σχηματισμό, τη μεταβολή και την καταστροφή των συσχετίσεων ιδεών, κάτω από την επίδραση του σχηματισμού, της μεταβολής και της καταστροφής ορισμένων συνδυασμών των κοινωνικών δυνάμεων. 0 Λαμπριόλα δεν έδωσε σ’ αυτή την άποψη του ζητή­ ματος όλη την προσοχή που της αξίζει. Το δείχνει καλά η αντίληψή του για τη φιλοσοφία. «Η φιλοσοφία της Ιστορίας και ο ρόλος της προσωπικότητας» Μετ. Μ. Κ. Πορφυρής

66 αφιέρωμα ------------------------------------στορία, τις επιφανειακές αναταραχές.35 Η ιστορία του Braudel απαίτησε νέα εργαλεία έρευ­ νας. Ο ίδιος πρότεινε τη χρήση μοντέλων, ιστορικών υποθέσεων υπό μορφή συνάρτησης. Πολλοί διανο­ ούμενοι όπως ο Jack Hextec κάνοντας κριτική στο Γάλλο φιλόσοφο της ιστορίας είπαν ότι κυριαρχεί­ ται από ένα είδος γεωγραφικού, κοινωνικού και τε­ χνολογικού ντετερμινσμού της ιστορίας, παραβλέποντας έτσι και τις γόνιμες πλευρές του. Γενικά η παράδοση των Simiand, Labrousse, Braudel οδήγη­ σαν τους Annales σε μια ποσοτική ιστορία των οικο­ νομικών κύκλων. Ο Simiand είχε στηριχθεί στις μακρές σειρές δεδομένων για τις τιμές και τα ημερομί­ σθια και κατέληξε σε μια περιοδολόγηση της Ευρω­ παϊκής ιστορίας από τον 15ο αιώνα και εξής. Οι σει­ ρές των ποσοτικών δεδομένων που αποκάλυψαν φάσεις μακράς διάρκειας που τις ονόμασε φάσεις Α, κατά τις οποίες αυξάνονται οι τιμές, και φάσε ις Β που συνδέονται με κοινωνικές και πολιτικές αλλα­ γές κατά τις οποίες πέφτουν οι τιμές. Ο Ernest Labrousse επεξεργάσθηκε ακόμη πε­ ρισσότερο τη μεθοδολογία των σπουδών των τιμών και των ημερομισθίων. Εξέτασε την επιρροή που εί­ χαν οι διακυμάνσεις των τιμών στην έκρηξη της Γαλ­ λικής Επανάστασης αξιοποιώντας μια διασταύρω­ ση ενός μακρού χρόνου της οικονομικής ανάπτυξης του 18ου αιώνα, ενός μέσου χρόνου, του διαστήμα­ τος της ύφεσης 1774-1788, και ενός βραχέως χρόνου του έτους 1789 που αντανακλά την κορύφωση της οι­ κονομικής κρίσης (ακρίβεια, πείνα).36 Η νέα ποσοτική ιστορία διαφοροποιήθηκε από τις προηγούμενες και χρησιμοποίησε πολύ τη στατι­ στική: δεν ενδιέφερε πλέον η περιγραφή) μιας μονα­ δικής ιστορικής κατάστασης αλλά η ανάλυση των οι­ κονομικών και κοινωνικών διαδικασιών και είχε ό­ ρους αιτιακών σχέσεων. Χρησιμοποιήθηκαν αριθ­ μοί συγκρίνοντας διαφορετικές μεταβλητές, με την απομόνωση παραγόντων που μπορούν να εκφρασθούν ποσοτικά και γινόταν ανασύνθεση μέσα από τις πηγές, τις μακρές σειρές ποσοτικών δεδομένων. Τέτοιες σειρές, που περιελάμβαναν μια μεταβλητή, συχνά εκτείνονται προς τα πίσω αρκετές εκατοντα­ ετίες και μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε σταθε­ ρές γραμμές και διακυμάνσεις μακράς ή βραχείας διάρκειας. Η μελέτη των οικονομικών κύκλων εν­ σωματώνει πολλές από τις μεθόδους της ιστορικής δημογραφίας. Οι εργασίες των Goubert και Le Roy Ladurie ο­ δηγούνται προς το να συνταχθεί μια "ιστορία του υ­ λικού πολιτισμού", εμπειρική και ποσοτική, που λαμβάνει σοβαρά υπόψη τον βιολογικό, τον γεω­ γραφικό και τον κλιματολογικό παράγοντα. Ιστο­ ρία, δηλαδή, που μελετάει τις σοδειές, τη διατροφή,

τις οικογενειακές δομές, το ποσοστό αναλφάβητων, την ενδυματολογία, τη μόδα, τα μέσα παραγωγής, την κατανομή των οικονομικών πλεονασμάτων και του πλούτου. Ηταν μια αρμονική συνύπαρξη της κλασικής γεγονοτογραφικής ιστορίας με συνδυα­ σμό οικολογικών, δημογραφικών, ανθρωπολογικών, οικονομικών και κοινωνικών ιστοριών. Ωστό­ σο ο πρωτεύων ρόλος που απέδιδαν στον βιολογικό παράγοντα είχε μια χροιά ντετερμινισμού.37 Οι Francois Furet και Ad. Daumard υποστήριζαν ότι μπορούμε να έχουμε ιστορία ποσοτική, που εξά­ γεται από τα έγγραφα της κοινωνικής δομής ή κοι­ νωνικής κινητικότητας, της ψυχολογίας της οικογέ­ νειας. Υπήρξε γρήγορα στροφή προς τις συλλογικές νο­ οτροπίες και την ιστορική ψυχολογία και, φυσικά, η κατανόηση των οικονομικών νοοτροπιών οδήγησε τις οικονομικές συγκυρίες στις γενικότερες αντιλή­ ψεις των κοινωνικών στρωμάτων. Ο Marc Ferro, στην ανάλυσή του για την Ευρώπη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τη Ρωσία της Επανάστασης του 1917, ασχολείται με τις τάσεις συλλογικής ψυχολογίας και ερευνά συσχετισμούς με τις οικονομικές δυνάμεις.38 Ο Ρ. Chaunu στρέφεται προς τις συλλογικές συ­ μπεριφορές των ανθρώπων απέναντι στη ζωή, τη γέννηση, τις καθημερινές σχέσεις. Ακόμη και ο Jean Bouvier δεν χρησιμοποίησε με απόλυτο τρόπο την ποσοτική μέθοδο. Οι J. Le Goff και Pierre Nora στον πρόλογο του συλλογικού τόμου "Εργο της Ιστορίας" αναγνωρί­

-------------------------------------- αφιέρωμα ζουν το 1974 ότι ο Μαρξ δίνει την πιο σφαιρική και πιο συναφή από τις θεωρήσεις για την Ιστορία, αλλά η κυρία έννοια ιδεολογία ως αντανάκλαση του πραγματικού και η τελεσίδικη ερμηνεία από την οι­ κονομία ανθίστανται με μεγάλη δυσκολία.39 Ο Jacques Golf, δημοσιεύει το 1978 μια εγκυκλο­ παίδεια με τίτλο "Η Νέα Ιστορία", όπου θέτει προ­ βλήματα δομής, μακράς ή βραχείας διάρκειας, πα­ ράλληλα με τις πληροφορίες για τους μετέχοντες στη νέα Ιστορία και για τους όρους όπως κλίμα, γλωσσά, ψυχανάλυση. Επιχειρήθηκε ένας διάλογος με το Μαρξισμό και μερικοί εκπρόσωποι αυτής της σχολής θεωρή­ θηκαν μαρξιστές ή ενδιάμεσης τάσης, όπως οι Guy Bois, G. Duby, P. Vilar.

O Guy Bois στο "Μαρξισμός και Νέα Ιστορία" α­ φήνει να εννοηθεί καθαρά ότι οι βασικές θέσεις της νέας ιστορίας βρίσκονται στο μαρξισμό. Η σφαιρι­ κή ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η νέα ονομα­ σία του "τρόπου παραγωγής", του "οικονομικού και κοινωνικού σχηματισμού". Ο Μαρξ, λέει, προτιμάει τις βαθιές δομές και τις πράξεις των συνηθισμένων ανθρώπων σε βάρος των προσωπικοτήτων. Βασικές έννοιες της παραγωγής και της ιδεολογίας χρησιμο­ ποιούνται. Ο G. Duby επιχειρώντας να ορίσει την έννοια της ιδεολογίας, χρησιμοποιεί τον όρο του L. Althusser (ιδεολογία είναι ένα σύστημα παραστά­ σεων, εικόνων, μύθων, ιδεών προικισμένο με μία ύ­ παρξη και ένα ιστορικό ρόλο σε μια δεδομένη κοι­ νωνία) και προσθέτει ότι οι ιδεολογίες εμφανίζο­ νται ως "σφαιρικές παραστάσεις, παραμορφωτικές, ανταγωνιστικές, στερεοποιημένες..."40. Στην ίδια ο­ μάδα ο Ρ. Vilar επιμένει ότι ο κάθε μελετητής δεν πρέπει να αναζητά στα έργα του Μαρξ μια επιστήμη της Ιστορίας, οριστικά καθορισμένης, της οποίας θα αρκούσε να χρησιμοποιήσει τις αρχές για να κατα­ νοήσει τη λειτουργία των κοινωνιών. Επισημαίνει τις κοινές τάσεις ανάμεσα στην Ιστορία των Annales και τη μαρξιστική Ιστορία και λέει ότι ο ιστορικός υ­ λισμός μπορεί να περιΜβει τις ανακαλύψεις της πο­ σοτικής ιστορίας, της θεωρίας για τη διάκριση των κοινωνικών χρόνων προς μια ολική ιστορία. Τέλος, ο Paul Veyne δικαιώνει το ιστορικό υπο­ κείμενο που θεωρεί πάνω απ’ όλα έναν αφηγητή, έ­ να μυθιστοριογράφο του πραγματικού,41ο δε Μ. de Certeau εισάγει ένα σκεπτικισμό υποστηρίζοντας μια ψυχαναλυτική αναβίωση του παρελθόντος. Συνοπτικά, οι ιστορικοί και φιλόσοφοι της σχο­ λής των "Annales" περιόρισαν το εννοιολογικό πλαί­ σιο της Ιστορίας, χρησιμοποιώντας κύρια τις έννοι­ ες Ιστορικοί Χρόνοι και διάρκειες, συγκυρίες, δο­ μές και λειτουργίες. Εξέτασαν τις αλλαγές ως δομι­ κές μεταβολές, σε ροές, σειρές, μεταβλητές στο

67

Χρόνο, τα οποία δεν συγκροτούν ποτέ ολοκληρωμέ­ να σύνολα, αφού νοούνται μόνο ως οικονομικά, δημογραφικά κοινωνιολογικά μεγέθη. Η ανάλυση ε­ νός συστήματος είναι ανέφικτη και ως εκ τούτου περιορίσθηκαν στην ανάλυση κοινωνιών πιο απλών στη δομή όπως του μεσαίωνα και μεταβατικών από το μεσαίωνα στον καπιταλισμό. Ετσι δεν ασχολήθη­ καν με τη σύνθετη βιομη χανική κοινωνία. Μια άλλη αδυναμία είναι στην εξήγηση της κοι­ νωνικής μεταβολής, της διαδοχής ή μη των κοινωνι­ κών συστημάτων και της μετάβασης. Η εμμονή της ποσοτικής και σειραϊκής ιστορίας σε σταθερές, σχε­ δόν αμετάβλητες σειρές, τις καθιστά αδύνατες να ερμηνεύσουν, να αιτιολογήσουν καθώς και να συλλάβουν τις ταχείες κοινωνικές εξελίξεις ή τομές. Συμπεράσματα Μ’ αυτή τη σύντομη αναδρομή στις φιλοσοφίες και θεωρίες της Ιστορίας δεν είναι δυνατόν να εξα­ ντληθεί αυτό το τεράστιο θέμα, αλλά απλώς να τε-

F. Braudel (1902-1985) Αλλά κυρίως, συνέβη κάποια αλλοίωση στον παρα­ δοσιακό ιστορικό χρόνο. Μία ημέρα, μία χρονιά μπορούσαν να φαίνονται ικανές μονάδες σ’ έναν μελετητή πολιτικής ιστορίας, ως χτες. 0 χρόνος ή­ ταν ένα άθροισμα ημερών. Αλλά οι καμπύλες των τιμών, η δημογραφική ανάπτυξη, η κίνηση των μι­ σθών, οι διακυμάνσεις του τόκου, η μελέτη της πα­ ραγωγής (που περισσότερο την ονειρευόμαστε πα­ ρά την πραγματοποιούμε), μία αυστηρή ανάλυση της κυκλοφορίας, απαιτούν πολύ ευρύτερες μονά­ δες. Εμφανίζεται ένας νέος τρόπος ιστορικής αφηγήσεως, ας τον ονομάσουμε το «αφηγηματικό» της συ­ γκυρίας, του κύκλου, και μάλιστα ενός «ενδιάμεσου κύκλου» («intercycle») που μας προτείνει να διαλέ­ ξουμε είτε ένα διάστημα δέκα ετών, ένα τέταρτο αι­ ώνα και, στο έσχατο όριο, την πεντηκονταετία του κλασικού κύκλου του Kondratieff. Για παράδειγμα, αν δεν υπολογίσουμε τις σύντομες και επιφανεια­ κές μεταπτώσεις, οι τιμές ανεβαίνουν στην Ευρώ­ πη, από τα 1791 ως τα 1817’ κάμπτονται από τα 1817 ως τα 1852: αυτή η διπλή και αργή κίνηση ανό­ δου και καθόδου αντιπροσωπεύει έναν πλήρη «εν­ διάμεσο κύκλο» γι’ αυτήν τη χρονική στιγμή στην Ευρώπη και, σχεδόν, για ολόκληρο τον κόσμο. «Η μακρά διάρκεια» Μετ. Οντέτ Βαρών - Μπενβενίσιε

68

αφιέρωμα --------------------------------------

θσύν τα κυρία προβλήματα που απασχόλησαν τους διανοητές και να επισημανθεί ο βαθμός επίδρασης και γονιμότητας των ιδεών τους. Οι φιλόσοφοι και ιστορικοί σταδιακά από την αρ­ χαιότητα ώς σήμερα: 1. Εντάσσονται σε κοινωνικές ή πνευματικές ομά­ δες της εποχής τους και προσπαθούν να διατυπώ­ σουν ιδέες και να συνθέσουν Ιστορικά έργα κατα­ νοώντας τα προβλήματα της κοινωνίας και παράγο­ ντας νέα φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. Αυτή η γνώση εξυπηρετούσε τις νέες ανάγκες και δρα­ στηριότητες.

2. Έχουν την τάση να νοηματοδοτούν την ιστορία και να τη συνδέουν με άλλες επιστήμες, να δικαιώ­ νουν το παρόν, να θεωρούν αυτό μορφωτικό αγαθό με σκοπό τη βελτίωση και την πρόοδο.

3. Επιζητούν την αξιολόγηση και επιλογή της Ιστο­ ρίας και προχωρούν σε ένα Γενικό Σχεδιασμό. Τα προβλήματα της αιτιακής και χρονικής διαδο­ χής των γεγονότων και αιτιωδών συναφειών οδήγη-

σαν τη φιλοσοφική σκέψη στη σύλληψη ιστορικών σταδίων εξέλιξης και ανίχνευση τελικού σκοπού Ιστορίας. Η ιδέα της σχέσης, ροής, κυκλικής επαναληπτικότητας ή προοδευτικής πορείας ερχόταν διαρκώς στο προσκήνιο.

4.Στους νεότερους χρόνους συναντούμε μια προ­ σέγγιση της Ιστορίας στην οποία υπεισέρχεται το πρόβλημα της επιστημονικής αντικειμενικής αλή­ θειας, της επιστημονικής εξήγησης και πρόβλεψης. Υπό το φως των νέων δεδομένων που σχετίζονται με την ανάπτυξη των φυσικών, τεχνικών και κοινωνι­ κών επιστημών, ανιχνεύονται οι έννοιες σύστημα, δομή, λειτουργία, μορφές, ρύθμιση, έλεγχος, χρονι­ κές δομές και διάρκειες, στατιστικές μεταβολές. Άλλαξε ριζικά ο φιλοσοφικός στοχασμός, αλλά βέ­ βαια παραμένουν ανοιχτά τα προβλήματα της αλλα­ γής και εξέλιξης, το πρόβλημα της προόδου, του "τέ­ λους της ιστορίας", της δυνατότητας του ανθρώπι­ νου γένους να επιβιώσει στην προοπτική του χρόνου που είναι και το νόημα της Ιστορίας.

Σημειώσεις 1. R. Nisbet, History of the idea of Progress, Basic Books, Inc., Publishers New York, 1980, σελ 27-34 2. John Bury, Οι αρχαίοι Ελληνες Ιστορικοί, μτφ. Φ. Κ. Βώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1984, σελ. 173-174.

3. John Finley, Θουκυδίδης, μτφ. Γ. Κουκουλιός, εκδ. Δ.Ν. Παπαδήμας, Αθήνα 1985, σελ 305.

4. J. Β. Bury, ο.π., σελ. 42.

5. J. Β. Bury, ο.π., σελ. 110.

6. R. Nisbet, ο.π., σελ. 64-65.

7. R. Nisbet, ο.π., σελ. 66.

8. Παν. Νούτσος, Niccolo Machiavelli, πολιτικός σχεδιασμός και Φι­ λοσοφία της Ιστορίας, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1983, σελ. 6263.

9. Π. Νούτσος, ο.π., sel. 93-94..

10. Anthony Quinton, Francis Bacon, Oxford University Press 1980, σελ 35-36.

11. B. Farrington, F. Bacon, philosopher of industrial science, London 1951, σελ 93-128.

12. A. Μπαγιόνας "Φύση και ιστορία στη φιλοσοφία του Διαφωτι­ σμού", "θεμέλια των Επιστημών", εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1981, σελ 284.

13. ο.π., σελ 286-87.

14. S.B. Bury, The Idea of progress, Dover publications, Inc., New York 1987, σελ. 207-211.

15. W. H. Walsh, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Ιστορίας, μτφ. Φ.Κ. Βώρος, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.. Αθήνα, σελ 187 - 207.

16. Peter Singer, "Hegel', Oxford University Press 1983, σελ. 9-10.

17. οπ. π., σελ 11-19.

18. Γκέοργκ Ιγκερς, Νέες κατευθύνσεις στην Ευρωπαϊκή Ιστοριο­ γραφία, μτφ. Β. Οικσνομίδης, εκδ. "Γνώση", Αθήνα 1991, σελ 2932.

19. ο. π., σελ 33-34.

20. Ruggiero Romano, Femard Braudel, EMNE "Μνήμων" 1986, σελ 17-20.

21. X. Φλάισσερ, Μαρξισμός και Ιστορία, μτφ. Στ. Καμπουρίδης,

εκδ. Αναγνωσιίδη, σελ. 30-31.

22. G.A. Cohen, Karl Marx's Theory o f History, Princeton University Press, New York 1978, σελ 29-38.

23. Will Shaw, Marx’s Theory o f History, Stanford University Press, California 1978, σελ 27-32.

24. Hans Meyerhoff, The philosophy of history in our time, An Anthology, Dobady anchor books. New York 1959, σελ 162 25. Ed. H. Carr, Τι είναι ιστορία, μτφ. Φ. Λιάππα, εκδ. Πλανήτης, Αθήνα 1974.

26. Anatoly Rakitov, Historical knowledge, Progress Publishers, Moscow 1987, σελ. 217-18.

27. C.I. Hempel, "The function of general laws in History", Journal of philosophy, 1942,39, σελ. 35-48. Για το ίδιο θέμα δες: Γιέρζι Τοπόλσκι Προβλήματα Ιστορίας και Ιστορικήςμεθοδολογίας, εκδ. θεμέλιο, Αθήνα 1983, σελ. 49-80.

28. R. Nisbet, ο.π., σελ 221-22.

29. W. Η. Walsh, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Ιστορίας, ο.π. σελ 249-254.

30. Α. Γκράμσι, Ιστορικός Υλισμός. Τετράδια της φυλακής, μετ. Τ. Μυλωνόπσυλος, Εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1973, σελ 186-194.

31. Γκέοργκ Ιγκερς, οπ. π., σελ 239-252.

32. ο.π„ σελ. 76-80.

33. Fernard Braudel, Μελέτες για την Ιστορία, μτφ. Οντέτ Βαρών και Ρ. Σταμοΰλη, εκδ. ΕΜΝΕ-"Μνήμων", Αθήνα 1987. σελ 23.

34. οπ. π., σελ. 28.

35. οπ.π.,σελ.35.

36. Peter Burke, The French Historical revolution, The Annales School, 1929-89, Polity press, Cambridge, 1990, σελ. 53-56, 37. οπ,π., σελ 61-64.

38. Traian Stoianovich, French Historical Method. Cornell University press, Ithaca and London, 1976, σελ. 188 και 211-214.

39. J. Le Goff - Nora, To έργο της Ιστορίας, συλλογικό, τόμος A', εκδ. Ράππα, Αθήνα 1975, σελ 5-10.

40. Τ. Stoianovich, ο.π. σελ. 171-182.

41. Peter Burke, ojt., σελ 98-99.

,

αφιέρωμα

69

Σοφοκλής Σ. Μαρκιανός

0 Ηροδοτειος άνθρωπος ως αυτόβουλη ηθική οντότητα

Ηρόδοτος, παρά την προσπάθεια του να κατανοήσει και εξηγήσει λογικά τα ισ τορικά δρώμενα, δεν αποκλείει την ανάμιξη της μοίρας και των θεών στη ζωή των α ν θ ρ ώ π ω ν Τ ό σ ο μάλιστα στενά διασυνδέονται οι υπερφυσικές αυτές δυνάμεις2 μ ε την πορεία των δρώντων ιστορικών προσώπων και εθνών,3 ώστε, ακόμη και όταν δεν κάνουν αισθητή την παρουσία τους, ο αναγνώστης είναι σχε­ δόν βέβαιος πως τα νήματα της ισ τορίας κι­ νούνται από α υτές σύμφωνα μ ε κάποιο σχέ­ διο που πρέπει να εκπληρωθεί και που, όταν ανατρέπεται από τον άνθρωπο, αποκαθίσταται μ ε την άμεση ή έμμεση θεϊκή επέμβαση.4

(η πορεία προς την επιστημονική ιστοριογραφία) ην αδυναμία του ανθρώπου να αποφύγει αυ­ τά που πρόκειται να του συμβουν τονίζει συ­ χνά ο Ηρόδοτος σ’ ολόκληρο το έργο του, άλ­ λοτε παρουσιάζοντας την αντίληψη αυτή ως συμπέρασμα μιας προσωπικής εμπειρίας ή ως γνώμη επιφανών προσώπων και άλλοτε α­ φήνοντας τους ακροατές του να κάμουν οι ί­ διοι τις σχετικές διαπιστώσεις τους από την έκβαση των ιστορουμένων. Έτσι ο Άμασης, όταν διάβασε το γράμμα του Πολυκράτη και έμαθε ότι βρέθηκε το δαχτυλίδι, κατάλαβε «ότι είναι αδύνατο ένας άν­ θρωπος να γλιτώσει άλλον από ό,τι του μέλλεται να γίνει» [δτι έκκομίσαι τε άδννατον εϊη άνθρώπφ άνθρωπον έκ τοϋ μέλλοντος γίνεσθαι πρήγματος (3.43.1)]· ο Καμβύσης πάλι εξηγώντας προς τους α­ κολούθους του για ποιο λόγο απέτυχε να περισώσει το θρόνο του συμπεραίνει ότι «δεν είναι βέβαια στο χέρι του ανθρώπου να απστρέπει αυτό που μέλλεται να του συμβεί» [έν τη γάρ άνθρωπηίη φύσει ούκ ένήν άρα τό μέλλον γίνεσθαι άποτρέπειν (3.65.3)]. Η πικρή αυτή αλήθεια ακούγεται πάλι ως

Τ

Ηρόδοτος

70

αφιέρωμα --------------------------------------

γνώμη ενός Πέρση προς τον Ορχομένιο Θέρσανδρο στο συμπόσιο που παρέθεσε ο Θηβαίος Ατταγίνος προς τιμή του Μαρδόνιου και πενήντα άλλων επι­ φανών Περσών στην Θήβα λίγο πρίν από τη μάχη των Πλαταιών: «ότι ο Θεός έχει ορίσει να συμβεί δεν μπορεί ο άνθρωπος να το αποτρέψει» [ό,τι δεϊ γενέσθαι έκ Θεόν, άμήχανον άποτρέχραι άνθρώπφ (2.16.4)]. Η ηροδότεια αυτή αντίληψη ε­ πιβεβαιώνεται συχνά με παραδείγματα, στα οποία εξαίρεται η αδυναμία του ανθρώπου να αποτρέψει ό,τι έχουν ορίσει οι θεοί και η μοίρα. Χαρακτηριστι­ κό παράδειγμα είναι η περίπτωση του Κροίσου, ο ο­ ποίος όχι μόνο δεν μπόρεσε να αποτρέψει το μοι­ ραίο φόνο του γιου του, αν και είχε προειδοποιηθεί γι’ αυτόν (1.34.2), αλλά και ο ίδιος, ύστερα από μία τριετή αναστολή, «όσο (δηλαδή) υποχώρησαν οι Μοίρες» [δσον ένέδωκαν at Μοϊραι (1.91.3)], αιχμαλωτίστηκε από τον Κύρο, για να ξεπληρώ­ σει έτσι την αμαρτία του πέμπτου προγόνου του, του Γΰγη (1.13.2). Η οριστική επίσης απόφαση του Ξέρξη να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας μετά τις αλλεπάλληλες επεμβάσεις του θεού και την αυστηρή προειδοποίηση προς τον Αρτάβανο ότι δεν θα μπορέσει να αποτρέψει «αυτό που πρέπει να γί­ νει» [τά χρεόν γενέσθαι (7.17.2)], η επαλήθευση των προειδοποιητικών ονείρων του Αστυάγη με τη ματαίωση των προσπαθειών του να αποτρέψει την εκθρόνισή του από τον Κύρο (1.130.2), η αποτυχία των Περσών να καταλάβουν τη Νάξο το 499 π.Χ. με την εξήγηση ότι «δεν έπρεπε να αφανιστούν οι Νάξιοι με την εκστρατεία αυτή» [ού γάρ έδει τούτφ τφ στόλψ Ναξίους άπολέσθαι (5.33.2)], και πολλά άλλα παρόμοια παραδείγματα του παλαιότερου και πρόσφατου παρελθόντος5 ενισχύουν στον αναγνώ­ στη την εντύπωση ότι ο ηροδότειος άνθρωπος βρί­ σκεται παγιδευμένος στα δίχτυα υπερφυσικών δυ­ νάμεων, από τα οποία δεν μπορεί εύκολα να ξεφεύ­ γει. Μπορούμε λοιπόν, ύστερα από όλα αυτά, να υ­ ποστηρίξουμε πως η ζωή του ανθρώπου κατά τον Ηρόδοτο καθορίζεται από ακατάληπτες και ακατα­ μάχητες υπερφυσικές δυνάμεις, που δεν αφήνουν περιθώριο ανθρώπινης επιλογής και ευθύνης, ή πρόκειται για μια εκ των υστέρων παραδοχή του ι­ στορικού, κατά την οποία ό,τι έγινε, εξαιτίας αν­ θρώπινων λαθών και παραλείψεων, έπρεπε να γί­ νει; Όπως έχει υποστηριχτεί, ο Ηρόδοτος παραθέτει συχνά παροιμιακές φράσεις και γνωμικά, άλλοτε για να παρουσιάσει συνοπτικά την άποψη ενός ομι­ λητή και άλλοτε για να ενισχύσει ένα επιχείρημα με την εγκυρότητα της λαϊκής σοφίας, χωρίς όμως το περιεχόμενο των εκφράσεων αυτών να έχει πάντοτε για τον ίδιο την αξία μιας ιστορικής εξήγησης, αλλά

και χωρίς οι ιδέες που συμπυκνώνονται στις εκφρά­ σεις αυτές να τον αφήνουν ανεπηρέαστο ως προς τον τρόπο κατανόησης και ερμηνείας των γεγονό­ των.6Σύμφωνα, λοιπόν, με την άποψη αυτή οι παρα­ πάνω γενικές ρήσεις, που ακούγονται ως γνώμαι α­ πό τον Άμαση, τον Καμβύση και τον Πέρση συνομι­ λητή του Θέρσανδρου στο συμπόσιο του Ατταγίνου, χρησιμοποιούνται βέβαια από τον Ηρόδοτο λόγω της λεκτικής καταλληλότητάς τους να προβάλουν συνοπτικά, παραστατικά και πειστικά την αδυναμία του ανθρώπου να δράσει αποτελεσματικά και να α­ ποτρέψει τα μέλλοντα, αλλά ταυτόχρονα με το να α­ ποδίδουν την αδυναμία αυτή σε μια αναπότρεπτη α­ νάγκη, που δηλώνεται με τις φράσεις άδύνατον έστι, ονκ ένήν και άμήχανον έστι, συντελούν ίσως στην ενίσχυση της πίστης του Ηρόδοτου σε μια ανα­ γκαιότητα, κατά την οποία «αυτό που γίνεται έπρε­ πε να γίνει».7Έτσι η πτώση του Κροίσου, η απόφα­ ση του Ξέρξη να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλά­ δας, η ματαίωση των προσπαθειών του Αστυάγη να εξοντώσει τον Κύρο, η σωτηρία της Νάξου κ.ά. πα­ ρουσιάζονται από τον Ηρόδοτο ως αποτέλεσμα μιας αναπότρεπτης ανάγκης, που άλλοτε ονομάζε­ ται μοίρα ή Θεός και άλλοτε υποδηλώνεται με εκ­ φράσεις όπως έδει γενέσθαι ή το χρεόν γενέσθαι ή με κάποιο παρόμοιο τρόπο. Η παρουσίαση των γε­ γονότων αυτών ως αποτέλεσμα επέμβασης μιας υ­ περφυσικής δύναμης αντανακλά βέβαια μια ευρύτε­ ρα διαδεδομένη παραδοσιακή αντίληψη, την οποία ο Ηρόδοτος αξιοποιεί, όπως και τις παροιμιακές φράσεις και τα γνωμικά, για να κάμει πειστικότερη την αφήγησή του, δε φαίνεται όμως να έχει για τον ί­ διο την αξία μιας ιστορικής εξήγησης, που δεν αφή­ νει στον άνθρωπο περιθώρια επιλογής και ευθύνης. Με άλλα λόγια η αιτία των γεγονότων δεν είναι κα­ τά τον Ηρόδοτο κάποια υπερφυσική δύναμη, που προκαθορίζει τη δράση του ανθρώπου, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, που εξαιτίας των αδυναμιών του την προκαλεί και την εκμαιεύει.8

προσεκτικότερη μάλιστα ανάλυση των πα­ ραπάνω παραδειγμάτων και άλλων παρό­ μοιων αποκαλύπτει ο Ηρόδοτος, και όταν ακόμη εξηγεί ένα γεγονός ως αποτέλεσμα της επέμβασηςς υπερφυσικής δύναμης, δεν παραλείπει να μνημονεύσει τα ανθρώπινα λάθη και τις παραλείψεις που προκάλεσαν την επέμβαση της δύναμης αυτής και κατέστησα γεγονός αναγκαίο.9Ενώ, λοιπόν, ο Ηρόδοτος δεν α­ ποκλείει την ανάμιξη των υπερφυσικών δυνάμεων στα ανθρωπήια πρήγματα, την ευθύνη της ανάμιξής τους αποδίδει στην αδυναμία του ανθρώπου να α-

Η

-------------------------------------- αφιέρωμα ντιληφθεί το σωστό, να παραδεχτεί τα όριά του και να ρυθμίσει ανάλογα τη δράση του. Αναφέρουμε ε­ δώ ενδεικτικά την περίπτωση του βασιλιά της Κυρήνης Αρκεσίλασυ, ο οποίος, σύμφωνα με το σχόλιο του ίδιου του Ηρόδοτου, «είτε θεληματικά είτε αθέ­ λητα αγνόησε το χρησμό και έπαθε όσα τσυ είχε γράφει η μοίρα του» [είτε έκών είτε άέκων άμαρτώντοϋ χρησμοϋ έξέπλησε μοίραν την έωντοϋ (4.164.4)], και την περίπτωση του Απρίη, ο οποίος, προτού ηττηθεί και αιχμαλωτιστεί από τον Άμαση, πίστευε πως «ούτε κανείς Θεός θα μπορούσε να τον παυσει από τη βασιλεία» [μήδ’ άν Θεόν μιν μηδένα δύνασθαι παΰσαι τής βασιλίης(2.169.2)]. Παρ’ όλο όμως που η αδυναμία αυτή εμφανίζεται συνυφασμένη με την ανθρώπινη (ρύση και αποτελεί τον κύριο παράγοντα της παρακμής ατόμων και εθνών, ο Ηρόδοτος δε φαίνεται να αποκλείει τη δυνατότη­ τα του ανθρώπου να μετριάσει τα βάσανα της ζωής ή να ζήσει ευτυχισμένος, αρκεί να παραδεχτεί τα ό­ ριά του και να μην προκαλεί τους θεούς με την υπέρ­ βασή τους.10 Τη δυνατότητα αυτήν επικαλείται ο Αρτάβανος, για να επισημάνει στον Ξέρξη πόσο σφαλερή είναι η απόφασή του να εκστρατεύσει ενα­ ντίον της Ελλάδας λέγοντας: «ενώ οι Πέρσες είχαν να διαλέξουν ανάμεσα σε δύο γνώμες, τη μία που αυξάνει την αλαζονεία τους και μια που τη μετριά­ ζει και λέει πως είναι κακό να μαθαίνει την ψυχήν να ζητάει συνεχώς παραπάνω από όσα έχει... εσύ

71

προτίμησες τη χειρότερη για σένα και τους Πέρσες [γνωμέων δύο προκειμένων Πέρσησι, τής μέν ϋβριν αύξανούσης, τής δέ καταπανούσης καί λεγούσης ώς κακόν εϊη διδάσκειν τήν ψυχήν πλέον τί δίζησθαι αίεί έχειν τού παρεόντος.,.τήν σφαλερωτέρην σεωυτφ τε καί Πέρσησι άναιρέο (7.16α.2)]. Ο ίδιος ο Ηρόδοτος εξάλλου παρουσιά­ ζει τη δυνατότητα αυτή με ένα ανέκδοτο για τον Αι­ θίοπα βασιλιά Σαβακώ και εξαιρεί τη σημασία της με το ανέκδοτο τσυ Κύρου και του Αρτεμβάρη, το οποίο συνοψίζει, ως επίλογος ολόκληρου του έργου, ορισμένες βασικές πεποιθήσεις του Ηρόδοτου. Στο πρώτο από τα δύο αυτά ανέκδοτα ο Σαβακώς,επει­ δή δεν ήθελε να τον βρει καμιά συμφορά και ο χρό­ νος των πενήντα ετών που έπρεπε να βασιλεύσειτην Αίγυπτο, σύμφωνα με το χρησμό των αιθιοπικών μαντείων, είχε συμπληρωθεί, αποφάσισε να αγνοή­ σει τις προτροπές του ονείρου και να εγκαταλείψει με τη θέλησή του την Αίγυπτο [έκών άπαλλάσσετο έκ τής Α ίγυπτου (2.139)]. Στο άλλο ανέκδοτο, οι Πέρσες, που ζητούσαν την επέκταση της κυριαρχίας τους σε εύφορα εδάφη, όταν άκουσαν την προειδο­ ποίηση του Κύρου, κατάλαβαν τα λόγια του και «προτίμησαν να κατοικούν σε φτωχική γη και να διατηρήσουν την εξουσία παρά να καλλιεργούν πε­ δινά εδάφη και να είναι δούλοι άλλων [άρχειν τε ειλοντο λυπρήν οίκέοντες μάλλον ή πεδιάδα σπείροντες άλλοισι δουλεύειν (9.122.4)].

Βίλμελ Ντίλτεϋ (1833-1911) Οι λόγοι για τους οποίους αποκτήθηκε η συνήθεια του διαχωρισμού των επιστημών αυτών (των επιστημών του ανθρώπου) από τις επιστήμες της φύσεως και της συγκροτήσεώς των σ’ ένα ιδιαίτερο σύνολο έχουν τις ρίζες τους στα βάθη της συνειδήσεως, την οποία ο άνθρωπος έχει για τον εαυτό του, και στο αίσθημα του ολικού χαρακτήρος της συνειδήσεως αυτής. Πριν του να γεννηθεί η επιθυμία να αναζητήσει την προέλευση του πνευματι­ κού, ο άνθρωπος βρίσκει μέσα σ’ αυτή τη συνείδηση του εαυτού του, το αίσθημα ότι η θέλησίς του είναι κυρίαρ­ χη, ότι αυτός είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, ότι μπορεί να υποτάξει τα πάντα στη σκέψη του και μπορεί ν’ αντισταθεί στα πάντα μόλις οχυρωθεί μέσα στο φρούριο του προσώπου του- και ότι οι ιδιότητες αυτές τον ξεχωρί­ ζουν από την υπόλοιπη φύση. Πραγματικά, ανακαλύπτει ότι βρίσκεται μέσα σ’αυτή τη φύση σαν «κράτος εν κράτει», για να χρησιμοποιήσουμε μία έκφραση του Σπινόζα. Και επειδή δεν υπάρχει, για τον άνθρωπο, παρά μόνο ό,τι είναι γεγονός και πεπραγμένο της συνειδήσεως του, συμβαίνει ώστε όλες οι αξίες και όλοι οι σκοποί της ζωής του να περικλείονται στον πνευματικό αυτόν κόσμο, ο οποίος επιδρά μέσα στον άνθρωπο κατά τρόπο ανεξάρτη­ το και οι πράξεις του ανθρώπου να μην έχουν άλλον σκοπό από το να δημιουργηθεί κάτι νέο στην τάξη πραγμά­ των του πνεύματος. Έτσι, διαγράφεται μία διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο βασίλειο της φύσεως και σ’ ένα Βασίλειο ης Ιστορίας· και στο εσωτερικό του τελευταίου αυτού Βασιλείου, μέσα σ’ ένα σύνολο συντονισμένο από την αντικειμενική αναγκαιότητα που είναι η φύσις, βλέπει κανείς να διαλάμπει σε περισσότερα του ενός σημεία σαν αστραπή, η ελεύθερη πρωτοβουλία του ανθρώπου. «Φύσις και Ιστορία» «Πανόραμα Ιδεών», 1961 Μετ. Κ. Καλλιγάς

72

αφιέρωμα --------------------------------------

Για τον Ηρόδοτο, λοιπόν, ο άνθρωπος δεν είναι ένα άθυρμα των θεών και της μοίρας, αφού μπορεί, ως μια ηθική οντότητα, να επιλέξει αυτόβουλα (εκώ ν) το σωστό σύμφωνα με τις αρχές που ο ίδιος έχει ορί­ σει, ν α αναλάβει την ευθύνη των π ράξεω ν του υπο­ θηκεύοντας ακόμη κ αι τη ζωή του και να ξεπεράσει την αναγκαιότητα της μοίρας. Η προαίρεση του Λ ε­ ωνίδα ν α μην εγκαταλείψει τις Θερμοπύλες και να πειθαρχήσει στους νόμους της π ατρίδας του, αν και γνώριζε ότι το τέλος του πλησίαζε (7.219-220), η α­ πόφαση των Α θηναίων να προασπίσουν την ελευθε­ ρία τους πα ρ ά τους αρχικούς φοβερούς χρησμούς του μαντείου των Δελφών (7.140) και πα ρά τις δελε­ αστικές προτάσεις του Μ αρδόνιου και τη δεινή θέ­ ση τους από την καταστροφή της πόλης τους (8.143144), καθώς και πολλά άλλα γεγονότα με πολιτικές επιπτώσεις τεράστιας σημασίας" επιβεβαιώνουν ττην πίστη του Ηρόδοτου στη δυνατότητα του αν­ θρώπου να αποφ ασίζει και να ενεργεί με δική του

Μπενεντέτο Κρότσε (1866-1952) Ο «ιστορισμός», σύμφωνα με την επιστημονική ση­ μασία της λέξεως, συνίσταται στον ισχυρισμό ότι η ζωή και η πραγματικστης είναι ιστορία και τίποτε άλλο παρά ιστορία. Σε συσχετισμό με τον ισχυρι­ σμό αυτόν, ο ιστορισμός είναι η άρνησις της θεω­ ρίας, η οποία προσβεύει ότι η πραγματικστης διαι­ ρείται σε υπεριστορική, και ιστορική, σ’έναν κόσμο ιδεών και αξιών και έναν κόσμο κατώτερο που τις αντικαθρεφτίζει και τις αντικαθρέφτισε πάντοτε έως τώρα κατά τρόπο φευγαλέο και ατελή- κόσμο στον οποίο θα πρέπει να επιβληθούν μια για πάντα αυτές οι αξίες και ιδέες για να κάνουν την ατελή ιστορία ή την ιστορία σκέτα να παραχωρήσει τη θέση της σε μία ορθολογική και τέλεια πραγματικότητα. Και, κα­ θώς η δεύτερη αυτή αντίληψις είναι γνωστή με το όνομα «αφηρημένος ορθολογισμός» ή «φιλοσοφία του Διαφωτισμού», ο ιστορισμός αναπτύσσεται σε αντίθεση και σε αγώνα κατά της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού και κυριαρχεί επάνω της. Ο αγών αυτός διεξάγεται με την απόδειξη ότι οι ιδέ­ ες και οι αξίες που ετέθησαν ως πρότυπα και μέτρα της ιστορίας δεν είναι καθολικές ιδέες και αξίες, αλλά είναι και αυτές ιδιαίτερα και ιστορικά γεγονό­ τα, που ανυψώθηκαν - ενώ δεν έπρεπε - στην τάξη καθολικών. (Απόσπασμα από τη μελέτη «Η γέννησις του Ιστορι­ σμού» [«La Naissance de Γ Historisme»] στην «Revue de Metaphysique et de Morale») Μετ. K. Καλλιγάς

ευθύνη. Η πίστη αυτή του Ηρόδοτου μεταθέτει την ευθύνη της ιστορικής δράσης από τους θεούς και τη μοίρα στον ίδιο τον άνθρωπο και ανοίγει το δρόμο προς την επιστημονική ιστοριογραφία.

Σημειώσεις

1. Βλ σχετικά στο βιβλίο απ’όπου το απόσπασμα, σ. 35-43. Από την άποψη αυτή ο Ηρόδοτος βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο, το οποίο θα ολοκληρωθεί λίγα χρόνια αργότερα από τον Θουκυδί­ δη με τον καθολικό σχεδόν αποκλεισμό των υπερφυσικών δυνά­ μεων από το χώρο της ιστοριογραφίας.

2. Οι όροι που χρησιμοποιούνται από τον Ηρόδοτο για τις δυνάμεις αυτές είναι: Θεοί, το θειον, θεία τύχη, δαίμων, πεπρωμένη, μοίρα, μύρος. Δε θα ήταν όμως σκόπιμο να επιχειρήσει κανείς να δια­ κρίνει τις μεταξύ τους διαφορές, αφού πολλές φορές οι ρόλοι ό­ λων αυτών των υπερφυσικών δυνάμεων συμπίπτουν σε ορισμέ­ νους τομείς των δραστηριοτήτων τους.

3. Βλ. στο βιβλίο απ’όπου το απόσπασμα, σ. 37-38.

4. C.W. Fomara, The Nature o f History in Ancient Greece and Rome, Berkeley: UCP, 1983, σ. 78-79.

5. Η έννοια της μοίρας δε χρησιμοποιείται μόνο για να εξηγηθεί το απόμακρο ή μυθικό παρελθόν ούτε είναι ένα μυθοπλαστικό μστίβο της προφορικής παράδοσης από την οποία αντλεί ο Ηρόδο­ τος· εξίσου χρησιμοποιείται για να εξηγηθούν και γεγονότα που βρίσκονται χρονικά πολύ κοντά στον ίδιο. Βλ. σχετικά J. Gould, Herodotus, London: Weidenfeld και Nicolson, 1989, σ. 72.

6. Mabel Lang, Herodotean Narrative and discourse, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1984, σε. 58-62.

7. ο.π.., σ. 64.

8. Βλ. και Δ. Μαρωνίτης, Ηροδότου Ισιορίαι, Αθήνα: Γκοβόστης, 1964, σ. 106.

9. Βλ. και J. Gould, ο.π. (σημ 5), σ. 72-78. ΙΟ.'Οπως παρατηρεί ο Αρτάβανος, «ο θεός δεν αφήνει άλλον να υπερηφανεύεται παρά μόνο τον εαυτό του» και «ο θεός αγαπά να κονταίνει αυτά που υπερέχουν [ού γάρ εά φρονέειν μέγα ό Θε­ ός άλλον ή εωυτόν καί φιλέει ό θεός τά ύπερέχοντα πάντα κολούειν (7.10ε)].

11. Χαρακτηριστικά είναι και τα λόγια του Μιλτιάδη προς τον Καλ­ λίμαχο πριν από τη μάχη του Μαραθώνα: «στο χέρι σου είναι τώ­ ρα, Καλλίμαχε, ή να υποδουλώσεις την Αθήνα ή να την κάμεις ε­ λεύθερη και αφήσεις λαμπρή θύμηση για όσο χρόνο θα υπάρ­ χουν άνθρωποι... όλα αυτά λοιπόν είναι δική σου ευθύνη τώρα και από σένα εξαρτώνται» [έν σοί νύν, Καλλίμαχε, έστί ή καταδουλώσαι .Αθήνας ή έλευθέρας ποιήσαντα μνημόσυνου λιπέσθαι ές τόν άπαντα άνθρώπων βίον... ταΰτα ών πάντα ές σέ νύν τείνει καί έκ σέο άρτηται (6.109.3-6)]. [Στο μικρό αυτό απόσπασμα, που προέρχεται από το βιβλίο του Σοφοκλή Μαρκιανού, Η διδασκαλία των Ιστοριών του Ηρόδο­ του, Αθήνα: Εκδόσεις της Σχολής Ι.Μ. Παναγιωτόπσυλου, 1994, σ. 43-49, εξετάζεται η αντίληψη του Ηρόδοτου για τη δυνατότητα του ανθρώπου να προσδιορίσει αυτόβουλα τη δράση του και να χαράξει υπεύθυνα την ιστορική πορεία του. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στην αναδημοσίευση αυτή δίνε­ ται και η μετάφραση των αρχαίων χωρίων και ότι στις Σημειώ­ σεις που ακολουθούν έχουν προστεθεί ορισμένα αναγκαία βι­ βλιογραφικά και επεξηγηματικά στοιχεία].

αφιέρωμα

73

Πλούταρχος (της περιόδου της Αναγέννησης)

Πλούταρχος έζησε περίπου στα χρό­ νια 50-120 μ.Χ. Αλλά μιλάει, στο εκ τε­ ταμένο και ποικιλότατο έργο του, για μια περίοδο που απλώνεται από τη δική του εποχή (αυτό συμβαίνει στα «Ηθικά» του) ώς την εποχή του «μύ­ θου», όπως ο ίδιος δηλώνει στο βίο του Θη­ σέα και του Ρωμύλου.

Ο

Μ.Γ. Μερακλής

Ο Π λούταρχος και η Ιστορία τη διάρκεια των αιώνων αυτών σημειώθηκαν στην ελληνική (και τη ρωμαϊκή) ιστορία ση­ μαντικές αλλαγές. Από τη «φυλετική κοινω­ νία», όπως την ονόμασε ο George Thomson, δηλαδή την αρχαϊκή κοινωνία των γενών, έγι­ νε η μετάβαση στους χρόνους των βασιλικών και των αριστοκρατικών γενών, στα πολιτεύ­ ματα ή τα καθεστώτα, υστέρα, των τυράννων, που προετοίμασαν την εμφάνιση των δημοκρατικών πο­ λιτευμάτων των εμπορικών και ναυτικών τάξεων στην Αθήνα. Διαγράφτηκε τότε η τροχιά της δημο­ κρατίας: της ακμής της, μέσα στο πλαίσιο της πόλης κράτους, της παρακμής της. Ακολούθησε η προσπά­ θεια για την έξοδο από την κρίση της πόλης - κρά­ τους με τις συμπολιτείες ή τους πολύ ευρύτερους σχηματισμούς (Φίλιππος, Αλέξανδρος). Τελευταία ήρθε η ρωμαϊκή κατάκτηση, που σφράγισε οπωσδή­ ποτε τη ζωή των πόλεων, χωρίς πάντως να μεταβάλει τη δομή των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων, που καθόριζαν τη ζωή τους. Αυτός άλλωστε είναι ο κύριος λόγος, που από τον 4ο ή και τον 5ο π.Χ. αιώνα οι διαφορές στα συστήματα που επικράτησαν δεν εί­ ναι μεγάλες, ώστε να μην είναι και απαραίτητο να χαρακτηριστεί ως ανιστόρητος ο Πλούταρχος, που

βλέπει όλους αυτούς τους αιώνες περίπου όμοιουςτον Πλάτωνα (που έζησε πέντε αιώνες πριν απ’ αυ­ τόν) θεωρούσε ως τον αποκλειστικό δάσκαλό του και οδηγό του στη ζωή, ένιωθε σαν ένας αφοσιωμένος μαθητής του. Ο Πλάτων είναι πολιτικός φιλόσοφος, που σ’ όλη του τη ζωή, με όλο του το έργο υπερασπίστηκε ένα α­ ριστοκρατικό είδος «πολιτείας», που έχει στενή σχέ­ ση με το «ασιατικό», όπως το είπαν, είδος της ιεραρ­ χημένης κοινωνίας, με βάση τις «κόστες». Γίνεται σήμερα παραδεκτό ότι ο Πλάτων, προβάλλοντας το πρότυπο της ιδανικής «πολιτείας» του, όπως το ανα­ λύει και το υποστηρίζει στο ομώνυμο έργο του, - με τις κλειστές, των φιλοσόφων-αρχηγών, των φυλάκων-στρατιωτικών και των «δημιουργών», δηλαδή των εργαζομένων κάθε κατηγορίας, - είχε προπά­ ντων στο νου του το αιγυπτιακό πρότυπο. Το σύστη­ μα αυτό πολέμησε η αγροτική τάξη και, πολύ πιο έ­ ντονα και αποφασιστικά, ο «δήμος» (ο λαός της πό­ λης)· εντούτοις και η ρωμαϊκή κατάκτηση αυτό ευ­ νόησε. Ο Πλούταρχος εξάλλου, για να επιστρέφου­ με σ’ αυτόν, σεβάστηκε τη ρωμαϊκή εξουσία και ιδε­ ολογία, παρά τον αναγνωρισμένο πατριωτισμό του. Όμως υπερασπίζοντας τα αγαθά της pax romana υ-

74

αφιέρωμα -------------------------------------

πάτασσε, χωρίς ίσως και ο ίδιος να το εννοεί, τα ε­ θνικά και πατριωτικά ταυ αισθήματα στα κοινωνικά: δεν ήθελε την αλλαγή των δομών, όπως λέμε. Το πολιτικό «αγαθό», λοιπόν, είχε το ίδιο ηθικό πε­ ριεχόμενο στον ιδεολογικό κόσμο του Πλάτωνα και του Πλουτάρχου. Και οι δυο εξάλλου δεν έλεγαν ψέ­ ματα, ζητώντας κοινωνική δικαιοσύνη· απλώς την ή­ θελαν σύμφωνα με την κοινωνική - ταξική συνείδησή τους: με τον απαράβατον όρο της μη υπερβάσεως των ταξικών ορίων, από κανέναν (ούτε προς τα κάτω ούτε, πολύ περισσότερο, προς τα πάνω)· μέσα στις τάξεις - «κόστες» τους θα μπορούσαν να καλυτερεύ­ ουν, ο καθένας, τη ζωή τους. Η παρατήρηση αυτή νομίζω πως ήταν αναγκαία, για να κατανοηθεί η εξισωτική ή ισοπεδωτική ματιά που ρίχνει ο Πλούταρχος πάνω στους αιώνες· και να κα­ τανοηθεί - επαναλαμβάνω - ότι αυτό δεν είναι ο­ πωσδήποτε ένα λάθος: πραγματικά διαιωνιζόταν έ­ να σύστημα διοίκησης - η λέξη διοίκηση περιλαμβά­ νει, στην αρχική της σημασία, και την οικονομία -, που έπιανε από πολλούς αιώνες πριν κι έφτανε, αρ­ γόσυρτο, ώς τις μέρες του. Ό,τι εξάλλου απομακρυνόταν αποφασιστικότε­ ρα από το σύστημα αυτό, - εννοώ τις διάφορες φά­ σεις της ύπαρξης της κοινωνίας των γενών, - ανάλο­ γα άδειαζε, στα μάτια του Πλούταρχου, από τα αντι­ κειμενικό ιστορικό του περιεχόμενο και γινόταν, κα­ τά κύριο λόγο, ένα αξιοπερίεργο στοιχείο, ή απο­ κτούσε μιαν ανεκδοτολογική και συναφώς «συμβο­

λική» σημασία, όχι μόνο γιατί ο Πλούταρχος αδυνα­ τούσε να αναχθεί στην απώτερη αυτή εποχή και να την κατανοήσει και να την ερμηνεύσει ιστορικά, αλ­ λά και γιατί, με τον τρόπο που έβλεπε και απομόνω­ νε τα στοιχεία αυτά, εξασφάλιζε μαρτυρίες - άλλης λογής - για την κοινή φύση των ανθρώπων στους αι­ ώνες. Ο Πλούταρχος δεν μπορούσε, ή και δίσταζε να δεχτεί, ότι η κοινή φύση των ανθρώπων είναι δυνα­ τό, ωστόσο, να εκφράζεται σ’ ένα μεγάλο βαθμό δια­ φορετικά, ανάλογα με τις κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες, που επικρατούν κάθε φορά. Παρ’ όλα αυτά δεν παύει το πανόραμα των πολ­ λών αιώνων πολιτισμού, που δίνει ο συγγραφέας της Χαιρωνείας, να έχει τη σημασία, και την αξία του, παρά τον «εμπρεσιονιστικό» ή αποσπασματικό τρό­ πο που δίνεται, αν μάλιστα έχουμε την ικανότητα ή τη δυνατότητα να συμπληρώνουμε και να συσχετί­ ζουμε τα κάθε φορά γενικευμένα ή «αφηρημένα» στοιχεία της ιστοριογραφίας του. Ο Πλούταρχος εί­ ναι, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ένας ηθικά προσανατολισμένος ιστορικός των ηθών των ανθρώ­ πων, τα οποία παράστησε σε πλατιές τοιχογραφίες και με σπαρταριστές πολλές φορές λεπτομέρειες, αυτές που αποφεύγει γενικά η φιλοσοφία - ασφα­ λώς και η φιλοσοφία της ιστορίας. Θυμάμαι εντού­ τοις μια πολύ σημαντική - όπως νομίζω - φράση του Αλμπέρ Καμύ: «αυτή η συγκίνηση που μας κυριεύει μπροστά στην όψη του κόσμου δεν προέρχεται από το βάθος του, αλλά από την πολυμορφία του».

Άρνολντ Τόυνμπη (1889-1975) Κοντολογίς, το συνηθισμένο και τακτικό σχήμα της κοινωνικής αποσυνθέσεως είναι το σχίσμα αυτής της υπό α­ ποσύνθεση κοινωνίας αφενός σ’ ένα δύστροπο προλεταριάτο και αφετέρου σε μία μειοψηφία που είναι ολοένα λιγότερο πραγματικά ιθύνουσα. Η διεργασία της αποσυνθέσεως δενσυντελείται κατά τρόπο συνεχή- συντελείται με διακυμάνσεις, με αλληλοδιάδοχους σπασμούς: κρίσις, αποκατάστασις και πάλι κρίσις. Στην προτελευταία α­ ποκατάσταση (ανάρρωση), η ιθύνουσα μειοψηφία κατορθώνει να σταματήσει προσωρινά τη μοιραία εσωτερική διάρρηξη της κοινωνίας, επιβάλλοντάς της την ειρήνη ενός παγκόσμιου Κράτους. Στο εσωτερικό της δομής του παγκόσμιου Κράτους που επεβλήθη από την ιθύνουσα μειοψηφία, το προλεταριάτο δημιουργεί μία παγκόσμια Εκκλησία· και μετά την τελευταία πανωλεθρία, κατά την οποία συμπληρώνεται η διάλυσις του υπό αποσύνθεση πολιτισμού, η παγκόσμια Εκκλησία μπορεί να επιζήσει για να γίνει η χρυσαλλίς από την οποία αναδύεται τελικά έ­ νας νέος πολιτισμός. Τα φαινόμενα αυτά είναι πολύ οικεία στους μελετητές της Ιστορίας, στη σημερινή Δύση, χά­ ρις στα ελληνορωμαϊκά παραδείγματα της Pax Romana και της Καθολικής Εκκλησίας. ... Αν ο θάνατος ενός πολιτισμού επιφέρει έτσι τη γέννηση ενός άλλου, η εκ πρώτης όψεως συναρπαστική και γε­ μάτη υποσχέσεις αναζήτησις του σκοπού των ανθρωπίνων προσπαθειών δεν τελματώνεται άραγε τελικά μέσα στον μονότονο και θλιβερό κύκλο των επαναλήψεων στον οποίο επίστευαν οι ειδωλολάτρες; Η αντίληψις αυτή για μία κυκλική πορεία της Ιστορίας υπήρξε τόσο βαθιά ριζωμένη στις ψυχές και στις διάνοιες των Ελλήνων και των Ινδών - περιλαμβανομένων και των μεγαλυτέρων, όπως π.χ. του Αριστοτέλη και του Βούδα - ώστε παρεδέχοντο αυτόματα την αλήθεια της χωρίς να σκεφθούν ότι θα χρειαζόταν να την αποδείξουν. «Το Νόημα της Ιστορίας» Πανόραμα Ιδεών, 1961 Μετ. Κ. Καλλιγάς

αφιέρωμα

Αύγουστος Μπαγιόνας

75

Διαφωτισμός είναι κίνηση που χαρακτηρίζει την κοινωνία, την επιστήμη και τον πνευματικό πολιτι­ σμό της Ευρώπης κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα. Μια χαρακτηριστική περιγραφή του είναι αυτή του Καντ. Κατ’ αυτόν Διαφωτισμός είναι η «έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα του για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος». Ανωριμότητα είναι η «αδυναμία να κατευθύνεις το νου σου χωρίς την καθο δήγηση κάποιου άλλου.'

0

της ιστορίας του Διαφωτισμού Διαφωτισμός δέχεται ότι το λογικό μπορεί μέσα από την ιστορία του ανθρωπίνου γέ­ νους να τελειοποιηθεί απεριόριστα. Λογικό είναι η δυνατότητα του νου να σχηματίζει έννοιες, κρίσεις και συλλογισμούς, να ανα­ πτύσσει κριτική σκέψη, συνειδητοποιώντας τα όριά του και καθορίζοντας τη μέθοδο προσέγγισης της αλήθειας. Το λογικό δεν ανατίθε­ ται προς τις αισθήσεις και την εμπειρία. Αντίθετα την προϋποθέτει. Οι Διαφωτιστές αναγνωρίζουν ότι τα κίνητρα της πράξης είναι συγκινησιακά. Το λογι­ κό όταν ωριμάζει μέσα από την ιστορία του είναι η πυξίδα που την κατευθύνει. Οι Διαφωτιστές ανα­ γνωρίζουν ότι τα κίνητρα της πράξης είναι συγκινη­ σιακά. Το λογικό όταν ωριμάζει μέσα από την ιστο­ ρία του είναι η πυξίδα που την κατευθύνει. Οι Δια­ φωτιστές από τον Βολταίρο ως τον Καντ, που θεωρεί ότι η εποχή του είναι «εποχή Διαφωτισμού», δηλαδή φωτιζόμενη αλλά όχι φωτισμένη, θεωρούν ότι το λο­ γικό ωριμάζει μέσα από την ιστορία του ανθρωπίνου γένους, εφόσον νοείται ως ιστορία των Τεχνών και της Τεχνικής, της επιστήμης, του τρόπου σκέψης και του τρόπου ζωής των ανθρώπων, της μετάβασης από μυθικές δοξασίες στον παραμερισμό τους, της μετά­ βασης από ανορθόλογες κοινωνικές διακρίσεις σε μια κοινωνία όπου, σύμφωνα με το άρθρο «Ισότης» της Εγκυκλοπαίδειας των Γάλλων Διαφωτιστών όλοι είναι ίσοι τουλάχιστον απέναντι στο νόμο. Η ωρίμανση του λογικού συντελείται μέσα από ό,τι θα ονο­ μάζαμε σήμερα κοινωνική ιστορία. Στην ιστορικότητα του λογικού αναφέρεται και ο όρος «φιλοσοφία της ιστορίας» που χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από το Βολταίρο.2Ο όρος δηλώνει την ερμηνεία της διαδικασίας με την οποία το λογικό

0

ωριμάζει και γενικότερα την άποψη ότι η ιστορία δι­ καιώνει τον αγώνα των φιλοσόφων του Διαφωτι­ σμού εναντίον των προλήψεων, των δεισιδαιμονιών και της άκριτης αυθεντίας. Το λογικό είναι, λοιπόν, το προσωρινό αποτέλεσμα αλλά και ο δημιουργός της ιστορίας του. Αν και το λογικό δεν ταυτίζεται με τη λογική, την οποία οι Διαφωτιστές, επηρεασμένοι από τον Καρτέσιο θεωρούν άγονη, κοινό χαρακτηρι­ στικό ταυ με αυτήν είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Γι’ αυτό και η ιστορία σύμφωνα με τον Βολταίρο, αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα ενώ οι μύθοι αναφέρονται σε πλαστά γεγονότα,3 η εικόνα των ο­ ποίων είναι προϊόν επεξεργασίας των πραγματικών δεδομένων από τη φαντασία και τα πάθη των ανθρώ­ πων. Τη γένεση των μύθων ευνοεί η απόσταση από τα πραγματικά γεγονότα, που υπάρχει όταν παρεμ­ βάλλονται πολλές γενιές ανάμεσα στην εποχή που συνέβησαν τα πραγματικά γεγονότα και αυτή κατά την οποία οι άνθρωποι τα αναμιμνήσκονται. Εφόσον η ιστορία αναζητεί την αλήθεια μπορεί να θεωρηθεί, σύμφωνα με τον άλλο Διαφωτιστή Bolingbrooke ως ένα είδος θεραπείας από τις προλήψεις, τις δεισιδαι­ μονίες και τον φανατισμό. Τη λειτουργία της αυτή η ιστορία μπορεί να επιτελέσει εφόσον οι αφηγήσεις των αυτοπτών μαρτύρων δεν γίνονται αποδεκτές στην περίπτωση που αντιτίθενται προς τον ορθό λό­ γο.4Ακόμα, σύμφωνα με τον πρόδρομο των Διαφωτι­ στών Fontenelle, για να είναι αντικειμενική η ιστο­ ρία δεν πρέπει να εξαρτάται αποκλειστικά από πη­ γές, οι συγγραφείς των οποίων μπορεί να είναι εύπι­ στοι, αφελείς, αμελείς και κακά πληροφορημένοι.5 Οι Διαφωτιστές, οι οποίοι συχνά αλλά λαθεμένα θε­ ωρούνται ως αφελώς αισιόδοξοι, δεν διστάζουν να τονίσουν ότι όχι μόνον οι δεσπότες και οι ιερείς, αλ­

76

αφιέρωμα -------------------------------------

λά και τα ανθρώπινα πάθη, η ανθρώπινη ευπιστία, η μυθοπλαστική διάθεση, οι προλήψεις, οι δεισιδαιμο­ νίες και ο φανατισμός αλλοιώνουν την ιστορική αλή­ θεια. Ενίοτε οι προλήψεις υποδουλώνουν το ίδιο το λογικό, όταν λ.χ. κατασκευάζονται αλληγορικές ερ­ μηνείες, όπως π.χ. αυτές των προφητειών της Σίβυλ­ λας από χριστιανούς Πατέρες της Εκκλησίας. Έτσι εξηγείται η άποψη των Διαφωτιστών ότι η ιστορία ως γνώση των αληθινών γεγονότων, πολεμικών, πο­ λιτικών, πολιτιστικών, μπορεί να αναπτυχθεί μόνο με μια φωτισμένη ή έστω φωτιζόμενη εποχή.

OJ.J. Rousseau, ο οποίος φαινομενικά είναι πολέ­ μιος του Διαφωτισμού, αλλά στην πραγματικότητα συνεπής Διαφωτιστής και πολέμιος των προλήψεων, των δεισιδαιμονιών, του φανατισμού και της ευπιστίας, υποστηρίζει ότι, εφόσον η ιστορία δεν συνίσταται σε άκριτη καταγραφή γεγονότων αλλά επι­ διώκει και την εξήγησή τους, προϋποθέτει την ωρίμανση του λογικού, της φαντασίας και του συναισθή­ ματος των μελετητών της. Γι’ αυτό και η σπουδή της δεν ταιριάζει σε μικρά παιδιά.6 Η ευαισθησία των Διαφωτιστών στον κίνδυνο της έκπτωσης της ιστορίας σε μυθοπλασία εξηγεί τη δυ­ σπιστία ορισμένων από αυτούς στην ιστορία και την παράδοση. Έτσι ο Diderot στην Εγκυκλοπαίδεια των Γάλλων Διαφωτιστών (άρθρο φιλοσοφία) θεωρεί την ιστορία ως απλή καταγραφή γεγονότων που γί­ νεται από τη μνήμη, σε αντιδιαστολή προς τη φιλοσο­ φία που αποβλέπει στη γνώση ή τουλάχιστον στην α­ ναζήτηση των αιτίων των όντων. Ακραία έκφραση της δυσπιστίας προς την ιστορία αποτελούν ιδέες ό­ πως αυτές του Sebastien Merrier στο ουτοπικό έργο του L ’annee 2240 (1771). Κατ’ αυτόν η ιστορία είναι «η υπονόμος από όπου ξεχύνονται όλα τα εγκλήματα του ανθρώπινου γένους. Αποπνέει οσμή πτώματος»7. Το καλύτερο για τον φωτισμένο άνθρωπο είναι η λή­ θη της ιστορίας. Η άρνηση της ιστορίας που χαρα­ κτηρίζει ορισμένες λανθάνουσες τάσεις του Διαφω­ τισμού, αν και προετοιμάζεται από τον Καρτεσιανι­ σμό, θυμίζει το ρεύμα της «προλεταριακής κουλτού­ ρας» στις αρχές της Οκτωβριανής Επανάστασης. Για το ρεύμα αυτό ο προλεταριακός πνευματικός πολιτι­ σμός δεν μπορεί παρά να ανατρέπει και να αναιρεί τους προηγούμενους. Παρόμοια ορισμένοι Διαφωτι­ στές υποστήριξαν ότι χρέος των φωτισμένων εποχών είναι η λήθη των σκοτεινών. Από απόψεις όπως οι παραπάνω, προκύπτει ότι η ταύτιση Διαφωτισμού και ιδέας της προόδου αποτε­ λεί σε μεγάλο βαθμό απλούστευση. Η ταύτιση αυτή διαψεύδεται από τη δυσπιστία των Διαφωτιστών για την ανθρώπινη ευπιστία και μωρία, τη δύναμη των προλήψεων, των δεισιδαιμονιών και του φανατι­ σμού, της συνήθειας και της παράδοσης που εμποδί­

ζει το ανθρώπινο πνεύμα να απαλλαγεί από τις πλά­ νες του. Κατά το μέτρο που τη δέχονται η ιδέα της προόδου των Διαφωτιστών δεν παρουσιάζει διόλου τον εσχατολογικό χαρακτήρα ορισμένων χριστιανι­ κών δοξασιών, π.χ. αυτής της Αποκαλύψεως του Ιωάννου ή του Αυγουστίνου στο De Civitate Dei: Η πρό­ οδος, όπως το διευκρινίζει ο Καντ στις Ιδέες για μια γενική ιστορία της ανθρωπότητας με πρίσμα κοσμο­ πολίτικο, αφορά το ανθρώπινο γένος ή κοινωνικά σύνολα, όχι μεμονωμένα άτομα.70Δεν έχει σχέση με την ιστορία των γεγονότων. Η πρόοδος αφορά ό,τι θα ονομάζαμε σήμερα «κοινωνική ιστορία». Προο­ δευτική - εξέλιξη είναι δυνατόν να έχουν οι επιστή­ μες, οι τέχνες, «ελευθέριες» και «μηχανικές», ο τρό­ πος ζωής και τα ήθη, κατά το μέτρο που αναπτύσ­ σουν ηπιότερη μορφή, και θρησκεία κατά το μέτρο που περιορίζεται η αντίθεση προς τον ορθό λόγο, την επιστημονική σκέψη και προσεγγίζει τον ντεϊσμό. Η ιδέα της προόδου ενέχει στοιχεία διαλεκτικής σκέψης, κατά το μέτρο που είναι συνυφασμένη με κάποια μορφή οπισθοδρόμησης. Έτσι π.χ. ο Condorcet στο Διάγραμμα ενός ιστορικού πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος αναγνωρί­ ζει ότι η σχολαστική, προϊόν της σκοτεινής μεσαιωνι­ κής εποχής, συνέβαλε στην ακριβολόγο ανάλυση των εννοιών που αναφέρονται στην ύλη και το πνεύ­ μα, τη δημιουργία, την ελευθερία, τις λειτουργίες της αφαίρεσης και της ταξινόμησης των ιδεών.8 Άρα η συμβολή της Σχολαστικής στην ωρίμανση του λογι­ κού είναι ιδιαίτερα σημαντική. Ολοκληρωμένη ανά­ λυση για την αλληλεξάρτηση προόδου και οπισθο­ δρόμησης φαίνεται να αναπτύσσει ο Rousseau στον Λόγο για την προέλευση και τα θεμέλια της ανισότη­ τας ανάμεσα στους ανθρώπους. Στο κείμενο αυτό, το οποίο, παρά τις πνευματοκρατικές του διακηρύξεις, υιοθετεί υλιστικές αναλύσεις για τη γένεση και την εξέλιξη της κοινωνικής ζωής και του πολιτισμού,9ο Rousseau δείχνει με σαφήνεια ότι η φαινομενική τε­ λειοποίηση του λογικού, των τεχνών και των επιστη­ μών συνεπάγεται οπισθοδρόμηση της ηθικής συνεί­ δησης σε ένα σύστημα αξιών, σύμφωνα με το οποίο το ταλέντο μετράει περισσότερο από την «αρετή» και η κομψότης από την εντιμότητα. Αποτέλεσμα αυ­ τής της εξέλιξης είναι η προϊούσα οικονομική και κοινωνική ανισότητα. Η ανάπτυξη της ανισότητας καθιστά τις επαναστατικές μεταβολές αναπόφευ­ κτες αν και ο Rousseau τις κρίνει ως ανεπιθύμητες. Η σχέση της ιδέας της προόδου με τη φιλοσοφία της ιστορίας του Διαφωτισμού δεν διακρίνεται πά­ ντα για τη σαφήνεια και τη λογική συνοχή της. Έτσι στον αιώνα του Λουδοβίκου ΙΔ1του Βολταίρου, γίνε­ ται λόγος για τέσσερες εποχές που είναι πραγματικά φωτισμένες, δηλαδή τον αιώνα του Περικλή και του

-------------------------------------- αφιέρωμα Μεγάλου Αλεξάνδρου, την εποχή του Οκταβίου, της Αναγέννησης και του δέκατου έβδομου αιώνα. Οι άλλες εποχές τις προετοιμάζουν ή τις προεκτείνουν. Η περιοδολόγηση αυτή, η οποία θυμίζει τις «αξονι­ κές εποχές» του Καρλ Γιάσπερς, δεν εναρμονίζεται πλήρως προς την ιδέα της προόδου εφόσον η πρόο­ δος εναλλάσσεται με την οπισθοδρόμηση. Η ιδέα της προόδου προϋποθέτει κάποιο βαθμό συνέχειας στην ιστορική εξέλιξη, ενώ οι αξονικές εποχές προϋποθέ­ τουν ασυνέχεια και αποσπασματική θεώρηση του ι­ στορικού γίγνεσθαι. Η αναφορά του Βολταίρου και άλλων Διαφωτι­ στών σε φωτισμένες εποχές εκφράζει μια διάθεση εξιδανίκευσης της κλασικής αρχαιότητας. Για πρώτη φορά ο Διαφωτισμός εμφανίστηκε στην αρχαιότητα και μάλιστα στην εποχή του Περικλή. Η κλασική αρ­ χαιότητα εξιδανικεϋετατι γιατί, σύμφωνα με τον Diderot στο άρθρο Πολίτης (Citoyen) της Εγκυκλο­ παίδειας, συλλαμβάνει την έννοια του πολίτη, τον οποίο διακρίνει από τον υπήκοο. Στην αρχαία Ελλά­ δα ιδίως τα επιτεύγματα του λογικού διαδίδονται χωρίς φραγμούς σε όλους. Οι Διαφωτιστές εκθειά­ ζουν την υψηλή ηθική, την τελειότητα των εικαστι­ κών τεχνών και της δραματικής τέχνης στους αρχαί­ ους. Συνάμα η κλασική αρχαιότητα επικρίνεται για τον ανθρωπομορφισμό της, την αφέλεια των τελεο­ λογικών εξηγήσεων που συχνά υιοθετεί στην κοσμο­ λογία και τη φυσική, την επίδραση της ρητορικής και των γλωσσικών παιγνίων στη σκέψη της, την αδιαφο­ ρία της για την ανάπτυξη της πειραματικής μεθόδου και των πειραματικών επιστημών, την τάση της να λύνει με θεωρησιακό τρόπο ζητήματα, η γνώση των οποίων απαιτεί ακριβή παρατήρηση των γεγονότων.10 Η εξιδανίκευση της κλασικής αρχαιότητας είναι κατ’ αρχήν ασυμβίβαστη με την ιδέα της προόδου. Αυτή, όπως είχαν παρατηρήσει οι «νεοτεριστές» (modemes) Perrault και Fontenelle στο τέλος του δέκατου έβδομου αιώνα, προϋποθέτει ότι οι νεότε­ ροι ξεπέρασαν τους αρχαίους ακριβώς επειδή στηρίχθηκαν σ’ αυτούς, όπως ο νάνος που σκαρφάλωσε στους ώμους ενός γίγαντα βλέπει πιο μακριά. Ωστό­ σο η μετάβαση από τους «Πελασγούς» τους οποίους ο Fontenelle συγκρίνει με τους Ινδιάνους της Αμερι­ κής, στην εποχή του Περικλή, αποτελεί παράδειγμα για το τι σημαίνει πρόοδος στην ιστορία. Τα πολιτι­ στικά και ηθικά επιτεύγματα της κλασικής αρχαιότη­ τας δείχνουν ότι ο χριστιανισμός δεν είναι αναγκαί­ ος για να εξελιχθεί η ανθρωπότητα προς το καλύτε­ ρο, ούτε καν από ηθική άποψη. Εξάλλου υπάρχουν τάσεις του Διαφωτισμού, που εκφράζουν μη αστικά λαϊκά στρώματα, όπως αυτές που εκπροσωπούν ο Morelly, ο Mably, ο Αββάς Meslier, ο Rousseau και

77

άλλοι. Οι τάσεις αυτές, όπως οι Ιακωβίνοι κα ο Ροβεσπιέρος αργότερα, εξιδανικεύουν τη Σπάρτη και την παιδεία των Λακεδαιμονίων, όχι την Αθήνα, τους πολίτες της οποίας κατηγορούν ως ενίοτε ανεύ­ θυνους, ασταθείς κα επιρρεπείς σε σοφίσματα. Με­ τά τη Σπάρτη και τη Ρώμη της Εποχής του Βρούτου και του Κάτωνα, η ιστορία δεν αποτελεί παρά πα­ ρακμή. Η κατάληξη του Διαφωτισμού, κατά το μέτρο που αυτός απορροφάται από την κριτική φιλοσοφία του Κανί, είναι ότι η ιδέα της προόδου δεν έχει οντο­ λογικό χαρακτήρα. Δεν αποτελεί χαρακτηριστικό της ίδιας της ιστορίας. Μάλλον πρέπει να θεωρηθεί ως ένα «καθοδηγητικό νήμα» ή ένα ερμηνευτικό σχήμα που προσδίδει στην ιστορία έλλογο νόημα." Πολλές από τις αποφάνσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας του Διαφωτισμού, π.χ. αυτές που του κατα­ λογίζουν αφελή αισιοδοξία, «εργαλειακό ορθολογι­ σμό», άγνοια της επίδρασης του αξιολογικού στοι­ χείο στην ανθρώπινη σκέψη, ιδιαίτερα στη θεωρία

Όσβαλντ Σσπέγκλερ (1880-1936) Υπάρχει άραγε μία λογική της Ιστορίας; Υπάρχει ά­ ραγε, πέρα από όλη την συμπτωματικότητα και όλη την απροβλεπτικότητα των επί μέρους γεγονότων, μία δομή - ας πούμε - μεταφυσική της ανθρωπότη­ τας που να είναι ουσιαστικά ανεξάρτητη από άλατα ορατά, γενικώς αντιληπτά, πνευματικά και πολιτικά φαινόμενα της επιφάνειας; μία δομή που να είναι, αντίθετα, η πρώτη αιτία αυτής της δευτερογενούς πραγμαπκότητας. Μήπως οι μεγάλες γραμμές της παγκόσμιας ιστορίας δεν εμφανίζονται πάντα, στα μάτια εκείνου που βλέπει καθαρά, με μία μορφή που επιτρέπει παραγωγικούς συλλογισμούς και συ­ μπεράσματα; Και στην καταφατική περίπτωση, σε τι συνοψίζονται αυτοί οι συλλογισμοί και τα συμπε­ ράσματα; Είναι άραγε δυνατό να βρεθούν μέσα στην ίδια τη ζωή - διότι η ανθρώπινη ιστορία είναι το σύνολο των τεράστιων ζωτικών ρευμάτων που η γλωσσική συνήθεια, σκέψις ή δράσις, αφομοιώνει κιόλας χωρίς να το θέλει, σαν να ήταν η προσωποποίησίς των ή το εγώ τους, σε οντότητες ανώτερης τάξεως που καλούνται «αρχαιότης», «κινέζικη παι­ δεία» ή «σύγχρονος πολιτισμός». Η παρακμή της Δύσεως, φαινόμενο αρχικά περιορι­ σμένο στον χώρο και στον χρόνο, όπως η παρακμή της αρχαιότητας που της αντιστοιχεί, είναι, όπως βλέπει κανείς, ένα φιλοσοφικό θέμα που, αντοσυλλάβουμε σε όλη του την βαρύτητα, περικλείει μέσα του όλα τα μεγάλα προβλήματα του όντος. «Η Ζωή των Πολιτισμών» Πανόραμα Ιδεών, 1961 Μετ. Κ. Καλλιγάς

78

α φ ιέ ρ ω μ α

της ιστορίας και δογματισμό, αναμφίβολα υπαγο­ ρεύονται από άγνοια και ιδεολογική προκατάληψη υπέρ του ανορθολογισμού και της μυθοπλασίας. Συ­ χνά πηγάζουν από μια πανοραμική θεώρηση του Διαφωτισμού. Αυτός μπορεί να θεωρηθεί ως ενιαία

Έντουαρντ Καρρ Για 200 περίπου χρόνια μετά από αυτό (Διαφωτι­ σμός) οι ιστορικοί και οι φιλόσοφοι της ιστορίας έ­ πεσαν με τα μούτρα στην προσπάθεια να οργανώ­ σουν την περασμένη πείρα της ανθρωπότητας, α­ νακαλύπτοντας τα αίτια των ιστορικών περιστατι­ κών και τους νόμους που τα κυβερνούσαν. Αίτια και νόμοι, θεωρήθηκαν πως λειτουργούν άλλοτε μηχα­ νικά, άλλοτε βιολογικά, άλλοτε πως ήταν μεταφυσι­ κοί ή οικονομικοί ή ψυχολογικοί. Η θεωρία όμως πως η ιστορία συνίσταται στην παράταξη των συμ­ βάντων του παρελθόντος με μια τάξη αλληλουχίας αίτιου και αποτελέσματος ήταν γενικά αποδεκτή. 'Οπως έγραφε ο Βολταίρος στο άρθρο του για την ιστορία στην Εγκυκλοπαίδεια «αν δεν έχετε τίποτα άλλο να μας πείτε παρά μόνο πως ένας βάρβαρος διαδέχθηκε κάποιον άλλο στις όχθες του Όξου και του Ιαξάρτη, εμάς τι μας νοιάζει;» Τα τελευταία χρόνια, η εικόνα έχει κάπως μεταβληθεί. Σήμερα, για τους λόγους που εξέθεσα στην προηγούμενη ο­ μιλία μου, δε μιλούμε πια για ιστορικούς «νόμους». Ακόμα και η λέξη «αίτιο» δεν είναι πια της μόδας, εν μέρει λόγω ορισμένων φιλοσοφικών αμφιλογιών στις οποίες δε χρειάζεται να υπεισέλθω και εν μέρει λόγω της υποτιθέμενης σύνδεσής της με τον ντε­ τερμινισμό που θα μ’ απασχολήσει πάρα κάτω. Έτσι, μερικοί δε μιλούν για «αίτιο» στην ιστορία, αλ­ λά για «εξήγηση» ή «ερμηνεία» ή για τη «λογική των περιστάσεων» ή για την «εσωτερική λογική των συμβάντων» (αυτό προέρχεται από τον Ντάισυ) ή απορρίπτουν την αιτιώδη προσέγγιση (γιατί συνέ­ βη) υπέρ της λειτουργικής προσέγγισης (πώς συ­ νέβη), αν και αυτό φαίνεται να συνεπάγεται αναπό­ φευκτα το ερώτημα πώς έγινε να συνέβη οπότε ο­ δηγούμαστε και πάλι στο ερώτημα «Γιατί;». Άλλοι πάλι κάνουν διάκριση ανάμεσα σε διαφόρων ειδών αίτια - μηχανικά, βιολογικά, ψυχολογικά κ,λπ. - και θεωρούν το ιστορικό αίτιο σαν κατηγορία αυτόνο­ μη. Αν και μερικές από τις διακρίσεις αυτές ισχύουν ώς ένα βαθμό, ίσως θα ήταν πιο επωφελές αυτή τη στιγμή να υπογραμμίσουμε τα κοινά στοιχεία σ’ ό­ λων των ειδών τα αίτια παρά εκείνα που τα χωρί­ ζουν. θα αρκεσθώ, λοιπόν, να χρησιμοποιώ τη λέξη «αίπο» με την κοινή της έννοια, αγνοώντας τις εκλε­ πτυσμένες αυτές διαφοροποιήσεις. «Τι είναι Ιστορία» Μετ. Φ. Λιάππα

κίνηση ως προς την έμφασή του στη δυνατότητα του λογικού να απαλλαγεί από το ζυγό των προλήψεων, των δεισιδαιμονιών, της άκριτης αυθεντίας και του φανατισμού. Από πολιτικοκοινωνική σκοπιά, η θεω­ ρία της ιστορίας του Διαφωτισμού αντανακλά την α­ πόρριψη της εκκλησιαστικής και φεουδαρχικής ιε­ ραρχίας και γενικά των ανορθόλογων κοινωνικών διακρίσεων, όπως λ.χ. αυτές που στηρίζονται στην καταγωγή, στη φυλή κ.λπ. Κατά το μέτρο που δεχόταν την ιδέα της προόδου, ο Διαφωτισμός εξέφραζε αστικές επιδιώξεις και τρόπους σκέψης που επηρέαζαν και κύκλους ευγενών. Κατά το βαθμό που την απέρριπτε ή τόνιζε τις αντιφάσεις της και ονειρευόταν την αναβίωση σπαρ­ τιατικών και ρωμαϊκών προτύπων, εξέφραζε τις α­ ναζητήσεις ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων, που περιελάμβαναν και χειρώνακτες και επηρέαζαν αστι­ κούς κοινωνικούς κύκλους. Η συχνή ταύτιση Διαφω­ τισμού και αστικής ιδεολογίας είναι συνεπώς λαθε­ μένη.12Η φιλοσοφία της ιστορίας του Διαφωτισμού αντανακλά επίσης την επίδραση των κοινωνικών ε­ πιστημών που γεννιούνται την εποχή του Διαφωτι­ σμού. Αναγνωρίζει την ενότητα του ανθρώπινου γέ­ νους και παρά τον ευρωπαιο-κεντρισμό της αναγνω­ ρίζει την ανάγκη να μελετηθούν οι πολιτισμοί των άλλων ηπείρων, επικρίνοντας τους χριστιανούς φι­ λοσόφους της ιστορίας γιατί τους αγνοούσαν.

Σημειώσεις 1. Απόκριση στο ερώτημα Τι είναι Διαφωτισμός I. Καντ, Δοκίμια, Αθήνα, Δωδώνη, 1971, σ. 42.

2. Philosophic de Γ histoire ονομάστηκαν τα 51 πρώτα κεφάλα του Essai sur les moeurs el Vesprit des nations του Βολταίρου. B. έκδο­ ση J. Brumfitt, Voltaire, Oeuvres Completes Γ 59, Toronto, Geneve.

3. Αρθρο histoire τον Dictionnaire philosophique.

4. J.H. Brumfitt, Voltaire historian, Oxford, 1958, o. 100.

5. Στου P. Hazard, La crise de la conscience europeenne ΓΙ, Paris, 1968,0.222.

6. Emile, σειρά Pleiade, o. 348.

7. Στου G. Gusborf, L ' avenement des sciences humainesau siecle des Pumieres, Paris, 1973, a. 440-41.

7α. Στα Δοκίμια, οπ. παρ., σ. 26.

8. Esquisse d ’ un tableau historique des progres de l’ esprit humain, Paris, 1988, έβδομη εποχή, σ. 181.

9. Μετάφραση σας εκδόσεις της Σύγχρονης Εποχής. Βλ. και Α. Μπαγιόνα, The consistency of /./. Rousseau’s social philosophy, studies on voltaire and the Eighteenth Century. Τόμοι 303-305 o.

242 κ.ε.

10. Βλ. A. Μπαγιόνα, Κλασσική Αρχαιότητα, εκπαίδευση και παι­ δεία κατά το Γαλλικό Διαφωτισμό, Ελλψογαλλικά, αφιέρωμα στον Roger Milliex, Αθήνα 1990, σ. 523-547.

11. Δοκίμια, οπ. παρ., σ. 25.

12. Βλ. V. Volguine, Le developpement de la pensee sociale en France auXVIIIe siecle. Moscou, 1973, ιδίωςκεφ. IV, Υκαι YI.

Ε ξαντας Εκδοτική Κυκλοφορεί ΜΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΣ

Δ

ον

Κ

Μ ΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΣ

ιχ ω τ η ς

Δ Ο Ν Κ ΙΧ Ω Τ Η Σ Για πρώ τη φ ορά μετά α π ό τρ ιάντα χ ρ ό ­ νια παρουσιάζεται σε ολοζώ ντα νη ν ε ο ε λ ­ λ η ν ικ ή γλώ σσα το μνη μ ειώ δες έρ γ ο του μ εγ α λύ τερ ο υ Ισ π α νού π ε ζο γ ρ ά φ ο υ στο π λ ή ρ ε ς κ ε ί μ ε ν ό τ ο υ . Η έ κ δ ο σ η ε ίν α ι εμ π λ ο υ τ ισ μ έ ν η μ ε π ίν α κ ε ς κ αι σκίτσα το υ Σ α λ β α δ ό ρ Ν τα λ ί, π ο υ ο μ ε γ ά λ ο ς ζω γ ρ ά φ ο ς δ η μ ιο ύ ρ γ η σ ε ειδ ικ ά γ ια τη ν ιστορία του Δ ο ν Κιχώτη. Ένα απ ό τα ση­ μαντικότερα έργα τη ς π α γκ όσμια ς λ ο γ ο ­ τεχ νία ς επ ιτέλου ς σε μια έκ δ οση αντάξιά του. Ε ΙΣΑ ΓΩ ΓΗ - Μ Ε ΤΑ ΦΡΑΣΗ - Σ Χ Ο Λ ΙΑ

ΗΛΙΑΣ ΜΑΤΘΑΙΟΥ

ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΔΙΔΟΤΟΥ 5 9 . 10681 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 3604885. FAX: 3613065

Προσδεθείτε και ετοιμαστείτε για ένα ταξίδι προς τα πίσω, στα 20 πρώτα τεύχη των Ρευμάτων. 1.000 δραχμές το τεύχος. Διαλέξτε έξι τεύχη και θα σας κάνουμε έκπτωση 10%. 7 έως 12 τεύχη, έκπτωση 15%. Από 13 τεύχη και πάνω έκπτωση 20%. Πακέτο: όλα τα τεύχη 14.000 δρχαμές. Τα έξοδα αποστολής επιβαρύνουν τα Ρεύματα. Σημειώστε τα τεύχη που σας λείπουν και στείλτε μας μια επιταγή που αντιστοιχεί στην αξία τους. □ 1 Δημήτρης Νόλλας, Αντώνης Σουρούνης, Βασίλης Στεριάδης, Δημήτρης Καλοκύρης, Gabriel Garcia Marquez, John Barth, Jim Hanison, Carlos Drumond de Andrade □ 2 Πέτρος Αμπατζόγλου, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Δημήτρης Χουλιαράκης, Μαρία Κούρση, Allen Ginsberg, Bruce Brooks, Gail Sheehy, Vaclav Havel, F. Gonzales-Crussi □ 3 Βασίλης Βασιλικός, Σάββας Πατσαλίδης, Βαγγέλης Ραπτόπουλος, Γιάννης Κοντός, Χάρης Βλαβιανός, Ted Hughes, Todd Grimson, Walter Russel Mead, James Brook □ 4 Γιάννης Ρίτσος, Ηλίας Κουτσούκος, Νίκη Μαραγκού, Γιώργος Αρκουλής, Francisco Goldman, Julian Barnes, Ryszard Kapuscinski, Lawrence Bergreen, Yevgeni Yevtushenko □ 5 Έρση Σωτηροπούλου, Νάνος Βαλαωρίτης, Στέφανος Ιωαννίδης, Δέσποινα Πανταζή, Θανάσης Χονδρός, Αλεξάνδρα Κατσιάνη, Eduardo Galeano, Nadine Gordiner, Toshiro Yamazaki □ 6 Νίκος Χουλιαράς, Αρης Σφακιανάκης, Πάνος Βίτσικας, Τάσος Δενέγρης, Κατερίνα Ζαρόκωστα, Μιχαήλ Μήτρας, Δημήτρης Ποταμιάνος, Μάνος Στεφανίδης, Νίκος Σεβαστάκης, Raymond Carver, Truman Capote, Lawrence Ferlinghetti. □ 7 Μιχάλης Γκανάς, Αλέξης Ζήρας, Αλίκη Κεραμίδα, Σώτη Τριανταφύλλου, Τηλέμαχος Χυτήρης, Νάσα Παταπίου, Fred A. Reed, Raymond Carver, Camille Paglia, Marly Swick, Barry Gifford. □ 8 Κώστας Μουρσελάς, Αλέξης Πανσέληνος, Τάκης Θεοδωρόπουλος, Γιώργος Ξενάριος, Έλλη Μαρκοπούλου, Δημήτρης Ποταμιάνος, Allen Ginsberg, Alice Bloom, Sue Halpem, Eduardo Roditi □ 9 Γιώργος Μπράμος, Κώστας Εμμανουηλίδης, Τηλέμαχος Κώτσιας, Bruce Chatwin, Lewis Lapman, Pete Hamill, Tatiana Tolstaya, Robert Wernick, Blaga Dimitrova, Blanche McCary Boyd. □ 10 Παύλος Μάτεσις, Χριστόφορος Μηλιώνης, Μάγδα Νικοαλαΐδου, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Λίλυ Εξαρχοπούλου, John Berger, Dereck Walcott, E.M. Cioran, William Vollmann, Frederick Kempe. □ 11 Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Βάιος Παγκουρέλης, Δημήτρης Τζουμάκας, Γιάννης Κακουλίδης, Βασίλης Καραποστόλης, Virginia Woolf, Douglas Coupland, Robert Kaplan, Mary Ward Brown. □ 12 Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αντρέας Μπελεζίνης, Αντώνης Ζέρβας, Σωτήρης Δημητρίου, Γιώργος Κακουλίδης, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Αναστάσης Βιστωνίτης, William Burroughs, Gabriel Garcia Marquez, Andre Breton, Paul Eluard, James Campbell. □ 13 Κωστής Παπαγιώργης, Νίκος A. Καββαδίας, Γιώργος Μοράρης, Ηλίας Κολύβας, Μάκης Τσίτας, Gerald Durrell, Shalman Rushdie, Tobias Wolff, Raymond Carver, Banana Yoshimoto, Carmel Bird. □ 14 Ντίνος Σιώτης, Γιώργος Μπάκας, Γιάννης Ευσταθιάδης, Νίκος Σταθούλης, Czeslaw Milosz, Mario Vargas Llosa, Slavenka Draculic, Bruce Chatwin, Piotr Bikont, Jeremy Rifkin, William Tester. □ 15 Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Κίμων Φράιερ, Δημήτρης Ποταμιάνος, Μηνάς Σάββας, Ινώ Μπαλτά-Van-Dijck, Milan Kountera, Honore de Balzac, Isabele Allende, Jayne Ann Phillips, W.B. Yeats. □ 16 Νικόλαος Κάλας, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Γιάννης Τσιώλης, Αναστάσης Βιστωνίτης, Toni Morrison, Joseph Brodsky, Paul Auster, Salman Rushdie, Ralph Waldo Emerson, Victoria Tokareva. □ 17 Ζυράννα Ζατέλη, Αντρέας Φραγκιάς, Γιάννης Κακουλίδης, Γιώργις Βέης, Κατερίνα Ζαρόκωστα, Umberto Eco, Alberto Savinio, Antonio Porta, William Styron, Corrado Costa, Giovani Rubino, Frank Viviano. □ 18 Μένης Κουμανταρέας, Μισέλ Φάις, Άννα Σταυρακοπούλου, Θανάσης Νιάρχος, Σπύρος Βλέτσας, Λάμπρος Λώλος, Χλόη Κουτσουμπέλη, Κατερίνα Ζαρόκωστα, Αλέξης Ζήρας, Ludwick Flaszen, Anne Chisholm, Raymond Carver. □ 19 Πέτρος Τατσόπουλος, Γιώργος Βέης, Στυλιάνα Γκαλινίκη, Σάββας Πατσαλίδης, Αριάνα Φερεντίνου, Italo Calvino, Xiaoda Xiao, Anchee Min, Sophia Woodman. □ 20 Ανδρέας Μήτσου, Σώτη Τριανταφύλλου, Μιχάλης Εφταγωνίτης, θάνος Τσατσαρώνης, Ευρυδίκη Περικλέους-Παπαδοπούλου, John Updike, Alfred Kazin, James Merrill, Janice Eidus, Kenneth Koch, Eduardo Galeano.

ΡΕΥΜΑΤΑ, Πινδάρου 44,106 73 Αθήνα, FAX 36-36-431, Πληροφορίες για συνδρομές: 36-36-431

ΘΟΔΩΡΗΣ ΚΑΛΛΙΦΑΤΙΔΗΣ

ΤΙΜΑΝΔΡΑ

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ

ΜΑΡΙΟΣ ΧΑΚΚΑΣ ΤΥΦΕΚΙΟΦΟΡΟΣ ΤΟΥ ΕΧΘΡΟΥ, 13η έκδοση Ο ΜΠΙΝΤΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, 15η έκδοση ΤΟ ΚΟΙΝΟΒΙΟ, 14η έκδοση

Μια αποκαλυπτική μαρτυρία για τη νεοελληνική ζωή. Μια ψυχολογική καταγραφή του φόβου του θανάτου, του ε'ρωτα και της μοναξιάς.

ΜΑΡΙΟΣ ΧΑΚ ΜΑΡΙΟΣ ΧΑΚΚΑΣ