ι
Ι
ιθεωΒ εη t o w
Ski \
Ο ΕΓΩΙΣΤΗΣ ΓΙΓΑΝΤΑΣ
πανέξυπνα βιβλία από το Τεκμήριο για μικρούς και μεγάλουι
ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΪΛΝΤ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ: ΗΡΩ Δ. ΛΑΜΠΡΟΥ
ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΕ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ:
ΛΙΖΜΠΕΘ ΖΒΕΡΓΚΕΡ Βραβεία Διεθνούς Έκθεσης Μπολώνια Μπρατιρλάβ»
ΤΖ. PONT API: ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΦΤΙΑΓΜΕΝΕΣ ΣΤΗ ΜΗΧΑΝΗ Κ. ΝΕΣΤΛΙΝΓΚΕΡ: ΠΡΟΣΟΧΗ Ο ΒΡΑΝΕΚ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΤΕΛΕΙΩΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΣ Κ. ΝΕΣΤΛΙΝΓΚΕΡ: ΤΟ ΙΙΑΙΔΟΚΕΛΑΡΟ Κ. ΝΕΣΤΛΙΝΓΚΕΡ: ΕΝΑΝ ΑΝΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΜΑ Ν. ΤΖΑ ΣΤΕΡ - Ζ. Φ ΕΪΦ Φ ΕΡ: ΤΑ ΔΙΟΔΙΑ ΤΗ Σ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ Φ. ΜΑΡΚΟΥ: Α Π Ό ΕΔΩ (ΔΕΝ) ΕΙΝΑΙ ΒΙΒΛΙΟ Φ. ΛΑΜΠΕΛΕ: Ο ΧΡΙΣΤΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟΤΟΥ ΠΑΠΠΟΥ Ν. ΓΙΛΝΝΟΙΙΟΥΛΟΣ: ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΣΤΟ ΠΕΖΟΔΡΟΜΙΟ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΕΚΜΗΡΙΟ Ζ. ΠΗΓΗΣ 17 - 3637912 & 3642719
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΜΜΟΣ
Α ρχελά ου 15,
116 3 5
Α θήνα. Τηλ. 7 2 4 2 .6 w ! ^
ΤΑ Α Γ Ν Ω Σ Τ Α
Ν Ο Μ ίI Ε Λ Τ Η Σ
Α Ο Γ Ο Τ Ε XΝ IΑΣ
ΜΕΓΑΛΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ - ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΛκικΥιΙΥιι^
Ιζο/ιφ K P C M V
ΤΌΕΙΜΜ
lb Κάστρο
ΤαΣΜ ΣΤΚ Χ
ΜΠΟΝΝΑΡ Ρ
Άγνωστα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας
‘Ηηνουυΰ Α καγορευμένο σ τη Σ οβ ιετική ένω σ η ακό το 1*23. Έ ν α θαυμάσ ιο αυτοβιογραφ ικό κείμ ενο, η φ ιλ ία του Π άστεμνακ με το Μ αγια κόφ σ κυ, η ατμόσφ αιρα μιας εκ α να σ τα τικ ή ς ικ ό χ ή ς.
Έ ν α ερω τικό αριστούργημα Ο Γ ΐ Μ « Η · ζος νο μ κ ιλ ίσ τα ς Κ αβαμκότα. άγνω σ τος β«ην Κ) λ άλα. λίν ει μέσα an d μια ιυ β το χ η ιμ ω ιιβ ή αλλη γορία ένα χα ρακτηρισ τικό ***Υμα tou μυσ τικισ μ ού της Ανατολής.
Μ ο ν ο λ ο γ ώ ν τ α ς μ ι το σ τό μ α τω ν χα ρ α κτή ρ ω ν ταυ για την αν·ρό»«ινη μοίρα, ο Ιρ λανθός ν ο μ κ ιλ ίσ τ α ς L Μ κέκ ιτ κα ίζε· Υ«· μ ··* ·ο ό μ η φορά με την ζω ή. τον θ άνατο κο ι τις λ έ ζ ι η
— ——
Η ιστορία μ ιας γυ ναίκ ας. Μ ιας γυ ναίκ ας κα τακ ιεσ μένη ς αχό τον κ ο ινω νικ ό της κερί γύρο Μ ιας γυ ναίκ ας κου αγάΧησε - καράνομ α-, α γω ν ίσ τη κε και κέρόισε την ελευθερία της.
θ νας ά λ λ ο ς Η η ο έα ς, εν τελ ώ ς Αισφορετιαός α κ ' αυτόν «ου μας καρουσιάζει η τυκική μιώολογία Ιτους γεροντικούς ταυ χρόνους θυμάται τους έρωττς, to τεχνάσματα^ την οολιτιοή θράοη κοι οροααντάς την νιάτη του
■
..........................
-
...
« Π Ρ ΙΚ Η Α ΙΑ β Τ ϊΗ Μ Β Α Λ Ο Ν ΙΚ Η .Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Τ Η !. ΠΡ ΚΟΡΟΜΗΛΑ I I ΤΗΛ ίΜ «Μ
Untarn
01 ΟΧΙΕΣ
ΓΚΕΑΝΤΟΤΕΛ
α
L·
.#
Δρχ. 300
Δρχ. 370
Δρχ. 300
Η Μ ικ ρ α σ ια τικ ή καταστροφή, οι α ν ίκ α νοι β α σ ιλ ικ οί α ζ ιω μ α τικ ο ί, η σ υνθήκη των Μ ουόα νιώ ν, η ε γ κ α τά λ ειφ η σκιαγραφ ούντοι ακό τη ρ ω μαλέα κ ίν α του μ εγάλ ου όημιουργού.
Η α κ ελκ ισμ ένη ισταρέα μ ιας μ ονα χική ς γυ ναίκ ας, κου έφ τασι να γίνει σ τυγνή τοκογλύφος, για να τι λ ειώ σ ει τη ζω ή της μόνη
·α · ί ν ο τ ο ιη α ν τ ιμ ε τ ω κ ίς σ τ μ Ισ α Μ τις τελευταίες μυθισ ταρίτς της γνω α τής Α μ τρ ικα νίΙος συγγροφέακς. «ου τιμ ή θ η κ ι α«ά την «ω ·ηθτ«ή Αοοάημία με το Νάμαελ * ·γ · » ·χ ν ίο ς γ«α τα σύνολα του έργου της
ΕΚΔΟΣΕΙΣ Λ θ . ΜΥΧΟΙ ΙΟΣ
παρατηρητής © u @ —
ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ:
Μ ΛΥΡΟ Μ ΙΧ ΛΛΗ I - Λ Β ΙΙΝ Λ - ΤΗ Λ . 36.02.535 - 36.IK.654 II m
i I II,
ΑΗΗΝΛ .ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ!· ΑΙΑΟΤΟΥ I» 1ΗΛ
.
μ
... και για το παιδί;
Παιδικά βιβλία από τον ΚΕΔΡΟ ΕΞΩΤΙΚΑ ΠΑΓΑΦΥΘΙΑ
εκδόσεις «νεα σύνορα»
*
Κ ΥΚ ΛΟ Φ ΟΡΕΙ σε εξαιρετικά φροντισμένη έκδοση το λεύκωμα του Σ. Β. ΣΚΟΠΕΛΙΤΗ το ΓΚΑΖΙ
%
ΠΕΤΡΟΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ ΑΙΚ. ΖΟίΤΟΠΟΥΛΟΥ Η αυτοκρατορία ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ Εξωτικά παραμύθια της Βροχίτσας 0 νάνος Τραλλαλάς
ΓΙΑΝΟΥΣ ΚΟΡΤΣΑΚ ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΝΕΖΙΝΗ 0 Βασιλιάς ΛΕΡΑΚΗ Ματίας Α ' Κάτι ακόμα mo γλυκό
πρόλογος: Γ. Τσαρούχης
r Σ.Β. ΣΚΟΠΕΛΙΤΗ
ΤΟ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3β10589-3800398
ΠΟΥΡΙ ΝΤΜΗΤΡΙΕΦ Γειά σου σκιουράκι!
ΕΛ. ΘΕΟΧΑΡΗ - ΠΕΡΑΚΗ 0 Κλούβιος και η Σουβλίτσα
ΖΟΡΖ ΣΑΡΗ Το κουκί και το ρεβύθι
ΚΙΡΑ ΣΙΝΟΥ Στην πάλη του Αη-Δημήτρη
ΔΑΝΑΗ ΤΣΟΥΚΑΛΑ Ο κόσμος της Αγγελικούλας
ΛΙΚΑ ΦΛΩΡΟΥ Φαντάζομαι ζωγραφίζω
ΕΛΕΝΗ ΔΟΥΝΔΟΥΛΑΚΗ ΟΥΣΤΑΜΑΝΟΛΑΚΗ Παραμύθια της Κρήτης
ΕΥΓΕΝΙΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ ΠΕΤΡΟΝΔΑ Στο κάστρο της νεράιδας μουσικής
ΤΖΑΝΝΙ ΡΟΝΤΑΡΙ Παραμύθια για να σπάτε κέφι
ZQPZ ΣΑΡΗ Η σοφή μας σοφή; η δασκάλα
ΑΝΝΑ ΓΚΕΡΤΣΟΥ ΣΑΡΡΗ Σπίτι δίχως αυλή
ΑΝΝΑ ΣΑΦΙΛΙΟΥ Μια καλή ιδέα
®ΙΛΙΣΑ ΧΑΤΖΗΧΑΝΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΚΑΛΙΩΡΑ Η Ντιντον ΨΥΧΟΓΙΟΥ E ra αλλοιώτικο ταξίδι I ο Παβελάκης μου Η Φεγγαροαχτίδα και γώ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ
Γεωργίου Γενναδίου 6 (πάροδος Ακαδημίας) - Τηλ.: 36.15.783
Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ ...δημιουργούμε αναγνώστη
Μαρτυρίες-Ταξίδια-Θέατρί τα τριάντα του χρόνια ο ΚΕΔΡΟΣ έθεσε σε κυκλοφορία περισσότε ρους από χίλιους πεντακόσιους τίτ λους. Είναι ένας αριθμός ο οποίος μα ζί με την ποιότητα των έργων που αν τιπροσωπεύει τον έχει φέρει στην πρώτη σειρά των ελληνικών εκδοτι κών. Ο μεγάλος αριθμός των συγγρα φέων με τον οποίο συνεργάζεται, τον φέρνει διαρκώς στο προσκήνιο της δημοσιότητας. Με προσοχή κάνει τις επιλογές του και σε περιοχές θεμάτων οι οποίες για άλλους εκδότες έχουν άλλη προτεραιότητα, ενώ για τον ΚΕ ΔΡΟ είναι η νεοελληνική λογοτεχνία. Οι περιοχές αυτές είναι η θιογραφίαμαρτυρίες, τα ταξιδιωτικά βιβλία, τα θεατρικά έργα, βιβλία τέχνης και οι μεταφράσεις ξένης λογοτεχνίας. Ας πλησιάσουμε κι αυτές τις κατηγορίες.
Σ
ι μαρτυρίες είναι ένα λογοτεχνικό είδος το οποίο για τον τόπο αποΟ τέλεσε πηγή πληροφοριών ιστορικών, λαογραφικών, κυρίως και ασφαλώς προσωπικών βιωμάτων των συγγρα φέων τους. Στην πολύ ζωντανή αυΥή κατηγορία βιβλιογραφικά εντάσσονται τα απομνημονεύματα, οι βιογραφίες προσώπων, οι αναμνήσεις, χρονικά ιστορικά με προσωπικό χαρακτήρα, οι προσωπικές αφηγήσεις ανθρώπων οι οποίοι έζησαν σημαντικά γεγονότα. Αν η αρχή έγινε με τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, για τη νεότερη Ελ
λάδα, η συνέχεια δόθηκε με παρόμοια έργα σε μια μεγάλη έκταση. Το είδος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σαν πρώτο υλικό για παραπέρα συνθετότε ρα έργα. Το γνήσιο λογοτεχνικό ύφος του σε πολλά δείγματά του καθορίζει μια κατηγορία έργων με έντονο προ σωπικό ύφος. Ο ΚΕΔΡΟΣ έδειξε το εν διαφέρον του προς αυτό. Στον κατά λογό του αναφέρονται μερικά σημαν τικά βιβλία. Συγγραφείς, ή, ακόμη, περιστασιακοί καταγραφείς προσωπικών βιωμάτων με ευρύτερο - ιστορικό κυ ρίως - ενδιαφέρον είναι ο Πέτρος Αποστολίδης, ο Στρατής Δούκας, ο Δημήτρης Φωτιάδης, ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, ο Γιάννης Μανούσακας, ο Θ. Μητσόπουλος, η Αρετή ΜόλαΓιοβάνου, η Ειρήνη ΠαπαδημητρίουΜαρουδή, ο Κωνσταντίνος Πολίτης, ο Παναγής Σκουζές, ο Γιάννης Σταράκης, ο Ιάκωβος Καμπανέλης, η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, η Σμαράγδα Μοστράτου, η Ελλη Παπαδημητρίου, ο Ευάγ γελος Μπαλέρμας, οι Κ. Χατζηπατέρα - Μ. Φαφαλιού. ο θέατρο γράφεται για να παίζεται. Εχει το δικό του κοινό, τους θεα τές, οι οποίοι ανάμεσα στους αναγνώ στες κατέχουν ένα περιορισμένο πο σοστό. Και δίκαια, γιατί ένα θεατρικό έργο λειτουργεί επάνω στη σκηνή πε ρισσότερο, παρά τυπωμένο σ’ ένα βι βλίο για διάβασμα. Ωστόσο, και το el*
Τ
εκλοκειχ Γ Τ λ Τ ι
Τέχνη - Ξένη Λογοτεχνία δος αυτό κατέχει τη δική του θέση στον κόσμο του βιβλίου. Πρέπει νά κυ κλοφορήσει και αυτό. Ο ΚΕΔΡΟΣ έχει εκδώσει ώς τώρα περισσότερους από πενήντα τόμους με θεατρικά έργα τα οποία σε μερικές περιπτώσεις, όπως του Ιάκωβου Καμπανέλη με τους τρεις τόμους των θεατρικών έργων του που περιέχουν αρκετά έργα, ανεβάζουν κατά πολύ το σύνολό τους, για να μην προσθέσουμε και τα μονόπρακτα. Αν ο αριθμός των εκδόσεων φαίνεται μι κρός σε πρώτη όψη, στην πραγματικό τητα ούτε μικρός είναι ούτε ευκατα φρόνητη η συμβολή του ΚΕΔΡΟΥ στην ισχνή παραγωγή του τόπου. Με ρικά από τα σημαντικότερα ονόματα θεατρικών συγγραφέων των τελευ ταίων χρόνων που σφράγισαν με επι τυχία τη νεότερη ιστορία του ελληνι κού θεάτρου, είναι συνεργάτες του. Ο Δημήτρης ΚεχαΙδης, ο Κώστας Μουρσελάς, η Λούλα Αναγνωστάκη, ο Παύ λος Μάτεσις, ο Βασίλης Ζιώγας, ο Γιώργος Σκούρτης, ο Γιώργος Χριστοφιλάκης, ο Αντώνης Δωριάδης, ο Γιώργος Μανιώτης, ο Μάριος Ποντίκας, ο Μανώλης Κορρές, η Κωστούλα Μητροπούλου, ο Σπύρος Παπαδογεώργος, ο Ιάκωβος Καμπανέλης, η Μαργαρίτα Λυμπεράκη, ο Γιάννης Σκαρίμπας, ο Δημ. Χριστοδούλου, εί ναι μερικά από τα ονόματα που θεα τρικά τους έργα έχουν εκδοθεί στον ΚΕΔΡΟ. Στην περίπτωση όμως αυτή
δεν έχει σημασία η έκδοση έργων τα οποία σταδιοδρομούν στη μορφή του βιβλίου. Σημαντικό είναι ότι τα έργα αυτά έχουν κάνει μια δυναμική θητεία στη σκηνή των θεάτρων. Πρόκειται για μια δυνατή παρέμβαση του ΚΕΔΡΟΥ και στο χώρο αυτό, που συνεχίζεται. ταξιδιωτική λογοτεχνία αντιπρο σωπεύεται από ένα μικρό αριθμό Η εκδόσεων, και δεν ανήκει αποκλειστι κά στην περιοχή η οποία βιθλιοθηκονομικά περιορίζεται στο είδος «ταξίδια-γεωγραφία-εξερευνήσεις». Ανήκει σ’ ένα λογοτεχνικό είδος το οποίο έχει καλλιεργηθεί στην Ελλάδα από σημαντικούς συγγραφείς και περιέχει προσωπικά στοιχεία και αντιλήψεις μαζί και με ιστορικά δεδομένα. Το Οδοιπορικό των Σφακιών του Γιώργου Μανουσάκη, Η Αθήνα πριν 100 χρόνια της Κούλας Ξηραδάκη, το Γνώρισα τους κόκκινους φ ρουρούς της Μπεάτας Κιτσίκη, Η Κίνα η δική μου του Ασημάκη Πανσέληνου είναι μερικά χα ρακτηριστικά δείγματα του είδους. ια προσφορά του ΚΕΔΡΟΥ στον Μ τομέα των εκδόσεων-λευκωμάτων έχει προκαλέσει το ενδιαφέ ρον των συλλεκτών βιβλίων τα οποία δεν ανήκουν αυστηρά στο χώρο των βιβλίων για διάβασμα. Στον κατάλογο των εκδόσεών του χαρακτηρίζονται ως «Λευκώματα» αλλά είναι ένας γένι-
Ρ
κότερος όρος ο οποίος καλύπτει εκ δόσεις περισσότερο στον τομέα της τέχνης. Η Λάρισα του Αγήνορα Αστεριάδη και του ίδιου Το σπίτι του Σβαρτς σ τ ’ Αμπελάκια, είναι δύο βι βλία τα οποία έχουν σταδιοδρομήσει ως εκδόσεις της τέχνης του ζωγρά φου. Οι Ξ υλόπορτες-Σιδερόπορτες στην Ελλάδα του Ηλία Πετρόπουλου είναι ένα βιβλίο που αποθησαυρίζει μια λαϊκή τέχνη του τόπου η οποία χά ρη στην ερευνητική και σχολαστική αναδίφηση του συγγραφέα του να κα ταγράψει φωτογραφικά τα πιο περίτε χνα δείγματα αυτής της λαϊκής εκ φραστικής, έγινε δυνατό να διασωθεί ένα σημαντικό υλικό το οποίο μέρα με τη μέρα χάνεται. Η Παλιά Σαλονίκη του ίδιου είναι ένα φωτογραφικό ντο κουμέντο, προϊόν της φιλέρευνης πλευράς της δουλειάς του. Μια ση μαντική μελέτη στο χώρο της νεοελ ληνικής τέχνης έχει εκδοθεί σε τρεις ήδη τόμους με τον γενικό τίτλο Η φ υ σιογνωμία 'της μεταπολεμικής τέχνης στην Ελλάδα. Συγγραφέας της η ποιήτρια και κριτικός της τέχνης Ελένη Βακαλό, η οποία θα ολοκληρώσει το έργο με έναν ακόμη τόμο. 'Ενα ιδιαί τερα ενδιαφέρον βιβλίο, που τιμήθηκε και με βραβείο από την Ακαδημία Αθη νών τη χρονιά που πέρασε, είναι η Θεσσαλία της Μαρούλας Κλιάφα. Σ’ αυτό παρουσιάζεται η ιστορία και η κοινωνική ζωή της Θεσσαλίας τα τε λευταία εκατό χρόνια μέσα από ένα πλούσιο φωτογραφικό υλικό τό οποίο έχει οργανωθεί σ’ ένα καλό «σενά ριο». Τα Αμπελάκια του Γιάννη Προκόβα είναι μια σειρά σύγχρονων φωτο γραφιών οι οποίες δίνουν τη φυσιο γνωμία αυτού του ξεχωριστού ελληνι κού χωριού ανατρέχοντας στην ιστο ρία του μέσα από παλιά κείμενα. Το Καστελόριζο της Νέλλης Τσένογλου και του Στέφανου Νομικού, και η συλ λογή φωτογραφικού υλικού της Έ λ λης Παπαδημητρίου στο λεύκωμα Πα λιές Φωτογραφίες-Νησιά, εντάσσονται
στην ίδια σειρά. Η Ζωγραφική του Δημήτρη Μυταρά, το ομότιτλο βιβλίο του Αλέκου Φασιανού, οι Γραφές του Γιώργου Βακιρτζή, η ΖωγραφικήΚείμενα του Νίκου Χουλιαρά, είναι εκ δόσεις που φέρνουν κοντά στον ανα γνώστη το εικαστικό έργο των σημαν τικών αυτών καλλιτεχνών. Ο ΚΕΔΡΟΣ προσπαθεί, σε μια εποχή όπου οι εκ θέσεις ζωγραφικής στην Αθήνα είναι τόσες πολλές, να επιλέγει το έργο αξιόλογων εκπροσώπων της και να το φέρνει μέσα από το βιβλίο κοντά στον φιλότεχνο αναγνώστη. Μια προσπά θεια η οποία έχει αναγνωρισθεί και που θα τη συνεχίσει. Γιάννης Ρίτσος, ο Στρατής Τσίρκας, η Μέλπω Αξιώτη, εκτός από Ο το πρωτότυπο έργο τους, έχουν και ένα αξιόλογο μεταφραστικό να παρου σιάσουν. Στον ΚΕΔΡΟ τα ονόματα αυ τά εμφανίζονται και ως μεταφραστές ξένης λογοτεχνίας. Δεν είναι τυχαίο. Αποκαλύπτει τη σοβαρότητα με την οποία περιβάλλει την πολιτική του που σχετίζεται με την απόδοση στη γλώσ σα μας της ξένης λογοτεχνίας. Η ποιό τητα της μετάφρασης ενός ξένου κει μένου πρέπει να συμβαδίζει με εκείνη του πρωτότυπου. Η κατακραυγή για τις κακές μεταφράσεις στη γλώσσα μας γνωστών αριστουργημάτων της ξένης λογοτεχνίας, ή άγνωστων νεό τερων έργων, έχει κατά καιρούς ξεπεράσει τα όρια της διαμαρτυρίας. Υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα το οποίο έχει την αρχή του στην ταχύτη τα, την επιπολαιότητα και την ανευθυνότητα με την οποία αντιμετωπίζονται τα ξένα έργα. Οι καλοί μεταφραστές δεν επικρατούν πάντοτε στον αγώνα του ανταγωνισμού με τους μέτριους χειριστές της γλώσσας μας οι οποίοι μεταφράζουν από μια ξένη που κι αυ τήν δεν τη χειρίζονται χωρίς τη βοή θεια του λεξικού. Με επικεφαλής τους τρεις παραπάνω λογοτέχνες οι οποίοι έχουν μεταφράσει υποδειγματικά, ο
ΚΕΔΡΟΣ διαθέτει μια καλή ομάδα που τους περιστοιχίζει και η οποία με ευ θύνη και επάρκεια γνωρίζει στο ελλη νικό κοινό αξιόλογα δείγματα της ξέ νης πνευματικής παραγωγής χωρίς να τα προδίδει. Ο Ρίτσος έχει μεταφράσει ποιήματα του Αττίλα Γιόζεφ, του Μαγιακόφσκυ, του Ναζίμ Χικμέτ, του Γεσένιν, του Ηλία Έρεμπουργκ, του Αλέ ξανδρου Μπλοκ, Ρουμάνους, Τσέχους και Σλοβάκους ποιητές, και παιδική λογοτεχνία του Αλέξη Τολστάι, της Ντάρα Γκαμπέ. Ο Τσίρκας, Πιερ Ζαν Ζουβ, Μάλκολμ Λόρυ, Τσέζαρε Παβέζε, Σταντάλ, Εμμανουέλ Ρομπλές, Ανν Φιλίπ. Η Μέλπω Αξιώτη, Λύντια Αθίλοβα, Ευγένιο Ιονέσκο, Ραιμόν Ραντιγκέ, Ζαν Ρουμαίν, Αντόν Τσέχωφ. Στόχος του ΚΕΔΡΟΥ είναι η νεότερη ξένη λο γοτεχνία -ποίηση και πεζογραφίαδείγματα της οποίας επιλέγει με προσοχή. χωρίς να απορρίπτει και νέες μεταφράσεις παλαιότερων, όπως ο Γκόγκολ, ο Καρατζιάλε, ο Ντοστογιέφσκι, ο Μολιέρος, ο Πούσκιν, ο Φώκνερ. Από τους νεότερους ξένους κυκλοφο ρούν έργα της Ναταλίας Γκίντσμπουργκ, του Γιασουνάρι Καβαμπάτα, της Μαρί Καρντινάλ, του Γιασάρ Κεμάλ, του Αζίζ Νεσίν, της Φρανσουάζ Ξενάκη, του Ανατόλη Ρυμπακώβ, της Κάρσον Μακ Κάλερς, του Ροζέ Βάγιάν, του Τσετίν Αλτάν, του Ανρύ Τρουαγιά, του Τουντόρ Αρκέζι, του Βάσκο Πόπα και του Τ. Σ. Έλιοτ.
ση της ελληνικής παιδικής λογοτε χνίας. Οι ίδιοι ως μεταφραστές έχουν δώσει ένα επίσης θετικό έργο δου λειάς. Ανάμεσά τους η Άλκη Ζέη, η Ζωρζ Σαρή, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Κώ στας Βάρναλης, η Κίρα Σίνου, η Τζένη Μαστοράκη, ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος. Η πολιτική του ΚΕΔΡΟΥ στη ρίζεται κυρίως στη σύγχρονη ξένη παι δική λογοτεχνία, την οποία γνωρίζει στα παιδιά σε κομψές εκδόσεις με ει κονογράφηση Ελλήνων ή μεταφέροντας την αρχική τους. Μερικά ονόματα ξένων συγγραφέων: Βασκονσέλος, Βελτιστόβ, Γκαμπέ, Ζιλάρ, Ινούι, Ντμήτριεφ, Ολέσσα, Ροντάρι, Σαφράνεκ, Τόλκιν, Φέντον, Τρουαγιά, Κόρτσακ, Πρεβέρ κ.ά. Ο ΚΕΔΡΟΣ με μεγάλη ευ θύνη απέναντι στο κοινό των μικρών αναγνωστών θα συνεχίσει τις μετα φράσεις ξένων βιβλίων διαλέγοντας τίτλους ανάμεσα από τις πιο επιτυχη μένες εκδόσεις της λογοτεχνίας άλ λων χωρών. ια όμως κι ο λόγος για μεταφρά σεις, είναι αναγκαίο να αναφερ Μ θούν και οι μεταφράσεις της κλασικής λογοτεχνίας φιλοτεχνημένες από τον Κώστα Βάρναλη (Αριστοφάνης, Ευρι πίδης), από τον Γιώργο Ιωάννου (Ευρι πίδης, Στράτων), τον Σωτήρη Κακίση (Σαπφώ), τον Αντρέα Λεντάκη (Παλατινή Ανθολογία) και τον Γιάννη Τσαρούχη (Ευριπίδης, Αισχύλος).
ια κατηγορία βιβλίων με μικρό ια μεγάλη συμβολή στην προσ αριθμό τίτλων είναι η παιδαγωγι Μ πάθεια γνωριμίας στα Ελληνό Μ κή και η ψυχολογία. Ο ΚΕΔΡΟΣ δεν πουλα της ξένης παιδικής λογοτε χνίας, τα τελευταία χρόνια, προέρχε ται κι αυτή από τον ΚΕΔΡΟ και συνεχί ζεται με συνέπεια, αυστηρότητα επι λογής των καλύτερων έργων και με επίσης αυστηρή επιλογή των μετα φραστών. Στους τελευταίους αυτούς ο ΚΕΔΡΟΣ έχει περιλάβει για την κα λύτερη απόδοση στη γλώσσα μας δο κιμασμένους δημιουργούς που έχουν συμθάλει αποφασιστικά στην ανανέω
έχει επιδείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα θέματα αυτά, αλλά μερικά βι βλία Ελλήνων και ξένων τα οποία έχει εκδώσει, είναι μια συμβολή εκ μέρους του. Ο Άλφρεντ Άντλερ αντιπροσω πεύεται με το Τι θά πρεπε να σημαί νει για σένα η ζωή, η Κορνέλια Κουάρτι με το Επάγγελμα: Γονιός, ο Ρούντολφ Ντράικωρς με πέντε από τα ση μαντικότερα βιβλία του.
ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κ Α ΣΤΑ Ν ΙΩ ΤΗ ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Επιλεγμένα βιβλία για παιδιά και νέους ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ 1. 2. 3. 4. 5.
Έλλης Αλεξίου Ζωρζ Σαυτ Φώυτα Λάδη Τζωυ Στάινμπεκ Ελένης ΣαραυτίτηΠαναγιώτου 6. Βίκτωρος Ουγκώ 7. Ό σκαρ Ουάιλντ 8· 10. Σοφίας ΜαυροειδήΠαπαδάκη 11. Μάνου Κουτολέων 12. Νίτσας Τζώρτζογλου 13. Βαυ Λουυ 1415. Αθηυάς Παπαδάκη 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.
Μαρίας Μιχαήλ-Δέδε Ό σκαρ Ουάιλντ Τζακ Λόυτον Αλεξάνδρου Δουμά Αλφόυς Ντωντέ Ιφιγέν. Αλμπαυοπούλου Τζακ Λόυτον Ράυτγιαρυτ Κίπλινγκ Κατερίνας ΓλυκοφρύδηΤσαταούλα Νικολάι Βορόυοβ Λίτσας Ψαραύτη Αννα Γκρέτα Βίυμπεργκ Νικολάι Βορόυοβ
ΡΩΤΩ ΚΑΙ ΜΑΘΑΙΝΩ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΑΓΑΘΟΥΛΗ ΑΛΚΗΣ Ο ΨΕΥΤΗΣ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΑΛΟΓΑΚΙ ΙΟΛΗ ή Τη νύχτα που ξεχείλισε το ποτάμι ΑΠ’ ΟΣΑ ΕΧΩ ΔΕΙ Ο ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ (ΤΡΕΙΣ ΤΟΜΟΙ) Ο Εέ ΑΠΟ Τ’ ΑΣΤΡΑ Ο ΧΡΥΣΟΣ ΔΑΡΕΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ΠΑΛΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (Ευρώπη) ΠΑΛΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (Ασία) ΙΝΔΙΑΝΙΚΟΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΟΥ ΚΑΝΤΕΡΒΙΛ ΑΓΑΠΗ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΚΑΡΥΟΘΡΑΥΣΤΗ Ο ΤΑΡΤΑΡΕΝ ΤΗΣ ΤΑΡΑΣΚΟΝ ΧΟΠΙΤΙ ΧΟΠ ΠΕΙΡΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΙΘΑΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΕΛΗΣΙΠΠΟΣ ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΩΝ ΣΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΑΜΟΘΗΡΙΟΥ ΜΙΑ ΠΕΜΠΤΗ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΗ ΜΑΣΑ, ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ
29. Νίτσας Τζώρτζογλου 30. Ρόμπερτ Λ. Στήβευσου 31. Αλεξάνδρου Δουμά 32. Σοφίας Μαυροειδή Παπαδάκη 33. Καρόλου Ντίκενς
ΤΟ ΤΣΙΡΚΟ ΤΗΣ ΙΡΜΑΣ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ Η ΜΑΥΡΗ ΤΟΥΛΙΠΑ ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις; 36.26.910
Τεύχος 94 16 Μαΐον 1984
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Τιμή: Δρχ. 120 Χ ΡΟΝ ΙΚΑ Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Νίκος Στεφανάκης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου,
Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ6ού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηοη-Μοντάξ: Νένη Ράις
Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοριαλιάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τοαλδάρη Ο.Ε., Φυ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Χία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48. τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Στοιχειοθεσία:
Κεντρική διάθεση:
Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.2Θ.889 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» Δραγάτοη I
ΠΡΟΑΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Χάρης Σωτηρέλης, Β. Ραφαηλίδης και Β. Κυπραίο; Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Έκφρασις της Αγίας Σοφίας (Γράφει η Μ. Στασινοπούλου)
I'ΐώφγος (πλύντης
14 17 18
Α Φ ΙΕΡΩ Μ Α
Ελένη Παμπούκη: Μάθε παιδί μου γράμματα Χάρης Σακελλαρίου: Γλώσσα και γραφή στο παιδικό βιβλίο Αντώνης Π. Μπενέκος: Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο Μ. Παντελίδου-Μαλούτα: Η συμβολή των κόμικς στην πολιτική κοινωνικοποίηση των παιδιών X. Ρ. Φράγκος: Ο ψυχικός κόσμος του παιδιού και το παιδικό βι βλίο Βίτω Αγγελοπούλου: Το βιβλίο για παιδιά, η οικογένεια και το σχολείο
22 27 34 41 48 54
Ο Δ Η ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ
ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφει ο Κώστας Σιμόπουλος ΔΙΚΑΙΟ: Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ο Γεώργιος Α. Χριστοδούλου ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Ηλίας Κεφάλας ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
59 63 65 67 69
ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Β. Παγκουρέλης
61
ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ
71
ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ
78
Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Ταιμιοκή 78 279,720. 268.940 ΥπιΜιήως ιωι.ιγραφεΐι»': Βαγγέλης ΓΙαπιιΙΙα νικιώΐϊΗ'λιι.. Υμηττόν .’IV
12
στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στο Ναττολέοντα Λαπαθιώτη
χρονικα/13
ΧΡΟΝΙΚΑ Κ αθυσ τερημένη απονομή ΕΠΙ δύο χρόνια η απονομή των κρατι κών λογοτεχνικών βραβείων έγινε χω ρίς τον ανάλογο επίσημο εορτασμό και την επίσημη απονομή περγαμη νών, ενώ τα οικονομικά έπαθλα ήδη είχαν επιδοθεί. Έτσι, για να εορταστεί το γεγονός της βράβευσης των λογοτεχνών του '82 και του '83, το Τμήμα Ενισχύσεως Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτι σμού και Επιστημών οργάνωσε εκδή λωση στην οποία παραβρέθηκε η υπουργός Μελίνα Μερκούρη και ο γε νικός γραμματέας Κώστας Αλαβάνος και απένειμαν τις περγαμηνές. θ α πρέπει να αναφέρουμε τους βραθευθέντες και τα έργα τους, γιατί ορισμένοι από τους συγγραφείς έχουν παραπονεθεί, και δίκαια, γι' αυ τή μας την παράλειψη. Λοιπόν, για το '82 τιμήθηκαν με πρώτο βραβείο μυθιστορήματος ο Μήτσος Κασόλας για το βιβλίο του «Ο πρίγκιπας», με δεύτερο βραβείο η Ήβη Μελεάγρου για το βιβλίο της «Προτελευταία εποχή», με πρώτο βραβείο διηγήματος ο Στέλιος Ξεφλούδας για το βιβλίο του «Μέρες μέσα στο σκοτάδι», με δεύτερο βρα βείο ο Δημοσθένης Κόκκινος για το βιβλίο «Ο αφοπλισμός», με πρώτο βραβείο ποίησης ο Νικηφόρος Βρεττάκος για το βιβλίο του «Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη-, με δεύτερο βραβείο ο Μήτσος Λυγίζος για την «Κατάδυση», με πρώτο βραβείο κριτικής-βοκιμίου ο Απόστολος Σαχίνης για το έργο του «Η πεζογραφία του αισθητισμού», με δεύτερο βραβείο ο Θεόδωρος Χατζηπανταζής για το «Κωμειδύλλιο», με πρώτο βραβείο μυ θιστορηματικής βιογραφίας ο Δημήτρης Φωτιάβης για τα «Ενθυμήματα», με βραβείο ταξιδιωτικών εντυπώσεων ο Τάσος Ζάππας για το βιβλίο του •Ηένοι και δικοί μας τόποι» Για το '83 απονεμήθηκαν: Πρώτο βραβείο μυθιστορήματος στο Γιώργη Γιατρομανωλάκη για το βιβλίο του «Ιστορία", δεύτερο βραβείο στο Ντίνο Ταξιάρχη για το «Ένας παράξενος άνθρωπος», πρώτο βραβείο διηγήμα τος στην Τατιάνα f κρίτση-Μιλλιέξ για τις «Αναδρομές», δεύιερο βραβείο στο Δημήτρη Νόλλα για το βιβλίο του
προ λεγο μένα «Το τρυφερό δέρμα», πρώτο βραβείο ποίησης στο Νάνο Βαλαωρίτη για το βιβλίο του «Μερικές γυναίκες», δεύ τερο βραβείο στο Μιχάλη Κατσαρό για το «4 Μαζινό», πρώτο βραβείο κριτικής-δοκιμίου στην Ελένη Τσαντσάνογλου για το βιβλίο της «Μια λανθάνουσα ποιητική σύνθεση του Σολωμού», δεύτερο βραβείο στο Νίκο Αλεξίου για τα «Αισθητικά σημειώμα τα: θεωρητικά, τόποι και πρόσωπα», βραβείο μυθιστορηματικής βιογρα φίας στη Λιλίκα Νάκου για το «Η ζωή του Σεμελθάις». Εκ μέρους της Επιτροπής Απονο μής των Κρατικών Βραβείων ο Ηλίας Σιμόπουλος εξέφρασε το παράπονο του λογοτεχνικού κόσμου για την αδιαφορία με την οποία αντιμετωπί ζει τις περγαμηνές αυτές το κοινό μας, «ενώ ο πνευματικός χώρος είναι ο μόνος τομέας που μπορούμε να συ ναγωνιστούμε τον ευρωπαϊκό χώρο». Ο Μήτσος Κασόλας, ενώ έπαιρνε την περγαμηνή από τα χέρια της υπουργού, τής επέδωσε υπόμνημα με τις αντιρρήσεις του για το θεσμό, που εκείνη τον προέτρεψε να διαβάσει εκείνη τη στιγμή. Η κ. Μερκούρη ανάγγειλε ότι στο εξής τα βραβεία θα απονέμονται σε μια λαμπρή τελετή στο τέλος της χρονιάς,
Παγκόσμιο Συνέδριο Εκδοτών L*T A μέρες κράτησε το 22ο Παγκό σμιο Συνέδριο των εκδοτών, που έγι
νε στο Μεξικό το Μάρτιο και πήραν μέρος χίλιοι οκτακόσιοι σύνεδροι απ' όλο τον κόσμο. Στο πλαίσιο του συνεδρίου έγινε και μια παγκόσμια έκθεση βιβλίου, όπου μετείχαν όλες οι βαλκανικές χώρες εκτός από την Ελλάδα -παρό λο ότι υπάρχει έδρα ελληνικής λογο τεχνίας στο πανεπιστήμιο του Μεξι κού και παρόλο ότι στο συνέδριο παρευρισκόταν εκπρόσωπος από την Ελλάδα, ο εκδότης Γιώργος Δαρδανός, ειδικός σύμβουλος της Πανελλή νιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπω λών, που αν δεν κάνουμε λάθος ταξί δεψε με δικά του έξοδα για να προβά λει στο συνέδριο τα προβλήματα που απασχολούν τους έλληνες εκδότες, όπως η κλεψιτυπία και η αδυναμία προστασίας των δημιουργών στη χώ ρα μας, η απόφαση να καταργηθεί Π . έκδοση από ιδιωτικούς φορείς των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων και γενικά η απουσία πολιτικής του βι βλίου. Στο συνέδριο, που εγκαινίασε ο Ιδιος ο πρόεδρος της δημοκρατίας του Μεξικού, συζητήθηκαν τα εξήέ σημαντικά θέματα, που θά 'πρεπε να απασχολήσουν και όσους ασχολούν ται με το βιβλίο στη χώρα μας: το μέλλον του χαρτιού, εξελίξεις στα co pyright και η νέα τεχνολογία, πειρα τεία, κρατικές εκδόσεις και ιδιωτικός τομέας, σχολικά βιβλία και το σουηδι κό σύστημα, εκδοτική δραστηριότητα του κράτους, ανάγκη κατάργησης φο ρολογίας στο βιβλίο, τι πρέπει να κά νει ο εκδότης για ν' αυξήσει την ανα γνωστική συνήθεια, η ελευθερία έκ δοσης, οι πολιτιστικές ιδιότητες τού εκδότη. Τον επόμενο χρόνο το 23ο Παγκό σμιο Συνέδριο Εκδοτών Βιβλίου θα γί νει στο Λονδίνο. Ας φροντίσουν λοι- ,, πόν από τώρα οι αρμόδιες κρατικίί υπηρεσίες και τα συνδικαλιστικά όρ γανα των εκδοτών του τόπου μας ν0 κάνουν εντονότερη και ουσιαστικότί* ΡΠ την ελληνική παρουσία.
Συμπόσιο ποίησης ' 'Λ
Η ι,ι,,.η
<πην Πάτρα
X,Μ,VIII
Ί'ίΙΙ'ΐ.
ΠΟ Y W "
και ouy*r κριμένίι
d
Πανεπιστήμιο, από 6 έως 8 Ιουλίου, συμπόσιο ποίησης. Το φετινό τριήμερο θα είναι αφιε ρωμένο στο ελληνικό δημοτικό τρα γούδι. Το προσωρινό πρόγραμμα του συμποσίου: Την πρώτη μέρα ανθρωπολογική, εθνολογική, ιστορική θεώ ρηση και θα συμμετέχουν με εισηγή σεις και ανακοινώσεις οι: Κάρολος Μητσάκης, Michael Nerzfeld, Margaret Alexiou, Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Ανδρέας Μυλωνάς, Μαρία Δέδε, Νάνος ΒαλαωΡίτης. Τη δεύτερη μέρα κριτική, μορψολογική και γλωσσική θεώρηση θα συμμετέχουν: Πέτρος Κολακλίδης, Ερ· Γ. Καψωμένος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Νίκος Καρούζος, Θανάσης Νάκας, Ε. Μ. Πλατής, Γ. Ταμπακόπουλος και λαϊκή ορχήστρα, Όλυ ΨυχοπαίδηΦράγκου. Την τρίτη μέρα συνδυαστι κή θεώρηση - δημοτική και έντεχνη ποίηση θα συμμετέχουν Ρ. ΚικίλιαΦράγκου, Γιώργος ίωάννου, I. Κωνσταντουλάκη-Χάντζιου, Αλέξης Πολί της, Δημήτρης Χριστοδούλου. Την έναρξη του συμποσίου θα κάνει ο Τ. Θ. Κακριδής. Όποιοι ενδιαφέρονται για περισσό τερες πληροφορίες και για το πλήρες πρόγραμμα του συμποσίου μπορούν να απευθυνθούν στη γραμματεία, στη διεύθυνση: Τ.θ. 1142, 261 10 Πάτρα, τηλ. (061) 276157.
Έκτο Πανελλαδικό Φεστιβάλ Βιβλίου ΜΙΑ ανακοίνωση μας θύμισε ότι το 1984 έχει χαρακτηριστεί έτος βιβλίου, στην Ελλάδα φυσικά. Ευκαιρία γι' αυ τή την υπενθύμιση ήταν η αναγγελία του Έκτου Πανελλαδικού Φεστιβάλ Βιβλίου, που οργανώνεται από το Σύνδεσμο Εκδοτών Βορείου Ελλάδος, υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολι τισμού και Επιστημών και με τη συμ μετοχή του υφυπουργείου Νέας Γε νιάς και Αθλητισμού. Διακόσοι περίπου εκδοτικοί οίκοι απ' όλη την Ελλάδα -πέρσι ήταν εκα τόν πεντήντα-, μαζί με περίπτερα διαφόρων οργανισμών, όπως του ΕΟΜΜΕΧ, της Εθνικής Τράπεζας, της Αγροτικής Τράπεζας και του ΟΑΕΔ, παίρνουν μέρος στη φετινή έκθεση, που αξίζει να σημειωθεί ότι πλαισιώ νεται με πάρα πολλές εκδηλώσεις, με αποκορύφωμά τους την εκδήλωση που πραγματοποιείται στο Καυταντζόγλειο στάδιο με θέμα «Μουσική ___ και ποίηση». Οι οργανωτές της έκθε7*ί αης ελπίζουν ό ιι θα ξεπεραστούν καιά πολύ οι εξήντα χιλιάδες επισκέ πτες ιης περασμένης χρονιάς. Η έκθεση θα μείνει ανοιχτή από τις 12 έως τις 27 Μαίου
Φράγμα στο «Διάλογο» ή διάλογος στο «Φράγμα» ΟΙ αναγνώστες των περιοδικών ενδιαφέρονται για την ύλη τους και την εμ φάνισή τους και σχεδόν ποτέ για τα «εσωτερικά» τους, τη δομή τους, τη συντακτική επιτροπή τους και όσα άλ λα αφανή τα οδηγούν στην έκδοσή τ°ύς· , , θ α παραξενεύεστε γιατί τα γρά φουμε αυτά, αλλά όταν ένα πετυχη μένο περιοδικό της επαρχίας, με πλα τύτερη απήχηση έξω από τα όρια της περιοχής του, σταματά να εκδίδεται, σε προβληματίζει και σε λυπεί. Πρό κειται για το «Διάλογο» των Λεχαινών, που η συντακτική του επιτροπή παραιτήθηκε σύσσωμη γιατί το διοι κητικό συμβούλιο του συλλόγου, που είχε αναλάθει την ευθύνη της έκδο σης του περιοδικού, δεν όρισε νέα
συντακτική επιτροπή ούτε και αποφά σισε αν και πότε θα ξαναβγεί το πε ριοδικό. Μετά από προσπάθειες, που δεν καρποφόρησαν, η συντακτική επιτρο πή που επί πέντε χρόνια είχε την επι μέλεια του «Διαλόγου», παραιτήθηκε και αποφάσισε σαν ανεξάρτητη ομάδα να κυκλοφορήσει ένα νέο περιοδικό, που θα έχει τον τίτλο «Φράγμα» και που η έκδοσή του υπολογίζεται τον ερχόμενο Ιούνιο. «Το "Φράγμα" θα εκφράζει, χωρίς δεσμεύσεις πια, το πνεύμα του πα λιού "Διαλόγου" και αποκλειστικά και μόνο όσους θα γράφουν και θα συ νεργάζονται άμεσα στο περιοδικό. Η έκδοση του “Φράγματος" δεν σημαί νει αντιπαράθεση με τον σύλλογο. Δεν αντιδικούμε με κανένα. Απλώς διεκδικούμε το δικαίωμα να εκφραζό μαστε ελεύθερα, όπως αναγνωρίζου με στους άλλους το δικαίωμα να δια φωνούν μαζί μας. Παραμένουμε μέλη του συλλόγου και με την ιδιότητά μας αυτή θα βοηθήσουμε όπου χρειασθεί.»
ΕΝΑ ΚΛΑΣΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΥΣ
ΚΡΥΣΤΑΛΛΟ Ρώμα 8 , Τηλ. 36 .40.761
14/χρονικα Ο
χρονικα/15
Xjg* διάλογοι
Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο
«Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά
Συμπληρώσεις στο νεοελληνικό θέατρο Στη βιβλιογραφία των θεατρικών έργων που δημοσιεύσατε στο προηγούμενο πολύ αξιόλογο αφιέρωμά σας για το νεοελληνι κό θέατρο δεν αναφέρεται το όνομά μου ανάμεσα στους νεοέλληνες θεατρικούς συγγρα φείς, παρ' όλο που έργο μου έχει τιμηθεί με κρατικό βραβείο θεά τρου και έχει παιχτεί στο Εθνικό Θέατρο. Κατανοώντας τη δυσκο λία αυτής της πρώτης καταγρα φής, σας παρακαλώ να δημοσιεύ σετε συμπληρωματικά και τη δι κή μου θεατρική παραγωγή, κα θώς και τα έργα που έχουν εκδοθεί. Με εκτίμηση Χάρης Σωτηρέλης Έργα: «Το δικαστήριο» (Κρατικό Βρα βείο Θεάτρου 1978). Παίχτηκε στο Εθνικό Θέατρο το 1981. «Το θεμέλιωμα» (Μαρίνος Αντύπας) (1965). «Το σταυροδρόμι» (τριλογία, 1963) «Προδομένη πολιτεία» (δράμα, 1963). «Τα όρνια» (μονόπρακτο, 1966). «Γεράκια της... Ειρήνης» (σάτιρα, 1982) «Μοίρες και δράκοι» (μονόπρα κτο, 1982) Εκδόθηκαν: «Το δικαστήριο» (προσωπική έκ δοση), 1980 Σελ. 80 «Το σκιάχτρο» (μονόπρακτο από
φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους·
την τριλογία «Σταυροδρόμι»), Εκδοτική Ομάδα Θεσσαλονίκης, 1983. Σελ. 48.
Ακόμη μια δευτερολογία με αφορμή τον Κρακάουερ Ώ ρες ώρες σε κατακυριεύει η φρικαλεότητα που λέγεται χρι στιανικός οίκτος και σού ’ρχεται να συγχωρήσεις τους «πτωχούς τω πνεύματι», κυρίως εκείνους που παριστάνουν τους πνευματι κούς ανθρώπους στερούμενοι πνεύματος -και είναι πολλοί. Με το σφίξου σφίξου να «παράγουν πνεύμα», τούτοι οι «πνευματι κοί» άνθρωποι τελικά παράγουν τα γνωστά δύσοσμα αέρια -κ ι αυ τή τη λαχτάρα την παθαίνουν, δυστυχώς, πολλοί. Δε θέλω να πω, βέβαια, πως «πτωχός τω πνεύματι», χριστιανι κά) τω τρόπω, είναι και ο κύριος Κούρτοβικ, όμως τόσο το παρα πάνω γράμμα του όσο και το προηγούμενο δεν είναι ιδιαίτερα εύοσμα. Πρώτα πρώτα είναι άκομψα σα γραφή και δύσκαμπτα σα λογική άρθρωση, που είναι το παραπέμπον της γραφής. Απ' αυ τή την άποψη προσφέρονται έξο χα για ψυχανάλυση λακανικού τύπου (φίλε Γιώργο Βέλτσο, ιδού πεδίο έρευνας λαμπρό για σένα) Από ψυχαναλυτική άποψη λοι πόν, μένω ιδιαίτερα σ' εκείνο το χαριτωμένο «οπωσδήποτε αξίζει -εγώ είμαι αυτός που αξίζω- κα λύτερη μεταχείριση απ' όσο τα γραφόμενά του». Ο, διάολεΙΙ Μα,
κ. Κούρτοβικ, δε με γνωρίζετε παρά μόνο απ’ τα γραφόμενά μου. Καλύτερη μεταχείριση ως ζων ον μπορεί να αξίζω, βέβαια, αλλά αυτό αφορά μόνο τη φιλε νάδα μου, τους φίλους μου κι όσους, εν πάση περιπτώσει, με γνωρίζουν. Αν θέλετε να με γνω ρίσετε και σεις, ώστε να μπορέ σετε να ασκήσετε τη μεγαλοθυμία της αγάπης σας, χριστιανικής και μη, δε θα είχα καμιά αντίρρη- , ση. Αλλωστε, θα ήταν μια ευκαι ρία να γίνει έλεγχος στην ένταση της λανθάνουσας ομοφυλοφΐ' λίας που κουβαλούμε μέσα μας εμείς οι άντρες, όσοι απομείναμε τέλος πάντων. Λοιπόν, θα χαρώ πολύ να σας γνωρίσω... κι από κοντά, όχι όμως από πάρα πολύ κοντά, να εξηγούμαστε. Λέτε παρακάτω κι ένα άλλο, που κι αυτό χρήζει ψυχαναλυτι κής προσεγγίσεως: «Εγώ, με την ταπεινή μου παιδεία (που πάντως δεν είναι δημοσιογραφικής προ· ελεύσεως)...». Μα, κ. Κούρτοβικ· η ταπεινή παιδεία, για να είνσ* ταπεινή, πρέπει να έχει ταπεινπ προέλευση. Δεν αμφισβητώ τη^ ειλικρίνεια της δημόσιας δήλο*’ σής σας για την ταπεινότητα τπ4 παιδείας σας. Αλλωστε, είναι τ*' τοια και φαίνεται. Και είναι προέ τιμή σας να μη θέλετε να κρύψ6' τε, σαν καλός χριστιανός, την τθ' πεινότητά σας. Όμως, αδυνατ*1' να καταλάβω την καταγωγή ^ ταπεινής σας παιδείας Αν δεν ε1' ναι δημοσιογραφικής προέλΜ1 σης», όπως η δική μου · < ·; τε, πρέπει να έχει κόπο ι ^ προέλευση Εν πόση ncpiniwOi'j κύριε Κούρτοβικ, μι κάνει' ν. σκέψιομαι πονηρό, πι ρίπου °
Χριστιανός, και να υποπτεύομαι σαν πηγή της πνευματικότητάς σας το Άγιον Πνεύμα. Δικαίωμά σας, βέβαια, αλλά επιτρέψτε μου να διαφωνήσω για το ρόλο του περιστεριού σ’ εκείνη την περίεργη τριάδα: Το περιστέρι πράγματι μεταφέρει μηνύματα, αλλά δε νομίζω πως θα τα κατάφερνε ποτέ να μεταφέρει από τόσο μακριά τα μηνύματα του Υπερτάτου Πνεύματος σε κρανία ανθρώπινα που το στερούνται από γέννα. Δεν πειράζει, κύριε Κούρτοβικ. Δεν είναι ανάγκη να χτυπιέται κανείς γιατί δεν είναι ή δεν έγινε αυτός που θά 'θελε. Υπάρχει θέση για όλους υπό τον ήλιο, αρκεί μερικοί να περιορι στούν στην ηλιοθεραπεία, ώστε να μη βάζουν δόλια τρικλοποδιές σ' αυτούς που αγωνίζονται ν’ αποχτήσουν παιδεία, έστω και δημοσιογραφική, που είναι αν θρώπινη, πολύ ανθρώπινη, όπως θά 'λεγε κι ο Νίτσε. Κύριε Κούρτοβικ, κάποτε πρέπει να συντρί ψουμε τα γλοιώδη ερπετά που μπλέκονται συνεχώς στα πόδια Μας και μας εμποδίζουν να περ πατήσουμε προς τον τάφο μας Με αξιοπρέπεια. Συμφωνείτε; Η έλλειψη δόλου είναι το κύριο χαρακτηριστικό του όντως πνευ ματικού ανθρώπου, κύριε Κούρτοθικ. Δυστυχώς, είμαι στη δυσά ρεστη θέση να σας καταλογίσω δόλο, γιατί προσπαθείτε να δι καιολογήσετε κάποια λάθη σας πολύ πονηρά. Κύριε Κούρτοβικ, τα λάθη είναι ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα. Θά λεγα μάλιστα πως το «δικαίωμα στο λάθος» πρέπει να έγγραφέ! στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Πάντως εγώ δεν είπα ότι κάνατε μετα φραστικά λάθη στην όντως έξο χη μετάφρασή σας του δύσκολου βιβλίου του Κρακάουερ. Είπα ότι κάνατε κάποια λογικά λάθη, που μαρτυρούν έλλειψη εξοικείωσης με το θέμα, και συνεπώς έλλειψη παιδείας κινηματογραφικής. (Για την άλλη, δε συζητάω.) Όταν ένας μελετητής του κινηματο γράφου αγνοεί το όνομα του με γάλου Μαρέ και από άγνοια τον διαβάζει Μάρεϋ, τον κάνει δηλα δ ή Εγγλέζο από Γάλλο, αυτό σημαίνει πως στις μελέτες του δε συνάντησε ποτέ αυτό το όνομα, κι ας είναι συνεχώς παρόν σ' όλες Τις ιστορίες ιου κινηματο
γράφου. Κι όταν, ακόμα, ένας με λετητής του κινηματογράφου δεν ξέρει ότι η Seton δεν είναι Γαλλίδα και της αλλάζει εθνικό τητα παρασυρμένος απ' τη γαλ λική γραφή στο πρωτότυπο του ονόματός της Marie, είναι πέρα για πέρα δόλιος όταν επιχειρεί να την υποτιμήσει λέγοντας το αχαρακτήριστο «είναι απλώς βιο γράφος του Αϊζενστάιν, πράγμα που βέβαια δεν αρκεί για να της εξασφαλίσει θέση στην ιστορία του κινηματογράφου». Γιατί η Σήτον, αγαπητέ κύριε Κούρτοβικ, έπαιξε σοβαρό ρόλο στη ζωή του Αϊζενστάιν και δεν ήταν «απλώς βιογράφος» του. Όσο, τώρα, για τον Ίβενς που είναι Ίφενς, ασφαλώς «και δεν μπορείτε να επικριθείτε γιατί αποδώσατε σω στά το όνομά του». Όμως, στα ελληνικά γράφουμε αυτό το όνο μα λανθασμένα μισό αιώνα τώρα και οφείλατε να μας πείτε πως η σωστή προφορά στα ολλανδικά είναι Ίφενς. Εκτός κι αν αισθάνε στε κάτι σαν ντροπή που γνωρί ζετε και ολλανδικά. (Για να κατα φύγουμε και πάλι στην ψυχανά λυση, που σίγουρα δεν τη συμ παθεί ο κ. Κούρτοβικ, και που δεν είναι «ολλανδικό αστείο», ε ί ναι όντως ντροπή να ξέρεις ένα σωρό γλώσσες που δεν τις χρη σιμοποιείς για διάβασμα αλλά για να κάνεις... πατίνι στην πίστα της γλωσσολογίας. Άλλωστε, πώς να διαβάσεις όταν κάνεις αυτοσκο πό την εκμάθηση γλωσσών, που φτάνουν μέχρι τα φιλανδικά και τα ολλανδικά; Αν αυτό δεν είναι γλωσσική διαστροφή, τι διάολος θα μπορούσε νά ’ναι;) Έρχομαι, τέλος, στην τελευ ταία παράγραφο του υπό ψυχανάλυσιν γράμματος του κ. Κούρτοθικ. Είναι γνωστό παλαιόθεν πως το ύστατο επιχείρημα των ηλιθίων για την «ηθική και πολιτι κή μου αναξιότητα» κλπ. είναι η συνεργασία μου με το αμερικάνι κο Ίδρυμα Φορντ, την οποία πο τέ δεν αρνήθηκα και για την οποία ποτέ δε μετάνοιωσα. Όμως, γιατί όλοι αυτοί οι φωνασκούντες ηθικολόγοι και «θεω ρητικοί του βρώμικου χρήματος» (το χρήμα είναι βρώμικο έτσι κι αλλιώς, αγαπητοί κύριοι, και δε χρειάζεται νά ναι αμερικάνικο για να βρωμίσει) παραλείπουν πάντα να πουν πως αυτό το χρή-
ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ
ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ
Ό Τρίτος Δρόμος
16/χρονικα
Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Προσοχή! Εφιστούμε την προσοχή των φίλων εκδοτών και βιβλιοπω λών: Οταν τους ζητούνται εκ μέρους του «Διαβάζω» βι βλία για παρουσίαση <πο περιοδικό, να τα δίνουν μόνο σε άτομα εφοδιασμένα με ειδικό μπλοκ παραλαβής, μι τη σφραγίδα του περιοδικού. Αλλεπάλληλα κρούσματα «ανάληφης» βιβλίων με χρήση του ονόματος του περιοδικού μάς έχουν ιδιαίτερα ανησυχήσει,
2· Μάρκου Βαφειάδη: Απομνημονεύματα. Α' τόμος (Δίφρος)
Αγαπητοί μου κύριοι, Τελείως τυχαία περιέπεσε ειζ την αντίληψή μου η αναγγελώ της εκδόσεως του Α' τόμου τΠζ τριλογίας μου εις το δελτίο πλΠ' ροφόρησης του 62 τεύχους σας· η οποία μ' εξέπληξε αρκετά! Είναι πραγματικά άξια απορώ*! η αντίληψή σας... και οπωσδήπο τε η προσοχή σας και η υπευθύ" νότητα που δίδετε στις στήλεί σας. Τέλος πάντων τα πολλά λό για είναι φτώχεια, δυστυχώς Π ευτυχώς τυγχάνω αρσενικού Υμ νους και ονομάζομαι Βίκτωρ °' Κυπραίος και όχι ΒικτωρΙαΙ ΓΙΟ' ραδέχομαι όμως ότι τα λάθη ε _ ναι ανθρώπινα, γι' αυτό σας πθ' , ρακαλώ μια διόρθωση εκ μέροόί σας θα έβαζε τα πράγματα ο™ θέση τους! (...) Τελειώνοντας θα ήθελα να πο ρακαλέσω να μου ταχυδρομή®* τι τις ακριβείς σημερινές "Μ " συνδρομής δια ΙουηδΙαν (0·,ν βρομή χρόνου).
/> ;
I Ι ίχ α ρ ι ι π ί ι ) προ*·
Ι'.’Π'»
Mr πατριωτικούς χαιρΙττάΜ01 ΒΙκτωρας Θ Κυπροίί*
3· Α. Μητρόπουλου: Η συμμετοχή των εργαζόμενων στη Σοβιετική Ένωση από την εποχή του Λένιν μέχρι σήμερα (Στοχαστής)
*•*
Ρόμβος - Αθ.
Πιτσιλάς - Αθ.
Μεθενίτης - Πάτρα
Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.
Κοτζιάς - θεσ.
♦*«
•
**
•·
••*
•
ΑΝ. Γκατζογιάννη: Ελένη (Ελληνική
••*
Ευρωεκδοτική)
5. Β. Μαθιόπουλου: θ α χάσουμε την Κύπρο; (Νέα Σύνορα)
Κλάδος - Ηράκλειο
•*·
Τ· Τ. Αθανασιάδη: Οι τελευταίοι εγγονοί (Εστία)
Μια διόρθωση
Κατώι του Βιβλίου - θεσ.
1
ι_
Εστία - Αθ.
<
Ενδοχώρα - Αθ.
Βασίλης Ραφαηλίδηζ
CD
Ελευθερουδάκης - Αθ.
ΒΙΒΛΙΑ
Δωδώνη - Αθ.
Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλά χιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».
Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότε ρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα ντοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βι βλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μεγαλύ τερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστερίσκους (**,), το αμέσως μετά με δύο (,,) και το τελευταίο με έναν ( *) .
Γωνιά του Βιβλίου - θεσ.
ρεοκάθαρσης και απολύμανσης του πνευματικού μας χώρου, που βρωμάει και ζέχνει. Ευχαριστώ πολύ που δέχτηκες να φιλοξενήσεις αυτό το μακρύ κείμενο. Η συνεργασία μου μαζί σου, που άρχισε απ’ το πρώτο τεύχος, ελπίζω να συνεχιστεί για πολύ, χωρίς, όμως, να φτάσει και στο τελευταίο τεύχος. Θέλω να πω πως ελπίζω εμείς να πεθάνουμε πριν απ’ το «Διαβάζω»· Θέλω, ακόμα, να αφιερώσω τις παραπάνω κορεοκτόνες γραμμές στον μακαρίτη Περικλή Αθανασόπουλο, που όταν σχεδίαζε την έκδοση αυτού του περιοδικού, το αντιλαμβανόταν ακριβώς σαν κορεοκτόνο. Θυμάμαι που γέλασε πολύ όταν του είπα πως ο κύριος λόγος ύπαρξης ένας πνευματι κού περιοδικού πρέπει να είναι η κορεοκτονία και όχι η κορεοκαλλιέργεια. Με πολλή αγάπη για τους δια δόχους του Περικλή,
Αριστοτέλης - Αθ.
κότητας χρήμα, και θα δούμε για πότε θα βρωμίσει!! Από δω και πέρα, κάθε αναί σχυντος ανθρωπάκος, κάθε γλοιώδες ανθρωπόμορφο ερπε τό, κάθε ευνούχος, κάθε μυξιά ρης, κάθε βλεννορροιακός, κάθε καθ’ οιονδήποτε τρόπο μειονε κτικός και παντοιοτρόπως στερη μένος που θα επιχειρήσει και στο μέλλον να μου ρίξει τη μομφή του «συνεργάτη των Αμερικα νών», τη στιγμή μάλιστα που ξέ ρει καλά ποιος είμαι, θα έχει να κάνει με μένα κι όχι, βέβαια, με τη Δικαιοσύνη, που είναι μια τυ φλή κυρία που δεν τη συμπαθώ. Σώθηκα απ’ τους κοριούς χίλιες φορές, και τώρα πια είμαι σίγου ρος πως μόνο τα λιοντάρια θα μπορούσαν να με φαν. Αλλά για να βρω λιοντάρια πρέπει να φύ γω απ' την Ελλάδα, και δεν το έχω σκοπό. Λοιπόν, θα συνεχίσω να συγκατοικώ στον ίδιο τόπο με τους κοριούς, απ’ τους οποίους είμαι καλά προστατευμένος. Κι όταν σκαρφαλώνουν πάνω μου για να τραφούν απ’ το αίμα μου, γιατί δεν έχουν με τίποτα άλλο να τραφούν, θα τους συντρίβω χωρίς οίκτο. Αρκετά πια με τους κοριούς. Καιρός ν' απαλλαγούμε απ' αυτούς, μπας και μπορέσου με να κάνουμε και κάτι σοβαρό τερο απ' την κορεοκτονία. Αγαπητό «Διαβάζω», κάνε να διαβαστούν τα παραπάνω. Μ' εν διαφέρει πολύ να διαβαστούν, κυρίως απ' τους «εγγράμμα τους» κοριούς. Ίσως τα λόγια μου λειτουργήσουν σαν... εντομοκτόνο. Τουλάχιστον αυτή είναι η πρόθεσή μου. Ό λοι μαζί πρέπει να αρχίσουμε μια εκστρατεία κο
Αιχμή - Αθ.
μα δεν το πήρα για λογαριασμό μου αλλά για λογαριασμό μιας ομάδας τριάντα ανθρώπων που αποτελούσαμε τότε την Αστική Εταιρεία «Σύγχρονος Κινηματο γράφος»; Και, το σπουδαιότερο, γιατί δε φροντίζουν να μάθουν το πώς και το γιατί πήραμε τότε (1972) αυτά τα χρήματα; Γιατί έτσι μας κάπνισε; Εγώ τότε μόλις είχα βγει απ' τη φυλακή και συ νέχιζα να δουλεύω για το ΠΑΜ. Συνεπώς θά 'τα ν'λίγο δύσκολο να «κάνω του κεφαλιού μου». Αλλωστε, μελετούσαμε το θέμα (αν πρέπει ή δεν πρέπει) δυο ολόκληρα χρόνια, και αποφανθήκαμε ότι πρέπει για λόγους που θα ήταν αδύνατο να τους κατα νοήσει ο κ. Κούρτοβικ και οι όμοιοι του ηθικολογούντες ανέ ξοδα, αυτοί δηλαδή που ποτέ δε θα καταλάβουν τι σημαίνει συνε χώς να εκτίθεσαι και συνεχώς να κινδυνεύεις όχι για την προσωπι κή σου προκοπή. Δεν επιτρέπω στον κ. Κούρτοβικ και σε κανέναν άλλο ηθικολόγο να κρύβει τη δειλία του και την ανικανότητά του να επωμίζεται ευθύνες και κινδύνους κάτω απ’ τη φτήνεια της χριστιανικής ηθικολογίας πε ρί «βρώμικου χρήματος» και τα βλακώδη παρόμοια. Βρώμικοι ε ί ναι οι άνθρωποι, μικρόνοες ηθι κολόγοι, όχι το χρήμα, που η μό νη σχέση του με τη βρωμιά πε ριορίζεται στα κολλημένα πάνω του μικρόβια. Το χρήμα θρωμίζει όταν το κρατούν βρώμικα χέρια. Και το αμερικάνικο χρήμα, τότε, το κρατούσαν τα δικά μου χέρια. Αν τολμούν αυτοί οι κύριοι ας κρατήσουν κι αυτοί στα χέρια τους αμερικάνικο ή άλλης εθνι
Από 18 Απριλίου έως 1 Μαΐου
•* ••*
•·
®· Κ. Μακ Κάλοου: Τα παιδιά πεθαίνουν τραγουδώντας (ΒβΙΙ-Αλκυών)
••»
7. Τζ. Όργουελ. 1984 (Κάκτος)
•*
•· •
··
β. Γ. Βούλτεψη: Η άγνωστη τραγωδία του Αλέκου Παναγούλη (Ισοκράτης)
•*
•· ••·
β. Δ Μαρωνίτη: Η ποίηση του Σεφέρη (Ερμής)
••·
10. Φ. Οικονομίδη: Οι προστάτες (Κάκτος) 11. Α. Ανδριανόπουλου: Αλλαγή πορείας (Ελληνική Ευρωεκδοτική)
•
•
•
•
Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Ελειιθερουδάκη το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν Ν Δήμου Ο Έλληνας Βούδας (Νεφέλη). Στον Κοτζιά; Η. Jail* και Ε. Holers: Η ζωγραφική στον εικοστό αιώνα (Νεφέλη)!
χρονικα/19
18/χρονικα
Ευγενίου Μ. Αντωνιάδου Η
Έκφρασις της Αγίας Σοφίας ■ΟΙμαι γάρ μήτε γενέσθαι, μήτε μήν γενήσεσθαι ποτέ δμοιόν τι κατ' άνθρώπους.» (Νομίζω πως ού τε υπήρξε, ούτε θα υπάρξει ποτέ κάτι παρόμοιο ανάμεσα στα επιτεύγματα του ανθρώπου.) Μανουήλ Χρυσολωράς
Ένα από τα εκδ ο τικό γεγονότα που σφράγισαν το 1983 ήταν η φωτοτυπική επανέκδοση του μνημειώ δους έργου «Έκφρασις της Αγίας Σοφίας (1907' 1909), ήτοι μ ελ έτη συνθετική και αναλυτική υπό έποψιν αρχιτεκτονικήν, αρ χαιολογικήν και ιστορικήν του πολυθρυλήτου τεμένους» που είχ ε γράψει ο Κωνσταντινουπολίτης Ευγένιος Μ. Αντωνιάδης (1861-1944). I ο βιβλίο, που εδώ και πολλά χρόνια ανήκε στα σπάνια και περιζήτητα της διεθνούς βιβλιογραφίας, εντυπωσιακό για τον όγκο για την έκτασή του, απο τελεί σταθμό στη βιβλιογραφία του μεγαλύτερου ναού της ορδόδοζης Ανατολής αλλά και αφετηρία για κάθε μελετητή της Αγίας του θεού Σοφίας Εί ναι ένα μοναδικό απόκτημα για την επιστήμη και την ιστορική μνήμη του γένους, Τη φωτοτυπική επανέκδοση, που έκαναν οι εκδόσεις Β Γρηγοριόδης και Υιοί Ο.Ε., προλογίζει με γνώση βαθιά, επι στημονική ακρίβεια και πληρότητα ο Λέανδρος Βρανούσης, διευθυντής του «Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού» της Ακα
δημίας Αθηνών. Ο τόσο κατατοπιστικός και τεκμη ριωμένος πρόλογος του κ. Βρανούση ανήκει στο κείμενα εκείνα που -απειλούν» να αντικαταστή σουν το βιβλίο που προλογίζουν, αλλά στη συγκε κριμένη περίπτωση η «Έκφρασις» σώζεται χόρΠ στη μοναβικότητά της, Αξίζει τον κόπο, «λεηλατώντας» τον πρόλογο τού κ Βρανούση, να καταγράψουμε για τους αναγνώ στη; του Διαβάζω» κάποια στοιχεία χαρακτηριστι κά. Ο Ευγ Μ Αντωνιάδης, από τα Ταταύλα της Πδ λης, σπούδασε στην Εσπερία αρχιτι κτονική,ίμόΜ? ματικά και φυσικές επιστήμες, αναδείχτηκε έν0<: m ν < 'ν
ΕΠιΑ
ΠΡΟ ΣΟ Ψ Ι!
ΤΗΣ
Α ΓΙΑ Σ
από τους γνωστότερους αστρονόμους της εποχής του, με παγκόσμια αναγνώριση ως κατ’ εξοχήν αρεογράφος, και «αναδύθηκε αυτοδημιούργητος θυζαντινολόγος μέσα από τις προγονικές του καταβο λές». Ανήκε στις πολυμερείς εκείνες προσωπικότη τες που έχουν όλα τα γνωρίσματα των μεγάλων ουμανιστών. Με τη βυζαντινή αρχαιολογία και ειδικό τερα με την Αγιά Σόφιά, «μεράκι και λυτρωτικό μαρτύριο μιας ολόκληρης ζωής», καταγινόταν τις ώρες της σχόλης και των ευκαιριακών επισκέψεων στη γενέθλια γη. Το έργο άρχισε να τον απασχολεί από τα νεανικά του χρόνια αλλά ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 1907 με δαπάνες του Γρηγ. Μαρασλή, του γνωστού χρηματοδότη των σπουδαίων εκδόσεων της «Βι βλιοθήκης Μαρασλή». Τα έξοδα του δεύτερου και τρίτου τόμου, που κυκλοφόρησαν αντίστοιχα το 1908 και 1909, ανέλαβαν οι Μαυρογορδάτοι, συγγε νείς του Αντωνιάδη, αυτοί που επιχορηγούσαν και τις εκδόσεις του «Ελληνικού Φιλολογικού Συλλό γου» της Πόλης. Το έργο όλο διαιρείται σε 5 μέρη με πολλά κεφά λαια το καθένα. Αυτά είναι: α) ΚτΙσις και ιστορικόν της Αγίας Σοφίας, β) Τα περί το τέμενος ιδρύματα. Υ) Περιγραφή της Αγίας Σοφίας, δ) Φωτισμός, κει μήλια, πόροι και κλήρος της Εκκλησίας και ε) Θρη σκευτικοί τελεταί. Ένα παράρτημα με τον τίτλο Χρονογραφία της Αγίας Σοφίας, που δεν είναι τίπο τα άλλο παρά χρονογραφική καταγραφή των κυριοτέρων συμβάντων του ναού που συνδέουν την τύ χη του με την τύχη του βυζαντινού κράτους, κλεί νει το τρίτομο έργο του Αντωνιάδη. Εκατοντάδες .απεικονίσεις - απόψεις, σχεδιαγράμματα, πίνακες, ιομές, κατόψεις, αναπαραστάσεις, σχέδια, εικόνες, συμπληρώνουν τη σύνθεση. Εισι το βιβλίο δεν ε ί ναι μόνο η αρχιτεκτονική μελέτη και αποτύπωση όζ μνημείου, αλλά με κέντρο αναφοράς το μνη
ΣΟ Φ ΙΑΣ.
ΠΕΡΙ
ΤΑ
950 .
μείο αυτό δίνεται όλη η ιστορική πορεία της Κων σταντινούπολης στους έντεκα αιώνες της ζωής της ώς την Άλωση. Η φωτοτυπική επανέκδοση των εκδόσεων Γρηγοριάδη συνοδεύεται και από ένα Συμπλήρωμα. Πε ριέχει τον πρόλογο του Λ. Βρανούση, θιογραφικά και βιβλιογραφικά για τον Ευγ. Αντωνιάδη, συμπλη ρωματικές εργασίες και γράμματα του Αντωνιάδη, φωτογραφία του συγγραφέα με ιδιόχειρη αφιέρω ση, νεκρολογίες στα αγγλικά και γαλλικά για τον ίδιο, καταγραφή των τίτλων του φωτογραφικού αρ χείου του Αντωνιάδη (πρόκειται για 250 φωτογρα φίες της Αγίας Σοφίας τραβηγμένες το 1904 από τον ίδιο, αριθμημένες και ταξινομημένες κατά ενό τητες σε 12 θήκες) που βρίσκεται στο Πανεπιστή μιο Κρήτης και βιβλιογραφία, από το 1909 που ολο κληρώθηκε η πρώτη έκδοση μέχρι το 1983, που αποδεικνύει ότι «το προδρομικό έργο του Αντωνιά δη ήταν και παραμένει αναντικατάστατο». Δεκαε πτά έγχρωμοι πίνακες φιλοτεχνημένοι από το συγ γραφέα πλαισιώνουν το Συμπλήρωμα. Η επανέκδοση, ιδιωτική πρωτοβουλία, λόγω του τεράστιου εκδοτικού κόστους έγινε σε 700 μόνο σειρές. Συναντήσαμε το Νίκο Γρηγοριάδη από τους εκδότες και τον ρωτήσαμε ποιοι ήταν οι λόγοι που τους έκαμαν να αποτολμήσουν μια τέτοια έκδοση με αμφίβολο αγοραστικό αντίκρισμα, εξαιτίας της δυσπρόσιτης τιμής της (14.000 δρχ. η σειρά). «Μα η σπουδαιότητα και η σπανιότητα του έρ γου» μας απάντησε. «Το ότι δεν υπάρχει σε όλη τη βιβλιογραφία άλλη παρόμοια μελέτη για την Αγιά Σόφιά. Ύστερα εντάσσεται στους γενικότερους στόχους των εκδόσεών μας να εμφανίζουν μνη μειώδη έργα της βυζαντινής ιστορίας». (Υπενθυμί ζουμε εδώ ότι ο ίδιος εκδοτικός οίκος έχει ανατυπώσει τη «Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη» του Κ. Σάθα, την «Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας» του Κ.
20/χρονικα
Εσείς
περάσατε
από
την... ΚΙΒΩΤΟ;
βιβλία
χαρτικά
π α ι χ ν ί δ ι α
ι Δραγάτοη 1 - Πειραιάς
Krumbacher, τη «Βυζαντινή Εποποιία» του Gust. Schlumberger, τη «Βυζαντινή Ιστορία» του Ch. Du Cange κ.ά.). Ένας τρόπος με τον οποίο ο κ. Γρηγοριάδης θα έβλεπε τη διακίνηση του βιβλίου είναι η κρατική παρέμβαση. Με τη φροντίδα της πολιτείας να εφο διαστούν οι διάφορες βιβλιοθήκες. Χαρακτηριστικά μας είπε ότι στην Εθνική Βιβλιοθήκη δεν υπήρχε αντίτυπο του έργου ενώ υπήρχε στη Γεννάδειο και στις διάφορες ξένες αρχαιολογικές σχολές. Επίσης οι ενδιαφερόμενοι μελετητές, γιατί σ’ αυτούς κυ ρίως απευθύνεται η έκδοση, μπορούν να το απο κτήσουν με κάποιες ευκολίες που γίνονται πάντα «καλή τή πίστει». Φυσικά δε γίνεται λόγος για εμ- ; πορικό κέρδος. Από τις 700 σειρές έχουν πουληθεί περίπου 150 ενώ αρκετές έχουν προσφερθεί κατά τα «ειωθότα». Μόνο σε μια περίπτωση ανατύπωσης με προεξοφλημένες αγορές μπορούμε να περιμέ νουμε κέρδος, λέει ο κ. Γρηγοριάδης. Ας είναι, το «μεράκι» πληρώνεται ακριβά αλλά πάντα ευδοκιμεί σε τούτο τον τόπο. Το ιστορικό της ανατύπωσης έχει κάπως έτσι, μας πληροφορεί ο εκδότης. «Στην αρχή ξεκινήσαμε με την προοπτική να συμπληρώσουμε επιστημονικά το έργο από το 1909 μέχρι σήμερα. Απευθυνθήκαμε σε κάποιους ειδικούς αλλά οι δαπάνες που προέκυπταν ήταν υπέρογκες. Χρειαζόταν ολόκληρο επιτε λείο ειδικών επιστημόνων για να ελέγξει και να συμπληρώσει ό,τι μόνος του για τόσα χρόνια και με τόσο κόπο πέτυχε ο Αντωνιάδης. [Ο Λ. Βρανούσης σε μία ερεθιστική σημείωση υπολογίζει χοντρικά σε 2.500 εργάσιμες μέρες, 7 περίπου χρόνια (!) το μό- ' χθο του Αντωνιάδη για την Αγιά Σόφιά, και μάλιστα στα δημιουργικότερα χρόνια τής ζωής του από τα εικοσιπέντε του ώς τα πενήντα.] Η ιστορική ακρί βεια της δουλειάς του Αντωνιάδη είναι βέβαια δε δομένη. Χρησιμοποιεί όλη την κλασική μέχρι τότε βιβλιογραφία. Θέλαμε να εξακριβώσουμε μόνο αν και πού έχει κάνει σφάλματα στις μετρήσεις. Ύστε ρα από τις διαπραγματεύσεις αυτές αφήσαμε κατά μέρος τις πιθανές αναθεωρήσεις και περιοριστήκα με στο Συμπλήρωμα με την πολύτιμη συμπαράστα ση του Λ. Βρανούση, σταθερού συμβούλου των εκδόσεών μας. Το υλικό του Συμπληρώματος το πή ραμε από την Ακαδημία Αθηνών και το Πανεπιστή μιο της Κρήτης, όπου έχει περιέλθει η συλλογή τού Γεωργ. ΑρθανιτΙδη». (Πρόκειται για τον λόγιο, Με" σαιωνοδίφη, βιβλιόφιλο και συλλέκτη Κωνσταντι· νουπολίτη Γ Αρβανιτίδη (1876-1953), που ζούσε στο Παρίσι και με τον οποίο συνδέθηκε το 1935 ο Αντωνιάδης] Ένα από τα πιθανά προβλήματα του βιβλίου Υ>° το σημερινό αναγνώστη είναι η κάπως δύσκαμπτΠ ■ καθαρεύουσα του κειμένου. Σε καμιά περίπτωάό βέβαια δεν αντιμετωπίστηκε η γλωσσική μεταγΡ0' φή του, γιατί σκοπός των ανατυπώσεων που κάνού^ οι εκδόσεις Γρηγοριάδη είναι να έρχονται τα Θιβλ1° στην επιφάνεια αυτούσια, χωρίς επεμβάσεις. Το νο ενδεχόμενο είναι κάποια περίληψη στα αγγλ·*^ Ηδη το βιβλίο άρχισε να κυκλοφορεί και στο τί,ωτερικό και πέρασε στη βιβλιογραφία των κύριό ρων θυζαντινολογικων περιοδικών της Ευρώπη', " Τ Ι ΜΑΡΙΑ λΤΑΙΙΝΟΜΟΥό^
αφιερωμα/23
22/αφιερωμα
Ελένη Παμπούκη
Μάθε παιδί μου γράμματα ή πώς το παιδικό βιβλίο γίνεται ταξικό «...το πήρε με προσοχή και σεβασμό καί το έβαλε στην κλειδαρότρυπα τον μυστη ριώδους ντουλαπιού και το γύρισε μία φορά, δύο φορές και κρατς, μ ’ ένα τρίξιμο, η δεξιά πόρτα άνοιξε και όλοι που ήσαν μπροστά κοίταξαν μέσα με τρόμο και έκαναν ένα “A !”. Το μυστηριώδες ντουλάπι ήταν γεμάτο βιβλία! (...) Οι δασκάλες κοιτούσαν με συγκίνηση και Θαυμασμό. Ο Νίκος είχε αρχίσει να τρέμει που ήταν κι αυτός εκεί μπροστά στο θαυμαστό Θέαμα των βιβλίων. Τότε ο διευθυντής άπλωσε το χέρι του και έπιασε ένα χοντρό μαύρο βιβλίο με χρυσά γράμματα στη ράχηΤο έβγαλε έξω κι άρχισε να το ξεφυλλίζει. Κι όσο το ξεφύλλιζε, τόσο όλοι κοιτού σαν με περιέργεια και Θαυμασμό. Τον Νίκο τον είχαν ξεχάσει και ήταν τυχερός, ο τυχερός. Ξαφνικά, ο κύριος διευθυντής έβγαλε φωνή μεγάλη, όλο θρίαμβο: - Μάλιστα! Με γάμα κάπα κι όχι με γάμα γάμα. Η αγκινάρα γράφεται με γάμο κάπα. Γάμα κάπα! Κοιτάξτε κι εσείς! Κέρδισα το στοίχημα! Ε; (...) Και όπως ήταν ενθουσιασμένος, γύρισε και με επίσημη φωνή, για να τον ακούσουν όλες οι δασκάλες και να τον πιστέψουν, είπε: ~ Η Βιβλιοθήκη. Μάλιστα, η Βιβλιοθήκη! Ιδού τι αξίζει μια Βιβλιοθήκη! Τυχε ροί οι άνθρωποι σήμερα που μπορούν να έχουν στη διάθεσή τους μια Βιβλιοθήκη· Και πιο τυχεροί οι σημερινοί μαθητές. Και γύρισε στις τρομαγμένες κυρίες κοί τους έδωσε εντολή: - Αύριο να βάλετε τα παιδιά να γράψουν έκθεση με θέμα: " // αξία της Βιβλιο θήκης”.» Κ«ι έγινε η μεταπολίτευση, οι εκλογές, το δημο ψήφισμα, καταλάγιασα και η πολιτική ιιπεραπασχόληση και... άρχισαν να γράφονται τα βιβλία για παιδιά. Σωρηδόν και μι φούρια,3 να πςκιλά* βουμε να πούμε δημόσια όσα μι περίσκεψη πολ λή αποφεύγαμε να αναφέρουμε μπροστά τους,
ίστω και κατ' ιδίαν, κατά τη διάρκεια τ η ς »πτ<*»' τ ίσ I ια τη δικτατορία, τη δημοκρατία. 11£ ικ/.ογες, τι τιι τχι ( m illio n , για τη δινί'ΐώ'*'' νη και την αδικία βιβλία σι ιλο υιπ ρ α ο ιό ν χειρ*» τυπώθηκαν, μι πολύχρωμι ζωγραφιΐ ■τι»’''-1 στηκαν. στα κι ντσικα fniiAintin/i hi
οαν, προς τα βορειοανατολικά προάστια ανηφόρισαν -εκεί όπου βρίσκονται τα περισσότερα από τα ιδιωτικά σχολεία κι οι δάσκαλοι έχουν το ελεύθερο, αν όχι και την υποχρέωση, να παρα κάμπτουν υπουργικές απαγορεύσεις, να συστή νουν εξωσχολικά βιβλία και να τα συζητούν. Εκεί όπου ενημερωμένοι γονείς δέχονται τις υποδείξεις των δασκάλων και έχουν την οικονο μική άνεση να παραβλέπουν την τιμή και να εφοδιάζουν τα παιδιά τους με πολλά βιβλία. Ο αριθμός πωλήσεων σε αντίτυπα υπήρξε για μερι κά τόσο μεγάλος ώστε να γίνουν εκδοτικές επι τυχίες και να αποτελέσουν κίνητρο για περισσό τερες εκδόσεις. Ωστόσο το αναγνωστικό κοινό δεν ήταν τόσο ευρύ ώστε να καλύψει τις κυκλοφοριακές ανάγκες ένος περιοδικού. Δύο αξιόλογα παιδικά περιοδικά («Γεια Χαρά», «Ρόδι») που κυκλοφό ρησαν μετά τη μεταπολίτευση, εξαναγκάστηκαν να κλείσουν, πολύ γρήγορα το πρώτο, αρκετά αργότερα το δεύτερο, αφού η εκδότριά του είχε το απαιτούμενο πάθος που έθρεψε πολύν καιρό τη μάταιη ελπίδα ότι το θάμα θα γίνει και κά ποιος αρμόδιος στο τέλος θα φανεί να προωθή σει μέσα από τα σχολεία την κυκλοφορία του πε ι": ρι οδικού και σε όλα τα παιδιά. Οι φήμες λένε ότι αυτό δεν έγινε όχι μόνο από έλλειψη ενδιαφέροντος ή κονδυλίων αλλά και . από κάποιες εκτιμήσεις για το •■ελιτίστικο» πι ριεχόμι νό του, που η ι παρχία ή μάλλον ία επαύΥίωτόπουλα. των οποίων το πνευματικό
επίπεδο κτλ... (ως γνωστόν ρέπουν προς τον κρετινισμό τα καημένα) δεν είναι ώριμα ακόμα να δεχτούν. Όμως στο κέντρο της Ελλάδας -το γεωγραφικό ευτυχώς τούτη τη φορά- μια άλλη γυναίκα με πάθος μέγα στήνει, σιωπηλά και αθόρυβα, μικρές βιβλιοθήκες και τις κουβαλά από σχολείο σε σχολείο και από τάξη σε τάξη, και όποιο παιδί θέλει δανείζεται βιβλία και τα διαβάζει. Έτσι και γίνει μια αρχή, όλα θέλουν, και όλα δανείζονται, και όλα διαβάζουν.3 Οι δάσκαλοι συμπαραστέκονται σχεδόν κρυφά, γιατί επικρέμονται κυρώσεις στους εκπαιδευτικούς του δη μοσίου, αφού δεν τους καλύπτει το κύρος κανενός ιδιωτικού ή πρότυπου σχολείου. Έ να άλλο κρυφό σχολειό; Ένα άλλο κρυφό σχολειό, γιατί στην Ελλάδα τον περισσότερο καιρό οι εποχές είναι δίσεχτες, η γνώση μπαίνει στο ζυγό κι οι φυσικοί της φορείς, οι δάσκαλοι, σε απαγορεύ σεις. Ελεύθερη διακίνηση επιτρέπεται μόνο σε όσα εξ Εσπερίαςί ή και γηγενή πνευματικά υπο προϊόντα, που κυκλοφορούν χύμα σ’ όλη την Ελ λάδα. Σ’ αυτό το σημείο όλα τα παιδιά είναι ίσα. Έχουν τις ίδιες ευκαιρίες! Η παραφιλολογία (πορνοπεριοδικά, εικονογραφημένα, αισθηματι κά και κατασκοπευτικά βιβλία) υπάρχει σ’ όλα τα περίπτερα, κεντρικά και απόκεντρα, σε όλα τα πρακτορεία εφημερίδων πόλεων και κωμοπό λεων, ώς το μικρότερο χωριό. Προσιτά σε νέους και παιδιά, φανταχτερά και εύχρηστα, ύπερέ*
αψιερωμα/25 24/αφιερωμα χουν από τα άλλα βιβλία σε δύο καίρια σημεία: την τιμή και τη διανομή. Εδώ θα πρέπει να αποσυμπλέξουμε δύο στοι χεία που τείνουν να συγχέονται, την εμπορική πλευρά και την κοινωνική λειτουργία του βι βλίου, γιατί εδώ ελλοχεύει η παρεξήγηση και στηρίζεται η επιχειρηματολογία για την προσφο ρά της «επιχείρησης βιβλίο». Το βιβλίο είναι πρώτα από όλα είδος εμπορεύσιμο. Πρέπει να αποδώσει στον εκδότη το κόστος παραγωγής συν κέρδος. Στο κόστος παραγωγής -πρώτες ύλες, διάφορα στάδια εκτύπωσης, αμοιβές κειμενογράφου και εικονογράφου- προστίθεται το κό στος διανομής και το κέρδος του διανομέα -υπάλληλοι, βιβλιοπώλης, πλασιέ. Είναι πολλοί οι άνθρωποι που πρέπει να ζήσουν από το εμπό ριο του βιβλίου, και άρα η τελική τιμή του δια μορφώνεται ανάλογη. Ακριβότερο από όλα τα βιβλία είναι το παιδικό, εν μέρει επειδή έχει με γαλύτερο κόστος παραγωγής (πολύχρωμη εικο νογράφηση, βαρύτερο χαρτί, χοντρό εξώφυλλο) και εν μέρει επειδή θεωρείται είδος πολυτελείας (για δώρο λ.χ.). Ωστόσο, προϊόν πνευματικής εργασίας, που έχει κωδικοποιηθεί ως η ανώτερη μορφή της ερ
γασίας, μεταδίδει το βιβλίο στο παιδί την ιδεο λογία των ενήλικων και χρησιμεύει ως κύριο ερ γαλείο εκπαίδευσης. Προμηθεύει τη γνώση, αξία καταναλώσιμη στο βαθμό που αποτελεί μέσο κοινωνικοποίησης και κοινωνικής ανόδου. Αλλά μεταδίδει και τη συσσωρευμένη ανθρώπινη σο φία, τον προβληματισμό, τη διευκρίνιση της αν τιληπτικότητας, την κατανόηση συγκεκριμένων προβλημάτων και τη δυνατότητα μιας ενδεχόμε νης ανατροπής τους. Εκεί όπου ετοιμάζονται τα νέα στελέχη της εξουσίας (πολυδάπανα ιδιωτικά σχολεία αλλά και πρότυπα κρατικά) η γνώση παρέχεται απλόχερα: φροντιστηριακά μαθήμα τα, ξένες γλώσσες, εξωσχολικά βιβλία, φιλελεύ θερες συζητήσεις με τους διδάσκοντες, ιδιωτικές βιβλιοθήκες μαθαίνουν στα παιδιά πώς να δια χειρίζονται τη γνώση, να την καλλιεργούν, να τη διευρύνουν. Στα συνοικιακά σχολεία της Αθή νας και στα σχολεία της επαρχίας μεταδίδεται η ρουτίνα της διδακτέας ύλης σε ποσότητες αναγκαίες για την κάλυψη του χρόνου της υπο χρεωτικής εκπαίδευσης, από όπου τα παιδιά οδηγούνται στις χαμηλές και μεσαίες θέσεις. Εδώ οι γονείς προμηθεύουν στα παιδιά τους, όσο μπορούν και όσο ξέρουν, μια εξωσχολική
κυκλοφ ορούν σε Β' έκδοση: r
ΑΝ ΕΙΧΑ ΕΝΑ ΣΠΙΤΙ ΑΝ ΕΙΧΑ ΕΝΑ ΣΚΥΛΟ ΑΝ ΕΙΧΑ ΕΝΑ ΚΤΗΜΑ ΑΝ ΕΙΧΑ ΕΝΑ ΛΕΩΦΟΡΕΙΟ
ΒΙΒΛΙΆ-ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Μ όλις κυκλοφόρησαν:
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΟΥ ΤΡΑΙΝΟ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΟΥ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΟΥ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ Η ΠΡΩΤΗ ΜΟΥ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑ
γνώση -εγκυκλοπαίδειες και άλλα βοηθήματαπου στοχεύει στην καλύτερη επαγγελματική τους αποκατάσταση.4 Στα βιβλιοπωλεία των συνοικιών της Αθήνας και των επαρχιακών πόλεων φτάνουν τόσα και όσα βιβλία έχουν ανάλογη ζήτηση. Φτάνουν ακόμα βιβλία εκδοτικών οίκων που έχουν ένα ει δικά οργανωμένο δίκτυο διανομής και αρκετά Χαμηλότερες τιμές, αφού τα περισσότερα είναι αυνεχείς ανατυπώσεις σε φτηνό χαρτί. Έτσι δια μορφώνεται μια αισθητική που αναπαράγει τη ζήτηση των δικών τους βιβλίων/μοντέλων. Είναι χαρακτηριστική η απάντηση που έδωσε διανο μέας τέτοιων βιβλίων σε παρατήρηση για την ξε περασμένη εικονογράφηση: «...Μα αν την αλλά ξω δε θα πουλάει στην επαρχία». Αυτά τα βι βλία σπάνια βρίσκονται στα κεντρικά βιβλιοπω λεία της Αθήνας και ποτέ στα λεγάμενα βιβλιο πωλεία της κουλτούρας. Αντίθετα, τα νέα βιβλία που ανταποκρίνονται στις ανάγκες της σύγχρονης αισθητικής και/ή θέ τουν κοινωνικά προβλήματα, ανακυκλώνονται στο προοδευτικό και αριστερό αναγνωστικό κοι νό μιας ορισμένης κοινωνικής τάξης και πολιτι στικής στάθμης, από την οποία εξάλλου προέρ
χονται οι περισσότεροι συγγραφείς και κριτικοί. Και τι ειρωνεία! Είναι ακριβώς αυτά τα βιβλία που διαπραγ ματεύονται τις κοινωνικές διακρίσεις, τον εκδη μοκρατισμό και άλλα ηχηρά παρόμοια, που δεν φτάνουν ποτέ στα παιδιά εκείνων των τάξεων που καταπιέζονται περισσότερο και συμμετέ χουν λιγότερο στη διαχείριση της κοινωνικής ζωής. (Ανοίγω παρένθεση για να διευκρινίσω ότι εδώ δε γίνεται καμιά ιδεολογική ή λογοτεχνι κή αξιολόγηση. Επισημαίνεται μόνο η αντίφαση που υπάρχει ανάμεσα στο περιεχόμενο, την πρό θεση κίχι την κατάληξη. Για μια ακόμα φορά η κουλτούρα καταναλώνεται μεταξύ μας αυξάνον τας μόνο την αυταρέσκεια της αυταπάτης ότι την προσφέρουμε αφειδώς και ισότιμα σε όλα τα παιδιά. Κλείνει η παρένθεση.) Παράλληλα γί νονται πολλές συζητήσεις και πολλοί προβλημα τίζονται για το παιδικό βιβλίο. Εντοπισμένες όμως όλες οι προσπάθειες εντός των ορίων του «κεντρικού τετραγώνου» των ανθρώπων του πνεύματος, δύσκολα διολισθαίνουν προς τις πα ρυφές της πόλης και ακόμα δυσκολότερα φτά νουν στην επαρχία. (Παράδειγμα η πρόσφατη έρευνα του Κύκλου του Παιδικού Βιβλίου, που
26/αφιερωμα
περιορίστηκε σε τρία πολύ γνωστά και πολύ με γάλα σχολεία των Αθηνών -σε τάξεις των οποίων μάλιστα δόθηκε και βραβείο ένα χοντρό βιβλίο!) Δηλαδή, εκεί όπου η ενημέρωση και η διάδοση του σύγχρονου λογοτεχνικού παιδικού βιβλίου είναι ανάγκη ζωτική και κατεπείγουσα, εκεί όπου υποτίθεται στοχεύουν όλες οι καλές προθέ σεις, εκεί ακριβώς αφήνονται τα πράγματα στο μακάριο σκότος και μόνο μικρές αναλαμπές φαί νονται εδώ κι εκεί από φιλότιμες και απεγνω σμένες προσπάθειες τοπικών πολιτιστικών συλ λόγων για τη δημιουργία λαϊκών βιβλιοθηκών. Έτσι ο δρόμος για να φτάσουν όλα τα βιβλία σε όλα τα παιδιά Παραμένει ένας και μοναδικός: άρτιες σχολικές βιβλιοθήκες. Αλλά παράλληλα να δοθεί στους δασκάλους «Το βιβλίο των βι βλίων» του Κυρ. Ντελόπουλου1' για να μάθουν οι ίδιοι και να διδάξουν και στα παιδιά το χειρισμό του βιβλίου ως εργαλείου γνώσης και απόλαυ σης. Και όποιος δάσκαλος δε μάθει «απ’ έξι» και ανακατωτά» αυτό το βιβλίο και όποιος αρμόδιος παρεμποδίσει τη λειτουργία βιβλιοθηκών στα σχολεία, να γράψει αυτός εκατό φορές τη φράση «η αξία της βιβλιοθήκης» και νά ’ρθει τη Δευτέ ρα με τον κηδεμόνα του... Ντουλάπι κλειδωμένο η γνώση, ανοίγει με την πλατιά, ανεμπόδιστη κυκλοφορία των βιβλίων. Μι συνεχή ενημέρωση γονέων και δασκάλων και με ανοιχτές, πλήρεις, ευκολοπλησίαστες βιβλιο θήκες, που είναι από μόνες τους δεξαμενές γνώ
αφιερωμα/27 σης, παύει η γνώση να είναι προνόμιο των λί γων, γίνεται αταξική και λειτουργεί το ίδιο σε όλα τα παιδιά. Φαίνεται ότι τον τελευταίο καιρό αρκετά πράγματα γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση. Ήδη το υπουργείο Γεωργίας ανάγγειλε τη λει τουργία παιδικών βιβλιοθηκών. Το υφυπουργείο Νέας Γενιάς άρχισε να επεξεργάζεται ένα ανά λογο πρόγραμμα αμέσως μετά την ίδρυσή του, με τη σύνταξη κατ’ αρχήν ενός βοηθητικού για τους δασκάλους καταλόγου. Δεν είναι γνωστό αν η προσπάθεια αυτή έχει ολοκληρωθεί ή αν παρα μένει μια ωραία, προς υλοποίηση, ιδέα. Το ΚΕΜΕ κάνει μια σημαντική δουλειά εμπλουτίζον τας τα αναγνωστικά του δημοτικού με επιλεγμέ νη σύγχρονη λογοτεχνία. Στο υπουργείο Παι δείας όμως φαίνεται ότι τα πράγματα προχειροβατούν. Είναι σχεδόν δυο χρόνια τώρα που ανά μεσα στους διανοούμενους και στους γενικώς ασχολούμενους με το παιδικό βιβλίο κυκλοφόρη σε η πρόθεση ενός συγγραφέα και μέλους μιας νεοσύστατης, τότε, υπουργικής επιτροπής να συντάξει κατάλογο παιδικών βιβλίων με τίτλους που θα του υποδεικνύανε αυτοί! Δεν ξέρω αν εί ναι τούτη ή άλλη επιτροπή που απέρριψε την πρόταση να περιληφθεί στις αγορές βιβλίων που κάνει το υπουργείο και το βιβλίο του Ντελόπου λου που αναφέρθηκε παραπάνω. Δεν ξέρω αν το μέλος της επιτροπής έφτιαξε τελικά τον κατάλο γό του, αν αυτός έγινε αποδεκτός από τα υπό- 1 λοιπά μέλη της επιτροπής και με ποια κριτήρια· Αυτό που ξέρω είναι πόσο ανέμελα και αυτάρεσκα διαχειριζόμαστε το μέλλον των παιδιών, εμείς οι πνευματικοί άνθρωποι του κεντρικού τε τραγώνου. Παντογνώστες του λεξικού, ανακαλύ πτουμε κάθε φορά έκθαμβοι και αυτοθαυμαζόμενοι το γάμα-κάπα της αγκινάρας. Με τα ευτε λή ας ασχοληθούν οι «κυρίες» κάθε τάξης. Αύ ριο «ο τυχερός Νίκος» θα γράψει άλλη μια έκθε ση για την «αξία της βιβλιοθήκης». Αν βγει αηό το θέμα του, η ευθύνη θα βαρύνει τον ίδιο φυσΐ' κά. Εμείς έχουμε από καιρό νίψει με προσοχή τας χείρας μας, σίγουροι όντες ότι το καθήκον μας το κάναμε. Και με το παραπάνω. *
Σημηώαας: ·Το μνσηη/ιώΛις ντουλάπι. Από to βιβλίο too Α ιν Λ/" ' λόπονλου βΟ Ακης και οι άλλοι·. Γνυκιη, ΙΘΗ). Στλ. )β· 2 To IV70 κυκλοφόρησαν 144 τίτλοι βιβλίων Α λιΙ Α ω " ’1' λη$. ·Τα παιόιά αυτού tov κόομου· Ηυμάοι, Ι9β) ’ ’ 1)0 ) ΜομοΟλη Κλιάφα: · Ιι Λιιιβάζοιιγ τα παιΛιΛ μας· ·τ)ν ί«>·, ιιύ’χ 24, at λ 4). 4 Μομία Ιίάνη -Σχολική τπιτνχία ζήτημα TltfiMlfi. οης και κουλτούρας·, Αθήνα IW(.1 I.
^ 1*' ^ 1. ...... . ·1■ να M l
r, ■1
'. I
> .»{<·.
T jf
Χάρης Σακελλαρίου
Γλώσσα και γραφή στο παιδικό βιβλίο
Από τη στιγμή που ο Roland Barthes μας έκανε να προσέξουμε τη όιαφορά ανάμε°α σ' αυτό πον όλοι έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε «γλώσσα» ενός κειμένου και ο’ εκείνο που ο γάλλος στοχαστής έχει προσδιορίσει ως «γραφή», έχει προκόψει, σαν φυσική συνέπεια, η ανάγκη μιας εκ νέου ανάγνωσης των κειμένων της γραμ ματείας κάθε χώρας, για κάποιον πιθανό επαναπροσδιορισμό της βαθύτερης υφής τους και των μηνυμάτων που ο κάθε συγγραφέας, ενσυνείδητα ή όχι, έχει περικλείσει στο καθένα απ' αυτά. Κι αυτό γιατί, προκειμένου για αξιολόγηση και προσδιορισμό των «θέσεων» λογοτεχνικών έργων, δε θεωρείται π α, έπειτ από τις εργασίες του Barthes, επαρκής η αναφορά στο σχήμα: μορφή-περιεχόμενο ούτε, ' ακόμα, στο ζεύγμα signifiant-signifit (σημαίνον-σημαινόμενο), που καθιερώθηκε από τον Ferdinand de Saussure κι έπειτα. II θεώρηση των κειμένων έχει προχωρή&·· σει Μο πέρα και το καθένα τους αντιμετωπίζεται σε τρία επίπεδα ή διαστάσεις:
28/αψιει
ια αφιερωμα/29
πρόταση του συγγραφέα για μιαν εικόνα του κό σμου κι η πρόθεσή του για ενεργό συμμετοχή στη διαδικασία της μεταβολής. Μέσ’ στη γραφή δεν αντανακλώνται μόνο οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες μιας ορι σμένης ιστορικής περιόδου, αλλά απ’ αυτήν ανα δύονται και σκιαγραφούνται δύο κατηγορίες πνευματικών δημιουργών: εκείνοι που συμπο ρεύονται με τις παγιωμένες κοινωνικές καταστά σεις και τις στηρίζουν ή τις συντηρούν κι οι προμηθεϊκές μορφές, που σπάνε την κρούστα της επιβολής κι ανοίγουν δρόμους για νέους εκφρα στικούς τρόπους -και, φυσικά, και για νέες κοι νωνικές μορφοποιήσεις.
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΓΗΣ
AtO.VTOI ΜΕΛΑ, • Ιϊ( . ? / > ·
Μ 1· M r-91. / / ή * · · . ·
lEVsMtto.)
Ρολάν Μπαρτ
Η πρώτη και βασική διάσταση είναι η γλώσσα του κειμένου, που είναι, ουσιαστικά, ένας κώδι κας εντολών και χρήσεων. Είναι αυτή που προ μηθεύει στο συγγραφέα την πρώτη ύλη, ή, όπως έχει ειπωθεί, «το κοινό καλαμάρι, στο οποίο βουτούν όλοι οι κονδυλοφόροι»1 -εννοείται, αφού ληφθούν υπόψη οι διαφορές του γλωσσι κού ιδιώματος. Η δεύτερη διάσταση ή επίπεδο είναι το στυλ (style). Κατά τον Barthes,2 το στυλ «είναι το ιδιωτικό μέρος του τυπικού», που ξεκινά «από τα μυθικά βάθη του συγγραφέα». Είναι «ένα αυ τεξούσιο λεκτικό ιδίωμα, που βυθίζεται στην προσωπική και μυστική μυθολογία του συγγρα φέα», είναι «ένα είδος υπερ-λογοτεχνικής λει τουργίας, που παρασέρνει τον άνθρωπο ώς το κατώφλι της μαγείας και της δύναμης», είναι «το μεγαλείο κι η φυλακή του συγγραφέα, είναι η μοναξιά του». Αλλά πιο μεγάλη σημασία φαίνεται να δίνει ο Barthes στη γραφή, που «ουσιαστικά, είναι η ηθική της μορφής, η εκλογή της κοινωνικής ατμόσφαιρας, που μέσα της ο συγγραφέας απο φασίζει να τοποθετήσει τη φύση του λεκτικού του ιδιώματος». Κι ακόμα, η γραφή είναι ο ιδιαίτερος τόνος, το ήθος ενός κειμένου, είναι αυτή που υποδηλώνει και προδίδει τη γενικότε ρ η στάση του συγγραφέα απέναντι στο κοινωνι κό του status, δηλώνει τη «σχέση ανάμεσα στη δημιουργία και την κοινωνία», Είναι, τέλος, η
Δε θ’ ασχοληθούμε εδώ περισσότερο με το θέμα αυτό ούτε διεξοδικά με τα διάφορα είδη γραφής όπως τα προσδιόρισε ο Barthes, ανασκοπώντας τη γαλλική λογοτεχνία απ’ την Αναγέννηση και δώθε. Απλώς, για την ώρα, σημειώνουμε πως παρόμοια εργασία δεν έχει έρθει ακόμα στην επιφάνεια για τη δική μας γραμματεία. Παίρνοντας όμως αφορμή απ’ όσα γύρω από το νέο αυτόν τρόπο θεώρησης των λογοτεχνικών κειμένων έχουν γραφτεί, θα επιχειρήσουμε ένα προσεχτικότερο κι από πιο κοντά κοίταγμα τηζ λογοτεχνικής παραγωγής που προορίζεται γώ , παιδιά. Βέβαια, η απουσία παρόμοιας εργασίας που ν’ αναφέρεται γενικά στη νεοελληνική λογο* τεχνία -τη λογοτεχνία για τους ενήλικους- δυ σκολεύει πάρα πολύ κάθε τέτοιαν απόπειρα· Ωστόσο το πράγμα είναι ελκυστικό, παρά τους μεγάλους κινδύνους που περικλείνει. Θα ξεκινήσουμε από τη γλώσσα, στο πρώΐ° της επίπεδο, που περιλαμβάνει την έννοια τΤ)ί καταδήλωσης (denotation), για να δούμε ποια εί' ναι τα στοιχεία εκείνα που την κάνουν αληθινό όργανο επικοινωνίας, και τον έντεχνο λόγο πσυ απευθύνεται στα παιδιά εξίσου ενεργό κι αποδο τικό όσο κι ο άμεσος λόγος, ο καθημερινός, ^ langue ordinaire, που χρησιμοποιεί τον κοινό γλωσσικό κώδικα. Αλλά εδω θα χρειαστεί να προστρέξουμε (rt<1 σΰγΧΡονα διδαγματα της ψυχογλωσσολογία?! που μας κάνει γνωστό πως η λεγάμενη παιδί*1’! ηλικία του ανθρώπου δεν είναι κάτι το ομοΐό" μορφο και στατικό, αλλά, αντίθετα, μια αυτοδύ ναμα κινούμενη κι ανελισσόμενη πραγματικέ'*1!' τα*ι που οι μεταβολές και διαφοροποιήσεις *’!“ απ τη μια στιγμή στην άλλη δίνουν συχνά εικόνα τεράστιων αλμάτων. μ Κι εείναι .. ιίΛματων. ίν α ι πια π ι α Λθλ πίσω ο καιρό; της αντίληψης του h o m u p t^ M . ’I'M ' το μικρό παιδί μικρογραφία |ί'»υ !}u.' τΗ· λικου tv. Lu f, I>f Λοιπόν, όταν απίυθυνόμοστι οι πα VI* Ill πει πρώτα πρώτα να οννπδητοποιού i
■Μ
MCJOXB AEITOA.
Προσδιορίζουμε σε παιδιά ποιας ηλικίας απευ·θυνόμαστε. Στο σημείο αυτό καλό είναι να ξέ ο υ μ ε πως η καμπύλη της παιδικής ηλικίας, προς την οποία είναι δυνατό να θέλουμε να μι λήσουμε με το έργο μας και είναι σε θέση να μας ακούσει και να δεχτεί το μήνυμά μας, διακρίνεπαι σε τρεις, βασικά, βαθμίδες: α) δεύτερη παιδική ή νηπιακή ηλικία: 3-7 ετών β) τρίτη παιδική ή μαθητική ηλικία: 7-12 ετών για τ’ αγόρια και 7-10 ετών για τα κορίτσια· και γ) προεφηβεία: 12-15 ετών για τ’ αγόρια και 10-14 ετών για τα κορίτσια.3 Πέρ’ απ’ την απαίτηση το παιδικό λογοτέχνη μα ν’ ανταποκρίνεται στο γνωσιολογικό πλούτο του παιδιού της κάθε ηλικίας και να ικανοποιεί την ανάγκη για χαρά και για κίνηση, όπως διε ξοδικά αλλού αναπτύξαμε,4 είναι ανάγκη να σύ στοιχε! και με την ικανότητα του παιδιού να βιώσει το κείμενο μέσ’ απ’ τη γλώσσα. Μ’ άλλα λόγια, νά ’ναι προσαρμοσμένο στο γλωσσικό πλούτο του παιδιού. Κι ο πλούτος αυτός μαζεύε ται κι αποθηοαυρίζεται σιγά σιγά, στην αρχή με ρυθμό βραδύ, αργότερα όλο και πιο γοργό. Υπο λόγισαν ότι -----w ένα παιδί ώς 2-------ετώνκ χρησιμοποιεί, , s ------------τ · · ι ------!*.κ<Μ ου/ν"/>τΙ*<*. γύρω στις 20 λέξεις, ι νω το παιδί της Λ τάξης του δημοτικού σχολι ίου γύρω otlg 400. Με βάση τις διαπιστώσεις αυτές, >υν καταρτιστεί από διάφορους ερευνητές λι
1
■’
ιτη μαθητική
(α Στηριγμί
ν<> σ’ ορισμένα απ' αυιά. το ΚΕΜΓ έχει κατιιρτί
σει ένα «Βασικό Λεξιλόγιο» για τις διάφορες τά ξεις του δημοτικού σχολείου και το επισυνάπτει στα αναγνωστικά που κυκλοφορούν από τον ΟΕΔΒ. Χωρίς να τηρείται κατά γράμμα και μα κριά από το να διεκδικεί απόλυτη εγκυρότητα, το λεξιλόγιο αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει ένα νέο συγγραφέα παιδικών βιβλίων να μην απομα κρύνεται και πολύ από τις γλωσσικές απαιτήσεις της ηλικίας στην οποία απευθύνεται. Αλλά το παιδί δε χρησιμοποιεί ούτε αφομοιώ νει από τον αριθμό των λέξεων που συστοιχούν στην ηλικία του οποιεσδήποτε και μ’ οποιονδήποτε τρόπο. Είναι φυσικό, στο χτίσιμο του γλωσσικού του οικοδομήματος, ν’ ακολουθείται κάποια σειρά, που οπωσδήποτε είναι κοινή σε όλα τα παιδιά της ίδιας ηλικίας. Αν ακολουθήσουμε τα διδάγματα της μετασχηματιατικής γραμματικής του Noam Chom sky,1’ θα πρέπει να παραδεχτούμε πως το παιδί ξεκινά από τις «βαθιές δομές» για να φτάσει, με αλλεπαλλήλους μετασχηματισμούς, που ακολου θούν ορισμένους νόμους, στις «επιφανειακές δο μές». Και ξέρουμε πως στις βαθιές δομές βρίσκε ται, σαν αρχικό κύτταρο, η απλή πρόταση, που συστατικά της στοιχεία αποτελούν η ονοματική φράση κι η ρηματική φράση. Ασχετα λοιπόν με θέματα προτεραιότητας, στη βάση του γλωσσικού οικοδομήματος του παιδιού θα βρούμε ένα όνομα (ή, στη θέση του, μιαν αντωνυμία) κι ένα ρήμα. Από κει κι έπειτα, μι τη διαδικασία των «κλάδων», η γλώσσα διευ-
αφιερωμα/31
30/αφιερωμα ρύνεται, πλουτίζεται, ώσπου ο λόγος να φτάσει στα λεγάμενα «φανταστικά γένη». Κι αν, μαζί με τον Stanley Hall, δεχτούμε πως η παιδική ηλικία αποτελεί ανακεφαλαίωση της ιστορίας του αν θρώπινου γένους, τότε δε θα εκπλαγούμε καθό λου, αν διαπιστώσουμε ότι και το παιδί -το κάθε παιδί- ακολουθεί μια σταθερή κι ορισμένη πο ρεία στη γλωσσική του εξέλιξη. Μετά το όνομα και το ρήμα μπαίνουν σαν ενεργά μέλη μέσ’ στο μηχανισμό της γλώσσας οι σύνδεσμοι, οι αντωνυμίες, τα επίθετα, τα επιρ ρήματα, οι προθέσεις... Και πάλι, προκειμένου για τα επίθετα, προηγείται η χρήση τους ως κα τηγορουμένων κι ακολουθεί ως επιθετικών προσδιορισμών, όπως μας έκαμε να προσέξουμε η J. Vedrine.7 (Τα παιδιά της νηπιακής ηλικίας δε θα πουν «ένα κόκκινο κεράσι», αλλά «το κε
θέτρος Πικρός Αλ/ξ Πάλλης Έλλη νι ς ανγγραψιές πον έγραψαν για παιόιά
ράσι είναι κόκκινο» κλπ.) Κι απ’ αυτά, πάλι, προηγούνται όσα φανερώνουν ύλη, χρώμα ή μέ γεθος κι ακολουθούν όσα φανερώνουν σχήμα ή ιδιότητα. Την τέτοια χρήση των επιθέτων συναντούμε και στα δημοτικά τραγούδια, όπως μας έκαμαν να το προσέξουμε σύγχρονοι μελετητές τους." ενώ άλλοι1' υποστηρίζουν ότι κυρίαρχα μέρη του λόγου σ’ αυτά είναι το ουσιαστικό, το ρήμα, ο σύνδεσμος κι η αντωνυμία, Λλλά και για τα ουσιαστικά ισχύει κάποια ιεράρχηση. Προηγούνται τα συγκεκριμένα ουσια στικά κι ακολουθούν τ’ αφηρημένα. Κι απ’ αυ τά. πάλι, τα αφηρημένα, πρώτα έρχονται όσα φανερώνουν ενέργεια ή κίνηση (τρέξιμο, γράψι μο κλπ.) κι έπειτα πάνε τ’ άλλα. Τα (δια πάνω κάτω ισχύουν και για τα ρήματα. Π ροσοχή επίσης χρειάζεται και στη σύνδεση των προτάσεω ν. Η παρατακτική σύνδεση είναι
ευκολότερη κι αυτή που χρησιμοποιεί συχνότερα ο λαός -και κατ’ αντιστοιχία και το παιδί- στις αφηγήσεις και στα τραγούδια του και, βέβαια, είναι φυσικό να προηγείται στη χρήση του λό γου. Ύστερ’ απ’ όλα αυτά, ολοφάνερα προβάλλει η απαίτηση ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων να παίρνει υπόψη του τα σχετικά πορίσματα, απότοκα μακρών ερευνών, και να μην αυθαιρετεί ούτε να τσαλαβουτά σ’ οποιαδήποτε νερά, αν θέλει να μιλά πιο άμεσα κι ευθύβολα στην ψυχή του παιδιού, να μην του στραπατσάρει το γλωσ σικό του αίσθημα ούτε να του φέρνει ακηδία. Έτσι, δε θα έλεγα ποτέ παιδικούς τους παρα κάτω στίχους τού, κατά τα άλλα, αξιόλογου ποιητή Π. Κριναίου, κι ας είναι από βραβευμένη από ομάδα βράβευσης παιδικών βιβλίων συλλο
παιδιά τη μυστηριακή γοητεία του, ενώ το άλλο μάλλον τ’ αφήνει αδιάφορα. * **
Κι ερχόμαστε στο θέμα της γραφής, που τη θέλη σαν τρίτη διάσταση της γλώσσας. Ο R. Barthes, προκειμένου για τη γαλλική γραμματεία, διακρί νει τα παρακάτω είδη γραφής: - προκλασική (με τις παραλλαγές της: την εγ κυκλοπαιδική του Ραμπελαί και την ακριβή γρα φή του Κορνέιγ)· - κλασική, στην περίοδο του θριάμβου της αστικής ιδεολογίας. Η γραφή αυτή προσπαθούσε ν’ ασκήσει πίεση υπέρ του φιλελευθερισμού και αρεσκόταν στο ρητορισμό (Ουγκό κ.ά.)· - μικροαστική (μετά την επανάσταση του
Γ. Κοτζιούλας
/. Πολέμης
Ζαχ. Παπαντωνίαν
σου. Πήγαινε το κεφάλι μου στους τυράννους της πατρίδας. Πάντα τους έκανε να χλομιάζουν. Καρατομημένο, θα τους κάνει να χλομιάσουν ακόμα περισσότερο»), σαν δείγμα επαναστατι κής γραφής. Τα πιο πολλά απ’ όσα λέει σχετικά είναι μάλλον ενδείξεις: οργάνωση του υλικού, τρόπος χειρισμού της γλώσσας, ο τόνος του γρα ψίματος, ο τρόπος αφήγησης, η δομή, η φυσικό τητα του λόγου ή η έμφαση που δίνεται στο λό γο, το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί ο συγγρα φέας, ο ρυθμός του λόγου, η χρησιμοποίηση λαϊ κών εκφράσεων. Θα πρόσθετα: η χρησιμοποίηση εκφράσεων από διάφορες περιοχές της πολιτι στικής κληρονομιάς (Βίβλος, αρχαία κείμενα), η προσκόλληση ή όχι σε γλωσσικές και συντακτι κές φόρμες (καθαρευουσιάνικες κλπ.), η χρησι μοποίηση λόγιων εκφράσεων κ.ά.
Β. Ρψτας
Βέβαια ο Barthes και οι νεοθετικιστές, με την 1848). Παίρνει διάφορες μορφές, όπως: επεξερ γασμένη γραφή (κυρίως με τον Φλωμπέρ), ουδέ τελική αναφορά τους σε πάγιες δομές (structu φτερό αρχαγγέλου και τνρταία λύρα...» ή «Το τερη (Ρεμπώ, Μαλλαρμέ), λευκή γραφή (Καμύ res) και υποθετικά μοντέλα (patterns), κάνουν Αιγαίο είναι όική μας θάλασσα / χοιτίόα, λίκνο τις σχετικές έρευνες να ξεστρατίζουν σε μεταφυ με τον «Ξένο»), ρεαλιστική (Ζολά, Μωπασάν). και εθνική ιστορία...» ή «Εόώ στροφή τον ιό/ΐ" Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολιτική γραφή, σικά μονοπάτια.10 Ωστόσο, στα σημεία που η ερ δον μινυρίζει / με την σεπτή ακαόήμεια φυλλιυπου παρουσιάζεται είτε ως εξουσιαστική κι ανα γασία τους εδράζεται στα συγκεκριμένα κείμενα, αιά / και τον μυώνα ο έφηβος στλεγγίζει...» κλπ. γνωρίζεται από την πρόθεση άσκησης τρομοκρα είναι δυνατόν να προσφέρει πολλά στη μελέτη τίας κι επιβολής κυρώσεων είτε ως επαναστατική της λογοτεχνίας. ♦ ** Προκειμένου τώρα για τα κείμενα της παιδι (κατά τη Γαλλική Επανάσταση) που εκφράζει Ιο θέμα του στυλ είναι κάτι που δεν μπορεί να την αντίθεση στη βία και προσπαθεί να τονώσει κής λογοτεχνίας, είναι δυνατό να διακρίνουμε κλιιστεί εύκολα μέσα στα πλαίσια μιας συζήτητο μαχόμενο ενάντια στην τυραννία άτομο. Η τις πιο κάτω γραφές:11 σης, α φ ού αποτελεί την απαραβίαστη ιδιαίτερό· μαρξιστική γραφή είναι «γνωστική, λιτή, εξηγη τητα του κάθε συγγραφέα και πη γά ζει, το αληθι- JL τικ ή » (Μαρξ, Λένιν). α) Προεπαναστατική γραφή. Περιλαμβάνει νο στυλ 11α,> τα βάθη της προσωπικής του μυθο>ζ>Ρίναι δύσκολο ν’ αναγνωριστεί εξωτερικά μια κείμενα κυρίως θρησκευτικού περιεχομένου, 'ο γ ιο Ιοτι είναι και πιο α ποτελεσμα τικόΚ '11 γραφή και να διακριθεί από μια άλλη. Ο R. Bar όπου η πρόθεση της διδαχής rivui ολοφάνερη. thes ελάχιστα δείγματα των διαφόρων μορφών Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί το παρακάτω n o <n^ n o 1 ° ιεχνητό, το επίπλαστο στυλ ι ρ 1 γραηής αναφέρει, όπως λ.χ. αυτό του γιρονδί- δίστιχο, παρμένο από παλιό αλφαβητάριο, εκδο ολα τα χαρακτηραττικά της απομίμησης j|( ΐη ί νου Γκοντέ, αιχμάλωτου στον Λγιο Αιμίλιο μένο το 1840 στην Ερμούπολη Σύρου: «Προσκνεπιτήδευσής και ποτέ δι γίνεται εγκάρδιά απ"' δεκτό. νει, σέβον τον θεόν και τίμα τους γονείς σου, / γή του: «Η Ελλύιόα μια φριχίαση χαι παλμός /
Ιο γνή σιο, το Μηναίο στυλ α σ κ ε ί
ι α ν ω στα
:
al
αφιερωμα/33
32/αφιερωμα
ΤΑ ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ ‘ά ν α γ ν Μ τ ι κ ό
ΕΚΔΟΣΗ
γ ’κ έ
ραίων ν’ ασελγήσουν πάνω της: «Τι λέτε, μωρ’ παλιότουρκοι και σεις παλιοζαγάρια; / Εγώ εί μαι η Λένω Μπότσαρη, η αδερφή του Γιάννη / και ζωντανή δεν πιάνομαι εις των Τουρκών τα χέρια!» Κι ο Θανάσης Διάκος: «Πάτε και σεις κι η πί στη σας, μουρτάτες, να χαθείτε! I Εγώ Γρεκός γεννήθηκα, Γρεκός και θα πεθάνω!» Κι ο Ζαχαράκης: «Εγώ ραγιάς δε γίνομαι, Τούρκους δεν προσκυνάω!» Ή , ακόμα, κι ο νεαρός Βασίλης: «Μάνα μου, εγώ δεν κάθομαι να γίνω νοικοκύρης I ... και νά ’μ αι σκλάβος των Τουρκών, κοπέλι στους γερόντους». Στην αφόρητη κατάσταση της σκλαβιάς, της καταπίεσης και της καταρράκωσης της ανθρώπι νης προσωπικότητας ένα εγώ ορθώνεται περή φανο και διατρανώνει την αντίθεσή του. Ας την παρακολουθήσουμε τούτη την εναντίωση σ’ ένα παιδικό ποίημα, τοποθετημένο σε μιαν άλλη πε ριοχή:
σης.13 Κάποιες απόπειρες του Γ. Κοτξιούλα στά θηκαν στο σκαλοπάτι της αστικής γραφής. Μ. Π Α Π Α Μ Α Υ Ρ Ο Υ
δ) Αστική γραφή, που παίρνει διάφορες μορ φές, όπως τη λαϊκίζουσα, την ελεύθερη, τη στρατευμενή και, ακόμα, την ουδέτερη γραφή. Κάτω από την πρώτη θα βρίσκαμε αρκετό Γ. Αθάνα, το μεγαλύτερο μέρος της προσφοράς του Ζ. Παπαντωνίου (και του Φ. Κόντογλου), πολύν Πολέμη και Σπεράντζα (καθαρή αστική γραφή) κ.ά., ενώ ελεύθερη γραφή αναγνωρίζουμε στον Αλέξ. Πάλλη, το Β. Ρώτα και στα πρώτα έργα του Π. Πικρού. Στρατευμένη είναι οπωσδήποτε ή γραφή της Πην. Δέλτα, της Θ. Χορτιάτη και άλλων απ’ τους νεότερους, καθώς επίσης και των συγγραφέων που κινούνται γύρω απ’ τις παρα εκκλησιαστικές οργανώσεις (Γ. Βερίτης, Μ. Γουμενοπούλου κ.ά.). Στοιχεία ουδέτερης γραφής συναντούμε στα πεζογραφήματα του Αλκή Τροπαιάτη, του Π. Γλέζου, του Δ. Ιωαννίδη κ.ά.
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ Α Ν Α ΓΝ Ω Σ Τ ΙΚΟ Ε ' ΚΑ Ι Γ Γ Τ ΑΞΗ Σ
Π .Ε .Ε Α .
1944
αγάπα τους ομοίονς σου και τους ομογενείς σου». Τέσσερις προστακτικές σε δυο στίχους δεί χνουν καθαρά την πρόθεση της επιβολής της εκ κλησιαστικής και πατρικής εξουσίας στα παιδιά, μέσα σε μια κοινωνία διαρθρωμένη πάνω σε φεουδαλικά πρότυπα. Στην πεζογραφία έχουμε τα κείμενα της «Παι δικής Αποθήκης», περιοδικού του Δ. Πανταζή, όπου το «ωραίον και δυνατόν παιδάκι υπήκουε πάντοτε εις τους γονείς του και ανωτέρους του, εκτέλει προθύμως και ακριβώς όλα τα χρέη του προς τον θεόν και τους ανθρώπους».12 6) Εγκυκλοπαιδική γραφή. Συναντιέται, βα σικά, στα έργα του Λ. Μελά «Ο Γεροστάθης» και ο «Μικρός Πλούταρχος». Είναι μια γραφή πληροφορική και, βέβαια, με πάμπολλα στοιχεία από την προεπαναστατική γραφή. γ) Επαναστατική γραφή. Τη βρίσκουμε, κυ ρίως, στο κλέφτικο τραγούδι. Είναι μια γραφή πυκνή, κοφτή σαν μαχαίρι, αδείλιαστη και, κατά περίσταση, ελευθερόστομη, που υψώνεται κατακόρυφα -κραυγή διαμαρτυρίας, φτύσιμο του εξολοθρευτή κεραυνού και βρισιά στον ισχυρό τερο , περήφανη, ασυμβίβαστη, μεγαλόπρεπη. Νά πώς απαντά η Σουλιωτοπούλα Δένω Μπότοαρη στην πρόκληση των Τούρκων τζοχαντα-
ΕΚ ΔΟ εΚ Π.Β ΙΤ.Λ.
Τι με χτυπάς, αφεντικό; Εγώ δε σού ’κανα κακό. 'Ολη τη μέρα στη δουλειά ποτέ δεν έβγαλα μιλιά κι ήμουν μια στάλα πιτσιρίκος. Όμως μεγάλος σαν γινώ δίκιο ψωμί θα σου ζητώ και λίγη ανάσα, δεν μπορώ τη λευτεριά μου λαχταρώ γι’ αυτό έχω γίνει μπολσεβίκος. Κι αν σύ είσαι σήμερα τρανός όμως κι εγώ είμαι δυνατός κι έχω άφοβη, γερή καρδιά κι έχω συντρόφους μου παιδιά πόχουν φιλότιμο αντρίκειο. Στη ροζιασμένη μας γροθιά θα σας λυγίσουν τα σπαθιά και θα θαφτείτε μονομιάς κάτω απ’ το βάρος της σκλαβιάς και κάτω απ' του φ τωχού το δίκιο!
1 ο ασυμβίβαστο του επαναοτατημένου ατόμιώ προβάλλεται ανάγλυφα με την πρόταξη της πρσ· οωπικής αντωνυμίας «εγώ», (Εδώ πρόκειται γ*·* ποίημα του ποιητή των «Ελεύθερων πολιορκημέ? νων», σκαρωμένο στις μίρι , της εξορίας του ώ «Φ" ρωμένο στο γιο ουνιξορίστου του κατά ττ| μαρτυρία του τελευταίου, j |ί - / \ Απόηχου ιπαναοτατική γραφής σιην παίδ1 *ι\ ποίηση η την ·α ξογραηία Λι θα ο υνα\ιησ ού μι παρά μόνο στα χρόνια τη . I θνική AviiofU'
ε) Πολιτική γραφή. Για τη νεοελληνική παιδι κή γραμματεία ξεκινά, ουσιαστικά, από τα βι βλία του Π. Πικρού «Πετάει-πετάει ο άνθρω πος» και «Από τον κόσμο που φεύγει στον κόσμο που έρχεται». Ξαναεμφανίζεται στα χρόνια της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης μέσ’ απ’ τα κείμενα των αναγνωστικών της Π.Ε.Ε.Α. «Τα Αετόπουλα» και «Ελεύθερη Ελλάδα» κι έπειτα, πολύ αργότερα, μετά από τρεις περίπου δεκαε τίες, στα έργα αρχικά της Άλκης Ζέη και της Ζωρζ Σαρρή και στη συνέχεια μερικών ακόμα συγγραφέων (Σοφίας Φίλντιοη κ.ά.). Η γραφή αυτή, αν κι έχει μιαν αρκετά μακρά προϊστορία, στο χώρο της άλλης λογοτεχνίας -των ενηλίκων-, παρουσιάζει εδώ, για την περί πτωση που το λογοτεχνικό κείμενο απευθύνεται στα παιδιά, πάμπολλες δυσκολίες και μόνο λο γοτέχνες με αναμφισβήτητο ταλέντο θα μπορού σαν να τη χρησιμοποιήσουν ακίνδυνα. Ένας Κ. Βάρναλης λ.χ. ξέρει να κρατιέται άνετα στο χώ ρο της τέχνης, όπως το βλέπουμε στο «Κελάδημα της τσίχλας». Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με πολ λούς απ’ τους νεότερους συγγραφείς παιδικών βιβλίων. Η μετουσίωση της πραγματικότητας και πιο πολύ της τρέχουσας πολιτικής πραγματικό τητας σε τέχνη είναι κάτι το εξαιρετικά δύσκολο. Το τόλμησαν ο Αισχύλος με τους «Πέρσες», ο Φρύνιχος με το «Μιλήτου άλωοις», ο Αριστοφά"τ^νης, ο Ουγκό (τι θαυμάσια τα δίστιχα που έβαζε mo στόμα των γαβριάδων του Παρισιού!), ο Μπαρμπύς. ο Μαγιακόφσκι, ο Ί-ρεμπουργκ... ίν I Ιόντα όμως αποτελεί τόλμημα, επίζηλο πάλ λει, φόρες κι επιθυμητό, αφού έτσι ο συγγραφέας δένιται αμεσότερα μι το σήμερα κιιι γίνεται ο
εκφραστής κι ο συμπαραστάτης των συγκαιρι νών του στους αγώνες τους για καλύτερη ζωή, δύσκολο όμως οπωσδήποτε κι ανοιχτό σε κάθε είδους ξεστρατίσματα και... παρεξηγήσεις.
Σημειώσεις: 1. Η. Π. Νιχολουόη: «Η επανάσταση στη φιλολογική κριτι κή·, · Καθημερινή· 2 και 9-2-1984. 2. Roland Barthes: «Ο βαθμός μηΛέν της γραφής·, μετ. Κ. Παπαγεωργίον, Αθήνα, 1971. 3. Anselmc J. - Di Maese J. *Enfance el adolescence·, Bruxel les, 1962. 4. Κοίτα orο βιβλίο μας: «Ιστορία της παιόικής λογοτεχνίας·, εχ&. «Λίπτυχο·, Αθήνα, 1982. 5. Betts Ε. A.: «Prevention and reading difficulties·, New York, 1936. 6. Κοίτα σχετικά και Γ. Σαχελλαριάόη: «Εισαγωγή στη μετιισχηματιστιχή γρα/ιματική·, Αθήνα, 1979. 7. Κοίτα Μ Dehesse: «Psychologie de I'enfant·, Paris, 1972. 8. Γ. Δ. Λιζικιρίκη: «11 αισθητική της Ρωμιοσύνης·, εχΛ Φιλιππάτη, Αθήνα, 1981. 9. Ε. Καψωμένου: «Το ελληνικό όημοτικό τραγούΛι·, Ρέθυ μνο, 1978. 10. Γ. Α. Λιζικιρίκη: όπου πάρωι. 11. Οι προαύιοριομοί είναι Αικοί μας, γίνονται για πρώτη φο ρά, είναι εντελώς ενΛεικτικυί και Λεν αποκλείουν κάτι πιο καίριο και καλύτερο. 12. Κοίτα στο βιβλίο μας: «Ιστορία της παιΛικής λογοτεχνίας·, σελ. 311 κ.ε. 13. Κοίτα σχετικά mo βιβλίο μας: «II παιΛική λογοτεχνία στην Αντίσταση·, Αθήνα, 1983.
αφιερωμα/35 34/αφιερωμα
Αντώνης Π. Μπενέκος
Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο
Από πς πρώτες εικονογραφήσεις των μύθων τον Αισώπου μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας. Εδώ ξυλογραφία τον οίκον CAXTON, 1484
Αιτήματα και προβλήματα Οι ρίζες τον εικονογραφημένου βιβλίου χάνονται μέσα στους αιώνες, καθώς συν δέονται με τη βιολογική ανέλιξη του ανθρώπινου είδους, και ιδιαίτερα με την οριακή εκείνη διαφοροποίησή του από τα λοιπά ζωικά όντα, που άρχισε να συντελείται με βραδύ ρυθμό μισό εκατομμύριο χρόνια πριν. Κάπου εκεί ο ανθρώπινος οργανισμός άρχισε να εξελίσσεται σε ένα αντορνθμίζόμενο σύστημα, όπως μας λέει η κυβερνητική, σ’ ένα σύστημα δη λαδή που μπορεί να ελέγχει τη συμπεριφορά του και το περιβάλλον του γεγονός που οφείλεται σε τρεις παράγοντες: α) στην απόκτηση της όρθιας ιπάσης και τη χρήση των χεριιίεν του για σκοπούς άλλους εκτός από το βάδισμα, 6) στη χρήση και κατασκευή εργαλείων και γ) στην ανάπτυξη του σνμβολιστίΗού συστήματος, του
μηχανισμού δηλ. της νόησης, που αποτελεί κ«ι το αποκορύφωμα της εξέλιξής του. Η εικονοκλαστική λειτουργία του ανθρώπινον εγκεφάλου αποτελεί εξελικτικό επιγεννημα του του συμβολιιπικού μηχανισμού. ΜοναΛικό ιπιόκτημα και προνόμιο του σν>*ΐ"" .'0 1 ( 11' ιίό ο υ ., σ υ νόίιτα ι μι την ικ α νια η ια ΐ ’Ι* Χ"Ί,Π· να αναόημιουργεί τον κόσμο και y<> Il,v ΐ ιρμηνευιι μι σύμβολα. να επικοινω νεί και V<‘ ; ο κ ιπ τιτα ι μι ιικόνι και αλληγορίες, μι Λάίύ1' J
στάσεις και κώδικες· να πλάθει μύθους που τον αποδεσμεύουν από την άτεγκτη φυσική εμπειρία και την τυπική ροή των γεγονότων και διανοίγουν έτσι στην ύπαρξή του καινούριες διαστά σεις. Σε σύγκριση με τα άλλα ζώα ο άνθρωπος δε ζει απλώς σε μια ευρύτερη πραγματικότητα, αλ λά σε μια νέα διάσταση της πραγματικότητας, σε ένα συμβολιστικό «σόμπαν». Μέρος αυτού του (συμβολικού) σύμπαντος είναι η γλώσσα, η τέχνη, ο μύθος, η θρησκεία. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η εικονογραφΐκή επίδοση του ανθρώπου εντάσσεται μέσα σ αυτό το ευρύτερο συμβολιστικό σύστημα και εμ φανίστηκε πρω ταρχικά ως μέσο επικοινωνίας, για να εξελιχθεί σε μέσο μάθησης και καλλιτε χνικής έκφρασης. Ε ίναι βέβαιο πω ς πριν το ανθρώπινο ον γίνει ικανό να μεταφέρει τις εμπειρίες του και τις προθέσεις του σε γραφ ικά σχήματα ή να αναπαρασταίνει με σύμβολα τον κόσμο, πέρασε το στά διο μιας προ-εικονογραφικής ανάγνωσης, που συνδέθηκε με συμπεριφορές αποφασιστικής ση μασίας γ ι’ αυτόν, βιολογικής και κοινωνικής: αναγνώριση λ.χ. ιχνών ζώων ή βηματισμών αν θρώπων και ζώων που συνεπάγονταν κάποια φονική συνάντηση, επιθετικούς μορφασμούς ή κινήσεις κ.τ.ό. Σε ένα μεταγενέστερο στάδιο, όταν άρχισε να χρησιμοποιεί τα χέρια, με τα δάχτυλα πρώ τα και κατόπι με τα εργαλεία (φυσικά ή τεχνητά), θα επιχειρήσει να σχηματοποιήσει όλα αυτά τα σή ματα πληροφόρησης σε αυστηρούς συμβολικούς κώδικες, που χρησίμευαν για μετάδοση μηνυμά των (τοτεμικά σχέδια κ .τ.ό.). Αυτές οι σχηματικές-συμβολικές παραστάσεις είναι, μπρούμε να πούμε, ο πρόγονος του εικο νογραφημένου βιβλίου.*
Το εικονογραφημένο βιβλίο, με τη σημερινή έννοια, εμφανίζεται ως αφηγηματική εικονιστι κή, μια φάση που φαίνεται να σημαδεύεται από τις αφηγηματικές παραστάσεις των Αιγυπτίων, που συνήθιζαν να κάνουν στους τοίχους των ευρύχωρων τάφων. Από την άποψη αυτή, ως το πρώτο εικονογραφημένο βιβλίο πρέπει να θεω ρηθεί το Βιβλίο των Νεκρών (3.000 χρόνια π.Χ ) στις 42 «αποτρόπαιες θεότητες του Κάτω Κό σμου». 'Οταν άρχισε να αναπτύσσεται η τεχνική των χειρογράφων και της μικρογραφίας (από τους ελληνιστικούς χρόνους), το εικονογραφημένο βι βλίο περνά αποφασιστικά στη σφαίρα της καλλι τεχνίας.
* In πρώτο εικονογραφημένο βιβλίο, που γράφηκι ειδικά για οι ίδιο. θΐΊ'ΐιιιίται I” πιρίφημο ιγγειρίδισ ιου ΚομΙνιον ■<>ι !Η\ a’lniiiiltum ρίαιι,τ» (Ο ορατός κόσμος σε εικόνες) 1658, οι η Νυριμβέργη
Α Π ί Ι Π Ο Τ
Ο Αίσωπος σε μια από τις πρώτες ελληνικές εικονογραφημένες εκδόσεις. Εν τη Σαληκάτη Ενετίηαη, 1644 Δείγμα υποτυπώδους εικονογράφησης του 1836 με τους συμβο λισμούς της εποχής: της θρησκείας, της Πατρίδας και της Παι δείας (Παιδαγωγία Νέα υπό 1. Κόχονος)
αφιερωμα/37
36/αφιερωμα των δύο αυτών στοιχείων μεταξύ τους, καθώς και με την όλη δομή και εμφάνιση του βιβλίου, σε ένα ενιαίο και συνολικό ύφος. Η διασάλευση αυτής της ισορροπίας είναι και παιδευτικά επικίνδυνη. Η πιο συνηθισμένη ανι σορροπία είναι η λειτουργική υποβάθμιση του λόγου έναντι της εικόνας. Παρατηρείται δηλαδή συχνά ένα είδος γλωσσικής αναιμίας από τη μια και οπτικού υπερθυρεοειδισμού από την άλλη, με συνέπεια, ανάμεσα στ’ άλλα, το γλωσσικό ακρωτηριασμό και τη γλωσσική διαστροφή.
Ο Α. Βώττης με τα σχέδιά του σπάει την παράδοση και εμψυ χώνει το περιεχόμενο του βιβλίου (·Ιστορίες· τον Α. Κονρτίδη, 1932)
Ο ακαδημαϊσμός στις αρχές του αιώνα μας: Ελληνικόν Ανα γνωσματάριου υπό X. Παπαμάρκον, 1907
Από τη συνοπτική αυτή ιστορικογενετική ανα δρομή είναι εύκολο να ανιχνεύσουμε τη σημασία της εικονογραφικής αφήγησης στη ζωή του παι διού. Γιατί πραγματικά η μετάβαση αυτή του αν θρώπινου όντος από το καθαρά βιολογικό στο καθαρά πνευματικό στάδιο (από τον homo faber στον homo sapiens, όπως λέμε) έχει το οντογενε τικό αντίστοιχό της στην εξέλιξη του παιδιού. Γύρω στα δυο του χρόνια αποκτά την ικανότητα να αντιδρά όχι αποκλειστικά με βάση την αισθη τή πραγματικότητα, αλλά με βάση τις εικόνες, το απείκασμα της πραγματικότητας. Τότε είναι που το παιδί αποκτά ένα νέο μηχανισμό συμπεριφο ράς, το συμβολιστικό μηχανισμό. Και «το ζώο γίνεται άνθρωπος», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Mentelovitz. Αυτός ο μηχανισμός εκδηλώνεται, όπως έδειξε μι τις έρευνές του ο J. Piaget, με το λόγο (γλώσ σα), το συμβολικό παιγνίδι, το σχέδιο (τέχνη), τη νσητική εικόνα και την αναπαραγωγική μίμη ση. Μ εικονιστική λοιπόν παράσταση αποτελεί για το παιδί οργανική ανάγκη βιολογικής σημασίας, που εκδηλώνεται αρχικά με τις γνωστές ζωγρα φικές του δραστηριότητες. Είναι ένα μέσο να εξουσιάσει την εξωτερική πραγματικότητα. Αρ γότερα θα προσπαθήσει να ανακαλύψει αυτό τον κόσμο, καθώς και το εγώ του, μέσα από κάθι εικονογραφημένο έντυπο, που λειτουργεί πια παιδευτικά.
Ανάγκη λοιπόν να δούμε πώς το βιβλίο λει τουργεί προς την κατεύθυνση αυτή. Το βιβλίο βέβαια είναι έννοια συνώνυμη με το γραπτό λόγο, το σημαντικότερο κώδικα επικοι νωνίας. Όμως, καθώς είδαμε, υπάρχει και ο κώ δικας που το μήνυμά του μεταδίδεται μέσω της εικόνας. Ένας τέτοιος κώδικας είναι το εικονο γραφημένο βιβλίο· «είναι βιβλίο που το περιεχό μενό του εκφράζεται με εικόνες», όπως επιγραμ ματικά το προσδιόρισε ο Bent Montresor. Από την άποψη αυτή το εικονογραφημένο βι βλίο πρέπει να ενταχθεί στο χώρο των εικαστι κών τεχνών και να θεωρηθεί ως αυτόνομο είδος επικοινωνίας και έκφρασης. Ομως αυτή η αυτονομία δεν είναι ούτε από λυτη ούτε πάντα εφικτή, γιατί συνήθως η εικονο γράφηση συνοδεύεται από το λόγο. Έχουμε εδώ ένα δίδυμο τεχνών, του λόγου και της ζωγραφικής, που λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που λει τουργεί το δίδυμο του λόγου και της μουσικής στο τραγούδι. Ια δύο αυτά στοιχεία στην πράξη δε λειτουρ γούν σε ισοδύναμη βάση, γι' αυτό και έχουμε διάφορους τυπους εικονογραφημένων βιβλίων. Ιο κρίσιμο πάντω ς σημείο γιο την ποιότητσ ,: και την κ ά λ λ ιο /ν ίκ η λ ιιιο υ ρ γία του π κ ονογρι' φημινου βιβλίου βρίοκι πιι ακριβώ στη σχιι*Ί· ανάμεσα σ ι ην εικόνα και το λόγο. Γι< ■* * jff'ioTixo ενός εικονογραφημένου βιβλίου είνάΐ π ρ ω ία η αισθητική πληρότητα λόγου και iWv να δευιερο και α,κιυΛαιιπι ρο η ι ν α ρ μ α ν ιοη
Η υποβάθμιση φυσικά αναφέρεται στην ποιό τητα και όχι στην ποσότητα. Γιατί όταν ο λόγος διατηρεί την ποιοτική του αξία, μπορεί να λει τουργήσει άριστα ακόμα και σαν απλή λεζάντα. Αρκεί να είναι καίριος και ουσιώδης, να έχει νοηματική πληρότητα (πλάι στη γραμματική και συντακτική αρτιότητα), να διαθέτει αφηγηματι κή πυκνότητα και δραματική ένταση, ώστε και γλωσσικά να προάγει το παιδί και τη δημιουργι κή σκέψη και φαντασία να πυροδοτεί. Ομως αυτό σπάνια συμβαίνει. Το πιο συνηθι σμένο είναι να έχουμε λόγο αναπηρικό (με υπο τυπώδη δομή), αποσπασματικό και άναρθρο, άνευρο και άχρωμο, αισθητικά αδόκιμο. Όπου επιχειρείται στιχοποίηση, συχνά καταλήγει σε τέλεια κακοποίηση του ποιοτικού λόγου, καθώς οι συγγραφείς προσπαθούν να καλύψουν την ποιοτική τους γύμνια πίσω από ηχηρές ομοιοκα ταληξίες και λεκτικούς φραμπαλάδες. Τέτοια εί ναι τα περισσότερα βιβλία που προορίζονται για μικρότερα κυρίως παιδιά και το σύνολο σχεδόν των σύγχρονων κόμικς. Η ευθύνη εκείνων που συντάσσουν εικονογρα φημένα βιβλία μεγαλώνει από το γεγονός ότι τα παιδιά, καθώς είπαμε, έλκονται περισσότερο από την εικόνα παρά από το λόγο και οι πιθανό τητες να αγνοήσουν ακόμα και τον αισθητικά και γλωσσικά αρτιωμένο λόγο, μπροστά στη μα γεία εντυπωσιακών σε σχήμα, χρώμα και εξωτε ρικό δυναμισμό εικόνων, είναι ανεπάντεχα μεγά λες και καταλυτικές. Αυτό είναι ένα από τα βασικά προβλήματα. Ομως το πιο επίμαχο θέμα στο εικονογραφημέ νο βιβλίο είναι η εικόνα ως καλλιτεχνικό γεγονός και ως φορέας μηνύματος. Το ερώτημα είναι πώς θα προσδιορίσουμε τα κριτήρια, από αισθητική και από παιδευτική άποψη, ώστε να μπορούμε να κρίνουμε σε ποιο βαθμό ανταποκρίνεται στις ανάγκες τις ψυχολογικές του παιδιού και στην καλλιτεχνική του αντίληψη ή δεκτικότητα. Το θέμα παίρνει πολλές διαστάσεις: μορφολογική, αισθητική, ψυχογενετική, παιδευτική. Ας αρχίσουμι από την αισθητική διάσταση. Από την πλευρά αυτή το πρόβλημα φαίνεται λυν η εικονογράφηση μπορεί να γίνει με την
εκμετάλλευση του καλλιτεχνικού μας θησαυρού, εθνικού και πανανθρώπινου, και με την επι στράτευση των άξιων καλλιτεχνών του καιρού μας, που θα διαθέσουν το τάλαντό τους για το σκοπό αυτό. Πολλοί κιόλας καταξιωμένοι ζω γράφοι το τόλμησαν. Και θα ήταν πραγματικά ιδεώδες αν μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε αυτά τα αποθέματα. Όμως το θέμα δεν είναι τόσο απλό. Από την πρώτη στιγμή ανακύπτουν προβλήματα που δεν μπορούν εύκολα να ξεπεραστούν. Και το πρώτο είναι αν και σε ποιο βαθμό μπορεί το παιδί να κατανοήσει και να χαρεί τα καλλιτεχνικά αυτά αριστουργήματα, έτσι καθώς αντιπροσωπεύουν έναν εικαστικό κώδικα προηγμένων ωρίμων. Σχετικά δύο τουλάχιστο πράγματα είναι απο δειγμένα: Από ένα μέρος τα παιδιά όλων των ηλικιών αντιδρούν θετικά απέναντι στη ζωγραφική, όχι μονάχα γιατί έλκονται από τη χρωματική αρμο νία, αλλά κυρίως και γιατί μέσα από τη μορφή αναζητούν να αποσαφηνίσουν το δικό τους κό σμο. Πάνω σ’ αυτή βέβαια την ευαισθησία ο καλλιτέχνης μπορεί να οικοδομήσει ανάλογα. Ωστόσο, πριν από την εφηβική ηλικία δεν εί ναι ούτε ώριμα ούτε παιδευτικά προετοιμασμένα να δεχτούν τα μηνύματα της γνήσιας καλλιτεχνι11 σύγχρονη τέχνη δίνει νέα διάσταση στο σχολικό βιβλίο. 11 Γλώσσα μου, για τη δ' δημοτικού, μέρος δεύτερο, 1983
\
\
m
■ Ρ»
m
»I I
Μ:
m
·| ■
■ «Τι i 5
αφιερωμα/jn 38/αφιερωμα
Δείγμα Αιαχοσμητιχής γραφής από τη Λ. Μοντεσάντου, στο «Κούνια μπελά- της Φ. Σαρεγγιάνη, 1951
κής δημιουργίας- και οι έρευνες 6ε μας επιτρέ πουν να προσδιορίσουμε με θετικότητα τι πρέπει να τους προσφέρουμε. Παρ’ όλα αυτά 6ε συντρέ χει κανένας λόγος να στερήσουμε από το παιδί την τέχνη· όπως δε στερήθηκαν τα παιδιά όλου του κόσμου, από αιώνες τώρα, τα λαϊκά δη μιουργήματα, που προορίζονταν ασφαλώς για τους μεγάλους: το λαϊκό παραμύθι, το λαϊκό τραγούδι, το μύθο και την παράδοση, τη λαϊκή διακοσμητική και το χορό κτλ. Άλλωστε η ίδια η υψηλή τέχνη παραμένει ανοιχτή από πολλές πλευρές. Τέτοια λ.χ. είναι η λαϊκή τέχνη όλων των λαών και των εποχών, ο κόσμος των ρεαλιστών και των ιμπρεσιονιστών, η βυζαντινή τέχνη και η ρομαντική, αλλά και κά θε μορφή τέχνης όπου ο συμβολισμός και η αφαίρεση δεν προβάλλονται ως αυτοσκοπός και σε βαθμό που να ακυρώνουν το αίτημα της επι κοινωνίας. 'Οπου επομένως προσφέρεται, το εικονογρα φημένο βιβλίο μπορεί και πρέπει να γίνει φορέας υψηλής τέχνης. Ομως το πρόβλημα δε λύνεται με έναν αφοριομό. Λεν μπορούμε να προκαλούμε απεριόριστα την ευαισθησία και τη δεκτικότητα του παιδιού. Υπάρχει ένα σημείο πέρα από το οποίο to παιδί δε δέχεται πια καλλιτεχνικά μηνύματα, τόσο από την κλασική όσο και από τη νεότερη τέχνη. Λιν πρέπει λ.χ. να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η προώθηση της ελληνικής κλασικής τέχνης
σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ως μονα δικού αισθητικού προτύπου, ήταν μια αυτάρεσκη αυταπάτη: Το παιδί δεν μπορεί να διεισδύσει ούτε στη γεωμετρική αφαίρεση ενός Παρθενώνα ούτε στην αυτάρκεια ενός έργου του Πραξιτέλη, 1 που απολυτοποιεί την πανελλήνια ιδέα της εσω τερικής και εξωτερικής αρμονίας του ανθρώπου -που είναι και η υπαρξιακή του δικαίωση. Εξάλλου το άνοιγμα που έγινε τελευταία με το πέρασμα στα παιδικά βιβλία της μοντέρνας τέ χνης, δε λύνει το πρόβλημα· ίσως το περιπλέκει, j Γιατί ο κώδικας επικοινωνίας που υιοθετεί : (ιδιαίτερα η αφηρημένη εικονική τέχνη) δεν έχει καμιά ανταπόκριση στο εγωκεντρικό παιδί (όπως άλλωστε και σε κάθε αμύητο), καθώς τα σύμβολά της είναι διανοητικές επινοήσεις και αφαιρέσεις που έχουν σχέση περισσότερο με το ατομικό υποσυνείδητο παρά με τις καθολικές παιδικές εμπειρίες και τα παραδομένα σχήματα. J Πρέπει να έχουμε υπόψη μας -να έχουν υπόψη τους οι καλλιτέχνες- ότι η τέχνη δεν είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα που το παιδί κα- j λείται να αντιμετωπίσει με ένα ορισμένο είδος μάθησης, όπως λ.χ. στην περίπτωση της γλώσσας : ή των φυσικών φαινομένων. Είναι μια αναδη- ; μιουργία της πραγματικότητας μέσα από υποκει μενικές αναδιατάξεις που συντελούνται πρώτα στο εγώ του καλλιτέχνη και που το παιδί έρχεται ; να την ανακαλύψει με ένα είδος αυτοϋπέρβασης και προβολής στο εγώ του δημιουργού. Και για μια τέτοια κατάκτηση δεν είναι καθόλου έτοιμο. Πριν από την εφηβεία του διακατέχεται από μια πραγματοκεντρική και ρεαλιστική αντίληψη: Το κάθε πράγμα είναι αυτό που είναι ή αυτό που φαίνεται ότι είναι. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράδοξο ότι και απέναντι στις καλλιτεχνικές μορφές αντιδρά με τον ίδο τρόπο: αναζητά γνώ ριμα αντικείμενα και γεγονότα· δεσμεύεται πιο πολτ'ι από το περιεχόμενο παρά από τη μορφή του έργου· επηρεάζεται πιο πολύ από αυτό που ,:Χει χρωματιστεί συγκινησιακά περισσότερο ή το 6οηθεί να αναγνωρίσει το συγκινησιακό του ανάλογο στη δική του εμπειρία (καταπιεσμένες ; ανάγκες, ψυχικά τραύματα κ.τ.ό.). Αυτό αφορά σε όλο το καλλιτεχνικό φάσμο και δεν περιορίζεται μόνο στις εικαστικές τέ χνες. Και στην ποίηση λ.χ. υπερισχύει το συγκι- £ νησιακό και βιωματικό στοιχείο, ακόμα κι εκεί που ορισμένα στοιχεία, όπως ο ρυθμός και *1 ομοιοκαταληξία, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην αισθητική στάση του παιδιού: τελικά αποτιμά το ποίημα από το συγκινησιακό του TttQ&MLχόμινο. Jg ® » I ιναι λοιπόν φ ανερό πω
όσο η μορψίβΤίΥϊή
ή ό ίου υπο/ωοουν 1,1 αναγνωρίσιμα στοιχεία και αφανίζονταί π(0'" . απο ιην υπι οσυμβολοποίηση και την αη αιρι <"Ι; τοαο και η προοληπτική ικανότητα του τ α ι j
μπλοκάρεται. Γι’ αυτό το λόγο κυρίως η μοντέρ να τέχνη γίνεται λιγότερο κατανοητή από το παι δί, μολονότι περισσότερο ελκυστική, από την ακαδημαϊκή τέχνη. Οπωσδήποτε ένα ερώτημα μπαίνει εδώ: Μή πως χρειαζόμαστε μια ιδιότυπη τέχνη που θα καλύψει τις ανάγκες ή τις αδυναμίες του παιδιού -κ α ι τι σόι τέχνη θα είναι αυτή; Φοβούμαι πως η απάντηση έχει κιόλας δοθεί από τα ίδια τα προβλήματα, καθώς ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός καλλιτεχνών επιδίδεται όχι μόνο στην εικονογράφηση αλλά και στη συγγρα φή παιδικών βιβλίων εφαρμόζοντας ειδικές τε χνικές και προβάλλοντας διαφορετικά κριτήρια από εκείνα που θεωρούν παραδεκτά για την τέ χνη στη γενικότερη έννοιά της. Στο σημείο αυτό πρέπει να είμαστε σαφείς και κατηγορηματικοί. Είναι θεμιτό -και ίσως αναγκαίο - να αναζητήσουμε μορφές τέχνης πε ρισσότερο οικείες και εποικοδομητικές για την αισθητική καλλιέργεια του παιδιού, αλλά η διά κριση ανάμεσα στα κριτήρια είναι απαράδεκτη, γιατί οδηγεί αναπότρεπτα στην υποβάθμισή τους. Η τέχνη της εικονογράφησης παιδικών βι βλίων πρέπει να ικανοποιεί στο ακέραιο τις αι σθητικές απαιτήσεις. Παραμένει μια ασυμβίβα στη καλλιτεχνική δημιουργία, και η ιδιοτυπία της δικαιολογείται μόνο από ορισμένες αναγκαίες «στοχαστικές προσαρμογές», όπως θα έλεγε ο Καβάφης, δημιουργικές δηλαδή επινοή σεις στη θεματογραφία και στην τεχνική. Κι αυ τό σημαίνει πως ο καλλιτέχνης πρέπει να διαθέ τει κάποια ικανότητα και κάποια δεξιότητα πα ραπάνω από τους άλλους, που θα του επιτρέψει να ανταποκριθεί στις ειδικές απαιτήσεις του εί δους. Κι ακόμα, αν θέλετε, να γνωρίζει την ψυ χοσύνθεση του παιδιού- και να την αναγνωρίζει στον παλιό παιδικό εαυτό του. Αν οι όροι αυτοί δε συντρέχουν, αν δηλαδή ο συγγραφέας ή ο ζω γράφος δεν είναι πρώτα ένας καταξιωμένος καλ λιτέχνης, αν δε διαθέτει ικανότητες πνευματικής ευελιξίας που να πλησιάζει το κοινό όλων των ηλικιών και αν έχει πεθάνει μέσα του το παιδί που ήταν κάποτε, το «αθώο μάτι», για να θυμη θούμε τον Η. Read, η πλάνη θα είναι «χείρων της πρώτης». Σχετική με την τάση αυτή είναι και μια άλλη εξέλιξη: το προοδευτικό πέρασμα του εικονο γραφημένου βιβλίου στην αποκλειστική δικαιο δοσία των ζωγράφων. Από πρώτη άποψη η πορεία αυτή φαίνεται φυσική. Και προσωπικά θα έλεγα ότι η σύνθεση εικονογραφημένων βιβλίων για παιδιά από δόκι μους, καταξιωμένους καλλιτέχνες θα ήταν η ιδεώδης λύση. Κάτω όμως από ορισμένες προϋ-
ϊίοθΙ οι ι . που ιτροσδιορί! ονται από τη ηύση του ( 'T ilim iM M /w iii.iiii/ii/u i
( * ,ίΛ ί,\Λ \
Λ η ΐιΙΓ
1 ΤΙ V
ΙΤ Π ΙΠ ΙΠ ΙΙ
Ένα θεατριχό παιόιχό από τη Ζωή Βαλάοη, με ειχόνες Π. Ζαμπέλη χαι Α. ΔενΑρινον σε θεατριχή φόρμα: «Τα παιόιά που φέρανε την Ειρήνη», 1977
π ιο πάνω: όταν δηλαδή συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο ο ταλαντούχος ζω γράφος με τον τα λαντούχο συγγραφέα· κι όταν η δουλειά αυτή αναλαμβάνεται ως αποστολή ή είναι μέρος και συνέχεια της μιας, ενιαίας και αδιαίρετης δη μιουργικής τους εργασίας και μένει ανέπαφη από άλλους παράπλευρους στόχους, ιδιαίτερα από τον επ α γ γ ε λ μ α τισ μ ό κ αι την ε μ π ο ρ εν μ α το π ο ίη σ η .
Υ πάρχουν ενθαρρυντικές δοκιμές πάνω σ’ α υ τή την ιδέα, αλλά πρέπει να ξέρουμε ότι πρόκει τα ι για μια πορεία δύσκολη -γ ια τ ί γίνεται σε έδαφος γλιστερό. Συνυπάρχει παράλληλα και μια άλλη συναφής τάση: η εικονογράφηση βιβλίων από τα ίδια τα π αιδιά. Και έχουμε αλήθεια μια πλειάδα τέτοιων βιβλίων, όπου ο λεπτολόγος παρατηρητής (ή, αν θέλετε, ο καχύποπτος αναγνώστης) αναγνω ρίζει περισσότερο την κενοδοξία των γονέων ή τον πειρασμό της πρω τοτυπίας παρά την ιδιοφ υία των παιδιώ ν. Ίσ ω ς η προσπάθεια στηρίζεται στην αντίληψη πω ς τα π α ιδ ιά είναι τα π ιο αρμό δ ια πρόσω πα να καθορίσουν για τον εαυτό τους τον κώ δικα επικοινω νίας (αντιδρούν θετικά στα ζω γραφήματα άλλων παιδιώ ν) και τα αισθητικά μέτρα.
Μια προέκταση ή παραλλαγή αυτής της ιδέας είναι η περίπτωση όπου αυτόν το ρόλο τον ανα λαμβάνουν οι ίδιοι οι ζωγράφοι: δηλαδή οι ζω γράφοι ζωγραφίζουν σαν παιδιά. Αναπτύχθηκε έτσι ένα είδος πριμιτιβισμού που προορίζεται ει δικά για παιδιά. Ποια είναι η λογική τους; Προ φανώς πρόκειται για προσπάθεια αξιοποίησης μιας υποτιθέμενης αισθητικής αντίληψης του παιδιού, όπως εμφανίζεται στα ίδια τα σχέδιό
αφιέρωμαι
40/αφιερωμα τους: απλές ή ατελείς φόρμες, αφαίρεση με απουσία λεπτομερειών, εξπρεσιονιστική τεχνική, αντιακαδημαϊκή χρήση χρωμάτων κ.τ.ό. Η ανακάλυψη του παιδικού σχεδίου και η ύψωσή του σε καλλιτεχνικό πρότυπο θυμίζει την ανακάλυψη της τέχνης των πρωτόγονων λαών και την αισθητική της αξιοποίηση από ζωγρά φους, όπως είναι λ.χ. ο Picasso. Τίποτε το παράδοξο και τίποτε πιο γόνιμο. Όμως από τη στιγμή που η τεχνική αυτή προ βάλλεται ως αίτημα του παιδιού και ως ειδικός μοντερνισμός, το θέμα ξανοίγεται σε πολλαπλές αμφισβητήσεις. Από την πλευρά μου θα είχα να επισημάνω μονάχα ένα ή δυο κινδύνους: Πρώτα δεν πρέπει να συγχέουμε την απλότητα και τη λιτότητα του ύφους, που συνάπτεται πιο πολύ με τη σαφήνεια και είναι αίτημα της τέ χνης, από την απλοϊκότητα και την εκφραστική πενία, που είναι η έλλειψη ή η ακύρωσή της. Έπειτα ο πριμιτιβισμός ή ναϊβισμός, που δεί χνουν τα παιδιά στις ζωγραφικές τους επιδόσεις, με κανένα λόγο δεν αντιπροσωπεύει την αισθητι κή αντίληψη των παιδιών. Αντανακλά οργανικές τους αδυναμίες, όπως είναι η ασάφεια των νοητικών εικόνων και η αδυναμία συντονισμού όρα σης και μυϊκού συστήματος μαζί με την ανωριμό τητα των μικρών μυών του χεριού. Και εξάλλου αποτελεί χαρακτηριστικό μόνο της πρώτης παι δικής ηλικίας -μέχρι τα 6 ή 7 χρόνια.
* **
Αλλά, για να τελειώνουμε, ας πάρουμε τα πράγματα από μια εντελώς πρακτική βάση: τι ζητά το παιδί από ένα εικονογραφημένο βιβλίο ή εικονιστική παράσταση γενικά. Πρώτα πρώτα να του διηγείται μιαν ιστορία ανεξάρτητα από οποιαδήποτε τεχνοτροπία. Μια στατική ή στερεότυπη περιγραφική εικονογρά φηση ενεργεί περισσότερο ως περιορισμός παρά ως εμπλουτισμός της ψυχικής ζωής του παιδιού. Το βιβλίο λοιπόν πρέπει, σε μορφή και σε περιε χόμενο, να αποδίδει με πληρότητα το αφηγημα τικό ύφος. Η γοητεία των κόμικς και των κινού μενων σχεδίων αναβρύζει κατά κύριο λόγο από τι»ν αφηγηματικό δυναμισμό των εικόνων: καθε μιά αντιπροσωπεύει μια πράξη σε εξέλιξη και όχι τι λειωμένη προβάλλει ως συνέχεια της προηγούμενης και όχι ως κατάληξη. Έτσι εξα σφαλίζεται και το δριμιατικό στοιχείο, που απο τελεί ένα άλλο αίτημα της παιδικής φύσης. Ακό μα να ενεργεί ως μέσο πληροφόρησης που θα αποκαλύπτει κάθε φορά ένα μέρος του κόσμου θα ανοίγει παράθυρα προς τη ζωή, Ζητά ιδιαίτε ρα την αποκάλυψη της ανθρώπινης δράσης και συμπεριφοράς, μέσα στην οποία θα αναγνωρίζει
τον εαυτό του -ένα μήνυμα ζωής. Αλλά για να γίνει αυτό με τρόπο αποτελεσματικό, πρέπει να ικανοποιηθεί ένα άλλο αίτημα: το εικονιστικό μέρος του βιβλίου (όπως και ο γραπτός λόγος, άλλωστε) να μην παρεμβάλλει εμπόδια επικοινω νίας μέσα από επιτηδεύσεις και μανιερισμούς. Το παιδί πρέπει να «διαβάζει» τόσο άνετα την εικόνα, όσο και το κείμενο που τυχόν τη συνο δεύει. Η τέχνη για το παιδί λειτουργεί μέσα από έναν ακατάλυτο συνειρμό: τη σαφήνεια του λογι σμού και τη σαφήνεια της μορφής. Εξάλλου το καλλιτεχνικό βάθος και την ποιό τητα εξασφαλίζουν και συντηρούν όχι η δυσχέ ρεια της σημειολογίας (π.χ. αποσυνθεμένες ή διαστρεβλωμένες φιγούρες, λεκτικοί σολιψισμοί κ.ά.π.) αλλά η ποιητική σύλληψη και ο ποιητι κός στοχασμός, που αντικειμενοποιούνται με μιαν ανάλογη ποιητική έκφραση.
Μ. Παντελίδου-Μαλούτα
Η συμβολή των κόμικς στην πολιτική κοινωνικοποίηση των παιδιών Τα φαινόμενα που έχουν σχέση με τΐ]ν κουλτούρα δεν μπορούμε να τα δούμε αΜτορικά, ξεκομμένα από την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία γεννή θηκαν και λειτουργούν. Και τα παιδικά κόμικς στη σημερινή τους μορφή, μέρος Τήζ «μαζικής κουλτούρας» που δημιουργείται σε μια συγκεκριμένη φάση ανάπτυ ξής του καπιταλιστικού συστήματος, αντανακλούν στο ιδεολογικό επίπεδο ένα Εγκεκριμένο συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι τα κόμικς αποτε λούν σήμερα μονοπώλιο του «δυτικού» κόσμου, ούτε ότι δεν υπάρχουν κόμικς που αμφισβητούν, χαι μάλιστα έντονα, την κοινωνική πράγματικοττ)τ« και την κυρίαρχη κουλτούρα. Όμως, τα Παιδικά κόμικς που έχουν τη μεγαλύτερη κυκλο φορία στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα τα κόμικς του Ντίονεϋ, που έχουν στη χώρα μας γύρα) στα Κ’ίάντα χρόνια ζωής, ενώ αποτελούν μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς πολλών και διαφορε'1η Χικα,ν λαών, αφού έθρεψαν πολλές γενιές παι διών σε περισσότερες από εκατό χώρες,1 φέρουν ΤΤ) σφραγίδα του αμερικανικού κοινωνικού πλαιοίου, προβάλλουν ξένα προς εμάς πολιτικά πρότυπα και συμβάλλουν στην ιδεολογική νομιμοθ,αζ συγκεκριμένης κοινωνικής και πολι τικής πραγματικότητας. ‘Φορτισμένα μι λανθάνουοα συνήθω πολιτικάτητα, τα παιδικά κόμικς απευθύνονται σ' ένα Η ^^κιθορισμένο από τριν και ι αιρετικά ευαίσθη
το» κοινό, λόγω της βιοκοινωνικής συνθήκης της ηλικίας. Το κοινό όμως αυτό δεν είναι ομοιογε νές και παρουσιάζει σίγουρα μεγάλο ενδιαφέρον η διαφοροποίηση που γίνεται λόγω κοινωνικής προέλευσης στην ανάγνωση κόμικς, τόσο σε πο σότητα όσο και σε τύπο κόμικ (τι κοινωνική προέλευση έχουν τα παιδιά που διαβάζουν Μανίνα, Αστερίξ, Μπλεκ, Μίκυ κλπ.).2 Δυστυχώς δεν υπάρχουν έρευνες που να μελετούν σε βάθος αυτούς τους συσχετισμούς στο πλαίσιο της ελλη νικής πραγματικότητας και η έλλειψή τους γίνε ται ακόμα πιο έντονη αφού ξέρουμε ότι η κοινωνικοποιητική αποτελεσματικότητα των κόμικς διαφοροποιείται ανάλογα με τον αριθμό των άλ λων ερεθισμάτων που δέχεται το π α ιδ ί Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε ότι το παιδί της επαρ χίας και το παιδί από τα λαϊκότερα στρώματα της πόλης είναι περισσότερο δεκτικό στα μηνύ ματα των κόμικς, ενώ με βάση τους αριθμούς κυ κλοφορίας των διαφόρων κόμικς μπορούμε να
42/αφιερωμα
αφιερωμα/43 ...ΟΠΟΣ 2+2 = 4. ΕΤΣΙ ΔΥΟ Σ9ΣΤΟΙ ΝΟΜΟΙ ΣΥΝ ΔΥΟ Σ2ΣΤ0Υ Σ ΝΟΜΟΥΣ] ΚΑΝΟΥΝ ΤΕΣΣΕΡΙΣ Σ2ΣΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ/ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΛΟΓΙΚΗ ΜΟΥ/
διακρίνουμε προς ποια κατεύθυνση διαφοροποι ούνται οι προτιμήσεις ανάμεσα στην Αθήνα και στην επαρχία. Η κριτική που άρχισε και στην Ελλάδα τα τε λευταία χρόνια για τα κόμικς, και που συνδέεται με τη σύγκρισή τους με το παιδικό βιβλίο, συχνά δεν ξεχωρίζει τη διπλή τους ιδιότητα: από τη μια ως επικοινωνιακό μέσο και από την άλλη ως πε ριεχόμενο. Είναι γεγονός ότι τα κόμικς ως επικοινωνιακό μέσο είναι εξαιρετικά μοντέρνοι δίαυλοι επικοινωνίας που εναρμονίζονται με την εποχή μας, εποχή της «οπτικής κουλτούρας», και έχουν πολύ μεγάλες επικοινωνιακές δυνατότη τες. Ο συνδυασμός γραπτού λόγου και εικόνας -και μάλιστα εικόνας που φτιάχνεται με σκίτσο, που σαν «ψυχρό» επικοινωνιακό μέσο προσφέρεται για προσαρμογή στις ανάγκες του κάθε δέ
Σ£ ΛΙΓΗ ο ρ Α ΤΟΕΡΓΟΠΑΣΙΟ ΑΥ 7Ό ΛΕΝ ΘΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΖΕ/ ιΤΙΣ ΠΥΓΟΛΑΜΠΙΔΕΣ Λ
κτη- έχει άμεση επίδραση στον αναγνώστη των κόμικς και μπορεί πρόσφορα να συμβάλλει στη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς. Η σύγχυση δημιουργείται γιατί το περιεχόμενό τους, όπως το ξέρουμε στην Ελλάδα με βάση τα κόμικς πλατιάς κατανάλωσης, είναι γενικά αντιπαιδαγωγικό και η σύγκρισή τους με το καλό παιδικό βιβλίο, που σαν επικοινωνιακό μέσο έχει άλλες δυνατότητες, είναι σε βάρος τους. Θα μπορούσε όμως θεωρη τικά να υπάρξει και «καλό» παιδικό κόμικς (όπως και καλή παιδική τηλεόραση), που να συ νυπάρχει με το καλό βιβλίο προς όφελος του παιδιού, αφού ξέρουμε ότι διαφορετικοί τρόποι έκφρασης και επικοινωνίας που προβάλλονται από διαφορετικά επικοινωνιακό μέσα συμβάλ λουν στην πληρέστερη ανάπτυξη του παιδιού. Τα παιδικά κόμικς που κυκλοφορούν σήμερα
°ιην Ελλάδα'* είναι αριθμητικά πάρα πολλά, αλ λά παρουσιάζουν πολύ μεγάλες διαφοροποιήσεις °την κυκλοφορία τους, που κυμαίνεται, με βάση Μοιχεία του Ιανουάριου 1984, από 35.000 αντί τυπα το κόμικ που έχει τη μεγαλύτερη κυκλοφο ρία στην Αθήνα, μέχρι 600 αντίτυπα αυτό με τη μικρότερη, και στην επαρχία από 56.500 μέχρι 450. Οι ηλικίες στις οποίες απευθύνονται τα παιδι κά κόμικς διαφοροποιούνται ελαφρά, αλλά αυτό Που παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι ότι η ανάγνωσή τους ακολουθεί μια γραμμική Πορεία. Σύμφωνα με τον D. Riesman, φαίνεται ότι το παιδί από τον Μπαγκς-Μπάνυ π.χ. περνά °τον Σούπερμαν και μετά στον Μπάτμαν, αφού, Φίνειδητοποιώντας αυτή την εξελικτική πορεία, Προσαρμόζεται.4 ΚΑΙ ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΕΡ ν ΔΙΣΜΕΝΟΣ/
Στην Αθήνα, αναμφίβολα υπερέχουν σε κυ κλοφορία τα κόμικς του Ντίσνεϋ και ακολου θούν μερικά περιοδικά που απευθύνονται προ νομιακά σε αγόρια ή σε κορίτσια και που δεν αποτελούν κόμικς στο σύνολό τους αλλά περι λαμβάνουν και κόμικς. Αντίθετα, στην επαρχία κυριαρχούν αυτά τα «κοριτσίστικα» και τα «αγορίστικα» περιοδικά με κόμικς τα οποία στην Αθήνα έχουν αισθητά μειωμένες κυκλοφορίες ως προς αυτές της επαρχίας, σε αντίθεση με το κλα σικό Μίκυ-Μάους, που οι κυκλοφορίες του στην Αθήνα και στην επαρχία δεν παρουσιάζουν αι σθητές διαφοροποιήσεις.* Το «κοριτσίστικο» πε ριοδικό που περιέχει και ιστορίες κόμικς, που έχει στην Αθήνα τη μεγαλύτερη κυκλοφορία, δι πλασιάζει την κυκλοφορία του στην επαρχία (από 25.500 σε 56.500) και το «αγορίστικο» με τη
ΚΟΣΜΟΤΣΤΟΡΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ/ 7
ΕΞΟΥΣΙΑ Λ ΔΕΝ ΗΘΕΛΕ: ) TSPA ΝΑ ΔΕΙΤΕ «-.ΕΦΙΑΛΤΕΣ ΠΟΥ VGA ΕΧΕΙ' ΧΑ/ ΧΑ
44/αφιερωμα
αφιερωμα/45
μεγαλύτερη κυκλοφορία περνά, από 26.000 αντί τυπα ανά τεύχος στην Αθήνα, σε 45.700 στην επαρχία. Αντίθετα, τα κόμικς που θεωρούνται ποιοτικά «ανώτερα», όπως αυτά που η γλώσσα στην οποία γράφονται είναι τα γαλλικά και τα οποία έχουν γενικά πολύ μικρή κυκλοφορία (το πιο γνωστό έχει κυκλοφορία γύρω στις 6.000 στην Αθήνα), ακολουθούν αντίστροφη πορεία. Η κυκλοφορία τους στην επαρχία παρουσιάζεται αισθητά μειωμένη. Οι διαφοροποιήσεις αυτές και γενικότερα το συνολικό θέμα της επίδρασης των κόμικς στα παιδιά παρουσιάζει μεγάλο επιστημονικό και κοινωνικό ενδιαφέρον και θα μπορούσε να εν διαφέρει πολλούς επιστημονικούς κλάδους. Οι πολιτικοί επιστήμονες ενδιαφέρονται για τα κό μικς στο μέτρο που αυτά συμβάλλουν στην πολι τική κοινωνικοποίηση των παιδιών. Η πολιτική κοινωνικοποίηση είναι, όπως είναι γνωστό, μια διαδικασία με την οποία το άτομο αποκτά ένα σύστημα προδιαθέσεων και γνώσεων σχετικά με το πολιτικό φαινόμενο, μια διαδικασία που συμ βάλλει στη δημιουργία στάσεων έμμεσα ή άμεσα πολιτικών. Η πολιτική κοινωνικοποίηση στην παιδική και εφηβική ηλικία έχει ιδιαίτερη βαρύ τητα, αφού, όπως έχουν δείξει εμπειρικές έρευ νες, σ’ αυτές τις ηλικίες δημιουργούνται πολλές βασικές πολιτικές στάσεις των πολιτών. Έτσι, ενδιαφέρει άμεσα κάθε κοινωνία ο τρόπος με τον οποίο κοινωνικοποιούνται πολιτικά οι μελλοντι κοί πολίτες, αφού στα αιτήματα που θα απευθύ νουν προς το πολιτικό σύστημα έχουν επιδράσει πρώιμες και συχνά φαινομενικά απολιτικές εμ πειρίες. Εκτός από την οικογένεια, το σχολείο και τις ομάδες συνομηλίκων, τα επικοινωνιακά μέσα συμβάλλουν όλο και πιο ουσιαστικά στην πολιτι
κή κοινωνικοποίηση των παιδιών, συμβολή που διαφοροποιείται ανάλογα με την κοινωνική προέλευση του κοινωνικοποιούμενου. Τα κό μικς, που μας ενδιαφέρουν εδώ, παρουσιάζουν μεγάλη κοινωνικοποιητική αποτελεσματικότητα για μια σειρά λόγους: α) Ως επικοινωνιακό μέσο: Το περιγραμμικό σκίτσο παρουσιάζει μεγάλη κοινωνικοποιητική αποτελεσματικότητα. Είναι ένα «ψυχρό» επικοινωνιακό μέσο (σύμφωνα με τη θεωρία του Μ. Me Luhan) που δεν αποκαλύπτει το σύνολο της πλη ροφορίας και που μπορεί να συμπληρωθεί από τον κάθε αναγνώστη ανάλογα με τις ανάγκες του. β) Ως ύφος: Το αστείο, το κωμικό κάνει το κεντρικό μήνυμα πιο ευπρόσδεκτο και ευχάριστα αποδεκτό, ενώ σε άλλη κατηγορία κόμικς το δραματικό στοιχείο απευθύνεται στις συγκινη σιακές χορδές των παιδιών και διευκολύνει την ταύτιση με τον ήρωα. γ) Ως περιεχόμενο: Οι αξίες που προβάλλει μοιάζουν σαν αιώνιες, αναντίρρητες αλήθειες, έχουν δηλαδή τη λειτουργία που έχουν και τα στερεότυπα, που μπορούν έτσι να παίζουν το ρό λο ενός φίλτρου μέσα από το οποίο βλέπουμε την πραγματικότητα. Συχνά, οι ιστορίες έχουν ως περιεχόμενο θέματα από την επικαιρότητα, πράγμα που βοηθά την αποδοχή από τα παιδιά ενώ η πραγματικότητα παρουσιάζεται μανιχαϊκά: πάντα υπάρχουν οι «καλοί» και οι «κακοί». Εξάλλου αυτά τα θέματα επικαιρότητας (κίνδυ νος πυρηνικού πολέμου, αντιμετώπιση του προ βλήματος της μόλυνσης της ατμόσφαιρας, ανά πτυξη του γυναικείου κινήματος κλπ.) συχνά διακωμωδούνται ή πάντως παρουσιάζονται μ® τέτοιο τρόπο που εξουδετερώνονται, αφού γί νονται αποδεκτά «τροποποιημένα».6
( θ Υ Χ / Η ΕΝΔΕΙΞΗ/ Η ΕΝΔΕΙΞΗ/ Ο Φ9ΤΟ ΥΣ ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑ ΤΙ Ο ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ/ -----------------ΖΗΤβ Ο ΦβΤΟΥΣ/ ΔΟΞΑ ΣΤΟΝ ΦβΤΟΥΣ/
SPAIA/ ΧΕ/ ΧΕ/ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΑ ΜΙΑ ΧΑΡΑ/
ΕΣΥ ΒΟΗΘΗΣΕΙΣ, ΚΑΝ9 ΚΑΛΟΥΣ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ/ ΝΙΚΗΣ2 ΜΠΟΥΡΝΟΥΣ ΜΠΟΥΡΝΟΥΣ. ΠΟΥ ΚΛΕΒΟΥΝ , ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΠΕΤΡΕΣ/
ΠΟΛΥ ΕΥΚΟΛΟ/
Ε τσι, ε ς τ 9 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΛΑΘΟΣ, ΟΙ ΓΚΑΠΑ ΓΚΟΥΠΑ ΑΠΟΝΕΜΟΥΝ ΣΤΟΝ ΝΤΟΝΑΛΝΤ ΤΟ ΑΞΙ9ΜΑ ΤΟΥ ΜΑΓΟΥ... ΑΝ ΗΞΕΡΕ ΤΙ ΤΡΕΜΟΥΛΑ ΕΧ9. ΘΑ Μ' Ε Τ Ρ 2 Γ Ε /
δ) Ως δομή: Οι μικρές ιστορίες που τελειώ νουν σχετικά γρήγορα και που, ιδιαίτερα αυτές που απευθύνονται σε μικρά παιδιά, έχουν ήρωες ζώα, λειτουργούν ψυχολογικά με εξαιρετική αποτελεσματικότητα. ε) Ως τύπος επικοινωνίας: Οι πρωταγωνιστές μιλούν άμεσα, δεν διηγούνται ιστορία, και τα μηνύματα περνούν με λανθάνοντα και όχι έκδηλο τρόπο, πράγμα που ενισχύει την αποτελεσματικότητά τους. Εξάλλου η εικόνα είναι κυρίαρ χη, ο λόγος παίζει συμπληρωματικό ρόλο. στ) Ως γλώσσα: Η γλώσσα είναι απλή και δεν δημιουργεί προβλήματα από αυτή την άποψη στο παιδί, όμως συχνά είναι μια γλώσσα φτωχή που δεν συμβάλλει στη γλωσσική ανάπτυξη του αναγνώστη, ενώ μερικές μεταφράσεις είναι πολύ πρόχειρες. Πιο συγκεκριμένα μπορούμε να πούμε ότι το περιεχόμενο των κόμικς συμβάλλει στην πολιτι κή κοινωνικοποίηση των παιδιώ ν με δύο τρό πους, μέσοι δύο τύπω ν μηνυμάτων:
1. Με λανθάνοντα τρόπο, μέσω της μεταβίβαστ]ζ γενικών εξουσιαστικών προτύπων που αναψέρονται στις σχέσεις των παιδιών με τους ενή λικους και στις σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα και ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, στο ρόλο Του ήρο>α κ.ά. 2. Με έκδηλο τρόπο, μέσο) μηνυμάτων που είν®ι φορτισμένα περισσότερο ή λιγότερο με φανεθή πολιτικότητα και που αναφέρονται στις σχέ-
' τιον πολιτών με την πολιτική εξουσία, σε ,.ί με τους πολιτικούς, στις σχέσεις Γ___ / χιυρών και χωρών του Τρίτου Κόι.ά. "■ί αυτός ο διαχιυρισμός είναι καθαρά ’ j, τις περισσότερες φορές η συμβολή J KVTil t'niii mV t r o l l f i n I IIU X IV O IC υπάο-
χουν είτε υφέρπουν στα κόμικς, στην πολιτική κοινωνικοποίηση των παιδιών γίνεται με τρόπο μικτό. Η εικόνα του παιδιού που υποθάλπουν τα κόμικς π.χ., ενός παιδιού αθώου, αγνού, άσχε του με τις διαφορές των μεγάλων και με το χώρο της πολιτικής, που υποτάσσεται στους μεγάλους αλλά που προσπαθεί και με πονηριές να κάνει αυτό που θεωρεί σωστό, όπως και η εικόνα της γυναίκας, ενώ αφορούν κυρίως τη σφαίρα της κοινωνικής ζωής γενικά, δεν είναι χωρίς πολιτικότητα. Η γυναίκα στα κόμικς που απευθύνον ται σε μικρότερα παιδιά παρουσιάζεται πολύ λι γότερο από τον άνδρα και σε ρόλους παθητι κούς. Δύναμή της είναι κυρίως η γοητεία, ασχο λία της η φλυαρία και η περιποίηση της εμφάνι σής της. Πάντα έχει ανάγκη από βοήθεια, ή αν τίθετα παρουσιάζεται ως μάγισσα. Στα κόμικς που απευθύνονται σε μεγαλύτερα κορίτσια τονί ζονται ιδιαίτερα οι αισθηματικές σχέσεις και επίκεντρο της ζωής της ηρωίδας γίνεται κάποιος άνδρας, σε συνδυασμό συχνά με τραγικές συνθή κες στη ζωή της. Οι γυναίκες σπάνια εργάζονται στα κόμικς, και όταν εργάζονται, η δουλειά τους είναι τέτοια που τις τοποθετεί χαμηλά στην κοινωνική ιεραρ χία, ενο') στα κόμικς που απευθύνονται στα μι κρότερα παιδιά η δουλειά γενικά, συχνά, ταυτί ζεται με σκλαβιά, με αναγκαίο κακό και πουθε νά δεν φαίνεται να συμβάλλει στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Το χρήμα αντίθετα φαίνεται κα θοριστικός παράγοντας στις σχέσεις των ανθρώ πων, ενώ από την άλλη υφέρπει το μήνυμα ότι το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία, και το να είναι κανείς ολιγαρκής θεωρείται προτέρημα. Γενικό τερα οι σχέσεις των ανθρώπων παρουσιάζονται ως σχέσεις υποταγής κατωτέρων προς ανωτέρους, στη βάση κάποιας ιεραρχίας οικογένεια-
46/αφιερωμα
κής ή άλλης, ενώ κυριαρχούν οι μανιχαϊκές αντι λήψεις: ο καλός, ο κακός, αυτός που προσπαθεί τα καταφέρνει (άρα αυτός που δεν τα καταφέρ νει, είναι άξιος της μοίρας του). Αλλά στα κόμικς, και ιδιαίτερα σ’ αυτά που απευθύνονται σε μικρότερα παιδιά, υπάρχουν και αντιλήψεις με πιο έκδηλη πολιτικότητα. Τα παιδιά του Τρίτου Κόσμου και κατά προέκταση οι λαοί του Τρίτου Κόσμου εμφανίζονται αφε λείς, απλοϊκοί, εύπιστοι που χρειάζονται τη βοήθεια των πιο αναπτυγμένων χωρών (ψάχνουν για εισαγόμενο «καλό» αρχηγό) ή ακόμα προβάλλονται ως «κακοί» από τη φύση τους. Το δυτικό πολιτικό σύστημα εμφανίζεται ως σαφώς ποιοτϊκά ανώτερο από τα πολιτικά συ στήματα των αναπτυσσόμενων χωρών και απο τελεί πρότυπο που πρέπει να μιμηθούν. Υπερτο νίζονται οι ικανότητες του ενός, του ήρωα, που μόνο αυτός είναι σε θέση να φέρει σε πέρας δύ σκολες αποστολές, ενιί) ο πόλεμος και η βία κυ ριαρχούν στην ειδική κατηγορία των κόμικς που απευθύνονται σε αγόρια. Ο χώρος της πολιτικής προβάλλεται ως χώρος για ειδικούς («εγώ δεν ξέρω από πολιτική») αποκομμένος από κοινωνι κές δυνάμεις και διαφοροποιημένα κοινωνικά συμφέροντα, ενώ η πολιτική εξουσία και τα πο λιτικά αξιώματα μοιάζουν να συνεπάγονται μπε λάδες, παρόλο που παρουσιάζονται ως ελκυστι κά. Εξάλλου η εξουσία διαφθείρει και είναι δύ σκολο να βρεθούν «καλοί αρχηγοί», ενιί» οι πολί τες μοιάζουν αδύναμοι μπροστά στην πολιτική εξουσία. Είναι νομίζω θεμιτό να διερωτηθεί κανείς πό σο καθοριστική είναι τελικά για τις μετέπιιτα πολιτικές στάσεις των πολιτών η πολιτική κοινω νικοποίηση που παρέχεται μέσω των κόμικς, ποια είναι δηλαδή η σχετική βαρύτητά τους, Εί
αφιερωμα/47
ναι γεγονός ότι το παιδί δέχεται πολλαπλές επι δράσεις και ερεθίσματα και δεν εντάσσεται αμετάκλητα σ’ ένα συγκεκριμένο σύστημα αξιών από την επίδραση ενός και μόνο φορέα κοινωνι κοποίησης. Πολλοί φορείς συντρέχουν στη δια μόρφωση πολιτικών στάσεων των ενηλίκων και ϊ] κοινωνικοποιητική αποτελεσματικότητα ενός φορέα, όπως είναι το κόμικ, εξαρτάται και από την ομόλογη δράση και άλλων φορέων, γιατί, όπως ξέρουμε, τα μηνύματα γίνονται ευκολότερο αποδεκτά όταν βρίσκουν μνημικά ίχνη έτοιμα να τα δεχτούν. Ένα παιδί δηλαδή που θα διαβάσει πολλά κόμικς δεν θα γίνει αναγκαστικά ένας πο λίτης που δεν θα συμμετέχει στην πολιτική δια δικασία, που θα είναι κυνικός απέναντι οτην πολιτική εξουσία και που θα έχει την τάση να ψάχνει για ήρωες, για χαρισματικούς ηγέτες (αν δεχτούμε ότι αυτά τα πολιτικά πρότυπα προβάλ λουν μερικά κόμικς), στο μέτρο που άλλοι φο ρείς κοινωνικοποίησης, αλλά και άλλες εμπειρία που θα έχει ως ενήλικος πολίτης, δεν συντελούν προς την κατεύθυνση της δημιουργίας αυτών των πολιτικιάν στάσεων. I ο ότι όμως η συμβολή των κόμικς στην πολύ τική κοινωνικοποίηση των παιδιών δεν είνα* απόλυτα καθοριστική για τις μετέπι ιτα πολιτικά στάσεις των'πολιτών δεν αναιρεί ούτε τη μεγάλα κοινωνικοποιητική τους αποτελεαματικότη'θ4 ούτε το οτι τα μηνύματα που προβάλλουν δ·ν συμβάλλουν προς την κατεύθυνση της δημιο^ί γίας υπευθυνων πολιτών, ανδρων και γυναικ·*^' που προετοιμάζονται για να συμμετέχουν ατπν πολιτική διαδικασία και οιην προάσπιση της μοκρατία τη κοινωνικής δικαιοσύνη:, και |T|J ισότητας. | s | V || II ..... Μι "ι "|l. , ....... Ii .......... . VtH" κανοτιμi ιττα κόμικς ιίναι. νομίζω, αυτή που ό'1
οίζεται στις παρατηρήσεις που κάναμε πριν για to περιεχόμενό τους, αλλά αναφέρεται στη συνο λική διάστασή του. Είναι φανερό ότι τα κόμικς δεν νεοτερίζουν, αντίθετα αναπαράγουν στερεό τατες αντιλήψεις τόσο για τις σχέσεις των δύο φύλων, για τον κοινωνικό ρόλο των παιδιών, για to ρόλο του χρήματος, για τον «εθνικό χαρακτή ρα» διαφόρων λαών, όσο και για την πολιτική εξουσία και διαδικασία, για τους πολιτικούς και Via το ρόλο του πολίτη. Αυτές οι στερεότυπες αντιλήψεις, που μοιάζουν αιώνιες, φυσικές, αναντίρρητες αλήθειες, έχουν μια ιδεολογική λειτουργία ιδιαίτερα κρυφή, που τις κάνει να Φαίνονται αποτέλεσμα της κοινής λογικής και έτσι ο «μύθος βιώνεται σαν αθώος λόγος». Κι αυτά τα στερεότυπα, που παρέχουν μια απλο-
ποιημένη απεικόνιση της πραγματικότητας, παρεμβάλλονται ανάμεσα σ’ αυτήν και στο παιδί και την κρύβουν τόσο καλύτερα, όσο πιο διάφα να, πιο «φυσικά» φαίνονται. Πέρα λοιπόν από το πρόβλημα του αν η προ βολή συγκεκριμένων πολιτικών προτύπων καθο ρίζει πιθανολογικά στον α ή β βαθμό συγκεκρι μένες μελλοντικές πολιτικές στάσεις, το να διαπαιδαγωγείται το παιδί στο να δέχεται κάποιες αντιλήψεις ως αιώνιες, φυσικές αλήθειες, το να βλέπει την κοινωνική και πολιτική πραγματικό τητα μέσα απο «φίλτρο», με βάση παρατηρήσεις «εκτυφλωτικά προφανείς», έχει σίγουρα αρνητι κές συνέπειες τόσο για την ανάπτυξη της προ σωπικότητάς του, όσο και για τις εξελίξεις στο κοινωνικό και πολιτικό μας σύστημα.
Σημειώοεις: ^ Με βάση στοίχεία τον 1971. Βλ. Α. Ματλάρ, Λ. Ντόρψραν, Ντόνιιλντ ο απατΕιίινας ή η ήιήγηοη του ιμπειιιαλιομού ατα παιδιά, Αθήνα, Ύψιλον, 1979, ο. 4.1. Παρουσιά ζω μεγάλο ενδιαφέρον να σημειώσουμε εδώ) ότι οι μεταφρά σεις των κόμικς τον Ντίανεύ παρουσιάζουν διαφορές που αποτελούν προσαρμογές στις εθνικές πολιτισμικές ιδιομορψΐτς τον κοινού στο οποίο απευθύνονται. Βλ. π.χ. ibid, ο. .11, τις διαφορές avdjuoa στη λατινοιψι^ιχάνιχη χσι τη γαλλιχή έχδοση, Άον ξεπερνούν εμψανώς το γλωυσιχό επί πεδο. // ελληνιχή έχδοηη αποτελεί μετάφραση της ιταλιχής έχδουης τον οίχον Mondadori, αφού η Disney Productions έχιι anοχεντρώοει όχι μόνο τους μηχανισμούς μετάφρασης αλλά χαι τη dim)ιχασία παραγωγής. Παρ' όλα αυτά η αποχτντρωμίνη δημιουργία τον Μίχν Μάονς παραμένει υπο ταγμένη σ' έναν πολύ αυστηρό χώδιχα που χαΟορίζι ται χιντριχά από την Disney Productions χαι θα παρουσίαζε, νομίζω, μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε αν υπάρχοι>ν διαφοροποιήοιι^ ηου να ιροοαρμόζονν τις /χδόοιίί τον γίνονται •Μην Ιταλία χαι που μεταφρασμένι ς χνχλυη'ορούν χαι οτην Ι.λλάδα οτην π ιρω.ταΐχή πραγματιχότητα. * I τοι. όσον αηορό τουλάχιστον την κατηγορία ηλιχιων που Ρ'< ιιηη,ιχ,,/ι ί ιδοι. διν μ.Ίορω να συμη ωνήτΐι» μι τηναιο ψή iirr «Από ;<<ΐς ιξαρτάται αν θα αντιδράοουμι ι) αν θα
3.
4. 5.
6. 7.
υποδουλωθούμε -έτοι όπως από μας εξαρτάται ποια κόμικς διαβάζουμε (αν διαβάζουμε) και με τι κριτήρια τα αντιμε τωπίζουμε-/ (βλ. την εισαγωγή τον Δ. Κολιοδήμου στο: Τα κόμικς, Αθήνα, Αιγόκερως, 19H2, ο. 11). 1ια την ιστορία των κόμικς στην Ελλάδα και την αύξηση της κυκλοφορίας τους στη διάρκεια της δικτατορίας βλ. Ν. Πλατή, -Περί κόμικς και άλλων δεινών-, Διαβάζω, r. 15 σ 26-35. D. Riesman, La foulc solitaire, Paris, Artaud, 1964, p. 142, Οι παρατηρήσεις μου σ’ αυτή τη μικρή μελέτη βασίζονται έτσι κυρίως στα κόμικς ή τα περιοδικά που περιλαμβάνουν και ιστορίες κόμικς και που έχουν τη μεγαλύτερη κυκλοφο ρία στην Ελλάδα, δηλαδή στο παραδοσιακό Μίκυ Μάους και ορισμένα -κοριτσίστικα- και -αγορίστικα- περιοδικά. Γι' αυτόν το μηχανιομό -απορρόφησης- βλ. A. I. Δ. Μεταξά, Πολιτική Επικοινωνία, Αθήνα, Ολκός. 1976, σ. 55-66. Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι την ιποχή τον ψυχρού πολέ μου στις ΗΙ1Α υπήρχε ένας κώδικας αντολσγοκριοΐας των εκδοτών περιοδικών κόμικς που πρόβλεπε σ’ ένα σημείο: -Αστυφύλακες, δικαστές, κυβερνητικοί αξιωματούχοι κα θώς και θεσμοί δι ν πρέπει να παρουσιάζονται κατά τρόπο που να δημιουργεί έλλειψη σεβασμού για την νπάρχουσα εξουσία- Ι1λ, S. Davidson, The Penguin Hook of Political Comics, Middlesex, Penguin books, 1982, p.19.
48/αψιερωμα
αψιερωμα/49 °εις να δημιουργήσει μια «νέα σχολή» στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας. Μ' αυτούς τους δύο αρκετά ξεχωριστούς σταθμούς της παιδικής λογοτεχνίας θα ασχολη θούμε παρακάτω κάπως εκτενέστερα για να επισήμάνουμε όχι μόνο τα χαρακτηριστικά και τις ροπές τους αλλά και τις επιδράσεις που άσκησαν στο παιδί. Ωστόσο πρέπει να προσθέσουμε ότι οι δύο αυτές τάσεις, όπως και οι παλιότερές τους, δεν παύουν σήμερα να αλληλοκαλύπτονται, να υπάρχουν δηλαδή σήμερα βιβλία που ανήκουν είτε στη μία τάση είτε στην άλλη και να κυκλο φορούν ευρύτατα στο σημερινό αναγνωστικό παιδικό κοινό, που δυστυχώς, μόλο που είναι μεγαλύτερο από άλλες εποχές, δεν παύει να είναι μικρό, κυρίως γιατί σ’ αυτό δε βοηθούν όσο πρέ πει τα σχολεία και το πενιχρό βαλάντιο των γο νέων· τα καλά παιδικά βιβλία λόγω του κόστους της εκτύπωσης είναι πανάκριβα, ενώ τα βιβλία με τα οποία μεταβιβάζεται η λαϊκιστική έκφραση της κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής μας (κό μικς κτλ.) είναι ευκολοπρόσιτα.
Χρ. Φράγκος
Ο ψυχικός κοσμος του παιδιού και το παιδικό βιβλίο Η ψυχική εξέλιξη τον παιδιού ακολουθεί αναμφισβήτητα κάποιους νόμους κοινω νικούς, βιολογικούς και πολιτιστικούς που καθορίζονται από παραγωγικούςκοινωνικούς συσχετισμούς. Οι νόμοι όμως αυτοί δεν είναι σε όλες τις εποχές ίδιοι. Έτσι, από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία παρατηρούμε μεγάλες διαφορές ως προς την ψυχική ανέλιξη τον παιδιού, όσο και αν πολλοί πιστεύουν ότι τα παιδιά όλου του κόσμον είναι ίδια. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τα παιδικά βι βλία που προσφέρονται στα παιδιά. Κι αυτά ακολουθούν τους νόμους ανέλιξης της κοινωνίας και του παιδιού και γι' αυτό προσδιορίζουν και προσδιορίζονται από τις πορείες ψυχικής ανέλι ξης των παιδιών. Το βιβλίο π.χ. του Λ. Μελά «Ο Γεροστάθης» του περασμένου αιώνα διαφέρει αναμφισβήτητα, όχι μόνο αισθητικά αλλά και ως ιδεολογικό περιεχόμενο και ως εκφραστικός τρό πος, από το βιβλίο της Π. Λέλτα «Ο Μάγκας», κι αυτό το βιβλίο της Γ1. Δέλτα διαφέρει από το βιβλίο της Αντ. Μεταξά-θείας Λένας, και τα βι βλία της Ηείας Λένας από τα σύγχρονα βιβλία π.χ. της Α. Ζέη. Σ. Ζαραμπούκα,Ζ Βαλάοη, II Λαράκη, Ε. Φακίνου, Μ Κοντολέοντα κ.ά. Η κάθε εποχή βάζει τη σφραγίδα της πάνω στο παιδικό βιβλίο αλλά και το παιδικό βιβλίο
«σφραγίζει» με τον τρόπο του τις φόρμες γλώσσας, υφους, νοοτροπίας, ιδεολογίας και ψυχική? στάσης των παιδιών. Οι γενιές που πλάστηκαν απο τη «Διάπλαση των ΙΙαίδων» είναι αναμψΐ" σβητητα διαφορετικές από τις γενιές του «Ελλη νόπουλου» ή από αυτές που διαβάζουν ή δε διαχιζουν «Ιο Ρόδι». Μ ψυχολογία του παιδιού που διαμορφώνεται κατά περιόδους και η έμφ«* ση που δίνεται σε ορισμένους κλάδους της παύ ουν πο ,υ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση τυότάσεων παιδικής λογοτεχνίας. /Μ Μ,,ιη'α μα διαμορφώθηκαν, νομίζω, δ'"' τέτοιοι σταθμοί ψυχοκοινωνιολογιών # ο · που ■τηρεαζουν την παιδική λογοτεχνία ό·π ρα μας |( πρώτη αρχίζει περίπου ©τις αρχι: «»’ "'">να ,, δεύτερη ιχδηλώνεται σ. Μίσιθ) ' ' 'Τ ’1" ’ την τιλευταία δεχαιιία (1^74 Ιι. μι ^
Τα βασικά στοιχεία πάνω στα οποία στηρίχτη καν τα παιδικά βιβλία που κυκλοφόρησαν και κυριάρχησαν σ’ αυτό που νομίζουμε πρώτο °ταθμό της παιδικής λογοτεχνίας ήταν η νοηαιαρχέα και ο ηθικολογισμός. Και τα δύο στοι χεία δεν είναι ξένα από τις μορφές αστισμού και τις αντιφάσεις του που δημιουργήθηκαν μέσα οτις επικαλυπτόμενες συγκρουσιακές καταστά°εις της εποχής μας. Τα νοησιαρχικά όμως στοι χεία και ο ενάρετος ηθικολογισμός βρίσκουν κυρίως μορφές έκφρασης μέσα στις σωφρονιστικές τάσεις της παιδαγωγικής και στις έρευνες της ψυχολογίας -αμερικανικής κυρίως προέλευσηςΥΐα νοητικές παραμέτρους, μετρικές κλίμακες νοημοσύνης, δείκτες νοημοσύνης (1.0 ) κτλ. Οι έρευνες αυτές λειτούργησαν, δυστυχώς, πολλές φορές για τους συγγραφείς παιδικών ως παγίδες ή μονομερείς εκτροπές, γιατί οι συγγραφείς βρή καν στην επιστήμη της ψυχολογίας ένα παιδί αποσυνδεμένο δήθεν από το κοινωνικό και πα ραδοσιακό περιβάλλον και μια παιδική καρικα τούρα διαιτταυρωμένη στο σημείο συνάντησης των μεταβλητών των σχεδιαγραμμάτων ή των ιστογραμμάτων. Όλη αυτή η τόσο χρήσιμη ως εργαλείο για την προσέγγιση των παιδιών ερευ νητική' βιβλιογραφία λειτούργησε δυστυχώς ως -η,τρΰπος ταυτοποίησης του ερευνώμενου παιδιού Ι'ε ιό πραγματικό παιδί. Ξεχάστηκι Δηλαδή ότι η διεριύνηοη της νόησης του παιδιού, ο καθορι σμός ιης αντίληψής του και η διαπίστωση της ιδιόμορη ης λειτουργίας της σκέψης του προοδΐιιου,ουν κάποια ορόσημα βοηθητικά για την
εικόνα του παιδιού και δεν αποτελούν τη ζωντα νή μορφή του παιδιού, που εκδηλώνεται κυρίως με τις συγκινησιακές, συναισθηματικές και κοι νωνικές διαστάσεις του μέσα στην πολιτισμική παράδοση όπου μεγαλώνει και τους συγκρουσιακούς συσχετισμούς που δημιουργούνται. Όλοι οι όροι που αναφέραμε προηγουμένως συνετέλεσαν ώστε να διαμορφωθεί ένα παιδίνοητικό-ίνδαλμα με επιστημονικοφανείς νοησιαρχούμενες δυνάμεις. Με βάση εξάλλου αυτό το επιστημονικοφανές και ηθικολογικό, κατά πε ριπτώσεις, τεχνοκρατικό δημιούργημα πλάστη καν οι ήρωες των παιδικών διηγήσεων, ιστο ριών, παραμυθιών, εικονογραφημένων κόμικς κτλ. κατά μετάφραση, διασκευή ή έμπνευση από αμερικανικά πρότυπα. Η καταναλωτική κοινω νία διαχύθηκε στις σελίδες των παιδικών βι βλίων με υπεραφθονία χρωμάτων ή μεγαλοστομιών και τα παιδικά «μπεστ-σέλλερ», ελκυστικά στο περιεχόμενο, άρχισαν να μεταφέρουν ένα αμφίβολης ποιότητας ιδεολογικό φορτίο, γεμάτο αντιφατικές θέσεις, χοντροκομμένες διανοητικές συλλήψεις, εφαρμογές υποχθόνιων σχεδίων, παρακοινωνικές νοοτροπίες, μικροαστικές ωραιο ποιήσεις, ωραιολογίες, σαγηνευτικές περιπέ τειες, εγκυκλοπαιδισμούς, πρακτική λογιοσύνη και δήθεν θυμοσοφία και προπαντός «σωφροσύ-
Από το βιβλίο της Π. Σ. Δίλτα «Μάγκας·
αφιερωμα/51
50/αφιερωμα δώρο στις γιορτές όταν ήμαστε μικροί και μ’ αυ τά τα βιβλία «πλουτίστηκαν» οι βιβλιοθήκες των σχολείων ύστερα από επιμελημένη επιλογή που έκαναν επιτροπές διορισμένες από το υπουργείο Παιδείας.
Από το βιβλίο τον Ζαχ. Πιιπαντωνίον ·Τα ψηλά βουνά»
νη» που αποκλείει τους κοινωνικούς προβλημα τισμούς και την ένταξη του παιδιού σ' ένα χώρο που περιέχει σύγχρονους προβληματισμούς και αίσθηση ανθρώπινης ευθύνης. Οι γενικότερες αυτές κατευθύνσεις της παιδι κής λογοτεχνίας, που εκδηλώθηκαν πιο έντονα στις δυτικές χώρες, βρήκαν στη χώρα μας έντο νες μιμήσεις ή δημιουργίες από συγγραφείς ανα λώσιμων από το ευρύ κοινό βιβλίων ή από συγ γραφείς υψηλής ποιότητας βιβλίων που κινούν ταν όμως στα πλαίσια που προσδιορίζουν οι κοι νωνικές παράμετροι του ακραίου ή φιλελεύθε ρου αστισμού της πρώτης πεντηκονταετίας του uuijvu μας. Μέσα στο κλίμα αυτό κινήθηκαν πολλά περιοδικά και βιβλία σε φτηνές εκδόσεις αλλά και βιβλία που θέλησαν να διαμορφώσουν προωθημένες θέσεις μέσα στα στενά πλαίσια που διέγραφαν οι κοινωνικοί όροι και σχηματισμοί. Σ’ αυτό το κλίμα κινούνται πολλά βιβλία, αλλά θα αναφέρουμε ενδεικτικά τα βιβλία της Πηνε λόπης Δέλτα και τα βιβλία της Αντιγόνης Μεταξά, τα οποία καθορίζουν δύο διαφορετικές πε ριοχές αλλά δένονται με το στοιχείο της ωραίοποίησης των θεμάτων, της «εθνικότητας» και του αυστηρού διαχωρισμού ανάμεσα στο καλό και το κακό. Το περιεχόμενο εξάλλου αυτών των βι βλίων είναι αρκετά γνωστό και στους περισσότεςκ»υς από μας, γιατί μ' αυτά τα κείμενα μορφω θήκαμε στα σχολεία, αυτά τα βιβλία μάς πήςιαν
Τα βιβλία που ακολούθησαν αυτή την κατεύ θυνση δεν μπορούμε να αποκρύψουμε ότι συνετέλεσαν να αναπτυχθεί ο υπερεθνικισμός, η αγά πη στον πόλεμο, η ουδετεροποίηση από τα κοινά προβλήματα, ο περιορισμός στον κύκλο του εαυ τού μας, η απομόνωση του παιδιού από τους με γάλους και γενικά η κάθετη διαίρεση ανάμεσα στο ατομικό και το κοινωνικό. Έτσι δεν πρέπει να απορούμε που τα μηνύματα αυτά, καθώς διο χετεύτηκαν σε πολλές γενιές ελληνοπαίδων, συνετέλεσαν να διαιωνιστεί η αποκοπή του λαού μας από τα σύγχρονα προβλήματα που προβάλ λονται στην εποχή μας και από την αίσθηση της ανθρώπινης ευθύνης. Εξάλλου σ’ αυτή την επί δραση που άσκησαν τα βιβλία που μνημονεύου με πρέπει να προσθέσουμε και τα ξενόφερτα βι βλία και τις εικονογραφημένες σειρές που με τη συναρπαστικότητα των γρήγορων εναλλαγών, τις μυθοποιήσεις, τις εγκεφαλικές και επιστημονικοφανείς κατασκευές κατόρθωσαν να συντη ρήσουν ένα πνεύμα κοινωνικής και μηχανικής τεχνοτροπίας, όπου η εξουδετέρωση που ανθρώ που μπορεί να επέλθει χωρίς καμιά ενοχή με το μένος που αναπτύσσεται για το βάρβαρο εχθρό και τον «ύποπτο» πολίτη ή από τον ανυποψία στο άνθρωπο που δεν καταλαβαίνει πότε βοηθά την κοινωνία να ανελιχθεί και πότε συντελεί στην εξαφάνιση της ανθρωπότητας. Σ έναν κόσμο λοιπόν γεμάτο ηθικολογικές, νοησιαρχικές και τεχνοκρατικές κατασκευές κοι νωνικής ή τεχνολογικής ποιότητας ήταν σχεδόν «φυσικό» να δημιουργηθεί μια παιδική λογοτε χνία αντιφατικών θέσεων και να κατασκευαστεί η εικόνα ενός παιδιού που είναι έτοιμο με την ίδια ευκολία να χειριστεί τα κουμπιά του παντε λονιού του και τα «κουμπιά» των μηχανών, των κομπιουτερ, των UFO και των «συμβολικών» πυ ρηνικών συντριβών στο διάστημα και στη γη· Στο όνομα εξάλλου της αύξησης και της συσσώ ρευσης κεφαλαιουχικών αγαθών και της κυριαρ χίας του ανταγωνιστικού κέρδους διαμορφώθηκε κι ένας λειτουργικός ρόλος του παιδιού με τερά στιο κεφάλι, σαν υδροκέφαλο, ώστε να λειτουρ γεί ως αποθήκη γνώσεων και όχι ως ανθρώπινος μετασχηματιστής της κοινωνίας. Πρέπει όμως να ομολογήσουμε ότι αυτά τα ίδια βιβλία πολλιΊορι πρόκα)ι σαν στην ψυχική ανέλιξη του ποιδιου αντίρροπι δυνάμει από αυτί που έμπί ριείχαν Ενα αντιφατικέ» βιβλίο μι ι πικαλύμΐ*' νου του βαθιοί ρους σκοπού, του I ίναι ΛυναιΟ να λειτουργεί μι αντιφατικό τρόπο και τοίελικθ αποτέλιαμα να ' .αρίάιαι από μηνύματα Ή'1’
παίρνει καθένας ανάλογα με τις γενικότερες κοι νωνικές, εκπαιδευτικές και πολιτιστικές συγκυ ρίες μέσα στις οποίες αναπτύσσεται. Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο που μέσα από μια τόσ° εξαρτημένη και αντιφατική πολλές φορές παιδική λογοτεχνία δημιουργήθηκαν σε παιδιά και σε νέους όροι ανθρώπινου και κοινωνικού μετασχηματισμού και όροι για να ευδοκιμήσουν νέες τάσεις, όπως θα δούμε παρακάτω. * **
Οΐ· όροι που αναπτύχθηκαν οι νέες τάσεις της παιδικής λογοτεχνίας δεν έχουν μελετηθεί στην έκταση που ταιριάζει. Μέσα σ’ αυτούς τους °ρους όμως μπορούμε άνετα να συμπεριλάβουμε τις συγκρούσεις που δημιουργεί ο αντιφατικός κόσμος που ζούμε, τις δημιουργούμενες αντιπα ραθέσεις και τελικά τις αναδιπλωνόμενες προο δευτικές συνειδητοποιήσεις, τις κοινωνικές ανα κατατάξεις και τις επιτελούμενες προωθήσεις °το χώρο της παιδαγωγικής, της ψυχολογίας και του σεβασμού του παιδιού ως αυτόνομης προσω πικότητας. Το γεγονός πάντως είναι ότι την τελευταία ει κοσαετία, και στη χώρα μας την τελευταία δεκαε τία, παρουσιάστηκε μια εξαιρετικά μεγάλη ποι κιλία παιδικών βιβλίων που αποβλέπουν να μι λήσουν με συγκρατημένη συγκίνηση, με λογισμό και μ’ όνειρο στα παιδιά. Πολλά από αυτά τα βιβλία άνοιξαν αναμφισβήτητα καινούριους δρόμους και ως προς την εμφάνισή τους, και ως προς τις θέσεις κοινωνικού ή επιστημονικού προβληματισμού, και ως προς τον τρόπο παρου σίασης του περιεχομένου. Τα βιβλία αυτά είναι εμπνευσμένα από νέες θέσεις που κατακτήθηκαν οτο χώρο της ψυχοκοινωνιολογίας και της ψυχο παιδαγωγικής και γι’ αυτό μιλούν πιο άμεσα στο °ημερινό παιδί, που οπωσδήποτε ζει σ’ έναν κό°μο τελείως διαφορετικό από τον κόσμο του με σοπολέμου. Μερικά μάλιστα από τα βιβλία αυτά, όπως λ.χ. το γραμμένο και εικονογραφημένο «πο το ζωγράφο Ε. Delesscrt (Comment, Folio Benjamin, Gallimard 1980), μεταφέρουν θέσεις ερευνημένες από το γνωστό ελβετό παιδαγωγό J. ' Piaget και άλλα από άλλους. Ανάλογες τέτοιες απόπειρες με αρκετή επιτυ χία έχουν γίνει και στον ελληνικό χώρο και γι’ αυτό μπορούμε να μιλήσουμε για ένα είδος άνθι νης που παιδικού βιβλίου στον τόπο μας. Οι συγγραφείς και οι ζωγράφοι που εντάσσονται <—...στην κίνηση αυτή νομίζω ότι θα έπρεπε να ενιαχυθούν οπό κάποιο κρατικό φορέα ή από ερευ νητικά πανεπιστημιακά κέντρα. Τέτοιες ενισχύοιι ι.μιικ. δυστυχώς όιν γίνονται εύκολα στον ιό.ιο μα Οταν εμεί στό Πανεπιστήμιο Ιωαννί νών πριν από < ι χρόνια μι απόφαση της Φίλο
σοφικής Σχολής (24.1.1978) θελήσαμε να ιδρύ σουμε Κέντρο Έρευνας Παιδικού και Σχολικού Βιβλίου, το τότε υπουργείο όχι μόνο «δεν έδωσε συνέχεια στην ενέργεια», αλλά θεωρήθηκε «ύπο πτη» μια τέτοια δραστηριότητα. Κι όμως κάτι τέ τοιο, προσπάθεια δηλαδή σύζευξης επιστημονι κής θεώρησης του παιδικού βιβλίου και συγγρα φέων με διάθεση συνεργασίας και δημιουργική έμπνευση θα έδινε αναμφισβήτητα πολλούς κ α ^ πούς και θα βοηθούσε πολύ, προσφέροντας γε ρές θεμελιώσεις και μια άνθιση της παιδικής λο γοτεχνίας που οφείλεται λίγο πολύ μόνο σε συγ κυριακούς κοινωνικούς λόγους. Ας μην ξεχνούμε εξάλλου ότι σε χώρες όπου ακμάζει η παιδική λογοτεχνία, π.χ. στη Γαλλία, Σοβιετική Ένωση, Ουγγαρία, Σουηδία κλπ., τέτοιες συνεργασίες επιστημόνων και δημιουργών δεν είχαν μόνο ως αποτέλεσμα να γίνουν μερικά καλά βιβλία αλλά και να δημιουργηθεί ένα διαφορετικό άνοιγμα στο παιδικό βιβλίο. Μια τέτοια δοκιμή είχε θαυ μάσιο αποτέλεσμα και στη χώρα μας όταν συνερ γάστηκαν το 1917 ο Ζ. Παπαντωνίου και ο Α. Δελμούζος στο βιβλίο «Ψηλά βουνά», που απο τελεί βιβλίο-σταθμό όχι μόνο για τα σχολικά βι βλία αλλά και για την παιδική λογοτεχνία του τόπου μας. Στην τελευταία λοιπόν δεκαετία (1974-1984), μέσα στους γενικότερους όρους κοινωνικής ανατοποθέτησης, πολιτικής σύγκρουσης, πολιτιστι κών αναθεωρήσεων, καλλιτεχνικών ανατοποθετήσεων και αντιαυταρχικών παιδαγωγικών
αφιερωμα/tjJ 52/αφιερωμα
συσχετισμούς, είχε ως αποτέλεσμα να προωθη θούν στο πολιτικό και πολιτιστικό προσκήνιο αναπαραγωγικοί κοινωνικοί μηχανισμοί αλλά και μετασχηματιστικές τάσεις. γ) Οι ιδεολογικές διαφοροποιήσεις που δημιουργήθηκαν στον κοινωνικό χώρο με το συγ κλονιστικό σοκ της δικτατορίας και την έκρηξη κοινωνικού και πολιτικού μετασχηματισμού που ακολούθησε είχαν ως συνέπεια να ανανεωθούν ριζικά οι τάσεις που επικρατούσαν στα παιδικά βιβλία για νήπια, για παιδιά και για νέους. Επί πτωση άμεση αυτών των αλλαγών ήταν να γρα φτούν βιβλία κοινωνικής και επιστημονικής ευ θύνης με περιεχόμενο πέρα απ’ τον ιδεολογικό αστισμό και με εμπνεύσεις διαφορετικής υφής και προπαντός δημιουργικής πνοής. δ) Τα βιβλία αυτά, που εκφράζουν από άποψη ψυχολογική νεοδιαμορφωμένες ψυχοπαιδαγωγι κές θέσεις διαλεκτικού συσχετισμού κοινωνικών θέσεων και γενετικής ή αναπτυξιακής παιδαγω γικής, επηρεάζουν άμεσα τη διαμόρφωση κοινω νικά και επιστημονικά συνειδητοποιημένων παι διών, νέων αλλά και ώριμων ανθρώπων, γιατί τα βιβλία παιδικής λογοτεχνίας δε διαβάζονται μό νο από παιδιά αλλά και από νέους ή μεγάλους.
Το φαινόμενο αυτό νομίζω ότι είναι αξιοσημείω το, γιατί δείχνει ότι οι μεγάλοι είχαν και αυτοί ανάγκη, όταν ήταν μικροί, να διαβάσουν τέτοια βιβλία, και επειδή τότε δεν τους προσφέρονταν, τα διαβάζουν τώρα. Το παιδικό δηλαδή βιβλίο, όπως περίπου το παραμύθι, έπαυσε να αποτελεί ανάγνωσμα μόνο των παιδιών και είναι ανάγνω σμα ιδιαίτερα ευχάριστο και των μεγάλων. Ό λα αυτά, νομίζω, δείχνουν ότι το παιδικό βιβλίο, το παραμύθι και γενικά η παιδική λογο τεχνία παίρνουν στις μέρες μας μια καινούρια σημασία και για τα παιδιά, για τους μεγάλους και για τους εκπαιδευτικούς, καθώς διαμορφώ νονται νέοι όροι δημιουργίας βιβλίων και ιδεο λογικών τάσεων που ξεπερνούν τους ηθικολογισμούς και τις νοησιαρχικές τυποποιήσεις και μπαίνουν στις συγκινησιακές, αισθητικές και πο λιτιστικές διαστάσεις που δημιουργούνται από τους συγκρουσιακούς κοινωνικούς σχηματισμούς και που δίνουν νέα πνοή στις πραγματικά αν θρώπινες συγκινήσεις, στην ονειροπόληση και αισιοδοξία του μέλλοντος και στις παραμυθένιες κατακτήσεις που εκκολάπτουν τους μελλοντι κούς ρυθμούς της κοινωνίας που πάει να δια μορφωθεί.
Ο J. Piagrl όπως τον ride ο Etienne Delessert στο βιβλίο τον «Πώς το ποντίκι (φαγε κατακέφαλα μια πέτρα κι ανακάλυψε τον κόσμο·
αναζητήσεων που δημιουργήθηκαν στη χώρα μας, παρουσιάζεται μια τεράστια διάδοση του πολιτικού βιβλίου και παράλληλα μια δημιουρ γική παρουσία εμπνευσμένων ζωγράφων και συγγραφέων στην παιδική λογοτεχνία. Η κίνηση αυτή δεν είναι άσχετη από το ότι ως γονείς εμ φανίζονται στο κοινωνικό προσκήνιο όσοι γεν νήθηκαν μετά κυρίως από το 1945-1950, πράγμα που σημαίνει ότι ως παιδιά έζησαν τις συγκλονι στικές διακυμάνσεις που παρουσίασε η πολιτική ζωή γύρω στη δεκαετία 1950-60 και αισθάνθηκαν την « Ανοιξη» του 1964 και τις καταπτώσεις που επακολούθησαν στη δικτατορία. Εκείνο όμως που είναι αρκετά ενδιαφέρον για κριτική ανάλυση είναι ότι οι συγγραφείς αυτοί παρου σιάζουν μια τελείως καινούρια τοποθέτηση απέ ναντι στο παιδί, <nu προβλήματά του, στους γο νείς, στην οικογένεια, στους κοινωνικούς προ βληματισμούς και στη στάση τους γενικά απέ ναντι στο καλό και στο κακό. Μερικοί βέβαια από τους συγγραφείς αυτούς, όπως π.χ. η Άλκη Ζέη, είχαν επιβληθεί στο εξωτερικό πριν έρθουν στην Ελλάδα και τα βιβλία τους ήταν αναγνωρι σμένα και πριν από τη δεκαετία 1974-84. Αλλοι όμως από αυτούς, όπως π.χ. η Σοφία Ζαραμπούκα, η Ελένη Βαλαβάνη, η Ζωή Βαλάση. η Μ. Δαράκη, η Ζ. Σαρρη, εισβάλλουν κυριολεκτι κά στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας με πολλά είδη βιβλίου και καλύπτουν πολλές περιοχές με πρωτότυπο τρόπο, όπως π.χ. το «Βρωμοχώρι» της Σ Ζαραμπούκα, που μιλάει για το περιβάλ λον κλπ. Ε να άλλο ενδιαφέρον που παρουσιάζει η παι
δική λογοτεχνία αυτής της περιόδου είναι ότι διαβάζεται και από πολλούς μεγάλους. Οι συγ γραφείς παιδικής λογοτεχνίας για πρώτη φορά, νομίζω, έχουν οπαδούς τους όχι μόνο μικρούς αλλά και πολλούς μεγάλους. Έτσι τα μηνύματα των βιβλίων αυτών περνούν και σε μικρούς και σε μεγάλους και επιτελείται έτσι, μέσω του παι δικού βιβλίου, μια άλλη μορφή σχέσης ανάμεσα σε μικρούς και μεγάλους. Και αυτό νομίζω ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό και δεν αποκλείεται να δημιουργηθούν μελλοντικά ανακατατάξεις στο περίφημο «χάσμσ των γενεών». Κάτι τέτοιο θα ήταν εξαιρετικά σημαντικό για το θέμα της επίδρασης του παιδικού βιβλίου, που προσπα θήσαμε να πλησιάσουμε στο άρθρο αυτό. *** Με όσα είπα προηγουμένως βγαίνουν αβίαστα νομίζω οι παρακάτω οδηγητικές θέσεις: u) I ο παιδικό βιβλίο από τις αρχές του αιώνα μας ώς και τη δεκαετία 1950-60 επηςιεάστηκι από τη νοησιαρχία, τον ηθικολογισμό, τις ξενό φερτες ιδεολογικές επιλογές και τις μικροαστικές σκοπιμότητες του «ενάρετου ανθρώπου» που Ef' χνά τις ψυχοχοινωνικές συνδέσεις με τη γύρ(ϋ πραγματικότητα και τις απορρέουοες κοινωνικέ? ευθύνες του. J β) Ια παιδικά βιβλία επηρέασαν μι τη σιιι’“ του κυριω τη νοοτροπία παιδιών που σι γον’ του και η οικονομική στάθμη του ονήκσυ' οίοικ λεγάμενους οήμι im μιχυου μικρομι σ··· "ΐ
κ ι ι ι μ ισ θ ίο υ ς - .α σ τ ο ύ ς .
I I ι π ιό ι> ιιιΠ | σ υ " !
μα ι μι π ο λ λ ο ύ ς άλλου., κ ο ι ν ω ν ι κ ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ί 1''·
Ο ΓΥΡΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΕ ΕΞΙ ΒΙΒΛΙΑ
ΞΙΑΙ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΚΟΑΟΜΒΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΜΜΟΣ Α ρ χ τ Α ά ο υ 15, 1 16 35 Αθήνα. ΤπΑ- 7242.646
ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ Λ1ΒΙΓΚΣΤΟΟΥΝ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΚΟΥΚ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΟ ΒΟΡΕΙΟ ΠΟΛΟ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΜΑΓΓΕΛΑΝΟΥ
αψιερωμα/οο
54/αψιερωμα
Βίτω Αγγελοπούλου
Το βιβλίο για παιδιά, η οικογένεια και το σχολείο
• Ι·*Ι*
Τρεις είναι οι βασικοί παράγοντες πον συντελούν στην προσέγγιση τον παιδιού με το βιβλίο: η οικογένεια, το σχολείο, οι βιβλιοθήκες. Παράγοντες όπου ο ενήλικος παίζει το ρόλο τον μεσάζοντα. Ας εξετάσουμε πρώτα το ρόλο της οικογένειας. Είναι γνωστό ότι σ’ ένα οικογενειακό περιβάλ λον απ’ όπου όε λείπει το βιβλίο, το παιδί εύκο λα εξοικειώνεται μ’ αυτό, ιδιαίτερα μάλιστα αν οι γονείς κάνουν κάποια σχετική προσπάθεια. Στη σημερινή εποχή που η βιομηχανία του έν τυπου βρίσκεται σε τέτοια άνθιση κι η εικόνα μας πολιορκεί από παντού, η εξοικείωση του παιδιού με το διάβασμα, με το βιβλίο, μπορεί να γίνει απλά, αβίαστα, εύκολα. Γιατί το «διάβα σμα» αρχίζει πολύ πριν το παιδί αποκτήσει ανα γνωστική ικανότητα. Αρχίζει με το διάβασμα της εικόνας. Η εικόνα, ιδιαίτερα στ’ αστικά κέντρα, με την τηλεόραση, το περιοδικό, τη διαφήμιση, την αφίοα, μπαίνει πολύ γρήγορα στο οπτικό πεδίο του παιδιού. Γίνεται ένα αντικείμενο όπως κι όλα τ' αντικείμενα που το περιβάλλουν κι έχουν κάποιο όνομα. Κάποια μέρα ο ενήλικος η μητέ
ρα του ή οποιοσδήποτε άλλος- δείχνει στο παιδί μια εικόνα πάνω στο χαρτί και της δίνει ένα όνο μα. Ενα ονομα που αντιπροσωπεύει ένα από τΟ γνωστά του αντικείμενα. Το αρκουδάκι του, λό γου χάρη, που παίζει μ’ αυτό. Κι αυτό το αρκου δάκι, που είναι μαλακό κι ευχάριστο στην αφή· που το κεφάλι και τα πόδια του ξεχωρίζουν χβ* μπορεί να τα τραβολογάει, βρίσκεται εκεί, μ1(1 φόρμα ακίνητη πάνω σ' ένα κομμάτι χαρτί. Κθ" ·)ως ακούει τη μητέρα του να το λέει με τ' άνομό του, το επαναλαμβάνει κι αυτό, με το δικό τοϋ τρόπο. Ετσι, μέσα από την επικοινωνία του μ' τον ινηλικο, αποκτά την ικανότητα να διαβάζω την εικόνα κι έρχεται σε μια πρώτη επαφή μι tc’ έντυπο. ^ την ποιότητα αυτήι της επικοινωνία· ι ςαρτάται κατά μεγάλο μέρος η ιζίλιζη «'■>*· ιης ικανότητα. Αν το περιβάλλον του ιηιΛι·»'· 1y
ται παίζοντας να φέρει το παιδί σ’ επικοινωνία με το έντυπο, η ικανότητά του «να διαβάζει» τις εικόνες αναπτύσσεται γρήγορα. Κι όταν πάρει οτα χέρια του ένα εικονογραφημένο βιβλίο, δεί χνει τα ζώα ή τα διάφορα αντικείμενα που βλέ πει και τα λέει με τ’ όνομά τους. Σιγά σιγά συν δέει την εικόνα με τα γράμματα που τη συνοδεύ ουν. Πριν ακόμα μάθει να διαβάζει, αρχίζει να καταλαβαίνει πως τούτα τα μικρά μαύρα σημαδάκια λένε αυτό που δείχνει η εικόνα. Αργότε ρα, κοιτάζοντας τις εικόνες που συνοδεύονται από μια ιστορία, ζητάει να του διαβάσουν το κείμενο. Ταυτόχρονα του γεννιέται κι η επιθυμία «να διαβάσει» και το ίδιο, γιατί πριν η εικόνα γίνει συμπλήρωμα του κειμένου, το κείμενο έχει γίνει συμπλήρωμα της εικόνας. Έτσι το ακούμε να διηγείται την ιστορία στον εαυτό του, παρα κολουθώντας τις εικόνες και κάνοντας πως δια βάζει. Θά ’λεγε κανείς πως απολαμβάνει την ευ χαρίστηση του διαβάσματος. Δυστυχώς μια τέτοια προσέγγιση στο έντυπο δύσκολα εφαρμόζεται απ’ τα περισσότερα οικο γενειακά περιβάλλοντα, γιατί το οικονομικοκοινωνικό, καθώς και το πολιτιστικό τους επίπε δο, δεν προσφέρουν πάντα μια τέτοια δυνατότη τα. Μπορεί όμως να ξεκινήσει από το νηπιαγω γείο, όπου τα εικονογραφημένα άλμπουμ και τα βιβλία με παραμύθια, με την κατάλληλη χρησι μοποίηση από τη νηπιαγωγό, είναι δυνατό να Μπουν στη ζωή των παιδιών, με τον ίδιο τρόπο που μπαίνουν κι οι άλλες δραστηριότητες που ενδιαφέρουν την προσχολική ηλικία, σαν παιχνί δι και ψυχαγωγία. Εξάλλου είναι πλήθος τα βι βλία που προσφέρονται γι’ αυτό το στάδιο της ανάπτυξης του παιδιού. Βιβλία μόνο με εικόνες, βιβλία εικονογραψ;ημένα μ’ ελάχιστο κείμενο, ακόμα και με μια μόνο λέξη, βιβλία με ιστορίες και παραμύθια που διαβάζει ο ενήλικος στα παι διά. Φυσικά αυτό προϋποθέτει την κατάλληλη βιβλιοθήκη. Κι αυτή δεν ξέρω αν προβλέπεται στα νηπιαγωγεία... Κατά συνέπεια, ο κύριος καθοριστικός παρά γοντας για την προσέγγιση του παιδιού με το βι βλίο είναι το σχολείο και κυρίως ο δάσκαλος της Πρώτης δημοτικού, που θα το φέρει σε συστημαΤική επαφή με το γραπτό λόγο και θα το βοηθή°ει ν’ αποκτήσει αναγνωστική ικανότητα. Το πλησίασμα του παιδιού στη γραπτή γλώσ σα παρουσιάζει μια πραγματική μεταβολή στη £(ιιή του. Η αποκρυπτογράφηιτη των συμβόλων βείχνει μια καινούρια σχέση της γλώσσας του με τιζ ιδέες και τις παραστάσεις του. Γι’ αυτό κι οι Πρώτες του εμπειρίες έχουν αποφασιστική σημαΑυτό πρέπει να το καταλάβουν όλοι γύρω τυυ, γονιίς και δάσκαλοι, και να προσπαθήσουν ν" το κάνουν να βρίσκει ευχαρίστηση στο διάβα
σμα κι όχι να το θεωρεί υποχρέωση κι αγγαρεία. Η εισβολή της εικόνας στη ζωή μας με την τη λεόραση, τη διαφήμιση, τον κινηματογράφο, ακόμα και το ραδιόφωνο που εμποδίζει την αυ τοσυγκέντρωση και γενικά το κοινωνικό περι βάλλον του παιδιού, μπορεί να το κάνουν να απωθήσει το διάβασμα. Τις βασικότερες όμως αίτιες θα τις βρούμε στη στάση του σπιτιού και του σχολείου. Συχνά ο δάσκαλος, παρ’ όλη του την καλή προαίρεση, φαίνεται απαιτητικός. Θέλει όλα τα παιδιά να μάθουν να διαβάζουν γρήγορα και καλά. Από την άλλη μεριά, οι γονείς είναι ανυ πόμονοι. Εξαιτίας ενός περίεργου εγωισμού -για να καμαρώνουν οι ίδιοι- προσπαθούν να μάθουν το παιδί τους να διαβάζει από πολύ νωρίς πιέζοντάς το. Η πίεση, ο εξαναγκασμός φέρνουν αντίθετο αποτέλεσμα. Κάθε παιδί έχει το δικό του ρυθμό κι αποκτά την αναγνωστική ικανότη τα όταν είναι πραγματικά ώριμο γι’ αυτήν. Οι συγκρίσεις μ’ άλλα παιδιά της ίδιας ηλικίας που προχωρούν πιο γρήγορα είναι αναχαιτιστικές για την απόκτηση της αναγνωστικής ικανότητας. Οι έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα παιδιά μα θαίνουν να διαβάζουν κι αγαπούν το διάβασμα, όχι τόσο όταν τα πιέζουμε να διαβάσουν και να ξαναδιαβάσουν το ίδιο πράγμα -αυτό γίνεται κατά κανόνα στο σχολείο- όσο όταν, την εποχή που πρωτοέρχονται σ’ επαφή με το γραπτό λόγο, βρίσκουν βιβλία που να προκαλούν το ενδιαφέ-
οο/αφιέρωμα αφιερωμα/57 ρον τους. Βιβλία με όμορφες εικόνες και ωραία μεγάλα γράμματα, καλογραμμένα και καλοτυπωμένα, με καλλιτεχνική εμφάνιση. Βιβλία για ζώα και πράγματα που προκαλούν το ενδιαφέρον τους, για το σπίτι τους και τη γειτονιά, για τα αυτοκίνητα και τ’ αεροπλάνα και γενικά για κά θε τι που αντικρίζουν, βιβλία με μικρές ιστορίες και παραμύθια. Τέλος, βιβλία χίλιων ειδών, που θα τα διαβάσουν και θα τα συζητήσουν μαζί με το δάσκαλο και τ’ άλλα παιδιά. Πού θα βρει, όμως, το παιδί τα πολλά και κα λά βιβλία; Τα καλά βιβλία είναι ακριβά. Πολύ μικρή μερίδα του παιδικού πληθυσμού της χώ ρας μας μπορεί να τα έχει στη διάθεσή της. Τα παιδιά των δημοσίων σχολείων, της εργατικής και της αγροτικής τάξης πολύ σπάνια τ’ αγορά ζουν, αν κρίνουμε απ’ τις έρευνες που έχουν γί νει σποραδικά. Ο διευθυντής του Διεθνούς Ινστιτούτου της Λογοτεχνίας για Παιδιά και της Έρευνας για το Διάβασμα, ο δόκτωρ Ρίτσαρντ Μπάμπεργκερ, λέει τα παρακάτω πολύ σωστά λόγια: «Πολλά παιδιά δε διαβάζουν βιβλία, γιατί δεν ξέρουν να διαβάζουν καλά. Δεν ξέρουν να διαβάζουν κα λά, γιατί δε διαβάζουν βιβλία». Ξαναβρισκόμαστε λοιπόν πάλι στο ίδιο πρό βλημα που αναφέραμε σχετικά με το νηπιαγω γείο: την ανάγκη της σχολικής βιβλιοθήκης. Αλ λά είναι γνωστό ότι όχι μόνο όλα τα δημόσια
σχολεία, μα ούτε κι όλα τα ιδιωτικά σχολεία δια θέτουν σχολικές βιβλιοθήκες. Κι όμως, ακόμη από τις 8 Νοεμβρίου του 1835, η πολιτεία είχε αποφασίσει «σύσταση δημοσίων βιβλιοθηκών εις έκαστον των δημοσίων σχολείων». Ό ταν το σχολείο διαθέτει βιβλιοθήκη με όλων : των ειδών τα βιβλία, βιβλία λογοτεχνικά και βι- ; βλία γνώσεων, βιβλία που το περιεχόμενο κι η ( εμφάνισή τους προσελκύουν τα παιδιά, αν ο δά σκαλος δε χάνει την ευκαιρία να τα πλησιάζει (πα παιδιά, με αναφορά στο περιεχόμενό τους, j προβάλλοντάς τα και δίχως κανένα καταναγκα- \ ομό, τότε τα παιδιά θα γίνουν φίλοι με τα βι βλία. Ο δάσκαλος που πετυχαίνει την προσέγγιση του παιδιού με το βιβλίο -το βιβλίο που ψυχα γωγεί, το παραμύθι, το μυθιστόρημα- είναι αυ τός που πιστεύει στην αξία του εξωσχολικού βι βλίου. Γιατί έχει πεισθεί πως όταν το παιδί αγα πήσει το διάβασμα, η ωφέλεια είναι διπλή. Δεν είναι μονάχα η ανάγκη της ψυχαγωγίας του παι διού που βρίσκει την ανταπόκρισή της, μα είναι και μια βοήθεια για τη δουλειά του, το λειτούρ γημά του. Γιατί είναι αναμφισβήτητα διαπιστω μένο πως το ελεύθερο, το δίχως καταναγκασμό διάβασμα, δίνοντας χαρά και συγκίνηση, ανοίγει καινούριους ορίζοντες στο παιδί, δίνει φτερό στη φαντασία του, το κάνει να σκέφτεται και να κρίνει. Του δίνει ένα πλήθος γνώσεις, κι ακόμα , το συνηθίζει αβίαστα στο σωστό χειρισμό τηζ γλώσσας του και κατά συνέπεια το κάνει ικανό να εκφράζεται ορθά και με σαφήνεια. Ιδιαίτερα στις περιοχές όπου οι παραστάσεις των παιδιών, εξαιτίας του χαμηλού βιοτικού επιπέδου και τον από κάθε άποψη στερημένου οικογενειακού κιύ κοινωνικού περιβάλλοντος, είναι περιορισμένες, το βιβλίο είναι ένα άνοιγμα στη ζωή. Του φέρνε1 χίλια μηνύματα, το βγάζει από το στενό του κύ κλο και του μιλάει για τη ζωή των συνανθρώπων του. Βέβαια το βιβλίο δεν του αντικαθιστά τ*1 ζωή. Πλουτίζει, όμως, το συναισθηματικό τ°1' κόσμο, δημιουργώντας του καινούριες συγκινή" σεις, του δείχνει λύσεις για τα προβλήματά τον, του είναι μια πηγή για ευχαρίστηση, τόνωση* πληροφόρηση.
μένει στη μνήμη του σαν ένας καταναγκασμός που χρόνια ολόκληρα του στερούσε την ελευθε ρία του. Γιατί αντιπροσώπευε ένα στοιχείο του σχολείου, συνδυασμένο με βαρετές ασκήσεις και με κουραστικές απομνημονεύσεις. Ποτέ μ’ ευχα ρίστηση. Αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους που τα περισσότερα παιδιά της αγροτι κής κι εργατικής τάξης μαθαίνουν βέβαια να διαβάζουν, αλλά παρατούν το βιβλίο μόλις τε λειώσει η υποχρεωτική τους εκπαίδευση. ΠεριΦρονούν τον έντυπο λόγο και στρέφονται προς την πρακτική γνώση. Και την ψυχαγωγία τους Και την πληροφόρησή τους την αναλαμβάνουν το ραδιόφωνο κι ιδιαίτερα η τηλεόραση, που τους συναρπάζει με την εικόνα. Αυτή η στάση απέναντι στο διάβασμα είναι ασφαλώς μια αιτία της επιστροφής του αναλφαβητισμού που διαπιστώ νεται συχνά στους νέους όταν πηγαίνουν να κά νουν τη θητεία τους. Αναρωτήθηκε ποτέ κανένας πόσες αγρότισσες ξανάπιασαν βιβλίο στα χέρια τους από την εποχή που τέλειωσαν το δημοτικό;
Η θετική αυτή λειτουργία του βιβλίου δεν μπορεί να πετύχει αν ο δάσκαλος δεν προσπαθή" , Για τους ίδιους λόγους το βιβλίο το α π ορρί σει να κάνει τα παιδιά να βρίσκουν ευχαρίστησΊ πτουν και πολλά από τα π α ιδιά των προνομιού στο διάβασμα. Αν δεν τους διαβάσει ένα ευχάρ1' χων τάξεω ν, κυρίω ς όταν το οικογενειακό τους στο κείμενο ένα κομμάτι, λόγου χάρη, από έν^ περιβάλλον έχει ελάχιστη σχέση με το βιβλίο. ιστορικό μυθιστόρημα σχετικό με το μά»ηΜ“ Ετσι βλέπουμε το μεγαλύτερο ποσοστό των α ν τους, ή ακόμα κι ένα παραμύθι ή μια πιριΛ' ’ θρώπων, ακόμη κι αυτών που έχουν περάσει από τεια-, αν δεν προβάλει ένα καινούριο βιβλίο Λ·’'1 γ την ανώτατη π αιδεία , να μη διαβάζουν αλλα βι διάβασι. αν δεν υ ιοδει μ βιβλία που να ι«"ν*’' βλία εκτός από αυτά που τους χρειάζονται, τα ποιούν τα ενδιαφέροντα των παιδιών... ειδικά, τα επιστημονικά. Το λογοτεχνικό βιβλίο Είναι γνωστό σ’ όλους ό τι για πάρα πολύν κ.«. και γενικά το κάθε είδους βιβλίο που ψυχαγωγεί ομο το διάθααμο. και κατά σ υ ν ι-ιιια το ι*«έ>/ κ α ι συνάμα καλλιεργεί πνι υματικά »....... .. υίίΛ
. ;ί
σθηματικά τον άνθρωπο, αυτό που απευθύνεται σε όλους, ανεξάρτητα από την ειδικότητά τους, τους είναι άγνωστο. Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο σχολείο και στο δάσκαλο. Ο δάσκαλος πρέπει να είναι ενημερω μένος για το περιεχόμενο και την ποιότητα των βιβλίων, για την καταλληλότητά τους για την κάθε ηλικία, ή μάλλον για τις αντιληπτικές ικα νότητες κάθε παιδιού. Γιατί με τη δική του δια κριτική καθοδήγηση θα μάθει το παιδί να ξεχω ρίζει το καλό βιβλίο. Γιατί όταν λέμε πως πρέπει να μάθουμε το παιδί ν’ αγαπήσει το βιβλίο, εν νοούμε ν’ αγαπήσει το καλό βιβλίο, την αληθινή λογοτεχνία, κι όχι τα υποπροϊόντα της κουλτού ρας, τύπου «Μανίνα», «Κατερίνα», και τα κάκι στης ποιότητας κόμικς που κυκλοφορούν και διαβάζονται απ’ όλη τη νεολαία. Μια μεγάλη όμως μερίδα των δασκάλων αγνοεί σχεδόν το εξωσχολικό βιβλίο. Δεν έχει δι δαχτεί τίποτε γι’ αυτό στις παιδαγωγικές ακαδημίες, αφού η λογοτεχνία για παιδιά μόλις τις τε λευταίες δεκαετίες άρχισε να γίνεται αντικείμενο προσοχής στον τόπο μας. Πολλοί είναι οι δά σκαλοι -πολλοί φυσικά κι οι γονείς- που έχουν μείνει στον Ιούλιο Βερν, στην Πηνελόπη Δέλτα κι ίσως και στον Παπαντωνίου. Κανένας δεν αμ φισβητεί την αξία αυτών που είναι κλασικοί στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά. Δεν μπορούμε όμως να περιοριστούμε μόνο σ’ αυτούς. Σήμερα στο διεθνή χώρο, παράλληλα με τους μεγάλους κλασικούς της λογοτεχνίας για παιδιά, κυκλοφορούν κι ένα πλήθος καινούρια βιβλία
58/αφιερωμα που δείχνουν τις ανανεωτικές τάσεις που επι κρατούν. Απευθύνονται στο σύγχρονο παιδί και του μιλούν, με τη γλώσσα της αλήθειας και με σεβασμό στην προσωπικότητά του, για την επο χή μας και τα προβλήματά της. Για την εποχή που φτάσαμε στο φεγγάρι αλλά μολύναμε την ατμόσφαιρα και καταστρέψαμε το περιβάλλον, την εποχή που η επικοινωνία με τους άλλους λαούς έγινε πολύ πιο εύκολη, μα που είναι γεμά τη πολέμους, αγωνίες, καταστροφές, την εποχή που η ζωή μας έχει πάρει ένα εντελώς διαφορετι κό ρυθμό και μας έχει περιορίσει στους τσιμεντέ νιους τοίχους της πολυκατοικίας και μας έχει στερήσει τον ουρανό και τον ήλιο, τα δέντρα και τα πουλιά. Ό λα αυτά τα ζει το παιδί. Τα βλέπει στην τη λεόραση, τ’ ακούει να συζητιούνται γύρω του, του δημιουργούν απορίες, το προβληματίζουν. Κι όταν το περιεχόμενο των βιβλίων του απαντά στους προβληματισμούς του, τότε τα διαβάζει με ευχαρίστηση κι ενδιαφέρον. Στον τόπο μας κυκλοφορούν πλήθος βιβλία. Βιβλία’ με σύγχρονα θέματα, βιβλία με περιπέ τειες, μυθιστορήματα, διηγήματα, παραμύθια. Πολύ μεγάλη η ποικιλία τους. Πάρα πολλά απ’
ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ
αυτά είναι μεταφρασμένα κι άλλα είναι γραμμέ να από έλληνες συγγραφείς. Απ’ αυτά τα βιβλία καλείται να διαλέξει ο δά-, σκαλος, που του δίνουμε την ευθύνη να κάνει το παιδί ν’ αγαπήσει το διάβασμα και να μάθει να ξεχωρίζει το καλό βιβλίο. Πού όμως θα τα βρει, αν το σχολείο του δε διαθέτει βιβλιοθήκη; Ποιοα ι θα τον ενημερώσει για τα βιβλία που κυκλοφο ρούν και για την ποιότητά τους; Τα δελτία τύ που των εκδοτών; Η τηλεόραση δεν ασχολείται με τις εκδόσεις για παιδιά κι οι εφημερίδες ελά χιστο χώρο διαθέτουν για κριτική βιβλίου για παιδιά. Το ποδόσφαιρο καλύπτει τις περισσότε ρες στήλες τους! Κι οι γονείς; Πού θα βρουν πολλά και καλά βιβλία και πώς θα ξέρουν ότι είναι καλά; Το περιεχόμενο του βιβλίου είναι που προσελ κύει τα παιδιά στο διάβασμα. ΓΓ αυτό, οι γονείζ κι οι δάσκαλοι πρέπει να μπορούν να κάνουν σωστά τις επιλογές τους. Ποιος θα τους καθοδηγήσει στις επιλογέζ τους; Αυτό είναι ένα άλλο θέμα, που έχει σχέώΐ με τις βιβλιοθήκες. Κι αυτήν τη φορά με τις παι δικές βιβλιοθήκες, τις ξεχωριστές από το σχο λείο.
επιλογή δοκίμιο για την ελευθερία JOHN STU ART M ILL: Περί ελευ θερίας. Μετ. Νίκος Μ πάλής. Α θή να , Επίκουρος, 1983. Σελ. 190.
A Το έργο του J. S. Mill είναι, όπως άλλωστε ολόκληρο σχεδόν το corpus της πολιτικής θεωρίας του νεότερου ευρωπαϊκού πνεύμα τος, άγνωστο στη χώρα μας. Και το γεγονός αυτό δεν αποτελεί ένα ακόμα επιφαινόμενο της γενικής εκείνης κατάστασης που ονομά ζουμε νεοελληνική υπανάπτυξη. Αποτελεί μια από τις κυριότερες εκφράσεις της, αφού αντανακλά το επίπεδο του πολιτικού π ρ ο βληματισμού στον τόπο μας, που είναι βέβαια προϋπόθεση της πολιτικής μας πρακτικής. Αποκομμένη η νεοελληνική σκέψη από τα ζωντανά ρεύματα πολιτι κού στοχασμού που διαμόρφωσαν τον ευρωπαϊκό χώρο από την επο χή της Αναγέννησης μέχρι τις μέρες άας, παραμένει αναγκαστικά εγ κλωβισμένη σε δογματικά πρότυπα που συνήθως λειτουργούν σαν άκριτα ιδεολογήματα, ικανά να τροφοδοτούν ατέρμονες κι αδιέξο δες συζητήσεις και μίζερες πρακτι κές, Η απουσία ενεργού πολιτικής σκέψης παραπληρώνεται από έναν περίπου βιολογικό φανατισμό που καθιστά στείρες τις πολιτικές πε ποιθήσεις των «πιστών» και αβυσ σαλέο τον σκεπτικισμό των αδιά φορων. Με αποτέλεσμα την κυ ριαρχία της άκαμπτης μισαλλοδο ξίο και του κυνικού οπορτουνι σμοί· στην πολιτική μας ζωή. Ι ΐάλλου. η μανιχαιοτική πόλωση που χάρο ιηρίζιι τις πολιτι,σ τοποθι τήσει μη βασίζι ιαι σι συναιοθη'g
fj
ματικές επιλογές και αξιολογήσεις, με μόνη λογική επένδυση την προ βολή μερικών γενικών και αφηρημένων αξιών -που παραμένουν συ νήθως χωρίς καμιά εφαρμογή στην πολιτική πρακτική. Διαμορφώνε ται έτσι μια πολιτική συμπεριφορά με έντονα γνωρίσματα εξωπραγμα τικής φαντασίωσης στη θεμελίωσή της και ατέλειωτης συνθηματολο γίας στα επιχειρήματά της. Μ’ αυ τό τον τρόπο, ανοίγεται διάπλατα ο δρόμος για τη χειραγώγηση -με τη δημαγωγία ή τη δογματική «αυ στηρότητα»- της πολιτικής συνεί δησης των «πολιτών» και περιορί ζεται αποτελεσματικά ο κίνδυνος ουσιαστικής κριτικής του πολιτι κού μας κατεστημένου, ώστε αυτό το τελευταίο ν' αναπαράγεται ανεμπόδιστα ο’ όλες του τις απο χρώσεις, γαλάζιες, πράσινες ή κόκ κινες. Η κριτική εξέταση και αξιολόγη
ση, όχι τόσο των λύσεων που προ τείνουν οι διάφορες πολιτικές θεω ρίες, αλλά μάλλον των προβλημά των που θεματοποιούν, είναι η αναμφισβήτητη προσφορά μιας συ στηματικής πολιτικής παιδείας, που πριν απ’ όλα επισημαίνει το σύνθετο χαρακτήρα τόσο της ίδιας της θεωρίας όσο και της πραγματι κότητας. Σε κανένα άλλο χώρο η απλοποίηση και η περιορισμένη πληροφόρηση δεν οδηγούν στη βαρβαρότητα, όσο στο χώρο της πολιτικής σκέψης. Γι’ αυτό, η έκ δοση ενός κλασικού κειμένου πολι τικής προβληματικής του περασμέ νου αιώνα, που δεν εντάσσεται εύ κολα σε κανένα δογματικό πολιτι κό ορίζοντα, έχει μεγάλη σημασία. Ο J. S. Mill είναι ο κύριος εκ πρόσωπος της δεύτερης «γενιάς» του αγγλικού ωφελιμισμού, αλλά και προχωρημένος εκφραστής μιας παράδοσης που θεωρεί θεμελιώδεις δύο αρχές: α) ότι η εξουσία πρέπει να ελέγχεται και να κατανέμεται ώστε να μη γίνεται κατάχρησή της, και 6) ότι η διαφύλαξη των δι καιωμάτων του ατόμου είναι στοι χειώδης υποχρέωση του κράτους. Η παράδοση αυτή, παρά την προ φανή ιστορική της δικαίωση στον βρετανικό χώρο, έχει αποτελέσει αντικείμενο συνεχούς κριτικής για
οδηγος/61 60/οδηγος την πολιτική σκέψη της ηπειρωτι κής Ευρώπης (κυρίως στη Γερμα νία και στη Γαλλία), θεωρούμενη άλλοτε σαν υπερβολικά δημοκρατι κή, άλλοτε σαν εξαιρετικά αντι δραστική. Είναι πάντως γεγονός πως οι σημερινές εξελίξεις που οδηγούν σε τρομακτική διόγκωση της κρατικής εξουσίας και του γρα φειοκρατικού ελέγχου της ζωής των πολιτών, έχουν αποδυναμώσει πολλά από τα επιχειρήματα που ακούστηκαν στο παρελθόν ενα ντίον των παραπάνω αρχών διακυ βέρνησης. Αποτελεί ένα από τα παράδοξα της ιστορίας ότι το ση μερινό ριζοσπαστικό όραμα είναι κατά κάποιον τρόπο επιστροφή στο φιλελευθερισμό που είχε προη γούμενα απορριφθεί σαν μια ρηχή απολογία του αστικού κατεστημέ νου. Επιστροφή που, συντελούμενη μέσω μιας εξαιρετικά εχθρικής και γενικευμένης κριτικής που ασκεί ται στη σημερινή κοινωνική πραγ ματικότητα, επαναφέρει το αίτημα της απελευθέρωσης του ατόμου από μια καταπιεστική κοινωνική κατάσταση στο προσκήνιο της πο λιτικής προβληματικής.
Στα τρία τέταρτα του πλανήτη μας η ελευθερία της σκέψης και του λόγου δεν αποτελούν αυτονόη τα δικαιώματα του ανθρώπου. Αυ τή και μόνο η διαπίστωση, ακόμα και αν δεν αναφερθούμε σ’ όλες τις άλλες μορφές θετικής ελευθερίας που απουσιάζουν από τον πολιτικό ορίζοντα της προηγμένης εποχής μας, αρκεί για να δείξει την εξαι ρετική επικαιρότητα του κειμένου του J. S. Mill. Η ελευθερία που ο J. S. Mill αναλαμβάνει την υπεράσπι σή της δεν είναι μια αφηρημένη αξία, είναι προϋπόθεση για κάθε έλλογη βελτίωση του κοινωνικού βίου. Δεν αποτελεί όμως εξαγγελία αναρχικής ανευθυνότητας, αλλά προσπάθεια για την κατοχύρωση της αυτόνομης λογικής δράσης που μπορεί να οδηγήσει σε μορφές κοι νωνικοποίησης μη εξουθενωτικές για το άτομο ούτε και μοιραίες για την ίδια την κοινωνία. Οι λογικές και κοινωνιολογικές προϋποθέσεις στις οποίες στηρίζε ται ο J. S. Mill μπορούν εύκολα να ανιχνευθούν στην πνευματική πα ράδοση που τον εξέθρεψε, και όχι μόνο στον ωφελιμισμό του πατέρα
του και του Bentham αλλά επίσης και στον εμπειρισμό του Hume και του Locke. Πάντως οι πεποιθήσεις του, όπως διατυπώνονται στο δοκίμιο που εξετάζουμε, αποτελούν μια διπλή κριτική που έχει σαν αν τικείμενο τις ίδιες του τις προϋπο θέσεις. Έτσι το κείμενό του, πέρα από το προφανές πολιτικό μήνυμα, είναι και μεθοδολογικά ενδιαφέρον. Ο Mill είχε συνειδητοποιήσει πολύ περισσότερο από ό,τι οι ωφελιμιστές της πρώτης γενιάς τη ση μασία που έχουν για την κατανόη ση της κοινωνίας οι μη λογικά γενικεύσιμοι και μη θεσμοποιήσιμοι παράγοντες και, κατά συνέπεια, ήταν πολύ λιγότερο διατεθειμένος από ό,τι εκείνοι να στηρίξει την αναμόρφωσή της αποκλειστικά και μόνο σε νομικές και κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις. Πίστευε στη δημο κρατική διακυβέρνηση αλλά ήταν βέβαιος ότι, για να υπάρξει ουσια στική δημοκρατία, θα έπρεπε οι πολίτες που την απαρτίζουν να εί ναι αρκετά μορφωμένοι, ανεκτικοί ως προς τις αντίθετες πεποιθήσεις των άλλων και σχετικά πρόθυμοι να θυσιάσουν μερικά από τα άμεσα
Η «γνώση» των παραμυθιών
ΝΕΑΡΧΟΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ
Ζούσανε μια φορά καί όχι μόνο
δυο μικρά μόρια χωρίς όνομα
Ζωγραφιές:
ΤΑΤΙΑΝΑ ΒΟΛΑΝΑΚΗ
Ενα παράξενο παραμύθι για παιδιά καί όχι μόνο...
ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»
ΓΡΜΓ Α Υ ΙΙΝ Τ ΙΟ Υ 36, ΙΛΙΙ.ΙΑ , ΑΘΗΝΑ ΤΜΛ, 779 48 79 775 4965 778 6441
■ : ;
: !
ί ;
] I (
αυμφέροντά τους για το κοινό κα λέ». Η επιφύλαξη που διατηρούσε κι εξέφραζε για την αποτελεσματιΊάτητα των βίαιων και γενικών μέ τρων που παίρνονται είτε από «τα πάνω», σύμφωνα με τα πολιτικά θεωρήματα μιας φωτισμένης ελίτ, ειτε από «τα κάτω», χάρη στην αξιοποίηση της κατευθυνόμενης Μ·νησικακίας μιας πλειοψηφίας, αποτελούν τον πυρήνα της κοινωνικής του σκέψης, την κριτική του οτον απόλυτο και δογματικό χαρα κτήρα του ωφελιμισμού του πατέρα του και του Bentham, αλλά και το ΐιετρο του ρεαλισμού του, που του απαγόρευε τις υπεραπλουστεύσεις °την εξέταση των κοινωνικών προ βλημάτων. Από τον Hume ο Mill κληρονόμησε τη δυσπιστία για τις θεωρητικές αφαιρέσεις και για τη «λογική» αναγκαιότητα μιας οριαμένης εξέλιξης της ιστορικής δια δικασίας, εξέλιξης της οποίας οι προϋποθέσεις δεν θα μπορούσαν να ελεγχθούν εμπειρικά. Κατ’ αντί θεση όμως με τον επιφανή σκοτσέζο θεωρητικό, δεν διακρινόταν από απαισιόδοξο σκεπτικισμό περί ανθρώπινης φύσης, ούτε συμ μεριζόταν την πεποίθηση εκείνου περί της αδυναμίας του λόγου να διαμορφώνει τις ανθρώπινες πρά ξεις. Αυτή η διπλή κριτική του J. S Mill, που στρέφεται τόσο κατά των λογικών απολυτοποιήσεων όσο και πατά των απόψεων που αποδυνα μώνουν το ρόλο του λογικού σχεδιασμού της πολιτικής δραστηριό τητας, τον οδηγεί σε μια ιδιότυπη θέση που, ενώ παραμένει σταθερή αναφορικά με τις βασικές αρχές παι τους προσανατολισμούς της, επιδιώκει τη σταδιακή προώθησή τους, ώστε να εξασφαλιστεί η με γαλύτερη δυνατή συναίνεση στην εφαρμογή τους, συναίνεση που θα έχει βέβαια λογικό και όχι συγκι νησιακό υπόβαθρο. Η αντίληψη της λογικής που προβάλλει ο Mill δεν είναι ωστόσο η ουδέτερη, θεα ματική λογική ενός τεχνοκράτη. Το αίτημα επιστημονικής ανάλυσης που προωθεί δεν παραμένει χωρι σμένο ούτε ξένο ως προς εκείνα που θεωρεί υπέρτατες αξίες. Η Χρήση καθαρά λογικών επιχειρη μάτων ή, όπως ο ίδιος την αποκαλεί, επιστημονικής μεθόδου για τον κοινωνικό σχεδίασμά και την πολιΤική δράση αποκλείει τον καθορι σμι'ι αυτών των τελευταίων από κά
θε μορφή παραδοσιακής αυθεν τίας, εθίμου, αποκάλυψης ή επιτα γής και αποτελεί το λογικό υπόβα θρο υπεράσπισης της μεγαλύτερης αξίας, που είναι βέβαια κατά τον J. S. Mill η ελευθερία. Ο J. S. Mill αν και καταδεικνύει την αποστρο φή του προς τις γενικευτικές λογι κές συνθέσεις, κυρίως στο χώρο της πολιτικής, υιοθετώντας στη λο γική του τον επαγωγικό συλλογι σμό, δεν παραιτείται από το αίτη μα λογικού ελέγχου της πολιτικής πράξης. Πιστεύει ότι η μόνη λογική διαδικασία που μας παρέχει μη ρη ματικές προτάσεις, οι οποίες προ χωρούν πέρα από την άμεση εμπει ρία, είναι η επαγωγή. Κατά τη γνώμη του, η επαγωγή είναι ο μό νος τρόπος να έχουμε μια έγκυρη πρόσβαση κι αναφορικότητα στα εμπειρικά γεγονότα και, ταυτόχρο να, εξαγωγής λογικών συμπερα σμάτων από τα γεγονότα αυτά. Βλέποντας λοιπόν το δοκίμιό του κάτω απ’ αυτή την προοπτική, θα αντιληφθούμε ότι η υπεράσπιση της αξίας «ελευθερία» συνδέεται με την υπεράσπιση της ίδιας της επι στημονικής σκέψης και ανάλυσης. Έτσι, το δοκίμιο του J. S. Mill για την ελευθερία εναρμονίζεται πλή ρως με την κεντρική ιδέα του ωφε λιμισμού, που στηρίζεται στην επι δίωξη της ευτυχίας μέσω της προό δου. Πέρα απ’ την αυταξία της ελευθερίας, που πράγματι προβάλ λει ανάγλυφα από το κείμενό του, ο J. S. Mill επισημαίνει τον οργανι κό σύνδεσμό της με τους υπόλοι πους στόχους της ανθρώπινης δρά σης, την πρόοδο και την ευτυχία, και υπογραμμίζει το λογικό υπόβα θρο και των τριών. Το δοκίμιο του J. S. Mill για την ελευθερία τονίζει επίσης ένα άλλο στοιχείο που διαφοροποιεί το συγ γραφέα του από την εμπειρικά θετικιστική τάση, που τόσα οφείλει στη λογική του μέθοδο. Ο J. S. Mill επιμένει εδώ στη διασύνδεση μετα ξύ επιστημονικής αποτελεσματικότητας και κοινωνικών σκοπών. Κι όμως η θεωρία του αποτέλεσε αντι κείμενο κριτικής, ακριβώς επειδή παρουσιάστηκε σαν παραβλέπουσα την οργανική σύνθεση της κοινωνι κής πραγματικότητας, σαν μια θεωρία που φαίνεται ότι αντιλαμ βάνεται την κοινωνία ως απλή συ νάθροιση ανθρώπων όπου κάθε άτομο διατηρεί την ταυτότητά του ανεξάρτητα από τη συμμετοχή του
πλαίσιο r
^ Ε. Π. Π ΑΠ ΑΝΟ ΥΤΣΟ Υ: Πολιτεία και δικαιοσύνη. Αθήνα, Φ ά ιππότης, 1984. Σελ. 231.
ΣΕ διαλογική μορφή αναπτύσσονται στα κείμενα τούτου του βιβλίου (που κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση) φιλοσοφικές ιδέες ενός ευρύτερου φάσματος. (Οι πέντε διάλογοι συγκεκριμένα αγγίζουν θέματα κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, ηθικά, αισθητικά και μεταφυσικά.) Και η επιλογή αυτής της μορφής δεν είναι τυχαία. Έγινε για να πλησιάσει ο μελετητής την ουσία, συνθέτοντάς την μέσα από τα επιχειρήματα της κάθε πλευράς και άποψης. (Βέβαια, κάθε διάλογος έχει μια τελική θέση, αυτήν του συγγραφέα, χωρίς όμως να εμποδίζεται και η διάφορη κριτική τοποθέτηση του αναγνώστη...)
Ελληνισμός Ελληνικότητα. Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 256.
ΜΙΑ σειρά εισηγήσεων (από γνωστότατους μελετητές) στην ανάλογη δημόσια συζήτηση που είχε οργανώσει η Πάντειος το 1981 περιλαμβάνει αυτός ο τόμος. Και όλα τα κείμενά του διερευνούν το πρόβλημα της ταυτότητας του σύγχρονου ελληνισμού, είτε στις ιδεολογικές της διαστάσεις, είτε στις ιστορικές, είτε στην έκςιρασή της ή στις θεσμικές όψεις της. Με αποτέλεσμα το πολύπλευρο αυτής της διερεύνηαης (από διαφορετικούς χώρους και
------- I f
62/οδηγος στο σύνολο. Είχε βέβαια αυτή τη γνώμη ο J. S. Mill, αλλά μόνο σ’ ό,τι αφορά τους βασικούς ψυχολο γικούς νόμους. Αλλά, σε σχέση με τον παραδοσιακό ωφελιμισμό που πρέσβευε ακριβώς αυτή την αθροι στική αντίληψη για την κοινωνία, η άποψή του για τον ατομικό χαρα κτήρα εμπεριέχει νέες σκέψεις. Τα άτομα, υποστήριξε ο J. S. Mill, επηρεάζονται ριζικά από τη συμμε τοχή τους στην κοινωνία και δια μορφώνονται απαραίτητα από τα έθιμα, τις συνήθειες, την ηθική και τις πεποιθήσεις εκείνων από τους οποίους ανατράφηκαν. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει κανενός είδους απρόσωπη διαβεβαίωση, μεταφυ σικού ή όποιου άλλου τύπου, σύμ φωνα με την οποία το άτομο θα πρέπει να αισθάνεται σαν ένα ορ γανικό μέλος μιας συγκεκριμένης ομάδας. Θα αισθανθεί έτσι μόνο αν έχει εκπαιδευθεί ανάλογα. Πι στεύω ότι ο J. S. Mill δεν μπορεί να κατηγορηθεί, όπως συνήθως γίνε ται, ότι υποτιμά τη σημασία της οργανικότητας της κοινωνίας, απλώς δεν αποδίδει σ’ αυτήν αυτό
νομο status αλλά τη συνδέει με τις διαμορφωτικές προϋποθέσεις των ανθρώπων. Δεν είναι καθόλου βέ βαιο, εννοείται, ότι μια καθαρή οργανιστική άποψη για την κοινω νία ισχυρίζεται κάτι διαφορετικό. Από τα παραπάνω συνάγεται η σημασία που δίνει ο Mill στην παι δεία, την οποία δεν θεωρεί απλή τεχνική εκπαίδευση αλλά ουσιαστι κή καλλιέργεια, στηριζόμενη στη λογική και την ελευθερία, που αποσκοπεί τόσο στην τελειοποίηση του ατόμου όσο και στη βελτίωση του κοινωνικού συνόλου. Το έονο του J. S. Mill, και ειδικά το δοκί μιό του για την ελευθερία, είναι δυνατόν να ερεθίσει την ευαισθη σία μας ως προς τις δυνάμεις και τις μεθόδους που καθιστούν το «κακό» εφικτό, αν αντιπαραθέσουμε αυτόν το συγγραφέα στις σχημα τικές θεωρίες που κατασκευάζουν κοινωνία χωρίς άτομα, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, χωρίς ελευθε ρία, και έχουν τόση επιρροή στο σύγχρονο κόσμο. Πέρα από τους ιστορικούς και ιδεολογικούς περιο ρισμούς της, η σκέψη του Mill σκο
πεύει και αγωνίζεται να δημιουρ γήσει ένα πνευματικό υπόβαθρο απαραίτητο σε όποια κοινωνία θέ λει να λέγεται ελεύθερη. Κι αυτό επειδή κυρίως πρεσβεύει ότι κάθε νέα γενιά πρέπει να εκπαιδεύεται με τρόπο που θα την κάνει ικανή να διακρίνει τη δημαγωγία από την πραγματικά προοδευτική πολιτική, καθώς θα διαθέτει λογικές κατηγο ρίες σκέψης και αξιών κατάλληλες να αναλύσουν κριτικά το κατεστη μένο αλλά και να συμβάλουν ρεα λιστικά στην αλλαγή του. Η ανάγνωση του J. S. Mill μπο ρεί να υποβοηθήσει σημαντικά την κριτική σκέψη πάνω σε πραγματι κές καταστάσεις και ενεργές πολι τικές συμπεριφορές ανεξάρτητα από το χώρο που αυτές προέρχον ται, το είδος της σκέψης δηλαδή που λείπει εντελώς από τις συνει δήσεις εκείνες που βυθισμένες στο δογματικό τους λήθαργο έχουν πάψει πια όχι μόνο να λειτουργούν προοδευτικά, αλλά να λειτουργούν εν γένει.
M 1ALLE MICHEL: Το κράτος τον δικαίου. Εισαγωγή στην κριτική του συνταγματικού δικαίου. Μετ. Μαρίνα Παπαγιαννάκη. Δίκαιο και Πολιτική, αριθ. 6. Θεσσαλονί κη, Παρατηρητής, 1983. Σελ. 318
ΚΩΣΤΑΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΩΝ • ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΟΣ • Τα εκλεκτότερα παιδικά βιβλία της παγκόσμιας και ελληνικής παραγωγής
ΠΩΛΗΣΗ ΧΟΝΔΡΙΚΗ - ΛΙΑΝΙΚΗ ΚΑΛΕΝΤΗΣ & ΣΙΑ Ε.Ε. Κολοκοτρώνη 15 - 1ος όροφος
πόσο «ουδέτερο» είναι το δίκαιο
105 62 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 32 34 270 - 32.31.781
Ocot είχαν την τύχη -ή την ατυχία- να σπουδάσουν νομικά πριν από μια δεκαετία, τότε που το όνομα του Μαρξ αναφεροταν με βδελυγμία από τους καθηγητές των πανεπιστημίων μας, σίγου ρα θά ’χαν σαστίσει με την επιμονή των τελευταίων να μιλούν για Δίκαιο (πάντα με κεφαλαίο δέλτα) σαν κάτι το άχρονο, το αλώβη το, το υπερανθρώπινο, που κάποιος Μωυσής το μετεφερε άνωθεν στους ανθρώπους. Εξίσου επίμονη ήταν η τάση των καθηγητών να χαρακτηρίζουν τα νομικά πάντα σαν επιστήμη του δίκαιου, με τον ίδιο απόλυτο τρόπο που μιλάμε για την επιστήμη της φυσικής, και ν’ απορρίπτουν με αγανάκτηση κάθε ιδέα που θα χαρακτήριζε τη μελέτη του δικαίου δραστηριότητα τεχνική, ιδεολογική η πολιτι κή. Ακριβώς αυτή η επιμονή είναι μια ισχυρή ένδειξη πως σε μεγάλο του λάχιστον βαθμό έτσι είναι τα πράγ ματα. 'Ενα ιδεολογικό μόρφωμα μπορεί να επιτελέσει αποτελεσμα τικά το ρόλο του μόνο όταν προ βάλλεται σαν αντικειμενικό, επι στημονικό, υπεριδεολογικό δεδο μένο. Παρ’ ότι τα πράγματα έχουν σή μερα κάπως αλλάξει και νέοι άν θρωποι με μαρξιστική παιδεία και ανοιχτό πνςύμα διδάσκουν στα πα νεπιστήμια, η ανάγκη μιας άλλης αντιμετώπισης του δικαίου δεν έχει στοιχειωδώς καν καλυφθεί. Μ σειγ^·>ρά των βιβλίων «Δίκαιο και πολι τική·· των ικδόσεων -Παρατηρη'ή-·· ανταποκρίνιιαι σε μία τέτοια
«Το κράτος του δικαίου» του Michel Mialli (6 ο της σειράς) είναι μια αξιόλογη απόπειρα να αποκα λυφθεί, κάτω από το ιερό αντιμήνσιο, το μεγάλο μυστήριο που μετουσιώνει το συμφέρον κάποιων τάξεων και τις δομές της εξουσίας σε «ουδέτερο» κανόνα δικαίου υπεράνω ατόμων και ομάδων. Η εικόνα της ουδετερότητας του δικαίου ενισχύεται έντονα από τη μακροβιότητα των νομικών κατα σκευών, που επιζούν και επανα στατικών ακόμη κοινωνικών ανα τροπών. Το αστικό δίκαιο π.χ. αναπτύσσεται αρχικά και οι μεγά λο βαθμό στην αρχαία Ρώμη, εφαρ μόζεται στο σύνολό του σχεδόν στο μεσαιωνικό Βυζάντιο και επιζεί στους κύριους κανόνες του στα πε
— Τ
' ----------
διαφορετικής τοποθέτησης ανθρώπους) να δίνει και την ιδιαίτερη σημασία του τόμου σαν σύνολο. ΕΛΕΝΗΣ-ΦΑΙΗ ΣΤΑ MATH: Το σαμάρι. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 54.
ΜΕ αναλυτικές πληροφορίες γύρω από την κατασκευή ενός σαμαριού, τόσο αναλυτικές που ανασυνθέτουν ολόκληρη τη διαδικασία της, η συγγραφέας επιχειρεί ένα πρώτο βήμα για τη συστηματική παρουσίαση της προσφοράς των παραδοσιακών τεχνιτών του Πηλίου. Το κείμενό της -συνοδευόμενο από πάμπολλες κατατοπιστικές φωτογραφίες- κυλάει σαν αφήγηση ιστορίας (μα μήπως η παράδοση δεν είναι μια ιστορία καθημερινή με μακραίωνες προεκτάσεις;), αφού άλλωστε αποτελεί και «αναμετάδοση πράξης ζωντανής» από το εργαστήρι ενός εναπομείναντος σαμαρτζή στις Μηλιές. ΑΡΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤ1Ν1ΔΗ: Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια. Αθήνα, Πολντυπο, 1983. Σελ. 142.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ και σχέδια -μετά από μια ευρύτατη εισαγωγική τοποθέτηση- από παλιά αθηναϊκά σπίτια (και μερικά ανδριώτικα και αιγινίτικα), που τώρα δεν υπάρχουν, περιλαμβάνει το λεύκωμα του Άρη Κωνσταντινίδη, που κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση. (Και είναι φυσικό να μην υπάρχουν πια, αν σκεφτεί κανείς ότι η πρώτη έκδοση έγινε το... 1950). Ο σκοπός του λευκώματος όμως δεν είναι να φέρει νοσταλγικά στη μνήμη παλιούς καιρούς, αλλά και να επιδείξει τη
οδηγος/65
64/οδηγος ρισσότερα σύγχρονα δίκαια. Ακό μη κι ένας επαναστάτης που κανείς δεν θα διανοούνταν να τον χαρα κτηρίσει νοσταλγό του παρελθόν τος, ακόμη και του πρόσφατου, ο Λένιν, καταφεύγει ρητά στο αστικό δίκαιο για να θεμελιώσει τις σοσια λιστικές σχέσεις μεταξύ των πολι τών. Στο συνταγματικό δίκαιο τα πράγματα είναι κάπως διαφορετι κά. Οι αλλαγές στους συσχετισμούς δυνάμεων στην κορυφή της κοινω νίας δεν αφήνουν ανέπαφους τους συνταγματικούς θεσμούς. Συνταγ ματικό δίκαιο δεν υπήρχε πριν υπάρξει σύνταγμα. Βέβαια υπήρ χαν (παράδειγμα η αρχαία Ρώμη) πολιτικοί και πολιτειακοί θεσμοί με αυστηρά καθορισμένα πλαίσια «αρμοδιοτήτων», π.χ. πραίτορες, σύγκλητος κλπ., που η ύπαρξη και η διάρκειά τους ήταν τόσο αυτο νόητη χάρη στη σταθερότητα της παράδοσης, ώστε να μη χρειάζεται τη νομική (ιδεολογική ή πρακτική) αναγνώριση και υποστήριξη. Η ανάγκη του συντάγματος ξεκινά από τη στιγμή που διεκδικείται η ανακατανομή της εξουσίας με κά ποιο «κοινωνικό συμβόλαιο», πάν τα μεταξύ των κυριάρχων. Όσο η θέληση του μονάρχη δεν συναντού σε εξωτερικούς περιορισμούς, δεν τέθηκε θέμα συντάγματος. «Σε αντιστοιχία με ό,τι συνέβαινε στον πολιτικό χώρο, η διεκδίκη ση ενός μαθήματος συνταγματικού δικαίου περιλαμβάνονταν στο πρό γραμμα των φιλελεύθερων σ’ όλη τη διάρκεια του XIX αιώνα: Αντι λαμβάνεται κανείς τις περιπέτειες που γνώρισε το μάθημα αυτό, που καταργούσαν οι αυταρχικές κυβερ νήσεις και ανάσταιναν οι φιλελεύ θεροι. Μόνον από το 1889 περιλαμ βάνεται οριστικά στο πρόγραμμα νομικών σπουδών» (της Γαλλίας), κατά την εύγλωττη παρατήρηση του συγγραφέα. Πώς όμως μπορεί να εξηγηθεί η
m τηλ. 41723Μ • · η · ι< « υ τ ι« ·
V
επιμονή των νομικών δασκάλων είναι το μόνο παράδειγμα που θα στη διαχρονικότητα και την αντι μπορούσε να προτείνει κανείς. Εξί κειμενικότητα ενός δικαίου που, σου σπουδαίο, αν όχι σπουδαιότε πέρα από τη νεαρότητά του, φέρει ρο, είναι το παράδειγμα της Magna νωπά τα ίχνη από τους τύπους των Charta, που, ενώ ξεκίνησε σαν δια ήλων των εκάστοτε κυριάρχων; Το κήρυξη των δικαιωμάτων της αγ ερώτημα αυτό, που υποφώσκει στις γλικής αριστοκρατίας, αποτέλεσε το πρότυπο για τις διακηρύξεις περισσότερες σελίδες του βιβλίου, μάλλον σκεπάζεται παρά αποκαλύ των δικαιωμάτων του ανθρώπου. πτεται με την εριστική επιμονή του Η παρατήρηση αυτή δεν είναι συγγραφέα στη στενότητα αντιλή- χωρίς συνέπειες. Η κριτική που ψεως των νομικών. Εκείνο που κάνει ο Λένιν στη διάκριση των μάλλον πρέπει να εξηγηθεί σαφέ εξουσιών, ξεπερνώντας τις οποιεσστερα είναι: από που πηγάζει η δήποτε προθέσεις του, πιστεύω στενότητα αυτή; Και η απάντηση πως βοήθησε σημαντικά την ανά νομίζω είναι απλή: ο ρόλος του νο πτυξη της καινούριας απολυταρ μικού δασκάλου μέσα στα πλαίσια χίας. Πέρα από ορισμένα σημεία, της κυριαρχούμενης κοινωνίας (ρό λος που δεν χρειάζεται να υπαγο όπως το παραπάνω, που οπωσδή ρεύεται άμεσα και συνειδητά) είναι ποτε δεν εγγράφονται στο ενεργη να πείθει γιά την αιωνιότητα των τικό του βιβλίου, αλλά εξηγούνται θεσμών που εγγυούνται το status από το πολεμικό του ύφος, το έργο quo. Και τούτο δεν ανταποκρίνεται γενικά είναι αρκετά κατατοπιστικό μόνο στην ανάγκη των κοινωνικά και χρήσιμο όχι μόνο στους φοιτη κυρίαρχων στρωμάτων, αλλά επί τές της νομικής και τους επαγγελσης και στον εφησυχασμό εκείνων ματίες του δικαίου αλλά και σε των κυριαρχούμενων που δεν τολ οποιονδήποτε αναγνώστη με πολι μούν ή δεν μπορούν να θέσουν την τικοκοινωνικά ενδιαφέροντα. Ξε περνώντας το μάταιο γόρδιο δίλημ κυριαρχία σε αμφισβήτηση. μα που ταλανίζει τους δασκάλους Το παραπάνω μπορεί εν μέρει να των νομικών (πρώτα έγινε το δί εξηγήσει επίσης την επίμονη προσ καιο ή το κράτος, το αιώνιο πρό πάθεια να διατηρηθεί ο παλιός τύ βλημα της κότας και του αυγού), ο πος σαν συσκευασία της καινού συγγραφέας, κινούμενος μέσα στα ριας ουσίας. Ο συγγραφέας ξεσκε ιδεολογικοπολιτικά πλαίσια του πάζει την αδυναμία των συνταγμα- Νίκου Πουλαντζά, αντιμετωπίζει τολόγων να διαβάσουν στο κείμενο το θέμα του κοινωνικοϊστορικά, του Μοντεσκιέ για τη διάκριση των καλύπτοντας σε γενικές γραμμές εξουσιών τις πραγματικές του προ όλη τη διαδρομή της ιστορίας, απ' θέσεις: τη διασφάλιση της κυριαρ όπου συχνά κομίζει ανεπάντεχες. χίας της αριστοκρατίας απέναντι ενδιαφέρουσες και χρήσιμες παρα στη μοναρχική εξουσία. Ώ ς εδώ τηρήσεις σαν την παρακάτω: «Εάν αναμφισβήτητα έχει δίκαιο. Αλλά οι Σοβιετικοί απέρριφαν το 1937 αυτό που δεν βλέπει καθαρά είναι (συζητήσεις του Λένινγκραντ) την πως ένα κοινωνικό μανιφέστο συ έννοια του Ασιατικού Τρόπου Πα χνά χειραφετείται από τους δη ραγωγής και αν οι Κινέζοι δεν την μιουργούς του και καθώς γίνεται χρησιμοποιούν ούτε καν σήμερα, σημαία στα χέρια άλλων κοινωνι τούτο συμβαίνει γιατί φοβούνταν ή κών δυνάμεων παίρνει το νόημα πρέπει να φοβούνταν ότι πολλές από τις ομοιότητες ανάμεσα σ’ αυ που εκείνες του δίνουν. Η διδασκαλία του Μοντεσκιέ δεν τόν τον τρόπο παραγωγής και τη σημερινή πολιτική οργάνωση θα γί· νονταν ορατές» (σελ. 58). Το σχετικό κεφάλαιο πιστεύιυ στον (ΊΒΙΡΑΙΑ... πως είναι από τα καλύτερα του 6 ·' βλίου, που στο σύνολό του είναι βιβλία · πιριοβ<·α · ■ *!·(< ένα καλό αντίδοτο και συμπλήρα1' μα ταυτόχρονα στις κρατούσες ρ( συνταγματικού δικαίου και " ΐ 11 δικαίου ανιιλήφπ Μια καλή σθ' χή για τον έλληνα αναγνώστη n e . jr v i» * . « , * , v q n w r o y .
πρίσμα
δύναμη και τις δυνατότητες της λαϊκής αρχιτεκτονικής απέναντι στον κλασικισμό της εισαγωγής...
καλό δείγμα μεταφραστικού μόχθου Αισχύλον τραγωδίες. Μετ. Τάσος Ρονσσος. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1983. Σελ. 320.
Κάθε νέα μετάφραση των αρχαίων (αλλά και πόσης εποχής) κλα σικών συγγραφέων παρέχει ανανεωμένη αφορμή σε σκέψεις γύρω «πό το παλαιότατο και ουδέποτε παλαιοΰμενο μεταφραστικό πρό βλημα. Πρόκειται, βέβαια, για την τέχνη της μετάφρασης, όπου ένας τεχνουργός, ο μεταφραστής, λειτουργεί ως διάμεσο και συν δετικός κρίκος δύο γλωσσικών συστημάτων -ενός από το οποίο αφορμάται και ενός άλλου στο οποίο προσπαθεί να καταλήξει. Η τέχνη είναι δύσκολη, αφού ο με ταφραστής θα πρέπει να συγκεν τρώνει στον εαυτό του πολλαπλές ιδιότητες: να γνωρίζει, πρώτο απ’ όλα, εις βάθος τη γλώσσα του πρω τοτύπου και, έχοντας πρόσβαση στα πορίσματα της ακαδημαϊκής λογιοσύνης, να μπορεί με άσφαλτο κριτήριο να διακρίνει, ανάμεσά τους, ποιο το σωστό και ποιο το χρήσιμο· επίσης, να ευδοκιμεί και στη δική του γλώοσα· και, τέλος, έστω και αν ο ίδιος δεν έχει περά σει τις ωδίνες του αρχικού «τό κου», να δοκιμάζει τις δικές του βασανιστικές εμπειρίες καθώς θα σναζητεί τις αρμόδιες σε κάθε πε ρίπτωση λέξεις και θα μεριμνά για . Τ,|ν πρέπουσα συναρμογή τους. ? iCv»Τη δύσκολη τέχνη του μεταφρα στή, πάνω σι ελληνικά και λατίνι κά κλασικά κείμενα, ασκεί από χρόνια και μι επιτυχία ο κ. Τάσος
Ρούσσος. Τελευταίο καλό δείγμα του μεταφραστικού μόχθου του [μετά τις μεταφράσεις του Σοφοκλή («Φιλοκτήτης» 1964), του Λουκια νού («Ικαρομένιππος», «Αληθινή Ιστορία» 1977). του Σενέκα («Μή δεια» 1977), του Πλούτου («Αμφι τρύωνας» 1978), του Τερεντίου («Το κορίτσι από την Άνδρο» 1982)1 ° κ Ρ· μ“ ζ ξαναδίνει τώρα, σε δεύτερη έκδοση (δέκα χρόνια μετά την πρώτη), τις τραγωδίες του Αισχύλου. Στις πρώτες σελίδες (717) του βιβλίου προτάσσεται σύν τομο προλογικό σημείωμα («Γενι κές θεωρήσεις και προτάσεις»), όπου ο κ. Ρ, συνοψίζει τα κυριότερα χαρακτηριστικά της τραγικής τέχνης του ποιητή και εκθέτει τις αρχές που προσδιόρισαν τη μετα φραστική του πράξη. «Οι μετα φράσεις (...)», γράφει, «είναι "εκ του θεάτρου" (...) και έχουν γίνει
ΝΙΤΣΑΣ ΣΙΝΙΚΗ-ΠΑΠΑ ΚΩ ΣΤΑ: Ή πειρος. Εκκλησίες και μοναστήρια. Αθήνα, Δωδώνη, 1983.
tTO μεγάλο αυτό λεύκωμα (που κέρδισε και πρώτο βραβείο στην Πανελλήνια Έκθεση Βιβλίου), με τα 90 σχέδιά του σε σινική μελάνη αποτυπώνει μικρές και μεγαλύτερες παλιές εκκλησίες και μονές της Ηπείρου και -σε λιγοστές περιπτώσεις- λεπτομέρειες ορισμένων κτισμάτων. Και συνδυάζει εξαίρετα την παράδοση (στη θεματογραφία) με την τέχνη (στην αποτύπωση), έτσι ώστε και να προωθεί την καταγραφή και διάσωση του πνευματικού πλούτου του τόπου, αλλά και να αποτελεί ελκυστικό καλλιτέχνημα το ίδιο. ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΣΜΩΛ: Μ ουσική - Κοινωνία Παιδεία. Μετ. Μιχ. Γρηγορίον. Αθήνα, Νεφέλη, 1983. Σελ. 325.
ΜΕ βασικό στήριγμα της σκέψης του τη διαδικασία μουσικής παραγωγής κι όχι τα αποτέλεσμά της, ο συγγραφέας εξετάζει τη σχέση της σύγχρονης κοινωνίας με τη μουσική και το αδιέξοδο όπου έχει φτάσει η δεύτερη στον δυτικό κόσμο. Και η σημαντικότατη αυτή μελέτη επεκτείνεται στη διερεύνηση και την αντιπαραβολή με τους άλλους μουσικούς και πολιτισμικούς κόσμους, αλλά και στις αιτίες που έχουν διαμορφώσει τη σημερινή μουσική κατάσταση, με κυριότερη την εκπαιδευτική νοοτροπία και την
οδηγος/67 66/οδηγος για το θέατρο. Το αρχαίο κείμενο αντιμετωπίστηκε πρωταρχικά σαν θεατρικός λόγος, χωρίς αυτό βέ βαια να σημαίνει ότι η προσπάθεια να κρατηθεί η μεγάλη ποίησή του ήταν λιγότερη. (...) Η μετάφραση λοιπόν απέβλεψε σ’ αυτό το διπλό στόχο: Στην καθαρή, άμεση, ακου στικά εντυπωτική εκφορά του λό γου, και στη διάσωση της ποιητι κής λάμψης, χωρίς, όσο ήταν δυνα τό, να προδίνεται το ύφος. Τα κεί μενα των αρχαίων τραγικών μας εί ναι ποιητικά κείμενα. Πρώτα απ’ όλα όμως είναι θέατρο» (σ. 16). Αναρωτιέμαι όμως αν είναι θεμιτό να μιλούμε, όπως γίνεται συχνά, για «θεατρικές» ή μη, μεταφράσεις. Το αδόκιμο του όρου είχε εδώ και αρκετά χρόνια, κατά τρόπο λιτό αλλά καίριο, ελέγξει ένας αριστο τέχνης της μεταφραστικής πράξης και ποιητής ο ίδιος, ο Θρασύβου λος Σταύρου, σε συνέντευξή του στην αθηναϊκή εφημερίδα «Η Κα θημερινή» (30.4.1966): «Οι όροι "θεατρικός” και “αντιθεατρικός”, όταν πρόκειται για μετάφραση, δεν έχουν, κατά τη γνώμη μου, περιε χόμενο και θα ήταν ευχάριστο να πέσουν σε αχρηστία και να ξεχαστούν. γιατί.ενώ στην ουσία δεν λένε τίποτε, μπορούν από την άλλη να παραπλανήσουν και να φέρουν σύγχυση στα κριτήρια του κοινού. Γιατί, τι θα πει θεατρική μετάφρα ση; Ό τι είναι κατάλληλη για το θέατρο; Μα αφού μεταφράζουμε θεατρικό έργο, έργο που ο δη μιουργός του το σύνθεσε για τη σκηνή και του έδωσε τη μορφή και το ύφος που πίστευε πως έπρεπε να
του δώσει ώστε να μπορεί να παι χτεί, είναι αυτονόητο πως αυτή τη μορφή κι αυτό το ύφος οφείλουμε κι εμείς να του δώσουμε, και τότε η μετάφραση δεν μπορεί παρά να εί ναι θεατρική. Αν απιστήσουμε στη μορφή και στο ύφος του πρωτοτύ που, δεν κάνουμε αντιθεατρική με τάφραση, κάνουμε νέτα σκέτα κα κή μετάφραση, όπως κάνουμε κακή μετάφραση όταν μεταφράζοντας ένα λυρικό ποίημα αφήνουμε να διαλυθεί ο λυρισμός του. Η χρήση του όρου “θεατρική μετάφραση”, οδηγεί στην πλάνη πως η φράση πρέπει να είναι αδιατάραχτα στρω τή, ομαλή, πεζολογική, χωρίς τρι κυμίσματα και έξαρση, με κύριο στόχο να την προφέρει άκοπα και εύκολα ο ηθοποιός και να τη χω νεύει εύκολα ο θεατής. Μα έτσι ο Αισχύλος και ο Σαίξπηρ γίνονται μια χαρά βουλεβάρτο». Δεν είναι τώρα η κατάλληλη στιγμή να προχωρήσουμε σε ευρύ τερη θεωρητική διερεύνηση των αρχών που διέπουν (ή πρέπει να διέπουν) τη μετάφραση της κλασι κής δραματουργίας. Και τούτο όχι μόνο γιατί άλλοι αρμοδιότεροι το έχουν με επιτυχία πράξει είτε με δημοσιεύματά τους [6 λ. κυρίως Γ. Γιατρομανωλάκη, «Αρχαία ελληνι κή τραγωδία: ορισμένα μεταφρα στικά προβλήματα», και Γρ. Σηφάκη, «Προβλήματα μετάφρασης του Αριστοφάνη», στον συλλογικό τό μο Πρωτότυπο χαι μετάφραση, Αθήνα 1980, σσ. 99-113, 121-159 Γ. Γιατρομανωλάκη, «Μεταφραστικές τάσεις», περ. Διαβάζω, αριθμ. 26 (Δεκέμβριος 1979), σσ. 44-54] είτε
σε δημόσιες συζητήσεις [επισημαί νω την πιο πρόσφατη (Φεβρουά ριος 1984) συζήτηση στην Αθήνα, με θέμα «Η μετάφραση του αρχαί ου ελληνικού δράματος», για την οποία 6 λ. σχετικό άρθρο του Τ. Λιγνάδη στην εφημ. «Η Καθημερι νή», 8.2.1984, σ. 6 ], αλλά και γιατί επιφυλάσσομαι άλλοτε να σχολιά σω, με την απαιτούμενη τεκμηρίω ση, τα κέρδη και τις ζημίες από τη συνάντηση της νεοελληνικής γλώσ σας με τον ρυθμικά πολυκύμαντο και νοηματικά πολυσήμαντο αρ χαιοελληνικό λόγο του Αισχύλου -όπου και θα ενταχθεί η σπουδή της μεταφραστικής πράξης του κ. Ρούσσου' διαφορετικά, φοβούμαι ότι η επισήμανση μεμονωμένων θε τικών ή αρνητικών πλευρών αυτής της πράξης θα οδηγούσε σε αλ λοίωση της πραγματικότητας και θα ευνοούσε ή θα αδικούσε δυσα νάλογα τον μεταφραστή. Κάποιες τυπογραφικές αβλεψίες ζημιώνουν την εμφάνιση του βι βλίου: Έχουν παραλειφθεί δύο υποσημειώσεις που θα έπρεπε να σχολιάζουν ισάριθμες φράσεις του προλογικού σημειώματος (οι φρά σεις έχουν επισημανθεί με αστέρι' σκο στις σσ. 12 και 16). Δεν υπάρ χει επίσης πίνακας των περιεχομέ νων, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να δυσκολεύεται να εντοπίζει μέοα σ’ αυτό την τραγωδία που τον εν διαφέρει1 ακόμη καλύτερο θα ήταν αν στην κορυφή των σελίδων είχ£ τυπωθεί ο τίτλος της κάθε τραγω δίας. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ
κυκλοφορεί
περιπλους Τετράδιο για τα γραμματα και τις τεχνες
ΣΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ Ο ΛΗΣ ΤΗ Σ ΧΩΡΑΣ
«αναπαραγωγή» μιας συγκεκριμένης αντίληψης για τη μουσική.
χαρτογράφηση αδυσώπητων εικόνων μνήμης και φαντασίας ΤΖΕΝΗΣ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ: Ιστορίες για τα βαθιά. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 56.
διαβάζοντας κανένας, σήμερα, ποιητικά βιβλία με υπερρεαλιστι κό περιεχόμενο, έρχεται αμέσως αντιμέτωπος με την εξής σκέψη. Αφού οι πρώτοι έλληνες υπερρεαλιστές δεν συγκινήθηκαν απο το επαναστατικό περιεχόμενο του κινήματος, αλλά από την αναζήτη ση και μόνο μιας άλλης αισθητικής, κυρίως στην αλληλουχία των λέξεων και λιγότερο των μηνυμάτων, τι συμβαίνει με τους επίγο νους; Τι συμβαίνει με τους νεότερους ποιητές μας, που αποφασίζουν να πλεύσουν και να κομίσουν την ποιητική τους ύλη μέσα από το ιδιαίτερο αυτό κανάλι, εκεί από όπου πέρασαν κορυφαίοι ποιητές μας, που όχι μόνο την πορεία τους δικαιολόγησαν, έστω και με τη δι κή τους αντίληψη για τον υπερρεα λισμό, αλλά και με το έργο τους έδωσαν το υπερρεαλιστικό παρόν στην Ελλάδα; Αν εξαιρέσουμε τον Λ. Πούλιο, που, έστω και με την επιρροή του αμερικάνικου ποιητικού κλίματος των τελευταίων χρόνων, έδωσε μια άλλη κατεύθυνση και ίσως μια κα,. θυοτερημένη δικαίωση στην ελληήν νική υπερρεαλιστική ποίηση ιμ πλρυτίζοντά την μι κραυγές δια μαρτυρίαι και απόγνωσης ιλλεί ποντα στοιχεία ουσίας δι ν έχουμι
περίπτωση άλλου ποιητη που να ξέφυγε από τον κανόνα και τις αν τιλήψεις των ελληνων πρωτοπό ρων. όσο και αν πολλοί από αυ τούς στα θεωρητικά τους κείμενα γνώριζαν καλά ποια πράγματα ζη τούσε να ξεπεράσει ο υπερρεαλι σμός. Οι «Ιστορίες για τα βαθιά» της Τζένης Μαστοράκη εντάσσονται και αυτές στο προαναφερόμενο πλαίσιο τής υπερρεαλιστικής αντί ληψης, δηλαδή της αναζήτησης μιας άλλης αισθητικής πάνω από τη στιλπνή επιφάνεια των λέξεων. Βέβαια, όταν λέμε «επιφάνεια των λέξεων», θα πρέπει να φαντα ζόμαστε τις ειδικές εκείνες λέξεις που αναζητά με αγωνία ο ποιητής και οι οποίες θα αποτελέσουν τις «δοκούς του ποιήματος», που θα στηρίξουν την κατασκευή μι την
Χ Α Ρ Η Μ ΕΓΑΑΥΝΟ Υ: Το μήλον της έριδος. Αθήνα, Οδός Πανός, 1983. Σελ. 42.
ΝΩΧΕΛΙΚΟΙ στίχοι, γραμμές με ρομαντισμό που θα άξιζαν για άλλη εποχή, αν δεν ξεφύτρωναν ανάμεσά τους αδιόρατα αγκαθάκια, η ποίηση του Χάρη Μεγαλυνού. Ο έρωτας μια βαθιά μελαγχολία, η ζωή ένα ταξίδι εμπειριών χωρίς ατομική συμμετοχή. Και η γλώσσα ένα παιχνίδι χάρτινο στα δάχτυλα της μνήμης. Ποιος θα μπορέσει όμως να πει αν αυτό είναι ποίηση ή μια αυταπάτη, προορισμένη να χαθεί μόλις λείψει το σώμα που κοιτάζεται στον καθρέφτη; Μ ΙΧ Α Λ Η ΚΟΚΚΙΝΟΥ: Το δίλημμα τον Ελλύριον. Αθήνα, Τέχνη χαι Αόγος, 1983. Σελ.
112. ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ παράδοξα, εφιαλτικά και γοητευτικά συνάμα κλείνονται μέσα σε τούτο εδώ το βιβλίο του Μιχάλη Κόκκινου. Με ταξίδια ομιχλώδη σε χώρους του υποσυνείδητου, με μορφές ολέθριες, πέρα από τα συμβατικά μέτρα, έτοιμες να γευτούν την «αυτοκαταστροφή», σ’ ένα παιχνίδι καταγραφής των αθέατων επιθυμιών και των υποχθόνιων οραμάτων. Το «Δίλημμα του Ελλύριου» σίγουρα δεν θα διαβαστεί και δεν 0 u απασχολήσει τους οπαδούς του ρεαλισμού και του σύγχρονου προβληματισμού. Μα τους λάτρεις του φιανταστικού μπορεί και να τους ενθουσιάσει.
ΒΛΙΟΣΙΙΛΓΚΟΥΡΕΛΗΣ
68/οδηγος
οδηγος/69 ανασπώντας αγχέμαχα όπλα».
Η μνήμη, βασική πηγή έμπνευ σης πάντοτε, κυρίως από τα κατάβαθα μιας ηλικίας που πρωτογνώρισε τις αντίξοες συνθήκες της ζωής, τα πρώτα απογοητευτικά μη νύματα του κόσμου, που έρχονταν σε αντίθεση με τα όνειρα και τις κάθε λογής υποσχέσεις, τροφοδοτεί τις πιο τρυφερές στιγμές του βι βλίου: «Εκεί θα περιμένουν άντρες τρυφεροί με κλάματα. Και I τα μαλλιά τους όρθια στο σκοτάδι, όπως των πνιγμένων».
Τζένη Μαστοράχη
ιδιαίτερη χάρη τους, κυρίως οφειλόμενη στη σπανιότητα της εκφρα στικής τους χρήσης. Κάπως έτσι όμως δίνουμε έναν έντεχνο και πο νηρό ορισμό για τη λεξιθηρία, αλ λά έτσι έχουν τα πράγματα, και μι λάμε πάντοτε γενικά, γιατί οι νέοι έλληνες ποιητές, μάλλον, στέκονται πάνω από την επιφάνεια των λέ ξεων και ποτέ από κάτω. Κάτω από τις λέξεις, δυστυχώς, το ποιη τικό γεγονός είναι απόν. Οι «Ιστορίες για τα βαθιά» (όμορφος τίτλος) αποτελούν μια χαρτογράφηση αδυσώπητων εικό νων μνήμης και φαντασίας. Τόπος εξωπραγματικός φαινομενικά, αλ λά σε πολύ κοντινή και προσιτή απόσταση, όπως το συνειδητό πε δίο δράσης από το ασυνείδητο πε δίο υπαγόρευσης: ·Σκιερός δρυ μός, για να χάνονται βασιλείς νυχτοθήρες / ή στασίαρχοι χάτωχροί
Οι εικόνες αυτές πρέπει να ανα συρθούν από τα «υπόγεια» και να τροφοδοτήσουν τα κενά του πα ρόντος, τις συναισθηματικές ρωγ μές του σήμερα, και όταν αυτό πρέπει να συντελεστεί μέσα στα όρια και τις συνθήκες του ποιήμα τος, η δυσκολία έγκειται στο ση μείο και τον τρόπο της μεταφοράς. Και μάλιστα της μεταφοράς στο γραπτό λόγο. Ή , λοιπόν, υπάρχει το δυνατό βίωμα, που απογειώνει το γεγονός και από εκεί και πέρα όλα είναι εύκολα για τον ποιητή που ξέρει να γράφει, ή η φαντασία θα πρέπει να κυριαρχήσει στην όλη σύνθεση, να ανασύρει τα πρώτα, εν σπέρματι, ποιητικά κύτταρα και να τα αναπλάσει, διοχετεύοντάς τα μέσα σε εικόνες τεχνητές, «εκπάγλου καλλονής». Στη δεύτερη περίπτωση, στη φά ση δηλαδή που η φαντασία ανα λαμβάνει το βαρύ φορτίο της, επι σημαίνουμε το αδύνατο σημείο της Τζένης Μαστοράκη. Δεν υπάρχει συγκερασμός. Η φαντασία ακρο βατεί, χωρίς να καταφέρνει να
β ιβ χ ία «Λ»
. .
. <* ιοα «Έ ^ 3
5
u cu
* * Ζ Τ
. n « n s-O M ; ugl
απομυζήσει την κρυφή ουσία των γεγονότων, χωρίς να καταφέρνει να δώσει ολοκληρωμένες εικόνες. Νύξεις προς κάθε κατεύθυνση με χρωματικές εναλλαγές, αλλά με νοηματικά στερεότυπα (οι εραστές, τα ναυάγια, οι βυθοί, τα ξόρκια), που δύσκολα προκαλούν συγκίνηση. Ακόμα και στην περίπτωση του ερωτικού στοιχείου, για χάρη του οποίου επιχειρούνται μικρές δόξαστικές απόπειρες, οι εικόνες δεν τελεσφορούν, δεν φτάνουν δηλαδή στην παρηγορητική τους επάρκεια. Οι εικόνες βέβαια, ως απεικόνιση, μονάχα, τοπίων και παραστά σεων, χωρίς προεκτάσεις μηνυμά των, είναι εξαιρετικές, και αυτό εί ναι ένα πολύ δυνατό προσόν και ούτε θα πρέπει, κανένας, να ισχυ ριστεί ότι είναι δάνειες, μιας και τα υδρόβια τοπία με τα σύμβολό τους (ψάρια, πουλιά κλπ.) συνθέ τουν μια γενική φόρμα στον ελλη νικό υπερρεαλισμό. Σημασία έχει το ύφος, που δίνε' το έντονο προσωπικό χρώμα σε κά θε περιγραφή, αν και σε ορισμένο σημεία, που οι τόνοι γίνονται υπθ" βλητικοί (η ενότητα Δ' π.χ.), πρ°' βληματίζεται κανένας αν η όλη αφαίρεση στη σύνθεση είναι μέθσδος απόκρυψης αδυναμιών ή ου σιαστική προσφορά στο ποίημα κ°ι σε τελευταία ανάλυση προσφορά και όφελος στον ίδιο το δημιουργό· Γεγονός αναμφισβήτητο, πάν' τως, είναι η ευχέρεια της γλώσσ«5’ που αυτή και μόνο δίνει τη δυναμά" τητα στην Τζένη Μαστοράκη ν° εκφραστεί με τρόπο άμεσο αποκαλυπτικό, όπως σε ορισμένε» περιπτώσεις στίχων που ξ ε κ ό β ο * ' ται εντελώς από τον όλο ποιητθ*" κορμό, ουσιώδεις και αυθύπον κτοι, αυτοί μόνοι τους χωρίς την ανάγκη οποιοσδήποτε συν' χειας: · 'Οτι γραφτό οι α γ α π η Ρ ^ να σου φανερώνονται / στις των κατολισθήσεων » ή «να φ υλαΫφ σαι, λέω, τους αυτόχειρες itov έγραφαν » Μόνο, όμως, που οι στιγμέ? «υ· τίς είναι πολύ λίγες μέσα στην όΜΙ νυ έκταση του βιβλίου. Τόσο, που -. σκεφτόμαστε: όταν διαοώζετβ* ρυθμός και η γλύκισα, όταν rnt,wL χάνεται το ύφος, τα α π ο ρ » ^ , δηλαδή δομικά στοιχεία του Λ<11 μαίας, όλο αυτά είναι στοιχ"" Κετά γιο να βκιοωθεί και η ‘‘Η11 ποίηση;
- u u a A o fc .c n r
ιΙ!*~j ΗΛΙΛΙ ΚΙ
I I !
η ήττα πικρό εγερτήριο της ποίησης
I ί 1
| j ;
ΒΥΡΩΝΟΣ ΛΕΟΝΤΑΡΗ: Η ποίη ση της ήττας. Ελληνικά Κείμενα και Μελέτες, αριθ. 5 Αθήνα, Έρασμος, 1983. Σελ. 86. .
, *
ί
Πολύς λόγος έχει γίνει κι εξακολουθεί να γίνεται γα ι την «ποίηση της ήττας» (έτσι χαρακτηρίστηκε το αισθητικό προϊόν των ποιητών που παρουσίασαν έργο για πρώτη φορά στην Κατοχή και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια). Π οταμοί λέξεων ξοδεύτηκαν κατά καιρούς από όλες και προς όλες τις κατευθύνσεις και με όλους, σχεδόν, τους ■τρόπους: επικριτικά ή αφοριστικά, από ιδεολογικές θέσεις ή μέσα αε φιλολογικές μελέτες, σαν πολιτική ιστορία ακόμη-ακόμη. Ο όρος έφτασε να χρησιμοποιηθεί για να δειχτούν οι συνάψεις της κατηγο ρίας αυτής των ποιητών με το καβαφικό έργο . 1 ’’Δράστης» ο κριτικός Βύρων Λεοντάρης και χώρος της δράσης η «Επι θεώρηση Τέχνης». Η συγκέντρωση των σχετικών δοκιμίων σ’ ένα τομί διο παρέχει την ευκαιρία στον νέο σε ηλικία αναγνώστη να πλησιάσει κεί μενα που έχουν πια αποκτήσει ιστο ρικό χαρακτήρα και έχουν ήδη ση ματοδοτήσει μια ολόκληρη πορεία. Είναι ανάγκη, προκαταρκτικά, να °ημειωθεί ότι οι απόψεις αυτές διατυπώθηκαν σε μιαν εποχή περίπου απρόσφορη, με την αριστερά μόλις να δοκιμάζει τα βήματά της λίγο πιο πέρα από την περιοχή της «κομματικότητας στην τέχνη»· με τη θέση ότι η καλλιτεχνική επανάσταση θα προκυψει μέσα από την καθολική ακόμη να ισχύει· με την επιβολή ηθικοπολιτικών και μόνο κριτηρίων στην αξιολόγηση του έργου τέχνης·2 με Την εμμονή τέλος προς τα έξω πως η «ριστερά μεταπολεμικά παρέμενε
αλώβητε].
Μέσα σ’ ένα τέτοιο πλέγμα συνθηκών ο Β. Λεοντάρης, πιστεύοντας άτι η ποίηση ως ενεργός καλλιτεχνι;γ κη πράξη ι ίναι μορφή προωθημένης κοινωνικής συνείδησης, διαπιοτώ Vfi πως η ποίηση της αντίστασης αποκο/ ι>;ιιι ι ένα ></ ίμα οπισθοδρόμησήξ. κοινωνικής και αισθητικής. Των ποιητών Οι ιι / 1υταίοι σιοοί
τοποθετούν στο θεματικό περιθώριο τις φριχτές όψεις του αλβανικού πο λέμου (οπισθοχιόρηση, αφανισμός) προάγοντας τη γενικόλογη εποποι ία, την εθνικοαπελευθερωτική αντι στασιακή ιδεολογία. Στο μόρφωμα τούτο δεν μετέχουν ποιητές σαν το Βάρναλη (το ιδεολογικό του σύστη μα στάθηκε πολύ κλειστό για να χωρέσει το καινούριο), το Σεφέρη (εμ ποδίστηκε από την ακινησία του) ή τον Ελύτη (που του διέφυγε η ελευ θερία). Την αντιστασιακή ιδεολογία εισάγει πρώτος ο Σικελιανός ως ει δικό αλλά και γενικότερο όραμα απελευθέρωσης από τον επιδρομέα. Η ποίηση που υποτάσσεται στο ιδεολογικό αυτό σχήμα (ο Λεοντά ρης δεν αναφέρει ονόματα αλλά πρόκειται για τους Καρβούνη, Κοτζιούλα, Παπαδάκη) ως αντιστα σιακός ρεαλισμός μειονεκτεί κατά τη μορφή κυρίως: Χρησιμοποιώντας την κοινή δημοτική αδυνατεί να αφομοιώσει τα αντικείμενα της εξω τερικής πραγματικότητας. Λεκτικά δε, δοκιμάζει να εξοικειωθεί με την πραγματικότητα που επιδιώκει να μεταμορφώσει (εδιίι, δεν ξέρω κατά πόσο συνειδητά, ο Β. Λεοντάρης παρηχεί απόψεις του Μαρκούζε’) με αποτέλεσμα να καθηλώνεται. Η λύτρωση εκπίπτει στο μερικό μετα
σχηματισμό. Έτσι, η αντιστασιακή ιδεολογία γίνεται αμυντική μέσα στις έξοχα ηρωικές ανατάσεις της. Οι μεταπολεμικοί ποιητές που ακολουθούν διαφοροποιούν ριζικά τα πράγματα. Ο μελετητής διακρί νεις τρεις κατηγορίες: τον αντιστα σιακό πεσσιμισμό (Αναγνωστάκης), τον αντιστασιακό μηδενισμό (Κατσαρός) και την ποίηση της διάψευ σης (Δούκαρης). Ο πρώτος, χρησι μοποιώντας τη ρηματική μορφή του τετελεσμένου παρατατικού αφού δεχτεί την επανάσταση αγωνιά για τη μη ταύτιση ανθρώπου και ιστο ρίας. Ο δεύτερος σε προστακτική έγκλιση απορρίπτει την επανάσταση ως ιδεολογική αξία. Ο τελευταίος θεωρεί το πρόσωπο προδομένο από την επανάσταση. Γνώμη μου είναι ότι ο Δούκαρης γίνεται το προσωπι κό οοϊμα της επανάστασης χωρίς να υποβιβάσει το όραμα σε δημηγορία του προσώπου, όπως πιστεύει ο Β. Λεοντάρης Η ποίηση ετούτη, που μερικά στοιχεία της φάνηκαν κιόλας, έχει την αφετηρία της στην ανθρώπινη καταστροφή που ακολούθησε το Β' παγκόσμιο πόλεμο («ήττα της αν θρωπότητας»), Αν ο άνθρωπος θε λήσει να βρει τις πληγές του, στην ποίηση αυτή θα τις ψάξει -μοναδική μαρτυρία της μεταπολεμικής περι πέτειας. Οι εκπρόσωποί της διαμορ φώθηκαν πνευματικά μέσα στα κα τοχικά χρόνια, κι είναι αυτά που εγ καθίστανται ως τραυματικές εμπει ρίες μέσα στο έργο τους. Στο σύνολό τους καθορίζονται από το Β' παγκό σμιο, αν και ο ίδιος ο πόλεμος στά θηκε έξω από την άμεση εμπειρία τους, Όλοι ή τουλάχιστον οι πε ρισοότεροι μετείχαν ενεργά στην αν
70/οδηγος τίσταση. Στα μέοα του 1943 αρχίζει η πλαστογράφηση της αντιπροσώ πευσης της αριστερός οστό τις αγγλι κές αρχές στην Αίγυπτο. Ακολου θούν Λίβανος και Εμφύλιος (19471949). Η ποιητική γενιά που ανδρώθηκε μέσα σε τέτοια γεγονότα ένιωσε τον εαυτό της οριστικά ξε κομμένο από το ριζικό αίτημα της μετατροπής του κόσμου. Ο Βύρων Λεοντάρης θα πει τα ίδια πράγματα λίγο διαφορετικά: «Η καταγωγή και οι ρίζες της ποίησης της ήττας ανά γονται στην αντιστασιακή ιδεολο γία». Ωστόσο, αν ο αντιστασιακός πιστεύει στον ατομικό και ομαδικό ηρωισμό και δια μέσου αυτού σε μια σίγουρη μεταλλαγή, ο μεταπολεμι κός καταλαβαίνει την κοινωνική του ύπαρξη σαν αγωνία. Η απομάκρυνση συνεπώς από την ιδεολογία παραπέμπει στην εντατι κή συνειδησιακή λειτουργία και την εσωτερική σύγκρουση. Η πολιτική ήττα της αριστερός και η ανθρώπινη ήττα πιο γενικά ορίζουν την έναρξη του εσωτερικού αγώνα: Ο ποιητής, χωρίς να εγκαταλείψει το χώρο της στράτευσής του κα' ακριβώς επειδή δεν τον εγκαταλείπει, επειδή λυσσα λέα επιμένει, κάνει μια βασανιστική αναδρομή στις πράξεις του- κι είναι από δω που εξορύσσει το πολύτιμο μετάλλευμα της ισχυρής συγκίνη σης. Μια δονούμενη οντότητα ο ποιητής κι η ποίησή του αποτέλεσμα τραγικής μάχης. Στο σημείο αυτό καταλαβαίνει κανείς καλύτερα τους υστερότερους όρους που τόσο καί ρια χρησιμοποίησε ο Δ. Ν. Μαρωνίτης: κρίση, πείρα, συνείδηση· αλλά και: πολιτική συμπεριφορά στην
ccnnmcYiH
σύγχρονη
Λιμην«| I ιυΒη.φηοη UnuiKititinniv ΟψιιΐΜ* ι η ί » i r ι*ι f ν ιμιμνμ Μ» ί»'*·Ι AvflltMHUI IlfMIffMtptMItU
Ι·«ι»>4· .Hirtv
|WWm« ι I, V ItlHHMK 111 1 \ ' · 1 4··«ιΐ|ΐ|··«) Inn ·Μ| I I " I · II U I· I ; V 4 « 4 I» It 1/ Ιι»<η·η ·Μ··|μ4ι · | μι t I * V 4, t, I
l
Μ. H, 14 14
II li II II,
IS II *4 14
l*Ml»n il··!HI I I i ' * ιI
lNH|)IMMk ΙΙμ·ΗΗΐ*ι*ΐι·Ιιι*|#Μ. I I « * · II, 14 i Ifi lllifMlllv
I
M
II
lo io p n ilk llut4o«K ι I t, l | l«n«i|Hftf| IImiKihi I ’» 4 4 4 .. ι*·,·«η·Ι«ι) μι I II MiiMqpitii··} llmliim I V * in II 11 14, li. 14 M iiH iiim ii Oi^MiKi ι M mhi I t k i i i m l u K
t
4 * I III II H I 4
I
II
Π
l|
|* η ·( ) Mf tiijip"*V*'f| ι 4 *, li M.
.1.1,
I
I I 4 It » I t
II
|| ||
Niu I Μη*.*· ι I «Ml Off 14·...* I I 4 1 14 IV 14 I ίι·»·ιφΐ·ι I 1/ II I S.Mi*f|Hi| I··*·.») ι Μ M li. 14 li> f k |H t i* if ( Ι μ · 4 μ | ι κ | · * ! |
I
Φ-.··>*η Μιι Μμηι · I, 4 I I
I
9. § , t
* · .·
Vif|wA*i|iM ι I I t. I, t II. II II
··
II, | |
ποιητική πράξη, πολιτικός αντίκτυ πος της ποιητικής πράξης.4 Μέσα από το έργο των Θ. Κωσταβάρα και Τ. Πατρικίου ο Β. Λεοντά ρης δείχνει δύο λειτουργίες της με ταπολεμικής ποίησης: την αδυναμία της ανθρώπινης δράσης να μεταβάλει την ιστορία και τη διαταραχή των νόμων της ιστορίας της ίδιας. Η ποίηση που μόλις είδαμε, κατά το Β. Λεοντάρη αλλά και σύμφωνα με την εξέλιξη που σήμερα γνωρί ζουμε, δεν είναι καλλιτεχνικά εφή μερη· είναι στάδιο για τη διερεύνηση του σύγχρονου ψυχισμού- είναι αδήριτη πραγματικότητα· είναι πέ ρα από την απώλεια του ονείρου της αριστερός και απώλεια μιας ευρύτε ρης προσδοκίας. Οι φορείς της εκ φράζουν τη διάσταση ανάμεσα στο ιστορικό επιθυμητό και την τετελε σμένη πράξη. Εκείνοι που την έγραψαν κάθε άλλο παρά συνέχισαν την αντιστα σιακή ποίηση που κληρονόμησαν. Η τελευταία, με το δημώδες γλωσσικό της υπόστρωμα και την απόσταση που κράτησε από τους μορφικούς νεοτερισμούς, δε διέθετε τα σύμβο λα τα απαραίτητα για μια ποίηση μνήμης. Ο Αλέξ. Αργυρίου5 έχει πο λύ αποτελεσματικά δείξει ότι το γλωσσικό πρότυπο των μεταπολεμι κών ποιητών βρίσκεται στους συνα δέλφους τους του μεσοπολέμου. Με τη διαφορά ότι οι τελευταίοι δεν τους κάλυψαν ιδεολογικά και βιω ματικά. Όντας οι μεταπολεμικοί ρι ζικά διάφοροι από τους αντιστασια κούς, ουσιαστικά τους αναιρούν· αναζητούν το ιστορικό τους παρελ θόν για να πάψουν να μετεωρίζον ται Και εντέλει, ποιητικά δεν ηττώνταυ αντίθετα, κερδίζουν. Ωστόσο, κι οι δυο αυτές ποιήσεις, σημειώνει ο Β. Λεοντάρης, μολονότι δεν αναφέρθηκαν καν στον εμφύλιο, διώχτηκαν ανηλεώς στο πρόσωπο των δημιουργών τους. Σ. μια περιο ρισμένη και από παντού διαπερατή πολιτική σκηνή η ποίηση (αριστερή και μη) αιχμαλωτίζεται. Και τα δυο πολιτικά της σκέλη γίνονται αιχμά λωτα: Το ένα της πολιτικής εξου σίας. Το άλλο του ονόματός του απλώς. Και τα δύο αλληλοκαθρε φπίσιηκαν προσδιορίζοντας όλα τα ποιητικά ρεύματα που ακολούθη σαν Σ' ό,τι αφορά τους νεότερους εκ προσώπους της μεταπολεμικής ποίησης ο II Λεοντάρης είναι ιδιαί τερα επικριτικός. Οι ποιητές αυτοί αποφεύγουν ή δεν μπορούν ν' αγγί
ΔΕΛΤΙΟ
ξουν την ποίηση αν και ασχολούνται περισσότερο από ποτέ μαζί της (με τη θεματική έννοια)· βαθαίνουν τη μορφή ενώ εγκαταλείπουν το περιε χόμενο· αφήνουν ανολοκλήρωτη την ποιητική λειτουργία. Η ποίηση γίνε ται συμπληρωματική κι ο λόγος κα τακερματίζεται · τα σύμβολα πνί γουν το έμβιο υλικό. Ο κριτικός εξη γεί το φαινόμενο λέγοντας ότι η αλ λαγή των συνθηκών ρίχνει τον ποιη τή από το βάθρο του· μέχρι να το συνειδητοποιήσει η εκκρεμότητα θα παραμένει. Ασφαλώς, η ερμηνεία τούτη σήμερα διατηρεί μια πολύ πε ριορισμένη ισχύ ενώ η ποιητική ανέ λιξη απέδειξε αρκετά διαφορετικά πράγματα. Ο Βύρων Λεοντάρης είδε την επο χή του δίχως παραμορφωτικούς φα κούς· το ίδιο έκανε και με το ποιητι κό αποτέλεσμα που η εποχή παρήγαγε. Κατέγραψε το γκρέμισμα, τη διάσταση και την αποκοπή. Αν ο όρος που εισήγαγε σήμερα τείνει να γίνει ανελαστικός (αφού δεν μπορεί να ερμηνεύσει τη μεταπολεμική ποιητική παραγωγή στο σύνολό της) είναι θέμα πολύ διαφορετικό. Τ° πεδίο, πάντως, δέχτηκε τέτοιες εγγραφές· το όραμα γνώρισε τέτοιΟ παθήματα· ο άνθρωπος, τέλος, πά νω κάτω έτσι εγκαταλείφθηκε. Κι ο) πρώτοι μεταπολεμικοί ποιητές πολύ γρήγορα το πήραν είδηση. Το ίδιο *ι ένας από τους οξυνούστερους κριτι κούς τους που μας θύμισε ξανά κάτι πού λίγο έτσι, λίγο αλλιώς πάμε ν° ξεχάσουμε: Η ελληνική μεταπολεμι κή ποίηση, τουλάχιστον σ' ό,τι έχε' να κάνει με τη χορεία των πρώτιι>ν αντιπροσώπων της, τελέστηκε μ* εφαλτήριο και κατάληξη, εσώ τερέ οδύνη και μαρτύριο ατομικό, το κοι νωνικό γεγονός.
!8ΜΑα ^ ί °984
4
βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 94 • Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίον ευχαρι στούμε θερμά. • Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο γραφία. • Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-
ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ
<ρία
ΣΚΙΑΔΑΣ ΝΙΚΟΣ Ε. Αδαμάντιου Κοραή αυτοσχέ διοι στοχασμοί-γνώμες για τον τύπο και την τυπογρακαι το ύστατο κείμενό του περί δημοκρατίας. Αθήν«. Gutenberg, 1983. Σελ. 82.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΙ1ΒΛΣΙΛΕΙ<>ν
Μο υ σ ε ί α Σημειώσεις: 1. ΗΧ Κ. I Παπαγιωργίον •Α ι/ιΙΐΡ ^ στον Κ. Π ΚιιόΛψη·. περ ,ΙκιώΚ 2. Για to θέμα αντό ΛΑ. Γ Μ Καλ • ΙΙιιριμΜσιις». ΚΙΛρος Ι9Μ, «ο** φανός Ροζάνης ·ΙΙ ΐ'.τέρΛιΟη ^ j ορίων Hill to ιίμφια·, Λίρ ίψ*
t. 22.
‘
Απάκη
ληνες συγγραφείς και ακολου θούν οι ξένοι. • Η κατάταξη των ξένων συγγρα φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ ληνικό αλφάβητο. • Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι αία έντυπα. • Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ δόσεις τους.
μιο για μια κοινωνική κατανόηση της φιλοσοφίας. Αθήνα, θεμέλιο, 1984. Σελ. 306. Δρχ. 500. ΒΕΪΚΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ. Προλεγόμενα στη φιλοσοφία. Αθήνα, Θεμέλιο, 1983. Σελ. 130. ΖΑΚΟΠΟΥΔΟΣ ΝΙΚΟΣ I. Ο σημερινός κόσμος. Β' έκδοση. Σύγχρονος Προβληματισμός, αριθ. 8. Αθήνα, Φιλιππότης, 1983. Σελ. 190. ΜΙΧΑΗΛ1ΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Π. Οικείωση και αλλοτρίω ση. Δοκίμια σύγχρονου και νεοελληνικού προβληματι σμού. Αθήναι, Λστήρ, 1984. Σελ. 171. Δρχ. 350. Κείμενα για τον Δημόκριτο. Από το Α' Διεθνές Συνέ δριο για τον Δημόκριτο, 6-9 Οκτωβρίου 1983. Ξάνθη, Διεθνές Δημοκρίτειο Ίδρυμα, 1984. Σελ. 254. Δρχ. sou ΣΠΑΝΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ν. Εισαγωγή στη φκλοσοφία. Ε' έκδοση. Αθήνα, 1984. Σελ. 330. Δρχ. 600.
Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Πειραιάς, 1984. Σελ. · Αρχ. 1000.
127
DESCOMBES VINCENT. Το ίδιο και το άλλο. 45 χρόνια γαλλικής φιλοσοφίας (1933-1978). Μετ. Λένα Καοίμη. Αθήνα, Praxis, 1984. Σελ. 230. Δρχ. 400.
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
ΛΑΟ ΊΣΕ. Το βιβλίο του λόγου και της φύσης. (Ταό Τε Κινγκ). Απόδοση και σχόλια Γιώργος Αλεξάκης. Αθήνα, Εκκρεμές, 1983. Σελ. 109.
s jm
I HX ή
not Wn(.... .. ·// rι» ' · ·'_’,. Wi, ,,.i. . I /.H'"- ' (
■> " I .......................·("·' /',.«· In . n X X a mu A
V M n p < '‘
||»4 Kill Ι"όπ*ι) I;»·«·)■ λ»·'·"’-
y
—
------------------------------------------------ —
1 1 ΝΙΚΑ
ΝΕΟΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
ΒΕίΚΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ Ιστορία και φιλοσοφία Λοκί
SKOl IMOWSKI III NKVK Οικοφιλοοοφία Νέα τα
j
j T III Axn AVn Vl<ιι■·H^Xkf0^',, i in/·, I iiwMik 'J § il
δελτ ιο/73
72!δελτίο κτική για τη ζωή. Μετ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθή να, Κάλβος, 1984. Σελ. 194. Δρχ. 350.
ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ΓΕΝΙΚΑ
ΠΑΙΔΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΗΛΕΜΕΝΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Καθημερινός πολιτειακός βίος. Τόμος Β'. Συντεταγμένες λειτουργίες και άλλοι προβληματισμοί. Αθήνα, 1983. Σελ. 56.
ΣΧΟΛΙΚΑ
ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ ΔΗΜΟΣ-ΜΑΡΚΟΣ. «Ανδρέας». Αθή να, Ισοκράτης. Σελ. 204. Δρχ. 500.
ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Ν. Θ. Το δημιουργικό γράψιμο. Η Τέχνη και η τεχνική του. Τόμος Α': η παράγραφος. Τόθος Β': εκθέσεις. Θεσσαλονίκη, Βεργίνα. Σελ. 163 + 206.
ΣΕΡΒΑΣ ΠΑΟΥΤΗΣ. Κυπριακό. Ευθύνες. Τόμος Β', ημίτομος I. Αθήνα, Γραμμή, 1984. Σελ. 342. Δρχ. 600.
ΓΙΕΦΤΙΤΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ κ.ά. Ορθοδοξία και μαρξι σμός. Αθήνα, Ακρίτας, 1984. Σελ. 181. Δρχ. 300. ΠΑΑΝΑΣ Γ. Α. Επιλογή ομιλιών. Αθήνα, Νέα Ακρό πολη, 1984. Σελ. 197. Δρχ. 250.
ΙΕΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ MISES LUDWIG VON. Η οικονομική της ελευθερίας· Εισ.-μετ.-σχόλ. Γιάννης Λοβέρδος. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1984. Σελ. 146. Δρχ. 350.
ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. Έκθεση. Μέθοδος διδασκαλίας και αυτοδιδασκαλίας. Μονοτονικό. Α και Β' γυμνασίου. Αθήνα, Μαυρογιάννης, 1984. Σελ. 253 + 253. Δρχ. 400 (ο κάθε τόμος). ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ ΣΤΑΘΗΣ. Εκθέσεις. Για όλες τις δέσθες. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ. 125.
ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΤΣΙΑΚΟΣ ΗΛΙΑΣ. θεματολόγιο της Αγίας Γραφής. Αθήνα, Τήνος. Σελ. 352. Δρχ. 1000.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ ΠΑΝΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΣΣΙΑΝΗ. Κοινωνική πρόνοια. Αθήνα, Γρηγόρης, 1984. Σελ. 239. Δρχ. 450.
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΑΗΣ ΒΑΣΙΑΗΣ. Μορφές της κοινωνι κής δράσης. Αθήνα, θεμέλιο, 1984. Σελ. 262. Δρχ. 450. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ Κ. κ.ά. Κριτική αριστερά. Το κοινω νικό καθεστώς της Ρωσίας. Μετ. Σπόρος Κασιμάτης. Αθήνα, Imago. 1984. Σελ. 242. Δρχ. 350. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΛΕΞΗΣ. Η συμμετοχή των εργα ζομένων στη Σοβιετική Ένωση. Αθήνα, Στοχαστής, 1984. Σελ. 119. Δρχ. 240.
ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ HP. Οι αρβανίτες τηί Αττικής. Αθήναι, 1984. Σελ. 57. Δρχ. 200. ΜΙΧΑΗΛ-ΔΕΔΕ ΜΑΡΙΑ. 2500 ελληνικές παροιμία Αθήνα, Μπογιάτης, 1984. Σελ. 208. Δρχ. 300. ΠΑΓ1ΑΧΡΙΣΤΟΥ ΚΩΣΤΑΣ Α. Παρνασσιώτικα. Αθή να, Εστία, 1984. Σελ. 231. Δρχ. 400. Οι χοροί της Άνδρου. Συρτός και μπάλλος. ΕπΟ*· Ιωάννα Λεμπέση - Γιώργος Δαρδανός. Αθήνα, ΣύλλΟ' γος για την Ανάπτυξη της Άνδρου «Ο ΔημήτΡ^ Μπαλλής», 1984. Σελ. 79. Δρχ. 300.
ΠΑΝΤΑΖΗ-ΤΖΙΦΛ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Η θέση της γυναίκας στην Ελλάδα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1984. Σελ. 116. Δρχ. 250. ΙΙΑΥΛΟΙΙΟΥΛΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ. Οι αλύτρωτοι σύζυ γοι. Έρωτας, γάμος, διαζύγιο. Αθήνα, Αλεβιζόπουλος, 1984 Σελ. 265. Δρχ. 500.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ
BOUTET JOSIANE. Εισαγωγή στην κοινωνιογλωσσο λογία. Μετ. Ά ννα Ισρδανίδου - Ειρήνη Τοαμαδού, Αθήνα, Γρηγόρης, 1984. Σελ. 77. Δρχ. 200.
FESTER RICHARD κ,ά. Γυναίκα και εξουσία. Μετ Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα, ΙΙορεΙα, 1984, Σελ. 306 Δρχ 600. RADIN Ρ. κ.ά, Κοινωνική ανθρωπολογία. Μετ. Ζηνο βία Δρακοπούλου. Σειρά Β7 Σπουδές, αριθ. 7. Αθή να, Imago. Σελ. 528 Δρχ 600
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΛΣΙΙΡΟΙΈΡΑΚΛΣ ΓΡΙΒΑΣ k u n : ι λ ν ι ι ν ο ; κατάσταση σκι ,τονι πισιήμια τη I Ιλάδα μι ι·> μο πλαίσιο Αθήνα, 1984 Σ»λ 159 Δρχ 9 ( f c \
ΑΝΕΖΙΝΗ-ΛΕΡΑΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ. Η νεραϊδούλα του Χιονιού. Και άλλα παραμύθια. Αθήνα, Βασδέκης, !984. Σελ. 58. Δρχ. 300.
ΚΟΥΡΕΤΖΗΣ ΛΑΚΗΣ. Στο μικρό περιβολάκι μας. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 60. Δρχ. 300. ΜΑΞΙΜΟΥ ΠΗΝΕΛΟΠΗ. Η μαγεμένη σκάλα. Διηγή ματα. Αθήναι, Αστήρ, 1984. Σελ. 150. Δρχ. 700. ΣΑΡΑΒΑΝΟΥ ΙΩΑΝΝΑ. Ήταν κάποτε. Παραμύθια. Αθήνα, Βασδέκης, 1984. Σελ. 46. Δρχ. 300. ΤΣ1Μ1ΚΑΛΗ ΠΙΠΙΝΑ. Ένα χρόνο στη σχολή. Αφή γημα. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1984. Σελ. 112. Δρχ. 300. ΙΝΚΙΟΦ ΔΗΜΗΤΡΗ. Εγώ κι η Κλάρα και ο παπαγά λος ο Πίπης. Μετ. Ρένα Καρθαίου - Μάριος ΛάκωνΣτελλάκης. Εικον. Τράουντλ και Βάλτερ Ράινερ. Αθή να, Μετόπη, 1984. Σελ. 120. Δρχ. 250. ΙΝΚΙΟΦ ΔΗΜΗΤΡΗ. Εγώ κι η Κλάρα και τ’ αλογάκι ο Βελούδινος. Μετ. Ρένα Καρθαίου - Μάριος ΛακωνΣτελλάκης. Εικον. Τράουντλ και Βάλτερ Ράινερ. Αθή να, Μετόπη, 1984. Σελ. 115. Δρχ. 250. ΡΟΝΤΑΡΙ ΤΖΑΝΝΙ. Η Τερεζούλα-Τοσηδούλα. Και άλλα παραμύθια. Απόδοση Αλκή Ζεη. Εικον. Τζενη Δρόσου. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 127. Δρχ. 450. ΦΕΝΤΟΝ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ. Το φάντασμα του έρημου λόφου. Διασκευή Άλκη Γουλιμή. Εικον. Jo Ann Sto ver. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 204. Δρχ. 400.
ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΟΥ ΦΙΛΟΙ
δελτιο/75
74/δελτιο
ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΖΩΟΛΟΓΙΑ ΣΒΙΕΖΥ ΒΛΑΝΤΙΣΛΑΒ. Καναρίνια. Μετ. Ιρένα Σελάγκεβιτς-Ελένικος. Αθήνα, Βασδέκης, 1984. Σελ. 140. Δρχ. 300.
ΠΟΙΗΣΗ
ΧΙΟΥΜΟΡ ΚΛΥΝΝ ΧΑΡΡΥ. Αλαλούμ και πάσης Ελλάδος. Α& να, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 126. Δρχ. 500. Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη σε κόμικς. Θεσμοφορ1*’ ζουσες. Διασκευή-κείμενα Τ. Αποστολίδης. Σκίτσα 1 Ακοκαλίδης. Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ. Σελ. 50. Δρχ. 300------- 4
ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ
_____ A
ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ^y
ΙΒΑΝΤΣΕΝΚΟ Β. Α. Βότανα και θεραπείες. Μετ. Τάκης Τασόπουλος. Αθήνα, Καπόπουλος. Σελ. 299. Δρχ. 500. ΧΑΟΥΖΕΡ ΓΚΕΗΛΟΡΝΤ. Θησαυροφυλάκιο μυστι κών. Μετ. Σοφία I. Καραχάλιου. Αθήνα, 1984. Σελ. 597. Δρχ. 1700.
ΠΑΡΑΔΕΙΣΗ ΧΡΥΣΑ. Σύγχρονη ελληνική και κουζίνα. Αθήνα, Ιωνία, 1984. Σελ. 397. Δρχ. 1000 . ^y
ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ
___
ΙΙΑΠΑΔΙΤΣΑΣ Δ. Π. - ΛΑΔΙΑ Ε. Ορφιικοί ύμ^ Κείμενο, μετάφραση, σχόλια. Σειρά Δ ’ / Κ ει'ΐ^ αριθ. 2. Αθήνα, Imago, 1984. Σελ. 206. Δρχ. 400.
ΜΕΛΕΤΕΣ
ΠΑΝΟΥ ΓΣΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Μινιατούρες. Μονοτυπίες. Αθήνα, Φόρκυς, 1984. Σελ. 111. Δρχ 800
__ ^ ΚΟΝΛΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Ο Μαρξ και η Ελλάδα. Αθήνα, Στιγμή, 1984. Σελ. 65. Δρχ. 200* GOODWIN W W. Το ιστορικό πλαίσιο του λόγου ζ . Δημοσθένη περί του στεφάνου. Μετ. Β Θ. ΘεοΝίΚ κόπουλος. Αθήνα, Γρηγόρης, 1984. Σελ. 90. ΔρΧ· ^
VI ι
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
ΜΙΧΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Υποβρύχιο φως. Αθήνα, Πλέθ0 ον, 1984. Σελ. 46. Δρχ. 120.
ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ (ΔΑΝΔΟΛΟΣ). «Χυμοί Χωρίς συντηρητικά». Ρέθυμνο, 1984. Σελ. 64.
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ΤΕΧΝΕΣ
ΑΑΜΠΑΔΑΡ1ΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ ΜΑΡΙΑ. Περπατώ και ονειρεύομαι. Ελληνίδες Ποιήτριες, αριθ. 1. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 55. ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ X. Έσχατη υπόσχεση. Ποιήματα 1958-1978. Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία, «ριθ. 3. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ. 151. Αρχ. 2 0 0 .
ΜΠΙΣΤΟΛΑ ΦΩΤΙΚΑ. Τ’ άγραφα τ’ άπραχτα. Ποιή ματα. Αθήνα, Στροφές, 1984. Σελ. 61.
ΠΟΙΗΣΗ
ΙΙΑΝΑΓΊΩΊΌΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ-ΧΡΗΣΤΟΣ Π Επίλυση προβλημάτων με ηλεκτρονικό υπολογιστή. PASCAL. Δομημένος προγραμματισμός. Αθήνα. Καραμπερόπουλος, 1984. Σελ. 252. Δρχ. 1000.
ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Η διαχωριστική γραμμή του τοπίου. Ποιήματα. Αθήνα, Ηριδανός, 1983. Σελ. 58. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Παλαιόπολις. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 37. Δρχ. 120.
ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΥΓΙΕΙΝΗ
ΒΑΑΑΩΡ1ΤΗΣ ΝΑΝΟΣ. Στο κάτω κάτω της γραφής. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ. 82. Δρχ. 180. ΔΕΜΕΡΤΖΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. Σαραντατρία ποιήματα κι ένας αναγνώστης. Ελληνίδες Ποιήτριες, αριθ. 2. Αθή να* Φιλιππότης, 1984. Σελ. 63. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ MAN. - ΡΟΥΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓ. Παγκόσμια ερωτική ανθολογία. Αθήνα, 1984. Σελ. 382. Δρχ. 700.
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ
ΣΤΑΘΟΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΟΣ. Η εποχή της αλεπούς. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 37. Δρχ. 150. ΤΖΩΡΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ θ . Ποιήματα. Σειρά Β Αθήνα, 1984. Σελ. 93. ΤΟΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ονειρόδραμα. Πάτρα, 1984. Σελ. 43. ΤΣΛΚΝΙΑ ΑΜΑΛΙΑ. Πριν από την όχθη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 60. ΤΣΑΚΝ1ΑΣ ΣΙ1ΥΡΟΣ. Ονειροσκόπιο. Αθήνα, Καοτανιώτης, 1984. Σελ. 62. ΤΣΙΠΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Στροφή. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 37. Δρχ. 120. ΧΡΙΣΤ1ΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΊΊΝΟΣ. Δώδεκα τραγούδια. Εικονογραφημένα με ξυλογραφίες του Νίκου ΝικολαίΔη. Τέχνη, αριθ. 7. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1984. Σελ. 28. Δρχ. 5(H).
BOWMAN JOHN Κρήτη Λθ ,να. Efutathiadli Group. 1984 Σελ. 72. Λρχ. 300
II ΜΙΑ,ΜΑΜΑΝ III
μ» I I
Αθήνα, Λόμ<>
ΑΛΙ
\Ν Λ Ρθ.' Α \
....... I ·. \ I... .
1981 Σελ 729 Λρχ
VI
| ηι η > ,
vf·*V ,
ΚΑΤΡΑΚΗΣ ΠΟΤΗΣ. Οδοιπόρος της νύχτας. Μυθι στόρημα. Πειραιάς, 1984. Σελ. 158. Δρχ. 300. ΚΑΤΣΑΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Κηδεύσατέ μου το σώμα. Σύγ χρονη Ελληνική Λογοτεχνία, αριθ. 2. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής. Σελ. 56. Δρχ. 100. ΜΑΥΡΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Αυτοαμφισβητούμενος φαλλο κράτης. Αθήνα, Οδυσσέας, 1983. Σελ. 80. ΜΠΟΣΙΝΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡ. Ο μονόδρομος. Διηγήματα. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 104. Δρχ. 250. ΝΟΛΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Τα καλύτερα χρόνια. Αθή να, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 44. Δρχ. 200. ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΠΡΟΚΟΠΗΣ. Ο τραυματίας αναστενά ζει. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 143. Δρχ. 300. ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. Τ’ ανοιχτά, 1. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 325. Δρχ. 500. ΠΟΛΕΝΑΚΗ ΜΑΡΙΑ. Ναυαγοί στο σπίτι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 206. Δρχ. 400. ΠΡΕΒΕΑΑΚΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Ο άγγελος στο πηγάδι. Μυθιστόρημα. Β' έκδοση. Νεοελληνική Λογοτεχνία, αριθ. 277. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 187. Δρχ. 280.
ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Αρνούμαι. Διηγήματα. ΙΘ' έκδοση. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1983. Σελ. 193. Δρχ. 240. ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Ζητείται ελπίς. Διηγήμα τα. ΚΓ' έκδοση. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1983. Σελ. 71. Δρχ. 100. ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Το λάθος. Μυθιστόρημα. ΛΒ' έκδοση. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1983. Σελ. 231. Δρχ. 260. ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ ΝΙΚΟΣ. Για μια πορεία. Και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 108. Δρχ. 150. ΣΑΧ1ΝΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Νέοι πεζογράφοι. Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας: 1945-1965. Γ' έκδο ση. Αθήγα, Εστία, 1984. Σελ. 218. Δρχ. 350. ΤΣΙΦΟΡΟΣ ΝΙΚΟΣ. Διηγήματα. Αθήνα, Ερμής, 1984 Σελ. 286. Δρχ. 360.
ΦΟΥΣΚΑΡΙΝΗΣ ΛΝΔΡΕΑΣ. Περικαλλείς διηγήσει; Χριστοφόρου του ΓΙατζινακίτου. Λεχαινά, «Ανδρέαι Καρκαβίτσας». Σελ. 44. ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Αποστολή στο Μαυρολι θάρι. Αντιστασιακά ιστορικά διηγήματα. Αθήνα 1984. Σελ. 148. Δρχ. 300.
ΛΜΓΙΟΤ ΤΖΑΚ. Στην κοιλιά του κήτους. Μετ. Εύι Φρυδά. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 255. Δρχ. 220.
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΕΝΙΚΑ ΣΚΟΠΕΛ1ΊΗΣ Σ. Β. Ιο Γκάζι, Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1984. Δρχ. 1100.
ΚΑΚΙΣΗΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Παραμύθια σαν αστεία άστρα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 262. Δρχ. 300.
'ΧΕΥΓΗΝΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ II Ζοραιντά. Και άλλι< ιστορίες. Ηισσαλονίκη, Α Ι Α . , Ι9Κ4. Σελ. 76. Δρχ
ΓΟΥΛΦ ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ. Τα κύματα. Μετ. Μίνα Λαλα μάγκα. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 254. Λρχ. 220. ΕΣΣΕ ΕΡΜΑΝ. Ο βροχοποιός. Μετ. Γιώργος Κών οτας. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ. 146. Δρχ. 350.
ΚΑΡΑΤΖΙΑΛΕ ΙΟΝ ΛΟΥΚΑ. Σατιρικά. Μετ. Γιώρ
δελτιο/77 γης I. Ζωίδης. Εικον. Αλέξης Κυριτσόπουλος. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 226. Δρχ. 450. ΚΕΝΩ ΡΑΙΗΜΟΝ. Ασκήσεις ύφους. Μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης. Αθήνα, Ύψιλον / Βιβλία, 1984. Σελ. 124. Δρχ. 250. ΜΠΡΕΓΚΕΡ ΣΟΥΖΑΝ. Ελεύθερη για... Μετ. Α. Αϊδίνης. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 338. Δρχ. 400. ΜΠΡΕΓΚΕΡ ΣΟΥΖΑΝ. Το ρόδινό μου... Μετ. Ε. Κουβελιώτου. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 346. Δρχ. 400. ΠΑΖΟΛΙΝΙ ΠΙΕΡ ΠΑΟΛΟ. Amado mio. Ανόσιες πράξεις. Μετ. Μπέτυ Βακαλοπούλου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1984. Σελ. 206. Δρχ. 400. ΡΟΤ ΓΙΟΖΕΦ. Φυγή χωρίς τέλος. Μετ. Σωτήρης Χαλικιάς. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 182. Δρχ. 170. ΤΡΟΥΑΓΙΑ ΑΝΡΙ. Το ξένο ψωμί. Μυθιστόρημα. Μετ. Λήδα Παλλάντιου. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 199. Δρχ. 400. ΦΡΑΝΣ ΑΝΑΤΟΑ. Το έγκλημα του Συλβέστρου Μπονάρ. Μετ. Δημήτρης Ζορμπαλάς. Αθήνα, Ψυχογιός, 1984. Σελ. 168.
ΜΕΛΕΤΕΣ Μέλισσα, ή Εφημερίς Ελληνική. Τα προεπαναστατικά περιοδικά: Κ. Θ. Δημαράς. Εισαγωγικά στη Μέλισσα: Αικατερίνη Κουμαριανού. Αθήνα, Ελληνικό Λογοτε χνικό και Ιστορικό Αρχείο, 1984. Σελ. λθ + 338. Δρχ. 800.
Αλέκου Παναγούλη. Αθήνα, Ισοκράτης, 1984. Σελ. 136. Δρχ. 400. ΖΩΤΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Είμαστε όλοι απώλειες πολέ μου. Μαρτυρίες, αριθ. 2. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 403. Δρχ. 700. ΠΑΠΑΛΑΤΟΣ ΟΡΕΣΤΗΣ. Κάτεργο της Γιούρας 1947-1950. Προσωπικές αναμνήσεις. Αθήνα, 1984. Σελ. 144. Δρχ. 200. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΧΑΡΗΣ. Η παιδεία στην Αντίστα ση. Β' έκδοση. Μαρτυρίες, αριθ. 8 . Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 156.
ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τόμος Γ', τεύχος 28. Δρχ. 120. Λ
ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 13. Δρχ. 80. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. Φύλλο 54. Δρχ. 1.50. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 92. Δρχ. 120.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΚΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Σ. Χτυποκάρδια και αγωνίες. (Κατοχή-στρατός-αντίσταση). Αθήνα, 1984. Σελ. 223. Δρχ. 450.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Φύλλο 42/1984/Α'. ΕΚΗΒΟΛΟΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό λογοτεχνίας, θεωρίας της λογοτεχνίας και κριτικής. Τεύχος 13. Δρχ. 400.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Φύλλο 54. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 24.
ΕΝΕΠΕΚΙΔΗΣ ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ Κ. Μακεδονικές πο λιτείες και οικογένειες. 1750-1930. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 325. Δρχ. 650.
ΘΟΥΡΙΟΣ. Κεντρικό όργανο της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος. Τεύχος 185. Δρχ. 40. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου δών. Τόμος 44, τεύχος 4.
ΚΟΝΤΙΙΣ Β. II α^γλυαμε^ικανικη Λίνλιτικη και το ελ ληνικό πρόβλημα: 1945-1949. Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, αριθ. 2. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ. 495. Δρχ. 600. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗ-ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΛ. Σελίδες ιστορίας. Θράκη 1870-1886. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1984. Σελ. 223. Δρχ. 450.
Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Διπλό τεύχος 33. Δρχ. 200. ΜΑΖΙ - TOGETHER. Τεύχος 15. Δρχ. 25. r~\
Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 14. Δρχ. 40. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 7. Δρχ. 20.
ΡΕΥΜΙΩΤΗΣ ΜΕΓΑΣ Α. Η συρρίκνωση του ελληνι σμού. Τόμος Α'. Κομοτηνή, 1984. Σελ. 153. Δρχ. 400.
ΤΑ ΝΕΑ ΤΩΝ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ. Τεύχη 19, 20. Δρχ. 80. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 801. Δρχ. 80. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Περιοδική έκδοση γραμμάτων-τεχνών. Τεύχος 2 2 . ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Όργανο της «Κίνησης για τη Νεό τητα». Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος Β715. Δωρεάν.
ΘΕΑΤΡΟ
ΤΑΞΙΔΙΑ
ΜΕΛΕΤΕΣ
ΕΛΛΑΔΑ
ΚΟΥΤΣΟΓ1ΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ ΠΗΓΗ κ.ά. Μελέτες για τον Samuel Beckett. Αθήνα, Εμείς, 1984. Σελ. 72. Δρχ. 150.
ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ Τ. Κ. Ασκηση στον Α θω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του Όρους. Αθήνα, Ίκαρος, 1984. Σελ. 195. Δρχ. 500.
ΙΣΤΟΡΙΑ
ΓΡΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ. Τεύχη 23-24. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το περιοδικό της ελληνικής οικογένειας. Τεύχος 893. Δρχ. 90.
ΣΚΙΑΘΟΣ. Τρίμηνη σκιαθίτικη επιθεώρηση. Τεύχη 30, 31. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τεύχος 50. Δρχ. 75.
fy
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τεύχος 20. Δρχ. 1(Κ).
ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 258. Δρχ. 50.
ΑΠΟΪΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΝΛΤΑΛ1Λ Γροθιά στο σκο τάδι. Αθήνα, Ι ύ γ χ ρ ο ν η Εποχή, 1984. Σελ. 70. Λρχ. 120. ΒΟΥΛΤΚΨΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η άγνωστη τραγωδία του
ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΓΗΣ ΛΡΝΑΙΑΙ. Φύλλο
66
ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος I ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΑ. Μηνιαίο περιοδικά.
ΣΥΛΛΟΓΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες και Φιλότεχνους. Τεύχος 7. Δρχ. 100. ΤΟΤΕ... Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τ*ύχος 13. Δρχ. 150. Π’ΙΦΥΛΙΛΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τ^χος 55. Δρχ. 150. ΤΣΟΝΤΑ. ΙΙεριοδικό της Κινηματογραφικής Λέσχης β.Ε .Θ . Τεύχος 13. Λρχ. 120. ΦΑΡΟΙ ΤΟΥ ΤΑΥΡΙΟΥ. Δίμηνη εφημερίδα. Φύλλο 3 Δωρεάν ΦΑΧΝΙΩΤΙΚΑ ΝΓΛ Μηνιάτικη τοπική εφημερίδα
■® ΡΚ *λο Μ
3#>ν
δελτιο/79
78/δελτιο
4 Απριλίου17 Απριλίου 1984
κριτικογραφία ^
β W
1
Μ
Μαρία Τρουπακη
Κιουρτσάκης Γ ,: Προφορική παράδοση και ομαδική δημιουρ γία (Κ. Καλλιγάς, ΚΑ, 5/4) Μιχαήλ-Δέδε Μ.: Η γυναίκα στην ελληνική παράδοση (Ε. Παππά, Γυναίκα, 4/4) Τ έχνες
Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος τον εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.
—Υπόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. Αργυρίου ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΚ: Δ. Κονιόάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίταης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμπούκη ΕΡ: Ε. Ρόζος EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: θ . Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΔ: Κ. θ . Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΛ: Κ. Λάμψα ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΑ: Μ. Λποστολάτος ΜΠ: Μ Παπαδοπούλαν ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο Παρατηρητής
ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΔ: Σ. Δρακοπούλου ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος TP: Κ. Τρίγκου ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΤ: Φ. Τριάρχης XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή ΓΙ: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τ έχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΙ1: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη Ε θ : Έθνος ΕΙ: Ειδήσεις ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΠ: Επίκαιρα
Δ, Μυταράς. Ζωγραφική 1948-1984 (ΚΣ, ΝΕ, 14/4) Η ζωγραφική του εικοστού αιώνα (ΚΤ, Ε θ , 11/4) Πετρόπουλος Η.: Ρεμπέτικα τραγούδια (ΚΣ, ΝΕ, 14/4) Σινίκη-Παπακώστα Ν.: Ήπειρος. Εκκλησίες και μοναστήρια (ΣΤ, ΕΛ, 12/4) Τόπος και εικόνα (ΚΤ, ΕΘ, 11/4) 1842-1885. Η Ελλάδα εικονογραφημένη (ΚΣ, ΝΕ, 14/4) Alfred Hitchock (Δ. Κούρτοβικ, ΔΙ, 91)
Κουτσοχέρας Γ.: Ο Σαρωνικός (ΚΤ, ΕΘ, 4/4) Κωτσόπουλος Θ.: Ποιήματα 1933-1983 (ΔΣ, ΒΡ, 10/4) Μαστοράκη Τ.: Ιστορίες για τα βαθιά (Β. Στεριάδης, ΚΑ, 12/ 4) 59 φωνές (Τ. Κόρφης, ΑΚ, 14/4) Πέππας Δ.: Πέντε ποιήματα σε δική τους απεικόνιση (ΒΠ, ΔΙ, 91) Πέτρου-Βλάαη Σ.: Αγαπημένε (ΘΠ, ΕΣ, 14/4) Προκοπάκη X.: Ο χλωρός παράδεισος (Α. Φωτοπούλου, CO, Απριλίου) Σανς Ο.: Ο Ισημερινός. Το βαθύ του έβενου (ΘΠ, ΕΣ, 31/3-5/ 4) Σολωμός Δ.: Τα ιταλικά ποιήματα (ΚΗ, ΕΙ, 4/4) Χατζηγεωργίου Α.: Εέφωτα (ΘΠ, Παναιτωλική, 6-7/4) Έλιοτ Τ. Σ.: 'Απαντα τα ποιήματα (ΤΒ, ΑΥ, 10/4)
Κλασική φιλολογία ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώ ρα ΉΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ή χος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός ΓΙανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΓΙΘ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ : Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης
Σοφοκλής. Ηλέκτρα (ΚΤ, Ε θ , 4/4) Κακριδής I. Θ.: Έ λα Αφροδίτη (Α. Σκιαδάς, ΔΙ, 91)
Ποίηση Αλαβέρα Ρ.: Ακηδία (Γ. Καρατζόγλου, ΔΙ, 91) Αλεξίου Δ.: Παιδικός απόπλους (ΑΦ, ΑΚ, 14/4) Αντωνάτος Ν.: Δέδυκεν (ΤΒ, ΑΥ, 10/4) Βαβούρης Σ.: Carolina profana (Α. Φουσκαρίνης, ΔΙ, 91) Βλαβιανός X.: Υπνοβασίες (ΚΤ, ΕΘ, 4/4) Δαράκη Ζ.: Τα αόριστα γεγονότα (Α. Φωτοπούλου, CO, Απριλίου) Δερέκα Α.: Δυο φορές λεν την αλήθεια ή ο σπόρος του καιρού (Α. Βασιλείου, Πνευματικές Σελίδες, 1) Ελευθερίου Μ.: Το μυστικό πηγάδι (θ . Ντόκος, ΑΥ, 13/4). Ωδίνες (Α. Φωτοπούλου, CO, Απριλίου) Ζώης Μ. Σ.: Προπαρασκευές A ' (Α. Βασιλείου, Πνευματικές Σελίδες, I)
Π ε ζ ο γ ρ α φ ία Ανδριανοπούλου Ε.: Δεκατρία παραμύθια (Β., ΑΥ, 1/4), (Α. Λαμπρία, ΜΕ, 10/4) Γαλαίος Σ.: Θέμα κορυφής (Ε. Παππά, Γυναίκα, 4/4) Γεράνης Σ.: Έ νας ευαίσθητος μπόξερ που έγινε αστυφύλακας (ΒΠ, ΔΙ, 91) Ζαφειριού Λ.: Οι συμμορίτες (X., ΑΥ, 10/4) Μαρτίνης Γ.: Μολυβένια κι ανθρώπινα (ΔΣ, ΒΡ, 10/4) Ονούφριος Α.: Του 35ου παράλληλου (Φ. ΖαμπαθάΠαγουλάτου, ΡΙ, 15/4) Παπαδημητρίου Μ.: Η σπηλιά (ΕΖ, ΡΙ, 15/4) Παπαπάνου Κ.: Γυρεύοντας το τέλος (ΑΦ, ΑΚ, 14/4) Σαμουηλίδης X.: Εφταπύργιο (ΔΣ, ΒΡ, 10/4) Σαραντίτη-Παναγιώτου Ε.: Τα δέντρα που τα λένε ντίβι-ντίβι (Α. Φωτοπούλου, CO, Απριλίου), (ΒΠ, ΔΙ, 91) Σιδερίδου Ν.: Πριν από την αυγή (Α. Βασιλείου, Πνευματικές Σελίδες, 1) Σπανδωνής Γ.: Θρήνος (ΚΤ, ΕΘ, 11/4)
γράμματα και τεχνες ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ, ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ
Αποκτείστε μια πλήρη σειρά του «ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ» κάνοντας μόνο μια ετήσια συνδρομή.
ΧΡ: Η Χριστιανική Προσφορά για την περίοδο Μαρτίου- Ιουλίου
1984 Φιλοσοφία Δήμου Ν.: Ο Έλληνας Βούδας (ΚΤ, Ε θ , 15/4) Καβάσης Η : Διαλεκτικό τρίπτυχο (ΒΙ1. ΔΙ, 91)
Ζουλιέν Κ : Οι δημοκρατίες αυτοκτονούν (Β, Βασιλείου, ΒΡ. 10/4)
Κοινωνιολογία
θρησκεία
Φιλίας Β.: Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις (ΑΦ. ΑΚ, 7/4)
Κιισάρας I : Ψυχολογία και ψυχή (ΑΦ. ΛΚ, 7/4)
Οικονομία
Πολιτική
Τουρισμός και οικονομία (ΠΛ. ΟΤ, 12/4) Χάμπερμαν Λ Τα υλικά αγαθά του ανθρώπου (ΣΤ. ΕΛ. 12 41
Βότοης Γ.: Σε μαύρο φόντο <Σ Χρυσοατομίδης. ΛΥ. β/4) Πολιτάκης Α Αρνούμαι την τυραννία (ΚΝ. ΚΛ, 12/4) Σαρλής Δ,: Το ΚΚΕ για την ΕΟΚ και οι θέσεις των άλλων κομμάτων (Ν, Κοτζιάς, ΡΙ. 15/4) Στάθης Σ : Η Γιουγκοσλαβία του Τίτο (Β, Βασιλείου, ΒΡ. 10/ 4)
Λαογραφία Δ συμπόσιο λαογραφίας του βορειοελλαδικού χώρον
ΕΛ. Κάοοης Κ Παραμύθια από τη Μάνη (ΣΤ, ΕΛ, 12/4)
Με κάθε καινούρια ετήσια συνδρομή δώρο όλα τα τεύχη του 1983 του περιοδικού «ΓΡΑΜ ΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ». (Πεζογραφία, Ποίηση, Δο κίμιο, Θέατρο, Μουσική, Κινηματογράφος,' Βι βλιοκριτική). Τεύχη περιορισμένα! Συμπληρώστε τα στοιχεία σας και στείλτε με ταχυδρομική επιταγή τη συνδρομή σας (1 400 δρχ) , Τα τεύχη θα σταλούν με απόλυτη προτεραιό τητα στις 10, 20 και 30 κάθε μήνα αντίστοιχα.
ΔΕΛΤΙΟ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑΣ Προς -ΓΡΑΜΜΑΤΑΚΑΙΤΕΧΝΕΣΚΟΣΤΑ ΠΑΠΑΓΕΟΡΓ ΙΟΥ ΣΤΕΝΩΝ ΠΟΡΤΑΣ 20 161 21 ΑΘΗΝΑ Τηλ 7234122 Παρακαλώ στείλτε μου ταχυδρομικό την μέχρι τώρα σειρό των τευχών του -ΓΡΑΜΜΑΤΑΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣΕσωκλείω ταχυδρομική επιταγή 1 400δρχ για την ετήσια συνδρομή μου ΟΝΟΜΑ ΕΠΩΝΥΜΟ ΟΛΟΣ ΠΟΛΗ
ΑΡΙΟ ΤΗΛ
80/δελτιο
μικρές αγγελίες
Φαχίνου Ε.: Το έβδομο ρούχο (Α. Φωτοπούλου, CO, Απρι λίου), (Ν. Αντενάιερ, ΔΠ, 12) Γουλφ Β.: Ορλάντο (ΣΤ, ΕΛ, 5/4) Καλβίνο I.: Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτη; (ΣΤ, ΕΛ, 5/4) Κουβίσκυ Τ.: Μιχρή αποκάλυψη (Κ. Στυλιδιώτης. ΟΤ, 5/4) Περέχ Ζ.: Ο άνθρωπος που κοιμάται (Μ. Volkovitch, Δ1, 91)
Μελέτες
ΣΤΗ μνήμη Αμαλίας Τσακνιά, που την πήρε οριστικά από ανάμεσα μας ο Άγγελος με τη YAMAHA, η Καίτη και ο Θεόφιλος Φραγκόπουλος κατέ θεσαν αντί ανθέων δρχ. 2.000 στην Ελληνική Εταιρία Προ στασίας και Αποκατάστασης Ανάπηρων Παιδιών και δρχ. 2.000 στην Ελληνική Αντικαρκινική Εταιρία. «Δεν λησμο νώ». ♦ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΣΤΕ να ασκηθεί τε σωματικά, σε πολύ ευχάρι στες συνθήκες, να αυτοσχεδιά σετε και τα αποτελέσματα της δουλειάς σας να πάρουν μορφή θεατρική; Αν ναι, τηλεφωνήστε στο 36.40.487. ★ «ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ», No 13. Κυ κλοφόρησε. Μένης Κουμανταρέας και άλλα θέματα. Στα βι βλιοπωλεία, πάγκους εφημερί δων. ♦ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΠΙΔΑ, Σταύ ρου ΓΙαπανικολόπουλου, μυθι στόρημα περιπέτεια για πυρη νικό πόλεμο. Σελίδες 270. Δρχ. 300. Δωρικός. (Κάβε λίζηστίς -μικρές ά γγελός- στοι χίζει ΙΟ μόνο δρχ.Ι
Αφιέρωμα στον Καβάφη (ΝΣ, ΟΤ, 5/4) Κούσουλας Λ.: Μετά τα φιλολογικά (ΒΠ, ΔΙ, 91) Κύκλος Καβάφη (ΒΠ, ΔΙ, 91) Ο Καβάφης και οι νέοι (ΜΔ, ΔΠ, 12) Τσούρας Ν.: Λυχνάρια του Μυκερίνου ( θ . Παπαθανασόπουλος, ΚΑ, 5/4) Χουρμούζιος Α.: Ειδωλολάτρες και ειδωλομάχοι (ΚΣ, ΝΕ, 7/ 4) Κούπερ Τ. Σ.: Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών (ΒΠ, ΔΙ, 91)
Δοκίμια Ροζάνης Σ.: Ο καθρέπτης και το είδωλο (ΑΦ, ΑΚ, 14/4) Τερζάκης Α.: Έ νας μεταβαλλόμενος κόσμος (ΚΣ, ΝΕ, 7/4) Χρηστίδης X.: Δημοτική και νομικά (6κ, ΚΑ, 12/4) Μονταίνι Μ.: Δοκίμια (ΣΤ, ΕΛ, 5/4)
Παιδικά Ανανίδου Ε.: Φουρ... κοπανάχι (θ . ΠΟΤ, ΟΤ, 12/4) θαλάσσης Ν.: Ζούσανε μια φορά (και όχι μόνο) δυο μικρά ψάρια (χωρίς όνομα) (ΚΤ, Ε θ , 4/4)
Σχολικά Βαρουχάκης Ν. κ.ά.: Μαθηματικά γ ' λυκείου (Κ. Γιαννόπουλος, ΣΕ, 15)
Ιστορία Ανατολική κρίση και ελληνισμός (ΣΤ, ΕΛ, 12/4) Μακρυγιάννης Γ.: Οράματα και θάματα (Π. Λιαλιάτσης, ΚΑ, 12/4) Παπανικολής Μ.: Η μάχη στις Καρούτες (ΒΠ, ΔΙ, 91) Τσιμπουκίδης Δ.: Η αρχαία Ελλάδα και οι κλασικοί του μαρ ξισμού (Β. Βασιλείου, ΒΡ, 10/4)
Ηιογραφίες-Μαρτνρίες-Απομνημονεύματα Βαφειάδης Μ : Απομνημονεύματα (Β Βασιλείου. ΒΡ, 10/4) Γούλας Δ.: Γεώργιος Καφαντάρης (Α. Βασιλείου, Πνευματι κές Σελίδες, 1) Λαράκη Π.: θητεία στην τοπική αυτοδιοίκηση (Ε. Παππά. Γυναίκα, 4/4) θω μάς Γ.: Ο πηλιορίτης οπλαρχηγός Γιώργης Ζορμπάς ( Σ Ι . ΕΛ, 5/4) Λασκαράτος Λ Αυτοβιογραφία (ΚΗ. ΕΙ, 4/4) Πιιπαδάχης Μ : Ελένη Παπαδάχη (ΒΠ. ΔΙ. 91) Παπανδρέου Μ.: Εφιάλτης στην Αθήνα (Ε. Παππά. Γυναίκα. 4/4) Περικλής Βυζάντιος (ΚΣ, ΝΕ. 14/4) Σαρδελής Κ : Ανθολόγιο της λευτεριάς (ΣΤ, ΕΛ, 5/4) Τσάτοος Κ.. Ο άγνωστος Καραμανλής (Ε. Παππά, Γυναίκα. 4/4) ^ Φαλιάγκα Πιιπανικολάου I Η γυναίκα ιπην Αντίσταση ' Παππά, Γ υνα ίκα /#® " Φιλίππου Φ Ιδανικοί αυτόχειρες (ΕΑ. ΕΛ, 15/4) /ό , „ Ί'ι,ιτιάδης Λ Ενθυμήματα (Ν Κσμνηνου Χατ ζηγεωργίόυ. Ί " Ψαρέΐ; 41.45» ί Μαροάν Π Μαρία Κάλλας (ΚΣ. ΝΕ, 14/4) \ \ ΐ |
ΙΙαζολίνι (ΚΤ, EH, 11/4)
\
m
>J£