Τεύχος 83

ΣΟΛΩΝΟΣ 103 -ΤΗΛ. 3600.127-3629.402

Κ. Μ ΑΡΞ - Φ. ΕΝ Γ Κ Ε Λ Σ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΙ A ', Β Μετάφρ. Α' τόμου, επιμέλεια: Κ. ΦΙΛΙΝΗΣ Μετάφρ. Β' τόμου: Γ. ΚΡΗΤΙΚΟΣ - Κ. ΦΙΛΙΝΗΣ. Η “Γερμανική Ιδεολογία” των Μαρξ και Ένγκελς είναι ένα έργο που εκδίδεται για πρώτη φορά ολοκληρωμένο στην Ελλάδα. Η ελληνική μετάφραση έγινε κυρίως με βά­ ση τη γαλλική έκδοση των Editions Sociales. Έλεγχος της μετάφρασης έγινε με βάση την αγγλική έκδοση της Μό­ σχας.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΛΟΜΟΝΟΣΟΦ ΣΕ Π ΕΝΤΕ ΤΟΜΟΥΣ Μετάφραση: Ν. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ - Γ. ΣΤΕΡΓΙΟΥ Επιμέλεια: Π. ΝΤΟΥΣΚΟΥ - Κ. ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗ.

ΛΕΞΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜ ΟΙ A, Β. Μετάφραση: Λ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ - Π. ΜΕΛΑΣ Επιμέλεια: Ν. ΣΤΑΜΑΤΑΚΗΣ

D IE T Z Γ .Λ .Δ .

M O RIS D O B B

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΡΞ

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΛΙΤΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ

Μετάφραση: Μ. ΚΡΗΤΙΚΟΣ Α π ό την πρωτότυπη έκδοση του οίκου Dietz της Γ.Λ.Δ. Ο Ένγκελς για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό - Οι αντίπα­ λοι του Μαρξ γία τον Μαρξ - Φίλοι και μαθητές για τον Μαρξ - Ο Καρλ Μαρξ για τον εαυτό του - Βιογραφικό χρονικό.

Δ. Τ ΣΙΜ Π Ο ΥΚ ΙΔΗ Σ ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Στο βιβλίο περιέχονται οι βασικές θέσεις των κλασικών του Μαρξισμού με μια προσιτή ανάλυση της διδασκαλίας τους για την Αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Ανα­ λύονται οι κύριες νομοτέλειες ανάπτυξης της Εληνικής Φι­ λοσοφίας, αξιοποιούνται με απόλυτη γνώση των πηγών όσα κατά περιόδους έγραψαν οι Μαρξ - Ένγκελς - Λένιν.

Η . L E FE B V R E ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ Μετάφραση: Τ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Επιμέλεια: Δ. Γ. ΤΣΑΟΥΣΗΣ Ο συγγραφέας με πολλή σαφήνεια και εμπειρία εξετάζει στο πρώτο κεφάλαιο τη Μαρξιστική σκέψη και την κοινω, νιολογία, στο δεύτερο την «πράξη»,στο τρίτο την «Κοινωνιολογία» της γνώσης και ιδεολογία, στο τέταρτο «Κοινωνιολογία των κοινωνικών τάξεων» και τέλος την «Πολιτική κοινωνιολογία: η θεωρία του κράτους».

Ε. Μ Π ΙΤΣΑΚ Η Σ ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ Ο ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ Το Φιλοσοφικό έργο του Μαρξ μέσα από μια σύγχρονη θεώρηση.

Μετάφραση: Ν. ΣΤΑΜΑΤΑΚΗΣ Το βιβλίο αναφέρεται σε μια νέα οικονομική σκέψη στην οποία ιδιαίτερη έμφαση δίνεται, στην εργασία των νέων με­ λετητών που πρόβλεψαν τις ιδέες των κριτικών του 1960 και σης εργασίες που εκείνοι οι κριτικοί ενδιαφέρθηκαν πε­ ρισσότερο να αντιταχθούν. Περιέχει: Για την ιδεολογία - Α. Σμίθ - Ν. Ρικάρντο - Η αντίδραση ενάντια στον Ρικάρντο - Τζων Στιούαρτ Μιλλ - Καρλ Μαρξ - Η “Επανάσταση του Τζέβονς” - Η αναζωπύρωση της διαμάχης - Μια δεκαετία έντονης κριτικής - Γλωσ­ σάριο - Ευρετήριο.

Ε. M A N T E L Ο ΥΣΤΕΡΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ — Ο καπιταλισμός στην τελική του φάση Μετάφραση: Κ. ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗΣ Σημαντική προσφορά στον ιδιαίτερα δύσκολο χώρο της πολιτικής Οικονομίας. Έργο που αναλύει τις ανεπτυγμένες μορφές του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, με συ­ στηματικές σε βάθος καταγραφές που τέμνουν το corpus της υπερτροφικής καπιταλιστικής μηχανής.

Ρ. SW E E Z Y ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Μετάφραση: Ν. ΣΤΑΜΑΤΑΚΗΣ Εισαγωγή: Κ. ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗΣ Ένα κλασικό πια έργο του κορυφαίου Αμερικανού μαρ­ ξιστή οικονομόλου που έχει καθιερωθεί σαν οδηγός για ό­ σους θέλουν να γνωρίσουν πολύπλευρα τις δομές της οικοΠεριέχει: Μέρος πρώτο: Αξία και Υπεραξία. Μέρος δεύτερο: Η διαδικασία της Συσσώρευσης. Μέρος τρίτο: Κρίσεις και Υφέσεις Μέρος τέταρτο: Ο Ιμπεριαλισμός

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Μόλις κυκλοφόρησαν

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ Α.Ε.Β.Ε. Νικηταρά 2 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 3622.496, 3638.020

Μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α

οικονομΐδου

ρ επ ό ρ τερ θυμ ά ται Μικρές καί μεγάλες στιγμές στό άντάρτικο Μαχητές, καπετάνιοι καί καθοδηγητές στήν καθημερινή τους ζωή καί στή μάχη

Εκδόσεις Γλάρος ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 ΑΘΗΝΑ 141 ΤΗΛ. 36.18.457

Μέ τά κουπιά πρός τήν ελευθερία. Ή μάχη της ’Αμφιλοχίας. Ή συγκρεΛιση μέ τόν ΕΔΕΣ Ονόματα γνωστά καί άγνωστα. Η ρω ισμοί καί άδυναμίες. Ή ζωή τού άντάρτη όπως τή θυμάται καί τήν άφηγεϊται σήμερα ό δημοσιογράφος Γιάννης Βούλτεψης

r

"T O ΞΕΚΛΗΡΙΣΜΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ^ Φώς οτήν ιστορία τής τρομαχτικής γενοκτονίας απ' τόν IV-XX αιώνα, μέ συνέπεια τόν άφανισμό εκατομμυρίων τής Ρωμιοσύνης.

n οχτωβριανη επανάσταση

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ Πρόλογος - Επιμέλεια Κώστας Χατζηαργύρης

I JOHN MURAT

εκδόσεις αλεδιζόπόυλος ιηλ. 560.0059

τα νέα βιβλία της «Γνώσης» (Φιλοσοφική και πολιτική βιβλιοθήκη)

ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Διδακτορική διατριβή

τα πρώτα σκιρτήματα ενός μεγάλου πνεύματος, που μόλις αρχίζει ν’ αποκτά την συνείδηση της δύναμής του.

Εισαγωγή, μετάφραση,· υπομνηματισμός ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ», ΓΡΗΓ: ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ 26, ΙΛΙΣΙΑ ΑΘΗΝΑ 621, ΤΗΛ. 7794879 - 7754963 - 7786441

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ’Ασκληπιού 3 Τηλ. 3637973

Συμπληρώστε τή σειρά τών άφιερωμάτων τοϋ

ΔΙΑΒΑΖΩ

Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14) Οι επίγονοι του Φρόυντ (N o 65) Βιβλία για παιδιά (N o 24) Ζαν Ζενέ (No 66) Γυναικείος λόγος (N o 36) Επιθεώρηση Τέχνης (N o 67) Γκέοργκ Λούκατς (N o 41) Ά γιον Ό ρ ο ς (N o 68) Τα διδακτικά βιβλία της μέσης Νέοι λογοτέχνες (N o 69) εκπαίδευσης (No 47) Γερμανόφωνο θέατρο (N o 70) Φράντς Κάφκα (N o 50) Σημειωτική (N o 71) Νέοι λογοτέχνες (No 50) Αριστοφάνης (N o 72) Νίκος Καζαντζάκης (N o 51) Ζακ Πρεβέρ (N o 73) Μαρσέλ Προυστ (N o 52) Μικρασιατικός ελληνισμός (N o 74) Ουίλλιαμ Φώκνερ (N o 54) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (N o 75) Αγγλική λογοτεχνία (N o 56) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Σοβιετική λογοτεχνία (N o 57) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Αντίσταση και λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία (No 50) Κ. Π. Καβάφης (N o 78) X. Λ. Μπόρχες (N o 79) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (N o 60) Μίλαν Κούντερα (N o 80) Δημήτρης Γληνός (N o 61) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (N o 81) Τζέημς Τζόυς (N o 62) Αδαμάντιος Κοραής (N o 82) Κώστας Χατζηαργύρης (N o 63)

Μ η ν ξ ε χ ν ά τ ε τ ις Μένη Κουμανταρέα (N o 1) Γιώργο Ιωάννου (N o 9) Διονυση Σαββόπουλο (N o 10) Γαβριήλ Πεντζίκη (N o 11) Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (N o 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (N o 19) Νίκο Πουλαντζά (N o 27) Αλέξανδρο Κοτζιά (N o 28) Στρατή Τσίρκα (N o 29) Ζωή Καρέλλη (N o 30) Ά λκη Ζέη (N o 33) Γιάννη Τσαρούχη (N o 42) Τάκη Σινόπουλο (N o 46) Νίκο Καρούζο (N o 48) Κ. Θ. Δημαρά (N o 53) Διδώ Σωτηρίου (N o 58)

σ υ ν ε ν τ ε ύ ξ ε ις μ ε τ ο υ ς : Κυριάκο Σιμόπουλο (N o 59) Κώστα Ζουράρη (N o 60) Σπόρο Ασδραχά (N o 61) Εμμανουήλ Κριαρά (N o 62) Αλ. Φιλιππόπουλο (N o 63) Καίη Τσιτσέλη (N o 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (N o 67) Γιάννη Δουατζή (N o 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (N o 71) Λιλίκα Νάκου (N o 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (N o 73) Στρατή Δούκα (N o 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (N o 79) Γιώργο Χειμωνά (N o 80) Μαντώ Αραβαντινού (N o 81) Τάσο Βουρνά (N o 82)

ΔΙΑΒΑΖΩ Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεύχος 83 14 Δεκεμβρίου 1983

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ

Τιμή: Δρχ. 100 Εκδότης: Αννα Πετρίδου

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

8 10

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Νίκος Στεφανάκης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Κώστας Καλημέρης, Ηρα­ κλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Ελένη Στεφανάκη Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση: Νένη Ράις

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Αντώνης Μπριλλάκης: Καρλ Μαρξ· η ζωή και το έργο του Μ.Ν. Ράπτης: Μερικές σκέψεις πάνω στις γιορταστικές εκδηλώ­ σεις για τα εκατό χρόνια από το θάνατο του Καρλ Μαρξ Αλέξαντρος Κόντος: Ο Μαρξ και οι αρχαίοι Κωστής Μοσκώφ: Διαλεκτικός υλισμός- ούτε μυστικισμός ούτε θ ε­ τικισμός Νίκη Λοϊζίδη: Μαρξισμός και θεωρία της τέχνης Αντώνης Παπαδόπουλος: Μαρξισμός και τέχνη Ά ν ν α Τσιβάκου-Ζαχαρέα: Γυναικείες θέσεις- συγκλίσεις και απο­ κλίσεις με τη μαρξιστική οπτική

Στοιχειοθεσία: Ε. Καλέμη και Σία Ο.Ε., Σόλωνος 116, Αθήνα, τηλ. 36.26.126 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32:44.325 Μοντάξ-φιλμς: Α. Καλέμης, Σόλωνος 116, Αθήνα, τηλ. 36.26.126 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: Γράφει ο Τώνης Σπητέρης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Μ.Γ. Μερακλής ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Ι.Μ. Χατζηφώτης ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Θ.Δ. Φραγκόπουλος

Κεντρική διάθεση:

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Βάιος Παγκουρέλης

Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» Δραγάτση 1 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Ανδρέου και Σία Ρηγαίνης 64 Λευκωσία Υπεύθυνος τυπογραφείου: Ε. Καλέμη Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

12 20 22 31 42 45 51

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ

,

55 57 59 61 57

Ντεμιρτάς Τζεϊχούν: Οι τούρκοι διανοούμενοι έχουν συνείδηση του κοινού μικρασιατικού πολιτισμού που μας συνδέει (Συζήτηση με το Λουκά Αξελό) ' · 62 ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

Στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στα ολλανδικά γράμματα

ΧΡΟΝΙΚΑ Εκεί που δεν υπάρχουν εκδότες ΞΕΡΕΤΕ ποιο είναι το περισσότερο εισαγόμενο προϊόν στην Κύπρο από την Ελλά­ δα, και μάλιστα σε διπλάσια ποσότητα από το αμέσως επόμενο; Το βιβλίο. Υποψιαζόμαστε ότι στην Κύπρο διαβά­ ζουν πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στην Ελλάδα. Βεβαίως δεν ξέρουμε και δεν έχουμε άλλα στοιχεία, για να διαπιστώ­ σουμε το είδος των βιβλίων που διαβάΜη νομίζετε όμως ότι η Κύπρος δεν διαθέτει αξιόλογους πνευματικούς δημι­ ουργούς, ώστε οι αναγνώστες να κατα­ φεύγουν στο ελληνικό βιβλίο. ' Ισα Ισα, η λογοτεχνία, και ιδιαίτερα η ποίηση, λαϊκή και σύγχρονη, ανθεί. Σε άλλον τομέα αν­ τιμετωπίζεται η έλλειψη. Στον εκδοτικό. Πραγματικά, ευτυχώς ή δυστυχώς, στην Κύπρο οι συγγραφείς είναι υποχρεωμέ­ νοι να εκδίδουν μόνοι τους τα έργα τους αν θέλουν να τα δουν να κυκλοφορούν σε βιβλία, αφού δεν υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι. Το κενό αυτό ανάλαβε να καλύψει σ' ένα ποσοστό η Μορφωτική Υπηρεσϊα του Υπουργείου Παιδείας, που έχει την αρμοδιότητα της ανάπτυξης των τεχνών και των γραμμάτων. Η εκδοτική δραστηριότητα της Μορ­ φωτικής Υπηρεσίας ξεκίνησε το 1972 με στόχο την επανέκδοση κυπρολογικών εκδόσεων. Το 1974 οι εκδοτικοί προσα­ νατολισμοί της άλλαξαν, για να υπηρετή­ σουν τα νέα δεδομένα της κυπριακής πραγματικότητας. Ετσι, εκδόθηκε το λεύκωμα Μιχαήλ Χρ. Κάσιαλος, που αναφερόταν στη ζωή και το έργο του με­ γάλου λαϊκού ζωγράφου που πέθανε από τις ταλαιπωρίες της προσφυγιάς. Φέτος η Μορφωτική Υπηρεσία, για να προωθή­ σει τα σύγχρονα κυπριακά γράμματα και τέχνες, έκδωσε τρϊα βιβλία: «Τα Κυπραί­ ικα» του Γιάννη Σταυρινού Οικονομίδη, του ενενηντάχρονου συγγραφέα που ζει στο τουρκοκρατούμενο χωριό Ριζοκάρπασο, τη συλλογή διηγημάτων «'Ερως ανίκατε» του Κ. Γ. Ελευθεριάδη, τη «Σύντομη ιστορία της νεότερης και σύγ­ χρονης κυπριακής τέχνης» του Χρύσαν­ θου Χρήστου. Η εκδοτική προσφορά της Μορφωτι-

προ λεγο μένα κής Υπηρεσίας έχει να παρουσιάσει και άλλα δώδεκα βιβλία που εκδόθηκαν από το ' 72 έως σήμερα. Στη συνέντευξη τύπου που οργανώθητης Κυπριακής Πρεσβείας τα βιβλία πα­ ρουσίασε ο μορφωτικός λειτουργός και λογοτέχνης Γιάννης Κατσούρης.

Ο ΤΡΟΠΟΣ που ο καθένας μας αγωνίζε­ ται για την ειρήνη είναι διαφορετικός. ' Αλλος σκοτώνει για την ειρήνη, άλλος κάνει συναυλίες για την ειρήνη, άλλοι εγκαθιστούν πυραύλους για την ειρήνη και τελικά άλλοι πεθαίνουν για την ειρή­ νη. Στο χώρο των γραμμάτων και των τε­ χνών υπάρχουν πολλά έργα που έχουν σαν θέμα την ειρήνη. Τέτοια δείγματα μπορούμε να βρούμε στο θέατρο, στη ζωγραφική, στον κινηματογράφο, στην πεζογραφία, στην ποίηση. Η τελευταία, ξεκινώντας από τον Ησίοδο, κατά και­ ρούς παρουσίαζε και κάποιο μεγάλο δη­ μιουργό της με ποιήματα αφιερωμένα στην ειρήνη. Αυτά τα ελληνικά και ειρηνό­ φιλα ποιήματα θέλει να ανθολογήσει ο Σπύρος Κόκκινης και ζητά από όσους έχουν γράψει ποιήματα μ' αυτό το θέμα και τυχόν δεν τα γνωρίζει, να τον ενημε­ ρώσουν.

Ελευθερία ή θάνατος ΦΑΙΝΕΤΑΙ μας διαβάζουν και στη Γερμα­ νία, γιατί δεν εξηγείται αλλιώς μια ανα­ κοίνωση που λάβαμε για ένα βιβλίο που εκδόθηκε εκεί. Και για να γίνουμε σαφέ­ στεροι: Σε προηγούμενο τεύχος μας, με αφορμή τη «Γερμανογραικία» του Γιώρ­ γου Βελουδή, έργο που δείχνει τους επηρεασμούς που δέχτηκε η ελληνική λογοτεχνία από την αντίστοιχη γερμανι­ κή, εκφράσαμε το παράπονο για την έλ­ λειψη μελέτης με τις επιρροές της ελ­ ληνικής λογοτεχνίας στη γερμανική. Λάβαμε λοιπόν πολυτελέστατη έκδοση με τον τίτλο «Freiheir Oder Tod» (Ελευ­ θερία ή θάνατος) που είναι μέρος των απομνημονευμάτων του στρατηγού Μακρυγιάννη, μαζί με τους γνωστούς πίνα­ κες του Παναγιώτη Ζωγράφου. Κάθε πίνακας συνοδεύεται από ένα σχόλιο επεξηγηματικό και από μεγεθύν­ σεις λεπτομερειών του. Η χρωματική από­ δοση είναι εντυπωσιακή για την ακρίβειά της. Η μετάφραση των αποσπασμάτων, τα βιογραφικά στοιχεία και σχόλια για την περιπετειώδη ζωή του, οι επεξηγήσεις, ιστορικές και ζωγραφικές, των πινάκων έγιναν με πάρα πολλή φροντίδα από την Κάριν και το Γιώργο Αρίδα. Νά μια έκδοση που θα συντελέσει ασφαλώς στην καλύτερη και σωστότερη πληροφόρηση σχετικά με την ελληνική επανάσταση.

Τα δίψηφα ΣΕ δημοτικό σχολείο στον Πειραιά, δασκά­ λα των πρώτων τάξεων διόρθωνε επίμο­ να ένα μαθητή που πρόφερε το πέντε πέάε και το έντεκα έάεκα. Ο μαθητής με την παιδιάστική του αφέλεια της απάντη­ σε: «Μόνο εσείς λέτε πέντε και έντεκα. Στην τηλεόραση και στο σπίτι μου λένε Βέβαια, το παιδάκι είχε κάθε δικαίωμα να αμφισβητήσει την παιδαγωγό του όταν ακούει εδώ και τόσον καιρό εκφωνήτριες και εκφωνητές με πολύχρονη παρου­ σία σε ειδησεογραφικά δελτία και άλλες

χρονικα/9 εκπομπές να προφέρουν με παρόμοιο τρόπο το πέντε, το έντεκα, το πάντα, το αγκομαχώντας και άλλα, χωρίς να τους διορθώνει κανείς. Δεν είναι πολυτέλεια, νομίζουμε, το να ζητάς να μιλάνε σωστά τη γλώσσα άνθρωποι που από τη θέση τους διδά­ σκουν τον τρόπο εκφοράς της. Ορισμένοι μπορούν να δικαιολογηθούν άτι οι γνώσεις και η τριβή με μια ξένη γλώσσα επηρεάζουν τη σωστή προφορά της ελληνικής.' Εχουμε διαπιστώσει όμως ότι Ελληνες που ζουν στο εξωτερικό, επειδή αναγκάζονται να χρησιμοποιούν συχνά άλλοτε το d και άλλοτε το ντ μπο­ ρούν να τα ξεχωρίσουν και να δίνουν στο καθένα τη σωστή φωνητική του αξία. Για να μην αναφερθούμε και σε μια άλλη κατηγορία Ελλήνων που εκτός από τα πέάε, έόεκα, πάάα παραποιούν και ξένες λέξεις νομίζοντας ότι τις προφέρουν πι­ στότερα, π.χ. μονόέλο, στούνόιο. Η εκφορά του λόγου είναι θέμα που θα πρέπει να απασχολεί τις παιδαγωγικές ακαδημίες και φιλοσοφικές σχολές και όχι μόνο τις δραματικές -όοες απ’ αυ­ τές απασχολεί. Επειδή όμως η τηλεόρα­ σή μας και το*ήαδιόφωνο κατορθώνουν να έρχονται σε επαφή με περισσότερο κόσμο και η πρώτη να γίνεται πιστευτή και παράδειγμα για μίμηση στα μικρά παι­ διά, θά 'πρεπε να προσεχτεί περισσότε­ ρο.

Θα είχαμε λοιπόν να προτείνουμε στους υπεύθυνους της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου, μαζί με το συμβόλαιο σύναψης εργασίας σε εκφωνητές και παρουσιαστές εκπομπών, να δίνουν και μια γραμματική ανοιγμένη στη σελίδα 14 (για να μην αναφέρουμε και κάποια άλλα ειδικά βιβλία που κυκλοφορούν στο εμπό­ ριο και κατηγορηθούμε ότι κάνουμε δια­ φήμιση).

Υποτροφίες ΤΟ Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών ανα­ κοινώνει ότι για λογαριασμό του Οργανι­ σμού Απασχολήσεως Εργατικού Δυναμι­ κού προκήρυξε διαγωνισμό για τρεις υποτροφίες εξωτερικού (διάρκειας ενός έτους) στις ειδικεύσεις: 1) οικονομική της εργασίας, 2) εργασιακές σχέσεις και 3) ασφάλιση, με σκοπό την απόκτηση μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών. Όσοι συμπληρώνετε τις προϋποθέσεις που θα σας επιτρέψουν να συμμετάσχετε στο διαγωνισμό σπεύσετε να πάρετε περισσό­ τερες πληροφορίες στα γραφεία του ΙΚΥ (Λυσικράτους 14, Αθήνα 10558, Μακρυγιάννη, τηλ. 32.35.580). Τέτοιες ευκαιρί­ ες δεν προσφέρονται συχνά.

Καινούρια Εταιρεία Η ΣΦΑΙΡΙΚΗ μελέτη των κατακτήσεων της ιστορικής επιστήμης, των νέων προ­ τάσεων και των προοπτικών της, η επι­ κοινωνία και συνεργασία των διαφόρων ειδικοτήτων των ιστορικών και των άλλων κοινωνικών επιστημόνων, ο συντονισμός ερευνητικών δραστηριοτήτων και η εκπό­ νηση συλλογικών προγραμμάτων έρευνας με αντικείμενο την ελληνική κοινωνία και οικονομία και, τέλος, η διαμόρφωση των κατάλληλων θεσμικών υποδοχών για την ανάπτυξη των ιστορικών ερευνών στον τόπο μας είναι οι στόχοι της Εταιρείας Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας. Η πρωτοβουλία για την ίδρυσή της οφείλεται σ’ έναν πυρήνα νέων κυρίως ερευνητών, που συνδετικός κρίκος ανάμεσά τους είναι η άμεση ή έμμεση σχέση τους με το Σεμινάριο Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Μεσαιωνικής και Νεότερης Ελλάδας της Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, στο Παρίσι, στο πλαίσιο των εργασιών του οποίου αναπτύχθηκαν κοινοί προβλημα­ τισμοί και διαπιστώθηκε η ανάγκη ενός ευρύτερου, συντονισμένου επιστημονι­ κού διαλόγου.

4 Βιβλία για τον ΚΑΡΑ ΜΑΡζ και τον ΜΑΡΞΙΣΜΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΑΠΠΑ

1.ΜΕΣΑΡΟΣ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ

Ο ΔΥΤΙΚΟΣ

ΜΠΟΡΙΣ ΝΙΚΟΛΑΪΕΒΣΚΙ I. ΜΕΣΑΡΟΣ ΟΤΤΟ ΜΑΙΝΧΕΝ-ΧΕΛΦΕΝ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ ΚΑΡΛ Μ ΑΡΞ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ

ΕΚΛΟΣΕΙΣ ΚΕΑΡΟΣ

Γεωργίου Γενναδίου 6 (πάροδος ’Ακαδημίας) - Τηλ.: 36.15.783

Από 16 έως 29 Νοεμβρίου

Η Α Γ Ο Ρ Α Τ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

1. Λ. Νάκου: Η κυρία Ντορεμί (Δωρικός) 2. Γ. Ιωάννου: Ο Ευρωπαίος (Καστανιώτης) 3. Κυρ: Καστρί, ενταύθα (Κάκτος) 4. Γ. Γιατρομανωλάκη: Ανδρέας Εμπειρικός (Κέδρος) 5. Γ. I. Ράλλη: Χωρίς προκατάληψη για το παρόν και το μέλ­ λον (Ελληνική Ευρωεκδοτική) 6. Κ. Π. Καβάφη: Τα αποκηρυγμένα (Ίκαρος) 7. Δ. Μ. Μπότσαρη: Η δυναστεία Παπανδρέου (Ισοκράτης)

Σημ.: Στο βιβλιοπωλείο Αιχμή - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Τοπική αυτοδιοίκηση και κοινωνικός μετασχηματισμός (Αιχμή). Στη Γνώση - Αθ.: Μ. Δούκα: Η αρχαία σκουριά (Κέδρος)

Βιβλιοπωλείο «ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ» Μέτωνος 62, Χολαργός 1η παράλληλος της Μεσογείων,

• Κάτι νέο στο χώρο του βιβλίου · Αυστηρή επιλογή βιβλίων • Αναγνωστήριο · Εκπτώσεις • Παιδική γωνιά · Ειδικές προσφορές Έ να βιβλιοπωλείο στο Χολαργό που θα το ζήλευε το κέντρο ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Ε.Ε. Γραφεία: Κολοκοτρώνη 15, τηλ. 32.34.270

Ρόμβος - Αθ.

| Μεθενίτης - Πάτρα

Κοτζιά - Θεσ.

Κλάδος - Ηράκλειο

Καρδαμίτσα - Αθ.

Εστία - Αθ.

§ I I

Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

|

I Ενδοχώρα - Αθ.

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Γωνιά του Βιβλίου - Θεσ. |

Οσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβουλεύ­ εστε τις σελίδες της «Επιλογής».

Δωδώνη - Αθ.

Αιχμή - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημο­ σιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βι­ βλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπώλες.

Γνώση - Αθ.

τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες α π ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις περισ­ σότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Ετσι, το βιβλίο με τις μεγαλύτε­ ρες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστερίσκους (***), το αμέσως μετά με δύο ( ··) και το τελευ­ ταίο με έναν (*).

Αριστοτέλης - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­

Καρλ Μαρ Μ πορεί «το φάντασμα» που έβλεπαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς «να πλανιέται στην Ευρώπη» σήμερα να μην είναι καν φάντασμα. Ωστόσο το έργο του Μαρξ -μια και οι περισσότεροι τουλάχιστο συμφωνούν πως δεν ξεπεράστηκε- είναι παρόν και αντέχει στη σκληρή δοκιμασία του χρόνου. Με ευκαιρία τα εκατό χρόνια από το δάνατο του μεγάλου επαναστάτη δεωρητικού γίνεται μια συστηματική προσπάδεια εκσυγχρονισμού του έργου του και επ ί τέλους ο μαρξισμός σαν φιλοσοφική και επιστημονική κατάκτηση αντιμετωπίζεται όχι πια σαν μια στείρα δεωρία αλλά σαν εργαλείο με το οποίο είναι δυνατό να ερευνηδούν τα σύγχρονα παγκόσμια προβλήματα. Στη διαμάχη που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας για το αν ο Μαρξ είναι εχδρός του ανδρώπινου πολιτισμού ή σωτήρας της ανδρωπότητας, εμείς το μόνο που μπορούμε είναι να δίξουμε μερικές πλευρές από το έργο του, πιστεύοντας ότι έτσι η συμβολή μας, μ ’ αυτό το αφιέρωμα, ανοίγει περιδώρια για διάλογο περισσότερο, παρά οριστικοποιεί απόψεις, πράγμα που άλλωστε δα ήταν άσκοπο και να το επιχειρήσουμε. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Βάσω Σπάθή. Θερμά ευχαριστούμε, για το εικονογραφικό υλικό που μας παραχώρησαν, τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» και την «ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος». Ευχαριστούμε επίσης τις εκδόσεις «Θεμέλιό», που μας πα­ ραχώρησαν υλικό από το υ πό έκδοση λεύκωμά τους για τη ζωή του Καρλ Μαρξ και την εποχή του.

12/αφιερωμα

Αντώνης Μπριλλάχης

Καρλ Μαρξ:

Η ζωή και το έργο του Η θεωρητική προσφορά του Μαρξ δεν είναι μόνο απαύγασμα βαθιών επι­ στημονικών αναλύσεων (φιλοσοφικών, ιστορικών, οικονομικών, κοινωνιολο­ γικών) ενός μεγάλου στοχαστή. Είναι, ταυτόχρονα, έκφραση πολύχρονων κοινωνικών και πολιτικών εμπειριών από μια αδιάκοπη επαναστατική δρά­ ση και από αντίστοιχες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις. Ο Μαρξ πίστευε στα­ θερά πως δεν αρκεί να ερμηνεύσουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τον κό­ σμο, «το πρόβλημα είναι να τον αλλάξουμε». Αρχικά, οι θεωρητικές συλλήψεις του Μαρξ συνδέονται με τις εμπειρίες του από τη γερμανική κοινωνία των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του 1840, από τις πολιτικές αντιπαραθέσεις του με το απολυταρχικό καθεστώς της και με τις συμπληρωματικές εμπειρίες που απέκτησε από το εργατικό κίνη­ μα της Γαλλίας και της Αγγλίας, από τη συμμετοχή του στην αστική επανά­ σταση το 1848 στην Κολωνία, από την περίοδο της πολιτικής αντίδρασης που ακολούθησε στη Γερμανία και σε άλλες χώρες, από την παρισινή Κο­ μούνα. Στη συνέχεια τα θεωρητικά του έργα συναρτώνται με τα προβλήματα που έθεταν η ανάπτυξη του καπιταλισμού και της αστικής κυριαρχίας, η όλη πορεία των εξελίξεων στο επιστημονικό, κοινωνικό και πολιτικό πεδίο

αφιερωμα/13

σε ευρωπαϊκή και παγκόσμια κλίμακα, η ιστορική και αγωνιστική διαμόρ­ φωση του εργατικού κινήματος. Με αυτά τα δεδομένα ο Μαρξ υπήρξε δημιουργός ενός ιδιαίτερου συστή­ ματος ιδεών σε κρίσιμους τομείς των κοινωνικών επιστημών αλλά και ενός εκτεταμένου και ισχυρού πολιτικού κινήματος. Γι ’ αυτό και το συγγραφικό του έργο αποτελείται από επιστημονικά κείμενα μεγάλης θεωρητικής αξίας αλλά και από κείμενα που υπηρετούν άμεσες πολιτικές ανάγκες του εργα­ τικού και επαναστατικού κινήματος. Ο Μαρξ όπως και ο Ένγκελς προδιαγράφοντας το δρόμο προς μια ποιοτι­ κά διαφορετική μορφή κοινωνικής οργάνωσης με κύριο χαρακτηριστικό την απελευθέρωση των εργαζομένων από κάθε είδους αλλοτριώσεις, αντίκριζε το συνολικό σύστημα των ιδεών του όχι σαν ένα κλειστό και στατικό σύστη­ μα αλλά σαν ένα σύστημα ιδεών του οποίου τα συμπεράσματα και οι προτά­ σεις βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Τίποτα δεν θεωρούσε αναλλοίωτο στο έργο του, .παρά μόνο αν επιβεβαιωνόταν από την επιστημονική ανάλυση και από την πείρα της πάλης των εργατικών και άλλων κοινωνικών δυνάμε­ ων. Είναι χαρακτηριστικό πως και όταν ολοκλήρωνε τις θεωρητικές του συλλήψεις είχε την αίσθηση των ορισμένων αδυναμιών και κενών που εμ­ περιείχαν. Γ ι’ αυτό και παρακολουθούσε αδιάκοπα και αξιοποιούσε κάθε νέο στοιχείο στην εξέλιξη των επιστημών και της τεχνικής, των διεθνών σχέ­ σεων, των κοινωνικοπολιτικών συσχετισμών. Και δεν δίσταζε να τροποποιεί ή και να αναθεωρεί προηγούμενες εκτιμήσεις του. Ποτέ δεν διανοήθηκε ότι οι ιδέες του αποτελούσαν μοναδικές και αιώνιες αλήθειες και ότι ήταν δυνατόν να προεξοφλούν απαντήσεις για όλα τα προβλήματα που επρόκειτο να αντιμετωπίσουν οι κοινωνικές επιστήμες και η επαναστατική πρακτι­ κή. Μόνο λοιπόν με επίγνωση του τέτοιου χαρακτήρα του θεωρητικού έργου του Μαρξ, το έργο αυτό προσφέρεται δημιουργικά για την αντιμετώπιση των περίπλοκων πραγματικοτήτων της εποχής μας.

1818 Ο Καρλ Μαρξ γεννήθηκε στην πόλη Trier της Ρηνανίας, στις 5 του Μάη 1818, από γονείς γερμανοεβραίους. Τέλειωσε το λύκειο της πόλης και άρχισε νομικές σπουδές στη Μπον και το Βερολίνο, τις οποίες σύντομα εγκατέλειψε για να προσανατολιστεί στη φιλοσοφία. Σαν φοιτητής επηρεά­ ζεται από τη διαλεχτική του Χέγκελ και προσχωρεί σε όμιλο «χεγκελιανώντης αριστερός».

1837-41 Τα πρώτα γραφτά του (1837-41) είναι ποιήματα εμπνευσμένα κυρίως από τον ερωτικό δεσμό του με τη Τζένη φον Βεστφάλεν καθώς και δοκίμια για το θέατρο και το μυθιστόρημα. Είναι ακόμα η διδακτορική του διατριβή (1841) με θέμα τις διαφορές ανάμεσα στη νατουραλιστική φιλοσοφία του Δημό­ κριτου και του Επίκουρου. Σ' αυτή τη διατριβή υπερασπίζε­ ται τις αρχές του Επίκουρου για την ελευθερία της συνείδη­ σης και την ικανότητα του ανθρώπου να επηρεάζει με τη δρά­ ση του τη φύση σε αντίθεση με τις αυστηρές αιτιοκρατικές αρχές του Δημόκριτου.

14/αφιερωμα 1842 Αναλαμβάνει θέση αρχισυντάκτη στην «Εφημερίδα του Ρή­ νου», όργανο της ριζοσπαστικής μερίδας της τοπικής αστικής τάξης. Εκεί συναντιέται για πρώτη φορά με τον Ένγκελς. Με αρχισυντάκτη τον Μαρξ η «Εφημερίδα του Ρήνου» στράφηκε σε δημοκρατικότερη και επαναστατικότερη κατεύθυνση και σύντομα ακολούθησε απαγόρευση της έκδοσής της από την πρωσική λογοκρισία και παραίτηση του Μαρξ λόγω της στά­ σης που κράτησαν οι μέτοχοί της. Τον ίδιο χρόνο δημοσιεύει το «Φιλοσοφικό μανιφέστο της ιστορικής σχολής του δικαί1843- 4 Το καλοκαίρι του 1843 παντρεύεται τη Τζένη φον Βεστφάλεν και λίγους μήνες αργότερα εγκαθίσταται στο Παρίσι, όπου σε συνεργασία με τον Ρούγκε εκδίδει το 1844 τα «Γαλλογερμανικά χρονικά». Πολύ σύντομα όμως διαφωνεί μαζί του και η συνεργασία τους διακόπτεται. Γράφει την «Κριτική της χεγκελιανής θεωρίας για το κράτος» και το «Εβραϊκό ζήτημα». Κατά τη διαμονή του στο Παρίσι συναντιέται με τον Μπακούνιν, τον Προυντόν, τον Χάινε, συνδέεται με ριζοσπαστικές ομά­ δες γάλλων εργατών και αρχίζει οικονομικές και ιστορικές με­ λέτες. Εκεί συναντά για δεύτερη φορά τον Ένγκελς και από τότε ξεκινούν τη στενή φιλία και τους κοινούς αγώνες τους. Την περίοδο αυτή οι απόψεις του Μαρξ αρχίζουν να διαφο­ ροποιούνται από τον ριζοσπαστικό δημοκρατισμό και τον ιδεαλισμό προς τον επαναστατικό σοσιαλισμό και τον υλισμό.

1844- 6 Επεξεργάζεται τα «Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα» (εκδόθηκαν το 1932 στο Βερολίνο). Δημοσιεύει κριτικές ση­ μειώσεις για το άρθρο του Ρούγκε «Ο βασιλιάς της Πρωσίας και η κοινωνική μεταρρύθμιση», στο οποίο χαρακτηριζόταν ανώφελη η εξέγερση των υφαντουργών της Σιλεσίας το 1844. Παράλληλα ετοιμάζει τις εργασίες του «Αποσπάσματα από τα στοιχεία της πολιτικής οικονομίας του James Mill» και «Περί­ γραμμα κριτικής της πολιτικής οικονομίας». Τέλος, αρχίζει με τον Ένγκελς τη συγγραφή της «Αγίας οικογένειας», που εκδίδεται το 1845. Το Μάιο του 1844 γεννιέται η κόρη του Τζέ­ νη και το Σεπτέμβρη του 1845 η κόρη του Λάουρα. Γράφει τα έργα του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», «Θέσεις για τον Φόυερμπαχ» και μαζί με τον Έ ν­ γκελς τη «Γερμανική ιδεολογία». Εξάλλου, σε γράμμα του προς τον ρώσο διανοούμενο Ανεκόφ, ασκεί κριτική στη φιλο­ σοφία του Προυντόν και διατυπώνει συνοπτικές θέσεις για τον ιστορικό υλισμό. Το 1845 οι γαλλικές αρχές υπό την πίεση της πρωσικής κυβέρνησης αποφασίζουν την απέλαση του Μαρξ, που φεύγει για τις Βρυξέλλες και στη συνέχεια ταξιδεύ­ ει με τον Ένγκελς στο Μάντσεστερ. Στην Αγγλία συνδέονται με τη «Λίγκα των Δικαίων», στην οποία προσχωρούν το 1847. Τον ίδιο χρόνο, σε συνεργασία με τους άγγλους και γάλλους ηγέτες της Λίγκας, οργανώνουν στο Λονδίνο δύο συνέδρια όπου αποφασίζεται η μετονομασία της σε «Λίγκα των κο­ μουνιστών» και ανατίθεται στο Μαρξ η σύνταξη του «Κομου­ νιστικού μανιφέστου». Στο μεταξύ ο Μαρξ, κατά την παρα­ μονή του στις Βρυξέλλες, είχε καλλιεργήσει σχέσεις και συ-

Τζένη φον Βεστφάλεν

Χειρόγραφη σελίδα από τη «Γέρμανιχή.ιδεολογία»

αφιερωμα/15 νεργασία με βελγικές και γερμανικές κομουνιστικές ομάδες και με τους άγγλους χαρτιστές και είχε αρχίσει την προπαγάνδιση των κομουνιστικών ιδεών σε πολιτικοποιημένους ερ­ γάτες και διανοούμενους.

1846-7 Ετοιμάζει το έργο του «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας» και δί­ νει σε εργάτες των Βρυξελλών μια σειρά διαλέξεις που τα κεί­ μενά τους αποτέλεσαν το έργο του «Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο». Το Δεκέμβρη του 1846 γεννιέται ο γιος του Έντγαρ.

1847-9 Στα χρόνια 1848 και 1849 ο Μαρξ αναπτύσσει μαζί με τον Ένγκελς έντονη επαναστατική δραστηριότητα στη Γαλλία, το Βέλγιο, τη Γερμανία και την Αγγλία, σε σύνδεση με τα εκεί τμήματα της «Λίγκας των κομουνιστών». Συμμετέχει στην επανάσταση του 1848 στην Κολωνία και σε συνεργασία με τον Ένγκελς συντάσσει το «Κομουνιστικό μανιφέστο». Δημοσιεύ­ ει δεκάδες άρθρα στη «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου». Ανάμεσά τους: «Η αστική τάξη και η αντεπανάσταση» και το «Γράμμα στους εργάτες της Κολωνίας». Παράλληλα ετοιμάζει μαζί με τον Ένγκελς το έργο «Απαιτήσεις (διεκδικήσεις) του κομου­ νιστικού κόμματος της Γερμανίας». Η πολύπλευρη αυτή δραστηριότητα του Μαρξ προκάλεσε αν­ τιδράσεις στις κυβερνήσεις της Γαλλίας, του Βελγίου και της Πρωσίας, με αποτέλεσμα την απαγόρευση της παραμονής του σ ’ αυτές τις χώρες. Ο Μαρξ μετά την απέλασή του εγκαθίσταται το 1849 στο Λονδίνο, όπου θα περάσει τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Το Νοέμβρη του 1849 γεννιέται ο δεύτερος γιος του, Γκουίντο.

1850 Ο Μαρξ σε συνεργασία με τον Ένγκελς, μετά τις αστικές επα­ ναστάσεις του 1848, συντάσσει «Έκθεση στην κεντρική επι­ τροπή της Λίγκας των κομουνιστών» με προτάσεις για την τακτική και το πρόγραμμα του επαναστατικού κινήματος, στη νέα κατάσταση. Ετοιμάζει τα έργα του «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία 184850» και «Ο πόλεμος των αγροτών στη Γερμανία». Τον ίδιο χρόνο πεθαίνει ο γιος του Γκουίντο σε ηλικία δέκα μηνών.

1851-3 Γράφει την «Επανάσταση και αντεπανάσταση στη Γερμανία», τη «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» και τις «Αποκαλύψεις στη δίκη των κομουνιστών της Κολωνίας». Στο ίδιο διάστημα αρχίζει να συνεργάζεται με την εφημερίδα «New York Daily Tribune». Σε γραφτό του με τίτλο «Οι μεγά­ λοι εξόριστοι» ειρωνεύεται τους μικροαστούς γερμανούς με­ τανάστες που είχαν διασπάσει τη «Λίγκα των κομουνιστών». Το 1851 γεννιέται η κόρη του Φραντζέσκα και ένας τρίτος γιος, ο Φρίντριχ, καρπός της εξωσυζυγικής σχέσης του Μαρξ με την οικιακή βοηθό του. Το 1852 πεθαίνει η κόρη του Φραν­ τζέσκα σε ηλικία ενός έτους.

Έντγκαρ Μαρξ

Η έκδοση του «Κομουνιστικού μα­ νιφέστου» το 1848

16/αφιερωμα (Στα χρόνια από το 1830 έως το 1847, που ιδρύθηκε με πρω­ τεργάτες τον Μαρξ και τον Ένγκελς η «Λίγκα των κομουνι­ στών», είχαν σημειωθεί σημαντικές εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο: Πολιτική μεταρρύθμιση στην Αγγλία και ανάπτυξη του αγγλικού εργατικού κινήματος (με τη συγκρότηση του κινή­ ματος των χαρτιστών), προώθηση των διαδικασιών ενοποίη­ σης της Γερμανίας, άνοδος της ευρωπαϊκής αστικής τάξης. Η ίδρυση της Λίγκας στις συνθήκες αυτές αποτέλεσε ένα πρώτο σοβαρό βήμα για τη θεωρητική αλλά και την οργανωτική θεμελίωση του εργατικού πολιτικού κινήματος στην Ευρώπη. Και τα έργα του Μαρξ από το 1843 έως το 1847 συνέβαλαν αποφασιστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Ειδικότερα, η δη­ μοσίευση του «Κομουνιστικού μανιφέστου» και όλη η δρα­ στηριότητα της Λίγκας μετά το 1847 συμπίπτουν με τις μεγά­ λες αστικές επαναστάσεις στη Γαλλία και άλλες ετ ωπαϊκές χώρες, στις οποίες συμπαρατάχθηκε αρχικά το νεότε 'κτο και μαχητικό προλεταριάτο, για να χτυπηθεί και ηττηθεί στη συνέ­ χεια από τη νέα εξουσία της αστικής τάξης. Τις σχετικές συγκρούσεις ο Μαρξ τις χαρακτήρισε «σαν πρώ­ τη μεγάλη μάχη ανάμεσα στις δύο τάξεις που χωρίζουν τη σύγχρονη κοινωνία». Η θεωρητική αλλά και πολιτική παρέμβαση του 1847-53 υπήρξε αποφασιστική στις εξελίξεις αυτής της περιόδου. Το ίδιο αποφασιστική υπήρξε η παρέμβασή του στα χρόνια από τη διάσπαση της «Λίγκας των κομουνιστών» το 1852 ώς και τα χρόνια πριν τη συγκρότηση της Λ' Διεθνούς.)

1854 Ο Μαρξ σε άρθρα του στη «New York Daily Tribune» αναφέρεται στο Ανατολικό ζήτημα, στην πολιτική των μεγάλων δυνά­ μεων και την Ελλάδα, στους πολέμους Αγγλίας-Κίνας, στη βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες και στα μελλοντικά της απο­ τελέσματα και στους κοινωνικούς αγώνες στην Ισπανία.

1855 Γεννιέται η κόρη τουΈλεονώρα και λίγους μήνες αργότερα πεθαίνει, σε ηλικία 8 χρόνων, ο Έντγαρ.

1856 Εκφωνεί λόγο στο Λονδίνο στην επέτειο της «Εφημερίδας του Λαού», οργάνου των χαρτιστών, με την οποία συνεργάζε­ ται, και γράφει τις «Αποκαλύψεις για τη διπλωματική ιστορία του 18ου αιώνα». .1857-8 Γράφει την «Εισαγωγή στην κριτική της πολιτικής οικονομί­ ας».

1851-8 Ασχολείται με το γράψιμο «Βασικών κατευθύνσεων κριτικής της πολιτικής οικονομίας», έργο που έμεινε ανολοκλήρωτο και που πήρε δημοσιότητα για πρώτη φορά το 1903. Το ση­ μαντικό αυτό έργο, που τελικά κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Grundrisse» (βασικές κατευθύνσεις) εκδόθηκε σε δύο τό­ μους το 1938-41 από το Ινστιτούτο Μαρξ-Ένγκελς-Λένιν της Μόσχας.

αφιερωμα/17 1861-3 Δημοσιεύει σειρά άρθρων στην εφημερίδα της Βιέννης «Die Presse» για τον εμφύλιο πόλεμο στις ΗΠΑ και για άλλα θέμα­ τα. Παράλληλα αρχίζει τη συγγραφή του α ' τόμου του «Κε­ φαλαίου», που κρατά ώς το 1867, και γράφει τις «Θεωρίες για την υπεραξία ή Ιστορία των οικονομικών θεωριών» και τη «Διακήρυξη για την Πολωνία».

1864 Συντάσσει την ιδρυτική διακήρυξη της A' Διεθνούς (Διεθνής Ένωση Εργατών) και το Γενικό Καταστατικό της («Προσω­ ρινός κανονισμός της Διεθνούς Ένωσης Εργατών»), 1865 Σε δύο ομιλίες του στο Γενικό Συμβούλιο της Α' Διεθνούς διατυπώνει αναλυτικές απόψεις για θέματα σχετικά με την καπιταλιστική παραγωγή, το μισθό, το κέρδος, τη νομισματι­ κή κυκλοφορία, την εργατική δύναμη, την αξία της εργασίας και την παραγωγή γης υπεραξίας. Τα κείμενα των δύο αυτών ομιλιών του εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1869 σε μπροσού­ ρα με τον τίτλο «Μισθός, τιμή, κέρδος». Εξάλλου σε γράμμα του από το Λονδίνο στον Γ. Β. Σβάιτσερ αναφέρεται κριτικά στο έργο του Προυντόν. Το γράμμα του αυτό δημοσιεύτηκε στη γερμανική εφημερίδα «Σοσιαλδημοκράτης».

1866-7 Συντάσσει «Οδηγίες για τους αντιπροσώπους στο α ' συνέδριο της Α' Διεθνούς, στη Γενεύη».

1867 Εκδίδεται ο α ' τόμος του έργου του «Το Κεφάλαιο», με πρό­ λογο του Μαρξ γραμμένο στις 25 Ιούλη 1867.

1868-9 Γράφει τις εκθέσεις για τα συνέδρια της Α' Διεθνούς στις Βρυ­ ξέλλες και τη Βασιλεία.

1870 Διατυπώνει την πρώτη και τη δεύτερη διακήρυξη του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς για το γαλλοπρωσικό πόλεμο.

1871 Γράφει το έργο του «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», το οποίο αναφέρεται στην εξέγερση μετά την ήττα της Γαλλίας στο γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870, που οδήγησε στην Κο­ μούνα του Παρισιού το 1871. Το κείμενο του έργου του αυτού, που είναι από τα πιο σημαν­ τικά, εγκρίθηκε σαν διακήρυξη του Γενικού Συμβουλίου της Α' Διεθνούς για τον εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία και βγήκε τον ίδιο χρόνο σε μπροσούρα στο Λονδίνο και τη Λιψία. (Το 1891 επανεκδίδεται σε πιο επιμελημένη έκδοση στο Βερολίνο με εισαγωγή του Ένγκελς. Η έκδοση αυτή συμπεριέλαβε και τα κείμενα της πρώτης και δεύτερης διακήρυξης του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς για το γαλλοπρωσικό πόλεμο.) Τον ίδιο χρόνο ο Μαρξ μαζί με τον Ένγκελς συντάσσουν «απόφαση» της συνδιάσκεψης του Λονδίνου πάνω στην πολι­ τική δραστηριότητα της εργατικής τάξης.

1867

18/οφιερωμα 1872 Συντάσσει την έκθεση στο συνέδριο της Χάγης και, μαζί με τον Ένγκελς, μπροσούρα πολεμικής για τις απόψεις τού Μπακούνιν με τίτλο «Η δήθεν διάσπαση στη Διεθνή». Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου εκδίδεται στη Λιψία, σε β ' γερ­ μανική έκδοση, το «Μανιφέστο» με εισαγωγή των Μαρξ-Έν­ γκελς που θεωρήθηκε διόρθωση στηριγμένη στα διδάγματα από την Κομούνα του Παρισιού.

1873 Κυκλοφορεί σε β ' γερμανική έκδοση ο α ' τόμος του «Κεφα­ λαίου» με επίλογο του Μαρξ.

1874- 5 Γράφει το «Για την Πολωνία» καθώς και κριτική για το βιβλίο του Μπακούνιν «Κρατισμός και αναρχία». (Τα χρόνια πριν και μετά την ίδρυση της Α' Διεθνού' (1864) και μέχρι την αυτοδιάλυσή της (1876) αποτέλεσαν α. οφασιστική καμπή στην πορεία της ιδεολογικοπολιτικής και οργα­ νωτικής διαμόρφωσης του εργατικού-πολιτικού κινήματος στην Ευρώπη και ευρύτερα. Καμπή την οποία σηματοδοτούν σημαντικοί κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες αλλά και έντονες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στις μαρξιστικές τάσεις στους κόλ­ πους του εργατικού κινήματος και σε διαφορετικές τάσεις (οικονομιστικές, τρεϊντγιουνιονιστικές, αναρχικές κ.ά.) καθώς και στις απόψεις των εκφραστών τους, όπως ο Λασάλ, ο Προυντόν, ο Μπακούνιν, ο Μπλανκί κ.ά. Στα προβλήματα που έθεσαν οι κοινωνικοπολιτικοί αγώνες της περιόδου και οι ιδεολογικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις, αναφέρονται, σε μεγάλο μέρος τους, τα έργα του Μαρξ στην εικοσαετία 1855-75.)

1875- 7 Διατυπώνει την «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», λίγο πριν από το ενωτικό συνέδριο της Γκότα για την ίδρυση γερ­ μανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος από δύο ομάδες, το μαρξιστικό κόμμα με επικεφαλής τους Λίμπκνεχτ, Μπέμπελ, και τη «Γενική Γερμανική Εργατική Ένωση» με επικεφαλής τον Λασάλ. Το κείμενο της κριτικής στάλθηκε με γράμμα στον Μπράκε για να το ανακοινώσει στους επικεφαλής του μαρξιστικού κόμματος. Η δημοσίευση του κειμένου, μαζί με προκαταρκτικές παρα­ τηρήσεις του Ένγκελς, έγινε το 1891 στη γερμανική εφημερί­ δα «Neuezeit» (στο μεταξύ είχε διατυπωθεί και η κριτική του προγράμματος της Ερφούρτης από τον Ένγκέλς εν όψει του ομώνυμου συνεδρίου).

1877-80 Γράφει το 10ο κεφάλαιο στο έργο του Ένγκελς «ΑντιΝτύρινγκ», έργο στο οποίο απαντούσε στο γερμανό καθηγη­ τή Ντύρινγκ. Εξάλλου, μαζί με τον Ένγκελς συντάσσουν επι­ στολή στους Λίμπκνεχτ, Μπέμπελ και Μπράκε στην οποία κριτικάρουν άρθρα του Μπερνστάιν και άλλων «δεξιών» σο­ σιαλδημοκρατών που υποστηρίζουν απόψεις για προσέγγιση με τη μικροαστική τάξη και για ελαστικότητα στην προλετα­ ριακή σύνθεση του κόμματος. Τέλος διατυπώνει τις «Περιθω­ ριακές σημειώσεις στο εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας του Βάγκνερ».

Ο Ντύρινγκ (1833-1921)

αφιερωμα/19 1880-1 Γράφει την «Εισαγωγή στο πρόγραμμα του Γαλλικού Εργατι­ κού Κόμματος», σημειώσεις για την «Πρωτόγονη κοινωνία» του Μόργκαν και τα «Μαθηματικά χειρόγραφα», που εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1968 στη Μόσχα.

1863-80 Ο Μαρξ εργάζεται για τη σύνταξη του δεύτερου και τρίτου τόμου του «Κεφαλαίου». Η έκδοσή τους έγινε μετά το θάνα­ τό του, το 1885 και 1894. (Στη δεκαπενταετία μετά την αυτοδιάλυση της A' Διεθνούς και με βάση τα προβλήματα που έθεταν η ανάπτυξη του κα­ πιταλισμού και του εργατικού κινήματος ωριμάζουν οι προϋ­ ποθέσεις για τη συγκρότηση σοσιαλιστικών και εργατικών κομμάτων σε μια σειρά ευρωπαϊκές χώρες. Κομμάτων που συνέκλιναν το 1889 στη Β' Διεθνή. Τα έργα του Μαρξ από το 1875 ώς το θάνατό του, το 1883, και του Ένγκελς στη συνέ­ χεια αποτέλεσαν σημαντική συμβολή για τον ιδεολογικοπολι­ τικό εξοπλισμό αυτών των κομμάτων).

Πίνακας με την οικονομική βοήθεια του Ένγκελς στον Μαρξ από το 1851 έως το 1869

Στην οικογενειακή και προσωπική του ζωή αντιμετώπισε δυσάρεστες και αντίξοες καταστάσεις. Πέρασε μακρές περιό­ δους οικονομικής ανέχειας από την οποία ανακουφιζόταν ώς ένα βαθμό με τις ενισχύσεις του Ένγκελς και με ορισμένα ποσά από κληρονομιές που άφησαν η πεθερά του, η μάνα του και ο αδελφικός φίλος του Βίλχελμ Βολφ. Ταυτόχρονα εί­ χε ταλαιπωρίες από τις συνεχείς απελάσεις και τέλος τις στε­ νοχώριες από το θάνατο τριών παιδιών του μέσα σε πέντε χρόνια. Συνέπεια όλων αυτών και της εντατικής εργασίας που απαι­ τούσε το συγγραφικό του έργο και η επαναστατική του δρα­ στηριότητα υπήρξε ο κλονισμός της υγείας του, ιδιαίτερα με­ τά το 1870, που δεν έγινε δυνατό να αποκατασταθεί παρά τις επανειλημμένες επισκέψεις του σε μια σειρά θέρετρα της Γερμανίας και της Αγγλίας για ξεκούραση και θεραπεία. Ο Μαρξ, βαριά άρρωστος από το 1881, πέθανε στις 14 του Μάρ­ τη 1883 και ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του Highaite του Λονδίνου. Δεκαπέντε μήνες πριν, είχε πεθάνει η γυναίκα του και δυο μήνες πριν μια ακόμη κόρη του, η Τζένη.

Φρίντριχ Ένγκελς

20/αφιερωμα

Μ. Ν. Ράπτης

Μερικές σκέψεις πάνω στις γιορταστικές εκδηλώσεις για τα εκατό χρόνια από το θάνατο του Καρλ Μαρξ Σε λίγο κλείνει ο ιστορικός αυτός χρόνος του 1983, επέτειος, εκτός άλλων, ενός αιώνα από το δάνατο του Κ. Μαρξ. Στο μεταξύ εξακολουθούν ακόμα πολλαπλές εκδηλώσεις στον κόσμο ολόκληρο, γιορταστικές του γεγονότος αυτού. Οι εκδηλώσεις αυτές χωρίζονται φυσικά σε κα­ θαρά «αγιογραφικές» και σε κριτικότερες, που είναι βέβαια και οι πιο σημαντικές. Γιατί έχουν μια αμεσότερη σχέση τόσο με την ουσία του έρ­ γου του Κ. Μαρξ, όσο και με τα σημερινά νέα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζει η αν­ θρωπότητα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Κ. Μαρξ υπήρξε βαθύ κριτικό πνεύμα, πάνω στο οποίο κυριάρχησε σ’ ολόκληρη τη ζωή του (1818-1883) μια κατηγορηματική ηθική προ­ σταγή: η απελευθέρωση των ανθρώπων από το ζυγό του κεφαλαίου και του κράτους, η δημιουργία τελικά μιας πιο δίκαιης, ελεύθερης και ανεπτυγμένης κοινωνίας. Δηλαδή μιας κοι­ νωνίας ικανής να κλείσει το κεφάλαιο της προϊ­ στορίας της ανθρωπότητας, για ν ’ αρχίσει εκεί­ νο του πραγματικού πια πολιτισμού της. Τρεις μεγάλοι στοχαστές της σημασίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Καντ, του Χέγκελ, σημεί­ ωσαν τον 19ο αιώνα: ο Δαρβίνος, ο Μαρξ, ο Φρόυντ. Ο πρώτος απομυθοποίησε τη βιολο­

γική μας καταγωγή, ο δεύτερος την κοινωνική μας ύπαρξη, ο τρίτος τον κρυφό κόσμο της «ψυχής» μας. Η συμβολή τους υπήρξε τεράστια για την πα­ ραπέρα πορεία της ανθρωπότητας στο δρόμο του πολιτισμού της, της πραγματικής της ιστο­ ρίας. Δεν έχει σημασία ότι οι τρεις αυτοί νέοι Προ­ μηθείς δεν κάλυψαν όλα τα ζητήματα. Τέτοια επιτεύγματα είναι αδύνατα σ ’ οποιονδήποτε άνθρωπο, όσο «μεγαλοφυής» και αν είναι. Κα­ νείς άνθρωπος δεν ξεπερνά απόλυτα τα όρια του ιστορικού χρόνου στον οποίο ζει. Η συμβο­ λή του πρέπει να κρίνεται σχετικά με τις ιδέες του καιρού του και τους νέους δρόμους που ανοίγει. Από την άποψη αυτή ο Κ. Μαρξ ήταν κατά παρασάγγες πρωτοπόρος στην απομυθο­ ποίηση της κοινωνικής μας ζωής και ύπαρξης τον καιρό του, ενώ με τη μέθοδό του κυρίως άνοιξε διάπλατα το δρόμο σε νέες προόδους στον τομέα αυτό.

αφιερωμα/21 Arto την άποψη αυτή το κριτικό έργο του Κ. Μαρξ, στο γράμμα και το πνεύμα του, καμιά σχέση δεν έχει με τις γραφειοκρατικές, μηχανι­ στικές κτλ. παραποιήσεις του από τους λογής λογής επιγόνους του «μαρξισμού». Κάθε μεγά­ λη «θεωρία», «διδασκαλία» περνά σε κοινωνι­ κές δυνάμεις και καταστάσεις που την τροποποιοι'νν για τα δικά τους ειδικά συμφέροντα και αναγκαστικά την παραμορφώνουν. ' Ετσι έ­ γινε με τον αρχέγονο, αντιταξικό, αντιεξουσιαστικό, αντικρατικό χριστιανισμό. ' Ετσι έγινε και με το «μαρξισμό». Ό σοι λοιπόν θέλουν να γνωρίσουν τι είπε ή δεν είπε ο Κ. Μαρξ, θά ’πρεπε νά ’χουν το χρόνο και την υπομονή να διαβάσουν το καθο­ λικό έργο του στη συγκεκριμένη ιστορική του διαμόρφωση. Πράγμα αληθινά δύσκολο, αν και απόλυτα αναγκαίο για όποιον ιδίως θέλει ή να μιλά εν ονόματί του, ή να κρίνει, να επικρίνει, να «ξεπεράσει» τον Κ. Μαρξ. Το καθολικό έργο του Κ. Μαρξ είναι τερά­ στιο, και τώρα μόλις το ξέρουμε στη συστηματι­ κή έκδοσή του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το έργο αυτό, τόσο από ορισμένες βασικές έννοιες και αναλύσεις που περιέχει, όσο και από τη μέθοδό του, αποτελεί πάντα ένα θεμελιώδες

ταετηρίδα από το θάνατο του Κ. Μαρξ, ση­ μειώθηκε σειρά νέων ζητημάτων που χρειάζον­ ται βαθιά επεξεργασία, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο που θεμελίωσε ο μεγάλος στοχαστής του περασμένου αιώνα. Ό πω ς π.χ. ποιο πρέπει νά ’ναι σήμερα το ακριβές περιεχόμενο του όρου «σοσιαλισμός», ποια είναι η ακριβής κοι­ νωνιολογική φύση των ανατολικών κοινωνιών (Ρωσίας, Κίνας κτλ.), ποια είναι η βαθύτερη αι­ τία της τωρινής οικονομικής κρίσης του δυτικού καπιταλιστικού συστήματος, ποιες οι προοπτι­ κές της, ποιος τύπος κομμάτων, οργανώσεων ανταποκρίνεται στις ανάγκες των μαζών στις ανεπτυγμένες χώρες, ποιο πρόγραμμα πρέπει νά ’χουν, ποιο τρόπο λειτουργίας, ποιες σχέσεις με το κοινωνικό σύνολο κτλ. Ενδιαφέρουσες αναζητήσεις και ιδέες εκφρά­ στηκαν σ’ όλους αυτούς τους τομείς, που προ­ αναγγέλλουν την ιδεολογική αναγέννηση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος, δηλαδή του κινήματος που αποσκοπεί στην απελευθέ­ ρωση της ανθρωπότητας από τον διπλό ζυγό της οικονομικής εκμετάλλευσης και της πολιτι­ κής καταπίεσης. Στον ορίζοντα διαγράφεται το όραμα της «αυτοδιαχειριζόμενης δημοκρατίας» σε εθνική

εργαλείο για την κατανόηση και της σημερινής πραγματικότητας και των τάσεών της, στον οι­ κονομικό, πολιτικό και κοινωνικό τομέα. Βέβαια δεν αρκεί μόνο του για τέτοιο επίτευ­ γμα. Πρέπει να εμπλουτιστεί και με όλα τα νέα θετικά στοιχεία που προκάλεσε η πρόοδος στις γνώσεις, και την κοινωνική εμπειρία. Αλλά τέ­ τοια «σύνθεση» είναι δυνατή, γιατί βρίσκεται στην ουσία της «διαλεκτικής μεθόδου» του αρχέγονου «μαρξισμού». Στα διάφορα κριτικά σεμινάρια που ανά τον κόσμο γιόρτασαν και γιορτάζουν την εκατον-

και παγκόσμια κλίμακα, που ήταν και το μόνι­ μο όραμα του μεγάλου Κ. Μαρξ. Χάρη στη δια­ νοητική και ηθική συμβολή του, είμαστε σήμερα σε θέση να προχωρούμε με μεγαλύτερη άνεση ιδεών, εννοιών, μεθόδων και ηθικής ανάτασης στον αγώνα για τον απαραίτητο ριζικό μετασχη­ ματισμό τής από πολλές ακόμα απόψεις πρωτό­ γονης, βάρβαρης, απαράδεκτης κοινωνικής μας πραγματικότητας. Και στην οποία επικρέμεται τώρα επιπλέον η τρομερή απειλή εξοντωτικού του είδους μας ατομικού πολέμου.

22/αφιερωμα

Αλέξαντρος Κόντος

Ο Μαρξ και οι αρχαίοι Γράφοντας ένα άρθρο με τίτλο «ο Μαρξ και οι αρχαίοι» δεν έχω σκοπό ού­ τε να πω πως οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σπουδαίοι, μια και ο Μαρξ θεώ­ ρησε πως άξιζε τον κόπο να ασχοληθεί μαζί τους και ανέτρεχε συχνά σ ’ αυτούς στο έργο του, ούτε ότι ο Μαρξ είναι σπουδαίος ή γίνεται ακόμη σπουδαιότερος, γιατί ακριβώς παραπέμπει στους αρχαίους. Σκοπός τού άρθρου είναι να προσπαθήσει να δείξει τι θέλησε ή, καλύτερα, τι μπόρεσε να καταλάβει και να πάρει ο Μαρξ από τους αρχαίους Έλληνες, γιατί, όπως συνηθίζεται και ξέρουμε, πολύ συχνά οι μελετητές καταφεύγουν σ ’ αυτούς, παρά το πέρασμα των χρόνων, επειδή ανέπτυξαν έναν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα τρόπο σκέιρης και ασχολήθηκαν με τα περισσότερα -αν όχι όλα- τα ζητήματα που προσελκύουν την προσοχή του ανθρώπινου γένους. Προσπαθούμε λοιπόν να ερευνήσουμε πώς χρησιμοποίησε ο Μαρξ τους αρ­ χαίους, χωρίς βέβαια να διατεινόμαστε ότι το άρθρο αυτό εξετάζει εξαντλη­ τικά το θέμα. Άλλωστε, ούτε η έκταση του διατιθέμενου χώρου αρκεί, ούτε ο χρόνος που χρειάστηκε για να γραφτεί στάθηκε ικανοποιητικά μακρύς. Γι ’ αυτό λοιπόν μπορούμε να πούμε μονάχα ότι το άρθρο αυτό δεν κάνει παρά μερικές επισημάνσεις. Το ότι οι Διόσκουροι του «επιστημονικού» λεγά­ μενου «σοσιαλισμού» είχαν μια βαθιά κλασική μόρφωση κι έναν άκρατο θαυμασμό για τον αρ­ χαίο ελληνικό πολιτισμό είναι πια ένας κοινός

τόπος. Του Μαρξ όμως η εντρύφηση στην αρ­ χαία ελληνική σκέψη είναι πολύ πιο εμφανής, αν λάβουμε υπόψη μας ότι, ενώ ο Ένγκελς αναφέρεται απλώς και στην αρχαία Ελλάδα στο

αφιερωμα/23 έργο του,1 ο Μαρξ ασχολήθηκε ειδικά με την αρχαία ελληνική σκέψη με τη γνωστή διατριβή του.2 Τι όμως κατάλαβε από τους Έλληνες και τι δεν κατάλαβε ή καλύτερα δεν μπόρεσε να καταλάβει για λόγους αντικειμενικούς και υπο­ κειμενικούς, είναι αυτό στο οποίο θα εμμείνου­ με περισσότερο. Γιατί, κατά τη γνώμη μας, η ουσία της σκέψης των αρχαίων Ελλήνων διέφυ­ γε στον Μαρξ. Και την ουσία αυτή -όπως του­ λάχιστο μπορώ να την αντιληφθώ- θα τη δώσω στην αρχή αυτού του σημειώματος, επειδή την παίρνω σαν κριτήριο για την ανάλυση και την κριτική που θα κάνω στη σκέψη του μεγάλου γερμανού φιλόσοφου. Η ουσία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού συγκεντρώνεται σε μια λέξη: δημοκρατία. Το πολίτευμα αυτό δεν έχει βέβαια καμία σχέση με το σημερινό συνώνυμό του. Το πολίτευμα αυτό έχει κάποια σχέση με αυτό που σήμερα ονομά­ ζουμε «άμεση δημοκρατία» και το οποίο είναι τόσο απροσδιόριστο ώστε κανείς δεν έχει μπορέ­ σει να το περιγράψει με σαφήνεια και φυσικά δεν τό ' χει δει πουθενά να λειτουργεί. Αντίθετα η δημοκρατία στην αρχαία Ελλάδα λειτούργησε με σαφείς προδιαγραφές. Οι προδιαγραφές αυ­ τές, που τη διαφοροποιούσαν τόσο από τα σύγ­ χρονό της όσο και από όλα τα μέχρι τις μέρες μας πολιτεύματα, δεν είναι βέβαια η δουλοκτη­ σία, όπως αβασάνιστα θα βόλευε πολλούς να σκεφθούν, αλλά η δυνατότητα συμμετοχής όλων των πολιτών στις τρεις λειτουργίες της εξουσίας· και αυτό πραγματοποιόταν χάρη στον τρόπο ανάδειξης των αρχόντων τόσο στη διοικητικοεκτελεστική όσο και στη δικαστική λειτουρ­ γία. Κι ο τρόπος αυτός ήταν η κλήρωση, γιατί, όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης,34τα ολι­ γαρχικά πολιτεύματα διαφέρουν από τα δημο­ κρατικά στο ότι στα ολιγαρχικά η ανάδειξη των αρχόντων γίνεται με εκλογές, ενώ αντίθετα στα δημοκρατικά η ανάδειξη των αρχόντων γίνεται με κλήρωση. 'Ηταν λοιπόν η εκλογή η ειδοποι­ ός διαφορά του ολιγαρχικού πολιτεύματος και κράτους και η κλήρωση η ειδοποιός διαφορώ της δημοκρατίας.·1 1. Βλ. Κυρίως Φρ. Ένγχελς, «Η καταγωγή της οικογέ­ νειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», «Η διαλεκτική της φύσης»· και Καρλ Μαρξ - Φρ. Έν­ γχελς, «Η στρατιωτική οργάνωση στην αρχαία Ελλάδα 2. Καρλ Μαρξ, «Διαφορά της δημοχρίτειας και επικού­ ρειας φυσικής φιλοσοφίας».

3. Αριστοτέλη, «Πολιτικά» Δ, IX 4, 9 και XIV10.

4. Δε δα πρέπει να ξεχνάμε πως η δίκη και η καταδίκη του Σωκράτη ήταν ενέργειες με πολιτική σκοπιμότητα που απέβλεπαν στον εκφοβισμό των αριστοκρατικών μια και ο νόμος της αμνηστίας του 403 π.Χ. εμπόδιζε τη δίωξή τους -είναι κι αυτό μέσα στις δυνατότητες

Ο σκοπός της κλήρωσης ήταν να κάνει πρα­ γματικότητα την εναλλαγή των πολιτών στην εξουσία και να την αποεπαγγελματοποιήσει, γιατί για τους προγόνους το δημοκρατικό πολί­ τευμα ήταν ασυμβίβαστο με την ύπαρξη κομμά­ των (κι αυτά τα τελευταία ήταν, κατά τους αρ­ χαίους Έλληνες, χαρακτηριστικά της ολιγαρχί­ ας,5 μια και, όπως ξέρουμε, τα κόμματα συνεπά­ γονται τη διαχείριση και τη νομή της εξουσίας από λίγους «άξιους»· γι’ αυτό και η λεγόμενη αξιοκρατία δεν είναι τίποτε άλλο από καλυμμέ­ νη ολιγαρχία6) και την επαγγελματοποίηση της πολιτικής λειτουργίας. Η πολιτική όμως λει­ τουργία θεωρούνταν από τους προγόνους ιδιό­ τητα χαρακτηριστική του ανθρώπινου όντος.7 Κατ’ αυτό τον τρόπο, με τη δημοκρατία, αναπτύχθηκε η μη μισαλλόδοξη και ελεύθερη σκέψη χωρίς τους περιορισμούς και τα ταμπού που επιβάλλει ένα επίσημο και υποστηριζόμενο από την κρατική εξουσία θρησκευτικό ή φιλοσοφικό-οικονομικό δόγμα και η ανθρωπό­ τητα έφτασε την πιο ώριμη μέχρι τις μέρες μας στιγμή της, αν δεχτούμε ότι είναι σοβαρότερο κριτήριο η συγχρονική και διαχρονική επήρεια της πολιτιστικής δημιουργίας και υποδεέστερο κριτήριο η τεχνολογική ανάπτυξη. Τελειώνω αυτή την κάπως μακρήγορη μα απαραίτητη, κατά τη γνώμη μου, εισαγωγή με μια αναφορά στον 'Ορκο των Αθηναίων Εφή­ βων, που τον έδιναν όταν περνούσαν στην αν­ δρική ηλικία και αποκτούσαν πολιτικά δικαιώ­ ματα. Στον όρκο επισημαίνεται η ατομική και η συλ­ λογική ευθύνη («... μόνος και μετά πολλών...»), χαρακτηριστικό της δημοκρατίας και -κάτι όχι και τόσο συνηθισμένο- η εμμονή στην τριπλή διάκριση της εξο υ σ ία ς.

Η δικαστική λειτουργία: «... Και ευηκοήσω των αεί κρινόντων...» «Οι κρίνοντες» είναι οι δικαστές που δεν είναι επαγγελματίες και αλλά­ ζουν -γιατί είναι λαϊκοί δικαστές-, γι’ αυτό και αποκαλούνται «οι αεί κρίνοντες», δηλ. «αυτοί που κάθε φορά δικάζουν», και ήταν κληρωτοί, όπως εξακολουθούν να είναι και στις μέρες μας της δημοκρατίας: να αμνηστεύει τους αντιπάλους της, γιατί στηριγμένη σ ' όλο το λαό δεν τρέμει, όπως όλα τα ποικιλώνυμα ολιγαρχικά καθεστώτα, που πολύ σπάνια και μετά από πολύ καιρό αμνηστεύουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους- και πως ο Σωκράτης ήταν δηλωμένος εχθρός της κλήρωσης, του ακρογωνι­ αίου λίθου της δημοκρατίας. (Βλ. Ξενοφώντας, «Απο­ μνημονεύματα», Α, 11, 9, και X. Θεοδωρίδη, «Επί­ κουρος», σελ. 76-77.)

5. Αριστοτέλη, «Πολιτικά», Ε, II, 9.

6. Αριατ. «Πολιτικά», Ε, I, 13-14.

7. Θουκυδίδου Β, 40. Πλάτωνος «Πρωταγόρας» 322. Αρι­ στοτέλη «Πολιτικά»)A, II, 9.

24/αφιερωμα οι λιγοστοί λαϊκοί δικαστές, οι ένορκοι, που τό­ σο φειδωλά μας παρέχει το Σύνταγμα και οι νό­ μοι. Η νομοθετική λειτουργία: «... και τοις θεσμοίς τοις ιδρυμένοις πείσομαι και ούστινας αν άλλους το π λ ή θ ο ς ιδρύσηται ομοφρόνως.» Οι νόμοι γίνονταν με δημοψήφισμα. Η διοικητικο-εκτελεστική λειτουργία: «... ου­ δέ καταλείψω τον παραστάτην ότω αν στοιχήσω...». Ο έφηβος ορκίζεται ότι θα υπακούσει στην εντολή του εκπρόσωπου της διοικητικοεκτελεστικής λειτουργίας, που στην περίπτωση είναι ο αιρετός και όχι διορισμένος -όπως γίνε­ ται σήμερα- στρατηγός, θα μείνει στη θέση του και στο πλάι οποιοσδήποτε άλλου συμπολίτη του, είτε αυτός είναι αριστοκράτης, είτε φτωχός λαός.8

Ο Μαρξ και οι φιλόσοφοι της πολιτικής παρακμής Την αρχαιομάθεια του Μαρξ τη διαπιστώνουμε φυσικά κυρίως στη διατριβή του για τον Επί­ κουρο και το Δημόκριτο. Κι αυτό όχι μονάχα εξαιτίας της φύσης του θέματος μα και επειδή έχει διασωθεί το μεγαλύτερο μέρος των προκα­ ταρκτικών διεργασιών και μελετών του νεαρού διανοούμενου που κατέληξαν στην εκπόνηση της διατριβής. Οι προκαταρκτικές για τη διατριβή εργασίες είναι συγκεντρωμένες σε εφτά τετράδια, από τα οποία μπορούμε να δούμε καθαρά ότι ο κα­ τοπινός εμπνευστής του «επιστημονικού σοσι­ αλισμού» ήθελε αρχικά να μελετήσει τους φιλο­ σόφους της πολιτικής παρακμής των Ελλήνων, τους φιλοσόφους της ελληνιστικής εποχής: τον Επίκουρο, τους στωικούς, τους σκεπτικούς. Όμως η όλη αυτή μελέτη ήταν υπερβολικά εκτεταμένη για θέμα διατριβής κι έτσι ο εκκο­ λαπτόμενος φιλόσοφος και μελλοντικός οικο­ νομολόγος, κρατώντας το μαζεμένο υλικό του για σχεδιαζόμενες κατοπινές εργασίες, κατέλη­ ξε να περιορίσει και να ειδικεύσει τη μελέτη του στη σύγκριση της ατομικής θεωρίας του Επίκουρου και του Δημόκριτου.

8. Χαρακτηριστικό του ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτι­ σμός και το δημοκρατικό του ιδεώδες δεν έγινε τόσο κατανοητό από τους νεότερους είναι και η έμμετρη μετάφραση που έκανε ο Παλαμάς στον «Ό ρκο των

Δεν είναι τυχαία η επιλογή αυτή του Μαρξ. Η γνωστή πίστη των ανθρώπων στην ύπαρξη μιας ή πολλών υπερβατικών οντοτήτων, ενός ή πολ­ λών θεών και η με τον ένα ή τον άλλο τρόπο λατρεία αυτών των υπερβατικών οντοτήτων στά­ θηκε συχνά -αν όχι πάντα- ανασχετικός παρά­ γοντας στην εξελικτική πορεία της ανθρωπότη­ τας. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι, όσο και να δι­ αφωνούν σε επιμέρους ζητήματα και όσο και να αναπτύσσουν διάφορες θεωρίες για την ερ­ μηνεία του κόσμου, συμφωνούν στην ιδέα ότι υπάρχει μια άυλη οντότητα, το πνεύμα, τελείως ανεξάρτητα και αυτόνομα από την ύλη. Και πί­ σω από την ιδέα αυτή υπάρχει πάντα η έννοια του θεού. Οι ανά τους αιώνες υλιστές φιλόσο­ φοι και οι ερευνητές της φύσης είναι λίγοι, προκαλούν την καχυποψία του πολύ κόσμου και κατασυκοφαντούνται, για να καταλήξουν να κα­ ταδιώκονται από τη χριστιανική θρησκεία από τη στιγμή που αυτή έγινε επίσημο κρατικό θρησκευτικό δόγμα. Η ιστορία της θρησκείας αυτής είναι γεμάτη από τέτοιες αντιπολιτιστικές θρησκευτικές ενέργειες που αρχίζουν από το λιθοβολισμό της Υπατίας, της αλεξανδρινής μα­ θηματικού του 4ου μ.Χ. αιώνα, και το σταμάτημα των Ολυμπιακών Αγώνων μέχρι την κατα­ δίκη του Γαλιλαίου, του Σαβοναρόλα, του Τζιορντάνο Μπρούνο. Έτσι η αθεΐα και η επιστη­ μονική, υλιστική ερμηνεία του κόσμου συνδέθη­ κε στενά με την προοδευτική και φιλελεύθερη σκέψη και πράξη, όπως ακριβώς συνδέθηκε με την προοδευτική και φιλελεύθερη σκέψη και πράξη και ο καταδιωγμένος δημοτικισμός στη χώρα μας. Από την άλλη μεριά, η φυσική επιστήμη έχει μεγάλη ανάπτυξη το 19ο αιώνα και η ατομική θεωρία είναι η θεωρία του αιώνα ως προς τη φυσική. Γι’ αυτό λοιπόν ο Μαρξ διάλεξε από την ελληνική αρχαιότητα τους ατομικούς φιλό­ σοφους για να ασχοληθεί μαζί τους. Και διαβάζοντας τη διατριβή του και τα τετρά­ δια που τη συνοδεύουν (αυτά που έχουν βρε­ θεί, δηλαδή εφτά, γιατί φαίνεται ότι υπήρχαν κι άλλα που χάθηκαν), διαπιστώνουμε μια αρκετά βαθιά γνώση του αρχαίου κόσμου στον νεαρό φιλόσοφο. Υπάρχουν όμως κι άλλοι λόγοι για τους οποί­ ους ο Μαρξ ασχολείται γενικότερα με τους φιλό­ σοφους της πολιτικής παρακμής. Σχηματικά οι μαθητές του Χέγκελ παραλληλίζουν το δάσκαΑθηναίων Εφήβων» και η οποία αποδίδει την ουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος, δηλ. τη διάκριση των λειτουργιών της εξουσίας και την εναλλαγή στα αξιώματα, με ένα χαρακτηριστικά άχρωμο και τελείως ανεπαρκές: «... και 9α τιμώ τους νόμους...».

αφιερωμα/25 λό τους με τους κορυφαίους έλληνες φιλόσο­ φους, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και τους εαυτούς τους τους παραλληλίζουν με τους μεταριστοτέλειους φιλόσοφους. Αλλά εκτός από τους εξωτερικούς και επιφα­ νειακούς αυτούς λόγους υπάρχει και μια άλλη συνάφεια ανάμεσα στον Χέγκελ και τους νεα­ ρούς μαθητές του, από τη μια μεριά, και τους έλληνες φιλόσοφους της πολιτικής παρακμής, από την άλλη- και οι λόγοι τη φορά αυτή είναι εσωτερικοί και ιδεολογικοί. Την ελληνιστική εποχή με τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου του γιου του Φιλίππου η αυτό­ νομη και οικονομικά σχεδόν αυτάρκης πόλη, το πολιτικό δηλαδή σχήμα που στάθηκε το βάθρο της δημοκρατίας και, κατά συνέπεια, του πολι­ τισμού, εξαφανίστηκε και τη θέση των πολλών μικρών πολιτικών και πολιτιστικών πυρήνων την πήραν τα μεγάλα κράτη· η δημοκρατία πα­ ραμερίστηκε από τη μοναρχία και η αποκεν­ τρωμένη ή -πιο σωστά- η πολύκεντρη πολιτική οργάνωση του ελληνικού χώρου αντίκαταστά­ θηκε από τη συγκεντρωτική κρατική οργάνωση των επιγόνων. Η πολιτική, ενώ αποτελούσε το επίκεντρο του ελεύθερου ανθρώποιι και του στοχαστή τον καιρό της δημοκρατίας, θεωρείται ανάξια λόγου αν όχι επιβλαβής· τώρα, με τη μο­ ναρχία, ο καθένας κοιτάει πώς θα λύσει μόνος του το προσωπικό του πρόβλημα, και αν έχει ανησυχίες ψάχνει να φτιάξει την ιδιωτική του ομάδα που θα τον βοηθήσει να βρει λύσεις στις έγνοιες του. Η μεγάλη εκτονώτρια, η ενασχόλη­ ση με τα κοινά, τα λαϊκά δικαστήρια, οι εκκλη­ σίες του δήμου και οι ατέλειωτες πολιτικές συ­ ζητήσεις, που τόσο ικανοποιούν τις ανάγκες της πολιτικής φύσης του ανθρώπου, δεν υπάρ­ χουν πια. Τώρα η μόνη εφικτή διέξοδος είναι η απομόνωση και η περισυλλογή κατά μικρές ομά­ δες, έξω από τον πολύ τον κόσμο, μακριά από το πλήθος- καλλιεργείται η ιδέα ότι η αλήθεια δεν είναι πρόβλημα των πολλών αλλά των ολί­ γων και απομακρυσμένων. Το σύνθημα των στωικών ήταν: «απέχου και ανέχου»,9 του Ε­ πίκουρου: «λάθε βιώσας»10 και οι σκεπτικοί με τη μόνιμη αμφιβολία τους για κάθε τι κατέλη­ γαν στην απραξία- πολιτική απραξία βέβαια. Σημεία των καιρών. Μοναρχικά και ολιγαρχικά, στην ουσία, σημεία. Η πολιτική γίνεται κι αυτή έργο των ολίγων εκλεκτών και ειδημόνων. Κατά βάθος επανερχόμαστε στην πλατωνική θεωρία, σύμφωνα με την οποία την εξουσία πρέπει να 9. Με αυτές τις λέξεις οι ατωικοί έκαναν σύνθημα την εγκράτεια και την απάθεια, τα δύο επίκεντρα της φι­ λοσοφίας τους.

10. Epicur. Fragm. 551 «Ζήσεχωρίς να σε πάρουν είδηση».

Κληρωτήριο: σύμβολο της δημοκρατίας στην Αθήνα τ ο ν. αιώνα π.Χ.

τη διαχειρίζονται οι λίγοι φιλόσοφοι. Είναι η αντιδημοκρατική θεωρία που ξανάρθε στην επι­ φάνεια τον περασμένο αιώνα κι έμεινε γνωστή στην πολιτική ιστορία με τον όρο «φωτισμένη δεσποτεία». Την ολιγαρχική αυτή θεωρία την έχουν κάνει πράξη τα ολιγαρχικά καθεστώτα, που σεμνύνονται ότι ενδιαφέρονται για τους υπηκόους τους. Τα άλλα, που ούτε αυτό το στοιχειώδες ενδιαφέρον δε δείχνουν, δεν τα αναφέρουμε. Ο Φρειδερίκος ΣΤ' έκανε πράξη τη «φωτι­ σμένη δεσποτεία»- όμως πριν από αυτόν ο Χέγκελ είχε αναπτύξει τη θεωρία ότι η ανθρω­ πότητα βρήκε την ανώτερη κρατική της μορφή με το πρωσικό κράτος, ενώ όλες οι προηγούμε­ νες κρατικές οργανώσεις ήταν κατώτερες. Και την ιδέα ότι οι παλιότερες κρατικές οργανώσεις ήταν κατώτερες δεν μπόρεσαν να την ξεπεράσουν ποτέ οι νεοχεγκελιανοί, ούτε ο Μαρξ, που θεωρεί την ελληνική αρχαιότητα στην «Κριτική της πολιτικής οικονομίας» σαν την παιδική ηλι­ κία της ανθρωπότητας (!), όπως δεν μπόρεσαν επίσης να ξεπεράσουν την ιδέα της «φωτισμέ­ νης δεσποτείας» ούτε οι νεοχεγκελιανοί ούτε ο Μαρξ· γι’ αυτό οι πρώτοι πίστεψαν πως η αθεϊστική τους ομάδα μπορεί να διαφωτίσει και να ξυπνήσει τον καθυστερημένο και άβουλο κο­ σμάκη και να τον κάνει επαναστατική δύναμη με το αθεϊστικό της κήρυγμα και μόνο, ενώ ο Μαρξ, αφού με τη διατριβή του περνά γρήγορα το αθεϊστικό του στάδιο, χωρίς να μπορέσει να ξεφύγει ουσιαστικά από το στάδιο της «φωτι­ σμένης μειονότητας», καταλήγει να αντικαταστή­ σει τη «φωτισμένη δεσποτεία» με τη «δικτατο­ ρία του προλεταριάτου». Αντικαθιστά δηλαδή μια μειονότητα με μια άλλη, που ενώ αρχικά πα­ ρουσιάζεται σα μειονότητα βέβαια, μα οπωσδή­ ποτε ευρύτερη, καταντά τελικά να υποκατα­ σταθεί από μια πιο στενή μειονότητα: τους «φω-

26/αφιερωμα τισμένους» ηγέτες του «φωτισμένου» κόμματος του προλεταριάτου, το οποίο (το προλεταριάτο) είναι κι αυτό ήδη «φωτισμένο» και το μόνο «εξ ορισμού» ικανό να ασκήσει την εξουσία- όλος ο υπόλοιπος λαός είναι πάλι «εξ ορισμού» αφώτι­ στος κι ανίκανος να ασκήσει εξουσία. Αυτή η ολιγαρχική ιδέα της ικανότητας και αξίας των «ολίγων εκλεκτών» έχει καλλιεργηθεί με έμφαση από την ελληνιστική φιλοσοφία, τη φιλοσοφία της πολιτικής παρακμής των αρχαί­ ων Ελλήνων. Οι νεοχεγκελιανοί και ο Μαρξ μα­ ζί τους αισθάνονται πνευματικά συγγενείς τους και γι' αυτό τους μελετούν.

Μαρξ και Επίκουρος Θίξαμε ήδη το σημείο ότι το επίκεντρο της δι­ δασκαλίας των νεοχεγκελιανών ήταν η αθεΐα. Ο νεαρός Μαρξ αρκετά γρήγορα προσανατό­ λισε την πλατύτερη μελέτη του για τους μεταριστοτέλειους φιλόσοφους στον Επίκουρο. Επισημάναμε ήδη ότι αυτός ο προσανατολισμός θα πρέπει να ήταν και συνέπεια της μεγάλης ανά­ πτυξης της φυσικής στα χρόνια που γράφτηκε η διατριβή. Η επιλογή όμως ήταν και μέσα στα πλαίσια του νεοχεγκελιανού αθεϊστικού κηρύ­ γματος, γιατί η αθεΐα θεωρήθηκε το άλφα και το ωμέγα της προοδευτικότητας. Πώς όμως έγινε αυτό; Είναι γνωστό πως ο χριστιανισμός άρχισε την «καριέρα» του σα λαϊκό κίνημα και γι’ αυτό εί­ 11. Και επειδή ακριβώς ήταν αρχικά λαϊκό κίνημα, οι δο­ ξασίες του ήταν βαθιά επηρεασμένες: α) από τη διο­ νυσιακή λατρεία, την πιο δημοφιλή και διαδομένη θρησκεία του αρχαίου κόσμου, και β) την αθηναϊκή δημοκρατική θεωρία -και κάποτε ίσως θα πρέπει να διερευνηθεί πιο επισταμένα τι οφείλει ο χριστιανισμός στη διονυσιακή λατρεία και στην αθηναϊκή δημοκρα­ τία-, πράγμα που μας κάνει να.ανευρίσκουμε πλήθος στοιχείων διονυσιακών και αθηναιοβημοκρατικών στη χριστιανική θρησκεία. Νά μερικά: α) Στοιχεία της διονυσιακής θρησκείας: 1) Η λέξη θρησκεία πρωτοχρηαιμοποιήθηκε για την ορφεοδιονυσιακή λατρεία των Θρακών- κυριολεκτικά σημαίνει πίστη των Θρα­ κών, γιατί οι Έλληνες από τους Θράκες έμαθαν τη διονυσιακή λατρεία. 2) Το πρώτο θαύμα του Ιησού ήταν να μετατρέπει το νερό σε πρώτης ποιότητας κρα­ σί. Ο Διόνυσος ήταν θεός του κρασιού και κάτι τέτοιο θα του ήταν παιχνιδάκι. 3) Η άμπελος, το αμπέλι, εί­ ναι σύμβολο και της διονυσιακής και της χριστιανικής λατρείας, β) Στοιχεία της αθηναϊκής δημοκρατίας:

χε μεγάλη επιρροή, στην αρχή τουλάχιστο, μόνο στις φτωχότερες τάξεις.11 Ό ταν το νέο κίνημα άρχισε να αγκαλιάζει και τις πλουσιότερες τάξεις, μετέβαλε το λαϊκό του χαρακτήρα, για να οργανωθεί γρήγορα σε ένα συγκεντρωτικό σύστημα εξουσίας άξιο να εκφράσει ιδεολογικά τα ανά τους αιώνες μοναρχι­ κά και ολιγαρχικά καθεστώτα. Αλλά δεν ήταν και δεν είναι η ιδέα του θεού αυτή καθεαυτή που είναι ο προμαχώνας της αντιδραστικής σκέ­ ψης· την αντίδραση τη στηρίζει η ολιγαρχική οργάνωση της εκκλησίας, γι’ αυτό και ο Λούθη­ ρος και οι άλλοι αντιπαπικοί κήρυκες στάθηκαν πιο τυχεροί και οι ιδέες τους βρήκαν απήχηση πρώτα στα λαϊκά κι ύστερα και στ’ άλλα κοινω­ νικά στρώματα γιατί κρατώντας την ιδέα του θεού θέλησαν να καταλύσουν την παπική μο­ ναρχία- ο αγώνας τους δηλαδή ήταν πολιτικός. Αντίθετα οι νεοχεγκελιανοί σκέφτηκαν ότι θα ρίξουν τη μοναρχία κάνοντας σημαία τους την αθεΐα. Το δρόμο των νεοχεγκελιανών τράβηξε στην αρχή και ο Μαρξ, κι έτσι ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον Επίκουρο. Με τη μελέτη όμως της επι- κούρειας φιλοσοφίας προχωρεί πιο πέρα από τους άλλους νεοχεγκελιανούς, γιατί, ενώ εκείνοι ρίχνουν μεγαλύτερο βάρος στην αρνητική έν­ νοια της αθεΐας, ο ίδιος ανακηρύσσει θεά την επιστήμη, την επιστημονική σκέψη και έρευνα και ονομάζει τον Προμηθέα -χρησιμοποιώντας χριστιανική ορολογία- «εξοχότερο άγιο και μάρ­ τυρα του φιλοσοφικού ημερολογίου».12 Έτσι μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι από τα πρώτα του γραπτά ο νεαρός φιλόσοφος εισάγει την έννοια της επιστήμης, για να καταλήξει αρ­ γότερα στον «επιστημονικό σοσιαλισμό». Στον πρόλογο πάλι της διατριβής του βρί1) Οι λέξεις εκκλησία, επίσκοπος, διάκονος, πρεαβύτερος είναι λέξεις αρχαίες ελληνικές - από αυτές οι δύο πρώτες έχουν ιδιαίτερη σημασία στο αττικό δίκαιο, ενώ όλες πλην της «εκκλησία» γρήγορα χρησιμοποιή­ θηκαν με θρησκευτική σημασία- προ Χριστού βέβαια.

2) Η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας, η κλήρωση, ήταν ο αρχικός τρόπος ανάδειξης των αρχόντων της νέας θρησκείας -λαϊκού κινήματος. Από αυτό το γεγο­ νός οι ιερείς της ονομάστηκαν κληρικοί. Η κλήρωση από τη μια μεριά εμπόδισε την επαγγελματοποίηση της εξουσίας και από την άλλη η αγαμία των κληρικών, που την εισήγαγε ο απόστολος Παύλος, κατάργησε την οικογενειοκρατία στο νέο λαϊκό θρησκευτικό κίνημα. Είναι γνωστό πως τόσο στην ιουδαϊκή θρησκεία όσο και στις άλλες τα ιερατικά αξιώματα τα νέμονταν μερι­ κές οικογένειες. Αυτό ήταν σαφώς ολιγαρχικός Θεσμός που ο χριστιανισμός επιδίωξε να τον εξαλείφει.

12.

Βλ. Κ. Μάρξ, «Διαφορά της δημοκρίτειας... κλπ.» πρό-

αφιερωμα/27 σκουμε εκτός από το αθεϊστικό κήρυγμα,11 κοινό και στον Επίκουρο, και την επικούρεια άπωση προς τους μεγάλους ηγέτες.14 Το πλήθος των παραπομπών στην αρχαία ελ­ ληνική γραμματεία, που βρίσκουμε στη διατρι­ βή, μας πείθει βέβαια ότι η αρχαιομάθεια του εκκολαπτόμενου φιλόσοφου είναι έκτυπη· όμως την ουσία του ελληνισμού ο Μαρξ την αγνοεί και για λόγους υποκειμενικούς και για λόγους αντικειμενικούς· και η ουσία του ελληνισμού εί­ ναι η ενασχόληση του πλήθους με την πολιτική, δηλαδή η δημοκρατία. Ενώ όμως βρίσκουμε παραπομπές στον Αρι­ στοτέλη στη διατριβή του Μαρξ δε βρίσκουμε παραπομπές στα «Πολιτικά» του Σταγειρίτη· στα «Πολιτικά» αναφέρεται ο Μαρξ αργότερα, στο «Κεφάλαιο», αλλά και εκεί τίποτα δε λέγε­ ται για τη δημοκρατία και τους αρχαίους ελλη­ νικούς δημοκρατικούς θεσμούς. Αλλά για τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη και τον Μαρξ θα πρέπει να μιλήσουμε λεπτομερέ­ στερα.

Απαρχές της μαρξικής θεωρίας στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη Στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη βρίσκουμε πλή­ θος από τις έννοιες που έχουν μείνει γνωστές στους περισσότερούς μας σαν έννοιες της μαρ­ ξικής θεωρίας. Μερικές από αυτές τις έννοι­ ες ο ίδιος ο Μαρξ αφήνει τον αναγνώστη του να καταλάβει ότι τις έχει βρει αλλού, στον Αριστο­ 13. Και da τρίζουν ασφαλώς τα κόκαλα του Μαρξ στον τάφο του στο Kentish Town με την προσεγγιατική προ­ σπάθεια χριστιανών και μαρξιστών. Το πιο αστείο σ ’ αυτή την υπόθεση είναι ότι η προσεγγιατική προσπά­ θεια γίνεται ξεχωριστά από τους ανατολικο-ορθόδοξους και ξεχωριστά από τους ρωμαιοκαθολικούς. Και είναι αστείο, γιατί βλέπουμε τους χριστιανούς να δια­ τηρούν τα σχίσματα και τις διαιρέσεις ακόμα κι απέ­ ναντι σε μια άθεση ιδεολογία, όπως είναι ο μαρξι­ σμός. Σ ’ ένα πάντως μοιάζουνε -πολύ βασικό βέβαιαοι δύο ιδεολογίες: στο ότι είναι και οι δύο συστήματα εξουσιαστικά ολιγαρχικά ■το ένα, ο χριστιανισμός, αν­ τλεί την εξουσία του από το θεό, που σύμφωνα με τα δόγματά του το έχει προικίσει με τη θεϊκή του χάρη, για να ασκεί την εξουσία του στις ψυχές των πιστών, και το άλλο αντλεί την εξουσία του από τα σοαιαλεπιατημονικά, «αλάθητα» κι αυτά, δόγματα, που τα ερμη­ νεύουν επίσης «αλάθητα» τα «αλάθητα» κέντρα. Και

τέλη, γιατί μας παραθέτει τα σχετικά χωρία του Σταγειρίτη.15 Τέτοιες έννοιες είναι: αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία (Ε. Παππά, «Οι αρχαίοι κλπ.», σελ. 25-26)· πώληση για την αγορά και αγορά για την πώληση (ό.π., σελ. 27 κ.π.π.)· τό­ κος, τοκογλυφία (ό.π., σελ. 34 κ.π.π.)- αυτομα­ τισμός (ό.π., σελ. 37 κ.π.π.).16 Υπάρχουν όμως κι άλλες έννοιες μέσα στα «Πολιτικά», από τις οποίες επηρεάστηκε ο Μαρξ έμμεσα, καθώς φαίνεται, δηλαδή μέσω ενός από τους πνευματικούς του πατέρες, του Άνταμ Σμιθ. Ο άγγλος αυτός οικονομολόγος (1723-1778) διέθετε μια από τις σπουδαιότερες βιβλιοθήκες της εποχής του κι ήταν τόσο γνώ­ στης του Αριστοτέλη, ώστε σε ηλικία 28 χρόνων (1751) έγινε καθηγητής της λογικής στο Πανε­ πιστήμιο της Γλασκόβης, που την εποχή εκείνη ήταν το πιο σπουδαίο πανεπιστήμιο της Μ. Βρετανίας, και λίγο αργότερα του πρόσφεραν και την έδρα της ηθικής. Έναν αιώνα περίπου αργότερα ο Μαρξ εγκύπτει στο έργο του -και φυσικά και σε άλλα- για να συνθέσει το «Κεφά­ λαιό» του. Από αυτόν επηρεάστηκε ο Μαρξ κι έτσι βρίσκουμε στη μαρξική θεωρία έννοιες που ήδη έχουν θιγεί από τον Αριστοτέλη. Δίνω σε ελεύθερη μετάφραση τα σχετικά χωρία του Σταγειρίτη: α) Η εργασία χαρακτηρίζει τον τρόπο ζω­ ής. «Οι τρόποι λοιπόν της ζωής είναι πολλοί και όσοι τουλάχιστον έχουν σύμφυτη την εργασία και δεν πορίζονται την τροφή με την ανταλλαγή και το εμπόριο είναι περίπου οι εξής: νομαδι­ κός, γεωργικός, ληστρικός,17 θρησκευτικός» (Πολ. Α 1256α 40-1256β2). β) Η περιουσία χαρακτηρίζεται από το πλή9ος των εργαλείων: «... και η κτήσις πλήθος οργάνων εστί...» (Πολ. Α 1253β 31-32). Και λί­ γο πιο κάτω: τα εργαλεία (παραγωγής, θα λέ­ γαμε σήμερα) είναι πλούτος. «... και ο πλούτος είναι πλήθος εργαλείων τόσο στον ιδιωτικό, όσο βέβαια τα συστήματα αυτά δρουν είτε ανταγωνιστικά, όπως στην Πολωνία ή το λεγόμενο Δυτικό Κόσμο, σε πλήρη συνεργασία στο λεγόμενο Ανατολικό Κόσμο.

14. Πρβλ. X. Θεοδωρίδη, «Επίκουρος», έκδ. του Κήπου σελ. 244-245.

15. Ε. Παππά, «Οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς στο "Κε­ φάλαιο" του Μαρξ», έκδ. Σύγχρονη Εποχή, Μάρτης 1983, Αθήνα.

16. Είναι αξιοσημείωτο ότι, κατά τον Αριστοτέλη, ο αυτο­ ματισμός θα καταργήσει τη δουλεία (Αριστ. Πολ.

12536, 38-1254α, 1), γιατί σύμφωνα με τη φύση δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο δούλο και στον ελεύ­ θερο: «Νόμφ γαρ τον μεν δούλον είναι, τον δ ' ελεύ­ θερον, φύσει δ ’ ουδέν διαφέρειν βιόπερ ουδέ δίκαι­ ον- βίαιονγαρ.» (ό.π., 1253621-22).

17. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ληστεία θεωρούνταν είδος εργασίας.

28/αφιερωμα

και στο δημόσιο τομέα» (Πολ. Α 1256β, 36-37).18 γ) Η χρηματιστική τέχνη βασίζεται στον πλουτισμό και την απόκτηση για την απόκτη­ ση. Δε βρισκόμαστε μακριά από την έν\ ηα της κεφαλαιοκρατίας. «Και υπάρχει ένα <\λο κτητικής [Σημ. τ. Μετ.: δηλ. που επιδίωκε την απόκτηση αγαθών] τέχνης, την οποία μάλιστα την αποκαλούν -και είναι δίκαιο ειδικά αυτή να την αποκαλούν- χρηματιστική, που εξαιτίας της δε φαίνεται να υπάρχει τελειωμός στον πλουτι­ σμό και την απόκτηση» (Πολ. Α 1256β 401257α 1). δ) Η γένεση του νομίσματος: «Γιατί όταν η αλληλεπικοινωνία έγινε πιο φιλόξενη για τους ταξιδιώτες με το να εισάγουν ο ένας στον άλλο ό,τι τους έλειπε και να εξάγουν ό,τι τους πλεό­ ναζε, δημιουργήθηκε από ανάγκη η χρήση του νομίσματος. Γιατί δε μεταφέρεται εύκολα το κά­ θε τι από αυτά, που είναι από τη φύση τους αναγκαία- γι’ αυτό συμφώνησαν σχετικά με τις συναλλαγές τους να δίνουν και να παίρνουν αναμεταξύ τους κάτι τέτοιο, που όντας από μό­ νο του χρήσιμο ήταν ευμεταχείριστο στην κα­ θημερινή ζωή, όπως ο σίδηρος, ο άργυρος και οποιοδήποτε άλλο παρόμοιο· και στην αρχή το προσδιόρισαν μονάχα ως προς το μέγεθος και το βάρος και τελικά βάζανε επάνω ένα χαρα­ 18. Όπως βλέπουμε, ο Αριστοτέλης, κάνοντας διάκριση ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο τομέα και δεχό­ μενος τον πλούτο και την κτήση, την ιδιοκτησία για τον τελευταίο, εισάγει κατά κάποιον τρόπο την έννοια του κρατικού καπιταλισμού (ή, όπως άλλοι θα το ονό­

κτηριστικό σημάδι για να τους απαλλάξει από το ζύγισμα- γιατί το χαρακτηριστικό σημάδι τέ­ θηκε σαν απόδειξη του ποσού» (Πολ. Α 1257α 31-41). ε) Η έννοια του άπληστου κέρδους (έννοια πολύ γνωστή στον καπιταλισμό): «... το λιανι­ κό εμπόριο... κοιτάζει από ποιες και με ποιες συναλλαγές θα κάνει πολύ μεγάλο κέρδος» (Πολ. Α 1257β 2-5). Και αλλού: «Και αυτά για τα οποία έρχονται σε εμφύλιες διαμάχες [στασιάζουσιν, λέει το αρχαίο κείμενο, κάνουν ταξι­ κούς αγώνες, θα λέγαμε σήμερα] είναι το κέρ­ δος και τα αξιώματα και τα αντίθετά τους» (Πολ. Ε 1302α 31-32). ζ) Η αντιμερκαντιλιστική έννοια ότι πλού­ τος είναι η παραγωγή και κτήση αγαδών κα­ ταναλωτικών και όχι πολύτιμων μετάλλων και χρηματικών μονάδων: «Και πραγματικά πολ­ λές φορές τον πλούτο τον προσδιορίζουν με το πλήθος του χρήματος, επειδή μ’ αυτό καταγί­ νεται η χρηματιστική και το λιανικό εμπόριο. Και άλλοτε πάλι το χρήμα θεωρείται ανοησία και τελείως συμβατικό, ενώ από τη φύση του δεν αξίζει τίποτα, γιατί αν αλλάξουν τη σύμβα­ σή τους οι χρήστες αυτό δεν αξίζει τίποτα ούτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καμιά ανάγκη και ενώ είναι κανείς πλούσιος σε χρήμα πολλές φο­ ρές θα στερηθεί την αναγκαία τροφή· και όμως είναι παράλογο να είναι ο πλούτος κάτι τέτοιο που αν το έχει κανείς με αφθονία θα χαθεί από πείνα, όπως ακριβώς λένε το μύθο για τον πε­ ρίφημο Μίδα που εξαιτίας της απληστίας της ευχής του του γίνονταν όλα όσα του πρόσφεραν χρυσά» (Πολ. Α 1257β 8-17). η) Η έννοια των ταξικών αγώνων στον Αρι­ στοτέλη είναι τόσο αναλυτικά δοσμένη στη δι­ δακτορική διατριβή19 του Γιώργου Κοντογιώργη, ώστε δε βρίσκω τι θα είχα να πω περισσό­ τερο. θ) Η έννοια της ποσότητας και της ποιότη­ τας: «Ό σοι λοιπόν νομίζουν ότι είναι το ίδιο να έχει κανείς την ιδιότητα να είναι μέλος κάποιας πολιτείας με δικαίωμα να είναι πότε άρχοντας και πότε αρχόμενος ή να είναι βασιλιάς ή να εί­ ναι αρχηγός οικογένειας ή να είναι αφέντης δού­ λων δε μιλάνε σωστά' γιατί νομίζουν πως καθε­ μιά από αυτές τις εξουσιαστικές σχέσεις είναι διαφορετική ως προς το πλήδος ή το μικρό αριδμό των ανθρώπων στους οποίους αναφέρονται και όχι ως προς το είδος...» (Πολ. Α 1252α 7-10). Και αλλού: «... και καμιά φορά είμαζαν αυτό, εθνικοποίηση ή κοινωνικοποίηση των ερ­ γαλείων παραγωγής).

19.

Βλ. Γ. Δ. Κοντογιώργη, «Η. θεωρία των επαναστάσεων στον Αριστοτέλη», έκδ. «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1982.

αφιερωμα/29 ναι δυνατό να μεταβάλλεται και να παίρνει μορφή άλλου ζώου, εάν η δυσανάλογη αύξηση [κάποιου μέλους του σώματος] γινόταν όχι μό­ νο κατά το ποσόν αλλά και κατά το ποιόν...» (Πολ.Ε1302β 38-40). Αυτά σχετικά με τις έννοιες της μαρξικής θεωρίας που μπόρεσα να βρω στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη.

Ο Μαρξ και η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη Ο Μαρξ, δίνοντας το προβάδισμα στην οικονο­ μία και ουσιαστικά στην τεχνολογική ανάπτυξη -τη βελτίωση των εργαλείων παραγωγής και την αύξηση της παραγωγικότητας- αγνόησε την ουσία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, που ήθελε τον άνθρωπο «ζώον πολιτικόν», δηλαδή «κατά μέρος άρχοντα και αρχόμενον»,20 αγνόη­ σε τη δημοκρατία, δεν μπόρεσε να την καταλά­ βει.21 Έτσι, συγχέει το ρωμαϊκό πολίτευμα με την αθηναϊκή δημοκρατία.22 Από αυτό το γεγο­ νός και από τις απόψεις του για τον Πλούταρχο μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα πως οι γνώσεις του για τους αρχαίους Έλληνες ήταν αρκετές αλλά όχι και ικανές, όπως συνηθίζει να λέει η μαθηματική ορολογία. Γι’ αυτό το λόγο οι απόψεις του πάνω στη δημοκρατία ήταν πολύ ελλιπείς. Ουσιαστικά ο Μαρξ δεν ξέρει τι ακριβώς είναι και τι συνεπά­ γεται η δημοκρατία, γιατί δεν τη γνώρισε ποτέ του ούτε πρακτικά -αυτό βέβαια θα ήταν αδια­ νόητο για την Ευρώπη του 19ου αιώνα- αλλά ούτε και θεωρητικά. Κι ενώ τη δημοκρατία στην πράξη της δεν μπορούσε να τη ζήσει και να τη γνωρίσει για λόγους καθαρά αντικειμενι­ κούς και έξω από τη θέλησή του, στη θεωρία της τη δημοκρατία δεν τη γνώρισε για λόγους και υποκειμενικούς και αντικειμενικούς. Υποκειμενικοί λόγοι, α) Παραμελώντας ο Μαρξ την πολιτική διάσταση του ανθρώπινου όντος δε θέλησε να ενδιατρίψει στη γένεση και τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύμα20. Αριστοτέλη, «Πολιτικά» Α 1252α 15-16.

21. Ίσως τη σημασιολογική ανάλυση της έννοιας «πολι­ τικός» να είχε στο νου του ο Σαρλ Μπετελέμ και δίνει στον τρίτο τόμο της «Ιστορίας των ταξικών αγώνων στην ΕΣΣΔ» τον υπότιτλο «Οι αρχόμενοι», ενώ στον τέταρτο da δώσει τον υπότιτλο «Οι άρχοντες» (βλ. περ. «Αντί» τεϋχ. 243 περιόδου Β ', 14/10/1983, αελ. 36).

22. Βλ. Κ Μαρξ, «ί ο Κεφάλαιο», τ. 1ος, αελ. 57, σημ. 32, έκβ. Γ. Δ. Σκουριώτη, Αδήνα 1957.

Ewaytityfi,jwxfipaon: Evyem c Apavim x ΕΒΠΏ

30/αφιερωμα τος23 στην κλασική Αθήνα- και β) συνέπεια της επιστημονικού σοσιαλισμού τις δομές και τη προαναφερμένης νοοτροπίας του ήταν να έχει λειτουργία ενός δημοκράτικού κράτους; Πώς διαβάσει τόσο εκείνος, όσο και ο ' Ενγκελς, να καταλάβει πίσω από τη. δουλεία της αρχαίας πλημμελώς τα «Πολιτικά», αλλιώς δεν είναι δυ­ εποχής την ουσία τη^ δημοκρατίας και των δη­ νατό να ερμηνευθούν η σύγχυση του αθηναϊ­ μοκρατικών θεσμών; Και η ουσία της δημοκρα­ κού πολιτεύματος με το ρωμαϊκό και οι ανα­ τίας είναι να δοθεί όλη η εξουσία στο λαό -κι κρίβειες σχετικά πάλι με την Αθήνα που βρί­ αυτό όχι μέσω αντιπροσώπων. σκουμε στην «Καταγωγή της οικογένειας... Σα συμπέρασμα από αυτή τη μικρή συνει­ κλπ.» του Ένγκελς. Βέβαια, το έργο αυτό του σφορά για την επανεκτίμηση του Μαρξ μπορού­ δεύτερου Διόσκουρου του επιστημονικού σοσι­ με να πούμε ότι ο εμπνευστής του επιστημονι­ αλισμού είδε το φως της δημοσιότητας ένα χρό­ κού σοσιαλισμού άρχισε την πνευματική του νο μετά το θάνατο του Μαρξ- αυτό όμως δε ση­ ζωή σα μελετητής των φιλοσόφων της πολιτικής μαίνει ότι ο τελευταίος δεν είχε υπόψη του τα παρακμής, πράγμα που είχε σα συνέπεια να χειρόγραφα. Απλώς επειδή δεν έδιναν βαρύτη­ υποτιμήσει το ρόλο που παίζει η δημοκρατική τα στην πολιτική διάσταση του ανθρώπου δεν πολιτική οργάνωση ενός συνόλου, για να ρίξει μπόρεσαν να διανοηθούν πως εκτός από το το βάρος στον οικονομικό παράγοντα. Στην ολιγαρχικό κράτος υπάρχει και το δημοκρατι­ πνευματική του πορεία ουσιαστικά δεν ξεφεύ­ κό. Έτσι πιστεύουν πως πρέπει να γκρεμιστεί γει από τις μοναρχικές και ολιγαρχικές πολιτι­ το κράτος. Δεν είναι όμως το κράτος γενικά κές διδασκαλίες της μοναρχούμενης Ευρώπης που πρέπει να γκρεμιστεί, αλλά το ολιγαρχικό ° της εποχής του. Έ τσι θέλει να καταργήσει τε­ κράτος. λείως το κράτος γιατί δε γνωρίζει παρά μόνο το Α ντικειμενικοί λόγοι. Το δεύτερο σπουδαίο ολιγαρχικό κράτος, αλλά αυτό θα γίνει μόνο αν έργο του Αριστοτέλη -και λέω δεύτερο γιατί αντικαταστήσουμε την ολιγαρχία της «φωτισμέ­ χρονολογικά το γνωρίσαμε δεύτερο-, η «Αθη­ νης δεσποτείας» με την ολιγαρχία της «δικτα­ ναίων Πολιτεία», είδε το φως της δημοσιότητας τορίας του προλεταριάτου». Τα δημοκρατικά για πρώτη φορά στο σύγχρονο κόσμο το 1891, κηρύγματα της κλασικής ελληνικής αρχαιότη­ όταν πια ο Μαρξ δε ζούσε. τας δεν τον άγγιξαν. Πώς λοιπόν να αντιληφθεί ο εισηγητής του 23. Αν είχε ενδιατρίψει με μεγαλύτερη προσοχή στα αρ­ χαία κείμενα ή αν η ιδέα της πολιτικής και της δημο­ κρατίας τον είχαν θέλξει περισσότερο θα είχε διαβά­ σει περισσότερο τον Πλούταρχο και θα είχε εντυπω­ σιαστεί από το φανταστικό του «Συμπόαιον των επτά σοφών» και θα είχε μείνει έκπληκτος από την

Βιβλιογραφική σημείωση: Για τη συγγραφή τον άρθρου αυτού συμβουλεύτηκα τα παρακάτω βιβλία: Αριστοτέλη, «Πολιτικά». Εκ6. Audi. Αριστοτέλη, «Αθηναίων Πολιτεία». Εκδ. Bade. Ξενοφώντα, «Απομνημονεύματα». Εκδ. Leipsig.

προσκόλληση και των επτά στη δημοκρατία και ακό­ μα θα είχε βρει τη μελέτη συγκριτικής θρησκειολογί­ ας, θα λέγαμε σήμερα, του Πλούταρχου σχετικά με τις ομοιότητες ανάμεσα στο Διόνυσο και τον ιουδαιοχριστιανικό θεό και θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα συμπεράσματα του Πλούταρχου για τις δικές του αθεϊστικές ιδέες.

Καρλ Μαρξ, «Κριτική της πολιτικής οικονομίας». Εκδόσεις οικονομικής και φιλοσοφικής βιβλιοθήκης. Αθήναι.

X. θεοδωρίδη, «Εισαγωγή στη φιλοσοφία». Δεύτερη έκδο­ ση, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας».

X, Θεοδωρίδη, «Επίκουρος». Εκδ. του Κήπον, Αθήνα 1954.

Πλουτάρχου, «Επτά σοφών συμπόαιον». Έ ργο αριθ. XIII.

Ε. Παππά, «Οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς στο "Κεφά­ λαιο" τον Μαρξ». Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983.

Πλουτάρχου, «Τις ο παρά Ιουδαίοις θεός». Έ ργο αριθ.

U II, στ ·. Εκδ. Tubingae 1798.

Γιώργου Καντογιώργη, «H θεωρία των επαναστάσεων στον Αριστοτέλη». Εκδ. «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1982.

Καρλ Μαρξ, «Η διαφορά της όημοκρίτειας και επικού­ ρειας φυσικής φιλοσοφίας».

Robert L, Heilbroner, «Les grands economistes», traduit de I’americain par Pietre Antonmanei. Editions «Seuih, Paris. Σελ. 44 και

ΚαρλΜ αρξ, «Το Κεφάλαιο». Εκδ. Γιάννη Σκουριάτη, Αθή­ να 1955.

Π εριοδικό «Αντί», Περίοδος Β ', τεύχ.243.

αφιερωμα/31

Κωστής Μοσκώφ

Διαλεκτικός υλισμός: ούτε μυστικισμός ούτε θετικισμός Στον στοχασμό του Χέγκελ -επιτομή και ολοκλήρωση της σκέψης του αν­ θρώπου πριν την γέννηση του διαλεκτικού υλισμού- ο χρόνος αποθεολογοποιείται, αποσυνδέεται από το πρόσωπο του «Υιού» -πρόσωπο του «όλου Άλλου»- που προχωρά μέσα στον χώρο ως ιστορία -μένει η αδυσώ­ πητη αναγκαιότητα; που συγκροτώντας το Είναι γερνάει διαλεκτικά ως έρως των μελών του, μετουσιούμενος δίχως ανάπαυση από θέση σε άρνηση και από άρνηση σε άρνηση της άρνησης, νέα θέση, φορώντας κάθε φορά διαφορετικό προσωπείο, συνθέτοντας έτσι τον εαυτό του Καιρό, ως μία έξω από την ύπαρξη περιπλάνηση του πνεύματος -αυτής της κρυμμένης στοχ μονισμό όλης ύλης. Ο άνθρωπος όσο ποτέ άλλοτε, ωστόσο, κυρίαρχος τηι ιστορίας, αισθητοποιείται από τον Χέγκελ ως μη επίκεντρος, μέλος ενός παντραγικού γίγνεσθαι, καθώς ο στοχασμός προχωρά ώς τα άβατα βάθη της διαλεκτικής του κόσμου βιώνοντας τον κόσμο ως συμπαντικό έρωτα των συντριμμένων του μελών που ψάχνουν να ολοκληρωθούν μέσ ’ στο Κα­ θόλου. Απέναντι στο ευχαριστημένο, δίχως πλέον αντι­ θέσεις, γερασμένο μέσα από τα πάθη του Είναι, όπου όλα οδεύουν ως Λόγος, διαλεκτικός σπα­ ραγμός, απέναντι σ' αυτό το Καθόλου που προτείνει ως πέρας την δόξα του, απέναντι στην απρόσωπη αυτή αποθέωση της διαλεκτι­ κής που επικυριαρχεί πάνω σε όλες τις ιδεολο­ γικές συμπυκνώσεις των δρώμενων του παρελ­ θόντος -θεολογίες και αποθεολογοποιημένα φιλοσοφικά συστήματα- ο στοχασμός του αν­ θρώπου θα πραγματοποιήσει μέσα στον διαλε­ κτικό και τον ιστορικό υλισμό την νέα ανταρσία του -ανταρσία του ανθρώπου απέναντι σε μια σκέψη που του αποστερεί την αυτονομία και την ελευθερία του. Και έτσι θα αρχίσει η ανθρώπινη ανταρσία, η ανταρσία της ύπαρξης. Ο άνθρωπος θα αντιπαραθέσει στον στοχασμό του Χέγκελ την δυνατό­

τητά του να γίνει ο εαυτός του -μέσα στην δια­ λεκτική, στην καθολική του σχέση προς το Άλλο-, αυτός ο επίκεντρος. Ο Μαρξ θα ολο­ κληρώσει την ανταρσία αυτή που υπαινίσσεται ήδη ο Φόυερμπαχ, διατυπώνοντας τον ιστορικό και διαλεκτικό υλισμό ως αποκρυπτογραφημένη έκφραση του τρόπου κίνησης της ύλης και του τρόπου παρέμβασης του ανθρώπου στην κίνη­ ση αυτή της ύλης, ως έκφραση της ύπαρξης του κόσμου -επιστήμη εξανθρωπισμού, ενσάρκω­ σης της ύλης του κόσμου, επιστημονικής της ε­ νοποίησης μέσα από την Πράξη, την Παρουσία του ανθρώπου. Ο γέρο Χέγκελ αποκάλυψε την παντραγικότητα, τον διαλεκτικό σπαραγμό ως τον τρόπο ύπαρξης του κόσμου -αλλά και την Σιωπή του Καθόλου ως ευχαριστημένου μέσα από την εκπλήρωση του έρωτά του Γίγνεσθαι. Η κριτική του Μαρξ ως προς τον Χέγκελ είναι

32/αφιερωμα η γενική του παραπομπή σε αυτόν: «Ο Χέγκελ τα έχει πει όλα, αλλά ιδεαλιστικά ανεστραμμέ­ ν α »... Και καλεί όχι να τον ανατρέψουμε αλλά διαλεκτικά και υλιστικά να τον αντιστρέφουμε -αρνούμενοι έτσι και το πέρας της ιστορίας, την τελική κυριαρχία της Σιωπής, αρνούμενοι έτσι την παντοδυναμία της απρόσωπης διαλεκτικής των πραγμάτων, για να της αντιπαραθέσουμε την διαλεκτική ανθρώπου και πραγμάτων, τον διάλογο της Πράξης του ανθρώπου με τις δο­ μές. Ο μαρξιανός Λόγος είναι ο Λόγος της ιστορί­ ας, του καθόλου στο δικό του γίγνεσθαι. Ενός γίγνεσθαι που συγκροτείται από την διαλεκτι­ κή, τις αντιθέσεις ως τρόπο ύπαρξης της ζωής, και που εκφράζεται στα τρεις χιλιάδες πρόσφα­ τα χρόνια στην κοινωνική ζωή σαν «διάρκεια» της ταξικής κοινωνίας, σαν πάλη κοινωνική, πά­ λη των τάξεων σε όλα τα πεδία κίνησης της κοι­ νωνίας -το πεδίο της οικονομίας, επικαθοριστικό «σε τελευταία ανάλυση», το πεδίο της πολιτικής, το πεδίο της ιδεολογίας. Μέσα στον καπιταλισμό τα μέλη του Σώμα­ τος μένουν λυμένα, συντριμμένα στην μοναξιά τους -μοναχικά εμπορεύματα που συγκροτούν το σύνολο των σχέσεων ανθρώπων και πραγμά­ των κατ’ εικόνα και ομοίωση του επίκεντρου της ζωής στο καπιταλιστικό σύστημα, του εμπο­ ρεύματος, καθολικού φετίχ. Μέσα σε αυτό το διχασμένο, το σπαραγμένο από την ταξική αντίθεση Σώμα κυοφορείται ωστόσο ένα θεμελιακά διαφορετικό γίγνεσθαι η τελική καθολική επαναστατική Πράξη του προλεταριάτου, μόνου ώς τα έσχατα φορέα της ολικής Αλλαγής. Ανάμεσα στον κόσμο του Ομή­ ρου και στον κόσμο του Μαρξ έχουν εμφιλοχωρήσει 2.500 χρόνια ιστορίας, μιας ιστορίας όπου κυριαρχεί ως συμπύκνωση των δρώμενων η «Σταύρωση» και η «Ανάσταση», το «Πάθος» και η «Κάθαρση» -συμβολικές του πείσματος των δομών και του πείσματος μιας ωστόσο ανά­ πηρης Πράξης. Ο κόσμος αισθητοποίησε τόσο το Πάθος όσο και την δυνατότητα της Κάθαρ­ σης, μέσα από την σταδιακή του συμμετοχή στα δρώμενα της ιστορίας -ψηλαφώντας τα όρια της κυριαρχίας του πάνω στην ιστορία, τα όρια μετουσίωσης σε διάλογο της διαλεκτικής. Στον Μαρξ η βασική υπόσταση δεν είναι το Καθόλου παρά ως Γίγνεσθαι -ιστορία, χρόνος. Ο ιδρυτής του διαλεκτικού υλισμού πραγματο­ ποιεί έτσι τον νόστο του στοχασμού στο αντα­ νακλώμενο, απαλλοτριώνοντάς το από την πρόσδεση στην αντανάκλασή του, απελευθε­ ρώνοντας το υλικό, πραγματικό πρόσωπο του γίγνεσθαι από την αναστραμμένη εικόνα, μυστικοποίησή του. Ο στοχασμός γίνεται ο ένας πό­

λος της διαλεκτικής του Λόγου και της Πράξης, απελευθερωτής της ζωής από τα δεσμά της κοινωνίας και της φύσης, Λόγος που πηγάζει από την ενοποιητική ως προς την όλη ύλη δυ­ νατότητα στάσης που γίνεται τώρα και δυνατό­ τητα Πράξης. Λόγος που γίνεται το καράβι με το οποίο η ύλη ταξιδεύει μέσα από τις αντιθέ­ σεις, υπερβαίνοντας τις αντιθέσεις, για να εν­ σαρκωθεί στο σώμα μας μέσα στις περιπέτειες της πάλης των τάξεων, μέσα στις περιπέτειες του χρόνου. Η εργατική τάξη, το κίνημά της είναι η πρό­ ταση της ιστορίας για την κατάλυση της ταξικής συγκρότησης της ιστορίας, για την κατάργηση ης τοξικότητας της κοινωνίας. Με τον σχημα\ τμό της εργατικής τάξης σχηματίζεται και η δυνατότητα για την κατάλυση της τοξικότητας, την αναδόμηση της κοινωνίας ως το ενιαίο Σώ­ μα που πόθησε η εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια έγκλειστη στο πεδίο μόνο της ιδεολογίας παραδομένη ιδεολογία μας. Η ουσία της ύπαρξης, η διαλεκτική Έρωτα του 'Αλλου και φόβου του 'Αλλου που επικαθορίζεται ωστόσο από την στιγμή του Έρωτα, φυλακισμένη στο πεδίο της ιδεολογίας καλείται να λειτουργήσει στο σύνολο της ζωής -στο πε­ δίο της οικονομίας, της πολιτικής και της ιδεο­ λογικής μας ζωής. Η εργατική τάξη καλείται έτσι από την υφή της να αναδομήσει μέσα από την συλλογική της Πράξη την κοινωνία ως το ενιαίο μας Σώμα υπερβαίνοντας τα όρια των ταξικών δομών, ξεπερνώντας την παρωχημένη ιστορία. Ο καινός αυτός άνθρωπος που δομεί η προλεταριακή Επανάσταση είναι ωστόσο φορτωμένος με όλα τα βιώματα της αλλοτριωμένης ύπαρξής του μέσ’ στον Καιρό, της οδυνηρής βίωσης της μερικότητας, βίωσης της μοναξιάς του, των στιγμών που πρυτανεύει στην διαλεκτική όχι ο έλεος αλλά ο φόβος του. Ο καινούργιος αυτός άν­ θρωπος της προλεταριακής Επανάστασης κα­ λείται έτσι να ξεπεράσει μια τέτοια μνήμη των κυττάρων του, να ερωτικοποιήσει μαζικά τώρα τον συλλογικό εαυτό του μέσα από τα μεμονω­ μένα άτομα που τον συγκροτούν, καλείται να πολλαπλασιάσει την ποιότητα του ανθρώπου της πρωτοπορίας, του ανθρώπου που για χρό­ νια έχει υπάρξει μέσα από την διπλή μοναξιά της πρωτοπορίας, το πυρπολούμενο Εγώ του για το Εγώ του και για τον Άλλο, την διπλή υπόστασή του ως αντάρτη απέναντι στις δομές ατόμου και ως προσώπου, οικοδόμου μιας και­ νής αρμονίας του κόσμου. Του ανθρώπου της πρωτοπορίας που φανερώθηκε στα θυσιαστή­ ρια της Καισαοιανής, της Μακρονήσου, του ΑηΣτράτη, στην καθημερινή πρακτική της Επανά-

αφιερωμα/33 στάσης των συμπαντικών πραγμάτων. Ο καινός αυτός άνθρωπος μαζικοποιεί την ερωτική στά­ ση και πράξη της πρωτοπορίας, απελευθερώνει έτσι -καταργώντας την ταξική αλλοτρίωση- το ερωτικό περιεχόμενο της διαλεκτικής της ζωής, δομώντας το Εγώ του στο μεγαλυμένο Εγώ του Εμείς, ενεργοποιώντας το εντός και εκτός Είναι του, εντατικοποιώντας την όλη ζωή εκτός του όσο και τον μέσα εαυτό του. Στον στοχασμό του Χέγκελ «ιδεαλιστικά», στην σκέψη του Μαρξ «υλιστικά», η Πράξη εκτείνεται ξεπερνώντας συνεχώς τα όριά της. Αυτά τα όρια είναι τόσο τα όρια του μεμονωμέ­ νου όσο και τα όρια του συλλογικού ανθρώπου. Και φορέας της υπέρβασης είναι μια ευαισθη­ τοποιημένη πρωτοπορία. Η μαρξιστική στάση και Πράξη δεν είναι η νηφάλια στάση και Πρά­ ξη αλλά η ενθουσιαστική στάση και Πράξη μπρος στην Ανάγκη, ενάντια στις δομές, ενάν­ τια στην απρόσωπη διαλεκτική της ιστορίας... Ο διαλεκτικός υλισμός δεν είναι «θρησκεία» δεν συγκροτεί μια απόλυτη παραδοχή, μια «πί­ στη», αλλά μια συνεχή κριτική αναζήτηση μέσα στο συλλογικό σώμα μας του τρόπου υπέρβα­ σης των δυσπλασιών του, του τρόπου υπέρβα­ σης της ταξικής του υπόστασης, της κατανόη­ σης της αντιφατικής πραγματικότητας της ο­ ποίας είμαστε μέλη. Συγκροτεί την επιστημο­ νική ενδοσκόπηση του γύρω μας και των εντός μας, τον διάλογο ανάμεσα στο Είναι των δομών σε όλη την σχετικότητά τους και το γίγνεσθαι της Πράξης μας, γίγνεσθαι ενός Καθόλου που ενοποιείται, υπερβαίνοντας τον σπαραγμένο, διχασμένο του εαυτό, γίγνεσθαι που οικοδομείται μέσα από αυτήν την Πράξη. Ο διαλεκτικός υλιστής είναι ο φορέας τής ερωτικής πρακτικής του επαναστατικού, αν­ θρώπου στο εντός μας και στο γύρω μας, είναι ο φορέας επαναπρόσκτησης του συλλογικού Είναι μας, της ενοποίησης της λυμένης υπόστα­ σης του κόσμου· είναι ο φορέας της ενσάρκωσης της ύλης μέσα από την μεθοδική αναδόμηση, σύμφωνα με τους νόμους κίνησης της ύλης -και την επιτάχυνση των νόμων κίνησης της ύλης της όλης μας ζωής... Ο διαλεκτικός υλισμός συγ­ κροτεί την διατύπωση της ανταρσίας του αν­ θρώπου ενάντια στις δομές της απρόσωπης δι­ αλεκτικής, την ενσάρκωση της διαλεκτικής, με επίκεντρο τον εαυτό του και τον όλο εαυτό του -που εγκολπώνει τον Άλλο. Η Σιωπή, ο κόσμος των ακίνητων δομών μένει να υπάρχει μόνο ιστορικά -στον βαθμό που η ανταρσία του ανθρώπου δεν την έχει ακόμα καταλύσει. Η Σιωπή αυτή ωστόσο είναι μια διάρ­ κεια αργόσυρτη, όπου η Πράξη διεισδύει σε

έναν χρόνο κάποτε επώδυνα αργό για τα όνειρα και τις επιθυμίες του ανθρώπου. Ο κόσμος αυτών των αργόσυρτων δομών, ο κόσμος της Σιωπής -ο κόσμος του αδύναμου εντός τους Λόγου, ο κόσμος της ανολοκλήρωτης διαλεκτικής ενός τέτοιου Λόγου σε μια Πράξη αντίστοιχα αδύναμη, ανάπηρη, η δυσκολία τής υπέρβασης των δομών μέσα από τον διάλογό τους με την Πράξη του ανθρώπου- έχουν τα όριά τους, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το άτομο, τα συγκεκριμένα ως χρόνος και ως γίγνεσθαι όριά του, την δυνατότητά του να υπάρχει ως ενο­ ποιός της ύλης γύρω του και εντός του, την δυ­ νατότητά του να ενσαρκώνει την απρόσωπη δι­ αλεκτική των πραγμάτών σε διάλογο προσώ­ πων, την δυνατότητά του να μετόυσιώνει το Άλλο σε Εσύ και Εμείς, στο καινό αυτό Εγώ που είναι το εκκαθολικευόμενο Πρόσωπό του. Ό ρια που αφορούν το άτομο, όρια ωστόσο που αφορούν και τον συλλογικό άνθρωπο μέσα στην διάρκειά του, ιστορία. Ο μαρξιστικός Λόγος αναπτύσσει τον μαρξιανό Λόγο πέρα από τα όρια της Σιωπής που του έχει επιβάλει ο συγκεκριμένος καιρός της στι­ γμής της αρχικής διατύπωσής του- συσσωρεύει τα συλλογικά βιώματα του Καιρού μας που πε­ ριμένουν την διατύπωσή τους, την οργάνωσή τους στις λέξεις, στις δραστικές λέξεις που πρέ­ πει να συγκροτήσουν έναν ικανό επαναστατικό

34/αφιερωμα

ΚΛΑΣΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΕ ΑΨΟΓΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

ΚΡΥΣΤΑΛΛΟ Ρώμα 8 Τηλ. 36.40.761

Λόγο, για να αναδομήσουν στον διάλογό τους με την Πράξη σε καινή δομή την ύλη, απελευ­ θερωτική του ερωτικού περιεχόμενου της ζωής, δομή εκκαθολίκευσης του ανθρώπου από μο­ ναχικό εμπόρευμα, από άτομο σε Πρόσωπο, σχέση του Εγώ για το Άλλο και το όλο Άλλο, ταξίδι του Εγώ προς το Καθόλου ενσαρκωμένο μέσα από την Πράξη της ιστορίας στο Εμάς και στο Εσένα, τον έρωτα του Άλλου, και αυτόν τον κρυμμένο έρωτα, την ιστορία. Ο ομηρικός, όπως και ο τραγικός Λόγος, είναι έκφραση μιας κοινωνίας που προχωρεί στα σκοτεινά ψαύοντας τα όρια που ορθώνει εντός της ο άγουρος χρόνος της. Ο Λόγος της Δύσης θα είναι ο τραγικός Λό­ γος που γνωρίζει τα όριά του -αποδέχεται με νηφαλιότητα το γεγονός πως δεν μπορεί να τα υπερβεί. Η «Ανάσταση» του ατόμου της Δύσης υπάρχει μόνο στο τέλος της ιστορίας, ο «Χρι­ στός» του «έχει για πάντα, ώς το τέλος της ιστορίας, σταυρωθεί». Η Δύση θα είναι δυϊστική στην ιδεολογία της -στις κατεστημένες ιδεολογίες της αλλά και στο εκλεκτικιστικό αυτό μείγμα ιδεολογιών που επιζούν αργόσυρτες στον χρόνο, μεταφέροντας μέ­ σα στις χιλιετίες τον Λόγο που παράχθηκε από τα δρώμενα παρωχημένων εποχών, ιδεολογιών που συγκροτούν τον «κοινό νου», την ιδεολογία του μέσου ανθρώπου. Η Δύση θα χωρίζει έτσι τον νου και τις ιδέες από τα βιώματα και τις αι­ σθήσεις, θα διαχωρίζει το Πνεύμα από το Σώμα φτιάχνοντας «άγιο», αλλά δίχως σάρκα το ένα, και «χυδαίο», δίχως δυνατότητα εκκαθολίκευ­ σης το άλλο. Η ύλη στην Δύση είναι αμαρτωλή ώς σήμερα ακόμα μέσα στον κοινό νου -π αρ ’ ό­ λους τους δυο αιώνες του Διαφωτισμού και την σημερινή διείσδυση στον στοχασμό της μαρξι­ στικής σκέψης. Αντίθετα, ο Λόγος της Ορθοδο­ ξίας -έκφραση της ερωτικής υπόστασης των δρώμενων στον ελλαδικό κόσμο, και, κατ’ επέ­ κταση, στον κόσμο της λειτουργίας του, στον κόσμο της κα θ ’ ημάς Ανατολής- θα είναι ένας διττός, παράλληλα τραγικός αλλά και ηρωικός Λόγος· ο ελληνικός κόσμος θα επιμένει να αντι­ στέκεται στην επανειλημμένη εξουδετέρωση της λαϊκής του ενέργειας μέσα στην δύσκολη ιστο­ ρία του -θα επιμένει να πράττει μέσα από την ένταση του έρωτά του, την δομική, την οργανική του πρακτική ως γονιμοποίηση του Άλλου, συμμετοχή στον Άλλο, να επεκτείνει τα όριά του, θα επιμένει, αν και γνωρίζει την δύναμη της Σιωπής, στην ερωτική του στάση και πράξη μέσ’ στην ζωή. Η «Ανατολή» θα συγκροτηθεί πολιτισμικά

αφιερωμα/35 ως μία Πράξη πάνω στην όλη ύλη -ο Λόγος της θα εκφράσει το ενοποιητικό βίωμα της ζωής, ψηλαφώντας τα όρια που τοποθετεί ο Καιρός, το αργόσυρτο ωρίμασμα των παραγωγικών δυνα­ τοτήτων στην οικονομία και έτσι στην ιδεολο­ γία. Ό ρια που τοποθετεί ο Καιρός μπρος στην ενοποιό Πράξη, στην ενσάρκωση μέσα από την Πράξη στον άνθρωπο της ύλης. Έγκλειστος έτσι στο πεδίο του της ιδεολογίας ο παραδομένος Λόγος μας θα υπάρχει εκκρεμής, θα ποθεί μα δεν θα μπορεί να εκκαθολικευτεί, να βρει την ολική στιγμή του μέσα στην Πράξη. Στην παραδομένη ιδεολογία μας η Σιωπή -το μέρος των δομών- διεκδικεί ακόμα από την Πράξη την ηγεμονία -ο «Πατέρας» και ο «Υι­ ός» αντιμάχονται την ηγεμονία στην θεολογική γλώσσα της. Η Λαμπρή, συλλογική θέωση περι­ μένει την συνάντηση με το Καθόλου, αυτό το εφησυχασμένο Είναι του «Πατέρα», μόνο στο τέ­ λος της ιστορίας.' Η γίνεται πραγματικότητα μό­ νο μέσα από την πληθωρική ερωτική ικανότητα μιας ιδιαίτερα ερωτικής, έτσι, πρωτοπορίας. Το εφησυχασμένο Είναι, ο αποθεολογοποιημένος αυτός «Πατέρας» διεκδικεί ακόμα την ηγεμονία και στον Λόγο του Χέγκελ, επιτομή του στοχα­ σμού του αστικού κόσμου. Το Είναι αυτό ωστό­ σο κρύβει μέσα στην ησυχία του την ανησυχία του που ελλοχεύει εντός του, την υπονομεύει ως χρόνος. Ο Μαρξ, αντιστρέφοντας τον Χέγκελ θα κα­ ταστήσει έτσι πρώτος επικαθοριστικό στοιχείο της ύπαρξης το Γίγνεσθαι -την Πράξη... Στον Μαρξ η Σιωπή είναι το ξεπέρασμά της. Με τον διαλεκτικό υλισμό κάτι αλλάζει έτσι θεμελιακά στην ανθρώπινη ιστορία -στον Λόγο Πράξη της. Ο κόσμος δεν είναι πια ο κόσμος των δομών -ο κόσμος της αδυσώπητης Ανάγ­ κης. Η Πράξη για πρώτη φορά διεκδικεί καθο­ λικά τα πρωτεία, διεκδικεί τον επικαθορισμό της ζωής όχι τώρα ως Λόγος έγκλειστος αλλά ως συνολική πρακτική της ζωής... Ο Χέγκελ θα αποθεολογοποιήσει τον δυϊστικό Λόγο της Δύσης. Ο ενσαρκωμένος ωστόσο Λόγος, η ενοποιός Πράξη του ανθρώπου πάνω στην διασκορπισμένη ύλη, η αναδόμηση της απρόσωπης διαλεκτικής των πραγμάτων σε διάλογο δομών και Πράξης θα γίνει βίωμα -με όλες τις δυσκολίες και τα όρια του Καιρού, μέ­ σα από τις δύστροπες δυνατότητες της ιστο­ ρίας- μόνο μέσα από την επαναστατική Πράξη του κινήματος της εργατικής τάξης. Ο Λένιν θα πει πως δεν μπορούμε να γνωρί­ σουμε τον διαλεκτικό υλισμό δίχως να ανατρέ­ ψουμε υλιστικά τον Χέγκελ, άρα πριν γνωρίσου­ με τον Χέγκελ, που, επιμένει ο ηγέτης της

Σχέδιο Κ. Καλημέρη

Οκτωβριανής επανάστασης, «τα λέει όλα»... Δεν μπορεί να είναι κάποιος μαρξιστής εμμένοντας σε μια πτωχευμένη θετικιστική ανάγνωση του μαρξισμού, ερμηνεία που του αφαιρεί κάθε καθολικότητα και έτσι κάθε δραστικότητα ως ερ­ γαλείου μιας ολικής απελευθέρωσης της ζωής, μιας ολικής κυριαρχίας μας πάνω στην απρό­ σωπη ύλη. Δεν μπορεί να είναι μαρξιστής αν δεν παράγει συνεχώς, ανταποκρινόμενος στις απαι­ τήσεις της ζωής, καινούργια ιδεολογικά εργαλεία, αν δεν διεισδύει με μέθοδο, φαντασία και τόλμη στα σκοτεινά δώματα όπου έχει συσσωρευτεί μυστικοποιημένη, ιδεαλιστικοποιημένη, όλη η παραδομένη ιδεολογία μας, όλος ο παραγμένος μέσα στην ιστορία πολυδιάστατος Λόγος του λαού μας. Ο Καρλ Μαρξ θα μιλήσει με τις λέξεις και τα σύμβολα ενός πολιτισμού που πήγασε από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό αλλά και διαμορφώ­ θηκε διαφοροποιημένα από τον πολιτισμό της ορθόδοξης Ανατολής στον πολιτισμό της Δύσης -έναν πολιτισμό επικαθοριζόμενο μέσα από τα δρώμενά του από την υπόσταση του ανθρώπου ως ατόμου, όχι ως ερωτευμένου αλλά ως αυτονδμημένου Εγώ για τον εαυτό του Εγώ. Και ο μαρξιανός Λόγος θα ανατρέψει αυτή την ατομικιστική δόμηση του ανθρώπου κατ’ εικόνα και ομοίωση του μοναχικού εμπορεύματος, αποκα­ λύπτοντας την πραγματικότητα τού μη αλλο­ τριωμένου ανθρώπου ως προσώπου, σχέσης του Εγώ με το Άλλο, ενοποιού μέσα από την Πράξη του του Άλλου, ενσαρκωτή της ύλης με επίκεντρο τον συλλογικό εαυτό του. Ο διαλεκτικός υλισμός δεν είναι θετικισμός

36/αφιερωμα και οικονομισμός, δεν είναι αυτή η φτωχευμένη του εικόνα με την οποία κάποιοι οπαδοί του τον παρουσιάσανε, δεν είναι μια μονοδιάστατη πρακτική κατάλυσης της ταξικής κοινωνίας στο πεδίο της οικονομίας ή της πολιτικής. Είναι η συνολική απελευθερωτική πρακτική της ύλης που εμπεριέχει τον άνθρωπο, τα όνειρά του, τους καημούς του για την ενσάρκωση της όλης ύλης με τον όλο εαυτό του επίκεντρο, μέσα από την μετουσίωση του 'Αλλου σε Εμείς. Και ο δια­ λεκτικός υλισμός δεν είναι βέβαια μεταφυσική, δεν προσλαμβάνει έξω από τον Καιρό τις παγι­ ώσεις της κοινωνικής ύλης, είναι έκφραση του συνεχούς γίγνεσθαι της ζωής. Το όνειρο, η φαντασία, καταστάσεις της ύλης όπως τόνισε στο Τι να κάνουμε ο Λένιν, απο­ τελούν συστατικά στοιχεία της όλης ανθρώπι­ νης πρακτικής -βιωματική κάρπωση της πρα­ γματικότητας στο γίγνεσθαι της, πραγματικό­ τητας που δεν μπορεί πάντοτε να προσλαμβά­ νεται με τον νου, αλλά δίπλα του ως διαλεκτική του στιγμή καλεί και τις αισθήσεις. Ο άνθρωπος καρπώνεται την ζωή με τον νου αλλά και με τις αισθήσεις -ως ισότιμες στιγμές του Λόγου στην διαλεκτική τους με την όλη Πράξη του-, μεταποιώντας την αισθητοποίηση σε συνειδητοποίηση της πραγματικότητας, μετουσιώνοντας τις αισθήσεις σε κατακτήσεις της συνείδησης μόνο μέσ’ στην αργόσυρτη διατύ­ πωση των συλλογικών του δρώμενων στον Λόγο του μέσα στην ιστορία. Τα λαϊκά δρώμενα εκφράζονται συμπυκνωμέ­ να στην ιδεολογία καθώς αυτή εκτείνεται μέσ’ στον Καιρό ως συστατικό δίπλα στην πολιτική και την οικονομία, πεδίο κίνησης της ιστορίας. Ο μαρξισμός έχει γίνει κυρίαρχη κοινωνική πρα­ κτική αρχικά στις χώρες εκείνες όπου το όραμα της καθολικής ενσάρκωσης της ύλης, της καθο­ λικής απελευθέρωσης της ζωής από τα δεσμά της κοινωνίας και της φύσης, το όραμα μιας καθολικά ερωτικής επαναστατικής πρακτικής έχει διατυπωθεί ως συμπύκνωση των καθολι­ κών δρώμενων, έγκλειστη έστω, ακολουθώντας τους νόμους και τις δυνατότητες της ιστορίας, μέσα στην κυρίαρχη παραδομένη λαϊκή ιδεολο­ γία, την Ορθοδοξία. Για να θυμηθούμε τον Ιβάν Κιριέφσκι, η συ­ νείδηση της ολότητας, είναι ουσία τόσοβτης Ορ­ θοδοξίας όσο και της Επανάστασης, η ολότητα σαν Πράξη στον Λόγο «του Πνεύματος» και στον Λόγο «της σαρκός της», σαν πόθος του μέλους για το Καθόλου μέσα στον χώρο και. στον Καιρό, ως αίτημα και πρακτική καθολικής αναδόμησης της ζωής μας (βλ. Ν. Ο. Losski «Ο Ιβάν Κιριέφσκι και η Ευρώπη», περιοδικό «Σύ­ ναξη»).

Αίτημα ιδεαλιστικά διατυπωμένο που εκφρά­ ζει ωστόσο μια πραγματικότητα των δρώμενων, αποκαλύπτοντας έτσι ήδη μέσα από την θεολογική συμβολική τους δύο θεμελιακές κατακτή­ σεις της ιστορίας -την δυνατότητα μιας ενσάρ­ κωσης στον άνθρωπο της ύλης, την δυνατότητα δηλαδή μιας ηγεμονίας του ανθρώπου πάνω στην φύση, που εκφράζεται θεολογικά στην «θέωση» της Ορθοδοξίας, και στην δυνατότητα μιας παρέμβασης του ανθρώπου πάνω στην α­ πρόσωπη διαλεκτική που θα ενοποιεί το συντριμμένο μέσ' στην φύση και στην κοινωνία σώ­ μα του ανθρώπου σε ένα πολυπρόσωπο Εμείς, την πανερωτική δηλαδή υπόσταση της ζωής που διατυπώνεται στο «θεός αγάπη εστι» του Ευαγ­ γελίου. Δρώμενα που εκφράζονται συμπυκνω­ μένα στον Λόγο μένουν φυλακισμένα στο πεδίο της ιδεολογίας, αδύναμα να εκκαθολικευτούν ως Πράξη, περιμένοντας μέσα στο αργό ωρίμα­ σμα της ιστορίας την γένεση του κοινωνικού φορέα που θα τα απελευθερώσει μετουσιώνοντάς τα σε Πράξη καθολική. Με την γένεση μέσα στην ιστορία τού προλε­ ταριάτου ως δυνατού φορέα κατάλυσης της τα­ ξικής συγκρότησης της κοινωνίας, η κοινωνία μπορεί τώρα να υπερβεί τον διχασμό της, η κοι­ νωνία μπορεί τώρα να γίνει σώμα ενοποιώντας τα διασκορπισμένα μέλη της, η κοινωνία μπορεί έτσι να γίνει μια ολότητα συγκροτημένη από άτομα που όλο και περισσότερο θα συρρικνώ­ νουν την Σιωπή των δομών, θα αναδομούν την απρόσωπη διαλεκτική σε ενσαρκωμένη ύλη του ανθρώπου. Μια ολότητα συγκροτημένη από ον­ τότητες που όλο και περισσότερο θα είναι οντό­ τητες όχι ατόμων αλλά προσώπων, στραμμένες προς τον Άλλο, μετουσιώνοντας το Εγώ τους σε Εμείς, μέσα βέβαια από τους νόμους κίνησης, την πάλη των τάξεων, τρόπο της ιστορίας, μέσα από τις αντιστάσεις των δομών, μέσα από τον διάλογο «ελέους» και «φόβου», έλξης και άπω­ σης, Πράξης και απουσίας της Πράξης ή ανάπη­ ρης υπόστασής της. Τόσο στο πεδίο της οικονο­ μίας, όσο και στο πεδίο της πολιτικής, όσο και στο πεδίο της ιδεολογίας -στον εξωτερικό και στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου- είναι τώ­ ρα δυνατή η συρρίκνωση της Σιωπής των δομών, η ουσιαστική είσοδος του ανθρώπου, με την κα­ τάλυση της ταξικής κοινωνίας, όπως λέει ο Καρλ Μαρξ, στην ιστορία του ανθρώπου... Ο διαλεκτικός υλισμός έδωσε στον άνθρωπο, μέ­ σα από τους νόμους κίνησης της κοινωνικής ύλης που αποκαλύπτει, την δυνατότητα μιας πλήρους απελευθέρωσής του από τις δομές της κοινωνίας και της φύσης που τον εμποδίζουν

α φ ιερ ω μ α /3 7 να ενοποιήσει την ύλη με τον εαυτό του, τα όνειρά του και τους καημούς του επίκεντρο, που τον εμποδίζουν να ενσαρκώσει την ύλη ενοποιώντας τον διασκορπισμένο σε μοναχικά άτομα εαυτό του σε ένα σώμα όπου το Εγώ και το ' Αλλο θα έχουν γίνει το Εμείς. Ο διαλεκτικός υλισμός δεν αναστρέφει έτσι υλιστικά μόνο την ιδεαλιστική σύνοψη του Λόγου του ανθρώπου που συγκροτεί ο στοχασμός του Χέγκελ -απο­ κρυπτογραφεί δυνάμει και αναστρέφει μέσα στην Πραγματικότητα κάθε ιδεαλιστικό Λόγο, όπου είχαν διατυπωθεί με την ιδεαλιστική γλώσσα μιας άλλης εποχής τα δρώμενα της ιστορίας... Η ανίχνευση, η προσέγγιση των συμπυκνωμέ­ νων με την θεολογική γλώσσα, την κυρίαρχη γλώσσα της παράδοσης, εκφράσεων των λαϊκών δρώμενων, των συμβόλων τους στην παραδομένη ιδεολογία, μια πράξη που αρνείται ο θετικι­ σμός απορρίπτοντάς την ως θεολογική, είναι αντίθετα έτσι η εκπλήρωση της θεμελιακής μαρ­ ξιστικής πρότασης για την υλιστική αναστροφή της μυστικοποιημένης ιδεολογίας· εκπλήρωση ακόμα και της θεμελιακής λενινιστικής πρότα­ σης για την ανάγκη γνωριμίας των ιδιομορφιών του καθέκαστα γίγνεσθαι, γνωριμίας που ανοί­ γει τον δρόμο στην υπέρβαση των δυσκολιών του καθέκαστα γίγνεσθαι. Η υλιστική αναστρο­ φή της παραδομένης ιδεολογίας είναι έτσι η υλι­ στική διαλεκτική αποκρυπτογράφηση της ιστο­ ρίας, η πρόσκτηση όλου του μυστικοποιημένου πλούτου που η Πράξη τόυ ανθρώπου συσσώρευσε στον παραδομένο Λόγο του· είναι έτσι η τοποθέτηση της ιδεαλιστικής έστω συμπύκνω­ σης της παραδομένης ιδεολογίας στα πλαίσια της πραγματικής ιστορίας, η αποκάλυψη της ιστορικότητας των συμβόλων της, η αποκάλυψη της γένεσής τους, της πορείας της δημιουργίας τους και της περιπέτειάς τους μέσα στην έκτασή τους, στην ανάπτυξή τους στην ιστορία ως προϊ­ όντων του συγκεκριμένου ιστορικού γίγνεσθαι. Η υλιστική αναστροφή της παραδομένης ιδε­ ολογίας -του με θεολογική ή με αποθεολογοποιημένη συμβολική Λόγου της- αρνείται έτσι την αντιιστορική αισθητοποίησή της ως ιδεολο­ γίας μιας πραγματικότητας διαρκούς, ως μιας δογματικοποιημένης, παγιωμένης μεταφυσικά σε διαρκείς αλήθειες πορείας στον Λόγο της ιστορίας. Η υλιστική αναστροφή της παραδομέ­ νης ιδεολογίας μεταχειρίζεται τις παραγμένες διατυπώσεις της ιδεολογίας με τον τρόπο που μεταχειρίζεται την σύνοψη της δυτικής ιδεολο­ γίας -τον Χέγκελ- ο Καρλ Μαρξ, ανιχνεύοντας κριτικά, ψηλαφώντας, αποκρυπτογραφώντας το κάθε προϊόν της, ανακαλύπτοντας μέσα σε αυτό το ζωντανό του περιεχόμενο, γυμνώνοντάς το από την ιδεαλιστική του μορφή, εντάσ­

σοντας το έτσι κριτικά σε μια υλιστική ενατένι­ ση και χρήση της ιστορίας. Το επαναστατικό κίνημα του προλεταριάτου, ο μαρξισμός, ως Πράξη και ως Λόγος, είναι ο αγώνας του ανθρώπου να καταλύσει την συγ­ κροτημένη από την ταξική κοινωνία μοναξιά του Εγώ του, δομώντας μέσα από την παρέμ­ βασή του στους νόμους κίνησης της ύλης το Εγώ του στο Εμείς. Η Πράξη του είναι έτσι η ερωτική πρακτική των συνόλων. Ωστόσο ο Λό­ γος, η άλλη στιγμή της Πράξης του, αυτό το όνειρο της ύλης που κάποτε την ωθεί στην ανα­ ζήτηση, κάποτε ωστόσο την τρέπει στον νόστο ή στην ατελή γνώση του πριν, αυτός λοιπόν ο Λόγος της Επανάστασης σε ποιο σημείο είναι σήμερα ένας δραστικός Λόγος; Ο «μαρξισμός» είναι από χρόνια συγκυρίαρ­ χος στον χώρο των κοινωνικών ιδίως επιστημών -με κάποιες νησίδες αντίστασης συγκεντρωμέ­ νες ιδίως στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Ο «μαρ­ ξισμός», αλλά ποιος μαρξισμός; Ο στοχασμός του Καρλ Μαρξ κακοποιήθηκε από τους θεω­ ρητικούς επιγόνους του της Β' Διεθνούς όπως κακοποιήθηκε και η όλη πρακτική του στις σο­ σιαλδημοκρατικές και όλο και πιο κυριαρχού­ μενες από την οργανική τους αλλοτρίωση μέσα στον ιμπεριαλισμό παρεκτροπές του της ανα­ πτυγμένης Δύσης. Ο μαρξισμός αναβίωσε και αναπτύχθηκε στο πεδίο της ιδεολογίας όπως και συνολικά μόνο μέσα από την καθολική Πράξη του Λένιν. Το ίδιο ωστόσο όπως συνέβηκε με τον Μαρξ έτσι

38/αφιερωμα και ο στοχασμός του Λένιν κακοποιήθηκε από κάποιους επιγόνους μέσα από τις διεισδύσεις της ιδεολογίας του καπιταλισμού, φτωχευμένος έτσι στις θετικιστικές και οικονομικιστικές, μαρξίζουσες αλλά ελάχιστα μαρξιστικές, ψευδείς του εικόνες του Μεσοπολέμου -με σημαντικές εξαιρέσεις μόνο τον στοχασμό του Γκράμσι, ή του Λούκατς στις καλές στιγμές του. Η επανα­ στατική Πράξη καλπάζει μέσ’ στην ιστορία α­ πελευθερώνοντας την κοινωνία από τις ταξικές δομές της -ωστόσο στην γοργή της κίνηση δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν οι διανοούμενοι της Επανάστασης, καθώς η γένεσή τους απαιτεί μια διαδικασία αργόσυρτη. Ο Λόγος του Μαρξ και η καθολική Πράξη του Λένιν αναπτύχθη­ καν έτσι δίχως την παρουσία δραστικών ειδικών της θεωρητικής πρακτικής -αναπτύχθηκαν μέ­ σα από τις γιγαντιαίες προελάσεις των επανα­ στάτη μένων μαζών που διοργανωτές τους ήταν τα κόμματα της εργατικής τάξης οδηγημένα α­ ναγκαστικά μόνο από τις γενικές προδιαγραφές των ιδρυτών της φιλοσοφίας της Πράξης -δίχως την βοήθεια του Λόγου, που σιωπούσε ή μιλού­ σε ανάπηρα ως προς τα καινούργια ζητήματα ή τις ιδιομορφίες του γίγνεσθαι κάθε χώρας. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός, η θεμελίωση αυτή της αταξικής κοινωνίας, αλλά και το διεθνές επαι ιστατικό κίνημα δεν μπορούσαν παρά να υχ οστούν τις δυσμορφίες ή τις επιβραδύνσεις x ου γεννούσε η Σιωπή ή η υποανάπτυξη του Λόγου μπρος σε μια Πράξη που στο πεδίο της πολιτι­ κής κάλπαζε μπροστά. Η πολιτική επιτυχία της Επανάστασης γέννησε έτσι την τραγωδία ενός ανάπηρου Επαναστατικού Λόγου, τραγωδία που άρχισε στον Μεσοπόλεμο και συνεχίστηκε ώς πρόσφατα. Σήμερα η καθολική διάσταση του μαρξισμού ως ενός επαναστατικού Λόγου που μιλά μέσα σε όλα τα πεδία κίνησης της ζωής, ανιχνεύοντας τις απελευθερωτικές δυνατότητες του όλου αν­ θρώπου, τις ενσάρκωτικές δυνατότητές του πά­ νω στην ύλη -όπως θα έλεγε στην προς τον Φόυερμπαχ κριτική του ο Μαρξ-, η πραγματικό­ τητα του μαρξισμού που συγκροτείται από την μεθόδευση της ανθρώπινης επιθυμίας πάνω στην απρόσωπη διαλεκτική της ύλης, την ενο­ ποίηση της ύλης με επίκεντρο το συλλογικό Εγώ της πρωτοπορίας, δηλαδή το ερωτικό της Εγώ, το Εμείς, γίνεται όλο και περισσότερο κτή­ μα του επαναστατικού κινήματος. Σήμερα ανακαλύπτεται πάλι έτσι, μέσα σε πιο ώριμες συνθήκες, ο μαρξιανός Λόγος -και ο Λόγος του Λένιν- όχι όπως τον διάβασαν φτωχευμένα κά­ ποιοι επίγονοι ή όπως τον διαμόρφωσαν αλλοτριώνοντάς τον συχνά οι δυσκολίες της ιστορί­ ας, αλλά στην πραγματική του πολυδιάστατη

και πολυεπίπεδη υπόσταση. Ωστόσο η πάλη για την μαρξιστικοποίηση του μαρξιστικού και την λενινικοποίηση του λενινιστικού Λόγου δεν είναι ακόμα μια διαδικασία ολοκληρωμένη. Ο θετικι­ σμός εξακολουθεί να αναπαράγεται κάτω από την επίδραση της πάντα ισχυρής καπιταλιστικής κοινωνίας, εξακολουθεί να αρνείται την καθολικότητα, και έτσι και την γοργή δραστικότητα του μαρξιανού λόγου. Ο θετικιστικός λόγος είναι ένας λόγος φτωχευ­ μένος, έκφραση μιας φτωχευμένης ανθρώπινης Πράξης, που αρνείται την καθολική δυνατότη­ τα του ανθρώπου να ενσαρκώσει στον εαυτό του την ύλη, να κυριαρχήσει σε όλα τα πεδία κίνησης της ζωής, καθώς θα καταλύει την κυ­ ριάρχησή του από τον κόσμο των πραγμάτων, καθώς θα καταργεί την οργανική στον καπιτα­ λισμό μοναξιά του, τον ανέραστο διασκορπισμέ­ νο κόσμο μας, δομώντας τον εαυτό του σε πρό­ σωπο, σχέση ως πρός τον Άλλο, ενσαρκώνον­ τας την απρόσωπη διαλεκτική, αυτόν τον έρωτα των πραγμάτων, στην ερωτική καθολική του ύπαρξη^ στην Πράξη μεταποίηση του Άλλου σε Εμείς. Ο διαλεκτικός υλισμός είναι η συνείδηση της διαλεκτικής υλιστικής πραγματικότητας της ζωής μας -η συνείδηση της υπόστασης της ζωής ως του γίγνεσθαι των αντιφάσεων της όλης ύλης που ενοποιείται μέσα από την εντός της παρέμ­ βαση του ανθρώπου, την Πράξη του ανθρώ­ που. Οι λύσεις που η διαλεκτική, η ίδια η υπό­ σταση της ζωής προτείνει, όπως αποκαλύπτον­ ται στην διεισδυτική ματιά του Καρλ Μαρξ, δεν είναι οι λύσεις μιας ντετερμινιστικής συνοδοιπορίας με την απρόσωπη διαλεκτική των πρα­ γμάτων -αντίθετα είναι η παρέμβαση και η εν­ σάρκωση από τον άνθρωπο, μέσα από την Πρά­ ξη του, της απρόσωπης διαλεκτικής των πραγ­ μάτων. Ο άνθρωπος είναι ήδη από την υπόστα­ σή του σχέση του Εγώ του με το ' Αλλο, είναι ήδη συμμέτοχος στην διαλεκτική των πραγμάτων, καταλυτής της διαλεκτικής των πραγμάτων κα­ θώς την αναδομεί σε διαλεκτική ανάμεσα στο Εγώ του και στο Άλλο ή στον Άλλο που μέσα από την Πράξη του, την διαλεκτική της Πράξης του, τους πόθους του, τους δισταγμούς του, τον έλεό του και τον φόβο του, μετουσιώνει στο Εσύ και στο Εμείς, καθώς δηλαδή από άτομο οδηγεί­ ται, με λιγότερη ή περισσότερη συνειδητότητα, με μικρότερη ή μεγαλύτερη ταχύτητα, να γίνει Πρόσωπο, άτομο που εμπεριέχει, άτομο που συγκροτείται ως σχέση με τον 'Αλλο. Ο άνθρω­ πος μέσ’ στην διαλεκτική είναι έτσι υποστασια­ κά, από την ίδια του την συμμετοχή στην ζωή,

αφιερωμα/39 δυνάμει «πρόσωπο» -αυτός που γίνεται μέσα από τους τρόπους της ιστορίας, την τοποθέτησή του μέσ’ στην ιστορία που πηγάζει από το περι­ βάλλον του όσο και το Εγώ του ο 'Αλλος... Ο διαλεκτικός υλισμός προτείνει μια οξυμένη αίσθηση της συμμετοχικής ανάγκης στην ιστο­ ρία -στην γνώση και στην Πράξη των καιρών. Προτείνει μια διαλεκτική στάση και Πράξη που διαγνώθει τα όρια του καιρού για να υπερβεί τα όρια του καιρού ως Πράξη του Εμείς και του Εσύ, Πράξη έρωτα και πράξη αυτού του κρυμ­ μένου έρωτα που είναι η ιστορία... Ο διαλεκτικός υλισμός διαγνώθει τα όρια του γίγνεσθαι· ο διαλεκτικός υλισμός γνωρίζει πως εντείνοντας την συλλογική θέληση, συσσωρεύον­ τας τους λαϊκούς καημούς, το επαναστατικό όνειρο της ύλης που είναι ο Λόγος της Επανά­ στασης, η καθολική έκφραση της καθολικής υφής του, μπορεί να επιταχύνει την προώθηση της ενσάρκωσης του απρόσωπου γίγνεσθαι, να το μετουσιώσει μέσα από την επαναστατική συνειδητοποίηση σε Πράξη Επανάστασης, στην καθημερινή επιστημονική κοινωνική επανα­ στατική πρακτική. Η πείνα και η δίψα για μια υπέρβαση του θετικιστικού Λόγου είναι η πείνα και η δίψα για μια υπέρβαση της διπλά αλλοτριωμένης μέσ’ στον καπιταλισμό και στην εξάρτηση ανθρώπινης

υπόστασής μας, είναι η πείνα και η δίψα για μια υπέρβαση της σημερινής πραγματικότητας του ατόμου που λειτουργεί κατ’ εικόνα και ομοίω­ ση του μοναχικού εμπορεύματος -αυτού του θεού του καπιταλισμού που διεισδύει σε όλα τα πεδία κίνησης της ζωής, στην οικονομία, στην πολιτική, στην ιδεολογία, στον κοινωνικό όσο και στον μέσα άνθρωπο διχάζοντας το προϊόν του ανθρώπου από την ατομική υπόστασή του, διασπώντας το όλο σώμα του ανθρώπου στην ταξική, βαθιά σπαραγμένη κοινωνία τού σήμε­ ρα, δομώντας τον, όχι ως πρόσωπο, στραμμένο προς τον 'Αλλο, αλλά ως άτομο περιχαρακωμέ­ νο στην μοναχικότητά του. Η πείνα και η δίψα για μια θεμελιακή αναδόμηση της ζωής οδηγεί στην έξοδο, έτσι, της ανθρώπινης υπόστασης από το εγώ του ατόμου της, οδηγεί στην συμ­ μετοχική πρακτική για την αναδόμηση της ζωής, οδηγεί στην αναγέννηση, έτσι, του ανθρώπου τώρα ως προσώπου μέσα από τους τρόπους κί­ νησης της ύλης που πάσχει να αποκαλύψει διεισδύοντας στο συσσωρευμένο υλικό που συγ­ κροτεί τον κόσμο, όλο το φορτίο του απορριγμένου Λόγου, της Πράξης που απέτυχε, όλο το φορτίο της Πράξης που πέτυχε... Ο «διαλεκτικός υλιστής» είναι έτσι ένας Αν­ τάρτης που δίνεται στον έρωτα του Εμείς, με­ θοδεύοντας την όλη του πρακτική μέσα από το

40/αφιερωμα κίνημα της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης, εντάσσοντας συνειδητά την ανταρσία του στην μέθοδο και στην τάξη της Επανάστασης. Ο «δι­ αλεκτικός υλιστής» είναι ο ερωτικός άνθρωπος με την έννοια πως αισθάνεται με οξύτητα δί­ πλα στο Εγώ του το ατομικό και συλλογικό Εσύ -και πάσχει να μεταποιήσει αυτό το ήδη έτσι διαχεόμενο Εγώ του -μέσα .από την Πράξη της καθολικής Επανάστασης- στο Εμείς, ένα Εμείς που δεν είναι το άθροισμα πολλών ατομι­ κοτήτων αλλά ένα καινούργιο οργανικό σύνολο, το όλο Σώμα μας όπου εντάσσονται, διατηρών­ τας το πρόσωπό τους, τα εκατομμύρια των αν­ θρωπίνων υπάρξεων. Ο «διαλεκτικός υλιστής» είναι ο φορέας ενός κόσμου που καταλύει με την καθημερινή πάλη του, επώδυνα και δύσκολα βέβαια μέσ' στον Καιρό, μέσα στην ιστορία, όχι μόνο την ταξική δυσμορφία του κοινωνικού σώματος αλλά και την καθολική αλλοτρίωση -μέσα στην κοινωνία όσο και μέσ’ στη φύση, μέσα στο περιβάλλον του και μέσα στο Εγώ του Ανθρώπου. Ένας τέ­ τοιος άνθρωπος, που προσπαθεί να πράττει εγρήγορος, με συνέπεια, τον εαυτό του, δεν επι­ διώκει να μετουσιώνει μόνο το Εγώ σε Εμείς -ως ερωτικός άνθρωπος ζει, με ένταση, με Πάθος, την κάθε ατομική και συλλογική στιγμή του, γί­ νεται παραγωγός ο ίδιος του ατομικού και του συλλογικού εαυτού του παρεμβαίνοντας στην κίνηση του Καιρού, βιώνοντας αυθεντικά τον βίο της κάθε εξατομικευμένης στιγμής του, βρί­ σκεται συνεχώς στην στύση των κυττάρων του -είναι, για να επαναλάβω τον Μαξίμ Γκόρκυ, «παραγωγός βαθιάς αίσθησης της κάθε του στιγμής», παραγωγός μιας ολικής Επανάστασης, όπως υπογραμμίζουν οι θεμελιωτές του διαλε­ κτικού υλισμού, οδηγεί προς μία κοινωνία όπου ο καθένας θα έχει την δυνατότητα να φορτίσει με παιδεία την ζωή του έτσι ώστε να υπάρχει μέσα από την κοινή διάχυση των οικονομικών και πολιτιστικών προϊόντων μια εντατικοποιημένη τους αναπαραγωγή και παραπέρα παραγωγή. Διάχυση που θα πολλαπλασιάζει την αισθητικό­ τητα και την συνειδητότητα του ατόμου μέσα σε μια ζωή συμπαντικά ερωτική στις σχέσεις με το Άλλο των πραγμάτων και το Άλλο των προσώπων, που δεν θα είναι έτσι το Άλλο αλλά το παρόν του Εσύ, αν όχι καταλύοντας έτσι, συρρικνώνοντας θεμελιακά έστω την μοναξιά του Εγώ μας, αντιπαραθέτοντας και ανακαλύ­ πτοντας πάλι δίπλα στο άτομό μας το Εγώ μας ως προς τον εαυτό μας, την απελπισμένη πάλη του Εγώ μας να υπάρξει αυτόνομα, το πρόσωπό μας, το Εγώ μας ως προς το Άλλο, τον ερωτευ­ μένο εαυτό μας που συγκροτεί την υπόσταση του ανθρώπου ως ενσαρκωτή της ύλης και ενο­

ποιού γύρω από τον συλλογικό εαυτό του της ζωής. «Οι Μπετόβεν, οι Μαγιακόφσκυ, οι Λένιν, άτομα τέτοιου μεγέθους, θα παράγονται καθη­ μερινά και μαζικά γύρω μας μέσα στον κόσμο που οικοδομούμε», για να αναφερθώ στον πρό­ σφατο Λόγο ενός από τους πιο εξέχοντες σοβι­ ετικούς στοχαστές, του Ρόζενταλ. Ο καινούργιος αυτός άνθρωπος, μέσα από τις αναπηρίες που του φόρτωσε η ιστορία, πυκνώ­ νει καθημερινά την υπόστασή του με την Πρά­ ξη του -που μετουσιώνει σε Εμείς το Εγώ του τόσο όσο και το Άλλο, διεισδύει ερωτικά και αναδομεί επαναστατικά τον όλο χώρο της πα­ ρουσίας του ανθρώπου, εκτείνοντας την Πράξη του στον κόσμο της απουσίας του, συρρικνώ­ νοντας έτσι τον χώρο της Σιωπής. Η πρωτοπο­ ρία κατακτά για να μεταποιήσει σε χώρους παρουσίας του ανθρώπου όλη την έκταση της ζωής, επεκτείνοντας παραπέρα την ζωή, ενο­ ποιώντας την διάχυτη ύλη με το σώμα του όλου ανθρώπου επίκεντρο, καταλύοντας μέσα από την πάλη των τάξεων την ταξική κοινωνία, τον ταξικό διχασμό του, καταλύοντας την ανάπηρη, την κυριαρχούμενη από τις δομές Πράξη του. Λέει το Ναι στην Πράξη, παρεμβαίνοντας στους χώρους όπου η μοναξιά περιχαρακώνε­ ται μετουσιώνοντάς τους από χώρους Σιωπής σε χώρους συνάντησης με τον Άλλο, κατάλυ­ σης της μοναξιάς του Άλλου, νικά καθημερινά μέσα στην καθημερινή πρακτική μας τον καπι­ ταλισμό, απαγορεύοντάς του με την πάλη του να αλλοτριώσει τον αδύναμο άνθρωπο ή αυτόν που πιο πολύ πεινάει και διψάει, σε εικόνα του εαυτού του μοναχικού εμπορεύματος, αυτού του κατά τον λόγο του Καρλ Μαρξ καθολικού καπιταλιστικού θεού. Ο κομμουνιστής είναι ο ολικά ερωτικός άνθρω­ πος -αυτός που εκρήγνυται μέσα στο κοινωνι­ κό σύστημα, στις μέσα στο διχασμένο, στο συντριμμένο από την ταξική αλλοτρίωση δομές της συλλογικής και της ατομικής ζωής μας, αυτός που υπερβαίνοντας μια τέτοια ζωή παρεμβαίνει αποφασιστικά, να αναδομήσει την ζωή με την Πράξη του ενσωματωμένη στον μόνο επιστημο­ νικά υπαρκτό φορέα αυτής της ολικής Αλλαγής, που είναι το διεθνές κίνημα, ο Λόγος και η Πρά­ ξη της εργατικής τάξης. Να είσαι κομμουνιστής σημαίνει να συμμετέχεις δυναμικά, με πρωτο­ βουλία, φαντασία, τόλμη αλλά και με επιστημο­ νική μεθόδευση αυτής της πρωτοβουλίας, φαν­ τασίας και τόλμης, υπερβαίνοντας με την καθη­ μερινή σου πρακτική τις δομές που σκλαβώ­ νουν, δομές της κοινωνίας, δομές της φύσης,

αφιερωμα/41 δομές του ατόμου μας αλλοτριωμένες μέσ’ στην ταξική συγκρότηση της ζωή. Σημαίνει να συγ­ κροτείς μια διαρκή Πράξη ανταρσίας στο πεδίο της πολιτικής, στο πεδίο της ιδεολογίας, στο πεδίο της οικονομίας, στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο σου, ενάντια στην απρόσωπη αντικειμενικοποίηση, ενάντια στην απρόσωπη διαλεκτική, ενσαρκώνοντας στον άνθρωπο την διαλεκτική, ενοποιώντας την ζωή με επίκεντρο την αίσθηση και την Πράξη του Άλλου, μετουσιώνοντας το Άλλο στο μεγαλυμένο μας Εμείς. Να είσαι διαλεκτικός υλιστής σημαίνει ακόμα πως γνωρίζεις ότι προχωράς στα σκοτεινά, πως συγκροτείς μια πορεία που υπερβαίνει την ατομικότητά σου, την ατομική σου υπόσταση μέσ’ στον χρόνο· σημαίνει πως γνωρίζεις τα όρια του δικού σου πεπερασμένου Εγώ, σημαίνει όμως πως γνωρίζεις και την άπειρη δυνατότητα έκτασής σου ως μέλους του συλλογικού σώμα­ τος, του Εγώ σου που ως Εμείς εκτείνεται μέσ’ στον Καιρό καταργώντας με την επαναστατική του πάλη τον ταξικό διχασμό, ενοποιώντας τα λυμένα μέλη του, προχωρώντας, έχοντας κα­ ταργήσει την ταξική ιστορία, στην, όπως είπε ο ΚαρλΜαρξ, πραγματική ανθρώπινη ιστορία... Να είσαι διαλεκτικός υλιστής σημαίνει να πραγματοποιείσαι καταδυόμενος στο συντριμμένο Είναι του κόσμου, στο λυμένο σώμα του αν­ θρώπου, όπου συμφύρεται το τώρα του με το μετά του και το πριν -η πραγματικότητα της ύλης με τα όνειρα της ύλης, ο Λόγος της Λήθης της και ο Λόγος της Μνήμης της, όλη η οδύνη της Σιωπής και όλη η χαρά της Πράξης, όλη η ιστορία σαν την διάρκεια ανάμεσα στο ερωτικό κάλεσμα του ανθρώπου προς το Καθόλου και στην απόκριση του Καθόλου που αργοπορεί μέ­ σα στον Καιρό, κάποτε πολλούς αιώνες. Να εί­ σαι κομμουνιστής σημαίνει να γνωρίζεις σωμα­ τικά, μέσα από την Πράξη, όλο το φορτίο της θέσης, της άρνησης, και της άρνησης της άρνη­ σης, το Ναι του Άλλου αλλά και το Ό χ ι του, όλο το ταξίδι ανάμεσα στον Έλεο και τον Φόβο, στην Πράξη και στην Σιωπή. Σημαίνει να γνωρί­ ζεις την ιστορία ως Πράξη της συλλογικής σαρκός σου, έρωτα αλλά και μοναξιά αυτού που δεν αγαπά, που δεν έχει συνείδηση του εαυτού του, μοναξιά αυτού που δεν αγαπιέται, μοναξιά αυ­ τού που δεν ξέρει, δεν έχει μάθει από την ζωή να αγαπήσει δραστικά, να πράξει τον εαυτό του, να γίνει φορέας της Επανάστασης. Σημαίνει να βιώνεις τα όρια του έρωτα -και ιδίως αυτού του κρυμμένου έρωτα που είναι η ιστορία- ώς το έσχατο βάθος της «Πτώσης», αυτής της συντρι­ βής που είναι η ιστορία του ανθρώπου, συντρι­ βής ωστόσο που συσσωρεύει τον πόνο των ονεί­ ρων της ύλης και της αδύναμης Πράξης της για

m i J&m.

ICC XPCMIA

h cw cm :

!

να τον δομήσει σε Επανάσταση, είτε ως Λόγος φυλακισμένος, ιδεατή Ανάσταση, είτε ως Λόγος εκκαθολικευμένος, πραγματοποιούμενος μέσα στις αντιφάσεις της ζωής. Σημαίνει να βιώνεις ως πρόσωπο την ζωή, πρόσωπο του ανθρώπου που στραμμένος προς τον Άλλο αποκρυπτο­ γραφεί μέσ’ στους αιώνες τους κρυμμένους νό­ μους κίνησης της ύλης -αυτούς που θ α του επιτρέψουν μέσα από την ωρίμανση της ιστορί­ ας να ενσαρκώσει την ύλη... Ο κομμουνιστής, μέσα από την δραστική του Πράξη της ιστορίας, καταλύει έτσι τις δομές που φυλακίζουν τον άνθρωπο καθιστώντας τον πράγμα, αντικείμενο της απρόσωπης διαλεκτι­ κής της ύλης ή αντικείμενο της αλλοτριωμένης μέσα στην απρόσωπη αυτή διαλεκτική της ύλης ταξικής συγκρότησης της ζωής. Μέσα από την δραστική Πράξη του γνωρίζει ωστόσο και τα όρια του Εγώ του στην πορεία ενσάρκωσης της ύλης, τα όρια του πεπερασμένου ατόμου του. Ο κομμουνιστής είναι έτσι ένας μαχητής που πο­ λεμάει ως ήρως τραγικός ατενίζοντας με νηφά­ λια μέθη την παντοδύναμη ως προς το άτομό του κυριαρχία των ακίνητων ή των αργόσυρτων δομών -αυτή την Σιωπή του χρόνου. Ο κομμου­ νιστής όμως μέσα στην διττή του υπόσταση ως ατόμου -Εγώ για τον εαυτό του- και ως προ­ σώπου -Εγώ ερωτευμένου, Εγώ για το Άλλοεπικαθορίζεται από την υπόστασή του ως προ­ σώπου, φορέας μανικού Έρω τα του Αλλου, γεννήτορας έτσι, μέσα από την επαναστατική Πράξη του καινούργιου μεγαλυμένου Εγώ, γεν­ νήτορας του Εμείς του κόσμου...

42/αφιερωμα

Νίκη Λοϊζίδη

Μαρξισμός και θεωρία της τέχνης Είναι κοινά παραδεκτή σήμερα η δέση ότι οι οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνδήκες ανάπτυξης μιας δεδομένης πολιτισμικής περιόδου παίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συγκεκριμένης κο­ σμοαντίληψής της και του καλλιτεχνικού στυλ που τη χαρακτηρίζει. Ό π ω ς χαρακτηριστικά είχε γράψει ο Meyer Schapiro στο δοκίμιό του «Η έννοια του στυλ»1 -στο οποίο και ασκεί μια κριτική κατά ορισμέ­ νων «νασιοναλιστικών», όπως τις χαρακτηρίζει, θέσεων του Wolfflin και του Riegl—ο χαρακτή­ ρας της αρχαίας ελληνικής τέχνης πολύ δύσκο­ λα θα μπορούσε να κατανοηθεί αν τον αποχώρι­ ζε κανείς από το ερμηνευτικό πλαίσιο των δο­ μών της ελληνικής κοινωνίας και της ελληνικής πόλης-κράτους. Ακόμη, ο καθοριστικός ρόλος που έπαιξε η αστική τάξη στη δημιουργία της φλωρεντινής τέχνης κατά την περίοδο της Ανα­ γέννησης, όπως και στην ολλανδική τέχνη του Που αιώνα, αποτελούν αδιαμφισβήτητες δια­ πιστώσεις υιοθετημένες, έστω και αβασάνιστα, κι από τους πιο συντηρητικούς πανεπιστημια­ κούς κύκλους. Ό σ ο για το πρόβλημα της μοντέρν,ας τέχνης και των σύγχρονων πρωτοπορια­ κών κινημάτων, πολυάριθμες είναι οι μελέτες που έχουν αφιερωθεί στην ερμηνεία του έργου μεμονωμένων καλλιτεχνών ή κινημάτων σε σχέ­ ση με τις ιδιαίτερες ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στον ευρωπαϊκό κυρίως χώρο κατά τη διάρκεια του

20ού αιώνα. Όμως η ερευνητική αυτή δραστη­ ριότητα, που τελευταία υιοθετεί όλο και πιο συ­ χνά το γενικό πλέον και αόριστο ερμηνευτικό σχήμα της «κοινωνιολογίας της τέχνης», δεν κατόρθωσε να διαμορφώσει μια μέθοδο συγ­ κριτικής προσέγγισης των διάφορων καλλιτεχνι­ κών κινημάτων ή στυλ με τους τύπους των κοι­ νωνιών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκαν. Πολ­ λοί μελετητές αναφέρονται αποσπασματικά ή, το συχνότερο, με επιστημονικά συγκεχυμένη μεθοδολογία στους ιδεολογικούς και οικονομι­ κούς παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρ­ φωση ενός στυλ, χωρίς όμως να δίνουν στις αναλυτικές τους προσεγγίσεις μια περισσότερο γενική τεκμηρίωση. Αν λοιπόν σήμερα η θεωρία της ιστορίας της τέχνης φαίνεται αρκετά απο­ δεσμευμένη από την τροχοπέδη του ακαδημαϊ­ κού ιδεαλισμού και της ανεκδοτολογίας, άλλο τό­ σο φαίνεται να διστάζει απέναντι σε μια μεθο­ δευμένα ματεριαλιστική ερμηνεία των καλλιτε­ χνικών φαινομένων. Αναμφισβήτητα, μια τέτοια ερμηνεία παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες για τον πρόσθετο λόγο ότι χρειάζεται μια προπαί­ δεια σε επιστημονικούς τομείς που μέχρι προ-

αφιερωμα/43 λίγου οι ιστορικοί της τέχνης πίστευαν ότι δεν τους αφορούσαν. Το ενδιαφέρον μιας μαρξιστικής προσέγγισης του χώρου της τέχνης δεν έγκειται μόνο στο γε­ γονός ότι επιχειρείται έτσι μια ερμηνεία των ιστορικά μεταβαλλόμενων σχέσεων τέχνης και οικονομίας στα ερευνητικά πλαίσια μιας θεωρί­ ας που θα έχει σα στόχο την κοινωνία και την κοινωνική εξέλιξη. Την ξεχωριστή σημασία μιας τέτοιας προσπάθειας θα πρέπει να την αναζητή­ σει κανείς στο βάρος που αναγκαία θα δοθεί στο πρόβλημα των διαφορών και των συγκρού­ σεων μέσα στο κοινωνικό σύνολο σαν καθορι­ στικού παράγοντα της πνευματικής και καλλι­ τεχνικής εξέλιξης. Ο τρόπος αυτός κριτικής αν­ τιμετώπισης της καλλιτεχνικής δημιουργίας που αναπτύχθηκε μόνο σε γενικές γραμμές από τον ίδιο τον Μαρξ δεν συγκέντρωσε τελικά ένα εν­ διαφέρον ισάξιο με εκείνο της μαρξιστικής κρι­ τικής της λογοτεχνίας. Από την άλλη, η δογμα­ τική μαρξιστική αισθητική παρέμεινε προσκολλημένη σε στεγανές σχηματοποιήσεις, αρχαϊ­ σμούς ή προκαταλήψεις, που συχνά επιβάλ­ λονταν από πολιτικές σκοπιμότητες. Εύλογα λοιπόν αναρωτιέται κανείς γιατί ειδι­ κά στο χώρο της θεωρίας και ιστορίας της τέ­ χνης να υπάρχει μια σχετικά ισχνή και αποσπα­ σματική βιβλιογραφία. Η διαπίστωση αυτή θα πρέπει ν ’ αποδοθεί στο ότι αυτή η ίδια η γλώσ­ σα της ζωγραφικής αντιστέκεται σε τέτοιου εί­ δους προσεγγίσεις ή μήπως η αιτία θα πρέπει ν ’ αναζητηθεί στο γεγονός ότι είναι δύσκολο ακόμα και σήμερα να κρίνει κανείς μια τέχνη που στο παρελθόν τουλάχιστον λειτούργησε σαν ο κατεξοχήν ιδεολογικός φορέας της άρχουσας τάξης και των μηχανισμών της κρατικής εξουσίας; Μήπως υπάρχει πρόβλημα μιας αναγ­ καίας απόστασης όχι από τα ίδια τα έργα αλλά από τον τρόπο με τον οποίο έχουν διαμορφωθεί τα κριτήριά μας; Ή μήπως, όπως τουλάχιστον ισχυρίζονται ορισμένοι θεωρητικοί της τέχνης, η αδυναμία του μαρξισμού να τεκμηριώσει μια γερά σπονδυλωμένη αισθητική ερμηνεία οφεί­ λεται στα κενά ή τις αντιφάσεις που εντοπίζον­ ται στα γραφτά του Μαρξ και του Ένγκελς; Η τελευταία αυτή υπόθεση απαιτεί στη συγκεκρι­ μένη περίπτωση και την περισσότερη ανάλυση γιατί συμβαίνει να έχει βασιστεί στο περιεχόμε­ νό της μια υπολογίσιμη μερίδα θεωρητικών τής τέχνης με σκοπό να αποκρούσει -καλόπιστα ή κακόπιστα- κάθ'ε προσπάθεια προς τη μαρξι­ στική ερμηνεία της τέχνης. Τα επιχειρήματα της πολεμικής αυτής αν­ τλούν την ισχύ τους από τη διαπίστωση ότι ο Μαρξ δεν κατόρθωσε να συλλάβειτην ιδιαιτερό­ τητα του προβλήματος της καλλιτεχνικής δημι­

ουργικής διαδικασίας ούτε το πρόβλημα των σχέσεων ατόμου-κράτους και, κατ’ επέκταση, των σχέσεων καλλιτεχνικής δημιουργίας και παραγωγής. Στις θέσεις του για την τέχνη που αναπτύσσει κυρίως στα νεανικά του γραπτά, του καταλογίζεται μια ασυμφιλίωτη σύζευξη θεολογικών καταλοίπων της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού,2 μιας αισθητικής παιδείας φανε­ ρά συνδεδεμένης με το νεοκλασικό πνεύμα της Σχολής του Winckelmann και μιας καθαρά μα­ τεριαλιστικής αντίληψης της ιστορίας και των πολιτισμικών φαινομένων. Συγκεκριμένα κατα­ λογίζεται στον Μαρξ η αντίφαση ανάμεσα στη «ρομαντική» και εκλεκτική αξιολόγηση της αρ­ χαίας ελληνικής τέχνης, στην οποία και αναγνω­ ρίζει την αξία ενός αξεπέραστου προτύπου («Εισαγωγή στην κριτική της πολιτικής οικο­ νομίας»), και στις απόψεις που αναπτύσσει μαζί με τον Ένγκελς στη «Γερμανική ιδεολογία» υποστηρίζοντας ότι η τέχνη, όπως η θρησκεία ή η κάθε ιδεολογία, δεν έχει δική της ιστορία3 και ότι το έργο τέχνης είναι πάνω α π ’ όλα μια προ­ βολή της διαρκούς πάλης των τάξεων. Χωρίς αμφιβολία, το χάσμα ανάμεσα στη μαρξιστική σκέψη και την παραδοσιακή αλλά και νεοτερική θεωρία της τέχνης ευρύνεται και εξαιτίας της ιδιαίτερα σύνθετης εξέλιξης και πορείας των σύγχρονων καλλιτεχνικών φαινομέ­ νων. Χάσμα εξάλλου δεν παύει να υπάρχει κι ανάμεσα στις κριτικές αναλύσεις των ίδιων των μαρξιστών θεωρητικών ή φιλοσόφων μαρξιστι­ κών τάσεων που ασχολήθηκαν με τη μοντέρνα τέχνη και τα σύγχρονα πρωτοποριακά κινήμα­ τα. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η διαμάχη ανάμεσα στον Lukacs και τον Ernst Bloch γύρω από το πρόβλημα του γερμανικού εξπρεσιονισμού και γενικά του «παρακμιακού» και «καπιταλιστι­ κού» χαρακτήρα της μοντέρνας τέχνης. Στις κριτικές του απόψεις για το κίνημα του εξπρε­ σιονισμού, γραμμένες το 1937, 1938 και 1940, ο Bloch4 αντικρούει τη δογματική πολεμική του Lukacs -που, όπως είναι γνωστό, είχε χαρακτη­ ρίσει την καλλιτεχνική αυτή πρωτοπορία σαν «έκφραση της μικροαστικής σύγχυσης μπλεγμέ­ νης στους μηχανισμούς του καπιταλισμού»- με έναν υποδειγματικό σε διαύγεια και αποχρώσεις λόγο, αποδεικνύοντας ότι ο φορμαλισμός της αισθητικής του Lukacs, αμετακίνητα προσηλω­ μένος σε κλασικά πρότυπα, δεν απέχει πολύ από του να προσεγγίζει την κλασικίζουσα ιδεο­ ληψία των ναζιστών. Η διαμάχη ανάμεσα στον Lukacs και τον Bloch δείχνει ώς ένα σημείο και την αδυναμία της δογματικής μαρξιστικής αισθητικής ν ’ αξιολογή­ σει με κριτήρια δυναμικά τόσο τις ιδεολογικές αντιφάσεις όσο και τον βαθύτερα κοινωνικό

44/αφιερωμα

χαρακτήρα πολλών πρωτοποριακών κινημάτων που διαμορφώθηκαν στο σύγχρονο καπιταλι­ στικό κόσμο. Ο εξπρεσιονισμός, ο ντανταϊσμός και εν μέρει ο σουρεαλισμός υπήρξαν κινήματα αντίδρασης προς την άρχουσα ιδεολογία ή κινή­ ματα αδιέξοδου και αυτοκαταστροφής που εκ­ δηλώθηκαν σαν σύμπτωμα παρακμής αλλά και σαν επαναστατική εξέγερση ενάντια στην αστι­ κή τάξη. Τα καλλιτεχνικά και ιδεολογικά τους συνθήματα, τουλάχιστον στις πιο ειλικρινείς στιγμές τους -εναντίωση στο μύθο της μοναδι­ κότητας του δημιουργού, απομυθοποίηση της αδιάβλητης αξίας του αντικειμένου τέχνης- πα­ ρουσιάζονται πολύ περισσότερο αποδεσμευμέ­ να από τις παραδοσιακές αισθητικές καταβο­ λές που ορίζουν την υφολογία του σοσιαλιστι­ κού ρεαλισμού. Μια σύγχρονη μαρξιστική ανάλυση της θεω­ ρίας και ιστορίας της τέχνης είναι επόμενο να βάλλεται από τις αμφισβητήσεις τόσο των φορ­ μαλιστών της μαρξιστικής αισθητικής όσο και των πολέμιων μιας τέτοιας προσπάθειας, που συνήθως στηρίζουν τα επιχειρήματά τους πάνω στη διαπίστωση «της αποδεδειγμένης αφέλειας και της μονοσήμαντα κλασικής αισθητικής παι­ δείας» του ίδιου του Μαρξ. Θα άξιζε όμως να σημειωθεί ότι και ο Freud κατηγορήθηκε, και μάλιστα όταν βρισκόταν ακόμα στη ζωή, για τη Σ η μ ε ιώ σ ε ις :

1. Meyer Schapiro, «La Notion de Style», στο Style, Artiste et Societi. Ext5. Gallimard, Παρίσι, 1982, αελ. 82.

2. Jean Clair, Considerations sur VEtat des Beaux-Arts, Critique de la modernite. Εκδόσεις Gallimard, Παρίσι 1983, σελ. 48.

μονοσήμαντη προσήλωσή του σε κλασικά αι­ σθητικά πρότυπα. Η άρνηση όμως του πατέρα της ψυχανάλυσης να πάρει στα σοβαρά την επανάσταση των σουρεαλιστών δεν εμποδίζει τους σύγχρονους θεωρητικούς της τέχνης να αναλύουν τα σύγχρονα ρεύματα μέσ’ από τις κατακτήσεις του φροϋδισμού. Τα έργα τέχνης και η ιστορία των καλλιτεχνι­ κών φαινομένων, εξεταζόμενα μέσ' α π ’ την οπτική της προβολής των ιδεολογικών μηχανι­ σμών της εξουσίας, των διαφορών και ανταγω­ νισμών των τάξεων και της κοινωνικής εξέλιξης, αποτελεί μια μέθοδο ανάλυσης -την οποία σω­ στά επεχείρησε ο Ν. Χατζηνικολάου,5 αλλά με ίσως πρώιμα συμπεράσματα- που έχει τις δυνα­ τότητες μιας μακροπρόθεσμης προοπτικής. Για ό,τι αφορά τη μοντέρνα τέχνη, ορισμένα εικο­ νολογικά συμπτώματα της σύγχρονης πρωτο­ πορίας όπως η διάσπαση της μυθολογικής ενό­ τητας στην αφήγηση της εικόνας, η τεχνική τού κολάζ και του μοντάζ, η υπεροχή του αντικειμέ­ νου και η μηχανιστική άρθρωση της ανθρώπι­ νης μορφής θα μπορούσαν να συσχετιστούν με ορισμένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά και κυρίως με τις αντιθέσεις που υπάρχουν στις δομές λειτουργίας των σύγχρονων βιομηχανι­ κών κοινωνιών.

3. Karl Marx, L'ideologic allemande, γαλλική μετάφραση, Παρίσι 1976, αελ. 76.

4. Ernst Bloch, Erbschaft dieser Zeit, γαλλική μετάφραση. Heri­ tage de ce temps, Παρίσι 1978.

5. Νίκος Χατζηνικολάου, Histoire de fart et lutte des classes, Εκδ. Maspero, Παρίσι 1978.

αφιερωμα/45

Αντώνης Θ. Παπαδόπουλος

Μαρξισμός και τέχνη Πέρασαν εκατό χρόνια από το θάνατο του Καρλ Μαρξ. Η επέτειος αυτή δεν πέρασε κι ούτε ήταν δυνατό να περάσει απαρατήρητη. Όλοι σήμερα αισθάνονται την υποχρέωση να αναφερθούν στο μεγάλο αυτό γερμανοεβραίο φιλόσοφο και επαναστάτη, ανεξάρτητα αν συμφωνούν ή όχι με τις απόψεις και τα συμπεράσματά του. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Στην εποχή μας οι άνθρωποι δε χωρίζονται πια σε χριστιανούς και ειδωλολάτρες, σε μωαμεθανούς και βουδιστές, σε θεϊστές και άθεους. Α π ’ άκρη σ ’ άκρη σ ’ όλο τον κόσμο, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, συνειδητά ή μη, κρυφά είτε φανερά, οι άνθρωποι ολοένα και περισσότερο χωρίζονται σε δυο κα­ τηγορίες, σε δυο άλληλοσυγκρθυόμενες παρατάξεις: Από τη μια σ ' αυτούς που καθοδηγούνται από το πνεύμα και τη μέθοδο που μας κληρονόμησε ο Μαρξ και από την άλλη σε εκείνους που καθοδηγούνται από το μίσος ενάντια στις ιδέες και στις απόψεις του.1 Γιατί οι θεωρίες του Μαρξ δεν ήταν μερικές ακόμα συλλήψεις κάποιου μεγαλοφάνταστου ιδεολήπτη, που πλούτισαν απλά με τη σειρά τους τον κόσμο των ιδεών. Κι ούτε παρέμειναν τυπωμένες σε μερικούς ακόμα χοντρούς τόμους, παραδομένους στη σκόνη των βιβλιοθηκών και στη μανία των τρωκτικών. Με το πέρασμα του καιρού οι ιδέες του Μαρξ, αντί να πέφτουν στη λησμονιά, κατάφεραν νά αποκτήσουν αυτό που ο ίδιος έλεγε «υλική δύναμη», καθώς μπορούν και κινητοποιούν εκατομμύρια εργαζομένων σ ’ όλο τον κόσμο, με στόχο την ολόπλευρη κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου. Το έργο του Καρλ Μαρξ είναι τεράστιο. Αποτε­ λεί μια δημιουργική σύνθεση και παραπέρα ανά­ πτυξη ό,τι καλύτερου είχε να παρουσιάσει η ανθρώπινη σκέψη στην εποχή του: τη γερμανι­ κή κλασική φιλοσοφία, την αγγλική πολιτική οικονομία και το γαλλικό σοσιαλιστικό κίνημα.2 Μετά το Μαρξ τίποτα δεν έμεινε ανεπηρέαστο στο συγκλονιστικό πέρασμά του από το χώρο 1. Ένας γνωστός φανατικός αντίπαλος τον μαρξισμού, ο καβ. Αλ. Τσιριντάνης (Π. Μελίτης) έχει γράφει: «Πρέ­ πει να ρίψωμεν ένα βλέμμα εις την πάλην εκείνην, η οποία επέδρααε περισσότερον από κάβε άλλο, επί της διαμορφώαεως τον πολιτισμού μας. Εις την πάλην

του πνεύματος. Δεν μπορούμε να δώσουμε τον πλούτο και την έκταση των ιδεών του μέσα σε λίγες σελίδες, και μάλιστα στα πλαίσια αυτού εδώ του ειδικού άρθρου. Αυτό που κύρια θα θέλαμε να τονίσουμε είναι ότι ο Καρλ Μαρξ ήταν ο πρώτος που έθεσε το ζήτημα της ιστο­ ρικότητας και της αλληλοδιαδοχής των τρόπων παραγωγής, διατυπώνοντας με ακρίβεια τους

2.

μεταξύ κομμουνισμού και καπιταλισμού» (περ. «Συζήτηαις», Ιούλιος-Αύγουστος 1962, τεύχ. 32-33, σελ.

117). Λένιν, Άπαντα, τόμ. 23, σελ. 42 (εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»),

46/αφιερωμα

Είπαμε παραπάνω ότι μετά το Μαρξ τίποτα δεν έμεινε ανεπηρέαστο στο συγκλονιστικό πέρα­ σμά του από το χώρο του πνεύματος. Φαινόμε­ νο οπωσδήποτε κοινωνικό, η τέχνη δεν μπορού­ σε κι αυτή να μείνει ανεπηρέαστη. Ό χ ι πως ο

Μαρξ καταπιάστηκε ιδιαίτερα με τον ξεχωριστό αυτό τομέα. Αφού όμως συνολικό εξαγόμενο του έργου του είναι η διαλεκτική μέθοδος ανά­ λυσης και κριτικής των κοινωνικών φαινομέ­ νων, είναι φυσικό η εφαρμογή της στο χώρο της τέχνης να ασκήσει τη δική της ξεχωριστή επί­ δραση. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να ξεκαθαρίσου­ με ότι αν το έργο του Μαρξ κατά καιρούς πα­ ρερμηνεύτηκε (κι εξακολουθεί ακόμα να πα­ ρερμηνεύεται) σε σημείο που ο ίδιος ο Μαρξ να αναγκαστεί κάποτε να πει ότι αν αυτό είναι μαρξισμός, τότε εγώ δεν είμαι μαρξιστής, μπο­ ρούμε να φανταστούμε τι θα έλεγε αν ήταν σε θέση να πληροφορηθεί σε τι ολέθρια αποτελέ­ σματα και σε ποιες εξαμβλωτικές καταστάσεις οδηγήθηκαν αρκετοί κατά φαντασίαν μαρξι­ στές και σε τι κακόπιστα συμπεράσματα κατάληξαν οι διάφοροι κατά καιρούς αντίπαλοί του.9 Ας δούμε ab initio τι κυρίως καταμαρτυρούν οι αντίπαλοι. Κατά κύριο λόγο υποστηρίζουν ότι ο μαρξισμός παραγνώρισε την ιδιαιτερότητα της τέχνης. Θέλοντας να συμβάλει στην αλλαγή του κόσμου, επιστρατεύει την τέχνη σαν ένα απλό μέσο για την επίτευξη αυτού του ύπατου σκοπού, τη μεταβάλλει από «αρχόντισσα σε σκλάβα». Η τέχνη χάνει έτσι την αυτονομία της. Αντιμετωπίζεται απλά σαν τρόπος έκφρασης της ταξικής πάλης, που διαπερνά τη δοσμένη κοινωνία. Δεν ερμηνεύεται με βάση τους ιδιαί­ τερους κανόνες της. Δεν κρίνεται με αισθητικά κριτήρια. Επακόλουθο της μονομέρειας αυτής είναι ότι για το μαρξισμό μόνο εκείνη η τέχνη αξίζει να επαινείται και να προβάλλεται, που εμφορείται από τα ιδανικά της αλλαγής του άδικου κι εκμεταλλευτικού κοινωνικού συστή­ ματος, που επιδιώκει να διαπαιδαγωγήσει το λαό στα επαναστατικά ιδεώδη, που, με άλλα λό­ για, νομίζει ότι δικαιώνει τον κοινωνικό της χα­ ρακτήρα με το να υπηρετεί κάποιες ιδέες, σε αντιπαράθεση με κάποια άλλη τέχνη αντιδρα­ στική, που φαίνεται ότι δεν υπηρετεί ιδέες αλ­ λά γενικά και αφηρημένα το αισθητικό ιδεώδες («καθαρή τέχνη»). Έτσι, στη γνωστή σύγκρου­ ση των δύο δογμάτων «η τέχνη για το λαό» και

3. Κ. Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας (πρόλο­ γος), εκδ. Οικονομικής και Φιλοσοφικής Βιβλιοθή­ κης, σελ. 6. κ.ε.

4. Χέγκελ, Φιλοσοφία της Ιστορίας, εκδ. Αναγνωστίδη, σελ. 18 και σελ. 27.

5. Πρόκειται για τη θεωρία των τριών αταδίων-καθεστώτων βλ. Αύγ. Κοντ, Μαθήματα Θετικής Φιλοσοφί­ ας, εκδ. Αναγνωστίδη, σελ. 55 κ.ε.

6. Φρ. Ένγκελς, Αντι-Ντύρινγκ, εκδ. Αναγνωστίδη, σελ.

225.

7. Π. Κ. Κανελλόπουλου, Κάρολος Μαρξ, Συμβολή εις την ιστορίαν των οικονομικών και κοινωνικών θεωρι­ ών, Αθήναι 1931, σελ. 15.

8. Κ. Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, στο Φρ. Έν­ γκελς, Λ. Φόυερμπαχ, εκδ. Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη, σελ. 87.

9. Χαρακτηριστικά κακόπιστο κείμενο είναι το άρθρο τον Γ. Γεωργαλά «Μαρξισμός και Τέχνη», περ. «Σοβιετολογία», τόμ. Ιΐί, Αύγ. 1962, τεύχ. 8 (32), σελ. 451 και πέρα. Στο άρθρο αυτό όλες οι διαστρεβλώσεις των απόψεων του μαρξισμού πάνω στα ζητήματα της τέ­ χνης που έγιναν και γίνονται στις χώρες του «υπαρ­ κτού σοσιαλισμού» αποδίδονται στο μαρξισμό γενικά, αν και ο «πολυμαθέστατος» συγγραφέας τον ήταν σε θέση να γνωρίζει τις πραγματικές απόψεις των κλασι­ κών του μαρξισμού.

όρους γέννησης, ανάπτυξης και τελικά υπέρ­ βασής τους μέσα στο ιστορικό προτσές.3 Πριν από αυτόν, άλλοι φιλόσοφοι έβλεπαν την ιστο­ ρία σαν σώρευση διάφορων τυχαίων και αυτο­ τελών γεγονότων κι άλλοι, πάλι, ερμήνευαν την ιστορική εξέλιξη με τρόπο ιδεαλιστικό, όπως λογουχάρη ο Χέγκελ, που έβλεπε την ιστορία σαν αντικειμενοποίηση της απόλυτης ιδέας,4 ή σαν τον Αύγουστο Κοντ, που τελείως υποκει­ μενικά γκρουπάριζε τα γεγονότα σε διαδοχικά στάδια, ανάλογα με τις φάσεις ανάπτυξης της πνευματικής στάθμης των ανθρώπων.5 Από την άλλη μεριά, οι μεγάλοι κλασικοί οι­ κονομολόγοι, όπως ο Άνταμ Σμιθ και ο Ρικάρντο, ενθουσιασμένοι με τις εντυπωσιακές για την εποχή τους έρευνες που πραγματοποιούσαν πάνω στον τρόπο λειτουργίας του καπιταλιστι­ κού συστήματος, βιάζονταν να μιλήσουν για την ανακάλυψη κάποιων αιώνιων νόμων.6 Ο Μαρξ έβαλε τέρμα μια για πάντα σ' όλες τις προλή­ ψεις και ιδεοληψίες.7 Με το έργο του μας έδειξε με πειστικό και ανεπανάληπτο τρόπο την ιστο­ ρική σχετικότητα του καπιταλιστικού συστή­ ματος, που άλλωστε δεν είναι ο μοναδικός τρό­ πος παραγωγής που γνώρισε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα, ώστε να διεκδικεί το δικαίωμα να είναι και ο τελευταίος. Όμως ο Μαρξ δεν περιορίστηκε στη βαθιά μελέτη και κατανόηση του τρόπου λειτουργί­ ας του καπιταλιστικού συστήματος και στη διατύπωση της ιστορικής σχετικότητάς του. Πι­ στός στις ίδιες του τις αντιλήψεις ότι δεν αρκεί να ερμηνεύουμε τον κόσμο, αλλά χρειάζεται να προσπαθούμε να τον αλλάξουμε,8 ο Μαρξ περι­ έγραψε και υπόδειξε τον τρόπο υπέρβασης του καπιταλιστικού συστήματος και πάλεψε ο ίδιος ενεργά για το σκοπό αυτό, αφιερώνοντας ολό­ κληρη τη ζωή του.

αφιερωμα/47 «η τέχνη για την τέχνη» ο μαρξισμός θεωρείται τυφλός υποστηριχτής του πρώτου, ανεξάρτητα μάλιστα από την όποια αισθητική αξία των έρ­ γων που θεμελιώθηκαν πάνω του. Αν αυτές οι επικρίσεις αναφέρονται στις από­ ψεις, στη στάση και στις ιδιαίτερες σποραδικές τοποθετήσεις του Μαρξ, του Ένγκελς, του Πλεχάνωφ, του Λένιν και του Τρότσκι, για ν ’ αναφέρουμε τους κορυφαίους θεωρητικούς του μαρξισμού, τότε είναι το λιγότερο ανεδαφι­ κές. Ο μαρξισμός δε δημιούργησε «δική» του αισθητική. Δεν καθιέρωσε «δικούς» του αισθη­ τικούς κανόνες. Κι ούτε επιζήτησε από τους καλλιτέχνες και τους συγγραφείς να υποτα­ χτούν σε «δικά» του αισθητικά κριτήρια για να τους προβάλλει μετά σαν πρότυπα. Η ανεδαφικότητα τέτοιων απόψεων επισημάνθηκε αρκε­ τά νωρίς από τον ίδιο τον Πλεχάνωφ. Στα 1908, απαντώντας σε ανάλογες επικρίσεις, αναγκάζε­ ται να γράψει: «Οι παραμορφώσεις που διάφο­ ροι κάνουν στη ματεριαλιστική κριτική δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν επιχειρήμα­ τα εναντίον της, για τον απλούστατο λόγο πως δεν υπάρχει κι ούτε μπορεί να υπάρχει μέθοδος που να μην υπόκειται σε παραμορφώσεις».10 Ειδικότερα, αναφορικά με το ζήτημα της δήθεν επιβράβευσης από το μαρξισμό των συγγραφέ­ ων ανάλογα με την ιδεολογική θέση τους, ο Πλεχάνωφ θα γράψει στην απάντησή του προς κάποιο «κακοθελητή μα και αφηρημένο» κρι­ τικό, που διατύπωσε αυτή την επίκριση: «Ο δι­ ανοούμενος αυτός συμπέρανε πως αν, κατά τη γνώμη μου, πρώτο μέλημα της λογοτεχνικής κριτικής είναι ο καθορισμός του κοινωνιολογι­ κού ισοδύναμου των λογοτεχνικών φαινομένων που εξετάζει, θα πρέπει τότε να επαινώ ή να κακίζω αναγκαστικά τους συγγραφείς, ανάλογα με το αν είμαι οπαδός ή εχθρός των κοινωνικών τάσεων που εκφράζουν στα έργα τους. Αυτό εί­ ναι εξόφθαλμα παράλογο, γιατί για τον κριτικό ζήτημα δεν είναι να" γελάσει” ήνα"κλάψει” μα να καταλάβει» (υπογράμμ. του συγγρ.).11 Αυτή η τοποθέτηση του Πλεχάνωφ δεν απο­ τελεί έκφραση κάποιας «προσωπικής» και «αποκλίνουσας» γνώμης ενός κατά τα άλλα σπουδαίου θεωρητικού του μαρξισμού. Αντίθε­ τα, εκφράζει την πεμπτουσία, θα έλεγε κανείς, της γενικότερης στάσης των κλασικών του μαρ­ ξισμού απέναντι στους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες. Πώς. αλλιώς θα μπορούσε να κα­ τανοηθεί ο θαυμασμός του Μαρξ και του Έ ν­ γκελς για τον Μπαλζάκ, που οι αντιδραστικές απόψεις του είναι γνωστές; Πώς αλλιώς θα 10. Γ. Πλεχάνωφ, Αισθητική, εκδ. Αναγνωατίδη, αελ. 104.

11. Στο ίδιο, σελ. 103.

μπορούσε να κατανοηθεί η εκτίμηση που έτρεφε αυτός ο αδίσταχτος και σκληροτράχη­ λος επαναστάτης Λένιν προς το τρυφερό έργο του Πούσκιν, ενώ παράλληλα δυσπιστούσε για την αξία του έργου του Μαγιακόφσκι, που ήταν ένθερμος οπαδός της επανάστασης; Και πώς θα μπορούσε να κατανοηθεί η αρνητική στάση του Λένιν και του Τρότσκι απέναντι στην «Προλετκούλτ», που πρόβαλε σαν εκφραστής των πόθων και των οραμάτων του προλεταριά­ του, με απώτερο σκοπό να επιβάλει τον έλεγχό της πάνω στη σοβιετική λογοτεχνία, εξασφαλί­ ζοντας την εύνοια του κόμματος των μπολσεβίΕίναι πραγματικά «εξόφθαλμα παράλογο», όπως γράφει ο Πλεχάνωφ, να αποδίνεται στο μαρξισμό η τάση να δείχνει την προτίμησή του στα έργα με κάποια θέση και να απορρίπτει αυτά που δεν έχουν, όταν ο ίδιος ο μαρξισμός παραδέχεται ότι κάθε πνευματική έκφραση (άρα και η τέχνη) είναι ταυτόχρονα, από την ίδια τη φύση της, και ταξική άποψη και συνε­ πώς κάθε έργο έχει ταυτόχρονα και συγκεκριμέ­ νη θέση, ανεξάρτητα αν το διαλαλεί στην προ­ μετωπίδα του ή έντεχνα το αποσιωπά ή ακόμα δεν το συνειδητοποιεί απόλυτα. Το χρέος του μαρξιστή κριτικού είναι όχι να διακρίνει αν ένα καλλιτεχνικό έργο έχει ή όχι θέση, αλλά ποια θ έ­ ση τελικά εκφράζει και γιατί την εκφράζει.

48/αφιερωμα Είδαμε ότι η τάση να αποδίνεται στο μαρξισμό μια μονομέρεια στην τοποθέτησή του απέναντι στην τέχνη δεν είναι σωστή. Άλλωστε η διαπά­ λη ανάμεσα στα δόγματα «η τέχνη για την τέ­ χνη» και «η τέχνη διαπαιδαγωγικό όργανο» υπάρχει από την αρχαιότητα. Σ ’ αυτήν εντάσ­ σονται οι απορριπτικές για την ποίηση απόψεις του Πλάτωνα, σ’ αυτήν και οι νύξεις της αττι­ κής τραγωδίας για συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα της τοτινής συγκυρίας. Αργό­ τερα μάλιστα οι απόψεις αυτές δεν επηρέαζαν απλά τα διάφορα έργα τέχνης, αλλά παρουσιά­ στηκαν και θεωρητικοποιημένες. Λογουχάρη θεωρητικός απολογητής της τέχνης σαν διαπαιδαγωγικού οργάνου φαίνεται να είναι ο περί­ φημος ανώνυμος συγγραφέας της «Περί Ύ ­ ψους» πραγματείας, που απερίφραστα διακηρύχνει: «Ό τα ν ουν υ π ’ ανδρός έμφρονος και εμ­ πείρου λόγων πολλάκις ακουόμενόν τι προς μεγαλοφροσύνην την ψυχήν μη συνδιατιθή μηδ’ εγκαταλείπη τη διανοία πλείον του λεγομέ­ νου το αναθεωρούμενον, πίπτει δε αν ευ το συ­ νεχές επισκοπής εις επαύξησιν, ουκ αν έτ’ αληθές ύψος είη μέχρι μόνης της ακοής σωζόμενον».12 («Ό ταν λοιπόν ένας στοχαστικός άν­ θρωπος, έμπειρος στα λογοτεχνικά, ακούει συ­ χνά μια περικοπή, χωρίς αυτή να κεντρίζη στην ψυχή του ιδέες κι αισθήματα υψηλά και χωρίς το αναθεωρούμενο ν ’ αφήνη στο πνεύμα του τίποτε περισσότερο από κείνο που λέει, μ’ αν­ τίθετα, όσο προσεχτικώτερα το εξετάζεις, τόσο εξασθενεί και πέφτει, τότε δεν είναι δυνατό να θεωρηθή σαν αληθινά υψηλό το που κρατά μό­ νον όσον ακούγεται» -Μετ. Π. Λεκατσά). Αργότερα, στα χρόνια της επικράτησης του χριστιανισμού, ο διαπαιδαγωγικός ρόλος της τέ­ χνης επιτείνεται και κυριαρχεί. Τα πάντα επι­ στρατεύονται για να υπηρετήσουν την άρχουσα ιδεολογία, κι αυτή η τελευταία τα διαποτίζει μέ­ χρι μυελού οστέων. Με την παρακμή του Βυ­ ζαντίου άρχισαν να παρουσιάζονται κάποιες ρωγμές με την πτωχοπροδρομική ποίηση και αρ­ γότερα με τα μεσαιωνικά μυθιστορήματα. Θα μας πήγαινε όμως πολύ μακριά, αν εξιστορού­ σαμε λεπτομερειακά τις διάφορες φάσεις της διαπάλης των αισθητικών ρευμάτων. Δεν θα πρέπει όμως να παραλείψουμε ν ’ αναφέρουμε τον επιφανή ρώσο κριτικό Μπιελίνσκι, που στά­ θηκε αμείλικτος εχθρός του δόγματος «η τέ­ χνη για την τέχνη» και που δε δίστασε να βροντοφωνάξει: «Τι είναι η τέχνη χωρίς ιδέες; Ό ,τι 12. Ανώνυμου, Περί Ύψους, 5, V, VI, 3, εχδ. Ζαχαροπούλου, σελ. 42.

13. Μπιελίνσκι, Εκλογή από το έργο του, εκδ. Δίφρος, Αδήνα 1958, σελ. 97 και 118.

κι ο άνθρωπος χωρίς ψυχή -ένα πτώμα» και να σπεύσει να μας διαβεβαιώσει ότι «η εποχή των έμμετρων μπιχλιμπιδιών πέρασε πια για πάντα. Τα όμορφα αισθηματάκια δεν έχουν στην εποχή μας καμιάν αξία. Εκείνο που σήμερα ζητάμε εί­ ναι βαθιά αισθήματα και μεγάλες ιδέες, δοσμέ­ νες σε καλλιτεχνική μορφή, αδιάφορο αν σε έμ­ μετρο ή πεζό λόγο».13 Αυτή η διαπάλη ανάμεσα στα δόγματα που σχετίζονται με την τέχνη και που κάποια ση­ μεία από την πορεία τους μέσα στην ιστός :α θελήσαμε ακροθιγώς να επισημειώσουμε, δεν απασχόλησε τους κλασικούς του μαρξισμού παρά στο βαθμό που θέλησαν να εξακριβώ­ σουν τους συγκεκριμένους κοινωνικούς όρους που κάτω από την επίδρασή τους τα δόγματα αυτά άνθιζαν ή απορρίπτονταν αντίστοιχα. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού το μαρξιστή δεν τον ενδιαφέρει η υπεράσπιση αναμφίβολα «στρατευμένων» λογοτεχνών ή εν πάση περιπτώσει λογοτεχνών που το έργο τους διατυμπανίζει το διαπαιδαγωγικό του ρόλο, για­ τί, όπως άλλωστε είδαμε από τη σύντομη επι­ σκόπηση της διαπάλης των αισθητικών δογμά­ των, η στράτευση και η ωφελιμιστική γενικά τέ­ χνη δεν είναι πάντοτε και κατ’ ανάγκην προο­ δευτική, ούτε και ικανοποιητική από αισθητική άποψη. Το ίδιο φυσικά ισχύει και με τη μη ωφελιμιστική τέχνη, την τέχνη που δε στοχεύει στη μετάδοση «μηνυμάτων» και δεν έχει διαπαιδαγωγικές φιλοδοξίες, που κι αυτή δεν είναι πάντοτε και κατ’ ανάγκην αντιδραστική ή αι­ σθητικά άρτια. Έτσι, στρατευμένοι στην εξυ­ πηρέτηση συγκεκριμένων ιδεολογιών είναι τόσο ο Ρωμανός ο Μελωδός, όσο και ο Ρίτσος. Και των δύο η τέχνη παίζει ρόλο διαπαιδαγωγικό. Οι ιδεολογίες τους όμως είναι διαφορετικές, ενώ η αξία του έργου και των δύο είναι ομολογημένηαπ’ όλες τις πλευρές. Από την άλλη πάλι μεριά η Σαπφώ, ο Πούσκιν, ο Βερλαίν και ο Καβάφης δεν ενδιαφέρονται να εκφράσουν τίποτ’ άλλο από εκείνο που αισθάνονται, χωρίς να τους απασχολούν οι επι­ πτώσεις πάνω στο κοινωνικό σύνολο. Ανήκουν σε διαφορετικές εποχές και έχουν διαφορετικό στυλ ο καθένας. Και στην περίπτωσή τους η κρι­ τική, ανεξάρτητα από τον ιδεολογικό της προ­ σανατολισμό, θα συμφωνήσει σχετικά με την αξία του έργου τους από αισθητική άποψη. Ο κριτικός όμως που έχει ένα μαρξιστικό προσα­ νατολισμό θα γυρέψει επιπλέον να ερμηνέψει αυτή ή εκείνη την τοποθέτηση του καλλιτέχνη, τοποθετώντας τον μέσα στην εποχή που τον εκκόλαψε, χωρίς ν’ αρκεστεί στο ν ’ αραδιάσει τις εντυπώσεις του, περιορίζοντας την προσέγ-

αφιερωμα/49

γισή του κυρίως στα υφολογικά στοιχεία του κρινόμενου έργου. Αυτό κάνει ο Πλεχάνωφ στην «Αισθητική» του για τον Πούσκιν, τον Γκωτιέ και τους ρομαντικούς. Αυτό κάνει και ο Τρότσκι για τον Τολστόι στο βιβλίο του «Λογοτεχνία και επανάσταση». Ο Πλεχάνωφ μάλιστα θα καταλήξει απερίφραστα στο συμπέρασμα ότι «... η θε­ ωρία της ωφελιμιστικής τέχνης συμβαδίζει τόσο με το συντηρητικό πνεύμα, όσο και με το επα­ ναστατικό».14 Ο Ροζέ Γκαρωντύ στο γνωστό βιβλίο του «Ρεαλισμός χωρίς όρια» γράφει ότι ο ρεαλισμός υπάρχει μετά τα έργα, όχι πριν από αυτά. Θα μπορούσαμε να γενικεύσουμε και να πούμε ότι η αληθινή τέχνη υπάρχει πριν από τα διάφορα αισθητικά δόγματα. Αυτά έπονται. Η αληθινή τέχνη, όπως και κάθε γνήσια πνευματική ενα­ σχόληση, είτε «στρατευμένη» είναι είτε «αστρά­ τευτη», είτε φιλοδοξεί να ασκήσει διαπαιδαγωγικό ρόλο είτε να εκφράσει βαθιά προσωπικές καταστάσεις και βιώματα, είναι σε κάθε περί­ πτωση κοινωνική λειτουργία, γιατί αποτελεί γνή­ σια έκφραση της δραστηριότητας του ανθρώ­ που σαν ανθρώπου. Πάνω σ’ αυτό το ζήτημα ο Μαρξ θα γράψει: «Η κοινωνική δραστηριότητα και η κοινωνική απόλαυση δεν υπάρχουν σε καμιά περίπτωση μόνο με τη μορφή κάποιας άμεσα κοινοτικής δραστηριότητας και άμεσα κοινοτικής απόλαυσης παρόλο που η κοινοτι­ κή δραστηριότητα και η κοινοτική απόλαυση δηλαδή η δραστηριότητα και η απόλαυση που εκδηλώνονται και αποκαλύπτονται άμεσα σε πραγματική σύνδεση με τους άλλους ανθρώ­ πους- θα λειτουργήσουν οπουδήποτε μια τέ­

τοια άμεση έκφραση κοινωνικότητας πηγάζει από τον αληθινό χαρακτήρα του περιεχομένου της δραστηριότητας κι επαρκεί στη φύση του. Αλλ’ ακόμα κι όταν αναπτύσσω επιστημονική δραστηριότητα κλπ. -όταν επιδίδομαι σε δρα­ στηριότητα που σπάνια μπορώ να εκτελέσω σε άμεση κοινωνία με άλλους- τότε είμαι κοινωνι­ κός γιατί δρω σαν άνθρωπος... Η ίδια η ύπαρξή μου είναι κοινωνική δραστηριότητα...» (Οι υπογρ. είναι του Μαρξ).15 Μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε ότι η ωφελιμιστική στόχευση και η εξυπηρέτηση εξωαισθητικών (ιδεολογικών, πολιτικών κλπ.) παράλληλα στόχων από τα άξια έργα τέχνης δεν συνθέτουν ένα περιεχόμενο που σαν ξένο σώ­ μα θα ντυθεί με τη βοήθεια του καλλιτέχνη μια κάποια ικανοποιητική από αισθητική άποψη μορφή. Δεν μπορεί να νοηθεί σαν προστιθέμε­ νη αξία ή απαξία. Ούτε βέβαια συμβάλλει στην αύξηση της κοινωνικής λειτουργικότητάς του, που δύσκολα άλλωστε αποβαίνει συγκρίσιμη. Η εκτίμηση ενός έργου τέχνης ενεργοποιεί μιας άλλης τάξης κριτήρια, πέρα από πολιτικές θέσεις και προσωπικές αντιλήψεις. Προϋποθέ­ τει αναγωγή στο αισθητικό επίπεδο και στο ση­ μείο αυτό κρίση και κρινόμενο ενέχουν κάτι κοινό: Είναι προϊόντα ελεύθερης πνευματικής στάσης, εκφράσεις της ελευθερίας του ανθρώ­ πινου πνεύματός.

14. Γ. Πλεχάνωφ, Αισθητική, εχδ. Αναγνωστίδη, αελ.29.

15. Κ. Μαρξ, Χειρόγραφα 1844, εχδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, σελ. 132-133.

50/αφιερωμα

Αφού οι κλασικοί του μαρξισμού αναγνωρίζουν κάθε γνήσιο έργο τέχνης σαν την αντικειμενοποιημένη μορφή της δραστηριότητας του αν­ θρώπου σαν ανθρώπου, που την ίδια στιγμή εί­ ναι και κοινωνική δραστηριότητα -ανεξάρτητα από τις ομολογημένες προθέσεις του καλλιτέ­ χνη- και αφού σαν τέτοια πρέπει να προσεγγίζε­ ται με σκοπό να κατανοηθεί σε κάθε του πτυχή, με παράλληλη αναζήτηση και της γνησιότητας του κοινωνικού του ισοδύναμου, τότε είναι φυ­ σικό να είναι ριζικά αντίθετοι σε κάθε εξωτερική δέσμευση του καλλιτέχνη, σε κάθε από τα πριν επιβλημένο καλούπι, που θα γύρευε να νοθέψει και να διαστρεβλώσει την καλλιτεχνική γνησιό­ τητα της έμπνευσης. Είναι γνωστός από την άποψη αυτή ο αγώνας που έκανε ο Μαρξ ενάντια στην επιβολή λογο­ κρισίας. Αυτός που ξεκίνησε σαν ποιητής και φιλόσοφος, για να καταλήξει επιστήμονας κι επαναστάτης -χωρίς να πάψει ποτέ να διατηρεί τις πρώτες του αυτές ιδιότητες, όπως μαρτυρεί αδιάψευστα το μνημειακό του ύφος και οι συ­ χνές αναφορές του στην τέχνη του λόγου- υπε­ ρασπίστηκε με το γνωστό επαναστατικό του πά­ θος την ελευθερία και· την ανεξαρτησία του πνεύματος. Αξίζει να δούμε πώς σαρκάζει τη λογοκρισία.: «Δεν διατείνεται ότι το τριαντά­ φυλλο έχει το ίδιο άρωμα με τις βιόλες ή ότι το πλουσιότερο α π ’ όλα τα πράγματα, το πνεύμα, θα έπρεπε να υπάρχει κάτω από μια μόνο μορ­ φή;... Κάθε σταγόνα δροσιάς, στην οποία αντα­ νακλάται ο ήλιος, λάμπει σ’ ένα ατέλειωτο παι­ χνίδι χρωμάτων, αλλά ο πνευματικός ήλιος θα έπρεπε να δημιουργεί ένα μόνο χρώμα, μόνο το επίσημο χρώμα, χωρίς να υπολογίζονται τόσα

άτομα, τόσα αντικείμενα στα οποία ο άνθρω­ πος αντανακλάει. Η βασική μορφή του πνεύμα­ τος είναι χαρά, φως και σεις κάνετε τη σκιά μο­ ναδική έκφραση που του αντιστοιχεί. Θα έπρε­ πε να είναι ντυμένη μόνο στα μαύρα, κι αν ακό­ μη ανάμεσα στα άνθη δεν υπάρχει κανένα που να είναι μαύρο. Η φύση του πνεύματος είναι πάντοτε η αλήθεια, αλλά ποια φύση του δίνετε σεις; Τη σεμνότητα. Μόνο ο ρακένδυτος είναι σεμνός, λέει ο Γκαίτε. Θέλετε να κάνετε το πνεύμα σας ρακένδυτο;»16 Η τοποθέτηση αυτή του Μαρξ ενάντια σ'ην πρωσική λογοκρισία του καιρού του δεν αποτε­ λεί απλό τακτικό ελιγμό ενός κοινωνικού αμφισβητία. Αποτελεί πάγια θέση του μαρξισμού, όπως τουλάχιστον έχει αποκρυσταλλωθεί τόσο από τις ευκαιριακές θεωρητικές τοποθετήσεις του, όσο και από την ίδια την εφαρμοσμένη πολιτική του στα ζητήματα της τέχνης και των διαφόρων καλλιτεχνικών σχολών και τάσεων. Δεν έχουμε παρά να ρίξουμε μια ματιά στην πο­ λιτική της κυβέρνησης των μπολσεβίκων μετά το 1917 και μέχρι τη σταθεροποίηση των γραφειοκρατικοποιημένων δομών στη χώρα των Σοβιέτ. Ο Δέον Τρότσκι, αυτός ο μεγαλοφυής επαναστάτης και προικισμένος θεωρητικός του μαρξισμού, αναλύει με τρόπο σαφή και κατη­ γορηματικό αυτή την πολιτική στο κλασικό βι­ βλίο του «Λογοτεχνία και επανάσταση» ως εξής: «Η τέχνη δεν είναι τομέας όπου το κόμμα καλείται να διατάζει... Δίνει την εμπιστοσύνη του στις ομάδες που επιδιώκουν ειλικρινά να πλησιάσουν την Επανάσταση και ενθαρρύνει έτσι την καλλιτεχνική τους παραγωγή. Δεν μπο­ ρεί να μπει στη θέση ενός λογοτεχνικού κύ­ κλου. Δεν το μπορεί αυτό κι ούτε πρέπει να το κάνει».17 Συγκρίνετε αυτές τις θέσεις με τις θέσεις εκείνες που θεσμοποίησαν και επέβαλαν υπο­ χρεωτικά το λεγόμενο «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού», δίνον­ τας έτσι ευκαιρία στους αντίπαλους του μαρξι­ σμού να τον δυσφημούν, στηριζόμενοι σε μια άτεχνα πλαστογραφημένη εκδοχή του. Δεν υ­ πάρχει τίποτε το κοινό. Για να εδραιωθεί μια τέ­ τοια πολιτική στον τομέα της τέχνης έπρεπε ολόκληρη η σοβιετική κοινωνία να μπει σε μια φάση γραφειοκρατικής αρτηριοσκλήρωσης. Για να φτάσουμε όμως στο σημείο αυτό η ιστορία χρειάστηκε να δρασκελίσει πάνω από τα πτώ­ ματα των πιο επιφανών μπολσεβίκων.

16. Παρατίδεται στο Πρ. Βρανίτσκι, Ιστορία του Μαρξι­ σμού, εκδ. Οδυσσέας, τόμ. α', σελ. 49.

17. Λ. Τρότσκι, Λογοτεχνία και Επανάσταση, εκδ. Προμηβέας, Αδήνα 1966, σελ. 175.

αφιερωμα/51

Ά ννα Τσιβάκου-Ζαχαρέα

Γυναικείες θέσεις: συγκλίσεις κι αποκλίσεις από τη μαρξιστική οπτική Το γυναικείο ζήτημα δεν είναι πνευματική αναζήτηση. Ούτε περιπέτεια της 'ψυχής στην ανίχνευση των μεταμορφώσεων που οδηγούν στην τελείω­ σή της. Είναι πράξη μιας συγκεκριμένης κατηγορίας ανθρώπων, των γυ­ ναικών, εναντίον των καταπιεστικών μορφών εξουσίας που τους επιβάλλει μια άλλη ανθρώπινη κατηγορία, οι άντρες. Είναι κίνημα που αναφέρεται στις ανθρώπινες σχέσεις, και μ ’ αυτή του την ιδιότητα συγγενεύει με το εργατικό, καθώς και με το επαναστατικό ή απελευθερωτικό κίνημα. Ό π ω ς κάθε πράξη έχει ανάγκη από μια θεω­ ρία για να της δώσει συνοχή και να διαγράψει τη μελλοντική της προοπτική, έτσι κι ο φεμινι­ σμός, στην απόπειρά του να φωτίσει τα αίτια της γυναικείας αλλοτρίωσης και τις δυνατότη­ τες υπέρβασής της, συναντήθηκε συχνά με το έργο του Μαρξ και των επιγόνων του. Αν το έρ­ γο κάθε μεγάλου διανοητή εμπεριέχει θεωρή­ σεις που αποτελούν σημεία αναφοράς για τους μεταγενέστερους, για τον Μαρξ, ερευνητή της ανθρώπινης πράξης και των ανθρώπινων σχέ­ σεων, αυτή η αναφορά γίνεται εκ των ων ουκ άνευ στην εποχή μας, εποχή συνειδητοποίησης του ρόλου που μπορεί να παίξει ο άνθρωπος στην ιστορία. Οι φιλόσοφοι διαλογίσθηκαν πάνω στις σχέ­ σεις του ανθρώπου με το θεό, του ανθρώπου με τη φύση, του ανθρώπου με το αφηρημένο πλαίσιο της νομικοπολιτικής δομής, δηλ. το κρά­ τος. Όμως, σπανίως μίλησαν για τις σχέσεις ανθρώπου με άνθρωπο και προπαντός την ιστορική κι εκμεταλλευτική μορφή αυτών των σχέσεων. Ο μαρξισμός επέμεινε στο χαρακτή­ ρα αυτών των σχέσεων κι αποκάλυψε στ' απο-

καμωμένα μάτια των κατατρεγμένων δυνατότη­ τες για να υπερκερασθεί η εκμετάλλευση, αρκεί οι ίδιοι να μεταβληθούν σε δρώντα υποκείμενα αυτής της αλλαγής. Οι γυναίκες απορρίπτουν την ερμηνεία του μαρξισμού που επικεντρώνεται σε μια ιδεαλιστική αιτιοκρατική αντίληψη της ζωής, όπου κά­ ποιο αφηρημένο σύστημα νόμων της ιστορίας οδηγεί με βεβαιότητα τον ανθρώπινο αγώνα σ’ ένα τέλος ατέρμονης αισιοδοξίας, και συμπορεύ­ ονται μ’ εκείνη τη σχολή του μαρξισμού που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι η ιστορική υποκειμενικότητα- που θεωρεί ότι κάθε τάξη που βρίσκεται στο κατώφλι του μέλλοντος, προεξοφλεί το μέλλον. Ό χ ι απλώς εκμεταλλεύ­ εται τις αιτίες, αλλά, προσχεδιάζοντας το μέλ­ λον, συντείνει στη δημιουργία των λόγων που θα το προκαλέσουν. Ο άνθρωπος, γι’ αυτούς τους μαρξιστές, είναι όχι μόνο παραγωγός των υλικών συνθηκών, αλλά και η ενεργός συνείδη­ ση που μάχεται για τη μεταλλαγή αυτών των συνθηκών. Το προλεταριάτο δεν είναι τυφλό όργανο της μοίρας, αλλά μια συνειδητή βούλη­ ση, η οποία προβλέπει, προγραμματίζει κι

52/αφιερωμα εκτελεί τις πράξεις που είναι ώριμοι να δεχθούν οι υλικοί όροι, για να οδηγήσουν τον ανθρώπινο αγώνα στην επιτυχή του έκβαση, και κατ’ αυτό τον τρόπο συντείνει στη διαμόρφωση και τον επηρεασμό αυτών των όρων. Ο μαρξισμός είναι το πιο ανθρωποκεντρικό σύστημα ιδεών, γιατί επιχείρησε ν ’ αποδείξει ότι τα πάντα είναι άνθρωπος, αφού τα πάντα είναι προϊόν και παγιοποίηση ανθρώπινης ερ­ γασίας. Κατ’ αυτόν, ο άνθρωπος, στην προσπάθειά του να πάψει νά ’ναι αντικείμενο αξιοποί­ ησης, φάσκει, αντιφάσκει, αυτοαναιρείται, αλλά εντέλει εξανθρωπίζεται, υπερβαίνοντας το στά­ διο της ανάγκης και θέτοντας τις υλικές δυνά­ μεις στην υπηρεσία του. Η θέση αυτή ήταν φυσικό να βρει οπαδούς σ’ όλους της γης τους καταπιεσμένους, αφού τους πρόσφερε μια νέα πίστη και μια νέα, στα μέτρα του ανθρώπου, διέξοδο. Το γυναικείο κί­ νημα, επιχειρώντας να σφυρηλατήσει μια πρα­ κτική που θα το έβγαζε α π ’ τις κοινωνικές αν­ τινομίες, ήταν φυσικό, όπως κάθε σύγχρονο απελευθερωτικό κίνημα, ν ’ αντιμετωπίσει τα μαρξιστικά εγαλεία και τις στρατηγικές είτε υι­ οθετώντας μέρος α π ’ αυτά, είτε απορρίπτοντάς τα. Οι γυναίκες δεν ενδιαφέρονται να θεμελιώ­ σουν ένα νέο ιδεολογικό σύστημα, αλλά ν ’ αλλά­ ξουν τα πράγματα. Είναι πρακτικές κι όχι θεω­ ρητικές, κι αυτό όχι με την έννοια ότι δεν μπο­ ρούν ν ’ αναχθούν στο επίπεδο της αφηρημένης σκέψης, αλλά γιατί έχουν πεισθεί πως όλες οι ερμηνείες του κόσμου στοχεύουν, τελικά, σε μια επιβολή πάνω στη φύση και πάνω στους ανθρώπους. Η αντρική σκέψη, μπροστά στο φόβο του θανάτου, μετέτρεψε τη ζωή σε μια μελέτη θανά­ του. Κατασκεύασε θεωρητικά οικοδομήματα για να προσδώσει διαστάσεις σε μια ανθρώπινη ύπαρξη που φάνταζε στα μάτια της κακομοίρικη κι ασήμαντη. Αντίθετα, η γυναικεία σκέψη αντιμετωπίζει το θάνατο σα μια μελέτη ζωής. Έτσι, η γυναίκα δεν έχει ανάγκη συστημάτων, είναι ασυστηματοποίητη κι ακατάστατη κι ανα­ ζητεί με τη σωματική επαφή να προσεγγίσει την απόκρυφη αλήθεια των πραγμάτων. Η Ναομί Σέμαν, σ’ ένα άρθρο της κατά της καρτεσιανής σκέψης, μας λέει: «χρειάζεται να ξαναανακαλύψουμε τις πηγές της γνώσης που ξεκινούν α π ’ την εσώτερη σύνδεσή μας και την επαφή μας μ’ έναν κόσμο που πλάθομε μες στα χέρια μας, έναν κόσμο ανάγκης και προ­ σφοράς μέσων για την επιβίωσή μας. Χρειάζε­ ται ν ’ απομακρυνθούμε από το δόλωμα της υπερβατικότητας, τις τάσεις για απόλυτες αυ­ θεντίες και βεβαιότητες, να κατανικήσομε μάλ­

λον, παρά να υμνούμε την αποξένωση α π ’ το γυναικείο σώμα, αποξένωση που θεωρείται η αναγκαία συνθήκη για την κατάκτηση της επι­ στημονικής ωριμότητας». Λίγο πολύ, αυτή την άποψη τη συναντάμε στις περισσότερες νεοφεμινίστριες, είτε σε κεί­ μενα λυρικά, είτε σε κείμενα φιλοσοφικού στο­ χασμού. Το σώμα για τις γυναίκες μοιάζει νά ’ναι το κύριο σημείο που τις αντιδιαστέλλει α π ’ τον αντρικό λόγο. Ένας λόγος που θεμελιώθη­ κε πάνω στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, δια­ μόρφωσε την ευρωπαϊκή αναγέννηση, βρήκε την κυριότερη έκφρασή του στο κίνημα του Δι­ αφωτισμού και στην απόλυτη επικράτηση του ορθού λόγου, παρήγαγε την επιστήμη και με το μαρξισμό έφτασε να γίνει παγκόσμιος λό­ γος σ ’ Ανατολή και Δύση. Βεβαίως ο θετικισμός εμφανίζεται ως ο κύριος συνεχιστής του ορθο­ λογισμού, ενώ ο μαρξισμός, με το να είναι η κριτική ενός συστήματος που θέριεψε κάτω α π ’ τον ατομικό ορθολογισμό του αστικού, προβάλλει ως ο αρνητής του ατομικού ορθού λόγου, που βρέθηκε στο απόγειο της πνευμα­ τικής του ισχύος με τον Χέγκελ. Ο μαρξισμός, χωρίς να είναι μια φιλοσοφία αλλά μια επιστήμη της κοινωνικής δυναμικής, χρησιμοποιεί το οπλοστάσιο του ορθολογισμού για να αντιταχθεί στα παράγωγά του, με συνέπεια, ο ίδιος να πέφτει θύμα των μέσων του, να μετατρέπεται από αρνητής του ατομικού ορθολογισμού σε υμνητή του ταξικού ορθολογισμού και από εμπνευστής ενός επαναστατικού κινήματος με όραμα την κοινωνική επιβεβαίωση της ατομικό­ τητας, σε δόγμα για τη θεμελίωση λογοκρατούμενων συστημάτων. Και στο φεμινισμό, όπως και στο μαρξισμό, κέντρο της θεωρίας είναι ο άνθρωπος. Και στις δυο θεωρίες δεν υπάρχουν άνθρωποι αφηρημένοι, αλλά ιστορικές κατηγορίες, φορείς συγκε­ κριμένων κοινωνικών εννοιών. Αστοί-προλετάριοι, ιδιοκτήτες-μη ιδιοκτήτες, στη μία, γυναίκαάντρας, θηλυκό-αρσενικό, στην άλλη, όχι με την αρχέγονη σηματοδότηση των λέξεων, αλλά με το φορτισμένο νόημα των επάλληλων ιστορικοκοινωνικών επιστρώσεων. Και οι δυο θεωρίες διαπιστώνουν μια κοινωνία όπου άνθρωποι αν­ τιμέτωποι μεταξύ τους έχουν κρύψει το σώμα τους κάτω από ένα διάστικτο τατουάζ συμβό­ λων. Στο μαρξισμό, το σώμα αποκαθαίρεται από τις αλλότριες σημασίες του κι αναδεικνύεται ως φορέας εργατικής δύναμης, όργανο πα­ ραγωγής κι αναπαραγωγής, μάζα από σάρκα και νεύρα, που ανταλλάσσεται μ’ ένα κοινω­ νικό ισοδύναμο, το χρήμα, και όπου ο φετιχοποιημένος χαρακτήρας του αποκαλύπτεται πίσω α π ’ την αξία των ανταλλασσόμενων στην

αφιερωμα/53 αγορά εμπορευμάτων. Στη φεμινιστική αναλυ­ τική, το γυναικείο σώμα, φορέας θηλυκότητας, όργανο αναπαραγωγής και αντικείμενο πόθου, επίσης μάζα από σάρκα και νεύρα, αποδεικνύεται ακόμη περισσότερο φετιχοποιημένο, γιατί δεν καλύπτεται πίσω από ανταλλάξιμα προϊόντα, αλλά πίσω από ανταλλάξιμες ψυχικές καταστάσεις, οικειοθελώς παραιτημένο α π ’ τη μνήμη του, μ' αντάλλαγμα την επιβίωση και την ασφάλεια τη δική του και των παιδιών του, σ' έναν κόσμο όπου αυτό είναι η κατάκτηση κι ο άντρας ο κατακτητής. Στην επιθυμία τους, και οι δυο θεωρίες, να καταστήσουν ικανό το σώμα ν ’ αντιταχθεί στη φετιχοποίησή του, ο μεν μαρξισμός το αναλύει μονοδιάστατα, ως παραγωγική δύναμη που επι­ χειρεί να ξεφύγει α π ’ την καταδυνάστευση του νόμου της αξίας και νά ’ βρει την ελευθερία, ενώ ο φεμινισμός, διεκδικώντας την αυτονομία τού σώματος, το αποκαθιστά ακέραιο ως ζωοποιό κέντρο και ταυτόχρονα ως μέσο επικοινωνίας, διακηρύσσοντας την αυτεξουσιότητά του ως αναγκαία συνθήκη ευτυχίας. Ο μαρξισμός υποσκάπτει το εγχείρημά του για απελευθέρωση του σώματος, όταν το περι­ ορίζει αποκλειστικά στο ρόλο της εργατικής δύ­ ναμης. Προσβλέποντας σ’ ένα μέλλον συνεχούς ανόδου των παραγωγικών δυνάμεων, το σώμα, σαν κύριο όργανο ανάπτυξης, δεν μπορεί ν ’ αποφύγει τον φαύλο κύκλο της αξιοποίησης και της ικανοποίησης των αναγκών. Η υποταγή του στον επιστημονικό ορθολογισμό το καταδι­ κάζει να υποκύψει σε κοινωνικές αναγκαιότη­ τες που το ωθούν σε πλήρη εκμετάλλευση των φυσικών και πνευματικών του δυνατοτήτων, εγκλωβισμένων μέσα σε δομές που υπακούουν στο συλλογικό και συντρίβουν το προσωπικό υποκείμενο. Δεν είναι άμοιρο σημασίας το γεγονός ότι το αντιορθολογικό φιλοσοφικό ρεύμα, ο υπαρξι­ σμός, έσκυψε με ειδικό ενδιαφέρον πάνω στο σώμα και τις αισθήσεις και ότι η πρώτη γυναίκα θεωρητικός του γυναικείου σώματος, η Σιμόν ντε Μπωβουάρ, υπήρξε α π ’ τα βασικά στελέ­ χη της υπαρξιστικής συλλογιστικής. Ο υπαρξισμός, ξεκινώντας α π ’ τον Κίρκεγκωρ, σύγχρονο του Μαρξ, ο οποίος αρνείται την παντοκρατορία του νου κι αποδεικνύει ως ταυ­ τολογία την περίφημη φράση του Ντεκάρτ «cogito ergo sum», φτάνει μέχρι τον Merleau-Ponty, ο οποίος υμνεί το ανθρώπινο σώμα ως πρωταρ­ χικό θεμέλιο της γνώσης. Η γυναικεία αντίληψη για το σώμα προόεγγίζει εκείνην του MerleauPonty, χωρίς να ταυτίζεται μαζί της. Ενώ σ ’ αυ­ τόν το σώμα αποτελεί τον μοναδικό τρόπο να υπάρχει ο κόσμος, σε κείνην το σώμα είναι

ταυτόχρονα η ύπαρξη αλλά και η διαμεσολάβηση μεταξύ αυτής της ύπαρξης και του κόσμου. Για τη γυναίκα ο κόσμος υπάρχει ακέραιος, έξω α π ’ το σώμα της, διαισθάνεται αυτή την ακε­ ραιότητα και ο μόνος τρόπος να την προσεγγί­ σει και να τη γνωρίσει, είναι να έρθει σ’ επαφή μαζί της. ' Ετσι, στη θέση του Merleau-Ponty ότι το σώμα δεν είναι ούτε πράγμα, ούτε συνείδη­ ση, αλλά μια ενότητα που αντιλαμβάνεται τον άλλο, άρα τον καθιστά υπαρκτό, απαντούν οι γυναίκες, όχι με ένα σώμα ετερόβουλης παθητικότητας που απλώς χωνεύει τον άλλο, αλλά μ’ ένα σώμα ερωτικό υποκείμενο, που ανοίγεται στον άλλο, που καθιστά αυτό τον άλλο κατανο­ ητό και που μέσα α π ’ την κατανοητότητα του άλλου γίνεται κατανοητή και η δική του η ύπαρξη. Οι γυναίκες, στην άποψή τους για το σώμα, δεν ασπάζονται τις υπαρξιστικές θεωρίες κι έτσι δεν καταδικάζουν τον ορθό λόγο ενγένει. Προσπαθούν να συνδυάσουν τις εμπειρίες του σώματος μ’ ένα νου που δεν απομακρύνεται α π ’ το σώμα, αλλά λειτουργεί σε αγαστή σύμ­ πνοια μ’ αυτό. Αρνούνται όλες τις κατατάξεις σε προορθολογικό, μεταορθολογικό, αντιορθο­ λογικό, γιατί τάξη σημαίνει ιεραρχία και η αν­ θρώπινη ζωή δεν ταξινομείται, ούτε ιεραρχείται. Οι γυναίκες αποδίδουν στο σώμα το πολυδιά­ στατο της φύσης του, ξαναανακαλύπτουν τον χαμένο κόσμο των κατώτερων αισθήσεων, ό­ πως της γεύσης, της όσφρησης, της αφής,1 που μόνο τα λιγότερο εκπολιτισμένα όντα αυτού του πλανήτη, δηλ. τα ζώα, οι πρωτόγονοι, τα

54/αφιερωμα παιδιά, κατέχουν ακόμη προνομιακά. Ταυτό­ χρονα αποκρούουν την όραση ως υπέρτατη αί­ σθηση, και μάλιστα την κυριαρχία της ως βλέμ­ μα πάνω στα πράγματα. Αποστρέφονται το βλέμμα, γιατί οι ίδιες ήταν επί αιώνες το «θέα­ μα» που πάνω του αναπαυόταν το αντρικό βλέμμα. Αρνούνται τη φαινομενική «θέαση της ουσίας» που γίνεται ενορατικά γιατί δε θέλουν μόνο να νιώσουν τον κόσμο με τη δύναμη της αφαίρεσης, αλλά με το ρυθμό του κορμιού τους θέλουν να συνταυτισθούν με τον κόσμο. Προσάπτουν στις γυναίκες την κατηγορία ότι αντιμετωπίζουν τον κόσμο νατουραλιστικά, ότι δεν μπορούν να υψωθούν από τη σφαίρα του φυσικού σ’ εκείνη του ψυχικού, δεν κατορθώ­ νουν να δουν ιδέες, αλλά για να αντιληφθούν μια ιδέα αναγκάζονται να τη φυσικοποιήσουν. Ακόμη και τα βιώματά τους δεν είναι βιώματα που τα θεάθηκαν σε στάση στοχασμού, αλλά εμπειρίες που τις περιγράφουν αυτοβιογραφικά ή με παραδείγματα. Ναι, παραδείγματα γραμμέ­ να σ’ ένα χειμαρρώδες, εκρηκτικό ύφος, που δεν υπακούει όμως στους κανόνες του νατουραλιστικού, ή στις συμμετρίες του μεγάλου ρεα­ λιστικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα, που ύμνησαν οι εκπρόσωποι του μαρξισμού, αλλά στη χωρίς χρονική ροή γραφή ενός Προυστ, όπου οι ιδέες μετατρέπονται σε απτές συγκινή­ σεις κι αναβρύζει η ευφορία α π ’ τους χίλιους πόρους του κορμιού, χωρίς το μυαλό να τανύεται για να τη συλλάβει. Αντίθετα, όσο το μυαλό χαλαρώνει μπροστά στη συγκίνηση και το σώμα δεσμεύεται α π ’ αυτήν, τόσο η ιδέα γίνεται κάτι το υλικό, που διαχέεται και καταλαμβάνει νου και ψυχή, το σώμα ολόκληρο. Οι γυναίκες, μέσα α π ’ την αφύπνιση του σώ­ ματος, διεκδικούν μια επανεξέταση του αν­ θρώπινου βίου στο άμεσο παρόν, αντίθετα με τις άλλες ιστορικές θεωρίες, όπως ο μαρξισμός,

που θέτουν ένα σκοπό, και, στην πορεία για την πραγμάτωση αυτού του σκοπού, θυσιάζε­ ται το σήμερα για το χατήρι του αύριο. Το γυ­ ναικείο κίνημα, ενώ πιστεύει στην ιστορικότητα των σχέσεων, δυσπιστεί στο μη επηρεασμό τού σκοπού απ' τα χρησιμοποιούμενα μέσα. Έτσι, συντέμνει το χρόνο, προσκολλάται στο παρόν, προσπερνά το αύριο. Αυτή του η εμμονή στο σήμερα, το κάνει να φαντάζει μερικές φορές σαν κίνημα διαμαρτυρίας, του προσδίδει ένα χαρα­ κτήρα προσωρινότητας. Η εμβέλειά του όμως αρχίζει να διαπερνά τα πλαίσια του πρόσκαιρου κι όλο και συχνότερα αποτελεί πεδίο αναμετρή­ σεων ενός πολυφωνικού διαλογισμού. Ίσως ισχύσουν σύντομα και για το φεμινισμό τα λόγια του Merleau-Ponty για το μαρξισμό: «Η ιστο­ ρία της σκέψης δεν αποφαίνεται συνοπτικά... εξασθενίζει ορισμένες θεωρίες... ή τις μετατρέ­ πει σε αντικείμενα μουσείου. Άλλες, αντίθετα, τις διατηρεί σε δράση... γιατί εξακολουθούν να μας μιλούν και πέρα απ’ τη διατύπωσή τους, α π ’ τις προτάσεις τους, κι είναι αναγκαίοι ενδιά­ μεσοι σταθμοί για όποιον θέλει να προχωρήσει πιο πέρα. Τέτοιοι είναι οι κλασικοί. Τους ανα­ γνωρίζομε από το ότι κανείς δεν τους παίρνει κατά γράμμα, κι ωστόσο τα νέα γεγονότα δεν βρίσκονται ποτέ έξω α π ’ την δικαιοδοσία τους... Είστε ή δεν είστε καρτεσιανός; το ερώ­ τημα δεν έχει και πολύ νόημα, αφού όσοι απορρίπτουν τούτο ή εκείνο το σημείο στον Ντεκάρτ το κάνουν για λόγους που οφείλονται κατά πολύ στον Ντεκάρτ».2

Σ η μ ε ιώ σ ε ις :

1. Αννί Λεκλέρ, «Γυναικείες κουβέντες», έκδ. Καοτανιώτη, σελ. 128.

2. Merleau-Ponty, «Signes», μετ. Μ. Κρανάκη, «Εποχές», τ.

27.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή σημαντικός εμπλουτισμός των ελληνικών εκδόσεων για τον Πικάσο Τ Ι Μ Ο Θ Υ Χ Ι Λ Τ Ο Ν : Π ικ ά σ ο . Μ ετ. Α ν δ ρ έ α ς Ρ ικ ά κ η ς . Α θ ή ν α , Υ π ο ­ δ ο μ ή , 1982. Σ ελ . 322.

Ό π ω ς διαβάζουμε στον πρόλογο ο Τίμοθυ Χίλτον δεν επεδίωξε να καλύψει ερμηνευτικά το σύνολο της πικασικής παραγω­ γής. Περισσότερο θέλησε να δώσει ένα βιβλίο χρηστικό, προσι­ τό στο μέσο αναγνώστη, επισημαίνοντας κυρίως τα έργα-σταθμούς, όπως η «Τραγωδία» (1903), οι «Δεσποινίδες της Avignon» (1907), οι «Τρεις μουσικοί» (1924), η «Γκουέρνικα» (1937) κ.ά.· επίσης τα χαρακτικά της σειράς Vollard και ορισμένα γλυ­ πτά. Ο συγγραφέας αποκλείει το μεγαλύτερο μέρος της παρα­ γωγής των τελευταίων είκοσι χρόνων του Πικάσο (1953-73). Παραδέχεται ο ίδιος ότι η επιλογή των έργων που έχει κάνει, δεν είναι διόλου πρωτότυπη, αφού όσοι έχουν γράψει για τον Πικάσο διαλέγουν μέσα από την τεράστια παραγωγή (πολλοί υποστηρίζουν ότι τα έργα του ξεπερνούν τις 100.000) συνεχώς τα ίδια διακόσια ή τριακόσια έργα. Είναι γεγονός πως η κάθε γενιά έχει τις δικές της απόψεις πάνω στην τέχνη τόσο της εποχής της όσο και παλιότερων περιόδων. Ο Greco λόγου χάρη αντιμετωπίστη­ κε στην εποχή του σαν ένας μεγά­ λο δημιουργός, αλλά αμέσως μετά το θάνατό του σχεδόν λησμονή­

θηκε και «ανακαλύφθηκε» ξανά στο τέλος του 19ου αιώνα. Ο συγγραφέας στην τοποθέτησή του αυτή βασίστηκε στα «κλασι­ κά» αισθητικά και ιστορικά συγ­ γράμματα των Cooper, Penrose, Golding, Rubin κ.ά. Ο ίδιος όμως κάνει τις δικές του εκτιμήσεις για-

τί, όπως γράφει, ο Πικάσο «αφή­ νει τεράστια περιθώρια για δια­ φωνίες». Και καταλήγει πως όσοι ασχολούνται με την τέχνη, οφεί­ λουν να πλησιάζουν με σεμνότητα τα μεγάλα προβλήματα που αυτή γεννά στην εποχή τους. Το βιβλίο χωρίζεται στις παρα­ κάτω ενότητες: Έ νας σύντομος πρόλογος. Έ να κεφάλαιο αφιερωμένο στα νεανικά έργα του Π. και στη γαλά­ ζια και τη ροζ περίοδο. Αυτό είναι ίσως από τα πιο ενδιαφέροντα κε­ φάλαια του βιβλίου. Για την κυβιστική περίοδο αφι­ ερώνει επίσης 50 περίπου σελίδες, όπου παρουσιάζει τη δύσκολη αυ­ τή καμπή της τέχνης του, με μεγά­ λη σαφήνεια και αναλυτικό πνεύ­ μα. Ακολουθεί ένα κεφάλαιο που πραγματεύεται τις σχέσεις του Πικάσο με τη σχολή του Παρισιού (Λεζέ, Οζανφάν, Λε Κορμπυζιέ, Μιρό) και με τα πρόσωπα που

56 /ο δη γος

Πιχάσο 1931 συσχετίζονται με την εποχή αυτή και με το ευρύτερο καλλιτεχνικό κλίμα της. Εκεί βλέπουμε λόγου χάρη για τους υπερρεαλιστές της παρέας του Μ πρετόν και για το dada ότι ο Χίλτον θεωρεί βασικό προθάλαμο και των δύο αυτών κι­ νημάτων τον κυβισμό, τόσο από πλευράς μορφολογίας όσο και από πλευράς αντιμετώπισης του φυσι­ κού αντικειμένου. Το φαινόμενο άλλωστε της επι­ δίωξης της εύκολης και εντυπωσι­ ακής προβολής με προκλητικά ευρήματα -φ αινόμενο που παρα­ τηρούμε τόσο συχνά και στη δική μας καλλιτεχνική πραγματικότητα, μολονότι οι καλλιτέχνες μας πολύ απέχουν α πό τις δυνατότητες εκεί­ νης της επ οχής- το συναντάμε επίσης στην ανήσυχη αυτή περίο­ δο, με τις διάφορες εκδηλώσεις σκανδαλοθηρίας των ντανταϊστών (Picabia, Duchamp, Tzara, Ernst). Φυσικά οι περισσότεροι με την παρέλευση του χρόνου συμβιβά­

στηκαν και εντάχθηκαν μέσα στις κοινωνικές δομές που παλιότερα σατίριζαν. Το επόμενο κεφάλαιο περιλαμ­ βάνει τα έργα από τη σειρά Vollard μέχρι την «Γκουέρνικα». Πρό­ κειται για έναν μεγαλειώδη κύκλο χαρακτικών που δείχνουν ότι η μεγάλη δύναμη του Πικάσο ήταν το αδρό σχέδιο και ειδικότερα η παραγωγή γλυπτικών σχεδίων. Στα χαρακτικά αυτά διαμορφώνεται η προσωπική μυθολογία του Π., η οποία αντλεί στοιχεία από τους αρχαίους μύθους, τις παγανιστικές λατρείες και τα σύμβολα που επιχωριάζουν στη Μεσόγειο (Κέν­ ταυροι, ο Μινώταυρος, ο Δον Κιχώτης, ο καλλιτέχνης ο ίδιος σαν αρχαίος θεός, το άλογο κλπ.). Στα έργα επηρεάζεται και αντλεί μνή­ μες από την κυκλαδική τέχνη, την αφρικάνικη γλυπτική, τους προ­ κολομβιανούς πολιτισμούς, την πρωτόγονη τέχνη της Αυστραλίας, αλλά ακόμη και από πιο πρόσφα­

"% Lapin Agile

τους καλλιτέχνες όπως ο Ντα Βίντσι, ο Νταβίντ. Διαπιστώνουμε ε­ πίσης πως στα χρόνια του πολέμου υπήρξε κάποιο είδος ανανέωσης στα ενδιαφέροντα του Π. για τη γλυπτική. Ναι μεν είχε πραγματο­ ποιήσει προηγούμενες τροποποι­ ήσεις σε τυχαία αντικείμενα όπως κόκαλα ή βότσαλα που πάνω τους σκάλιζε μυθολογικές αναφορές, αλ­ λά κατά τον πόλεμο κυρίως επιδόθηκε στη χύτευση περίοπτων αντι­ κειμένων όπως το πασίγνωστο γλυ­ πτό της ταυροκεφαλής του 1943 ή «Ο άντρας με τον αμνό» του 1944. Η κατακλείδα του βιβλίου ασχολείται με τη μεγάλη ενότητα των έργων που καταλήγουν στην «Γκουέρνικα», αλλά και στις μετέπειτα δημιουργίες μέχρι το τέλος της δεκαετίας τοιυ '50. >υ εντυπώσιασε καιι συγκλόνισε το>ν Πικάσο, όπως κ(χι όλη την ανθρωπότητα, ήταν ο βομβαρδισμός της μικρής βασκικής πόλης Γκουέρνικα από τους ναζί, οι οποίοι υποστήριζαν τον Φράν­ κο. Είναι εκπληκτικό πως ο Πικά­ σο μέσα α πό δεκάδες σχέδια ανά­ γεται από το συγκεκριμένο θέμα στο γενικό, το οποίο χωρίς γεω­ γραφικές δεσμεύσεις συνιστά ένα αντιμιλιταριστικό πανανθρώπινο μήνυμα ειρήνης. Παρότι η έκδοση είναι αληθινά πολύ φροντισμένη, εντούτοις βρί­ σκουμε ελλιπέστατη τη βιβλιογρα­ φία της και επισημαίνουμε την απουσία ενός index ονομάτων. Πέ­ ρα απ' αυτές τις μικροεπιφυλάξεις, η ελληνική έκδοση του έργου αυτού εμπλουτίζει σημαντικά τις κυκλοφορούσες εκδόσεις για τον Πικάσο στον τόπο μας. ΤΩΝΗΣ Π. ΣΠΗΤΕΡΗΣ

ΑΒΕΡΕΑλ BAR Λ ϊ σ π ε υ σ ιπ π ο υ 15 · κ ο λ ω ν α κ ι · 7 2 2 8 6 3 9 ^ ^

ο δη γο ς/5 7

πλαίσιο

τα δύο κέντρα μιας συνείδησης Ρ Ο Υ Λ Α Σ Κ Α Κ Λ Α Μ Α Ν Α Κ Η : Π ο ι­ ή μ α τ α 1 9 6 7 - 1 9 7 7 . Π ο ίη σ η , α ρ ιδ .

2 1 . Α δ ή ν α , Ε σ τ ία , 1 9 8 3 . Σ ε λ . 9 7.

Η κυρία Κακλαμανάκη έχει δύο σπάνια χαρίσματα. Έ να ως γυναίκα κι ένα ως ποιήτρια. Λέει την ηλικία της (γεννήθηκε το 1936), κάτι που βοηθά στην ανάγνωση της ποίησής της. Και δεν πιστεύει, όπως συνήθως συμβαίνει με τους ποιητές, πως ό,τι έγραψε είναι χρυσός: στο τελευταίο της βιβλίο -λεπτό, γύρω στις 90 σελίδες- συγκέντρωσε ό,τι διαλέχτηκε από τις τρεις συλ­ λογές που εξέδωσε ως τώρα («Σήμερα», 1973' «Βήματα στην Άλλη Πολιτεία», 1975· «Μνημείο Αγνώστου», 1977). Παρατηρώ μάλιστα κάτι που κάνει το πράγμα ακόμα πιο εντυπωσιακό: δεν ασχολήθηκε καν η ίδια με το ξεδιάλεγμα των ποιημάτων για το μικρό συγκεντρωτικό της τόμο· ανέλαβε τη δουλειά αυτή ένας τρίτος: ο ποιητής κ. Γιώργος Μαρκόπουλος. Αυτά όλα τα θεωρώ σημάδια μιας πρωταρχικής ειλικρίνειας. Πρωταρ­ χικής, γιατί υπάρχει και η ειλικρί­ νεια που την π ρ ο σ π ο ι ο ύ μ α σ τ ε -στην κυριολεξία. Η ειλικρίνεια .τούτη επιβεβαιώ­ νεται και στην ποίησή της· εννοώ και στο σώμα το ίδιο της ποίησής της, όχι μόνο στην ποιητική της συμπεριφορά. Ά ρ χισ ε να γράφει και να δημοσιεύει, όταν ο τόπος μας δικτατορευόταν. Και γνωρί­ ζουμε ότι η κ. Κακλαμανάκη δεν έμεινε αδιάφορη. Φαίνεται όμως ότι τις σχέσεις της ειδικά με την ποίηση τις καλλιέργησε και τις ανά­ πτυξε σε μια περιοχή έξω από εκείνη των πολιτικών ζυμώσεων. Βιώνοντάς την, κυρίως, ως αγωγό ερωτικής και συναισθηματικής π εί­

ρας, σαν ένα προσωπικό καταφύ­ γιο. Σαν έξοδο από τα τέλματα της σαπισμένης αγοράς: «Ο ήλιος έ μ π α ι ν ε α π ’ τ ις χ α ρ α ­ μ ά δ ε ς , / κ ι έ λ ε γ ε ς , ό π ο υ ν ά ’ν α ι ξ η μ ε ρ ώ ν ε ι. / Έ β λ ε π ε ς κ ιό λα ς έτο ιμ α τα ρ ο ύ χ α της δ ο υ λ ειά ς . / Ό λ α π ε ρ ίμ ε ν α ν . / Έ τ σ ι ν α κ ά ­ μ ε ις , ν α π ε τ ά ξ ε ις τ ο σ ε ν τ ό ν ι. / Ν α φ α ν ο ύ ν τ α ω ρ α ία , ε ύ ρ ω σ τ α μ έ λ η σ ο υ . / Ν α . δ ώ σ ε ις μ ι α , ν α π ε τ ά ξ ε ις κ α ι Σ υ .» Την αλήθεια αυτή δε σκέφτηκε να πλαστογραφήσει μετέπειτα. Τους υποστασιακότερους στίχους της α π ο σ π ώ α π ό έ ν α ποίημα της πρώτης της συλλογής, του 1973: « Π ροσ παδήσ τε ν α κα τα λά βετε, / δ ε ν μ π ο ρ ώ ν α π ω ψ έ μ α τ α .»

ΚΩ ΣΤΑ Χ Α ΤΖΗ ΑΡΓΥΡΗ : Μ ε ιδ ιά μ α τ α κ α ι α γ ω ν ί ε ς . Α δ ή ν α , Σ . I. Ζ α χ α ρ ό π ο υ λ ο ς , 1983. Σ ελ . 278.

Ο ΚΩΣΤΑΣ Χατζηαργύρης υπήρξε μια ιδιάζουσα προσωπικότητα στη μεταπολεμική πεζογραφία, που μόλις τώρα -είκοσι χρόνια μετά το θάνατό τ ο υξαναανακαλύπτεται η αξία της. Στα «Μειδιάματα», το πρώτο του μυθιστόρημα, σχεδιάζεται η σχέση της εξουσίας (και της βίας, σωματικής και ψυχολογικής) ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους, το π άθος και η ηδονή ίσως που συνδέει εξουσιαστή και εξουσιαζόμενο σε ένα άξιο προς παρατήρηση σύνολο. Και πίσω από την παραδοσιακή -και πιθανόν μακρόσυρτη-γραφή αναδύεται ένας κόσμος με σπασμένα νοήματα, πολύ μπροστά από τον καιρό μας.

ΚΥΡ. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ: Ν ίκ ο ς Κ α β β α δ ία ς Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία 1 9 2 8 1 9 8 2 . Α δ ή ν α , Ε λ λ η ν ικ ό Λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ό κ α ι Ι σ τ ο ρ ικ ό Α ρ χ ε ίο , 1 9 8 3 . Σ ε λ . 141.

ΣΤΗΝ τόσο σημαντική δουλειά στο χώρο της βιβλιογραφικής έρευνας, που έχει κάνει ώς σήμερα ο Κυριάκος Ντελόπουλος, προστίθεται τώρα και η βιβλιογραφία του ποιητή Νίκου Καββαδία. Εκτός από τις πέντε ενότητες του βιβλίου (Εργογραφία,

58 /ο δη γος Το να περάσουμε άλλωστε πάνω από τον πόνο του καιρού είναι κι αυτό μια αντίσταση και μια νίκη:

δ ι ε υ θ ύ ν ε ι ς τη σ υ ν α υ λ ία . / Τ ό τ ε ε ίτ α ν π ο υ σ ο υ μ έ τ ρ η σ α ν τ α δ ά ­ χ τ υ λ α / κ α ι κ α τ α γ ρ ά ψ α ν τ ις ε π ι ­ θ υ μ ίε ς σ ο υ / μ ε ύ φ ο ς β α ρ υ σ ή ­ μ α ν τ ο / σ α ν α π τ έ ς α π ο δ ε ίξ ε ις .»

« Έ τ σ ι α π λ ά ν α σ ο υ τ ο λ έω , / κ ά ­ θε Σ άββατο βράδυ, / και να χο­ ρεύω μ ε τ ο υς ά λλο υς. / Ν ’ αφήσ ο υ μ ε κ ά τω τ α μ ο λ ύ β ια , / τ α μ υ ­ σ τ ρ ιά , τ ις μ π ε τ ο ν ι έ ρ ε ς , / ν α λ ύ ­ σ ο υ ν τ ις π ο δ ι έ ς τ ο υ ς ο ι ν ο ι κ ο κ υ ­ ρ ές . / Τ ’ ά λο γα , ο ι α γ ελ ά δ ες , τα κ α τ σ ί κ ια , / γ ύ ρ ω τ ρ ιγ ύ ρ ω σ τ ο τ ρ α π έ ζ ι. / Έ ν α χ λ ιμ ί ν τ ρ ισ μ α . / Έ ν α β έλα σ μ α . / Ν α φ έρνω β όλ­ τ ε ς γ ύ ρ ω γ ύ ρ ω / ν α λ ικ ν ίζ ο μ α ι, ν α σ έ ρ ν ο ν τ α ι τ α μ α λ λ ιά μ ο υ / σ το χ ώ μ α / κ α ι σ υ ν α μ ε π ο θ ε ίς . / Ο λ η η μ ο υ σ ικ ή β γ α ί ν ε ι α π ’ τ α μ ά τ ια σ ο υ .»

Α π ό τ ο ταξίδεμα τούτο δεν μπορούμε ν ’ αποκλείσου με και το κίνητρο της θυσίας· ήταν τα χρόνια τότε, που θυσιάζονταν άνθρωποι, πάλι:

Το 1975, με τη δεύτερη συλλογή της, δήλωνε πως τα βήματά της την έφ ερναν στην ά λ λ η πολιτεία. Ό μ ω ς εγώ μένω με την εντύπωση πως η άλλη πολιτεία είναι η ίδια: του έρωτα. Και του χρόνου, μέσα στον οποίο υπονομεύονται όλακαι εκείνος. Ωστόσο προς το τέ­ λος νιώθω πως η άλλη πολιτεία γί­ νεται εκείνη, προς την οποία συν­ τονίζουμε τα βήματά μας όλοι. 'Αλλοι αργότερα από εμάς και άλ­ λοι νωρίτερα- αυτούς, τους τελευ­ ταίους, έχουμε το πικρό προνόμιο να τους συλλογιζόμαστε, με τον ένα ή με τον άλλο θλιμμένο τρόπο.

Mta τέτοια διαδικασία πικρής μνη­ μοσύνης παρακολουθούμε και ε­ δώ: « Έ ξ ω α π ’ τ ο σ π ίτ ι / φ α ι ν ό σ ο υ ν α π έ ρ α ν τ α μ ε γ ά λ ο ς . / Τ α χ έ ρ ια σ ο υ μ ά κ ρ α ι ν α ν / λες κ ι ε ίτ α ν ν α

Γ/^ e l)

« Σ τη μ έ σ η τ η ς ε ξ έ δ ρ α ς , α κ ίν η ­ τ ο ς. / Χ ω ρ ίς κ α θ ό λ ο υ ν α μ ιλ ά ή ν α χ ε ι ρ ο ν ο μ ε ί . / Ν ε κ ρ ό ς , ■ψιθύ­ ρ ισ α ν . Ν ε κ ρ ό ς , φ ώ ν α ξ α ν . / Ν ε ­ κ ρ ό ς . Ν ε κ ρ ό ς . Κ α ι σ υ ν έ χ ισ α ν . / Α π ’ τη μ ε ρ ι ά τ η ς δ ύ σ η ς , φ α ι ν ό ­ τ α ν ο λ ο κ ά θ α ρ α . / Κ ά τω α π ' το δ έ ρ μ α τ ο μ α χ α ί ρ ι δ ίκ ο π ο . / Μ ια μ α λ α κ ιά σ κ ιά . Δ ιά φ α ν η . / Ν ε κ ρ ο ί κ α ι ζ ω ν τ α ν ο ί, έ χ τ ιζ α ν μ α ζ ί / τ η ν π ο λ ι τ ε ί α .»

Στο «Μνημείο Αγνώστου», το 1977, αναπαράγεται αυτή η μνή­ μη. Εμπεριέχει όμως τώρα, αν εν­ νοώ καλά, και τη γεύση μιας σεφερικής ματαιότητας: « Έ τ σ ι π ο υ σ ’ έ π α ιρ ν α ν επ ά νω σ το κ α μ ιό ν ι / μ ε τ α μ ε γ ά λ α α λ ο ­ γ ί σ ι α μ ά τ ια σ ο υ / σ α ν ν α κ α μ ά ­ ρ ω ν ες τη χα ίτ η / σ α ν ν α κ ο υ ν ο ύ ­ σ ε ς τ η ν ο υ ρ ά σ ο υ , / α ν α ρ ω τ ιό ­ μ ο υ ν α ν ή ξερες. Έ τ σ ι π ο υ σ ε τ ρ α β ο ύ σ α ν ε στο χ ε ιρ ο υ ρ γ ε ίο / μ έ σ α σ τη ν ά σ π ρη ρ ό μ π α μ ε τ α μ α ύ ρ α λ ο υ ρ ιά / σ ’ έ ν α μ α κ ρ ύ δ ιά δ ρ ο μ ο χ ω ρ ίς π α ρ ά ­ θ υ ρ α / κ ι ό λ ο μ ί κ ρ α ι ν α ν ό λ ο μ ί­ κ ρ α ι ν α ν τ α μ ά τ ια σ ο υ , / α ν α ρ ω ­ τ ιό μ ο υ ν α ν ή ξ ε ρ ε ς .

Γνωρίσατε τον έλληνικό πολιτισμό μέ τις εκδόσεις ποιότητος

Π

Α

Π

A

AHΜ

A

πού τιμούν τά ελληνικά γράμματα καί συμ­ βάλλουν στην άνάπτυξη τών κλασσικών σπου­ δών στην πατρίδα μας. Κάθε βιβλίο από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΔ ΗΜΑ είναι τό πολυτιμότερο Δ Ω Ρ Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8 - ΑΘΗΝΑΙ - ΤΗΛ 36-27-318

Έ τ σ ι π ο υ σ ο υ π λ ή ρ ω ν α ν τ ο μ ι­ σθό σου / κά θε Σ άββατο βράδυ σ τ ις ε ξ ή μ ισ ι / κ ι έ γ ε ρ ν ε ο ή λ ι ο ς , έ γ ε ρ ν ε ς κ α ι σ υ / σ τ η ν ψ ά θ ιν η κ α ρ έ κ λ α τ ο υ κ α φ ε ν ε ίο υ , / α ν α ­ ρ ω τ ιό μ ο υ ν α ν ή ξ ε ρ ε ς . Έ τ σ ι π ο υ σ ε σ κ ε π ά ζ α ν ε τα λ ό γ ια / σ ’ ε ρ έ θ ιζ ε η μ ε λ ε τ η μ έν η χ ε ιρ ο ­ ν ο μ ία .»

Αλλού την ανακαλύπτουμε σαφέ­ στερα: «Η λ έξ η ά γ α λμ α μ ’ α κ ο λ ο υ θ ά ε ι π α ν τ ο ύ / ε ί ν α ι ίσ ω ς τ α ν ε κ ρ ά σ τ ιγ μ ιό τ υ π α τ η ς ζω ή ς μ ο υ . / Η κ ά μ α ρ α γ ε μ ά τ η . Τ ο ίδ ιο κ ι η α υ ­ λ ή κ α ι τ ο π η γ ά δ ι. / Τ ο ίδ ιο κ α ι τ ο κ ο ρ μ ί μ ο υ σ τ α π ιο κ ύ ρ ια σ η ­ μ ε ία . / Κ α ι β έ β α ια π ρ έ π ε ι ν α ξέ­ ρ ε ις α π ό α γ ά λ μ α τ α / γ ια ν α τ ’ α γ γ ίξ ε ις .»

Η κυρία Κακλαμανάκη το 1975 δημοσιεύει το δοκίμιο «Για την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης». Το 1979 το δοκίμιο «Η θέση της Ελληνίδας στην οικογένεια, στην κοι­ νωνία, στην πολιτεία». Από το 1981 και δώθε μπαίνει για τα καλά στην πολιτική δράση. Τον ίδιο καιρό η ποίησή της, συγκρατημένη πάντα και πυκνή, πλουτίζοντας από τις υποβολές της, όδευε, καθώς βλέπουμε, από την αφοσίωση στην αγάπη και από την κατάσταση, άρα, μιας βαθύτερης αισιοδοξίας, που η α­ φοσίωση αυτή π ροϋποθέτει, στην αμφισβήτησή της. Δίνω μιαν ακό­ μα τεκμηρίωση: « Η τ ελ ετ ή τη ς ε τ ο ιμ α σ ία ς έ π α ιρ ­ ν ε δ ια σ τ ά σ ε ι ς / α π ρ ο σ δ ό κ η τ α . Τ ο γ ά ν τ ι κ α ι τ ο χ έ ρ ι κ ι η ζ ώ νη . / Ο λ α κ α τ ά λ ευ κ α . Δ ιά δ ρ ο μ ο ς α τ ε­ λ ε ίω τ ο ς . / Μ ή τ ε γ κ ρ ε μ ό ς , μ ή τ ε τ ο ίχ ο ς . / Η ά λ λ η ά κ ρ η ε ί τ α ν το χ ε ιρ ο υ ρ γ ε ίο . / Τ ο τ έρ μ α τ ο υ β υ­ θ ο ύ κ ι ό λ α α π ό π ά νω / ανόητη φ λ υ α ρ ία . / Ά ρ α γ ε π ο ι ο ς υ π ά ρ ­ χ ε ι σ α φ έσ τ ερ α ; / Ο κ ό σ μ ο ς ή το κ ρ ίμ α τ ο υ κ ό σ μ ο υ ; »

Πάλι, λοιπόν, η ποίησή της δεν τέμνεται με την πολιτική, βασική έκφραση αισιοδοξίας. Είναι, αυτό, απλώς ένα παράδοξο; Ό χ ι. Είναι και μια ιδιότυπη, όσο και σπάνια, περίπτωση ειλικρινούς βίωσης της διαλεκτικής τής ζωής. Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

ο δη γο ς/5 9

γνήσια <αι ρωμαλέα βιωματική σύλληψη τοποθετημένη σωστά στην κοινωνική και ιστορική της διάσταση Ε Λ Ε Ν Η Σ Λ Α Δ ΙΑ : Α π ο σ π α σ μ α τ ι­ κ ή σ χ έ σ η . Π ε ζ ο γ ρ α φ ία , α ρ ι θ . 19. Α θ ή ν α , Ε σ τ ία , 1 9 8 3 . Σ ε λ . 2 7 3 .

Η «Αποσπασματική σχέση», που κυκλοφόρησε σε δεύτερη ολοκληρωμένη έκδοση -ακριβέστερα διπλασιασμένη μ’ ένα δεύτερο μέρος· η ίδια η συγγραφέας σημειώνει: «Το πρώτο μέ­ ρος εκδόθηκε το 1974 (α ' έκδοση), 1979 (β' έκδοση). Το δεύ­ τερο μέρος εκδίδεται για πρώτη φορά»- είναι και το μοναδικό της μεγάλο πεζογράφημα. Έ τσι τουλάχιστον μοιάζει φαινομε­ νικά, αφού η Λαδιά έχει καταξιωθεί ως διηγηματογράφος (της απονεμήθηκε μάλιστα και «δεύτερο» κρατικό βραβείο, γεγονός που δεν έχει βέβαια καμιά σημασία και που για την περίπτω­ σή της είναι τυχαίο μάλλον κι αρκετά παράδοξο) με τέσσερις τόμους διηγημάτων, τις «Παραστάσεις κρατήρος», 1973, τον «Μαύρο Ερμή», 1977, τον «Χάλκινο ύπνο», 1980, το έργο της που βραβεύτηκε, και τον «Σχιζοφρενικό θεό», 1983. Μου δόθηκε άλλοτε η ευκαιρία να μιλήσω για τα βιβλία αυτά της Ε. Λ., π ου δεν είναι τα μόνα· μας έδωσε ακόμη μια συλλογή ποιημά­ των με τον τίτλο «Φάθι Ζαρατούστρα», 1976, και δυο τόμους δο­ κιμίων με ξεχωριστό ενδιαφέρον, τα « Ά ρ θ ρ α για την καβαφική ποίηση», 1974, 1975, και τα «Δο­

κίμια», παρεκτός τα σκόρπια σε διάφορα έντυπα κείμενά της. Κι ό π οτε το έκανα ένιωθα γοητευμέ­ νος από την ποιότητα των γρα­ φτών της, από την αρμονική σύ­ ζευξη της λογοτεχνίας με την επι­ στημονική σκέψη π ου διαθέτει. Οπωσδήποτε σε μια τέτοια περί­ πτωση καραδοκούσε πάντα ο κίν-

Βιβλιογραφία, Δισκογραφία, Έ ργα εμπνευσμένα από το έργο του Καββαδία, και Αφιερώσεις), ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το Επίμετρο, όπου παρουσιάζονται τα πρώτα ποιήματα του «Μαραμπού» και η αλληλογραφία του καθοριστική ίσως για τη συνέχιση της παρουσίας του στην ποίηση- με τα περιοδικά της «Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας» και του «Διανοοΐίμενου», όπου παρουσιάστηκαν.

Η Α ΙΑ Μ Α Τ Θ Α ΙΟ Υ : Α ν θ ο λ ο γ ία ισ π α ν ικ ή ς π ο ίη σ η ς . Α θ ή να , Γνώ ση, 1983. Σ ελ . 258.

ΕΝΑΝ ποιητικό χώρο πολύ λίγο γνωστό, παρά την ακτινοβολία του, παρουσιάζει τούτη η ανθολογία, με τη δημιουργικά επιμελημένη μεταφραστική δουλειά του Ηλία Ματθαίου. Στο βιβλίο ανθολογούνται ποιήματα από το Μεσαίωνα (με το έπ ος του Θίδ, του ελ Σίντ για τον κινηματογράφο) ώς τους κυριότερους εκπροσώπους του προπολεμικού 20ού αιώνα (τους Ματσάδο, Χιμένεθ, Λόρκα, Αλεϊξέντρε κ.ά.). Έτσι, εκτός από την καθαυτό σημασία των ίδιων των ποιημάτων και των ποιητών τους, δίνεται και το συνοπτικό πανόραμα της διαδρομής της ισπανικής ποίησης, στοιχείο βαθύτερης γνωριμίας για τον έλληνα αναγνώστη... (Σημείωση: Υ πάρχουν, πάντως, και άλλες ελληνικές εκδόσεις ισπανικής ποίησης, εκτός απο αυτές που αναφέρει ο μεταφραστής στον πρόλογό του, όπως ο τόμος «Ποιήματα» του Ματσάδο, από τις Εκδόσεις των Φίλων, 1972).

60/οδη γος δυνος ενός εγκεφαλικού εκφυλι­ σμού των βιωμάτων και των εμ­ πνεύσεων. Η Ε. Λ. όμως είναι π ά ­ νω α π ’ όλα γεννημένη πεζογράφ ος με το χάρισμα του συνειρμικού λό­ γου και της μορφοποίησης και προσαρμογής του στην πραγματι­ κότητα, τη δική της βέβαια πρα­ γματικότητα, τη φιλτραρισμένη μέ­ σα α πό το δυναμικό προσωπικό της εγώ. Το εγώ αυτό πρωταγωνιστεί και στην «Αποσπασματική σχέση», ά­ σχετο αν παίρνει συχνά τη μορφή μιας άλλης ή τριών άλλων. Βασικά αυτό βιογραφείται η ίδια μέσα από τις μνήμες-αποσπάσματα του πα­ ρελθόντος της, τις αναπλάσεις του χθες, την τριχοτόμηση κάποτε του εαυτού της: «Στο κτήμα της, που έχτιζε το μελλοντικό της ερημητήριο, φ ύ­ τευε δεντράκια, πραγματοποιών­ τας ένα μικρό θαύμα. Δίνοντας στα δέντρα ονόματα των φιλενά­ δων της, ισχυριζόταν πως το δέν­ τρο αποκτούσε τις ιδιότητες της φίλης, της οποίας είχε το όνομα. Κι αυτή η γοργόνα κοπέλα π α ­ ρουσίαζε στα μάτια μου ολόκληρη τη μυθική ουσία του ανθρώπου και το εκπληκτικό περιεχόμενο της δεντρολατρίας. Κάπως έτσι κι η Πίτυς κι η Δάφνη κι ο Κυπάρισσος κι ο Υάκινθος δεν έγιναν δέν­ τρα; Μπροστά μου είχα τη Μόρια, την Αντιγόνη και την Κίτυ μετα­ μορφωμένες σε δέντρα. Και σε κείνο το κτήμα εξήγησα και τη μαγική επιρροή της λεύκας μου. Η λεύκα ήταν η, γιαγιά μου. ' Ημουν γοητευμένη, έτοιμη να διαλυθώ σε εκατομμύρια κομμάτια. Αυτή θά ’ναι η ηρωίδα της Αποσπασματι­ κής σχέσης, σκέφτηκα». Οι μεταμορφώσεις του εγώ, λοι­ π όν, σαν τη λεύκα, π ου τρεμοπαί­ ζει στο φύσημα τ ’ αγέρα κι αλλά­ ζει χρώματα, χωρίς να παύει ποτέ νά ’ναι η ίδια. Αυτοανάλυση του εγώ, αυτού π ου υπήρξε και δια­ σώθηκε και κάθε τόσο αναβαίνει, αυτού π ου αλλοιώθηκε ή καλύτε­ ρα μεταποιήθηκε, κι αυτού που π ρ έπ ει να ήταν κι έτσι φανερώ νε­ ται. Ο τεμαχισμένος, αλλά ενιαίος εαυτός. Τα αποσπάσματα π ου με τη σοφία της αρχαιολόγου συναρμολογημένα συγκροτούν τη σχέση μ ’ αυτόν: «Δεκαπέντε ολόκληρα μερόνυ­

χτα με βασάνιζε το σχεδιάγραμμα αυτού του μεγάλου (φιλοδοξώ να το κάνω πολλούς τόμους) μυθι­ στορήματος. Μόλις τέλειωσε το σχεδιάγραμμά μου, π ου πήρε την έκταση μεγάλου διηγήματος, ήμου­ να μαγεμένη. Γιατί η προσωπική μου ζωή σ τένευε μπροστά σ ’ αυτή τη μελλοντική πειθαρχία, μπροστά σ ’ αυτά τα αυστηρά χρόνια δου­ λειάς και έμπνευσης π ου με περίμεναν. Ό μ ω ς στο ομολογώ: κατά βάθος φοβάμαι. Μέχρι τώρα θεω­ ρώ όλα τα βιβλία που έγραψα σαν γυμνάσματα ή μήτρες του έργου, π ου θ ά ’φτιαχνα. Γιατί όλα αυτά τα κομμάτια διηγημάτων δεν είναι τίποτα άλλο α πό λείψανα ζωής, ασκητικής και θρυμματισμένης». Η ίδια ανάλυση-σύνθεση διακρί­ νει και τούτο το μεγάλο πεζογρά­ φημα της Ε. Λ., γ ι’ αυτό μίλησα παραπάνω για φαινομενική δια­ φορά με τα διηγήματά της. Η ίδια κάνει λόγο για επιστολές. Παντού, λοιπόν, είναι ατόφια, αναβλυστική, χαρισματική και ταυτόχρονα πολυπρόσωπη, πολύχρωμη και πα ­ ραλλαγμένη, η ίδια ψυχή, η ίδια ουσία. Τα πολλά πρόσω πα, που είναι το ένα πρόσω πο, αυτό που πάει να κρύψει η συγγραφέας, μα όταν τελειώσεις τις σελίδες του βι­ βλίου της ξεπετάγεται ολοκληρω­ μένο, σφριγηλό, συνισταμένη όλων αυτών των συνιστωσών. Στο δεύ­ τερο μέρος της «Αποσπασματικής σχέσης» η Ε. Λ. παραθέτει τούτη τη γραφή του Φ. Νίτσε, π ου επι­ βεβαιώνει αυτήν ακριβώς τη δια­ πίστωση: «Μήπως δε γράφουμε βιβλία, για να κρύψουμε αυτό.που έχουμε μέσα μας;» Αν στα διηγήματά της η έμ­ πνευση, οιστρηλατημένη α πό μια όχι ερμητική για τον επαρκή ανα­ γνώστη δημιουργική φαντασία, α­ φ ού αργά ή γρήγορα θ α σπάσει τον κώδικά της, οδηγείται σε ευρη­ ματικές μεταμορφώσεις, εδώ ενώ αυτές δε λείπουν, συγκρατημένες βέβαια, όπως επιβάλλει το προ­ σωπικό γράψιμο του έργου, εμφα­ νίζονται για μοναδική ίσως φορά στα κείμενα της Ε. Λ. οι πρόσφ α­ τες εθνικές δοκιμασίες, αφού η συγγραφέας είναι πολύ νέα, γεν­ νημένη μόλις το 1945, χωρίς νά ’χει γευτεί τις πικρές εμπειρίες του εμφύλιου. Κατά συνέπεια, η δικτατορία κι η τραγωδία της Κύ­ πρου αποτελούν το ιστορικό της

υπόστρωμα κι αποτυπώνονται α­ κριβώς με τη σχέση και την επί­ δρασή τους στο εγώ και το εσύ. Κι είναι ακόμη, δίπλα στα πλά­ σματα της φαντασίας και τα πρό­ σωπα π ου βγαίνουν α πό το χθες αυτό, για να δέσουν όλα μαζί, μνή­ μες, εμπειρίες, βιώματα, όνειρα, στο σφιχτοδεμένο σύνολο της «Α­ ποσπασματικής σχέσης». Μέσα σε μια πεζογραφία, όπως είναι η νεοελληνική του καιρού μας, όπου οι βαρυφορτωμένες από παράσημα γενιές των απερχό­ μενων εννοούν πεισματικά να την καθηλώνουν σε ξεπερασμένα σχή­ ματα, η Ε. Λ. μαζί με μερικούς α κό­ μη νέους πεζογράφ ους μας βρί•σκεται με τη στόφα, αλλά και την εργατικότητα, με την παρθενική δημιουργικότητα και στερεότητα, με την πρωτότυπη κι εκλεπτυσμέ­ νη πρόζα της στην πρωτοπορία. Κι είναι η ματιά της ώριμη κι η π ρο­ σφορά της ουσιαστική και ποιοτι­ κή. Παρηγοριά κι ελπίδα. Και μια απάντηση στη γενιά που «δεν ξεπερνιέται» και που βέβαια κανείς δε διανοείται να της αμφισβητή­ σει αυτό που έδωσε στην εποχή της, μα που δεν μπορεί πια να εκφράσει το παρόν και το μέλλον. ' Εχει πια ξεπεραστεί, κι όταν πάει να καπελώσει το σήμερα γίνεται φορτική κι ενοχλητική. Το παρόν και το μέλλον ανήκουν σε πεζογρά­ φους σαν την Ε. Λ., άρτια συγκρο­ τημένους και μαζί ικανούς να χα­ ρίσουν στην πεζογραφία του και­ ρού μας το πρόσω πο που της ται­ ριάζει και την εκφράζει. Σαν μορφή και σαν γραφή η «Αποσπασματική σχέση», παραβλέποντας κάποιες γλωσσικές ασυ­ νέπειες (κινιέμαι-συνελήφθη), που ευτυχώς είναι λιγοστές, ώστε να μην ενοχλούν, μαρτυρούν την ευ­ θύνη, τη συνέπεια και το μόχθο της συγγραφέως. Θα το ετίαναλάβω, για να το συνοψίσω, στις σελί­ δες του βιβλίου αυτού έχουμε μια λαμπρή πραγμάτωση γνήσιας και ρωμαλέας βιωματικής σύλληψης το­ ποθετημένης σωστά στην κοινωνι­ κή και ιστορική της διάσταση. Έ ­ να έργο τίμιο, αυθεντικό, άξιο να καταγραφεί στα πεπραγμένα της νεότερης πεζογραφίας μας. Που δεν της π ρέπ ουν δεύτερα, αλλά πρώτα βραβεία! Εννοούμαστε.

I. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ

οδηγος/61

μια μαχητική άποψη Χ Α Ρ Η Σ Α Κ Ε Λ Λ Α Ρ ΙΟ Υ : Π α θ ο λο ­ γ ί α τ η ς π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ζ ω ή ς . Α ν τιδ ο κ ίμ ια . Κ ρ ιτ ικ ή -Μ ε λ ε τ ή μ α τ α , αρ ιθ .

10. Α θ ή ν α , Φ ίλ ιπ π ό της, 1 9 8 3 . Σ ε λ . 13 1 .

Γνωστός και απο την εκτεταμένη του εργασία στην ποίηση, στην πεζογραφία και στο θέατρο, καθώς και στην παιδική λο­ γοτεχνία, ο κ. Χάρης Σακελλαρίου έχει επιδοθεί και στο σχο­ λιασμό της νέας ελληνικής λογοτεχνίας σαν κριτικός και μελετητής. Στον τόμο τούτο συγκεντρώνει μελετήματα και ά ρ θ ρ α που δημοσιεύθηκαν στις στήλες της φι­ λολογικής «Καθημερινής», ιδίως στην «ηρωική» της περίοδο, όταν είχε τη διεύθυνσή της ο πεζογράφος κ. Αλ. Κοτζιάς. Τα περισσότερα άρθρα, με χα­ ρακτήρα μαχητικό, ή τουλάχι­ στον αμφισβητησιακό, όταν δημοσιεύθηκαν, ξεσήκωσαν αντί­ λογους· είναι χαρακτηριστικός ο υπότιτλος του βιβλίου αυτού ως «αντιδοκίμια». Με καλοπιστία, αλλά και κάποια ένταση, τίθενται μερικά ερωτήμα­ τα: π όσο ειλικρινής είναι η ηλιοποσία του Ελύτη; γιατί ο λεκτικός και εκφραστικός επαναστατισμός του Εμπειρικού συμβάδισε με μια δεξιάς απόκλισης συντηρητική π ο ­ λιτική στάση; πόσο ο πανσεξουαλισμόςτου Καραγάτση είναι συμμέ­ τοχος ενός αμοραλισμού; Γιατί, όπως λέει ο Γ. Π. Σαββίδης («Με­ ταμορφώσεις του Ελπήνορα», 1981), η ποίηση του Σινόπουλου είναι, πολιτικά, εγγαστρίμυθη; Και πολλά παρόμοια ερωτήματα για τον Ψυχάρη, τον Αρ. Βαλαωρίτη, το Σεφέρη, το Βάρναλη και τον Πούλιο. Πρόκειται για μια μαχητική -και

επομένως, μαχητή- άποψη, που ωστόσο τίθεται με ενάργεια και διατυπωσιακή άνεση. Η προτίμη­ ση του κ. Σακελλαρίου για τη στρατευμένη τέχνη είναι δεδομέ­ νη, και ο ψόγος του για τους ασυμμέτοχους λογοτέχνες στα προ­ βλήματα της εποχής τους είναι καυστικός. Αλλά πριν βιαστούμε να αποδοκιμάσουμε τούτη την τά­ ση, καλό είναι να θυμηθούμε πως στρατευμένη τέχνη έκανε και ο Αισχύλος («Πέρσες»), και ο Ιουβενάλης, και ο Λέων Τολστόη και ο Βικτώρ Ουγκώ. Η αστρατευσία δεν είναι πανάκεια, ας αφήσουμε πως ίσως είναι και αυτή μια μορ­ φή, και η πιο πονηρή, της πολιτι­ κής. στράτευσης των ανθρώπων του κατεστημένου. Το βιβλίο του κ. Σακελλαρίου είναι τσουχτερό για πολλές από τις αξιωματικές αλήθειες που εκόμισαν οι ανανεωτές μας. Ίσως επει­ δή βρίσκει πως δεν μοιάζει να συμβαδίζουν οι επαγγελίες τους με τη στάση τους, που μετράει, σαν βάσανος γνησιότητας τουλά­ χιστον, το ίδιο όπως και τα επιτεύγματά τους. Είναι ένα α πό τα αξι­ ανάγνωστα, και από τούτη την άποψη, βιβλία. Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ

Δ . Γ. Τ Σ Α Ο Υ Σ Η :Η

κοινωνία του ανθρώπου. Α θ ή ν α , Γ κ ο ύ τενμ π ερ γκ , 1983. Σ ελ . 658. Σ' ΑΥΤΗ τη συνεχώς αναπλαθόμενη επιστήμη, την κοινωνιολογία, έχει στόχο να< εισαγάγει ο ογκώδης τόμος του καθηγητή της Παντείου Δ. Τσαούση. Αποτελώντας κατ' αρχήν διδακτικό εγχειρίδιο για τους φοιτητές, επεκτείνεται και σε όλο το υπόλοιπο φάσμα των αναγνωστών, που -χωρίς να έχουν ειδικές γνώσειςσυστηματοποιούν τη γνωριμία τους με τη μελέτη γύρω από τις βασικές αρχές της συλλογικής ζωής και της εξέλιξής της. Τον σημαντικό αυτό τόμο συμπληρώνουν διαγράμματα και πίνακες, που κάνουν ακόμη πιο εύληπτο το σοβαρό περιεχόμενό του. Μ Α Ρ ΙΟ Β Α Ρ Γ Κ Α Σ Λ Ι Ο Σ Α : Απρόσμενη επίσκεψη. Μ ε τ. Ρ ίτ α ς Κ ο λ α ΐτ η . Α θ ή ν α , Ε ξά ντ α ς, 1993. Σ ελ.

136.

ΑΛΛΟΣ ένας νοτιοαμερικάνος πεζογράφος με εξαίρετη δύναμη, όπως δείχνουν και τα έξι διηγήματα αυτού του βιβλίου. Θέματα του Λιόσα, χαρακτηριστικές στιγμές των ανθρώπων της πατρίδας του, όχι πάντα μεγάλες, αλλά μεγεθυμένες από την ίδια την ικανότητα γραφής. Και με μια επιλογή λεπτομερειών που κάνει τα γεγονότα διάφανα στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων 'των ηρώων (που είναι 'συγχρόνως γενικές μα και ' ειδικές -στο περίβλημά τ ουςτου τόπου του), τα διηγήματα πετυχαίνουν να αφήσουν πίσω τους το συγκεκριμένο, βαδίζοντας προς έννοιες πιο πρωτόγονες και βασικές. ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

62 /σ υ νεντευ ξη

Ντεμιρτάς Οιτούρκοι έχουν συνείδηση μικρασιατικού που μας συνδέει Ο Ντεμιρτάς Τζεϊχούν είναι γνωστός τούρκος συγγραφέας του οποίου τα βιβλία (μυδιστορήματα, διηγήματα, μελέτες) έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει έξω α π ’ τα σύνορα της πατρίδας του, σε πολλές χώρες. Είναι αντιπρόεδρος του Συνδικάτου Τούρκων Συγγραφέων, του οποίου τα μέλη έχουν παραπεμφδεί σε δίκη που συνεχίζεται και προεξοφλείται η καταδίκη τους με ποινές

φυλάκισης από δέκα έως δεκαπέντε χρόνια. Η συνέντευξη που ακολουδεί, πάρδηκε απ ' το Λουκά Αξελό, το καλοκαίρι του 1983, στη διάρκεια μιας επίσκεψής του στην Κωνσταντινούπολη. Η μετάφραση των ερωτήσεων και απαντήσεων έγινε στις δυο γλώσσες, τουρκικήελληνική, από τον Παναγιώτη Αμπατζή, καλλιτεχνικό διευδυντή της κρατικής ορχήστρας στην Πό­ λη.

Με την ευκαιρία της δημοσίευσης της συνέντευξης αυτής, δέλω να ευχαριστήσω τον Ντεμιρτάς Τζεϊχούν για τη δερμή, φιλική του στάση και την αγάπη του για τον ελληνικό λαό. Θέλω επίσης να ευχαριστήσω τον κριτικό Χαγιατί Ασιλγιαζιτζί, διευδνντή τον εβδομαδιαίου περιοδικού «Somut», τον πεζογράφο Ερόλ Τον, πρόεδρο του εκόοτι-

κού συνεταιρισμού «Yazko», το δημοσιογράφο Ερόλ Εζκέκ. Ιδιαίτερα όμως δέλω να ευχαριστήσω τον Παναγιώτή Αμπατζή, που χωρίς τη βοήδειά του το ταξίδι αυτό δά 'ταν φτωχότερο και χωρίς τη μεταφραστική του συμβολή αρκετά προβληματικό. (Σημ. Λουκά Αξελού).

σ υ νε ντ ε υ ξη /6 3

Τζεϊχούν: διανοούμενοι του κοινού πολιτισμού

Πώς διαμορφώνεται το πρόσωπο της ση­ μερινής τουρκικής λογοτεχνίας; Ποια η σχέση της με την παράδοση; Ποια η σχέ­ ση της με τα σύγχρονα λογοτεχνικά ρεύ­ ματα; Μπορείτε ν' αναφέρετε συγκεκριμέ­ νες επιδράσεις πάνω της από τη λογοτε­ χνική σας παράδοση ή από τα σύγχρονα ευρωπαϊκά, αμερικάνικα και λοιπά ρεύ­ ματα; Ποιος ο βαθμός αυτοδυναμίας τής σημερινής τουρκικής λογοτεχνίας; ΜΙΑ σωστή σύντομη ανασκόπηση της σύγχρο­ νης τουρκικής λογοτεχνίας προϋποθέτει την εξέταση χωριστά της ποίησης και χωριστά της πεζογραφίας. Λόγου χάρη, η ποίησή μαζ αρχίζει το 12ο αιώνα, ενώ η πεζογραφία μας ξεκινά το 19ο αιώνα. Στην ποίηση, α π ’ το 12ο αιώνα κι εδώ, μπορούμε ν ’ αναφέρουμε μεγάλα ονόματα σαν τον Μελβανά, τον Γιουνούς Εμρέ, τον Πιρ Σουλτάν Απτάλ και τέλος, στις μέρες μας, τον Ναζίμ Χικμέτ. Επιθυμώ να τονίσω ότι η αλληλεπίδραση στα γράμματα πρέπει να ξεχωρίζεται α π ’ τη μονό­ πλευρη κι άγονη επίδραση. Στα γράμματα η αλ­ ληλεπίδραση παίζει πάντοτε ένα θετικό ρόλο, ενέχει πάντοτε ένα χαρακτήρα ευεργετικό. Η

ποίησή μας, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, βρι­ σκόταν κάτω α π ’ την επίδραση της αραβικής και περσικής ποίησης. Α π’ εδώ και πέρα, βρή­ κε το δικό της δρόμο. Τελικά στράφηκε προς τη Δύση. Αρχικά, δέχτηκε την επίδραση της γαλλικής κι αργότερα της αγγλικής και της ρού­ σικης ποίησης. Οι επιδράσεις αυτές υπήρξαν θετικές. Παράδειγμα, η δημιουργία ποιητών σαν τον Τεβρίκ Φικρέτ, τον Αχμέτ Χασίμ, τον Ναζίμ Χικμέτ. Η ποίησή μας σήμερα στηρίζεται στην παρά­ δοσή μας και μαζί παρακολουθεί όλες τις τά­ σεις της παγκόσμιας ποίησης. Για παράδειγμα, μπορούμε ν ’ αναφέρουμε τους ποιητές Φαζίζ Χουσνού Νταγλάρτλα, Μελίχ Τζεβντέτ, Οκτάυ Φιφάτ, Αττίλα Ιλχάν, Χασάν Χουσεΐν, Αχμέτ Αρίφ κ.ά. Η πεζογραφία μας, αντίθετα, δεν έχει βαθιές ρίζες στο παρελθόν. Μολονότι η δημοτική πε­ ζογραφία μας είναι πλούσια όσο και η δημοτική μας ποίηση, τα πρώτα αξιόλογα πεζογραφήματά μας παρουσιάστηκαν γύρω στα 1870. Το μυθιστόρημα και το διήγημά μας αρχικά επηρεάστηκαν από τη γαλλική λογοτεχνία. Συ­ χνά, μάλιστα, παρατηρείται και μια προσπάθεια απομίμησης της λογοτεχνίας αυτής. Η επίδραση όμως της παραδοσιακής πεζογραφίας μας υπήρξε θετική και δημιουργική. Εδώ θα πρέπει να επισημάνω τη μεγάλη επίδραση των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων των λαών του βαλ­ κανικού χώρου. Κάτω α π ’ την επίδραση αυτή, οι συγγραφείς μας απομακρύνθηκαν α π ’ την οθωμανική ιδεολογία κι ωρίμασε μέσα τους ένας κάποιος εθνικισμός. Χτυπητό παράδειγμα της αλλαγής αυτής είναι το έργο του διηγηματογράφου Ομέρ Σεϋφεττίν. Οι κριτικοί γενικά τονίζουν ότι ο Ομέρ Σεϋφεττίν συνδύασε την τεχνική της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας με την εθνική τάση που άρχισε να ωριμάζει στα γράμ­ ματά μας. Μολονότι ο εθνικισμός του πολλές φορές φτάνει στα άκρα, εξακολουθεί να θεω­ ρείται ένας α π ’ τους αληθινούς πεζογράφους μας που βρίσκονται μέσα στην πραγματικότη­ τα. Αργότερα, παρουσιάζονται οι διηγηματογράφοι Σαμπαχαττίν Αλή, Μεμντούχ Σεβκέτ Εσεντάλ, Σαΐτ Φαΐκ, Ορχάν Κεμάλ, που τελικά πήραν τη θέση τους μέσα στην παγκόσμια πεζογραφία. Εδώ θα πρέπει ν ’ αναφέρουμε τον αξιόλογο ευθυμογράφο μας Αζίζ Νεσίν, καθώς και το μυθιστοριογράφο Γιασάρ Κεμάλ. Ποιες δυνατότητες αλλά και ποια κενά ή αδυναμίες πιστεύετε ότι υπάρχουν στη σημερινή τουρκική λογοτεχνία; Πού εν­ τοπίζετε τη δυναμικότητα και την προ­ σφορά της και τι νομίζετε ότι λείπει ή ότι θα πρέπει να κατακτηθεί;

6 4 /σ υ νεντευ ξη ΥΠΗΡΞΑΝ βέβαια περίοδοι που κάποιες ξενι­ κές τάσεις επέδρασαν αρνητικά στη λογοτεχνία μας, μ’ αποτέλεσμα τη δημιουργία κάποιας κρίσης. Λόγου χάρη, η προπολεμική δικτατορική περίοδος του Λαϊκού Κόμματος (1930), η φασιστική περίοδος του Δημοκρατικού Κόμμα­ τος (1950), ο υπαρξισμός, ο ατομικισμός, ο μο­ νισμός που παρουσιάστηκε στη Δύση, επέδρα­ σαν αρνητικά στη λογοτεχνία μας. Ευτυχώς, τό­ σο η παράδοσή μας όσο και η επιμονή των λο­ γοτεχνών μας για δημιουργική δουλειά, λύτρωσε τη λογοτεχνία μας α π ’ τις ξενικές, αρρωστημένες επιδράσεις. Το επίπεδο της λογοτεχνίας μας σήμερα είναι κατά γενική ομολογία υψηλό. Ποιο λογοτεχνικό είδος είναι αυτό που διαβάζεται στην Τουρκία σήμερα; Ποίη­ ση, θέατρο, διήγημα, μυθιστόρημα; Και ποιοι είναι οι περισσότερο διαβαζόμενοι τούρκοι συγγραφείς; ΟΦΕΙΛΟΥΜΕ να ομολογήσουμε ότι τα θεατρι­ κά έργα δεν απασχολούν όσο θά ’πρεπε το κοινό μας. Πρέπει να τονίσουμε ότι η θεατρική παραγωγή των συγγραφέων μας αρχίζει με τη δημιουργία του διηγήματος και του μυθιστορή-

Η αλληλεπίδραση στα γράμματα π ρ έπ ει να ξεχω ρίζεται α π ’ τη μονόπλευρη κι άγονη επίδραση. ματος. Δυστυχώς, τα θεατρικά μας έργα δεν στέ­ κονται στο ίδιο επίπεδο με την πεζογραφία μας. Στη χώρα μας δεν υφίσταται ακόμη εθνική θεατρική παραγωγή. Παλαιότερα, ορισμένοι συγγραφείς έμπασαν τη ζωή και τα προβλήματα των αγροτών μας στο θέατρο, δίχως όμως επι­ τυχία. Έτσι το θέατρο σα λογοτεχνικό είδος δεν έχει πλατιά απήχηση στο κοινό μας. Οι θε­ ατρικοί συγγραφείς μας σήμερα ασχολούνται με θέματα παρμένα α π’ την ιστορία της Μικρασίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σ ’ αυ­ τούς παρατηρείται κάποια επίδραση της αρχαί­ ας ελληνικής τραγωδίας και του Σαίξπηρ. Το λογοτεχνικό είδος που διαβάζεται περισσό­ τερο σήμερα στην Τουρκία είναι, εκτός α π ’ την ποίηση, το μυθιστόρημα και το ευθυμογράφη­ μα. Οι περισσότερο διαβαζόμενοι συγγραφείς είναι οι ποιητές Ναζίμ Χικμέτ και Ορχάν Βελή, καθώς και οι πεζογράφοι Γιασάρ Κεμάλ, Αζίζ Νεσίν και Ορχάν Κεμάλ.

Από τους ξένους συγγραφείς, ποιοι είναι περισσότερο γνωστοί και ποιοι διαβάζον­ ται περισσότερο στην Τουρκία; Πώς αν­ τιμετωπίζονται οι ξένοι συγγραφείς και γενικότερα τα ξένα πολιτιστικά ρεύματα; Μπορείτε ν' αναφέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα; ΣΤΙΣ αρχές του 20ού αιώνα περισσότερο διαβά­ ζονταν οι γάλλοι κλασικοί. Αργότερα, παρουσιά­ στηκε κάποιο ενδιαφέρον για τους άγγ?ους κλασικούς. Αυτοί όμως που επηρέασαν πιΛύ τους συγγραφείς μας είναι οι ρώσοι συγγραφε ; του 19ου αιώνα. Και σήμερα ακόμη οι ξένοι συγγραφείς που διαβάζονται περισσότερο είναι οι Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Τσέχωφ, Γκόρκι, Τουργκένιεφ. Σχεδόν όλοι οι ρώσοι κλασικοί έχουν μεταφραστεί στα τούρκικα. Οι μεταφρά­ σεις έχουν γίνει α π ’ τα ρούσικα. Φρονώ ότι η δημιουργία, μέσα σε μια πεντηκονταετία, πεζογράφων σαν τους Σαμπαχαττίν Αλή, Μεμντούχ Σεβκέτ Εσεντάλ, Ορχάν Κεμάλ, Γιασάρ Κεμάλ οφείλεται και στις σωστές μεταφράσεις των έρ­ γων ρώσων συγγραφέων σαν τον Τσέχωφ, τον Γκόρκι κ.ά. Μετά το 1950, παράλληλα με την επίδραση της γαλλικής λογοτεχνίας, παρατηρείται η επί­ δραση μιας νέας λογοτεχνίας. Το μπάσιμο της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, έφερε στη χώρα μας και την αμερικάνικη λογοτεχνία. Γύρω στα 1950 εί­ χε μεταφραστεί στη χώρα μας σχεδόν όλη η αμερικάνικη λογοτεχνία. Οι Walt Whitman, He­ mingway, Steinbeck, Faulkner, Caldwell, Saroyan, Passos είναι πια πολύ γνωστοί στη χώρα μας. Τώρα τελευταία, παρατηρείται η μόδα της λογοτεχνίας της Νότιας Αμερικής. Γενικά, η επίδραση της αμερικάνικης λογοτεχνίας στους συγγραφείς μας δεν είναι πολύ σημαντική. Ποια είναι η επίδραση της σύγχρονης λο­ γοτεχνίας και των τούρκων λογοτεχνών στη σημερινή πολιτιστική ζωή της χώρας; Ποια η σχέση του τούρκου συγγραφέα με τις διάφορες κοινωνικές τάξεις; Ποια η κοινωνική προέλευση της πλειοψηφίας των τούρκων συγγραφέων; Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ εμφάνιση της χώρας μας είναι αρκετά διαφορετική α π ’ τις αρχέγονες παρα­ δοσιακές κοινωνίες. Μέχρι πριν λίγο καιρό η πλειοψηφία της τουρκικής κοινωνίας ήταν αγρο­ τική. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αγροτών μας ήταν αναλφάβητο. Τα τελευταία τριάντα χρόνια πραγματοποιήθηκαν μεγάλες αλλαγές. Ό πω ς και νά ’χει, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η μετα­ κίνηση των πληθυσμών α π ’ τις αγροτικές περί-

σ υ νεντ ευ ξη /6 5

Από αριστερά: Λουκάς Αξελός, Δάφνη Ανδρέον, Ντεμιρτάς Τζεϊχονι

οχές στα κέντρα, δε μπορεί ν ’ αλλάξει εύκολα τον κοινωνικό χαρακτήρα του συνόλου. Έτσι, η λογοτεχνία μας και οι συγγραφείς μας δεν μπορούσαν νά ’χουν σημαντική επιρροή στη μεγάλη πλεισψηφία του λαού μας, στους αγρό­ τες, μα έπαιξε κάποιο πολιτιστικό ρόλο στην κουλτούρα της άρχουσας τάξης. Το 1950, η αγροτική ζωή και η κίνηση των αγροτών προς τα αστικά κέντρα επηρέασαν τη λογοτεχνία μας. Μ’ αυτό το φαινόμενο, παρουσιάστηκαν λογοτέχνες που ανήκαν στην αγροτική τάξη. Σήμερα, η μεγάλη πλειοψηφία των τούρκων συγγραφέων ανήκει στη μεσαία αστική τάξη. Δεν είμαστε χώρα βιομηχανική. Έ τσι οι συγ­ γραφείς που προέρχονται απ' την εργατική τά­ ξη, είναι πολύ λίγοι. Ωστόσο, η λογοτεχνία μας σήμερα, γενικά, έχει για κύρια θέματά της τα κοινωνικά προβλήματά μας. Στην κρίσιμη εποχή που ανέφερα πιο πάνω, οι αστοί συγγραφείς μας ήταν αυτοί που επηρέ­ ασαν περισσότερο την τουρκική κοινωνία. Αυτό, μέχρι ένα βαθμό βέβαια, συνεχίζεται και σήμε­ ρα. Πόσοι τουρκικοί εκδοτικοί οίκοι περίπου υπάρχουν σήμερα; Ποιοι είναι οι κυριότεροι; Σε τι τιράζ βγαίνουν τα βιβλία; Υπάρχουν πολλά βιβλία που κάνουν επανεκδόσεις;

ΜΟΛΟΝΟΤΙ ο πληθυσμός της Τουρκίας έφτα­ σε τα 50 εκατομμύρια, το τιράζ των βιβλίων μας είναι σχετικά πολύ χαμηλό. Για παράδειγμα, οι πρώτες εκδόσεις των βιβλίων του Γιασάρ Κεμάλ, ο οποίος είναι και υποψήφιος του βραβεί­ ου Νόμπελ, δύσκολα φτάνουν στις 10.000. Το τιράζ των βιβλίων μας κυμαίνεται μεταξύ τεσσά­ ρων και πέντε χιλιάδων. Δυο είναι οι αιτίες του χαμηλού αυτού επιπέδου. Πρώτο, ο αριθμός των βιβλιοπωλείων σε όλη τη χώρα είναι περιο­ ρισμένος. Εδώ πρέπει να προσθέσουμε ότι στό­ χος των δεξιών αναρχικών, γύρω στα. 1970, υπήρξαν τα βιβλιοπωλεία. ' Ετσι, ο περιορισμέ­ νος αριθμός των βιβλιοπωλείων την περίοδο αυτή κατέβηκε ακόμη πιο χαμηλά. Δεύτερο, δεν έχουμε ένα σοβαρό οργανισμό διανομής βι­ βλίων σε όλη τη χώρα. ΓΓ αυτό, η έλλειψη οργά­ νωσης στάθηκε σοβαρό εμπόδιο στη δημιουρ­ γία εμπορίου με υλικό το βιβλίο. Οι εκδοτικοί οίκοι μας χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι εκδοτικοί οίκοι που ιδρύθηκαν πριν το 1950, στην περίο­ δο του μονοκομματικού καθεστώτος του Λαϊ­ κού Κόμματος. Το καθεστώς αυτό ακολούθησε μια πολιτιστική πολιτική μέσα στα πλαίσια των συμφερόντων του Λαϊκού Κόμματος. Την επο­ χή αυτή απαγορεύτηκαν τα βιβλία του Ναζίμ Χικμέτ, του Σαμπαχαττίν Αλή... Μα και την ίδια εποχή ιδρύθηκαν οι εκδοτικοί οίκοι Ρεμζί, Ινκι,-

6 6 /σ υ ν εντευ ξη λάπ, Βαρλίκ, που συνεχίζουν τη δράση τους μέ­ χρι τις μέρες μας. Αργότερα ανέβηκαν στην εξουσία κόμματα που στήριζαν τη δύναμή τους στη μεγαλοτσιφλικάδικη μπουρζουαζία, μ’ απο­ τέλεσμα την καταδίωξη του πνεύματος. Έτσι, οι παλιοί εκδοτικοί οίκοι μπήκαν σε μια περίο­ δο κρίσης. Και στάθηκε αδύνατη η ίδρυση και­ νούριων εκδοτικών οίκων. Κατά την περίοδο αυτή, οι προοδευτικοί συγγραφείς δυσκολεύ­ τηκαν να εκδώσουν το έργο τους. Για μοναδική λύση βρήκαν την ίδρυση δικών τους εκδοτικών οίκων. Ο Αζίζ Νεσίν μαζί με τον πεζογράφο Κεμάλ Γαχίρ ίδρυσαν τον εκδοτικό οίκο «Ντουσούν» (Σκέψη), μ’ αποκλειστικό σκοπό την έκδοση των βιβλίων τους. Το ίδιο έκανε κι ο Ορχάν Κεμάλ. Ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο «Οκ» (Τόξο). Ο Γιασάρ Κεμάλ εξάλλου ίδρυσε τον εκ­ δοτικό οίκο «Αραράτ». Ό λοι αυτοί οι εκδοτικοί οίκοι παρουσίασαν δυστυχώς λιγόχρονη δράση. Τα τελευταία χρόνια παρουσιάστηκαν δυο σημαντικές περιπτώσεις. Για πρώτη φορά το μεγάλο κεφάλαιο έκανε επενδύσεις στον εκδο­ τικό τομέα. Ο εκδοτικός οίκος «Αντάμ», μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, παρουσίασε 150 τίτλους βιβλίων. Μια άλλη περίπτωση είναι ο εκδοτικός οίκος «Yazko», που είναι ένας συνε­ ταιρισμός συγγραφέων και μεταφραστών. Ο εκ­ δοτικός αυτός οίκος ιδρύθηκε το 1979. Μέσα σε τέσσερα χρόνια παρουσίασε 200 τίτλους βι­ βλίων. Επίσης εκδίδει ένα εβδομαδιαίο, ένα μη­ νιαίο, ένα δίμηνο κι ένα τρίμηνο περιοδικό. Τα τέσσερα αυτά περιοδικά, είναι περιοδικά γραμ­ μάτων και τέχνης. Ό π ω ς ανέφερα ήδη, το τιράζ των βιβλίων εί­ ναι γύρω στις 5.000. Τα βιβλία διάσημων συγ­ γραφέων μας όπως ο Αζίζ Νεσίν, ο Γιασάρ Κε-

Η π εζογρ α φ ία μας δ εν έχει β α θιές ρίζες στο π α ρ ελθ ό ν. μάλ, δεν ξεπερνούν τις 10.000. Τα βιβλία που έκαναν μέχρι σήμερα τις περισσότερες εκδόσεις, είνει «Το τρυποκάρυδο» του Ρεσάλ Νουρή, «Το κουτσομπακάλικο» της Χαλιντέ Εντίπ και «Ο λιγνός Μεμέτης» του Γιασάρ Κεμάλ. Εδώ πρέπει να προσθέσουμε και τα ρομάντζα. Τα βιβλία του Αζίζ Νεσίν έφτασαν μέχρι σήμερα το τιράζ τών 100.000. Αν σκεφτούμε ότι ο Αζίζ Νεσίν έχει εκδώσει περί τα 75 βιβλία, το σύνολο των βιβλίων του ανέρχεται στα 6-7 εκατομμύρια. Ποια λογοτεχνικά περιοδικά υπάρχουν; Πώς διαρθρώνεται η ύλη τους και τι κυ­ κλοφορία περίπου έχουν;

ΤΟ παλαιότερο λογοτεχνικό περιοδικό μας εί­ ναι το «Βαρλίκ». Πρωτοεκδόθηκε το 1933 και συνεχίζει την έκδοσή του μέχρι σήμερα. Παλαιότερα το τιράζ αυτού του περιοδικού ήταν γύρω στις 15.000. Σήμερα είναι γύρω στις 5.000. Θα πρέπει ν' αναφέρουμε επίσης τα περιοδικά του «Yazko» (Συνεταιρισμός Συγγραφέων). Το εβδο­ μαδιαίο περιοδικό γραμμάτων και τέχνης «Σόμουτ» (Συγκεκριμένο), το μηνιαίο «Yazko-Edebiyat» (Λογοτεχνία), το δίμηνο «Yazko-Cev ri» (Μετάφραση) και το τρίμηνο «Yazko-Felsetc» (Φιλοσοφία). Άλλα σημαντικά περιοδικά είναι το «Sanat» (Τέχνη), που εκδίδει η ημερήσια εφημερίδα «Μιλλιέτ», το «Turkdili» (Τούρκικη Γλώσσα), όργανο του Γλωσσολογικού Ινστιτούτου, το περιοδικό γραμμάτων και τέχνης «GSsteri» (Εκ­ δήλωση), που εκδίδει η ημερήσια εφημερί­ δα «Χουριέτ», το περιοδικό «Turkiye Vazilali» (Τούρκικα Γράμματα), που εκδίδεται στην Άγκυρα, και το περιοδικό «Caedas Elestiri» (Σύγχρονη Κριτική). Το τιράζ των περιοδικών αυτών κυμαίνεται μεταξύ των 2.000 και 15.000 αντιτύπων. Ποιο είναι το σημερινό επίπεδο λογοτε­ χνικής κριτικής στην Τουρκία; Στις εφη­ μερίδες ή τα περιοδικά υπάρχουν μόνιμες στήλες κριτικής βιβλίου; Ποια η στάση των εφημερίδων απέναντι στο βιβλίο; Ποιοι οι σημαντικότεροι κριτικοί της ση­ μερινής Τουρκίας; Ο ΤΟΜΕΑΣ αυτός είναι γεμάτος αντιφάσεις. Ό π ω ς ακριβώς οι εκδοτικοί οίκοι. Πώς είναι δυνατό νά υπάρχει μια λογοτεχνία που νά ’χει ένα Χικμέτ, ένα Γιασάρ Κεμάλ, έναν Αζίζ Νεσίν, κι ακόμη τους Σαμπαχαττίν Αλή, Σαΐτ Φαΐκ, Ορχάν Κεμάλ, και να στέκεται αδύνατο να ξεπεραστεί το τιράζ των 5.000 αντιτύπων για συγ­ γραφείς και ποιητές σαν κι αυτούς; Κι ακόμη, να μη μπορεί να βρεθεί ένας κριτικός που τ ’ ανάστημά του να πλησιάζει το ανάστημα αυ­ τών... Συχνά προβάλλεται τούτο το ερώτημα α π ’ τα περιοδικά μας: «Έχουμε ή δεν έχουμε κριτικούς της λογοτεχνίας;» Φαίνεται πως η έλ­ λειψη αξιόλογων κριτικών οφείλεται στο ότι το θέμα αυτό το εξετάζουμε ερασιτεχνικά. Ποτέ δεν διαμορφώσαμε επαγγελματίες κριτικούς. Οφείλω να ομολογήσω με πολλή λύπη ότι η στάση των εφημερίδων μας απέναντι στο βιβλίο υπήρξε πάντοτε αρνητική. Πριν από το 1950, πολλοί από τους λογοτέχνες μας είχαν για επάγγελμα τη δημοσιογραφία. Μ’ άλλα λόγια, οι περισσότεροι α π ’ τους διάσημους πεζογράφους μας ήταν μαζί και δημοσιογράφοι. Μετά

σ υ νεντ ευ ξη /6 7 το 1950, τα πράματα άλλαξαν. Οι δημοσιογρά­ φοι και οι συγγραφείς χωρίστηκαν σε δυο δια­ φορετικές ομάδες. Μου φαίνεται πως η εχθρική στάση των δημοσιογράφων απέναντι στους συγγραφείς οφείλεται σε κάποιο σύμπλεγμα κατωτερότητας. Σχεδόν καμιά εφημερίδα δε διαθέτει κριτικό της λογοτεχνίας. Τελευταία μονάχα η «Χουριέτ» εγκαινίασε μια στήλη κρι­ τικής βιβλίου, κι ανέθεσε τη στήλη αυτή στο γνωστό κριτικό μας Ντογάν Χιζλάν. Η «Τζουμχουριέτ», μια α π ’ τις σημαντικότερες εφημερί­ δες μας, δεν έχει κριτικό της λογοτεχνίας. Έτσι, στέκεται αδύνατη η διαμόρφωση κριτι­ κών της λογοτεχνίας και κατάντησε πολλοί κα­ θηγητές της λογοτεχνίας να προβάλλονται και σαν κριτικοί. Ολότελα, βέβαια, ερασιτεχνικά. Ο καλύτερος κριτικός της λογοτεχνίας ήταν ο

Στη χώρα μας δεν υ φ ίσ ταται ακόμη εθνική θεατρική παραγωγή. Νουρουλλάχ Ατάτς, ο οποίος παρά τις ιδιοτρο­ πίες του και την αδυναμία του νςι σταθεί κριτι­ κά απέναντι στα βιβλία που διάβαζε και να στηριχτεί σε κάποιες αρχές απαραίτητες για τον αμερόληπτο κριτικό, πρόσφερε σημαντικότατες υπηρεσίες στον τομέα του. Μετά το θάνατό του (1957) δεν παρουσιάστηκε κανείς που νά ’ναι σε θέση να τον διαδεχθεί. Σήμερα, οι πιο ση­ μαντικοί κριτικοί θεωρείται πως είναι: ο οπα­ δός της δεξιάς καθηγητής Μεχμέτ Καπλάν και οι αριστεροί συγγραφείς Φετχί Νατζί, Ντογάν Χιζλάν, Αττίλα Οζκιριμλί, Αντνάν Μπενκ, Ταχσίν Γιουτζέλ και Ασίμ Μπελιρτζί. Υπάρχουν στην Τουρκία πολλοί συγγρα­ φείς που ζουν α π ’ τις πωλήσεις των βι­ βλίων τους;. ΤΑ τιράζ των βιβλίων είναι χαμηλά, σε βαθμό που να μην επιτρέπουν στους συγγραφείς να εξασφαλίζουν τα μέσα τους α π ’ αυτά. Οι συγ­ γραφείς, που κανονικά θά ’πρεπε νά ’ναι σε θέση να ζουν α π ’ τα βιβλία τους, βρίσκονται στην ανάγκη νά ’χουν και δεύτερο επάγγελμα. Λόγου χάρη, ο Τσετίκ Αλτάν έχει για δεύτερο επάγγελμα τη δημοσιογραφία. Ο Νετλατί Τζουμαλί ασχολείται με τον κινηματογράφο. Το ίδιο κι ο Ταρίκ Ντουρσούν. Ο Αττίλα Ιλχάν εργάζεται στην τηλεόραση. Ο Φακίρ Μπαϊκούρτ ζει στο εξωτερικό, εργάζεται σ’ ένα εκπαιδευτικό ίδρυ­ μα. Οι μόνοι που ζουν α π ’ τα βιβλία τους είναι ο

Αζίζ Νεσίν κι ο Γιασάρ Κεμάλ. Μα κι αυτοί στη­ ρίζονται κύρια στα βιβλία τους που είναι μετα­ φρασμένα στο εξωτερικό. Οι νέοι συγγραφείς είναι εύκολο να εκδώσουν τα βιβλία τους; Ποια η διαδικα­ σία για την έκδοση βιβλίου ενός νέου συγγραφέα; ΔΥΣΤΥΧΩΣ, η νομαδική μπουρζουαζία μας, με τις φεουδαρχικές ακόμη ρίζες της, μόλις άρχισε να αποκτά ταξική συνείδηση. Η τάξη λοιπόν αυτή κρατά μια στάση εχθρικότατη απέναντι στο βιβλίο. Έτσι, η έννοια του «απαγορευμέ­ νου βιβλίου» κατάντησε στη χώρα μας... «το βι­ βλίο απαγορεύεται». Αυτός είναι ο λόγος που η έκδοση των βιβλίων των νέων συγγραφέων κα­ τάντησε προβληματική. Έ να μονάχα βιβλιοπω­ λείο, το «Akademi», με ιδιοκτήτη και διευθυντή τον Χαντί Ολτζά, βραβεύει μια φορά το χρόνο το καλύτερο βιβλίο των νέων λογοτεχνών. Ο Χαντί Ολτζά αναλαβαίνει και την έκδοση του βιβλίου που βραβεύεται. Οι μεταφράσεις στην Τουρκία σε τι επί­ πεδο βρίσκονται; Ποια νομίζετε ότι είναι τα κυριότερα προβλήματα; ΟΙ μεταφράσεις στην Τουρκία βρίσκονται σε πο­ λύ καλό επίπεδο. Το Υπουργείο Παιδείας το 1940 ανέλαβε τη μετάφραση και έκδοση σχεδόν όλων των κλασικών του κόσμου. Μονάχα που οι μεταφράσεις μας περιορίζονται σε λίγες γλώσσες. Τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά. Δυστυχώς, ένα μυθιστόρημα γραμμένο λ.χ. στα αιγυπτιακά μεταφράζεται α π ’ την αγγλική του

Σήμερα, η μεγάλη πλεισψ ηφία τω ν τουρκω ν συγγραφέω ν ανήκει στη μεσαία τάξη. έκδοση. Το ίδιο συμβαίνει και με τις λογοτεχνί­ ες των γειτονικών μας χωρών. Θα εξαιρέσουμε μόνο τους ρώσους. Ό π ω ς ανάφερα ήδη, τα πε­ ρισσότερα έργα των ρώσων κλασικών μεταφρά­ στηκαν απ ’ τα πρωτότυπό τους. Η μετάφραση των έργων των τούρκων συγ­ γραφέων παρουσιάζει ακόμη πιο μεγάλες δυ­ σκολίες. Στη χώρα μας δεν υπάρχει κανένας οργανισμός που να φροντίζει για την επίλυση αυτού του προβλήματος. Η μετάφραση των τουρκικών έργων σε ξένες γλώσσες πραγματο­

6 8 /σ υ νεντευ ξη ποιείται με τις προσπάθειες των ίδιων των συγ­ γραφέων. Ποια η σχέση του κράτους με το βιβλίο, τους εκδότες και τους συγγραφείς; Ο θε-, σμός των βιβλιοθηκών στην Τουρκία σε τι επίπεδο βρίσκεται; ΟΠΩΣ ανάφερα παραπάνω, η μπουρζουαζία μας δε διαβάζει. Διάκειται εχθρικά απέναντι στο βιβλίο. Η τηλεόρασή μας αδιαφορεί για το βιβλίο και την εκδοτική κίνηση. Δεν έχει ώρα λογοτεχνίας. Οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι οι κυβερνήτες μας δείχνουν κάποιο σεβασμό στους συγγραφείς μας. Τόσο μόνο: Κάποιες ατέ­ λειες, κάποιες φορολογικές απαλλαγές... Ό σο για το βιβλίο, πλήρης αδιαφορία. Κι όχι μονάχα αυτό, οι δυνάμεις ασφαλείας, σαν γίνεται λόγος για το βιβλίο, προβαίνουν σε ανακρίσεις, διώ­ ξεις, συλλήψεις, Η κατάσταση των βιβλιοθηκών μας δεν είναι καλύτερη. Ο ημερήσιος τύπος συχνά αναφέρει ονόματα συγγραφέων που τα βιβλία τους αποσύρονται α π ’ τους καταλόγους των δημοσίων βιβλιοθηκών. Ποιοι έλληνες συγγραφείς είναι γνωστοί στην Τουρκία, ποιοι έχουν μεταφραστεί και τι ανταπόκριση είχαν τα βιβλία τους; ΤΟ υπουργείο της Παιδείας, γύρω στα 1940, μετάφρασε και τύπωσε σχεδόν όλους τους αρ­ χαίους έλληνες συγγραφείς. Τα έργα αυτά έπαι-

Η έννοια του «α π α γορ ευ μ ένου βιβλίου» κ ατά ντησε... «το βιβλίο απαγορ εύεται». ξαν σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης τουρκική κουλτούρας. Απ' τους σύγχρονους συγγραφείς, ο Καζαντζάκης είναι πολύ γνωστός στη χώρα μας. Έχουν μεταφραστεί σχεδόν όλα τα βιβλία του. Επίσης, είναι αρκετά γνωστός ο Ρίτσος. Τελευ­ ταία κυκλοφόρησε ένας τόμος με ποιήματα του Ελύτη. Σύντομα πρόκειται να κυκλοφορή­ σει ένα πεζογράφημα του Βρεττάκου κι ένας τό­ μος με ποιήματά του. Ακόμη, μεταφράστηκε ένα μυθιστόρημα του Βασιλικού, ένα του Σαμαράκη, «Η ζωή εν τάφω» του Μυριβήλη, ένα μυθιστόρημα του Κώστα Βαλέτα καθώς και δυο

μυθιστορήματα του Θέμου Κορνάρου. Μεγάλη εντύπωση έκανε στη χώρα μας το βιβλίο «Μα­ τωμένα χώματα» της Διδώς Σωτηρίου. Δυστυ­ χώς, το βιβλίο αυτό απαγορεύτηκε. Δεν ξέρω πού οφείλεται η απαγόρευση. Τα βιβλία βέβαια που ανάφερα, δεν είναι αρ­ κετά για να σχηματίσουμε μια γνώμη πάνω στις επιτεύξεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Δεδομένου ότι για εκατοντάδες χρόνια οι δυο λαοί έζησαν μαζί, διαπιστώνετε αλλη­ λοεπιδράσεις στη λογοτεχνία τους; Κι αν ναι, σε τι βλέπετε να επηρέασε η ελληνική κουλτούρα την τουρκική, κι αντίστροφα; ΔΕ νομίζω ότι θα μπορούσε να γίνει λόγος στα σοβαρά για μιά αλληλοεπίδραση ανάμεσα στις λογοτεχνίες των δυο λαών μας. Αντίθετα, η αλ-

Κ αζαντζάκης... Ρ ίτσ ος... Ε λυτη ς... Β ρ εττά κ ος... Β ασιλικός... Σ αμαράκης... Μ υριβήλης... Β α λέτα ς... Θ. Κ ορ νά ρος... Διδώ Σ ω τηρίου... ληλοεπίδραση ανάμεσα στις κουλτούρες των δυο λαών είναι ολοφάνερη. Κι αυτό είναι πολύ φυσικό, αφού οι δυο λαοί, επί πολλούς αιώνες, ζήσανε μαζί. Η μουσική μας, οι χοροί μας, ακό­ μη κι η κουζίνα μας παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες. Ο ελληνικός κι ο τουρκικός λαός έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Είναι πεισματάρηδες, φιλότιμοι, έχουν μια ιδιαίτερη προσωπι­ κότητα. Η ιστορία αναφέρει τις αλληλοεπιδρά­ σεις τους κάι μαζί τις συνεχείς διαφορές τους. Κάποτε δεν μπορούν να μοιραστούν τον Κα­ ραγκιόζη, άλλοτε τον Νασρεττίν Χότζα. Πρέπει να σημειώσουμε ότι οι διαφορές ανάμεσα στους δυο λαούς μας υπήρξαν πάντοτε και καλλιεργή­ θηκαν απ' τους σοβινιστές. Οι τούρκοι διανο­ ούμενοι έχουν συνείδηση του κοινού μικρασια­ τικού πολιτισμού που μας συνδέει. Ό π ω ς ανάφερα πιο πάνω, γύρω στα 1940 με­ ταφράστηκαν σχεδόν όλοι οι αρχαίοι έλληνες κλασικοί. Έχουμε μιαν αριστουργηματική έμ­ μετρη μετάφραση της «Οδύσσειας» και της «Ιλιάδας», που πραγματοποιήθηκε α π ’ τον αξιόλογο ποιητή μας Α. Καντίρ. Παρ’ όλα αυτά, δε μπορούμε να κάνουμε λόγο για αλληλοεπί­ δραση στο λογοτεχνικό τομέα.

σ υ νεντ ευ ξη /6 9

Από αριστερά: Χαγιατί Ααιλγιαζιτζί, Ντεμιρτάς Τζεϊχούν, Παναγιώτης Αμπατξής, Δάφνη Ανδρέου, Λουκάς Αξελός

Εσείς, με ποιο λογοτεχνικό είδος ασχο­ λείστε, πόσα βιβλία έχετε εκδώσει και ποια είναι αυτά; Ποιο απ' όλα νομίζετε ότι σας αντιπροσωπεύει περισσότερο; ΜΕΧΡΙ σήμερα έχω εκδώσει 16 βιβλία. Τα 5 είναι συλλογές διηγημάτων, τα 3 μυθιστορήμα­ τα, τα 3 παιδικά και τα 5 μελέτες και δοκίμια. Η συλλογή διηγημάτων μου «Τσαμασάν» πήρε το 1973 το βραβείο Σαΐτ Φαΐκ και η συλλογή διη­ γημάτων «Πολυκατοικία» μού 'δώσε το 1975 το βραβείο του Τουρκικού Ινστιτούτου Γλωσσο­ λογίας. Το πρώτο μου μυθιστόρημα, «Ασία», βραβεύτηκε το 1970 με το βραβείο της Ραδιο­ τηλεόρασης. Νομίζω πως το βιβλίο που με αντι­ προσωπεύει περισσότερο είναι το τελευταίο μου μυθιστόρημα, «Η καταιγίδα». Από πού αντλείτε τη θεματολογία σας και τι επιδιώκετε να δώσετε με το έργο σας; Ποια προβλήματα αντιμετωπίζετε στο χτίσιμο του κάθε σας έργου; ΤΑ θέματα των μελετών και των δοκιμίων μου προσδιορίζουν και τη θεματολογία μου καθώς και τα προβλήματα που με απασχολούν όταν γράφω τα μυθιστορήματα και τα διηγήματά μου. Τρεις απ' τις μελέτες μου έχουν για θέμα τη διαμόρφωση της τουρκικής κοινωνίας στη Μικρασία, το αγροτικό πρόβλημα και τις σχέ­

σεις κράτους και θρησκείας στα κράτη της Μικρασίας, τέλος το αγροτικό πρόβλημα στις μέ­ ρες μας. Επίσης, εξετάζω το πρόβλημα της ομαδικής μετοίκησης των αγροτών στις πόλεις. Στα διηγήματα και τα μυθιστορήματά μου τονί­ ζω τη νομαδική καταγωγή του λαού μου, κι ιδι­ αίτερα με απασχολεί η μετοίκηση κι εγκατά­ στασή του. Στη συλλογή μου «Τσαμασάν» οι ήρωές μου μετοικούν συνέχεια από τόπο σε τό­ πο. Στο τελευταίο μου μυθιστόρημα εξετάζω τα

Το θ έμ α π ου με απασχολεί π ερ ισ σ ότερ ο... ποια η επίδραση του νομαδικού χαρακτήρα στη σύγχρονη κουλτούρ α μας. κοινωνικοοικονομικά αίτια της ομαδικής αυτής μετοίκησης και αναφέρω την τραγωδία των αν­ θρώπων που αδυνατούν ν' αντιμετωπίσουν την κοινωνική καταιγίδα μέσα στην οποία βρίσκον­ ται, όπου αναγκαστικά διαλύονται και σκορπί­ ζονται. Τι νέο έργο ετοιμάζετε; Πείτε μας δυο λό­ για γι’ αυτό.

7 0 /σ υ ν εντευ ξη ΤΟ θέμα που συνέχεια μ’ απασχολεί είναι η νομαδική καταγωγή μας. Ποια είναι η επίδραση του νομαδικού χαρακτήρα στη σύγχρονη κουλ­ τούρα μας. Αυτό είναι το κεντρικό νόημα των μυθιστορημάτων και διηγημάτων που θα με απασχολήσει από δω και μπρος. Δηλαδή, ένα είδος συνέχειας του τελευταίου μυθιστορήματός μου. Σαν αντιπρόεδρος του Τουρκικού Συνδι­ κάτου Συγγραφέων, θα μπορούσατε να μας πείτε μερικά πράγματα γύρω α π ’ τη διάρθρωση και τη δράση του συνδικάτου; Υπάρχουν άλλες λογοτεχνικές ενώσεις στην Τουρκία, και ποιες; ΣΑΣ είναι βέβαια γνωστό ότι η στρατιωτική δι­ οίκηση σταμάτησε τη δράση των συνδικάτων. Έτσι, το Συνδικάτο Συγγραφέων Τουρκίας σταμάτησε τη δράση του στις 12 Σεπτέμβρη 1980. Ορισμένα συνδικάτα αργότερα συνέχισαν τη δράση τους. Τα μέλη όμως του διοικητικού συμβουλίου του Συνδικάτου Συγγραφέων Τουρ­ κίας παραπέμφθηκαν σε δίκη, η οποία συνεχί­ ζεται. Ζητείται η καταδίκη τους σε φυλάκιση 15 χρόνων. Το συνδικάτο μας επίσημα δεν έκλεισε. Επειδή όμως συνεχίζεται η δίκη μας, δεν επιτρέ­ πεται η δράση του. Έχω την εντύπωση ότι θα καταδικαστούμε και το συνδικάτο μας θα δια­ λυθεί. Εκτός α π ’ το συνδικάτο αυτό υπάρχει και το «Pen Club», το οποίο επίσης σταμάτησε. Πολύ λίγοι συγγραφείς είναι μέλη του σωματείου αυτού. Νομίζω ότι υπάρχει και μια ένωση λογο­ τεχνών, όπου είναι μαζεμένοι συγγραφείς της άκρας δεξιάς. Η ένωση αυτή υποστηρίζεται α π ’ την εφημερίδα «Τερτζουμάν».

Είμαστε δυο α δ ελφ ο ί λαοί. Σε ποιο επίπεδο βλέπετε ότι είναι οι ση­ μερινές ελληνοτουρκικές πολιτιστικές σχέ­ σεις και ιδιαίτερα οι λογοτεχνικές; Και τι θ α είχατε να προτείνετε για να καλυτερέ­ ψουν τα πράγματα; Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ των κυβερνήσεων, γενικά, καθο­ ρίζεται a n ’ τις πολιτιστικές σχέσεις ανάμεσα στους λαούς. Δυστυχώς, μολονότι οι πολιτιστι­ κές σχέσεις ανάμεσα στους δυο λαούς μας συ­ νεχίζονται εδώ και πολλούς αιώνες, η πολιτική που εφαρμόζεται δεν ανταποκρίνεται στις σχέ­ σεις αυτές. Παρουσιάζει πολλά κενά. Μα τα κε­ νά αυτά δημιουργούνται σκόπιμα. Γι’ αυτό, δε νομίζω ότι μπόρεσε ή θ α μπορέσει να σταθεί

εμπόδιο στις πολιτιστικές σχέσεις ανάμεσά μας. Παράδειγμα η μουσική μας. Ακόμη και η παρα­ κολούθηση του ραδιοφώνου και της τηλεόρα­ σης α π ’ τους κατοίκους που ζουν στα παράλια του Αιγαίου ή της Μεσογείου. Στη λογοτεχνία τα πράγματα είναι διαφορετι­ κά. Υπάρχουν πολλές δυσκολίες. Μολονότι και στις δυο χώρες υπάρχουν άνθρωποι που γνωρί­ ζουν και τις δυο γλώσσες, πολλές φορές βρισκό­ μαστε στην ανάγκη να κάνουμε τις μεταφρά­ σεις μας από τα αγγλικά ή τα γαλλικά. Εμείς, σα συνδικάτο, προβήκαμε σε λογής ενέργειες για την υπογραφή διμερών συμφωνιών με απώτερο σκοπό την επίλυση των προβλημάτων μας. Το 1979 διοργανώσαμε στην Πόλη το πρώτο συνέ­ δριο συγγραφέων των βαλκανικών χωρών. Στο συνέδριο αυτό αντιπροσωπεύτηκαν δυο α π ’ τα λογοτεχνικά σωματεία της Ελλάδας. Τα τε­ λευταία χρόνια διοργανώνεται και το βραβείο Αμπντί Ιπεκτσί, το οποίο νομίζω ωφελεί στη σύσφιξη των σχέσεων ανάμεσα στους δυο λαούς. Ο καλύτερος τρόπος για την καλυτέρεψη των πραγμάτων ανάμεσα στους δυο λαούς, στις χώ­ ρες μας, είναι η αλληλογνωριμία των συγγραφέ­ ων μας και η σωστή μετάφραση των λογοτεχνι­ κών μας έργων. Τι χαιρετισμούς θα θέλατε να μεταφέρω στους έλληνες αναγνώστες; Ο ΦΙΛΟΣ μου Ζουλφί Λιβανέλλι, που είναι γνωστός και στην Ελλάδα, μου διηγήθηκε τα εξής: Μετά από μια συναυλία σε μια α π ’ τις ευ­ ρωπαϊκές χώρες μαζί με τη Μαρία Φαραντούρη τον πλησίασε ένας έλληνας φίλος του και του είπε: «Είμαστε σαν δυο γεράκια που κάθουνται στους ώμους του ιμπεριαλισμού. Πετάμε, κυνη­ γάμε να βρούμε την τροφή μας και ό,τι βρούμε, το φέρνουμε και το βάζουμε στο στόμα των ιμ­ περιαλιστών. Και καβγαδίζουμε, κοιτάζοντας ποιος θα τους φέρει περισσότερα. Φτάνει πια! Πρέπει να φύγουμε α π ’ τους ώμους των ιμπε­ ριαλιστών, να πιαστούμε χέρι με χέρι, ν ’ απαλ­ λαγούμε!» Τα λόγια αυτά μου είχαν κάνει πολλήν εντύπωση. Πιστεύω ολόψυχα ότι η διαρκής ειρήνη στη Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια, εξαρτάται κύρια α π ’ το μάνιασμα των δυο αυτών αδελφών λαών. Ο τουρκικός λα­ ός δε μπορεί ποτέ νά ’χει εχθρικά αισθήματα απέναντι στον ελληνικό λαό. Είμαστε δυο αδελφοί λαοί. Αυτό μας το επιβάλλει η ιστορία και ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο βρισκό­ μαστε. Επιθυμούμε το Αιγαίο να μετατραπεί σε λίμνη ειρήνης! Σας παρακαλώ, διαβιβάστε στον ελληνικό λαό την αγάπη μου.

ΔΕΛΤΙΟ βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 83

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του οποίου ευχαριστούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προη­ γούνται αλφαβητικά οι έλληνες συγ­

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

γραφείς και ακολουθούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλ­ φάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έν• Για την ακόμη μεγαλύτερη πληρότη­ τα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ

ΓΕΝΙΚΑ

Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Θεματική αλφαβητική. Τόμος Α': Παγκόσμιο βιογραφικό λεξι­ κό. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1983. Σελ. 400.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΦΩΤΗΣ. Δύο δοκίμια. Φ θόνος και συμπεριφορά. Περί εμπιστοσύνης. Κευθώνυμος, 1983. Σελ. 23.

Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Θεματική αλφαβητική. Τόμος 11: Θετικές επιστήμες - ζωολογία. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1983. Σελ. 392.

ΙΛΙΕΝΚΟΦ Ε. Β. Διαλεκτική λογική. Δοκίμια ιστορίας ·* και θεωρίας. Μετ. Μιχάλη Αναστασιάδη. Αθήνα, Gutenberg, 1983. Σελ. 272. Δρχ. 500.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑΜΕΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Πρωτοπόροι και ήρωες της ελληνικής δημοσιογραφίας. Β' έκδοση. Μορφές και Θέματα του Ν εότερου Ελληνισμού, αριθ. 1. Αθή­ να, Γλάρος, 1983. Σελ. 263. Δρχ. 300.

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Πρακτικά του Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών. Τόμοι Α '+ Β '+ Γ '. Αθήναι, 19811982. Σελ. 400+451+487+πίνακες. Δρχ. 800+900+

ΣΤΟΥ ΛΑΟ. Ταό τε κινγκ. Β' έκδοση. Μετ. Μάνια Σεφεριάδη. Αθήνα, Ερμής, 1983. Σελ. 207. Δρχ. 300.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΖΑΚΟΜΠΙ ΡΑΣΕΛ. Κοινωνική αμνησία. Μετ. Γιώργος Σιούνας. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1983. Σελ. 218. Δρχ. 300.

72/δελτιο

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ

ΣΤΑΥΡΟΥ ΛΑΜΠΡΟΣ. Εισαγωγή στην ψ υχοπαθολο­ γία νήπιου-παιδιού-έφηβου. Β' έκδοση. Αθήνα, Γρή­ γορης, 1983. Σελ. 403. Δρχ. 600.

ΔΑΛΙΠΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Σύγχρονη οργάνωση υγείας 1979. Θεσσαλονίκη. Σελ. 588. Δρχ. 2000.

ΠΑΡΑΨΥΧΟΛΟΓΙΑ FORTUNE DION. Ψυχική αυτοάμυνα. Μετ. Γιώργος Ν. Μ παλάνος. Αθήνα, Φοίβος, 1983. Σελ. 288. Δρχ.

400.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΣΜΕΝΑΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Η αποστολή της εκκλησί­ ας στό σύγχρονο κόσμο. Μετ. Ιωσήφ Ροκλίδης. Ορθό­ δοξη Μαρτυρία, αριθ. 16. Αθήνα, Ακρίτας, 1983. Σελ.

255. Δρχ. 380.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΜΙΧΑΗΛ-ΔΕΔΕ ΜΑΡΙΑ. Η γυναίκα στην ελληνική παράδοση. Αθήναι, Πιτσιλάς, 1983. Σελ. 62. Δρχ. 140.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΔΕΔΜΟΥΖΟΣ Α. Π. Το πρόβλημα της Φιλοσοφικής Σχολής. Αθήνα, Μ πάυρον, 1983. Σελ. 223. Δρχ. 350. Μανόλης Τριανταφυλλίδης (1883-1959). Αυτοβιογραφικό σημείωμα. Μαρτυρίες και κρίσεις ανθρώπων που τον γνώρισαν. Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελ­ ληνικών Σπουδών / ' Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1983. Σελ. 22. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Δ. Ν. Χωρίς ανεμόσκαλα. Γλώσσα και παιδεία. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 76. Δρχ. 200.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΟΣ. Φάκελος Τουρκία. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1983. Σελ. 111. Δρχ. 150. ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ ΤΑΚΗΣ. Έ χει μέλλον η δημοκρατία; Αθήνα, Ιωνία, 1983. Σελ. 425. Δρχ. 740.

ΜΑΝΑΚΟΡΝΤΑ ΜΑΡΙΟ. Για μια σύγχρονη παιδαγω­ γική. Μετ. Μυρσίνη Ζορμπά. Αθήνα, Οδυσσέας, 1983. Σελ. 174. Δρχ. 150.

ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ο Ανδρέας κι εγώ. Για ποιους αγωνιστήκαμε... Αθήνα, Βασδέκης, 1983. Σελ.

202. Δρχ. 350.

SWAPO. Οργάνωση για την απελευθέρωση του λαού της Ναμίμπια. Μετ. Ά γγελο ς Χρήστου. Αθήνα, Κάλβος, 1983. Σελ. 72. Δρχ. 150.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΔΙΚΑΙΟ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. Τέκνα γεννημένα χω­ ρίς γάμο. Οι βασικές αρχές της νέας ρύθμισης της νο ­ μικής θέσης των «εξωγάμων». Θεσσαλονίκη, Παρα­ τηρητής, 1983. Σελ. 92. Δρχ. 150. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΜ. Τα χρηστά ήθη και η νομική αυτών θεμελίωσις. Αθήναι, 1983. Σελ. 72. Δρχ. 300.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΝΙΛΣΕΝ ΜΥΡΤΩ. Οι περιπέτειες μιας νό ­ τας. Ζωγραφιές Πέπη Ρηγοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Δρχ. 400. ΔΑΡΑΚΗ ΠΕΠΗ. Τα περιστέρια του καμπαναριού. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1983. Σελ.

114. Δρχ. 180. ΣΙΒΕΤΙΔΗΣ ΒΙΚΤΩΡΑΣ. Μύθοι και ιστορίες. Θεσσα­ λονίκη, Παρατηρητής. Σελ. 79. Δρχ. 150.

δελτιο /7 3

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗ

γιά τις φετινές γιορτές ή όμορφη συσκευασία κασετίνας . καί τά δυό έρωτευμένα βιβλιοφάγα πιθηκάκια που προσφέρει μέ κάθε αγορά σας

EVERROAD COACH JIM. Πώς μπορείτε να διατηρή­ σετε τη φόρμα σας. Μετ. Ν έστορας Χοΰνος. Αθήνα, Ψυχογιός, 1983. Σελ. 35. Δρχ. 120. ΜΑΡΤΙΝΟΦ Α. Η ζωή στην άκρη του τσιγάρου. Μετ. Γ. Στεργίου. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1983. Σελ. 67. Δρχ. 100. ΟΣΓΟΥΟΑΝΤ ΑΙΑΝ - ΑΝΤΑΜ ΚΕΡΣΤΥΝ. Αϋπνία. Μετ. Νέστορας Χούνος. Αθήνα, Ψ υχογιός, 1983. Σελ.

112. Δρχ. 300.

ΤΕΧΝΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ Δ. Το κρητικό σπίτι. Β' έκδοση. Αθή­ να, Εστία, 1983. Σελ. 346. Δρχ. 1000. ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣ ΔΑΝΙΗΛ. Καρυάτιδες του 19ου αιώνα στην Ελλάδα. Αθήνα, 1983. Σελ. 95. Δρχ. 350. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Η αυλή στην Ελλάδα. Εικο­ νογράφηση Αλέκος Φασιανός. Α θήνα, Φόρκυς, 1983. Σελ. 158. Δρχ. 1000.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ MANΩΛΕΔΑΚΗ-ΛΑΖΑΡΙΔΗ ΙΩΑΝΝΑ. Το σχέδιο. Θεωρία και πρακτικές. Θεσσαλονίκή, Παρατηρητής. Σελ. 151. Δρχ. 400. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΙΔΗΣ ΜΙΛΤΗΣ. 8 σχέδια από τη Λέ­ σβο. Αθήνα-Μυτιλήνη, 1983. Σελ. 22.

ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Ερασιτεχνικό video. Διεθνής βιβλιογραφία. Συλλογή -επεξεργασίά κειμένου Κ. Παραπαντάκης. Αθήνα, Γαλαίος. Σελ. 103. Δρχ. 350.

ΧΙΟΥΜΟΡ ΚΥΡ. Καστρί ενταύθα. Α θήνα, Κέδρος, 1983. Δρχ.

300.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΠΡ ΚΟΡΟΜΗΛΑ 38 ΤΗΛ. 264.958 ΑΘΗΝΑ ΔΙΔΟΤΟΥ 39 3600658

74/δελτιο μεταφράσεις. Αθήνα, Ίκαρος. 1983. Σελ. 140. Δρχ.

350.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΚΑΤΣΙΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Στην κόψη του φεγγαριού. Αθήνα, 1983. Σελ. 70.

ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΟΥΖΗΝΟΠΟΥΛΟΣ ΛΑΖΑΡΟΣ. Προανάκρουσμα. Ποιήματα. Αθήνα, 1983. Σελ. 58.

ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ ΑΝΝΑ. Εύκολες συνταγές για διακο­ πές. Α θήνα, 1983. Σελ. 56. Δρχ. 200.

ΜΑΡΓΑΡΗΣ Β. Κ. Ν έοι στίχοι. Επίκτητος, 1983. Σελ.

33. ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Σ. Καημοί της προσφυ­ γιάς. Αθήνα, 1983. Σελ. 31.

ΓΛΩΣΣΑ

ΜΕΓΑΛΥΝΟΣ ΧΑΡΗΣ. Το μήλον της έριδος. Αθήνα, Οδός Πανός, 1983. Σελ. 42. ΜΕΣΕΒΡΙΝΟΣ. Επιστροφή στη μεσημβρία. Λογοτε­ χνική Σειρά, αριθ. 4. Θεσσαλονίκη, Τα Τετράδια του Ρήγα, 1983. Σελ. 50.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ. Μ ονοτο­ νικό λεξικό της δημοτικής γλώσσας. Ορθογραφικόερμηνευτικό-εγκυκλοπαιδικό. Τόμοι Α '+ Β '+ Γ '. Αθή­ να, Καρακασιλιώτης, 1983. Σελ. 1087. Δρχ. 4200 (οι τρεις τόμοι).

ΠΑΣΧΟΣ Π. Β. Πικρό ψαλτήρι. Αθήνα, Ακρίτας, 1983. Σελ. 86. Δρχ. 150. ΣΟΥΕΡΕΦ ΚΩΣΤΑΣ. Κόρινθος-Συρακούσα μέσω ακτών Ιονίου. Θεσσαλονίκη, Πόρφυρας, 1983. Σελ.

27. ΤΑΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Η εποχή της Ανοιξης. Αθήνα, 1983. Σελ. 80.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΧΡΟΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τα αρχαία βρέφη. 14η χιλιάδα. Αθήνα, Οδός Πανός, 1983. Σελ. 208.

ΓΕΝΙΚΑ

Αφιέρωμα στον Jose Hierro. Α θήνα, Κέντρο Ισπανι­ κών Σπουδών, 1983.

ΔΟΞΙΑΔΗΣ Κ. Α. Η πορεία των λαών. Β ' έκδοση. Αθή­ να, Ίκαρος, 1983. Σελ. 326.

BALLESTER CESAR. Η μορφή στις φλόγες. Μωρίας έπαινος. Μετ. Σύλβα Πόντου. Αθήνα, 1983. Σελ.

130.

ΚΥΠΡΑΙΟΥ ΕΛΕΝΗ. Παράθυρο στον κόσμο. Αθήνα, 1983. Σελ. 182. Δρχ. 500.

ΕΣΠΡΙΟΥ ΣΑΛΒΑΔΟΡ. Κοιμητήρι της Σινέρα. Μετ. Κώστας Ε. Τσιρόπουλος. Α θήνα, Αστρολάβος/Ευθύνη, 1983. Σελ. 44. Δρχ. 120.

ΠΟΙΗΣΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΓΚΟΡΠΑΣ ΘΩΜΑΣ. Τα θεάματα, Αθήνα, Έ ξοδος, 1983. Σελ. 91. ΓΚΟΡΠΑΣ ΘΩΜΑΣ. Στάσεις στο μέλλον. Δ ' έκδοση. Αθήνα, Έ ξοδος, 1983. Σελ. 130.

ΔΑΛΙΠΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ανηφόρα. Ψυχογραφικό μυθιστόρημα. Θεσσαλονίκη. Σελ. 511. Δρχ. 1000.

Θεσσαλονίκη.

ΔΑΛΙΠΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Καταγγελίες. Κοινωνικό μυ­ θιστόρημα. Θεσσαλονίκη. Σελ. 474.

ΔΑΛΙΠΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ποίηση. Θεσσαλονίκη. Σελ.

48. Δρχ. 150.

ΚΑΛΑΝΤΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. (ΘΕΣΣΑΛΟΣ). Τ ’ άσπρο παιδί του γύφτου. Κι άλλα διηγήματα. Αθήνα, Καραβίας-Ρουσσόπουλος, 1983. Σελ. 112. Δρχ. 220.

ΔΑΛΙΠΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Σελ. 255. Δρχ. 500.

Συγνώμη.

Ζάκυνθος και Πολυτεχνείο 1973-1983. Ποιητικό αν­ θολόγιο. Επιμέλεια Διονύσης Σέρρας. Εισαγωγή Γιώρ­ γος Βαλέτας. Α θήνα, Δίφρος, 1983. Σελ. 60. ΘΕΟΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ ΑΘ. Η αναπλιώτισσα. Νίκαια, 1983. Σελ. 45. ΚΑΒΑΦΗΣ Κ. Π. Τα αποκηρυγμένα. Ποιήματα και

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΑΡΙΑ. Η σπηλιά. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 250. Δρχ. 450. ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΩΤΗΡΙΑ. Η λαπαροτομή. Μικρή Βιβλιοθήκη/ Έ λληνες Λογοτέχνες, αριθ. 4. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1983. Σελ. 84. Δρχ. 120. ΡΩΜΑΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ. Τα ξακυνθινά. Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 438. Δρχ. 500.

δελτιο/75 ΦΑΚΙΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ. Το έβδομο ρούχο. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Καστανκότης, 1983. Σελ. 131. Δρχ. 250. ΦΑΝΤΕΜΗΣ ΦΑΝΗΣ. Οι τρομπέτες. Διηγήματα. Αθήνα, Ηριδανός, 1983. Σελ. 115. Δρχ. 300. ΧΑΤΖΗΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΤΑΚΗΣ. Η λάμψη των άστρων. Μυθιστόρημα, Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 399. Δρχ. 400.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Β' έκδοση Σ τα θ μ ό ς στή σ ύ γ χ ρ ο νη σ κέψ η

CARRE JOHN LE. Η μικρή τυμπανίστρια. Μετ. Νέστορας Χούνος. Αθήνα, Bell, 1983. Σελ. 637. Δρχ. 350. ΛΕΣΙΝΓΚ ΝΤΟΡΙΣ. Οι ζώνες της Σικάστα. Μετ. Γιάν­ νης Σπανδώνης. Α θήνα, Κάκτος, 1983. Σελ, 261. Δρχ. 300. ΛΟΝΤΟΝ ΤΖΑΚ. Η παγόδα της Λούσι Λιγκ. Μετ. Σπ. Κατσίβολης. Επιμέλεια-πρόλογος Θωμάς Γκόρπας. Αθήνα, Έ ξοδος, 1983. Σελ. 62. ΜΙΛΟΤΣ ΤΣΕΣΛΑΒ. Η αιχμάλωτη σκέψη. (Δοκίμιό για τις λαϊκές λογοκρατίες). Μετ. Χρήστος Χατζηεμμανουήλ. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική. Σελ. 303. Δρχ. 500. ΦΩΚΝΕΡ ΟΥΙΛΛΙΑΜ. Καθώς ψυχορραγώ. Μυθιστό­ ρημα. Β' έκδοση. Μετ. Μένης Κουμανταρέας. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 220. ΧΑΜΕΤ ΝΤΑΣΙΕΛ. Ο κόκκινος θερισμός. Μετ. Μάγδα Οιχαλιώτου. Αθήνα, Έ ξοδος, 1983. Σελ. 252. ΧΑΜΕΤ ΝΤΑΣΙΕΛ. Το κορίτσι με τ ’ ασημένια μάτια. Μετ. Γ. Γερμάς. Επιμέλεια Θωμάς Γκόρπας. Αθήνα, Έ ξοδος, 1983. Σελ. 92.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ Μ. Τα νεανικά χρόνια του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Βιογραφία. Αθήνα, Πρόσπερος, 1983. Σελ. 77.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Η εκφραστική αναζήτηση του Νίκου Καζαντζάκη. Α νάτυπο από το 7ο τεύχος των «Φιλολογικών». Ιωάννινα, 1983. Σελ. 13. ΚΟΡΔΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ιστορία της νεοελληνικής λο­ γοτεχνίας. (Από το 1453 ώς το 1961). Τόμοι Α '+ Β '. Πρόλογος Κώστα Βάρναλη. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1983. Σελ. 1021. Δρχ. 1600 (οι δύο τόμοι). ΛΕΟΝΤΑΡΗΣ ΒΥΡΩΝ. Η ποίηση της ήττας. Ελληνικά Κείμενα και Μελέτες-, αριθ. 5. Αθήνα, Έρασμος, 1983. Σελ. 86. Δρχ. 160. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΥ ΔΑΝΑΗ Γ. Ο ιδεαλισμός και η με­ ταφυσική στην ποίηση του Θαλή Ρητορίδη. Δοκίμιο. Αθήνα, 1983. Σελ. 48. Δρχ. 150. ΠΕΡΑΝΘΗΣ ΜΙΧΑΗΛ. Ο άλλος Κοραής. Μελέτη.

Θεμελιώνει τήν μή άναγκαιότητα τής τέχνης άνεξάρτητα άπό τίς όποιεσδήποτε συνθήκες μέσα στις όποιες γεννιέται καί διαμορφώνε­ ται τό αισθητικό φαινόμενο. Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

76 /δελτιο Κριτική-Μελετήματα, αριθ. 13. Αθήνα, Φιλιππότης, 1983. Σελ. 120. Δρχ. 250.

ΔΑΒΑΡΑΣ ΚΩΣΤΗΣ. Μινωική τέχνη στο Μουσείο Ηρακλείου. Α θήνα, Hannibal. Δρχ. 280.

Σημείον του Αιμ. Χουρμούζιου. Τετράδια Ευθύνης, αριθ. 20. Αθήνα, 1983. Σελ. 190. Δρχ. 380.

ΔΑΒΑΡΑΣ ΚΩΣΤΗΣ. Μ ουσείον Αγίου Νικολάου. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 280.

ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΗΣ ΛΟΥΚΑΣ Ν. Ο φιλολογικός περιοδι­ κός τύπος (1890-1919). Αθήνα, Μ πάυρον, 1983. Σελ.

94. Δρχ. 150.

ΔΑΒΑΡΑΣ ΚΩΣΤΗΣ. Φαιστός-Αγία Τριάδα-Γόρτυς. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 280.

ΜΟΝΤΑΙΝΙ ΜΙΣΕΛ ΝΤΕ. Δοκίμια. Βιβλίο Β '. Μετάφραση-ση'μειώσεις: Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής. Αθή­ να, Εστία, 1983. Σελ. 598. Δρχ. 750.

ΘΕΑΤΡΟ

ΘΕΜΕΛΗΣ ΠΕΤΡΟΣ Γ. Αρχαία Κόρινθος. Ο χώρος και το μουσείο. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 280. ΘΕΜΕΛΗΣ ΠΕΤΡΟΣ Γ. Μυκήνες. Τα μνημεία και τα ευρήματα. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 150. ΘΕΜΕΛΗΣ ΠΕΤΡΟΣ Γ. Ναύπλιο. Η πόλη κάι το Μουσείο. Τίρυνθα. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 150. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΠΑΥΛΟΣ. Το μοναστήρι του Ό σ ιο υ Λουκά. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 150.

ΕΡΓΑ

ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΠΑΥΛΟΣ. Μονή Δαφνιού. Αθήνα, Han­ nibal. Δρχ. 150.

ΓΑΒΡΙΗΛΟΓΛΟΥ ΓΑΒΡΙΗΛ. Μια εξουσία. Θέατρο. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ. 81.

ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΠΑΥΛΟΣ. Σαντορίνη. Το Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία. Α θήνα, Hannibal. Δρχ. 360.

ΦΟ ΝΤΑΡΙΟ. Είχε δύο πιστόλια. Μετ, Σωτήρης Μαγκριώτης. Θεσσαλονίκη, Κατσάνος. Σελ. 87. Δρχ. 150.

ΜΠΟΡΜΠΟΥΔΑΚΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ. Παναγία Κερά. Βυζαντινές τοιχογραφίες στην Κριτσά. Αθήνα, Hanni­ bal. Δρχ. 280.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΔΗΜΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. Φιλελευθερισμός, σοσιαλι­ σμός και εθνικισμός στη νεότερη Ευρώπη. Ιστορικό δοκίμιο. Αθήνα, Παπαζήσης, 1983. Σελ. 272. Δρχ.

450.

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΜΕΝΕΛΑΟΣ. Ελληνική μυθολογία. Ευρώπη. Εικονογράφηση Γιάννης Στεφανίδης. Σειρά Β': Ό λ υμ π ος και Ά νθρ ω ποι, αριθ. 12. Αθήνα, Σί­ γμα. Σελ. 32. Δρχ. 300.

BERNARD L. Μ ύθοι και θρύλοι της Αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης. Μετ. Κώστας Ζαρούκας. Αθήνα, Μέρμηγκας. Σελ. 207. Δρχ. 1000.

BERNARD L. Παγκόσμια μυθολογία. Μετ. Κώστας Ζαρούκας. Αθήνα, Μέρμηγκας. Σέλ. 207. Δρχ. 1000.

ΝΤΟΥΜΑΣ ΧΡΙΣΤΟΣ Γ. Σαντορίνη, η προϊστορική π ό ­ λη του Ακρωτηρίου. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 360.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΠΕΤΡΟΣ. Ό σ α θυμάμαι 1900-1969. Τόμος Β ' : Η συνέχεια 1900-1922 και 1923-1969. Αθή­ να, Κέδρος, 1983. Σελ. 371. ΓΑΤΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Πολυτεχνείο. Ρεπορτάζ με την ιστορία. Α θήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1983. Σελ. 174. Δρχ. 200.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΟΥΡΝΑΣ ΤΑΣΟΣ. Το ελληνικό 1848. Αθήνα, Τολίδη, 1983. Σελ. 134. Δρχ. 200.

MOURELOS YANNIS G. L’intervention de la Grece dans la grande guerre (1916-1917). Athenes, Institut Fra­ n c is d’Athenes, 1983. Pag. 281.

Eine Spazierfahrt im Golfe von Korinth. Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, αριθ. 183. Athen, Karavias, 1983. Σελ. 290. Δρχ. 3000.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΑΒΑΡΑΣ ΚΩΣΤΗΣ. Το ανάκτορο της Κνωσσού. Αθήνα, Hannibal. Δρχ. 280.

ΣΤΑΘΗ ΣΑΣΑ Κ. Γιουγκοσλαβία και Τίτο 1919-1953.

δελτιο/77 Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 400. Δρχ. 500.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Δεκαπενθήμερη έκδοση της νεολαίας ΠΑ.ΣΟ.Κ. Τεύχος 173. Δρχ. 20. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 246. Δρχ. 50. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΑΠΟ ΤΑ ΜΟΥΔΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΥΡΩ. Φύλλο 10. Δρχ. 20. ΑΡΜΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τεύχος 1. ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Έ τος A ' , τεύχος Ι.Δρχ. 150. ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη επιθεώρηση. Τεύχος 101. Δρχ. 75. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το περιοδικό της ελληνικής οικογένειας. Τεύχος 881. Δρχ. 80. ΔΑΥΛΟΣ. Τόμος Β ' , τεύχος 23. Δρχ. 80.

ΘΟΥΡΙΟΣ. Κεντρικό όργανο της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος. Τεύχος 180. Δρχ. 40. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΠΑΛΗ. Φύλλα 48 και 49. Δρχ.

20. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 28. Δρχ. 100. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 9. Δρχ. 30. ΤΑ ΝΕΑ ΤΩΝ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ. Μηνιαία έκδο­ ση. Τεύχη 13-14 και 15. Δρχ. 80. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 27. Δρχ. 300. ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική 211. Δρχ. 50.

επιθεώρησις.

Τεύχος

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 789. Δρχ. 60.

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 2. Δρχ. 80.

ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ. Έ κδοση μελετών χώρου. Τεύχος 6. Δρχ. 230.

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έ κδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 2. Δρχ. 120.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 13. Δρχ. 170.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 81. Δρχ. 100. ΕΛΛΗΝΟΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ. Ενη­ μερωτικό δελτίο. Τεύχος 21.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ. Τεύχος 30. ΤΡΙΦΥΛΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύ­ χος 53. Δρχ. 150.

ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Ό ρ γα νο της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοχαρτοπωλών. Φύλλο 50.

Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ. Ό ρ γα νο του χριστιανοσοσιαλιστικού κινήματος της Χριστιανικής Δημοκρατίας. Φύλλο 232. Δρχ. 15.

ΕΥΒΟΤ ΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Μηνιάτικη έκ­ δοση. Φύλλο 18.

ΧΡΟΝΙΚΑ. Ό ργα νον του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος. Τεύχος 63.

Π

#

*

εκδοοειο

αλεΒιζοπουλοο ΦΕΙΔΙΟΥ 14-16 ΑΘΗΝΑ

1

ΐπλ. 3600.059

I V

I Ά Ν α Κ αΤ Α

I

ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού. Τεύχος 143·. Δρχ. 100.

...... κι άλλα πολλά

•π οχτωβριανπ επανάσταση

φωιοΥραφικα νιοκουμενια

•ελληνες στα λαικα απελευθερωτικά Χ ρησ ιου Ααζου κινήματα

' I

78/δελτιο 3 Νοεμβρίου16 Νοεμβρίου 1983

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Σ τ η ν Κ ρ ι τ ι κ ο γ ρ α φ ί α π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι ό λ ε ς ο ι ε π ώ ν υ μ ε ς β ιβ λ ιο κ ρ ιτ ικ έ ς π ο υ δ η μ ο σ ιε ύ ο ν τ α ι σ τ ο ν η μ ε ρ ή ­ σ ιο α θ η ν α ϊ κ ό τ ύ π ο . Π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι, ε π ί σ η ς , κ α ι κ ρ ιτ ι κ έ ς δ η μ ο σ ι ε υ μ έ ν ε ς σ τ ο ν π ε ρ ι ο δ ι κ ό κ α ι ε π α ρ χ ι α ­ κ ό τ ύ π ο , ό σ ε ς φ υ σ ικ ά φ ρ ο ν τ ίζ ο υ ν ν α μ α ς σ τ έ λ ν ο υ ν ο ι σ υ ν τ ά κ τ ε ς τ ο υ ς . Γ ι α κ ά δ ε β ιβ λ ίο σ η μ ε ι ώ ν ο ν τ α ι, μ έ ­ σ α σ ε π α ρ έ ν θ ε σ η : τ ο ό ν ο μ α τ ο υ κ ρ ιτ ι κ ο ύ κ α ι ο τ ίτ λ ο ς τ ο υ ε ν τ ύ π ο υ (β λ. Υ π ό μ ν η μ α ) , κ α θ ώ ς κ α ι η η μ έ ρ α δ η μ ο σ ίε υ σ η ς τ η ς κ ρ ιτ ικ ή ς , α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ε φ η μ ε ρ ίδ α , ή ο α ρ ι θ μ ό ς έ κ δ ο σ η ς , α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α π ε ρ ι ο ­ δ ικ ό έ ν τ υ π ο .

Υπ ό μ ν η μα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. Αργυρίου ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμποΰκη ΕΡ: Ε. Ρόζος EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΔ: Κ. ©. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΛ: Κ. Λάμψα ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος

ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΛ: Σ. Δρακοπούλου ΣΚ: Σ. Κακίσης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος TP: Κ. Τρίγκου ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΤ: Φ. Τριάρχης XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή ΓΙ: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος Δ1: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελίκώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΠ: Επίκαιρα ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.)

Βιβλιογραφία Παναγιώτου Γ.: Τεκμηρίωση 16, 17, 18 (ΘΤ, ΑΥ, 10/11) Οδηγοί Νέξης Ν.: Τα βουνά της Αττικής (Γ. Σαββίδης, ΑΗ, 5/11)' Συμβουλευτικός Οδηγός Ναυτιλομένων (W„ ΟΤ, 3/Π) Φιλοσοφία Δεσιτοτόπουλος Κ. I.: Μελετήματα πολιτικής φιλοσοφίας (ΑΘ, ΗΜ, Φιλοσοφία της ιστορίας κατά Πλάτωνα (Κ. Μπουζέας, ΕΟ, 83) Κονδύλης Π.: Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη (ΤΜ, ΕΠ, Ψυχολογία 3/11> Ντάγκλας Ν. - Σλίνγκερ Π.: Τα σεξουαλικά μυστικά (Γ, Σαββίδης, ΑΗ, 5/11)

ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ηχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Θρησκεία Διονύσιος Αρεοπαγίτης: Περί μυστικής θεολογίας (ΒΠ, ΔΙ, 80) Κοινωνιολογία Καββαθάς Β.: Ωραίο το φουστάνι σου Γιώργο μου (Τ. Ψαράκης, Φαντά­ ζω, 27/10), (ΜΠ, ΝΕ, 5/11) Ζίγκλερ Ζ.: Στρέψτε τα όπλα (Α. Ρήγος, ΔΙ, 80) Λεφέβρ Α.: Η κοινωνιολογία του Μαρξ (ΑΘ, ΗΜ, 11/11) Meulenbelt Α.: Φεμινισμός και σοσιαλισμός (ΑΘ, ΗΜ, 11/11) Σβάρτσερ Α.: Η^μικρή διαφορά και οι μεγάλες της συνέπειες (Γ. Μα­ τζουράνης, ΑΥ, 6/11) Ταμπορντέλαστη Γαλλία (ΕΑ, ΕΛ, 3/11) Πολιτική Κειντέρ Τ.: Τουρκία (ΒΠ, ΔΙ, 80)

δελτιο/79

8 0 /δελτιο Ιστορία-Βιογράφίες-Μαρτυρίες

μικρές αγγελίες ΣΤΗΝ αίθουσα τέχνης «Κωστής Παλαμάς», Πραξιτέλους 181 στον Πειραιά, η Ευδοκία Αδάμ-Βλαβιανού παρουσιάζει τα γλυπτά της από τις 24 Δε­ κέμβρη ώς τις 11 Γενάρη. Η έκθεση θα είναι ανοιχτή τα πρωινά 11-1 και 6-9 το βράδυ. ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ παρακαλεί να τον βοηθήσετε. Αν διαθέτετε στην προσωπική σας βιβλιοθή­ κη θεατρικά έργα του ελληνι­ κού εργατικού δράματος της περιόδου 1900-1940 επικοινω­ νήστε με το «Διαβάζω», στο 36.26.910, ή στο 0651/30.515.

Λελμούζος Α.: Σαν παραμύθι (ΒΠ, ΔΙ, 80) Καζαντζάκη Ε.: Μαχάτμα Γκάντι (Τ. Ψαράκης, Φαντάζω, 27/10) ΙΙαπαϊωάννου Γ.: Ηρωικά του τόπου μου (Α. Βασιλείου, Ηνίοχος, 7980) Πετσάλης-Διομήδης Θ.: Η Αθήνα της Belle Epoque (ΑΘ, ΗΜ, 4/11) Τερζάκης Α.: Η ελληνική εποποιία 1940-41 (ΘΠ, ΕΣ, 5/10 και 12/11) Φλούντζης Α.: Το φοιτητικό κίνημα 1923-1928 (1. Δραγώης, ΓΤ, 22-23) Γκαλεάνο Ε.: Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής (ΔΠ, ΑγωνιΛ στής, 172) Μπαρρακλώ Γ.: Ιστορία της ευρωπαϊκής ενότητας (ΒΠ, ΔΙ, 80) Ταξιδιω τικά Φωτιάδου Ε.: Άγνωστοι τόποι και άνθρωποι (Δ. Στάμος, ΚΑ, 3/11) Περιοδικά ΑΥΤΟ (W..OT, 3/11) Δώμα (Γ. Ματζουράνης, ΑΥ, 6/11)

η α μ ατη μ η ιη ^

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ Τό εκδοτικό γεγονός της χρονιάς

ΑΝ οι πράξεις, τα προβλήμα­ τα, οι εξισώσεις και οι συναρ­ τήσεις είναι πονοκέφαλος για σας ή το παιδί σας τότε δεν έχετε παρά να απευθυνθείτε στο 72.17.608, ώρες μεσημερι-

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ με φροντιστη­ ριακή πείρα παραδίδει μαθή­ ματα φυσικής, χημείας και μαθηματικών σε μαθητές γυ­ μνασίου, λυκείου και υποψή­ φιους ανωτέρων και ανωτάτων σχολών. Τηλ. 45.21.821. .

«ΤΟ μαυροκίτρινο αρνί», Γρηγόρη Γρηγοριάδη. Μας μιλάει για «χοντρή» ποίηση κι όχι για κρατικά βραβεία.

Ένα κλασικό έργο στή διεθνή Βιβλιογραφία Μεταφρασμένο

σέ

15

(Κάθε λέξη στις «μικρές άγγελίες» στοι­ χίζει ΙΟ μόνο δρχ.) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

.ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ" ΤΗΛ. 264 958

ΑΘΗΝΑ ..ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ" ΤΗΛ. 3610589

νX /

ΆΜξης Άρββνιτάκης ' Γράμματα στόν Μάριο

’Εννιά (9) βιβλία άπό τίς ’Εκδόσεις τομ Περιοδικού «'Ο δός Πανός». Στά βιβλιοπωλεία. Διανομή τηλ. 32.16.221, 34.73.117. ’Αθήνα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

«ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠ ΟΧΗ » 1883-1983 ΚΑΡΑ Μ ΑΡΞ

Αποκτείστε διαβάστε το μνημειώδες έργο του

ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Κριτική της πολιτικής οικονομίας

Τόμοι 1, 2 και 3 Επίσης

4ος τόμος του ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ Κυκλοφόρησαν τα μέρη Ιο και 2ο Κυκλοφορεί επίσης το 3ο και τελευταίο μέρος Επίσης στη «Μαρξιστική βιβλιοθήκη» μια επιλογή από τα βασικά έργα του θεμελιωτή του επιστημονικού σοσιαλισμού.

Κυκλοφόρησαν Αφιέρωμα στα 100 χρόνια από το θάνατο του ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ: Νικολάι Ιβανόφ: ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ σύντομη βιογραφία. ' Ελλη Παπά: Οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς στο Κεφάλαιο του Μαρξ Δημήτρη Σάρλη: Προλεταριακός διεθνισμός και «νέος διεθνισμός». Δυο ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ: Ζωοδόχου Πηγής 16, Αθήνα Τηλ. 3640.713 — 3623.649