Τεύχος 99

Δ Ε Κ Α Π Ε Ν Θ Η Μ Ε Ρ Η ΕΠΙΘ Ε Ω Ρ ΗΣΗ ΤΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

[ ,υ+ήκαν *<«j Li την καύοΙ I πού δεν el Ιοαοκομι ίο) I Ιεσήκιυναν tJ

μ α τ ισ τ ύ ς » *

i τή cfυλακή I I είχαν ϊρθβ ρατήαουν d i Ζαχαριάα it με τή δική μ

[καθοδήγηση

plot), Αυτοί [ν πράγματα I Εμπαιναν π(

I « ί δικούς μ |μω?. Δ< χρ ί ρ η χ ί καΟόλ

ί

Ιοτό τό « ||μ ν εξουσία I πού με τό I εχτη όλομέ!

ι κα I.! ;

συνεντεύξεις με τους: Γιάννη Μανσύσακα Ανάστο Παπαπέτρου

Αλέξη Σεβαστόκη Α ντώ νη Τα λα γό ν π

εκδόσεις «νεα σύνορα» Κυκλοφορεί σε λίγο

ΓΚΑΜΠΡΙΕΑ ΓΚΑΡΣΙΑ ΜΑΡΚΕΣ Το Φθινόπωρο του Πατριάρχη Σε υπεύθυνη μετάφραση από το πρωτότυπο της Κλαίτης Σωτηριάδου Μ παράχας

Ένα ακόμη έργο του πολνδιαβασμένον Νομπελίστα συγγραφέα, που πρωτογνώρισε στο ελληνικό κοινό ο Εκδοτικός Οίκος «Νέα Σύνορα Α. Λ. Λιβάνη »

Από τον Εκδοτικό μας Οίκο κυκλοφορούν πάντα σε συνεχείς επανεκδόσεις τα βιβλία του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες • Εκατό χρόνια Μοναξιάς • Χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου • Ο Συνταγματάρχης δεν έχει κανέναν να του γράψει • Η Κακιά Ώ ρα • Ανεμοσκορπίσματα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ■ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

Α. ΣΕΙΡΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1. Ν. Μπαλτά Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΙΚΟΥ ΠΑΡΕΜ­ ΒΑΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΠΩΡΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ (Δρχ. 140) (Εξαντλήθηκε) 2. Π. Ρέππα ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥ­ ΣΜΟΥ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ (Δρχ. 140) (Εξαντλήθηκε)_______________ 3. Ν. θέμελη - Δ. Μυλωνάκη Η Α.Τ.Ε. ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩ­ ΠΑΪΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗ­ ΤΑΣ (Δρχ. 140) (Εξαντλήθηκε) 4. Δ. Μυλωνάκη - Ν. θέμελη - Α. Κό­ ρακα -Π. Γέμτου, Ε. Μαρκαντωνάκη - Δ. Πρόβατά ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ Α.Τ.Ε. (Δρχ. 160) (Β- έκδοση) 3. Με τη συνεργασία: ζ. «περγη - α. Δαμιανού - Ν. Πριόβολου - Δ. Σωτηροπούλου ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ (Δρχ. 160) (Β' έκδοση) 6. Ν. Λεβέντη - Μ. Σακέλλη, με τη συνεργασία της X. Σκυφτούλη ΜΕΓΕΘΟΣ, ΠΟΛΥΤΕΜΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΓΕ­ ΩΡΓΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ (Δρχ. 200)___________________ 7. Χ. Παπαθανασίου - Γ Κοζάκου-Ελ. Σγουράκη ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΙΝΗΣΕΩΣ ΤΩΝ ΟΠΩΡΟΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (Δρχ. 200) 8. Β. Καραποστόλη ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ (Δρχ. 250) 9. Ν. Μπαλτά - Β. Δρούγκα ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟ­ ΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΚΑΤΑΘΕ­ ΣΕΩΝΑΠΟΤΟΥΣ ΙΔΙΩΤΕΣ(Δρχ,250) 10. Δημ. Ιωαν. Μηλιάκου, με τη συνεργασίατης Βασ.Χιωτέλλη- Γεωργιάδη Η ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛ­ ΛΑΔΑ, ΣΤΗΝ ΕΟΚ (ΙΤΑΛΙΑ) ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΥΠΟ ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟTHTA ΧΩΡΕΣ (Δρχ. 250)________ 11. Γ. Μελά - Δ. Ντελή ΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ ΚΑΙ Η ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ (Δρχ. 300)

12. Ε. Γιομπρέ - Γ. Μαρκατάτου - Δ. Πρόβατά, με τη συνεργασία του Απ. Χατζηαντωνίου ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ (Δρχ. 500) 13. Μιχ. Σακέλλης ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ: ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (Δρχ. 400)_____________ 14. Δημ. Μηλιάκου ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΠΟΡΤΟ­ ΚΑΛΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Δρχ 200) 15. Νικ. Μπαλτά ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ (Δρχ 200) 16. Κ.Κιούκης -Λ.Παπακωνσταντινίδης ΚΙΝΗΤΡΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑ­ ΠΤΥΞΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ Ε.Ο.Κ. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΤΟΤΗ­ ΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ & ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ 0 (Δρχ. 400) Β. ΣΕΙΡΑ ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΕΩΝ 1. Δ. Ζωγράφου ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ (Τόμοι 2, Δρχ. 500) 2. Κ. Καραβίδα ΓΕΩΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟΣ (Δρχ. 250)______________ 3. Γ. Παχύ - Κ. Καραπάνου - Γ. Οικονομίδου ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ, Κείμενα για το αγροτικό ζήτημα (Δρχ. 250) Γ. ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ___________ 1. Β. Καραποστόλη ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩ­ ΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (Δρχ. 100)____________ _ 2. Ν. Μάνταλου Η ΚΑΡΥΔΙΑ (Δρχ. 200) (Β' έκδοση) 3. Δανάης Μυλωνάκη ΘΕΜΑΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ (Δρχ. 150)___________________ 4. θ. θεοδωρή Η ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΩΝ, ΤΑ ΠΡΟΒΛΗ­ ΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ (Δρχ. 100) 5. ΟΔΗΓΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑ­ ΝΙΩΝ (Δρχ. 800) 6. Δ. Οικονόμου - Γ. Σταματόύκου ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ & ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΠΕΝΔΥ­ ΣΕΩΝ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ (Δρχ. 400)

ΔΙΑΘΕΣΗ: •ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 23 •Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων (Εδουάρδου Λω 19, Αθήνα, τηλ. 32.33.442).

• Κεντρικά βιβλιοπωλεία Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Πάτρας, Ηρακλείου, Λάρισας, Ιωαννίνων.

• Για την επαρχία: Πληροφορίες στα Καταστήματα ΑΤΕ.

* Μ Α Κ Ρ Υ Γ ΙΑ Ν Ν Η Π Α Ν Α Γ ΙΩ Τ Η Ζ Ω Γ Ρ Α Φ Ο ^ .

εκδόσεις που συμβάλλουν στην πολιτιστική ανάπτυΞη του τόπου μας ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ Τι

Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεύχος 99 25 Ιουλίου 1984 Τιμή: Δρχ. 120 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπόυλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Νίκος Στεφανάκης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ­ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσα> Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο EHfe, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοριαλιάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Κεντρική διάθεση: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» Δραγάτση 1 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν ο Κώστας Παππάς, ο Βασίλης Καλαμαράς, ομάδα σπουδαστών αγγλικής λογοτεχνίας και ο Αριστοτέλης Νικολαΐδης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4 6

10

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Γεώργιος - Αλέξανδρος Μαγκάκης: Γράμμα από τη φυλακή για τους Ευρωπαίους Βασίλης Ραφαηλίδης: Οι αποδράσεις του δέσμιου πνεύματος Αντώνης Βγόντζας: Φυλακή και βιβλίο Παναγιώτα Παπαδοπούλου: Το βιβλίο στην καθημερινή ζωή των καταδίκων Γράμμα σ’ ένα συγγραφέα από έλληνα κρατούμενο σε γερμανική φυλακή Από το ημερολόγιο ενός κρατούμενου Serge Gorlan: Η φυλακή χωρίς φιλολογία Ζαν Ζενέ: Η λογοτεχνία σας, οι καλές σας τέχνες, οι βραδινές σας διασκεδάσεις εγκωμιάζουν το έγκλημα Γιάννης Μανούσακας Ανάστος Παπαπέτρου Αλέξης Σεβαστάκης Αντώνης Ταλαγάνης

12 13 15 24 27 29 31 35 37 41 45 48

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΙΚΑΙΟ: Γράφει ο Κων. Γερ. Γιαννόπουλος ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει η Ελένη Παμπούκη ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: Γράφει ο Τώνης Π. Σπητέρης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν ο Μάνος Κοντολέων κιιι ο Γιώργος Δ. Κεντρωτής ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Δ. Πλάκας ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ο Στέρ. Φασουλάκης ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Δ. I. Λοίζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Β. Παγκουρέλης

53 54 56 58 61 66 68 71 55

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στο λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα

ΧΡΟΝΙΚΑ Αμερικάνικος τρόπος ΟΣΟ και να μην το θέλουμε, ο αμερι­ κάνικος τρόπος ζωής έχει μπει στη ζωή μας. Ντύσιμο, χτένισμα, μουσική και άλλα. Τώρα μπαίνει και στο θάνα­ τό μας. Λίγο παράξενο, αλλά αυτό διαβάζουμε σε διαφημιστική καταχώ­ ριση, που περήφανα μας πληροφορεί ότι «Για πρώτη φορά στη. Ελλάδα ιδρύθηκε Εταιρεία κοινωνικών εκδη­ λώσεων βάσει αμερικανικών προτύ­ πων». Και συνεχίζει μ’ ένα χιούμορ που θα πρέπει να το χαρακτηρίσουμε μαύρο, επηρεασμένοι και εδώ από την αμερικάνικη νοοτροπία: «Όχι στην εκμετάλλευση. Όχι στην κερδο­ σκοπία. Όχι ο θάνατός σου η ζωή Τα μεγάλα στοιχεία μικραίνουν για να μας ψιθυρίσει στη συνέχεια: «Τα χρήματα που δίνουν τα Δημόσια Τα­ μεία είναι αρκετά για μας για να συμ­ παρασταθούμε με τον καλύτερο τρό­ πο στη λύπη σας»· και ακόμα με πιο μικρά στοιχεία και μονοτονικά: «και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων».

Διαγωνισμός παιδικού βιβλίου ΕΝΑΣ ακόμα παιδικός διαγωνισμός προκηρύχθηκε από τον «Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου», με σκο­ πό τη βράβευση έργων παιδικής λο­ γοτεχνίας. Τα έργα, που πρέπει να είναι ανέκ­ δοτα, θα υποβληθούν με ψευδώνυμο σε τρία αντίτυπα και, όπως ζητάει η προκήρυξη, καθαρά δακτυλογραφη­ μένα και φροντισμένα. Θέματα: «Ο φτερωτός κόσμος», «Χρονικό μιας ελληνικής πολιτείας», «Σύγχρονο κοινωνικό-ψυχολογικό μυ­ θιστόρημα για παιδιά και νέους πάνω από δώδεκα χρονών», «Μυθιστόρημα εμπνευσμένο από την ιστορία της ελ­ ληνικής μουσικής», «Συλλογή τουλά­

προ λεγο μένα χιστον 25 ποιημάτων για παιδιά του δημοτικού» και «Συλλογή πρωτότυ­ πων παραμυθιών». Αθλοθέτες είναι το Μουσείο Φυσι­ κής Ιστορίας Γουλανδρή, ο εκδοτικός οίκος Αφοί Ασημακόπουλοι, ο εκδοτι­ κός οίκος Στέφανου Πατάκη, ο οίκος Κολλάρου-Βιβλιοπωλείο Εστίας και ο εκδοτικός οίκος Γιάννη Βασδέκη. Η προθεσμία για την υποβολή έρ­ γων λήγει στις 31 Δεκεμβρίου. Περισσότερες πληροφορίες για όσους ενδιαφέρονται δίνονται στη Ζαλόγγου 7 και στα τηλέφωνα 36.02.990 και 36.20.243. Και μια και μιλούμε για τον «Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου», θα πρέπει ν’,αναφέρουμε και το νέο διοι­ κητικό του συμβούλιο, που εκλέχθηκε στις πρόσφατες αρχαιρεσίες και συγ­ κροτήθηκε σε σώμα ως εξής: πρόε­ δρος Κ. Π. Δεμερτζής, αντιπρόεδρος Ρένα Καρθαίου, γενική γραμματέας Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, έφορος Βίτω Αγγελοπούλου, ταμίας Λίτσα Ψαραύτη, και μέλη: 'Αννα Μενδρινού και Φράνση Σταθάτου.

νεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών. Η φετινή γιορτή ήταν αφιερωμένη στα 150 χρόνια από την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελ­ ληνικού κράτους. Τα σπάνια ντοκουμέντα που εκτέ­ θηκαν στο ειδικό περίπτερο του Δή­ μου Αθηναίων ήταν από το αρχειακό υλικό της Γενικής Γραμματείας Τύ­ που και Πληροφοριών, του Γενικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου και του Δήμου Αθηναίων. Στη γιορτή (21 Ιουνίου - 1 Ιουλίου) συμμετείχαν 180 εκθέτες με 20.000 τίτλους βιβλίων. Η πρωτοτυπία της φετινής διοργάνωσης ήταν τα δωρεάν βιβλία που μοιράστηκαν στις 26 Ιου­ νίου από νέες και νέους στη διαδρο­ μή από το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων μέχρι το Άλσος Κη­ φισιάς. Οι γιορτές του βιβλίου έχουν αρχί­ σει ν’ αποκτούν ένα μόνιμο κοινό που κάθε χρόνο εμπλουτίζεται με καινού­ ριους αγοραστές, και αυτό είναι το χρήσιμο αποτέλεσμα των εκθέσεων. Καλύτερα οργανωμένη και με πιο εύ­ χρηστα περίπτερα, ήταν οι διαπιστώ­ σεις τόσο των εκθετών όσο και μέ­ ρους του κοινού για τη φετινή διορ­ γάνωση. Διακοσμητικό στοιχείο για την έκ­ θεση μπορεί να θεωρηθεί το περίπτε­ ρο για τα 150 χρόνια, παρ’ όλα τα εν­ διαφέροντα εκθέματά του (και την αρκετή σκόνη του τουλάχιστον την πρώτη μέρα). Πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος ώστε να συνδυάζεται σωστά η γιορτή του βιβλίου με το εορταστικό γεγονός που θα καλύπτει. Από τις συνεντεύξεις που έδωσαν οι υπεύθυνοι της έκθεσης στον τύπο, στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση, κρίναμε ότι και τα προβλήματα αυτών των εκδηλώσεων γνωρίζουν και εξυ­ πνότατες λύσεις μπορούν να δώσουν οι ίδιοι. Δεν μένει παρά να δουλέ­ ψουν γι’ αυτές.

Γιορτή Βιβλίου 150 χρόνια Αθήνας

Η πόλη των θαυμάτων

ΤΕΛΕΙΩΣΕ και η φετινή γιορτή στο Άλσος της Κηφισιάς, έβδομη στη σει­ ρά, που έγινε από το Σύλλογο Εκδο­ τών Βιβλιοπωλών της Αθήνας σε συ­

ΜΙΑ πόλη θαυμάτων ζητάει υποστήρι­ ξη. Περίπου έτσι έκλεινε το κείμενο του δελτίου τύπου που μας έστειλε το Πειραματικό Εργαστήρι Βέροιας,

χρονικα/5 για να μας καλέσει στη φιλόξενη πό­ λη, που κράτησε, όπως όλα τα ωραία πράγματα, πολύ λίγο: τρεις μέρες στο τέλος του Ιουνίου. Άφησαν λοιπόν τα παιδιά να φτιά­ ξουν μια δική τους πόλη στην πλατεία του Ρολογιού, και τα κατάφεραν πολύ καλά. Βρήκαν τις δικές τους λύσεις στη λειτουργία της πόλης τους και έκαναν πολλούς μεγάλους να προ­ βληματιστούν με τον τρόπο που αξιοποίησαν το χώρο της πλατείας, που συνήθως χρησιμοποιείται για επιδεί­ ξεις και παρελάσεις. Έτσι η πόλη αυ­ τή έγινε το επίκεντρο του ενδιαφέ­ ροντος μιας άλλης πόλης και των με­ γάλων, που πολλοί θα αναρωτήθηκαν για τον χαμένο αυθορμητισμό τους. Τα συμπεράσματα απ' αυτό το πεί­ ραμα θα χρειαστεί καιρός για να με­ λετηθούν και θα πρέπει να ξεκινή­ σουν από το πόσο δικαιώθηκε η άπο­ ψη των υπεύθυνων αυτής της σκηνο­ θεσίας, όπως οι ίδιοι τη χαρακτήρι­ σαν, που την παραθέτουμε, για να κλείσουμε αυτό μας το σημείωμα: «Η δράση και η ενέργεια στο χώρο της επαρχιακής πόλης δεν μπορεί να νοη­ θεί βέβαια σαν πρότυπο για υπερμεγέθυνση παρά σαν μια πειραματική τόλμη για την ανάλυση και τη συγκέν­ τρωση των εμπειριών της συνολικής αυτοδιαχείρισης του δημόσιου χώ­ ρου». Η πραγμάτωση της πόλης των θαυ­ μάτων ανοίγει μια νέα πολιτική πραγ­ ματικότητα που επιτρέπει στους πολί­ τες, δηλαδή στα παιδιά, αυτοδιαχείρι­ ση και χρήση ποιητική του πολιτεια­ κού χώρου. Είναι μια πρώτη διαλεκτι­ κή αρχή ανάμεσα στο χώρο, την πολι­ τεία και τον πολίτη.

Απόσπασμα από ένα περσινό μας σχόλιο που δημοσιεύτηκε σ’ αυτή τη στήλη, στο τεύχος 75. Φέτος, με την προοπτική της επα­ νάληψης αυτού του εθίμου, δηλαδή του καψίματος, του σκισίματος και γενικά της κακοποίησης των εκδό­ σεων του ΟΕΔΒ, που γίνεται στον εορτασμό της λήξης του σχολικού έτους, στάλθηκε σε όλα τα σχολεία της χώρας εγκύκλιος του υπουργού Παιδείας κ. Κακλαμάνη. Δεν εξετάζουμε αν και κατά πόσο το σχόλιό μας συνέτεινε σ’ αυτή την απόφαση. Επαινούμε την πρωτοβου­ λία του υπουργείου για την αποκατά­ σταση του σεβασμού των μαθητών στα βιβλία τους. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι μόνο αντικοινωνικό και αντιοικονομικό αλλά αναμφισβήτητα και αντιπαιδαγωγικό, τονίζεται στην εγ­ κύκλιο. Παράλληλα καλούνται οι εκ­ παιδευτικοί, σε συνεργασία με τις μα­ θητικές κοινότητες ν’ αποτρέψουν τις απαράδεκτες αυτές καταστροφές των διδακτικών βιβλίων και να συγκεντρώ­ σουν σε κάθε σχολείο όλα τα διδακτι­ κά βιβλία που οι μαθητές δεν επιθυ­ μούν να κρατήσουν για τις προσωπι­ κές τους βιβλιοθήκες. Έτσι και η γνωστή θλιβερή και προκλητική για τον κοινωνικό περίγυρο του σχολείου εικόνα θα εκλείψει και ο σεβασμός της δωρεάν παιδείας, που δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι καλύπτεται από το μό­ χθο του εργαζόμενου λαού, θα ενισχυθεί. Τα αποτελέσματα δεν έρχονται από τη μια μέρα στην άλλη, όταν μάλιστα αφήνονται στην πρωτοβουλία των κα­ θηγητών. Όμως φέτος η εκδίκηση στα βιβλία -η βιθλιοθυσία- εκδηλώ­ θηκε σε μικρότερη έκταση γιατί εφευρέθηκαν πιο εντυπωσιακοί τρό­ ποι για να διαδηλώσουν τη χαρά τους οι μαθητές: το πέταγμα των παγωτών, οι νερομπόμπες, ο αφρός ξυρίσματος, οι μπίρες και τα γιαούρτια. Μόνο που ενώ τα πετούσαν ο ένας στον άλλο τυχαία έπεφταν και σε κάποιους κα­ θηγητές. Το ευχάριστο είναι ότι το ενδιαφέρον των μαθητών άρχισε να κατευθύνεται σε άλλα αντικείμενα και όχι στην καταστροφή των βιβλίων.

οδυσσεας

Πεταμένα βιβλία No 2 «...Η αναγκαία πρωτοβουλία του αρ­ μόδιου υπουργείου για δωρεάν παρο­ χή μαθητικών βιβλίων, είχε και τις αρ­ νητικές πλευρές της. Όταν ξοδεύαμε ν’ αγοράσουμε τα βιβλία του σχολεί­ ου μας, τα πονούσαμε. Τώρα που ξο­ δεύεται το κράτος για μας (έμμεσα θίγεται και η δική μας τσέπη), τα σκί­ ζουμε, τα καίμε ή τα πετάμε στα πο­ τάμια. Θά ’πρεπε να βρεθεί ένας τρό­ πος που ν’ αποκαταστήσει το σεβα­ σμό του μαθητή προς το βιβλίο και ταυτόχρονα να μην πηγαίνουν τόσα χρήματα στα σκουπίδια.»

Επανόρθωση Στην Αγορά του Βιβλίου από 30 Μαΐου έως 12 Ιουνίου του τεύ­ χους μας 97 αναφέρεται ως εκ­ δότης του βιβλίου «1934» του Α. Μοραβία ο «Κάκτος», αντί του «Εξάντα». Ζητούμε συγ­ γνώμη. . Σολωνος 116 -Τηλ. 36.19.724__

6/χρονικα

διάλογοι Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

Για τον Κ. Θεοτόκη Στο ενδιαφέρον τεύχος 92/ 18.4.84 το αφιερωμένο στον Κων­ σταντίνο Θεοτόκη, στο σημείο της βιβλιογραφίας, τμήμα «αφιε­ ρώματα περιοδικών», σελ. 45, βλέπω να παραλείπεται ένα πε­ ριοδικό που είχε αφιερώσει εκτε­ νές άρθρο για την ποίηση του Θεοτόκη. Πρόκειται για το περ. «Παρνασσός», που φιλοξενεί ένα εκτενές άρθρο του Κώστα Δαφνή, ιστορικού, για τα σονέτα του Κ. Θεοτόκη. Ακόμα παραθέτει και 32 σονέ­ τα του Κ. Θεοτόκη, για πρώτη φορά, ενώ στη βιβλιογραφία του ο Κατσίμπαλης μιλάει για 29 σο­ νέτα. Απ’ όσα έχω υπόψη μου ο Θεοτόκης όσο ζούσε δημοσίευσε λί­ γα σονέτα (2-3)· αργότερα το περ. «Φιλότεχνος» του Βόλου δημοσίευσε 12 σονέτα, ο Ά γγε­ λος Τερζάκης στο έργο Κ. Θεοτόκης στη Βασική Βιβλιοθήκη 22 σονέτα και στα 1966 ο Κ. Δαφνής 32 σονέτα στο περ. «Παρνασ­ σός», τ. 8, 1966, σελ. 415-442. Ασφαλώς δε θεωρώ τη μη ανα­ φορά στο περιοδικό «Παρνασ­ σός» παράλειψη, αφού μιλάτε για επιλογή βιβλιογραφίας. Επιση­ μαίνω όμως το τεύχος του «Παρ­ νασσού» για όποιον θα ήθελε να δει την ποίηση του Κ. Θεοτόκη, μια ποίηση που κι αυτή μιλάει για τις κοινωνικές αγωνίες του Θεο­ τόκη. Είναι βέβαιο πως το πεζογραφικό έργο επίσκιασε την ποίησή του, όπως και το μετα­ φραστικό του έργο, αν και τελευ­ ταία ο Φίλιππος Βλάχος, αυτός ο αθόρυβος εκδότης μας, έδωσε

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

το «Νάλας και Νταμαγιάντη» που ο Κ. Θεοτόκης μετέφρασε με τον Λ. Μαβίλη. Μακάρι να βρεθεί ο εκδότης του ποιητικού έργου του Θεοτόκη. Ίσως ο κ. Βλάχος. Ευχαριστώ. Κώστας Παππάς, φιλόλογος Ταμπά 4-6, Άνω Ηλιούπολη Αθήνα

Ο συνεργάτης μας Βασίλης Καλαμαράς μας έδωσε σχετι­ κά την ακόλουθη απάντηση:

Ο επιστολογράφος του «Διαβά­ ζω» αναφέρει στο γράμμα του ότι παραλείπω το άρθρο του Κώ­ στα Δαφνή που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Παρνασσός». Έχω να σημειώσω ότι για να συμπεριληφθεί ένα περιοδικό στο είδος του αφιερώματος θα πρέπει να έχει αφιερώσει τουλά­ χιστον το ένα τρίτο της ύλης του σ’ ένα συγκεκριμένο θέμα ή σ’ έναν συγκεκριμένο συγγραφέα ή θα πρέπει να υπάρχει στις σελί­ δες του περιοδικού το ελάχιστο όριο των τριών συνεργασιών. (Βλ. και Μάρθα Καρπόζηλου: Αφιερώματα περιοδικών. Συμβο­ λή στην καταγραφή τους [18801980] Ε. Λ. I. Α. Αθήνα 1982, σσ.

13-14). Με το παραπάνω λοιπόν σκε­ πτικό το άρθρο του κ. Κώστα Δαφνή αποκλείστηκε από το τμή­ μα «Αφιερώματα περιοδικών» της βιβλιογραφίας μας.

Βασίλης Καλαμαράς Κασταλίας 17 11363-Α θή να

«Μικρό πρακτικό μάθημα ποιητικής τέχνης και μετάφρασης»

Αγαπητό «Διαβάζω», Στη διάρκεια της μελέτης μας πάνω στην ποίηση του Τ. Σ. Έλιοτ (σε ένα κύκλο μαθημάτων αγγλικής λογοτεχνίας - Diploma Course), πληροφορηθήκαμε ότι εκδόθηκαν «άπαντα τα ποιήμα­ τα» του Τ. Σ. Έλιοτ, σε μετάφρα­ ση Αριστοτέλη Νικολαΐδη. Όπως ήταν φυσικό, ενδιαφερθήκαμε να αγοράσουμε το εν λόγω βιβλίο. Η έκπληξη -γ ια να μην πούμε το σ οκ- ήταν μεγάλη. Διαπιστώσαμε «τέρατα και σημεία». Σταχυολογούμε μερικά από τα πιο κραυγα­ λέα, αρχίζοντας από την πρώτη συλλογή, «Προύφροκ»: 1. Στο πρώτο ποίημα, «The Lo ve Song of J. Alfred Prufrock» ση­ μειώνουμε: To ερώτημα «So what should I presume?», που με μι­ κρές παραλλαγές επαναλαμβά­ νεται τρεις φορές μέσα στο ποίημα, μεταφράζεται: «Έτσι πώς να υπέθετα;» αντί «Έτσι πώς να τολμούσα;» αλλοιώνον­ τας σημαντικά το νόημα του ποιήματος. Στη συνέχεια, «to swell a progress» μεταφράζεται «να πρησθεί μια πρόοδος», αντί «να μεγαλώσει η συνοδεία». Πα­ ρακάτω: «Do I dare eat a peach:» ρωτά ο ποιητής. Και μεταφράζει ο κ. Νικολαΐδης: «Τολμώ να φάω ένα μπουμπούκι;» Όπου, όμως, peach = ροδάκινο, το οποίο του­ λάχιστον είναι φαγώσιμο. Κι ας μη μας πει ο κ. Νικολαΐδης ότι αποδίδει ελεύθερα το «ελιοτικό

χρονικα/7 πνεύμα», γιατί εδώ συγκεκριμένα η ερώτηση αναφέρεται στο αν, όταν γεράσει, θα μπορεί να δαγ­ κώσει ένα ροδάκινο. Τι σχέση έχει το μπουμπούκι; 2. Στο ποίημα «Portrait of a la­ dy»: To «a slight sensation of being ill at ease» μεταφράζεται κατά λ έ­ ξη «μια μόλις αίσθηση ασθένειας που ευκολύνει» αντί «αμηχανία». Στη συνέχεια: «This music is suc­ cessful with a "dying fall’’» ο k. Niκολαΐδης μεταφράζει «Η μουσική που πετυχαίνει μ’ ένα "φθινόπω­ ρο πεθαίνει"». Όμως το fall εδώ καμιά σχέση δεν έχει με το φθι­ νόπωρο, η έκφραση στα εισαγω­ γικά είναι παρμένη από τη «Δω­ δέκατη Νύχτα» του Σαίξπηρ και σημαίνει απλά τη μουσική που σιγοσβήνει (έχει καθιερωθεί και σαν μουσικός όρος).

3. Στα «Preludes»: «Α lonely cab-horse steams and stamps» με­ ταφράζεται «Μια μονήρης άμαξα κυλάει και σφραγίζει», αντί για «αχνίζει» και «ποδοβολάει». (Πά­ λι καλά που δεν μετέφρασε «ατμοί» και «γραμματόσημα»!) Παρακάτω: «That are raising dingy shades» μεταφράζεται «που ανυ­ ψώνουν λερωμένες σκιές», αντί για «λερωμένα στόρια».

4. Στο «Rhapsody on a Windy Night»: Διαβάζουμε: «As a mad­ man shakes a dead geranium», με­ ταφράζεται «Καθώς τραντάζει ένας τρελός ένα τρελό γεράνι». Ποιητική αδεία το νεκρό γίνεται τρελό; Παρακάτω: το «twists like a crooked pin» ο κ. Νικολαΐδης μεταφράζει «χορεύει σαν παρά­ νομη καρφίτσα». Ωστόσο, το twist δεν έχει καμιά σχέση εδώ με τον ομώνυμο χορό, ενώ το crooked σημαίνει απλά «στραβός» ή «πα­ ραμορφωμένος» και μόνο μετα­ φορικά «παράνομος». Και ο τε ­ λευταίος στίχος «The last twist of the knife» μεταφράζεται «ο έσχα­ τος χορός του μαχαιριού» αντί για το «στρίψιμο» του μαχαιριού. Η πεποίθηση ότι twist = χορός εί­ ναι ακλόνητη στον κ. Νικολαΐδη.

5. Στο «Morning at the Win­ dow»: Λέει ο ποιητής: «I am awa­ re of the damp soule of house­ maids». Και μεταφράζεται σε: «Γνωρίζω τις υγρές ψυχές από υπηρέτριες». Άγνωστα τα κίνη­ τρα του κ. Νικολαΐδη για αυτόν το στίχο. Γνωρίζει, άραγε, τις ψυ­ χές από τον καιρό που δούλευαν ως οικιακοί βοηθοί; Ή μήπως μας

εισάγει σε μια νέα μεταφυσική όπου οι ψυχές έχουν σύσταση υπηρέτριας; Συνεχίζουμε: Το «twisted faces» γίνεται «στροβιλι­ σμένες μορφές» αντί για «συσπασμένα πρόσωπα».

6. Στο «Mr. Apollinax»: Στον τε ­ λευταίο στίχο διαβάζουμε: «I re­ member a slice of lemon and a bit­ ten macaroon», το οποίο μετατρέπεται σε «Ένα κομμάτι θυμάμαι λεμόνι, κι ένα τσακισμένο μακα­ ρόνι», αντί «δαγκωμένο αμυγδα­ λωτό» (= macaroon) εδώ, μάλι­ στα, ο κ. Νικολαΐδης επινοεί και ανύπαρκτη εσωτερική ομοιοκα­ ταληξία «μακαρόνι» - «λεμόνι». Πιθανά, όμως, νομίζει ότι διατη­ ρεί το «ελιοτικό πνεύμα».

7. Στο ποίημα «The Hollow Men» υπάρχει η εξής φράση σαν υπότιτλος: «Α penny for the Old Guy». Ο κ. Νικολαΐδης μεταφρά­ ζει «Μια πεντάρα για τον Γέρο Τύπο». Ποιον Τύπο, κ. Νικολαΐδη; Πρόκειται για τον Guy Fawkes και όχι για κάποιον άσχετο τύπο (με κεφαλαίο όμως το Τ). Εδώ σταματάμε. Αυτές είναι μερικές από τις άφθονες παρερ­ μηνείες που συναντήσαμε στη μετάφραση του κ. Νικολαΐδη. Δεν πρόκειται για απλές αποχρώ­ σεις της γλώσσας, αλλά για λάθη που ακόμα και για έναν άνθρωπο με ανεκτές γνώσεις αγγλικών εί­ ναι σκανδαλώδη. Στην εισαγωγή του ο κ. Νικολαΐδης μας πληρο­ φορεί ότι «...μεταφράζοντας, ένα αίσθημα βιασμού ή παραβίασης των αντιστοίχων γλωσσών είναι φυσικό και ο μόνος εξιλασμός από το αμάρτημα τούτο είναι όχι μια οποιαδήποτε βεβαίως κύηση αλλά η ποίηση!». Πιθανά ο κ. Νικολαΐδης να θεωρεί ότι αυτό που κυοφόρησε είναι ποίηση -εμ είς νομίζουμε ότι πρόκειται μάλλον για τερατάκι-, αλλά είναι σίγου­ ρος ότι έχει σχέση με το ποιητι­ κό έργο του Τ. Σ. Έλιοτ; Στη συνέχεια μας αναφέρει ότι κινείται μερικές δεκαετίες «με­ ταξύ της ελληνικής και της αγ­ γλικής σε μια επαφή τελείως εκ του συστάδην και συνουσιαστική». Η μόνη επαφή που μπορού­ με να φανταστούμε είναι ο βια­ σμός. Ακόμα, έψαξε στο λεξικό κάθε λέξη, ακόμα και την πιο συνηθι­ σμένη. To «Under a windy knob», για παράδειγμα, στο «Γερόν­ των», μεταφράζεται «Υπό ένα

φλύαρο χερούλι». Ας πούμε ότι windy = ανεμοδαρμένος δεν άρεσε στον κ. Νικολαΐδη και προ­ τίμησε το «φλύαρος». Αλλά το knob = χερούλι, δεν του έκανε εντύπωση ότι δεν κολλάει με τα συμφραζόμενα; Αν ρωτούσε έναν Άγγλο, θα τον πληροφο­ ρούσε ότι ενίοτε σημαίνει «μι­ κρός λόφος». Το λεξικό δεν είναι πάντα η λύση σε κάποιο μετα­ φραστικό πρόβλημα. Χρειάζεται και λίγος κοινός νους. Ή, ακόμα, η επίσης συνηθισμένη λέξη «un­ desiring» στο «Burnt Norton» με­ ταφράζεται «ανεπιθύμητη» από τον κ. Νικολαΐδη, ο οποίος προ­ φανώς τη συγχέει με τη λέξη «undesirable». Μεγάλο μέρος της ευθύνης φέρει και ο εκδοτικός οίκος «Κέ­ δρος» που εξέδωσε αυτό το μνη­ μείο μεταφραστικής ασχετοσύνης. Ίσως πείσθηκε από τις λο­ γοτεχνικές δάφνες του κ. Νικολαΐδη, ποιος ξέρει... Ας ελπίσουμε ότι δεν θα υποστούμε στο μέλλον τέτοια μετα­ φραστικά ανοσιουργήματα.

Φιλικά Λώρα Τζελέπογλου Αναστασία Λογοθέτη Εύα Μεταξά Φωστιέρη Χριστίνα Δέσπω Στρουμπούλη Καλόγερό Γεωργία Αναστασία Ταβουλάρη Hilary Morris Βασίλης Μεταξάς Πέγκυ Νικολακάκου Γιώργος Βασιλάκης Υ.Γ. Υπήρξαμε σύντομοι στην πα­ ράθεση των παραδειγμάτων από τη μετάφραση του κ. Νικολαΐδη από σεβασμό για το χώρο του «Διαβάζω». Σε περίπτωση που ο κ. Νικολαΐδης θελήσει περισσό­ τερες διευκρινίσεις, είμαστε πρόθυμα στη διάθεσή του. Πάν­ τως, «We had some good laughs!») (ή, όπως θα μετέφραζε ίσως ο κ. Νικολαΐδης, «είχαμε μερικά καλά γέλια!»). Σχετικά με την παραπάνω επιστολή ο Αριστοτέλης Νικολαΐδης μας έστειλε την εξής απάντηση:

Αγαπητό «Διαβάζω», Η άσκηση ψυχολογικής βίας επί των σπουδαστών εκ μέρους

8/χρονικα του κρθηγητού των είναι βαρύ­ τατο παράπτωμα και αποδεικνυόμενο, ενδεχομένως, μπορεί να επιφέρει βαρύτατες κυρώσεις. Οι 11 σπουδαστές της αγγλικής γλώσσας εν όψει διπλώματος (di­ ploma course!) ίσιος υπέκυψαν «βιασμένοι τόσο βάναυσα» όπως λέγει κι ο Έλιοτ, στον φανατισμό και την φούρια κάποιας υποθετι­ κής «αυθεντίας». Λυπάμαι ειλικρινά για την τύχη τους και για τα γραφόμενά τους διότι σ’ όλα τα σημεία της επιστολής τους απέτυχαν παταγωδώς. Δεν απέτυχαν μονάχα όσον αφορά μιαν οποιανδήποτε ποιητική αίσθηση της μετάφρασης -μπορεί σ' αυτό και να μην ήταν προετοιμασμέ­ νοι- αλλά και από μια στενή γλωσσική άποψη επίσης. Προτού όμως προχωρήσω θα επιθυμούσα να παρεμβάλλω κάποιες παρα­ γράφους από την «Εισαγωγή» μου στα ποιητικά άπαντα του Έλιοτ που αν την διάβαζε προ­ σεκτικά ο αόρατος ηθικός αυ­ τουργός θα δίσταζε ίσως στην οργάνωση μιας τόσον αήθους επίθεσης. Ιδού αυτά τα αποσπάσματα: «Ακόμη κι εκεί όπου οι συνάψεις δύο γλωσσών τις φέρνουν πολύ κοντά, είτε λεκτικά είτε φραστι­ κά, υπάρχει πάντοτε ένας κενός χώρος, ένα απόλυτο κενό, θα έλεγα, που είναι ο χώρος του με­ ταφραστή κι απ’ όπου οφείλει να ξεκινήσει για να δημιουργήσει. Διότι η μετάφραση στην ποίηση είναι απαραιτήτους μια δημιουρ­ γία που δεν την εξασθενεί καθό­ λου το προηγούμενο της πρώτης γλώσσας απ’ την οποία θα τραφεί ποικιλοτρόπως, αλλά της δη­ μιουργεί την υποχρέωση να δο­ μήσει σε μιαν άλλη γλώσσα και μέσα σε πολύ καθορισμένους ενίοτε κανόνες του παιγνιδιού. Είναι ένα συνεχές πρόβλημα πι­ στότητας και ελευθερίας, δυο λέξεις εξίσου σεβαστές, τις οποίες ο μεταφραστής θα πρέπει να συγκεράζει πάντοτε μέχρι του σημείου ώστε ν ’ απαλείφεται το ερώτημα προς ποια κατεύθυνση κινήθηκε η γραφή του. Η πιστό­ τητα αυτή δεν πρέπει καθόλου να συγχέεται με την απλή εξεύ­ ρεση της αντίστοιχης λέξης (τούτο ποιητικά δεν σημαίνει τί­ ποτε) ενώ η ελευθερία στην επι­ λογή της λέξης ή της έκφρασης θα πρέπει σ’ ένα βαθύτερο επί­

πεδο να συναντάει ερωτικά το πνεύμα και την αισθητική του ποιητή, παίρνοντας έτσι τον χα­ ρακτήρα μιας αληθινής πιστότη­ τας που σε τελευταία ανάλυση φέρνει τις δυο γλώσσες σε μια ουσιαστική επικοινωνία, σ’ ένα τρίτο και αόρατο μέχρι στιγμής δομικό επίπεδο στο οποίο θα πρέπει να κτισθεί το νέο (μετα­ φρασμένο) ποίημα» (σελ. 28). Και στην σελίδα 29, επίσης: «Πιο συγκεκριμένα θα ήθελα να διευ­ κρινίσω ότι μεταφράζοντας τα ποιήματα του Έλιοτ, κοίταξα στο λεξικό την κάθε λέξη, ακόμη και την πιο συνηθισμένη και σίγου­ ρη, αναζητώντας σ’ αυτό που απεκάλεσα “χορό των συνωνύ­ μων” την εξαιρετική απόχρωση, καμιά φορά μάλιστα επεκτεινόμενος πιο πέρα, μέσω άλλων λε­ ξικών, άλλων γλωσσών, ενίοτε δε και νεολεκτικών επινοήσεων (αν και σπανίως) στην λέξη που κατά την αίσθησή μου θ ’ απέδιδε κα­ λύτερα το κείμενο». Και τώρα έρχομαι κατευθείαν στο πρακτικό μέρος της απάντη­ σης -μία προς μία- έχοντας ως αναφορά το Penguin-Hellenews, αγγλοελληνικό λεξικό και το Webster’s Dictionary: 1. Στον στίχο «So what should I presume?» που τον μεταφράζω «Έτσι πώς να υπέθετα», το presume= υποθέτω είναι το εντε­ λώς πρώτο αντίστοιχο στην ελ­ ληνική. Το (απο)τολμώ έρχεται προς το τέλος των συνωνύμων. Πήρα εδώ το πρώτο διότι ασφα­ λώς ταιριάζει πολύ περισσότερο με το ποίημα.

2. «Το swell a progress» το με­ ταφράζω «να πρησθεί μια πρόο­ δος» διότι είναι η ακριβέστερη και ποιητικότερη εκδοχή. Γιατί αυτό το ανούσιο «να μεγαλώσει η συνοδεία» που προτείνεται όταν το μεγαλώνω δεν αναφέρεται καν ως συνώνυμο (υπάρχει τελευταίο το «αυξάνω») και όταν το «συνοδεία» δεν είναι καν συ­ νώνυμό του αλλ’ αντ’ αυτού το «επίσημη περιοδεία»; Εδώ τα λε­ ξικά στραβοκοιτάχθηκαν απ’ τους μαθητευόμενους ή μάλλον τον αόρατο υποβολέα.

3. Εκεί όμως που φαίνεται η γνωστή αμουσία του υποβολέως είναι στην μετάφραση του στίχου «Do I dare eat a peach?». To μετα­ φράζω: «Τολμώ να φάω ένα μπουμπούκι;» για τους εξής λό­

γους: To peach σημαίνει πρωτίστως ροδάκινο, αλλά συνωνυμικώς και μεταφορικώς επίσης: «νόστιμο κορίτσι, κουκλάκι, οτι­ δήποτε ευχάριστον, όνειρο, ποίημα». Ο γηράσκων και όχι αναγκαστικά φαφούτης δανδής του ποιήματος αναφέρεται ευδήλως από τα συμφραζόμενα στο peach ως νόστιμο κορίτσι, αλλά για λόγους ποιητικούς, ρυθμού, χιούμορ, συγγένειας προς το «φρούτο», το πνεύμα του συγκε­ κριμένου στίχου κι επειδή στα ελληνικά μας χαρακτηρίζουμε συχνά ως «μπουμπούκι» μια νό­ στιμη κορασίδα -για να θυμηθώ και λίγο Εμπειρικό- έκανα χρήση της λέξης αυτής. Η ποιητική με­ τάφραση μπορεί να προχωρήσει ενίοτε και πέραν των συνωνύμων όταν η αντίστοιχη λέξη ή έκφρα­ ση δίνει μεταφορικά ή μετωνυμικά τον απαιτούμενο στίχο. Ο Ro­ land Barthes εδώ θα βοηθούσε αρκετά στο τι σημαίνει ανάγνωση ή μετάφραση των κειμένων. Θα συνιστούσα επίσης τον Lacan για τα προβλήματα μεταφοράς και μετωνυμίας. Μ’ αυτά μόνο θα μπορούσα να ξοφλήσω -απεχθάνομαι την αφορμή του μόχθου μου αυτούαλλά θα συνεχίσω μέχρι τρυγός.

4. To «ill at ease» δεν είναι ακριβώς «αμηχανία» (embarassment). Ο μεταφραστής εδώ χρη­ σιμοποιεί αναλυτικά την μετά­ φραση διότι του αρέσει η έκφρα­ ση, ταιριάζει ωραιότερα. Το ίδιο κάνει όχι σπάνια και ο Έλιοτ. Στο «Γερόντιον» π.χ. στον στίχο: «I was neither at the hot gates», αλί­ μονο αν τις μετέφραζε κανείς «Θερμοπύλες»! Η σωστή μετά­ φραση είναι «Δεν ήμουν ούτε στις θερμές πύλες» όπου ο ποιη­ τής, εν όψει των «Θερμοπυλών» δίνει την θλιβερή αδυναμία του «Γερόντιου», και όχι βέβαια το «μολών λαβέ!» (Πιο πέρα υπάρ­ χει ένας σουγιάς!)

5. Το ίδιο με το «dying fall»: δεν υπάρχει στα ελληνικά η αντί­ στοιχη μεταφορική έννοια. Χρη­ σιμοποίησα, λοιπόν, ποιητική αδεία, την πρωτογενή έκφραση που δίνει μάλιστα την ευκαιρία μιας εσωτερικής ρίμας που συναντάται συχνά στο «Portrait of a Lady».

6. Εν συντομία steam σημαίνει επίσης προχωρώ, κινούμαι, κυλώ, και stamp πρωτίστως σφραγίζω.

χρονικα/9 Τα γραμματόσημα τους επιστρέφονται!

7. Dead σημαίνει ασφαλώς νε­ κρός και όχι τρελός. Συγχαρητή­ ρια, έπιασαν λαβράκι! Αλλά πώς καταδέχονται ένα καθαρώς τυ­ πογραφικό λάθος (επισημανθέν ήδη για την δεύτερη έκδοση) να το εκμεταλλεύονται τόσο θριαμ­ βευτικά; 8. Με τίποτε δεν αλλάζω το «χορεύει σαν παράνομη καρφί­ τσα» που εξάλλου βρίσκεται τε ­ λείως μέσα στον «χορό των συ­ νωνύμων». Το ίδιο με το «έσχα­ τος χορός του μαχαιριού».

9. Ναι, οι ψυχές των υπηρε­ τριών είναι ενίοτε υγρές (damp), μουντές- προτίμησα το υγρές διά λόγους ρυθμού, παρήχησης και... υγρασίας.

10. Τους χαρίζω το αμυγδαλω­ τό και διατηρώ το μακαρόνι που κάνει εσωτερική ρίμα με το λε­ μόνι. Κάτι τέτοια του αρέσουν του Έλιοτ, ο οποίος άφησε μάλι­ στα στον Έζρα Πάουντ να του κάνει ολόκληρη χειρουργική επέμβαση στην «Έρημη χώρα». Ο Έλιοτ ήταν μέγας ποιητής κι εμπιστευόταν τον εαυτό του.

11. To Guy κι αν είναι όνομα επίσης, εδώ ο Έλιοτ παίζει διπλά -όπω ς τόσο συχνά- και προτίμη­ σα το ποιητικό παιχνίδι παρά τις οποιεσδήποτε άλλες αναφορές.

12. To undesiring που είναι πο­ λύ κοντά στο undesirable, δεν μας λέγουν ωστόσο πώς αλλιώς θα μεταφραζόταν επί του προκειμένου- δεν θα το άλλαζα χάριν του κειμένου!

13. Αφήνω τελευταίο, και αχ, μάθημα ποιητικής και μετάφρα­ σης, τον στίχο: «Under a windy

knob». To windy σημαίνει επίσης φλύαρος! To knob εδώ παραμένει χερούλι και όχι... λοφίσκος, διότι (αχ, αν πράγματι ήξεραν να δια­ βάζουν Έλιοτ) η «Fraiilein von Kulp - Who turned in the hall, one hand on the door»... To «Γερόντιον» ζει κάτω από το χέρι στο χερούλι (υπονοείται) της Fraiilein von Kulp, σ’ ένα σπίτι σμπαραλια­ σμένο με τρέμουσες πόρτες. Αν δεν άκουσε ποτέ κανείς το «φλύαρο χερούλι» σ’ ένα ξεχαρ­ βαλωμένο σπίτι, δεν θα καταλά­ βει ποίηση ποτέ. Εδώ τελειώνουν οι απαντήσεις. Αλλά συνεχίζοντας το Γερόντιον, διαβάζουμε: «Τι θα κάνει η αρά­ χνη - θ ’ αναστείλει τις επιχειρή­ σεις της, ο κάνθαρος - θ ’ ανα­ βάλλει;» Μάταιες ελπίδες. Οι αράχνες θα συνεχίζουν πάντα κι αν ο κάνθαρος αναβάλλει, πάν­ τως στο τέλος θα εμφανιστεί! Κάποιος άλλος, σε μιαν εφημερί­ δα, αναφερόμενος στον στίχο «Κλαγγά - Η καμπάνα» (The Dry Salvages) διακήρυξε επιτιμητικά ότι το ρήμα «κλαγγώ» δεν υπάρ­ χει στα ελληνικά αλλά μόνο κλαγγάζω. Υπάρχει, βέβαια, και κλαγγαίνω και κλαγγέω -ώ που στα σύγχρονα ελληνικά μας γίνε­ ται κλαγγάω -ώ όπως όλα σχεδόν τα εις -εω. Συχνά, σ’ οποιαδήποτε μετά­ φραση μόχθου και αξίας, οι μίζε­ ροι, οι μεμψίμοιροι, οι άμουσοι, δίνουν το παρόν τους επισημαίνοντες κάποιες λέξεις, πότε ακριβολογώντας, πότε συνωνυμίζοντας και τρίβουν τα χέρια τους με ικανοποίηση: ξέρουμε δα κι εμείς την γλώσσα τούτη! Κουρά­ στηκα. Και «είπα στην ψυχή μου»

ποτέ πια δεν θ’ ασχοληθώ μ’ αυ­ τούς τους τύπους. Δεν θα ασχο­ λούμουν ήδη αν το «υστερικό σοκ» των δεσποινίδων (και κυ­ ρίων) δεν το επέβαλλε. Όμως ξέ­ ρουμε ότι τα υστερικά φαινόμε­ να είναι φαινόμενα μετατροπής και όχι εκτροπής. Αραγε θα έρ­ θει και η εποχή της εντροπής; Έγιναν ήδη λιβελογράφοι κι αυ­ τό είναι κακό αρχίνισμα. Ο κ. Βύρων Ραΐζης, καθηγητής της αγγλικής, μαθαίνοντας ότι επρόκειτο να εκδοθούν οι μετα­ φράσεις μου του Έλιοτ, έσπευσε μέσω μιας φίλης ποιήτριας να μου προσφέρει τις υπηρεσίες του. Το βιβλίο, εντούτοις, ήταν υπό έκδοση, είχα άλλους συμ­ βούλους, (τους αναφέρω στην «Εισαγωγή») και τον ευχαρίστη­ σα δεόντως. Σε μια τηλεφωνική όμως επικοινωνία μαζί του κατά­ λαβα ότι ο κ. Ραΐζης θεωρεί την αγγλική γλώσσα δική του «περιο­ χή» κι αυτό μου φάνηκε εντελώς περίεργο και γελοίο. Τελειώνον­ τας, λυπάμαι πράγματι για τους φοιτητές που έπεσαν στην παγί­ δα: τους εύχομαι «μιαν άλλη τύ­ χη». Κάποιος απ’ αυτούς, ίσως, μια μέρα -κ ι αν εκτός των αγγλι­ κών ασκηθεί εξόχως με τα μυστι­ κά της ελληνικής γλώσσας- μπο­ ρεί να γράψει κάποια κριτική ανακαλύπτοντας ότι με τα «Άπαντα τα ποιήματα» του Έλιοτ, μετάφραση Αριστοτέλη Νικολαΐδη, κράτησε στα χέρια του την «μετάφραση του αιώνος» που έγινε στα ελληνικά από μιαν άλλη γλώσσα. Αριστοτέλης Νικολαΐδης Ομήρου 6, Κηφισιά

Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α καί Τέχνες ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ, ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ

Από 27 Ιουνίου έως 10 Ιουλίου

Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (**), το αμέσως μετά με δύο (**) και το τελευταίο με έναν ( * ).

| Πιτσιλάς - Αθ.

Πλέθρον - Αθ.

Libro - ΑΘ.

1

1ΜεΘενίτης - Πάτρα

m

| Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

| | CD <

| Κλάδος - Ηράκλειο | Κοτζιά - Θεσ.

| Κατώι του Βιβλίου - Θεσ.

<

| Εστία - ΑΘ.

| Γωνιά του Βιβλίου - Θεσ. | | Δωδώνη - ΑΘ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

| Εξαρχόπουλος - ΑΘ.

ΤΟ Υ

| Ενδοχώρα - ΑΘ.

Η ΑΓΟ ΡΑ

1. Romain Gary: Πέρα από το σημείο αυτό το εισιτήριό σας δεν ισχύει πια (Χατζηνικολή) 2. Η Ελλάδα στη δεκαετία 40-50 (Θεμέλιο) 3. Γκ. Γκ. Μάρκες: Η έφοδος (Σύγχρονη Εποχή) 4. Τ. Ρόμπινς: Τρυποκάρυδος (Aquarius) 5. Τζ. Μπασάνι: 0 κήπος των Φίντσι-Κοντίνι (Κέδρος) Β. Ν. Γκατζογιάννη: Ελένη (Ελληνική Ευρωεκδοτική) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Γωνιά του Βιβλίου - Θεσ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Κ. Τσάτσου: 0 άγνωστος Καραμανλής (Ελληνική Ευρωεκδοτική). Στο Πλέθρον - Αθ.: Φ. Νίτσε (Πλέθρον). Στον Πιτσιλά - Αθ.: Μ. Φουκώ: Ιστορία της σεξουαλικότητας (Ράππας).

Βιβλιοπωλείο «ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ» Μ έ τω ν ο ς 62, Χ ο λ α ρ γό ς 1η πα ρ ά λ λ η λ ο ς τη ς Μ εσογείω ν,

• • •

Κάτι νέο στο χώρο τον βιβλίου · Αυστηρή επιλογή βιβλίων Αναγνωστήριο · Εκπτώσεις Παιδική γωνιά · Ειδικές προσφορές Έ να βιβλιοπωλείο στο Χολαργό π ου θα το ζήλευε το κέντρο

ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Ε.Ε. Γραφεία: Κολοκοτρώνη 15, τηλ. 32.34.270

Βιβλίο και φυλακή Θα σου φέρνουμε τσιγάρα λέμε, και εννοούμε στη φυλακή. Θά ’πρεπενα λέγαμε: Θα σου φέρνουμε τσιγάρα και βιβλία, γιατί στο χώρο της φυλακής το διάβασμα/γίνεται επιτακτική ανάγκη ακόμα και γι’ αυτούς που δεν είχαν ανοίξει ποτέ ώς τότε ένα βιβλίο. Όμως.διαβάζουν οι κρατούμενοι; Υπάρχουν βιβλιοθήκες στη φυλακή; Τι βιβλία διαλέγουν για διάβασμα τώρα που επιτρέπεται στις φυλακές οποιοδήποτε βιβλίο; Οι άλλες συνθήκες που επικρατούν ευνοούν το διάβασμα;. Από την άλλη μεριά υπάρχει και η συγγραφική παραγωγή που έχει την καταγωγή της στη φυλακή. Ποινικοί και πολιτικοί κρατούμενοι έγραφαν τις σημαντικότερες σελίδες του έργου τους στη διάρκεια της κράτησής τους. Ιδιαίτερα στον τόπο μας, όπου στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών οι φυλακές τροφοδοτήθηκαν με πνευματικούς ανθρώπους. | Αυτούς τους δυο πόλους, του βιβλίου μέσα στη φυλακή και του βιβλίου- από τη φυλακή, θέλησε, να προσεγγίσει το σημερινό μας αφιέρωμα, που και το Θέμα του και η δομή του μας υποχρέωσαν να ξεφύγουμε από την αντίστοιχη ανάπτυξη των μέχρι τώρα αφιερωμάτων μας. Το αφίέρομα «π μιλήθηκε ο Γιώργος Γαλάντης

°

*

0 '

12/αφιερωμα

Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης

Γράμμα από τη φυλακή για τους Ευρωπαίους* Γράφω και κρύβω τα χαρτιά μου. Σ’ αφήνουν να γράφεις, αλλά κάθε τόσο κάνουν έρευνες και σου παίρνουν τα γραφτά σου. Τα ελέγ­ χουν και ύστερα από καιρό σου επιστρέφουν όσα ο δεσμοφύλακας κρίνει ανεκτά. Τα παίρ­ νεις και τα σιχαίνεσαι. Αυτό το σύστημα εί­ ναι μια σατανική προσπάθεια για την εκμηδένισή σου και μια ταπείνωση του ανθρώπου. Θέλουν να σε αναγκάσουν να λογοκρίνεις μό­ νος σου τη σκέψη σου και να την κάνεις ευ­ πρόσωπη γι' αυτούς. Να βλέπεις δηλαδή με τα δικά τους μάτια τις σκέψεις σου και να ελέγχεις εσύ ο ίδιος από τη δική τους οπτική γωνιά. Είναι σα να σου μπήγουν ένα καρφί στο μυαλό, που στο εξαρθρώνει. Σ’ αυτή τη μέθοδό τους, να σου ανοίξουν ρήγματα και να σε διασπάσουν σαν άνθρωπο, αμυνόμαστε

με δυο τρό.πους. Ά λλα γραφτά μας, που δηλιύνουν απερίφραστα τις θέσεις μας, τ’ αφή­ νουμε να τα πάρουν. Έτσι τους προκαλούμε. Αισθανόμαστε μάλιστα μια παιδική ικανο­ ποίηση όταν σκεπτόμαστε τι μούτρα θα κά­ νουν διαβάζοντας. Άλλα πάλι, που τα θέ­ λουμε δικά μας, τα κρύβουμε. Είναι απίστευ­ το με τι φαντασία ο φυλακισμένος βρίσκει κρυψώνες. Αυτές είναι συνήθως μικρές. Έτσι τα γραφτά σου πρέπει να είναι λίγα. Η κάθε λέξη μετράει. Είναι πολύτιμη. Ό ταν η κρυ­ ψώνα σου αποδειχτεί αποτελεσματική,, νιώ­ θεις μεγάλη χαρά. Αισθάνεσαι μια πέρίεργη περηφάνια, κάτι σαν να υπερασπίστηκες την τιμή του ανθρώπου. Αυτή τη σημασία έχουν τα γραφτά μας.

* Απόσπασμα από το «Γράμμα από τη φυλακή για τους Ευρωπαίους» που έγραψε ο Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκά­ κης στη η υλακή τον Κορυδαλλού, το 197!. Το γρέιμμα αυ­ τό, αφού δημοσιεύτηκε σε περιοδικά και εφημερίδες tov εξωτερικού, κατατέθηκε στο Κογκρέσο και ανμπεριλήφθηκε στη διδακτέα ύλη των αμερικανικών πανεπιστημίων.

Από το 1974 κυκλοφορεί σε βιβλίο από τον εκδοτικό οίκο Στο τεύχος 29 τον «Λιαβάξω» και στη σελίδα 7 ο Γ. ·Α Μαγκάκης είχε παραχωρήσει ένα κείμενό τον με τίτλο «Το βιβλίο στη φυλακή», όπου θά ταν σκόπμο να ανατρέξουν οι αναγνώστες τον τωρινού μας αφιερώματος.

αφιερωμα/13

Βασίλης Ραφαηλίδης

Οι αποδράσεις του δέσμιου πνεύματος Σε πείσμα του δυϊσμού, είναι αδύνατο ν’ αφήσεις το πνεύμα σου έξω απ’ τη φυλα­ κή όταν το σώμα σου το παραλαμδάνουν οι δεσμοφύλακες για τα περαιτέρω. Και το δυστύχημα είναι αυτή' Πώς να τα βολέψεις μ ’ ένα πνεύμα «λεύτερο» όταν το κορμί δεν είναι λεύτερο; Αλλά και πώς να φυλακίσεις το πνεύμα, που όπως είναι γνωστό κι απ’ τη Βίβλο «πνέει όπου θέλει»; Όμως δεν θα ήταν καλύτερα το πνεύ­ μα να «πνέει» προς τη φυλακή, ξεκινώντας από ένα σώμα που δεν βρίσκεται στη φυλακή; Η αντίστροφη πορεία του πνεύματος, απ’ τη φυλακή προς τον «ελεύθερο κόσμο», είναι, βέβαια, δυνατή από θεολογική άποψη, αλλά δεν συνιστάται ούτε καν από θεολόγους. Επειδή το παραπάνω θεολογικό πρόβλημα (του ελεύθερου πνεύματος που πνέει όπου θέλει) εί­ ναι δυσεπίλυτο, ακόμα και για ορθόδοξους δι­ δάκτορες της θεολογίας μετεκπαιδευμένους στο Ά γιο Ό ρος, καλό είναι τόσο οι θεολόγοι όσοι κι εμείς οι άλλοι, οι λιγότερο παλαβοί, να απο­ φεύγουμε τις φυλακές, όπου το πνεύμα δυστυ­ χώς δεν πνέει όπου θέλει αυτό αλλά όπου θέλουν οι δεσμοφύλακες. Κατά κανόνα, το εκπορευόμε­ νο απ’ το δέσμιο σώμα «ελεύθερο πνεύμα» πνέει εντός του θαλάμου ή εντός του κελιού, σκουν­ τουφλώντας στους τοίχους. Μερικές ώρες την ημέρα, στη διάρκεια του προαυλισμού, το «ελεύ­ θερο πνεύμα» του δέσμιου σώματος διευρύνεται και πνέει εντός των τειχών της φυλακής, ακο­ λουθώντας και πάλι το σώμα μέσα στο κελί, όταν ακουστεί το καμπανάκι που σημαίνει το τέλος της πνευματικής διεύρυνσης για ένα εικοσιτε­ τράωρο.

Τελικά, το πνεύμα, που ετυμολογικά σημαίνει «αέρας», έχει όλα τα χαρακτηριστικά των πτητι­ κών αερίων: Θερμαίνεται εύκολα και διαστέλλεται εύκολα. Και καθώς το ίδιο δεν έχει όγκο, παίρνει τον όγκο του στερεού σώματος που το περιέχει. Έτσι, μέσα στο κελί το πνεύμα θα πά­ ρει τον όγκο του κελιού και μέσα στο προαύλιο τον όγκο του προαυλίου. Για ν’ αποχτήσει το πνεύμα τη φυσιολογική διάσταση του απείρου πρέπει να βγει απ’ τη φυλακή, φυσικά μαζί με το σώμα -π ου δεν το αποχωρίζεται ποτέ και που αν το αποχωριστεί, το μεν σώμα εκπίπτει στην κατάσταση του πράγματος «καθ’ εαυτό», το' δε πνεύμα γίνεται αέρα, καθαρός ¥| λιγότερο καθα­ ρός, ανάλογα με την κι Οαρότητα του εγκεφάλου που το περιείχε. Ωστόσο, όσοι απ’ τους φυλακισμένους διαθέ­ τουν ήδη πνεύμα δυνάμενο να κάνει και κάτι σο­ βαρότερο εκτός απ’ το να φυγαδεύεται προς το

14/αφιερωμα Υπέρτατο Πνεύμα μέσω της προσευχής, ή να ξο­ δεύεται στα γνωστά «εργόχειρα της φυλακής» που τα χαζεύουν οι ελεύθεροι στις σχετικές εκθέ­ σεις του Υπουργείου Προνοίας και λεν «τς, τς, τς, για κοίτα πόσο λεύτερος αισθάνεται τούτος ο δέσμιος καλλιτέχνης», λοιπόν, όσοι απ’ τους φυ­ λακισμένους διέθεταν ήδη πνεύμα και πριν απ’ τη φυλάκισή τους και, φυσικά, το κουβάλησαν μαζί τους στη φυλακή, κάτι πρέπει να κάνουν μ’ αυτό προκειμένου να μη συμπιεστεί μέσα στο κρανίο και προκαλέσει εκείνη την έκρηξη που λέγεται αυτοκτονία. Κι ένας διάολος ξέρει τι συμπίεση δέχεται το διπλά δέσμιο πνεύμα: εντός του κρανίου και εντός της φυλακής, όπου βρί­ σκεται το κρανίο. Υπάρχουν, λοιπόν, δυο αποτελεσματικοί τρό­ ποι, όχι για να λευτερωθεί αλλά για να εκτονω­ θεί το συμπιεσμένο δέσμιο πνεύμα: το διάβασμα και το γράψιμο. Πρόκειται για δυο λειτουργίες που βέβαια μπορούν να τις κάνουν οι άνθρωποι και χωρίς να χρειάζεται σώνει και καλά να παν φυλακή, ώστε να νιώσουν στο κρανίο τους τη δι­ πλή πίεση: απ’ αυτά που έτσι κι αλλιώς συνωθούνται εκεί, κι από κείνα που προσθέτει ο νομοθέτης στην αρχή κι ο δεσμοφύλακας στη συνέ­ χεια. Και εντός και εκτός της φυλακής, το διά­ βασμα και το γράψιμο είναι δυο ομόλογοι τρό­ ποι αποπίεσης και απελευθέρωσης: Το πνεύμα ζητά επιτακτικά το δικαίωμα να «πνεύσει». 'Οχι, πάντως, όπου θέλει αλλά όπου μπορεί και φτάνει. Ωστόσο, εντός της φυλακής τούτες οι δίοδοι, διά των οποίων το πνεύμα πνέει, γίνον­ ται τόσο στενές που η πνοή αποχτά πολλαπλάσια δύναμη. Σε περιπτώσεις σαν του Ζαν Ζενέ για παράδειγμα τούτη η πνοή είναι η ίδια η ανάσα του διαβόλου, αυτή ακριβώς που χαλά τον ύπνο των μακάριων στις σπάνιες περιπτώσεις που δεν τον έχει ήδη χαλάσει η έγνοια για το οικόπεδο που κινδυνεύει απ’ τον επίβουλο γείτονα, που σκοπεύει να μεταφέρει το φράχτη τρεισήμιση πόν­ τους πιο βαθιά μέσα στην «αλλότρια ιδιοκτη­ σία». Η φυλακή, λοιπόν, λειτουργεί σαν ηχείο του πνεύματος ή σαν μετασχηματιστής της χαμηλής τάσεως σε υψηλή -στην περίπτωση βέβαια που υπάρχει ήχος για να πολλαπλασιαστεί εντός του ηχείου και ρεύμα για να μετασχηματιστεί. Γιατί αν δεν υπάρχει, δεν μπαίνει πρόβλημα δέσμιου πνεύματος αλλά μόνό δέσμιου σώματος, εκτός κι αν δεχτούμε τη χριστιανική άποψη σύμφωνα με την οποία το' πνεύμα είναι το κοψίδι που μας αναλογεί απ’ το Ά γιο Πνεύμα, και που εκπο­ ρεύεται απ’ αυτό και επιστρέφει σ’ αυτό, αντίλη­ ψη πάρα πολύ βολική για να νιώθουν «πνευμα­ τικοί άνθρωποι» και οι εντελώς μπούφοι. Ό ποιος διάβασε στη φυλακή (εγώ διάβασα στη φυλακή της Αίγινας επί χούντας της βιβλιο-

φάγου) ξέρει πως δεν είναι το ίδιο πράγμα το διάβασμα εντός και εκτός των τειχών. Το διάβα­ σμα της φυλακής, όπως και τα όνειρα της φυλα­ κής, όπως και η φαντασία στη φυλακή, έχει πάν­ τα τις διαστάσεις του υπέρμετρου και το περί­ γραμμα του δύσμορφου: Δεν είσαι ποτέ σίγου­ ρος πως αυτά που διαβάζεις έχουν τον όγκο και το βάρος που εσύ τους δίνεις. Στην Αίγινα, ο Σαιν Τζων Περς ήταν για μένα ο μεγαλύτερος ποιητής του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος, και η γλώσσα Σουαχίλι, που τη «σπουδάζαμε» ηλιθίως, ήταν για πολλούς από μας η παγκόσμια γλώσσα ενός μέλλοντος που το αντιλαμβανόμασταν ήδη παρόν. Μια μόλις μέρα μετά την αποφυλάκισή μου ο Σαιν Τζων Περς συρρικνώθηκε στις διαστάσεις του νάνου και η αφρικάνικη γλώσσα Σουαχίλι έγινε μια ξωτική γραφικότητα, πολύ καλή για εξημμένους απ’ την κλεισούρα εγκεφάλους αλλά εντελώς ακατάλλη­ λη για οποιαδήποτε άλλη χρήση. Όμω ς, η ίδια διαδικασία της μεγέθυνσης και της παραμόρφωσης που προκαλείται σ’ έναν εγ­ κέφαλο που αποκλείεται να λειτουργεί όπως όταν το κρανίο δεν τον είχε ακόμα κουβαλήσει στη φυλακή, μπορεί να είναι και απολύτως θετι­ κή. Στη φυλακή, εγώ ο κουμπούρας στα μαθημα­ τικά, ανακάλυψα ξαφνικά το... μαθηματικό μου ταλέντο, που βγαίνοντας δεν παράλειψα να το αξιοποιήσω, εντελώς ερασιτεχνικά βέβαια. Πώς έγινε λοιπόν κι ο Δημήτρης, που μας δίδασκε μαθηματικά (εγώ δίδασκα κινηματογράφο με επιτυχία που δεν την είχα ποτέ εκτός φυλακής), μπόρεσε να με πείσει πως ο διαφορικός λογισμός είναι τόσο απλή υπόθεση όσο περίπου και ο πολ­ λαπλασιασμός; Και πως η άλγεβρα είναι μιας εκπληκτικής ευελιξίας μαθηματική στενογραφία, κατάλληλη για τα πάντα; Ο Δημήτρης ήταν ένας καλός δάσκαλος. Αλλά είναι σίγουρο πως εκτός φυλακής, κάτω από ομαλές συνθήκες... αποβλά­ κωσης, σαν αυτές που επικρατούν, για παρά­ δειγμα, στα αποβλακωτήρια που είναι περισσό­ τερο γνωστά σαν σχολεία, θα ήταν εντελώς αδύ­ νατο ν’ αγαπήσω τα μαθηματικά, όπως τόσοι και τόσοι που είχαν την... ατυχία να μην παν φυλα­ κή, ώστε το μυαλό τους πριν «αναμορφωθεί» να «αποδιαμορφωθεί» μέσα από την παράνοια που προκαλεί η κλεισούρα, σε συνδυασμό με την (χουντική τότε) κουταμάρα και τη (χριστιανική πάντα) κακότητα. Λοιπόν, ουδέν κακόν αμιγές καλού -α ν και θα προτιμούσε κανείς το παροιμιώδες καλό και κακό να μην έχουν σαν σύστημα αναφοράς τη φυλακή, όπου το καλό είναι ένα καλό φυλακισμένο και το κακό είναι η ίδια η φυ­ λακή.

αφιερωμα/15

I. Άνοιξε ο «Ιούδας» και μου πέταξαν ένα μικρό αλλά χοντρό βιβλιαράκι. Το ημερολόγιο τον 1973. Κάθε μέρα και μια σελίδα. Μαζί με όλες τις πληροφορίες πού ’χονν αυτές οι εκδόσεις και μια μικρή ιστορία, κάποια αποφθέγματα, «χρυσά λόγια» μεγάλων ανδρών. Ήταν το πρώτο πράγμα πού ’παιρνα μετά από ένα μήνα απόλυτης απομόνωσης. Έπαιξα πολύ με τη σκέψη ποιος τάχατες να μου τό ’στεί­ λε. Λυτός, εκείνος ή εκείνη; μα όποιος και νά ’ναι εγώ υπάρχω. Ξέρουν πού είμαι. Δεν υπάρχεις μόνος. Υπάρχεις σε σχέση με τους άλλους. Έσπασε η απομόνωση. Τ’ αγκάλιασα, ήταν δικό μου. Δεν το σπατάλησα. Κάθε μέρα και μια σελίδα. Αυτή που της ανήκε. Το διάβασμα ήταν δυνατό και αργό. Με­ ρικές φορές το τραγουδούσα. Δεν άφηνα καμιά λέξη, κανένα αριθμό... Σήμερα η εκκλησία γιόρ­ ταζε τον Ά γιο... την Οσία... Αλλά ο ήλιος ανα­ τέλλει στις 7... Χθες ανέτειλε πιο αργά... Αύριο χμμ... Δεν γύριζα το φύλλο. Μάντευα. Όμορφο παιγνίδι. Ο χειμώνας έφευγε και η μέρα μεγάλω­ νε. Τον ήλιο δεν τον έβλεπα ποτέ. Το κελί ήταν μικρό (όσο να χωρέσει ένα στρατιωτικό κρεβάτι και δυο βήματα μπρος πίσω). Κανένα παράθυ­ ρο. Ένας φεγγίτης μικρός πολύ ψηλά, σκονισμέ­ νος πολύ, μα αρκετός για να καταλαβαίνω ότι φώτισε... ξημέρωσε, ότι σκοτείνιασε... βράδιαΔιάβαζα την κάθε ιστορία σα να μην την είχα ξανακούσει ποτέ. Ξαναδιάβασα την ιστορία και τα λόγια της προηγούμενης μέρας. Παρέμειναν συναρπαστικά! Το φύλλο της επόμενης μέρας; Ή ταν πολλές οι ώρες... Όμως έπρεπε να περι­ μένω... Έπρεπε να ζω με την προσμονή του και­ νούριου.

Το ημερολόγιο αυτό δεν το σπατάλησα. Γυρνώντας προς τα πίσω οι ιστορίες απλώσανε, γί­ νανε πιο μεγάλες. Δεθήκανε με δικά μου πρόσω­ πα, πλουτίσανε με δικά μου χρώματα, ζωντανέ­ ψανε με δικούς μου ήχους. Ξαναγεννηθήκανε με δικά μου λόγια. Το παρελθόν έπρεπε ν’ αλαφρύ­ νει και να μείνει γερό. Το μέλλον νά ’χε προοπτι­ κή και φως. Κι ανάμεσα σ’ αυτά, το παρόν δυ­ ναμικό αλλά σύντομο, αναπόφευκτη συνέπεια του παρελθόντος, στοιχείο νομιμοποίησης του μέλλοντος. Το ημερολόγιο αυτό το λάτρεψα. Έχοντας επενδύσει σ’ αυτό τη μνήμη μου κα τις ελπίδες μου, το κράταγα σχεδόν κρυμμένο μακριά απ’ το οπτικό πεδίο του Ιούδα. Στην πρώτη φάση ανα­ συγκρότησής μου, στην ατέλειωτη πάλη ενάντια στο σωματικό και ψυχικό πόνο για να κρατήσω την ανθρωπιά μου, την εσωτερική μου ελευθε­ ρία, την ηθική μου αξιοπρέπεια, το πρώτο μου βιβλίο δεν τό ’θελα σημείο και αρχή πρόκλησης στους εξουσιαστές μου. Καμιά από εκείνες τις ιστοριούλες δεν θυμάμαι σήμερα πια. Κανένα απ’ τα «χρυσά λόγια» δεν κράτησα. Μ’ αρκούσε

16/αφιερωμα

είναι όμως κάθε εξουσία αδικαίωτη. Και δεν εί­ ότι υπάρχω. Μ’ αρκούσε ότι σημάδευα τη ζωή μου με στέρεα σημεία, με λέξεις κι αριθμούς που ναι κάθε φυλακισμένος ένας δυναμικός επανα­ στάτης. Θα πρέπει να δεχτούμε ότι ένα δημο­ ξανάβλεπα. Το πρώτο μου βιβλίο στη φυλακή κρατικό καθεστώς (που δεν βαρύνεται με στεγα­ ήταν η πρώτη μου άμυνα.

II. Η κατανόηση της σχέσης φυλακής και βι­νά εξουσίας ούτε με μειονότητες φυλετικού, βλίου δεν είναι εύκολη. Χρειάζεται να ξέρεις και εθνικού, οικονομικού, θρησκευτικού ή άλλου τα δυο: Ν’ αντιλαμβάνεσαι την αληθινή φυσιο­ χαρακτήρα) μπορεί να επιβάλει αξίες, καταχτη­ μένες ιστορικά (όπως η ζωή, η ελευθερία, η τι­ γνωμία της φυλακής. Αλλά και ν’ αποδέχεσαι στις σωστές της διαστάσεις τη λειτουργία του βι­ μή), με ποινική κύρωση. Μπορεί να καθορίσει βλίου. Κι αν στο πρώτο κάνεις λάθος, τότε η κα­ ένα μέγιστο όριο συμπεριφοράς μη ανεκτής με ταγραφή αυτής της σχέσης θα είναι παραπλανη­ την οποία δεν μπαίνει σε διάλογο- και την απο­ τική. Αν αστοχήσεις στο δεύτερο, τότε η περι­ δοκιμασία αυτή να την εξοπλίσει με ποινή.

III. Η φυλακή δεν ήταν πάντα αυτό που εί γραφή θα είναι ελλειπτική. σήμερα. Και σήμερα δεν είναι παντού το ίδιο. Γιατί στ’ αλήθεια αν η φυλακή είναι απλά και Το κοινό στοιχείο παντού και πάντοτε είναι ότι μόνο χώρος διάκρισης «στους καλούς και στους αποτελεί κομμάτι ωμής (και κάποτε της πιο κακούς» κι αν σ’ αυτήν οδηγούνται με μονόδρο­ ωμής) πολιτειακής εξουσίας. Αλλά αυτή η τελευ­ μους απ’ το σταυροδρόμι της «αρετής και της ταία δεν ήταν πάντοτε και δεν είναι παντού η κακίας», τότε η «φιλάνθρωπη» στάση μας δεν ίδια. μπορεί να προσεγγίσει αυτή τη σχέση φυλακήςΣτον αρχαίο κόσμο και μέχρι την Αναγέννηση βιβλίου παρά μόνο από τη «φιλάνθρωπη» οπτική ήταν συνήθως τόπος προσωρινής φύλαξης μέχρι γωνιά του βιβλίου ως εργαλείου της «υπηρεσίας τη δίκη και την εκτέλεση της ποινής. Απ’ την της φυλακής» «για να ασκήσει στο φυλακισμένο Αναγέννηση και μετά θεωρήθηκε πιο ανθρώπινη αγαθή επίδραση» (άρθρο 109 παρ. 2 του Σωφρο­ (σε σχέση με τη θανάτωση) ποινή και πιο επωφε­ νιστικού Κώδικα που απ’ τα χρόνια της δικτατο­ λής. Η φυλακή και ο τρόπος της οργάνωσής της ρίας ακόμα σήμερα ισχύει). έγινε «παραγωγικός». Μόλις το 19ο αιώνα ξεκα­ Υπάρχει και μια άλλη ακραία θέση. Κάθε φυ­ θαρίστηκε στη θεωρία και στο γραπτό δίκαιο ότι λακισμένος είναι ένας επαναστάτης και η φυλα­ η στέρηση της ελευθερίας του καταδίκου (κύρια κή μετερίζι της επανάστασης: πια ποινή) και η φυλακή μόνο στην προσωπική βελτίωσή του μπορούσε να αποσκοπεί. Η πραγ­ «Για μένα φυλακή σημαίνει ανταρσία και εξέγερ­ ματικότητα όμως ήταν άλλη. Η φρίκη της φυλα­ ση» (σελ. 40). «Έ νας φυλακισμένος επαναστατεί κής παρέμεινε. Το ποινικό δίκαιο και ο τρόπος ακόμα και με το μαχαίρι στο λαιμό. Γι’ αυτό απονομής του δέχτηκαν τα κύματα αλλαγής και ακριβώς βρίσκεται στη φυλακή. Αυτή είναι η ου­ αναμόρφωσης απ’ τη Γαλλική επανάσταση. Αλ­ σία της φυλάκισής του σήμερα. Δεν μπορούν να λά αυτά τα κύματα έσβησαν πριν φτάσουν την τον υποτάξουν. Μόνον να τον δολοφονήσουν» πόρτα της φυλακής. Η φυλακή παρέμεινε εργα­ (σελ. 104 απ’ το βιβλίο του ποινικού κρατούμε­ λείο πολλαπλής χρήσης για την εξουσία, αμφίβο­ νου -για ληστείες, ανθρωποκτονία συγκροτούμε­ λης ειλικρίνειας για τη μη δημοκρατική εξουσία νου κλπ.- Τζακ Άμποτ, «Στην κοιλιά του κή­ και μικρόψυχου, μίζερου ενδιαφέροντος για τη τους», μετ. Έφης Φρυδά, εκδ. Οδυσσέας, 1982). δημοκρατική εξουσία, ενασχόληση περισσότερο των «φιλανθρώπων». Τότε βέβαια, αφού «η φυλακή μας βάζει σ’ Στο δικό μας αιώνα η εξουσία μέσα απ’ τις με­ έναν αναπόφευκτο ανταγωνισμό, σ’ ένα είδος γαλύτερες και εντονότερες κοινωνικές συγκρού­ ταξικής πάλης», τότε βέβαια τα βιβλ'α είναι ερ­ σεις έγινε πιο αυταρχική και πιο πολύπλοκη. γαλεία εξέγερσης και «τα κρατάμε στην κυριολε­ Ό που δεν μπόρεσε να αναπτύξει μηχανισμούς ξία με τη βία» (σελ. 48 στο ίδιο). ιδεολογικού καταναγκασμού, κατέφυγε στην Η αλήθεια δεν είναι κάπου στη μέση. Η αλή­ ωμή βία. Η φυλακή αποδείχτηκε κατάλληλη γι’ θεια αποκαλύπτεται νά ’χει μια άλλη φύση. αυτό το ρόλο, σκοπήθηκε όμως να γίνει και πιο Στους τοίχους της φυλακής αποτυπώνεται ο αποτελεσματική. Από ανάγκη ή σκοπιμότητα η σκληρός πυρήνας της εξουσίας. Σ’ αυτήν κατααυταρχική εξουσία επιζητεί όχι απλά το σώμα χωρείται η εξέλιξη της εξουσίας και ο συσχετι­ του φυλακισμένου. Επιζητεί και σκοπεύει όλη σμός των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομι­ την ψυχή του.1 Στις πολιτικές συγκρούσεις η φυ­ κών δυνάμεων και παραγόντων που εκφράζον­ λακή αποτελεί εργαλείο και χώρο σύγκρουσης. ται ή δρουν μέσα από την εξουσία. Η ένταση των Επιμηκύνει και οξύνει τη σύγκρουση και τη βία σχέσεων που δημιουργεί η εξουσία γίνεται καυτή όσο λιγότερο σίγουρος είναι για την ισχύ και την μέσα στη φυλακή. Μετά τη στέρηση της ζωής η ποιότητα της εξουσίδς του ή για την επικράτησή φυλάκιση είναι το πιο ωμό κομμάτι της βίας που του αυτός που κρατά τα κλειδιά της φυλακής. εξ ορισμού ανήκει και συνιστά την εξουσία. Δεν Στις δημοκρατικές πολιτείες σήμερα η φυλακή

αφιερωμα/17 αμφισβητείται. Τα τείχη της προσβάλλονται, κι αυτοί που κρατάνε τα κλειδιά προκαλούνται. Η φυλάκή δεν είναι η κύρια ποινή. Κύρια ποινή είναι η ποινή σε χρήμα ή μεταφράζεται σε χρή­ μα. Η φυλακή όμως είναι η μόνη κύρωση και η μόνη απάντηση για τη βαριά εγκληματικότητα. Βαθιά αμφισβητούμενη. «Οι οικονομικές ανισό­ τητες που υπάρχουν στα πλαίσια του συστήμα­ τος. .. αναπαράγονται και κατά την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης και επηρεάζουν το αποτέ­ λεσμα». Και από αυτούς που αποφυλακίζονται οι μισοί περίπου ξαναεπιστρέφουν, η ελευθερία τους ήταν ένα διάλειμμα. Η αμφισβήτηση ξεπέρασε το περιθώριο, το κοινωνικό και το πολιτι­ κό· διατρέχει με ίσες αξιώσεις και τον -συνήθως φιλήσυχο- ακαδημαϊκό λόγο. Η απαγόρευση είναι φορές που είναι απόλυτη. Τότε ο λόγος βγαίνει με βρισιά4 και γράφεται με αίμα:

«Η διεύθυνσή μον Έ να σπιρτόξυλο για πέννα αίμα στο πάτωμα χυμένο για μελάνι το ξεχασμένο περιτύλιγμα της γάζας για χαρτί Μα τι να γράψω; Τη Διεύθυνση μον μονάχα ίσως προφτάσω Παράξενο και πήζει το μελάνι Μεσ’ από φυλακή σου γράφω στην Ελλάδα Στρατιωτικές φυλακές Μπογιατίον - 5 1 υνίου, ημέρα Σάββατο. Μετά ξυλοδαρμό» (Αλέξανδρος Παναγούλης, Τα ποιήματα, 3η έκ­ δοση συμπληρωμένη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, χ.χ., σελ. 125. Βλ. και το ποίημα «Η μπογιά», σελ. 93). Δεν είναι μόνο η επικοινωνία που στενεύει ή απαγορεύεται. Οι εμπειρίες -πέρα απ’ τη φριχτή εμπειρία της φυλακής- φτωχαίνουν: «Οι εμπειρίες είναι σπάνιες και ακραίες... Μέσ’ στην τρύπα πολύ λίγες είναι οι σκέψεις που βλα­ σταίνουν, ξέροντας πού βρίσκονται οι ρίζες τους... Τι είμαι; Υπάρχω άραγε;... Η εξυπνάδα μειώνεται, δεν είναι πια εργαλείο για μάθηση -για τί η γνώση βασίζεται στην εμπειρία... Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη λέξη και στο αν­ τικείμενο χάνεται - τα διαστήματα ανάμεσα στους αριθμούς του άπειρου καταρρέουν μαζί με το άπειρο. Τώρα ο νους ζαρώνει γεμάτος τρόμο και δεισιδαιμονία μπροστά στα είδωλα της τρύπας» (Τζακ Άμποτ, στο ίδιο, σελ. 86 επ. Κι ο ίδιος, πιο αισιόδοξα, στη σελ. 88: «Αυτή η αποστέρηση των αισθήσεων και των εμπειριών μπορεί να γεν­ νήσει ένα είδος μεγαλοφυΐας»).

Τζακ Άμποτ

IV. Τι θα μπορούσε να γραφτεί για τη φυλακή ή απ’ τη φυλακή; Αυτούς που δεν άλεσε η φυλακή, όπως άλεσε τον Όσκαρ Ουάιλντ: «Χαμένοι, σαν τον άνθρωπο που βάλτωσε και σε βρώμικα σκοτά )ια μέσα ψάχνει, την προσευχή μας δεν τολμούσαμε να κάνουμε, τόσο μας είχε, η αγωνία, αποκάνεικάτι νεκρό κοιτόταν μέσ’ στα στήθια μας. Ή ταν η Ελπίδα, που είχε μέσα μας πεθάνει!» (σελ. 32) «Μέρα-νύχτα, το παιδάκι φοβισμένο, όλο κλαίει, τι απ’ την πείνα το λιγώνουν. Τον ασπρόμάλλο το γέρο κοροϊδεύουν άλλους δέρνουν τους τρελούς τους μαστιγώ­ νουν. Κι οι τρελοί πληθαίνουν κι οι άλλοι παν προς το χειρότερο. Κι όλοι τη γλώσσα μέσ’ στο στόμα τους δαγκώ­ νουν» (Ό σκαρ Ουάιλντ, Μπαλάντα της φυλακής, μετ. Π. Αντωνόπουλος, εκδ. Π. Βαρέλη, χ.χ., σελ.

41).

18/αφιερωμα σ’ αυτούς θά ’ναι δύσκολος ο λόγος, αδύνατη η γραφή. Η προσπάθεια δανεισμένης χρήσης του ειδικού λεξιλογίου της φυλακής δεν φαίνεται εύ­ κολα πειστική. Το δάνειο είναι φανερό και εξο­ φλείται με πρόσθετους συμβολισμούς που δεν περιγράφουν και με ρητορικά σχήματα που δεν κλείνουν (ενδεικτικά βλ. Άλλαν Σιλιτόου, Η μο­ ναξιά του δρομέα μεγάλων αποστάσεων, μετ. Θεμ. Μιχαήλ, εκδ. Γράμματα, 1983). Και δύσκολος ο λόγος βγαίνει από τη φυλακή. Ο λόγος στη φυλακή ουσιαστικά απαγορεύεται. Γιατί η επικοινωνία βαρύνεται με το τεκμήριο του επικίνδυνου και της δύναμης. Ο φυλακισμέ­ νος λόγος φτωχαίνει:

« Ό λα αυτά τα πλήθη των ανθρώπων που ρίχτη­ καν στη φυλακή είναι σα να χρειάζονται μόνο τριάντα (30) λέξεις κι ένα φαλλικό σύμβολο για να εκφράσουν την ουσία της ταλαιπωρίας τους κα της ζωής τους... Χιλιάδες καταπνιγμένες φω­ νές γεμίζουν το κελί με τους αμετάβλητους συνε­ χείς ψιθύρους τους» (Βίκτωρ Σέρζ, Άνθρωποι στη φυλακή, Μετ. Μάκη Βαϊνά, εκδ. Θεωρία, 1982, σελ. 20). Ο λόγος εποπτεύεται, λογοκρίνεται5... κι αυτολογοκρίνεται: «Βλέπεις ξέροντας πολύ ότι τα γράμματά μου λογοκρίνονταν σύμφωνα με τους κανονισμούς της φυλακής, μ ’ είχε πιάσει ένα είδος ντροπής: δεν τολμούσα να γράψω για τα αισθήματά μου κι όταν προσπαθούσα να τα περιμαζέψω για να συμμορφωθώ στην κατάσταση είχα την εντύπω­ ση ότι κάνω ιεροσυλία» (Αντόνιο Γκράμσι, Γράμματα από τη φυλακή, μετ. Δ. ΡαυτόπουλοςΦ. Χατζιδάκη, εκδ. Ηριδανός, σελ. 43). Αλλά στη φυλακή είναι πιο δύσκολο να απο-

καλύψει ή να γεννήσει το λογοτέχνη. Η φυλακή ίσως είναι η μοναδική εμπειρία που όσο εντονό­ τερη γίνεται, δυσκολότερα μεταδίδεται και αφη­ γηματικά φτωχαίνει. Οι εξαιρέσεις είναι λίγες. Και συνήθως συνδέονται με τη σύζευξη με την εμπειρία της μεγάλης αναμονής του θανάτου και την κραυγαλέα προσπάθεια να κρατηθεί η ζωή. Στις εξαιρέσεις ανήκει ο Κάρυλ Τσέσμαν,6 που τελικά δεν κατάφερε να αποφύγει την ηλεκτρική καρέκλα. Ο λόγος του με σημαντική αφηγηματι­ κή χάρη, είναι πιο αισιόδοξος και πιο ζεστός. Μονολογούσε στο δεύτερο βιβλίο του (σελ. 155): «Τσέσμαν... αυτή τη στιγμή είσαι κάτι λιγότερο από ήρωας ή μάρτυρας. Έ γραψες το πρώτο σου βιβλίο επειδή θέλησες να μάθουνε οι ελεύθεροι άνθρωποι πώς είναι οι άνθρωποι σαν κι εσένα. Έγραψες το δεύτερο βιβλίο σου γιατί πίστεψες με ειλικρίνεια πως θα μπορούσες να βοηθήσεις για να δοθεί μια λύση ανθρώπινη σ’ ένα φοβερό πρόβλημα κοινωνικό. Δεν τους μισείς ούτε μνησικακείς ενάντια σ’ αυτούς που γυρεύουν τη ζωή σου, που θέλουν να χρησιμοποιήσουν την υπόθε­ σή σου για να διαιωνίσουν ένα σύστημα δικαιο­ σύνης που βασίζεται πάνω στην εκδίκηση. Εσύ αντί να απαντήσεις στο μίσος τους με μίσος απαντάς με ελπίδα». Συνήθως αυτό που βγαίνει από τη φυλακή εί­ ναι ντοκουμέντο, μαρτυρία, κραυγή. Που ευκο­ λότερα αποκτά τη δομή του ποιητικού λόγου, όπως τα ποιήματα του Αλέκου Παναγούλη, ή η «Δουλειά της φυλακής» της Έλλης Παπά (εκδ. Διάλογος 1978 -γραμμένα στην περίοδο 19501963). Μπορεί ο Χικμέτ να ισχυρίζεται ότι «υπάρχει μια ποίηση, μια αυθεντική ποίηση που γεννήθηκε στις φυλακές και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του αιώνα μας» και ο ίδιος να μας έχει προσφέρει μερικούς από τους πιο τρυφε­ ρούς στίχους του, όπως: «Γυναίκα δική μου Χρυσόκαρδή μου μέλισσα Μέλισσά μου με γλυκύτερα απ’ το μέλι μάτια Γιατί να σου γράψω πως ζήτησαν το θάνατό μου (σελ. 96) Αγαπώ όσο ή σχεδόν όσο και σένα τη φύση Κι είστε μακριά μου κι οι δυο σας ...(σελ. 104) Το να ζει κανείς αγαπημένη μου είναι κάτι γεμάτες υποσχέσεις το να ζει κανείς αγαπημένη μου είναι τόσο σοβαρό όσο και η αγάπη μου για σέ­ να» (σελ. 115) (Ναζίμ Χικμέτ, Ποιήματα, μετ. Ά ρη Δικταίου, εκδ. Σ. Ζαχαρόπουλος, 1976)

αφιερωμα/19 ή όπως ο δικός μας Ρίτσος, μπορεί ο Π. Π. Παζολίνι, προλογίζοντας και τις δυο ποιητικές συλ­ λογές του Αλ. Παναγούλη, να ισχυρίζεται πει­ στικά: «Ο Παναγούλης μεταμορφώθηκε σε ποιητή μέσα απ’ τα βασανιστήρια... Τη λογοτεχνία που ήταν (πριν) σ’ αυτόν καθαρά ρητορική, μεταμορφώ­ νουν τα βασανιστήρια σε λογοτεχνία γνήσια με λειτουργία αυτόνομη». Σχεδόν αμέσως μετά προσθέτει: «Φυσικά η μεγάλη ποίηση του Παναγούλη είναι αυτή που εκφράστηκε με τη δράση του ή καλύτε­ ρα με το ίδιο του το σώμα... το ότι είναι και ποιητής που γράφει με τα όργανα της λογοτε­ χνίας... είναι κάτι παραπάνω είναι μια καινού­ ρια του νίκη» (Αλ. Παναγούλη, στο ίδιο, σελ.

31). Με άλλα λόγια, η ποίηση αυτή παραμένει κυ­ ρίως ντοκουμέντο. Το ίδιο φαίνεται να έχει δε­ χτεί με αφοπλιστική ειλικρίνεια για τη δική της δουλειά και η Έλλη Παπά:

Αναστασίου Μήνη, 111 μέρες στο ΕΑΤ/ΕΣΑ, πα­ ράνομη κυκλοφορία 1972- Κύττης Αρσένη, Μπουμπουλίνας 18, Θεμέλιο 1983 (ουσιαστικά όμως γραμμένο στα 1968)' και το πιο συγκλονι­ στικό απ’ ολά του Περικλή Κοροβέση, Ανθρωπο­ φύλακες (τελευταία έκδοση Κάλβος 19 ), που πρωτοκυκλοφόρησε το Μάιο του 1969 αράνομα, μεταφράστηκε σε 8 γλώσσες, με 20( κριτικές στο εξωτερικό και με περίεργη σιωπή στον τόπο μας. Τα περισσότερα απ’ αυτά τα βιυ, ία δεν γρά­ φτηκαν για να μείνουν ιστορικά ντοκουμέν ;α. Γράφτηκαν στρατευμένα. Γίνανε όπλα προτε αμένα σε συγκεκριμένους στόχους: «Αυτό το βιβλίο δεν θα γραφόταν ποτέ αν οι q. λήσυχοι και οι αντικειμενικοί άνθρωποι όλης της γης δεν βοηθούσανε με την αδιαφορία τους και με τη σιωπή τους την επέκταση και την συνέχιση των βασανιστηρίων» (Π. Κοροβέση, στο ίδιο, σελ. 109).

«Βλέποντάς τα από την απόσταση που τά ’βάλε ο χρόνος ανάμεσά μας κατάλαβα πως τα γραφτά της φυλακής δεν όιεκδικούσανε μια θέση στη λο­ γοτεχνία μα όιεκδικούσανε αυτό που τους ανή­ κε: την αξία του ντοκουμέντου. Στο σύνολό τους αποτελούνε μια αυτοβιογραφία... τα γραφτά της φυλακής βιογραφούνε πιο γνήσια από οποιαδή­ ποτε αυτσβιογράφηση επειδή είναι πράξη -δηλα­ δή αντίδραση σε γεγονότα και παραστάσεις- και όχι καταγραφή και προσπάθεια ερμηνείας των γεγονότων και των καταστάσεων» (Έλλη Παπά, στο ίδιο, σελ. 5). Τα ντοκουμέντα του πεζού λόγου είναι πιο ση­ μαντικά. Στον τόπο μας τα περισσότερα προέρ­ χονται από τον πολιτικό κρατούμενο. Δεν λεί­ πει απ’ τον ποινικό το πεζό ντοκουμέντο. «Το ημερολόγιο ενός βαρυποινίτη» του Ευάγγελου Μπαλέρμα (με επιμέλεια Κ. Παπαγεωργίου, εκδ. Κέδρος, 1984) είναι γνήσιο στο λόγο και αληθινό στην καταγραφή των γεγονότων.7 Όμως ο μεγά­ λος όγκος αποτελείται από τη δουλειά των πολι­ τικών κρατουμένων. Και μπορεί να πει κανείς ότι πραγματικά μέσα απ’ αυτό αποκτούμε τον κώδικα ανάγνωσης και κατανόησης της ιστορίας του τόπου μας από το 1936 έως το 1974. Δεν προσφέρουν όλα τον ίδιο βαθμό κατανόησης ού­ τε κατέχουν όλα ισάριθμα κλειδιά ανάγνωσης της ψυχής της πρόσφατης ιστορίας μας. Αυτά που βγήκαν αμέσως απ’ τις φυλακές έχουν το τεκμήριο της γνησιότητας. Καταχωρώ τα τρία σημαντικότερα από την πρόσφατη εφτάχρονη οδυνηρή εμπειρία:

«Κρατώ αυτά τα τσαλακωμένα απ’ τις κρυψώνες χαρτιά μου και τα διαβάζω... εκφράζουν μια κά­ ποια διάσωση της ανεξαρτησίας μου... είναι αποσπάσματα της αγωνίας μου... ξέρω μάλιστα για ποιους γράφτηκαν. Σε ποιους θέλω να φτά­ σουνε. Σ ’ αυτούς που δεν είναι μέσα στο δράμα του τόπου μου, μα που μπορούν σωστά να το κα­ ταλάβουν... Οι Ευρωπαίοι φίλοι μου είναι τόσο αυτονόητα κοντά μου» (Γ.-Α. Μαγκάκης, Γράμ­ μα από τη φυλακή για τους Ευρωπαίους, Φε­ βρουάριος 1971, τελευταία έκδοση Ίκαρος, χ.

X·)·

20/αφιερωμα νότητα ή σε περιθωριακή ομάδα (ομοφυλόφι­ λους, νέγρους, πορτορικάνους) που καταπιέζε­ ται ή συνθλίβεται στη μεγάλη μηχανή της απέ­ ραντης αμερικάνικης κοινωνίας, οπότε η πολιτι­ κή αναφορά καθίσταται έμμεση. Στους εκδοτι­ κούς οίκους εκεί σωρεύονται εκατοντάδες χειρό­ γραφα με προσμονή στη δημοσιότητα. Αλλά γι’ αυτά και για κείνα ακόμη που κέρδισαν την προσμονή της δημοσιότητας τυπώνοντάς τα ισχύει ότι: «Η πιο μεγάλη περιπέτεια, η δυστυχία και η αδι­ κία η πιο σκληρή δεν μπορούν μονάχα τους να μας δώσουν ένα καλό βιβλίο. Θα πρέπει να ξέ­ ρεις να γράφεις, να έχεις δηλαδή αυτό το κρυφό χάρισμα που κάνει τον αναγνώστη να βλέπει, να αισθάνεται, να ζει με την ψυχή του και να παρα­ βρίσκεται ο ίδιος, σ' όλα όσα είδε, αισθάνθηκε, έζησε αυτός που τα γράφει» (Ζαν Πιερ Κροτενλώ, στον πρόλογο του «Πεταλούδα»),

Ο πεζός λόγος είναι πιο ελεύθερος για τη στράτευση. Παράξενο, και ο επιστημονικός. Ίο ος να είναι από τις πιο σημαντικές η εργασία του Στ. Νέστορα «Δίκαιο και επανάσταση», στα Νέα Κείμενα 2, Κέδρος 1971: «Κι εδώ γεννιέται ένα τελευταίο ερώτημα: Ποιος θα κρίνει αν η πολιτική εξουσία που προήλθε από μια επαναστατική μεταβολή ανταποκρίνεται στις παραπάνω προϋποθέσεις;... Η απάντηση δεν μπορεί να είναι άλλη παρά ότι η ευθύνη για την απόφαση αυτή πέφτει στο ίδιο το άτομο. Στο καθένα... η απόφαση είναι δύσκολη... η απόφα­ ση είναι πολιτική πράξη... η απόφαση είναι συ­ νάμα και ηρωική» (βλ. σελ. 115-116).

Δεν μπορεί να κλείσει κανείς αυτό το αφρόντι­ στο8 περπάτημα ανάμεσα στα βιβλία πού ’γραψαν κρατούμενοι, δίχως την καταγραφή τριών βιβλίων που σημάδεψαν και παραμένουν κτήμα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: 1. John Bunyan, «The Pilgrim’s progress», γραμμένο στη φυλακή κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Δημοσιεύθηκε στα 1678. Διαβάστηκε στα αγγλικά τόσο πλατιά που μόνο η Βίβλος το ξε­ περνά.

2. Όσκαρ Ουάιλντ, «Η μπαλάντα της φυλα­ κής», μετ. Π. Αντωνόπουλος, εκδ. Π. Βαρέλη, χ. Χ· 3. Φ. Ντοστογιέφσκι, «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων», μετ. Ά ρη Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη, χ.χ.

«Πόσα νιάτα θάφτηκαν άδικα μέσα σ’ αυτούς τους τοίχους, πόσες υπέροχες δυνάμεις χάθηκαν τζάμπα εδώ μέσα! Γιατί πρέπει όλα να τα πούμε. Α υτοί οι άνθρωποι δεν ήταν συνηθισμένοι. Ίσως αυτοί νά 'ταν οι πιο προικισμένοι, οι πιο δυνατοί άνθρωποι απ’ όλο το λαό μας. Μα χάθηκαν άδι­ κα πανίσχυρες δυνάμεις, χάθηκαν αφύσικα, πα­ V. Στην Ευρώπη οι κρατούμενοι που γράφου­ ράνομα, τελειωτικά. Και ποιος φταίει;» νε χωρίζονται ισοδύναμα στους πολιτικούς και Σε όλα τα βιβλία πού ’χουν γράψει οι φυλακι­ ποινικούς. Πιο πλατιά απήχηση και κυκλοφορία έχουν τα γραπτά ντοκουμέντα των ποινικών σμένοι υπάρχει ένα κομμάτι για την αιτία της κρατουμένων. Στα πιο σημαντικά έργα ανήκουν φυλάκισης. Ο ποινικός κρατούμενος στενεύει το τα έντεχνα πεζά του Ζαν Ζενέ, ιδίως η «Πανα­ χώρο που παραχωρεί στο έγκλημα που διέπραξε γιά των λουλουδιών» (μετ. Δ. Δημητριάδη, εκδ. ή κατηγορείται. Ο πολιτικός κρατούμενος το Εξάντας, 1976), και το απλό αλλά συναρπαστι­ απλώνει, το κάνει κορμό της όλης του αφήγησης κό, σχεδόν προφορικό αφήγημα του Ανρύ Σα- για να στηρίξει πιο δυνατά την καταγγελία και ρ»έλ «Ο Πεταλούδας» (μετ. Αλκή Σταύρου, β' το μήνυμά του. Ο ποινικός κρατούμενος, στεέκδ. Γ. Βασδέκη, Αθήνα 1980)κ.ά. Στην Αμερική νεύοντάς το, φτιάχνει μια καινούρια μνήμη για δεν φαίνεται να βγαίνει από τη φυλακή βιβλίο να τον στηρίξει και να κάνει παραδεκτή την κα­ πολιτικού κρατούμενου. Υπάρχουν όμως τα γρα­ ταγγελία του. Σ’ ένα σημείο ο πολιτικός συναντά πτά ντοκουμέντα που ανήκουν σε κάποια μειο­ τον ποινικό κρατούμενο. Στην καταγγελία της

αφιερωμα/21

Σχέδιο φυλακισμένου

φυλακής και στις ατέλειωτες περιγραφές των «Άρθρο 90 πολλών δραπετεύσεων του: συναντιόνται και οι 1. Εις τους κρατουμένους απαγορεύεται κατά δυο στην αγάπη για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια κανόνα η ανάγνωσις εφημερίδων ημερησίων ή και την ελευθερία. Μόνο ένας κρατούμενος δεν περιοδικών ή ετέρων εντύπων. Επιτρέπεται μόνο συνάντησε ποτέ τον πολιτικό ή ποινικό κρατού­ η ανάγνωσις περιοδικών ή εντύπων επιστημονι­ μενο που μέχρι τώρα καταγράψαμε. Ο Άντολφ κών ή ποικίλης μεν ύλης, αλλ’ ηθοπ/.αστικών, δι­ Χίτλερ έγραψε τον «Αγώνα» του απευθυνόμενος δακτικών και προς υγιά ψυχαγωγίαν». «όχι σε ξένους αλλά στους αντάρτες του κινήμα­ τος του» «που το πνεύμα τους ζητάει τώρα (μετά Και οι δυο διατάξεις εφαρμόστηκαν στα χρό­ τις πρώτες φασιστικές επιθέσεις εναντίον της νια της δικτατορίας. Εφαρμόζοντο και πριν, με ελευθερίας) μια εξήγηση περισσότερο ολοκληρω­ άλλη διατύπωση. Τα βιβλία τα «κουμουνιστικά», μένη». «Ένα σύστημα δεν μπορεί να διαφυλάξει τα «αντεθνικά» απαγορεύονταν. Και κάτω απ’ την ενότητα και την ακεραιότητά του παρά μόνο αυτές τις ετικέτες απαγορεύετο κάθε ελεύθερο αν έχει στερεωθεί με γραπτά κείμενα, μια για βιβλίο, κάθε βιβλίο που θα τόνιζε την ανθρώπι­ πάντα.»

VI. Ποιο βιβλίο μπαίνει στη φυλακή; Ο Σω­νη αξιοπρέπεια του κρατουμένου, κάθε βιβλίο που θα κρατούσε ενωμένα τα στοιχεία της αν­ φρονιστικός Κώδικας που ισχύει είναι δημιούρ­ θρωπιάς του. Και οι εφημερίδες απαγορεύοντο. γημα της δικτατορίας. Μπορεί στις πρώτες φά­ Γιατί, όπως τολμά να αναφέρεται στην εισηγητι­ σεις σύνταξής του να συμμετέσχαν πρόσωπα με κή έκθεση του Σωφρονιστικού Κώδικα, «η ανάακαδημαϊκούς τίτλους, όμως σχεδόν όλοι τους γνωσίς τους είναι επικίνδυνος» διότι με αυτήν εκινούντο ή αναπαρήγαν την ιδεολογία που «ευκόλως εκκολάπτονται στασιαστικοί ενέργειαι οδήγησε ή διευκόλυνε τη δικτατορία. ή άλλαι αντιπειθαρχικαί εκδηλώσεις δυνάμεναι Δεν χωρεί αμφιβολία: ο Σωφρονιστικός Κώδι­ να στραφώσι και κατά των σωφρονιστι κών κας εκφράζει πολύ καλύτερα από οποιοδήποτε υπαλλήλων». Προτείνεται μάλιστα να επιτραπεί άλλο νομικό κείμενο την ιδεολογία και τις προ­ «η ανάγνωσις συνήθων εφημερίδων εκ των μη θέσεις μιας αυταρχικής εξουσίας. Δυο διατάξεις διαθερμαινουσών πολιτικός αντιθέσεις... εις του είναι χαρακτηριστικές: Η πρώτη (άρθρο 80) κρατουμένους διανύοντας την τελευταίαν τάξιν αφορά τα βιβλία που επιτρέπονται στη φυλακή. του προοδευτικού συστήματος».9 Η δεύτερη καλύπτει τον τύπο. Την παραθέτω Η αυταρχική εξουσία φοβάται το βιβλίο. Απεαυτούσια:

22/αφιερωμα χθάνεται τον τύπο. Και, επειδή ποτέ δεν το γνώ­ ρισε, ποτέ δεν το κατανόησε, η σχέση εχθρότη­ τας έπαιρνε πολλές φορές κωμικές διαστάσεις. «Γιατί έχεις τόσα πολλά βιβλία;» ρώτησε ο Σπα­ νός τον Περικλή Κοροβέση, τη στιγμή της σύλλη­ ψής του και της έρευνας του σπιτιού του: «Εκτός από τα μαρξιστικά πήραν τα άπαντα Πλάτωνα και Αριστοτέλη που είχαν την ατυχία να έχουν εκδοθεί από το Ζαχαρόπουλο. Το όνο­ μά του δεν ξέρω γιατί τους θύμιζε τον Ζαχαριάδη. Τα κατέσχεσαν με την δικαιολογία πως είναι τα άπαντα του Ζαχαριάδη.. Τους διευκρίνισα με λεπτότητα πως νομίζω πως κάνουν λάθος και ο Σπανός μου είπε “αλλού αυτ Τελικά όμως αυτό σαν νο τους δημιούργησε μια αμφιβολία για το τι πρέπει να παίρνουν. Ο Σπανός έδωσε τότε τη γενική οδηγία πως ό,τι χοντρό βιβλίο υπάρχει να το παίρνουνε. Είναι κουμουνιστικό. Έτσι δεν γλύτωσε και ένας οδη­ γός μαγειρικής που ήτανε ντυμένος με χοντρό χαρτί. Ο τηλεφωνικός κατάλογος την γλύτωσε» (Π. Κοροβέση, στο ίδιο, σελ. 10-11).

Ο κρατούμενος δεν έχει ανάγκη το λόγο της εξουσίας. Του λείπει η εμπειρία, του λείπει η συντροφιά, του λείπει η ζωντανή ενημέρωση, και αυτά τα αναζητά στο βιβλίο ή στην εφημερίδα. Και παλεύει γΓ αυτό. Και μηχανεύεται. Με ψεύ­ τικα εξώφυλλα πέρασαν στη φυλακή το βιβλίο που πραγματικά ήθελε ο κρατούμενος.10 Το νομικό καθεστώς που πραγματικά ισχύει σήμερα έχει ξεπεράσει τις διατάξεις του Σωφρο­ νιστικού Κώδικα. Ο κρατούμενος μπορεί να δια­ βάσει αυτό που μπορεί να διαβάσει και ο ελεύ­ θερος πολίτης αυτού του τόπου. Αλλά τι πραγματικά διαβάζει; Το πρώτο που έχει ανάγκη είναι κάθε δυνατή ενημέρωση με αυτά που συμβαίνουν έξω από τα τείχη της φυλακής. ΓΓ αυτά που μπορούν να επηρεάσουν την άμεση τύχη του και τις άμεσες προοπτικές της ελευθερίας του. Η εφημερίδα εί­ ναι η πρώτη του ανάγκη. Μετά τη στέρηση των εμπειριών, μετά τη στέ­ ρηση της δυνατότητας των εμπειριών, αναζητά υποκατάστατα στο χώρο της φαντασίας, ή επι­ στρέφει στην προηγούμενη ζωή του και πιο εύ­ κολα στα παιδικά του χρόνια. Ο Γκράμσι αφη­ νόταν στη διήγηση για τα παιδικά του Χριστού­ γεννα (στο ίδιο σελ. 86). Έφτασε μάλιστα να διαβάσει και να μεταφράσει παλιά γερμανικά παραμύθια. Μπορεί να είναι δύσκολη η σχέση του βιβλίου και της εξουσίας της φυλακής απ’ την οπτική που το βιβλίο προσφέρει στον κρατούμενο. Αλλά εξίσου δύσκολη, αν όχι πιο δύσκολη, η σχέση του κρατούμενου με το βιβλίο: «Διαβάζω πολύ, βιβλία και περιοδικά λέω πολύ, σε σχέση με την πνευματική ζωή που μπορείς να κάνεις στη φυλακή·. Αλλά έχουν χάσει πολύ τη χαρά του διαβάσματος. Τα βιβλία και τα περιο­ δικά δίνουν μόνο γενικές ιδέες, ενδείξεις λιγότε­ ρο ή περισσότερο πετυχημένες για τα μεγάλα ρεύματα της ζωής του κόσμου, αλλά δεν μπο­ ρούν να δώσουν την άμεση, ζωηρή, έντονη αί­ σθηση της ζωής του Πέτρου, του Παύλου, του Γιάννη, ανθρώπων αληθινών και ξεχωριστών που πρέπει κανείς να κατανοήσει, αν θέλει να κατανοήσει αυτό που έχει διεθνοποιηθεί και γε­ νικευτεί» (Α. Γκράμσι, στο ίδιο, σελ. 108). Θα ήθελα να κλείσω τον κύκλο της προσωπι­ κής μου εμπειρίας. Το ημερολόγιο, το κοντόχον­ τρο εκείνο βιβλιαράκι, μου κράτησε συντροφιά αρκετές μέρες μετά απ’ την απομόνωσή μου. Με­ τά από καιρό μου επέτρεψαν ένα βιβλίο εκμάθη­ σης μιας ευρωπαϊκής γλώσσας δίχως δάσκαλο και ένα βιβλίο μαθηματικών. Το πρώτο το κρά­ τησα πολύ λίγο. Με κούρασε. Να μάθω μια γλώσσα χωρίς την προοπτική της άμεσης, της

αφιερωμα/23

σύντομης επικοινωνίας, ξεπερνούσε και δεν άγ­ γιζε την άμεση και πιεστική ανάγκη της επικοι­ νωνίας. Το βιβλίο με τα μαθηματικά ήτανε δύ­ σκολο αλλά αποδείχτηκε συναρπαστικό. Η ικα­ νότητα κατανόησης αφηρημένων εννοιών στη φυλακή αυξάνεται. Η δυνατότητα επικοινωνίας με βάση την εμπειρία; Εκεί είναι το πρόβλημα. Γύρω στο Πάσχα μου δώσανε μια μικρή Καινή Διαθήκη. Ποιο ήταν το πιο δυνατό για μένα κομμάτι; Είχε δύναμη η περιγραφή του «πά­ θους». Ένιωσα ένταση ακολουθώντας το πάθος. Εκεί όμως που η συγκίνηση έφτανε σ’ όλα μου τα άκρα, εκεί που η ματιά μου και η σκέψη μου δά­ κρυζε και βρεχόταν ήταν κομμάτια απ’ τις επι­ στολές του Παύλου πού ’χαν γραφτεί στη φυλα­ κή. Εκεί που κανονικά δεν πρέπει να έχουν για το σύγχρονο άνθρωπο νόημα. Στις τελευταίες γραμμές της επιστολής προς Κολοσσαείς και

Σημειώσεις: 1. «Σήμερα στις φυλακές θέλουνε το μυαλό σου. Ενώ παλιότερα το μαρτύριο ήταν σωματικό» (Τζακ Άμποτ, στο ίδιο, σελ. 48) 2. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Απονομή της ποινι­ κής δικαιοσύνης στην Ελλάδα (έρευνα ομάδας ΕΚΚΕ με υπεύθ. Ηλ. Δασκαλάκη), Αθήνα 1983, σελ. 350.

3. «Εν πόση περιπτώσει δεν φαίνεται να απέχει πολύ η μέρα εκείνη κατά την οποίαν, όπως παρατήρησε εύστοχα ένας Γάλλος νομικός, η φυλακή θα εμφανίζεται στα μάτια μας ως ένας τρόπος εκτελέσεως ποινών εξίσου πρωτόγονος όπως σήμερα μας φαίνονται οι σωματικές ποινές» (Ν. Κουράκη, Η ποινική καταστολή μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, Αθήνα-Κομοτινή 1984, σελ. 251).

4. «Ακόμα δεν μπορώ να μιλήσω σε φύλακα... Καμιά φορά τραυλίζω όταν μιλάω σε κάποιον φύλακα -όταν του μι­ λάω χωρίς να παραβαίνω τους κανόνες. Μπορώ να τον βρίσω ή να τον προσβάλω με πολλή ευφράδεια, αλλά αυτή η ευφράδεια μού ’ρχεται όταν παραβαίνω τους κανόνες ή όταν δε με νοιάζει κι αν τους παραβώ. Αν το καλοακεφτείς είναι πολύ παράξενο. Έξω στην κοινωνία τους πε­ ρισσότερους που τραυλίζουν το τραύλιαμα τους φεύγει

προς Τιμόθεον Β \ Τα προσωπικά μηνύματα και τους χαιρετισμούς του Παύλου τα διάβαζα δυ­ νατά και αργά. Χαιρετούσα κι εγώ τον Νυμφά και τους ανθρώπους του σπιτιού του, τον Ά ρχιππο, την Πρίσκα και τον Ακύλα και την οικογέ­ νεια του Ονησιφόρου κι έβλεπα πίσω απ’ τα ονόματα αυτά τους δικούς μου αδελφούς, τους συντρόφους μου, τους συναγωνιστές μου και στα πρόσωπα αυτών την ανθρωπότητα. Αυτή είναι η αληθινή λειτουργία του βιβλίου στη φυλακή. Μια μαγική σχεδόν πηγή επικοινωνίας, ένας μαγικός δίαυλος επικοινωνίας, πέρα από το χαρτί, τα γράμματα και τα σκίτσα. Η μερ ική αυτή αυτονομία τη ς σχέση ς του κρατού­ μενου με το βιβλίο απ’το ίδιο το βιβλίο επιτρέπει να είναι ο δίαυλος αυτός δύσκολος αλλά λυτρωτικός. Ενδιαφέρων, συναρπαστικός μερικές φορές, αλλά και χρήσιμος. όταν τραγουδούν. Ε, εμένα μου φεύγει όταν βρίζω» (Τζακ Άμποτ, στο ίδιο, σελ. 41).

5. Βλ. άρθρα 80 επ. του Σωφρονιστικού Κώδικα που ακόμα ισχύει.

6. «Το κελί 2455 ή ο προθάλαμος του θανάτου», «Πίσω απ’ τα σίδερα», «Το πρόσωπο της Δικαιοσύνης», «Το παιδί ήταν ένας δολοφόνος» (μετ. Πωλ Βοβολίνη, εκδ. Βιβλιο­ θήκη για όλους, Αθήνα 1968).

7. Το βιβλίο τον Γ. Λιάννη «Φυλακές-Νίκος Κοεμτζής», εκδ. Κάκτος, 1982, αναμφισβήτητα περιέχει και δουλειά ποινι­ κών κρατουμένων, όμως αυτό δεν αναιρεί τη φύση του, που είναι η δημοσιογραφική κάλυψη του επίκαιρου προ­ βλήματος της φυλακής και η καθαρή στήριξη των καταδί­ κων που ανηφέρονται σ’ αυτό.

8. Η αναφορά βιβλίων φυλακισμένων με κανένα τρόπο δεν είναι εξαντλητική. Ούτε η επιλογή είναι συστηματική.

9. Βλ. κείμενο στο Γ. Πανούση «Σωφρονιστικός Κώδικας», Α. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτινή 1981, σελ. 55.

10. Στη Γαλλία τα βιβλία με το ψεύτικο εξώφυλλο τα λένε κά­ με. Η λέξη καμελότε σε συντομία είναι βιβλία βαλμένα στη φυλακή με κοντραμπάντο που η εμφάνισή τους έχει αλλά­ ξει προσεκτικά στο βιβλιοδετείο για να μη διαφέρουν από τα βιβλία της βιβλιοθήκης της φυλακής (Βίκτωρ Σέρζ, στο ίδιο, σελ. 150).

24/αφιερωμα

Παναγιώτα Παπαδοπούλου

βιβλίο στην καθημερινή ζωή των καταδίκων Σύμφωνα με την κρατούσα ιδεολογία, που απηχεί καί ο Σωφρονιστικός Κώδικας, η φυλακή σαν κύρια λειτουργική αποστολή έχει την επανένταξη του εγκληματία στην κοινωνία. Η κοινωνική επανένταξη ή επανακοινωνικοποίηση των καταδίκων όχι μόνο ορίζεται ρητά από τον κώδικα αλλά ενισχύεται και από μια σειρά άρθρων που αναφέρονται από τη μια πλευρά στην εργασία των καταδίκων (σε εργα­ στήρια, βιοτεχνικές εγκαταστάσεις), από την άλ­ λη στην οργάνωση επαγγελματικών σχολών, μα­ θημάτων για στοιχειώδη και γενική εκπαίδευση και ύπαρξη βιβλιοθηκών και αναγνωστηρίων. Η εκτέλεση των στερητικών της ελευθερίας ποινών, θεμελιωμένη πάνω στον απόλυτο σεβασμό του δικαιώματος τωνκαταδίκων για εργασία, μόρ­ φωση και ψυχαγωγία, θεωρείται ότι αντιπροσω­ πεύει το καλύτερο μέσο κοινωνικής επαναπροσαρμογής του εγκληματία-κατάδικου. Μέσα σ’ αυτή την προοπτική, όπου η φυλακή έχει σαν κύρια λειτουργική αποστολή την κοινω­ νική επανένταξη του εγκληματία, του οποίου το έγκλημα εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα της πλημ­ μελούς κοινωνικοποίησής του, μια εμπειρική έρευνα μέσα στις φυλακές θα αποσκοπούσε, ανάμεσα σε άλλα, να καθορίσει διεξοδικά το ρό­ λο που παίζει το βιβλίο στην καθημερινή ζωή των καταδίκων, πόσο χρόνο αφιερώνουν οι κρα­ τούμενοι στο διάβασμα βιβλίων, το είδος των βι­ βλίων που διαβάζουν, αν θεωρούν το διάβασμα σαν μέσο για την απόκτηση γνώσεων ή ως ψυχα­ γωγία, το είδος των βιβλίων που υπάρχουν στις βιβλιοθήκες των φυλακών κλπ. Η έρευνα αυτή

θα είχε κυρίως σαν στόχο να αποδείξει πως η μόρφωση που παρέχεται μέσα στη φυλακή οδη­ γεί στην κοινωνική επανένταξη του εγκληματία. Ωστόσο η έρευνα που έγινε από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών με θέμα «Ο θεσμός της φυλακής στην Ελλάδα» (και βρίσκεται τώρα στην τελική της φάση, που είναι η μηχανογραφι­ κή επεξεργασία του ερωτηματολογίου που απευ­ θύναμε στους κρατούμενους σε δείγμα έξι σω­ φρονιστικών καταστημάτων, κλιμακωμένης αυ­ στηρότητας καθεστώτος) πήρε σαν βασική υπό­ θεση ότι η φυλακή σαν τόπος κοινωνικής απόρριψης αποκλείει εξ αντικειμένου τη δυνατό­ τητα να λειτουργήσει σαν μέσο κοινωνικής απο­ κατάστασης. Η υπόθεση αυτή αναλύθηκε σε επιμέρους υπο­ θέσεις που αποτέλεσαν τους στόχους της έρευ­ νας. Δεν είναι δυνατόν επί του παρόντος να αναφερθούμε σε συμπεράσματα γενικά τη στιγμή που δεν έχει τελειώσει ακόμη η μηχανογραφική επεξεργασία των ερωτηματολογίων. Με την ευκαιρία όμως αυτής της έρευνας, τό­ σο από την επιτόπια μετάβασή μας στις φυλακές για τη διενέργεια του ερωτηματολογίου και από την επικοινωνία που είχαμε με τους κρατούμε­ νους όσο και από τη μελέτη των απαντήσεων (που θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε περιγρα­ φικά), διαπιστώσαμε πόσο σημαντικό ρόλο έχει στην καθημερινή ζωή του κατάδικου το διάβα-

αφιερωμα/25 σμα, ενώ ταυτόχρονα η απουσία του βιβλίου βιώνεται από τον κρατούμενο σαν στέρηση κά­ ποιας πρωταρχικής ανάγκης. Καταλήξαμε σ’ αυ­ τήν τη διαπίστωση από τις απαντήσεις που πή­ ραμε σε τέσσερις κυρίως ερωτήσεις του ερωτη­ ματολογίου της έρευνας. Σε δύο από τις ερωτήσεις (19 και 20 του ερω­ τηματολογίου), οι οποίες αποσκοπούσαν στο να δούμε ποια είναι η εικόνα της φυλακής στις πα­ ραστάσεις των εγκλείστων, οι κατάδικοι ανα­ φέρθηκαν αυθόρμητα στο ρόλο που παίζει το βι­ βλίο και το διάβασμα στην καθημερινή τους ζωή. Έτσι στην ερώτηση 19, όπου τους ζητάμε να καθορίσουν τι θεωρούν πιο ευχάριστο από την καθημερινή τους ζωή στη φυλακή, ένα 10% των απαντήσεων αναφέρεται στο «διάβασμα». Ορι­ σμένοι δεν προσδιορίζουν το είδος του βιβλίου και οι απαντήσεις τους είναι γενικές όπως: - Το βιβλίο - Το διάβασμα - Να την αράξω μ’ ένα βιβλίο - Να διαβάσω κανένα βιβλίο όταν μπορέ­ σω να προμηθευτώ. Άλλοι πάλι αναφέρουν το διάβασμα σαν μέσο επαφής και επικοινωνίας με τον «έξω κόσμο» ή μέσο φυγής από την πραγματικότητα της φυλα­ κής, είτε καθορίζοντας το είδος του βιβλίου είτε όχι: - Διαβάζω κι επικοινωνώ με τον έξω κόσμο.

- Να διαβάζω περιοδικά.

- Πνευματικές ενασχολήσεις (λογοτεχνία).

- Διαβάζω Βίπερ.

- Η μελέτη.

- Η μοναξιά που σου δίνει την ευκαιρία να μορφωθείς.

- Τα αγγλικά που διαβάζω, η αντίληψή μου ότι έχω μάθει κάτι παραπάνω. Τέλος υπάρχουν και αυτοί που πέρα από το διάβασμα γράφουν και οι ίδιοι βιβλία, ποιήμα­ τα κλπ.: - Ασχολούμαι με το γράψιμο επειδή δεν μου δίδεται το δικαίωμα να ζωγραφίσω.

- Γράφω ένα βιβλίο με τις εμπειρίες μου.

- Να γράφω ημερολόγιο.

- Οι μόνες στιγμές εκτόνωσής μου είναι το γράψιμο, αλλά το κράτος δεν μου επιτρέπει να βγάλω προς τα έξω τη συλλογή μου κλπ. Στην επόμενη ερώτηση (20), όπου ζητάμε από τους κρατούμενους να καθορίσουν σύμφωνα με την πείρα τους τι πρέπει να κάνει κανείς για να περνά όσον το δυνατό καλύτερα στη φυλακή, ένα 20% θεωρεί το διάβασμα σαν κύρια απασχό­ ληση για να μπορεί ο κρατούμενος να ανταπεξέλθει στην πίεση και τη μοναξιά της φυλακής. Και εδώ οι απαντήσεις ποικίλλουν και μπορούμε να πούμε ότι διακρίνουμε τρεις τάσεις, που προσδιορίζουν το είδος του βιβλίου που προτι­ μούν οι κρατούμενοι:

1. Το βιβλίο σαν μέσο φυγής από την καθημε­ ρινή καταπίεση της φυλακής.

2. Το «καλό βιβλίο» (λογοτεχνία-ποίηση) σαν μέσο ψυχικής ανάτασης.

3. Το βιβλίο σαν μέσο παραγωγής εμπειριών και γνώσεων. Συναντούμε απαντήσεις όπως: - Να ασχολείται με το διάβασμα και να μη σκέφτεται.

- Με τίποτα άλλο εκτός από το διάβασμα.

- Να διαβάζει γιατί δίνεται στο βιβλίο και ξε­ χνιέται.

- Να διαβάζει εφημερίδες και να παρακολου­ θεί την επικαιρότητα. ή - Να εργάζεται πνευματικά.

- Να διαβάζει βιβλία ποιότητας.

- Να διαβάζει λογοτεχνία. ή , , .

- Να μαθαίνει πραγματα τα οποία δεν είχε την ευκαιρία να μάθει έξω.

- Να διαβάζει για μια καλύτερη μόρφωση.

- Επιμόρφωση- ξένη γλώσσα.

- Να υπάρχει βιβλιοθήκη.

- Να προσπαθεί να πλουτίσει τις γνώσεις του.

- Να κάνει μαθήματα λογοτεχνίας και ποίησης.

- Να υπάρχει βιβλιοθηκάριος κατάλληλος να απασχολήσει πνευματικά τους κρατούμενους και να υποκινήσει το ενδιαφέρον για ευγενείς, πνευ­ ματικές ή πολιτιστικές ενασχολήσεις. Συνήθως μπαίνουν αγράμματοι, που δεν μπορούν να βοη­ θήσουν τον κρατούμενο. Τι δυνατότητες ωστόσο παρέχονται στους κρατούμενους να διαβάζουν μέσα στις φυλακές; Πώς λειτουργούν οι βιβλιοθήκες; Ο Σωφρονιστι­ κός Κώδικας προβλέπει τη λειτουργία βιβλιοθή­ κης σε κάθε σωφρονιστικό κατάστημα.

26/αφιερωμα Σύμφωνα με έναν από τους στόχους της έρευ­ νας, η κοινωνία των εγκλείστων γεννά μια υποπολιτισμική ομάδα (κοινή διαπίστωση σε έρευ­ νες σε ξένες χώρες). Η έκταση αποδοχής της υποκουλτούρας είναι συνάρτηση μεταξύ άλλων και της αυστηρότητας του καθεστώτος της φυλα­ κής. Για το σκοπό αυτό συμπεριλάβαμε στο ερω­ τηματολόγιο μια σειρά ερωτήσεων που αφορούν τις συνθήκες κράτησης κυρίως ως προς τον τρό­ πο που βιώνονται από τον κρατούμενο. Ειδικότερα, με την ερώτηση 34 ζητούσαμε από τους κατάδικους να μας καθορίσουν τις δυνατό­ τητες που τους παρέχονται για να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους. Η ερώτηση περιλαμβάνει 5 υποερωτήσεις και είναι διατυπωμένη ως εξής: Τι δυνατότητες παρέχονται στους κρατούμενους για να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους; Σπορ, Βιβλιοθήκη, TV, Άλλο τι (;), Τίποτε. Πρόσωπα Ποσοστό Σπορ Βιβλιοθήκη TV Άλλο τι (;) Τίποτε

172 65 297 93 84

40% 15% 69% 22% 14,9%

Από τον πίνακα αυτό βλέπουμε ότι όσον αφο­ ρά τη δυνατότητα που παρέχεται στους κρατού­ μενους να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους στη βιβλιοθήκη, ένα 15% των κρατουμένων δέχεται ότι υπάρχει αυτή η δυνατότητα. Ορισμένοι ωστόσο επεξηγούν γιατί θεωρούν ότι δεν είναι δυνατό να καλύψουν τις ανάγκες τους για διάβασμα από τη λειτουργία της βιβλιο­ θήκης μέσα στη φυλακή: - Είναι υποτυπώδης, πενιχρή, μικρή,‘ανεπαρ­ κής, ελλιπής, είναι ορισμένα από τα επίθετα με τα οποία προσδιορίζουν οι κατάδικοι την ύπαρ­ ξη της βιβλιοθήκης.

- Μια μικρή βιβλιοθήκη με βιβλία απαράδε­ κτα και άχρηστα.

- Βιβλία με άσχετα θέματα.

- Ο δανεισμός γίνεται από την κοινωνική λει­ τουργό.

- Η βιβλιοθήκη δεν έχει πολλά είδη βιβλίων παρά μόνο θρησκευτικά, αντικομουνιστικά κλπ.

- Δεν έχει σύγχρονα βιβλία.

- Έ χει μόνο χριστιανικά βιβλία.

- Η βιβλιοθήκη δεν έχει πλούτο βιβλίων.

- Δεν έχει ξενόγλωσσα βιβλία (για αλλοδα­ πούς).

- Η βιβλιοθήκη είναι μέσα στο γραφείο του διευθυντού.

- Δεν μας δίνουν όλες τις εφημερίδες, αλλά δύο μόνο.

- Ενώ όλοι έχουν την ανάγκη να διαβάσουν κάτι ή να κάνουν σπορ, δεν παρέχεται απολύτως τίποτα. Ωστόσο αυτές οι απαντήσεις είναι συνάρτηση της αυστηρότητας του καθεστώτος της φυλακής. Έτσι δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε συμπε­ ράσματα γενικά πριν να τελειώσει η επεξεργασία των ερωτηματολογίων. Η ανάγκη των κρατουμένων για διάβασμα βι­ βλίων και μόρφωση φαίνεται επίσης και από την ερώτηση 40 του ερωτηματολογίου, η οποία είναι διατυπωμένη ως εξής: «Στις μέρες μας γίνεται πολύς θόρυβος για βελτίωση του σωφρονιστικού συστήματος. Με την πείρα που έχετε από την εφαρμογή του σωφρονιστικού συστήματος τι θα προτείνατε για τη βελτίωσή του;» Και εδώ ένα 15% των καταδίκων επιμένουν στη δημιουργία και λειτουργία εμπλουτισμένων βιβλιοθηκών μέσα στις φυλακές και στη δυνατό­ τητα μόρφωσης των κρατουμένων. Περιγραφικά αναφέρουμε ορισμένες απαντή­ σεις: - Να γίνει μια καλή βιβλιοθήκη.

- Βιβλιοθήκη να καθήσεις να διαβάσεις.

- Να υπάρχει βιβλιοθήκη με σωστά βιβλία για διαπαιδαγώγηση.

- Εδώ σ’ αυτή τη φυλακή να επιτραπεί ελεύ­ θερη βιβλιοθήκη. Οχι να μας δίνουν μόνο μίκυμάους και θρησκευτικά βιβλία.

- Η βιβλιοθήκη έχει λίγα και μικρής ποικιλίας βιβλία.

- Να μην υπάρχει δέσμευση ως προς τις δυνα­ τότητες πνευματικής ανάπτυξης και εργασίας.

- Να υπάρχουν βιβλιοθήκες για να παίρνουμε βιβλία να μαθαίνουμε.

- Βιβλία κυρίως με ποίηση. Ό ταν διαβάζει κάποιος ποίηση γίνεται πιο ρομαντικός, αλλάζει μυαλά.

- Σχολείο για γράμματα.

- Ελεύθερο πανεπιστήμιο.

- Επιμόρφωση και τεχνική κατάρτιση των κρατουμένων. Τελειώνοντας, θα θέλαμε να καταλήξουμε -κ αι αυτό άσχετα με το αν συμφωνούμε ή όχι με την ιδεολογία της κοινωνικής επανένταξης- ότι το βιβλίο μέσα στις φυλακές μπορεί να κάνει ανεκτότερες σ’ ένα ορισμένο βαθμό τις συνθήκες ακόμα και σ’ ένα κελί «γιατί σου δίνουν το περι­ θώριο να συγκεντρωθείς, να διαβάσεις, πράγμα που μέσα στο θάλαμο είναι εντελώς αδύνατο». Αντίθετα μπορεί η έλλειψή του να κάνει τις συν­ θήκες κράτησης απαράδεκτες «γιατί δεν έχεις προσωπικό ελεύθερο χρόνο να απομονωθείς, να διαβάσεις, να σκεφτείς, γιατί ζούμε πολλοί σ’ ένα θάλαμο»... σύμφωνα πάντοτε με τις μαρτυ­ ρίες των κρατουμένων.

αψιερωμα/27

Γράμμα σ’ ένα συγγραφέα από έλληνα κρατούμενο

σε γερμανική φυλακή Το γράμμα που δημοσιεύουμε έστειλε το Φλεβάρη του ’84 σ’ έλληνα συγγραφέα ένας κρατούμενος σε φυλακή στο Traunstein της Δ. Γερμανίας. Θεωρούμε σκόπιμο να μην αναφέρουμε το όνομα του παραλήπτη-συγγραφέα ούτε του αποστολέακρατούμενου. (Το γράμμα όημοσιευετει όπως ακριβώς εφτασε στα χέρια μας, χωρίς καμιά αλλαγή στην ορθογραφία και σύνταξή του.) Φίλε μου... μου επιτρέπεις να σας αποκαλώ φίλε γιατί είμαι αναγνώστης σας ορισμένων βιβλίων σας και γιατί πιστεύω πως μου γίνατε κατανοη­ τός- τι άλλο θα μπορούσα να ήμουν εκτός φίλος σας; Είμαι ερασιτεχνικά επαγγελματίας ή επαγ­ γελματικά ερασιτέχνης μουσικός. Και μάλλον θα μείνω στην θέση αυτή και την τεχνική και ίσως πιο πίσω διότι βρίσκωμαι σε κάποιο κελί μιας κάποιας φυλακής της Γερμανίας. Ίσως χρόνο

και λιγότερο ίσως χρόνο και περισσότερο- εξαρτάται από το σεβαστό δικαστήριο. Ο λόγος που συνελήφθηκα μερικά γραμμάρια μαριχουάνας. Ο λόγος που σας γράφω είναι απλός πολύ απλός. Στην βιβλιοθήκη της φυλακής μου (ελπίζω να μην είχατε ή μην έχετε εμπειρίες παρόμοιες) υπάρχουν ορισμένα βιβλία ελληνικά για πιθα­ νούς έλληνες φυλακισμένους. Ε! Λοιπόν τα βι­ βλία αυτά κάνουν την φυλακή κοστούμι και στο

28/αφιερωμα φορούνε για να είσαι όμορφος. Πολύ όμορφος. Κάνουν τον εγκέφαλο πόδια που μυρίζουν ανυ­ πόφορα έτσι όπως είναι άπλυτα. Και σκυλοβρωμάς εγκεφαλική ποδαρίλα. Αρνούμαι να τεθώ στην διάθεση αυτών που σκόπιμα δώρισαν αυτά τα βιβλία στην εδώ φυλακή και να μου ποτίσουν τον εγκέφαλο υγρό χρονιάς υπνηλίας. Αρνούμαι. Αρνούμαι υπερήφανα να διαβάσω αυτά τα ηλί­ θια βιβλία που στο περιεχόμενό τους πρωταγω­ νιστεί ο τέλοιος αστυνόμος που θα αποκαταστήσει την τάξη και θα υπερασπίσει τον νόμο με πά­ θος και δύναμη που χαρακτηρίζει κάθε υπερα­ σπιστή της κάθε πολιτείας. Και θα σκοτώσουν ή θα κλείσουν για πάντα τους κ χκοποιούς στην θέ­ ση τους στην φυλακή. Μπρά( ο τους και να τους χαίρονται και να τους κάνουν πολλούς να τους προστατεύουν τα συμφέροντα. Συμφέροντα του βόθρου. Πιστεύω πως τα ξέρετε πολύ περισσότε­ ρο από μένα (είμαι 27 χρονών είστε πιθανόν μάλλον σίγουρα άνω των 60) και τα εκφράζετε πολύ πιο όμορφα και λογοτεχνικά γι’ αυτό και είστε ο... Γι’ αυτό και γω απευθύνομαι σε σας με όσο συνειρμό μου έχει μείνει γιατί η επόμενη κί­ νησή μου ίσως να είναι το τράβηγμα του σήμα κινδύνου κάποιας νυκτερινής αμαξοστοιχίας του Νότου. Κάτι ζητώ από σας που δεν θέλω να πι­ στεύω πως σας δυσκολεύει. Να στείλετε μερικά βιβλία σας (αν μπορείτε όλη την σειρά σας η οποία θα δωρηθεί στην Βιβλιοθήκη της φυλα­ κής) να τα κάνω ατέλειωτη χρήση και να βρίσκωνται στην διάθεση κάθε έλληνα τροφίμου αυ­ τής της φυλακής. Διότι χωρίς να θέλω να υποβι­ βάσω το πνευματικό επίπεδο και το περιεχόμενο Σχέδιο φυλακισμένοι)

των περισσοτέρων ελλήνων αρκούνται στο να διαβάζουν της φτηνές σειρές αυτών των χαζών βιβλίων που κάποιος (πιστεύω σκόπιμα) από την Λάρισα έχει δωρήσει στις φυλακές που βρίσκο­ μαι τα βιβλία αυτά. Αποτέλεσμα αυτών οι Έ λ­ ληνες τρόφιμοι που κατά καιρούς επισκέφτηκαν την φυλακή αυτή παθητικά (χαρακτηριστικό των περισσοτέρων) δέχτηκαν την καλοσερβιρισμένη κονσέρβα και την έφαγαν με πείνα. Με πολλή πολλή πείνα. Ας βοηθήσουμε εμείς όσο μπορού­ με να φάνε μια άλλη τροφή πολύ πιο αξιόλογη, πιο υγιεινή. Και αν δεν τους σταθεί καλά στο στομάχι ας κάνουν εμετό. Μα εμείς οφείλουμε να κάνουμε κάτι. Ποιος ξέρει πόσοι έλληνες ή ελληνίδες (γιατί έχει και κοπελιές στον πάνω όροφο) έχουν περάσει απ’ την κονσέρβα του (Δωρητή της Λάρισας). Που ίσως να ήξερε γιατί δεν ανάφερε το όνομά του ως Δωρητής. Ελπίζω να έγινα κατανοητός. Αν ναι είμαι και είστε φί­ λος (όπως αναφέρω στην εισαγωγή τους λόγους). Αν όχι κλείστε τα μάτια και ξαναδιαβάστε τις γραμμές που βρίσκονται στον εγκέφαλό σας και τότε μαγικά θα ανοίξω τα δικά μου και θα δω πως τα βιβλία έφτασαν. Και θα θυμηθώ. Το θάρρος να σας γράψω το πήρα απ’ τις γραμμές των βιβλίων σας που διάβασα. Σας έχω καταλά­ βει αρκετά και μου αρέσετε αρκετά. Πιστέψω με. Περιμένω. Γεια σας. (συγχωρέστε με που αν και σας αποκαλώ φίλο δεν ξέρω για σας όσα θα έπρεπε.)

αφιερωμα/29

Από το ημερολόγιο ενός κρατούμενου Αποσπάσματα από γράμμα σε μορφή ημερολογίου είναι, το κείμενο που δημοσι­ εύουμε και που αυτή τη φορά έρχεται από ελληνική φυλακή. Από το γράμμαημερολόγιο αποσπάσαμε κομμάτια που προβάλλουν την ανάγκη του κρατούμενου για διάβασμα, αντιδράσεις από την επαφή του με ορισμένα κείμενα αλλά και τη δυσκολία διακίνησης τφν εκδόσεων μέσα στη φυλακή.

15.3.83 Να μου στείλεις και κανένα βιβλίο. Τον Ρεμπό τον παράτησα. Δεν έχω ανάγκη εγώ τώρα από απαισιοδοξία, μου περισεύη κιόλας. Δεν έχω παρέα να κατέβω στο προάβλιο της φυλακής να συναντήσω όσους Ρεμπό θέλω, ολοζώντανους. Αν αποφασίσω να σπουδάσω την λογοτεχνία, θα είναι ο δάσκαλός μου.

Έ χει διεθνώς αναγνωρισθή το δικαίομα για ερ­ γασία των κρατουμένων. Στα χαρτιά και το δικό μας κράτος έχει ασπασθή την εργασία σαν μέσο εθισμού στον τακτικό βίο. Οι διατάξεις του σω­ φρονιστικού μας κώδικα επιβάλουν στο κράτος να μας παρέχη και τα μέσα για μια παραγωγική απασχόληση. Αλλά να ήταν μόνο αυτή η αυθερεσία εις βάρος μας.

20.3.83 Η εφημερίδα που έρχεται το απόγευμα και το ραδιάκι είναι ο ομφάλιος λόρος που με σηνδέη με τον κόσμο. Απ’ τα βιβλία που έχω τώρα εδώ, κανένα δεν μπορή να με κρατήση πάνω από 3-4 σελίδες. Με το να σου γράφω κάπως ξεφεύγω από τη δολοφονία των στιγμών της ζωής μου. Διάβαζα χθες τους περί φυλακών κανόνες του Καποδίστρια και σκεύτηκα ότι οι φουστανελάδες κατεργάρηδες ήταν προνομιούχοι σε σχέση με μας στην Κέρκυρα του 1983. Σκέψου ότι τότε η εργασία επιβάλωνταν σαν ποινή. Εδώ στην Κέρκυρα ο μαγκάκης μας τιμωρή στερώντας μας το δικαίωμα για εργασία, το θεωρή αυτό πανά­ κεια για την αναμόρφωση των κρατουμένων.

11.5.83 Χθες βράδυ δεν διάβασα πολύ Κανά.* Είναι αυ­ τή η τάση του να ωραιοποιή και να δίνη ιδεαλιστηκές ερμηνίες, σε καταστάσεις που τις ξέρω καλά, και είναι ότι άλλο θέλεις εκτός από ηρωι­ κές που το χαλάη. Ό ταν πάλι βάζη τον εαυτό του να σκεύεται και να ενεργή σαν απόφοιτος 10 φιλοσοφικών σχολών, ενώ ήταν μόνο 15 ετών, τι να σου πω, δημιουργή έντονο το αίσθημα τις κιβδηλίας. Σε βαιβεώνω εξάλου ότι δεν αρκή να κατέχεις το γλωσσάριο της μαγκιάς για να μπορής να εκφράζεσαι μ’ αυτές τις λέξεις χωρίς να αγκίξης την γελοιότητα. Εδώ ο Πετρόπουλος, πραγματικά σπούδασε το θέμα, αλλά αν προσπαθήση να χρησιμοποιήση αυτές τις λέξεις σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορέση να φανή άλλη-

30/αφιερωμα θινός. Αν αντίθετα ακούσης τον Ζαμπέτα να μιλάη θα καταλάβης τι ενοώ. Αυτός μηλάη στρέϊτ είναι φυσικός γιατί μηλάη τη γλώσα που εκφρά­ ζεται από μικρός, κι’ αν θέλη να το παρακάνη, μπορή ένας νεοέληνας να θέλη λεξικό για να τον μεταφράση, χωρίς να δημιουργή αυτή την αίσθη­ ση της κιβδηλίας και της γελοιότητας.

20.5.83 Είχα κάποτε στο επταπύργιο μια επιστημονική συζήτηση με τον εισαγγελέα που με είχε δικάση όπου αυτός πάσχιζε να με πίση για την ύπαρξη των κακούργων ενστίκτων μου, είχα κλέψη τρί­ χες και μούδωσε 6 χρόνια, και για την υποχρέω­ σή του να προφυλάξη το κοινονικό σύνολο απ’ αυτό, και εγώ να του αποδίξω ότι είμαι μια εγ­ κληματική νούλα, ένα κακοποιό τίποτα μπροστά στη βαρβαρότητα τη δική του που ελαφρά τη καρδία αποφάσισε να μου πετσοκόψη χωρίς κα­ μιά φανερή ανάγκη όλλες εκείνες τις τάσεις που χαρακτηρίζουν έναν ζωντανό οργανισμό και τον διαφοροποιούν κάπως από μια κολόνα της ΔΕΗ λόγου χάριν. Ο λόγος ήταν για τα περιοδικά και τα βιβλία που με μανία ο Διευθηντής της φυλα­ κής απαγόρευε αν δεν ήταν χριστιανικού περιε­ χομένου. Πώς ρε του λέω θα επικινονώ με τους ανθρώπους αν δεν διαβάσω κάτι σύγχρονο; Πώς δεν θα χάσω κάθε επαφή με την κοινονική πραγ­ ματικότητα αν δεν διαβάσω περιοδικά σαν τον Ταχιδρόμο ή τα Επίκαιρα κ.τ.λ. «Έχουν γυμνές γυναίκες» μου λέει, για να σιγοντάρει τον διευθηντή και έχασα την παραδοσιακή ηρεμία μου. «Πρίστηκαν τα αρχίδια μου» του λέω, οργισμέ­ νος που δεν έπαιρνε χαμπάρι τις επιστημονικές αναλύσεις μου.

22.5.83 Πλακώσαν οι κάμερες της TV σήμερα. Γυρίζουν σκηνές για το σήριαλ «ο Κατάδικος». Είχα μια σκοτούρα αυτές τις μέρες που εύλεπα να δουλεύ­ ουν νύχτα μέρα τα συνεργία της φυλακής, για να ' τελειώσουν και να βάψουν καλιτεχνικά κάτι σκοπιές για τους φύλακες που κάνουν βάρδια στο κουλούρι. Τι διάολο φούρια είναι αυτή σκευτόμουν ο χειμώνας είναι μακρυά ακόμη. Τώρα όμως που στήσαν τις κάμερες δυαλήθηκε το μυστήριο. Οι σκηνές που γύρισαν σήμερα ήταν όλες με φόντο αυτές τις σύνχρονες και φροντιζμένες σκοπιές. Συνεχίστηκα και μ’ αυτόν τον Γυφτόγιαννο που προταγονιστή στο στόρυ του Θεοτόκη. Τον τραβάγαν επαναλήφτηκαν πολλές φορές και τον πέρναγαν τραβηχτό από τα κάγκελα της ακτίνας απ’ όπου προσπαθούσα μά­ ταια να πάρω κανά μάτι τη βοηθό του σκηνοθέτη που ήταν η μοναδική που φόραγε φουστάνι. Πο-

λοί κρατούμενοι σήμερα μίσησαν τα γυναικεία παντελόνια. Έτσι πραγματικά ζοχαδιασμένος είπα στο Γυφτόγιαννο. «Κλώτσα ρε, μην τους αφήνης και σε τραβάν έτσι. Α να χαθής.» «Έτσι πρέπει...» πήγε να μου πη. «Α παράτα μας, ξεφτυλίζης το είδος.» Ίδιος ο... και όχι μόνο φυσιογνομικά. Κούρ­ ντιζε τους συγκρατούμενούς του να γκρινιάζουν για το φαί και τα λοιπά, κΓ αυτός άφηνε να τον τραβολογάνε αδιαμαρτύρητα. (...) δέησε ο διευθηντής μας να με δεχτή σε ακρόαση για κείνα τα γράμματα των... Τάβαλε λέει στο φάκελό μου γιατί προέρχονται από μη συγγενικά πρόσωπα και κυρίως με εγκληματικό παρελθόν. Ό ταν τον ρώτησα πώς είναι σίγουρος γιαυτό το τελαιυτέο επικαλέστηκε τον τίτλο του βιβλίου, που απαγόρευσε την ίσοδό του στη φυ­ λακή. «Το λέει άλωστε κι’ ο τίτλος του - οι Τρο­ μοκράτες.» Μου θύμισε τον διευθηντή στο επταπύργιο που αρνήθηκε να μου επιτρέψει το «ΚΑΤΣ 22». «Μα είναι του λέω μιά αντιπολεμική σάτυρα που στο κάτω-κάτω δημοσιεύουν τα φωτορομάν­ τζα, που επιτρέπης, σε συνέχειες.» «Αλού αυτά, δεν θα μου τη σκάσης, εμένα, το λέει και ο τίτλος του, είναι ΚΑΤΣ. Φθάνουν όσα τραβάω από σένα. Γιατί θέλης να μάθης κάτσ; Για να μας δίρης;» Κατά τ’ άλλα είναι τα νεροκολοκύθα αρμόδια για την πνευματική μας καλιέργεια. Έτσι θεώρισα χάσιμο χρόνου κάθε προσπάθεια να πίσω τον... που κακούργα τύχη η διεστραμένος υπουργός τον διόρισε διευθηντή μας, για την ευεργετική επίδραση της επικυνονίας του κρα­ τούμενου με άτομα μη συγγενικά μεν, αλλά όχι σαν κι’ αυτούς κι’ ότι νάνε. «Και οι φωτογραφίες;» «Κι αυτές απαγορεύωνται γιατί είναι επικίν­ δυνα άτομα.» «Μα το μωρό των φίλων μου είναι μόνο λίγων ημερών στην φωτογραφία.» Αμηχανία αλλά σταθερή άρνηση. Εγώ του μηλούσα κι’ αυτός έκανε πως άνοιγε την αληλογραφία του. Καταλίξαμε ότι μπορείς όταν ξανάρθης να πάρης πίσο τα επικύνδινα για την ασφάλεια της φυλακής γράμματα και τις φωτογραφίες των... Πες τούς, ότι ο γιος τους έχει κιόλας στο ενεργητικό του την πρώτη του τρομοκρατηκή ενέργεια. Απήλεισε με το δέος της προσοπικότητάς του, όπως είναι στη φωτογραφία, την ασφά­ λεια της φοβερότερης φυλακής.

* Αναφέρεται στο έργο του Κανά «Μονοκόκαλος», που εξι­ στορεί τα κατορθώματα και τις περιπετειώδεις φυλακίσεις ενός σαλταδόρου (τον ίδιον τον συγγραφέα) στην κατοχή.

αφιερωμα/31

Serge Gorlan

Η φυλακή χωρίς φιλολογία Πολλαπλασιάζονται οι μαρτυρίες για την πραγματική κατάσταση που επικρατεί στις φυλακές, πέρα από ανθρωπιστικά άλλοθι και επίσημα ψεύδη. Οι γενιές των πολιτικών φυλακισμένων, που διαδέχονται η μία την άλλη, από το 1940, βοήθη­ σαν σ’ αυτή την αποκάλυψη. Την ονομάζουν «πρόβλημα των φυλακών» και χρειάστηκαν οι Μπυφέ, Μποντάν, ο Γκυ Σωφούρ, οι στάσεις στην Τουλ, στο Νανσύ, είκοσι δυο πετυχεμένες «αυτοκτονίες», μια δυο εξεγέρ­ σεις στο Φλερύ-Μεροζί, χρειάστηκε η φυλακήπρότυπο, για να δηλωθεί τελικά πόσο η κατά­ σταση είναι απαράδεκτη. Ήρθε και η έκθεση Σμελκ. Διηγήθηκε αυτά που όλοι γνώριζαν. Ά λ ­ λωστε δεν είχε άλλους στόχους. Να ειπωθούν «άνωθεν» όσα δεν είναι δυνατό πια να κρυφτούν κι έτσι το κακό να μην επεκταθεί. Γνωρίζουμε την επωδό: «Μη βιάζετε τα πράγματα, η διοίκη­ ση ασχολείται μ’ αυτά». Ας μη γελιόμαστε, εκεί­ νο που ενοχλεί τη διοίκηση των σωφρονιστη­ ρίων, δεν είναι όσα συμβαίνουν στις γαλλικές φυλακές, αλλά το γεγονός ότι μιλούμε γι’ αυτά. Λοιπόν ας μιλήσουμε. Κυκλοφόρησαν πρόσφατα καμιά δεκαριά βιβλία, γραμμένα από πρώην κατάδικους, από γιατρούς, από μια κοινωνιολόγο, από ένα δικηγόρο, από αγωνιστές που μιλούν με διαφορετικά λόγια αλλά με τον ίδιο σχεδόν τόνο της αηδίας και της αγανάκτησης. Κυρώσεις, καψόνια, ταπεινώσεις -ταπεινώ­

σεις -χωρίς να μετρήσω- είναι ίσως η λέξη που επανέρχεται συχνότερα. Καταρχήν φυλακή ση­ μαίνει συστηματική εκμηδένιση του κρατούμε­ νου, φυσικός και νοητικός αφανισμός. Να μην απομένει τίποτε απ’ αυτόν, τίποτε άλλο εκτός, οπωσδήποτε, από έναν υπότροπο. «Είναι ανα­ πόφευκτο, έτσι πρέπει να συμβαίνει: η φυλακή σκοτώνει στον άνθρωπο όλες εκείνες τις ιδιότη­ τες που τον καθιστούν προσαρμόσιμο στην κοι­ νωνική ζωή. Τον κάνει τέτοιον που μοιραία θα πρέπει να επιστρέφει στη φυλακή και να τελειώ­ σει τις μέρες του σ’ έναν πέτρινο τάφο, απ’ αυ­ τούς που γράφουν επάνω σωφρονιστήριο και που οι ίδιοι οι δεσμοφύλακες ονομάζουν δια­ φθορείο». Το κατηγορητήριο του Ζαν-Μαρκ Βαρώ είναι ακαταμάχητο. Ας αναφέρουμε τους μάρτυρες, τον Πιερ Νοέλ, που ήταν πέντε χρόνια έγκλει­ στος: «Δεν κλείστηκα από λάθος και προσπαθώ να καταγγείλω -πέρα από πρόσωπα, μπάτσους ή δεσμοφύλακες- τις καταχρήσεις ενός καταπιε­ στικού συστήματος που επιδιώκει ν’ αναιρέσει τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο και να τον κα-

32/αφιερωμα

ταντήσει ανθρώπινο κτήνος -εργοστάσιο που επεξεργάζεται τον άνθρωπο και παράγει υπαν­ θρώπους». Ο Άβελ Μιζέν, δεκαπέντε χρόνια φυλακισμένος: «Τέρμα τα νιάτα, για μένα, τα ωραιότερα χρόνια του ανθρώπου, όταν όλες οι ψευδαισθήσεις επιτρέπονται! Τίποτα! Δεν ξέρω τίποτα! Μέσα σε τέσσερις τοίχους! Ακόμα τέσσε­ ρα χρόνια και τρεις μήνες! Και τέρμα οι αλυσί­ δες! Τα βρώμικα κελιά όπου η μυρουδιά που επικρατεί είναι το κατουρλιό! Κι όλα τ’ άλλα! Άτιμη κοινωνία, θά ’χουμε αρκετούς λογαρια­ σμούς να ξεκαθαρίσουμε! Θα θερίσεις ό,τι έσπειρες: Θα δεις πόσο αντάξιο θα είναι της θη­ τείας μου εδώ μέσα!» Ένας κρατούμενος ανώνυ­ μος που η μαρτυρία του δημοσιεύτηκε από την Ομάδα Ενημέρωσης για τις Φυλακές: «ΣτηνΡοκέτ, ένας από τους επιδιωκόμενους στόχους εί­ ναι να βάζουν τους κρατούμενους να σέρνονται. 'Ακόυσα μερικές επόπτριες να δείχνουν σαδιστική ευχαρίστηση με τις ταπεινώσεις. Λόγου χάρη, αρνήθηκαν να δώσουν δουλειά σε μια κρατούμε­ νη που χρειαζόταν χρήματα, για να την υπο­ χρεώσουν να τις εκλιπαρήσει». Η Νικόλ Ζεράρ, εφτά χρόνια φυλακή, που σήμερα γεμίζει το βα­ λάντιο των δημοσιογράφων: «...Η κατάσταση αυτή παρακινεί το δεσμοφύλακα, για αντιστάθ­ μισμα, να κολλήσει επάνω στον κρατούμενο, μια και του τον δώσανε, και να τον καταπιεί, στην κυριολεξία, μέσα σ’ ένα περιβάλλον όπου έχει

απόλυτη εξουσία. Γι’ αυτό ο θρίαμβος του δε­ σμοφύλακα είναι το Πραιτώριο. Σ’ αυτή την ιε­ ροτελεστία, απονέμει στον εαυτό του το αξίωμα του δικαστή για να το υποτάξει στον δικό του ρόλο, γιατί οργανώνει δίκες χωρίς προσφυγές». Η φυλακή πρότυπο; «Αφότου βρίσκομαι στο Φλερύ έχω την εντύπωση πως δεν έχω κανένα δικαίωμα. Το βασικό επιχείρημα είναι: “Δεν έπρεπε νά ’ρθεις εδώ. Αυτό που μπορείς να κά­ νεις είναι να σιωπάς και να υπακούς...” Ποτέ δεν γίνεται συζήτηση ούτε δίνεται εξήγηση. Ο κρατούμενος εξαναγκάζεται να σέβεται τον κα­ νονισμό κατά γράμμα σ’ όλες τις μικρές στιγμές της ζωής του. Η στοιχειώδης αρχή της πειθαρ­ χίας είναι να ενεργεί έτσι ώστε να μην υπάρχει καμιά επικοινωνία μεταξύ κρατουμένων, καμιά ανταλλαγή απόψεων, καμιά ανθρώπινη σχέση δυνατή». Κι όλα αυτά είναι πάλι η γενική φιλο­ σοφία του πράγματος. Προς τι λοιπόν να διηγηθούμε εδώ τα σχετικά με το σπάσιμο στο ξύλο, που είναι οι συνηθισμένες σχέσεις φυλάκων και κρατουμένων, το μπουντρούμι, φυλακή μέσα στη φυλακή, το δέσιμο στο κρεβάτι, τα συστηματικά ψαξίματα, η απαγόρευση να γράψεις. Καθένα από τα βιβλία που αναφέραμε διηγείται παραισθητικές ιστορίες! Πόσο επείγουν οι μεταρρυθ­ μίσεις... Αλλά τι να μεταρρυθμίσεις; Η διοίκηση είναι σ’ αυτό το σημείο πιο καθαρή από τους αν­ θρωπιστές. Η εξέγερση στις φυλακές είναι ση­ μείο της κοινωνικής κρίσης και κάθε μεταρρύθ­ μιση συχνά επιδεινώνει το κακό. Κοιτάξτε το Φλερύ-Μεροζί. Όμως όλα αυτά τα βιβλία, παρά την επονείδιστη εκμετάλλευση που τους γίνεται -σε λίγο δεν θα υπάρχει πια εκδότης που δεν θά ’χει το βιβλίο του για τις φυλακές- μετέχουν σε μια νέα συνείδηση του σκανδάλου. Απαράδεκτο σίγουρα. Αλλά τι είναι απαράδε­ κτο; «Δεν είναι βέβαιο, γράφει ο Ζαν-Μαρκ Βα­ ρώ, πως το αίσθημα του κακού απέναντι στο έγ­ κλημα και το πλημμέλημα έχει πολύ αλλάξει. Δεν του αρέσει να βλέπει καταπρόσωπο, πώς καταντά τους άλλους, τους κρατούμενους. Η συγκίνηση που προκάλεσαν οι ανταρσίες στη φυλακή -η ρωγμή που άνοιξε μέσα σ’ αυτό τον τοίχο της σιωπής που περιβάλλει αυτή την κρυμ­ μένη όψη της κοινωνίας- έσβησε γρήγορα.» Αλ­ λά αυτό δεν είναι απαράδεκτο; Το να ανακαλύ­ ψεις στο σωφρονιστικό σύστημα τον παραλογισμό του κοινωνικού συστήματος; Τι θα κάνατε αν ήσασταν δεσμοφύλακας; Έξω είναι όλα με­ ταμφιεσμένα, απαλυμένα, κοινωνικοποιημένα. Στη φυλακή είναι ο γυμνός και σκληρός κόσμος της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης, η βάναυ­ ση άρνηση του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης. Όλες οι ποταπότητες βρίσκουν εδώ την ικανο­ ποίησή τους, καθένας μπορεί να ασκήσει κάθε εξουσία, από το διευθυντή ώς τον πιο ταπεινό

Σχέδιο φυλακισμένου

κρατούμενο που πήρε κάποιο πόστο, χάρη στον αρχηγό. Ονειρευόμαστε φυλακή χωρίς σίδερα, όπως μια κοινωνία χωρίς συγκρούσεις: όλες οι μαρτυρίες, συγκεντρωμένες σ’ αυτά τα βιβλία, αποδείχνουν την υποκρισία των μεταρρυθμί­ σεων. Ο καθένας ξέρει πως ο πρώην κρατούμε­ νος, όταν βγει από τη φυλακή, δεν έχει σχεδόν καμιά πιθανότητα. Η έρευνα της Εντίθ Φαλκ, παρά τα συμπεράσματα μιας κάποιας αισιοδο­ ξίας, με κάποιες αποχρώσεις, προβάλλει το μοι­ ραίο της υποτροπής. Υπάρχει το ποινικό μη­ τρώο, σκάνδαλο στο σκάνδαλο και όχι μόνο αυ­ τό. Η φυλακή έσπασε κάτι το οριστικό: σαράντα με εξήντα στους εκατό κρατούμενους υποτρο­ πιάζουν. «Η πλειονότητα των φυλακισμένων εί­ ναι υποπρολετάριοι, μετανάστες, περιθωριακοί που δύσκολα προσαρμόζονται στη βιομηχανική μας κοινωνία... Είναι “αθώοι-ένοχοι” κι όχι αληθινοί εγκληματίες». Συνεχώς σκανδαλιζόμα­ στε με τις αυτοκτονίες των φυλακισμένων, ενο­ χοποιούμε την επίβλεψη, το σεβασμό των κανό­ νων ασφαλείας, πολλαπλασιάζουμε τις επιτρο­ πές ερεύνης, που διαπιστώνουν τις πιο επιπό­ λαιες πτυχές της πραγματικότητας. Ο θάνατος στη φυλακή είναι μια φυσική μοίρα. Έ νας για­ τρός, αφού εμπόδισε μια αυτοκτονία, ομολογεί: «Βεβαίως ακόμα μια φορά του έκανα μια ηρεμιστική ένεση, αλλά αφήνοντάς τον πάντα μόνο, πλαγιασμένο, χωρίς συνείδηση, ήξερα πως θα

ξανάρχιζε και πως μια μέρα θα πετύχαινε να πεθάνει! Ή ταν στο κάτω κάτω η μόνη δυνατότήτα που του απέμενε... η φυλακή είχε επιταχύνει τη διαδικασία της αυτοκαταστροφής». Η μαρτυρία ενός άλλου γιατρού: «Μετά από ακτινολογική εξέταση, ξανάστειλα στο κελί του έναν κρατού­ μενο πού ’χε καταπιεί ένα πηρούνι, σπασμένο κομματάκια, τις βίδες της ντουλάπας του κι ένα κομμάτι τσιμέντο. Εννοείται πως τον ξανάστειλα πίσω ενώ είχε αυτά τα σιδερικά στο στομάχι του. Θυμήθηκα ότι η υπηρεσία του χειρουργείου της Φρεν αρνήθηκε να δεχτεί αυτούς πού ’χαν κατα­ πιεί ξένα σώματα όταν δεν παρουσίαζαν σημεία διάτρησης». Στη σεμνή γλώσσα του ιδρύματος το ονομάζουν «σημεία φανερού κινδύνου». Είναι συμπτωματικό πως αυτοί οι δυο γιατροί που διηγούνται την εμπειρία τους, ο ένας στο νοσο­ κομείο της Φρεν κι ο άλλος εσωτερικός στο Υγεία, παραιτήθηκαν; Δυο καταθλιπτικά βι­ βλία. Τελειώνοντας ας ξέρουμε πως η επαγγελ­ ματική «ανακατάταξη» των κρατουμένων, που τη σχετική αποτελεσματικότητά της διαπίστωσε η Εντίθ Φαλκ, είναι πηγή κερδών όχι αμελητέων. Τελικά τίποτα δεν πάει χαμένο. Με κερδισμέ­ νους τους φύλακες και μερικές επιχειρήσεις, οι κρατούμενοι των φυλακών μας παρέχουν εργα­ σία σε τιμές που ευχερέστατα περιφρονούν τον ανταγωνισμό. Στο τέρμα μιας σχολαστικής έρευ­ νας η Κριστίν Μαρτίνο κι ο Ζαν-Πιερ Καρασό

34/αφιερωμα συμπεραίνουν: «Αυθαιρεσία, ευνοιοκρατία, κα­ τάχρηση εξουσίας, δωροδοκία, κομπίνες, υπερεκμετάλλευση, ιεραρχία των μισθών, από δυο πλευρές παράλογη, αισχροκέρδεια, κλοπές, υπε­ ξαίρεση, κυριαρχία αναμφισβήτητη του χρήμα­ τος, χαφιεδισμός, παράνομη δουλειά, την παι­ δευτική αξία της φυλακής την ξέρουμε όλοι πια. Αυτό το σύστημα που κάνει τον καθένα εχθρό των πάντων και ενθαρρύνει κάθε ξετσιπωσιά, το

βρίσκουμε πράγματι άμεμπτο. Είναι κατ’ εικόνα της κοινωνίας μας, που δεν παρουσιάζει παρά μια καλή πλευρά μονάχα: την πλευρά αυτών που διευθύνουν».

Copyright: Magazine Litteraire Μετάφραση: Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη

Εγκύκλιος του Υπουργείου Δικαιοσύνης (14 Ιανουάριου 1963) που διακρίνει τα ωφέλιμα από τα επιβλαβή για τον κρατούμενο βιβλία.

5

:;ύΟ£ΪΤΪ ΪΟΝ

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΒ

Έ ν ' Ά θ ή ν α ι ς ,τ ϋ

ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΣΪΣ ΣΩΦΡ.Δ/ΣΕΩΣ ·

14/ Ί /1963________

Ε Γ Κ Υ Κ Λ Ι Ο Σ

Δ/ΣΙΣ Δ/ΣΕΩΣ ΦΥΛΑΚΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΤΕΔ.ΠΟΙΝφΝ

1 1017 3

ΑΡΙΘ.ΠΡΩ Τ. " ΕΓΚ.

40799 15

'Υ π όμ νη σις υ π ’ά ρ ιθ μ . / / . εγ κ υ κ λ ίου του 'Υ π ου ργείου

16 4.1958

π ε ρ ί τΩν β ιβλίω ν ή περίοδ ικΩ ν,ω ν Ε πι­ τρ έπ ετα ι ή εισαγωγή ε ί ς τή ς φυλακής" Π ρ

6ς

το ύ ς κ . η .Δ ιε υ θ υ ντ ή ς κ α ί Δ ιευ θ ύ ν ο ν τα ς . τής φ υ λ α κ ή ς.-

40799 15 16 4.1958

*.Υπομιμνήσ'κοντε ς τήν ύ π ’ή ρ ιθ μ . / / . εγκ ύ κ λ ιο ν παραγ­ γ ε λ ία ν τού 'Υ π ου ρ γείου τούτου " π ε ρ ί τΩν β ιβλίω ν η π εριοδ ικ ώ ν ων ε π ι ­ τ ρ έπ ε τ α ι η εισαγω γή ε ι ς

τή ς φυλακής”, γνω ρ ίζομ εν ΰ μ Γ ν,κ α ί α υ θ ις δ τ ι ή

εισαγω γή ε ι ς τής φυλακής β ιβλίω ν κ αί π εριοδ ικ Ω ν έπιστη μονικοΟ ή .μορφωτι­ κού π ε ρ ιε χ ο μ έν ο υ ήμεδαπΩν ή ξένω ν ε π ιτ ρ έ π ε τ α ι έφ οσον κατή τήν κ ρ ίσ ιν ίιμΩν τό π ε ρ ιε χ δ μ ε ν ο ν αύτΩν δ ε ν ά να φ έρ ετα ι ε ί ς κ ομ μ ου νισ τικ ή ν π ροπαγάνδαν. ’Εήν . διή τ ιν α εκ τούτων γεννΩντα l ά μ φ ιβ ο λ ία ι π ε ρ ίν τ ο ΰ έπ.ιδιω καμ ένου σκοποΟ, παρακαλοΟ μενδπω ς άναφέβησθε ε ί ς τή 'Υ π ου ργεΓ ον, ΐνα πρό­ κα λΐΐται η γνώμη τϊΐς α ρμ όδ ια ς υπηρεσίας.*» Δ

ά τήν α κ ρ ίβ εια ν *0 Τμικιαγήρχης

.

*Εντολ5 'ΥπουργοΟ *0 Γεν.Γραμματεύς Χ.ΠΑΓΟΥΔΑΤΟΣ

αφιερωμα/35

Ζαν Ζενέ

Η λογοτεχνία σας, οι καλές σας τέχνες, οι βραδινές σας διασκεδάσεις εγκωμιάζουν το έγκλημα Λίγα χρόνια μετά τον πόλεμο η γαλλική ραδιοφωνία ζήτησε από τον Ζαν Ζενέ να μιλήσει σε μια εκπομπή για το παιδί εγκληματία. Εκείνος ζήτησε να φέρουν μπρο­ στά στο μικρόφωνο ένα δικαστή, ένα διευθυντή φυλακών και έναν 'ψυχίατρο για ν’ απαντήσουν στις ερωτήσεις του. Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν έγινε. Η λιγοσέλιόη ομιλία κυκλοφόρησε στα 1949 (6λ. «Διαβάζω» αρ. 66, αφιέρωμα στον Ζενέ). (...) Εμείς θα είμαστε το σαράκι σας. Και όχι για κανέναν άλλο λόγο, παρά για να ωραιοποιήσου­ με την περιπέτειά μας, γιατί ξέρουμε πως η ομορφιά της εξαρτάται από την απόσταση που μας χωρίζει από σας, επειδή εκεί που φτάνουμε, το ξέρω, οι ακτές δεν διαφέρουν, αλλά στους καλοδεμένους γιαλούς σας, σας ξεχωρίζουμε, μι­ κρούς, ντελικάτους, μανιασμένους, μαντεύουμε την αδυναμία σας και τις ευλογίες σας. Να χαί­ ρεστε και ν’ αγαλλιάτε, άλλωστε. Λν οι κακοί,

οι σκληροί, αντιπροσωπεύουν τη δύναμη που καταπολεμάτε, θέλουμε να είμαστε αυτή η δύνα­ μη του κακού. Θα είμαστε η ύλη που αντιστέκε­ ται και που χωρίς αυτή δεν θα υπήρχαν καλλιτέ­ χνες. Ρομαντικές φλυαρίες, θα πείτε. Κι όμως ξέρω πως δεν εφαρμόζετε, ούτε για μια στιγμή, την ηθική που γι’ αυτήν καταδιώκετε τα παιδιά. Δεν σας το καταλογίζω. Δεν αξίζετε παρά για να πρεσβεύετε αρχές που θέλουν να κατευθύνουν τη

36/αφιερωμα τε τη γλυκιά σας συγχώρεση. Καθένας απ’ αυ­ τούς τους εγκληματίες πρέπει να τα βγάλει πέρα με την πράξη του. Πρέπει μέσα σ’ αυτήν να βρει ό,τι ακριβώς θα στυλώσει την ηθική του ζωή, για να την οργανώσει γύρω από τον εαυτό του και να της αποσπάσει ό,τι του αρνιέται η δική σας. Για τον εαυτό του -κ αι μόνο για τον εαυτό του και για πολύ λίγο καιρό, γιατί στο χέρι σας είναι να του πάρετε το κεφάλι- γίνεται ένας ήρωας, ωραίος όσο κι εκείνοι που σας συγκινούν στα βι­ βλία σας. Αν ζήσει, για να συνεχίσει να ζει με τον εαυτό του, του χρειάζεται περισσότερο τα­ λέντο απ’ ό,τι στον πιο σπάνιο ποιητή. Ωστόσο, οι δικοί σας ήρωες που παραγεμίζουν τα βιβλία σας, τις τραγωδίες σας, τα ποιήματά σας, τις ζωγραφιές σας, παραμένουν πάντα το στολίδι της ζωής σας, ενώ περιφρονείτε τα κα­ κότυχα πρότυπά τους. Καλά κάνετε· δεν το θέ­ λουν το χέρι που τους απλώνετε.

ζωή σας. Αλλά δεν έχετε καν τη δύναμη ν’ αφεθείτε ολότελα στην αρετή και άλλο τόσο στο κα­ κό. Κηρύσσετε τη μια και αποκηρύσσετε το άλ­ λο, έστω κι αν επωφελείστε. Αναγνωρίζω πως έχετε πρακτικό μυαλό. Αλίμονο, όμως, δεν μπο­ ρώ να το εξυμνήσω. Κατηγορήστε με λοιπόν για λυρισμό! Αλλά αν τύχει καμιά μέρα κάποιος δι­ καστής σας, ένας πρακτικογράφος, κάποιος διευθυντής φυλακής και γεννοβολήσει και ξεση­ κώσει μέσα στο στήθος μου κάποιο άσμα, πρώ­ τους εσάς θα ειδοποιήσω, κύριοι. Η λογοτεχνίας σας, οι καλές σας τέχνες, οι βραδινές σας διασκεδάσεις εγκωμιάζουν το έγ­ κλημα. Το ταλέντο των ποιητών σας έχει εξυμνή­ σει τον εγκληματία που εσείς μισείτε στη ζωή. Ανεχθείτε κι εμείς με τη σειρά μας να περιφρονούμε τους ποιητές σας και τους καλλιτέχνες σας. Μπορούμε να πούμε σήμερα πως χρειάζεται μια σπάνια υπεροψία στον ηθοποιό που τολμά να προσποιείται στη σκηνή κάποιο φόνο, όταν κάθε μέρα υπ;άρχουν παιδιά και άντρες που το έγκλημά τους, αν δεν τους οδηγεί πάντα στο θά­ νατο, επιβαρύνεται από την περιφρόνησή σας εί­

(...) Ανέχεστε λοιπόν τον ηρωισμό εξημερωμέ­ νο και μόνο (σημειώνω στα πεταχτά πως όσοι σας μαγεύουν, οι καλλιτέχνες σας, τον εξημερώ­ νουν για λογαριασμό σας, παρόλο που τους απα­ σχολεί από μακριά). Δεν ξέρετε τίποτα από τον ηρωισμό στην αληθινή σαρκική του φύση, και πως υποφέρει, όσο κι εσείς, στην ίδια καθημερι­ νότητα. Το πραγματικό μεγαλείο μόλις που σας αγγίζει. Δεν ξέρετε τίποτα γι’ αυτό και προτιμά­ τε να το προσποιείστε. (...) Δεν σας απομένει, αν δεν τα κατακτήσετε με τα κανακέματά σας, παρά να γιατρέψετε τα παιδιά, γιατί έχετε τους ψυχίατρούς σας. Όσο γι’ αυτούς, θα έφταναν μερικά ερωτήματα, τα ίδια και τα ίδια πάντα. Αν απασχόλησή τους εί­ ναι να μετατρέψουν την ηθική συμπεριφορά των παιδιών, άραγε για ποια ηθική τα προορίζουν; Μήπως γι’ αυτήν που διδάσκουν τα σχολικά εγ­ χειρίδια; Αλλά ο επιστήμονας δεν θα τολμούσε να την πάρει στα σοβαρά. Μήπως για μια ιδιαί­ τερη ηθική που καταρτίζει κάθε γιατρός; Τι χρειάζονται όλα αυτά τα ερωτήματα, αφού θα τα παραβλέψουν. Ξέρω πως πρόκειται για μια τρέχουσα ηθική, κι ο ψυχίατρος γλιτώνει δίνον­ τας στα παιδιά το ωραίο όνομα των απροσάρμο­ στων. Τι μπορώ ν’ απαντήσω; Στις κατεργαριές σας θ’ αντιτάσσω πάντα τη δική μου κατεργα­ ριά. Σήμερα, αφού επιτρέψανε, κι εγώ δεν ξέρω από ποιο λάθος, σ’ έναν ποιητή που ήταν ένα απ’ αυτά τα παιδιά να μιλήσει στο μικρόφωνο, θέλω πάλι να ξαναπώ τη στοργή μου γι’ αυτούς τους ανελέητους πιτσιρικάδες. Χωρίς καμιά αυ­ ταπάτη. Μιλώ στο κενό και μέσα στο σκοτάδι, ωστόσο, έστω για μένα μόνο, θέλω ακόμα μια φορά να βρίσω τους υβριστές μου. Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος

οφιερωμα/37

Ανάμεσα στους έλληνες συγγραφείς σου η διάρκεια κράτησής τους στη φυλακή έγινε αφορμή να οδηγηθούν στο γράψιμο είναι: ο Γιάννης Μανονσακας, ο Α νά­ στας Παπαπέτρου, ο Αλέξης Σεδαστάκης και ο Αντώνης Ταλαγάνης. Πολιτικοί κρατούμενοι οι τρεις πρώτοι, ποινικός ο τελευταίος.

Γιάννης Μανούσακας Κύριε Μανούσακα, μεγάλο μέρος του έρ­ γου σας είναι επηρεασμένο από την περίο­ δο που ήσαστε κρατούμενος. Πέστε μας, ποιοι ήταν οι λόγοι της κράτησής σας; ΠΡΕΠΕΙ να είχα μια μεγάλη ευαισθησία και συγκινιόμουνα από τη ζωή του λαού, η οποία ήταν πολύ χαμηλού επιπέδου, φτάνοντας μέχρι την εξαθλίωση, και αυτό φαινόταν περισσότερο στο περιβάλλον που ζούσα, την αγροτιά. Είχα φαίνεται αυτή την ευαισθησία, όπως τόσες χι­ λιάδες άλλοι που γίναν αγωνιστές για ν’ αλλάξει αυτή η ζωή. Και έτσι όταν αργότερα ήρθε ένας σωτήρας, ο Μεταξάς, μας έκλεισε στην Ακροναυπλία. Ο Μεταξάς επιβλήθηκε γιατί βεβαίως είχε και ξένη υποστήριξη, των Άγγλων, που εν­ διαφερόντουσαν για το βασιλιά, που μας τον εί­ χαν κουβαλήσει μετά την ήττα του κινήματος του ’35. Αλλά τα κόμματα τότε δεν αντιδράσανε όσο έπρεπε, αντέδρασε μόνο το κομουνιστικό κόμμα, του οποίου τα μέλη και τα στελέχη συλληφθήκανε .όλα. Έτσι βρέθηκα κι εγώ στην Ακροναυπλία. Και πόσον καιρό μείνατε στην Ακροναυπλία; ΑΝ δεν έπεφτε η δικτατορία θα έμενα σ’ όλη μου τη ζωή. Έπρεπε να κάνεις δήλωση για να μείνεις ελεύθερος. Δεν είχαμε δικαστεί, δεν ήταν φυλα­ κή η Ακροναυπλία, στρατόπεδο ήταν, που έγρα­ φε στην είσοδό του: «Στρατόπεδο Συγκεντρώσεως Κομμουνιστών». Δεν υπήρχε καταδίκη για­ τί από τους νόμους του κράτους και το Σύνταγ­ μα δεν είχαμε παραβεί κανένα. Ό σοι είχανε πα­ ραβεί τότε το ιδιώνυμο τους είχανε δικάσει και τους είχανε στείλει σε φυλακές. Αλλά όταν τε­ λείωνε η ποινή τους δεν τους αφήναν ελεύθε­

ρους, τους έφερναν στην Ακροναυπλία, και έπρεπε να υπογράψουν τη δήλωση μετάνοιας για να απελευθερωθούν. Η Ακροναυπλία ήταν η εξορία των εξοριών. Απ’ όλες τις εξορίες φέρναν εκεί τους πιο ζωηρούς. Εμένα με πήγαν κατευ­ θείαν στην Ακροναυπλία. Εκεί είδα έναν κόσμο να μελετάει τα προβλήματα της Ελλάδας για να αλλάξει τη ζωή στο καλύτερο. Έπρεπε λοιπόν να μάθω κι εγώ γράμματα για να τους ακολου­ θήσω. Δεν ξέρατε γράμματα πριν από την Ακρο­ ναυπλία; ΕΙΧΑ πάει στο δημοτικό σχολείο. Αλλά τότε στα σχολεία δεν μαθαίναν τα παιδιά γράμματα. Αγωνιζόταν ο φουκαράς ο δάσκαλος να μου μά­ θει να λέω τα αυτιά ώτα και τα αυγά ωά. Οσα γράμματα ξέρω τά ’μαθα στην Ακροναυπλία. Και ξεκίνησα από τη γραμματική, όπως αρχίζει ένα μικρό παιδί. Και λογάριασε ότι τον πρώτο χρόνο έβγαλα το δημοτικό σχολείο και το δεύτε­ ρο άρχισα να πηγαίνω στο γυμνάσιο. Είχαμε δα­ σκάλους εκεί, καθηγητές, που είχανε ζήλο, πά­ θος για να μορφωθούμε, και το σύστημα βέβαια που ακολουθήσαμε ήτανε του Γληνού. Ήτανε το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα, γιατί μαθαίνα­ με εύκολα. Εγώ είχα πρόγραμμα να μάθω και μια ξένη γλώσσα. Ή ρθε όμως ο πόλεμος και μας απόσπασε ώς ένα βαθμό απ’ τη μόρφωσή μας. Ύστερα ήρθε η πείνα. Δεν μπορείτε να φαντα­ στείτε τί πείνα. Στο στρατόπεδο πεθάνανε πολ­ λοί. Έτσι λοιπόν δεν τελείωσα τις σπουδές ιου. Μετά ήρθε η κατοχή, απελευθερωθήκαμε, ήρθε ο εμφύλιος και εγώ βρέθηκα στο κέντρο του αγώ­ να. Ό τα ν τελείωσε ο εμφύλιος εγώ έγινα φυγόδικος στα βουνά της Κρήτης. Πιάστηκα μετά κάμποσα χρόνια, το ’52, και βρέθηκα στη φυλα­ κή. Και εκεί πάλι ρίχτηκα στη μόρφωση.

38/αφιερωμα στην καθαρεύουσα, σε μια μετάφραση του Σκυλίτση, που φαίνεται ότι είναι η καλύτερη απ’ όσες κυκλοφορούν. Το διάβασα τρεις τέσσερις φορές. Ένιωθα τότε ότι έπρεπε να μάθω, γιατί ήμουν πρόεδρος και δεν ήξερα πολλά πράγματα, και είχα και το γραμματικό εκεί πέρα και θα με δίπλωνε. Έτσι διάβασα τους «Αθλίους», και ένα μυθιστόρημα, ο «Ιωάννης ο Δαμασκηνός» -ά λ­ λωστε δεν έβρισκες βιβλία στο χωριό. Αλλά από τότε που άρχισα να γράφω ένιωσα ότι μου χρειάζεται να μορφωθώ πολύ, όπως το νιώθω και τώρα δηλαδή, να διαβάσω πολλά πράγματα που δεν έχω διαβάσει. Θέλω να διαβάσω δέκα χρόνια για να γράψω ένα πεντάτομο μυθιστόρη­ μα. Θα μου πείτε φυσικά, ότι θα ζήσεις τόσα χρόνια; Εγώ λέω ότι θα ζήσω. Στο διάστημα που ήσασταν στη φυλακή τί βιβλία διαβάζατε;

Ο Γιάννης Μανούσακας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κρήτη. Έμαθε την τσαγκαρική και δούλεψε κάλφας στο Ρέθυμνο. Εκλέχτηκε πρόεδρος στο χω­ ριό του, τον Αι-Κωνσταντίνο, ώσπου η δικτατορία του Μεταξά τον έκλεισε στην Ακροναυπλία. Στην κατοχή απόδρασε από το στρατόπεδο του Λαζαρέτου, πέρασε στα βουνά και έγινε ελασίτης. Βγήκε ανθυπολοχαγός από τη σχολή του ΕΛΑΣ. Στη διάρκεια του εμφύλιου βρέθηκε στα βουνά της πα­ τρίδας του, της Κρήτης. Το 1952 πιάστηκε και φυ­ λακίστηκε επί 12 χρόνια. Το 1964 τυπώθηκε το πρώτο βιβλίο του, το «Σαράντα μέρες στην Κέρκυ­ ρα», γραμμένο στη φυλακή. Το 1974 κυκλοφόρησε το «Χρονικό από την αντίσταση» και η «Ακροναυ­ πλία». Από τότε μέχρι σήμερα κυκλοφόρησαν τα βιβλία του: «Ο εμφύλιός», «Ο χαλασμός», «Ο φυγόδικος», «Η αίθουσα», «Οι θεοί και οι άνθρωποι και ο Όλυμπος» και πρόσφατα η «Βράβεψη» και «Ο μπαρμπα-Αναστάσης το Σοβιέτ».

Διαβάζατε; ΕΧΩ πάθος με το διάβασμα από τότε που διά­ βασα τους «Αθλίους» του Βίκτωρος Ουγκιό, που με συγκλόνισαν. Οι «Άθλιοι» κάνανε χιλιάδες κουμουνιστές, και ας το θεωρούν καμιά φορά βιβλίο αντικομουνιστικό οι πολύ δογματικοί. Διάβασα Γκόρκυ, Τολστόι... Τους «Αθλίους» πότε τους διαβάσατε; ΤΟΥΣ διάβασα πριν πάω στη φυλακή, όταν ήμουν στο χωριό μου πρόεδρος, και μάλιστα

ΣΤΗ φυλακή διάβασα αυτά τα οποία επιτρέπανε από τη μια μεριά η διεύθυνση των φυλακών και από την άλλη εμείς οι ίδιοι -η καθοδήγηση. Να μην είναι ας πούμε ρεφορμιστικά. Η κατάσταση στη φυλακή δεν ήταν ευνοϊκή για να μπορέσεις να μορφωθείς πέρα από τη γραμματική και να διαβάσεις κάτι άλλο. Επικρατούσε ένας δογμα­ τισμός στην ηγεσία μας, που δεν έβλεπε με καλό μάτι την ποίηση και γενικά τη λογοτεχνία. Ή ταν μια νοοτροπία που εξηγείται από τα γεγονότα της εποχής. Ό μω ς μετά το εικοστό συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. και την έκτη ολομέλεια του δικού μας κομουνιστικού κόμματος πολλά ταμπού πέσανε και βιβλία δανειζόμαστε από τη βιβλιοθήκη της φυλακής, που αρκετά ήταν και αξιόλογα. Με ποιο τρόπο φτάναν στα χέρια σας τα βιβλία που σας έστελναν απ’ έξω; Περ­ νούσαν από τον έλεγχο της φυλακής; ΝΑΙ, και σφράγιζε η διεύθυνση των φυλακών όσα επέτρεπε να μπουν. Ας πούμε, τον Λένιν δεν τον επέτρεπε, τον Μαρξ δεν τον επέτρεπε, αλλά και πάλι ερχόντανε βιβλία στη φυλακή. Γιατί βγάζανε το πρώτο τυπογραφικό από ένα άλλο βιβλίο, π.χ. το «Κάστρο» του Κρόνιν, το βάζανε σαν πρώτο τυπογραφικό σ’ ένα βιβλίο του Λένιν και το στέλναν και περνούσε. Αλλά κι αυτά ήτανε λίγα, όλα κι όλα ένα κασονάκι. Κύριε Μανούσακα, ποια εποχή αρχίσατε να γράφετε; ΤΟ ’61. Ξύπνησα την πρωτοχρονιά και θυμάμαι τα πρώτα λόγια που έγραψα: «Πριν μια ώρα χαιρέτησαν οι άνθρωποι τον ερχομό του καινού­ ριου χρόνου, τον έχουν μάλιστα βαφτίσει 1961».

αφιερωμα/39

Ακρονανπλία

Εκείνο το χειρόγραφό μου τό ’κανα δώρο σ’ ένα φίλο μου, γιατί αυτός με παρακίνησε να γράψω. Ή ταν ο Θανάσης ο Τσαρός, ταγματάρχης του ΕΛΑΣ, που με βοήθησε δίνοντάς μου πενήντα δραχμές για καφέ και για τσιγάρα. Γιατί ήμουν ο πιο φτωχός. Πέθανε πέρσι, και όπως μου είπε η γυναίκα του το χειρόγραφο δεν το βρήκε στα χαρτιά του. Φαίνεται θα το πήρε η οργάνωση και έτσι δεν θα χαθεί. Τότε έγραψα ένα παραμύ­ θι. Μετά ακολούθησε το «Σαράντα μέρες στην Κέρκυρα». Εννοείται, για να φτάσω να γράψω δούλεψα πολύ. Για να μάθω να συντάσσω πήρα το συντακτικό του Κακριδή. Με βοήθησαν όμως πολύ και οι άλλοι κρατούμενοι. Δεν ξεχνώ ανάμεσά τους ένα δάσκαλο, τον Μαρκαντώνη, από το νησί του Οδυσσέα, την Ιθάκη. Αυτός λοιπόν μ’ αγαπούσε πάρα πολύ και ήταν ο πρώτος που με ενεθάρρυνε λέγοντάς μου: «Η γλώσσα σου εί­ ναι μέλι, είναι ωραία... μη συζητάς». Ό ταν έγραψα το «Σαράντα μέρες στην Κέρκυρα» το διόρθωσα όσο μπορούσα. Φυσικά όταν ήταν η εποχή να τυπωθεί, το διόρθωσε ένας υπέροχος άνθρωπος και διανοούμενος, ο Μένιος ο Παναγιωτόπουλος, χωρίς ν’ αλλάξει νι και σι, όπως του είχα παραγγείλει. Είμαι πολύ ευχαριστημέ­ νος από κείνη την έκδοση. Δεν έγινε ούτε μισό λάθος. Ή ταν στο 1964. Εγώ είχα απελευθερωθεί και δούλευα στην ΕΔΑ στο Ρέθυμνο, αλλά το βι­ βλίο τυπώθηκε εδώ στην Αθήνα. Το παραμύθι αν και γράφτηκε πρώτο τυπώθηκε πρόπερσι. «Ο μπάρμπα Αναστάσης», που τό ’χα σχεδιάσει κι αυτό από παλιά με σκοπό να το κάνω διήγημα,

όταν τό ’πιασα να το δουλέψω πέρσι μου βγήκε μυθιστόρημα. Άλλοι συγκροτούμενοι σας γράφανε; ΣΤΗΝ Αίγινα αρχίσαμε να γράφουμε. Έγραφε ο Σπύρος ο Μήλας, αλλά τον είχαν κατατρέξει και δεν τα έδινε να εγκριθούν. Γιατί έπρεπε να εγκριθεί ό,τι έγραφες, όπως γινόταν και στη Σο­ βιετική Ένωση. 'Οταν ο Φαντέγιεφ έγραφε το βιβλίο του «Τα νιάτα», του ζήτησαν να διορθώ­ σει το κείμενο τονίζοντας το ρόλο του κόμματος. Το διόρθωσε και μπήκε σ’ ένα δωμάτιο και τίνα­ ξε τα μυαλά του με μια σφαίρα. Ο Σολόχωφ, που πήρε το Νόμπελ, είχε έτοιμο ένα έργο του αλλά το δημοσίευσε μετά από το εικοστό συνέδριο, γιατί πριν· δεν μπορούσε να εγκριθεί. Και τώρα νομίζω το ίδιο γίνεται, αν ακολουθείς μια οποιαδήποτε παράταξη. Δεν μπορείς να γράφεις πάνω από την πολιτική της. Αυτό δεν είναι κα­ νένα μεγάλο πράγμα, έτσι γίνεται στα κόμματα. Αν θέλεις ν’ ακολουθήσεις τη γραμμή του ΠΑΣΟΚ, αν είσαι οργανωμένος, στέλεχος, δεν μπο­ ρείς να βγεις έξω από τη γραμμή του. Κάτω από αυτές τις συνθήκες το ενδιαφέ­ ρον για γράψιμο θα ήταν πολύ περιορι­ σμένο. ΕΓΩ είχα προτείνει να κάνουν και μια σχολή λο­ γοτεχνίας και μια άλλη για ζωγραφική. Αυτά τα αναφέρω στο βιβλίο μου ο «Φυγόδικος». Μάλι-

40/αφιερωμα

Τα βιβλία σας είναι εμπνευσμένα από την εποχή που ήσασταν στη φυλακή; Ο Γιάννης Μανούσακας στην Ακρονανπλία

στα είχε έρθει ένας υπάλληλος του Οργανισμού Χειροτεχνίας, ένας καλός άνθρωπος, ο οποίος μας υποσχέθηκε ότι θα μας έκανε συνεργεία για οτιδήποτε θέλαμε να μάθουμε και θα μας διέθετε τα χειροτεχνήματα. Στη φυλακή είχαμε συνερ­ γείο με τόρνους και άλλα μηχανήματα, αλλά η καθοδήγηση αποφάσιζε ποιον από μας θά ’στέλ­ νε να δουλέψει. Ύστερα ερχόντουσαν έμποροι, κάθε Κυριακή, και αγοράζανε τα χειροτεχνήμάτα που είχαμε φτιάξει. Κάποια στιγμή μας απα­ γόρεψαν να βγαίνουμε στο παζάρι να συναντού­ με τους εμπόρους και στο τέλος μας απαγορέψα­ νε να κάνουμε χειροτεχνία, γιατί έπρεπε να μά­ θουμε το μαρξισμό. Εγώ δεν πειθάρχησα φυσικά και συνέχισα τη χειροτεχνία. Ό ,τι έπιανοί και πελεκούσα, σε δέκα μαχαιριές έπαιρνε ζωή. Μ’ ένα ξύλο σε λίγα λεπτά μπορούσα να φτιάξω το ράμφος ενός πουλιού. Ό τα ν μας απαγορεύαν τα μαχαιράκια οι φύλακες, αντικαθιστούσα το ξύλο με ψωμί και έφτιαχνα σαύρες, χελώνες, σκίου­ ρους και άλλα. Θέλω ακόμα να σας πω ότι η έφεση για το γράψιμο μου δημιουργήθηκε από τή χειροτεχνία και με βοήθησε πολλές φορές, όποτε δεν μπορούσα να γράψω. Άλλοι που ξέ­ ρουν καλά γράμματα, μπορούν να γράψουν και χωρίς να έχουν όρεξη. Εγώ όμως άμα δεν είχα όρεξη κατέφευγα στη χειροτεχνία, ευχαριστιό­ μουνα και έτσι μου ερχόταν η έμπνευση για γρά­ ψιμο. Δηλαδή πιστεύετε ότι το χρονικό διάστη­ μα που ήσαστε στη φυλακή δεν ήταν μια περίοδος μόρφωσης;

ΣΧΕΔΟΝ όλα είναι εμπνευσμένα από το κίνημα, και η φυλακή ήταν μέσα στο κίνημα. Αλλά πε­ ρισσότερο απ’ όλα η «Ακροναυπλία», που θεω­ ρήθηκε βέβαια βιβλίο από τα λίγα, γιατί περιέ­ γραψε πετυχημένα, όπως είπαν αυτοί που το κριτικάρανε, τη ζωή των αγωνιστών και τις εκ­ δηλώσεις τους. Και ο «Φυγόδικος» αναφέρεται στη φυλακή κατά ένα μεγάλο μέρος. Και αποτε­ λούν, μαζί με την «Ακροναυπλία» και άλλα τρία βιβλία μου, μια ενότητα που θα μπορούσαμε να την πούμε «Το χρονικό του κινήματος». Ακόμα και τα διηγήματα που γράφω αυτό τον καιρό εί­ ναι εμπνευσμένα από τη ζωή των αγωνιστών μέ­ σα στη φυλακή. Σατιρικά και δραματικά πορ­ τρέτα συναγωνιστών μου. Και ύστερα θα συνεχίσω με άλλες αναμνήσεις μου από κείνη την επο­ χή·

Αναγνώστες των βιβλίων σας που ήταν και αυτοί κάποτε φυλακισμένοι πως αντι­ μετώπισαν το έργο σας; ΣΥΓΚΙΝΗΘΗΚΑΝ. Θυμάμαι τον ξεχωριστό φί­ λο και σύντροφό μου τον Αντρέα Κουκούγερο. Ό τα ν τού ’δωσα να διαβάσει ένα απόσπασμα από την «Ακροναυπλία» συγκινήθηκε και μου είπε: «Αν είναι έτσι όλο, θα είναι το καλύτερο βιβλίο του κόσμου». Και μια ποιήτρια, η Βούλα η Βάρβη, τόσο συγκινήθηκε όταν διάβασε τα γραφτά μου που μού ’φερε δώρο ένα κουστούμι ύφασμα άραφο, μάλλινο καλοκαιρινό. Βέβαια, τότε δεν είχαν γραφτεί και πολλά αντιστασιακά, και άρεσαν τα δικά μου. Γενικά όμως αρέσανε, και όχι μόνο σ’ αυτούς που είχαν ζήσει παρό­

αφιερωμα/41 μοιες καταστάσεις. Εκείνοι όμως που ακολου­ θούνε το ΚΚΕ τώρα σου λένε καλά βιβλία, καλο­ γραμμένα, τα παίρνουν, τα διαβάζουν, τα ζητά­ νε και από τα βιβλιοπωλεία τους, μου λένε όμως ότι γράφω πράγματα που μπορεί να βλάψουνε. Μα εγώ δε λέω πράματα που δεν τα ξέρει ο αν­ τίπαλος. Ύστερα δε λέω πράματα που είναι έξω από τις αποφάσεις των διαφόρων ολομε­ λειών, όπως την τελευταία μετά την πτώση του σταλινισμού. Τελευταία μου τά ’χουν κατατρέξει τα βιβλία μου και από την πλευρά του Εσωτερι­ κού, ενώ στην αρχή τα είχανε ανεβάσει στα ύψη και μου πήρανε συνεντεύξεις και πράματα. Ποιοι άλλοι παράγοντες, έξω ή μέσα στη φυλακή, περιόρισαν τη συγγραφική σας δραστηριότητα; ΑΚΡΙΒΩΣ ποια κατάσταση φτώχειας υπήρχε στην ελληνική κοινωνία δεν μπορώ να την ξέρω, αλλά ξέρω καλά ότι τουλάχιστον οι μισοί από τους κρατούμενους δεν παίρναν ούτε ένα κατο­ στάρικο ούτε ένα πενηνταράκι από τα σπίτια τους. Ή ταν δε πολύ περισσότερη η φτώχεια των αριστερών, διότι κατά ένα τρόπο ο κάθε αριστε­ ρός, ο κάθε κομουνιστής ήταν εκτός νόμου. Δου­ λειά δεν έβρισκες. Ποιος σ’ έβαζε τότε σε δου­ λειά, που έλεγχε η ασφάλεια τα πάντα; Ή ταν λοιπόν μεγάλη η φτώχεια στην ελληνική κοινω­ νία, αλλά διπλή η φτώχεια στα σπίτια των αρι­ στερών, και έτσι δεν μπορούσε να μου στείλει κανείς τίποτα. Εγώ δυσκολευόμουνα και στην αγορά του χαρτιού. Πολλοί σύντροφοί μου που είχαν μια ευχέρεια με βοηθούσαν δίνοντάς μου

χαρτί, όπως ο Σπύρος Μήλας, που του στέλναν δημοσιογραφικό χαρτί. Ο Θανάσης ο Τσαρός, που σας είπα γι’ αυτόν πιο πάνω, είχε αγοράσει ένα πάκο και με τροφοδοτούσε. Θυμάμαι σε μια εποχή που δεν έβρισκα, έγραψα πάνω σε χαρτί του Tide και σε φύλλα διαφημίσεων που πετούσαν από τα αεροπλάνα. Για αρκετό καιρό μάλι­ στα παίρναμε τις κόλλες που είναι ανάμεσα στις σειρές των γιαουρτιών. Πολλές απ’ αυτές ήταν λαδόχαρτα και λαδωμένες από το γιαούρτι. Έ χω κρατήσει στα χαρτιά μου ένα τέτοιο χειρό­ γραφο. Καταλαβαίνεις, πολλή φτώχεια σας λέω, πάρα πολλή. Και κράτησε για μένα από το ’52 ώς το ’63 που αποφυλακίστηκα, επί Γεωργίου Παπανδρέου δηλαδή. Κύριε Μανούσακα, τι άλλο θα θέλατε να πείτε για το βιβλίο και τη φυλακή; ΚΑΚΟ πράγμα η φυλακή. Και όπως κατάλαβα, στη φυλακή, ιδίως με πολιτικούς κρατούμενους, καλά βιβλία δεν γράφονται. Η διαφορά φαίνεται στο βιβλίο μου που έγραψα στη φυλακή και στην «Ακροναυπλία» που έγραψα έξω. Αν και αυτό το έγραψα κάτω από το άγχος της δικτατορίας, και μάλιστα σ’ ένα δωματιάκι σε μια ταράτσα 4 τετραγωνικά και 2 μέτρα ύψος, με πολλή ζέστη και κρύο, ένιωθα ελεύθερος. Ενώ στη φυλακή εί­ χα τον έλεγχο του τι γράφω, και βέβαια και τον έλεγχο που έκανε η διεύθυνση σ’ ό,τι και να έγραφα. Τελευταία, λόγω που εφάρμοσε κά­ ποιον κανονισμό, δεν σου κατέσχε το γραφτό αλ­ λά δεν μπορούσες να το βγάλεις έξω. Το κρατού­ σες μέχρι ν’ αποφυλακιστείς.

Ανάστος Παπαπετρου Κύριε Παπαπέτρου, είναι γνωστό ότι με­ γάλο μέρος της ζωής σας πέρασε στη φυ­ λακή. Τι θα είχατε να μας πείτε για το θέ­ μα βιβλίο και φυλακή, που απασχολεί αυ­ τό μας το αφιέρωμα; ΤΟ θέμα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, αφού για πολλά χρόνια χιλιάδες άνθρωποι διάβαζαν, μορ­ φώνονταν και δημιουργούσαν μέσα σ’ αυτό το χώρο. Θα αναφερθώ στο βιβλίο σε σχέση μόνο με τις κοινότητες των αριστερών πολιτικών κρατούμε­

νων για την αντιστασιακή τους δράση και τη συμμετοχή τους στον εμφύλιο πόλεμο. Στον όρο «πολιτικοί κρατούμενοι» δεν περι­ λαμβάνω τους πολιτικούς εξόριστους. Γιατί και οι συνθήκες κράτησής τους ήταν αλλιώτικες και η κοινωνική τους σύνθεση διαφορετική (πολλοί άνθρωποι της πόλης, φοιτητές, επιστήμονες κι οι περισσότεροι πνευματικοί άνθρωποι της αριστε­ ρός), έτσι που η σχέση τους με το βιβλίο είχε άλ­ λη διάσταση και συνεπώς τα προβλήματά τους ήταν διαφορετικού χαρακτήρα. Μίλησα παραπάνω για κοινότητα πολιτικών

42/αφιερωμα

Ο Ανάστος Παπαπέτρου γεννήθηκε στον Πύργο της Ηλείας και σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Πήρε μέρος στην εθνική αντίσταση, έμεινε φυλακή και εξορία μέχρι το 1964, για να εκτοπιστεί ξανά το 1967 από τη δικτατορία. Πρωτοπαρουσιάστηκε στα γράμματα από το πε­ ριοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» με διηγήματα που τα έστελνε από τη φυλακή της Κέρκυρας. Το 1963 πήρε έπαινο αντιστασιακού διηγήματος σε διαγω­ νισμό του περιοδικού «Επιθεώρηση Τέχνης». Το ,. 1971 κυκλοφόρησε τη συλλογή διηγημάτων του «Οι εμπόλεμοι», το 1974 το μυθιστόρημα «Καταδικα­ σμένοι σε θάνατο» (το έγραψε στη φυλακή της Κέρ­ κυρας και περιγράφει τη ζωή των πολιτικών κρα­ τούμενων την εποχή των εκτελέσεων στην περίοδο του εμφύλιου πολέμου). Το 1977 κυκλοφόρησε το θετρικό έργο του «Οι προσκυνημένοι», που παίχτη­ κε την ίδια εποχή από το Θεατρικό Εργαστήρι Θεσσαλονίκης, το 1978 τα διηγήματα «Χίλιοι μή­ νες...» και το 1983 το «Συνοριακό επεισόδιο».

κρατούμενων. Ό σοι δεν ξέρουν, καλά είναι να πληροφορηθούν πως οι πολιτικοί κρατούμενοι ζούσαν οργανωμένοι σε ομάδες συμβίωσης. Δη­ λαδή σε μια κοινωνία με τους δικούς της κανονι­ σμούς και τη δική της καθοδήγηση, που ρύθμιζε την εσωτερική ζωή (την εντός των τειχών) σε όλες τις εκδηλώσεις της. Η ζωή του πολιτικού κρατούμενου προσδιορίζεται από δυο, αξονικά αντίθετες δυνάμεις: τους κανονισμούς της φυλα­ κής όπως τους ερμήνευε και τους εφάρμοζε η αυ­ θαιρεσία του σωφρονιστικού προσωπικού και τις αρχές συμβίωσης της ομάδας όπως τις δια­ μόρφωναν οι εξωτερικές συνθήκες και η κάθε

φορά αντίληψη της καθοδήγησης. Αυτές οι δυο δυνάμεις βρίσκονταν σε μια ασταμάτητη και ανειρήνευτη σύγκρουση μεταξύ τους, άλλοτε ανοιχτή και άλλοτε υπόγεια, με συνεχείς επιθέ­ σεις, υποχωρήσεις, συμβιβασμούς, συρρικνώ­ σεις, ανακαταλήψεις θέσεων, ανάλογα με τις επικρατούσες πολιτικές συνθήκες και τον υπο­ κειμενικό δυναμισμό της κάθε πλευράς. Αυτή η πληροφορία έχει καθοριστική σημασία, αφού το βιβλίο (μπάσιμο και κυκλοφορία), η μόρφωση και η οποιαδήποτε πνευματική δημιουργία βρί­ σκονταν συνέχεια στο επίκεντρο του ενδιαφέ­ ροντος των δυο δυνάμεων (αρνητικού της διεύ­ θυνσης των φυλακών, θετικού της ομάδας των φυλακισμένων) και επηρεάζονταν άμεσα από την προώθηση των θέσεων της μιας ή της άλλης μεριάς. Άλλο στοιχείο, διαφωτιστικό επίσης, είναι η κοινωνική σύνθεση και το μορφωτικό επίπεδο των μελών της ομάδας. Μετά το 1946 οι ομάδες των φυλακισμένων συντίθενται από νέους αν­ θρώπους, κυρίως της υπαίθρου, με στοιχειώδεις ή και ελάχιστες γραμματικές γνώσεις, από μαθη­ τές ή απόφοιτους γυμνασίου, λίγους φοιτητές, λιγότερους επιστήμονες και κάποια μεσαία ή κα­ τώτερα στελέχη, με πολλή παλικαριά, ίσως και αξιοθαύμαστη αγωνιστική πορεία, αλλά με ασή­ μαντο ή σχεδόν ανύπαρκτο θεωρητικό εξοπλι­ σμό. Με την έναρξη όμως του εμφύλιου πολέμου και μέχρι το τέλος του μπαίνουν στη φυλακή πε­ ρισσότεροι άνθρωποι από αστικά κέντρα, πολλοί φοιτητές, αρκετοί επιστήμονες κι ένας αξιόλογος αριθμός ανώτερων στελεχών του κινήματος, έτσι που η κοινωνική σύνθεση, το πνευματικό και πο­ λιτιστικό επίπεδο των ομάδων διαφοροποιείται σημαντικά. Τι διάβαζαν σε γενικές γραμμές οι κρα­ τούμενοι και ποιοι παράγοντες επηρέαζαν το είδος του βιβλίου που κυκλοφορούσε περισσότερο στη φυλακή; ΤΟ τι διαβάζουν οι πολιτικοί κρατούμενοι εξαρτάται κάθε φορά από την εποχή και τις επικρα­ τούσες πολιτικές συνθήκες. Ό σο το κομουνιστικό κόμμα και οι άλλες απε­ λευθερωτικές οργανώσεις ήταν νόμιμες, κατ’ επέκταση και οι ομάδες συμβίωσης λειτουργού­ σαν νόμιμα. Σ ’ αυτή την περίοδο της νομιμότη­ τας το βιβλίο που μπαίνει στη φυλακή και δια­ βάζεται είναι κυρίως πολιτικό. Με στόχο τη μύη­ ση στο μαρξισμό-λενινισμό και το θεωρητικό εξοπλισμό των πολιτικών κρατούμενων. Την επι­ λογή βασικά την κάνει η ομάδα ή εν πάση περιπτώσει πρέπει να δώσει τη συναίνεσή της για την καταλληλότητα του βιβλίου που θα φέρει ατομι­ κά ο κρατούμενος. Όμω ς στην περίοδο αυτή,

αφιερωμα/43 έξω από το διάβασμα, όσων μπορούν, γίνεται, παράλληλα, μεγάλη προσπάθεια να μάθουν γράμματα οι αναλφάβητοι και ν’ ανέβει το μορ­ φωτικό επίπεδο των λιγότερο γραμματισμένων. Μια προσπάθεια έντονη, που τρώει πολύ χρόνο, αλλά που τελικά απέδωσε κάποια αποτελέσμα­ τα. Ταυτόχρονα κυκλοφορεί και λογοτεχνικό βι­ βλίο. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς συγγραφείς: ο Βάρναλης, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, η Μέλπω Αξιώτη, ο Κορνάρος, ο Χατζής, ο Λουντέμης, μερικά βιβλία του Μυριβήλη, «Η φωτιά» του Μπαρμπύς, τα βιβλία του Μ. Γκόρκυ με προτε­ ραιότητα στη «Μάνα», Οστρόφσκι «Πώς δενό­ τανε τ’ ατσάλι», η ιστορία του Γ. Ζεύγου, «Ο αληθινός Παλαμάς» του Ν. Ζαχαριάδη, κάποια βιβλία του Κορδάτου με κριτική επιφύλαξη και άλλα πολλά που δεν είναι εύκολο να τ’ απαριθ­ μήσω λεπτομερειακά. Εκτός όμως από το διάβασμα, υπάρχει και συγγραφική παραγωγή που ξεκίνησί στις φυλακές εκείνη την εποχή; ΝΑΙ. Παράλληλα υπάρχει και κάποια πνευματι­ κή δημιουργία, αλλά είναι περιορισμένη και εν­ ταγμένη στην εξυπηρέτηση των μορφωτικών και ■ψυχαγωγικών στόχων της ομάδας. Κάθε φυλακή βγάζει εφημερίδα. Σ’ αυτές τις εφημερίδες (χει­ ρόγραφες βέβαια) εκτός από τα πολιτικά αρθρί­ δια και τη διαπραγμάτευση θεμάτων ομαδικής συμβίωσης κάνουν την εμφάνισή τους και χρονο­ γραφήματα, ποιήματα, μικρά διηγήματα, σάτι­ ρες. 'Ολα έχουν κοινό στόχο τη συσπείρωση των μελών της ομάδας, το πολιτικό τους ανέβασμα, τον εκπολιτισμό τους, την ψυχαγωγία τους με το χτύπημα των αδυναμιών. Πρόκειται για δογμα­ τικά πρωτόλεια και αφελή δημιουργήματα με ολοκάθαρο τον ηθικοπλαστικό (αγωνιστικό) χα­ ρακτήρα τους. Πάντως, πέρα από την οποιαδή­ ποτε αισθητική τους ποιότητα έχουν μια ιστορι­ κή αξία, σαν δημιουργήματα ενός αγωνιστικού ενθουσιασμού μέσα σε δύσκολες συνθήκες. Και μέχρι πότε εξακολουθούσε να επικρα­ τεί αυτό το κλίμα που μας περιγράψατε; ΑΜΕΣΩΣ μετά τη θέση του κομουνιστικού κόμ­ ματος εκτός νόμου, γίνονται παράνομες και οι ομάδες συμβίωσης, αφού κι αυτές θεωρούνται κομουνιστικές οργανώσεις. Μέσα στο πλέγμα του διωγμού και των πολυποίκιλων απαγορεύ­ σεων το βιβλίο και γενικά το έντυπο παίρνει την πρώτη θέση. Απαγορεύονται τα πολιτικά βιβλία, οι εφημερίδες του τοίχου, τα ομαδικά μαθήματα, οι διαλέξεις. Οι έρευνες γίνονται όλο και συχνό­ τερες και διαρκώς κατάσχονται βιβλία και χει­ ρόγραφα. Με τον καιρό, κι όσο χωνόμαστε βα-

Στο προαύλιο των φυλακών Μυτιλήνης, Πάσχα 1963. Από αρι­ στερά: Ανάστος Παπαπέτρου, Βασίλης Κουινάκης, Κοσμάς Σούφλας

θύτερα στον εμφύλιο πόλεμο, και το πιο ασή­ μαντο σημείωμα μπορεί να χαρακτηριστεί πολι­ τικού ή οργανωτικού περιεχομένου και να σε παραπέμψουν μ’ αυτό στο στρατοδικείο. Σε κά­ ποιες, μάλιστα, πολύ ακραίες περιπτώσεις (φυ­ λακή Κέρκυρας/ πήραν κι όλα τα χαρτιά και τα μολύβια. Μ’ αυτά τα μέτρα επιδιώκουν να μην έχει ο φυλακισμένος καμιά πνευματική απασχό­ ληση. Να κάθεται με σταυρωμένα τα χέρια και να σκέφτεται «την κακή του μοίρα» ή την εκτέλε­ ση που τον περιμένει. Οι ομάδες συμβίωσης, για τους αντίθετους ακριβώς λόγους, αγωνίζονται να κρατήσουν το βιβλίο. Και βέβαια δεν πετυχαίνουν την ελεύθε­ ρη κυκλοφορία του, αλλά οπωσδήποτε ανακό­ πτουν τη διωκτική μανία του υπουργείου και επιβραδύνουν την πορεία εξαφάνισης του βι­ βλίου. 'Εξω από την αγωνιστική διεκδίκηση, αυ­ τή την περίοδο αναπτύσσονται και διάφοροι τρόποι απόκρυψης των βιβλίων. Επινοούνται κρυψώνες από τις πιο επιπόλαιες μέχρι και τις πιο ασφαλείς. Χρησιμοποιείται και το καμουφλάζ. Το επιλήψιμο βιβλίο ενσωματώνεται σε άλλο σίγουρα επιτρεπόμενο. Θυμάμαι διάβασα κάποτε την «Επανάσταση της Θετταλομαγνησίας» του Κορδάτου σε μια τέτοια καμουφλαρισμένη μορφή. Αναπτύσσεται και η μνημοτεχνι­ κή, κυρίως για τα ποιήματα, που χρειάζονταν για κάποιες ψυχαγωγικές βραδιές (απαγορευμέ­ νες κι αυτές). Απ’ αυτούς που γνώρισα ξεχωρι­ στή επίδοση είχε ο Ντίνος Οικονομόπουλος. Το αποκορύφωμα όμως ήταν ο Παν. Αθανασόπουλος, μαραγκός νομίζω, που είχε απομνημονεύσει

44/αφιερωμα όλο το Βάρναλη, κάποια ποιητική ανθολογία και αρκετά σκόρπια ποιήματα. Στις συνθήκες που περιέγραψα παραπάνω δεν υπάρχει ουσιαστικά κυκλοφορία βιβλίου ή και μελέτη. Ευνοείται όμως, από λόγους αντικειμενι­ κούς, η μελέτη των ξένων γλωσσών. Γιατί μια μέθοδος άνευ διδασκάλου, κομμένη σε φύλλα, κάποιο λεξικό ή ένα μικρό ξενόγλωσσο κείμενο, κρύβονται πιο εύκολα και κυκλοφορούν πιο ακίνδυνα. Σ ’ αυτή την περίοδο της αναπτυγμένης τρομο­ κρατίας και των συχνών εκτελέσεων, η ανάγκη του βιβλίου δεν είναι τόσο πηγαία. Η επιμονή στη διεκδίκησή του είναι προσπάθεια υπέρβασης της αγωνίας και του φόβου και μιας επίδειξης ψυχικής δύναμης απέναντι στον πολιτικό αντί­ παλο. Προσπάθεια επιτυχημένη και ψυχολογικά σωτήρια. Λογικά, θα υποθέσει κανείς πως κάτω απ’ αυτούς τους όρους αποκλείεται να υπήρχε πρωτότυπη πνευματική δημιουργία. Κι όμως με­ ρικοί, από καιρό σε καιρό, εμφανίζανε και κανέ­ να ποίημα. Απλοϊκά δεκαπεντασύλλαβα με κραυγαλέα συνθήματα που στόχευαν περισσότε­ ρο να ικανοποιήσουν ψυχολογικές ανάγκες της στιγμής. Κορυφαίο δείγμα αυτής της παραγωγής το ποίημα του αξέχαστου Γιαννόπουλου (δημο­ σιεύτηκε παλιά στην «Επιθεώρηση Τέχνης») που τό ’γράψε τη νύχτα, στην απομόνωση, περιμένοντας την εκτέλεσή του. Αντικειμενικά δεν εί­ ναι ποίημα. Ο δημιουργός του όμως εναπόθεσε σ’ αυτό τόσο σθένος και αγάπη, έτσι που, αν ο ποιητής εκτός από τ’ άλλα είναι πίστη και ελπί­ δα στον άνθρωπο, ο Γιαννόπουλος είναι οπωσ­ δήποτε ποιητής. Πότε άλλαξαν αυτές οι συνθήκες; ΜΕΤΑ το τέλος του εμφύλιου πολέμου οι συνθή­ κες προμήθειας βιβλίων βελτιώνονται. Αλλά οι απαγορεύσεις και οι περιορισμοί του εμφύλιου διατηρούνται. Τα βιβλία που έρχονται στα δέμα­ τα τα κρατάνε. Συντάσσεται από τη διεύθυνση κατάλογος και υποβάλλεται στο υπουργείο. Κά­ ποτε το υπουργείο εγκρίνει ή απορρίπτει. Απ’ αυτή την περίοδο θυμάμαι κανά δυο περιστατι­ κά, χαρακτηριστικά του πνεύματος που επικρα­ τούσε: Ένας διευθυντής δεν έδινε το «Larousse» γιατί του φαινόταν ύποπτος ο τίτλος. Τον ταύτι­ ζε κατά κάποιο τρόπο με τη Ρωσία. Κάποτε πεί­ στηκε πως δεν είχε σχέση με τη Ρωσία, αλλά πάλι δεν το έδωσε. Γιατί από ένα σχόλιο της «Εστίας» πληροφορήθηκε πως το «Larousse» στο λήμμα Ελλάς ανάφερε σαν αντιστασιακή οργάνωση το ΕΑΜ. Κι αυτό ήταν απόλυτος λόγος απαγόρευ­ σης. Σε μια άλλη φυλακή πάλι είχαν έρθει η «Πολιτική οικονομία» του Λεόντιεφ και η «Πο­ λιτική οικονομία» του Σεγκάλ. Και οι δυο σοβιε­ τικοί συγγραφείς. Ο διευθυντής αποφάνθηκε:

Τον Λεόντιεφ δεν τον δίνω. Τον κύριο Σεγκάλ να τον πάρετε. Είναι φανερό πως τον Σεγκάλ τον είχε περάσει για Γάλλο γι’ αυτό και τον αποκαλούσε κύριο. Με το πέρασμα των χρόνων η εί­ σοδος και η κυκλοφορία του βιβλίου στη φυλακή είναι ευκολότερη. Και φυσικά η παρουσία του αφθονότερη. Σ’ αυτό συντελούν πολλοί παρά­ γοντες: Η απομάκρυνση από τις οξύτητες του εμ­ φύλιου πολέμου. Η ύπαρξη ενός νόμιμου αριστε­ ρού κόμματος, της ΕΔΑ, που υποστηρίζει τις διεκδικήσεις των φυλακισμένων. Ο εκδοτικός οργασμός, που ο ευεργετικός του αντίχτυπος φτάνει και στις φυλακές. Η βελτίωση των οικο­ νομικών της ομάδας και των οικογενειών των κρατουμένων. Βοηθάνε και φίλοι απ’ έξω. Προ­ σωπικά μπορώ ν’ αναφέρω το ζεύγος Τατιάνας και Ροζέ Μιλλιέξ. Το πολιτικό βιβλίο είναι συνεχώς στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Αλλά αυτό μπαίνει κυρίως από άλλους δρόμους. Κυκλοφορούν πολλά ιστο­ ρικά βιβλία και περισσότερα λογοτεχνικά. Ποτέ όμως τόσα που να μπορεί κάποιος να κάνει μια ολοκληρωμένη μελέτη. Μπορούμε να πούμε ακό­ μα πως υπήρχε ένα είδος βιβλιοθήκης. Ό χ ι βέ­ βαια χώρος με ράφια και τραπέζια για μελέτη. Αλλά υπεύθυνοι, που φύλαγαν τα κρίσιμα βι­ βλία και κράταγαν καταλόγους για τα άλλα, έτσι που υποδείχνανε σε ποιον μπορούσες να βρεις το βιβλίο που ήθελες. Ακόμη ξέρανε και τα βιβλία των άλλων ακτινών και κάνανε ανταλλαγές. Σ’ αυτή την περίοδο παρουσιάζεται μια κά­ ποια πνευματική δημιουργία. Πολλοί μεταφρά­ ζουν. Μεταφράζουν όμως με δική τους πρωτο­ βουλία, χωρίς να ξέρουν αν αυτό που κάνουν έχει πέραση και αν θα δημοσιευτεί ποτέ. Υπάρ­ χουν και μεταφράσεις που γίνονται με παραγγε­ λία κάποιου πρώην συγκροτούμενου, νεόκοπου εκδότη, που αναζητάει φτηνή μετάφραση. Πολ­ λές απ’ αυτές τις εργασίες κατασχέθηκαν στις αλλεπάλληλες έρευνες και χάθηκαν ή σάπισαν στις αποθήκες των φυλακών. Σαν αξιόλογη με­ ταφραστική δουλειά πρέπει ν’ αναφέρω τις μετα­ φράσεις του Ναζίμ Χικμέτ από το Μαγιόπουλο, καθώς και του «Μαγικού δέρματος» του Μπαλζάκ από το Στάθη Δρομάζο. Αλλά υπάρχει και πρωτότυπη πνευματική δη­ μιουργία, εκτός απ’ αυτή που γίνεται, όπως ανέ­ φερα, για την κάλυψη των πολιτιστικών αναγκών των κρατουμένων. Γράφτηκαν και ολο­ κληρωμένα θεατρικά έργα. Αναφέρω τον «Κα­ ραγκιόζη δήμαρχο» και το «Μιχαλιό» του Τάκη Δρακόπουλου. Για το τελευταίο κάναμε και πρόβες και παραλίγο να το παίζαμε στη φυλακή του Αβέρωφ, αλλά τελικά απαγορεύτηκε. Πετυ­ χημένα επιθεωρησιακά νούμερα έγραφε ο Μήτσος Κανελλόπουλος, ο Μπαχαριάν, ο Νίκος Οι-

αφιερωμα/45 κονομίδης και άλλοι. Θυμάμαι ακόμη το Λάζαρο Τσαμπάζη, που έγραφε ένα θεατρικό έργο, περί­ που, τη βδομάδα. Σίγουρα θά ’ναι κι άλλοι, που εγώ όμως δεν έμαθα ότι έγραφαν. Στα θεατρικά η θεματογραφία ήταν κυρίως από την αντίσταση και το ρημαδιό που είχαν αφήσει η κατοχή κι ο εμφύλιος. Στα πεζά το ξεκίνημα γινόταν από ατομικά ελατήρια. Ό λοι είχαν ζήσει τρομερές και ανεπανάληπτες εμπειρίες στην αντίσταση, στο δημοκρατικό στρατό, στις φυλακές. Ό σοι λοιπόν είχαν κάποια έφεση για γράψιμο βιάζον­ ταν να «κρυσταλλώσουν» εσαεί αυτό το ατομικό και λαϊκό δράμα. Αυτό ήταν το βασικό κίνητρο για όσους έγραψαν. Αυτό με ώθησε και μένα. Από τους φυλακισμένους πολλοί έγραψαν και δημοσίευσαν μετά την αποφυλάκισή τους έργα που αναφέρονται στην αντίσταση, στο δημοκρα­ τικό στρατό, στη φυλακή. Δεν ξέρω όμως αν τα βιβλία αυτά γράφτηκαν μέσα ή έξω. Το σίγουρο είναι πως τα συλλάβανε και τα σχέδιασαν όταν βρίσκονταν στη φυλακή. Τέτοιοι συγγραφείς εί­ ναι πολλοί: ο Μήτσος Δημητρίου (Νικηφόρος), ο Γιάννης Μανούσακας (που είχε και πολύ καλές κριτικές), ο Σταμάτης Σκούρτης, ο Παναγιώτης Καλογερογιάννης, ο Β. Φιτσιλής, ο Θανάσης Τσαρός, ο Γ. Τρικαλλινός, ο Σπ. Μήλας, ο Αρτεμ. Ιωαννίδης, ο Κοσμάς Σούφλας. Χωρίς φυσι­ κά να ισχυρίζομαι πως εξάντλησα τον κατάλογο. Έ να ιδιαίτερο θέμα φυλακής που συγκέντρω­ σε το ενδιαφέρον πολλών συγγραφέων ήταν η μεγάλη απόδραση από τη φυλακή των Βούρλων. Τρεις τουλάχιστο,, ο Σωτ. Σωτηρόπουλος, ο

Βαρδής Βαρδινογιάννης, ο Θόδωρος Βασιλόπουλος, έδωσαν σε ξεχωριστά βιβλία την προσω­ πική τους εμπειρία. Τα περισσότερα απ’ αυτά τα βιβλία, που έγρα­ ψαν οι παραπάνω συγγραφείς, έχουν τον τύπο του απομνημονεύματος ή του χρονικού. Το χα­ ρακτηριστικό τους είναι η προσκόλληση στα γε­ γονότα, στα πραγματικά πρόσωπα και στην ιστορική λεπτομέρεια, με όλη την υποκειμενικό­ τητα που χαρακτηρίζει αυτά τα είδη γραφής. Γράφτηκαν επίσης και κάποιες μελέτες, όπως: «Οι ρίζες της νεοελληνικής λογοτεχνίας» από το Νίκο Μπελογιάννη (στη φυλακή της Κέρκυρας και δημοσιεύτηκε με ψευδώνυμο μετά την εκτέ­ λεσή του), «Οι ρίζες του νεοελληνικού έθνους» από το Στάθη Δρομάζο στη φυλακή της Ά μ ­ φισσας, και άλλες. Από τις φυλακές πέρασαν και γνωστοί πνευ­ ματικοί άνθρωποι. Ό πω ς ο Θέμος Κορνάρος, που από την κράτησή του στη φυλακή της Κεφαλλονιάς βγήκε το βιβλίο του «Με τα παιδιά της θύελλας» (δεν ξέρω όμως αν τό ’γράψε μέσα ή έξω)- ο Πορφύρης Κονίδης, που έγραψε τη με­ λέτη του για το Γεώργιο Γεμιστό και την Ελισά'βετ Μαρτινέγκου. Επίσης πέρασε ο ιστορικός Τάσος Βουρνάς και οι λογοτέχνες Μ. Λουντέμης και Ά ρης Αλεξάνδρου. Δεν ξέρω αν και τι έγραψαν στη διάρκεια της φυλάκισής τους. Σί­ γουρα όμως κάποιο κομμάτι του έργου τους το συνέλαβαν και το κατάστρωσαν στη φυλακή, αν δεν τό ’γραψαν κιόλας.

Αλέξης Σεβαστάκης Κύριε Σεβαστάκη, στα χρόνια που περά­ σατε στερημένος την ελευθερία σας ποια ήταν η σχέση σας με το βιβλίο; ΔΕΝ είχα την τιμή να φιλοξενηθώ, δαπάνη του δημοσίου, σε φυλακές. Μπορώ να μαρτυρήσω μόνο για την περίοδο 1967-1971, που ήμουν εκτοπισμένος στη Γυάρο και στο Παρθένι Λέρου. Η εκτόπιση είναι, γενικά, «σοφή» βία. Η στέρηση του βιβλίου απ’ τον πολιτικό κρατούμε­ νο αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο αυτής της «σο­ φίας». Κόβεται βίαια η επικοινωνία με τις ιδέες και τη μαγεία της τέχνης. Αθόρυβα, χωρίς αίμα­ τα και διαμαρτυρίες υπερασπιστών επιχειρείται η βαθμιαία παράλυση του πνεύματος. Αυτή η μορφή αφόρητου (κάποτε αποδοτικού για τους

κρατούντες) βασανισμού μένει, συχνά, στην αθέατη πλευρά της πολιτικής και νομικής πρα­ κτικής. Σ’ έναν μελλοντικό νόμο για την ειδική ποινική μεταχείριση των βασανιστηρίων, η μέρι­ μνα του νομοθέτη χρεωστεί να αντιμετωπίσει και το καίριο τούτο πρόβλημα. Και κάτω από αυτές τις συνθήκες πώς έφτανε το βιβλίο στα χέρια σας; ΚΑΙ στη Γυάρο και στο Παρθένι Λέρου το σύ­ στημα λειτουργούσε έτσι: έρευνα στα δέματα που μας έστελναν οι συγγενείς, συγκέντρωση και αποθήκευση των βιβλίων στη διοίκηση. Εκεί έμεναν για λογοκρισία, διαλογή και τελική από­ φαση. Τότε άρχιζε η στρατοπεδική και ατομική

46/αφιερωμα

Ο Αλέξης Σεβαστάκης γεννήθηκε, το 1925, στα Σακουλέικα, στο Καρλόβασι Σάμου. Έλαβε μέρος στην εθνική αντίσταση και αργότερα υπηρέτησε στην αεροπορία, στη Μ. Ανατολή. Σπούδασε νομι­ κά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και από το 1954 εί­ ναι δικηγόρος στη Σάμο. Παντρεύτηκε την Καίτη Μανταφούνη κι έχει τρεις γιους. Το 1959 αναγο­ ρεύτηκε διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλο­ νίκης. Υποψήφιος βουλευτής Σάμου της ΕΔΑ στις εκλογές του ’61, του ’63 και του ’64. Δημοτικός σύμβουλος Καρλοβάσου απ’ το 1958. Αντιδήμαρχος από το 1964 ώς τις 21.4.67. Εκδότης και διευ­ θυντής της εφ. «Δημοκρατική», που την έκλεισε η δικτατορία. Εκτοπίστηκε στη Γυάρο και στο Παρθένι Λέρου για τέσσερα χρόνια (1967-1971). Βιβλία: «Οι αναμάρτητοι» (διηγήματα), «Ιστορία ενός δρόμου» (διηγήματα), «Αρχή σοφίας» (διηγή­ ματα), «Σφαγείο» (μυθιστόρημα), «Καπετάν Μπουκουβάλας, το αντάρτικο ιππικό της Θεσσα­ λίας», «Το δημόσιο δίκαιο της Σάμου κατά την Τουρκοκρατία, την Επανάσταση και το Ηγεμονικό Καθεστώς» (διδ. διατριβή), «Εξελικτικές διακυ­ μάνσεις του σαμιακού δικαίου» (μελέτη), «Δίκαιο και δικαστική εξουσία στη Σάμο, 1550-1912» (μελέ­ τη), «Οι καρμανιόλοι στην Επανάσταση της Σά­ μου, Ιωάννης Λεκάτης» (μελέτη), «Επιδράσεις στα σαμιακά πράγματα της Γαλλικής Επανάστασης, του Συντάγματος του Ρήγα και της Φιλικής Εται­ ρείας» (μελέτη). Έγραψε τα θεατρικά: «Πολιορκία Α ' και Β'» (Θέατρο Τέχνης), «Ταξίδι εργασίας» (Θέατρο Τέχνης), «Η δική μας μάνα» (Περιφ. Θέα­ τρο), «Κατάθεση» (Θέατρο του Πειραιά). /Α λλα j θεατρικά.

J_____________________________

πίεση με αναφορές, καταγγελίες, διαβήματα, διαμαρτυρίες. Εικόνα του γενικού κλίματος μπο­ ρεί να μας δώσει η φράση στρατοπεδάρχη: «...Δε σας χρειάζονται βιβλία. Το πολύ πολύ να σας δίνουμε το “Ρομάντσο” . Για να ξεκουραστεί το μυαλό σας...». Η απόλυτη απαγόρευση σιγά σιγά ράγιζε. Πολλές φορές η κίνηση του βιβλίου ήταν θέμα των προσωπικών απόψεων του διοι­ κητή ή αξιωματικού ασφαλείας, πάντα όμως μέ­ σα στις γενικές κατευθύνσεις της «Γενικής Διευθύνσεως Εθνικής Ασφαλείας» (ΓΔΕΑ). Σίγου­ ρα, ήταν απόλυτη η απαγόρευση εισαγωγής μαρ­ ξιστικών βιβλίων και βιβλίων απαγορευμένων (INDEX) συγγραφέων. Καλό εισιτήριο για εισα­ γωγή ήταν... η καθαρεύουσα! Χαρακτηριστικό παράδειγμα: οι «Ά θλιοι των Αθηνών» του Κονδυλάκη. Μόλις έριξε ο λογοκριτής βλέμμα στην πρώτη σελίδα ησύχασε. Κάποτε, σημαντικό στοι­ χείο ήταν... ο τίτλος! Ο λογοκριτής έδωσε σε κρατούμενο την «Ανθολογία» Αποστολίδη αφού πρώτα ρώτησε: «...Γεωπόνος είσαι ρε;». Άλλοτε πολλά εξαρτιόνταν απ’ την πνευματική αναπη­ ρία ή εμπειρία ή απ’ τη στάση του λογοκριτή έναντι της... βασιλοκτόνου δικτατορίας. Φυσι­ κά, με το πέρασμα των χρόνων, οι διακυμάνσεις ήταν συχνές με τάση προς τη χαλάρωση της γενι­ κής απαγόρευσης. (Εκτός απ’ τα «άμεσα» μαρξι­ στικά και τα βιβλία των συγγραφέων του IN­ DEX.) Για τα ξενόγλωσσα οι δυσκολίες έμειναν ώς το τέλος τεράστιες, αφού η διοίκηση είχε ισχυρή δικαιολογία: δεν διέθετε γλωσσομαθείς λογοκριτές. Τι βιβλία διαβάσατε εσείς στη διάρκεια της κράτησής σας^ Ο ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΣ διαβάζει ή ξαναδιαβάζει ό,τι φτάσει στα χέρια του. Δεν έχει εύρος επιλο­ γής. Κι έχει οδυνηρή ανάγκη να σκύψει στο έν­ τυπο. Γιατί ο χρόνος εκτόπισης είναι άλλος χρό­ νος. Τερατώδης, χάσκει να σε καταπιεί. Αόρι­ στος, όπως το φως ή το σκοτάδι. Κάποτε άρχισα να τόν ορίζω με τα καλάμια του απέναντι βάλ­ του. Ό ταν βλάσταιναν, σκεφτόμουν: «πέρασε κι αυτός ο χειμώνας». Κι όταν ξηραίνονταν: «αχ, ήρθε κι άλλος χειμώνας». Ξαναδιάβασα, λοιπόν, Παπαδιαμάντη (τι παράθυρο ελευθερίας και στοχασμού!), Κάλβο, Μακρυγιάννη (εκείνο του... Στρατηγού Μακρυγιάννη στο εξώφυλλο παρέλυε τον λογοκριτή), τις «Δοκιμές» του Σεφέρη, την «Αναγκαιότητα της τέχνης» του Φίσσερ ή τον «Ηλίθιο» και τους «Αδελφούς Καραμαζώφ». Στις συνθήκες της εκτόπισηςαπομόνωσης, οι σελίδες αυτών των βιβλίων έπαιρναν διαστάσεις ωκεανού. Αποκάλυψη και ανακάλυψη. Βαθιά πνευματική ταραχή, μαγεία και ερεθισμός ήταν η πρώτη επαφή με τον «Επί-

αφιερωμα/47

κούρο» του X. Θεοδωρίδη και με τα κείμενα της Παλαιός Διαθήκης. Στο Παρθένι Λερού γνώρι­ σα την «Ιστορία του νέου ελληνισμού» του καθη­ γητή Βακαλόπουλου -βιβλίο δεξαμενή. Ακόμα, την «Ιστορία του Βυζαντίου» του Βασίλιεφ. Τα βιβλία τα δανείζατε ο ένας στον άλλο; ΠΑΝΤΑ όμως υπήρχε ένα γενικότερο πρόβλημα με την «εσωτερική» διακίνηση των βιβλίων. Ο φιλικός δανεισμός δεν ήταν η πληρέστερη λύση. Γι’ αυτό συγκροτήθηκε βιβλιοθήκη με βιβλία που κατάθεταν οι κάτοχοι ή με κατάλογο στον οποίο καταχωρούσε ο υπεύθυνος τον τίτλο και το όνο­ μα του κατόχου. Έτσι, κάθε στιγμή, η βιβλιοθή­ κη μπορούσε να στείλει τον αναγνώστη στον κά­ τοχο του βιβλίου. Άλλη λύση ήταν η οργάνωση ολιγομελούς, κατά κανόνα, κύκλου κρατουμέ­ νων, που για καιρό, προφορικά ή γραπτά, δού­ λευαν πάνω στην ύλη ορισμένου βιβλίου. Τέ­ τοιος κύκλος είχε συγκροτηθεί γύρω απ’ το μα­ καρίτη Στάθη Δρομάζο. Αντικείμενο μελέτης, έρευνας, συζήτησης και ανάλυσης ήταν «Η αναγκαιότητα της τέχνης» του Φίσσερ. (Πρέπει στα κατάλοιπα του Δρομάζου να υπάρχουν οι σχετικές σημειώσεις.) Τι γράψατε κατά το διάστημα που ήσα­ σταν κρατούμενος; Στο συγγραφικό σας έργο έπαιξε κάποιο ρόλο η κράτησή σας;

ΠΕΡΙΠΟΥ εφτά χιλιάδες άνθρωποι, Απριλομάη 1967, εκβράστηκαν στη Γυάρο -νησί απάνθρω­ πο. Ή εργοστάσιο κατεργασίας ψυχών. Τελικά, Σεπτέμβρη 1967, έπηξε το νέο, οριστικό στρατό­ πεδο Παρθένι Λέρου. Ρίτσος, Ιμβριώτης, Βουρνάς, Δρομάζος, Κουλουφάκος, Νεγρεπόντης, Παπαπέτρου, Φουρτούνης, Σπυρόπουλος. Κι άλλοι. Οι γύρωθεν πέτρινοι λόφοι, τα ψηλά συρ­ ματοπλέγματα και οι ένοπλες σκοπιές βεβαίωναν πια την αόριστη μονιμότητα της κράτησης. Η ανάγκη για επιβίωση -ηθική, πνευματική, πολι­ τική- μας οδήγησε στην κάποια οργάνωση της καθημερινής ζωής. Ο κενός χρόνος, ξέραμε, σκοτώνει τον κρατούμενο. Έτσι άρχισε μια οδυ­ νηρή θητεία και μαθητεία. Η εσωτερική ορμή για έκφραση-επιβεβαίωση, η αντίσταση στη φθορά, ο κριτικός απολογισμός μιας ώς τότε πορείας βίου, πιστεύω πως ήταν η causa eficiens για να γράψω το «Σφαγείο» -το πρώτο μου μυθιστόρημα. Έγραφα τις νύχτες. Η τεράστια αποθήκη σάλευε με τον ανήσυχο ύπνο εκατοντάδων κρατουμένων. Ελάχιστο ώς ανύπαρχτο φως. Στο αχυρόστρωμα. Απνευστί. Η πυρετική ένταση κράτησε περίπου είκοσι μέρες. Τέλος Σεπτέμβρη αρχές Οχτώβρη 1967. Με το «Σφαγείο» κέρδισα ισορροπία και αποδέχτηκα πια ήρεμα την αοριστία της εκτόπισης. Έπειτα ξαναγύρισα στο διήγημα, είδος που είχα δοκιμάσει, σχεδόν αποκλειστικά, πριν απ’ την εκτόπιση. Κι αμέσως, ξαφνικά, έγραψα και

48/αφιερωμα εικονογράφησα ολόκληρη σειρά -πέντε- παιδικά βιβλία. Χωρίς «προειδοποιητικόν ήχον κώδω­ νος» άλλον παρά μονάχα τη φράση σε γράμμα της γυναίκας μου: «...Τα παιδιά, σιγά-σιγά χά­ νουν την εικόνα σου...». Έτσι, η οδύνη απ’ τη χαμένη επικοινωνία, η αγωνία για τη λησμονιά μ’ έφεραν στο χώρο της δύσκολης αυτής τέχνης. Ανεπαίσθητα, τον τρίτο χρόνο, κυριάρχησαν στο στρατόπεδο οι αφηγήσεις, ενθυμήσεις, μνή­ μες των παλιών αγώνων. Κάτι σαν παραλήρημα ιστορικής αναδρομής. Άκουγα με απληστία και ηδονή. Τότε κατέγραψα τα ενθυμήματα του καπετάν Μπουκουβάλα -βιβλίο για μένα πολύ ακριβό. Αργότερα κυκλοφόρησε με τίτλο: «Καπετάν Μπουκουβάλας, Το αντάρτικο ιππικό της Θεσσαλίας». Φαίνεται πως με χώριζε πια ένα βήμα απ’ τον θεατρικό λόγο. Η παθιασμένη δουλειά μου πάνω στην ύλη Μπουκουβάλα, η παράταση για τέταρ­ το χρόνο της εκτόπισης, η αθλιότητα των όρων ζωής, η παγερή μόνωση και απομόνωση, όλα μα­ ζί μ’ έσπρωξαν προς το θέατρο. Έγραψα μονόπραχτα, ανάμεσά τους την «Πολιορκία Α ' και Β » (αργότερα διδάχτηκαν απ’ το «Θέατρο Τέ­ χνης»).

Κοντολογίς, η συγγραφική δουλειά ήταν, τότε, ανάγκη για «δική μου» αντίσταση. Δικό μου στήριγμα κι αποκούμπι. Για νά ’χω την υλική έκφραση του «υπάρχειν, ίστασθαι και ομιλείν». Κι απώτερα, κάπως ασήμαδα στο βάθος, σάλευε η ιδέα πως κάποτε τα γραφτά μου θα χρησί­ μευαν σαν μικρή μαρτυρία πνευματικής αγρύπνιας. Τι θα είχατε να μας πείτε για την πνευμα­ τική παραγωγή που αφετηρία της είχε τη φυλακή; ΠΑΝΤΑ σκεφτόμουν εκείνη τη φιλολογική έρευ­ να που θα ανίχνευε και θα παρουσίαζε αυτό το σημαντικό κεφάλαιο της γραμματείας μας: Τι έρ­ γα σχεδιάστηκαν ή ολοκληρώθηκαν στις φυλακές και εξορίες, τι έδωσαν συνολικά στην πνευματι­ κή μας ζωή, τι ήθος-ύφος διαμόρφωσαν, πόσο κι αν επηρέασαν την πολιτιστική μας πορεία... Τσως είναι εδώ ένα απ’ τα τόσα ανεξόφλητα χρέη μας.

Αντώνης Ταλαγάνης Κύριε Ταλαγάνη, πόσα χρόνια μείνατε στη φυλακή ως ποινικός κρατούμενος; ΣΤΗ φυλακή έμεινα κάτι περισσότερο από δεκα­ πέντε χρόνια. Θα μπορούσατε να μας πείτε τους λόγους της καταδίκης σας; ΘΑ απαντήσω στην ερώτησή σας για τους λό­ γους της καταδίκης^ μου με την προϋπόθεση ότι θα κάνω μια μίνι βιογραφία: Είχα καταδικαστεί σε ισόβια κάθειρξη για ληστεία μετά φόνου. Απροσδόκητη κατάληξη ενός από τα οκτώ παι­ διά μιας οικογένειας, του μόνου που δεν είχε δη­ μιουργήσει ποτέ προβλήματα στους δικούς του. Ήσυχο, με ευφυΐα πάνω από το μέτριο, χωρίς απαιτήσεις, γεμάτο περιέργειες για την επιστή­ μη, τις τέχνες, τα γράμματα. Ό λοι περίμεναν πως θα πάει μπροστά. Δυστυχώς τα οικονομικά του πατέρα μου δεν μου επέτρεψαν ούτε το γυ­ μνάσιο να τελειώσω. Με βαριά καρδιά έμεινα

στο χωριό μου. Μεσολάβησε και ο εμφύλιος, με αποτέλεσμα να περάσει ο πατέρας μου από στρατοδικείο. Αθωώθηκε και αργότερα κατόρ­ θωσε να «τακτοποιήσει» τα κοινωνικά μας φρο­ νήματα και σε ηλικία 16 χρόνων να με στείλει στη σχολή υπαξιωματικών του Π. Ναυτικού. Μετά από 9 χρόνια -4 σπουδών και 5 υπηρεσίας σαν μόνιμος υπαξιωματικός- κάποιοι εθνικόφρονες συγχωριανοί μου με κατάγγειλαν στην υπηρεσία μου -φυσικά μέσω της αστυνομίαςσαν κομουνιστή. Μετέφερα, λέει, με το άλογό μας εφόδια στους αντάρτες στο βουνό. Τώρα, με ποια συγκεκριμένη κατηγορία να με απομακρύ­ νουν από το Π. Ναυτικό. Κινούνται εναντίον μου τα όργανα των μυστικών υπηρεσιών. Μετά από ένα εξαντλητικό κυνηγητό καταφέρνουν να με κλείσουν στις ναυτικές φυλακές με πλαστή και φαιδρή κατηγορία. Εκεί γνώρισα τους ναύ­ τες Νίκο και Παναγιώτη. Το ναυτοδικείο με απάλλαξε της κατηγορίας. Η υπηρεσία μου όμως χωρίς να με περάσει από πειθαρχικό συμβούλιο με έκρινε έκπτωτο του βαθμού μου και μ’ έδιω­ ξαν.

αφιερωμα/49 Γύρισα στο χωριό μου, όπου συγκρούστηκα με τον πατέρα μου, και ξαναπήρα το δρόμο για την Αθήνα. Καταλαβαίνει κανείς σε ποια απελπιστι­ κή ψυχολογική κατάσταση βρισκόμουνα. Μην έχοντας πού να πάω, σέρνοντας στον ίσκιο μου την κατάρα του εμφυλίου πολέμου, στην ψυχή μου το στρατιώτη χωρίς στολή, βρήκα άσυλο στο σπίτι του Νίκου. Την άλλη μέρα ήρθε και ο Πα­ ναγιώτης. Αυτοί, σεσημασμένοι κλέφτες. Γαντζώ­ θηκα πάνω τους. Σιγά σιγά με μυήσανε, με πα­ ρασύρανε κοντά τους. Αποφασίσαμε να κλέψουμε τα χρήματα ενός ελληνοαμερικανού, κοντοχωριανού και συμπέθε­ ρου του Νίκου, που ζούσε σ’ ένα χωριό κοντά στην Κύμη της Εύβοιας. Ο Νίκος θα φρόντιζε να πηγαίναμε με τον Παναγιώτη στο σπίτι του ενώ ο Αμερικάνος θα έλειπε. Δυστυχώς για όλους, και πριν απ’ όλα για το ίδιο το θύμα, τα πράγ­ ματα ήρθαν διαφορετικά. Ο ελληνοαμερικάνος βρισκόταν στο δωμάτιό του όταν μπήκαμε μεσά­ νυχτα μέσα, ξύπνησε και άρχισε να φωνάζει βοήθεια. Εγώ τράπηκα σε φυγή στο γειτονικό δάσος. Είχα την εντύπωση ότι το ίδιο έκανε και ο Παναγιώτης. Πέρασαν μερικά λεπτά και δειλά δειλά γύρισα στο σπίτι. Βρήκα τον Παναγιώτη να ψάχνει το δωμάτιο και τον ελληνοαμερικάνο πεσμένο κάτω με μια πετσέτα στο στόμα. Του έβγαλα την πετσέτα από το στόμα και προσπά­ θησα να τον συνεφέρω νομίζοντας πως είχε λ ι­ ποθυμήσει. Ο άνθρωπος ήτανε νεκρός. Τραπή­ καμε σε φυγή. Κατέφυγα στη Γερμανία, όπου κατόρθωσα να πάρω άδεια παραμονής. Αρρώστησα όμως και νοσηλεύτηκα κατά διαστήματα σε 4 νευρολογικές κλινικές. Δεν μπορούσα να ξεχάσω τι είχε μεσολαβήσει, αλλά κυρίως με ενοχλούσε το γεγο­ νός ότι είχαν συλλάβει σαν ένοχο έναν αθώο, όπως είχα διαβάσει στις εφημερίδες. Πήρα την απόφαση να γυρίσω πίσω και να ομολογήσω. Ό πω ς και έγινε. Οδηγηθήκαμε στο 5μελές εφετείο με την κατη­ γορία ληστεία μετά φόνου. Στο μεταξύ αυτόν που είχαν συλλάβει είχε απαλλαγεί της κατηγο­ ρίας, αλλά το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών Χαλ­ κίδας είχε εκδώσει δικαστικό βούλευμα σε βάρος 4 αθώων πολιτών. Έτσι, έσωσα 4 αθώους και τη Δικαιοσύνη από μια δικαστική πλάνη. Στο δικα­ στήριο ο προϊστάμενος διώξεως κοινού εγκλήμα­ τος κατάθεσε για μένα: Ο Ταλαγάνης είναι οπωσδήποτε μεταμελημένος και παρασυρόμενος. Ο Παναγιώτης είναι δυνατόν να διέπραξε μόνος του το έγκλημα γιατί είναι επικίνδυνος κακο­ ποιός. Η ιατροδικαστική έκθεση λέει: Το θύμα δεν φέρει εκδορές ούτε ίχνη στραγγαλισμού. Προφανώς οι δράστες ή ο δράστης του αποφρά­ ξανε τα αναπνευστικά του όργανα να μη φωνά­ ξει και εξ απροσεξίας των και λόγω του γήρατος του θύματος επήλθε ο θάνατός του.

Αντώνης Ταλαγάνης

Ο εισαγγελέας της έδρας ζητάει για μένα να κριθώ ένοχος ως συνεργός του εγκλήματος με το ελαφρυντικό της έμπρακτης μεταμέλειας και να μου επιβληθεί κάθειρξη 8 ετών. Το δικαστήριο με κρίνει συναυτουργό του εγκλήματος άνευ ελαφρυντικών και με καταδικάζει σε ισόβια κάθειρ­ ξη. Αυτό ήταν, το τίμημα. Κι αν δεν δέσμευε το δικαστήριο η ιατροδικαστική έκθεση που χαρα­ κτήρισαν το έγκλημα εξ αμελείας, θα με είχαν καταδικάσει στην ποινή του θανάτου και οπωσ­ δήποτε θα είχα εκτελεστεί. Θα θέλαμε να μας πείτε ποια ήταν η σχέση σας με το βιβλίο στη διάρκεια των δεκα­ πέντε χρόνών της φυλάκισής σας. Διαβά­ ζατε; ΠΡΙΝ από τη φυλάκισή μου δεν είχα διαβάσει σχεδόν τίποτα. Στο Ναυτικό ούτε λόγος να γίνε­ ται για λογοτεχνία. Τι λογοτεχνία, που ούτε εφη­ μερίδα δεν τολμούσα να διαβάσω να μη με χαρα­ κτηρίσουν... προοδευτικό. Άρχισα λοιπόν να διαβάζω πολύ και συστηματικά μόνο όταν μπή­ κα στη φυλακή. Αγάπησα με πάθος το βιβλίο. Ενώ έβρισκα απάντηση σε πολλά από τα ερωτή­ ματα που ανέκαθεν με βασάνιζαν, καινούρια ερωτήματα μου γεννιόντουσαν. Έτσι, ήμουν σε ένα αδιάκοπο διάλογο με τα βιβλία, τους συγ­ γραφείς και τον εαυτό μου. Τι διάβασα: Δεν είναι περίεργο που άρχισα από την ψυχολογία και την ψυχιατρική. Φρόυντ, Άντλερ, τον μαρξιστή Παυλώφ. Στην ψυχολογι­ κή κατάσταση που βρισκόμουν έπρεπε να ψάξω και να βρω απαντήσεις στα ερωτήματα που μου

50/αφιερωμα γεννούσε ο ίδιος ο εαυτός μου. Μ’ αυτό τον τρό­ πο όμως άρχισα να καταλαβαίνω καλύτερα και τον άνθρωπο γενικότερα. Εικόνα που συμπλη­ ρώθηκε με τη μελέτη των κλασικών συγγραφέων Τολστόι, Ρομαίν Ρολλάν, Μπαλζάκ, Κρόνιν, Ντοστογιέφσκι, Ουγκώ. Μετά πέρασα στους Χεμινγουαίη, Στάινμπεκ και άλλους. Ακολούθησαν οι φιλοσοφικές αναζητήσεις: Μαρξ, Σαρτρ, Καμύ και βέβαια Νίτσε. Διάβασα και πολλούς έλληνες συγγραφείς, όχι όμως ποίηση ή θέατρο. Το περίεργο είναι πως τελικά έγραψα θέατρο, και μάλιστα με πολλή ποίηση, όπως είπε ο Κάρολος Κουν που το ανέβασε στο «Θέατρο Τέχνης».

τον Ερυθρό Παράδεισο. Δεν είναι λοιπόν οι κα­ νονισμοί της φυλακής μόνο (ορισμένες ώρες που πρέπει να σβήσουν τα φώτα κλπ.) που εμποδί­ ζουν το διάβασμα, αλλά είναι και σε τι ανθρώ­ πους θα πέσεις. Ά λλοι μας άφηναν να διαβά­ ζουμε σχετικά ελεύθερα και άλλοι μας έκαναν λογοκρισία σε εντελώς ανώδυνα βιβλία, μόνο και μόνο γιατί παρεξηγούσαν τους τίτλους. Ό τα ν είχαμε λοιπόν να κάνουμε με άσχετους αν­ θρώπους υποχρεωνόμαστε να διακινούμε τα βι­ βλία παράνομα, σε συνεργασία με τους πολιτι­ κούς κρατούμενους. Και πώς ξεκινήσατε το γράψιμο;

Υπήρχαν δυσκολίες για την προμήθεια των βιβλίων που θέλατε νά διαβάσετε; ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ προσέγγισης του βιβλίου και ανά­ γνωσης έχει πολλές ο κρατούμενος. Ό π ω ς σε όλα τα θέματα έτσι και στον τομέα του διαβά­ σματος, εξαρτάται από το διευθυντή της φυλα­ κής, τον υπάλληλο που ασκεί τη γενική λογοκρι­ σία στα εισαγόμενα είδη, την αλληλογραφία κλπ. Τα κέφια των ανθρώπων της φυλακής, ακό­ μα και των ίδιων των κρατουμένων. Γιατί όταν είσαι σε ένα θάλαμο μαζί με άλλους φυλακισμέ­ νους είναι δύσκολο να διαβάσεις σωστά, δηλαδή να επικοινωνήσεις με το κείμενο, και όχι απλά να περνάς τις σελίδες. Ίσως ο λόγος που κατόρ­ θωσα να κερδίσω από το διάβασμα μέσα στη φυ­ λακή ήταν ότι εγώ σαν βαρυποινίτης είχα το προνόμιο να μένω είτε σε μικρά κελιά με ένα ή δύο ακόμη κρατούμενους είτε σε μοναχικό κελί. Στο μοναχικό κελί ξεκίνησα και το γράψιμο. Γιατί βέβαια αναγνωστήρια δεν υπάρχουν στις φυλακές μας, όπου δεν μπορεί να πει κανείς πως ενθαρρύνεται γενικά η πνευματική απασχόληση. Και από ποιους να ενθαρρυνθεί άλλωστε. Ο κό­ σμος της φυλακής είναι ένας κόσμος σκληρός, ανελέητος, με περίεργες ευαισθησίες και αδυνα­ μίες από την άλλη. Κρατούμενοι και φύλακες εί­ ναι θύματα ενός αναχρονιστικού συστήματος λειτουργίας. Τώρα βλέπω ότι κάτι πάει ν’ αλλά­ ξει, αν και νομίζω πως στη φυλακή είναι αργά για να αλλάξει κάτι και η αλλαγή πρέπει να ξε­ κινήσει από την πρόληψη του εγκλήματος· είναι θύματα των προκαταλήψεων, των ελλείψεων. Φυσικό είναι λοιπόν να μην εργάζονται στις φυ­ λακές κατά κανόνα άνθρωποι με πνευματικές ανησυχίες. Μερικοί μάλιστα τολμώ από πείρα να πω ότι έχουν μαύρα μεσάνυχτα από λογοτεχνία. Ό π ω ς εκείνος ο διευθυντής της φυλακής που αρνήθηκε να μου δώσει το έργο του Στάινμπεκ «Ανατολικά της Εδέμ» γιατί, λέει, ήταν κομουνι­ στικό. Ό τα ν τον ρώτησα πού το κατάλαβε αφού δεν το είχε διαβάσει, μου απάντησε σοβαρότατα: Μα αφού γράφει «Ανατολικά της Εδέμ», εννοεί

ΟΤΑΝ ήμουν ακόμα στο Π. Ναυτικό είχα δεσμό με μια εξαιρετική κοπέλα, η οποία μόλις έμαθε ότι δικάστηκα και βρίσκομαι στη φυλακή, έτρεξε κοντά μου για να μου συμπαρασταθεί ηθικά και υλικά. Ή ταν η αξέχαστη για μένα Σοφούλα. (Κατά σύμπτωση και η γυναίκα που πήρα τελικά Σοφία λέγεται, όπως και η μητέρα μου.) Της εί­ χα αφιερώσει πολλά γράμματα, που έτυχε να διαβάσει ο ποιητής Παναγής Λευκαδίτης. Τα βρήκε ενδιαφέροντα, και με τη γυναίκα του ήρθε να με γνωρίσει στη φυλακή. Μου συνέστησε να γράψω. Ξεκίνησα μια βιογραφία μου με πλούσιο υλικό, παρμένο από τις εμπειρίες μου της κοινω­ νίας, του εμφύλιου πολέμου, της φυλακής. Πα­ ράλληλα έγραψα δέκα διηγήματα που η Σοφού­ λα έβγαζε κρυφά από τη φυλακή με κάθε επισκε­ πτήριο. Ο Παναγής μου συνέστησε να γράψω θέατρο, γιατί τα διηγήματά μου είχαν καλούς διαλόγους. Θέλησε μάλιστα να εκδώσει τα διη­ γήματα αλλά εγώ τον σταμάτησα, γιατί αν μα­ θευόταν ότι έβγαζα κρυφά κείμενά μου από τη φυλακή και ότι ήμουν ικανός συγγραφέας δεν θα μου επέτρεπαν να ξαναγράψω. Ή ρθε η δικτατο­ ρία και οι φυλακές γέμισαν από πολιτικούς κρα­ τούμενους. Τους συναναστράφηκα και έμαθα πολλά. Από την πλευρά μου τους χάρισα την πείρα μου της φυλακής. Φυλακισμένος της χούν­ τας και ο καθηγητής Γ.-Α. Μαγκάκης. Διάβασε το θεατρικό μου έργο που είχα ξεκινήσει και με παρότρυνε να συνεχίσω. Έμαθε και την ιστορία μου. Μου υποσχέθηκε όταν έπεφτε η χούντα να φροντίσει να με βγάλει από τη φυλακή. Πριν πε­ ράσω στην επόμενη ερώτησή σας να κλείσω το θέμα της Σοφούλας. Λίγο πριν αποφυλακιστώ χωρίσαμε, αφού με είχε φροντίσει με αγάπη και στοργή κάπου δώδεκα χρόνια. Ασχολήθηκε με μεταφυσικά προβλήματα, έγινε μάρτυρας του Ιε­ χωβά, φανατίστηκε, κι όταν εγώ δεν υπέκυψα στις πιέσεις της να την ακολουθήσω στον και­ νούριο δρόμο που είχε διαλέξει, με θεώρησε αγνώμονα, με εγκατέλειψε καταστρέφοντας γράμματα και διηγήματα, γιατί, όπως είπε, αυτά

αψιερωμα/51

δεν αντιπροσωπεύουν την αλήθεια του Θεού Ιε­ χωβά. Έτσι την έχασα, αλλά κι εκείνη είχε χάσει πια τον εαυτό της. Προβάλλεται μέσα από το συγγραφικό σας έργο ο χώρος της φυλακής; ΑΝΤΛΗΜΕΝΟ από τη φυλακή είναι το έργο «Παίζουμε τους μελλοθάνατους;...» Ό χ ι όμως και γραμμένο γι’ αυτήν. Αλλά για την έξω κοι­ νωνία. Βέβαια, δεν είναι ένα έργο όπου το πλαί­ σιο είναι κατά τύχη η φυλακή. Το έργο είναι κά­ τι παραπάνω και η φυλακή μετατρέπεται σ’ έναν αλληγορικό χώρο όπου βλέπουμε να παίζεται το ίδιο το παιχνίδι της ζωής. Παρουσιάζω τον παραλογισμό μιας μοίρας πικρής, τυραννικής, άγριας, μα πάνω απ’ όλα ανθρώπινης. Φωνή διαμαρτυρίας για τη θανατική ποινή. Ό χ ι μόνο αυτή που επιβάλλουν τα δικαστήρια αλλά και αυτή που απειλεί ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αυτή που καραδοκεί μέσα κι έξω από τη φυλα­ κή, η σκληρή και αδυσώπητη μοίρα εναντίον της οποίας υψώνεται η ανθρώπινη φωνή διαμαρτυ­ ρίας. Έ ξι μελλοθάνατοι, με τη «συμβουλή» της διεύθυνσης των φυλακών, πρόκειται να εκλιπα­ ρήσουν πρόσωπα της εξουσίας, που, όπως τους

είπε η διεύθυνση, πρόκειται να επισκεφτούν τη φυλακή την Κυριακή, να τους χαρίσουν τη ζωή τους παρουσιάζοντας μια θεατρική παράσταση που δεν θα προλάβει να παιχτεί ποτέ. Πρέπει να προσθέσω, η διεύθυνση της φυλακής, ρίχνοντάς τους ελπίδες, σκοπό έχει να παραπλανήσει τους μελλοθάνατους, να μην τρελαθούν ή αυτοκτονήσουν, ώστε ο νόμος να εφαρμοστεί με όλη του τη βαρβαρότητα. Οι πρόβες αρχίζουν. Οι μελλοθά­ νατοι σκοπεύουν ν’ αναπαραστήσουν μια θανα­ τική εκτέλεση, την τραγική τους μοίρα. Μοιρά­ ζουν τους ρόλους και κάποιος βέβαια είναι ο... μελλοθάνατος. Οι άλλοι τα πρόσωπα της εξου­ σίας. Ο μελλοθάνατος όμως αρνιέται να παίξει στο παιχνίδι το ρόλο του μελλοθάνατου. Οι σύν­ τροφοί του σαν «οργανωμένη τάξη» τον βασανί­ ζουν, τον καταπιέζουν ίσαμε να υποταγεί στο ρόλο του. Αποκαλυπτικό της δολοπλοκίας και της βιαιότητας. Σωτήρια μέρα της κρίσης, όπως είπαμε, η Κυριακή, που δεν θα προλάβει όμως να ξημερώσει. Για ποιον ξημερώνει άλλωστε η μεγάλη μέρα; Πρώτα ο ένας, ύστερα άλλοι εκτελούνται, για να μείνει Σάββατο πρωί ο τελευ­ ταίος μελλοθάνατος. Αυτός που θα παίξει το ρό­ λο όλων των άλλων. Αυτός που θα υποδυθεί τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτός είναι ο Αμλέτος μου.

52/αφιερωμα Παραληρεί, αλλάζει μορφές, κρίνει, κρίνεται, ει­ ρωνεύεται, μετανοεί, αντιστέκεται, υποκύπτει. Μέχρι που φτάνει να μεταμορφωθεί σε ζώο, όταν ακούει τα βήματα του θανάτου να τον πλη­ σιάζουν απειλητικά. Το έργο έχει πολλές προε­ κτάσεις και οι ήρωές μου, καθώς πορεύονται προς το θάνατο, χλευάζοντας την κοινωνία, μπορεί να ιδωθούν σαν σύμβολα. Είναι μια επι­ βεβαίωση, η σατιρική εικόνα της κοινωνίας, των αρχών της και των οργάνων της, μια εικόνα που πνίγει και καταπιέζει, χωρίς ν’ αφήνει περιθώ­ ρια για λύτρωση. Έγραψαν πως λέω αλήθειες και καυτηριάζω πληγές. Η εκφορά των ηρώων μου είναι κραυγαλέα. Ο λόγος μου δεν είναι για την αθωότητα, είναι για την ενοχή. Αυτής την έκταση και το βάθος τονίζω. Δεν αρνούμαι την ενοχή των ατόμων. Επισημαίνω όμως και την ενοχή των νόμιμων ενόχων, ίδιων και όμοιων αδελφών τους. Βρίσκονται και οι δυο ενώπιοι ενωπίοις. Προς εαυτούς και προς αλλήλους. Τον καιρό που ήσασταν φυλακισμένος διαπιστώσατε αν οι κρατούμενοι διαβά­ ζουν; ΟΙ βαρυποινίτες δεν διαβάζουν. Ρίχνονται στην κατασκευή και το εμπόριο εργόχειρων. Δοκίμα­ σα να τους δώσω να διαβάσουν το «Έγκλημα και τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι και δεν το κα­ τάλαβαν. Διαβάζουν μόνο στις εφημερίδες αν έγινε κανένα έγκλημα. Βέβαια τους δυσαρεστούν τα εγκλήματα γιατί ελπίζουν να ξεχαστούν τα δικά τους και να ευεργετηθούν από την Πολι­ τεία. Διαβάζουν οι μικροποινίτες, δηλαδή οι μι-

κροκλέφτες. Σ’ αυτούς διέγνωσα κάποιες πνευ­ ματικές ανησυχίες. Αλλά είπαμε πως βιβλιοθή­ κες οργανωμένες δεν υπάρχουν, και τα βιβλία δεν διακινούνται με ευκολία, ώστε να έχουν θετι­ κά αποτελέσματα πάνω στους κρατούμενους. Πάντως και έτσι που έχουν τα πράγματα, πολλοί ωφελούνται από το διάβασμα. Από κάποια μελέ­ τη που είχα κάνει, διαπίστωσα πως το 40% των κρατουμένων που διάβαζαν συστηματικά, δεν ξαναγύριζαν στις φυλακές. Αν δεν καταδικαζό­ μουν δεν νομίζω πως θα έγραφα. Θα ήμουν ένας τυπικός στρατιώτης ή ένας βιοπαλαιστής, και αμφιβάλλω αν θα ήξερα ποιος ήταν ο Φώκνερ ή ο Λόρκα. Θέλω τέλος να σας πω ότι η βιογραφία μου, για την οποία έκανα λόγο πιο πάνω, κι ενώ εί­ χαν δημοσιεύσει οι εφημερίδες για το θεατρικό έργο μου, χάθηκε από το κελί μου ενώ εγώ βρι­ σκόμουν στο αναρρωτήριο άρρωστος. Ή ταν ένα γεγονός που μου στοίχισε αφάνταστα. Σαν να μου πρόσθεσαν ακόμα μια ποινή, χωρίς μάλιστα αυτή τη φορά καθόλου να φταίω. Ο Γ.-Α. Μαγκάκης, για να ξέρετε όλη την ιστορία, κράτησε την υπόσχεσή του. Με φροντί­ δα του πήρα χάρη για το υπόλοιπο της ποινής μου. Ή ταν ένας από τους πρώτους ανθρώπους, μαζί με τη σημερινή μου σύντροφο, δημοσιογρά­ φο Σοφία Μαλτέζου, που πίστεψαν σε μένα. Τι ετοιμάζετε τώρα; ΠΟΛΛΟΙ με ρωτάνε τι ετοιμάζω τώρα. Τους απαντώ: «περιμένετε να συνέλθω». Δεκαπέντε χρόνια φυλακής δεν είναι αστεία υπόθεση.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή σύνταγμα και πολιτική πραγματικότητα Δ Η Μ Η Τ ΡΗ Θ. ΤΣΑΤΣΟ Υ: 1) Σ ύνταγμα καί πολιτειακή πρα­ κτική. Επιλογή κειμένων 19711983. Παρατηρητής, 1983. Σελ.

240. 2) Η κρίση τον πολιτικού λ ό ­ γου. Θεμέλιο, 1983. Σελ. 104. 3) Η ενόοκομματική αντιπολίτευση ως πρόβλημα τον συνταγματικού δι­ καίου. Έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1983. Σελ. 56.

Ο Δημήτρης Θεμ. Τσάτσος, καθηγητής σήμερα του συνταγματικού δικαίου στην Πάντειο και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Hagen έχει δημοσιεύσει μέσα στα τριάντα τελευταία χρόνια μια σειρά από βιβλία και μελέτες που τον έχουν τοποθετήσει διε­ θνώς ανάμεσα στην πρώτη σειρά εκείνων των συνταγματολόγων της εποχής μας που δεν χωρίζουν το είναι από το δέον, το δήμο από το κράτος, την κοινωνία από την εξουσία, την πολιτική από το δίκαιο. Αντίθετα, αντιλαμβάνονται ότι το δίκαιο και ειδικά το συνταγματικό δίκαιο, χωρίς τη μόνιμη αναφορά του στον κοινωνικό χώρο που ρυθ­ μίζει, παραμένει κοινωνικά και πο­ λιτικά ανέλεγκτο και υποβαθμίζε­ ται σε νομικό εργαλείο προσιτό και στην πιο απάνθρωπη ιδεολογία. Στο πρώτο από τα παραπάνω τρία βιβλία αναδημοσιεύονται ορι­ σμένα άρθρα του Δ. Τσάτσου της

περιόδου 1971 έως και 1983. Έ να από αυτά είναι και η αξιόλογη ει­ σήγηση που έκανε ο συγγραφέας ως εισηγητής της μειοψηφίας για το σύνταγμα στην Ε ' Αναθεωρητι­ κή Βουλή του 1974-1975. Τα υπό­ λοιπα κείμενα αναφέρονται σε προβλήματα μεθόδου, στη δημο­ κρατική δομή της πολιτείας, στον πολίτη μέσα στην πολιτεία, στο σύνταγμα και στα πολιτικά κόμμα­

τα. Ύστερα από κάθε παράγραφο ή μέρος του παραπάνω βιβλίου πα­ ρατίθενται βιβλιογραφικές υποδεί­ ξεις. Τη βιβλιογραφία αυτή επιμελήθηκε ο λέκτορας του νομικού τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσ­ σαλονίκης Γιώργος Αναστασιάδης, στον οποίο οφείλεται και ο υπομνηματισμός των αναδημοσιευόμε­ νων μελετών και η γενικότερη επι­ μέλεια αυτού του τόμου που εντάσ­ σεται ως ένατος τόμος στη σειρά «Δίκαιο και Πολιτική» που εκδίδει ο «Παρατηρητής». Πρόκειται για βιβλίο που συμπληρώνει δυο άλλα αξιόλογα βιβλία του συγγραφέα, το «Σύνταγμα και πολιτική πραγ­ ματικότητα» (επιμέλεια Α. Κούρκουλα, έκδοση Αντ. Σάκκουλα, 1980) και το «Συνταγματικό δίκαιο I» (β' έκδοση Αντ. Σάκκουλα, για

54/οδηγος

Δ. Τσάτσος

το οποίο βλ. ιδίως Κ. Τσουκαλά, «Αντί» τεύχ. 238/5.8.1983, σελ. 3133). Το δεύτερο από αυτά τα βι­ βλία, το «Συνταγματικό δίκαιο», θα κυκλοφορήσει προσεχώς σε τρί­ τη έκδοση, ύστερα από την οποία ας ελπίσουμε ότι ο συγγραφέας θα

προχωρήσει στη συγγραφή του β' τόμου, που η θεωρία και η πράξη περιμένει εύλογα από αυτόν. Στο δεύτερο από τα παραπάνω βιβλία ο αναγνώστης τεσσάρων αξιοπρόσεκτων παλιότερων βι­ βλίων του Δ. Τσάτσου -είναι τα «Προβλήματα δημοκρατίας» ('ίκ α­ ρος, 1973), το «Πολίτευμα και πο­ λιτική» (Ίκαρος, 1977), η «Αμφι­ σβήτηση» (Ίκαρος, 1977) και τα «Τετράδια πολιτικής» (Λύχνος, 1981)- θα βρει τη συνέχεια του ρη­ ξικέλευθου πολιτικού στοχασμού του συγγραφέα που προσπαθεί να καταγράψει στιγμές από την πορειάλ της ελληνικής πολιτείας στις πρόσφατες ιστορικές της φάσεις. Στο βιβλίο του αυτό ο συγγραφέας αναδημοσιεύει κείμενά του που εί­ χαν πρωτοδημοσιευτεί από το 1980 έως το 1983 προσθέτοντας και άλλα νέα κείμενα. Στο τρίτο από τα παραπάνω βι­ βλία του -με το οποίο άνοιξε η σει­

ρά των «Τετραδίων Συνταγματικού Δικαίου» που διευθύνουν οι καθη­ γητές του συνταγματικού δικαίου Α. Μάνεσης, Δ. Τσάτσος, Γ. Παπαδημητρίου και Α. Μανιτάκηςδημοσιεύεται για πρώτη φορά η αξιόλογη εισήγηση που ο Δ. Τσά­ τσος έκανε σε δημόσια συνεδρίαση της «Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων» στην Αίθουσα του Δικη­ γορικού Συλλόγου Αθηνών τον Απρίλη του 1983 με το καυτό και από συνταγματική άποψη θέμα της «ενδοκομματικής αντιπολίτευσης». Και με τα βιβλία του αυτά, όπως και με τα προηγούμενά του, ο κα­ θηγητής Δημήτρης Θ. Τσάτσος μας κάνει, με το γνωστό γλαφυρό του τρόπο, κοινωνούς δυο μεγάλων αρετών του: της νομικής σοφίας του και της πολιτικής αγωνίας του. Τον ευγνωμονούμε. ΚΩΝ. ΓΕΡ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

μνήμες παιδικής ηλικίας Ζ. Ν. Κ Υ Ρ ΙΤ Σ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ : Η Ζ ω ί­ τσα π έρα από το Α ιγα ίο . Εικ. Α λέξης Κ υριτσόπονλος. Α θήνα, Κ έ­ δρος, 1983. Σελ. 141.

Εμφανή εξωτερικά γνωρίσματα των βιβλίων για μικρά παιδιά εί­ ναι το ιδιόμορφο σχήμα τους, το χοντρό εξώφυλλο και η πυκνή ζωηρή εικονογράφηση. Το βιβλίο της Ζ. Ν. Κυριτσοπούλου έχει όλα τα εξωτερικά γνωρίσματά του, αλλά δεν είναι για μικρά παι­ διά. Το εξώφυλλο, η σελιδοποίηση και η «αφελής» παιδικότητα της ζω­ γραφικής του Αλέξη Κυριτσόπουλου μοιάζουν στα μικρά άλμπουμ, λευκώματα και ημερολόγια που χρησιμοποιούν ή φτιάχνουν τα με­ γαλύτερα παιδιά για να διαφυλά­

ξουν τις μνήμες και τις φιλίες της παιδικής ηλικίας. Μνήμες της παιδικής της ηλικίας ιστορεί και η συγγραφέας, όπως τις συγκρότησε από τις διηγήσεις των μεγαλύτερων, όπως τις βίωσε η ίδια. Εικόνες κομματιαστές, κατα­

χωνιασμένες στο βυθό του συνειδη­ τού, ανεβαίνουν αποσπασματικά και αναβιώνουν την παιδική ζωή με νοσταλγία για την ίδια, με τρυ­ φερή απαλότητα για τους αναγνώ­ στες. Η αφήγηση μιας ιστορίας για παιδιά, με πλοκή, αρχή και τέλος είναι έξω από τις προθέσεις της. Εδώ όλα υπαινίσσονται, κάθε κε­ φάλαιο του βιβλίου κρατάει τόσες σελίδες ή τόσες αράδες όσες η έν­ ταση της ανάμνησης απαιτεί. Είναι

οδηγος/55

5ΊΓ

πλαίσιο , Δ ΙΟ Ν Υ Σ ΙΟ Υ Ρ ΩΜΑ: Τα Ζαχυνθινά. Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 438.

Σχέδιο Α. Κυριτσόπονλου

σαν τις φευγαλέες εικόνες που δια­ περνούν τη μνήμη μας ξαφνικά όταν μια ορισμένη μυρουδιά ή το φως μιας ορισμένης ώρας ορμάνε αναπάντεχα κατά πάνω μας. Η μια δίπλα στην άλλη οι πιο αν­ θεκτικές ψηφίδες της μνήμης ανα­ στηλώνουν μερικά μόνο τμήματα μιας ζωής βιωμένης σε χώρο μακρι­ νό -πέρα από το Αιγαίο, στη γη της Ιωνίας- και, τώρα, απρόσιτο. Κανείς δικός, τίποτα οικείο δεν έχει μείνει. Οι άνθρωποι που παρέμειναν εκεί διατηρούν στη δική της μνήμη τη μειλίχια αγαθότητα του καλού, λίγο παρακατιανού γείτο­ να, όμως η ίδια είναι για πάντα εξορισμένη: «...η Ζωίτσα δε φο­ βούνταν καθόλου τους Τούρκους που πουλούσαν ξύλα, πανικό, τους χαμάληδες, τους αραμπατζήδες, άλλοι ήταν οι Τούρκοι που φο­ βούνταν οι μεγάλοι». Αυτός ο χώρος παραμένει το σταθερό σημείο αναφοράς της -κύ­ κλος μαγικός όπου μέσα του έχει εγκλωβιστεί το θάμπος των πρώ­ των ανακαλύψεων, το παράπονο των πρώτων μετοικήσεων, η κρυμ­ μένη ένταση των πρώτων εμπει­ ριών. Ο ακίνητος χώρος ακινητοποίησε και τη ζωή της. Η διερεύνησή του αποτελεί για το συγγραφέα την ιχνογράφηση των ορίων αυτής της ζωής. Το βιβλίο δεν τελειώνει, όπως πιθανόν θα περίμενε κανείς, με κά­ ποια δραματική περιγραφή του κα­ τοπινού βίαιου ξεριζωμού. Σταμα­ τά με το ταξίδι της οικογένειας στο πατρικό χωριό. Ταξίδι διακοπών ή επιστροφής; Μόνιμη διαμονή ή

ανάπαυλα; Ταξίδι εξερεύνησης σε έναν ακόμα τόπο της παιδικής ηλι­ κίας. «Το σπίτι δεν τό ’μαθαν με την πρώτη βραδιά. Εκείνο το βρά­ δι έμαθαν την κουζίνα... Με τις μέ­ ρες έμαθαν όλες του τις πάντες.» Έτσι τελειώνει το βιβλίο. Η εξε­ ρεύνηση των όρων της παιδικής της ζωής είναι η σταθερή ρότα σ’ αυτό το ταξίδι στα περασμένα. Η αποσπασματική μνήμη διογ­ κώνει τα μεγέθη. Τα επιμέρους επεισόδια παίρνουν τη θέση του όλου καθώς οι αιτίες, ασύλληπτες από την παιδική νοημοσύνη, παρα­ μένουν μη διερευνήσιμες, στη σκιά του επιστητού. Ωστόσο, αυτή η περιπλάνηση μέ­ σα στο χώρο/χρόνο δεν εξυπηρετεί την κατανόηση. Πέρα από τη λογι­ κή ή την εκλογίκευση παραμένει η αιχμηρή αίσθηση απολιθωμένη και παρούσα. Αποφεύγοντας την απλοϊκοποίηση του να επεξηγήσει τα γεγονότα στο παιδί-αναγνώστη με την εκ των υστέρων γνώση, αποφεύγοντας να περιγράφει εύληπτα τις καταστά­ σεις, κατόρθωσε η Ζ.Ν.Κ. να μετα­ δώσει αυτή την αίσθηση της σταματημένης παιδικής ώρας όπως έχει συσσωρευτεί μέσα της. Φέρνει στην επιφάνεια μόνο όσα παράκαιρα ή αναίτια στόμωσαν την παιδική αισθαντικότητα, όσα πρώιμα την πλάτυναν και την όξυναν, όσα την πόρεψαν ώς τον ενή­ λικο βίο της. Με άκρα προσοχή με­ ταφέρει στα σημερινά παιδιά «τα άπιαστα φλουριά του ήλιου» της δικής της παιδικής ηλικίας. ΕΛΕΝΗ ΠΑΜΠΟΥΚΗ

ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ (δημοσιευμένα πριν δεκαετίες) είναι το περιεχόμενο των «Ζακυνθινών». Χρονογραφήματα με αρχικές αφορμές το «χώρο και τον χρόνο» του νησιού, πατρίδας του συγγραφέα. Όμως, παράλληλα με τη λαογραφική, ιστοριογραφική ή απλά ανεκδοτολογική σημασία τους, στα κείμενα παρεισφρύει συχνά μια βαθύτερη προέκταση αποκάλυψης της ελληνικής φύσης του ανθρώπου, με αποκορύφωμα τις ιδιομορφίες της στη Ζάκυνθο. Με αποτέλεσμα, δίπλα στην αισθητική απόλαυση του αναγνώστη, να υποβόσκει και η διάθεση για παραπέρα νοητική επεξεργασία του υλικού του βιβλίου, πράγμα που το ενισχύει διπλά.

ΓΚ Ε Η Λ Ο Ρ Ν Τ ΧΑ ΟΥΖΕ Ρ: θησαυροφυλάκιο μυστικών. Μετ. Σ οφία Κ αραχάλιον. Αθήνα, 1984. Σελ. 598.

ΤΟΣΑ βιβλία κυκλοφορούν για μια φυσικότερη ζωή μέσα από την υγιεινή διατροφή και την άσκηση. Έ να παραπάνω δεν βλάπτει, ειδικά όταν είναι αρκετά καλογραμμένο, όπως αυτό -το πολύ γνωστό στην Αμερική- του Γκ. Χάουζερ. Δίνει συμβουλές, γενικές και ειδικές, σχεδόν για κάθε περίπτωση, «μυστικά» που δεν είναι και τόσο μυστικά, αλλά που συγκεντρωμένα μπορούν να προσφέρουν μερικούς κανόνες ζωής και τις εφαρμογές τους,

56/οδηγος

ένας «πολυτελής» απολογισμός Δ . Μυταράς. Ζω γραφική 19481983. Εισαγωγή: Ελένη Βακαλό. Μ ετάφραση κειμένων στα εγγλέζι­ κα Κατερίνα Α γγελάκη-Ρ ονκ. Α θ ή ­ να, Κέδρος, 1983. Σελ. 195.

Το έργο αυτό θα μπορούσε να είναι ασφαλώς η κυριόΐερη μελέτη που έχει δημοσιευθεί για τον τόσο γόνιμο ζωγράφο. Μας δίνει μια ανάγλυφη εικόνα από την πολυμερή πορεία της δουλειάς του στα 36 τελευταία χρόνια.

Αριστερά: σχέδιο (μελάνι, 1958) Δεξιά: X. Μυταρά (μολύβι)

Υπενθυμίζουμε πως προηγουμένως ένα σημαντικό αφιέρωμα για- τον Μυταρά είχε γίνει και από το «Νέο Σήμα» αρ. 7 του Ν. Παπαδάκη. Εκεί μάλιστα είχαν γράψει εκτός

από τον ίδιο και τον εκδότη διάφο­ ροι τεχνοκριτικοί όπως η Μ. Κοτζαμάνη, ο Μ. Καλλιγάς, ο Γ. Τσαρούχης, ο Γ. Π. Σαββίδης, η Ελ. Βακαλό, ο Α. Ιωάννου κ.ά.

οδηγος/57

ώστε να ανταπεξέλθουμε στο βάρος και την πίεση των σύγχρονων συνθηκών. Α Ν Τ Ζ Ε Λ Α ΝΤΕΪΒΙΣ: Γυναίκες, φυλή και τάξη. Μετ. Πιερέτα Δ ιαμαντοπούλον. Α θήνα, Σ ύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 295.

ΜΙΑ καινούρια θεώρηση για ένα σημείο τριβής του αμερικανικού καπιταλιστικού συστήματος παρουσιάζεται σε τούτο το βιβλίο της Άντζελα Ντέιβις, της γνωστής αγωνίστριας (μέλους του ΚΚ των ΗΠΑ) και διανοούμενης (καθηγήτριας της φιλοσοφίας). Έτσι, συνδέεται το φεμινιστικό κίνημα με το παρελθόν της δουλείας και του ρατσισμού και ανιχνεύονται οι ιδεοπολιτικές συγγένειες ανάμεσα στους καταπιεζόμενους έγχρωμους και τα θύματα της ανδροκρατίας, ενώ πάντα σαν περίγυρος υπάρχει το ταξικό πρόβλημα και οι παράμετροί του.

Η πόρτα (ακρυλικό)

Κατά τη γνώμη μας το αφιέρωμα αυτό, που έφτανε μέχρι το 1980 και περιλάμβανε επίσης μερικά ποιή­ ματα του ζωγράφου, βιογραφικές και βιβλιογραφικές σημειώσεις, δεν υστερούσε ιδιαίτερα από την υπερβολικά νεοπλου,τίστικη αυτή έκδοση του «Κέδρου». Ας σημειω­ θεί επίσης ότι, δυστυχώς, δεν περι­ λαμβάνει έναν πίνακα περιεχομέ­ νων, όπου θα βλέπαμε ότι εκτός από τη φιλολογική εισαγωγή της Ελ. Βακαλό, δεν τονίζεται το με­ στό κείμενο του Γ. Κοντού, καθώς και των υπολοίπων τεχνοκριτικών οι οποίοι είχαν γράφει στο αφιέ­ ρωμα του «Σήματος» μακροσκελέστερα κείμενα. Από την πολυετή πορεία του ζω­ γράφου φαίνονται καθαρά οι επι­ δράσεις που δέχτηκε κατά τα διά­ φορα στάδια της δουλειάς του. Ασφαλώς ο μεγάλος του δάσκαλος στάθηκε ο Francis Bacon, που θεω­ ρείται σήμερα ο κυριότερος άγγλος ζωγράφος. Τελευταία μάλιστα εί­ χαμε ιην ευκαιρία να δούμε στο

Παρίσι μια πρόσφατη σημαντική του έκθεση (γκαλερί Maeght). Στη δουλειά του Bacon προβάλλουν καθαρά οι ανανεωτικές τάσεις, οι οποίες δικαιολογούν αναμφισβήτη­ τα τη συμβολή του στη σύγχρονη τέχνη. Παρ’ όλες τις επιφυλάξεις που διατυπώνουμε παραπάνω, δεν παύουμε να πιστεύουμε πως ο Δ. Μυταράς στάθηκε μέσα στην ελλη­ νική πραγματικότητα ένας πετυχη­ μένος δάσκαλος, που κατόρθωσε να περάσει στους μαθητές του ορι­ σμένα στοιχεία για τους προβλημα­ τισμούς της εποχής μας. Είναι ικα­ νός σχεδιαστής. Θεματικά έχει (μέ­ σα στον εξπρεσιονιστικό νεορεαλι­ σμό όπου κινούνται τα έργα του) επεξεργαστεί λαϊκές γυναικείες φι­ γούρες, επιτύμβιες στήλες, μοτοσι­ κλέτες, την πνιγηρή γραφειοκρατία που μαστίζει τον κόσμο στις μέρες μας. Ο επιθετικά κριτικός τρόπος που δουλεύει μας έχει δώσει χαρα­ κτηριστικά και εντυπωσιακά έργα. Βέβαια, πέρα απ’ όσα επισημαί-

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ Π ΑΝ ΔΩ Ν Η : θρήνος. Αθήνα, Καλέντης, 1984. Σ έλ. 94.

ΜΕ έμπνευση τον παλιό θρύλο για την αρπαγή της Καρυάτιδας και το θρήνο των αδελφών της, των Μεγαλοκυράδων του Κάστρου (της Ακρόπολης), ο Γιάννης Σπανδωνής στήνει εδώ στη νουβέλα του (η οποία κέρδισε το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού του «Παρνασσού») ολόκληρη την εικόνα της Αθήνας του 1805, της εποχής δηλαδή της κλοπής των Ελγίνειων. Και μετουσιώνει τις ιστορικές καταγραφές σε ρέουσα φαντασία της λογοτεχνικής γραφής, δίνοντας μια αφήγηση

58/οδηγος νουμε, ο Μυταράς κατόρθωνε πάν­ τα να κάνει μια λογική σύνθεση από τις οπτικές μνήμες που είχε και τις εμπειρίες που αποκόμιζε. Θεληματικά ή άθελά του δεν ξέχασε λόγου χάρη το μάθημα του Ma­ tisse, με μόνη τη διαφορά ότι αυτοί οι τρόποι φαίνονται να τονίζουν το διακοσμητικό και εξωτερικό στοι­ χείο της σύνθεσης. Στον Matisse το διακοσμητικό αραβούργημα γίνε­ ται ένα σοφό παιχνίδι, ενώ εδώ

παραμένει εντυπωσιασμός. Ξέρουμε ότι οι γνώμες για τη δουλειά του Μυταρά είναι συχνά διφορούμενες και πολύ κολακευτι­ κές, αλλά κατά την άποψή μας δεν ε ίν α ι. όσο πρέπει αντικειμενικές. Εμείς προσπαθήσαμε να φανούμε ειλικρινείς, πράγμα που ασφαλώς δεν θα βλάψει ούτε το ζωγράφο ούτε τους θαυμαστές του. ΤΩΝΗΣ Π. ΣΠΗΤΕΡΗΣ

τρεις θέσεις και μια άρνηση για την πολιτική ποίηση ΒΥΡ. Λ Ε Ο Ν Τ Α Ρ Η : Ψ υχοστασία. (Ποιήματα 1949-1976). Α θήνα , Ύ ­ ψιλον! Β ιβλία, 1983. Σελ. 235.

Ο Βύρων Λεοντάρης είναι ευρύτατα γνωστός ως έγκυρος κριτικός λογοτεχνίας. Είναι εκείνος που εισάγοντας τον όρο «ποίηση της ήττας» στην Ελλάδα (τον επινόησε ο Ελυάρ) έδωσε το στίγμα της πρώτης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς, τουλάχιστον για την πλειοψηφία της. Ο όρος έχει ήδη αμφισβητηθεί αλλά εξακολουθεί να βρίσκεται σε χρήση. Οι κριτικές θέσεις που καλύπτονταν κάτω από έναν τέτοιο προσδιορισμό δέχτηκαν πολυποίκιλα πυρά. Η λο­ γοτεχνική αριστερά (της οποίας ενεργό μέλος αποτέλεσε ο Β. Λεοντάρης) δεν μπορούσε να ανεχθεί την οποιαδήποτε ήττα και πολύ περισσότερο μιαν ήττα στην ποίηση. Για πολύν καιρό εκώφευσε. Αργότερα ήρθε η δικτατορία και τα πράγματα πήραν εντε­ λώς διαφορετική τροπή. Ποιο είναι, όμως, το ποιητικό πρόσωπο εκείνου του πάλαι ποτέ αιρετικού; Η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του (1949-1976) μας δίνει την ευκαιρία να το ψηλαφή­ σουμε.

Από τους πρώτους κιόλας στίχους η φωνή του ποιητή είναι κομμένη· σκηνικό της η θλίψη, η λύπη κι η ερημιά. Προοπτική έξοδος δεν υπάρχει. Μονάχα η τρυφερή έλλει­ ψη γεύσεων και η μάταιη ερωτική χειρονομία. Αισθάνεται όμως ο ποιητής ότι όλα αυτά είναι δυνατό να αναιρεθούν. Η πολιτική πράξη (η ιστορική μετατροπή του κόσμου) όχι μόνο το μπορεί αλλά και το επιβάλλει. Και μάλιστα ριζικά, βίαια, δηλαδή επαναστατικά: «Το αίμα που δεν μας γέλασε κι ούτε ποτέ θα μας γελάσει». Ωστόσο, η θλίψη είναι βαθιά ριζωμένη («κρατάμε μιαν απέραντη λύπη που αφα-

οδηγος/59 νίζει τον θάνατο»). Στα βάθη της αναδεύονται τα γεγονότα της επο­ χής: Οι μαύροι σκελετοί του δεύτε­ ρου παγκόσμιου πολέμου. Η γενιά που ανδρώθηκε στη σκιά του σπατάλησε τον εαυτό της σε ασήμαντες έγνοιες ζητώντας τη λύτρωση, την αγάπη: Σύμβολο βασικό του ποιη­ τή. Σημάδι του κόσμου που θα έρ­ θει στη θέση του παλιού· περιουσία που οι αγωνιστές θησαύρισαν μέσα τους· δεσμός και ηδονή. Κι ύστερα ήρθαν οι στάχτες. Μέσα στη λύπη και τη σκόνη τους ο Β. Λεοντάρης επί ματαίω αναζητεί μια εποποιία. Άδικα· αν και στον αγώνα θυσιά­ στηκαν τα πάντα η εποχή στάθηκε άχαρη. Στο κείμενό του για την «ποίηση της ήττας» «Έρασμος» 1983) σημειώνει ότι ο άνθρωπος εξήλθε καθημαγμένος από τον πό­ λεμο, με ηττημένο πολιτισμό. Είναι εύκολο, νομίζω, να βρούμε τη συν­ δετική γραμμή. Ο ποιητής εστιάζει συνεχώς τη ματιά του σ’ όσους ξοδεύτηκαν χω­ ρίς αποτέλεσμα. Αγγίζει τις συνει­ δήσεις που μετά την έγερση βρέθη­ καν στο κενό. Η ποίηση δεν μπορεί να μείνει αδιάφορη σ’ αυτό. Να η πρώτη θέση για την πολιτική ποίη­ ση: Είναι ανάγκη να αφουγκράζεται τον βροντώδη βηματισμό της ιστορίας. Στο μεταξύ ο ποιητής βιώνει μα διπλή μοναξιά. Πρώτα, περιφέρεται μόνος με υποθήκη ονείρου τα παιδικά του χρόνια. Μετά, αρνείται τους αυτάδελφούς του: Οι ποιητές (κυρίως οι .αντι­ στασιακοί θα γράφει στις θεωρητι­ κές του θέσεις) αποδιώχνουν τη φρίκη και το πικρό μάθος του πο­ λέμου. Τα σκεπάζουν με μια βολι­ κή λήθη. Ξεχνούν, κι είναι ανυπό­ φορο. Ο έρωτας διαπλέει την ποίηση του Β. Λεοντάρη. Με τη μορφή του δεύτερου ενικού προσώπου ρημά­ ζεται όπως κι ο ποιητής· πολλές φορές μέσα του σχεδιάζονται η φρίκη κι η απόγνωση. Ερωτικός εί­ ναι και ο πόθος για την ανατροπή της καθιδρυμένης πραγματικότη­ τας· εκείνης που ακολούθησε τον πόλεμο. Ωστόσο, τα πράγματα εί­ ναι ακόμη μετρήσιμα· υπάρχει ακόμη θεραπευτική αγωγή· κι ας έχουν μια λαστιχένια άνεση· κι ας ενθαρρύνουν μέχρι σκανδάλου την επανάπαυση· κι ας διαπερνούν τον νοσούντα: «Ένα χορτάτο φως μου κλωτσάει τα μάτια». Το κακό στον κόσμο, πιστεύει ο ποιητής, δεν εί­ ναι εξ ορισμού. Αντίθετα, είναι

αποτέλεσμα επιβολής και κυριαρ­ χίας. Γι’ αυτό μια κριτική ανθρω­ πολογία του συμβιβασμού είναι αναγκαία. Χρειάζεται, πάση θυ­ σία, να σφυροκοπηθεί η εξοικείω­ ση με την πραγματικότητα· οι κίν­ δυνοι που σοβούν είναι πολύ σοβα­ ροί: «Κι όταν παχύνουνε τα χείλια σου τόσο πολύ, που να μπορούν να πουν: Κατέστην ευτυχής, αλίμονο σου». Ο Β. Λεοντάρης προσηλώνε­ ται στη ζωή- μ’ έναν πεσιμιστικά αγωνιστικό τρόπο· με μια δύναμη σαρωτικής καθάρσεως. Ξεσηκωμέ­ νη λύπη που σαλπίζει και προτάσ­ σει: Η ζωή είναι αλλού. Να και η δεύτερη θέση για την πολιτική ποίηση: Στράτευση στο ατελείωτο ρέκβιεμ των χαμένων συντρόφων στο ελεγείο των ανυποψίαστων. Με σκληρό τίμημα τη μοναξιά. Που γυρίζει και δαγκώνει τον εαυτό της. Αλλά επιμένει: Μοναδικός δρόμος είναι ο αγώνας. Ερημιά είναι να αφήσεις τον αγώνα στη μέση· να ενδώσεις στο απατηλό λούστρο. Η ανθρώπινη ύπαρξη έχει ιστορικό έργο να διεκπεραιώσει: «Δεν ήρθα­ με στην τύχη εδώ, μες στη σπαρα­ χτική ακαταστασία του κόσμου». Τρίτη και τελευταία θέση για την πολιτική ποίηση: Αρωγή στη δρα­ στική κατάργηση του συγκεκριμέ­ νου κόσμου. Η επανάσταση, όμως, νικήθηκε· κι οι νικητές είναι τερατώδεις. Αλ­ λά παραίτηση δεν υπάρχει. Έξω από το ήθος της αγωνιστικής ζωής τι μπορεί να πραγματοποιηθεί; Η βίαιη ρήξη μόνη δίοδος: «Με αίμα πρέπει να σκάψουμε να βρούμε την έξοδο προς τη ζωή». Διαφορετική ζωή. Το ίδιο ποθούν όλοι οι ποιη­ τές· ο Β. Λεοντάρης πιστεύει (όχι για πολύ ακόμη, όπως θα δούμε) ότι η άλλη ζωή είναι αντικείμενο κατάκτησης. Ανήκει σ’ εκείνους που, για να θυμίσω τον Κούντερα, «αμφισβητούν την ύπαρξη έτσί όπως δόθηκε στους ανθρώπους». Θυμίζει την επανάσταση· τη μονα­ δική δύναμη που μπορούσε να αλ­ λάξει την ύπαρξη. «Ήθελα ν’ αλ­ λάξεις» έγραφε την ίδια περίπου εποχή ένας άλλος μοναχικός, ο Δημήτρης Δούκαρης. Και η θλίψη πάντα παρούσα· πριν τη συνείδηση· πριν από την ιστορική ευθύνη- σαν βουλιαγμένος κόσμος μέσα στα έγκατα του ποιη­ τή. Κι από την άλλη, το μαρτύριο της ιστορίας. Η καθίζησή της. Η ιστορία ως πράξη ματαιώνεται, ση­ μειώνει ο Β.. Λεοντάρης αναφερό-

που χωρίς να χάνει τη βάση τής πραγματικότητας διατηρεί όλη τη δραματική γοητεία της. Π Α Ν Α ΓΙΩ ΤΗ Κ Ο Υ Β Ε Λ Α Κ Η : Πρόβα. Αθήνα, Ηριόανός, 1983. Σ ελ. 39.

ΛΟΓΟΣ απομονωμένος. Λέξεις. Σύμβολα. Ό ρ ια μικρά, περιφραγμένα. Αρχή-τέλος, και πάλι πίσω, αρχή-τέλος. Κι ανάμεσα η απορία και η απόρριψη, η παραδοχή και η παραμυθία. Έτσι, η ποίηση του j Παν. Κουβελάκη παίρνει στην ι «Πρόβα» την προσωπική της 1 ερμηνευτική, συμβάν μη ανταλλάξιμο σε προσλαμβάνουσες αλλότριες. Μόνο «βομβαρδίζει» τα μάτια, που ακόμα κι όταν βρίσκουν τους αόρατους συσχετισμούς δεν οικειοποιούνται το εύρημα (ούτε τα εύρετρα).

ΚΩ Σ ΤΑ Λ Ο ΓΑ Ρ Α : Ο ήλιος στον Υδροχόο. Αθήνα, Οόνσσέας, 1984. Σελ. 22.

Κ Ω Σ ΤΑ Α Ο ΓΑ Ρ Α : Ο άλλος Ιούλιος. Πάτρα, Μ ικρά Ό στρακα, 1984. Σελ. 20.

ΔΥΟ συλλογές μέσα στις αρχές “του χρόνου. Με κοινά χαρακτηριστικά κάτω από το διαφορετικό ύφος τους. (Η πρώτη οδηγεί με μικτό λόγο σε περιέλιξη ενός κεντρικού πυρήνα, ενώ η δεύτερη λειτουργεί περισσότερο σαν ψηφιδωτό, με ποιήματα αφαίρεσης.) Και στις δύο, λοιπόν, πρόκληση ο φυσικός κι ο ανθρώπινος χώρος γύρω από τον ποιητή. Ερεθίσματα που έρχονται να δημιουργήσουν αντιδράσεις. Περι-γραφή του βέλους, επίδειξη της πιθανότητας

60/οδηγος μένος αλλού («Καβάφης ο έγκλει­ στος», «Έρασμος», 1983) στον Καβάφη. Δεν παύει όμως να αναζητεί την ύψιστη πολιτική πράξη: Την αλλαγή της ιστορίας. Άτεγκτα, σχεδόν μοιραία: «Να συνταιριάσω αναγκαιότητα κι ελευθερία - τι ποταπό, τι αβάσταχτο». Ο χρόνος κατατρώγει. Ό χ ι ο εσωτερικός χρόνος όμως· της φθο­ ράς και της σήψης. Ο μνημονικόςπου εγκαλεί το οριστικά ποντισμέ­ νο παρελθόν. Κι ο αγώνας, ως αί­ τημα, να επιμένει. Η τέχνη δεν μπορεί να τον υποκαταστήσει. Εκείνη είναι απλώς προπομπός νε­ κρών: «Η τέχνη μαρτυράει μόνο γι’ αυτό που πια σχεδόν έχει πεθάνει». Μετά την «Κρύπτη» (1968, μέσα στην τελευταία δικτατορία) ο Β. Λεοντάρης κάνει μια στροφή που, όπως πιστεύω ότι θα δείξω, αναι­ ρεί τις τρεις θέσεις για την πολιτι­ κή ποίηση που ήδη είδαμε. Να οι πρώτες υποψίες μιας ρητορικής ον­ τολογίας: «Ελευθερία ποτέ σου υπήρξες;» και «Τι να πράξω;». Ή «Μια μάσκα νεκρική ο κόσμος, που δεν πήζει». Κι ακόμη: «Κανένας μύθος πια κανένας μύθος». Η λα­ χτάρα για μιαν άλλη ζωή παύει. Η ζωή δεν αλλάζει, είναι ένας θλιβε­

ρός υποβιβασμός. Ένας απλός βόμβος: «Φτηνή βουή της ζωής ανάξιος τρόμος». Το επαναστατικό παρελθόν δεν είναι πλέον λυρικός γόος αλλά «μνήμες σαν χρυσές στραβωμένες προσωπίδες». Το πρόσωπο απουσιάζει. Blocus senti­ mental θα πει. Και θα γράψει μι­ λώντας θεωρητικά για την «ποίηση της ήττας»: Το ανθρώπινο μυαλό ηττάται στη διερεύνηση του προ­ βλήματος. Η άλλοτε συλλογική πο­ λιτική αντίσταση γίνεται σπαραγμένος και αποσπασματικός ατομι­ σμός· κενή εξέγερση. Η πολιτική πράξη ρέπει προς τη βιολογία: «Γιατί η φύση να γίνεται ιστορία;». Η ζωή ασκείται μέσα στην πλήξη και την ασάφεια. Ποιητικά παρα­ πέμπει στους τρόπους του μεσοπο­ λέμου. Οι συναγωνιστές σιωπούν. Δεν θέλουν να θυμούνται. Η θλίψη χτίζει ένα βάρβαρο τοπίο. Η άλλοτε φλογοβόλος επανάστα­ ση είναι τώρα προϊόν βραχυκυκλώ­ ματος· το παρελθόν της αόριστοενδεχομένως δν υπήρξε καν. Κάθε ηθικοπολιτική επιταγή παύει. Ο αγώνας τελειώνει μια για πάντα. Η τέχνη αλλάζει θέση. Ο Β. Λεοντά­ ρης αναιρεί τις θέσεις του για την πολιτική ποίηση. Ελλείψει πολιτι­

κής πράξεως (ιστορικής αίγλης στον «Καβάφη» του) η τέχνη γίνε­ ται «πανικός μπροστά στην πραγ­ ματικότητα» (αξίζει να θυμηθούμε εδώ το Μίλτο Σαχτούρη). Κερδίζει τα δικαιώματά της· αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας τον πανικό. Ο κύκλος κλείνει επαναλαμβάνοντας διαφορετικά την αρχή: «Μόνον διά της λύπης είμαι εισέτι ποιητής». Η σχέση του Β. Λεοντάρη με τις λέξεις είναι βίαιη· όπως και το υλι­ κό που διαρκώς μετακινούν. Αυτό έχει κάποιες συνέπειες στο αισθη­ τικό ■ αποτέλεσμα: Η ποιητική γλώσσα (οργανωμένη πάνω σε ποιητικές παραπομπές, λαϊκά σύμ­ βολα, μορφές του ’21 και σε στοι­ χεία της αρχαιοελληνικής γραμμα­ τείας) στηρίζεται σε διάκενα· μέσα εκεί εκπυρσοκροτούν οι λέξεις του ποιητή, πολλές φορές, ανεξέλεγκτα. Το ποίημα δεν χορεύει πάντα. Κά­ ποτε σφίγγεται. Αναδίνει μια προ­ τρεπτική χροιά και αρκετή αισθη­ ματολογία· ο εκχειλίζων πόνος αντιστρατεύεται τον υπαινιγμό· τα πράγματα λέγονται με το όνομά τους. Ωστόσο, καθώς βαίνουμε προς τις τελευταίες συλλογές, η ει­ κονογραφία του πόνου γίνεται ευ­ θύβολη. Η γλώσσα είναι πια ρηξι­ κέλευθη ύβρις αντλώντας τη δύνα­ μή της από το συνειδησιακό κενό· οι κλητικές προσφωνήσεις περιορί­ ζονται και το συναισθηματικό φορ­ τίο μετασχηματίζεται σε ποιητική συγκίνηση. Ο λόγος μεταπτωτικός, σαν παραμιλητό, λειτουργεί άμεσα. Στις πρώτες συλλογές είναι επί­ σης εμφανής ένας επαναστατικός διδακτισμός· βασισμένος στην κα­ θαρή διαλεκτική δούλου-αφέντη. Βέβαια η ήττα είναι μόνιμο υπό­ στρωμα κι η ποιητική εμμένεια γοητευτική: Τα θέματα από την αρ­ χή μέχρι το τέλος σηματοδοτούν το είδος της ποιητικής συνείδησης του Β. Λεοντάρη. Διανοίγουν την εσω­ τερική του ασθένεια: Την έλλειψη αγωνιστικού μίτου. Ο Βύρων Λεοντάρης κατέθεσε τα προσωπικά του κοιτάσματα· τα με­ ταλλεύματα χρυσού και σιδήρου που διέθετε· ακόμη, τους πολύτι­ μους ποιητικούς του λίθους. Έδει­ ξε πώς συνταιριάζονται παραγωγι­ κό έργο (ποίηση) και θεωρητικός λόγος (λογοτεχνική κριτική) σε μιαν ενιαία και αδιάσπαστη ενότη­ τα. Το κυριότερο: απόδειξε ότι η ποίηση πριν και πάνω απ’ όλα εί­ ναι ανίατη «νόσος και πάθημα». ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

οδηγος/61

άνευ όρων ηθελημένη παράδοση ψυχής και νου Ν Α Ν Α Σ ΗΣΑΙΑ: «Ά λλη ». Ημερο­ λό γιο 1981-1983. Αθήνα, Ωκεανίόα-Θεωρία, 1983. Σελ. 196.

Κάθε βιβλίο είναι μια εξομολόγηση. Κι εκείνο που δηλώνει ταυτό­ τητα: ημερολόγιο, είναι κάτι ακόμα πιο πολύ προσωπικό- μια άνευ όρων ηθελημένη παράδοση ψυχής και νου -του συγγραφέα, βέβαια, στον αναγνώστη του.

Χρέος, λοιπόν, αυτού του τελευ­ ταίου να πλησιάσει το κείμενο με αισθήματα ευθύνης ιδιαιτέρως ανε­ πτυγμένα. Αισθήματα ευθύνης; Νομίζω πως χρησιμοποιώ όρο ψυχρό. Κα­ τανόηση λοιπόν; Ίσως αγάπη; Λέω ναι, και το ξέρω πως διακινδυνεύω να φανώ υπέρ το δέον συναισθημα­ τικός... Να η σωστή λέξη: συναί­ σθημα. Με κάποια συναισθήματα ανάμιχτα και καθόλ >υ ξεκαθαρισμένα άρχισα να διαβάζω τις σελίδες που καλύπτουν δυο, περίπου, χρόνια της ζωής της Νανάς Ησαία. Γιατί, άραγε, μια ποιήτρια -καταξιωμένη ήδη- αποφασίζει την περιπέτεια της έκδοσης ενός πεζογραφήματος, και μάλιστα ενός όχι οποιουδήποτε πεζογραφήματος, αλλά σελίδων από το προσωπικό της ημερολόγιο; Μα οι δημόσιες αποκαλύψεις προσωπικών καταστάσεων εγκυμο­ νούν κινδύνους αλλά και επιβεβάιώνουν την έλλειψη κοινωνικών δεσμεύσεων. Κι ο ποιητής είναι το

άτομο εκείνο που κατ’ εξοχήν προκαλεί τους πρώτους και αναιρεί τις δεύτερες. Μια γυναίκα στην κρίσιμη καμ­ πή της ηλικίας της. Μια καλλιτέχνις που δεν σταματά να δοκιμάζει τις δυνατότητες του ταλέντου της. Ένας άνθρωπος που μέσα από το θάνατο του τελευταίου του έρωτα προσπαθεί να περιγράψει την πο­ ρεία της μέχρι τότε ζωής του. Αυτά τα τρία στοιχεία αποτελούν τους άξονες που πάνω τους θα κινηθεί -ζήσει- το κεντρικό πρόσωπο. Η «σύμπτωση» να ταυτίζονται συγγραφικά δημιουργός και δη­ μιούργημα -πέρ ' από την ερεθιστι­ κή τόλμη του εγχειρήματος- έχει σαν αποτέλεσμα το βιβλίο να δομη­ θεί στη μορφή ημερολόγιου και να δονηθεί από το πάθος της προσω­ πικής αφήγησης. Βέβαια, η Ν. Η. πολύ γρήγορα -από τις πρώτες κιόλας ημερολο­ γιακές καταγραφές- αντιμετωπίζει και στη συνέχεια αποφασίζει τη μελλοντική δημοσίευση αυτών των

ευδαίμονος πληγής ή της άφεσης στη μακάρια γη... Κι έτσι ανοίγονται δύο πλευρές ποιητικού λόγου στο πρίσμα της αυτο-παρουσίασης.

ΠΑΝ. Π Α Π Α ΔΟ Υ Κ Α : Εθνικόν απόρρητον. Αθήνα, Φίλιππό της, 1984. Σελ. 144.

Ο ΣΑΤΙΡΙΚΟΣ περιγραφικός στίχος, σε αχρηστία από δεκαετίες (μετά την αποθέωσή του από το Σουρή και τους σύγχρονούς του) έδειχνε να έχει εξαντληθεί σαν εκφραστικό μέσο. Με το «Εθνικό απόρρητο» όμως ο Παν. Παπαδούκας ανατρέπει την εντύπωση, καθώς καταφέρνει να γεννά το χαμόγελο, ενώ παράλληλα βάζει σε λειτουργία και το μηχανισμό σκέψης στον αναγνώστη, ο οποίος βλέπει να παρελαύνουν μέσα από τους στίχους όλες οι όψεις της ζωής του τόπου, η ιστορία, οι άνθρωποι και οι καταστάσεις.

62/οδηγος

Νανά Ηααΐα

σελίδων που κάποιος άλλος λιγότε­ ρο τολμηρός θα κρατούσε κλεισμέ­ νες σε ένα συρτάρι -κληρονομιά στους μελλοντικούς ερευνητές του έργου του. Κι αυτή η προαποφασισμένη έκ­ δοση έχει σαν αποτέλεσμα η συγ­ γραφέας να κρατιέται σε μια από­ σταση αντικειμενικότητας από το κεντρικό πρόσωπο, χωρίς όμως και να χάνει τη δονούμενη μεροληπτικότητα της ταύτισης. Η Νανά Ησαΐα και η άλλη. Μίλησα στην αρχή για συναισθή­ ματα ανάμιχτα και καθόλου ξεκα­

θαρισμένα. Ήταν γιατί σαν ανα­ γνώστης αυτού του βιβλίου τοπο­ θετήθηκα -η Ν. Η. με τοποθέτησεστη θέση του ακούσιου εξομολογη­ τή. Θέση που -πρέπει να το ομολο­ γήσουμε- δεν είναι ούτε πάντα ευ­ χάριστη, ούτε πάντα εύκολη στην εξάσκησή της. Και πέρα από αυτό, είναι μια θέση που σε αναγκάζει να αντιμετωπίσεις το βιβλίο από κά­ ποιες ξεχωριστές γωνίες όρασης. Μυθιστορηματική δομή δεν υ­ πάρχει - ή, έστω, είναι υποτυπώ­ δης. Στη θέση της, παράθεση ασή­ μαντων ή μη γεγονότων της καθη­ μερινότητας. Κι αυτά όμως περιο­ ρισμένα. Υπερτερούν οι σκέψεις, οι προβληματισμοί, οι αναλύσεις. Και η γραφή, αυτή μένει πάντα, το εύκαμπτο όργανο έκφρασης μιας ευαίσθητης και διαρκώς προβληματιζόμενης γυναίκας. Γραφή που ψάχνει, αυτοαναιρείται, φλυα­ ρεί και στοχάζεται: Ο τρόπος που μιλεί κανείς με τον εαυτό του. Και ο σκοπός της συγγραφής, αλλά και της έκδοσης, πολύ γρήγο­ ρα διαφαίνεται. Είναι η παρουσία­ ση της προσωπικότητας -μιας ζωής ενός συγκεκριμένου ατόμου, επώ­ νυμου και συνάμα δείγματος μιας κατηγορίας ανθρώπων, αυτών που συνήθως ονομάζουμε «του πνεύμα­ τος». Και τελικά ο αναγνώστης μυείται στον τρόπο ζωής, στις ανη­ συχίες, στο ωράριο, στις αντιδρά­

σεις, στις δεσμεύσεις και στις ελευ­ θερίες ενός προσώπου που κουβα­ λά το χάρισμα -και το βάρος- της ποιητικής δημιουργίας. Ποιο είναι αυτό το πρόσωπο; Κάποιο που έχει αποκοπεί από τον καθημερινό βίο των άλλων ανθρώ­ πων. Ό χι από ψυχική, πνευματική ή σωματική ανεπάρκεια. Αλλά από την ένταση της μελέτης του πυρήνα -ένταση που επιφέρει την άγνοια των περιφερειακά κινούμενων σω­ ματιδίων. Και η καταγραφή των εμπειριών του, ποιον -ποιους- αφορά; Ό χι, βέβαια, τους πολλούς. Τους λί­ γους; Ναι, αυτούς! Μα η ζωή -εννοώ τη ζωή του ιδρώτα, του αίματος, της ρουτίνας του μεροκάματου, της στειρότητας του νοικοκυριού, του πεπερασμέ­ νου της βιολογικής τεκνοποιίαςαυτή η ζωή και οι υπηρέτες της, έτσι πλήρως αγνοημένοι; Βέβηλη ερώτηση! Γιατί η μειονότητα, η κά­ θε μειονότητα -στην περίπτωσή μας αυτή των καλλιτεχνών και των διανοούμενων- έχει το δικαίωμα ν’ ακουστεί και να καταγραφεί. Και­ ρός οι πολλοί να πλησιάσουν τους λίγους. Καιρός η ελίτ του πνεύμα­ τος να τολμήσει την έκδοση των πολυτελών και μονήρων προβλημα­ τισμών της. Στη σιωπή του συνθή­ ματος, η κραυγή της ανάλυσης. Υπαρξιακά αδιέξοδα, συγγραφι­ κά ερεθίσματα, ο χώρος και ο περί­ γυρος, ο άλλος και οι άλλοι, δοκιμιακές αναφορές, ψυχολογικές εκλεπτύνσεις, εκρήξεις αυτοπεριορισμού, ερωτικές ενδοσκοπήσεις: Η ποικιλία των θεμάτων που απα­ σχολούν μια κατηγορία ανθρώπων -κατηγορία ελάχιστα κατανοητή από τους υπόλοιπους, που απλώς συμβιώνουν στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις. Η Ν. Η. με θάρρος -που πλησιά­ ζει την εκρηκτικότητα του Θρά­ σους- διακινδύνεψε την αυτοέκθε­ σή της στις βιτρίνες αυτών των πό­ λεων. Μόνη της προστασία -κι αυ­ τή ευαίσθητα δισυπόστατη- ο τίτ­ λος: «Άλλη». Η τυχόν επιτυχία του τολμήμα­ τος θα επιφέρει -υποθέτω- αλλε­ πάλληλες μιμήσεις. Και γιατί όχι; Η παρακολούθηση της ιδιωτικής ζωής των άλλων θα είναι πάντα ελ­ κυστικό θέαμα. Αλλά και συνάμα ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να σπάσουμε το ξερό τσόφλι του με­ μονωμένου εγώ μας. ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

οδηγος/63

για να ακολουθήσει στη συνέχεια η σκιαγράφηση των διάδοχων θεσμών, με βάση τα κείμενα που έχουν διασωθεί.

η κούφια κηρήθρα ΓΙΟ ΖΕΦ ΡΟΤ: Φυγή χωρίς τέλος. Μετ. Σωτήρης Χαλικιάς. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 182.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται στις γερμανόφωνες χώρες μια επανεκτί­ μηση συγγραφέων που πάντα θεωρούνταν «καλοί», ποτέ όμως «σπουδαίοι» ή «μεγάλοι», αφού -όσο ζούσαν-ήσαν, εκόντες άκοντες, στη σκιά του Th. Mann, του R. Musil, του G. Trakl, του Η. Broch ή του Β. Brecht. Αρκεί να σκεφτούμε πότε «ανακαλύφθηκε» ο F. Kafka, και τότε θα καταλάβουμε γιατί ο Lion Feuchtwanger, ο Hans Fallada, ο Egon Erwin Kisch ή o Josef Roth αξιολογήθηκαν ως ελάσσονες συγγραφείς. Στη χώρα μας γνωστός είναι μόνο ο τελευ­ ταίος, αφού έχουν μεταφραστεί δύο βιβλία του: Ο βουβός προφήτης και Η φυγή χωρίς τέλος (και τα δυο κυκλοφόρησαν στις εκδόσεις «Οδυσσέας»). Ο Josef Moses Roth (1894 Μπρόντυ Γαλικίας-1939 Παρίσι) μεγάλωσε στα χρόνια της παρακμής των Αψβούργων με πόθους και αυταπάτες, μα με εναργή τη συνείδηση της εβραϊκής καταγωγής του. Ανδρώθηκε σ’ ένα περιβάλλον σκληρών αντιθέσεων και οξειών κρίσεων, που τον έσπρωξαν, στην αρχή, σε μιαν επαναστατική ριζοσπαστικότητα με σοσιαλιστικά κουπλέ και αντικληρικαλιστικά κι αντιμοναρχικά ρεφραίν, όντας αρθρογράφος σε αριστερές εφημερίδες και έντυ­ πα, και τον οδήγησαν, στο τέλος, στον καθολικισμό (1937) και σε μο­ ναρχικές αντιλήψεις. Η συντηρητι­ κή θρησκευτικότητα υπήρχε ενδιά­ θετη στο συγγραφέα πολύ νωρίτε­ ρα απ’ το 1937, οπότε εκδηλώθηκε, καθώς τη συναντάμε στα δοκίμιά του και σε ορισμένα «κρυφά» ση­ μεία των μυθιστορημάτων του να συνδέει ένα αφάνταστα ευρύ πλέγ­ μα συναισθηματικών αντιδράσεων . άλλοτε με ειρωνεία κι άλλοτε με με­

λαγχολία. Ας μη λησμονάται ότι η αυστροουγγρική δυαδική μοναρχία ήταν αυτή που επηρεάστηκε πε­ ρισσότερο απ’ τον Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο και την επανάσταση των μπολσεβίκων, τόσο στο πολιτικό όσο και στο πολιτιστικό πεδίο, και μεταμορφώθηκε από οικονομικά αυτάρκης υπερδύναμη σε οικονομι­ κά ασθενή πολιτεία. Ο λαϊκός ποιητής Hugo Zuckermann (; 1915) δεν αξιώθηκε να δει τη ση­ μαία της Α υστρίας να κυματίζει στο Βελιγράδι, όπως έψελνε στο επικό του Αυστριακό ιπποτικό άσμα, ενώ ο, κατά τη γνώμη μου,

μέγιστος γερμανόφωνος ποιητής του αιώνα, ο Georg Trakl (18891917), περισσότερο διορατικός, ανέμελπε προς το υπερήφανο πέν­ θος των ηττημένων και τους χάλκι­ νους βωμούς ότι τις φλόγες τις καυτές του νου τις τρέφει σήμερα πόνος παντοδύναμος: / τ’ αγέννητα εγγόνια. Αυτή την εποχή του πά­

θους (υφ’ οιανδήποτε έννοιαν), της

Υλικά και Πρακτικά τον A ' Πανελλήνιον Σννέδριον Ραδιο-Τηλεόρασης. Αθήνα, Πανελλήνια Ομοσπονδία Θεάματος-Ακροάματος. Σελ. 590.

ΠΕΡΣΙ το καλοκαίρι οι άνθρωποι του θεάματος, των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των διαφόρων κοινωνικών και πολιτιστικών φορέων συγκεντρώθηκαν και συζήτησαν για τα προβλήματα και τις προοπτικές τής Ραδιο-Τηλεόρασης. Και, ακριβώς, τις εισηγήσεις, τις παρεμβάσεις, τις συζητήσεις εκείνου του συνεδρίου (του «Α' Πανελλήνιου» μ’ αυτήν τη θεματολογία) περιλαμβάνει αυτός ο τόμος, εμφανίζοντας ολόκληρο τον προβληματισμό του χώρου. Και μαζί δίνοντας μια σειρά από «απαντήσεις», αλλά και «ερωτήματα», για τον αναγνώστη που συμβαίνει να είναι και τηλεθεατής ή ραδιοακροατής... ΒΑΣΟΥ ΜΑ Θ ΙΟ ΠΟ ΥΛ Ο Υ: θ α χάσονμε την Κύπρο; Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1984. Σελ. 127.

ΟΙ πολιτικές επιπτώσεις των χειρισμών του κυπριακού θέματος (με ιδιαίτερο βάρος στο διπλωματικό παρασκήνιο και τους ανθρώπους του) είναι το θέμα του καινούριου αυτού βιβλίου του γνωστού δημοσιογράφου Βάσου Μαθιόπουλου. Οι εκτιμήσεις του (όπως περιγράφονται σε μια εκτεταμένη εισαγωγή και σε δύο, επίσης εκτενείς, σειρές

64/οδηγος θώς μας παρουσιάζει το αγαπημέ­ νο θέμα των γερμανόφωνων συγ­ γραφέων απ’ την εποχή του Goethe (Τα χρόνια της περιπλάνησης του ΒΤλελμ Μ άιστερ), και του Wilhelm Muller (Χειμερινό ταξίδι) ώς τον Peter Handke (Λ άθος κίνηση)·, την περιπλάνηση. Ο ήρωας, ένας όντως

πολυτάλαντος, μα τελικά άχρηστος άνθρωπος, που κάνει τα πάντα από αναγκαιότητα (σ. 68), περνά

Γιόζεφ Ροτ

δυστυχίας και του θρήνου διαμορ­ φώνεται συγγραφικά και ιδεολογι­ κά ο J. R., άνθρωπος με ανήσυχο πνεύμα, που όμως αγόταν και φε­ ρόταν απ’ τις ορμές του. Εκεί στα 1920 άρχισε να ξεφτίζει το μεγα­ λείο του εξπρεσιονισμού (αυτού του μοναδικά ιδιότροπου καλλιτε­ χνικού φαινομένου που ανέδειξε τους κορυφαίους λογοτέχνες και ζωγράφους του γερμανόφωνου κό­ σμου, καθώς ήταν ένα νέο, ένα επανακάμπτον κίνημα Sturm und Drang, στερημένο όμως απ’ τα πράγματα και τη βεβαιότητα του γερμανικού ρομαντισμού) και εμ­ φανίζεται η Neue Sachlichkeit, η νέα αντικειμενικότητα (όπως την ονόμασε ο ιστορικός της τέχνης Gustav Friedrich Hartlaub), η οποία έδωσε σε ολονέν αύξουσα κλίμακα αντικειμενική πραγματι­ κότητα στις ουτοπίες των εξπρε­ σιονισμόν και πραγματιστική Ge­ stalt στο εξπρεσιονιστικό πάθος που κατέτεινε στην ακρίβεια (ένα είδος μετανατουραλισμού ή ύστα­ του βιεννέζικου baroque) και στην εναργή διαφοροποίηση απ’ το χω­ λό σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η Φυγή χωρίς τέλος (Flucht ohne Ende) γράφτηκε το 1927 κι ο R. την αποκάλεσε Bericht (εξιστόρηση) -ούτε Roman (μυθιστόρημα) ούτε Erzahlung (διήγημα). Ο συγ­ γραφέας εξιστορεί μιαν εποχή του βίου κι ένα μέρος των περιπετειών του λοχαγού του αυστριακού στρα­ τού Φραντς Τούντα, προσώπου υπαρκτού και προσωπικού του φί­ λου. Αφήνεται σ’ έναν λυρισμό (με­ ρικές φορές πληκτικό όντως), κα­

μέσα απ’ τη στρατιωτική πειθαρ­ χία, την κάθειρξη, την κόκκινη επανάσταση, τους πολλούς έρωτες, τις πόλεις του κόσμου -Μόσχα, Βε­ ρολίνο, Παρίσι-, την τέχνη, τη χλι­ δή και τη μιζέρια, και στην ουσία μένει ανέγγιχτος- χρησιμοποιεί επαναστατική φρασεολογία, πίσω απ’ την οποία όμως διαφαίνεται η ενδοτικότητα να κάνει πράγματα που δεν θέλει, κι εντούτοις κάνει. Γι’ αυτό και στο συγκλονιστικό τέ­ λος του βιβλίου βρίσκουμε τον Τούντα στο Παρίσι να στέκεται στην πλατεία Madeleine, στην καρ­ διά της πρω τεύουσας του κόσμου και να μην ξέρει τι να κάνει. Δ εν είχε κανένα επάγγελμα, κανέναν έρωτα, καμιά επιθυμία, καμιά ελ­ πίδα, καμιά φ ιλοδοξία, ούτε καν εγωισμό. Τόσο περιττός σαν κι αυ­ τόν δεν ήταν κανένας στον κόσμο

(σελ. 168). Πραγματική φυγή χωρίς τέλος. Ο R. παράλληλα, μέσα απ’ τις ποικίλες αντιθέσεις που εισά­ γει, δίνει, δίκην ιστορικού, μιαν ακριβέστατη ανάλυση της πολιτι­ κής κατάστασης, και μέσω των λε­ γομένων των υποκειμένων του έρ­ γου αρθρώνεται ευκρινέστατα ένας μελαγχολικός σκεπτικισμός για το μέλλον. Ο νατουραλισμός του R. είναι λυρικός, αλλά στερείται πά­ θους, για να συμβαδίζει με τον Φ. Τούντα, τον πολυτάλαντο, ωστόσο αποδεικνυόμενο μέτριο άνθρωπο. Ο R. υποδεικνύει τη μυστική τάξη που συνέχει όλα τα πράγματα, αυ­ τή την τάξη που βρήκε να ενσαρ­ κώνεται στην αυστροουγγρική μο­ ναρχία, στην Αυστρία των Αψβούργων, που αποτελεί για τον ίδιο και τον ήρωά του χαμένη πατρίδα, μα που εκ βαθέων λατρεύουν. Γι’ αυτή την πατρίδα έγραψε το Εμβα­ τήριο Ραντέτσκυ (1932) και την Κρύπτη των Κ απουτσίνω ν (1938) -έργα που πρέπει κάποτε να μετα­ φραστούν- όπου ο οξυδερκής ανα­ γνώστης μπορεί ν’ ανακαλύψει το πάθος και τα άλγη μιας καρδιάς που σπαρταρά και αιμάσσει. Στη Φυγή χωρίς τέλος ο R. είναι

βαθιά επηρεασμένος απ’ τον Ar­ thur Schnitzler (1862-1931), και ιδιαίτερα απ’ τα έργα του Ανθυπολο χαγό ς Γκουστλ (1901) και Δ ε ­ σποινίς Έ λζε (1924), καθώς εκλύει ένα minimum μόνο της ενέργειας που έχει για να εκφράσει, να απει­ κονίσει αυτό που κρύβει προσεχτι­ κά, σα μαργαριτάρι, στην καρδιά του. Ο συγγραφέας υπηρετεί με μο­ ναδικό σεβασμό την τεχνική του επικά ερμηνευμένου μονολόγου: πρόκειται για μιαν απόχρωση αυ­ τού που συνηθίστηκε ν’ αποκαλείται εσωτερικός μονόλογος. Έχον­ τας προ οφθαλμών το προηγούμενο του Λ εντς του G. Buchner (που μα­ ζί με τον Τιτάνα του Jean Paul και τον Χ ά ινρ ιχ φον Ό φ τερντίγκ εν του Novalis μπορούν να θεωρηθούν τα προγραμματικά κείμενα της γερμα­ νόφωνης λογοτεχνίας) αλλά και τη διασκορπισμένη εδώ κι εκεί πρόζα του Otto Ludwig ανακαλύφθηκε στον εσωτερικό ή «βιωμένο» λόγο η μοναδική δυνατότητα να συλληφθούν γλωσσομιμικά (sprachmimisch), για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Fritz Martini, οι γλωσσικά ημιαρθρωμένες ονειροειδείς παρορμήσεις, οι ημισυνειδητές αντι­ δράσεις και οι ακατάπαυστα παλιρροϊκοί τακτισμοί της ψυχής, και να δώσουν τοιουτοτρόπως την εσω­ τερική ιστορία του ανθρώπου, πέ­ ρα απ’ αυτή των γεγονότων. Ο R., όντας σοσιαλιστής, έχει απογοητευθεί απ’ την εξέλιξη της επανάστασης στη χώρα των Σοβιέτ, μετά το θάνατο του Λένιν, κι αυτή την απογοήτευση την εκφράζει στα πρόσωπα του Φ. Τούντα και του Φρήντριχ Κάργκαν (στον Βουβό προφήτη). Είναι ο αγαπημένος τρόπος του R. να επεκτείνεται μέ­ σω της περιγραφής της ζωής ενός ατόμου σε μιαν οξύτατη κριτική του συνολικού πολιτικού γίγνε­ σθαι, κατά τις προσταγές της νέας αντικειμενικότητας. Το ίδιο κάνει και στο Εμβατήριο Ραντέτσκυ, όπου, με την αναφορά στα πρόσω­ πα τεσσάρων γενεών της οικογέ­ νειας Τρότα, περιγράφεται ο ξεπε­ σμός της δυαδικής μοναρχίας απ’ τη σφαγή στο Σολφερίνο (1859) ώς το θάνατο του Φραγκίσκου Ιωσήφ Α ' (1916). Επιλέγει πάντα ένα σύμ­ βολο και το μεταχειρίζεται με μο­ ναδική μαστοριά, για ν’ αποδώσει το θέμα του. Στη Φυγή χωρίς τέλος επιλέγει ως σύμβολο την έννοια της στέρησης (είτε ως μορφής ανέχειας είτε ως απουσίας: συγκλονιστικ»

οδηγος/65 είναι το σημείο όπου παρομοιάζει τα φιλιά της Κλάρας με τον καφέ χωρίς καφεΐνη: φ ιλιά χωρίς ερωτίν η - σ ε λ . 105) και την πραγμοποιεί με τον «τάφο»: Η πόλη έμοιαζε να είναι εντελώς ακατοίκητη. Μ ονάχα την Κ υριακή έβγαιναν οι νεκ ροί με άδεια απ ’ τους τάφους τους. Υπο­ ψιαζόσουν διάπλατα ανοιχτούς τά­ φ ους π ου περίμεναν (σελ. 94). Η επανάσταση είχε μετατραπεί σε ένα ν τελείως συνηθισμένο θάνατο π ου σέρνεται από σπίτι σε σπίτι σαν ζητιάνος κα ι π ου μα ζεύει τους νεκρούς σαν ελεημοσύνη (σελ. 38).

Ο Τούντα, έχοντας πεισθεί πως η φτώχεια ήταν έλλειψη ανδρισμού, αδυναμία, τρέλα, κακία και εντέλει αμαρτία, βλέπει τους ανθρώπους σα σκουλήκια π ου τρέφονται με πτώματα, ο κόσμος ήταν το φ έρε­ τρό τους, όμως στο φέρετρο δεν υπήρχε κανένας. Το φέρετρο ήταν μέσα στο χώμα και τα σκουλήκια άνο ιγα ν δρόμο μέσα στο ξύλο, άνο ιγα ν τρύπες, συναντιόνταν, συ­

νέχιζαν να σκάβουν, και κάποτε το φέρετρο θα γίνει μια μοναδική τρύ­ πα -π ά ν ε τα σκουλήκια και το φ έ­ ρετρο, κι η γη απ ο ρεί π ου μέσα δεν υπάρχει πτώμα (σ. 146). Νύχτα φο­

βερή, ερεβώδης: Ή όπως λέει ο Hugo von Hofmannsthal: Μ ια λέξη π ο υ στάζει σοφία και π ίκρα/ Σ α μ έ­ λ ι βαρύ μ έσ ’ από κούφια κηρήθρα. Στον κ. Σωτήρη Χαλικιά χρω­ στάμε μιαν απ’ τις κομψότερες με­ ταφράσεις (όπως και στο Βουβό προφήτη) που έγιναν στα ελληνικά. Με νεύρο, αλλά και ευαισθησία συλλαμβάνει και τις πιο λεπτές αποχρώσεις των εννοιών, και επι­ τυγχάνει όχι μόνο μια μετάφραση πιστή στο πρωτότυπο, αλλά και την ανάπλαση της ιδιαίτερης ατμό­ σφαιρας του έργου -πράγμα πολύ δύσκολο. Απαραίτητο συμπλήρω­ μα το εκτενές και πολύ κατατοπι­ στικό βιογραφικό σημείωμα για τον R. στο τέλος του βιβλίου. ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ

άρθρων που είχαν δημοσιευθεί στις αρχές του 1978) όχι μόνο δείχνουν βαθιά γνώση του κυπριακού προβλήματος, αλλά και το εμφανίζουν ανάγλυφο στα μάτια του απλού αναγνώστη.

Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Υ Α Λ Ε ΞΟ Π Ο ΥΛ Ο Υ: Ελληνισμός και σοσιαλισμός. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 184. Ο «τρίτος δρόμος» που προτείνει ο πολιτειολόγος-οικονομολόγος συγγραφέας του βιβλίου τούτου (το οποίο «συμπληρώνει» συμπερασματικά και τα δύο προηγούμενά του), βρίσκεται πέρα από τις οικονομικές θεωρίες ή την πολιτική πρακτική. Φιλοσοφικά περισσότερο, συνδέει ιδεώδη, κι αυτή είναι η «πρότασή» του: Αναβάπτιση ανθρώπινη στον «ελληνισμό», για να μπορέσουν να αποκτήσουν το ιδιαίτερο πρόσωπό τους οι νέοι θεσμοί και οι σοσιαλιστικές δομές. Πρόταση όχι απορρίψιμη χωρίς συζήτηση, αφού μάλιστα συνοδεύεται από ενδιαφέρουσα επιχειρη ματολογ ία.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Πολλές καί ενδιαφέρουσες οι εκδόσεις που εκπορεύονται από συγκεκριμένους επιστημονικούς κλάδους και απευθύνονται -κατά κύριο λόγο- σε ανάλογο αναγνωστικό κοινό. Ανάμεσά τους μπορούν να σημειωθούν: ΘΕΣ/ΝΙΚΗ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΤΗΛ. 264.958 ΑΘΗΝΑ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΔΙΔΟΤΟΥ 39

66/οδηγος

θεωρία και πράξη Τ Α Κ Η Κ Α Ρ ΒΕΛ Η : Η νεότερη ποίηση. Θεωρία και πράξη. Α θ ή ­ να, Κώδικας, 1983. Σ ελ. 238.

Ο εκδοτικός οίκος «Κώδικας». Η σειρά «Φιλολογικά». Αρχίζω λί­ γο ανορθόδοξα την παρουσίαση του βιβλίου. Ό χ ι ανυστερόβου­ λα. Θέλω να τονίσω την ευχάριστη διαπίστωση. Επιτέλους, όπως στην παλιά καλή εποχή του Φέξη, υπάρχουν πάλι εκδότες με συγ­ κεκριμένους στόχους και με ειδικές σειρές· και το πιο ευχάριστο για την περίπτωση: κάποτε απευθύνονται με συνέπεια και ευθύνη στο σχολείο και στον εκπαιδευτικό. Πολλές φορές ο επιχειρημα­ τίας μπορεί να είναι αδέξιος κι ερασιτέχνης. Η πρόθεση όμως ευ­ γενική. Το ναυάγιο δεν είναι σπάνιο. Η κίνηση οπωσδήποτε έχει δημιούργηθεί κι ο δρόμος έχει ανοίξει. Έτσι ο «Κώδικας» εγκαινιάζει μια σειρά του όχι με μια συλλογή του ποιητή Τάκη Καρβέλη, που Η μνή ­ μη μ ισοφ έγγαρο (1983), μετά τα Σήματα (1956), την Κατάθεση (1966), τη Μετάφαση (1972) και τη Γραφή παρανόμω ν (1977), είναι το πέμπτο ποιητικό του βιβλίο, αλλά με μια εργασία του φιλόλογου, του νεοελληνιστή, που «ανήκει στην ομάδα που επιμελήθηκε τη σύνταξη των βιβλίων Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας όλων των τάξεων του γυμνασίου και λυκείου», του εκ­ παιδευτικού που υπηρέτησε σε όλες τις βαθμίδες της μέσης παι­ δείας και που διδάσκει στη ΣΕΛΜΕ* των Αθηνών «Ερμηνεία κει­ μένων νεοελληνικής λογοτεχνίας». Τίτλος του Η νεότερη ποίηση · υπό­ τιτλος: «Θεωρία και πράξη». Το • περιεχόμενο «καρπός της πείρας που αποκόμισε» ο συγγραφέας από τη συστηματική ενασχόλησή του με τη λογοτεχνία, καθώς και από τη μακρόχρονη θητεία του στη μέση εκπαίδευση και στη ΣΕΛΜΕ. Απο­ δέκτης ο φίλος της ποίησης· ο ανα­ γνώστης της νεότερης ποίησης, που

πέρα από τις γενικές κρίσεις και τις αόριστες εκτιμήσεις αποζητά έναν ειδοποιημένο συνταξιδιώτη, που θα τον οδηγήσει στο ίδιο το ποιητικό κείμενο και θα τον περά­ σει με ασφάλεια μέσα από τα από­ κρημνα στενά. Κυρίως όμως απευ­ θύνεται στον εκπαιδευτικό, για να τον βοηθήσει στο έργο του, που άσχετα με τις υστερόβουλες, άκρι­ τες ή ανεύθυνες ιερεμιάδες έχει γί­ νει πιο δύσκολο, γιατί και το επί­ πεδο της ύλης είναι πιο υψηλό από παλαιότερα και το μαθητικό κοινό πιο απαιτητικό. Έτσι στον πρόλογό του ο συγ­ γραφέας μας πληροφορεί ότι «η ερ­ μηνεία ορισμένων ποιημάτων έγινε με βάση ερωτηματολόγιο που την καλύπτει επαρκώς... έχει το πλεο­ νέκτημα πως εντοπίζει την ερμη­ νεία του ποιήματος στα πιο καίρια σημεία και απαλλάσσει τον καθη­ γητή από το μόχθο της ερμηνευτι­ κής διαδικασίας με τις συνεχείς ερωτήσεις... Πολλών όμως ποιημά­ των η ερμηνεία ακολουθεί την πο­ ρεία της διδακτικής εργασίας μέσα στην τάξη». Τρόποι ποικίλοι, λοι­

πόν, δρόμοι πολλοί, για να απο­ φευχθεί «η μονομέρεια στην αντι­ μετώπιση των προβλημάτων της δι­ δακτικής εργασίας». Σοφή παιδα­ γωγική αρχή, που μας θυμίζει ο παλαιότερος ποιητής που ήταν και σοφός δάσκαλος: «φέρνουν, ξέρεις, όλοι οι δρόμοι - στην Εφτάλοφη τη Ρώμη». Το βιβλίο χωρίζεται σε δυο με­ γάλες ενότητες. Και κλείνει με μια χρηστική βιβλιογραφία και τον απαραίτητο πίνακα ονομάτων. Η πρώτη περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο τη γενιά του ’30, με ανάλυση αντιπροσωπευτικών κειμένων, που κατά κανόνα έχουν περιληφθεί στα Κ είμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας,

του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου και του Βρεττάκου. Στη δεύτερη «η μεταπολεμική ποίηση» διακλαδίζεται σε τρεις τάσεις, την «αντιστα­ σιακή ποίηση», που παρουσιάζεται με ανάλυση ποιημάτων του Α. Αλεξάνδρου, του Μ. Αναγνωστάκη και του Τ. Πατρικίου, τη νεοϋπερρεαλιστική, που εκπροσωπούν στο βιβλίο ο Μ. Σαχτούρης και ο Παπαδίτσας, και τέλος στην «υπαρ­ ξιακή ποίηση», με αναλύσεις κατά κανόνα πάντα κειμένων που υπάρ­ χουν στα σχολικά βιβλία της Κ. Δημουλά και του Τ. Σινόπουλου. Φυσικά πριν από την ερμηνεία των ποιημάτων προηγείται μια σύντομη εισαγωγή στο δημιουργό και το έργο του, που συνοδεύεται από εργογραφικές και άλλες πλη­ ροφορίες. Δεν εξαντλείται όμως εδώ η γραμματολογική ενημέρωση που προσφέρει το βιβλίο. Οι πε­ νήντα πέντε περίπου πρώτες σελί-

οδηγος/67

Τάκης Καρβέλης

δες της πρώτης ενότητας, που χω­ ρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια, συνιστούν μια πλήρη συνοπτική κατα­ τοπιστική εισαγωγή. Του δεύτερου κεφαλαίου της θέμα «η ερμηνεία των κειμένων», όπως την έχει κα­ θορίσει η «νέα κριτική» και όπως συγκεκριμενοποιείται «στη σχολική πράξη». Τέσσερις «σύντομες ερμη­ νείες» ποιημάτων, «που ανήκουν στην ποιητική σχολή του συμβολι­ σμού» και που έχουν ανθολογηθεί στα σχολικά βιβλία, προβάλλουν τη θεωρία στην πράξη. Τα άλλα τρία κεφάλαια δίνουν μια συνοπτι­ κή εικόνα της εξέλιξης της ποίη­

σης, και στην ευρωπαϊκή και στην ελληνική εκδοχή της, από την επο­ χή του ρομαντισμού, καθώς περνά από τον παρνασσισμό, το συμβολι­ σμό, τα ρεύματα του εικοστού αιώ­ να (ο φουτουρισμός, ο ντανταϊ­ σμός, ο υπερρεαλισμός),, για να φτάσει στη ζώσα πρώτη ύλη, πάνω στην οποία θα θεμελιώσει «η γενιά του ’30» (θέμα του τέταρτου κεφα­ λαίου του βιβλίου) την πολύφωνη αλλά με πολλά κοινά χαρακτηρι­ στικά δική της δημιουργία. Αλλά και της δεύτερης ενότητας δεκα­ τέσσερις σελίδες θα καλύψει μια κατατοπιστική εισαγωγή, που θα δώσει τα χαρακτηριστικά των δύο γενεών της μεταπολεμικής ποίησης, τις συνθήκες που τη διαμόρφωσαν, τα ρεύματα και τις τάσεις της. Τελευταία η σχετική βιβλιογρα­ φία που θα βοηθήσει τον καθηγητή που διδάσκει νεοελληνική λογοτε­ χνία στο μέσο σχολείο άρχισε να πλουτίζεται, όχι όμως πάντα με αξιοσύστατες εργασίες. Το βιβλίο του ποιητή, φιλόλογου και εκπαιδευτικού Τάκη Καρβέλη έχει γραφεί με αίσθηση, γνώση κι ευθύνη. Καλύπτει με επιτυχία τις επιδιώξεις του. Δ. ΠΛΑΚΑΣ * Σχολή Επιμόρφωσης Λεΐΐονργιόν Μέ­ σης Εκπαίδευσης.

Ο Φυσικός Κόσμος, έκδοση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. (Στο 91 τεύχος, γενικότερο ενδιαφέρον, ανάμεσα στα άλλα άρθρα, έχει το κείμενο για τη ζωή στους άλλους πλανήτες. Και στο 92, το κείμενο που παρουσιάζει το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος» και αυτό που μιλάει για την παρατήρηση της φύσης και την ποίηση.) Η Παρουσία, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. (Στον α ' τόμο της υπάρχουν κείμενα για το Σεφέρη, το Βέη και τον Παπαδιαμάντη, την πρώτη μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά, την Ιωάννα Τσάτσου, το Μανώλη Αναγνωστάκη, και άλλα.) Η Γνώση και Γνώμη, της Ένωσης Επιστημόνων Νομού Καρδίτσας. (Στον β' τόμο υπάρχει ένα αφιέρωμα στο Νικόλαο Πλαστή ρα, ενώ στις υπόλοιπες σελίδες περιλαμβάνονται λογοτεχνικά, λαογραφικά κλπ. κείμενα.) Το Παιδαγωγικό Αρθρογραφικό Δελτίο. (Στο 4ο τεύχος του δίνεται μια εισαγωγή στη χρήση του, μια συνοπτική παρουσίαση των άρθρων, ευρετήρια και μια παρουσίαση περιοδικών και αυτοτελών εργασιών.) Τα Ανθρωπολογικά. (Στο 4ο τεύχος τους υπάρχουν άρθρα για την ελληνιστική κεραμική, τη χρονολόγηση αρχαιοτήτων με θερμοφωταύγεια, τη νέα ανασκαφική έρευνα στο ιερό της Φίλιας, και άλλα.) Ο Οίστρος, έκδοση των φοιτητών της Φιλοσοφικής Σχολής. (Στο δεύτερο τεύχος του, πλήθος κριτικών άρθρων, πρακτικά συζητήσεων γύρω από φοιτητικά προβλήματα κλπ.) ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

68/οδηγος

δύο βιβλία σε ένα Μέλισσα, ή εφημερίς ελληνική. Ελ­ ληνικό Λ ογοτεχνικό και Ιστορικό Α ρχείο, Αθήνα, 1984. Σ ελ. λ θ ' + 338.

Οι ανατυπώσεις έγιναν πολύ συχνές τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας όχι μόνο των αυξημένων αναγκών αλλά, κυρίως, των τεχνικών μέ­ σων που διαθέτομε σήμερα. Όμως έμειναν στον χώρο των βι­ βλίων. Πολύ λίγες προχώρησαν και στα έντυπα με περιοδικότητα (που είναι σχεδόν όλα συλλογικά και όχι ενός ή κάπως περισσότε­ ρων συγγραφέων), όπως οι εφημερίδες ή τα περιοδικά. Δικαιολο­ γημένα βέβαια, αφού οι τελευταίες κατηγορίες, και οι δύο, εξυπη­ ρετούν - η πρώτη πιο πολύ και η δεύτερη λιγότερο- την επικαιρότητα. Ό ταν η επικαιρότητα παρέλθει, ποιος ο λόγος να αναστήσομε τα κείμενα που σχετίζονται μ’ αυτή; Εξάλλου από τα περιο­ δικά και τις εφημερίδες όσα κείμενα ξεπερνούν την επικαιρότητα φροντίζουν οι συγγραφείς τους ή οι μελετητές να τα διατηρήσουν αναδημοσιεύοντάς τα σε βιβλία (συλλογές, ανθολογίες, «άπαντα» κλπ.). Όμως τα παλιά έντυπα με περίοδι κότητα μπορεί να μην απασχολούν τους πολλούς, χρειάζονται ωστόσο στους μελετητές. Και όταν είναι δυσεύρετα ή διάσπαρτα, μια νέα, συγκεντρωτική, έκδοση τους είναι απαραίτητη. Μάλιστα με τη φωτομηχανική μέθοδο έχει ο μελετητής στα χέρια του, πρόχειρα και φθη­ νά, ένα πιστό αντίγραφο αυτού που τον ενδιαφέρει. Έτσι και κά­ ποιοι ιδιώτες εκδότες και το Ε.Λ.Ι.Α. επιχείρησαν κάτι τέτοιο. Το τελευταίο μάλιστα πήρε τη γεν­ ναία απόφαση να μας δώσει μια ομάδα ελληνικών περιοδικών της προεπαναστατικής περιόδου, όχι απλώς χρήσιμων αλλά «εκ των ων ουκ άνευ» για την έρευνα. Τώρα το πρόβλημα είναι αν μπο­ ρεί να γίνει βιβλιοκρισία για κείμε­ να που εκδόθηκαν πάνω από 150 χρόνια πριν. Εξυπακούεται πως δεν έχει νόημα μια τέτοια προσπά­ θεια. Ό ,τ ι απομένει λοιπόν είναι να μιλήσει κανείς για τη νέα έκδο­ ση και για τα πρόσθετα κείμενα

που τη συνοδεύουν. Αλλά πριν μπω σ’ αυτά τα θέματα θέλω να πω κάτι άλλο που δείχνει πώς ωριμά­ ζουν τα πράγματα προτού φθάσουν εκεί που φθάσαμε. Η ανάγκη ευρύτερης και ευκολότερης χρησιμοποιήσεως των παλιών περιοδι­ κών οδήγησε το ΚΝΕ/ΕΙΕ στη σύν­ ταξη και έκδοση ευρετηρίων για τα προεπαναστατικά περιοδικά Αθηνά, Κ αλλιόπη, Μ έλισσα, Το Μουσείον (1971), Ερμής ο λό γιο ς (1976) καί Ειδήσεις διά τα ανατολικά μ έ­ ρη, Ελληνικός τηλέγραφος, Φιλο­ λογικός τηλέγραφος (1983). Χρήσι­

μα εργαλεία που καταντούσαν άχρηστα για τους μελετητές, όσους δεν είχαν την τύχη να βρίσκουν εύ­ κολα το υλικό, δηλ. τα ίδια τα πε­ ριοδικά. Πώς να προσεγγίσεις συγ­ κεντρωτικά τον Ερμή τον λόγιο π.χ. όταν καμιά βιβλιοθήκη δεν διαθέτει πλήρη σειρά; Το ένα όμως έφερε το άλλο και σήμερα έχομε στα χέρια μας τον πρώτο τόμο αυ­ τής της σειράς των προεπαναστατι­ κών περιοδικών, που περιλαμβάνει

τη Μέλισσα (Παρίσι, 1819-1821). Τι έχομε μ’ αυτό τον νέο τόμο του Ε.Λ .Ι.Α., μια ανατύπωση ή μια δεύτερη έκδοση; Τούτο το ερώ­ τημα είναι χρήσιμο να γίνει τώρα. Αφού χρησιμοποιήθηκε η φωτομηχανική μέθοδος, θά ’λεγε κανείς: έχομε ανατύπωση. Από την άλλη, αφού συνοδεύεται από πρόλογο και εισαγωγή, θα απαντούσε άλ­ λος: έχομε μια δεύτερη έκδοση. Στην πραγματικότητα συμβαίνουν και τα δύο, αλλά νομίζω πως μάλ­ λον η δεύτερη απάντηση έχει πιο πολλή ισχύ, γιατί οπωσδήποτε ο τόμος αυτός είναι κάτι διαφορετι­ κό από την αρχική έκδοση 18191821. Κι ύστερα απ’ αυτό μπαίνει ένα άλλο ερώτημα: Για την επανέκδοση εφημερίδων και περιοδικών τι είναι πιο σωστό, να τα ανατυπώ­ νομε απλώς φωτομηχανικά ή να τα ανατυπώνομε συνοδεύοντάς τα με πρόσθετους προλόγους, εισαγωγές, σχόλια κλπ.; Αν επρόκειτο για βι­ βλία, η απάντησή μου θά ’ταν κα­ τηγορηματική: Ανατύπωση με ει­ σαγωγή, σχόλια, ευρετήριο και ό,τι άλλο βοηθά στο διάβασμα ενός πα­ λιού βιβλίου. Για τα έντυπα με πε­ ριοδικότητα θα προτιμούσα κάτι άλλο: Να εκδίδεται ένας τόμος πα­ νομοιότυπα όπως και η αρχική έκ­ δοση (ανατύπωση, μ’ άλλα λόγια) και να συνοδεύεται από ένα ομοιό­ σχημο ξεχωριστό φυλλάδιο που θα περιλαμβάνει τα εισαγωγικά και τα τυχόν σχόλια (για ευρετήριο λόγος ιδεν γίνεται εδώ, αφού ήδη έχουν εκδοθεί αυτόνομα τα ευρετήρια των περιοδικών για τα οποία μιλά­ με). Έτσι και η αρχική μορφή των περιοδικών ή εφημερίδων δεν χά­ νεται και κάποια βιβλιογραφική

οδηγος/69 σύγχυσ αποφεύγεται. Να, για πα­ ράδειγμα (κι όχι το μόνο) ας πούμε κάτι από τη Μ έλισσα που ξαναεκδόθηκε τελευταία. Έχομε πια τώ­ ρα δύο εκδόσεις του περιοδικού Μ έλισσα, μια των ετών 1819-1821 και μια του 1984. Θέλω να κάνω μια παραπομπή στην αρχική Μ έ­ λισσα (γιατί είναι χωρίς νόημα να την κάνω στη σημερινή, αφού τα κείμενα του περιοδικού αυτού δεν έχουν καμιά σχέση με το 1984), αλ­ λά χρησιμοποιώ τη σημερινή έκδο­ ση, πώς θα την κάνω; Βάζοντας τοποχρονολογία εκδόσεως: Παρίσι 1819 π.χ. (αφού εκεί πρέπει να πα­ ραπέμπω) ή Α θήνα 1984 (αφού αυ­ τή χρησιμοποιώ); Έπειτα και οι δύο εκδόσεις έχουν τον ίδιο τίτλο: Μ έλισσα, ή Εφημερίς ελληνική, αλ­ λά η αρχική έχει εκδότες τον Σ. Κονδό και τον Αγαθόφρονα Λακε­ δαιμόνιο (δηλ. τον Κ. Νικολόπουλο), ενώ η σημερινή, που δεν έπαυ­ σε να είναι φωτομηχανική, δηλ. πανομοιότυπη, φέρεται στη σελίδα τίτλου μόνο με πρόλογο Κ. Θ. Δημαρά και εισαγωγή Αικατερίνης Κουμαριανού (όπως και είναι), με

δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά δηλ. πρόσωπα. Τρίτο θέλω να παραπέμψω στην «Προκήρυξιν» της Μ έλισσας (1819) που έχει σελιδαρίθμηση [α']-η', αλ­ λά την ίδια σελιδαρίθμηση, με ελ­ ληνικούς αριθμούς, έχουν ο πρόλο­ γος και η εισαγωγή ΔημαράΚουμαριανού, της εκδόσεως 1984.1 Πώς θα γίνουν οι διαφοροποιή­ σεις, αν χρειαστεί να παραπέμψω και στα δύο; Ενώ με το σύστημα που πρότεινα παραπάνω τέτοιες συγχύσεις αποφεύγονται. Η έκδοσή μας η σημερινή συνο­ δεύεται αναπόσπαστα, όπως είπα­ με, από δύο κείμενα: τον πρόλογο του Κ. Θ. Δημαρά «Τα προεπανα­ στατικά περιοδικά» και την εισα­ γωγή της Αικ. Κουμαριανού «Ει­ σαγωγικά στην Μέλισσα». Και τα δύο είναι πολύ κατατοπιστικά και χρήσιμα τόσο για την προβληματι­ κή τους όσο και για το ίδιο το αντι­ κείμενο που πραγματεύονται. Στο πρώτο, που αν κατάλαβα καλά επέχει θέση προλόγου γενι­ κού σ’ όλη την ομάδα των προεπα­ ναστατικών περιοδικών, ο κ. Δημαράς εκθέτει τον προβληματισμό

του σε θέματα ορολογίας2 και με­ θοδολογίας που σχετίζονται με τα υπό έκδοση κείμενα και δίνει σο­ βαρές κατευθυντήριες γραμμές για τη χρησιμοποίηση και την αξιο­ ποίησή τους. Το φαινόμενο ελληνι­ κός διαφωτισμός δεν είναι τόσο απλό, όσο το παρουσίασαν οι ρή­ τορες και εκλαϊκευτές, ούτε απομο­ νωμένο μέσα στη διαχρονία και τη συγχρονία. Στο δεύτερο κείμενο η κ. Κουμαριανού προσπαθεί να εκθέσει το απαραίτητο χρονικό εκδόσεως της Μ έλισσας παράλληλα με τα ιδεολο­ γικά ζητήματα της εποχής. Το 1819, διαπιστώνει, είναι «έτος αιχ­ μής» για την ελληνική δημοσιογρα­ φία. Ώ ς τότε, όπως είναι γνωστό, εκδίδονταν εκτός από τον Ερμή τον λό γιο , οι Τ ηλέγραφοι του Δημ. Αλεξανδρίδη3 μόνο. Το 1819 προσ­ τέθηκαν η Κ αλλιόπη (Βιέννη) και τα παρισινά Μ έλισσα, Αθηνά και Μ ουσείον ενώ ένα πέμπτο περιο­ δικό, η Ίρις που προγραμματιζό­ ταν στο Λονδίνο, δεν πραγματο­ ποίησε την έκδοσή του.5 Πράγμα­ τι, λοιπόν, η έκρηξη του 1819 δεί-

,4

ΓΕΩΡΓΙΟΣ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΓΚΑΚΗΣ

ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΥΡΩΠΑΙΟΥΣ «Έ να μεγάλο ντοκουμέντο της εποχής μας» Στις Εκδόσεις

ΙΚΑΡΟΣ

70/οδηγος χνει με ασφάλεια την προεργασία, που είχαν κάνει ο Κοραής και ο Ερμής ο λ όγιος, και την άμιλλα πα­ ρατάξεων και προσώπων. Η συνδυασμένη αντιμετώπιση του θέματος «Μέλισσα» των Σ. Κονδού και Κ. Νικολόπουλου*12*6 με τις ιδεολογικές διαμάχες της επο­ χής δίδει στην εισαγωγή ευρύτερες διαστάσεις, ώστε να αποτελεί αυτή μια γενικότερη εισαγωγή σ’ όλη την

Σημειώσεις: 1. Το τελευταίο μπορεί να βολευτεί αν χρησιμοποιηθεί λατινική αρίθμηση για τα πρόσθετα κείμενα.

2. Είπα για ορολογία και επειδή και ο κ. Διψαράς καταπιάνεται στον πρό­ λογό του με την οριοθέτηση της δια­ φοράς εφημερίδα-περιοδικό που τε­ λικά τα δέχεται για τον ελληνικό / θ ' αιώνα σαν ενιαία κατηγορία, θα πρότεινα με την ευκαιρία δύο κριτή­ ρια που θα βοηθούσαν στη διάκριση, α εσωτερικά χαρακτηριστικά: Αν σκοπός του περιοδικού εντύπου είναι να εξυπηρετηθεί η άμεση επικαιρότητα, αυτή που για μικρό χρονικό διά­ στημα έλκει τον αναγνώστη (όχι τον ιστορικό), τότε έχομε εφημερίδα, ειδάλλως περιοδικό- 6' εξωτερικά χα-

ομάδα των περιοδικών που πρόκει­ ται να εκδώσει το Ε.Λ.Ι.Α. Και ευ­ χόμαστε γρήγορα να δουν το φως της επανεκδόσεως όχι μόνο τα λοι­ πά τρία αλλά και ο δυσεύρετος Ε ρ­ μής ο λόγιος.

Η ανατύπωση του πρώτου είναι καλαίσθητη και προσεγμένη. Μια παράλειψη στη σ. 52 τακτοποιήθη­ κε με ένα πρόσθετο φύλλο, ενώ η λευκή σελίδα κ' του εισαγωγικού

κειμένου παραμένει μια απορία. Τέλος στο ίδιο κείμενο ξέφυγαν λί­ γα λάθη, χωρίς πάντως ιδιαίτερη σημασία. Η έκδοση του Ε.Λ.Ι.Α. πρέπει^ να χαιρετισθεί με θερμότητα και συμπάθεια. Είναι μια καλή αρχή που γρήγορα εύχομαι να δούμε την ολοκλήρωσή της. Για τους καρπούς της δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. ΣΤΕΡ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ

ρακτηριστικά: η διαφορά σχήματος, 4. Για τον εκδότη του τελευταίου Π. μορφής και διατάξεως ύλης συντεί­ Ιωαννίδη, βλ. Ρωξάνης Αργυροπούνουν επίσης στη διάκριση. Συνδυα­ λον-Αουγγή, «Οι αδελφοί Παναγιώ­ σμένα τα δύο μπορούν να οδηγήσουν της και Γεώργιος Ιωαννίδης», Ο ερασε μια πιο σταθερή οριοθέτηση. νιστής, ΙΓ' (1976: 1977), σσ. 61-77. Όμως ο τελικός διαχωρισμός είναι θέμα στρογγυλής τράπεζας, πιστεύω, 5. Η πρώτη μελέτη που κλόνισε την και επιστημονικής συνεργασίας. αναζήτηση της Ίριδος, όπως ξέρει 3. Βλ. γι' αυτόν και το έργο τον Νικο­ καλά και η κ. Κουμαριανού, ήταν λάου Βλάχου, «Ο Θεσσαλός λόγιος του υπογραφομένου, «Ένα γράμμα Δημ. Αλεξανδρίδης (Τυρναβίτης) εκ­ του Δ. Γ. Σχινά π£ος τον Α. Μονστοδότης τον Ελληνικού τηλεγράφου ξύόη: Guilford και Ίρις», Μνημοσύ­ (1812-1836)», Παρνασσός, ///' νη, ς' (1976-1977), σσ. 153-158.

(1976), σσ. 204-219, καί πρόσφατα 6. Για τον τελευταίο πρόσθεσε στην καΡωξάνης Αργνροπούλον καί Άννας ταχωριζόμενη βιβλιογραφία και τη Ταμπάκη, «Οι Ειδήσεις διά τα ανα­ μελέτη του Στερ. Φααονλάκη, «Κ. τολικά μέρη (1811), ο Ελληνικός και Νικολόπονλος, Athenee de Paris και Φιλολογικός τηλέγραφος (1812-1836) Byron», Πελοποννησιακά, ΙΔ ' και ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης», α­ (1981), σσ. 209-214. νάτυπο, Αθήνα 1983.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΤΕΚΜΙΙΙΜίίΣΙΙΣ (Π.Κ.Τ.) Το Περιοδικό Εκπαιδευτικής Τεκμηρίωσης (ΠΕΤ) είναι το απαραίτητο συμπλή­ ρωμα της βιβλιοθήκης του κάθε εκπαιδευτικού, του κάθε σχολείου. Είναι η πηγή πληροφόρησης που χρειάζονται όλοι όσοι σπουδάζουν, γράφουν, διαβάζουν, μιλούν πάνω σε θέματα ψυχοπαιδαγωγικής, εκπαίδευσης γενικότερα. Το 11ΕΤ σας πληρο­ φορεί ποιες εργασίες (άρθρα) δημοσιεύονται στα ελληνικά επιστημονικά περιοδικά και αφορούν τις επιστήμες της αγωγής, καθώς και ποιες αντίστοιχα αυτοτελείς εκ­ δόσεις (βιβλία) κυκλοφορούν. Για την καθεμιά δίνεται σύντομη περίληψη. Στο ΠΕΤ θα βρείτε ποια περιοδικά κυκλοφορούν, από ποιον, πού, τι δημοσιεύει το καθέναποια βιβλία εκδίδονται σχετικό με τις επιστήμες της αγωγής και ποιο το περιεχόμενό τους. Ό λ ε ς οι εργασίες είναι ταξινομημένες σε δεκατρείς επιστημολογικές περιοχές, με έξι ευρετήρια συστηματικής τεκμηρίωσης για άμεσο και εύκολο εντοπισμό του κάθε θέματος που σας ενδιαφέρει. Γραφτείτε συνδρομητές στο ΠΕΤ, για vu είστε κάθε στιγμή ενημερωμένοι πάνω στην τρέχουσα συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα στα παραπάνω θέματα. Εκδότης - Διευθυντής: Ευστάθιος Γ. Λημητρόπουλος, Καθηγητής της Ψυχοπαι­ δαγωγικής, Τ.Θ. 18176, 54Θ 07 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, τηλ. (Θ31) 842-767, 914-791.

οδηγος/71

το εξάπλευρο μακεδονικό ζήτημα και η ελληνική άποψη ΚΩ Ν ΣΤ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ A. Β Α ΚΑΑ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ : Ο βόρειος ελληνισμός κατά την πρώτη φάση τον Μ ακεδο­ νικού Αγώνα. Θεσσαλονίκη, 1ΜΧ Α , 1983. Σελ. 502.

Το Μακεδονικό ζήτημα είναι αναπόσπαστο μέρος του Ανατολικού ζητήματος και παρουσιάζεται στην ιστορία των βαλκανικών κρα­ τών με τόσες απόψεις όσες είναι και οι κύριες εθνότητες της πε­ ριοχής. Το Ανατολικό ζήτημα, που χρονολογείται από τον 11ο αιώνα, μπαίνει στην τρίτη και κρισιμότερη περίοδό του με την αυγή του 19ου αιώνα. Αυτή την εποχή ξεσπούν διάφορα απελευ­ θερωτικά κινήματα στην υπό τον οθωμανικό ζυγό Βαλκανική χερ­ σόνησο. Σε αυτή τη φάση το Ανατολικό ζήτημα συνίσταται πλέον στο ποια δύναμη θα αναπληρώσει το κενό που θα αφήσει η αργά καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο «άρωστος της Ευρώ­ πης» (the sick man of Europe) όπως ονομάστηκε. Προς το τέλος όμως του περασμέ­ νου αιώνα οι βαλκανικές εθνότητες έχουν και αυτές βλέψεις στον εδα­ φικό χώρο που πρόκειται να αφήσουν οι Τούρκοι, που δεν είναι άλ­ λος από τη μείζονα Μακεδονία. Η μείζων Μακεδονία ορίζεται γεω­ γραφικά από τη σημερινή ελληνική Μακεδονία, την ανατολική Αλβα­ νία, τη νότια Γιουγκοσλαβία και τη νότια Βουλγαρία. Η περιοχή αυτή ήταν πολυεθνής και πολύγλωσση, με αποτέλεσμα κάθε βαλκανικό κράτος της εποχής να προσπαθεί να εξαπλώσει τη δική του πολιτι­ στική κληρονομιά, γλώσσα και θρησκευτικό δόγμα. Γι’ αυτό το λό­ γο το Μακεδονικό ζήτημα έχει έξι διαφορετικές πλευρές: την ελληνι­ κή, τη βουλγαρική, τη σέρβική, τη

ρουμανική, την τουρκική και την αλβανική. Η εισαγωγή αυτή για το Μακε­ δονικό ζήτημα κρίθηκε απαραίτητη πριν εξεταστεί το βιβλίο του Κων­ σταντίνου Α. Βακαλόπουλου, Ο βόρειος ελληνισμός κατά την πρώι­ μη φάση τον Μ ακεδονικού Α γώνα (1878-1894). Αυτό έγινε γιατί ο

συγγραφέας συνεχίζει, κατά κά­ ποιον τρόπο βέβαια, τη μυθιστορία ότι η μείζων Μακεδονία ανήκε αποκλειστικά στους Έλληνες, μια που ίσως (δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία) υπερείχαν απέναντι στις άλλες εθνότητες. Το βιβλίο χαρα­ κτηρίζεται από τον ελληνοκεντρι­ σμό του και εξετάζει λεπτομερέ­ στατα τους αγώνες των ελληνικών κοινοτήτων της βόρειας μείζονος

Μακεδονίας για την εξάπλωση της ελληνικής πολιτιστικής κληρονο­ μιάς. Δεν παραλείπει ακόμα να αναφέρει τις διαμάχες μεταξύ Ελ­ λήνων, Πατριαρχείου και Εξαρχι­ κής Βουλγαρικής Εκκλησίας. Ο Κ. Α. Βακαλόπουλος προσπαθεί, όπως γράφει και στον πρόλογό του, να παρουσιάσει τη θέση των Ελλήνων της βόρειας Μακεδονίας κατά την περίοδο 1878-1894 δίνον­ τας την «αντικειμενική εικόνα» της καταστάσεως (σ. 12). Υπάρχει όμως αντικειμενικότητα στην ιστο­ ρία; Η έρευνα στα αρχεία δεν κά­ νει μια μελέτη ιστορικά αντικειμε­ νική, όπως ισχυρίζεται ο συγγρα­ φέας, μια που ο ίδιος ο ιστορικός επιλέγει το υλικό που θα χρησιμο­ ποιήσει, τον τρόπο παρουσίασής του, καθώς και τα εξαγόμενα συμ­ περάσματα. Το βιβλίο του Κ. Β. είναι μια πο­ λύ καλή μελέτη, παρότι το βασικό­ τερο ίσως λάθος του συγγραφέα εν­ τοπίζεται στον τρόπο παρουσίασης των αποτελεσμάτων της έρευνάς του. Ο Κ. Β. ακολούθησε την τα­ κτική του να αφήσει τα γεγονότα να μιλήσουν μόνα τους χωρίς ο ίδιος να εξαγάγει τα ανάλογα ιστο­ ρικά συμπεράσματα. Έκρυψε ορι­ σμένα από τα εξαγόμενα στο εισα-

72/οδηγος γωγικό του κεφάλαιο δημιουργών­ τας ένα σχήμα οξύμωρο. Ο ανα­ γνώστης βομβαρδίζεται συνεχώς με λεπτομέρειες από τη δράση των διαφόρων ελληνικών κοινοτήτων, αλλά δεν του παρέχεται στο τέλος των κεφαλαίων ή του βιβλίου μια γενική θεώρηση του υπόδουλου ελ­ ληνισμού. τή η έλλειψη συμπερασμάτων αφήνει και κενά στην κατανόηση του περιεχομένου. Δεν εξηγείται γιατί η Πύλη επιδίωκε την αποδυνάμωση του ελληνισμού (σ. 119, 167, 200) και όχι όλων των ξένων επιρροών στη μείζονα Μακεδονία. Ακόμη υπάρχουν αντιφάσεις με την προηγούμενη πρόταση, όταν ο συγγραφέας εξηγεί ότι μερικές φο­ ρές η στάση της Πύλης ευνοούσε τους Έλληνες (σ. 124 και 306-307). Επιπλέον, από τις αρχές του βι­ βλίου αναφέρεται στον αρνητικό ρόλο του Πατριαρχείου Κωνσταν­ τινουπόλεως, αλλά εξηγεί πολύ αρ­ γότερα στην αφήγηση τους λόγους (σ. 203-204).

Μικρά προβλήματα υπάρχουν και στη γλώσσα του βιβλίου. Η χρήση πολλών δευτερευουσών προ­ τάσεων σε μερικές περιπτώσεις πε­ ριπλέκει το νόημα της κύριας πρό­ τασης και μπερδεύει τον αναγνώ­ στη. Πάρα πολύ συχνά χρησιμο­ ποιείται η λέξη «σύγχρονα» σαν επίρρημα. Στην αρχή όμως των προτάσεων η λέξη «σύγχρονα» αντί «συγχρόνως» μπορεί να αλλοιώσει το νόημα. Ακόμη, η λέξη «μολα­ ταύτα» θα μπορούσε να αντικατασταθεί με το νεοελληνικό «παρ’ όλα αυτά». Γενικά ορισμένες γλωσσικές ακρότητες θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Το βιβλίο του Κ. Α. Βακαλόπουλου όμως, παρ’ όλες τις μικρές αδυναμίες του, είναι μια ιστορικά συνεπής μελέτη. Το αποτέλεσμα δείχνει ότι έχει γίνει εξονυχιστική έρευνα σε αγγλικά, γαλλικά, αυ­ στριακά και ελληνικά αρχεία και παρουσιάζεται ένα πλούσιο υλικό, που ίσως για πρώτη φορά να βλέ­ πει το φως. Η τεκμηρίωση των γε­ γονότων είναι αξιοθαύμαστη και ο

συγγραφέας χρησιμοποιεί εκτενέ­ στατα υποσημειώσεις για να παραπέμψει τον αναγνώστη στα ανάλο­ γα έγγραφα. Θα μπορούσε να υπήρχε όμως μια επεξήγηση σχετι­ κά με τις ημερομηνίες που χρησιμο­ ποιούνται στο κείμενο και στα έγ­ γραφα, για το αν ακολουθούν το Ιουλιανό ή το Γρηγοριανό ημερο­ λόγιο. Πολύ καλή ιδέα ήταν και η δημοσίευση των Απομνημονευμά­ των του Αναστάσιου Πηχεώνα (σ.

345-464), σημαντικού προσώπου για την περίοδο που εξετάζεται. Αντίθετα, ορισμένα κείμενα που δημοσιεύονται αυτούσια και πα­ ρεμβάλλονται στην αφήγηση θα μπορούσαν να παρατεθούν σε πα­ ράρτημα κειμένων στο τέλος του βιβλίου (σ. 145-151, 160-162, 193194, 329-331). Η βιβλιογραφία (σ. 465-474) δεί­ χνει ότι ο συγγραφέας χρησιμο­ ποίησε όσες πηγές και βοηθήματα είχε στη διάθεσή του, πολλές φορές σε δυσπρόσιτες γλώσσες όπως σερβοκροάτικα και βουλγαρικά. Η έρευνα όμως σε μερικές εφημερίδες της εποχής θα έδινε μια άλλη διά­ σταση στην αφήγηση και αναμφι­ σβήτητα θα ήταν μια ακόμα πηγή πληροφοριών. Το βιβλίο κλείνει με μια περίληψη στα γαλλικά (σ. 491497), που θα βοηθήσει τους ξένους μελετητές, και χάρτες που είναι πο­ λύ κατατοπιστικοί και βοηθούν στον γεωγραφικό προσανατολισμό του ναγνώστη. Η γαλλική περίλη­ ψη επαναλαμβάνει με τα ίδια ακρι­ βώς λόγια κομμάτια από τον πρό­ λογο και την εισαγωγή. Το γεγονός αυτό, συνδυαζόμενο με τα γλωσσι­ κά προβλήματα, θέτει ένα σοβαρό ερώτημα: μήπως το βιβλίο ήταν αρ­ χικά γραμμένο στα γαλλικά, μια που ο συγγραφέας έκανε μεταπτυ­ χιακές σπουδές στη Γενεύη; Τα μικρά τεχνικά προβλήματα και οι διάφορες θέσεις του συγγρα­ φέα πάνω στο Μακεδονικό δεν θα πρέπει να αφαιρέσουν από το βι­ βλίο του Κ. Α. Βακαλόπουλου την ουσιαστική του αξία. Αυτή βρίσκε­ ται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας έφερε σε πέρας το δύσκολο και χρονοβόρο έργο της αρχειακής έρευνας αναπληρώνοντας ένα κενό στη νεοελληνική βιβλιογραφία. Εί­ ναι πράγματι γιγάντιο έργο να πα­ ρουσιάσει κανείς μέσα από τον κυ­ κεώνα της οθωμανικής Μακεδο­ νίας την ελληνική παρουσία και τον αγώνα της για επιβίωση. Δ. I. ΛΟΪΖΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ ίο

Ιουλίου"ΐ984 β ιβ λ ι ο γ ρ α φ ι κ ό δ ε λ τ ίο α ρ ι θ . 99 • Το Βιβλιογραφ ικό Δελτίο συντάσοεται μ ε την πολύτιμη συνερ­ γασία τον β ιβλιοπω λείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσω πικό τον οπ ο ίο ν ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίω ν γίνε­ ται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε κατηγρρία βιβλίω ν π ροηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Επιμέλεια: Έψη Απάκη

ληνες σ υγγραφ είς και ακολου­ θούν ο ι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένω ν σ υγγρα­ φέω ν γίνετα ι σύμφωνα μ ε το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη ­ ρότητα του Δ ελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μα ς στέλ­ ν ο υν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΤΥΠΟΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΠΑΣΑΛΑΡΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Μια ζωή τίτλοι. (Πώς να γίνετε δημοσιογράφος). Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ.

277. Δρχ. 400.

Τα νέα πανεπιστήμια και ο κοινωνικός τους χώρος. Πρακτικά συνεδρίου. Αθήνα, 1983. Σελ. 248. Δρχ.

400.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

ΓΕΝΙΚΑ

ΜΠΑΣΟ ΛΕΛΙΟ κ.ά. Ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός. Αθήνα, Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών, 1984. Σελ.

197. Δρχ. 300.

ΜΑΡΚΙΔΗΣ ΜΑΡΙΟΣ. Λόγος περί της επιθυμίας. (Τέσσερα ομόκεντρα δοκίμια). Αθήνα, Έρασμος, 1984. Σελ. 62.

ΔΙΚΑΙΟ

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΥΘΥΜΗΣ Γ. Η γνωσιολογία του Christian Thomasius (1655-1728). Αθήνα, Guten­ berg, 1983. Σελ. 351.

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ - ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΠΡΟΚΟΠΗΣ. Διοικητική δικαιοσύνη. Συλλογή νομοθετημάτων. Αθήνα, Σάκκουλας, 1983. Σελ. 287.

74/δελτιο

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΚΟΝΤΟΜΙΧΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ. Αγροτικές βιοτεχνικές εργασίες. (Λαογραφικά Λευκάδος). Αθήνα, 1984. Σελ.

118.

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΛΟΥΚΑΤΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Σ. Η άσκηση του λαογραφικού έργου στους σύγχρονους καιρούς. Η περί­ πτωση της Χίου. Αθήναι, Φιλοτεχνικός Όμιλος Χίου, 1984. Σελ. 21.

RAU HANS. Εφαρμογές της ηλιακής ενέργειας. Σε παγκόσμια κλίμακα. Μετ. Νεόφυτος Παπαδόπουλος. Αθήνα, Gutenberg, 1983. Σελ. 244.

ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΕΧΝΕΣ

RIEDER Η. R. Ινδιάνοι. Μετ. Φ. Δραγούμης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1984. Σελ. 272. Δρχ. 350.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΦΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α. Η τελευταία πνοή του πλανήτη γη. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1984. Σελ. 320. Δρχ. 500.

Ζωγράφοι της «Διαγώνιου». Εισ. Ντίνος Χριστιανόπουλος. Επιμ. Κάρολος Τσίζεκ. Τέχνη, αριθ. 8. Θεσ­ σαλονίκη, Διαγώνιος, 1983. Σελ. 36. Δρχ. 1000.

ΧΙΟΥΜΟΡ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΑ/ΓΙΚΗ Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη σε κόμικς. Αχαρνείς. Διασκευή-κείμενα Τάσος Αποστολίδης. Σκίτσα Γ. Ακοκαλίδης. Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ. Σελ. 50. Δρχ. 300.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗ ΔΩΡΑ. Παιδαγωγικές λύσεις. Αθή­ να. Σελ. 85. Δρχ. 350.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ GIEHRL JOSEF. Αυτή είναι η κολύμβηση. Μετ. Κυ­ ριάκος Σταθάκης. Αθήνα, Αλκυών, 1983. Σελ. 128.

ΜΑΡΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Μ. Ο βασιλιάς Σώβρακος. Εικον. Νίκος Μαρουλάκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 30. Δρχ. 300.

ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ

ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΔΑΝΑΗ. Το ταξίδι στην Κρήτη. Εικον. Σοφία Ζαραμπούκα. Αθήνα, Κέδρος, Τ984. Σελ. 127. Δρχ. 300.

ΓΙΑΝΝΑΚΑΣ Τ. - ΦΑΛΑΡΑΣ Π. Το ψαροντούφεκο και τα μυστικά του. Θαλασσινή Βιβλιοθήκη, αριθ. 2. Αθήνα, Πυξίδα, 1984. Σελ. 176.

ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Δεκαπεντάχρονος πλοίαρχος. Μετ. Ελένη Παπαγρηγορίου. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1984. Σελ. 214. Δρχ. 350.

ΦΑΛΑΡΑΣ ΠΑΝΟΣ. Ψάρια και ψαρέματα στην Ελ­ λάδα. Γ' έκδοση. Θαλασσινή Βιβλιοθήκη, αριθ. 1. Αθήνα, Πυξίδα, 1984. Σελ. 237.

δελτ ιο/75

ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΛΜΠΙ ΜΙΣΕΛ. 135 ιδέες για κρέπες. Μετ. Μανίνα Νικολαΐδου. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 85. Δρχ. 200.

ΓΛΩΣΣΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗΣ Π. X. Επίτομον λεξικόν της αρ­ χαίας ελληνικής γλώσσης. Ετυμολογικόν-ερμηνευτικόν. Β' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 920. Δρχ.

1000.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΟΙΗΣΗ ΔΑΡΑΚΗ ΖΕΦΗ. Η κρεμασμένη. Ποίηση. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 48. Δρχ. 180. ΕΛΥΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Ωδή στη Σαντορίνη. Με ένα σχέδιο του Γεράσιμου Στέρη. Αθήνα, Αρχείο Θηραϊ­ κών Μελετών / Συλλογή Δημήτρη Τσίτουρα, 1984. Δρχ. 150. ΕΨΙΛΟΝ ΚΑΠΑ. Αυτόνομα μηνύματα. 2. Αθήνα, 1984. Σελ. 38. ΚΟΥΡΟΥ-ΚΑΚΟΥΛΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ. Αυγή και λιό­ γερμα. Ποιήματα. Αθήνα, 1984. Σελ. 134. ΚΩΣΤΑΚΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ιθάκες δεν με περιμέ­ νουν. Αθήνα, Νιάρχος, 1984. Σελ. 20. ΛΗΜΕΡΙΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Απλά. Ποιήματα. Αθήνα, 1984. Σελ. 42. ΣΕΦΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Σαντορίνη. Με ένα σχέδιο του Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα. Αθήνα, Αρχείο Θηραϊκών Μελετών / Συλλογή Δημήτρη Τσίτουρα, 1984. Δρχ.

250.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ ΝΑΝΟΣ. Ο θησαυρός του Ξέρξη. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 346. Δρχ. 380.

ΘΕΣ/ΝΙΚΗ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΤΗΛ. 264.958 ΑΘΗΝΑ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΔΙΔΟΤΟΥ 39

76/δελτιο ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. Καταγωγή. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 61. Δρχ. 180.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΦΑΙΔΩΝ ΑΣ. Το δαχτυλίδι του ήλιου. Διηγήματα. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Η Μικρή Εγνατία, 1984. Σελ. 94. ΚΑΤΣΑΒΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ανταριασμένα χρόνια. Μυ­ θιστόρημα. Αθήνα, 1984. Σελ. 157. Δρχ. 350. ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ ΜΑΡΙΑ. Νύχτες του φεγγαριού. Δεκαοχτώ όνειρα. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 197. Δρχ. 300. ΓΚΟΡΚΥ ΜΑΞΙΜ. Ερωτική'σκλαβιά. Μετ. Γ. Σημηριώτης. Τρίκαλα, Έκφραση. Σελ. 60.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΒΛΑΝΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ο Νίκος Ζαχαριάδης και 22 συνεργάτες του. Ελληνικό Πολιτικό Βιβλίο, αριθ. 9. Αθήνα, Γλάρος, 1984. Σελ. 182. Δρχ. 300.

ΡΙΝΣΕΡ ΛΟΥΙΖ. Συμπτώσεις. Μετ. Βόλια Δαμαλά. Αθήνα, Aquarius, 1984. Σελ. 137. Δρχ. 250.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΧΕΡΤΣΟΓΚ ΒΕΡΝΕΡ. Φιτσκαράλντο. Αφήγημα. Μετ. Μαριλένα Κασιμάτη. Αθήνα, Θεμέλιο, 1984. Σελ.

154. Δρχ. 400.

ΚΟΛΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤ. ΒΛ. Βασιλεύς και επανάστασις 1967. Αθήναι, 1984. Σελ. 155. Δρχ. 250.

ΕΥ Θ ΥΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΑΝΟΣ ΒΑΣΗΣ. Ανθολογία του χιούμορ. Μόνο για μεγάλους. Αθήνα, Νέο Πρίσμα, 1984. Σελ. 117. Δρχ.

240.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΑΡΓΥΡΑΚΗΣ ΜΙΝΩΣ. Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 157. Δρχ. 400.

ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ ΜΗΝΑΣ ΑΛ. Η έντυπη λαϊκή ποίηση στην Κάρπαθο. Μορφή-λειτουργία-σημασία. Ανάτυπο από τον ΙΒ' τόμο της «Δωδώνης». Ιωάννινα, 1983. Σελ. 347-403.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΑΛΕΞΙΟΥ ΕΛΛΗ. Ξένοι λογοτέχνες. Ά παντα 21. Δο­ κίμια II. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 124. Δρχ.

300.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 265. Δρχ. 50.

ΒΑΓΕΝΑΣ ΝΑΣΟΣ. Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση. Αθήνα, Στιγμή, 1984. Σελ. 60. ΣΙΑΦΛΕΚΗΣ Ζ. I. Προβλήματα μεθόδου και πεδία έρευνας στη συγκριτική φιλολογία. Ανάτυπο από το ΙΒ' τόμο της «Δωδώνης». Ιωάννινα, 1983. Σελ. 307328.

ΘΕΑΤΡΟ

ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Φύλλο 69. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαία επιθεώρηση τέ­ χνης, κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού. Φύλ­ λο 30.. Δρχ. 120. ΓΥΝΑΙΚΑ. Τεύχος 898. Δρχ. 90. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τόμος Γ', τεύχος 31. Δρχ. 120. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 18. Δρχ.

80. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 97. Δρχ. 120.

ΓΕΝΙΚΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τόμος 1, τεύχος 1. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Φύλλο 56.

Το αρχαίο θέατρο σήμερα. Διεθνές Συνέδριο στους Δελφούς. 18-22 Αυγούστου 1981. Αθήνα, Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 1984. Σελ. 256. Δρχ. 500.

ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΠΟ TO READER’S DIGEST. Τεύχος 8. Δρχ. 100. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 92. Δρχ. 250.

δελτιο/77 ΣΤΡΟΦΗ. Περιοδικό για τη λαϊκή επιμόρφωση. Τεύ­ χος 1. Δρχ. 50. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 16. Δρχ. 170. ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ Δρχ. 250.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ.

Τεύχος 36.

ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 16. Δρχ. 100.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 166. Δρχ. 100. ΤΟΜΕΣ. Τεύχος 90. Δρχ. 100. ΤΟΤΕ... Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 15. Δρχ. 150. ΤΡΑΠΕΖΙΤΙΚΗ. Μηνιαίο όργανο του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας. Φύλ­ λο 456. Δρχ. 1. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ. Ετήσια λογοτεχνι­ κή και καλλιτεχνική έκδοση. Τόμος 41/1984. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση του Συλλόγου Αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστη­ μίου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 36. Δρχ. 150. ΤΑ ΨΑΡΑ. Τεύχος 46-47-48.

ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Μηνιάτικη έκδοση. Φύλλο 26. ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ. Ετήσια πολιτιστική έκδοση. Τόμος ΣΤ71984. Δρχ. 350. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 192. Δρχ.

150. ΝΙΚΑΡΑΓΟΥΑ-ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ. Φύλλο 1. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα-τέχνες-πολιτισμός. Τεύχος 1415. Δρχ. 150. ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Φύλλο 224. Δρχ. 50. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 806. Δρχ. 80. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. Φύλλο 159. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ. Φύλλο 2. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Όργανο της «Κίνησης για τη Νεό­ τητα». Τεύχος Β716. Δωρεάν.

ΔΙΑΒΑΖΩ Μ η ν ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μ ένη Κ ουμανταρέα (No 1) Γιώ ργο Ιω άννου (No 9) Διονΰση Σαββόπουλο (No 10) Γαβριήλ Π ενχζίκη (No 11) Ιάκω βο Καμπανέλλη (No 12) Ν ίκο Σβορώ νο (No 18) Μ έντη Μ ποσταντζόγλου (No 19) Ν ίκο Π ουλα ντζά (No 27) Α λέξανδρο Κ οτζιά (No 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λ κ η Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Ν ίκο Κ α ρούζο (No 48) Κ. Θ. Δ ημαρά (No 53) Δ ιδώ Σω τηρίου (No 58) Κ υριάκο Σιμ όπουλο (No 59) Κώ στα Ζουράρη (No 60) Σ π ύρο Α σ δρα χά (No 61) Εμμανουήλ Κ ριαρά (No 62)

Αλ. Φ ιλιπ πόπ ουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Π έτρο Α μπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δ ουατζή (No 68) Τ α τιά να Γκρίτση-Μ ιλλιέξ (No 71) Λ ιλίκα Ν άκου (No 72) Γιώργη Γ ιατρομανω λάκη (No 73) Στρατή Δ ούκα (No 74) Φ ρέντυ Γερμανό (No 77) Ν άνο Β αλαω ρίτη (No 79) Γ ιώ ργο Χ ειμω νά (No 80) Μ αντώ Αροίβαντινού (No 81) Τάσο Β ουρνά (No 82) Σ τα ύρο Β αβούρη (No 85) Ασημάκη Π ανσέληνο (No 88) Κώστα Μ ητρόπουλο (No 89) Α ρ. Ν ικολαΐδη (No 90) Δημήτρη Χ ριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Ν ικηφ όρο Β ρεττάκο (No 97)

78/δελτιο 13 Ιουνίου26 Ιουνίου 1984

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κ ριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μ α ς στέλνουν ο ι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για π εριοδικό έντυπο.

— Υ π ό μ ν η μ α -------ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. Αργυρίου ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμπούκη ΕΡ: Ε. Ρόζος EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΛ: Κ. Λάμψα ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο Παρατηρητής

ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΔ: Σ. Δρακοπούλου ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος TP: Κ. Τρίγκου ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΤ: Φ. Τριάρχης XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος ΕΙ: Ειδήσεις ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΠ: Επίκαιρα

ΈΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεσν ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία

Τέχνες

Λούκατς Γκ.: Τακτική και ηθική (Ν. Μακρής, ΚΑ, 21/6)

Σκοπελίτης Β.: Γκάζι (ΑΘ, ΗΜ, 22/6) Τέχνη και ιδεολογία (Β, ΡΙ, 22/6) Μικέλι Μ.: Οι πρωτοπορίες της τέχνης του εικοστού αιώνα (Σ. Βρετός, ΟΤ, 21/6) Σμωλ Κ.: Μουσική (ΒΠ, ΔΙ, 94)

Πολιτικές επιστήμες Άτλας των βουλευτικών εκλογών της 18ης Οκτωβρίου 1981 (ΚΤ, ΕΘ, 13/6) Βότσης Γ.: Σε μαύρο φόντο (Ε. Παππά, Γυναίκα, 13/6) Αλτουσέρ Λ.: Στοιχεία αυτοκριτικής (Ν. Μακρής, ΚΑ, 21/6)

Οικονομία Κορλίρας Π.: Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα (ΠΑ, ΟΤ, 21/6) Μαρίνος Γ.: Για μια αλλαγή στο καλύτερο (ΣΤ, ΕΛ, 14/6)

Κλασική φιλολογία Αριστοτέλης,: Ρητορική (ΚΤ, ΕΘ, 13/6)

Ποίηση Θεοδωρίδης Μ. - Ρούστας Γ.: Παγκόσμια ερωτική ανθολογία (ΚΤ, ΕΘ, 13/6) Κόκκινος Δ.: Ο παλαιός των ημερών (Β. Γιαννακόβας, ΕΩ, 18/6)

δελτιο/79 Κωνσταντίνου Σ. Ρ.: Δίνη, οδύνη και συλλογισμός (ΘΠ, ΕΣ, 9/6)

Πεζογραφία Ησαία Ν.: Άλλη (ΠΜ, ΠΑ, 19/6) Καρατξαφέρη I.: Καφενείο ο τέταρτος κόσμος (ΚΣ, ΝΕ, 23/6) Μάστορη Β.: Ο καλεσμένος (Ε. Μπουξάλη, ΚΑ, 14/6) Μάτσας Ν.: Τα απομνημονεύματα του Διογένη (ΔΣ, ΒΡ, 19/6) Παπαδούκας Π.: Εθνικόν απόρρητον (ΑΘ, ΗΜ, 22/6) Παπαίωάννου Ε.: Εξόφληση (ΠΜ, ΠΑ, 19/6) Χατζηαναγνώστου Τ.: Η λάμψη των άστρων (ΔΣ, ΒΡ, 19/6) Ασίς Ζ. Μ.: Επιτάφιος για ένα μικρό νικητή (ΚΤ, ΕΘ, 17/6) Γκαρύ Ρ.: Πέρα από αυτό το σημείο το εισιτήριό σας δεν ισχύει πια (ΚΤ, ΕΘ, 20/6) Έσσε Ε.: Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίσκσορ (ΑΘ, ΗΜ, 22/6) Ίψεν Ε.: Έντα Γκάμπλερ (ΚΤ, ΕΘ, 20/6) Καλβίνο I.: Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης (Τ. Δανέλλη, ΕΝΑ, 14/6) Κρόνιν Τ.: Κάστρο (ΚΤ, ΕΘ, 13/6) Φρανς Α.: Το έγκλημα του Συλδέστρου Μπονάρ (ΚΤ, ΕΘ, 24/ 6)

Μελέτες Γιαλουράκης Μ.: Στην Αλεξάνδρεια του Καβάφη (ΔΣ, ΒΡ, 19/ 6) Γιάνναρης Γ.: Ζ αν Μορεάς ο Έλληνας (ΚΤ, ΕΘ, 13/6) Μόσχος Ε. Ν.: Ανθρωπιστική μαρτυρία (ΚΝ, ΚΑ, 14/6) Πολίτης Θ. Μ.: Κ. Παλαμάς, Κ. Χατξόπουλος, Μ. Μαλακάσης (Ε. Ν. Μόσχος, Παναιτωλική, 10/6), (ΚΝ, ΚΑ, 14/6) Φράγκου Ρ.: Πέντε μελετήματα για το Σικελιανό (ΣΤ, ΕΛ, 14/ 6)

Δοκίμια Κουρμπέλα Μ.: Ασήμαντες ασθένειες (Κ.Ν.Κ., ΚΑ, 14/6) Ραφαηλίδης Β.: Κείμενα στο «Έθνος» (ΜΠ, ΝΕ, 23/6)

Παιδικά Σίνου Κ.: Τα διαμάντια της μαϊμούς (ΑΠ, ΑΥ, 21/6) 365 μύθοι (ΑΠ, ΑΥ, 21/6) Τριβιξάς Ε.: Ο χιονάνθρωπος και το κορίτσι (ΑΠ, ΑΥ, 21/6)

ΚΑΛΒ1ΔΙΑΚΟΤΚΣ..

Μ£ ΒΙΒΛΙΑ

ΚΕΑΡΟΕ< I ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΜΗΤΣΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΕΤΡΟΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΣΤΡΑΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΛΗΣ ΓΙΩΡΓΗΣ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΜΑΡΩ ΔΟΥΚΑ ΣΤΡΑΤΗΣ ΔΟΥΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙΟΤΣΟΣ ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΗΣ ΝΙΚΟΣ ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ ΜΗΤΣΟΣ ΚΑΣΟΛΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ ΚΩΣΤΟΥΛΑ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΙΤΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΞ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΊ ΔΗΣ ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΝΑΣΤΟΣ ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ ΣΠΥΡΟΣ ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΣΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ

Ιστορία Ιστορικό και φωτογραφικό αρχείο Σερρών (X. Χριστοδούλου, ΝΕ, 23/6) Κονόμος Β.: Ζάκυνθος (ΑΦ, ΑΚ, 16/6) Φωτίου Κ.: Η Τετράπυλη του Μαραθώνα (ΑΦ, ΑΚ, 16/6) Ψυρούκης Ν.: Ο Επίκουρος και η εποχή μας (ΣΤ, ΕΛ, 14/6) Rostovtzeff C.: Άνοδος και πτώση της αρχαίας Ρώμης (ΚΤ, ΕΘ, 20/6)

ΔΙΔΩ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΙΡΚΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΑΚΙΝΟΣ ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ ΜΑΡΙΟΣ ΧΑΚΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΕΙΜΩΝΑΣ ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

1

Νύχτες και αυγές Το κιβώτιο Σημεία και τέρατα Τα ανήθικα Η πλωτή πόλη Θερμοκήπιο Επιτάφιος θρήνος Βάρδια Δεκεμβριανή νύχτα Μαουτχάουζεν Κεκαρμένοι Ο πρίγκηπας Ο Γενναίος Τηλέμαχος Ο ωραίος λοχαγός Δυτική Συνοικία Η μεγέθυνση Βυθοσκοπήσεις Οι συνυπάρχοντες Ο τραυματίας αναστενάζει Η σπηλιά Συνοριακό επεισόδκ Το γυμνό δένδρο Τι παράξενα πράματα Με το σκούντημα του αγκώνα Το μυθιστόρημα μιας δολοφονίας Κατεδαφιζόμεθα Ακυβέρνητες Πολιτείες Οι κωπηλάτες Η Καγκελόπορτα Οι χτίστες Το Μπακακόκ

Βιογραφίες-Μαρτυρίες Αγραφιώτης Δ.: Γ. Καφαντάρης (ΚΣ, ΝΕ, 16/6) Αλικανιώτης Δ.: Δ. Γούναρης (ΚΣ, ΝΕ, 16/6) Γιαρένη Σ.: Η ιστορία μου (ΚΣ, ΝΕ, 23/6) Θεοτόκης Σ.: Τα νεανικά χρόνια του Κ. Θεοτόκη (ΚΣ, ΝΕ, 16/6) Καϊμακάρης Γ.: Το χρονικό της θυσίας (ΑΘ, ΗΜ, 22/6) Μαρκάκης Μ.: Ελένη (ΚΣ, ΝΕ, 23/6)

ι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κ

...δημιουργούμε αι

Γεωργίου Γενναδίου 6 - Τηλ.: 36.15.783

80/δελτιο Μπάκα-Σταυράκου Μ.: Το προσφυγόπουλο από τη Σμύρνη (ΚΣ, ΝΕ, 23/6) Ρευμιώτης Μ.: Η συρρίκνωση του ελληνισμού (ΚΣ, ΝΕ, 23/6) Χέλμης Γ.: Οι σιδηροδρομικοί στην Εθνική Αντίσταση (ΚΤ, ΕΘ, 13/6) Μακ Λαίην Σ.: Δίψα για ζωή (ΠΜ, ΠΑ, 22/5)

μικρές αγγελίες

Ταξιδιωτικά Γκίκας Γ.: Κάστρα-Ταξίδια (ΑΦ, ΑΚ, 16/6)

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ αγγλικής με δωδεκάχρονη πείρα παραδίδει μαθήματα σε σοβαρά ενδιαφε­ ρομένους ενήλικες προχωρημέ­ νου επιπέδου. Τηλεφωνήστε στο 36.00.573. Κον Κάλφογλου.

παρατηρητής ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

ΜΠΑΡ, πολύ γνωστό, περιοχής Εξαρχείων, πωλείται σε καλή τιμή. Τηλεφωνήστε 9345799 μό­ νο 7-10 μ.μ. και στο 9335915 όλη μέρα.

*

«ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΘΕΩΡΗΜΑ» Ποιήματα. «Κι αν κάτι δεν πιάνετε/μην ψαχουλεύετε/κριτικά τον πομπό./ Μάταιος κόπος./Ξεσκουριάστε τους δέκτες σας» Τάκης Μιχόπουλος, Ξυλόκαστρο. Διάθεση: Τ. Πιτσι­ λάς, Σοφοκλέους 4, Αθήνα. ΘΕΣ/ΝΙΚΗ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΤΗΛ. 264.958 ΑΘΗΝΑ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΔΙΔΟΤΟΥ 39

(Κάθε λέξη στις «μικρές Αγγελίες» στοι­ χίζει ΙΟ μόνο δρχ.)

Συμπληρώστε τή σειρά των άφιερωμάτων

00 ΔΙΑΒΑΖΩ Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14) Βιβλία για πα ιδιά (No 24) Γυναικείος λόγος (No 36) Γκέοργκ Λούκατς (No 41) Τα διδακτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Φραντς Κάφκα (No 50) Νέοι λογοτέχνες (No 50) Νίκος Καζαντζάκης (No 51) Μαρσέλ Προυστ (No 52) Ουίλλιαμ Φώκνερ (No 54) Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Σοβιετική λογοτεχνία (No 57) Αντίσταση και λογοτεχνία (No 58) Αατινοαμερικάνικη λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72)

Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ. Π. Καβάφης (No 78) X. Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμας Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99)

Ομήρου 34 106 72 - Αθήνα τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.26.910

£ υ ν *β ° !? Γιαφ° ενν«ελς;

•Ο

• Z ft« TS

K

·

:V s ? s s

M t f f l f y . ΕΧλη ^

Ξ < ^ ο ς διεθ^°εφ?χάνο τ ° υ

αΤ ί Γ ά ρ '.

· ε φ Ο λ ^

3νλος *QV ·νς στο ^ εφυ _ c τόμος ^°υ ρλ Μταν^α ες « ^ Ρ ^ π ε ρ E V V ^ ' πάΧηενάν ; ^ ο ο χ ' ρο^α οτην EOK-J αί10όεορεοοη ο υ ν έ π ε ^ ^ ^ χ α Ν τ ^ ,ρωηΝα μέτρα · υ λ λ ο ν η α η ° 'δ ε ° Χ

ε ς , φϋλη κ ά ρ ιβ Μα

Μια " * £ ς μ ε λ έ τ ε ς ε λ ληνικη «αι ΙοτοΡικ ες £ _ αΠο την ι ί^ιαλεχτ» χ ο ν ° τ ε ^νΐα - —·· Το πρόβ π α νκ ° ο ^ Λ η 6π ο .

,

! παν