Τεύχος 109

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΕΡΜΑΝ

εκδόσεις «νεα σύνορα» ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΚΑΖΟΥΟΙΣΙΓΚΟΥΡΟ: Χλωμή θέα των λόφω ν

Ένα εξωτικό αινιγματικό μυθιστόρημα με ξεχωριστή ένταση

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

^1

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ»

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

F

Γραφτείτε συνδρομητές Εσωτερικού Απλή (15 τευχών): 2000 δρχ. Σπουδαστική*(15 τευχών):

1800 δρχ.

Απλή (25 τευχώ ν): 3400 δρχ. Σπουδαστική*(25 τευχών): 3100 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων (25 τευχών): 4000 δρχ.

Εξωτερικού Κύπρος 24 36 22 33

Ευρώπη 27 41 25 38

Αμερική Αυστραλία Ασία Αφρική 30 46 28 43

Σχολών Βιβλιοθηκών Ιδρυμάτων (25 τευχών):

42

47

52

Ό ι σπουδαστές μέσης, ανώτε­ ρης και ανώτατης εκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές με την επίδειξη ή την αποστολή φωτο­ τυπίας της σπουδαστικής τους ταυτότητας ή της αστυνομικής (αν είναι μαθητές).

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου π εριοδικό «Διαβάζω» Ομήρου 34 Α θήνα 106 72

Απλή (15 τευχών): Απλή (25 τευχών): Σπουδαστική* (15 τευχών): Σπουδαστική* (25 τευχών):

Δολ. ΗΠΑ

Συμπληρώστε τη σειρά Τιμή μηνιαίων τευχών: 300 δρχ. (διπλών 400 δρχ.) Τιμή δεκαπ ενθήμερω ν τευχών: 150 δρχ. Τα παλιά τεύχη του «Διαβάζω» μπορείτε ή να τα αγοράσετε από τα γραφεία του περιοδικού ή, αν μένετε στην επαρχία, να ζητήσετε να σας τα στείλουμε με αντικαταβολή. k

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Συνδρομές: 36.03.011 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεύχος 109

2 Ιανουάριον 1985 Τιμή: Δρχ. 150

Εκδότης: Ά ννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ­ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτή Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάξ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Π. Βλάσση - Αλεξάνδρου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Δημ. Τσατσούλης, Θαν. Καραγιάννης, Μάνος Κοντολέων καί Κυριάκος Κάσσης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Η εταιρεία οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ελλάδας

4 .7 8

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Βασίλης Καλαμαράς: Εργοβιογραφία Έρμαν Έσσε Ρεβέκκα Ευθυμίου: Έρμαν Έσσε: Επιρροές και σταθμοί στο έργο του Μαρία Θ. Παξινού: Η άγνωστη πλευρά ενός μύθου Μαρία Χριστοπούλου: Οι τέσσερις ζωές του Έρμαν Έσσε Γιώργος Δ. Κεντρωτής: Οι πρώτες στάσεις στο Δρόμο Ένδον του Έρμαν Έσσε Εισαγωγή του Τόμας Μαν σε μια αμερικανική έκδοση του «Ντέμιαν» Νανά Ησαία: Για το «Ταξίδι στην Ανατολή» Γιώργος Αλεξάκης: Ο Έρμαν Έσσε κι εμείς Κατάλογος ελληνικών εκδόσεων έργων του Έσσε

12 19 23 30 33 36 40 51 · 52

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει ο Μάνος Κοντολέων ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι Γιώργος Βέης - Γιάννης Τσιώλης και Ηλίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι ΚώσταςΓάλλος και Δ. Πλάκας ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ο Θ.Δ.Φραγκόπουλος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Βάιος Παγκουρέλης, Ηλίας Κεφάλας και

55 61 67.

53

Γ. Κ. Καραβασίλης

55

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Συνέντευξη με τον Θ. Πετσάλη-Διομήδη

68

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

• 75 84

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

στο επ όμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Αλμπέρ Καμύ

δ ιά λ ο γ ο ι Ολα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είνα σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για tc λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά

Για το βιβλίο της Κοινωνιολογίας Αγαπητό «Διαβάζω», Πιστεύοντας ότι το σχολικό εγχειρί­ διο Μέσης Εκπαίδευσης δεν ξεφεύγει, από το ευρύ πλαίσιο της ύλης σου αποτολμώ μια αναφορά στο βιβλίο Κοινωνιολογίας της Γ' Λυκείου το οποίο, όπως είναι γνωστό, αποτελεί συγχρό­ νως εξεταστέα ύλη για τούς υποψή­ φιους της Δ' δέσμης. Ήδη πέρυσι, στην πρώτη του κυκλο­ φορία, το βιβλίο γνώρισε έντονη αλλά εποικοδομητική κριτική, για λάθη, ασά­ φειες ή ακόμη αντιγνωμίες μεταξύ κε­ φαλαίων., Ομολογουμένως, η συγγρα­ φή του από πολλούς επιστήμονες του κλάδου, δεν απέδωσε το ζητούμενο, δηλ. μια πλουραλιοτική αντιμετώπιση των θεμάτων αλλά μάλλον επιζήμιες για το μαθητή αλλά και το δάσκαλο αντικρουόμενες γνώσεις (βλ. σχετικά σχόλιο στο Δελτίο Ελλήνων Κοινωνιο­ λόγων, No 1). Ηπεποίθηση ότι το βιβλίο θ’ αποσυρόταν για διόρθωση το καλο­ καίρι αποδείχτηκε στο μεταξύ αβάσιμη.- Έτσι, η επαναφορά του θέματος «επί τάπητος» αποβαίνει θεμιτή όσο Δεν θα σταθώ εδώ στο επιζήμιο γε­ γονός ότι το μάθημά διδάσκεται ακόμα στα Λύκεια από φιλόλογους στερών­ τας έτσι την ανάπτυξη οποιουδήποτε προβληματισμού. Θα αναφέρω όμως την ανεπίτρεπτη έλλειψη βιβλιογραφι­ κής αναφοράς η οποία αφ’ ενός στερεί τον ειδικευμένο ή μη δάσκαλο από συμπληρωματικές αναδρομές του σε ενιαία για όλόυς «εντός ύλήςΐ βοηθή­ ματα και αφ’ ετέρου οδηγεί γι’ ακόμα μια φορά στη στείρα αντίληψη του «πί­ στευε και μη ερεύνα». Το βιβλίο ωστόσο αποτελεί πραγμα­ τικότητα, μεταφέροντας σε άλλους πλέον την άρση των αμαρτιών του, πράγμα ωστόσο που “πολλές ‘φορές αναγκάζει σε γενική επανατοποθέτη­

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

ση, από το δάσκαλο με συνέπεια, ολό­ κληρων κεφαλαίων. Επισημαίνω λοι­ πόν εδώ ορισμένα μόνον σημεία ενός από τα πλέον προβληματικά κεφάλαια - τ ο πιο ανώδυνο ίσως από καθαρά κοι­ νωνιολογική άποψη: την Αγροτική ή Προβιομηχανική κοινωνία, πιστεύον­ τας ότι οι υπεραπλουστεύσεις της συγ­ γραφέα του δεν στηρίχτηκαν ούτε σε λογική συνέπεια ούτε σε επιστημονική ευαισθησία αλλά ούτε σε διδακτική σκοπιμότητα. Η κ. Μ. Κουρούκλη σωστά επέλεξε τη θεμελιώδη μελέτη του γνωστότατου Γάλλου καθηγητή HENRI MENDRAS με τίτλο «Societes Paysannes» (αμετά­ φραστου δυστυχώς ακόμη στα ελληνι­ κά) σαν βασικό της βοήθημα. Τα σφάλ­ ματά της ωστόσο αναιρούν την ορθό­ τητα της επιλογής αυτής: 1) Αντιγράφει αμιγή αποσπάματα του βιβλίου του κ. Μαντράς, αφαιρετι­ κά, χωρίς παράλληλη τοποθέτηση στο ευρύτερο πλαίσιο που ανήκουν, δη­ μιουργώντας έτσι ασαφείς, ελλιπείς και λανθασμένες εντυπώσεις. Παρά­ δειγμα: τα γενικά χαρακτηριστικά της αγροτικής κοινωνίας που παραθέτει η κ. Κουρούκλη (σελ. 21-22) που βρί­ σκονται στην εισαγωγή του κ. Μαντράς (σελ. 12, εκδ. ’76). Ή τα οικολογικά χα­ ρακτηριστικά (σελ. 22) που δεν αποτε­ λούν παρά τη μεταφορά του εισαγωγι­ κού σημειώματος του κ. Μαντράς στο ομώνυμο κεφάλαιο (Ecologie, σελ. 1718). Είναι ωστόσο γνωστό ότι ένα εισα­ γωγικό σημείωμα κεφαλαίου δεν περι­ λαμβάνει παρά προτάσεις προς από­ δειξη, πράγμα βέβαια που κάνει ο κ. Μαντράς στις 20 σελίδες που ακολου­ θούν όχι όμως και η κ. Κουρούκλη που θεωρεί αρκετή τη συμπυκνωμένη αυτή . εισαγωγή για τον έλληνα μαθητή. ,. 2) Έλλειψη προσδιορισμού του γνωστικού αντικειμένου που προτίθε• ται να αναπτύξει. Η μόνη διευκρινιστι­ κή της πρόταση «Ο αγροτικός τύπος κοινωνίας υπήρξε ο κυρίαρχος για χι- λιετηρίδες,· συγκεκριμένα μέχρι τη διαμόρφωση της κάπιταλιστικο-

βιομηχανικής κοινωνίας στους νεώτερους χρόνους» αφήνει να εννοηθεί ότι θα σεβαστεί τον εξελικτικό τριμερή τύ­ πο κοινωνιών σε πρωτόγονη (ή Γενεαλογική), των χωρικών και βιομηχανική (όπου ο ενταγμένος στο καπιταλιστικό σύστημα αγρότης καλείται πλέον γεωργός), διάκριση που δέχεται και ο κ. Μαντράς παραθέτοντας μάλιστα συγκριτικό πίνακα χαρακτηριστικών της κάθε μιας. Η εντύπωση ωστόσο αυ­ τή αντικρούεται από την ίδια στη συνέ­ χεια: α) Τα χαρακτηριστικά της Αγρ. Κοι-, νωνίας που αντιγράφει από τογ Μαν­ τράς αφορούν μόνοντην Κοινωνία των Χωρικών, πράγμα που ο καθηγητής διευκρινίζει σαφώς, μια και αυτή την κοινωνία μελετά στο βιβλίο του, όχι όμως και η κ. Κουρούκλη, δημιουργών­ τας έτσι τη λανθασμένη εντύπωση ότι αυτά αφορούν το σύνολο της Αγροτι­ κής καλούμενης κοινωνίας. β) Σ’ αυτά προσθέτει αυθαίρετα χα­ ρακτηριστικό της Αγροτικής Κοινωνίας των πρωτόγονων- οργάνωση σε κοινό­ τητες ή οικιστικές μονάδες - γεγονός που δημιουργεί πρόσθετη σύγχυση για την περίοδο που αναφέρεται. γ) Αργότερα (σελ. 23), ορμώμενη όπως φαίνεται από την κοινωνιοανθρωπολογική της επιστημονική κατα­ γωγή, εισαγάγει ξαφνικά κριτήριο ελλι­ πές μεταξύ πρωτόγονου και χωρικού το οποίο αναφέρει ο κ. Μαντράς στη σελ. 40, συμπληρώνοντας όμως ότι δεν πρόκειται παρά για βοηθητικό στοιχείο για την κατανόηση της λογικής που δε­ σπόζει τον οικονομικό υπολογισμό του χωρικού: ότι ο τελευταίος παράγει και για την ευρύτερη κοινωνία. Η έννοια εξάλλου της ύπαρξης υπερπροϊόντος στους πρωτόγονους είναι αδόκιμη πόσο μάλλον όταν σ’ αυτήν στηρίζεται όλη η διάκριση που επιχειρεί η κ. Κου­ ρούκλη- καιη θεωρία της ανατρέπεται δυο κεφάλαια πιο κάτω από τον Γ. Ρούσση που γράφει στο «Κοινωνία και κράτος», σελ. 60 «η εργασία του αν­ θρώπου... εκείνη την περίοδο δε δη­

χρονικα/5 μιουργούσε περίσσευμα...» δ) Έλλειψη υιοθέτησης ομοιογε­ νούς ορολογίας, ώστε παρά την ατυχή διάκριση πρωτόγονου-χωρικού να· χρησιμοποιεί μέσα σε 15 γραμμές τρεις διαφορετικούς όρους αναφερόμενη στο χωρικό (σελ 23-24). ε) Πλήρης σύγχυση χρονικής τοπο­ θέτησης του πρωτόγονου. Η μόνη διευκρίνισή της γι’ αυτόν - παρουσιάζοντάς τον ξαφνικά - και μέσα σε πα­ ρένθεση, είναι: «που ζουνή ζούσαν σε απομονωμένες κοινωνίες...». Ο «ενεστώς» για τους πρωτόγονους προέρ­ χεται προφανώς από την ταξινομικού χαρακτήρα τυπολογία των κοινωνιών του Μαρξ που επιτρέπει «τη μελέτη των προκαπιταλιστικών κοινωνιακών σχηματισμών, ανεξάρτητα από τόπο και χρόνο, είτε αποτελούν ιστορικό πα­ ρελθόν είτε αποτελούν επιβίωση στον εξωκαπιταλιστικό χώρο» (Δ. Τσαούση, Η Κοινωνία του ανθρώπου, σελ. 353-54) ή την τοποθέτηση και άλλων μελετη­ τών (βλ. Ρέντφηλντ «... και θα πω ότι οι κοινωνίες που παραμένουν σήμερα ανέγγιχτες από τους μεγάλους πολιτι­ σμούς “ είναι δημώδεις κοινωνίες” », ibid, σελ. 357). Πώς όμως ο μαθητής θα καταλάβει το σημείο εκκίνησης των ακροβατισμών που του παρουσιάζει η κ. Κουρούκλη; Θα διαφωτιστεί και πάλι από τον κ. Ρούσση που τον μεταφέρει στο 1.750.000 χρόνια π.χ. Έτσι, ο «σύγ­ χρονος» πρωτόγονος παραμένει αίνιγ­ μα...

3) Μεταφραστικές απλουστεύσεις. Θ’ αναφερθώ ενδεικτικά στην έννοια της «σχετικής αυτονομίας» που αν και αντιγράφει η κ. Κουρούκλη από τον Μαντράς μας λέει: «Σχετική αυτονομία της κοινότητας απέναντι στην ευρύτε­ ρη κοινωνία όπου ανήκει και η οποία ανέχεται την ύπαρξη των πολλών δια­ φορετικών κοινοτήτων». Ωστόσο δεν είναι όπως λέει το γαλλικό πρωτότυπο «τις ιδιαιτερότητες της κάθε κοινότη­ τας», πράγμα τελείως διαφορετικό. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ανέχτηκε όχι απλά την ύπαρξη αλλά τη θρησκευ­ τική ή πολιτιστική ιδιαιτερότητα των αγροτικών βαλκανικών κοινοτήτων πράγμα που επέτρεψε τη διατήρηση π.χ. των ορθόδοξων εκκλησιών, παρά­ δειγμα που στην ανάπτυξή του προσ­ φέρει ο ίδιος ο Μαντράς (σελ. 98).

4) Παραπλανητικός και αντιδιδακτικός τονισμός (με μαύρα χοντρά γράμ­ ματα) όρων ή λέξεων δευτερεύουσας σημασίας εις βάρος άλλων σημαντι­ κών. Παράδειγμα πάλι από τα χαρακτη­ ριστικά της Αγρ. Κοινωνίας: εμφάνιζε-1 ται τονισμένη η έννοια «εσωτερικές , σχέσεις» της κοινότητας ενώ το χαρα-; κτηριστικό είναι ότι αυτές στηρίζονται στην αλληλογνωριμία των μελών. Το ίδιο ισχύει και για το χαρακτηριστικό «προεστός». Δεν είναι η λέξη που αδό­ κιμα μεταφράζετε σαν «προεστό», κ. Κουρούκλη, το χαρακτηριστικό, αλλά η ύπαρξη μεσάζοντα μεταξύ αγρ. κοινό­ τητας χωρικών και ευρύτερης κοινω­

δυο λόγια και να διατυπώσω μια διανίας. Δυστυχώς, ο κ. Μαντράς δεν υπο­ (| ορετική άποψη από κείνη του φίλου γραμμίζει τους σημαντικούς όρους εκ­ κ ιι αξιόλογου συγγραφέα και κριτι­ θέτοντας έτσι την ελληνίδα αντιγρακού Μάνου Κοντολέοντα στην τελευ­ φέα του... Όσο για τον αδόιδμο, όπως ταία παράγραφο του κριτικού σημειώχαρακτήρισα, όρο«προεστός» η κ. ματός του στο τεύχος αρ. 103 (σελ. Κουρούκλη δεν έχει παρά να ανατρέ­ ξει στις σελ. 91-109 του βιβλίου του κ.

53-54) και με τίτλο: «η αγωνία της πε­ Μαντράς για να καταλάβει ότι ο ρόλος ριπέτειας και το γέλιο της φάρσας». του μεσάζοντα γνώρισε ποικιλία μορ­ Αντιγράφω την παράγραφο, όπως φών στον ευρωπαϊκό χώρο με σημαντι­ έχει, της οποίας το περιεχόμενο στη κές συνέπειες στη μετεξέλιξη της κά­ συνέχεια θα σχολιάσω: «Ακόυσα πως θε κοινότητας (διαφορά π.χ. αγροτικού επενέβη (η μεταφράστρια Κίρα Σίνου) χώρου Βουλγαρίας-Ρουμανίας). και δομικά στο έργο. Έκανε πολύ κα­ 5) Περιορισμένες ή λανθασμένεςλά. Κι αν είχε επέμβει περισσότερο θα είχε κάνει ακόμα καλύτερα. Οι με­ αναφορές στον ελληνικό χώρο. Μονα­ δική εξαίρεση αποτελεί η Κέρκυρα, ταφράσεις που τολμούν την προέκτα­ στην οποία αναφέρεται η κ. Κουρού­ σή τους στη διασκευή δεν είναι κατα­ κριτέες, αν έχουν σαν αποτέλεσμα τη κλη, μια και αποτελεί το χώρο της διδα­ μετατροπή του πρωτότυπου κειμένου κτορικής της διατριβής, (βλ. και άρθρο σ’ ένα άλλο πιο φρέσκο, πιο άμεσο, της στην Ελληνική κοινωνία 2 - Όψεις ανταποκρινόμενο πιο πολύ στις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώ­ ανάγκες του κοινού για το οποίο πανα, εκδ. Εστίας). Όμως δεν αρκεί. Η δε ραγγέλθηκαν». αναφορά της στο κληρονομικό σύστη­ Αυτά γράφει και πιστεύει ο Μάνος. μα των νησιών του Αιγαίου, όπου το Εδώ, όμως, θαρρώ πως πρόκειται για σπίτι κλρονομούν τα κορίτσια, σ’ αντι­ μετάφραση έργου και όχι για δια­ παράθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα εί­ σκευή. Έτσι, νομίζω, πως η μεταφρά­ ναι ολότελα λανθασμένη (βλ. π.χ. δι­ στρια θά 'πρεπε (δεν ξέρω ακριβώς πλή γραμμή κληρονομικότητας στα κατά πόσο το έκανε -που μπορεί να Δωδεκάνησα) και ανεπίτρεπτη για ελ­ το έκανε) να σεβάστηκε το πρωτότυ­ ληνίδα εθνολόγο. Στο ίδιο κεφάλαιο, πο κείμενο κάνοντας αυστηρά κάεμφανώς, συγχέει τον τόπο διαμονής γ, ιιες μικρές παρεκλίσεις για νοηματι­ του νέου ζευγαριού με τους τύπους κή απόδοση στα ελληνικά, πιθανών οικογένειας, αλλιώς πού βασίζει την ιδιωματισμών ή όρων της ξένης γλώσ­ ερώτηση 4 που παραθέτει στο τέλος σας, που δεν μεταφέρονται με ακρί­ του κεφαλαίου της; Μας πληροφορεί βεια στη δική μας. Νομίζω ότι η άκρα­ ακόμα ότι «η πιο διαδεδομένη μορφή τη φιλελευθεροποίηση της μετάφρα­ εκτεταμένης οικογένειας στην Ευρώ­ σης μαζί με μια διασκευή θ’ αλλοίωνε πη είναι η πατριαρχική οικογένεια (το­ το αρχικό κείμενο, το οποίο φαντάζο­ νισμένο). Έτσι τα παιδιά εύκολα συμ­ μαι πως και λογοτεχνική χάρη θα έχει περαίνουν απ’ τη μια ότι η πυρηνική και δομικά θα είναι αξιόλογο. Φοβάμαι οικογένεια δεν είναι πατριαρχική κι απ’ πως η «τόλμη» (που υποστηρίζει ο την άλλη ότι υπάρχει και μητριαρχική Μόνος) που θά ’χει σαν «αποτέλεσμα (;) εκτεταμένη οικογένεια στην Ευρώ­ τη μετατροπή του πρωτότυπου κειμέ­ πη. νου», θα μας δώσει ένα νέο κείμενο, Είναι τόσες όμως οι προχειρότητες απομακρύνοντάς μας απ’ το αρχικό και οι συγχύσεις που δημιουργεί η κ. και αποκλείοντάς μας απ’ τη γνωριμία Κουρούκλη που θά 'θελαν τόμο για να μας με την όσο το δυνατόν γνησιότε­ παρουσιαστούν όλες. Το δυστύχημα ρη και αυθεντικότερη παρουσίαση είναι ότι αυτή την ύλη καλούνται οι μα­ του θέματος απ' τον ίδιο το συγγρα­ θητές να μάθουν και αμιγώς να μετα­ φέα του. Δεν ξέρω αν οι δικοί μας φέρουν στα γραπτά των εισαγωγικών συγγραφείς αντίστοιχα θα δέχονταν τους εξετάσεων, μια και οι άνθρωποι και κατά πόσο βαθιές τομές, δια­ που θα τα διορθώσουν δεν είναι καν σκευές (με την έννοια εδώ της μιας κοινωνιολόγοι - άρα μη υποχρεωμένοι κάποιας μετατροπής και επεξεργα­ να δεχτούν οποιαδήποτε άλλη, ορθή σίας του κειμένου για απλούστευση ή έστω, θέση, από εκείνη του βιβλίου. τελειοποίησή του) και προσαρμογές Ευχαριστώ για τη φιλοξενία των έργων τους «στις ανάγκες» του Δημήτρης Τσατσούλης ξένου κοινού «για το οποίο παΔάσκαλος Κοινων/γίας σέ Μ.Π.Κ. ραγγέλθηκαν» και για το οποίο μετα­ φράζονται. Αντίθετα με τα παραπάνω συμφωνφ με το Μάνο στην κρίση του: «Η Κίρα Σίνου, διαθέτοντας τα εφόδια της με­ Για τις μεταφ ρά σεις ταφραστικής πείρας και του συγγρα­ φικού ταλέντου, προσπάθησε -και κατάφερε- να ζωντανέψει, στην ελληνι­ Αγαπητό μου «Διαβάζω» κή γλώσσα, το κείμενο». Πιστεύω σε τούτο το «ζωντάνεμα» Με αποκλειστική πρόθεσή μου να και δεν δέχομαι «επεμβάσεις δομι­ συμβάλλω -πάντα καλοπροαίρετα- σε κές» και «μετατροπές του πρωτότυ­ μια ορθολογιστική αντιμετώπιση του που κειμένου σε άλλο», όταν μάλιστα θέματος «Μετάφραση και Διασκευή αυτές είναι πέρα του μέτρου. Δεν ξέ­ βιβλίου» πήρα το θάρρος να γράψω

6/χρονικα ρω κατά πόσο παρέχονται τούτα τα δικαιώματα -κύρια στο μεταφραστήκαι από τον ίδιο το συγγραφέα και απ’ τη μεταφραστική δεοντολογία. Θανάσης Καραγιάννης Ηλιούπολη, 23.10.1984

Το γράμμα του κ. Θ. Καραγιάννη θέσαμε υπόψη του κ. Μ. Κοντο­ λέοντα ο οποίος έσ τειλε την ακόλουθη απάντηση.

Αγαπητό «Διαβάζω», Οι σκέψεις που ο Θανάσης Καραγιάννης διατυπώνει πάνω στο πρό­ βλημα της μετάφρασης με βρίσκουν -σε μια γενική τους θεώρηση- απόλυ­ τα σύμφωνο. Φοβάμαι, όμως, πως ο φίλος Θανά­ σης Καραγιάννης, δεν συνέλαβε την ειδικότερη αντιμετώπιση του προβλή­ ματος, έτσι όπως το συγκεκριμένο βι­ βλίο μού έδωσε το δικαίωμα -ή και με ανάγκασε- να εκθέσω στο άρθρο μου. Τον ευχαριστώ, πάντως, για το εν­ διαφέρον με το οποίο διάβασε το κεί­ μενό μου και για την απόφασή του να εκθέσει γραπτώς τις αντιρρήσεις του. Μόνος Κοντολέων

★

★

Αγαπητό «Διαβάζω» Αν και δεν έχει κανείς χώρο και χρόνο να «ψυχοτρώγεται» με μικρόκαρδα πράγματά, όπως τη χωρίς ανα­ φορά στο πρωτότυπο χρησιμοποίηση κομματιών από κάποιο γραφτό του -συνηθισμένη υπόθεση στην Ελλάδααπό όσους έχουν την ταχτική του «αγριεύει ο κλέφτης, ζαρώνει ο νοι­ κοκύρης»,ωστόσο θα αναλώσουμε λί­ γο χώρο και χρόνο για μια ακόμα φο­ ρά να ανταπαντήσουμε στην επιστολή του κ. Γιάννη Χατζή στο 105 τεύχος Με έκπληξη είδα ότι ο κ. Χατζής, αντί, όπως περίμενε κανείς, να απαν­ τήσει ότι «ξέχασε» να αναφέρει τις •πηγές του άρθρου του, παρουσιάζε­ ται αρκετά επιθετικός και υπαινικτι­ κός: . Με διάφορους αφορισμούς και τα­ χυδακτυλουργικές φράσεις προσπα­ θεί να αποδείξει ότι το να παίρνει κα­ νείς κομμάτια από το βιβλίο άλλου, χωρίς να αναφέρει το «πόθεν», είναι πολύ φυσικό και...συνηθισμένο... Και το θέμα θα τέλειωνε εκεί... Δεν άξιζε να επανέλθω στον άνούσιο διά­

λογο όπου κάποιος σου παίρνει κά­ ποια στοιχεία από μια μελέτη σου, δεν την αναφέρει και -σαν το γάτο... σκούζει και από πάνω της... Αλλά ούτε λίγο ούτε πολύ θέλει να πει πως τα στοιχεία για το άρθρο του δεν ήτανε από το βιβλίο μου, αλλά από άλλες πηγές όπως το βιβλίο του αγαπητού Δ. Χανού «το αστυνομικό μυθιστόρη­ μα». Να όμως που στο άρθρο του αναφέρει υπερεκατό τίτλους που μό­ νο οι 3(!) ταιριάζουν με εκείνους που αναφέρονται στο βιβλίο του κ. Χανού (συγγραφείς-τίτλοι-χρονολογίες έκ­ δοσης) ενώ αντίθετα ταιριάζουν σχε­ δόν όλοι με τους αναφερόμενους στο δικό του βιβλίο και μάλιστα (τι «σύμ­ πτωση!») και με τα...τυπογραφικά κ.λ.π. λάθη τους... (Κάπου πάει να το ομολογήσει ο κ. Χατζής -και αυτό εν μέρει τον τιμά μέσα στο «θόλωμα των νερών» που κάνει). Λέει μάλιστα πως και εγώ τάχα απο­ σιωπώ πηγές μου. Δυστυχώς δεν είχα καμιά προηγού­ μενη πηγή εκτός τα 1100 περίπου λαϊ­ κά μυθιστορήματα της συλλογής μου και 2.000 μικρά τεύχη (που είναι θέμα άλλης μελέτης). Είχα το αντικείμενο μπροστά μου και ανύπαρχτη τη βιβλιογραφία. Διάφορες νύξεις σε περιοδικά κατά καιρούς δεν ήταν ουσιαστική βοή­ θεια. Αντιπαραβάλλοντας το βιβλίο με άρθρα ή συναφείς μελέτες είναι εύ­ κολο να διαπιστώσει κανείς όλα αυτά. Η συλλογή και μελέτη μου για τα λαϊκά μυθιστορήματα όπως και εκείνη για τον Σ. Χρηστίδη άρχισε δεκαετίες πριν, για να δει το φως το 1981 (α' έκ­ δοση). Χρόνος συλλογής: από το 1957 ώς σήμερα. Τόποι συλλογής: Αθήνα, Θεσ/νίκη, Σμύρνη, Κων/πολη, Κάιρο, Αλεξ/ντρεια, συν όλες οι μικρότερες πόλεις και κεφαλοχώρια της Ελλάδας με ξεαράχνιασμα πολλών υπογείων αποθηκών. Συνολικό κόστος: (κόπος, ταξίδια, αγορές, έκδοση βιβλίων) με­ ρικά εκατομμύρια. Για να βγουν τέ­ τοια βιβλία δεν απαιτούνται ούτε ένας μήνας, ούτε ένας χρόνος. Θέ­ λουν χρόνια αρκετά για τη συλλογήγράψιμο-εκτύπωση. Δεν βγαίνουν από τον ένα μήνα στον άλλο. Ούτε «πατούν» σε καμιά προηγούμενη κα­ ταγραφή ή πηγή. Και τα δυο βιβλία που αναφέρει ο κ. Χατζής -το δικό μου και του Δημ. Χανού- έχουν δια­ φορετικό περιεχόμενο και εφάπτον­ ται το ένα με το άλλο σε ελάχιστα ση­ μεία, των αντικειμένων τους. Ούτε είναι αλήθεια αυτό που λέει ο κ. Χατζής ότι δεν αναφέρονται προη­ γούμενα σχετικά βιβλία μέσα στο δικό μου. Αν και μπορούσε πράγματι να μην αναφερθεί κανένα, αναφέρονται μια ντουζίνα σχετικές μελέτες (βλέπε στη σελ. 11 τής α' έκδ. και στις σελ. 8, 17, 20, 31, 48, 50, 91, 141 κ,λ.π. της β' έκδ). Το βιβλίο, το πρώτο για το λαϊκό

μυθιστόρημα (και μοναδικό ώς τώρα), εκδόθηκε ταυτόχρονα (μέσα στο 1981) με τρεις μεγάλους τόμους που έγραψα πάνω στη λαογραφία της Μά­ νης. Όλα αυτά ήταν έτοιμα πολύ πριν το 1981. 4 τόμοι δύσκολης μελέτης δεν γράφονται και τυπώνονται σε ένα χρόνο έτσι εύκολα. Όλα αυτά προϋ­ ποθέτουν χρόνια δουλειά πριν. Η εργασία πάνω στο λαϊκό μυθιστό­ ρημα δεν είναι ούτε για μένα τελειωμένη ούτε αλάθητη, μάλιστα αφού δεν είχε κανένα σχετικό προηγούμε­ νο. Μια αρχή -δύσκολη και πολυδά­ πανη για μένα- έγινε. Κάθε επόμενη μελέτη πάνω στο θέμα αυτό, δική μου ή αλλουνού, ασφαλώς θά ’ναι πληρέ­ στερη. Όσο για τον κ. Χατζή θα του συνιστούσα α) να διαβάσει ένα στιχούργη­ μα στην σελίδα 7 του βιβλίου μου για το Ελλ. Λ. Μυθιστόρημα (β' έκδ.) για να καταλάβει πόσο από τα πριν γνω­ στές είναι κάτι «παραλείψεις» πηγών, όπως ο ίδιος κάνει, β) να μην «κάνει την πομπή του γόύνα». Ο ειλικρινής και φιλικός διάλογος που προτείνει, αυτός ποτέ δεν απο­ κρούεται, όταν όμως είναι ειλικρινής, έντιμος και.,.διάλογος και προϋποθέ­ τει ίσους όρους στο ηθικό και νοητικό επίπεδο. Και όχι, αφού ο ένας αρπάζει ό,τι τον βολεύει από την πνευματική δημιουργία του άλλου, εκ του ασφα­ λούς και όταν τον συμφέρει, να θυμά­ ται και...το διάλογο. Φιλικά Κυριάκος Δ. Κάσσης

Το γράμμα του κ. Κ. Κάσση θέσα­ με υπόψη του κ. Χατζή ο οποίος δ εν θέλησε να απαντήσει.

Επανόρθωση

Στο τεύχος 107, (αφιέρωμα στη λυρική ποίηση) υπάρχουν δυο λάθη στο εισαγωγικό σχε­ δίασμα.

1) Σαπφώ: Στην έβδομη πα­ ράγραφο η φράση να διαβα­ στεί: «το παιδί μου είναι ένα όμορφο παιδί, που μοιάζει με χρυσά λουλούδια στο παρά­ στημα, η Κλείδα, η αγαπημέ­ νη. Δεν θα την άλλαζα με όλην την Λ υ δ ί α , ούτε την αγαπητή...» (κι όχι Ινδία) 2) Αλκμάν: Τελευταία παρά­ γραφος να διαβαστεί: Οι εκα­ τό περίπου στίχοι από τα «Παρθένεια» (κι όχι «Παρθικά»).

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ] Από 28 Νοεμβρίου

11 Δεκεμβρίου 1984

·*

*

Λ

I %

1Κατώι του Βιβλίου - Θεσ. | 1Κοτζιά - θεσ.

1Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. | 1Μεθενίτης - Πάτρα | | Μποστάνογλου - Πειραιάς [ 1Ρόμβος - Αθ.

I IΣύγχρονη Εποχή - Αθ. |

]

2. Κυρ: Η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου (Κάκτος) 3. Β. Holiday: Η κυρία τραγουδάει τα μπλουζ (Άγρα)

| Εστία - Αθ.

j

|

1Ελευθερουδάκης - Αθ. | Ενδοχώρα - Αθ.

j

1Δωδώνη - Γιάννενα

1. Γ.Ιωάννου: 0 τρίτος δρόμος... δεξιά (Καστανιώτης)

| Αριστοτέλης - Αθ. | Γνώση - Αθ. | Δωδώνη - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

—

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλά­ χιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

1

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότε­ ρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βι­ βλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ εγαλύ­ τερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστερί­ σκους (**), το αμέσως μετά με δύο (**) και το τελευταίο με έναν (* ).

Λ ** Λ ** ** * Λ ** ,* *

***

4. Φρ. Γερμανού: Ακριβή μου Σοφία (Κάκτος) 5. Μ. Ανδρόνικου: Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι (Εκδοτική)

* **

Β. Μ. Κούντερα: Γελοίοι έρωτες (Οδυσσέας) 7. Ζ. Ζατέλη: Περσινή αρραβωνιαστικιά (Σιγαρέτα)

* * *

Λ

Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Ελευθερουδάκης - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Λ. Μιχελή, Μονα­ στηράκι (Ωκεανίδα). Στη Σύγχρονη Εποχή - Αθ.: Ο κόσμος του παιδιού. Προσχολική ηλικία (Σύγχρονη Εποχή).

Γιάννη Σπανδωνή

Θ Ρ Η Ν Ο Σ IfljBMKBBfcnMii Ug Λ, H ·

.

.- 'if

' Τ Η

1 I

JUl ’τΗ

λ' Βραβείο Παρνασσού Ένας σκλάβος διηγείται την αρπαγή των μαρμάρων του Παρθενώνα και το στοίχειωμα της Μαρμαρωμένης Βασιλοπούλας, της Καρυάτιδας, που την κουβάλησαν στα ξένα. Κάτω απο την πένα του Γ. Σπανδωνή ζωντανεύει ένας παλιάς αθηναϊκός θρύλος Που ασκεί μια μυστικιστική, φετιχιστική γοητεία στους Νεοέλληνες.

-Α.

Λ 1C 1

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Κολοκοτρώνη 15 ■ 1ος όροφος Τηλ. 32.34.270

8/χρονικα

Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλάδας Πρόσφατα έκλεισε ένας χρόνος από την ίδρυση της Εταιρείας Οικονομικής και Κοι­ νωνικής Ιστορίας της Ελλάδας. Στο διάστημα αυτό, η Εταιρεία προσδιόρισε και εξειδίκευσε τους στόχους της, και ξεκίνησε μια σειρά δραστηριοτήτων που τα πρώτα τους αποτελέσματα θα γίνουν σύντομα φανερά. Με τη δραστηριότητά της, αλλά και γενικότερα με την παρουσία της, η Εταιρεία Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλάδας έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό που υπάρχει στην ιστορική έρευνα στον τόπο μας.

α. Δραστηριότητες της Εταιρείας Η Εταιρεία Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστο­ ρίας ενδιαφέρεται να αναπτύξει ένα νέο πνεύμα στην ιστορική έρευνα, σήμερα ιδιαί­ τερό που γενικεύεται το ενδιαφέρον και η απασχόληση με ιστορικά θέματα, αλλά γίνον­ ται φανερές και οι δυσκολίες ωρίμανσης ενός νέου ιστορικού λόγου. Κι ωστόσο εξακολου­ θεί να απουσιάζει οποιαδήποτε θεσμική υπο­ στήριξη για την ανάπτυξη της ιστορικής έρευνας: η ιστορία δεν έχει το δικό της Ανώ­ τατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα ή δεν έχει τη δική της αυτόνομη παρουσία στα ήδη υπάρχονταδεν υπάρχει επίσης στη χώρα μας ένα ινστι­ τούτο ή ερευνητικό κέντρο για την Οικονομι­ κή και την Κοινωνική Ιστορία. Η Εταιρεία Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλάδας, βάζει στο κέντρο της δραστηριότητάς της την ιστορική έρευνα: όχι μόνο το συντονισμό ατομικών ερευνών αλλά και την εκπόνηση νέων προγραμμάτων. Το εκ­ δοτικό πρόγραμμα της Εταιρείας έχει στόχο τη δημοσίευση πρωτοτύπων εργασιών, νέων κυρίως ερευνητών, πάνω σε θέματα της οικο­ νομικής και κοινωνικής ιστορίας του ελληνι­ κού χώρου (Ήδη έχει κυκλοφορήσει το πρώτο

βιβλίο της σειράς και είναι υπό έκδοση το επόμενο)· ένα δεύτερο σκέλος του εκδοτικού προγράμματος είναι οι μεταφράσεις έργων από τη διεθνή βιβλιογραφία που παρουσιά­ ζουν ιδιαίτερο (κυρίως μεθοδολογικό) ενδια­ φέρον για τους έλληνες ιστορικούς -η εται­ ρεία θέλει με αυτό να βοηθήσει στην κάλυψη των μεγάλων κενών που υπάρχουν στη βι­ βλιογραφία στην ελληνική γλώσσα. Η Εται­ ρεία προετοιμάζει ακόμα την επετηρίδα της, με το πρώτο τεύχος αφιερωμένο στη διαμόρ­ φωση του νεοελληνικού κράτους κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Τέλος, για το 1985, προγραμματίζει μια σειρά ημερίδων και σεμιναρίων εισαγωγής στην έρευνα και προ­ χωρημένης έρευνας, με στόχο τη συμβολή σε μια ουσιαστική συζήτηση γύρω από τα προ­ βλήματα της ιστορικής έρευνας στον τόπο μας. Σήμερα και στην Ελλάδα, με την αυξανόμε­ νη απασχόληση ερευνητών από διάφορους επιστημονικούς κλάδους με ιστορικά θέματα, μπαίνει επί τάπητος το πρόβλημα της διακλαδικότητας στις κοινωνικές επιστήμες, αλλά μαζί με αυτό, μεγαλώνει η ανάγκη για αποσα­

χρονικα/9 φήνιση της ειδικής θέσης, της ιδιαιτερότητας που έχει η ιστορική μεθοδολογία μέσα στην όλη επικοινωνία των κοινωνικών επιστημών. Η Εταιρεία Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλάδας έχει μέσα στους προγραμματι­ κούς στόχους της την ανάπτυξη της διακλαδικότητας, γι’ αυτό και περιλαμβάνει ανάμεσα στα μέλη της και επιστήμονες από άλλους το­ μείς των κοινωνικών επιστημών και αναπτύσ­ σει μέσα στα ερευνητικά της προγράμματα τη συνεργασία των διαφορετικών ειδικοτήτων. Παράλληλα όμως επιδιώκει να αναπτύξει τη συνεργασία και το διάλογο ανάμεσα σε ιστο­ ρικούς που καταπιάνονται με διαφορετικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Οι έντο­ νες συνέχειες στις οικονομικές και κοινωνι­ κές δομές που παρατηρούνται στην ελληνική ιστορία από τους βυζαντινούς χρόνους μέχρι το λιγότερο τα τέλη του 19ου αιώνα, η συνε­ κτικότητα του ιστορικού χρόνου, δεν δικαιο­ λογεί την απομόνωση του νεοελληνικού πε­ δίου της έρευνας από το οθωμανικό και το βυζαντινό παρελθόν του. Η Εταιρεία επιδιώ­

κει προγραμματικά να φέρει σε σταθερή επι­ κοινωνία τους βυζαντινιστές, οθωμανιστές και νεοελληνιστές ιστορικούς και να προωθή­ σει τη συγκριτική έρευνα και το διάλογο των παραπάνω ειδικοτήτων. Στον διεθνή χώρο, τέλος, η Εταιρεία Οικο­ νομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλάδας είναι μέλος της Διεθνούς Ένωσης Οικονομι­ κής Ιστορίας, και καλύπτει έτσι μια μακροχρό­ νια απουσία της ελληνικής ιστοριογραφίας από τη διεθνή επιστημονική κίνηση (στο τε·* λευταίο Διεθνές Συνέδριο Οικονομικής Ιστο­ ρίας που έγινε στη Βουδαπέστη το 1982, συμ­ μετείχαν ως απλοί σύνεδροι δυο μόνο έλληνες). Η Εταιρεία συνεργάζεται ακόμα με το Κέντρο Ιστορικών Ερευνών (CRH) της Ανώτα­ της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών της Γαλ­ λίας (EHESS) -τ ο οποίο είναι ένα από τα με­ γαλύτερα ιστορικά ερευνητικά κέντρα στον κόσμο: πολλά μέλη της Εταιρείας συμμετέ­ χουν στο πρόγραμμα του Κέντρου με θέμα το πέρασμα της Ελλάδας στον καπιταλισμό.

,6. 9ο Δ ιεθνές Συνέδριο Οικονομικής Ιστορίας Στη Βέρνη της Ελβετίας, από τις 24 έως τις 29 Αυγούστου του 1986, οργανώνεται από τη Διεθνή Ένωση Οικονομικής Ιστορίας (της οποίας μέλος είναι η Εταιρεία Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλάδας), το 9ο Διεθνές Συνέδριό της. Το πρώτο έγινε στη Στοκχόλμη το 1960, και στη Βουδαπέστη το 1984 το τελευταίο. Στα συνέδρια αυτά, συγ­ κεντρώνονται και συζητούν τα πιο επίκαιρα κάθε φορά προβλήματα της ιστορικής έρευ­ νας ιστορικοί της οικονομίας από όλο τον κό­ σμο: οι συζητήσεις οργανώνονται σε τέσσερις τομείς, τα χαρακτηριστικά και η θεματολογία των οποίων, για το 9ο Συνέδριο που προετοι­ μάζεται, έχει ως εξής: I. Τομέας σεων».

«Συζητήσεων

και

6. Πόλεις σε παρακμή: οικονομικές αντι­ δράσεις και κοινωνικά αποτελέσματα στο τ έ ­ λος του Μεσαίωνα και στην αρχή των νέων χρόνων (Οργανωτής: J. De Vries - Berkeley). γ. Τα στάδια της διαμόρφωσης της παγκό­ σμιας αγοράς, XVIII-XX αιώνας (Οργανωτής: W. Fischer - Berlin). δ. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις: διεθνής χρηματοδότηση, αγορές και πολιτική τον XX αιώνα (Οργανωτής: Levy-Leboyer - Paris). ε. Τα αποτελέσματα της κρίσης της δεκαε­ τίας του 1930 και η σημασία τους στον σύγ­ χρονο κόσμο (Οργανωτής: Ι.Τ. Berend - Buda­ pest).

Αντιπαραθέ­ II.

Τα θέματα αυτού του τμήματος προετοιμά­ ζονται από πριν στη διάρκεια προπαρασκευα­ στικών συμποσίων (που θα γίνουν μέσα στο 1985). Στη διάρκεια του Συνεδρίου η συζήτη­ ση θα γίνει στη βάση μιας κεντρικής εισήγη­ σης και πολλών συμπληρωματικών εισηγή­ σεων που θα συνοδευτούν με μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με συμμετοχή ειδικών. Τα πέντε θέματα που περιέχονται στο πρό­ γραμμα του 9ου Συνεδρίου είναι: α, Το βουνό: οικονομίες και κοινωνίες. (Ορ­ γανωτές: Μ. Mattmuller - Bale, A. Dubois - Lau­ sanne).

Τομέας «Θέματα έρευνας»

Περιλαμβάνει εισηγήσεις και συζητήσεις γύρω από τα παρακάτω θέματα. α. Το πρόβλημα της παραγωγικότητας: διε­ θνείς συγκρίσεις και μετρήσεις, ΧΙΧ-ΧΧ αιώ­ νες (Οργανωτής: P.O’Brien - Oxford). β. Μακροχρόνιοι μετασχηματισμοί της δια­ τροφής και του επιπέδου ζωής (Οργανωτής: R. N. Fogel - Chicago). γ. Οι δομές του εσωτερικού εμπορίου, XVXIX αιώνες (Οργανωτές: J. Chartes - Leeds και S. Gyimesi - Budapest). δ. Η τοπική και διεθνής πίστη (credit) στον Μεσαίωνα και τον XVI αιώνα (Οργανωτής: Η.

Dubois - Paris).

7%χρονικά f . Το πετρέλαιο και η παγκόσμια οικονομία (Οργανωτές: A. Fursenko - Leningrad και R.N. Fenier - London). σ'. Προέλευση και ανάπτυξη των επιχειρήσεω / λαϊκής συμμετοχής (Οργανωτής: D.V. Zamagui - Bologna). ζ. "εχνική εκπαίδευση και κοινωνική κινητι­ κότητα (Οργανωτής: Η.Η. Vleesenbeck - Rot­ terdam). η. Κτηνοτροφικές κοινωνίες στην κλασική αρχαιότητα (Ελλάδα και Ρώμη - οργανωτές: C.R. Whittaker - Cambridge και Β. Shaw - Alber­ ta). θ. Μισθοί και τιμές στην Ανατολή την Αρ­ χαιότητα (Οργανωτής: Η. Klengel - Berlin).

III.

Τομέας «Παρουσίαση διεθνών ερευνών»

Συζήτηση στη βάση μιας πληροφοριακής έκθεσης. α. Διεθνής Τράπεζα και βιομηχανική χρη­ ματοδότηση 1870-1914 (Οργανωτές: V.l. Bovy-

Φούλα Χατζιδάκη Στις 6 Δεκεμβρίου 1984 πέθανε η Φούλα Χατζιδάκη, συγγραφέας, μεταφράστρια και κριτικός. Ήταν κό­ ρη του καθηγητή Παν/μίου Ν. Χατζιδάκη και ανηψιά του γλωσσολόγου Γ. Χατζιδάκη. Από την εποχή των φοιτητικών της χρόνων συν­ δέθηκε με το κίνημα της αριστεράς. Συμμετείχε στη συνταχτική επιτροπή του περιοδικού Νέοι Πρωτοπόροπαπό το 1932 όπου και δημοσίευε άρθρα σχετικά με το μαρξισμό και την αισθητική. Στη διχτατορία του Μεταξά εκτοπίστηκε στη Φολέγανδρο (ενώ ήταν παντρεμένη με τον Μιλτιάδη Πορφυρογένη). Από τις πρώτες μέρες της Κατοχής δραπέ­ τευσε και κατέφυγε στην Κρήτη όπου ανέπτυξε έν­

kin - Moscou και R. Cameron - Atlanta). β. Προϋποθέσεις της εκβιομηχάνισης στην Ιαπωνία (Οργανωτής: A. Hayami - Tokyo). γ. Θαλάσσια μεταφορά και ναυπηγική τον XIX και τον XX αιώνα (Οργανωτές: Ν. Nakaga:wa - Tokyo).

IV. Τομέας Σεμιναρίων Άτυπες συζητήσεις πάνω σε 29 θέματα που δεν καλύπτονται από τους προηγούμενους τομείς. Το Συνέδριο διοργανώνεται με ευθύνη της ελβετικής οργανωτικής επιτροπής με την ενί­ σχυση του Ινστιτούτου Ιστορίας του Πανεπι­ στημίου της Βέρνης. Προθεσμία προσωρινής εγγραφής έως τις 30 Ιουνίου 1985. Η διανομή του αναλυτικού προγράμματος και του φυλ­ λαδίου για οριστική εγγραφή θα γίνει τον Σεπτ. 1985. Προθεσμία οριστικής εγγραφής και πληρωμής: 3 Φεβρουάριού 1986. Γ.Γ. ■

τονη δραστηριότητα. Μετά την απελευθέρωση συ­ νεργάστηκε με όλα τα πνευματικά έντυπα της Αρι­ στερός και κυρίως με τα Ελεύθερα Γράμματα του Δ. Φωτιάδη. Μετά τον Εμφύλιο· βρέθηκε πολιτικός πρόσφυγας στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, την Ουγγαρία και Ρουμανία, για 20 χρόνια. Το μετα­ φραστικό της έργο εκείνης της εποχής εκδόθηκε μετά την επιστροφή της. Ανάμεσα στις μεταφρά­ σεις της είναι η «Αναγκαιότητα της Τέχνης» του Φίσερ, «Τα γράμματα του Αντόνιο Γκράμσι», «Η ιστο­ ρία της Γκεστάπο» του Ζ. Ντεραρί κ.ά. Η Χατζιδάκη συνεργάστηκε με το «Διαβάζω» από τά πρώτα του τεύχη μέχρι και πρόσφατα. Κι όταν λέμε συνεργάστηκε δεν εννοούμε μόνον τα γραπτά ΐης κείμενα που δημοσιεύτηκαν στις σελίδες του περιοδικού αλλά και τη μεγάλη της φροντίδα και έγνοια για τα παραμικρά θέματα που αφορούσαν την ύλη του περιοδικού. Λεπτομέρειες, που έδει­ χναν πόσο αγαπούσε τα γράμματα. Ακόμα κι όταν η αρρώστια της είχε δημιουργήσει προβλήματα επι­ κοινωνίας, μέσα απ’ το τηλέφωνο προσπαθούσε με χίλιες δυσκολίες να μας βοηθήσει και να μας κάνει υποδείξεις. Θα θυμόμαστε πάντα την κομψή κι ακατάβλητη γηραιά κυρία που ερχόταν στα γραφεία του περιο­ δικού και που τόσο μας εντυπώσιαζε με την ενεργητικότητά της, τον ενθουσιασμό και το ήθος της. Ένα στοιχείο που διέκρινε τόσο τον αγώνα της στον ιδεολογικό της χώρο όσο και τη συμμετοχή της στα ελληνικά γράμματα.

Έ ρ μ α ν Έσαε Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα διαβάζεται όλο και περισσότερο το έργο τον γερμανού συγγραφέα Έρμαν Έσσε. Έχει μεταφραστεί μεγάλο μέρος απ’ το πεζογραφικό τον έργο και αρκετά από τα δοκίμιά του, και είναι έργο που απόκτησε αναγνωστικό κοινό απ’ όλες τις ηλικίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένας απ’ τους πιο πολύ διαβασμένους ξένους συγγραφείς στη χώρα μας. Έτσι στο αφιέρωμα αυτό επιδιώξαμε να εκτεθούν απόψεις και αναλύσεις τον έργου τον από Έλληνες κυρίως συνεργάτες τον «Διαβάζω», πράγμα που θα καταδείξει ίσως την ελληνική προσέγγιση στο έργου τον γερμανού συγγραφέα και θα εντοπίσει πιθανόν τους λόγους εκείνους που το κάνουν τόσο προσφιλές στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Βασίλης Καλαμαράς

12/αφιερωμα

Βασίλης Καλαμαράς

Εργοβιογραφία Έρμαν Έσσε 1877 2 Ιουλίου. Ο Έρμαν Έσσε γεννιέται στο Καλβ (Βιούρτεμπεργκ). Δεύτερο παιδί του ιεραπόστολου Γιοχάνες Έσσε και της Μαρίας, χήρας Ίσενμπεργκ, το γένος Γκούντερτ. Η πατρι­ κή του οικογένεια είναι γερμανοβαλτικής καταγωγής, ενώ η μητρική του σβαμποελβετικής. Ο πατέρας του ύστερα από σύν­ τομη» ιεραποστολική περιοδεία στις Ινδίες προσλαμβάνεται βοηθός του πεθερού του Έρμαν Γκούντερτ, ονομαστού ινδολόγου και ιεραποστόλου στην Εκδοτική Ένωση του Καλβ.

1881-1886 Ο Έρμαν μένει με τους γονείς του στο Μπάσελ της Βασιλείας. Ο πατέρας του διδάσκει στην ιεραποστολή της πόλης και το 1883 αποκτά την ελβετική υπηκοότητα.

1886-1889 Η οικογένεια Έσσε επιστρέφει στο Καλβ (Ιούλιο) όπου ο Έρμαν παρακολουθεί μαθήματα στο Πρακτικό Λύκειο.

1890-1891 Ενώ σπουδάζει στο Λατινικό σχολείο, προετοιμάζεται για τις κρατικές εξετάσεις του Βιούρτενμπεργκ. Η συμμετοχή του σ’ αυτές (1891) είναι προϋπόθεση για δωρεάν εκπαίδευση στους Ευαγγελικούς θεολόγους στο Ίδρυμα του Τίμπινγκεν.

1892 Συμμετέχει στο Ευαγγελικό Θεολογικό Σεμινάριο στο μοναστή­ ρι του Μάουλμπρον, από το οποίο μετά από επτά μήνες δραπε­ τεύει. Αποπειράται να αυτοκτονήσει (Ιούνιος). Μετά από την απόπειρα κλείνεται σε νευρολογική κλινική (Ιούλιος-Αύγουστος). Αποθεραπεύεται και παραμένει για λίγο χρονικό διά­ στημα στο γυμνάσιο της πόλης Κάνστατ (Νοέμβριος).

1893 Τον Οκτώβριο μαθητεύει στο βιβλιεμπόριο στο Έσλινγκεν αλ­ λά μετά από τρεις μέρες πηγαίνει στο Καλβ για να εργαστεί δίπλα στον πατέρα του.

1894-1895 Μαθητεύει για 15 μήνες σαν μηχανικός στο εργοστάσιο Περότ του Καλβ. Κάνει σχέδια για να ξενιτευτεί στη Βραζιλία.

αψιερωμα/13

1896-1898 Εργάζεται στο βιβλιοπωλείο του Χέκενχαουερ στο Τύμπινγκεν. Εκδίδεται στη Βιέννη η πρώτη ποιητική του συλλογή με τίτλο Η γερμανική πατρίδα των ποιητών. Ακολουθεί η έκδοση του βιβλίου Ρομαντικά τραγούδια τον Οκτώβριο του 1898.

1899 Γράφει το μυθιστόρημα Παλιάνθρωποι. Το βιβλίο Μια ώρα με­ τά τα μεσάνυχτα εκδίδεται τον Ιούνιο από τον Ντίντεριχ στην Ιένα. Το Σεπτέμβριο μετοικεί στο Μπάσελ, όπου απασχολείται με ένα βιβλιοπωλείο. 1900. Γράφει άρθρα για την «Αλγκεμάινε Σδάιτσερ Τσάιτοννγκ».

1901 Από το Μάρτιο μέχρι το Μάιο κάνει το πρώτο του ταξίδι στην Ιταλία (Φλωρεντία, Ραβένα, Βενετία). Από τον Αύγουστο μέ­ χρι τις αρχές του 1903 εργάζεται βιβλιοπωλητής στο Μπάαλερ (Αντικουαριάτ Βάτενβιλ). Τα Κατάλοιπα γραφτών και ποιημά­ των από τον Χέρμαν Λάονσερ εκδίδονται το φθινόπωρο από τον εκδ. οίκο Ρ. Ράιχ.

1902 Η ποιητική συλλογή με τίτλο Ποιήματα εκδίδεται από τον οίκο Κρότε στο Βερολίνο. Λίγο μετά την έκδοση αυτού του βιβλίου πεθαίνει η μητέρα του.

1903 Ερωτεύεται τη Μαρία Μπερνούλι.

1904 Εκδίδεται ο Πέτερ Κάμεντσιντ από τον εκδοτικό οίκο Φίσερ στο Βερολίνο. Παντρεύεται τη Μαρία Μπερνούλι. Ελεύθερος συγγραφέας και συνεργάτης σε πολλές εφημερίδες και περιοδι­ κά. (Ντι Προπνλέεν, Μιούνχερ Τσάιτοννγκ, Ράιν Λάντε, Σιμπλιτσίσιμους, Ντερ Σβαμπενσπίγκελ, Βιούρτενμπεργκ Τσάι­ τοννγκ). Γράφει δυο βιογραφίες Βοκκάκιος και Φραγκίσκος της Ασίζης που εκδίδονται από τους Σούστερ και Λέφλερ στο Βερολίνο και στη Λιψία αντίστοιχα.

1905 Το Δεκέμβριο γεννιέται ο γιος του Μπρούνο.

1906

Το βιβλίο Κάτω από τον τροχό, εκδόσεις Σ. Φίσερ . Ο Έσσε γίνεται συνεκδότης του περιοδικού Μερτς. Μαρία Μπερνούλι

1907

Η συλλογή διηγημάτων Από την δώθε μεριά εκδίδεται από τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο. Στο Γκάιενχόφεν χτίζει ένα σπίτι.

1908

Τα διηγήματα με τίτλο Γείτονες εκδίδονται από τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο.

14/αφιερωμα

1909

Το Μάρτιο γεννιέται ο δεύτερος γιος του Χάινερ.

1910

Το μυθιστόρημα Γερτρούδη εκδίδεται από τον εκδ. οίκο Ά λμπερτ Λάνγκεν στο Μόναχο.

1911

Τον Ιούλιο γεννιέται ο τρίτος γιος του ο Μάρτιν. Η ποιητική συλλογή που φέρει τον τίτλο Καθ’ οδόν εκδίδεται από τον εκδ. οίκο Γκεόργκ Μιούλερ στο Μόναχο. Από το Σεπτέμβριο μέχρι το Δεκέμβριο ταξιδεύει στις Ινδίες με τον ζωγράφο Στουρτσενέγγερ.

1912

Το Λάθος δρόμοι (διηγήματα). Εκδίδεται από τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο. Ο Έσσε εγκαταλείπει για πάντα τη Γερμανία και μετοικεί μαζί με την οικογένειά του στη Βέρνη, όπου εγκα­ θίσταται στο σπίτι του πεθαμένου ζωγράφου 'Αλμπερτ Βέλτι.

1913

Από τις Ινδίες. Σημειώσεις ενός ταξιδιού στην Ινδία που εκδίδονται από τον εκδ. οίκο Σ. Φίσερ στο Βερολίνο.

1914

Το μονοπάτι του αλόγου (Μυθιστόρημα). Εκδίδεται το Μάρτιο από τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο. Δημοσιεύει αναρίθμητα άρ­ θρα και ανοιχτές επιστολές σε γερμανικές, ελβετικές, αυστρια­ κές εφημερίδες και περιοδικά.

1915 Το Κνουλπ με υπότιτλο «Τρεις ιστορίες από τη ζωή του Κνουλπ», εκδίδεται από τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο. Δραστη­ ριοποιείται στο «Σύλλογο Προστασίας Γερμανών Φυλακισμέ­ νων» της Βέρνης. Τα διηγήματα με τον τίτλο Στο δρόμο εκδίδονται από τους Ρέους και Ίτα στην Κόνσταντς. Την ίδια επο­ χή εκδίδονται από τον Σ. Φίσερ άλλες δυο συλλογές με διηγή­ ματα: Μουσική του μοναχικού και Όμορφη είναι η νιότη.

Άλμπερτ Βέλη

αφιερωμα/15

1916 Ο θάνατός του πατέρα του, η επερχόμενη σχιζοφρένεια της γυ­ ναίκας του και η αρρώστια του νεότερου γιου του, τον οδη­ γούν σε νευρικό κλονισμό. Πρώτη ψυχοθεραπεία από τον μα­ θητή του Γιουνγκ, τον Λανγκ, στο σανατόριο Σόνματ στη Λουκέρνη. Παρόλη την κακή ψυχική του κατάσταση, γίνεται συ­ νεκδοχής της Γερμανικής διεθνούς εφημερίδας και εκδότης του Κυριακάτικου ταχυδρόμου για τους Γερμανούς αιχμαλώτους πολέμου.

1917 Δημοσιεύει κείμενά του σε εφημερίδες και περιοδικά με το ψευδώνυμο Εμίλ Σίνγκλαιρ. Ξανακοιτάζει τα χειρόγραφα του Ντέμιαν.

1918-1919 Το βιβλίο Η επιστροφή του Ζαρατούστρα (Δυο λόγια στη γερ­ μανική νεολαία από έναν Γερμανό), εκδίδεται ανώνυμα από τον εκδοτικό οίκο Στέμπφλι στη Βέρνη. Η γυναίκα του διακό­ πτει την υπό περιορισμό νοσηλεία της. Λόγω της αδυναμία της γυναίκας του, αναθέτουν προσωρινά τη φύλαξη των παιδιών τους σε φίλους. Το Μάιο μετοικούν στη Μοντανιόλα-Τεσίν στην κατοικία Κάζα Καμούτσι όπου παραμένουν μέχρι το 1931. Μικρός κήπος (Βιώματα και ποιήματα). Εκδίδεται από.τον Ε.Π. Ταλ και Σια στη Βιέννη και στη Λιψία. Ντέμιαν. (Η ιστορία ενός νέου). Εκδίδεται από τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο. Ο Έσσε το υπογράφει με το ψευδώνυμο Έμιλ Σίνγκλαιρ. Η συλλογή Παραμύθια κυκλοφορεί και αυτή από τον ίδιο εκδότη. Γίνεται συνεκδότης του περιοδικού Βίβος Βόκο.

Γιόζεφ Λανγκ

1920 Ποιήματα του ζωγράφου. (Δέκα ποιήματα με ζωγραφικά σχέ­ δια). Επίσης αυτή τη χρονιά εκδίδονται τα δοκίμια για τον Ντόστογιέφσκι με τον τίτλο Βλέμμα στο χάος. Την ευθύνη για την έκδοση αυτών των βιβλίων αναλαμβάνει ο εκδοτικός οίκος Σέλντβιλα στη Βέρνη. Την ίδια εποχή εκδίδονται δύο συλλογές διηγημάτων: Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίνγκσορ και Οδοι­ πορία (Σημειώσεις με χρωματιστές εικόνες από το συγγραφέα). Επανεκδίδεται Η επιστροφή του Ζαρατούστρα με το όνομα όμως τώρα του συγγραφέα.

1921

Εκλογή ποιημάτων. Η συλλογή αυτή εκδίδεται από τον Σ. Φί­ σερ στο Βερολίνο. Συναντάται στη Ζυρίχη με τον Καρλ Γιουνγκ. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί το βιβλίο Επτά ακουαρέλες από την Τεσίν από τον οίκο Ρεχτ στο Μόναχο.

1922

Εκδίδεται το βιβλίο του Σιντάρτα στο Βερολίνο από τον Σ. Φίσερ.

1923

Οι σημειώσεις του Σίνγκλαιρ είναι το επόμενο βιβλίο του. Από την άνοιξη της ίδιας χρονιάς διαμένει τακτικά για ξεκούραση

Καρλ Γιουνγκ

1‘ 'αφιέρωμα

στο Μπάντεν κοντά στη Ζυρίχη. Διαλύεται ο γάμος του με την Μαρία Μπερνούλι (Ιούνιος).

1924 Ο Έσσε γίνεται Ελβετός υπήκοος. Παντρεύεται τη Ρουθ Βένγκερ. Τέλος Μαρτίου επιστροφή στη Μοντανιόλα.

1925 Εκδίδεται το βιβλίο Παραθεριστής. Ταξίδι στην Ουλμ, στο Μόναχο, στο Άουγκσμπουργκ και στη Νυρεμβέργη (το Νοέμβριο).

1926 Το βιβλίο με τις εικόνες. Εκλέγεται μέλος της Πρωσικής Ακα­ δημίας Ποίησης.

1927

Εκδίδονται τα βιβλία Ταξίδι στη Νυρεμβέργη και ο Λύκος της Στέπας. Με την ευκαιρία του εορτασμού των 50 χρόνων από τη γέννηση του Έσσε εκδίδεται από τον Ούγκο Μπαλ η πρώτη βιογραφία για το συγγραφέα. Με επιθυμία της γυναίκας του Ρουθ, διαλύεται και ο δεύτερος γάμος του Έσσε.

1928 Εκδίδονται τα βιβλία Παρατηρήσεις και Κρίση.

1929 Ακολουθούν τα Παρηγοριά της νύχτας και Μια βιβλιοθήκη της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

1930 Ο Έσσε εκδίδει το διήγημα Νάρκισσος και Χρυσόστομος.

«Μια

βιβλιοθήκη της παγκόσμιας λογοτεχνίας» εξώφυλλο πρώτης έκδοσης

αφιερωμα/17

1931 Μετακομίζει σ’ ένα νέο σπίτι στα προάστια της Μοντανιόλας, που το έχτισε και το παραχώρησε ο Χανς Κ. Μπάντμερ στον Έσσε για όλη του τη ζωή. Παντρεύεται την ιστορικό της τέ­ χνης Νίνον Ντόλμπιν από το Τσέρνοβιτς. Εκδίδει το διήγημα Δρόμος ένδον.

1932 Κυκλοφορεί το διήγημα Ταξίδι στην Ανατολή.

1933 Η επιλογή διηγημάτων Μικρός κόσμος εκδίδεται από τον οίκο Σ. Φίσερ στο Βερολίνο.

1934 Ο Έσσε γίνεται μέλος της Ένωσης Ελβετών Συγγραφέων. Από το δέντρο της ζωής είναι το επόμενο βιβλίο του.

1935

Το βιβλίο των μύθων εκδίδεται από τον οίκο Σ. Φίσερ στο Βε­ ρολίνο.

1936 Παρουσιάζει μια ποιητική συλλογή με τον τίτλο Ώ ρες στον κή­ πο. Το Σεπτέμβριο έχει την πρώτη προσωπική επαφή με τον Πέτερ Σούρκαμπ.

1937-1942 Εκδίδονται τα βιβλία εις μνήμην και Νέα Ποιήματα από τον εκδ. οίκο Σ. Φίσερ στο Βερολίνο. Το ανάπηρο παιδί κυκλοφο­ ρεί με έξοδα του συγγραφέα στον εκδοτικό οίκο του Άλφρεντ' Κούμπιν. Την ίδια περίοδο ο εκδοτικός οίκος Φίσερ εξασφαλί­ ζει τα δικαιώματα του βιβλίου του Έσσε Το παιχνίδι με τις γυάλινες χάντρες. Κυκλοφορούν όλα τα ποιήματά του σε συνο­ πτική έκδοση με τον τίτλο Ποιήματα.

1943

Το παιχνίδι με τις γυάλινες χάντρες. Εκδίδεται με τον υπότιτ­ λο: Η προσπάθεια περιγραφής της ζωής του Λούντι Γιόσεφ Κνεχτ και των γραφτών που άφησε πίσω του.

1944 Η Γκεστάπο συλλαμβάνει τον Σούρκαμπ, εκδότη του Έρμαν Έσσε.

1945

Τα βιβλία Μπέρτχολντ και Ονειροταξίδια (Νέες ιστορίες και παραμύθια) εκδίδονται από τους Φρετς και Βάσμουτ στη Ζυ­ ρίχη·

1946

Το βιβλίο Πόλεμος και Ειρήνη (Παρατηρήσεις πάνω στον πό­ λεμο και την πολιτική) εκδίδεται στη Ζυρίχη από τους Φρετς και Βάσμουτ. Την ίδια χρονιά τα έργα του Έσσε επανεκδίδον­ ται στη Γερμανία, στους εκδοτικούς οίκους Σούρκαμπ και Φί-

Το σπίτι πον παραχώρησε ο X. Μπάν­ τμερ στον Έσσε στα προάστια της Μον­ τανιόλας Πέτερ Σούρκαμπ

18/αψιερωμα σερ. Του απονέμεται το βραβείο Γκαίτε της πόλης Φραγκφούρτης στο Μάιν. Μετά από λίγο χρονικό διάστημα του απονέμει και η Σουηδική Ακαδημία το βραβείο Νόμπελ για τη λογοτε­ χνία.

1950 Ο Έσσε μαζί με τον Σούρκαμπ αποφασίζουν την ίδρυση ενός εκδοτικού οίκου, ο οποίος αρχίζει τη λειτουργία του τον Ιού­ λιο της ίδιας χρονιάς.

1951

Τα βιβλία Πρόσφατη πρόζα και Γράμματα κυκλοφορούν από τον Σούρκαμπ.

1952-1953 Με την ευκαιρία των γενεθλίων των 75 χρόνων του Έσσε εκδίδονται από τον Σούρκαμπ Ά πα ντα Ποιημάτων σε έξι τόμους.

1954 Ακολουθούν Οι μεταμορφώσεις του Πίκτορ από τον ίδιο. Η αλληλογραφία Έρμαν Έσσε-Ρομέν Ρολλάν εκδίδεται από τον εκδοτικό οίκο Φρετς και Βάλμουτ στη Ζυρίχη.

1955 Η συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο Εξορκισμοί εκδίδεται από τον Σούρκαμπ. Του απονέμεται το βραβείο Ειρήνης του γερμα­ νικού βιβλιεμπορίου.

1956 Θεσμοθετείται το βραβείο Έρμαν Έσσε της γερμανικής τέχνης του Μπάντεν-Βιούρτεμπεργκ.

1957 Εκδίδονται τα άπαντα του Έσσε από τον Σούρκαμπ.

1958-1961 Ακολουθεί η συλλογή Σκαλοπάτια, η οποία αποτελείται από παλιά και καινούρια ποιήματα.

1962 9 Αυγούστου. Ο Έρμαν Έσσε πεθαίνει σε ηλικία 85 χρόνων στη Μοντανιόλα.*1 Ο τάφος του Έρμαν και της Νίνον Για τη σύνθεση της εργοβιογραφίας αντλήσαμε στοιχεία από τις ακόλουθες πηγές: 1. Hesse, Hermann: Gesammelte Werke. Werkansgabe edition Suhrkamp in 12 Banden.

2. Hermann Hesse eine Werkgeschichte von Siegfried Unseld. Suhrkamp.

3. Siegfried Unseld. Begegnungen mit Hermann Hesse. Suhrkamp.

4. Materialien zu Hermann Hesse < Das Glasperlenspiel < Erster Bond. Texte von Hermann Hesse. Heraus gegeben von Volker Michels. Suhrkamp.

5. Materialen zu Herman Hesse > Das Glasperlenspiel < Zweiter Band. Texte fiber das Glasperlenspiel. Herausgegeben von Volker Michels. Suhrkamp.

6. Hermann Hesse Leben und Werk im Bild. Von Volker Michels. Insel Aasrhen-

αφιερωμα/19

Η πόλις Κάλβ γενέτειρα τον Έρμαν Έσσε.

Ο Έ ρμαν Έσσε, πα ιδί ιεραπόστολον με μητέρα κόρη ενός ξακουστού ινόολόγον κι ιεραπόστολον, μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον θρησκόληπτο πον,το χαρακτηρίζει κυρίως ο φιλελεύθερος προτεσταντισμός. Μ εγαλώνοντας παροτρύνεται όλο και πε­ ρισσότερο να φοιτήσει σε κάποια θεολογική σχολή. Π αρ’ ότι ο Έσσε από μικρός δείχνει την ιδιαίτερα ανήσυχη φύση του, εκδηλώνοντας την ισχυρή του θέληση, το ταμπεραμέντο, τη φαντασία μα και τα πολύπλευρα ενδιαφέροντά του, μπαίνει, σε ηλικία 14 χρονών, σπουδαστής στην Ευαγγελική Σχολή του Μ άονλμπρον. Πώς όμως μπορεί να εναρμονιστεί η ανήσυχη φύση του στο περιβάλλον και στο χαρακτήρα μιας μοναστηριακής σχολής; Ο Έσσε εγκαταλεί­ πει τη σχολή σε 7 μήνες. Η πρώτη του δήλωση αμέσως μετά, φανερώνει το τι μπορεί να συνέβη στην ψυχή του νεαρού κατά τη διάρκεια της φοί­ τησής του: «έφυγα γιατί ήθελα να γίνω ποιητής ή τίποτα άλλο», λέει. Κι είναι τότε 15 χρονών. «Ό ταν ήμαστε παιδιά, οι μεγάλοι έκαναν ό,τι μπορούσαν για να “σπάσουν τη θέλησή μας” , όπως η ευσεβής παιδαγωγική αντίληψη των και­ ρών εκείνων αποκαλούσε αυτού του είδους τις προσπάθειες. Κατάφεραν πραγματικά να σπά­ σουν και να καταστρέψουν πάρα πολλά από όσα φέρναμε μέσα μας, αλλά όχι τη θέλησή μας. Ό χ ι τη μοναδική έμφυτη σπίθα που μας έκανε να μην

ανήκουμε σε αυτού του είδους την τάξη των πραγμάτων». Είναι γύρω στα 16 όταν αρχίζει η πρώτη ανη­ συχητική φάση της ζωής του. Προσπαθεί να οριοθετήσει την προσωπικότητά του δίνοντας προτεραιότητα στην εσώτερη ανάγκη του να εκ­ φραστεί ποιητικά. Όμως οι προσπάθειες να* ισορροπήσει την έφηβη ψυχή του με τις τόσο ενήλικες σκέψεις κι ανάγκες του θα αποτύχουν. Αποτέλεσμα: μια απόπειρα αυτοκτονίας. Μετά την απόπειρα παραμένει για δυο μήνες σε μια νευρολογική κλινική. «Θεωρώ τους αυτόχειρες αξιοσέβαστους, συγ­ γενικούς, και κατά κάποιο τρόπο, αν και με κά­ ποιο ανατριχιαστικό τρόπο, ξεχωριστούς, παρα­ δειγματικούς μιας οδύνης πέρα από τις δυνατό­

20/αφιερωμα τητες εκείνου του καθηγητή, ενός κουράγιου και μιας προκλητικής στάσης που δεν μπορώ παρά να αγαπώ. Οι αυτόχειρες εκτός από το κουράγιο να φυτέψουν μια σφαίρα στο κεφάλι τους, είχαν και το κουράγιο να προκαλέσουν τη δυσαρέ­ σκεια και την περιφρόνηση των δασκάλων και των ηθικολόγων, κάτι που δεν μπορούσε παρά να κάνει μεγαλύτερη τη συμπάθειά μου». Η αλήθεια, κατά τον Έσσε, βιώνεται· δεν δι­ δάσκεται. Όλες οι ψυχοπνευματικές διεργασίες που τον οδήγησαν στην απόπειρα αυτοκτονίας είναι σίγουρα το πρώτο μεγάλο βήμα στο δρόμο της προσωπικής του αλήθειας κι αυτογνωσίας. Η απόπειρα άφησε ένα σημάδι -ορόσημο που γίνε­ ται εμφανές σε όλο του το συγγραφικό έργο. Μετά τήν παραμονή του στη νευρολογική κλι­ νική τελειώνει το γυμνάσιο κι αρχίζει να δουλεύ­ ει ανελλιπώς γιά ένα χρόνο σ’ ένα εργοστάσιο κα­ τασκευής ρολογιών. Στη διάρκεια αυτού του χρόνου δραστηριοποιεί κάποια ποσότητα από την εσωτερική του ενέργεια, κατασκευάζοντας ρολόγια, και καταφέρνει να ξεπεράσει την κρίση του. Εκείνη την εποχή, γύρω στα 17 του, αρχίζει τη συστηματική σπουδή της λογοτεχνίας, μελε­ τώντας τα βιβλία που βρίσκει άφθονα στις βι­ βλιοθήκες των γονιών του. Τα τρία επόμενα χρό­ νια μαθητεύει σε ένα βιβλιοπωλείο στο Τίμπινγκεν. ') Τα χρόνια αυτά, χρόνια αυστηρής αυτοαγω­ γής, είναι καθοριστικά για τον Έσσε. Μετά από επίπονη εργασία στο βιβλιοπωλείο, προσπαθεί μέσα από την απασχόλησή του με έργα της παγ­ κόσμιας λογοτεχνίας να προσδιορίσει τον δικό του πνευματικό χώρο. Μετά τον Γκαίτε το εν­ διαφέρον του στρέφεται στα έργα των μεγαλύτε­ ρων ποιητών του ρομαντισμού: Νοβάλις, Τικ, Αΐχεντορφ, Μπρεντάνο, Σλάιερμάχερ και Σλέγκελ. Το «θέλω να γίνω ποιητής», επιθυμία που είχε εκδηλώσει εγκαταλείποντας τη θεολογική σχολή όταν ήταν 15 χρονών, αποδεικνύεται από την επερχόμενη ροή των βιωμάτων του πως δεν ήταν ένας εφηβικός, ρομαντικός ενθουσιασμός αλλά μια έντονη διαίσθηση. Η αισθητική εικόνα που φτιάχνει ο Έσσε και χαρακτηρίζει κυρίως τα πρώτα του έργα, είναι έντονα ποιητική. «Κάθε αληθινό ποίημα ή έργο ζωγραφικής, κάθε μέτρο αληθινής μουσικής πληρώνεται με μια ολόκληρη ζωή, με οδύνη κι αίμα», γράφει στα “Αδημοσίευτα γράμματα” . Η σκέψη αυτή γίνεται σιγά-σιγά συνείδηση, τρόπος ζωής. Μια διάχυτη ανησυχία, υποθάλπουσα ή φανερή, εί­ ναι αυτή που κινεί την πένα του. Ο Χάρυ, ο λύ­ κος της στέπας στο ομώνυμο έργο, συνειδητο­ ποιεί «πως όποιος αντί για κρότους ζητά μουσι­ κή κι αντί για παιχνίδι πραγματικό πάθος δεν έχει θέση σε τούτο τον όμορφο κόσμο μας..., κι όμως αυτοί ξέρουν πως τα όνειρά τους είναι σω­

στά, όμως η πραγματικότητα είναι αυτή που έχει το άδικο». Σε ηλικία 22 χρονών εκδίδει μια συλλογή πε­ ζογραφημάτων. Τα επόμενα τέσσερα χρόνια δουλεύει σαν βιβλιοπώλης και παλαιοβιβλιοπώ­ λης, ενώ παράλληλα αρχίζει να γράφει διάφορα άρθρα και παρουσιάσεις - κριτικές βιβλίων. Με­ τά από δύο συλλογές ποιημάτων, σε ηλικία 26 χρονών, εκδίδεται το πρώτο του μυθιστόρημα «Πήτερ Κάμεντσιντ», έργο που περιέχει πολλά βιογραφικά στοιχεία από τη ζωή του και γνωρί­ ζει μεγάλη επιτυχία. Ο Έσσε καθιερώνεται και ζει από δω και πέρα ως συγγραφέας. «Σχεδόν όλα τα μυθιστορήματα που έχω γρά­ ψει αποτελούν βιογραφίες της ψυχής- σε όλα, το κέντρο βάρους δεν είναι η πλοκή, οι περιπλοκές κι η αγωνία ως προς το τι θα συμβεί, μάλλον πρόκειται βασικά για μονόλογους. Αυτός ο χα­ ρακτήρας, ένα μοναδικό πρόσωπο, εξετάζεται ως προς τη σχέση του με τον κόσμο και τον εαυ­ τό του. Αυτά τα έργα της δημιουργικής φαντα­ σίας αποκαλούνται «μυθιστορήματα», θα γράψει αργότερα σε ένα του δοκίμιο. Οι κυριότερες εμπνεύσεις του πηγάζουν από προσωπικές του εμπειρίες, από την προσωπική του θέαση της ζωής. Έπειτα είναι και τα παναν­ θρώπινα γεγονότα και οι ανθρώπινες καταστά­ σεις (πόλεμοι, πείνα, εξαθλίωση) που διεγείρουν την ευαισθησία του και δημιουργούν τη βαθιά συμπάθειά του προς την ανθρώπινη φύση. Στη διάρκεια των α' και β' παγκοσμίων πολέμων, φαίνεται το πόσο άρρηκτα είναι συνδεδεμένη η ιδεολογία με τη ζωή του από την αντιμιλιταριστική του δράση: Με αφορμή την έναρξη του α' παγκοσμίου πο­ λέμου το 1914, ο Έρμαν Έσσε αρχίζει να γράφει για πρώτη φορά επισταμένως πολιτικά άρθρα. Ό πω ς λέει ο ίδιος το «πολιτικά» είναι μέσα σε εισαγωγικά γιατί τα άρθρα αυτά δεν έχουν τίπο­ τα από πολιτική εκτός από την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γράφτηκαν. Με αφορμή την παγκό­ σμια πολιτική σκηνή ο Έσσε προσπαθεί για άλ­ λη μια φορά να οδηγήσει τον αναγνώστη στα βά­ θη του εαυτού του. Από το 1916 μέχρι το 1919 εκδίδει το αντιπολεμικό πληροφοριακό περιοδι­ κό «Κυριακάτικος κήρυκας για τους γερμανούς αιχμαλώτους». Ιδρύει τον εκδοτικό οίκο για τους γερμανούς αιχμαλώτους όπου εκδίδονται μέσα σε δύο χρόνια 22 τόμοι. Το 1919 εκδίδεται ανώ­ νυμα η πολιτική του προκήρυξη «Η επιστροφή του Ζαρατούστρα, δυο λόγια για τη γερμανική νεολαία από έναν γερμανό». Με αυτό το βιβλίο του προτρέπει, ουσιαστικά, τη γερμανική νεο­ λαία «να γνωρίσει ποια είναι αυτή καθ’ εαυτή και... να ξεχάσει να θέλει να είναι κάτι άλλο». Την ίδια χρονιά διαμαρτυρόμενος ενάντια στον γερμανικό μιλιταρισμό πηγαίνει να ζήσει στην

αφιερωμα/21

Ελβετία, όπου μένει αυτοεξόριστος ώς το θάνα­ τό του. Τα περισσότερα από τα άρθρα του που αναφέρονται στον πόλεμο του 1914-1918 δημοσιεύτη­ καν στην Neue Zurcher Nachrichten. «Εκείνη την περίοδο (και μέχρι το 1823) ήμουν ακόμη Γερμα­ νός πολίτης. Από τότε ποτέ δεν με συγχώρεσαν στη Γερμανία επειδή κάποτε κράτησα επικριτική στάση απέναντι στον πατριωτισμό και στο μιλι­ ταρισμό. Πολύ πριν από τους πρώτους θριάμ­ βους του Εθνικοσοσιαλισμού, η επίσημη Γερμα­ νία με θεωρούσε ύποπτο και τελικά ανεπιθύμητο άτομο, που στην καλύτερη περίπτωση ήταν άξιο ανοχής και μόνο. Στην περίοδο της παντοδυνα­ μίας του, το κόμμα του Χίτλερ εκδήλωσε την εκδικητικότητά του στα βιβλία μου και στον άτυχο Βερολινέζο εκδότη μου», γράφει αργότερα στον πρόλογο ενός βιβλίου του. Δεν είναι μόνο σε αυτά τα πολιτικά άρθρα που ο Έσσε θίγει το συγκεκριμένο πρόβλημα της επερχόμενης καταστροφής. Στα περισσότερα βι­ βλία του υποθάλπει μια έντονη αγωνία για τον κόσμο και το πού οδηγείται, ξεκινώντας πάντα από τη φύση της’ ανθρώπινης ψυχής. Ο «Λύκος της Στέπας» είναι μια κραυγή απόγνωσης, μια αγωνιώδης προειδοποίηση για τον επερχόμενο πόλεμο ενώ «το παιγνίδι με τις γυάλινες χάν­ τρες» είναι μια παρουσίαση της παγκόσμιας ει­ κόνας στα θέματα του πολιτισμού σε έναν ουτο­ πικό χώρο που χρονικά συμβαίνει εκατοντάδες χρόνια μετά το παρόν μας. Η αναφορά στη χιτ­

λερική Γερμανία είναι εμφανής, το βιβλίο γνωρί­ ζει μεγάλη επιτυχία κι επιδρά βαθιά στη συνεί­ δηση των γερμανών στα μεταπολεμικά χρόνια. Σημαντικό ρόλο στη στάση που κρατά ο Έσσε κατά τη διάρκεια των δύο παγκοσμίων πολέμων παίζει η φιλία του με τον γάλλο λογοτέχνη και κριτικό Ρομέν Ρολλάν. Γράφει γι’ αυτόν ο Έσσε: «Τώρα πια είχα έναν σύντροφο στις αντιλήψεις μου, κάποιον που όπως κι εγώ συνειδητοποιούσε τον καταραμένο παραλογισμό και την ψύχωση του πολέμου κι επαναστατούσε εναντίον τους. Ήταν κάτι το σπουδαίο, χαρά αλλά και σωτη­ ρία, που έμαθα ότι στη Γαλλία, στο «εχθρικό» στρατόπεδο, υπήρχε ένας άνθρωπος που η συ­ νείδησή του δεν τον άφηνε να σιωπήσει ή να μετάσχει στα διαπραττόμενα έργα του μισητού και νοσηρού εθνικισμού». Με δυο λόγια, ο Έσσε αγωνίζεται για την ει­ ρήνη σαν γνήσιος ουμανιστής, υποκινούμενος αποκλειστικά από την εσώτερη φωνή του που ξέ­ ρει πως «η ειρήνη δεν είναι ούτε μια γνήσια πα­ ραδείσια κατάσταση ούτε μια μορφή συνύπαρ­ ξης με κοινή συναίνεση. Η ειρήνη είναι ένα ιδα­ νικό. Είναι απέραντα πολύπλοκη, ασταθής κι εύθραυστη. Μια ανάσα μπορεί να την καταστρέ­ ψει».3 Εκτός από τους δύο πολέμους η θεματολογία και το συγγραφικό ύφος του Έσσε επηρεάζεται από προσωπικά γεγονότα. Το ταξίδι του στις Ινδίες (1911) κι η άμεση γνωριμία του με την ανατολίτικη σκέψη δεν τον

22/αψιερωμα

Ο Έσσε με τη γυναίκα του Νίνον στο Σαιν Μόριτς τον Φε­ βρουάριο του 1932

οδηγεί μόνο στη συγγραφή του βιβλίου «Το ταξί­ δι στην Ανατολή» (1913) αλλά αφήνει βαθιά ση­ μάδια στη σκέψη και τη σύνθεση της ψυχής του. Αυτό θα φανερωθεί πολύ καθαρά στο βιβλίο του «Σιντάρτα» (1922) που είναι αποτέλεσμα της πο­ λύχρονης σχέσης κι απασχόλησής του με τη φιλο­ σοφία της Ινδίας και της Κίνας. «Ανέπνεα και συμμετείχα στον πνευματικό Ινδουισμό από πο­ λύ μικρός στον ίδιο βαθμό που συμμετείχα στο Χριστιανισμό. Ο κόσμος όμως της ινδικής θρη­ σκείας και ποίησης ήταν πολύ πιο ελκυστικός. Εδώ δε^ί υπήρχε καμιά “τέτοιου είδους καταπιε­ στική στενοκεφαλιά, καμιά οσμή του σοβαρού χρώματος του άμβωνα ή των θρησκόληπτων ωρών της Βίβλου. Υπήρχε χώρος για να κινηθεί η φαντασία μου, μπορούσα να καθορίσω χωρίς αντίσταση τα πρώτα μηνύματα που έφταναν ώς εμένα από τον κόσμο της Ινδίας και ποτέ δεν έπαψαν σε όλη μου τη ζωή να με επηρεάζουν. Ο κινεζικός πνευματικός κόσμος μού έγινε γνωστός αργότερα μετά τον ινδουϊστικό, και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα νέες εξελίξεις· η κλασική κινεζι­ κή σύλληψη της αρετής, που πάντοτε μ’ έκανε να βλέπω τον Κονφούκιο και τον Σωκράτη σαν αδελφούς, και η κρυμμένη σοφία του Λάο-Τσε με το μυστικιστικό της δυναμισμό με επηρέασε σε μεγάλο βαθμό» γράφει σε ένα του δοκίμιο. Πράγματι, η φιλοσοφική αντίληψη κι η διαύγεια του ποιητικού του λόγου κι ύφους που έχουν τα έργα του έχουν κατά πολύ τη βάση τους στην Ανατολή.

Λίγα χρόνια πριν την έναρξη του α' παγκο­ σμίου πολέμου (1911) περνά την πρώτη του ψυ­ χολογική κρίση, ως ενήλικας, όταν συνειδητο­ ποιεί την αστική μορφή που έχει πάρει η οικογε­ νειακή του ζωή. Τέσσερα χρόνια μετά, οι οικο­ γενειακές συγκυρίες κι ο πρώτος παγκόσμιος πό­ λεμος προκαλούν στον Έσσε μελαγχολία. Τότε, για πρώτη φορά, υποβάλλεται σε ψυχοθεραπεία από τον Λανγκ, μαθητή του Γιουνγκ. Το 1921, έξι χρόνια αργότερα, υποβάλλεται σε ψυχαναλυ­ τική θεραπεία από τον ίδιο τον Γιουνγκ. Η ψυ­ χαναλυτική μέθοδος που χρησιμοποιεί ο Γιουνγκ και το ίδιο το γεγονός τής ψυχανάλυσής του επη­ ρεάζει κατά πολύ τη σκιαγράφηση των ανθρώπι­ νων χαρακτήρων στα επόμενα έργα του, ιδιαίτε­ ρα στο «Ντέμιαν» (1919), στο «Ο λύκος της στέ­ πας» (1927), και στο «Νάρκισσος και Χρυσόστο­ μος» (1930). Μέσα σε οκτώ χρόνια (1923-1931) διαλύει δύο γόμους του και ξαναπαντρεύεται για τρίτη φο­ ρά, ζώντας καταστάσεις που φανερώνουν τη σύγχυση και τις δυσκολίες που συναντά στην προσωπική του ζωή, δυσκολίες που σχετίζονται άμεσα τόσο με τον ευαίσθητο χαρακτήρα του όσο και με τον τρόπο της σκέψης του. Καθαρές επιρροές από αυτές τις δυσκολίες προσαρμογής φαίνονται στα βιβλία του «Γερτρούδη» (1910), «Το μονοπάτι του αλόγου» (1914) και στο «Τε­ λευταίο ταξίδι του Κλίνγκσορ» (1920). ( Σε ένα ταξίδι του στη Νυρεμβέργη, ένα ρζρόνο μετά το δεύτερο γάμο του, γράφει: «Είναι η μοί­ ρα μερικών ανθρώπων να αισθάνονται τη ζωή γενικά σαν θλίψη και πόνο, όχι μόνο με τη σκέ­ ψη, με κάποιο λογοτεχνικό-αισθητικό πεσιμισμό, αλλά σωματικά και πραγματικά. Αυτοί οι άν­ θρωποι, στους .οποίους δυστυχώς ανήκω έχουν περισσότερο ταλέντο να αισθάνονται τους πό­ νους παρά να αισθάνονται τη χαρά -η αναπνοή κι ο ύπνος, το φαγητό κι η πέψη κι όλες οι απλούστερες ζωικές ασχολίες τους προκαλούν μάλλον πόνο και κόπο παρά ικανοποίηση». Η θλίψη εξάλλου αυτή του Έσσε είναι φανερή σε όλα τα έργα του. Είναι στοιχείο που χαρακτη­ ρίζει όλη του τη ζωή. Η ζωή του ήταν λίγο πολύ αυτό που έλεγε ο Χάρυ στο «Λύκο της στέπας»: «Ένιωθα' βαθιά θλιμμένος. Έβλεπα και τον εαυτό μου, έναν αποκαμωμένο οδοιπόρο, να σέρνομαι στην έρημο του Υπερπέραν φορτωμέ­ νος με τα αμέτρητα περιττά βιβλία που είχα γρά­ ψει, με όλα τα άρθρα και τις επιφυλλίδες και πί­ σω μου να ακολουθεί η στρατιά των τυπογρά­ φων που τα είχαν τυπώσει, η στρατιά των ανα­ γνωστών που τα είχαν καταπιεί όλα αυτά...».

σημ. 1. από τα «Γράμματα». σημ.,2. από το «Αν ο πόλεμος συνεχιστεί» (1946). σημ. 3. από το «Η πίστη μου».

αφιερωμο/23

Μαρία Θ. Παξινού

Η άγνωστη πλευρά ενός μύθου Τον Μάη του 1922 ο Τόμας Έ λιοτ επισκεπτόταν τον Έρμαν Έσσε στο μικρό ελβε­ τικό χωριό Μοντανιόλα, πάνω από το Λουγκάνο, όπου ο δημιουργός του «Ντέμιαν» και του «Σιντάρτα» είχε εγκατασταθεί πρόσφατα κι όπου επρόκειτο να μεί­ νει ώς την ημέρα του θανάτου του, το 1962. Εκείνο που οδήγησε τον Έ λιοτ στην Ελβετία δεν ήταν η επιτυχία του «Ντέμιαν» (1919), ούτε η πρόθεση να αποσπάσει κάποια μορφή συνεργασίας για το περιοδικό «Κριτήριο», που εξέδιδε, από τον δημοφιλή μυθιστοριογράφο των προπολεμικών χρόνων. Σ ’ ένα γράμμα του, που είχε προηγηθεί, ο Έ λιοτ εξηγούσε στον Έσσε ότι ένας μικρός τόμος δοκιμίων με τον τίτλο «Ματιά στο χάος» (1920) είχε προκαλέσει το θαυμασμό του: «Στο βιβλίο σας “Ματιά στο χάος” διακρίνω μια ενασχόληση μ ε σοβαρά προβλήματα, που δεν έχουν απασχολήσει το αγγλικό κοινό και που θα μ ’ ενδιέφερε να τα μεταφέρω στη χώρα μου». Χάριν της ιστορίας, αξίζει να αναφερθεί, στο σημείο αυτό, ότι ο Έλιοτ, στην προσπάθεια του να διαδώσει το έργο του γερμανού συγγραφέα στο αγγλόφωνο κοινό περιέλαβε την «Ματιά στο χάος» στις σημειώσεις της «Έρημης Χώρας». Η προσπάθεια, προφανώς, απέτυχε, αφού και σή­ μερα, παρά τις αλλεπάλληλες εκδόσεις του πεζογραφικού κυρίως, αλλά και του ποιητικού του έργου στις αγγλοσαξονικές χώρες, παρά την αχλύ του μύθου, που τυλίγει το συγγραφέα, τα δοκίμιά του παραμένουν σχεδόν άγνωστα, ακό­ μα και στους πιο ένθερμους λάτρεις του πνεύμα­ τός του. Φαίνεται, μάλιστα, ότι και στην ίδια την πατρίδα του, και παρά την τρομερά επιμελη­ μένη εκδοτική δουλειά του οίκου Suhrkamp, η κατάσταση δεν διαφέρει σημαντικά. Τι πιο φυ­ σικό, λοιπόν, από την τέλεια αδιαφορία, με την οποία αντιμετωπίζουν κοινό και εκδότες στην

χώρα μας αυτή την πλευρά ενός συγγραφέα που αγαπήθηκε και διαβάζεται πολύ; Τι πιο φυσικό για την άτακτη, τις περισσότερες φορές, δουλειά των εκδοτικών οίκων, αλλά και τη μεσογειακή, συχνά επιπόλαιη, φύση των αναγνωστικών συνη­ θειών όλων μας; Ωστόσο, η άγνωστη αυτή πλευρά του Έσσε, είναι ιδιαίτερέ σημαντική για την ουσιαστική κατανόηση του έργου του. Πιθανόν, μάλιστα, να μην είναι δυνατό να εκτιμηθεί σ’ όλη της την έκταση η προβληματική, τα ενδιαφέροντα και οι δυνατότητές του, αν δεν μελετηθεί σοβαρά, και σε βάθος, ο τεράστιος όγκος του δοκιμιογραφικού του έργου. Τα δοκίμια του Έσσε θα μπορούσαν, σε μια πρώτη ταξινόμηση, να χωριστούν σε τρεις κατη­ γορίες. Στην πρώτη, συναντάμε έναν μεγάλο αριθμό άρθρων με λογοτεχνικά θέματα. Ανάμε-

24/αφιερωμα

Τόμας Έλιοτ

σά τους, γενικές σκέψεις «για τη Γλώσσα», για «Καλούς και κακούς κριτικούς»,' προσωπικές αναφορές στο έργο του, όπως η «Εισαγωγή του συγγραφέα για την έκδοση των απάντων του», ή «Μια νύχτα δουλειάς», ο επίλογος που έγραψε το 1941 για το «Λύκο της Στέπας», ή αναμνήσεις από την εποχή που έγραφε τη νουβέλα «Το τε­ λευταίο καλοκαίρι του Κλίνγκσορ». Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται κριτικές για γερμανικά κατ ξένα βιβλία, δοκίμια για συγγραφείς που αγαπούσε, εισαγωγικά κείμενα για ποικίλες αν­ θολογίες, και συλλογές έργων από την παγκό­ σμια λογοτεχνία. Στη δεύτερη κατηγορία βρί­ σκουμε δοκίμια με περισσότερο προσωπικά θέ­ ματα. Μερικά απ’ αυτά έχουν σχεδόν εξομολογητικό τόνο, όπως, π.χ. το «Γράμμα σ’ ένα Φιλισταίο», Άλλα, όπως «Η Πίστη μου», ή «Και λίγη θεο­ λογία», καταλήγουν στην έκφραση του βαθύτε­ ρου «πιστεύω» του συγγραφέα. Τα δοκίμια, τέ­ λος, της τρίτης κατηγορίας χειρίζονται καθαρά πολιτικά θέματα. Ο διαχωρισμός αυτός δεν έχει τόσο σκοπό να υπογραμμίσει συγκεκριμένα θέματα, όσο να οριοθετήσει τα ενδιαφέροντα του δοκιμιογρά­ φου Έσσε. Σε γενικές, πάντα, γραμμές, θα μπο­ ρούσα να παρατηρήσω ότι τα δοκίμια της πρώ­ της περιόδου περιορίζονται σε καθαρά λογοτε­ χνικά θέματα. Στο διάστημα μεταξύ 1917-33 αποκτούν ένα βαθύτερο, φιλοσοφικό ύφος: Τα

κείμενα της τελευταίας περιόδου χαρακτηρίζον­ ται από μια κλασική λιτότητα. Σ’ αυτά, ο συγ­ γραφέας δεν χρησιμοποιεί ως αφορμή κάποιο λογοτεχνικό ή κοινωνικό γεγονός, αλλά ξεκινάει από μια συγκεκριμένη «Περιγραφή τοπίου», για" να καταλήξει σε γενικότερες σκέψεις γύρω από τη ζωή και την τέχνη. Ήδη από το 1904 θα μπο­ ρούσε κανείς να «ανιχνεύσει» ίιαρόμοιες τάσεις στο δοκίμιο «Καθώς τελειώνει η χρονιά», που ξεκινούσε με μια αναφορά στον ίδιο τον νεαρό, τότε, συγγραφέα, για να προχωρήσει σε μια έν­ τονη διαγραφή της απογοήτευσης που του προκαλούσε ο σύγχρονος «πολιτισμός» και να καταλήξει στην εξύμνηση ενός χρονικού του Μεσαίω­ να. Η τέχνη και η ζωή ήταν για τον. Έσσε δυο έννοιες αλληλένδετές σε τέτοιο βαθμό, που δεν μπορούσε να ασχοληθεί με τη μια, χωρίς ν’ ανα­ φερθεί στην άλλη. Η τάση αυτή είναι έκδηλη στον τόμο με τα δο­ κίμια, που τράβηξε την προσοχή του Έλιοτ. Τα δυο βασικά κείμενα του βιβλίου, που αποτελούν μια σημαντικότατη μελέτη της κατάστασης του ευρωπαϊκού πολιτισμού, στα τέλη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, είναι αφιερωμένα στα μυ­ θιστορήματα του Ντοστογιέφσκι «Αδελφοί Καραμάζωφ» και «Ο Ηλίθιος». Το πρώτο δοκίμιο, με υπότιτλο «Η παρακμή της Ευρώπης», υπο­ στηρίζει τη θέση ότι το ευρωπαϊκό πνεύμα υπο­ νομεύεται απ’ αυτό, που ο Έσσε αποκαλεί «ασιατικό» ιδεώδες των Καραμάζωφ: «Έχω την εντύπωση ότι στα έργα του Ντοστογιέφσκι και, ιδιαίτερα στους Αδελφούς Καραμά­ ζωφ, που αποτελούν τη συνισταμένη της δη­ μιουργίας του, προλέγεται και διακηρύσσεται με τρομακτική σαφήνεια αυτό που ονομάζω «παρα­ κμή της Ευρώπης». Το γεγονός ότι οι νέοι της Ευρώπης, και ιδιαίτερα οι Γερμανοί, θεωρούν τον Ντοστογιέφσκι, κι όχι τον Γκαίτε ή τον Νίτσε κορυφαίο των συγγραφέων, αποτελεί, κατά τη γνώμη μου κακό οιωνό για το μέλλον όλων μας. Αν ρίξετε μια προσεκτική ματιά σε κάθε αξιόλογο λογοτεχνικό κείμενο, που γράφεται στις μέρες μας, θα δείτε ότι έχει επηρεαστεί από τον Ντοστογιέφσκι, όσο παιδαριώδες κι αν είναι το αποτέλεσμα, ακόμα κι αν η επίδραση περιορί­ ζεται στην απομίμηση. Το ιδεώδες των Καραμά­ ζωφ, ένα πρωτόγονο, μυστικιστικό, ασιατικό ιδεώδες αρχίζει να γίνεται ευρωπαϊκό, αρχίζει να καταβροχθίζει το πνεύμα της Ευρώπης. Αυτό είναι το γεγονός που αποκαλώ «παρακμή της · Ευρώπης». Η παρακμή αυτή συνίσταται σε μια επιστροφή στην Ασία, επιστροφή στη μητέρα, στις πηγές, στις φαουστικές «μαννάδες», και δεν μπορεί παρά να οδηγήσει κάθε γήινο θάνατο σε μια καινούρια γέννηση... Αλλά τι είδους «ασια­ τικό» ιδεώδες είναι αυτό που βρίσκω στον Ντοστογιέφσκι και μου δίνει την εντύπωση ότι τείνει να κατακτήσει την Ευρώπη;

αφιερωμα/25 »Για να μην πολυλογώ, είναι μια αποστροφή για κάθε ηθική τάξη, είναι η επιδίωξη μιας παγ­ κόσμιας κατανόησης και ομόνοιας, μιας παγκό­ σμιας τάξης, μιας νέας, τρομακτικής αγιοσύνης, σαν αυτή που κηρύσσει προφητικά ο στάρετς Ζώσιμος, αυτή πού βιώνει ο Αλιόσα και που συ­ νειδητά εκφράζουν ο Δημήτρης, και κυρίως, ο Ιβάν Καραμάζωφ». Διστάζοντας, κατά τον Έσσε, να κάνει διά­ κριση μεταξύ καλού και κακού ο «ρωσικός τύπος ανθρώπου» λατρεύει ένα Θεό, που είναι, ταυτό­ χρονα, Σατανάς. Καθώς το νέο πνεύμα εισβάλλει ορμητικά στην Ευρώπη, γίνεται εμφανής η πα­ ρακμή του παραδοσιακού ελληνορωμαϊκού ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού. Ωστόσο, η «παρα­ κμή της Ευρώπης» δεν θα είναι μια βίαιη ανα­ τροπή, αλλά μια εσωτερική επανάσταση: «ανα­ θεώρηση σκουριασμένων συμβόλων, μετασχημα­ τισμός των πνευματικών αξιών». Αυτές οι κάπως σπενγκλερικές1 ιδέες-που αποκρυσταλλώθηκαν ωστόσο, πριν ο Έσσε διαβάσει την «Παρακμή της Δύσης» - αποτελούν το περιεχόμενο ενός δεύ­ τερου δοκιμίου με τίτλο «Σκέψεις για τον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι». Ο Μύσκιν, ο ήρωας του βι­ βλίου, προκαλεί το φόβο των άλλων, που τον παρεξηγούν, γιατί αντιμετωπίζει την πραγματι­ κότητα εντελώς διαφό'ρετικά. Ενώ εκείνοι, σαν Ευρωπαίοι, έχουν προσκολληθεί στις αξίες ενός ξεπερασμένου συστήματος, αυτός δέχεται, χωρίς την παραμικρή διαμαρτυρία, όλα όσα του δίνει η ζωή. Κι αυτό γιατί σε κάποιες προφητικές στιγ­ μές (όσο διαρκούν οι κρίσεις επιληψίας, από την οποία πάσχει) του δόθηκε το προνόμιο να σταθεί στο μαγικό εκείνο όριο, όπου αίρονται οι αντι­ θέσεις. Ό σο μένουμε κλεισμένοι στα στενά πλαίσια αυτού που συνηθίσαμε να αποκαλούμε, και να θεωρούμε, «πραγματικότητα», βλέπουμε τη ζωή μέσα από το πρίσμα αλλεπάλληλων αντιθέσεων. " Αν όμως κατορθώσουμε, έστω.και για μόνο στιγ­ μή να ξεφύγουμε από το σύστημα, μας δίνεται η ευκαιρία yg διαπιστώσουμε ότι οι φαινομενικές αντιθέσεις δεν αποτελούν ουσιαστικά παρά αλληλοσυμπληρούμενα μέρη ενός συνόλου. Ο κά­ πως ρομαντικός όρος «μαγική σκέψη» χρησιμο­ ποιείται από τον Έσσε για να εκφράσει τη δια­ νοητική στάση, που μας επιτρέπει να ξεφύγουμε από τις φαινομενικές αντιθέσεις. Η μαγική σκέ­ ψη συνίσταται σε μια πνευματική αναθεώρηση της ζωής, που βασίζεται σε μια θαρραλέά και ασυμβίβαστη θεώρηση του χάους, που κρύβουμε μέσα μας. Στους αντίποδες της πνευματικής αναρχίας, η «μαγική σκέψη» οδηγεί στό ξεπέρα­ σμα του χάους, αφού το χάος φαίνεται «χαώδες» μόνο σ’ όσους σκέφτονται συμβατικά. Ό σοι από τους αναγνώστες μας ξέρουν σε βά­ θος το μυθιστορηματικό έργο του. Έσσε, θα ανα­ γνωρίσουν εύκολα στα δυο δοκίμια, που ανάφε-

ρα παραπάνω το ιδεολογικά,, υπόβαθρο του «Ντέμιαν», που είχε γραφτεί πριν μερικά χρό­ νια. Η στενή σχέση των δοκιμίων με το μυθιστο­ ρηματικό έργο του συγγραφέα, επιβάλλει, πι­ στεύω, να εξετάσουμε τη «Ματιά στο χάος» κά­ τω από το φως που ρίχνει πάνω της η συνολική γνώση του έργου του. Τα δυο δοκίμιά για τον Ντοστογιέφσκι γρά­ φτηκαν το 1919, σε μια στιγμή ιδιαίτερα κρίσιμη για την ανάπτυξη του συγγραφέα. Ώ ς το 1916 ο Έσσε ήταν δοσμένος αποκλειστικά στην προσω­ πική ζωή και τις απαιτήσεις του έργου του, κι έδειχνε πεισματικά αδιάφορος για την κοινωνία και την πολιτική. Τα γεγονότα του πρώτου παγ­ κοσμίου πολέμου τον ανάγκασαν να βγει από την ειδυλλιακή αυτή απομόνωόη και να εκφράσει τις απόψεις του σε μια σειρά δοκιμίων, με τίτλο «Αν συνεχιστεί ο πόλεμος». Ο φιλειρηνικός χαρακτήρας των κειμένων ερχόταν σε πλήρη αν­ τίθεση με την ευφορία που προκάλεσε η κήρυξη του πολέμου στην πλειοψηφία των διανοουμέ­ νων της Ευρώπης. Ο έντονος φιλειρηνισμός του του χάρισε τον «τίτλο» του προδότη και η εσωτε­ ρική κρίση που έζησε στο διάστημα 1916-17 τον ώθησε να ζητήσει καταφύγιο στην ψυχανάλυση. Το αποκαλυπτικό δοκίμιο «Καλλιτέχνες και Ψυ­ χανάλυση» (1918) μας βοηθά να καταλάβουμε το ρόλο που διαδραμάτισε η ψυχανάλυση στη ζωή

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΡΙΔΑΝΟΣ

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 1, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 3617942

2 /αφιέρωμα

Σχέδιο από μια ινδική έκδοση του «Σιντάρτα»

και το έργο του Έσσε. Ο δημιουργός του «Λύ­ κου της στέπας» συνειδητοποίησε πολύ γρήγορα ότι πολλές από τις απόψεις του Φρόυντ, του Γιουνγκ, του Στέκελ μεταξύ άλλων, είχαν κάνει την πρώτη τους εμφάνιση σε έργα μεγάλων συγ­ γραφέων του παρελθόντος, ότι η ψυχανάλυση αποτελούσε μάλλον μια συστηματοποίησηκωδικοποίηση γνώσεων, που υπήρχαν ήδη, παρά μια ριζοσπαστικά νέα θεώρηση της ζωής. Ταυτό­ χρονα, όμως, η ψυχανάλυση τον βοήθησε να αναγνωρίσει και να αντιμετωπίσει τα προβλήμα­ τα, που οι δυτικές κοινωνίες κατόρθωναν να κα­ ταπνίγουν και να αποσιωπούν αιώνες ολόκλη­ ρους. Αυτή ήταν, ίσως, η αιτία της στροφής που παρατηρείται στο έργο του γύρω στο 1919, και που τον απόσπασε από την έμμονη ενασχόληση με τα προσωπικά του προβλήματα, για να τον οδηγήσει σε ευρύτερους ορίζοντες. Τα δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι είναι ιδιαί­ τερα σημαντικά, γιατί, εκτός των άλλων, μας επιτρέπουν να διακρίνουμε τη βαθύτατα διαλε­ κτική φύση της σκέψης του Έρμαν Έσσε. Στο αποκαλυπτικό κείμενο με τον τίτλο «Τι πιστεύω» (1931) ο Έσσε τονίζει ότι η ιδέα της βαθύτερης ενότητας όλων των όντων αποτελεί το μόνο δόγ­ μα που δέχεται. Αλλά η ενότητα αυτή είναι μια σύνθεση, που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη συμφιλίωση των αντιθέτων. Η διαλεκτική αυτή σχέση κυριαρχεί στα σημαντικότερα μυθιστορή­

ματα του Έσσε. Στον «Ντέμιαν» τη βρίσκουμε στους «δυο κόσμους», με τους οποίους βρίσκεται αντιμέτωπος ο Έμιλ Σίνκλαιρ στο πρώτο κεφά­ λαιο, και τους οποίους προσπαθεί να συμφιλιώ­ σει με τη βοήθεια του φίλου του Ντέμιαν. Στον Σιντάρτα (1922) ο ήρωας περνά από την κυριαρ­ χία του πνεύματος στην κυριαρχία των αισθή­ σεων, γιοι να βιώσει, τελικά, τη λυτρωτική σύν­ θεση δίπλα στον ποταμό, που κυλά ανάμεσα στους δυο, φαινομενικά, αντίθετους κόσμους. Ο Χάρυ Χάλερ βασανίζεται απ’ αυτό που θεωρεί διχασμό προσωπικότητας, παραδέρνει ανάμεσα στους δυο πόλους του αστού και του λύκου από τη στέπα, ώς τη στιγμή που συνειδητοποιεί ότι η δυαδικότητα θέσης και αντίθεσης είναι μια υπεραπλούστευση, που μπορεί να καταπολεμηθεί μόνον με την αποδοχή μιας υψηλότερης και πιο περίπλοκης σύνθεσης. Στον «Νάρκισσο και τον Χρυσόστομο» (1930) η θέση και αντίθεση πνεύ­ ματος και φύσης παίρνουν το σχήμα των δυο κεντρικών ηρώων, που εξασφαλίζουν μια συμβο­ λική ενότητα, συμπληρώνοντας ο ένας τον άλ­ λον. Αυτή η διαλεκτική πορεία, που αποτελεί βασι­ κό στοιχείο όλων των μεγάλων μυθιστορημάτων του Έσσε, χαρακτηρίζει τόσο τη μορφή όσο και το περιεχόμενο και των σημαντικότερων από τα δοκίμια, που έγραψε. Στα δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι η θέση και αντίθεση του Ευρωπαίου

αφιερωμα/27 και του Σλάβου ξεπερνιούνται με τη σύνθεση της μαγικής σκέψης, που αρνείται να αποδεχθεί κά­ θε διαχωρισμό και κάθε αντίθεση. Οι «Πα­ ραλλαγές πάνω σ’ ένα θέμα του Βίλχεμ Σάιφερ» (1919) αρχίζουν με τη δήλωση ότι το αντίθετο κάθε αλήθειας είναι εξίσου αληθινό. (Ο Έσσε συμφωνεί εδώ μ’ ένα από τα βασικά αξιώματα της σύγχρονης επιστήμης και φιλοσοφίας. Ο Νηλς Μπορ,2 λ.χ., συνήθιζε να λέει ότι το αντί­ θετο μιας σωστής σκέψης είναι μια λ,ανθασμένη σκέψη, αλλά το αντίθετο μιας αλήθειας μπορεί να είναι μια εξίσου βαθιά αλήθεια). Τα περισσότερα από τα κείμενα που έγραψε ο Έσσε στη δεκαετία 1920-30 δραματοποιούν ή διερευνούν την τραγική στιγμή της διαλεκτικής πάλης, όπου η αντίθεση συγκεκριμενοποιείται στους αντίποδες της θέσης. Στα μυθιστορήματα, οι ήρωες αναγκάζονται να αμφισβητήσουν και, τελικά, να απορρίψουν, τις αξίες, που τους έθρεψαν, προκειμένου να αναπτύξουν μια νέα συνείδηση. Στα δοκίμια, και πιο συγκεκριμένα σε κείνα που αναφέρονται σε κοινωνικά και πο­ λιτικά θέματα, κύριος στόχος του Έσσε είναι να εκφράσει την αντίθεσή του στις τρέχουσες αξίες κοινής αποδοχής. Στον κυρίαρχο μιλιταρισμό αντιπαραθέτει το φιλειρηνισμό του, στον εθνικι­ σμό το διεθνισμό του, στον αντισημιτισμό την ανθρώπινη συμπάθεια, στον στενά «ευρωπαϊκό» πολιτισμό τις ιδέες του για έναν πραγματικά παγκόσμιο πολιτισμό, στα θρησκευτικά δόγματα την πίστη του σε μια οικουμενική θρησκεία. Αν­ τίθετα, στα δοκίμια της τελευταίας περιόδου γινόμάστε κοίνωνοί των σκέψεων ενός ανθρώπου, που έχει αποτραβηχτεί από τις μάχες της διαλε­ κτικής, για να εισχωρήσει στο τρίτο στάδιο, το στάδιο της σύνθεση^. Σε κείμενα σαν την «Ευτυ­ χία», τα «Γηρατειά», τη «Ροδακινιά», ο Έσσε βλέπει τον κόσμο από το πρίσμα τού στοχαστή, που κέρδισε την περιπόθητη γαλήνη και που η αίσθηση της ενότητας όλων των όντων τού επι­ τρέπει να ατενίζει ψύχραιμα τα γεγονότα της ζωής. Πιστεύω πως θα είχε ενδιαφέρον να εξετάσου­ με τη ζωή και το έργο του συγγραφέα με οδηγό τη θεωρία για τον τριαδικό ρυθμό ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας, που επεξεργάσθηκε ο ίδιος. Σύμφωνα μ’ αυτό το σχήμα, ο Έσσε, βγαίνει από την απομόνωση, που ύμνησε στα πρώτα του δοκίμια («Καθώς τελειώνει η χρο­ νιά», «Παλιά μουσική», «Καταφύγιο») για να αντιμετωπίσει την πολιτική πραγματικότητα της δεκαετίας 20-30, και, τελικά, να επιστρέψει, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, στη γαλήνη και τη μοναξιά, που βρίσκουμε σ’ όλα τα δοκίμια της τελευταίας περιόδου. Ωστόσο, όσο κι αν το σχή­ μα αυτό μοιάζει να αντιστοιχεί στις μεταμορφώ­ σεις του δημιουργού, ανταποκρίνεται περισσότε­ ρο στο μύθο που δημιουργήθηκε γύρω του.

Εδώ χρειάζονται, νομίζω, κάποιες εξηγήσεις. Οι ενθουσιώδεις και, συνήθως, πολύ νέοι, ανα­ γνώστες των μυθιστορημάτων του αγνοούν, τις περισσότερες φορές, το γεγονός ότι ο Έσσε δεν ήταν ένας απόκοσμος γκουρού, αλλά ένας επαγγελματίας συγγραφέας, που παρήγαγε στα εξήν­ τα χρόνια της σταδιοδρομίας του, ένα έργο τερά­ στιο σε όγκο -τόσο τεράστιο, ώστε η ταξινόμησή του δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα- είκοσι δυο χρόνια μετά το θάνατό του. Στα νιάτα του, η ευ­ θύνη της γυναίκας και τριών παιδιών δεν του επέτρεπε να υιοθετήσει «πολυτελείς» τρόπους ζωής, σαν αυτόν του ερημίτη. Παρά το γεγονός ότι του άρεσε να ζει μακριά από το χάος των πόλεων -από το 1904 ώς το 1912 ήταν εγκατεστη­ μένος στο χωριό Γκαϊενχόφεν, που βρίσκεται στη γερμανική όχθη της λίμνης Κωνσταντίας κι από το 1912 ώς το 1919 σ’ ένα προάστιο της Βέρ­ νης- μια πληθώρα βιοποριστικών δραστηριοτή­ των τον απομάκρυνε από το έργο του και απέ­ κλειε κάθε δυνατότητα αδιαφορίας για τα εγκό­ σμια. Λόγου χάριν, μεταξύ 1912 και 1955 εξέδωσε πάνω από πενήντα τόμους με έργα από διάφορες περιόδους της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Μόνο το 1913 ολοκλήρωσε έξι τόμους, που ξεκινούσαν από μια συλλογή ανατολίτικων θρύλων για να καταλήξουν σε μια ανθολογία γερμανικής ρο­ μαντικής ποίησης. Το 1918-19 είχε την ευθύνη Πρώτη έκδοση του «Ντέμιαν» το 1919

G erm an . Φ ί^ ίφ ίε ciner<4Iugcn<S:

28/αψιερωμα ριοδικά και σε άλλα έντυπα, έφτασε στον εντυ­ πωσιακό αριθμό των χιλίων. Καθώς προχωρεί η συγκέντρωση των κειμένων αυτών, ο Έσσε ανα­ γνωρίζεται σαν ένας από τους μεγαλύτερους γερμανούς κριτικούς της λογοτεχνίας όλων των εποχών.

μιας σειράς με έργα γερμανών αιχμαλώτων πολέ­ μου, που ολοκληρώθηκε σε εικοσιδύο τόμους: στις σελίδες του περιλαμβάνονταν κείμενα σύγ­ χρονα και μεσαιωνικά, αλλά το κέντρο βάρους ήταν η περίοδος, που ο Έσσε ήξερε και αγαπού­ σε όσο λίγοι -η γερμανική λογοτεχνία μεταξύ 1750-1850. Το γεγονός ότι αυτή του η δραστηριό­ τητα υπαγορευόταν από οικονομικούς λόγους, δεν μειώνει τη φιλολογική της ποιότητα. Ο Τόμας Μαν, μάλιστα, έγραψε ότι η φιλολογική αυ­ τή προσπάθεια του Έσσε αποτελεί μέγιστη προσφορά στον γερμανικό πολιτισμό. Ο εντυπωσιακός όγκος της επαγγελματικής εκ­ δοτικής του δραστηριότητας δεν εξαντλείται στα βιβλία. Μεταξύ 1907-12, με την ιδιότητα του συνεκδότη του περιοδικού «Μάρτης» έγραψε πάνω από εκατό βιβλιοκριτικές, πολλές από τις οποίες αναφέρονταν σε δυο και περισσότερα βιβλία. Ο «Μάρτης» ήταν ένα φιλελεύθερο έντυπο, που αντιπολιτευόταν την πολιτική του αυτοκράτορα Γουλιέλμου, αλλά ο Έσσε προσωπικά αδιαφο­ ρούσε, την εποχή εκείνη, για την πολιτική κάι τους ανθρώπους της. Μεταξύ 1919-21 ήταν ένας από τους εκδότες του περιοδικού Vivos Voco, που ιδρύθηκε για να συμβάλει στην πολιτιστική αναγέννηση της Ευρώπης μετά τον πόλεμο. Το σύνολο των βιβλιοκριτικών και των άρθρων για πολιτιστικά θέματα, που δημοσίευσε στα δυο πε­

Για να δώσω στους αναγνώστες του άρθρου αυτού μια γεύση από την έκταση και την ποικι­ λία των δραστηριοτήτων του, σημειώνω ότι: στα δημιουργικά χρόνια μεταξύ του Ντέμιαν (1919) και του Ταξιδιού στην Ανατολή (1932), εκτός από τ„ις κριτικές και τα άρθρα, που αναφέρθη­ καν παραπάνω, δημοσίευσε τρία από τα σημαν­ τικότερα μυθιστορήματά του, τον Σιντάρτα, τον Λύκο της στέπας και τον Νάρκισσο και τον Χρυ­ σόστομο, ποιητικές συλλογές και τόμους με διη­ γήματα, πολλά απ’ τά χαρακτηριστικότερα δοκί­ μιά του και αυτοβιογραφικά κείμενα. Η παθια­ σμένη αγάπη του για την κηπουρική βρίσκεται στη βάση τού όλο και μεγαλύτερου ρόλου, που διαδραματίζει η φύση και η περιγραφή του το­ πίου στα δοκίμια της τελευταίας περιόδου. Στην ίδια περίοδο ζωγράφισε εκατοντάδες ακουαρέλες, που εικονογραφούσαν τα ποιήματά του και τα παραμύθια που έγραφε για να συμπληρώσει τα πενιχρά του εισοδήματα. Μ’ άλλα λόγια, θα ήταν άδικο και άκριτο να τον χαρακτηρίσουμε σοφό αφιερωμένο στην ενδοσκόπηση. Ακόμα και τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν η κακή όραση τον ανάγκασε να σταματήσει τη βιβλιο­ κριτική, δεν σταμάτησε να γράφει εκατοντάδες γράμματα σε φίλους και αναγνώστες απ’ όλο τον κόσμο. Η κατάληψη της εξουσίας από τους Ναζί τον βρίσκει, το 1933, αυτοεξόριστο στην Ελβετία. Στις «Σελίδες του ημερολογίου» του από κείνη την εποχή διευκρινίζει τους λόγους, που τον εμ­ ποδίζουν να πάρει μέρος στη γενική επίθεση κα­ τά του ναζιστικού καθεσ. Υιός, παρά το γεγονός ότι αφιερώνει ένα μέρος από το εισόδημά του για να βοηθήσει θύματα του χιτλερικού καθε­ στώτος να βγουν από τη Γερμανία και να επιζησουν στους τόπους της εξορίας τους. Η άρνησή του να πάρει μέρος στη δημόσια καταδίκη του καθεστώτος οφειλόταν, μεταξύ άλλων, στη βε­ βαιότητα ότι οι ενορχηστρωμένες επιθέσεις θα δυσχέραιναν τραγικά τη θέση των αντιπάλων του Χίτλερ, που δεν θα κατόρθωναν να διαφύ­ γουν.' Η χιτλερική λογοκρισία έδειξε ανοχή απέναντι του μέχρι το 1938, αλλά το 1943 απαγορεύτηκε η κυκλοφορία των βιβλίων του στη Γερμανία. Από το 1933 ώς το ’36 ανέλαβε, από τις στήλες του περιοδικού Neue Rundschau, να γνωρίσει , στο γερμανόφωνο κοινό ξένους συγγραφείς όπως τον Φώκνερ, λ.χ. που τα έργα τους δεν κυκλοφορού­ σαν σε γερμανικές μεταφράσεις. Με το ίδιο

αφιερωμα/29 πνεύμα έγραφε και στη σουηδική επιθεώρηση Bonniers Litterara Magasin (1935-36), όπου προσπάθησε να γνωρίσει στο σουηδικό κοινό συγγραφείς σαν τον Κάφκα, τον Μούζιλ και τον Μπροχ, που η φήμη του αμαυρωνόταν από την αντιγερμανική υστερία, που κατελάμβανε την Ευρώπη. Ελάχιστοι ήταν όμως, εκείνοι, που στάθηκαν ικανοί να εκτιμήσουν την προσφορά του σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς, κι ανάμεσά τους κορυφαίος, ο Τόμας Μαν. Οι άλλοι τον χτυπούσαν -από δεξιά κι αριστερά- θυμη­ θείτε την αντίστοιχη, σε πολλά, περίπτωση Καξαντζάκη. Οι Ναζί τον θεωρούσαν μπολσεβίκο, ενώ πολλοί εχθροί του. χιτλερικού καθεστώτος τον αποκαλούσαν όργανο των Εθνικοσοσιαλιστών. Οι ταυτόχρονες επιθέσεις τον πίκραναν σε τέ­ τοιο σημείο, ώστε τον ώθησαν να εγκαταλείψει κάθε δημοσιογραφική ή εκδοτική δραστηριότη­ τα, για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στο έργο του. Μόνο μετά την απονομή του βραβείου Νόμπελ (1946) ξαναγύρισε στη μορφή του δοκιμίου, για να γράψει τα θαυμάσια κείμενα τής τελέυταίας δημιουργικής του περιόδου. Η έκταση και η ποιότητα της δοκιμιογραφικής εκδοτικής και κριτικής του προσφοράς κάνουν λειψή κάθε προσέγγιση του έργου του, πόυ αγνοεί, ή αποσιωπεί, τους τομείς αυτούς. Ά λ ­ λωστε, θα μπορούσε απόλυτα βάσιμα να ειπωθεί ότι η βαθύτερη κατανόηση του πεζογραφικού του έργου είναι, ίσως, αδύνατη, χωρίς τη γνώση των δοκιμίων του. Κι είναι κρίμα που οι ελληνι­ κές μεταφράσεις των δοκιμίων του είναι, σχεδόν, ανύπαρκτες. Μια δυο εξαιρέσεις (συλλογές δοκι­ μίων, που έχουν μεταφραστεί από τα αγγλικά), επιβεβαιώνουν απλώς, τον κανόνα της «εύκο­ λης» επαφής μ’ ένα από τα γονιμότερα πνεύματα του εικοστού αιώνα. Ένα πλατύ κοινό, που αγάπησε το πεζογραφικό του έργο θα δεχθεί, πι­ στεύω θετικά άρτιες μεταφράσεις των δοκιμίων του Έσσε. Κι όταν ξαναγυρίσει, μετά το διάβα­ σμά τους, στα μυθιστορήματα, θα ανακαλύψει καινούριες πηγές απόλαυσης και κατανόησης.

■*1 2

Σημειώσεις: 1. Όσβαλντ Σπένγκλερ (1880-1936). Συγγραφέας του κλασι­ κού έργου «Παρακμή της Δύσης» (1922).

2. Νηλς Μπορ (1885-1962). Από τους μεγαλύτερους επιστήμο­ νες του 20ου αιώνα. Ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε τη θεω­ ρία των κβάντα για την επίλυση του προβλήματος της δομής του ατόμου. Βιβλία του: «Θεωρία του ατόμου και περιγρα­ φή της φύσης» (1934), «Ατομική φυσική και ανθρώπινη γνώση» (1958).

30/αφιερωμα

Μαρία Χριστοπούλου

Οι τέσσερις ζωές του Έσσε1 Μ ελέτες για το έργο τον Έ ρμαν Έσσε στη διεθνή λογοτεχνία, α π’ ό,τι ξερονμε, υπάρχουν ελάχιστες. Στη Γαλλία το κενό αυτό ήρθε να καλύψει ο Edwin Casebeer με το έργο τον: «Hermann Hesse de Siddharta au jeu des perles de verre»,2 μεγάλη συμβολή στη λογοτεχνική κριτική. Π αίρνοντας αφορμή τη μελέτη αυτή θα επισημάνονμε τα κνριότερα χαρακτηριστικά τον Έσσε μέσα από τα έργα τον: «Σιντάρτα», «Ο Λ ύκος της στέπας», «Νάρκισσος και Χρυσόστομος» και «Το παιχνίδι με τις γυάλινες χάντρες». Η επίδραση της ψυχανάλυσης, και ειδικότερα του Γιουνγκ, στον Έσσε είναι εμφανής. Αυτό οφείλεται στο ότι ο ίδιος είχε υποβληθεί σε ψυ­ χανάλυση από έναν μαθητή του Γιουνγκ και .στην προσωπική του επαφή με τον ίδιο, πιθανό­ τατα στην εποχή που αναφέρονται τα περιστατι­ κά του «Λύκου της στέπας». Ό πω ς ξέρουμε, σκοπός του' αντίπαλου του Φρόΰντ ήταν, θερα­ πεύοντας τον ασθενή, να τον κάνει ν’ αντιληφθεί την ατομικότητά του, δηλαδή να καταλάβει το εγώ του, συνθέτοντας τον κόσμο του συνειδητού και του ασυνείδητου· παράδειγμα στο «Λύκο της στέπας», ο Harry και ο λύκος. Για τον Έσσε, ο άνθρωπος που θα προχωρούσε σε βάθος στην κατανόηση του εαυτού του, θα είχε μια χαρισμα­ τική επίδραση στην κοινωνία και οι άλλοι θα εμ­ πνέονταν απ’ αυτόν τον πραγματικά μεγάλο άνδρα- έναν τέτοιον άνδρα θεωρεί και τον Έρμαν Έσσε ο Γιουνγκ. Στα μυθιστορήματα του Έσσε η αναζήτηση της κατανόησης του εγώ μας αρχίζει με το «Σιντάρτα» (1922). Ιστορία, βασισμένη στον ινδικό και βουδιστικό μυστικισμό, που δείχνει την εξέ­ λιξη ενός νέου διανοούμενου καθώς περνά από την εμπειρία της πνευματικής σοφίας. Ο Σιντάρτα καταλήγει να γίνει ένα με το όλον του εσωτε­ ρικού και του εξωτερικού του κόσμου. «Ο Λύκος της στέπας» (1927) τοποθετείται σ’

ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο: σε μια Γερμα­ νία αποθαρρημένη από τον Λ ' παγκόσμιο πόλε­ μο, με οικονομική χρεοκοπία και πνευματική κα­ τάπτωση, ο διανοούμενος Harry Haller κατορ­ θώνει να ξεφύγει απ’ αυτή την εξαθλίωση που οδηγεί στην αυτοκτονία. Μ’ αυτό του το έργο ο Έσσε αναφερόμενος στην προσωπικότητα του Γιουνγκ φτιάχνει ένα μυθιστόρημα εντελώς αντί­ θετο από το Σιντάρτα. Τα πρόσωπα είναι ρεαλι­ στικά και το Μαγικό Θέατρο είναι ένα φαντα­ στικό και σουρρεαλιστικό αίνιγμα. Στο «Νάρκισσος και Χρυσόστομος» (1930), ένα υπερβολικά ερωτικό και δραματικό μυθιστό­ ρημα, παρατηρούμε μια τέλεια αλλαγή θέματος, προσώπων και τόπου. Ένας γλύπτης του μεσαίωνα, ο Χρυσόστομος, ξεπερνάει τα όρια της ζωής και του θανάτου για να βρει στην τέχνη την αιωνιότητα που επιδιώκει. Ο ήρωάς μας ξεφεύ­ γει από τον πνευματικό κόσμο του φίλου του Νάρκισσου, περνάει μέσα από το αίμα, τον ιδρώτα και το ερωτικό πάθος -εμπειρίες ανθρώ­ πινες- και καταλήγει στη σοφία της αρμονίας του ιδεατού. Τέλος στο σπουδαιότερο έργο του, «το παιχνί­ δι με τις γυάλινες χάντρες» (1943), ο Έσσε θέτει τα μεγάλα προβλήματα: την αποστολή της τέχνης και της επιστήμης, την ηθική και πολιτική ευθύ­ νη του διανοουμένου, τις σχέσεις ανάμεσα στο

αφιερωμα/31 άτομο και τις κρατικές ιεραρχίες, κάνοντας συγ­ χρόνως και μια σκληρή κριτική της κοινωνίας μας. Ο τόνος του έργου αυτού έχει μια γαλήνη και μια χαρά απατηλή που λείπει ακόμα και από το Σιντάρτα. Τα προβλήματα που επικαλείται αφορούν άμεσα τον σύγχρονο διανοούμενο. Κύριο στοιχείο ενοποίησης των μυθιστορημά­ των που αναφέραμε είναι ο ίδιος ο Έσσε που αναζητεί τον πραγματικό εαυτό του. Μπορεί οι πορείες προσέγγισης νά ’ναι διάφορες, ο στόχος όμως είναι ο ίδιος. Στο «λύκο της στέπας» ο Har­ ry Haller δοκιμάστηκε σ’ αυτή την πνευματική προσπάθεια και δεν ικανοποιήθηκε. Στο τέλος αποσύρεται μέσα στο χάος και τη φρίκη της ύπαρξής του. Ο Χρυσόστομος («Νάρκισσος και Χρυσόστομος») αφήνει το πνεύμα και την "ψυχή, ζει μια έντονη ζωή μέσα από τις αισθήσεις του και το σώμα του με τις συγκινήσεις τους, και μό­ νον όταν τα εξάντλησε, μπόρεσε να τα ξεπεράσει. Ο Γιόσεφ Κνεχτ («το παιχνίδι με τις γυάλι­ νες χάντρες») ζει μια έντονη ζωή στον περίπλοκο κόσμο της διανόησης αλλά όταν εξαντλήσει τις δυνάμεις του τον εγκαταλείπει. Ο Έσσε εξελίσσεται ζώντας κάθε τρόπο ζωής μέχρι το τέλος. Ξεκινά από μια ιδέα και την ολο­ κληρώνει χωρίς να ξεφύγει από την τελική του πίστη, την καθολική αρμονία. Κάθε ζωή εμπλου­ τίζεται από την πείρα της προηγούμενης· κάθε μυθιστόρημα έχει επιπλέον διαστάσεις, κάθε λύ­ ση μοιάζει πιο κοντά ΣΤΗ λύση. Με την εμπει­ ρία του ο Έσσε μας κάνει, πλησιάζοντας το λό­ γο του, να βρούμε τον εαυτό μας. Ένας από τους σκοπούς της μελέτης αυτής για τον Έσσε είναι και το γιατί ο συγγραφέας έλκει τόσο τους σημερινούς νέους. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγηθεί μερικά, αν κανείς ανατρέξει στην ιστορία του πολιτισμού. Μέχρι πρόσφατα οι μεγάλες λογοτεχνικές μορφές των αγγλόφω­ νων χωρών καταδίκαζαν το ρομαντισμό, τον ουμανισμό και την έκφραση του εγώ, όπως ο Τ.Ε. Χουλμ που είχε σημαντική επίδραση στον νέο Τ.Σ. 'Ελιοτ. Ο Έλιοτ άλλωστε έλεγε ότι: «ο πιο τέλειος καλλιτέχνης θα ήταν εκείνος ο οποίος θα κατάφερνε καλύτερα να διαχωρίσει μέσα του τον άνθρωπο, που υποφέρει, από το πνεύμα, που δημιουργεί».3 Όμως εδώ και λίγο καιρό δημιουργείται όλο και πιο μεγάλο ενδιαφέρον για το είδος του ρο­ μαντισμού που αντιπροσωπεύει ο Έσσε. Ένα είδος που πηγάζει απ’ τον άνθρωπο που το γρά­ φει και όπου φαίνεται καθαρά ότι αυτός αισθά­ νεται βαθιά αυτά που εκφράζει. Η λογική μπαί­ νει σε δεύτερη θέση σε σχέση με τις άλλες λει­ τουργίες του πνεύματος. Αν ο Έσσε είχε γράψει στη Ν. Υόρκη ή στο Λονδίνο θα ήταν περίεργο να ήταν ρομαντικός· ήδη από τον Α' παγκόσμιο πόλεμο ο αγγλικός ρομαντισμός παράκμαζε. Ενώ στη Γερμανία αυ­

τό συνέβη στο τέλος του Β' παγκοσμίου πολέ­ μου. Τόσο η μετάφραση των έργων του Έσσε όσο και το βραβείο Νόμπελ, που πήρε το 1946, τραβά την προσοχή πάνω του. Μερικά από τα στοιχεία που εξηγούν τη σπουδαιότητα του Έσσε στα χρόνια ’60-’70 είναι: η έκδοση του «Σιντάρτα» από τον εκδοτικό οίκο «The New directions» και η σχέση αυτού του οίκου με την κίνηση Beat, το ενδιαφέρον των μελών αυτής της κίνησης για το μυστικισμό του Σιντάρτα και ο ρομαντικός χα­ ρακτήρας της. Φυσικά η ιστορία του πολιτισμού δεν τα εξη­ γεί όλα. Ο Έσσε μοιάζει να είναι πάνω από πολλούς συγγραφείς, όπως τους: Φερλινγκέττι, Γκίνσμπεργκ, Κέρουακ, Μπράντιγκαν, Μακ Λούχαν, Λήρυ, Σουζούκι, τόσο με τις επιθέσεις του ενάντια στον μονοδιάστατο άνθρωπο, στους προφήτες του χάους και της παρακμής, τον υπέρ-ορθολογισμό, τη λεπτομερή οργάνωση και τον υλισμό της εποχής των μηχανών, όσο και με τη δύναμη των ονείρων, της μουσικής και του μυστικισμού. Ίσως η έκταση της έμπνευσής του εξηγεί τη θέση του Έσσε. Μοιάζει δε να είναι ενήμερος σε όλες τις εκφράσεις των νέων. Εκτός όμως από τον νέο αναγνώστη σκοπεύει στην ελευθερία, και κυριότερα στην ελευθερία: ο καθένας «να κάνει τη ζωή του». Ή τεχνολογία Χειρόγραφο του Έσσε για «Το παιχνίδι με τις γυάλινες χάν­ τρες»

;

μ -· 1 j* * * -h

*r· * ψ ψ · '

3 ‘ αφιέρω μα

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - GALLERY - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

[ΙΑΝΟΣ ’Έκθεση μεταξοτυπίας καί λιθογραφίας των Γ Α ΙΤ Η , ΜΥΤΑΡΑ, ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ, ΤΣΑΡΟΥΧΗ, ΒΑΡΛΑΜΟΥ, ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

βιβλία περιοδικά ξένος τύπος χαρτικά - σχολικά εκδόσεις τέχνης μεταξοτυπίες λιθογραφίες γκραβούρες παλιά βιβλία

ΙΑΝΟΣ

ΑΡΚΤΟΤΕΛΟΥΣ 7 - ΘΕΣ/Ν1ΚΗ _ ΤΗΛ. 277.004

μας δημιούργησε ένα νέο ον: το άτομο, χρειάζε­ ται όμως θάρρος για τη δημιουργία ενός καινού­ ριου κόσμου. Οι συμβουλές από τους μεγαλύτε­ ρους -τους πιο σοφούς, υποθετικά- είναι ελάχι­ στες· βλέπουν τον κόσμο τους απειλημένο, και κατά, συνέπεια συντρίβουν τους νεοτεριστές. Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο που ο Έσσε έχει επιτυχία. Έ νας άνθρωπος που έζησε 85 χρόνια, πέρασε μέσα απ’ τη ντροπή, την απο­ τυχία, το διαζύγιο και τη διάλυση της οικογέ­ νειας, το χάσιμο δημόσιας εκτίμησης και χρημά­ των, την πολιτική εξορία, δύο πολέμους που εξαφάνισαν τους γονείς και φίλους του, τέλος από μια κατάθλιψη και παρ’ όλα αυτά ήταν πάν­ τα παρών. Λόγιος, μεγάλος συγγραφέας, και από τους μεγάλους πνευματικούς οδηγούς του καιρού του και του δικού μας. Όμως, όχι για όλους. Σε πολλούς πολιτικο­ ποιημένους νέους δεν αρέσει ο Έσσε. Τον θεω­ ρούν ναρκισσικό μυστικιστή και ατομιστή που δεν ενδιαφέρεται για την οικονομική εκμετάλ­ λευση που βυθίζει τους φτωχούς σε μια άγρια αθλιότητα. Πιστεύουν ότι δεν θα βοηθήσει στο να διαλυθεί το κράτος και να γίνει ένα καινού­ ριο, και τον κατηγορούν ότι περίμενε /to τέλος του Β' παγκόσμιου πολέμου άνετα στην Ελβετία. Αλλά ας ακούσουμε τον ίδιο: «Διακηρύσσω τη θέληση τού να είναι κανείς ο εαυτός του και όχι την επανάσταση. Πώς θα μπορούσα να ήθελα την επανάσταση; Η επανάσταση είναι ο πόλεμος και όπως κάθε πόλεμος είναι «η επικράτηση της πολιτικής με άλλα μέσα». Αλλά ο άνθρωπος που είχε μια μέρα το κουράγιο νά ’ναι ο εαυτός του, που άκουσε τη φωνή της ίδιας του της μοίρας, δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική, είτε είναι μο­ ναρχική, δημοκρατική, επαναστατική ή συντη­ ρητική! Άλλο πράγμα τον ενδιαφέρει. Η θέληση τού να είναι ο εαυτός του όπως αυτή που υπάρ­ χει σε κάθε βλαστάρι χορταριού που είναι θείο δώρο, δεν έχει άλλο σκοπό παρά την ανάπτυξή του. “Εγωισμός” , εάν το θέλουμε, αλλά πολύ διαφορετικός από τον αηδιαστικό εγωισμό αυ­ τών που διψάνε για χρήματα και εξουσία!... Αυ­ τοί που δεν έχουν εμπιστοσύνη στη δύναμη της ζωής που πάλλεται μέσα τους ή αυτοί που τους λείπει μια τέτοια δύναμη, ωθούνται να βρουν ένα υποκατάστατο, μια ανταμοιβή στο χρήμα.»4*1

Σημειώσεις 1. Χρησιμοποιώ τον τίτλο του συγγραφέα. Edwin Casebeer, θεωρώντας τον ακριβέστερο.

2. Edwin Casebeer, Hermann Hesse de Siddharta au jeu des perles de verre, ed. Pierre Mardaga, Bruxelles, 1984.

3. T.S. Eliot, Tradition and the Individual Talent, In the Sacred Word, New York, Barnes and Noble, 1960, p. 54.

4. Hermann Hesse, If the War goes on..., New York, Farrar, Strauss and Groux, 1971, p. 83.

αφιερωμα/33

Γιώργος Δ. Κεντρωτής

Οι πρώτες στάσεις στο Δ ρόμο Έ νδο ν του Hermann Hesse Ο Έσσε. Σκίτσο τον G. Bohmer D ie ganze Kunst war: sich fallen lassen - H.H.

Στον Κυριάκο Κεντρωτή.

Τα τρία διηγήματα τον τόμου Τ ο τελευταίο κ αλοκ α ίρι του Κ λίνγκ σορ μ α ζ ί με το Σ ιντάρτα: ένα ινδικό π οίη μα εκόόθηκαν στα 1931 σ’ έναν τόμο με τίτλο Δ ρ ό μ ο ς Έ ν δ ο ν (Weg nach innen). Χρονολογικά προέρχονται α π’ την ίδια εποχή (19181919), μια εποχή που καθόρισε το έργο τον Hermann Hesse: πρώτος παγκόσμιος πόλεμος - τέλος τον πολέμου - ο κόσμος ερείπιο κι ο άνθρωπος ναυαγός σε μια θάλασσα ηθικής και πνευματικής κρίσης. Σ’ αυτά τα τρία διηγήματα θα ξαναβρούμε τα θέματα που απασχόλησαν το συγγραφέα - βρα­ βευμένο με το βραβείο Nobel (1946) - σ’ όλο το έργο του: τη σύγκρουση μεταξύ Εγώ και Κόσμου ως έκφραση της αντίθεσης ατόμου και μάζας, μεταξύ πνεύματος και ενστίκτου, μεταξύ της ορ­ μής για αυτοεξόντωση και του πόθου για αυτοα­ ποξένωση, τη «διχόνοια» ανάμεσα στο ψυχοπνευματικό ενεργειακό δυναμικό του ανθρώπου και τους θεσμούς και τα θέσφατα της αστικής κοινωνίας που φέρνουν ψυχική ανωμαλία και πνευματική παράλυση. Τα τρία διηγήματα αποτελούν ενδιάμεσους σταθμούς ενός δρόμου που χάραξε ο Hesse και που οδηγεί στην απελευθέρωση (Befreiung) προϋπόθεση για την ελευθερία (Freiheit). Στην Παιδική Ψυχή δίνεται η διαμαρτυρία ενός παι­ διού ενάντια στην πίεση που ασκεί επάνω του το πατρικό σπίτι- στο Κλάιν και Βάγκνερ δίνεται η φυγή απ’ την αστική «αντικειμενική» πραγματι­ κότητα- και στο Τελευταίο καλοκαίρι τον Κλίν­ γκσορ δίνεται η έκρηξη του καλλιτέχνη, όταν εμπνέεται και δημιουργεί. Για ν’ ανιχνεύσουμε αυτό το δρόμο ένδον του Hesse, προτείνω να σταθούμε στις λέξεις-σημεία των τριών διηγημάτων. Ο συγγραφέας προτιμά

να χρησιμοποιεί το περιληπτικό ρήμα αισθάνομαιΙνιώθω αντί των επιμεριστικών, ως προς το περιληπτικό, βλέπω, ακούω κ.λ.π. Συχνότατη εί­ ναι η χρήση του σκέπτομαι με την έννοια της διαδικασίας (προϋποθετούσης το Νου ως βασική λειτουργική μονάδα και την Ανάμνηση-μνήμηπείρα ως παραπλήρωμά του) που γεννά τη λογι­ κή κρίση η οποία γονιμοποιούμενη άγει στον λο­ γικό συλλογισμό. Ως εξωκριτικοί γαμέτες χρησι­ μοποιούνται συνήθως οι ρηματικές εκφράσεις μού ’ρχεται στο νου, μου περνάει απ’ το μυαλό κ.λ.π., συνοδευόμενες ενίοτε απ’ τον επιρρημα­ τικό προσδιορισμό ξαφνικά, για να (υποδηλω­ θεί έτσι μια οιονεί ανάμνηση ή μια εξω-αντιλογική εισβολή. Βάση είναι το καρτεσιανό Cogito ergo sum■εφόσον σκέπτομαι, υπάρχω, δηλαδή ζω - είτε με την έννοια του είμαι έμβιον ον (leben), είτε με την έννοια του ζωογονώ (beleben), είτε με την έννοια του βιώνω (erleben). Ως «αντ τίδοτο» στο «ζω» προσφέρεται το πεθαίνω, όχι τόσο ως θνήσκω (sterben), όσο ως τελευτώ!απο­ βιώνω (ausleben) - όρος που εγκλείει τη διάστα­ ση της ηδονής1 και την εκλύει στις κορυφώσεις των διηγουμέν.ων. Περνώντας απ’ το ρήμα στο ουσιαστικό θα.συνάντήσουμε τις σύστοιχες έννοιες των ανωτέρω

34/αψιερωμα αναφερθέντων ρημάτων μαζί με την αναφορά ουρανίων σωμάτων (ηλίου-σελήνης-αστέρων) στην αντιπαράθεσή τους με τα φυσικά δεδομένα της Γης (ατμόσφαιρα, άνεμο, όρη, λίμνες κλπ.). Απ’ αυτή την αντιπαράθεση αναδύεται ο Θεός, αναδεικνυόμενος ταυτόχρονα ως ο των πάντων, αισθητών και μη, συνέχων ειρμός. Η ανάδειξη αυτή γίνεται διττώς, με ένα σχήμα κατ’ άρσιν και θέσιν: ενώ π.χ. το παιδί στο πρώτο διήγημα τον αποκαλεί σίχαμα, στο τρίτο διήγημα «Τέχνη εί­ ναι ν’ αποκαλύπτεις το Θεό πίσω απ’ το καθετί». Δίπλα σ’ αυτές τις σταθερές διαπιστώνεται και η παραληρηματική παράμετρος της επίκλησης (Θε μου!, κλπ.), σε σημεία μάλιστα που η αναφορά του Θεού κρίνεται τουλάχιστον άκαιρη. Ο συγ­ γραφέας, όταν δεν θέλει να κατονομάσει το Θεό, καταφεύγει στο Θείον, διαστέλλοντάς την έννοια του πρώτου κι ανοίγοντας (πολλές φορές μάλι­ στα) το παραθυράκι στο υπερπέραν προς ίασιν πάσης αστόχου απορίας (συνωνύμου εδώ της ασεβείας), παρέχοντας έτσι τη summa solutio, η οποία ταυτόχρονα αναγορεύεται summa virtus: προσανατολίζοντας μεταφυσικά τον προβλημα­ τισμό σου να βρίσκεις παντού το Θείον, να το βιώνεις, να τείνεις εκεί. Οι προθέσεις του συγ­ γραφέα καθίστανται αντιληπτές απ’ την πρώτη γραμμή του έργου του, με τη διαφορά - εδώ πρό­ κειται περί ειρωνείας - ότι ο συγγραφέας δεν το ξέρει και προσπαθεί, εξαιτίας αυτής της αγνοίας, να τις υλοποιήσει τρόπον τινά νί atque clam (βία και λάθρα), πράγμα που συνιστά και αδυναμία του. Και στα τρία διηγήματα (αλλά και στον Ντέμιαν, τον Κνούλπ, τον Πέτερ Κάμεντσιτ κ.α.) ιχνηλατούμε στην έννοια παιδί: στο πρώτο ταυ­ τίζεται με την ηλικία (αναφέρεται εξ άλλου και στον τίτλο)· στο δεύτερο ο Κλάιν είναι σαν παι­ δί, σκέφτεται συχνά σαν παιδί, ενεργεί σαν παι­ δί, αναπολεί τα παιδικά του χρόνια, θυμάται τα παιδιά του, η Τερεζίνα είναι παιδί, τα παιδιά παίζουν στους δρόμους κλπ· στο τρίτο ο καλλι­ τέχνης είναι πάντα παιδί, η καλλιτεχνική δη­ μιουργία είναι έκφραση παιδικότητας, η καλλι­ τεχνική συντροφιά φιλεύει σοκολάτες τα παιδιά, ο Κλίνγκσορ χορεύει μ’ ένα κοριτσάκι κλπ. Πα­ ράλληλη στην έννοια του παιδιού είναι η έννοια της νεότητας: στο πρώτο διήγημα είναι δεδομέ­ νη, συμπίπτουσα με τη νεαρή ηλικία- στο δεύτε­ ρο άλλοτε ανακαλείται ως κάτι το μακάριο και ευδαιμονικό κι άλλοτε επικαλείται ως αρωγός εν δεινοίς και σώτειρα: ανάκληση κι επίκληση συγ­ κλίνουν στην επιδίωξή της, στο κυνήγι της (οι φαουστικές νύξεις εδώ είναι προφανείς)· στο τρίτο διήγημα η νεότητα βιούται ultra aetatem. Αναπόσπαστη έννοια με την της νεότητας, είναι αυτή του έρωτος, είτε ως έκηραση αγάπης είτε ως συνουσίας. Στο πρώτο διήγημα ο έρως λανθάνει - αν δεν είναι ανύπαρκτος- στο δεύτερο

διώκεται - επιδιώκεται αλλά και καταδιώκεται· ενώ στο τρίτο είναι sine qua non. Στο δεύτερο διήγημα, που λογοτεχνικά είναι το αρτιότερο, ο έρως είναι/γίνεται ήρως καθώς έρχεται ν’ αντιπαλαίσει τον πεπτωκότα άγγελο του παραδείσου του: την πορνεία, την εωσφορική εκδοχή του. Για τον Κλάιν η Τερεζίνα είναι πόρνη, επειδή είναι όμορφη κι επιδεικνύει το σωματικό της κάλλος όχι μόνο στο χορό, όπου θα μπορούσε κάπως να δικαιολογηθεί η επίδειξη, αλλά σε κά­ θε της κίνηση. Περνώντας στο επίρρημα εντοπίζουμε τη χρή­ ση του ξαφνικά - συνήθως ως εκτροπή της ροής του κανονικού και του συμβατικού αλλά και ως εκφράση μη προπαρασκευής για την αντιμετώπι­ ση του εκτάκτου, του αναγκαστικού, του όλως αφεύκτου - δίπλα στη συχνότατη χρήση του χρο­ νικού προσδιορισμού για μια στιγμή και του τρο­ πικού ξανά. Και ο μεν πρώτος έρχεται να οξύνει την αντίθεσή του όχι μόνο με το διαρκές αλλά κυρίως με το αιώνιο (το παραθυράκι στο υπερ­ πέραν γαρ), ενώ ο δεύτερος δρα όχι τόσο ως επανάληψη, όσο ως ανάκληση: το άπαξ γεγενημένον αναζεί. Άφησα τελευταία την έννοια της πτώσης (Untergang), η οποία πιστεύω ότι είναι ο βαθμός Μηδέν των τριών διηγημάτων. Στο πρώτο: το παιδί πέφτει στα μάτια του πατέρα, στο δεύτερο: η πτώση είναι συνώνυμη του εγκλήματος (σημ.: ο Hesse και στα τρία διηγήματα λαμβάνει το έγ­ κλημα από νομικής απόψεως, ως πράξη - ή πα­ ράλειψη - άδικη, κατβλογιστή στον πράξαντα ή παραλείψαντα να πράξει - και τιμωρητή από την έννομη τάξη), στο τρίτο: υποκαθιστά το θά­ νατο. Και στις τρεις περιπτώσεις η πτώση ακο­ λουθεί, κι αυτή, μια πτωτική πορεία σε τρεις διακριτές φάσεις: α)πτώση στα μάτια του οικο­ γενειακού κύκλου (η οικογένεια βασικό κύτταρο του κοινωνικού οργανισμού)· β) πτώση στα μά­ τια της «ορθολογικά» οργανωμένης αστικής κοι­ νωνίας με συνέπεια τη φυγή (αποπομπή του «ξέ­ νου» σώματος απ’ τον «υγιή» οργανισμό και δια­ πόμπευση του εγκληματία στα ίδια του τα μά­ τια)· γ) θάνατος: πτώση αλλά και λύτρωση, εξα­ γνισμός απ’ το προπατορικό αμάρτημα, μια άλλη μορφή ζωής (=Ausleben), μ’ άλλα λόγια μια νέα επιλογή ζωής: Ή όπως το λέει ο Hesse: Ό λο το κόλπο ήταν ν’ αφεθείς να πέσεις· και παρακάτω: ευχάριστα πεθαίνει ό,τι πεθαίνει. Είναι περίεργο: και στα τρία διηγήματα προ­ βάλλεται διαρκώς ένα αίτημα ισορροπίας· η ισορροπία όμως επιτυγχάνεται ξαφνικά μόνο ή για μια στιγμή, για να διαταραχθεί κατόπιν. Η ευσταθής ισορροπία κατά το συγγραφέα πραγματοποιείται/αποκαθίσταται μόνο με το θάνατο, οπότε όλοι υπερβαίνουν (κατά τη νιτσεϊκή εκδο­ χή της υπέρβασης) το φόβο και γίνονται σχοινο­ βάτες. Ο Hesse πιστεύει ότι αιτία όλων των κα-

αφιερωμα/35

Ο Έρμαν Έσσε στο γραφείο τον

κών είναι ο φόβος: το παιδί φοβάται τον πατέρα του και την τιμωρία που θα του επιβάλλει ο πατέρας-δικαστής για την κλεψιά του. Ο Κλάιν φο­ βάται την κοινωνία και τους θεσμούς της, φοβά­ ται το νόμο, φοβάται το γάμο, φοβάται τον εαυ­ τό του. Είναι klein (=μικρός) και δεν μπορεί/θέλει να παλαίψει επί τη βεβαία προόψει της ήττας του. Αφήνει την κοινωνία να τον οδηγεί, να τον ποδηγετεί. Σ’ ένα φωτεινό διάλειμμα εγκληματεί, παύει νά ’ναι μικρός, γίνεται σπουδαίος. Τρέμει όμως μην πέσει απ’ τον πύργο της εγκληματικής του έπαρσης. Για να ξεπεράσει, να υπερβεί το φόβο του γίνεται Wagner (—οδηγός/τολμηρός) και νικά. 'Ερχεται όμως ο Θεός και τον ρίχνει στη δίνη των παγκοσμίων ρευμάτων για να ξεπλυθεί απ’ τ’ ανομήματά του. Ο θάνατος γίνεται το ύσσωπον του Ψαλμωδού, με το οποίο ραντί­ ζεται ο εγκληματίας Κλάιν, για να καθαρίσει την ψυχή του απ’ το φόβο. Ο Κλίνγκσορ, αντίθετα, δεν φοβάται το θάνατο. Τον βιώνει, γίνεται ένα μάζί του, καθώς παιανίζει η μουσική της πτώ­ σης. Ο καλλιτέχνης αφήνεται να πέσει· και σώ­ ζεται. Ο Hermann Hesse για να πει όλ’ αυτά επέλεξε ως μέθοδό του μια χρονική υποχώρηση. Κατέβη­ κε μ’ άλλα λόγια μια χρονική σκάλα και στάθηκε στο παρελθόν· αυτή τη χρονική στάση την έχρισε παρόν. Στα τρία διηγήματα, επομένως, το πα­ ρελθόν είναι παρελθόν-παρελθόν και το μέλλον μέλλον-παρελθόν. Ο συγγραφέας, επίσης, υιοθέ­ τησε μιαν εμφανή μεγαληγορία για να πει ό,τι είχε να πει - κι αυτό (φυσικά;) ενοχλεί. Χωρίς να δικαιολογείται η μεγαληγορία αυτή αιτιολο­ γείται: ο συγγραφέας - βασική αδυναμία του άλ­ λωστε - προσπάθησε δια μιας να θίξει (αν και για να είμαστε τίμιοι, θά ’πρεπε να λέγαμε: να δώσει λύσεις) όλα τα προβλήματα που απασχο­

λούν τον άνθρωπο (προσωπικά, ηθικά, κοινωνι­ κά, καλλιτεχνικά, πολιτικά κ.λ.π.). Επόμενο εί­ ναι να μην καταφέρνει πάντοτε να γίνεται πει­ στικός, μιας και σ: άνια περνά στο βάθος, στον πυρήνα του προβλήματος, αρκούμενος ν’ ακραγγίξει την επιφάνεια. Ο Hesse πιστεύω ότι είναι το κλασικό παράδειγμα του συγγραφέα που γρά­ φει έχοντας βάλει τα πόδια του σ’ έναν κουβά ζεστό νερό, για να θυμηθώ τον Arthur Koestler, καθισμένος μπροστά σ’ ένα παράθυρο μισάνοι­ χτο, με τις κουρτίνες έτσι τραβηγμένες, ώστε να εκθέτουν ένα περιορισμένο κομμάτι του έξω κό­ σμου και να κρύβουν απ’ τα μάτια του συγγρα­ φέα τα πιο οδυνηρά κι απειλητικά θεάματα. Ό ντας σ’ αυτή τη θέση και στάση ο συγγραφέας εκρήγνυται κάθε φορά που βλέπει το λάθος - αλ­ λά εκεί που η διαδοχή των μικρών εκρήξεων πάει να γεννήσει τη μεγάλη έκρηξη που θα φέρει την κάθαρση των παθών, βάζει το ίδιος τις μη­ χανές του να δουλέψουν ανάποδα, ανακόπτοντας έτσι τη λυτρωτική διαδικασία, γεμίζοντας τον κρατήρα, αντί λάβας, πάγο. Και αυτό είναι τρόπον τινά φυσικό για τον Hesse, μιας και από ένα σημείο και πέρα - σε αντίθεση με τον Faulkner ή τον Musil: πρόχειρα παραδείγματα - δεν ελέγχει το κείμενό του· αφή­ νεται στη μαγεία της γλώσσας του, στην ευγένεια και την οικουμενικότητα των ιδεών του, στον πασιφισμό του· αφήνεται και - λογικά πλέον κατακλύζεται, μη δυνάμενος να πετύχει το πέ­ ταγμα εκείνο και την ακροβασία τη ζηλευτή ενός Thomas Mann παραδείγματος χάριν ή ενός Hermann Broch - στο σκοινί των αποχρώσεων των εννοιών, εκεί που δίνεται η μεγάλη μάχη.

Σημ. 1: ausleben σημαίνει επίσης ξεφαντώνω, αγάλλομαι, τέρ-

36/αφιερωμα

Τόμας Μαν

'Ερμαν Έασε

Ο Έρμαν Έασε και ο Τόμας Μαν το 1932 στο Σαιν Μόρας

Εισαγωγή του Τόμας Μαν σε μια αμερικανική έκδοση του «Ντέμιαν» Έχει περάσει μια ολόκληρη δεκαετία από τότε που έσφιξα για τελευταία φορά το χέρι του Έρμαν Έσσε και πραγματικά θα μπορούσε να με είχε παρασύρει η αί­ σθηση πως πέρασε περισσότερος χρόνος με τόσα σημαντικά που παρεμβλήθηκαν ιστορικά γεγονότα αλλά και όσα καταγράφηκαν στην αδιάλειπτη συνέχεια της πέ­ νας μας μέσα στη δίνη αυτών των κραδασμών. Προείδαμε και ζήσαμε μ α ζ ί τα ιστορικά γεγονότα και προπάντων την αναπότρεπτη καταστροφή της φτωχής Γερ­ μανίας, ζώντας σε πολύ απομακρυσμένους τόπους ο ένας α π’ τον άλλον, πολλές φορές χωρίς κανενός είδους επαφή κι όμως πάντα μαζί, πάντα σε μια αδιασάλευτη επικοινωνία. Ό πω ς και οι δρόμοι μας, που τραβούν χωριστά και είναι χαραγμένοι στον πνευματικό χάρτη με μια απόσταση ανάμεσά τους, αλλά συναντιόνται μολαταύτα κατά κάποιον τρόπο. Είμαστε κατά κάποιον τρόπο συνοδοιπόροι και αδελφοί ή (Con­ freres,* όπως θά ’λεγα σε λιγότερο οικείο τόνο, γιατί μ’ αρέσει να βλέπω τη σχέση μας φέρνοντας στο νου μου την εικόνα της συνάντησης του Γιόζεφ Κνεχτ με το μοναχό του Αγίου Βενεδικτίνου Γιακόμπους στο «Παιχνίδι με τις χάντρες», όπου

δεν γίνεται παρέκκλιση από το «παιχνίδι της ευ­ γένειας και της υπομονής, με τις ατέλειωτες γο­ νυκλισίες σαν χαιρετισμό ανάμεσα σε δυο άγιους ή μέλη του ανώτερου κλήρου»-μια μισοειρωνική ιεροτελεστία κινέζικου τύπου, που αγαπά πολύ ο Κνεχτ, και στο οποίο όπως παρατηρεί, έχει γί­ νει άσσος και ο Μαγκίστερ Λούντι Τόμας φον ντερ Τραβ.* Έτσι είναι φυσικό να μας ταυτίζουν καμιά φορά και το αποδεχόμαστε ακόμα κι αν γίνεται

αφιερω μα/37 με τον πιο παράδοξο τρόπο.'Έ να ς επώνυμος ηλικιωμένος συνθέτης στο Μόναχο, βέρος Γερ­ μανός και πικρόχολος, μας χαρακτήρισε πρόσ­ φατα σ’ ένα γράμμα του στην Αμερική «άθλιους» γιατί δεν αναγνωρίζουμε ότι εμείς οι Γερμανοί είμαστε ο ανώτερος και ευγενέστερος λαός «ένα καναρίνι ανάμεσα σε σπουργίτια». Το σχήμα λό­ γου είναι άστοχο και κουτό για την αμάθεια που φανερώνει, ξέχωρα απ’ την αμετανόητη υπερο­ ψία, που έγινε αιτία για τις τόσες συμφορές του. δύστυχου λαού. Όσον αφορά εμένα δέχομαι αδιαμαρτύρητα την κρίση της «γερμανικής ψυ­ χής». Στην πατρίδα δεν ήμουνα πράγματι παρά ένα εγκεφαλικό ον ανάμεσα σε θυμικούς, και το 1933, ήταν πολύ ευχαριστημένοι που με ξεφορ­ τώθηκαν κι ας ισχυρίζονται τώρα πως είναι θιγ­ μένοι που δεν επιστρέφω. Αλλά ο Έσσε; Πόση άγνοια, τι έλλειψη παιδείας χρειάζεται, για να το πούμε καθαρά, για να τον αποκαλέσει κανείς έναν «άθλιο» που προδίδει τη γερμανική του υπόσταση, και να θέλει να στερήσει την εστία απ’ αυτό το αηδόνι (γιατί σίγουρα δεν είναι αστικό καναρίνι) απ’ αυτόν τον λυρικό, που ο Μέρκιε αγκάλιασε συγκινημένος, και ο οποίος έσταξε απ’ τη γλώσσα μας συνθέσεις λεπτότατης και καθαρότατης τέχνης, τραγούδια και πεζο­ γραφήματα διάπυρης αισθητικής τελειότητας. Και ο μόνος λόγος γι’ αυτό είναι πως μπορεί να διακρίνει την ιδέα απ’ το φαινόμενο που την υποβιβάζει, πως λέει την αλήθεια στους συμπα­ τριώτες του, -αλήθεια που δεν τους αποκαλύ­ φθηκε ούτε μέσα απ’ τις φοβερότερες εμπειρίεςκαι πως η συνείδησή του είναι ευαίσθητη στα εγ­ κλήματα που ο λαός αυτός επισώρευσε επάνω του μέσα απ’ τον πλάνο εγωκεντρισμό του! Σήμερα που ο εθνικός ατομικισμός αργοπε­ θαίνει, κανένα πρόβλημα δεν αντιμετωπίζεται από στενά εθνική σκοπιά· ό,τι πατριωτικό κα­

τάντησε πνιγηρός επαρχιώτικος μέρας και δεν νοείται πνευματικι φυσιογνωμία έξω απ’ την κληρονομιά του ευρωπαϊκού πνεύματος. Αν λοι­ πόν σήμερα η εθνική «γνησιότητα», η ιδιαιτερό­ τητα ενός λαού, αντιπροσωπεύει κάποιαν αξία, -ίσως από την άποψη της γραφικότητας- η ου­ σία της είναι, όπως πάντα άλλωστε, η προσωπι­ κότητα και το έργο του πνευματικού ανθρώπου, και όχι τα κενά λόγια. Στη Γερμανία μάλιστα πάντα οι πιο δυσάρεστημένοι με ό,τι γερμανικό ήταν οι περισσότερο γερμανοί. Και ποιος δεν θα αναγνώριζε ότι και μόνο το παιδευτικό έργο του ανθρώπου των γραμμάτων Έσσε -δεν εξετάζω το λογοτέχνη- καθώς και η παγκοσμιότητα του εκδοτικού και συντακτικού του έργου έχει κάτι, ιδιαίτερα γερμανικό; Η έννοια της «παγκόσμιας φιλολογίας», που έχει εισαγάγει ο Γκάίτε, του ταιριάζει απόλυτα. Ένα κείμενό του, που κυ­ κλοφόρησε μάλιστα στην Αμερική, «published in the public interest by authority of the Alien pro­ perty, Custodian 1945» τιτλοφορείται πράγματι έτσι: «Βιβλιοθήκη της παγκόσμιας φιλολογίας» και είναι παράδειγμα ανεξάντλητης και ολόψυ­ χης αφοσίωσης στη γνώση, εξοικείωσης με τις αρχές της ανατολικ )ς σοφίας και ύψιστα ουμα­ νιστικής ‘γνώσης των “αρχαιότερων και ιερότε­ ρων μνημείων του ανθρώπινου πνεύματος”. Ει­ δικές σπουδές του είναι τα δοκίμια του 1904 για τον Ά γιο Φραγκίσκο της Ασίζης και τον Βοκάκιο, και τα τρία δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι, που τα ονόμασε «Ματιά στο χάος». Έκδωσε με­ σαιωνικές εξιστορήσεις, διηγήματα και φάρσες παλαιών ιταλών συγγραφέων, παραμύθια της ανατολής, «τραγούδια γερμανών ποιητών» και έκανε επανεκδόσεις του Ζαν Πάουλ, του Νοβάλις και άλλων γερμανών ρομαντικών. Το έργο του είναι μια προσφορά, ένα προσκύνημα: επι­ λογές, κριτικές, νέες παρουσιάσεις, εμβριθείς ει-

38/αφιερωμα

σαγωγές. Είναι αρκετό για να γεμίσει ολόκληρη τη ζωή ενός πολυμαθούς λόγιου. Δεν είναι παρά αγάπη (και μόχθος) που ξεχειλίζει, μια ερωτοτροπία, δίπλα σ’ ένα προσωπικό, ιδιαίτερα προ­ σωπικό, έργο, που αναζητά με αγωνία, πολύ­ μορφο, και φορτισμένο με τα προβλήματα του εγώ και του κόσμου. Εξάλλου του αρέσει να δανείζεται την ιδιότη­ τα του εκδότη ή του αρχειοφύλακα ακόμα και ως λογοτέχνης, να κρύβεται κάτω από μια μά­ σκα, δίνοντας πιστοποιητικά των έργων του στους αναγνώστες. Το καλύτερο παράδειγμα εί­ ναι ο υπότιτλος του σύνθετου και εκλεπτυσμένου έργου της τελευταίας του περιόδου «Παιχνίδι με τις χάντρες», που είναι καρπός όλων των πηγών του ανθρώπινου πνεύματος από Δύση και Ανα­ τολή: «Απόπειρα βιογραφίας του Μαγκίστερ Λούντι Γιόζεφ Κνεχτ και τα κληρονομημένα κεί­ μενα του Κνεχτ σε έκδοση του Έρμαν Έσσε». Όταν διάβαζα το έργο, μού έγινε ιδιαίτερα αι­ σθητό (και του το έγραψα) πόσο η παρωδία, το φανταστικό στοιχείο, το αστείο δίνουν ευελιξία και κίνηση σε μια φανταστική λόγια βιογραφία, σ’ ένα έργο ωριμότητας που διέπεται από έναν ιδιαίτερα προχωρημένο βαθμό αφαίρεσης. Γερμανικό; Αν πρόκειται γι’ αυτό είναι πέρα για πέρα γερμανικό, τόσο το συγκεκριμένο έργο της τελευταίας του περιόδου, όσο και τα προη­ γούμενα και σε βαθμό που ο Έσσε να στερείται οποιοδήποτε πλεονέκτημα κάποιας διεθνούς αναγνώρισης. Η διεθνής φήμη του όμως, τείνει να ανατρέψεώαυτην την κατάσταση -κ ι ας αντι­ δρά σ’ αυτό όπως θέλει ο Γέρος- κι αυτό γιατί πρόκειται για μια γερμανικότητα με την παλιά, χαρμόσυνη, ελεύθερη και πνευματική έννοια στην οποία οφείλει η Γερμανία το καλύτερο πρό­ σωπό της στον κόσμο και τη συμπάθεια της αν­ θρωπότητας. Αυτό το καθαρό και παράτολμο, ονειροπόλο και συγχρόνως εξαιρετικά πνευματι­ κό έργο είναι μεστό από παράδοση, συναδέλφω­ ση, μνήμη^ μυστικότητα, χωρίς να είναι καθόλου

επιγονικό. Εξυψώνει το οικείο και προσωπικό σε ένα νέο, πνευματικό, ακόμα *αι επαναστατι­ κό επίπεδο -επαναστατικό όχι με πολιτική ή κοι­ νωνική έννοια, αλλά ψυχική και λογοτεχνική: εί­ ναι γνήσια και πιστά διορατικό. Δεν ξέρω πώς αλλιώς να χαρακτηρίσω την ιδιαίτερη, διττή και μοναδική έλξη που ασκεί επάνω μου! Το ύφος του έχει και ρομαντική χροιά, τό εξωπραγματικό στοιχείο, το συγκεχυμένο και υποχονδριακό χιούμορ της γερμανικής ιδιοσυγκρασίας εναρμο­ νισμένο οργανικά με στοιχεία διαφορετικής υφής, ευρωπαϊκά - κριτικά, ψυχαναλυτικά. Η σχέση αυτού του λυρικού από το Σβάμπεν,* αυ­ τού του ειδυλλιακού ποιητή με την ερωτολογική «Ψυχολογία του βάθους» της Βιέννης είναι ένα ελκυστικό πνευματικό παράδοξο. Αυτή εκφρά­ ζεται στο «Νάρκισσος και Χρυσόστομος» ένα μυθιστόρημα μοναδικά καθάριο και ενδιαφέρον. Το πνευματικό άυτό παράδοξο δεν είναι λιγότε­ ρο παράξενο και χαρακτηριστικό από την έλξη του Έσσε προς τον εβραίο ιδιοφυή απ’ την Πρά­ γα, τον Φραντς Κάφκα, τον οποίον είχε αποκαλέσει από νωρίς έναν «μυστικό βασιλιά της γερ­ μανικής πεζογραφίας» και για τον οποίο εξέ­ φραζε θαυμασμό σε κάθε σημαντική ευκαιρία, πολύ πριν αυτός αποκτήσει φήμη στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη. Ό ταν λέμε ότι το έργο του είναι «γερμανικό» πρέπει να τονίσουμε ότι δεν του λείπει καθόλου η έξαρση. Θα μείνει αξέχαστη η αφύπνιση που προκάλεσε αμέσως μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ο «Ντέμιαν» κάποιου μυστηριώδους Σινγκλαίρ. Το έργο αυτό έπιασε με μοναδική ευαι­ σθησία τα μηνύματα των καιρών κι ενθουσίασε μια ολόκληρη νεολαία, που νόμιζε ότι μέσα απ’ τα σπλάχνα της ξεπήδησε ένας κήρυκας της βα­ θύτερης ουσίας της (ενώ ήταν ένας άνθρωπος σαράντα δύο ετών, που ικανοποίησε τις προσδο­ κίες της). Είναι τέλος ανάγκη να πει κανείς ότι ο «Λύκος της Στέπας» είναι ένα μυθιστόρημα στο οποίο ό Έσσε ερευνά νέες μορφές της μυθιστο­ ρηματικής γραφής με την ίδια πρωτοτυπία όπως ο Τζόυς στον «Οδυσσέα» και ο Ζιντ στους «Κι­ βδηλοποιούς»; Για μένα, αυτό το έργο ζωής, που έχει τις ρί­ ζες του στη γερμανική κληρονομιά και τον γερ­ μανικό ρομαντισμό, με την κάπως περίεργη ιδιο­ μορφία του, τη κάποτε χιουμοριστική στρυφνότητά του, την μυστικοπαθή-νοσταλγική αποστα­ σιοποίησή του απ’ το χώρο και το χρόνο, συγκα­ ταλέγεται στις ευγενέστερες και καθαρότερες πνευματικές δημιουργίες της εποχής μας. Ανάμε­ σα στους λογοτέχνες της γενιάς μας είχα ξεχωρί­ σει αυτόν, το γέρο πια, σαν τον συγγενέστερο πνευματικά και τον πιο αγαπημένο μου. Παρα­ κολουθούσα την ανοδική του πορεία με συμπά­ θεια που την τροφοδοτούσαν τόσο η διαφορο­ ποίηση όσο και τα σημεία ταύτισής μας. Υπάρ­

αφιερωμα/39 χουν κείμενά του, όπως ο «Θαμώνας των λου­ τρών», και ακόμα, μερικά αποσπάσματα από το «Παιχνίδι με τις χάντρες», (ιδιαίτερα η εκτενής εισαγωγή) που διαβάζοντάς τα αισθάνομαι πως είναι μέρος του εαυτού μου. Αλλά αγαπώ και τον άντρα και τον άνθρωπο με το εύθυμο και στοχαστικό, καλοσυνάτο και πονηρό του φυσικό, το βαθύ όμορφο βλέμμα των άρρωστων δυστυχώς ματιών, που το γαλανό τους χρώμα φωτίζει το λιπόσαρκο πρόσωπο με τις αδρές γωνίες ενός ηλικιωμένου χωρικού απ’ το Σβάμπεν. Στενή προσωπική επαφή μαζί του απόκτησα μόλις πριν από δεκατέσσερα χρόνια, όταν τον επισκεπτόμουν συχνά στο όμορφο σπίτι του με τον κήπο, στο Τεσίν, αναστατωμένος αμέ­ σως μετά την απομάκρυνσή μου από πατρίδα, σπιτικό και εστία. Πόσο τον ζήλευα τότε! Ό χι με το δικό του γνωστό και χαρακτηρισμένο όνο­ μόνο για τη θαλπωρή που τον περιέβαλε στη φύ­ μα, ειδικά αυτό το έργο. Θέλησε να γραφεί στο ση αλλά κυρίως για κείνο, στο οποίο προπο­ εξώφυλλο το ψευδώνυμο «Σίνγκλαιρ» -ένα όνο­ ρευόταν από μέσα: την εσωτερική ελευθερία και μα που προέρχεται απ’ τον περίγυρο του Χέλτη φιλοσοφική αποστασιοποίησή του από κάθε ντερλιν- και κράτησε μυστική για πολύ καιρό γερμανική πολιτική. Εκείνες τις συσκοτισμένες την πατρότητα του έργου. Είχα αλληλογραφήσει μέρες δεν υπήρχε τίποτα πιο ανακουφιστικό και τότε με τον εκδότη που ήταν και ο δικός μου εκ­ ευεργετικό από μια συνομιλία μαζί του. δότης, τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο, και τον ρω­ Είχα αιτηθεί, πριν από μια δεκαετία και πε­ τούσα επίμονα πώς έχουν τα πράγματα μ’ αυτό ρισσότερο, τη στέψη του έργου του με το βρα­ το τόσο παράξενο βιβλίο και ποιος είναι ο Σίνβείο Νόμπελ για τη λογοτεχνία. Δεν θα ήταν γκλαιρ. Ο Γέρος ψευδόταν με συνέπεια: ο εκδό­ όψιμη τότε στα εξήντα του, και η εκλογή τού ποτης είπε πως είχε λάβει το χειρόγραφο από την λιτογραφημένου ελβετού θα ήταν μια αστεία εί­ Ελβετία μέσω ενός μεσάζοντα. Σιγά σιγά άρχισε δηση την εποχή που ο Χίτλερ (με αφορμή την μολαταύτα να φανερώνεται η αλήθεια, εν μέρει περίπτωση Οσιέτσκι**) είχε απαγορεύσει σε με την ερμηνεία του ύφους και αργότερα και όλους τους γερμανούς την αποδοχή του βραβεί­ εξαιτίας της αδιακρισίας. Αλλά μόνον δέκατη ου. Αλλά και τώρα που ο εβδομηντάχρονος κο- έκδοση κυκλοφόρησε με τ’ όνομά του. ρύφωσε το ήδη πλούσιο έργο του με το ωριμότε­ Προς το τέλος του βιβλίου, το 1914, λέει ο ρο έργο του, το σημαντικό παιδευτικό μυθιστό­ Ντέμιαν στο φίλο του Σίνγκλαιρ: «Θα γίνει πό­ ρημα, η διάκρισή του έχει επικαιρότητα. Φέρνει λεμος ...αλλά θα δεις Σίνγκλαιρ πως δεν είναι στα πέρατα της γης ένα όνομα που δεν έχει γνω­ παρά η αρχή. Θα είναι ίσως ένας μεγάλος πόλε­ ρίσει μέχρι τώρα παντού τη φήμη και που του μος, ένας πολύ μεγάλος πόλεμος. Αλλά κι αυτό αξίζει και οπωσδήποτε θα το κάνει γνωστότατο είναι μόνο η αρχή. Το καινούριο αρχίζει και θα και στην Αμερική και θα αφυπνίσει το ενδιαφέ­ είναι φοβερό γι’ αυτούς που κρέμονται στο πα­ ρον των εκδοτών και του κοινού. Για μένα είναι λιό. Τι θα κάνεις;» ευχαρίστηση να προλογίζω την πρώτη αμερικα­ Η σωστή απάντηση θα ήταν: «Να τάζεις τον νική έκδοση του «Ντέμιαν», του εκρηκτικού πε­ εαυτό σου βοηθό στο καινούριο χωρίς να θυσιά­ ζογραφήματος των ώριμων χρόνων του, εκφρά­ ζεις γι’ αυτό το παλιό». Την πολυτιμότερη υπη­ ζοντας τη συμπάθειά μου και συστήνοντάς το ρεσία στο καινούριο προσφέρουν όσοι -ο Έσσε θερμά. Είναι ένα μικρό βιβλίο αλλά πολλές φο­ είναι ένα παράδειγμα- γνωρίζουν και αγαπούν ρές είναι τα λιγότερο εκτενή βιβλία που ασκούν το παλιό και το μετουσιώνουν στο καινούριο. μεγάλη επίδραση -αρκεί να φέρει κανείς στο νου το παράδειγμα του Βέρθερου, την επίδραση του * Σημ. Μετ.: Η γαλλική λέξη confreres σημαίνει: α) τον αδελ­ οποίου στη Γερμανία (θυμίζει ο «Ντέμιαν» σαν φοποιτό ή στανραόέλφι και 6) το συνεργάτη ή συντεχνίτη. μακρινός απόηχος. Ο συγγραφέας πρέπει να συ­ * Σημ. Μετ.: Ο «Μαγκίατερ» στο «Παιχνίδι με τις χάντρες» είναι ο αρχιμάστορας του παιχνιδιού. ναισθανόταν έντονα την παναθρώπινη σημασία * Σημ. Μετ.: Είναι τμήμα της Βαυαρίας. Η αναφορά αυτή έ$ει του έργου του, αν κρίνει κανείς από τον εσκεμσκοπό να δώσει την έννοια της χοντροκοπιάς. μένα διφορούμενο υπότιτλο: «Η ιστορία μιας νεότητας» που μπορεί να ερμηνευθεί με την ατο­ * Σημ. Μετ.: Ο Καρλ φον Οσιέτσκι (1889-1938) ήταν δημο­ σιογράφος και ειρηνιστής. Τιμήθηκε το 1936 με το βραβείο μική έννοια, αλλά και με την έννοια της ιστορίας Νόμπελ για την ειρήνη αλλά του απαγορεύτηκε να το δεχθεί. μιας ολόκληρης νέας γενιάς. Σ’ αυτό συνηγορεί και το γεγονός πως ο Έσσε δεν ήθελε να εκδοθεί Μετάφραση: Βικτωρία Ραΐση

40/αφιερωμα

Νανά Ησαΐα

Για το «Ταξίδι στην Ανατολή» Για το βιβλίο αυτό είχα γράιρει το 1977 ένα μεγάλο γράμμα στον Δημήτρη Χατζή, που ένα χρόνο μετά είχε όημοσιευθεί,1 φυσικά με την άδειά του. Σε αυτό είχα κάνει μία προσπάθεια να του μεταδώσω ολόκληρο το βιβλίο, που τότε ακόμα δεν είχε κυκλοφορήσει εδώ, μεταφράζοντας αποσπάσματα από δω κι από κει, και συμ­ πληρώνοντας με δικά μου λόγια τα κενά ανάμεσά τους. Λυτό, ωστόσο, που πε­ ρισσότερο από κάθε τι άλλο είχα θελήσει να του μεταδώσω, ήταν ένας διάλογος ανάμεσα στον ήρωα του βιβλίου, που είναι ο ίδιος ο Έσσε, καθώς η αφήγηση είναι σε πρώτο πρόσωπο, και τον Leo, ένα μυστηριώδες πρόσωπο, που στην αρχή του μυθικού αυτού ταξιδιού παρουσιάζεται ως ο υπηρέτης της ομάδας με την οποία ο Έσσε ταξίδευε προς την Ανατολή, για ν’ αποδειχθεί στο τέλος του ότι ήταν ο Αρχηγός της Λεγεώ νας στην οποία από πάντα ανήκαν εκείνοι που έπαιρναν μέρος στην πορεία αυτή προς την Ανατολή, το Σπίτι του Φωτός. Στο σημείο που συμβαίνει αυτός ο διάλογος, ο Έσσε έχει χάσει τους συντρόφους και τον δρόμο του. και το Ταξίδι μοιάζει να έχει οριστικά κατα­ στραφεί γι’ αυτόν. Χωρίς να ξέρει κι ο ίδιος για­ τί, ήταν τον Leo που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ήθελε να ξαναβρεί. Τον αναζητάει λοιπόν παντού και στο τέλος τον βρίσκει. Έχοντας ανακαλύψει που έμενε, ένα βράδυ πάει έξω από το σπίτι του, περιμένοντάς τον να βγει έξω. Ο Leo βγαίνει σε λίγο και, όπως προχωράει σφυρίζοντας, ο Έσσε βεβαιώνεται ότι είναι αυ­ τός. «Τότε θυμήθηκα», λέει, «ότι συχνά επίσης τον είχα ακούσει να σφυρίζει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας στην.Ανατολή. Ήταν οι ίδιες μελωδίες των περασμένων εκείνων καιρών, και ωστόσο πόσο διαφορετικές ακουγόντουσαν τώ­ ρα! Ένα συναίσθημα λύπης με διαπέρασε σαν ένα μαχαίρι στην καρδιά: ω, πόσο διαφορετικά είχαν γίνει όλα από τότε, ο ουρανός, ο αέρας, οι (εποχές, τα όνειρα, ο ύπνος, η μέρα και η νύΧτα!»· Παρακολουθώντας τον Leo ο Έσσε τον βλέπει που πάει και κάθεται στον πάγκο ενός δημόσιου πάρκου. Τον πλησιάζει και κάθεται κοντά του και είναι τότε που αρχίζει ο διάλογός τους αυ­ τός, τον οποίο σκοπεύώ να παραθέσω ολόκληρο

εδώ, καθώς πιστεύω ότι σε αυτόν βρίσκεται ένα από τα πιο βασικά κλειδιά της φιλοσοφικής στά­ σης του Έσσε. Ο Leo μιλάει πρώτος: ★ ★ ★ □«Θα βρέξει απόψε», είπε ξαφνικά χωρίς να ξέ­ ρω αν αυτό το είχε πει σε μένα ή στον εαυτό του. «Ναι, έτσι μοιάζει», είπα με κάποια αμηχανία, γιατί μια και δεν με είχε αναγνωρίσει ακόμα από τον τρόπο που περπατούσα και το πρόσωπό μου, ήταν δυνατόν και ήμουν σχεδόν βέβαιος ότι αυτό θα συνέβαινε, να με αναγνωρίσει από τη φωνή μου. Αλλά όχι, δεν με αναγνώρισε καθόλου, ούτε από τη φωνή μου, και αν και αυτή ήταν η πρώτη μου επιθυμία, αυτό ήταν, ωστόσο, μια μεγάλη απογοήτευση. Δεν με αναγνώρισε. Ενώ εκείνος είχε παραμείνει ο ίδιος ύστερα από δέκα χρόνια και φανερά δεν είχε γεράσει καθόλου, μ’ εμένα δεν συνέβαινε το ίδιο, δεν συνέβαινε καθόλου το ίδιο. «Σφυρίζεις πολύ ωραία», είπα. Σε άκουσα πιο πριν στην Eilergraben. Μου έδωσε μια μεγάλη ευχαρίστηση. Ήμουν μουσικός κάποτε». «Ω, ώστε ήσουν! Μου είπε μ’ έναν φιλικό τρό-

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Β' ΕΞΑΜΗΝΟΥ 1984 (ΤΕΥΧΗ 98-108) ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ Βιβλιογραφικό δελτίο, 98/73, 99/73,100/71,101/119,102/73,103/71, 104/73,105/71,106/71, 107/71, 108/135 Ηαγορά του βιβλίου, 98/8, 99/10,100/12,101/10,102/4,103/15,104/7,105/10,106/11 107/9 108/23 Κριτικογραφία, 98/78, 99/78, 100/76, 101/125, 102/77, 103/77, 104/78, 105/78, 106/77, 107/ 77,108/141 Προλεγόμενα, 98/2, 99/4, 100/2, 103/8, 105/6, 106/4, 108/20

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η εκδοτική δραστηριότητα την περίοδο 1976-1983 και η συμβολή του «Διαβάζω» στη λογοτεχνική κριτική, 101/23 Ρεπορτάζ Εκατό + ένα Διαβάζω, 101/11 Βελουδάκης Γιώργος, 101/13 Βέλτσος Γιώργος, 101/14 Γεωργουσόπουλος Κώστας, 101/14 Γιαννόπουλος Γερ. Κων„ 101/14 Γιατρομανωλάκης Γιώργης, 101/15 Ζήρας Αλέξ., 101/15 Κακλαμανάκη Ρούλα, 101/16 Κακριδής I. Φάνης, 101/16 Καρβέλης Τάκης, 101/16 Κουμανταρέας Μένης, 101/17 Μενδράκος Τάκης, 101718’ Παγανός Δ.Γ., 101/18 Παπασπηλιόπουλος Σπήλιος, 101/18

Πέζαρος Δ. Παύλος, 101/19 Πέτρος, 101/20 ' Ραφαηλίδης Βασίλης, 101/20 Ρήγος 'Αλκής, 101/21 Φωστιέρης Αντώνης, 101/21 Κωνσταντόπουλος Νίκος: Αγγλική χαρτογραφία: Παλιά και νεότερη, 105/11 Κωνσταντόπουλος Ν.: Η ταυτότητα του λογοτεχνικού Νόμπελ, 106/ 12. Λαδιά Ελένη: Τα Μουσεία Ντοστογιέφσκι στη Σοβιετική Ένωση, 103/ Πλουμίδης Γεώργιος: Δύο σύγχρονοι Ηπειρώτες ιστοριογράφοι, 100/ Το ξένο βιβλίο Τάτσης X. Νικόλαος: Κοινωνιολογικά νέα, 98/6 Τάτσης X. Νικόλαος: Κοινωνιολογικά Νέα, 107/6 V.M.: Πού βρίσκεται η γαλλική ποίηση;, 108/24

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Αθανασιάδης Τάσος, 105/64 Αναγνώστου - Μπουκουβάλα Ιωάννα, 100/30 Δρακονταειδής Φίλιππος, 102/62

' Ντρο Ζαν-Μαρί, 1Q7/62 Σβέργκερ Λίζμπεθ, 108/230

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Σταντάλ, 98/9 Κάλβίνο Ίταλο: Το μοναστήρι, 98/18 ί Delvaille Bernard: Ένας εμπορικός αντιπρόσωπος ονόματι Α. Μπ„ 98/ 23 Galantaris Christian: Δεκατέσσερα πορτρέτα, 98/33 Laurent Jacques: Εισαγωγή, 98/10 Rannaud Gerard: Ένας από την Γκρενόμπλ στην Επανάσταση, 98/27 Roudaut Jean: Χρονολόγιο Σταντάλ, 98/12 Βιβλίο και φυλακή, 99/11 Από το ημερολόγιο ενός κρατούμενου, 99/29 Βγόντζας Αντώνης: Φυλακή και βιβλίο, 99/15

Γράμμα σ' ένα συγγραφέα από έλληνα κρατούμενο σε γερμανική φυλακή, 99/27 Ζενέ Ζαν: Η λογοτεχνία σας, οι καλές σας τέχνες, οι βραδυνές σας διασκεδάσεις εγκωμιάζουν το έγκλημα, 99/35 Μαγκάκης Γεώργιος-Αλέξανδρος: Γράμμα από τη φυλακή για τους Ευρωπαίους, 99/12 Μανούσακας Γιάννης, 99/37 Παπαδοπούλου Παναγιώτα: Το βιβλίο στην καθημερινή ζωή των κα­ ταδίκων, 99/24 Παπαπέτρου Ανάστος, 99/41 Ραφαηλίδης Βασίλης: Οι αποδράσεις του δέσμιου πνεύματος, 99/13 Σεβαστάκης Αλέξης, 99/45

Il· :Y εξάμηνο

Β εξάμηνο/ΙΙΙ Τσάτσος Θ. Δημήτρης: Σύνταγμα και πολιτειακή πρακτική. Επιλογή κειμένων 1971-1983, 99/53 Εκπαίδευση Νούτσος Μπάμπης: Διδακτικοί Στόχοι και Αναλυτικό Πρόγραμμα, 106/55 Ζωγραφική Μυταράς Δ.: Ζωγραφική 1948-1983, 99/56 Σαρρή Λύδια: Θαλασσινός Κήπος, 106/56

Παιδαγωγικά Γκότοβος θ. - Μαυρογιώργος Γ. - Παπακωνσταντίνου Π.: Κριτική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Πράξη, 101/109 Παιδικά Κυριτσοπούλου Ν. Ζ.: Η Ζωίτσα πέρα από το Αιγαίο, 99/54 Ροντάρι Τζάνι: ΗΤερεζούλα-Τοσηδούλα και άλλα παραμύθια, 108/103 Ράουντ Ένο: Η ιστορία με τους ιπτάμενους δίσκους, 103/53 Σαρή Ζωρζ: Οι νικητές, 98/44 Τζώρτζογλου Νίτσα: Το τσίρκο της Ίρμας, 105/43

Θέατρο

Πεζογραφία

Μπέκετ Σάμουελ: Περιμένοντας τον Γκοντό, 108/125

Άλθερ Λίζα: Αμαρτίες γονέων, 108/113 Βαλτινός Θανάσης: Η κάθοδος των εννιά, 104/67 Βαλτινός Θ. - Μηλιώνης Χρ. - Νόλλας Δ. «Τρία διηγήματα», 106/59 Γιόζεφ Ροτ: Φυγή χωρίς τέλος, 99/63 Γκαρύ Ρομάν: Πέρα από το σημείο αυτό το εισιτήριό σας δεν ισχύει πια, 106/61 Γκόλντινγκ Γουίλιαμ: Μάρτιν ο Φαταούλας, 105/55 Hoata Νανά: «Άλλη». Ημερολόγιο 1981-1983, 99/61 Ζωγράφου Λιλή: Η γυναίκα σου η αλήτισσα, 100/59 Καρατζαφέρη Ιωάννα: Καφενείον ο Τέταρτος Κόσμος, 101/114 Κοπέρτι Ιάκωβος: Σενάριο για εφιάλτη, 98/51 Κορτάσαρ Χούλιο: Ιστορίες των Κρονόπιο και των Φάμα, 105/58 Κορτάσαρ Χούλιο: Οκτάεδρο, 105/58 Κορτάσαρ Χούλιο: Όλες οι φωτιές η φωτιά, 105/58 Μανούσακας Γιάννης: Ο Μπάρμπα Αναστάσης το σοβιέτ, 107/56 Μέλβιλ Χέρμαν: Μόμπυ-Ντικ· Ή η Φάλαινα, 106/63 Μητροπούλου Κωστούλα: Η Μεγέθυνση, 107/57 Ονόρε ντε Μπαλζάκ: Οι Σουάνοι, 108/116 Σταντάλ: Αναμνήσεις εγωτισμού, 102/58 Στρίντμπεργκ Αύγ.: Ο γιος της δούλας, 103/64 Σφυρίδης Περικλής: Κούφια λόγια, 98/52 Τασσόπουλος Στέφανος: Δεκαπενθήμερο, 98/55 Τζαντζή Μαριάννα: Την άλλη φορά, Μαργαρίτα, 100/61 Χατζημιχάλη Έρση: Μικρός Γιαλός, 108/112

Θρησκεία Αγία Τερέσα του Ιησού: Οι Κατοικίες, 102/52 Ιστορία Βακαλόπουλος Α. Κωνσταντίνος: Ο βόρειος ελληνισμός κατά την πρώτη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, 99/71 Ελλάδα εικονογραφημένη, 1842-1885. Συλλογή και έκδοση Α. Νίκολας. Τομ. Α', 100/66 Ζακ λε Γκόφ - Νορά Πιερ: Το έργο της Ιστορίας, 104/71 Κανελλόπουλος Παναγιώτης: Η γαλλική επανάσταση, 100/68 Μαρασλής Α. Αλέκος: Ιστορία της Πάτρας, 98/70 Κλασική φιλολογία Δημοσθένης. Κατά Μειδίου, 103/58 Η ρητορική του Αριστοτέλη, 103/54 Σοφοκλής: Ηλέκτρα, 105/46 Κοινωνιολογία Αρόν Ραϋμόν: Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης. Τόμος Α", 98/ 42 Μαρτυρίες Βαφειάδης Μάρκος: Απομνημονεύματα, 106/67 Κοραής Αδαμάντιος: Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγ­ γραφείς και η αυτοβιογραφία του, Α' 101/117 Μέλισσα, ή εφημερίς ελληνική, 99/68 Μελέτες Βαγενάς Νόσος: Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση, 108/ 123 Γέμτος Πέτρος: Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών, Μεταθεωρία και ιδεολογική κριτική των Επιστημών του Ανθρώπου, 105/61 Έλιοτ Σ.Τ.: Δοκίμια για την ποίηση και την κριτική (1919-1961, Επιλο­ γή), 98/65 Καρβέλης Τάκης: Η νεότερη ποίηση. Θεωρία και πράξη, 99/66 Κιουρτσάκης Γιάννης: Προφορική παράδοση και ομαδική δημιουρ­ γία. Το παράδειγμα του Καραγκιόζη, 98/57 Λάλα-Κριστ Δέσποινα: Στο Καλειδοσκόπιο του Γιώργου Χειμωνά, 107/59 Μαυρομάτης Εμμανουήλ: Ηχαρακτική και η ζωγραφική του Δημήτρη Γαλάνη, 1879-1966, 98/61 Μηλιώνης Χριστόφορος: Υποθέσεις, 100/63 Σήγκελ Πωλ: Ο Σαίξπηρ στην εποχή του και στη δική μας, 103/69 Σιαφλέκης I.: Προβλήματα μεθόδου και πεδία έρευνα στη Συγκριτι­ κή Φιλολογία, 104/69 ' Χειμωνάς Γιώργος: Έξι μαθήματα για τον Λόγο, 103/67 Andrewes Antony: Αρχαία Ελληνική κοινωνία, 102/59 Saunier Guy: Το Δημοτικό Τραγούδι της Ξενιτιάς, 108/119

Ποίηση Βέης Γιώργος: «ΟΔράκος του μεσημεριού» (+«Όλοι κοιμούνται στο καράβι»), 106/57 Γκόρπας θωμάς: «Στάσεις στο Μέλλον», - «Τα θεάματα», 105/49 Δαράκη Ζέφη: Η κρεμασμένη, 108/109 Έλιοτ Σ.Τ.: Άπαντα τα ποιήματα, 98/48 Ζήκας Γιάννης: Τα νερά, 103/61 Κάσσος Βαγγέλης: Η νυχτερινή ηδυπάθεια ενός μετανάστη, 102/55 Κεφάλας Ηλίας: Μεταλλαγή στο Απροσδόκητο, 104/65 Κωνσταντίνου Αλέξανδρος: Παλαιόπολις, 101/111 Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μαρία: Περπατώ και ονειρεύομαι, 105/52 Λεοντάρης Βύρ.: Ψυχοστασία. (Ποιήματα 1949-1976), 99/58 Μαράβας Γιάννης: Ο Αναχωρητής των Λουτροπόλεων, 107/53 Μάρκογλου X. Πρόδρομος: Έσχατη Υπόσχεση, Ποιήματα 1958-1978, 100/56 Μουντές Ματθαίος: Η αντοχή των υλικών, 101/113 Ποταμίτης Δημήτρης: Τα πυρηνικά ποιήματα, 104/66 Σταθογιάννης Πόνος: Η εποχή της Αλεπούς, 108/110 Σταθόπουλος θάνος: Θέμα για άγνωστο επισκέπτη, 100/57 Στογιαννίδης Ξ. Γ.: Περιγραφή ακινήτου, 102/56 Τσακνιά Αμαλία: Πριν από την όχθη, 98/47 Cummings Ε. Ε.: 115 ποιήματα, 107/54 Φιλοσοφία Βέικος Θεόφιλος: Προλεγόμενα στη φιλοσοφία, 102/49 Βέικος Θεόφιλος: Ιστορία και Φιλοσοφία. Δοκίμια για μια κοινωνική κατανόηση της φιλοσοφίας, 102/49 Ψυχολογία Ροθενμπέργκ: Παιδιά με πέτρινα μάτια, 98/39

ΠΛΑΙΣΙΟ Αλεξάκης Βασίλης: Η σκιά του Λεωνίδα, 102/51 Αλεξίου Δημήτρης: Παιδικός απόπλους, 98/59

Αλεξόπουλος Χρίστος: Ελληνισμός και σοσιαλισμός, 99/65 Ανδρίτσος Θανάσης: Εκτροφεία μνήμης και η άλλη όχθη, 98/57

IV/B' εξάμηνο Άντριτσ I.: Η Δεσποινίς, 104/67 Αντωνάτος Νίκος: Δέδυκεν, 103/61 Αρφάνης Βασίλης: Το ραντεβού, 102/51 Αρφαράς Μιχάλης: Αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία, 100/55 Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια. Τόμος I., 101/111 Ασλανίδης Ε.: Το ρολόι ομιλεί περί ψυχής, 100/57 Βακαλόπουλος Χρήστος: Υπόθεση Μπεστ-Σέλλερ, 101/115 Βαλεντίνη: Η Εσθήτα της αισθαντικότητας, 108/109 Βαμβουνάκη Μάρω: Ντούλια, 106/63 Βαρβέρης Ξενοφώντας: Περίπατος, 100/57 Βενέτης Θανάσης: Αραχναία Νήματα, 102/53 Βλαντάς Δημήτρης: Ο Νίκος Ζαχαρώδης και 22 συνεργάτες του, 103/ 55 Βοναπάρτη Μαρία: Ταύτιση κόρης και πεθαμένης μητέρας, 108/111 Βούλτεψης Γιάννης: Συναγωνιστής Ακέλας, 98/41 Βράχας Φρίξος: Ελληνιστική Κύπρος, 101/111 Βώρος Κ. Φ.: Δοκίμια Ιστορίας - Κοινωνιολογίας - Γενικής Παιδείας, 105/49 Γερμανός Φρέντυ: Ακριβή μου Σοφία..., 108/115 Γέρος Θεόφραστος: Το συμβολικό παιχνίδι, 98/53 Γεωργούσης Ε. Γ.: Επιστροφές, 102/57 Γιακουμόκης Μανόλης: Μικρή καθοδήγηση, 100/59 Γιόση Ευτυχία: Πτυχές, 102/51 Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες: Η Έφοδος, 105/55 Γκολντεμπέργκ Ντανιέλ: Ο μπαμπάς κλώσα, 106/57 Γκουαττάρι Φελίξ: Μοριακή επανάσταση, 107/61 Γράμματα του Αρθούρου Ρεμπώ, 100/63 Δελησάββας Μιχάλης: Άνθρωποι δικοί μας, 100/61 Δήμου Νίκος: Ο Έλληνας Βούδας, 98/49 Δικταίος Άρης: Ναπολέων Λαπαθιώτης, 108/113 Εννιά Ιστορίες, 103/59 Επανάσταση ή μεταρύθμιση, 108/107 Ευγενίου.Δημήτρης: Ο θαυματοποιός πίθηκος, 100/59 Ζαμπαθά-Παγουλάτου Φαίδρα: Πλωτές συνοικίες, 98/51 Ζατέλη Ζυράννα: Περσινή αρραβωνιαστικιά, 103/55 Ζεγκίνης Ευστράτιος: Ιστορία της τούρκικης λογοτεχνίας, 98/47 Η ποίηση των Ινδιάνων, 104/69 Καβαλιώτες Ποιητές, 106/61 Κακίσης Σωτήρης: Παραμύθια σαν αστεία άστρα, 101/115 Καραδήμου-Γερολύμου Αλέκα και Καύκουλα-Βλάχου Κική: Πολεοδομική επέμβαση σε περιοχή κατοικίας, 98/65 Κεδραίος Παύλος: Η κρητική Ποίηση ώς το 1900,105/47 Κείμενα για τον Δημόκριτο, 100/55 Κλάρας Μπάμπης: Ο αδελφός μου ο Άρης, 98/61 Κονιδάρης Δημήτρης: Οικείος, 98/53 Κουβελάκης Παναγιώτης: Πρόβα, 99/59 Κουρεμένος Κώστας: Σαρακατσάνοι, 108/109 Κούσουλας Λουκάς: Σχηματοποίηση, 102/55 Κρεμμύδας Θ. Γ.: Οι άνθρωποι της χούντας μετά τη Δικτατορία, 108/ 105 Κωστόπουλος Θάνος, 108/113 Κωστόπουλος Σωτήρης: Παξοί, 107/61 Κωτίδης Αντώνης: Για τον Παρθένη, 108/111 Λεβαντής Φραγκίσκος: Ξεκαρδιστικά, 108/107 Λογαράς Κώστας: Ο άλλος Ιούλιος, 99/59 Λογαράς Κώστας: Ο ήλιος στον Υδροχόο, 99/59 Λουλέ-θεοδωράκη Νίτσα: Εμείς οι Τσιγγάνοι, 105/47 Μαθιόπουλος Βάσος: Θα χάσουμε την Κύπρο;, 99/63 Μανιώτης Γιώργος: Τα παράσιτα, 105/45 Μανωλάκου Μαρία: Από το ημερολόγιο ενός παιδιού της Κατοχής, Μαρκίδης Μάριος: Λόγος περί της επιθυμίας, 106/61 Μαρσάν Πολύβιος: Μαρία Κόλλας (Η ελληνική σταδιοδρομία της), 98/ Ματσόουρεκ Μίλος: Ζωολογία, 106/59 Μαύρου Κώστας: Αυτοαμφισβητούμενος φαλλοκράτης, 100/61 Μελάς Ιωάννης: Το κομμουνιστικό κίνημα του Σειχ Μπεντρεντίν, 102/ Μερεζκόβσκη: Ντοστογιέβσκη. Ο προφήτης της Ρωσικής Επανάστα­ σης, 98/45 Μονζαεμόν Τσι*αμάτσου: Οι μάχες του Κοξίνγκα, 107/59 Μουστάκα Καλλιόπη - Κασιμάτη Κούλα: Η Προβληματική της εμπει­ ρικής έρευνας. Δύο εφαρμογές με επίκεντρο το παιδί, 105/53 Μπέλλου-Θρεψιάδη Αντιγόνη: Μορφές μακεδονομάχων και τα Πον­ τιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη, 98/41 Μπερνάρ Ζαν: Ο άνθρωπος αλλάζει τον άνθρωπο, 105/45 Μπλούμηρ Γκουίντο: Ηρωίνη, 105/51 Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, 100/57 Νιάρχος Κωνσταντίνος: Θεμελιώδεις έννοιες της Φιλοσοφίας, 107/57 Νίβεν Ντέιβιντ: Πήγαινε αργά, γύρνα γρήγορα, 108/103 Νταϊφάς Ίωνας: Η τελευταία διαδρομή, 104/71 Ντέιβις Άντζελα: Γυναίκες, φυλή και τάξη, 99/57 Ξενάκη Φρανσουάζ: Η κομμένη πλεξίδα, 98/59

Οι χοροί της Άνδρου - Συρτός και μπάλλος, 98/55., Παγανός Δ.Γ.: Αναζητήσεις στη σύγχρονη πεζογραφία, 105/53 Παζολίνι: χρονικό της βίας της δίωξης και του θανάτου, 98/63 Παλαμιώτης Γιάννης: Ot φίλοι ή Παραχάραξη της ηθικής, 101/113 Πανσέληνος Ασημάκης: Συνέντευξη με τον εαυτό μου, 106/57 Πανταζή-Τζίφα Κωνσταντίνα: Η θέση της γυναίκας στην Ελλάδα, 98/ 61 Παπαδούκας Παν.: Εθνικόν απόρρητον, 99/61 Πασθαντής Κώστας: Κοντάκια, 98/43 Πατσαλίδης Σάββας: Διάφραγμα, 103/61 Πλωρίτης Μάριος: Μπρεχτ και Χίτλερ, 103/57 Πολενάκη Μαρία: Ναυαγοί στο σπίτι, 98/65 Ροζάνης Στέφανος: Ο καθρέφτης και το είδωλο, 98/55 Ρόμπινς Τομ: Τρυποκάρυδος, 107/55. Ρούσης Γιώργος: Εισαγωγή στη θεωρία της Δημόσιας Διοίκησης, 105/51 Ρώμας Διονύσιος: Τα Ζακυνθινά, 99/55 Ρώτας Βασίλης: Κριτικοί στοχασμοί πάνω στην Οδύσσεια του Καζατζάκη, 106/61 Σαιν-Μαρτέν Κατερίνα: Λαμπράκηδες - Ιστορία μιας γενιάς, 98/47 Σαντοριναίου Μυρσίνη: Σαντορίνη - Αγαπημένο μου... «διαβολόνηΣέρβας Πλούτης: Κυπριακό-Ευθύνες, 101/113 ' Σάρτας Άρης: Ροκ μϋθιστόρημα, 108/105 Σιδέρη Αλόη: Όψεις ονείρων, 108/107 Σκοπελίτης Σ.Β.: Το Γκάζι, 98/53 Σπανδωνής Γιάννης: Θρήνος, 99/57 Σταμάτίου Γιώργος: Ο Καζαντζάκης και οι αρχαίοι, 98/43 Στασινόπουλος Μιχ.: Οδοιπορία, 105/49 Σταφυλοπάτης Νίκος: Ανθολογία Σιφνιών Ποιητών, 107/55 Στεφάνου Λύντια: Οι λέξεις'και τα πράγματα, 106/59 Σωτηρέλης Χάρης: Το θεμέλιωμα (Μαρίνος Αντύπας), 108/115 Τζαμαλίκος Τάκης: Έχει μέλλον η Δημοκρατία;, 104/71 Τζανακάρης Βασίλης: Σέρρες - Πορεία μέσα στο χρόνο, 102/57 Τιμή στην Κρήτη, 1884-1984, 107/57 Το Αρχαίο Θέατρο Σήμερα, 103/59 Τουρκοβασίλης Γιώργος: Τα ροκ ημερολόγια, 98/63 Τριανταφύλλου Σώτης: Φρανσουά Τρυφφώ, 103/57 Τριβυζάς Σωτήρης: Κίβδηλο φεγγάρι, 98/51 Τσακνιάς Σπύρος: Ονειροσκόπιο, 101/115 Υλικά και Πρακτικά του Α' Πανελλήνιου Συνέδριου ΡάδιοΤηλεόρασης, 99/63 Φασίλη-Γιαχνή Γιάννα: Μετανάστες εσωτερικού, 107/59 Φίλιας Βασίλης: Αντιπαραθέσεις, 106/63 Φράγκου-Κικίλια Ρίτσα: Πέντε μελετήματα για τον Σικελιανό, 98/45 Χάουζερ Γκέηλορντ: Θησαυροφυλάκιο μυστικών, 99/55 Χέρτσογκ Βερνάρ: Φιτσκαράλντο, 104/69 Leblanc Maurice: Αρσέν Λουπέν εναντίον Χέρλοκ Σολμς, 108/103 Περιοδικά Αιολικά Γράμματα, 108/117 Ανθρωπολογικά, 99/67 Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών. ΚΕ' τόμος, 102/59 Γνώση και Γνώμη, 99/67 Γράμματα και Τέχνες, 108/117 Γρύλλος, 101/117 Διπλή Εικόνα, 106/65 Δρώμενα, 98/67, 108/119 Εκκύκλημα, 98/67 Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών (αρ 50), 102/61 Εποπτεία αρ. 91, 92,102/59' Ευθύνη, 108/117 Ιανός, 108/117 Ιστορία, 106/67 Νέα Παιδεία (αρ. 30) 102/61 Οδηγός Ελληνικής Δισκογραφίας, 98/67 Οίστρος, 99/67 Ομπρέλλα, 106/65, 108/117 Παιδαγωγικό Αρθρογραφικό Δελτίο, 99/67 Παράθυρο, 106/65 Παρουσία, 99/67 Περίπλους, 106/67 Πόρφυρας, 101/117 Στροφή (τευχ. 1), 106/65 Σύγχρονη Εκπαίδευση (αρ. 16), 102/61 Σύγχρονος Κινηματογράφος (αρ. 36), 102/61 Σχολιαστής (αρ. 16), 102/61 Τετράδια Εργασίας (αρ. 60), 102/61 Τομές, 102/59, 108/117

Β ' εξάμηνο/V Τότε, 106/67 Τροχός, 101/117 Φιλολογικά, 108/119 Φυσικός Κόσμος, 99/67

ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ Αθανασιάδης Τάσος, 105/64 ν Αλισανδράτος Γ. Γ., 101/94 Αναγνωστόπουλος Δ. Β., 108/28 Αναγνώστου-Μπουκουβάλα Ιωάννα, 100/30 Ανδρεάδης Γιάγκος, 107/36 Ανδρέου Ατι., 101/109,106/55 Απάκη Έφη, 98/73, 99/73, 100/71,101/119, 102/73, 103/71, 104/73, 105/ 71, 106/71, 107/71 Αρανίτσης Ευγένιος, 100/43 Αργυροπούλου Δ. Ρωξάνη, 106/44 Άτσαλος Βασίλης, 102/10,102/16 Βαλάση Ζωή, 108/94, Βγόντζας Αντώνης, 99/15 Βελουδάκης Γιώργος, 101/13 Βελουδής Γιώργος, 100/14 Βέλτσος Γιώργος, 101/14 Βερέμης Θάνος, 101/41 Βιδάλη Άννα-Μαρία, 102/33 Βλάσση-Αλεξάνδρου Π., 105/14,105/18,105/29 Βώρος Κ. Φ., 106/27 Γαλάντης Γιώργος, 98/71,106/16 Γεωργής Γιώργος, 100/66 Γεωργίου Θεόδωρος, 102/49 Γεωργίου-Νίλσεν Μυρτώ, 108/54, 108/68 Γεωργουσόπουλος Κώστας, 101/14, 101/113 Γιαννόπουλος Γερ. Κων., 99/53, 101/14 Γιατρομανωλάκης Γιώργης, 101/15,107/27 Δεληγιάννης Δημήτρης, 106/56 Δεμερτζής Νίκος, 105/61 Διαμάντάρα Κατερίνα, 98/39, 108/103 Δρακονταειδής Φίλιππος, 102/62,107/62 Ελευθεριάδου Νίκη, 108/80, 108/130 Ζενέ Ζαν, 99/35 Ζήρας Αλέξ., 101/15 ·. Ζίας Νίκος, 98/61 Ηλιάδου Ερμιόνη, 102/22 Θεοτοκάς Νίκος, 101/54 Κακλαμανάκη Ρούλα, 101/16 Κακναβάτος Έκτωρ, 105/52 Κακριδής I. Φάνης, 101/16,107/51 Καλαμαράς Βασίλης, 100/57, 101/111,105/39 Καλβίνο Ίταλο, 98/18 Κάλφας Αντώνης, 104/69, 107/12 Καραβασίλης Κ. Γ., 103/63 Καρβέλης ΐάκης, 101/16, 102/37, 104/65 Καράς Γιάννης, 106/31 Καρατζόγλου Γιάννης, 103/61 Κάσου Μαίρη, 98/65, 105/·. 3 Κατσίκας Σ„ 106/63 Καψωμένος Γ. Ερατοσθένης, 107/40 Κεντρωτής Δ. Γιώργος, 99/63,102/52, 105/55,106/63,108/125 Κεφάλας Ηλίας, 98/55, 107/53, 108/110 Κιτρομηλίδης Μ. Πάσχάλης, 101/46 Κ.Η. 104/67 Κοντολέων Μάνος,,98/52, 99/61, 100/61, 102/55, 103/53, 105/43, 108/ Κοροντζή Ελένη, 103/64 Κουλάκογλου-Ηλιάδη Καρίνα, 108/35 Κουμανταρέας Μένης, 101/17 Κόρφης Τάσος, 104/43 Κύρκος Α. Βασ., 106/22 Κωνσταντόπουλος Νίκος, 105/11, 106/12 Λάλα-Κριστ Δέσποινα, 101/114, 108/112 Λοίζος Δ.Ι., 98/70, 99/71 Μαγκάκης Γεώργιος-Αλέξανδρος, 99/12 Μακρίδης Μάριος, 103/67 Μανούσακας Γιάννης, 99/37 Μαρκόπουλος Γιώργος, 102/57,105/49 Μαρωνίτης Ν.Δ., 107/20 Μαχαιροπούλου Μίνα, 100/46

Μενδράκος Τάκης, 101/18, 102/58 Μεταλληνός Δ. π. Γεώργιος, 106/35 Μητσού-Παππά Μαριλίζα, 100/39 Μικρογιαννάκης Εμμ., 102/59 Μιχαλόπουλος Ηλίας, 98/51 Μότσιος Γιάννης, 106/67 Μπακουνάκης Α.Ν., 104/71 Μπαμπινιώτης Γεώργιος, 101/95 Μπονέ Ζαν-Κλωντ, 103/34 Νικολούδης Π.Η., 103/54 Ντελόπουλος Κυρ., 98/42 Ντόκος Θανάσης, 107/59,108/123 Ντρο Ζαν-Μαρί, 107/62 Παγανός Δ.Γ., 101/18 Παγκουρέλης Βάϊος, 98/41, 99/55, 100/55, 101/111, 102/51, 103/55, 103/69, 104/67, 105/45, 106/57, 107/55, 108/103 Παμπούκη Ελένη, 99/54 Παπαγεωργίου Στέφανος, 101/41 Παπαγεωργίου Χρίστος, 100/59,106/59 Παπαδάκη Αθηνά, 107/54, 108/109 Παπαδόπουλος Πέτρος, 99/35,101/20, 103/20,108/87 Παπαδοπούλου Παναγιώτα, 99/24 Παπάίωάννου Βάγγος, 102/6, 102/25 Παπαπέτρου Ανάστος, 99/41, 107/56 Παπασπηλιόπουλος Σπήλιος, 101/18 Πέζαρος Δ. Παύλος; 100/53, 101/19 Πλάκας Δ., 99/66, 108/116 Πλουμίδης Γεώργιος, 100/10 Πρόκος Αντώνης, 104/48 ΡαΤση Βικτωρία, 108/62 Ραφαηλίδης Βασίλης, 99/13,101/20 Ρήγος Άλκης, 101/21 Ρουσσοπούλου Θεώνη, 108/130 Σαββίδης Π.Γ., 101/58, 104/33 Σακελλαρίου Χάρης, 108/40, 108/46 Σβέργκερ Λίζμπεθ, 108/130 Σεβαστάκης Αλέξης, 99/45 Σιδέρης Νίκος, 101/104 Σιμόπουλος Κυριάκος, 101/50 Σκιαδάς Δ. Αριστόξενος, 107/45 Σμπιλίρης Λ. Γιώργος,. 101/78 Σπητέρης Π. Τώνης, 99/56, 108/107 Στασινοπούλου Μαρία, 104/14 Σταυροπούλου Βενετία, 103/26,103/28,103/34,103/37,103/39,103/43, 103/50 Στεργιόπουλος Κώστας, 104/22 Σφυρόερας Βλ. Βασ., 101/74 Ταϊφάκος Γ. Ιωάννης, 103/58 Ταλαγάνης Αντώνης, 99/48 Τατάκης Βν., 106/20 Τάτσης Νικόλαος, 98/6, 98/42 Τερζοπούλου Μιράντα, 108/119 Τοπάλη Καίτη, 107/12 Τριανταφυλλόπουλος Δ.Ν., 101/36, 105/44 ' Τρικούκης Μάκης, 105/32 Τρουπάκη Μαρία, 98/78, 99/78, 100/76,101/.125,102/77,103/77,104/78, 105/64, 105/78, 106/77, 107/77 Τσακατίκας Η. Βασίλειος, 102/42 Τσαλίκη-Μηλιώνη Τατιάνα, 98/10, 98/12, 98/18, 98/27, 98/33,.99/31 Χανός Δημήτρης, 100/17 Χάρης Η. Γιάν., 101/86 Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, 98/47, 98/57, 99/58,100/56, 104/66,106/57 Χατζής Γιάννης, 100/24 Χουζούρη Έλενα, 105/58 Χρηστίδης Α. Δημ., 102/20, 102/45 Φανφάνη-Γκρίλλα Χρυσ., 100/63 Φασουλάκης Στερ., 99/68, 100/68, 101/117, 106/49 Φραγκόπουλος Δ.Φ., 98/48 Φράγκου-Κικίλια Ρίτσα, 107/57 Φωστιέρης Αντώνης, 101/21

Β ' εξάμηνο/VII

r

Λ

Για μια ηθική της αμφισβήτησης Στο δοκίμιο αυτό η Σιμόν ντε Μπωβουάρ προσπάθησε νά σκιαγρα­ φήσει μιά υπαρξιστική ηθική. Οι αντίπαλοι του υπαρξισμού ισχυρί­ ζονται πως μιά φιλοσοφία της ελευθερίας είναι ανίκανη να προτείνει κάποια ηθική. Πρέπει, λοιπόν, να παραδεχτούμε το εξής παράδοξο: από τη στιγμή που είμαστε ελεύθεροι, μας απαγορεύεται το να θέλου­ με; Η συγγραφέας, αντίθετα, πιστεύει πως, μέσα στην ίδια την ελευθε­ ρία,, μπορούμε να βρούμε τα θεμέλια και τη δικαιολόγηση της συμπερι­ φοράς μας. Δεν συζητάμε για τη χορήγηση στον άνθρωπο, που θέλει τον εαυτό του γνήσια ελεύθερο, κάποιων συνταγών που θα τον λυτρώ­ σουν απ’ την αγχωτική αναγκαιότητα της επιλογής: το μόνο που μπο­ ρεί κανείς να του προτείνει είναι κάποιες μέθοδοι. Αν, όμως, μέσα απ’ τις αμφιβολίες και τις αποτυχίες, επιβεβαιώνει με τρόπο συγκεκριμένο το νόημα και την αξία της ανθρώπινης ύπαρξης, καμιά εξωτερική δύ­ ναμη δεν μπορεί να κλονίσει μιά τέτοια επιβεβαίωση.

0

Εκδόσεις Γλάρος

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 . ΑΘΗΝΑ 141 . ΤΗΛ. 36 18 457

V

J

τ « β ιβ λ ία το υ μήνα

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Καφετερία ■'

ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ Η πρωτεύουσα των προσιρύγ Πεζογραφήματα

ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΑΚΙΝΟΣ Ο Ιωσήφ εξαφανίζεται Διηγήματα

■Si ■■ ΜΑΡΙΑ ΣΑΚΑΛΑΚΗ •'οινωνικες ιεραρχίες "αι σύστημα άξιων

ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ Αλλαγή φωτισμού Ποίηση

Γεωργίου Γενναδίου 6 - Τηλ.: 36.15.783

---------------------- ΓΥΜΝΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ---------- -----------Ή ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΠΟΥ Θ’ ΑΦΗΣΕΙ ΕΠΟΧΗ Το συναρπαστικό μυθιστόρημα του Ελ/σουηδοΰ Βίκτωρα Κυπραίου ΡΩΜΑΛΕΟ - ΤΡΥΦΕΡΟ - ΝΟΣΤΑΛΓΙΚΟ - ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ - ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΟ

Ε Α Β ΙΡ Α 1982

Μ Α ΓΓΥ 1983

ΛΟΤΤΑ 1984

Ο συγγράφει) ς με τη δυνατή του πέννα καθρεφτίζει με ρεαλισμό την εποχή

Αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη και τον αφήνει σε πραγματική αδημονία με την απίθανη πλοκή που περιέχει

Ξαφνιάζει, συγκινεί κι αποκαλύπτει καταλήγοντας σ’ ένα τέλος συγκλονιστικό!

1900-1940

Ζητήστε το σ’ όλα τα βιβλιοπωλεία, και οι 3 τόμοι σε τιμή κόστους. Το καλύτερο δώρο για τις Γιορτές!!!

------------- Γεν. Πράκτωρ «ΧΡΥΣΗ ΠΕΝΝΑ» Στοά Κοραή και Σταδίου_________

αφιερωμα/49 πο. «Η μουσική είναι ένα σπουδαίο επάγγελμα. Και ώστε, λοιπόν, την έχεις αφήσει»; «Ναι, για την ώρα. Έχω πουλήσει ακόμα και το βιολί μου». «Αλήθεια; Τι κρίμα! Μήπως έχεις δυσκολίες θέλω να πω μήπως πεινάς; Υπάρχει ακόμα λίγο φαί στο σπίτι μου. Κι επίσης έχω λίγα χρήματα στο πορτοφόλι μου». «Ω, όχι», είπα γρήγορα. «Δεν εννοούσα αυτό. Είμαι πολύ καλά οικονομικά. Έχω περισσότερα απ’ όσα χρειάζομαι. Αλλά σ’ ευχαριστώ πάρα πολύ- ήταν μεγάλη σου καλοσύνη να μου τα προσφέρεις όλα αυτά. Δεν συναντάει κανείς .συ­ χνά τόσο καλούς ανθρώπους». «Δεν το νομίζεις; Μπορεί! Οι άνθρωποι είναι συχνά πολύ παράξενοι. Είσαι κι εσύ ένας παρά­ ξενος άνθρωπος επίσης». «Είμαι; Γιατί;» «Γιατί έχεις αρκετά χρήματα και ωστόσο που­ λάς το βιολί σου. Δεν αγαπάς λοιπόν τη μουσική πια;» «Ω, ναι, αλλά καμιά φορά συμβαίνει και κα­ νείς δεν βρίσκει πια ευχαρίστηση σε κάτι πόυ άλλοτε είχε αγαπήσει. Καμιά φορά συμβαίνει και πουλάει το βιολί του κανείς ή το πετάει στον τοίχο, ή ένας ζωγράφος μια μέρα καίει όλα του τα έργα. Δεν έχεις ακούσει ποτέ για κάτι τέ­ τοιο;» «Ναι. Αυτό συμβαίνει από απελπισία. Μπορεί να συμβεί. Ξέρω ακόμα και δύο που αυτοκτόνησαν. Τέτοιοι άνθρωποι είναι κουτοί και μπορεί να γίνουν επικίνδυνοι. Δεν μπορεί κανείς να βοηθήσει τέτοιους ανθρώπους. Αλλά τι κάνεις τώρα που δεν έχεις πια το βιολί σου;» «Ω, αυτό ή εκείνο. Δεν είναι στ’ αλήθεια πάρα πολλά. Δεν είμαι πια νέος και συχνά είμαι και άρρωστος. Αλλά γιατί μιλάς συνέχεια γι’ αυτό το βιολί; Δεν έχει τόση σημασία στ’ αλήθεια». «Το βιολί; Μ’ έκανε να σκεφτώ τον Βασιλιά Δαυίδ». «Τον Βασιλιά Δαυίδ; Και τι έχει να κάνει μα­ ζί του;» «Ήταν κι εκείνος μουσικός. Ό ταν ήταν πολύ νέος ακόμα συνήθιζε να παίζει στον Βασιλιά Σαούλ και καμιά φορά έδιωχνε τις κακές του σκέψεις. Αργότερα έγινε ο ίδιος βασιλιάς, ένας μεγάλος βασιλιάς γεμάτος φροντίδες, έχοντας κάθε είδους κακές διαθέσεις κι εκνευρισμούς. Φορούσε ένα στέμμα κι έκανε πολέμους και όλα αυτά τα πράγματα αυτού του είδους, κι επίσης πραγματικά έκανε μερικά πολύ κακά πράγματα κι απέκτησε μεγάλη φήμη. Αλλά όταν σκέφτομαι τη ζωή του, το πιο ωραίο της μέρος αφορά τον νέο Δαυίδ με την άρπα του παίζοντας μουσική στον φτωχό Σαούλ, και μου φαίνεται κρίμα που μετά έγινε βασιλιάς. Ήταν πολύ πιο ευτυχισμέ­ νος και πολύ καλύτερος όταν ήταν μουσικός».

«Και βέβαια ήταν». Είπα με πάθος. «Και βέ-. βαια, ήταν νέος τότε, πιο ωραίος κι ευτυχισμέ­ νος. Αλλά κανείς δεν μένει πάντα νέος. Ο Δαυίδ σου με τον καιρό έτσι κι αλλιώς θα είχε γεράσει και ασχημίνει και θα ήταν γεμάτος φροντίδες ακόμα κι αν θα είχε παραμείνει μουσικός. Κι έτσι έγινε ο μεγάλος Δαυίδ, έδωσε μορφή στις πράξεις του και συνέθεσε τους ψαλμούς του. Η ζωή δεν είναι μόνο ένα παιχνίδι». Ο Leo τότε σηκώθηκε και υποκλίθηκε. «Σκο­ τεινιάζει», είπε, «και θα βρέξει σε λίγο. Δεν ξέ­ ρω πολλά περισσότεα για τις πράξεις του Δαυίδ, κι αν ήταν σπουδαίος ή όχι. Για να είμαι ειλικρι­ νής δεν ξέρω πολλά και για τους ψαλμούς του, αν και δεν θα ήθελα να πω τίποτα εναντίον τους. Αλλά ό,τι κι αν μου πει κανείς για τον Δαυίδ δεν μπορεί να μου αποδείξει ότι η ζωή δεν είναι μό­ νο ένα παιχνίδι. Αυτό είναι το μόνο που είναι η ζωή όταν είναι όμορφη κι ευτυχισμένη - ένα παι­ χνίδι! Φυσικά, μπορεί κανείς να κάνει ένα σωρό άλλα πράγματα μαζί της, να την κάνει ένα καθή­ κον, ή ένα πεδίο μάχης, ή μια φυλακή, αλλά αυ­ τό δεν σημαίνει ότι με κάτι τέτοιο θα την κάνει ωραιότερη. Αντίο, χάρηκα για τη συνάντησή μας!» ★ ★ ★ Είναι δύσκολο το να γράφει κανείς δύο φορές για το ίδιο θέμα. Πιάνω τον εαυτό μου να θέλει διαρκώς ν’ ανατρέξει στο γράμμα εκείνο για ν’ αποσπάσει και να παραθέσει ορισμένα του κομ­ μάτια. Κάτι που φοβάμαι ότι δεν θ’ αποφευχθεί, και αυτό παρά το γεγονός ότι οι απόψεις μου, από τότε ώς τώρα, αν δεν έχουν αλλάξει ακρι­ βώς, έχουν ωστόσο κάτι χάσει από τη βεβαιότη­ τά τους. Άλλωστε αυτός θα πρέπει να είναι και ο λόγος που επιστρέφω σ’ ένα θέμα που έχω χει­

50/αψιερωμα ριστεί ήδη, γιατί τι νόημα θα είχε να γράψω πάλι γι’ αυτό λέγοντας και πάλι τα ίδια; Τώρα η αλήθεια είναι ότι σ’ εκείνο το γράμμα μου διέκρινε ήδη κανείς την αδυναμία μου, του­ λάχιστον, ν’ ακολουθήσω η ίδια τα λόγια του Έσσε στα οποία πίστευα. 'Οπως λέω σε αυτό εί­ χα κι εγώ χάσει τους συντρόφους μου στο Ταξίδι μου για την Ανατολή, όπως και αυτό το ίδιο το ταξίδι που είχα κάποτε ξεκινήσει σκαρφαλωμένη στο βράχο της Ύδρας. Μια και πρόκειται για ένα αλληγορικό ταξίδι, του οποίου ο χρόνος, ο τόπος και ο προορισμός συμβαίνουν περισσότε­ ρο μέσα στην ίδια μας την ψυχή απ’ ό,τι οπουδή­ ποτε αλλού στον κόσμο. «Γιατί», όπως γράφει και ο ίδιος ο Έσσε, «ο προορισμός δεν ήταν μό­ νο η Ανατολή, ή μάλλον η Ανατολή δεν ήταν μό­ νο μια χώρα και κάτι το γεωγραφικό, αλλά ήταν το σπίτι της νεότητας και της ψυχής, ήταν παν­ τού και πουθενά, ήταν η ένωση όλων των χρό­ νων». Όμως το χάσιμο του Ταξιδιού ήταν κάτι για το οποίο κατηγορούσα τον εαυτό μου τότε, δεν ήταν κάτι ως προς το οποίο είχα σκεφτεί να κα­ τηγορήσω αυτό το Ταξίδι το ίδιο. «Αλλά ό,τι κι αν μου πει κανείς για τον Δαυίδ δεν μπορεί να μου αποδείξει ότι η ζωή δεν είναι μόνο ένα παιχνίδι. Αυτό είναι το μόνο που είναι η ζωή όταν είναι όμορφη κι ευτυχισμένη - ένα παιχνίδι!» . Και, λοιπόν, τώρα το ερώτημα είναι: μπορεί η ζωή να είναι ένα παιχνίδι; G διάλογος αυτός δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το ποιος είναι ο δρόμος προς την Ανατολή: είναι το παιχνίδι! Γιατί είναι αυτό που κάνει όμορφη κι ευτυχισμέ­ νη τη ζωή, οδηγεί στο «σπίτι της νεότητας και της ψυχής» μας. Αν ο Έσσε είχε χάσει το ταξίδι, αυτό είχε συμβεί επειδή είχε χάσει το βιολί εκεί­ νο που δεν είχε καταλάβει πόσο σημαντικό ήταν, γιατί ήταν με αυτό που κάποτε έπαιζε ευτυχι­ σμένος. Κι αν είχα χάσει το ταξίδι μου κι εγώ, αυτό ήταν ακριβώς επειδή είχα χάσει την οραματική, έξω από τη φιλόδοξη πόλη μας, ζωή στην Ύδρα. Όμως το ερώτημα παραμένει: μπορεί η ζωή να είναι ένα παιχνίδι; Ποιου είδους π.χ. υπερ­ φυσικές δυνάμεις χρειάζονται για να μπορεί κα­ νείς να συνεχίζει να παίζει το βιολί του άρρω­ στος, χωρίς χρήματα, μπροστά στο πρόσωπο του θανάτου; Φανερά η απάντηση του Έσσε και της Ανατο­ λικής σκέψης που τον στηρίζει είναι: μπορεί. Γιατί ολόκληρη η ζωή πρέπει να είναι μια πει­ θαρχία προς το να μπορεί. Και αυτή άλλωστε εί­ ναι και η διδασκαλία του Βουδισμού, της οποίας ο σκοπός είναι το να δούμε ότι τα πράγματα που μας καταβάλλουν ανήκουν στο πέπλο της Μά­ για, στο πέπλο της ψευδαίσθησης, έτσι που στο τέλος θα τολμούσε κανείς ακόμα και να πει ότι

και το πέπλο της ψευδαίσθησης είναι μια ψευ­ δαίσθηση και αυτό το ίδιο. Και ας μην ξεχνάμε και τα δικά του ελληνικά λόγια, τα τόσο σχετικά με ολόκληρη αυτή τη φιλοσοφική στάση: δεν εί­ ναι τα πράγματα που ταράζουν τους ανθρώπους αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα. Γιατί, φυσικά, η αρρώστια δεν μπορεί να χτυ­ πήσει αυτόν που δεν τον ενδιαφέρει η αρρώστια. Ο θάνατος δεν μπορεί να χτυπήσει αυτόν που δεν τον ενδιαφέρει ο θάνατος. Και όμως: τι σημαίνει το φοβάμαι ή δεν φοβά­ μαι την αρρώστια, όταν από μόνο του το σώμα μπορεί να σε φέρει στο σημείο να μην ξέρεις πού πάνε τα τέσσερα; Ένας πονόδοντος πολλές φο­ ρές αρκεί, για να μην αρχίσομε ν’ αναλογιζόμαστε τώρα πολύ πιο φοβερά πράγματα. Ό ταν ο Έσσε έγραψε το βιβλίο αυτό ήταν ήδη πενηνταπέντε ετών. Είχε, δηλαδή, ήδη υποστεί αρκετά, όπως άλλωστε λέει και ο ίδιος στον διάλογο αυτό. Και ωστόσο: ολόκληρο το βιβλίο αυτό παραμένει μια λάμψη πίστης στη λάμψη της νεότητας και της ψυχής: όχι, μας λέει, αν πρό­ κειται αυτή η ζωή ν’ αξίζει να τη ζήσει κανείς, τότε θα πρέπει σε κάθε της στιγμή να μάθομε να χαμογελάμε με τις θλίψεις και τα πάθη μας, ή τουλάχιστον να μάθομε να τα υπερβαίνομε στις όποιες έστω στιγμές μπορούμε. Δεν ξέρω τι άλλο να πω για ένα θέμα, πάνω στο οποίο έχω μιλήσει ήδη, στον περιορισμένο χώρο που μου δόθηκε και πάλι. Παραμένω με το ερώτημα που έθεσα και, ωστόσο, δεν θα ήθελα να τελειώσει το κείμενο αυτό με αυτό το ερώτη­ μά μου. Προτιμώ να τελειώσει με την παράθεση ορισμένων γραμμών από το τέλος εκείνου του γράμματός μου - πρόκειται για γραμμές που ακούγονται πολύ πιο βέβαιες κι ευτυχισμένες από αυτές που κατάφερα να γράψω τώρα: «Φυ­ σικά, μπορείς», είχα γράψει τότε στον Χατζή, «να μου αντιτάξεις: δεν μ’ ενδιαφέρει η ευτυχία. Η συνείδηση μ’ ενδιαφέρει. Το άπλωμα και το μεγάλωμά της. Η αλήθεια μ’ ενδιαφέρει, με όσες δυστυχίες κι αν φέρνει μαζί της. Τα ίδια, ίσως, θα είχα ν’ αντιτάξω κι εγώ στον Βούδα.2 Και όμως! Ποιες είναι όι μόνες ώρες που θα θέλαμε πίσω; Μήπως είναι εκείνες που χαμογελούσαμε παίζοντας με το μυστήριο του κόσμου; Μήπως τότε το μυστήριο μάς είχε ανοι­ χτεί πολύ περισσότερο; Μήπως τότε μόνο ξέραμε τον κόσμο;»*12

Σημειώσεις 1. Είχε δημοσιενθεί στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «17αραλλάξ».

2. Στο γράμμα μου εκείνο, τότε, είχα θεωρήσει τον Leo σαν μία μορφή του Βούδα. Δεν ξέρω όμως αν αυτό είναι νόμι­ μο. Γιατί πουθενά στο βιβλίο δεν υπάρχουν σαφείς ενδεί­ ξεις που να οδηγούν σ’ ένα τέτοιο συμπέρασμα.

αφιερωμα/51

Γιώργος Αλεξάκης

Ο Έρμαν Έσσε κι εμείς Εννοώ εμάς τους δύο. Κάπως ήρθαν τα πράγματα και βρέθηκα να σου μιλώ κι εσύ, ίσως-ίσως, ν ’ ακούς. Αφορμή ο γνωστός Γερμανός συγγραφέας Έρμαν Έσσε. Μ ου φάνηκε δύσκολο και, από κάποιο σημείο κι έπειτα, άσκοπο ν ’ αναλύσω το έργο του ή ν ’ ασχοληθώ με το βίο του, οπότε προτίμησα να δω αυτό που γύρεψ ε να εκφράσει και είναι διάσπαρτο στα γραφτά του. Κι αυτό - μη σου φανεί παράξενο - αφορά ακρι­ βώς εμάς τους δυο. Τους άγνωστους, τους δια­ φορετικούς και ασυμφιλίωτους, τους πάντα -ψυ­ χρά τοποθετημένους σε μιαν απόσταση, τώρα ο ένας γραφιάς κι ο άλλος αναγνώστης, άλλοτε ο ένας αγόρι κι ο άλλος κορίτσι, ο ένας δυνατός κι ο άλλος αδύναμος, ο ένας ξύπνιος κι ο άλλος χα­ ζός, κι άλλοτε πάλι σα βρεθώ μονάχος να στριφογυρνάς μες στη σκέψη μου σαν σώμα, σαν μνήμη, εικόνα, ιδέα, χρόνος, μορφή και όραμα. Ίσως μετά τη μεγάλη επιθυμία για εμπειρία, η μεγαλύτερη επιθυμία του ανθρώπου να είναι η λήθη.1 Ναι, θέλω να σε ξεχάσω, αν είναι δυνατό να τελειώσει η φλυαρία μας με τούτο το γραφτό, να γίνει σιωπή, να παραβλέψουμε την ενοχλητι­ κή μας παρουσία (ή απουσία) και μες στην και­ νούρια αυτήν ησυχία των ψυχών να γείρουμε ν’ ακούσουμε το τραγούδι του κοινού μας εαυτού, να σε θυμηθώ ξανά και να μοιράσουμε κείνο το μικρό σπειρί της αγάπης που κουβαλάμε μέσα μας, όπως οι αντίπαλοι απλώνουν το χέρι και φιλιούνται μετά την πάλη. Ήτανε χθες που ανταμώσαμε. Κλεισμένοι στις μικρές μας αντιλήψεις, φοβισμένοι, αμήχανοι, με τις καρδιές μεθυσμένες απ’ αγάπη και πόνο, μην έχοντας γλώσσα δική μας και συνείδηση, δανει­ στήκαμε τα λόγια του καιρού και τις στεγνές γνώσεις του κέρδους και της φήμης για να πούμε κουβέντες μισές μα τόσο προσεγμένες στην εκφο­ ρά τους, τόσο ενδεδυμένες τη λειψότητά τους, τόσο ειδικευμένες στην κενότητα. Ναι, το ψέμα μας είχε τη σαφήνεια της λογικής, τη μαγεία της τέχνης του λόγου και την αποτελεσματικότητα των κλισέ. Δεν υπάρχει τίποτα το κακό, άγριο και σκληρό στη φύση σαν τον κανονικό άνθρω­ πο.122Και τώρα δα τραυλίζουμε τα λόγια του Έσσε, χωνεύουμε το μερίδιο της αλήθειας που τους αναλογεί με την ελπίδα να νιώσου με τ’ άλλο μισό που είναι πέρ’ από τα λόγια, π;ου είναι από μόνο του ολόκληρο, που κάνει περιττή και ανώφελη κάθε προσπάθεια να το δεσμεύσουμε, να το εγ­ γράψουμε, να του δώσουμε κάποια ονομασία. Γιατί κι'αυτό το δοκιμάσαμε. Και κάθε φορά

γλιστρούσε μες απ’ τα δάχτυλά μας σαν το νερό και την άμμο, όπως το φως της μέρας κάποτε χά­ νεται απ’ τα μάτια και όπως ο άνεμος βιαστικά περνά πλάι και μέσα μας, χωρίς να πειθαρχεί στους νόμους και τις βουλές μας μα πάντα υπά­ κουος στο νόμο της φύσης που τον κινεί και τον ζωντανεύει. Και κάθε φορά θέλαμε να δώσουμε και να πάρουμε αγάπη από τα φευγαλέα πρόσω­ πα που μας περιβάλλουν - κι όλα αυτά τα πρό­ σωπα και τα σχήματα, έμεναν ακίνητα, κυλού­ σαν, δημιουργούνταν, κολυμπούσαν και έρρεαν το ένα, μέσα στο άλλο, και πάνω απ’ όλα υπήρχε μόνιμα κάτι λεπτό, ανυπόστατο, κι όμως υπαρ­ κτό, απλωμένο σαν λεπτό γυαλί ή σαν πάγος, σαν διαφανές δέρμα, ένας φλοιός ή σχιήμα ή μά­ σκα από νερό, κι αυτή η μάσκα χαμογελούσε, κι αυτή η μάσκα ήταν το χαμογελαστό πρόσωπο του Σιντάρτα.3 Για μας λοιπόν έγραψε ο Έσσε, για μας τους δύο, τους δέκα, τους χίλιους που χώρεσαν στο ίδιο μας το πρόσωπο έστησε το μαγικό του θέα­ τρο στο Λύκο Της Στέπας, τη δική μας ιστορία διηγείται στο Ντέμιαν και στο Κάτω Από Τον Τροχό, την αγωνία μας, τη χαρά μας, την τρέλα και την πίστη καθώς αναδυόμαστε από την αυ­ ταπάτη στην πραγματικότητα ή βυθιζόμαστε στο εσωτερικό ταξίδι της σκέψης, του ονείρου και της εμπειρίας, ανίχνευσε αυτός ο μυστικός της εφηβείας που κι ο ίδιος αναζήτησε κείνο τον εσωτερικό χώρο που ενώνει και υπερβαίνει την αντίθεση και τη διαφορά, όπου δεν υπάρχει Εγώ και Σύ, παρά μονάχα συμβαίνει η απαλή έκρηξη της Δημιουργίας, η συνεχής ροή της Ζωής. Ω βα­ θύ καταφύγιο! Καμιά καταιγίδα δεν σε φτάνει, καμιά φωτιά δεν σε καίει, κανένας πόλεμος δεν σε καταστρέφει. Μικρό δωμάτιο μέσα μου, μικρό φέρετρο, μικρό λίκνο, είσαι ο σκοπός μου.4 Και ο δικός μας σκοπός. Σημειώσεις: 1.

2.

3.

4.

Ταξίδι Στην Ανατολή (1932) Από αδημοσίευτο γράμμα Σιντάρτα, Ένα Ινδικό Παραμύθι (1922) Το Καταφύγιο (1917)

52/αφιερω μα

Βασίλης Κ αλαμαράς

Κατάλογος ελληνικών εκδόσεων έργων του Έρμαν Έσσε 1. Ντέμιαν. Χρονικό της εφηβείας τον Εμίλ Σίν20. Ταξίδι στη Ννρεμβέργη. Μετάφραση Μιρέλλας γκλαιρ. Μετάφραση Μένη Κουμανταρέα. Α' έκδο­ Σιμωτά. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1982. Σελ. ση Εκδόσεις Γαλαξίας. Αθήνα 1969. Σελ. 161. [Βλ. και πανομοιότυπη έκδοση στις εκδόσεις Γαλαξίας21. Γερτρούδη. Μετάφραση Φώντα Κονδύλη. Β' Ερμείας. Αθήνα 1983], έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1983. Σελ.

2. Σιντάρτα. Ένα Ινδικό παραμύθι. Μετάφραση 236. Μαρίας Παξινού. Α' έκδοση Εκδόσεις Γαλαξίας.

22. Η ινδική βιογραφία και άλλα διηγήματα. ΠρόΑθήνα 1971. Σελ. 165. . λος-μετάφραση και σημειώσεις Β.Χ. Παλ.ιγγίνη.

3. Σιντάρτα. Ένα ινδικό παραμύθι. Μετάφραση Εκδόσεις Νεφέλη. Αθήνα 1983. Σελ. 111. Μαρίας Παξινού. Β' έκδοση Εκδόσεις Καστανιώ23. Κάτω από τον τροχό. Μετάφραση Φώντα Κον­ τη. Αθήνα 1975. Σελ. 158. δύλη. Β' έκδοση. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 4. Ο λύκος της στέπας. Μετάφραση Γιούρι Κοβα1983. Σελ. 223. λένκο. Άγκυρα. Αθήνα 1976. Σελ. 190.

24. Νάρκισσος και Γκόλτμονντ. Επίλογος Hugo 5. Το μονοπάτι τον αλόγον (Ροσχάλντε). Μετά­ Ball. Μετάφραση Σταύρου Καμπουρίδη;^ Εκδοτι­ φραση Μαρίας Παξινού. Α' έκδοση ΠάΛυροςκός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλος και ΣΙΑ. Αθήνα Γραφικαί Τέχναι. Αθήνα 1976. Σελ. 195.

[1983]. Σελ. 377. β. Ντέμιαν. Χρονικό της εφηβείας τον Εμίλ Σίν25. Ντέμιαν. Χρονικό της εφηβείας τον Εμίλ Σίνγκλαιρ. Μετάφραση Μένη Κουμανταρέα. Β' έκδο­ γκλαιρ. Μετάφραση Μένη Κουμανταρέα. Γ' έκδο­ ση Ηριδανός. Αθήνα 1977. Σελ.. 143. ση. Ηριδανός. Αθήνα 1983. Σελ. 143.

7. Ο λύκος της στέπας. Μετάφραση από τα γερμα­ 26. Ο λύκος της στέπας. Μετάφραση Γιάννη Κωνικά Άννας Παπαδημητρίου. Λυχνάρι. Αθήνα στόπουλου. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1983.

1978. Σελ. 208. Σελ. 291.

8. Πήτερ Κάμεντσιντ. Μετάφραση Μαρίας Παξι27. Παιδική ψνχή. Κλάιν και Βάγκνερ. Το τελεννού. Α' έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα ταίο καλοκαίρι τον Κλίνγκσορ. Μετάφραση Γιώρ­ 1979. Σελ. 152. γου Δ. Κεντρωτή. Εκδόσεις Νεφέλη. Αθήνα 1983.

9. Ταξίδι στην Ανατολή. Μετάφραση Άρτεμις ΔηΣελ. 200. μητριάδου. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1980.

28. Ο τελενταίος Ενρωπαίος. Μετάφραση Ερ. Σελ. 92. Μπαρτξινόπουλου. Κάκτος. Αθήνα 1983. Σελ. 192.

10. Γερτρούδη. Μετάφραση Φώντα Κονδύλη. Α' 29. Ροσάλντε. Μετάφραση Φώντα Κονδύλη. Εκδό­ έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1981. Σελ. σεις Καστανιώτη. Αθήνα 1983. Σελ. 214.

223.

30. Το μονοπάτι τον αλόγον. (Ροσχάλντε). Μετά­ 11. Κάτω από τον τροχό. Μετάφραση Φώντα Κον­ φραση Μαρίας Παξινού. Β' έκδοση Κάκτος. Αθή­ δύλη. Α' έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα να 1983. Σελ. 194.

1981. Σελ. 223.

31. Ο Βροχοποιός. Μετάφραση Γιώργου Κώνστα.

12. Ο Λύκος της στέπας. Μετάφραση Κώστα Προ­ Εκδόσεις Νεφέλη. Αθήνα 1984. Σελ. 146. κοπίου. Η βιβλιοθήκη της Εγνατίας αριθ. 4. Α' έκ­ 32. Παράξένα νέα από κάποιο άλλο άστρο. Διηγή­ δοση. Εγνατία. Θεσσαλονίκη 1981. Σελ. 215. ματα. Μετ. Μαίρης Κιτσικοπούλου. Εκδόσεις Κα­ 13. Η καρδιά ενός παιδιού. Μετάφραση Ελένης στανιώτη. Αθήνα 1984. Σελ. 177. Σταματοπούλου. Λυχνάρι. Αθήνα 1982. Σελ. 203.

33. Σιντάρτα. Ένα ινδικό παραμύθι. Μετάφραση 14. Κάτω από την ρόδα. Επίλογος Hugo Ball. Με­ Μαρίας Παξινού. Γ' έκδοση Εκδόσεις Καστανιώ­ τάφραση Σταύρου Καμπουρίδη. Εκδοτικός οίκος τη. Αθήνα 1984. Σελ. 158. Σ. I. Ζαχαρόπουλος και ΣΙΑ. Αθήνα [1982], Σελ.

34. Σιντάρτα. Μετάφραση Τξένης Μιστράκη. Λυ­ 222. χνάρι. Αθήνα 1984. Σελ. 157.

15. Κνονλπ. Μετάφραση Άννας Σταματοπούλου35. Ταξίδι στην Ανατολή. Μετάφραση Έρσης Παραδέλη. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1982. Λάνγκε. Εκδοτικός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλος και Σελ. 107. ΣΙΑ Αθήνα [1984], Σελ. 80.

16'. Ντέμιαν. Μετάφραση Κώστα Προκοπίου, στ' 36. Το τελενταίο καλοκαίρι τον Κλίνγκσορ. Μετά­ έκδοση. Εκδόσεις Νεφέλη. Αθήνα 1982. Σελ. 156 φραση Μιράντας Θεοφίλου. Εκδόσεις Καστανιώ­ (Βλ. και α', β', γ', δ', ε' έκδοση στις εκδόσεις τη. Αθήνα 1984. Σελ. 140. Εγνατία. Θεσσαλονίκη).

37. Χρνσόστομος και Νάρκισσος. Μετάφραση Τξέ17. Ο λύκος της στέπας. Μετάφραση Κώστα Προ­ νης Μιστράκη. Λυχνάρι. Αθήνα 1984. Σελ. 301. κοπίου. Β' έκδοση Γράμματα. Αθήνα 1982. Σελ.

38. Το τελενταίο καλοκαίρι τον Κλίνγκσορ. Μετά­ 221. φραση Νίκου Παπασταϊκούδη. Μπαρμπουνάκης.

18. Πήτερ Κάμεντσιντ. Μετάφραση Μαρίας ΠαξιΘεσσαλονίκη χ.χ. Σελ. 94. νού. Β' έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 39. Σιντάρτα. Μετάφραση Αίας Ζουργού. Εκδό­ 1982. Σελ. 152. σεις Πασχάλη. Θεσσαλονίκη χ.χ. Σελ. 126.

19. *Σκέψεις- Δοκίμια. Μετάφραση Νανάς Ησαία. Εκδόσεις Νεφέλη. Αθήνα 1982. Σελ. 230.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή συνδυασμός φαντασίας και ποίησης ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΠΛΑΣΤΗΡΑ: Ιστορίες μικρές και λίγο πιο μεγά­ λες. Αθήνα, Θεμέλιο, 1983. Σελ.

44. Τι είναι, επιτέλους, η λογοτεχνία για παιδιά; Ποια τα γνωρίσματα αυτά που την κάνουν να κρατά την ιδιομορφία της από τ’ άλλα είδη του έντεχνου λόγου; Και μέσα στο εκδοτικό, ελληνικό λογοτε­ χνικό γίγνεσθαι, η παρουσία της -εντυπωσιακή σε όγκο- τι θέση κατέχει; Τα τελευταία δέκα, τουλάχιστον, χρόνια, κυκλοφόρησαν τόσα βιβλία για παιδιά! Και πόσοι -αλήθεια, έχουν ποτέ μετρη­ θεί;- συγγραφείς. Γίνανε κι αφιερώματα σε κάποια έντυπα κι ομι­ λίες σ’ αίθουσες του κέντρου και της περιφέρειας. Γραφτήκανε άρθρα, μελέτες και ιστορικά διαγράμματα. Σε πανεπιστήμια ορ­ γανώθηκαν επιτροπές μελέτης. Παιδοψυχολόγοι την έκριναν και την κατεύθυναν. ΔάσκαλοΓ αποφάσισαν να την αγαπήσουν. Γο­ νείς να την πιστέψουν. Παιδιά να τη διαβάσουν. Συγγραφείς να την υπηρετήσουν. Εκδότες να τη βοηθήσουν ή να την εκμεταλλευθούν. > Εκείνος που τυχόν είχε σκεφτεί πως όλη αυτή η έξαρση θα ήταν μόδα εποχιακή αποδείχθηκε πως είχε κάνει λάθος. Μα αυτοί που την είδαν σαν -κύριά κάι πρώταλογοτεχνική γραφή, εξακολουθούν να παραμένουν λίγοι κι ανίκανοι να πείσουν τους άλλους για την άποψή τους. Κανένα λογοτεχνικό περιοδικό δεν θέλησε ή τόλμησε -τουλάχιστον μέχρι τη μέρα που γράφονται αυτές όι γραμμές- να δημοσιεύσει δίπλα σ’ ένα ποίημα, σε κάποιο διήγημά, σ’ απόσπασμα από ανέκδοτο μυθιστόρημα, κάπου -τέλος πάντων- μέσα στις σελίδες

του, ένα κείμενο που θ’ ανήκε σ’ αυτό το είδος της λογοτεχνίας. Μπροστά σε μια τέτοιου κράμα­ τος αντιμετώπιση, το λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά κινδυνεύει να το­ ποθετηθεί μόνιμα σε μιαν άκρη της νεοελληνικής γραμματείας κι από έργο τέχνης να αποστεωθεί σε εκ­ παιδευτικό βοήθημα ή σε αντικεί­ μενο απασχόλησης κυριών της τρί­ της -κάποτε και της τέταρτης- ηλι­ κίας. Υπάρχουν, όμως, κάμποσοι που εξακολουθούν ν’ αντιδρούν -ένας απ’ αυτούς κι εγώ. Και χωρίς να ξεχνάμε τις ιδιομορφίες της ηλικίας

του βασικού παραλήπτη-αναγνώστη του μηνύματος-βιβλίου μας, συνάμα θεωρούμε πως πρώτιστα πρέπει ν’ αντιμετωπίζεται σαν λο­ γοτέχνημα. Κείμενο, δηλαδή, με προσωπικότητα, άποψη, ευαισθη­ σία και δομή. Έτσι, αν θέλει κανείς να μιλήσει -με τη βοήθεια της τέχνης του λό­ γου- για μια ατόμική επανάσταση έναντι σε κάποιο κοινωνικό σύστη­ μα, μπορεί να γράψει ένα ποίημα ή ένα διήγημα, ένα μυθιστόρημα ή μια νουβέλα, μπορεί, όμως, να γράψει και μια ιστορία για παιδιά. «Όταν η Κλόντα ήταν πολύ μικρή, είχε ένα σπίτι κάτω απ’ την καρέκλα. Ύστερα, μεγάλωσε λιγάκι και δε χωρούσε πια σ’ αυτό το σπίτι. Έτσι, πήγε να μείνει κάτω απ’ το τραπέζι. Όμως ξαναμεγάλωσε λιγάκι και δε χωρούσε ούτε σ’ αυτό το σπιτάκι.

- θέλω ένα σπίτι με πολύ ψηλό ταβάνι, είπε η Κλόντα, να με χωράει όσο κι αν μεγαλώσω.

- Φτιάξε ένα σπίτι κάτω από τα δέντρα, της φώναζε περνώντας το πουλάκι.

54/οδηγος - Κι άμα θα βρέχει; ρώτησε η Κλόντα.

- Τότε θ’ ανοίγεις την ομπρέλα Κι έφτιαξε η Κλόντα ένα σπίτι κάτω από τα δέντρα

κι όχι στο κείμενο. Η παιδική ηλικία δεν είναι μόνο μια κατάσταση-περίοδός στη βιο­ λογική ζωή του ανθρώπου. Είναι συνάμα και μια αντίληψη, μια ιδεολογική-πολιτική άποψη. Ένας τρόπος όρασης του κόσμου. Εκείνος που δεν μπορεί να τον χρησιτα θα το πω!- είναι ψυχικά, κοινω­ νικά, πολιτικά, ιδεολογικά, καλλι­ τεχνικά ακρωτηριασμένος. Αλλά κι αυτός που θα εκφράσει την άποψη πως το πιο πάνω κείμε­ νο δεν είναι απόλυτα κατανοητό

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΑΝ. ΧΡΙΣΤΑΚΗΣ Μαυρομιχάλ η 15 Τηλ. 36.07.876-36.35.223

σμός του δεν τα ενδιαφέρει, θα φα­ νερώνει κι αυτός τη δίκιά του ανι­ κανότητα να συλλάβει τις δυνατό­ τητες της ανθρώπινης ψυχής -όχι νου, ψυχής λέω- γιατί, τελικά, η τέχνη έχει τη θαυμαστή ικανότητα να δρα με κάποιους δικούς της κα­ νόνες που αγνοούν χρονικές στιγ­ μές ή βιολογικούς περιορισμούς. Ας μην επεκταθώ, όμως, σε άλ­ λες γενικότητες. Καιρός να δηλώ­ σω πως το πιο πάνω κείμενο γρά­ φτηκε από την Αλεξάνδρα Πλαστήρα κι είναι μια από τις μικρές ιστορίες που θα διαβάσει κανείς στο βιβλίο της «Μικρές ιστορίες κι άλλες λίγο πιο μεγάλες». Όλα τα κείμενα αυτής της συλλογής τα δια­ κρίνει -πέρα από την ευστοχία των θεμάτων- η ίδια ποιητική γραφή και η ευρηματικότητα της σύλλη­ ψης. Όλα τους έχουν τη σφραγίδα μιας λιτής έκφρασης. Φράσεις απλές. Λέξεις καίριες. Σύνταξη στρωτή. Είναι αλήθεια πως σπάνια συναντά κανείς, στο ελληνικό χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά, τόσο πρωτότυπα κείμενα. Η Αλεξάνδρα Πλαστήρα συν­ δυάζει τη φαντασία (χωρίς ανατρεπτικότητα) και την ποίηση (χωρίς

οδηγος/55 έκρηξη). Ο συνδυασμός, πάντως, παραμένει επιτυχής. Και η Λίκα Φλώρου που εικονογράφησε τις ιστορίες αυτές, κατάφερε να τονί­ σει τη ρέουσα μαγεία του λόγου. Οι εικόνες της είναι ζεστές, τρυφε­ ρές, ασυνήθιστες. Βέβαια το βιβλίο -τόσο σαν κείμενο, όσο και σαν ει­ κόνες- διακρίνεται από μια ελιτί­ στικη διάθεση, απροσδιόριστη και διάχυτη, που όμως συγκεκριμενο­ ποιείται με τη χρησιμοποίηση ξενι­ κών ονομάτων- σπάνιων και εύη­

χων (Ιωσηφίνα, Σίλα, Λόλα, Ράν­ τα, Φλο, Κλόντα κ.ά.). Αλλά -όπως και να το κάνου μεείναι ένα βιβλίο που έχει ατμό­ σφαιρα και συνάμα μια διακριτικά άψογη τυπογραφική οντότητα. Οι εκδόσεις «Θεμέλιο» μπήκαν στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά με ιδιαίτερο συναίσθημα ευθύνης1 και με τη διάθεση να ξεχωρίσουν. Και το πέτυχαν. ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

αμερικανική ποίηση: η εκδοχή Ρουκ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ: Σύγχρονοι Αμερικανοί Ποιητές. Αθήνα, Ύψιλον, 1983. 1ιλ\ 256. Οι είκοσι σύγχρονοι Αμερικανοί ποιητές,1 που διάλεξε για την αν­ θολογία της η ποιήτρια και μεταφράστρια Κατερίνα ΑγγελάκηΡουκ, ανήκουν στα δύο μεγάλα κινήματα της λογοτεχνίας των Η.Π.Α.: στο Νεοτεριστικό και στο Μετανεοτεριστικό. Σ’ αυτούς, δηλαδή, συγκαταλέγονται τόσο ποιητές, που θεωρούνται κατ’,ευ­ θείαν απόγονοι του Πάουντ και του Έλιοτ, όπως είναι φερ’ ειπείν ο Ρόμπερτ Λόουελλ, ο Ρόμπερτ Ντάνκαν και άλλοι, όσο και ποιη­ τές που αναθεώρησαν ριζικά την κρατούσα παράδοση, ανοίγοντας νέους εκφραστικούς δρόμους, όπως είναι π.χ. ο Τζων Άσμπερυ, ο Ρόμπερτ Κρήλυ και η Ντενίζ Λέβερτοβ. Περισσότερο στυλίστες και μεθοδι­ κοί, οι εκφραστές του Νεοτεριστικού κινήματος ενδιαφέρθηκαν κυ­ ρίως για την αποτύπωση των πα­ ράλογων πλευρών της ζωής, χρησι­ μοποιώντας πάντα τη δύναμη της φαντασίας τους, τον εκλεπτυσμένο, καλοασκημένο λόγο τους και την έντονα ρεαλιστική τους τεχνοτρο­ πία. Είναι οι δημιουργοί καινού­ ριων ποιητικών ρυθμών της αμερι­ κανικής γλώσσας, που καθιέρωσαν με τις ποιητικές τους συλλογές κα­

θαρότερα μοντέλα. Η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ όχι μόνο διέσωσε στην ελληνική μετάφραση το έργο τους, αλλά κυριολεκτικά το μετέ­ πλασε σε μιαν άλλη γλωσσική μορ­ φή, ικανή για να μας μεταφέρει όλες τις αποχρώσεις της ποίησής τους. Έτσι ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί εύκολα να αντιληφθεί, πό­ σο μεγάλη σημασία δίνουν οι καλ­ λιτέχνες αυτοί στην επεξεργασία του στίχου, πόσο αυστηροί είναι με τις λεκτικές αρμονίες και τις γένι-

πλαίσιο r'

.........

ΚΟΣΜΑ ΣΟΥΦΛΑ: Απ’ τα βουνά στα κάτεργα. Αθήνα, 1983. Σελ. 158. ΤΙΣ μνήμες του από τη συμμετοχή του στον εμφύλιο και τις μαοτυρίες του για τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης των ηττημένων στα επόμενα χρόνια, καταθέτει μ’ αυτό το βιβλίο του ο Κοσμάς Σούφλας. Το κείμενο δεν έχει λογοτεχνικό ύφος, ούτε διεκδικεί ιστορική πληρότητα, η δύναμη, όμως, της προσωπικής εμπειρίας (και της προσωπικής αλήθειας και πίστης) από το βουνό και τη φυλακή είναι τόση, ώστε το κάνει «σεβαστό», ως αφήγηση και ως περιεχόμενο. ΘΑΝΑΣΗ ΦΩΤΙΑΔΗ: Ρήγας-ΚαραϊσκάκηςΚόχραν. Αμφισσα, Τετράμηνα, 1984. Σελ.

24. ΤΡΕΙΣ μορφές, που έπαιξαν μεγάλο ρόλο, ο καθένας από την πλευρά του, στη νεότερη ελληνική ιστορία, «ψάχνει» το μελέτημα αυτό του Δημ. Φωτιάδη, (στην έκδοση-ανάτυπο του αμφισσιώτικου περιοδικού). Και τις ψάχνει μέσα από κείμενα αραχνιασμένα ή γράμματα, σε βιβλιοθήκες και -σκονισμένα από το χρόνοοικογενειακά και άλλα κατάλοιπα, με αφορμή ένα πρώτο ερεθιστικό ερώτημα: «ποιος ήταν ο τελευταίος Χριστιανός που είδε και μίλησε με τον Ρήγα Βελεστινλή;» ΑΝΤΡΕΑΣ ΤΡΑΥΛΟΥ-ΜΕΣΣΑΡΗ: Σιωπηλοί Δρόμοι. Αθήνα, Γραμμή, 1984. Σελ. 236. Ο ήχος της γης και των ανθρώπων ξεπηδά έντονος από

"

56/οδηγος κότερες ηχητικές συνθέσεις και πό­ σες προσπάθειες κατέβαλαν και καταβάλλουν στην προσπάθειά τους να ανανεώσουν μέσα στα χρό­ νια που κυλούν τα μοτίβα και τα σύμβολά τους. Από την άλλη πάλι πλευρά οι αντιπροσωπευτικοί εκπρόσωποι του δεύτερου λογοτεχνικού κινήμα­ τος θέλησαν να φέρουν στο φως της μέρας μιαν άλλη πραγματικό­ τητα. Τους τράβηξαν οι άσημες, οι απλούστατες στιγμές της καθημερι­ νής ζωής. Μέσα απ’ αυτές θέλησαν να γνωρίσουν τα βαθύτερα αίτια της κοινωνικής συμπεριφοράς. Και φυσικά, μέσα απ’ αυτές θέλησαν να γνωρίσουν και το δικό τους πρό­ σωπο. Ο σημαντικότερος ποιητής της κατηγορίας αυτής, κατά γενική ομολογία, είναι ο Τζων Άσμπερυ. Μετά απ’ τη δημοσίευση της τέταρ­ της ποιητικής του συλλογής, «Ο όρκος του τέννις» (The Tennis Court Oath) στα 1962, οι κριτικοί της πατρίδας του τον αναγνώρισαν ως τον πιο εμπειρικό και ταυτό­ χρονα πιο επιθετικό ποιητή της γε­ νιάς του. Οι καταβολές του εντοπί­ ζονται κυρίως στον Ουάλλας Στή-

'S

βενς (1879-1955) και στους Γάλ­ λους συμβολιστές. Αλλά και τα δι­ δάγματα των αλλεπάλληλων πειρα­ μάτων των Νεοϋρκέζων εικαστικών καλλιτεχνών της τελευταίας τριακονταπενταετίας επέδρασαν ση­ μαντικά στη διαμόρφωση του έρ­ γου του. Λεκτικά μοντάζ, τολμηρές συντακτικές ακροβασίες, ημιτελή γραμματικά σχήματα, λογικές ανα­ κολουθίες, έντονες αντιπαραθέσεις εικόνων, ανανταπόδοτα πλέγματα, και ισχυρές συγκινήσεις κάνουν την ποίησή του άμεση, καλειδοσκο­ πική και κυρίως αισθησιακή. Βέ­ βαια δεν του λείπει η λεπτή ειρω­ νεία και κάτι ακόμα σπουδαιότερο: το χιούμορ. Γενικεύοντας τις παρατηρήσεις μας μπορούμε να πούμε ότι οι ποιητές του Μετανεοτεριστικού κι­ νήματος αποτόλμησαν να προσωποιήσουν τα πάντα. Και τις πε­ ρισσότερες φορές οι δοκιμές τους γνώρισαν την τελική επιτυχία. Στα χέρια τους η ποίηση έγινε ένα θαυ­ μάσιο εργαλείο αυτοελέγχου, εξι­ λέωσης, εξομολόγησης κι ένα απο­ δοτικό συνάμα μέσον άμυνας και υπεράσπισης της ατομικής αξιο­

πρέπειας. Η Κατερίνα ΑγγελάκηΡουκ ήταν φυσικό, βέβαια, να συγ­ κεντρώσει την προσοχή της στους ποιητές εκείνους, που έκαναν την πάσχουσα συνείδησή τους κέντρο του κόσμου, παρά σ’ εκείνους που επεκτάθηκαν προοδευτικά σε γενι­ κότερα προβλήματα του νεότερου, αμερικάνικου, αλλά και παγκό­ σμιου πολιτισμού. Σ’ αυτήν την κα­ τεύθυνση την οδήγησε η ατομική ποιητική της ιδιοσυγκρασία. Η ίδια άλλωστε ασκεί εδώ και χρόνια μ’ επιτυχία μιαν ιδιότυπη, ελληνό­ τροπη εξομολογητική ποίηση. Υπακούοντας μάλιστα στην κλίση της αυτή «απέκλεισε» ποιητές δια­ μετρικά αντίθετους με τη δική της ποιητική κοσμοθεωρία, όπως είναι π.χ. ο Άλλεν Γκίνσμπεργκ, ο Λώρενς Φερλινγκέττι, ο Τζαίημς Μέριλλ και άλλοι. Η ενέργειά της αυ­ τή όμως, που φαίνεται αρκετά αυ­ θαίρετη με την πρώτη ματιά, δεν μειώνει καθόλου την αξία της αν­ θολογίας. Κι αυτό, γιατί η Κατερί­ να Αγγελάκη-Ρουκ ξέρει να αποζη­ μιώνει τον αναγνώστη της με τις άψογες κι ευρηματικές μεταφρά­ σεις των έργων των προσφιλών της

Τα βιβλία της «γνώσης» ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

ΕΝΘ ΥΜ ΙΟ Ν ΑΘΗΝΩΝ ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ

Μοναδικό πανόραμα της Αθήνας, του Πειραιά και των προαστίων στις αρχές του αιώνα μας. Μια εκπ ληκτική παρουσίαση της Αθή­ νας του 1900 μέσα από 385 έγχρωμες και μαυρόασπρες καρτ - ποστάλ της ε­ ποχής, πολλά κείμενα και πληροφο­ ρίες για την πρωτεύουσα, την ομορφιά και το ύφος της που χάθηκαν... Ένα πολυτελές λεύκωμα 480 σελίδων αφιερωμένο στα 150 χρόνια της Αθήνας ως π ρ ω τεύ ου σ α ς το υ Ε λλ η ν ικ ο ύ κράτους. Μια μνημειώδης έκδοση!

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»

ΓΡΗΓ. ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ 26, ΙΛΙΣΙΑ, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 779.4879 -778.6441 - 775.4963 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΘΗΝΑΣ : ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ 29, ΤΗΛ. 362.0941

οδηγος/57 ποιητών. Αποδεικνύει έτσι, με τον καλύτερο τρόπο, ότι η ελληνική γλώσσα μπορεί θαυμάσια να απο­ δώσει όλο το νεύρο κι όλη την έν­ ταση μιας τόσο αισθητικά προχω­ ρημένης ποίησης, όπως είναι αυτή που γράφεται στη Βόρειο Αμερική τα τελευταία χρόνια. Εκεί μάλιστα που κατά τη γνώ­ μη μας, η Κατερίνα ΑγγελάκηΡουκ επέτυχε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα είναι οι μεταφράσεις δύο μεγάλων ποιημάτων του Γκάλγουεϋ Κινέλλ, του συγγραφέα, με­ ταφραστή και πανεπιστημιακού δασκάλου, που τιμήθηκε πρόσφατα με το βραβείο Πούλιτζερ για την ποίηση. Πρόκειται για το «Άνθος της κότας» (The hen flower), απ’ τη συλλογή «Το βιβλίο με τους εφιάλ­ τες» (The book of nightmares) του 1971 και την «Αρκούδα» (The Bear), απ’ τη συλλογή «Κουρέλια Κορμιού» (Body Rags) του 1969. Στα ποιήματα αυτά η μεταφρά­ στρια κατάφερε να παρακολουθή­ σει όλες τις διακυμάνσεις του ιδιαίτερα εκλεπτυσμένου λόγου του Γκάλγουεϋ Κινέλλ. Έφτασε μάλι­ στα ώς το έσχατο εκείνο σημείο, όπου το μοναχικό ποιητικό εγώ του Αμερικανού συναδέλφου της ξεπέρασέ τα στενά όρια της ανθρώπι­ νης ύπαρξης και μπόρεσε ν’ αντικρύσει έναν άλλο, εξίσου πραγμα­ τικό κόσμο: τον κόσμο των ζωικών αρχετύπων. Ας αντιπαραθέσουμε το πρωτό­ τυπο και την ελληνική απόδοση των πρώτων δεκατριών στίχων της «Αρκούδας», για ν’ αντιληφθούμε το μέγεθος της πιστότητας που κα­ τορθώθηκε: «In late winter /I some­ times glimpse bits of steam /coming up from /Some fault in the old snow /and bend close and see it is lung-colored /and put down my no­ se /and know /the chilly, enduring odor of bear. / I take a wolfs rib and whittle /it sharp at both ends / and coil it up /and freeze it in blub­ ber and place it out / on the fair­ way of the bears». / Και: «Βαθιά μες στο χειμώνα /βλέ­ πω καμιά φορά σ’ αναλαμπή κομ­ μάτια ατμό /να βγαίνουν από /μια ρωγμή στο γερασμένο χιόνι /σκύβω και βλέπω έχει χρώμα πλεμονιού / και με τη μύτη μου στη γη /ανα­ γνωρίζω /την παγωμένη, ανθεκτι­ κή οσμή της αρκούδας. /Παίρνω του λύκου το πλευρό το κάνω /μυ­ τερό κι από τις δύο άκρες /και το λυγίζω /και το παγώνω μες στο μουρουνόλαδο και το αφήνω έξω

εκεί /στο διάβα της αρκούδας»". / (σελίδα 54). Εδώ η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ δεν απέδωσε μόνο πιστά το αμερι­ κανικό ποίημα, αλλά βρήκε τις πολλές, πλούσιες αντιστοιχίες, που υπάρχουν στη γλώσσα μας κι αυ­ τές, τελικά, μας πρότεινε. Ξέρον­ τας πολύ καλά πως «η κουλτούρα ενός λαού δεν μεταφράζεται, αλλά μόνο οι αντιστοιχίες μπορούν να αποδοθούν» έφερε πολύ κοντά μας τη σύγχρονη αμερικανική ποίηση, κάνοντάς την σχεδόν ελληνική. Τα ίδια μπορούμε να πούμε ότι ισχύουν και για τα ποιήματα, «Η σκάλα του Ιακώβ» (The Jacob’s ladder) απ’ την ομώνυμη ποιητική συλλογή της Ντενίζ Λέβερτοβ, του 1962, και το «Ας μιλήσουμε για τη συμφορά που υπάρχει στο γάμο» (To speak of woe that is in marria­ ge), απ’ τη συλλογή του Ρόμπερτ Λόουελλ «Μελέτες ζωής» (Life stu­ dies), του 1959. Στο πρώτο, μάλι­ στα, η μεταφράστρια χρειάστηκε να επικαλεστεί στερεότερες ποιητι­ κές μορφές, προκειμένου να μετα­ φέρει στα ελληνικά το μεταφυσικό, αλλά αρκετά συγκεχυμένο κλίμα του πρωτοτύπου. Έτσι το αφηρημένο ποίημα της Λέβερτοβ, χωρίς να χάνει τίποτα από πλευράς ου­ σίας καθώς μεταφράζεται αριστο­ τεχνικά βελτιώνεται, γίνεται δηλα­ δή πιο συγκεκριμένο. Όταν το αφηρημένο ουσιαστικό «evanescence» μετατρέπεται σε μια τόσο βατή, απτή και συγκεκριμένη έννοια, όπως αυτή που εμπεριέχει το επίθετό μας «πρόσκαιρο» κι όταν, πιο κάτω, οι στίχοι: «a rosy stone that takes /a glowing tone of softness /only because behind it the sky is a doubtful, a doubting / night grey» μεταφράζονται ως εξής: «Μια ροδαλή πέτρα που παίρνει / έναν λαμπερό τόνο απαλότητας / μόνο και μόνο γιατί πίσω της ο ου­ ρανός είναι το αμφίβολο, το γκρι της ν ύ χ τ α ς π ο υ α μ φ ι β ά λ ­ λ ε ι » , 2 τότε το αποτέλεσμα παύει να είναι απλά το προϊόν μιας τί­ μιας και κοπιαστικής μετάφρασης, και γίνεται ο καρπός μιας ευφάν­ ταστης κι ευφυούς εργασίας. Η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ αντλεί μέσα απ’ το παιχνίδι των γραμμα­ τικών τύπων μία μεγάλη ποικιλία ρηματικών αποχρώσεων, αναγκαία για να προκαλέσει τη συγκίνησή μας και τους άλλους συναφείς ερε­ θισμούς, καθώς διαβάζουμε τη με­ τάφρασή της. Στο δεύτερο ποίημα, που προα-

τα διηγήματα τούτου του τόμου. Ο ιδιαίτερος ήχος της Επτανήσου, με μια ευγένεια που μεταθέτει σε διαφορετικό επίπεδο τη δύναμη, με μια φιλοσοφημένη διάθεση που οδηγεί στην απλότητα. Και ή συγγραφέας δείχνει να γίνεται το μουσικό όργανο, για να βγάλει από τα βάθη της τον ήχο, δουλεμένο με πάθος και μεράκι. Αν και είναι το πρώτο της βιβλίο, φαίνεται καθαρά η εντρύφησή της στο γραπτό λόγο και στη δυνατότητα μετατροπής σε λογοτέχνημα, των σκέψεων και παρατηρήσεων. ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΟΛΙΟΔΗΜΟΥ: Σαμ Πέκινπα. Αθήνα, Αιγόκερως, 1984. Σελ.

126. ΣΤΗ σειρά των κινηματογραφικών πορτρέτων που έχει καθιερώσει ο εκδοτικός αυτός οίκος, κυκλοφόρησε και η «μονογραφία» για τον Σαμ Πέκινπα, έναν από τους πιο «αδικημένους» ίσως Αμερικανούς σκηνοθέτες. Έτσι, αναλύεται όχι μόνο η δουλειά του στις διάφορες ταινίες, αλλά και το προσωπικό του «όραμα», που δεν μπόρεσε όλες τις φορές να γίνει εικόνα... Το κείμενο συμπληρώνει πλήρης εργογραφία του Πέκινπα, αλλά όχι και βιβλιογραφία ή έστω κατάλογος βοηθημάτων, από τα οποία άντλησε ο συγγραφέας τα αναγκαία στοιχεία. ΡΗΓΑ ΚΑΠΠΑΤΟΥENRIQUE LIHN: Τα ποιήματα τον Αγαθούλη. Αθήνα, Π. Χιωτέλλης, 1984. Σελ. 75. ΠΟΙΗΣΗ μικρή. Χωρίς μεγάλους στόχους (σαν κι αυτούς που έχουν ή φαντάζονται πως έχουν οι περισσότερες ποιητικές συλλογές). Γεμάτη ευαισθησία, όμως. Ταπεινή αγάπη. Για ένα σύντροφο ζωής χαμηλό,

58/οδηγος ναφέραμε, στο «Ας μιλήσουμε για τη συμφορά που υπάρχει στο γά­ μο», η μεταφράστρια χειρίζεται έξυπνα την αργκό και κωμικοποιεί την έννοια της σεξουαλικής, εν γάμφ, βίας, χωρίς να την υποβιβάζει κιόλας. Ταυτόχρονα, οι περίπλοκοι ποιητικοί ρυθμοί του Ρόμπερτ Λόουελλ, ο οποίος χρησιμοποιών­ τας το στοιχείο της ειρωνείας κάνει ακόμα πιο δύσκολα και διφορού­ μενα τα πράγματα, στα ελληνικά συμπυκνώνονται σε κάτι πιο εύπλαστο, πιο χειροπιαστό και κατ’ ανάγκην πιο μεστό. Τελικά, μέσα απ’ τις σελίδες της μετάφρασης αυτής γνωρίζουμε ένα μεγάλο μέρος του αμερικανικού ■ψυχισμού. Απ’ τις μεγάλες ενοχές που άφησε πίσω του ο πόλεμος στο Βιετνάμ ώς την ασίγαστη ελπίδα για περισσότερη ελευθερία και πε­ ρισσότερη δικαιοσύνη, οι κλιμακώ­ σεις είναι πάρα πολλές. Το νευρω­ τικό άτομο του Μανχάταν κι ο πε­ ριορισμένος /φυλακισμένος, μέσα στις επαναλαμβανόμενες καθημερι­ νά στερεότυπες εμπειρίες του, άν­ θρωπος των μεσοδυτικών πολι­

τειών, αντικρύζουν διαφορετικά τις διαδοχικές επαληθεύσεις και διαψεύσεις του Αμερικανικού Ονείρου. Τα συναισθήματα αυτά ακριβώς αναπαράγουν κι ανα­ λύουν οι ποιητές που επέλεξε η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Αν έχουμε να διατυπώσουμε κά­ ποιες επιφυλάξεις, είναι γιατί θα θέλαμε, αντί για την αλφαβητική κατάταξη που πρότεινε, μιαν ιστο­ ρική, κατά περιόδους και «σχολές» αναφορά, που θα διευκόλυνε ακό­ μα περισσότερο την εξοικείωσή μας με το θέμα. Επίσης θεωρούμε κά­ πως υπερβολικά μεγάλο το χώρο, που δόθηκε στην ποίηση της Άϊ, μια ποιήτρια που δεν έχει βρει ακόμη τη φωνή της και που δύσκο­ λα μπορεί να πάρει μια θέση δίπλα σ’ έναν Φίλιπ Λαμάντια ή μία Αν Σέξτον. Η συμβολή του Τάσου Δενέγρη, που μετέφρασε δύο ποιητές, τον Σίμικ και τον Άσμπερυ, κρίνεται γενικά θετική. Πριν λίγα χρόνια είχε κυκλοφο­ ρήσει άλλη μια συνοπτική ανθολο­ γία με μεταφράσεις αμερικανικής ποίησης. Ήταν το βιβλίο του ποιη­

τή κι αλησμόνητου φίλου Αλέξη Τραϊανού «Μεταπολεμική Αμερι­ κανική Ποίηση» (Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ, 1979, σελ. 360) με σαράντα πέντε ποιητές.3 Και τα δύο μετα­ φραστικά έργα χαρίζουν στο κοινό μας μια πολύ ικανοποιητική άποψη της σύγχρονης ποίησης των ΗΠΑ και πλουτίζουν, ιδίως με την περί­ πτωση της Κατερίνας ΑγγελάκηΡουκ, που έκανε μια πιο συστημα­ τική δουλειά, τις ευχάριστες εμπει­ ρίες μας στο χώρο της μετάφρασης, όπου κατά τα άλλα πρυτανεύει η αυθαιρεσία κι η προχειρότητα. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΩΛΗΣ Σημειώσεις: 1. Οι ποιητές αυτοί είναι: Ά ϊ (γεννήθη­ κε το 1947), Τζων Άσμπερυ (γ.

1927), Γκάλγουεϋ Κινέλλ (γ. 1927), Γχρέγχορυ Κόρσο (γ. 1930), Ρόμπερτ Κρήλυ (γ. 1926), Φίλιπ Λαμάντια (γ.

1927), Ντενίζ Λέβερτοβ (γ. 1923), Φί­ λιπ Λεβίν (γ. 1928), Ρόμπερτ Λόο­ υελλ (γ. 1917), Γουίλλιαμ Στάνλεϋ Μέργουϊν (γ. 1927), Ρόμπερτ Μπλάϋ (γ. 1926), Ρόμπερτ Ντάνκαν (γ.

1919), Σύλβια Πλαθ (γ. 1932), ' Τζαίημς Ράϊτ (γ. 1927), Άντριενν Ριτς (γ. 1929), Ά ν Σέξτον (γ. 1928), Τσαρλς Σίμικ (γ. 1938), Μαρκ Στραντ (γ. 1934), Ντόναλντ Τζάστις (γ. 1925) και Ρίτσαρντ Χιούγκο (γ.

1923).

2. Υπογραμμίζουμε εμείς.

3. Ο Αλέξης' Τραϊανός είχε επιλέξει τους εξής ποιητές: Τζων Άσμπερυ, Νταϊάν Βακόσκι (γ. 1937), Άλλεν Γκίνσμπεργκ (γ. 1926), Ντέϊβιντ Γουέϊγκονερ (γ. 1926), Ρίτσαρντ Γουίλμπουρ (γ. 1921), Κένγουορντ Έλμσλι (γ. 1929), Γουέλντον Κηζ (γ. 1914), Γκάλγουεϋ Κινέλλ, Γκρέγκορυ Κόρ­ σο, Κένεθ.Κωχ (γ. 1925), Ρόμπερτ Κρήλυ, Φίλιπ Λαμάντια, Ντενίζ Λέ­ βερτοβ, Φίλιπ Λεβίν, Τζων Λόγκαν (γ. 1923), Ρόμπερτ Λόουελλ, Γ.Σ. Μέργουϊν, Ρόμπερτ Μ ίζι (γ. 1935), Μάϊκλ Μπένεντικτ (γ. 1937), Στέφεν Μπεργκ (γ. 1934), Τζων Μπέρρυμαν (γ. 1914), Ελίζαμπεθ Μπίσοπ (γ.

1911), Ρόμπερτ Μπλάυ, Τσαρλς Μπουκόφσκι (γ. 1920), Χάουαρντ Νεμέροβ (1920), Χάρολντ Νορς, Τσαρλς Όλσον (1910), Φρανκ Ο’Χάρα (γ. 1926), Σύλβια Πλαθ, Τζέημς Ράϊτ, Κένεθ Ρέξροθ (γ. 1905), Άντριεν Ριτς, Θήοντορ Ρόθκε (γ. 1908), Καρλ Σαπάϊρο (γ. 1913), Ντέλμορ Σβαρτς (γ. 1913), Αν Σέξτον, Λούϊς Σίμπσον, Γκάρυ Σνάϊντερ (γ. 1930), Γ. Ντ. Σνόντγκρας (γ. 1926), Γουίλλιαμ Στάψορντ (γ. 1914), Μάρκ Στραντ, Ράνταλ Τζάρελλ (γ. 1914), Ντόναλντ Τζάστις, Λώρενς Φερλινγκέττι (γ. 1919) και Ντόναλντ Χωλλ (γ. 1928).

οδηγος/59

παλιά οράματα στο προσκήνιο

W°ιΰ&

ΓΙΩΡΓΗ ΚΟΊΣΙΡΑ: Η λάμψη και το τέρας. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευ­ θύνη, 1983. Σελ. 96. Ο Γιωργής Κότσιρας έκδωσε το πρώτο του βιβλίο με ποιήματα το 1948. Από τότε μέχρι σήμερα είναι μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδος για να σημαδευτεί η θητεία του στην ποίηση με ποικίλες διεργασίες, απόπειρες σε θέματα και τεχνικές, επιτυχίες με κρατι­ κά βραβεία, διεισδύσεις στον πεζό λόγο, εμπλουτισμό της λογοτε­ χνικής του παραγωγής με μεταφραστικά έργα, μελέτες κλπ. Έτσι, παίρνοντας στα χέρια μας σήμερα το τελευταίο του βιβλίο «Η λάμ­ ψη και το τέρας», έχουμε μια προκατάληψη ευνοϊκή απέναντι του. Περιμένουμε, a priori, να γευτούμε τις σίγουρες πνευματικές εκλάμψεις ενός πολύπειρου διανοητή, ενός ώριμου και καταστα­ λαγμένου ποιητή. Ας δούμε, λοιπόν, νηφάλια, την ύλη που κομίζει ο Γιωργής Κότσιρας μέσα στη «Λάμψη και το τέ­ ρας». Να δούμε τι θέλει να πετύχει σημασιολογικά με τους εννοιολογικούς του προσανατολισμούς και την αποκρυστάλλωση τους σε στί­ χους. Κατά πόσο και με ποιο τρό­ πο το ποιητικό του βεληνεκές ει­ σχωρεί στα όρια της δικής μας προβληματικής και ευαισθησίας. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο ενό­ τητες. Στην ενότητα με τίτλο «Η λάμψη και το τέρας», που αποτελεί και το κύριο μέρος του βιβλίου, και στην ενότητα με τίτλο «Εγκώ­ μιο». Η πρώτη ενότητα διασπάται στα δύο συνθετικά του τίτλου της. Η «λάμψη», δηλαδή, και το «τέ­ ρας» αποτελούν τις δύο υποενότητες, στην προσπάθεια του ποιητή για μια συστηματική κατάταξη των ποιητικών κυττάρων που τον πα­ ροτρύνουν, στη σύνθεση αυτή. Με την πρώτη ματιά διαπιστώνει κανείς ότι οι περισσότεροι στίχοι των ποιημάτων στη συλλογή αυτή έχουν μια ιδιόμορφη αλληλουχία. Περιέχουν μέσα τους τον κεντρικό πυρήνα της συλλογής, περικλείουν

εν σπέρματι το βαθύτερο αιτιατό της ποιητικής σύλληψης σε μια επανάληψη όχι μόνο νοηματική, αλλά και φραστική. Απομονώνον­ τας, ενδεικτικά, μερικούς στίχους βλέπουμε αμέσως τις συναισθημα­ τικές αφορμές του Γιωργή Κότσιρα σε μια αδρή επανάληψη χωρίς, κα­ θόλου, σπουδαίες παραλλαγές: «Ανάμνηση φωνής που έρχεται θο­ λή»... (Οι φωνές). «Ό,τι δεν λάμ­ πει σήμερα γυαλίζει στο παρελ­ θόν»... (Τα ονόματα). «Ν’ ανάψω είπα ένα κερί να φωτίσω τη μνήμη μου»... (Μοίρα). «Ένα διάστημα χαράς / ταριχευμένο σε προφυλαγμένη μνήμη»... (Τοπία του μύθου). Στίχοι και στίχοι, που εκπο­ ρεύονται όλοι τους από ένα βασικό σημείο αναφοράς: Τη μνήμη. Όλα τα πράγματα και οι ιδέες αποκτούν σημασία για τον ποιητή, καθόσον είναι σε θέση να βοηθήσουν τη μνήμη να επαναφέρει στο προσκή­ νιο παλιά οράματα και γεγονότα. Η διεργασία αυτή λαμβάνει χώρα ενώ ο ποιητής είναι πεπεισμένος για την, πραγματικότητα και τα όρια του ανθρώπινου γίγνεσθαι. Το ομολογεί σε κάποιο σημείο,

j I I I

«δεύτερο». Ένα γάτο. Που ο Έλληνας (Καππάτος) βλέπει μέσα από τα μάτια της «παρουσίας» και της επαφής κι ο ξένος (ο Χιλιανός Λιν, που έχει κοσμήσει το βιβλίο και με δέκα σχέδια) σαν τρίτος. Έτσι, ξεδιπλώνεται η σχέση, οι ώρες, οι χαρές, ο θάνατος, η απουσία, η αίσθηση του άλλου «όντος». ΤΑΚΗ ΚΑΡΒΕΛΗ: Λεύτερη Ανάγνωση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 214. ΔΟΚΙΜΙΑ για ποιητές και πεζογράφους σημαντικούς του αιώνα, οι οποίοι έδωσαν, αν όχι τις κορυφές του ελληνικού λόγου, τουλάχιστον τις διακυμάνσεις της ατμόσφαιρας και των διαθέσεων του, περιλαμβάνει η «Δεύτερη Ανάγνωση». Με κείμενα απλά και άμεσα, (συγκεντρωμένα στον τόμο από προηγούμενες δημοσιεύσεις ή ομιλίες του συγγραφέα), που μιλούν για τους ίδιους τους δημιουργούς και τα έργα τους, τους τοποθετούν και τους καθορίζουν, χωρίς να γλιστρούν σε θέσεις «τυχοδιωκτικές», για το «πώς» θα «ήθελε» ίσως ο κριτής να ήταν τα κρινόμενα. ΑΝΡΙΒΑΛΛΟΝ: Η ψυχική ανάπτυξη του παιδιού. Μετ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα, Γλάρος, 1984. Σελ. 216.

ΑΝ και γραμμένη πριν από 40 χρόνια η μελέτη αυτή του πρωτοπόρου της παιδοψυχολογίας, Γάλλου καθηγητή Ανρί Βαλλόν, παραμένει πάντα βασικό σημείο αναφοράς για την έρευνα και αντιμετώπιση του παιδιού. Η πορεία του αναλύεται και «φωτίζεται» στο κείμενο, σαν μια αδιάσπαστη συνέχεια, κατά την οποία, παράλληλα με το σώμα αναπτύσσονται οι δραστηριότητες και οι νοητικές λειτουργίες και διαμορφώνεται ο ψυχικός κόσμος του. Και αναζητούνται και

60/οδηγος

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΛΓΒΚΙ'ΗΣ

*

ΣΤΑΥΡΟΣ ΒΑΒΟΥΡΗΣ

τα ακα ρ ιαία : εμείς 1980-1984

ΚΕΔΡΟΣ

όταν: «ξύλινη η μοίρα απέναντι, καθόταν σταυροπόδι». Ξεχασμένα ονόματα, φυσιογνω­ μίες που πολύ αγαπήθηκαν κάπο­ τε, επικαλούνται τώρα να φωτί­ σουν και να γλυκάνουν την ερημιά του παρόντος. Αλλά η νύχτα κερδί­ ζει όλο και περισσότερο έδαφος. Το σκοτάδι αυξάνει την επικράτειά του. Διάχυτη μελαγχολική διάθε­ ση, ύφος πικρό, όπως και στα τε­ λευταία ποιήματα των Δούκαρη, Δημάκη, Αθανασούλη κ.ά., στη μνήμη των οποίων αφιερώνεται κιόλας η συλλογή αυτή, αναγκά­ ζουν τον Κότσιρα να καταφύγει στα επίγεια κοιτάγματα, γιατί: «...στη νύχτα είχα βυθιστεί κοιτών­ τας το νερό» να λειτουργήσει με αμβλυμένες πια αντιλήψεις κάτω απ’ το βάρος της οδύνης και το φά­ σμα της φθοράς. Να περιορίσει την ύλη του πνεύματος μέσα στα εντε­ λώς ανθρώπινα μόριά της, μέσα στην αρχέγονη ύλη τής καταγωγής της. Βρίσκουμε κι εδώ την κοινή και τετριμμένη διαπίστωση, που δεν αποφεύγει εντέλει, ποτέ, τον σπαραγμό της: «Όλα είναι ψέμα, τ’ όνειρό μου λυπημένο». Η «λάμψη», πηγάζουσα από τα ενεργητικά στοιχεία της ζωής, υπο­ χωρεί προοδευτικά για να δώσει τη θέση της στο «τέρας», που υποβό­ σκει αέναα, σαν ακοίμητο σαράκι, και στο τέλος αναδύεται πανίσχυρο για να σπρώξει προς την τελική πτώση και τον εωσφορικό φόβο κάθε τι που κατάφερε είτε εν μέρει, είτε καθ’ ολοκληρίαν να συντελεστεί. Προχωρώντας στη δεύτερη ενό­ τητα, στο «Εγκώμιο», συναντούμε μια υμνολογία για την Κύπρο, εμ­ πνευσμένη από τα πάθη της, που σημάδεψαν και την τελευταία πολι­ τική δεκαετία και η οποία προσθέ­ τει, μάλλον, μερικές σελίδες στο βι­ βλίο, παρά κάτι το ιδιάζον και ξε­ χωριστό. Γενικά, η «λάμψη και το τέρας» περιέχουν διαπιστώσεις θεμελιωμέ­ νες σε κοινές παραδοχές, χωρίς να συνοδεύονται και να αξιολογούν­ ται από κάποιο εντυπωσιακό ποιη­ τικό ένδυμα. Οι ποιητικές εικόνες εύκολες στη σύλληψη και χαλαρές στην απόδοση δεν έχουν δυνατότη­ τα να διοχετεύσουν στον αναγνώ­ στη κάποια ιδιαίτερη συγκίνηση. Ίσως να φταίει για το γεγονός αυ­ τό και η προκατάληψη, που αναφέ­ ραμε πιο πάνω, επειδή εξαρχής πε­ ριμέναμε πολλά και σπουδαία

πράγματα και αντί γι’ αυτά συναν­ τήσαμε ποίηση όχι του επιπέδου των προσδοκιών μας. Βέβαια, στί­ χοι καλοί, σκορπισμένοι εδώ κι εκεί, μπορεί να βρεθούν πολλοί και το στοιχείο αυτό, φυσιολογικό και αυταπόδεικτο για την περίπτωση του Κότσιρα, δεν διασώζει από μό­ νο του τον ποιητή. Όπως, αντιθέτως, και οι κακοί στίχοι, που αν και λιγότεροι, εν τούτοις είναι σε θέση να πυροδοτήσουν ολόκληρο το ποιητικό οικοδόμημα. Διαβά­ ζοντας π.χ. το στίχο «Το πράσινο θαλασσινό νερό μεταμορφώνει πρασινάδες» αισθανθήκαμε να κα­ ταρρέει ολόκληρη η πέριξ του στί­ χου αυτού κατασκευή. Αλλά το πιο σοβαρό γεγονός για τα αντίθετα, μάλλον, συναισθήμα­ τα που μας προξένησε η ανάγνωση της συλλογής αυτής είναι ότι όλη η προσπάθεια της τερατογονίας του Γιωργή Κότσιρα δεν κομίζει τελικά καμιά νέα μυθολογία. Απουσιάζει ο μύθος, απουσιάζουν οι προτά­ σεις του ποιητή για μια- διάφορη αντιμετώπιση των γεγονότων του κόσμου. Ο ποιητής εμφανίζεται νωθρός και αδύναμος, σαν να έχει χάσει τη φωνή του. Την απώλεια αυτή θα τη δούμε περισσότερο εμφανή, όταν θελήσουμε να εμβαθύνουμε και να ανα­ λύσουμε την προβληματική του Κότσιρα σε σημασίες και στόχους και πιο πολύ στη σύζευξη των όρων της γλώσσας με την ποιητική λει­ τουργία. Από την άποψη αυτή πολλές φορές δεν κατανοούμε τον Κότσιρα, ούτε νοηματικά, ούτε ποιητικά, όπως π.χ. όταν λέει: «Οι πόθοι όμως έμειναν νέοι στα γερά­ ματά τους» ή «Το δειλινό κι ο ου­ ρανός φέγγει ένα ποίημα»... Σε τέτοιες στιγμές έχουμε την εν­ τύπωση ότι οι λέξεις μπαίνουν στην τύχη η μία δίπλα στην άλλη και ότι ο ποιητής επικρέμεται στο όποιο νοηματικό τους αποτέλεσμα. Βέ­ βαια, δεν υποκύπτουμε στην εντύ­ πωση αυτή και πεποίθησή μας εί­ ναι ότι ο Κότσιρας μάχεται να αποφύγει ορισμένα βερμπαλιστικά παραληρήματα, προς τα οποία τον ωθεί μια ελιτίζουσα ευαισθησία και τεχνοτροπία, έστω και χωρίς το στόμφο των παλιών βερμπαλιστών. Όπου καταφέρνει να απαλλαγεί από τον πυρετό αυτόν, των κατά σμήνη εκπορευομένων λέξεων, μέ­ σα από τους παραμορφωτικούς κα­ θρέφτες της φαντασίας του, τότε αποδεικνύεται απέριττος και αλη-

οδηγος/61 θινός. Μια τέτοια ποίηση τον κα­ ταξιώνει απλό, ειλικρινή και συνε­ πή προς την πιο βαθιά του τρυφε­ ρότητα: «Και τον ξεχάσαμε όλοι εκεί / Στη μοναξιά των τάφων με„τα δέντρα / Που στάζει- ερημική / Με σταλαγμίτες κρύσταλλα η σελήνη / (Κοιμητήριο). Τελειώνοντας το σημείωμα αυτό, που δυστυχώς μεταφέρει πιο πολύ το βάρος των αντιρρήσεών μας, παρά τη σύμφωνή μας γνώμη, κάτω από τη στενάχωρη πάντα προοπτι­ κή της δικής μας αντανακλαστικής λειτουργίας και ειλικρίνειας, σκε­ φτόμαστε και ελπίζουμε ότι το πολλοστό αυτό ποιητικό βιβλίο του Γιωργή Κότσιρα, φορτωμένο από την άμετρη πίκρα των φίλων που έφυγαν και των ιδεών που γέρα-

σαν, καθώς και την ατίθαση και λογική ανάγκη να δοθεί και πάλι το ποιητικό παρόν, δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι ο κύκλος πλησιά­ ζει προς το ουσιαστικό του κλείσι­ μο. Ίσως εδώ να συντελείται η στιγμή μιας άλλης αναμονής, ένα διάλειμμα, μέσα στο οποίο κυοφο­ ρείται μια καινούρια έμνευση, ένας σπόρος που'σύντομα θα εκβλαστήσει εντυπωσιακός. Πιστεύουμε ότι η προσπάθεια να αντληθεί θαλπω­ ρή από το παρελθόν μέσώ της μνή­ μης μπορεί να στραφεί και προς την αντίθετη κατεύθυνση και να περισώσει και πάλι την ποίηση: Τροφοδοτώντας το παρόν με τά μελλοντικά του οράματα. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

το θαύμα ως διαρκής παλλόμενη πραγματικότητα Ν.Γ. ΠΕΝΤΖΙΚΗ: Πόλεως και Νο­ μού Δράμας Παραμυθία. Αθήνα, εκό. ■Άγρα, 1983. Σελ. 102. Καινούρια, ερωτική, περιδιάβαση ενός χώρου που αστράφτει από ήχους και εικόνες, πάντοτε υπερβατικής κατηγορίας, η Παραμυ­ θία αυτή (η αναφορά στο νομό Δράμας ως γεωγραφικού πλαι­ σίου, είναι πρόφαση μάλλον, αφού θα μπορούσε νά ’ναι όλη η ελληνική ύπαιθρος), μας δίνεται μ’ ένα λόγο ζεστό και εξομολογητικό ως ενδοχώρα μιας ψυχής που ζει τη λειτουργία του κόσμου κατά τρόπο υπεραισθητικό και υπερκόσμιο, όπου το μυστήριο η σιωπή και το θαύμα είναι μια διαρκής, παλλόμενη πραγματικότη­ τα. Κι αυτή η νέα κατάθεση της ψυχής άνθρωπος της πίστεως, ως ενόραση του, συνέχεια μιας συνεπούς πο­ και θαύμα. Η αίσθηση της μυστικής αφής ρείας που καταφάσκει τον υπέρ­ λογο και μυστηριακό πυρήνα της ,,των πραγμάτων, που ενεργοποιεί ανθρώπινης υπόστασης, ασύνδετη την υπερούσια ποιητική γραφή του Πεντζίκη, όχι μόνο μας εγγίζει με σε μια εξωτερική και επιφανειακή ιχνηλάτηση, αλλά ενιαία και άρρη­ την αισθητική της λειτουργία, αλλά κτη σε μια εσωτερική θεώρηση, εί­ και μας κατακλύζει με το ισχυρό ναι μια αποκάλυψη του ενδότερου ρεύμα-των αληθειών που ξεπρο­ ρεύματος της ζωής που βιώνει ο βάλλουν εντελώς απροσδόκητα

οριοθετούνται τα «διδάγματα» που δίνει η παρατήρηση τούτης της παραλληλίας. ΡΟΥΛΑ Σ

ΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ: Η θέση της Ελληνίδας. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 230. ΜΕ ριζικά αναδιαρθρωμένο περιεχόμενο, (απόρροια και των νεότερων αλλαγών στο νομικό καθεστώς που διέπει τη θέση της γυναίκας στην ' ελληνική κοινωνία), κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση η μελέτη αυτή της νυν υφυπουργού Ρούλας Κακλαμανάκη. (Η πρώτη έκδοση ήταν το 1979). Και εξετάζει -μετά από σύντομη ιστορική αναδρομή- τα προβλήματα της γυναίκας στο οικογενειακό ή το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι το παράρτημα του βιβλίου, που περιέχει τα κείμενα του νόμου για τον πολιτικό γάμο και του -μακροσκελέστατου- νόμου για την εφαρμογή της ισότητας των δύο φύλων. ΒΑΣΙΛΗ ΓΙΟΚΑΡΗ: Οι Πράσινοι-Εναλλακτικοί στη Δυτική Γερμανία. Αθήνα, Κίνηση-Κομμούνα, 1984. Σελ. 303. ΜΙΑ νέα πολιτικο-κοινωνική . πραγματικότητα για τη Δυτική (ομοσπονδιακή) Γερμανία, (αλλά με διαστάσεις, αν όχι .«μοντέλου», τουλάχιστον ευρύτερα επιτυχημένου .παραδείγματος και για άλλες χώρες), αποτελεί το κίνημα των Πράσινων/Εναλλακτικών, που απέκτησε και κοινοβουλευτικό πια πρόσωπο. Και ακριβώς την προέλευση, την εξέλιξη, τις c δομές και τις διαφορετικές τάσεις που επικρατούν κάτω από τον γενικό -και αόριστοτίτλο «Πράσινοι/Εναλλακτικοί» και τον διπλό τους χαρακτήρα (εντός-εκτός του πολιτικού συστήματος) αναλύει ο συγγραφέας του βιβλίου, κάτοικος Γερμανίας. ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

62/οδηγος πολλές φορές. Πρόκειται για ένα ρίγος που μας απο-καλύπτει το θαύμα ως δυνατό­ τητα που θάλλει σε μία ψυχή συν­ τετριμμένη και τεταπεινωμένη, εκεί όπου αστράφτει ακόμη η ωραιότη­ τα του Προσώπου, (οΠεντζίκης εξίσταται μπροστά στο υπερκόσμιο κάλλος των μορφών της βυζαντινής αγιογραφίας). Ο άνθρωπος των πρωταρχών. Η σπουδή του πρωτόκτιστου κάλ­ λους. Ιδού η συγκίνηση αλλά και η μεγάλη συμβολή της τέχνης του Ν. Γ. Πεντζίκη. Να το πεδίο της προ­ σωπικής Πεντζίκειας μυθολογίας. Κατορθώνει και αποκαθαίρει ορι­ σμένα πρόσωπα που ζουν την πί­ στη και την ταπείνωση, ως γεγονός αποκαλυπτικό, ανεβάζοντάς τα ώς τα όρια της πραγματικής πνευματι­ κής βιοτής. Όπως εννοούν την τε­ λευταία, οι μυστικοί της Ορθοδο­ ξίας: Ο Συμεών ο Ν Θεολόγος, το ζείδωρο αυτό φρέαρ της βυζαντι­ νής ποιήσεως, ο Μάξιμος ο Ομολο­ γητής με τις μυστικές πνευματικές του πτήσεις, ο Ν. Καβάσιλας, κ.ά. Οι δάσκαλοί του. Οι ταπεινές υπάρξεις που ανα­

πνέουν στις σελίδες της «Πόλεως και Νομού Δράμας Παραμυθίας» (Βλ. σελίδες 30, 31, 64, 74, 75 κ.α.), με την άδολη και γυμνή ψυχή των «νηπίων εν Χριστώ» ενσαρκώ­ νουν για τον Πεντζίκη, όχι τη συμ­ βατική και άσαρκη ηθική του θε­ σπισμένου χριστιανικού συστήμα­ τος, αλλά το ήθος του οποίου η 'εσωτερική στιλπνότητα υπερβαίνει το νόμο και τη ρασιοναλιστική συμβατικότητα. Όλα εδώ λειτουρ­ γούν μέσα στη φωταψία της χάριτος, του μυστηρίου και της αληθι­ νής αύρας της ζωής. Το θαύμα προβάλλει ως μια εντελώς φυσική και ρέουσα πραγματικότητα, που την αποδέχεται κανείς «εν σιωπή», χωρίς να χρειάζεται την ανάγκη να την ερμηνεύσει. Είναι μια κατά­ σταση που σε κατακλύζει ως ισχυ­ ρό ρεύμα ζωής. Ένα βίωμα, πέρα και πάνω απ’ το πείραμα και την απόδειξη. Μια αλήθεια βιωματικής δηλ. κατηγορίας. Όταν είναι κα­ νείς ερωτευμένος, ζει το θαύμα του έρωτα χωρίς να χρειάζεται να ευτελίσει την έκσταση με τα δεκανίκια τα ορθολογιστικά της νόησης. Ιδού η θαμβωτική μυθολογία του Πεν­

τζίκη. Το ρίγος τής αποκαλυπτι­ κής, άρρηκτης αλήθειας του θαύ­ ματος. Δεν θ’ αστοχούσε κανείς αν έλεγε πως αυτό είναι που κινεί την παλλόμενη από αίσθημα και ιερή συγκίνηση γραφίδα του συγγρα­ φέα. «Πριν ένα χρόνο μία γυναίκα που είχε επισκεφθεί μάταια με τον άνδρα της τους καλύτερους για­ τρούς όλης της Ελλάδας και του εξωτερικού, δίχως να κατορθώ­ σουν να αποχτήσουν παιδί, δίνον­ τας εμπιστοσύνη εκεινού στην υψη­ λή ράχη, ξημερώνοντας του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου, ξύπνησε τον άνδρα της, παρακαλώντας με τα τρία του δάχτυλα στην ίδια ακριβώς διάταξη με την οποία σχη­ ματίζουμε το σημείο του σταυρού κάνοντας προσευχή, να διασταυ­ ρώσει την άκαρπή της κοιλιά... Ενάμιση και πλέον χρονών σήμερα ο Αντωνάκης που τού ’δωσαν το όνομα του Μεγάλου Αγίου της ημέ­ ρας, πρεσβείας του οποίου οικειώθηκαν το παιδί...» σελ. 31-32. Αυτή η σπουδή του Πεντζίκη στο θαύμα, έρωτας διακαής και παλλόμενος, αποκάλυψη και αθόρυβη - ΚΩΣΤΑΣ ΚσΤΌΥΜΣ

ΟΙ Π Ρ Α Σ ΙΝ Ο Ι Ε Ν Α Λ Λ Α Κ Τ ΙΚ Ο Ι Σ Τ Η Α Υ Τ ΙΚ Κ Γ Ε Ρ Μ Α Ν ΙΑ | | | | |

ΔΙΑ A |p E it#/!#*

..

0 Συγκεντρωμένα σε βιβλίο τα σχόλια που έγραψε και δημοσίευσε ο Κώστας Κωτούλας τα τέσσερα τελευταία χρόνια.

Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑ Θ Ε Σ Η Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ ΙΝ Η Σ Η : Α Ν Α Π Α Υ Σ Ε Ω Σ 7 Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν Α : Σ Ο Υ Λ ΙΟ Υ 9 ,

« Ένα σήμα κινδύνου, ένα SOS για πράγματα που δε γίνεται να πάνε ούτε μια στιγμή αργότερα χωρίς να εκστομιστούν».

Τ η λ . 3 6 .0 2 .6 4 4

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Ζ. Πηγής 3, 106 78 ΑΘΗΝΑ, Τηλ. 3601331

οδηγος/63 ακύρωση των νοητικών κατηγο­ ριών της υπάρξεως, είναι μια άρ­ ρητη αλήθεια που καταφάσκει την ιερότητα του ανθρώπινου Προσώ­ που αλλά και των πραγμάτων (τα πράγματα στον Π. παίρνουν μια ιδιαίτερη, ένσαρκη απόχρωση, ας θυμηθούμε την «Πραγματογνωσία» του), γίνεται γεγονός ζωής. Η γρα­ φή αγκαλιάζει την ύπαρξη με αλλε­ πάλληλες ερωτικές περιπτύξεις μέ­ σα σε μία φαντασμαγορία χρωμά­ των και φωτοσκιάσεων. Πρόκειται νομίζω για λόγο που προσφέρεται ως αστραφτερή μαρτυρία χριστια­ νικού, αποκαλυπτικού λόγου. Ένας «αδερφός» του Φ. Κόντογλου, του ριζορθόδοξου καθώς τον λέει ο Ν. Καρούζος, βιώνει όπως εβίωσε και κείνος την πίστη ως δι­ ψαλέα έλαφος επί τας πηγάς των υδάτων, πρωτοξάδερφος του Τ. Παπατσώνη αφού όπως εκείνος μας δίνει συγκινημένα τις ποικίλες εκφάνσεις του χριστιανικού λόγου, συγγενής αδιαφιλονίκητος του μα­ κρινού προγόνου του, του Αλ. Πα-

παδιαμάντη, αφού όπως εκείνος εμμένει στην περιγραφή μετ’ έρω­ τος της φύσεως που τη βλέπει στην πρωτόκτιστη ομορφιά της... Μα πέρα και πάνω απ’ όλα αυτά, ζώντας κανείς και ανασαίνοντας στο κλίμα της Πεντζίκειας ατμόσφαι­ ρας, αιχμαλωτίζεται από τις ξαφνι­ κές λάμψεις του θείου φωτός που διαλύει τα ερέβη του ορθολογιστι­ κού υπάρχειν για να κυοφορήσει το θαύμα. Μυσταγωγός της θείας έλλαμψης από το «ο Πεθαμένος και'·η ανά­ σταση» τη «Μητέρα Θεσσαλονίκη» και τό «Μυθιστόρημα της Κυρίας Έρσης» ώς τη «Βοροφρύνη» και την «Πόλεως και Νομού Δράμας Παραμυθία», ο Ν. Γ. Πεντζίκης, κομίζει σ’ έναν κόσμο που αδρανεί στο τέλμα τής ' απρόσωπης και άσαρκης λογικής, τη δυνατότητα του θαύματος ως υπαρκτικού γεγο­ νότος που προσφέρεται σε κάθε ψυχή συντετριμμένη και τεταπεινωμένη. ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΛΛΟΣ

λογοτεχνία παιδικό βιβλίο κόμικς - περιοδικά

ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΕΝΤΖΗ: «Σημειώσεις για την Ά ννα που ξονσε στο Elsinore»

I Ποιήματα. Αθήνα, . Δωδώνη, 1983. Σελ. 32.

I ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ τις ■ «Σημειώσεις για την Άννα που | ζούσε·στο Elsinore» αυτά τα i «υγρά» ποιήματα, από τη βροχή I μιας πληθωρικής μνήμης, που 1 επεμβαίνει τρυφερή και ί μελαγχολική, ανυποχώρητη και οδυνηρή, δίνοντας όχι μόνο τη | δική της χροιά, αλλά και τη ! δική της εκδοχή στη ροή των | πραγμάτων, γρήγορα αντιλαμβανόμαστε ποια είναι η ; Άννα και ποιο το Elsinore, ποιο είναι το πάθος και ποια είναι η πληγή, πού είναι η άνυδρη ζωή και πού ο σταθερός θάνατος. «Αυτή η γυναίκα με τα φτερά τα μεγάλα στην πλάτη», η «Άννα», απατηλή και ανέφικτη, επώδυνη σύγχυση μιας χαμένης πραγματικότητας, και το «Elsinore», κάστρο σαθρό μες στην ομίχλη του ακόρεστου πόθου. Ιχνηλασίες, ίσως ταχύτατες αν όχι βεβιασμένες, μέσα στον μαγικό κόσμο των λέξεων, το αχαλίνωτο πάθος, το παράπονο του ανολοκλήρωτου, η πικρία, η ειρωνεία, ο σαρκασμός, όλα αυτά και προπάντων η έξαψη, συμβάντα ονειρικά, γεγονότα του απόμακρου χώρου, με τη . φαντασία προπορευόμενη, τις αισθήσεις να ακολουθούν* και πίσω, τελευταίος, ο ποιητής χαμένος μες στους χυμώδεις κήπους των οραματισμών του, 'πληθωρικός, ακούραστος και ανυπόμονος. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

ΤΙΤΑΝΙΚΟΣ πρότυπο βιβλιοπωλείο

64/οδηγος

«πρεπει κάνεις να έχει επίγνωση των ορίων του»* *Από γράμμα του Ρ. Ρολλάν στον Ιστράτι «Το 1984, η λογοτεχνική χρονιά που ξεκίνησε με τρν Όργουελ συ­ νεχίζεται με τον Παναΐτ Ιστράτι», μας πληροφορεί μια ανταπόκρι­ ση του Βήματος (15-4-84) από το Παρίσι, «τον περιπλανώμενο και πολυπράγμονα Ρουμάνο συγγραφέα που γεννήθηκε το 1884 στη Βραΐλα από πατέρα έλληνα μετανάστη, τον κεφαλονίτη Γεράσιμο Βαλσάμη». Μια επέτειος λοιπόν, που θα δώσει την ευκαιρία για μια σειρά εκδηλώσεων. Θα τις οργανώσουν πολιτιστικοί φορείς. Στο εξωτερικό θα τις πατρονάρουν τα εκδοτικά κυκλώματα, που είναι βέβαια στιβαρές επιχειρήσεις κι όχι ηρωικές κάποτε ερασιτε­ χνικές προσπάθειες όπως στον τόπο μας. Ευγενική η πρόθεση των πρώτων. Θεμιτή η παρέμβαση των δευτέρων. Ο θόρυβος για τον Όργόυελ έχει σαν αφετηρία τον προφητικό τίτλο ενός βιβλίου που γράφτηκε το 1948. Ο εορτασμός για τον Ιστράτι «με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννησή του» άρχισε με ένα βιβλίο του «στις εκ­ δόσεις Γκαλιμάρ όπου κάτω από τον τίτλο Ο προσκυνητής της καρ­ διάς δημοσιεύονται κείμενα ανέκ­ δοτα που δεν έχουν εκδοθεί σε τό­ μο» και με «ένα διεθνές συνέδριο., στη Νίκαια από τις 26 ως τις 28 Απριλίου» (Μοντ 27-4-1984), για να συνεχιστεί με άλλες εκδηλώσεις. Στο προσκήνιο πάντα ο Όρ­ γουελ. Στο περιθώριο τώρα πια ο Ιστράτι, που κάποτε όμως μέσα στο μεσοπόλεμο πολλαπλά περισσότερο είχε θορυβήσει. Κι οι δυο όχι απλά πεζογράφοι. Δύο λογοτέχνες,στρατευμένοι πολιτικά και οι δύο σε ομόλογους δρόμους, που οδηγούν σε δυναμική κι ανατρεπτική αλλα-· γή και τελικά τους οδήγησαν σε ιδεολογικές περιπέτειες, που βάρυ­ ναν ουσιαστικά, θετικά κι αρνητι­ κά, στην εκτίμηση της καθαρά λο­ γοτεχνικής δημιουργίας. Γιος «κατώτερου υπαλλήλου της

ΠΑΝΑΙΤ ΙΣΤΡΑΤΙ: Η Νεραντζού­ λα. Μετ. Τάσος Λαζαρίδης. Αθή­ να, Γράμματα, 1983. Σελ. 126.

πλωση αρχίζει. «Θα εγκαταλείψει το Διεθνές εργατικό κόμμα στις αρχές του πολέμου»,'για να αφοσιωθεί παρά «τη φυματίωση που τον έχει προσβάλλει από το 1938» σε ένα πλούσιο μαχητικό δημοσιο­ γραφικό και συγγραφικό έργο. Η φάρμα των ζώων (1945) και το 1984 δείχνουν τους νέους του προ­ σανατολισμούς. Ο ελληνορουμάνος Παναΐτ Ιστράτι από την άλλη, πένης και αυ'τοδίδακτος, χειρώνακτας και πολυτεχνίτης, με κοινωνικές ανη­ διοίκησης των Ινδιών» ο Όργουελ, συχίες που του υπαγορεύει η ταξισύμφωνα με τη βιοχρονογραφία ..κή του προέλευση, «αλήτης» και του, υπότροφος εκλεκτών αγγλι­ απροσάρμοστος, περιπλανιέται στη κών σχολείων, που θα τον φιλοδω­ Μεσόγειο για να καταλήξει στην ρήσουν με τραυματικές εμπειρίες, Ιταλία. Στην πατρίδα του θα έχει μέτριος μαθητής, αλλά βιβλιοφά- κάνει ·τα πρώτα λογοτεχνικά του γος, τελικά «θα εγκαταλείψει τις βήματα. Εδώ όμως τώρα πια που σπουδές» για ν’ αρχίσει τη σταδιο­ γράφει γαλλικά, αναγνωρίζεται, με δρομία του από τη βιρμανική αστυ­ τις ευλογίες του Ρομαίν Ρολλάν, το νομία (1922-1927), όπου «ανακαλύ­ πεζογραφικό του ταλέντο. Έχει πτει το αληθινό πρόσωπο του ιμπε­ μάθει τη γλώσσα από χρηστομά­ ριαλισμού». Το 1927 γυρίζει στην θειες αλλά «το εμπόδιο της γλώσ­ Ευρώπη, όπου η μεγάλη περιπέ­ σας δεν είναι αξεπέραστο. Ας είναι τεια. Πλάνης, άνεργος, πολυτεχνί­ η ορθογραφία και η σύνταξη της, δάσκαλος, λογοτέχνης κι επα­ ισχνές, το λεξικό φτωχό, ο Ιστράτιναστάτης. «ΤοΤ934 προσκειται στο έχει το δώρο του αφηγηματικού διεθνές εργατικό κόμμα που αντι­ ύφους, την αίσθηση της ρυθμικής προσωπεύει την πιο προχωρημένη φράσης». Ο μεγάλος προστάτης τάση της αριστερός στην Αγγλία του δεν αμφιβάλλει; «Το λογοτε­ και το 1937 μάχεται στην Ισπανία, χνικό σας ταλέντο εΐνάι ολοφάνε­ με την πολιτοφυλακή του ΠΟΥΜ ρο. Σ’ όποια γλώσσα κι αν γράψε­ (εργατικό μαρξιστικό ενωτικό κόμ­ τε, θα αναδειχτείτε, είστε λογοτέ­ μα) στο μέτωπο της Αραγκόν». χνης».1 Η πρώτη δημοσίευση της Τραυματίζεται από «μια φασιστική Κύρας Κυραλίνας στο περιοδικό σφαίρα», αλλά και «οι εκκαθαρί­ Ευρώπη (15-8-1923), μια αποκάλυ­ σεις από το κομμουνιστικό κόμμα ψη. Ο Ρομαίν Ρολλάν που προλογί­ των αναρχικών και του ΠΟΥΜ ζει είναι κατηγορηματικές. Απο(που κηρύσσεται παράνομο...)» καλεί το νέο πεζογράφο Γκόρκι τον απογοητεύουν. Με την επι­ των Βαλκανίων. στροφή του στην Αγγλία η αναδίΟι επιτυχίες διαδέχονται η μια

οδηγος/65 ξιά εφημερίδα Curentul και στο πε­ ριοδικό Cruciada rominismului, «που περιλάμβανε ανάμεσα στους συνεργάτες της φοιτητές που είχαν διαγράψει από τη σιδηρά φρου­ ρά», ακροδεξιά οργάνωση της επο­ χής; «αλλά και σοσιαλιστές ή άλ­ λους νέους ανένταχτους», με την προϋπόθεση... ότι η Cruciada θα παραμείνει μακριά και σε ίση από­ σταση από το φασισμό, τον κομ­ μουνισμό και τον αντισημιτισμό».3 Ένα βήμα, για να υπάρξει, να ορίσει το στίγμα του με πάθος κι αδεξιότητα. Πέθανε στις 16 Απρι­ λίου 1935 «κι ένα μήνα μετά δημο­ σιεύτηκε στη Cruciada το άρθρο του «Πολιτική διαθήκη ενός μάρ­ τυρα της εποχής μας»: «Προσφέρω την ηθική ιμου συμπάράσταση σε κάθε εθνική κίνηση που αποκλείει κάθε είδους βία, ξενοφοβία, αντι­ σημιτισμό. Δηλώνω ακόμα ότι για μένα οι λέξεις «αριστερά» και «δε­ ξιά», «δικτατορία» και «δημοκρα­ τία» δεν έχουν κανένα νόημα. Θα προσθέσω τώρα... ότι αφού καθα­ ρόαιμοι γάλλοι διανοούμενοι προ­ συπογράφουν την κομμουνιστική τρομοκρατία αναγνωρίζω στους συμπατριώτες μου το δικαίωμα να

την άλλη. Ο Ιστράτι καθιερώνεται. Η γνώμη του βαρύνουσα για τα με­ γάλα προβλήματα της εποχής. Η ' μαρτυρία του, η μαχητική και χει­ μαρρώδης διαμαρτυρία του εντυ­ πωσιάζουν. Έπειτα έρχεται το τα­ ξίδι στη Σοβιετική Ένωση. Ο κραυγαλέος ενθουσιασμός παρα­ χωρεί τη θέση του γρήγορα στην οργίλη καταδίκη και στην οξυτατη πολεμική. Ο πεζογράφος εξακο­ λουθεί να γράφει, αλλά ο μοναχι­ κός κοντοτιέρος «ο μόνιμα ανένταχτος», σύμφωνα· με την ομολογία του, τρομάζει πολλούς από τους παλιούς του φίλους πόυ δυσπιστούν. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του φυματικός, απογοητευμένος, αλλά πάντα μαχητικός, αναδιπλώ­ νεται. Επιστρέφει στη Ρουμανία. Οι καιροί είναι δύσκολοι. Ο τσακι­ σμένος πολεμιστής πρέπει να ζήσει. «Στις 9 Μαρτίου 1935... γράφει στο βασιλιά Κάρολο για να ζητήσει τη βοήθειά του. Σε αντάλλαγμα, προσέφερε στο Βασιλικό Ίδρυμα Κα­ ρόλου Β' τα συγγραφικά δικαιώ­ ματα όλων των έργων του». Τό διάβημα παραμένει χωρίς αποτέλε­ σμα.2 Συνεργάζεται στην κεντροδε­

άνβκδοτα ποιητικά

X E IP O W A

’84

ΚΑΤΕΡΙΝΑΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ · ΡΟΥΛΑΑΛΑΒΕΡΑ · ΕΛΕΝΗ ΒΑΚΑΛΟ · ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ · ΜΙΧΑΛΗΣΓΚΑΝΑΣ · ΝΙΚΟΣ ΔΑΒΒΕΤΑΣ ·

ΑΝΔΡΕΑΣΑΓΓΕΛΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΒΑΒΟΥΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΡΑΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΟΥΜΑΣ ΒΕΡΟΝΙΚΗΔΑΛΑΚΟΥΡΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣΙΣΑΡΗΣ · ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ Κ ΑΚΝΑΒΑΤΟΣ ΡΟΥΛΑΚΑΚΛΑΜΑΝΑΚΗ ............. ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣΚΑΛΟΚΥΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ ■ ΤΑΚΗΣΚΑΡΒΕΛΗΣ ΝΙΚΟΣΚΑΡΥΔΗΣ · ΒΑΓΓΕΛΗΣΚΑΣΣΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣΚΑΤΣΑΡΟΣ < ΜΑΡΙΑΛΑΓΓΟΥΡΕΛΗ ΝΙΚΟΣ ΛΑΖΑΡΗΣ ■ ΤΑΣΟΣΛΕΙΒΑΔΙΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣΛΙΟΝΤΑΚΗΣ ■ ΣΤΕΛΙΟΣΛΥΤΡΑΣ ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ ΕΡΡΙΚΟΣΜΠΕΛΙΕΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣΘ. ΝΙΑΡΧΟΣ ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ.Π. ΠΑΠΑΔΙΤΣΑΣ ΝΙΚΟΣΠΑΠΠΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣΠΑΤΙΛΗΣ ΓΙΟΛΑΝΤΑΠΕΓΚΛΗ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΑΜΙΤΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ ΠΡΑΤΙΚΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ ΚΩΣΤΑΣΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΤΡΙΦΥΛΛΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣΦΕΡΕΝΤΗΣ Θ.Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ • ΔΗΜΗΤΡΑX. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ΟΡΕΣΤΗ ΑΛΕΞΑΚΗ: Η Λάμψη. Ποίηση. Αθήνα, Τυπογραφείο κείμενα, 1983. Σελ. 64. «Με την πυκνότητα της πέτρας ή του σίδερου -ή και του ακόμα πιο πυκνού θανάτου» γράφει σ’ ένα από τα ολιγόστιχα ποιήματα της τρίτης συλλογής του, «Η Λάμψη», ο Ορέστης Αλεξάκης. Και πράγματι η ποίησή του εδώ θέλει σε σύντομα, αλλά μεστά από νόημα κομμάτια να μας μεταφέρει μια ενδιαφέρουσα εσωτερική ζωή μες από μια εικονιστική μεταστοιχείωση της πραγματικότητας και της καθημερινότητας. Ξεκινώντας λοιπόν από την εικονιστική, υπαινικτική και όσο γίνεται περιεκτικότερη γραφή, ο Αλεξάκης μάς φέρνει σ’ επαφή με το εξωτερικό κι εσωτερικό •φως της ανησυχίας του. Μες από μια χορδή που δονείται, χωρίς να ουρλιάζει ή να σπάζει, ο Α. τραγουδά ένα υγιές ερωτικό αίσθημα σε αρκετές γκάμες. Εκεί που βλέπει κανείς τη συνέχιση της πορείας του Αλεξάκη είναι σε πιο σύνθετα ποιήματα, σε πιο μεγάλα σε έκταση, μια και η πυκνότητα του λόγου του είναι ήδη κατακτημένη και τη διακρίνει στο μεγαλύτερο μέρος της η συνέπεια. Ποίηση με σφιχτό, σκληρό πυρήνα. Γ.Κ. ΚΑ ΡΑ ΒΑΣΙΛΗΣ

66/οδηγος υποστηρίζουν τη φασιστική τρομο­ κρατία και δηλώνω ότι ανάμεσα στις δύο η τελευταία είναι η λιγότε­ ρο απάνθρωπη και η μόνη που δεν επιβαρύνει την ευθύνη της εργατι­ κής τάξης, αφού ο φασισμός δεν ισχυρίζεται ότι κυβερνά... “εν ονόματι του προλεταριάτου, όπως ο κομμουνισμός”.4 Τώρα πενήντα χρόνια μετά το θάνατό του ξαναγυρίζουμε στο έργο του, μακριά από τους φιλολογι­ κούς θορύβους της εποχής του. Οι αδυναμίες έκδηλες. Χαλαρή αφή­ γηση, φλύαρη και αφελής σχολια­ σμός στα τελευταία του, οικονομία αξιοθρήνητη στα πρώτα, όπου τα επεισόδια συσσωρεύονται αδέξια και η μορφή παραμένει κάποτε στο επίπεδο ρηχής φιλολογίας. Αναρω­ τιέται κανείς τι ήταν εκείνο που συνάρπασε τον γάλλο αναγνώστη. Η μυθολογία του βίου ή η αγαθή κοινωνική κριτική; Η γραφή που ξέφευγε από τις προδιαγραφές της λογοκρατούμενης γαλλικής πεζο­ γραφίας - ας μην ξεχνάμε την ίδια εποχή εμφανίζεται ο Σελίν και ο Κενώ με ανάλογους τρόπους - ή το εξωτικό βαλκανικό τοπίο ενός νοσταλγού, - «όλο του το αφηγηματι­ κό έργο» σημειώνει η κριτικός του «γεννήθηκε από τις εμπειρίες που είχε ζήσει πριν από το 1916»5 -, που κατέθεσε τις μνήμες του και τα βιώματά του σε κείμενα, «όπου συναντιώνται το επικό ποίημα και η πεζή αφήγηση», για να δημιουργή­ σουν «μια νέα μορφή, τη γραπτή έκφραση μιας προφορικής τέ­ χνης».6 Ξαναδιαβάζω τη Νερατζούλα, «αυτή τη θαυμαστή μπαλάντα» που

γράφτηκε «μέσα σ’ ένα μήνα»,7 το 1926. Την είχα διαβάσει για πρώτη φορά, παιδί ακόμα, στη μετάφρα­ ση του Παντελή Πρεβελάκη που εί­ χε εκδοθεί το 1931. Τώρα ο Τάσος Λαζαρίδης επανέρχεται στη Νερα­ τζούλα, για να τη γνωρίσουν νεότε­ ροι αναγνώστες. Η μετάφραση στρωτή, άνετη, δεν προδίδει τον αφηγηματικό χαρακτήρα του έρ­ γου· κάποτε μάλιστα αμβλύνει κά­ ποιους .εγγενείς λόγιους γλωσσι­ κούς τρόπους του γαλλικού κειμέ­ νου. Έτσι μου δόθηκε πάλι η ευ­ καιρία να περπατήσω στους δρό­ μους της Βραΐλας με τους πετα­ χτούς ρυθμούς της Νερατζούλας, με τον ρουμάνο τον Μάρκο, τον έλληνα τον Παμεινώντα, τον ανά­ πηρο τον Αυρήλη κι ανάμεσά τους να βασανίζει και να καίγεται η δαιμονική και θεία ηρωίδα, που από τη λαϊκή φτωχογειτονιά, φορ­ τωμένη με τις αμαρτίες της θα την καταπιούν τα νερά του Βοσπόρου. Έζησα πάλι με τα παιδιά αρχέ­ τυπες χαρές - τις μονομαχίες των χαρταετών, το πέρασμα του μεγά­ λου ποταμού -, που εύστοχα σημασιοδοτούν το παιχνίδι του έρωτα και του θανάτου. Έτρεξα πάλι κι εγώ πίσω από τη Νεραντζούλα που με συνεπήρε στη δίνη της και φυσι­ κά όπως τότε συναλλάχτηκε πάλι στους ρεμβασμούς μου με το αλλοιώτικα ελκυστικό «Χριστινάκι» του Βασίλη Ρώτα. Τούτη τη φορά όμως η Νεραντζούλα που «γράφτη­ κε με τον τρόπο ενός τραγουδιού» μου άφησε επιφυλάξεις. Ναι, οι ωραίες σελίδες αφθονούν ο αυ­ θορμητισμός γνήσιος· ο αρχέτυπος μύθος πειστικός. Αλλά η κριτικός

τους, που διαπιστώνει ότι «η γρα­ φή του χειρογράφου απαλή, αερά­ τη, σχεδόν χωρίς σβησίματα φανε­ ρώνει την εκπληκτική δεξιοτεχνία στην έκφραση και στη σύνθεση»,9 είναι υπερβολική. Η Νεραντζούλα, που είναι από τα καλύτερό του κεί­ μενα, πάσχει από τις αδυναμίες, που επισημαίνονται σε όλο το έργο του. Ο Ιστράτι παρέμεινε ένας αγαθός κι ευαίσθητος αφηγητής· δεν έγινε ένας επιδέξιος τεχνίτης. Ο Τάσος Λαζαρίδης όμως, έκανε πολύ καλ!ά, που μας ξαναθύμισε με τη μετάφρασή τρυ τη Νεραντζού.λα. Ο Ιστράτι δεν είχε απλά ελλη­ νική καταγωγή. Η ελληνική παροι­ κία της Ρουμανίας με την έντονη παρουσία της είχε σφραγίσει την προσωπικότητά του. Ο έλληνας, ο ελληνικός χώρος, η ελληνική μνήμη επανέρχονται πολύ συχνά στις σε­ λίδες του. Έπειτα ας μη ξεχνάμε, το Γενάρη του 1928 ο Ιστράτι, πε­ ραστικός από την Αθήνα, με τις επισκέψεις του στο σανατόριο Σω­ τηρία και στη φυλακή Συγγρού, με την ομιλία του, στο πλευρό του Καζαντζάκη, στο θέατρο Αλάμπρα, που καταλήγει σε πολιτική εκδήλωση, είναι το πρόσωπο της ελληνικής επικαιρότητας. Τέλος, η παράδοξη φιλία ανάμεσα στους δυο αταίριαστους, τον εκρηκτικό κεφαλονίτη και τον νηφάλιο κρητικό, που δένεται και λύνεται(;) στη Σοβιετική Ένωση. Μια σχέση, που έχουν μελετηθεί τα εξωτερικά της καθέκαστα, που έχει καταγραφεί το ταξιδιωτικό της ημερολόγιο, αλ­ λά που ένα κεφάλαιό της παραμέ­ νει ανοιχτό, όπου ακόμα δεν έχει εκτιμηθεί το τίμημα που οφείλει ο πεζογράφος Καζαντζάκης, στον παλιό του φίλο, όταν χρόνια πολλά μετά τη συνάντησή τους ακολούθη­ σε τους, αφηγηματικούς του δρό­ μους, που του έδωσαν άλλωστε τη διεθνή αναγνώριση. Ο Τάσος Λα­ ζαρίδης με τη μετάφρασή του ξα­ ναφέρνει κοντά μας συγγραφέα που πολλαπλά συνδέεται με τον ελ­ ληνικό χώρο. Δ. ΠΛΑΚΑΣ Σημειώσεις 1. Μονίκ Λ υτρέν-Κλένερ, Παναΐτ Ιστράτι. Εκό. Μασπερό, 1970. Σελ.

56.

2. ό.π. σελ. 103.

3. ό.π. σελ. 105-106.

4. ό.π. σελ. 108.

5. ό.π. σελ. 117.

6. ό.π. σελ. 201.

7,8,9. ό.π. σελ. 75.

οδηγος/67

αποτίμηση μιας μακρόχρονης προσφοράς ΔΗΜ. Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙ­ ΝΟΥ: «Πέτρος Χάρης, ο πεζογράφος, ο ταξιδιώτης, ο κριτικός, ο δοκιμιογράφος». Αθήνα, Βιβλιο­ πωλείο της Εστίας, 1984. Σελ. 152. Η θαλερή μακροβιότητα του Πέτρου Χάρη, ή ακάματη εργατικότητά του, η κριτική του οξύνοια και η δοκιμότητα στην πεζογρα­ φία, όχι μόνο τόυ έχει επιτρέψει να διευθύνει χωρίς καμιά απολύ­ τως διακοπή το βασικό περιοδικό του ελληνόφωνου χώρου, την «Νέα Εστία», για πενήντα εφτά χρόνια, αλλά και να έχει δημιουρ­ γήσει ένα πολύ εκτεταμένο έργο στον πεζό λόγο, το δοκίμιο και την κριτική, που εκτείνεται από το 1920 μέχρι τις μέρες μας. Στον δεύτερο τόμο της κριτικής του αποτίμησης αυτού του ογκώδους έργου, ο κ. Δημ. Κ. Παπακων­ σταντίνου, βασικός συνεργάτης του παραπάνω περιοδικού, εξετάζει με λεπτομέρεια, κριτική ευαισθησία και ορθοτομική δεινότητα όλες τις πτυχές του. Ανιχνεύοντας το κριτι­ κό αισθητήριο του Πέτρου Χάρη, υπογραμμίζει το μυστικό της ευ­ στοχίας του: «στηρίζεται... σε ορι­ σμένα πάγια κριτήρια σχετικά, με τη μορφή και το περιεχόμενο και θέτει σε κίνηση όλη την ευαίσθητη ευελιξία ενός βαθύτατου γνώστη των μυστικών του πεζού λόγου, τό­ σο στη γλωσσική επένδυση και το περιεχόμενο, όσο και στους εναλλασσόμενους και ρευστούς τρόπους της μετακένωσής τους» (σελ. 105). Αναγνωρίζει στον κρι­ τικό λόγο του Πέτρου Χάρη και την βαθιά του πάιδευτική αξία, την υπευθυνότητα και την αποφυγή κάθε εμπάθειας. Για το χαρικό διή­

γημα, ο κ. Παπακωνσταντίνου α­ ναφέρει μεταξύ άλλων σαν αρετές του την εγκράτεια του λόγου, τη βραχυλογία, που καλύπτει τον «υφέρποντα λυρισμό και την πεν­ τακάθαρη ανθρωπιά, την ανύσταχτη καρδιά τους» και κυρίως την εξισορρόπηση ανάμεσα στα στοι­ χεία ύφους, ήθους και εκφραστι­ κής, που εξασφαλίζει την σπάνια ομοιογένειά τους. Επίσης, υπο­ γραμμίζεται η νηφαλιότητα της ισοδικίας του μυθιστορήματος του Πέτρου Χάρη «Μέρες Οργής» που αναφέρεται στον εμφύλιο του Δε­ κέμβρη 1944, παρά τις «τυραννικές ενδοσκοπήσεις ως μέσα στον πυρή­ να της βαθύτατης πίκρας του για τον αδελφοκτόνο πόλεμο» (σελ.

21). Πολλές πάλι σελίδες του βι­ βλίου περιέχουν αναφορές για τη σημερινή άσκηση της κριτικής από τρίτους, κατ’ αντιδιαστολή με τον τρόπο του Πέτρου Χάρη, όπου ο κ. Παπακωνσταντίνου γίνεται τολμη-

ρά μαστιγωτικός (σελ.. 84, 104). Ο κ. Παπακωνσταντίνου είναι προι­ κισμένος με ένα λόγο διεισδυτικό (αυτό φαίνεται και από τα αξιολογότατα ποιήματά του που έχει δη­ μοσιεύσει) και γνωρίζει να εκφρά­ ζεται με απερίφραστη ευθύτητα. Αυτό το είδαμε και στους τόμους του «Κριτική του Βιβλίου» (τρεις τόμοι, 1978, 1980, 1983) και το ξα­ ναβλέπουμε εδώ, όπου η βαθιά εκτίμηση που τρέφει στο έργο του Πέτρου Χάρη δεν τον εμποδίζει να αποτολμάει και τη διατύπωση επί μέρους αντιρρήσεων (σελ. 89) που ακριβώς επειδή θεμελιώνουν το κριτήριο της αντικειμενικότητας, κάνουν ακόμα πιο αξιόπιστο τον έπαινο εκεί όπου απονέμεται. Ο κ. Παπακωνσταντίνου είναι ένας κριτικός με πολύ οξυμένες κε­ ραίες, που παίρνει πολύ στα σοβα­ ρά την άσκηση του λειτουργήματος της κριτικής του. Τις κρίσεις του ποτέ δεν τις αφήνει ατεκμηρίωτες, τα επιχειρήματά του είναι νευρώδη και αποφασιστικά, η συλλογιστική του είναι άψογη. Και η γλώσσα του, τόσο ρέουσα και τόσο λόγια ταυτόχρονα, κάνει την ανάγνωση αυτού του τόμου μια περιδιάβαση παιδείας. · Θ.Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ καί Τέχνες Μ Η Ν ΙΑ ΙΑ Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η Σ Η Τ Ε Χ Ν Η Σ , Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η Σ Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Υ Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Υ

68/συνεντευξη

Θ. Πετσάλης - Διομήδης «... Υπήρχε πάντα μέσα μου ένα ρήγμα, ένας διχασμός» Ο Θ. Πετσάλης Δ ιομήδης -π ο υ συμ­ πληρώνει πια σχεδόν 60 χρόνια συνε­ χούς λογοτεχνικής πα ρουσ ία ς- πρωτ ο εμφανίστηκε στα γράμματα με τη μικρή συλλογή διηγημάτων του «Με­ ρικές εικόνες σε μια κορνίζα», μια συλλογή που ελάχιστα έδειχνε τη μ ελ­ λοντική εξέλιξη του δημιουργού της. Μ ια εξέλιξη που καθορίστηκε από δυο παράγοντες: το έντονο ενδιαφέ­ ρον του Θ. Πετσάλη - Διομήδη για τη λογοτεχνία και το επίσης έντονο εν­ διαφέρον του για την ιστορία. Κ ι αυ­ τά τα δυο ενδιαφέροντα, που όπως ο ίδιος λέει «άλλοτε κονταροχτυπιόν­ τουσαν κι άλλοτε αλληλοσυμπληρωΚύριε Πετσάλη, είναι γνωστό ότι πηγή της έμπνευσης του έργου σάς ήταν η ιστορία του Ελληνισμού. Όμω ς απ’ ό,τι δείχνουν τα πρώτα σας βιβλία, νομίζω ότι στο ξεκί­ νημά σας δεν φανταζόσαστε ότι η ιστορία θα καθόριζε τόσο πολύ το έργο σας... ΝΑΙ. Πράγματι. Το λογοτεχνικό μου έργο που είναι πια 60 χρόνων δεν ξεκίνησε με άξονα την ιστορία του Ελληνισμού. Στα πρώτα μου γραφτά

νόντούσαν» μέσα του, τον οδήγησαν στην περίοδο της συγγραφικής του ωριμότητας σε μια επίμονη κι επίπο­ νη προσπάθεια: Να κάνει καλλιτέ­ χνημα την ιστορία. Να δώσει ζωή, συγκίνηση και αίσθημα στα ιστορικά γεγονότα των πέντε τελευταίων αιώ­ νων που διαμόρφωσαν τη φυσιογνω ­ μία του νέου ελληνισμού. Ν ’ αναπαραστήσει -μ ε δυο λ ό γ ια - τις ιστορικές γνώσεις που απέχτησε για το παρελθόν σ’ έναν πίνακα ζωντα­ νής και πειστικής ζωής... (Τη συνέντευξη από το συγγραφέα πήρε η Μ αρία Τρουπάκη) επηρεάστηκα πολύ από ξένους συγγραφείς. Έζησα στη Γαλλία πολλά χρόνια κι επηρεάστη­ κα πολύ από το γαλλικό πνεύμα. Κυρίως από τον Ζιντ και τον Φρανς. Στη Γαλλία εξάλλου εί­ χα την ευκαιρία να βρω μεταφρασμένους σε άριστες μεταφράσεις όλους τους μεγάλους ξένους συγγραφείς, ενώ δυστυχώς στην Ελλάδα οι μετα­ φράσεις είναι από μέτριες ώς κακές... Πάντως τότε ήταν για μένα μια εποχή που δεν είχα βρει ακόμα το δρόμο μου. Στα τέλη όμως του μεσοπο­ λέμου που η διεθνής κατάσταση χειροτέρευε συ-

συνεντευξη/69 πλευρές μου άλλοτε συναντιόντουσαν κι άλλοτε κονταροχτυπιόντουσαν. Συνήθως όμως αλληλοσυμπληρωνόντουσαν. Δεν ήμουν ιστορικός αλλά απολάμβανα πολύ τη μελέτη της ιστορίας. Κι έτσι η ιστορία έγινε για μένα μια ανεξάντλητη πηγή για το λογοτεχνικό μου έργο... Τώρα που λέμε για την ιστορία θυμάμαι κάτι που είχατε γράψει παλιότερα: Ό τι η ιστορία και ο μύθος συχνά συγχέονται κι ότι θα μπορούσε να πει κανείς ότι μόνο τότε γίνεται η ιστορία κοινό χτήμα του λαού. Τι εννοούσατε; ΕΝΝΟΟΥΣΑ ότι η ιστορία λησμονείται εύκολα γιατί αποτελείται προπάντων από πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα και δεν προσφέρει ζωή. Ενώ ο μύθος προσθέτει ζωή και συγκίνηση στα ιστορικά γεγονότα. Τα αναπλάθει. Κύριε Πετσάλη αυτό τον κύκλο μυθιστο­ ρημάτων που τον λέτε «Μυθιστόρημα ενός Έθνους» και που καλύπτει πέντε αιώνες ελληνικής ζωής από την 'Αλωση ώς τη Μι­ κρασιατική καταστροφή πόσο καιρό τον γράφατε; νεχώς και δημιουργούνταν έντονα προβλήματα επιβίωσης του Ελληνισμού ξύπνησε μέσα σ’ όλους μας η ανάγκη να βρούμε κάποιο στήριγμα. Και φυσικά πού αλλού να στηριχτείς παρά στις ρίζες σου. Κι έτσι ανέτρεξα στην ελληνική ιστο­ ρία. Κι ή περίοδος που προτίμησα να σταθώ ήταν η Τουρκοκρατία. Η περίοδος αυτή ήταν πολύ λίγο μελετημένη τότε και παρεσιωπάτο σαν μια εποχή ντροπής. Και ήταν βέβαια. Ή ταν όμως και μια εποχή από την οποία καταγόμαστε εμείς οι σημερινοί... Κι έτσι στραφήκατε στην ιστορία και στο ιστορικό μυθιστόρημα... Ακριβώς. Και γιατί τα κατοχικά χρόνια προσπαθή­ σατε με τόση επιμονή να μετατρέψετε την ιστορία σε λογοτεχνία; ΓΙΑΤΙ βρήκα σ’ εκείνη την ιστορική περίοδο- ένα θησαυρό. Πολλά γεγονότα, πολλές ταλαιπωρίες, αλλά κάι πολλές προσπάθειες. Κι έτσι ένιωσα έντονα την ανάγκη να τη μελετήσω... Ό χ ι μόνο να τη μελετήσετε αλλά κυρίως να την κάνετε λογοτεχνία. Γιατί θελήσατε να την κάνετε λογοτεχνία; ΔΙΟΤΙ υπήρχε πάντα μέσα μου ένα ρήγμα, ένας διχασμός. 'Ενα ρήγμα όμως το οποίο ήταν μαζί κι αμάλγαμα. Μ’ ενδιέφερε η ιστορία αλλά μ’ ενδιέφερε και η λογοτεχνία... Κι αυτές οι δυο

ΜΟΥ πήρε 25 χρόνια μελέτης και γραψίματος.

25 ολόκληρα χρόνια; ΝΑΙ... ακριβώς. Έχω μάλιστα και δυο τερά­ στιους τόμους με σημειώσεις που έχω κρατήσει τότε που τον έγραφα και τις οποίες έδωσα στο γιο μου που είναι ιστορικός. Με τον κύκλο αυτό που θα μπορούσαμε να τον πούμε μυθιστορηματική χρονογρα­ φία προσπαθήσατε νομίζω ν’ ανανεώσετε

Ο μ ύ θ ο ς π ρ ο σ φ έρ ει ζω ή και σ υ γκ ίνη σ η στα ιστορικά γεγονότα ένα είδος λόγου που είχε μεγάλη παράδο­ ση στο Βυζάντιο: Το χρονικό. Ποια ακρι­ βώς ήταν η δική σας προσπάθεια ανανέω­ σης αυτού του είδους; ΕΓΩ προσπάθησα να ξαναζωντανέψω μια επο­ χή. Δεν θέλησα να καταγράψω απλώς χρονολο­ γικά τα γεγονότα. Θέλησα να δώσω ζωή στα γε­ γονότα. Δηλαδή η ανανέωση έγκειται στο ότι προσθέσατε στο χρονικό το μύθο; ΝΑΙ το μύθο... τη ζωή...

70/συνεντευξη Μου κάνει εντύπωση ότι δυο από τα μυθι­ στορήματα αυτού του κύκλου «Οι Μαυρόλυκοι» και «Η καμπάνα της Αγίας Τριά­ δας» αναφέρονται στην ίδια ακριβώς ιστορική περίοδο μόνο που το ένα τη δίνει επικά και το άλλο λυρικά. Γιατί θελήσατε να δώσετε την ίδια εποχή σε δυο διαφορε­ τικά βιβλία και με δυο διαφορετικούς τρόιίους; ΙΣΩΣ διότι μέσα μου υπήρχε κάποιο απόθεμα λυρισμού που δεν είχε εκφραστεί. Έγραψα βέ­ βαια κάποια ποιήματα στα νιάτα μου αλλά δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ. Και φαίνεται ότι ο λυρι­ σμός μου ήταν ένα κύμα που ξεχείλιζε., Π ’ αυτό έγραψα την «Καμπάνα της Αγίας Τριάδας» που ήταν η ιστορία μιας μικρής φτωχούλας εκκλη­ σίας... Κύριε Πετσάλη σας απασχόλησε στα ιστο­ ρικά σας μυθιστορήματα το πώς θα ισοζυγιάσετε τις δόσεις ανάμεσα στα ιστορικά δεδομένα και τη μυθοπλαστική φαντασία; Α! ΝΑΙ! Αυτό είναι ένα πρόβλημα που. το αντι­ μετωπίζουν όλοι όσοι γράφουν ιστορικό μυθι­ στόρημα. Εγώ προσπαθούσα πάντα να υπερι­ σχύει το μυθοπλαστικό μέρος γιατί δεν έγραφα ιστορική μονογραφία. Φρόντιζα όμως πάντα να είμαι πιστός στην ιστορία. Καί γιατί θέλατε να υπερισχύσει το μυθο­ πλαστικό μέρος; ΓΙΑΤΙ δεν είχα τα προσόντα να γράψω ιστορία. Η ιστορία είναι μια μεγάλη επιστήμη που εγώ δεν την κατείχα. Εγώ ήμουν λογοτέχνης και μ’ άρεσε να ζήσω τα πράγματα με τη φαντασία...

Φ ρ όντιζα ν α είμ α ι π ά ντα πιστός στην ιστορία Στον «Ελληνικό Όρθρο» που είναι το χρονικό του ξεσηκωμού του ’21 διαλέξατε σαν ραχοκοκκαλιά του έργου τη φυσιο­ γνωμία του Κωλέττη. Πολλοί σας κατηγό­ ρησαν γι’ αυτό... Εσείς τι λέτε; ΠΙΣΤΕΥΩ ότι ο Κωλέττης αν και δυσφημίστηκε πολύ είναι μια αντιπροσωπευτική φυσιογνωμία εκείνης της εποχής. ΓΓ αυτό τον διάλεξα. Η ζωή του εξάλλου προσφερόταν για ένα μυθιστοριογράφο. Ξεκίνησε από το Συράκο, σπούδασε για­ τρός στην Ιταλία, πήγε στα Γιάννενα σαν για­ τρός του Αλή-Πασά, είχε έντονη πολιτική δρά­ ση, έκανε ένα σωρό πράγματα... Η ζωή του ήταν ένα έτοιμο μυθιστόρημα...

Τα «Δεκατρία χρόνια» που είναι ο επίλο­ γος του «Μυθιστορήματος ενός Έθνους» και καλύπτουν την περίοδο 1909-1922 συ­ νάντησαν νομίζω αρκετές αντιδράσεις. Ει­ πώθηκε ότι αντιμετωπίσατε με κάποια προχειρότητα, μια πολύ σημαντική εποχή. Μια προχειρότητα που δεν χαρακτήριζε τα προηγούμενά σας έργα... ΝΑ σας πω... Τα γεγονότα εκείνης της περιόδου ήταν πολύ κοντά σ’ εμένα για να γίνουν στο μυα­ λό μου μύθος. Τα είχα ζήσει από παιδί. Ή ταν οι

Π οτέ δεν μ π ορ είς ν α είσα ι σ ίγο υ ρ ο ς όταν είσαι σκεπτικιστής αναμνήσεις μου. Ή ταν μια εποχή πολύ ζωντανή ακόμα μέσα μου. ΓΓ αυτό δεν μπόρεσα να την κάνω μύθο... Κύριε Πετσάλη, επειδή συχνά λόγω της δουλειάς σας αναγκαστήκατε να καταφύ­ γετε'στις ιστορικές πηγές θά ’θελα να ρω­ τήσω αν σας απασχόλησε ποτέ το θέμα της αξιοπιστίας των ιστορικών πηγών; ΟΙ ιστορικές πηγές βέβαια περνούν από το μυα­ λό κι από την ψυχοσύνθεση του εκάςτοτε συγ­ γραφέα. Επομένως ο κάθε συγγραφέας και το κάθε βιβλίο έχει μια ατομική άποψη που είναι συχνά εσφαλμένη ή επηρεασμένη από προσωπι­ κές γνώμες. Οι ιστορικές πηγές αλλοιώνονται όμως κι από διάφορα κοινωνικά συμφέροντα... ΑΣΦΑΛΩΣ συμβαίνει κι αυτό. Ο καθένας γρά­ φει την ιστορία όπως τη βλέπει κι όπως συμφέρει την κοινωνική του θέση... Επομένως "αντιμετωπίσατε κάποιο πρό­ βλημα αξιοπιστίας για τις ιστορικές πη­ γές; ΝΑ σας πω. Εγώ ακολουθούσα μια δική μου μέ­ θοδο. Διάβαζα και μελετούσα τις ιστορικές πη­ γές που χρειαζόμουνα και μετά δεν έγραφα αμέ­ σως. Ά φηνα να κατασταλάξουν μέσα μου μερι­ κούς μήνες αυτά που είχα μελετήσει. Και προσ­ παθούσα να δω τα πράγματα με τα δικά μου μά­ τια. Μπορεί βέβαια να τα είδα και εγώ λίγο στραβά. Δεν αποκλείεται. Ο καθένας αντιμετω­ πίζει τα πράγματα υποκειμενικά. Κανείς δεν μπορεί να βγει από τον εαυτό του... Κύριε Πετσάλη, παρατηρώ από τα βιβλία

συνεντευξη/71 σας ότι τα ίδια ιστορικά θέματα τα δίνετε άλλοτε σαν διηγήματα, άλλοτε σαν μυθι­ στορήματα, άλλοτε σα θεατρικά έργα. Τι σας έσπρωχνε κάθε φορά στο κάθε είδος; ΤΟ κάθε θέμα έχει τον δικό του τρόπο έκφρα­ σης. Άλλοτε σου έρχεται σαν μυθιστόρημα, άλ­ λοτε σαν διήγημα, άλλοτε σαν θεατρικό. Βέβαια είναι αλήθεια ότι τα θεατρικά μου δεν παίχτη­ καν ποτέ... Γιατί; ΔΕΝ ξέρω... Ίσως δεν είναι καλά... Έχουν εγκριθεί βέβαια δύο απ’ αυτά για να παιχτούν αλ­ λά τελικά δεν παίχτηκαν. Δεν θα ξαναγράψω λοιπόν κι εγώ θέατρο. Φαίνεται ότι δεν είμαι θεατρικός συγγραφέας... Εσείς πιστεύετε ότι είναι καλά τα θεατρι­ κά σας; ΝΑΙ νομίζω... Τουλάχιστον δεν είναι χειρότερα από άλλα που παίζονται. Παρατηρώ ότι όλα τα θεατρικά σας έχουν θέματα βυζαντινά. Γιατί; ΜΕΛΕΤΗΣΑ πολύ το Βυζάντιο... Μ’ ενδιέφέρε.

Θ. Πετσάλης-Δ ίομήόης

τέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος όταν είσαι σκε­ πτικιστής... Μετά οι αμφιβολίες μου μπορεί να έχουν σχέση και με την ανασφάλεια που νιώθω συχνά στη ζωή μου... Τι ανασφάλεια;

Ναι, αλλά γιατί γράψατε μόνο θεατρικά έργα για τη βυζαντινή εποχή;

ΝΑ... είχα πάντα την ανάγκη ενός άλλου. Ό ταν ήμουν μόνος ένιωθα πολύ ανασφαλής...

ΔΙΟΤΙ αν έγραφα βυζαντινό μυθιστόρημα θα ήταν τύπου Αλέξανδρου Δούμα.

Κύριε Πετσάλη, από το «Μυθιστόρημα ενός Έθνους», την ιστορία δηλαδή μεταξύ 1976-1980, περάσατε σ’ ένα νέο κύκλο έρ­ γων: τον «Κύκλο του μύθου». Τι νόημα έχει για σας αυτό το πέρασμα από την ιστορία στο μύθο;

Δηλαδή; Ε! ΝΑ! Ηρωικά... ιπποτικά... Δεν μ’ ενδιέφεραν τέτοια πράγματα. Κύριε Πετσάλη, παρατηρώ καμιά φορά στους προλόγους των βιβλίων σας κάποιες αμφιβολίες για το πόσο πετύχατε να γρά-

Ξ εκινάμ ε α π ό έν α π α ρ α μ ύ θ ι κ αι τελειώ νουμε μ ’ ένα παραμύθι ψετε αυτό που θέλατε. Τι αμφιβολίες έχε­ τε. Τι δεν σας αρέσει; Ε! Πάντα είχα αμφιβολίες... Μου λέτε μερικές; ΜΑ μπορεί ποτέ κανείς να είναι ευχαριστημέ­ νος; Βλέπω και τώρα που γράφω τις «Διαφά­ νειες» όλο κάτι προσθέτω, όλο κάτι αφαιρώ. Πο-

ΠΡΩΤΑ ΠΡΩΤΑ ότι κουράστηκα από την ιστο­ ρία κι ένιωσα την ανάγκη να εκφραστώ αλλιώς. Θέλησα να γυρίσω μέσα στον άνθρωπο, στην ψυχή του. Ώ ς τότε είχα γράψει για σύνολα αν­ θρώπων κι όχι για άτομα. Μήπως αυτή η ανάγκη επιστροφής στο άτομο δείχνει κάποια απογοήτευση από τα σύνολα; ΒΕΒΑΙΑ... ήταν και μια απογοήτευση από τα σύνολα. Εξάλλου είχα γράψει και τόσα πολλά γι’ αυτά! Το δεύτερο βιβλίο του «Κύκλου του Μύ­ θου» είναι τα όνειρα ενός συγγραφέα και τ’ ονομάζετε «Τέλος του μύθου». Τι νόημα έχει ο τίτλος; Ε! ΝΑ! Ο συγγραφέας πεθαίνει στο τέλος. Του πέφτει το μολύβι πάνω στα χαρτιά του και πε­ θαίνει... Έτσι όπως ονειρεύομαι να μου συμβεί κι εμένα αν μ’ αγαπάει ο θεός...

72/συνεντευξη

Ο Θ. Πετσάλης-Διομήδης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1904. Σπούδασε νομικά στην Ελλάδα και τη Γαλλία και από το 1929 ώς το 1945 εργάστηκε στο τμήμα μελετών της Τράπεζας της Ελλάδος. Διετέλεσε Πρόεδρος διαφόρων επιτροπών, συνεργάστη­ κε με όλα σχεδόν τα λογοτεχνικά περιοδικά, έγρα­ φε ποικίλα άρθρα στον ημερήσιο τύπο και βραβεύ­ τηκε πολλές φορές για το λογοτεχνικό του έργο. Έργα του μεταφράστηκαν στα γαλλικά και τα γερ­ μανικά. Ο Θ. Πετσάλης-Διομήδης είναι από το 1977 μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Εργογραφία Μυθιστορήματα

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ ΟΙ ΜΑΥΡΟΛΥΚΟΙ, το χρονικό της Τουρκοκρα­ τίας, εκδ. 6, από 1948-1981 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΡΟΣ, το χρονικό του Μεγάλου Σηκωμού, εκδ. 3, από 1962-1982 Ο ΚΑΤΑΚΑΗΜΕΝΟΣ ΤΟΠΟΣ, το χρονικό μιας οικογένειας στον 19ο αιώνα, α' έκδοση 1972, 6' έκ­ δοση 1981. ΔΕΚΑΤΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ, 1909-1922, α' έκδοση 1964, β' έκδοση 1968, γ' έκδοση 1976. Η ΚΑΜΠΑΝΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑ-ΤΡΙΑΔΑΣ, μια ιστο­ ρία 1304-1883, α' έκδοση 1949, β' έκδοση 1969, γ' έκδοση 1975. ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΥΘΟ, το τραγούδι του αν­ θρώπου, α' έκδοση 1974.

Και ποιο είναι λοιπόν το «τέλος του μύ­ θου»; ΥΠΑΡΧΕΙ μια ειρωνεία σ’ αυτό. Δηλαδή τέρ­ μα. .. τελείωσε η κομέντια. Ποια κομέντια;

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ, ψυχολογική προσωπο­ γραφία ενός ανθρώπου με φαντασία, α' έκδοση 1976. ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΘΑΜΠΟΥ α έκδοση 1980. ΓΕΡΕΣ ΚΑΙ ΑΔ ΥΝΑΤΕΣ ΓΕΝΕΕΣ Ο ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΡΝΗ α' έκ­ δοση 1933. ΤΟ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ α' έκδοση 1934. Ο ΑΠΟΓΟΝΟΣ α' έκδοση 1935. ΜΕ ΓΕΝΙΚΟ ΤΙΤΛΟ: ΜΑΡΙΑ ΠΑΡΝΗ β' έκδοση 1950, γ' έκδοση 1972, δ' έκδοση 1980. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ α' έκδοση 1937. Ο ΜΑΓΟΣ ΜΕ ΤΑ ΔΩΡΑ α' έκδοση 1939. Διηγήματα

ΜΕΡΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΕ ΜΙΑ ΚΟΡΝΙΖΑ α' έκ­ δοση 1925. . Η ΚΥΡΑ ΤΗΣ ΥΔΡΑΣ β' έκδοση 1968, β' έκδοση 1974. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΤΑΙΡΑ α' έκδοση 1935. Η ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΤΙΜΩΝ α' έκδοση 1943. ΕΞΑΡΣΗ ΤΗΣ ΓΛΥΚΕΙΑΣ ΧΩΡΑΣ ΚΥΠΡΟΥ ά' έκδοση 1956, α' έκδοση 1964. ΤΗΣ ΠΑΡΓΑΣ (1947)

Παλιά δεν νιώθατε έτσι; ΟΧΙ τότε είχα φτερά... Τώρα σπάσανε. Κύριε Πετσάλη, τι σημαίνουν για σας τα πολλά βραβεία που έχετε πάρει για τα έρ­ γα σας;

Η κομέντια της ζωής. Η ζωή ξεκινάει μ’ ένα μύ­ θο. Ξεκινάμε χωρίς να ξέρουμε από πού ερχόμα­ στε. Ξεκινάμε από ένα παραμύθι και τελειώνου­ με μ’ ένα παραμύθι...

ΔΕΝ ξέρω... Δεν δίνω μεγάλη σημασία. Ευγνω­ μονώ βέβαια εκείνους που είχαν την καλοσύνη να μου τα απονείμουν αλλά δεν νομίζω ότι προσθέτουν τίποτε...

Λίγο απαισιόδοξο σας βλέπω. Εσείς με τόσα ηρωικά βιβλία στο ενεργητικό σας...

Κάι τι σημαίνει για σας το ότι είστε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών;

ΝΑΙ αυτά τα έγραψα όταν ήμουν σαράντα χρό­ νων. Τώρα είμαι 80 και νιώθω κουρασμένος. Ίσως να μην δικαιολογείται αυτό. Έχω την οικογένειά μου, την αγαπώ, είμαστε δεμένοι... Κι όμως κάπου στο βάθος νιώθω μια πικρία. Το «τραγικό συναίσθημα της ζωής» -που θα έλεγε κι ο Ουναμούνο- είναι πολύ βαθύ και δικαιολο­ γημένο...

Η συμμέτοχή μου με τιμά ιδιαιτέρώς. Είναι μια επίσημη αναγνώριση των έργων μου... Σας ρωτώ γιατί όπως ξέρετε, η Ακαδημία έχει κατηγορηθεί από πολλούς ότι δεν προσφέρει το έργο που θα έπρεπε... ΕΓΏ παρ’ όλ’ αυτά νομίζω ότι η Ακαδημία προσφέρει έργο. Μπορεί το έργο της να μην εί-

συνεντευξη/73

ΠΕΡΑ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ (1974) ΤΑ ΔΙΚΑ ΜΑΣ ΠΑΙΔΙΑ (1946) Δοκίμια

ΑΠΟΣΤΑΞΕΙΣ α' έκδοση 1967 ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ α' έκδοση 1976. Θέατρο

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ α' έκδοση 1949. Η ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΜΝΗΣΤΗΡΩΝ α' έκδοση 1935.

• Η ΛΥΚΑΙΝΑ α' έκδοση 1961. Ο ΜΕΓΑΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ με τον τίτλο ΣΤΗ ΡΙΖΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΔΕΝΤΡΟΥ, α' έκδοση 1952, β' . έκδοση 1961. ΧΕΡΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΟΝ ΤΟΙΧΟ α' έκδοση 1979. Α ναμνήσεις

ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ, ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΔΑΙΔΑΛΟΥ, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΟΥ (1983). Μεταφράσεις

Γκαλσγουέρθη Τ.: Το τελευταίο καλοκαίρι Δ ίκαιο - Κ οινωνιολογία

Συμβολή στη μελέτη της Φιλοσοφίας του δικαίου (1929). Αι σύγχροναι τάσεις συγκεντρώσεως της εξουσίας (1929). Η δημοσιονομική αντιμετώπισις του προσφυγικού ζητήματος (1930).

ναι πολύ φανερό αλλά υπάρχει. Έ χει ένα σωρό κέντρα μελέτης. Νομίζετε ότι λειτουργούν σωστά αυτά τα κέντρα; ΒΕΒΑΙΩΣ λειτουργούν. Είναι άδικα λοιπόν τα όσα λέγονται για την Ακαδημία; ΝΟΜΙΖΩ ότι είναι άδικα. Στο κάτω-κάτω συγ­ κεντρώνεται εκεί μέσα ό,τι καλύτερο έχει να δεί­ ξει ο τόπος. Ο Καζαντζάκης όμως κι ο Σεφέρης, για παράδειγμα, έμειναν απ’ έξω... ΓΙΑ τον Καζαντζάκη είναι βέβαια ασυγχώρητο. Ο Σεφέρης όμως δεν θέλησε να μπει. Η αλήθεια πάντως είναι ότι πολλοί ακαδημαϊκοί είναι με­ γάλης ηλικίας. Εμένα πάντως αν μου έλεγαν τώ­ ρα να μπω δεν θα έμπαινα... Δεν μπαίνουν όμως νέοι στην Ακαδημία.

Θ. Πετσάλης-Διομήόης

Πώς-το εξηγείτε εσείς αυτό; ΤΩΡΑ τελευταία μπήκαν. Ο Μανούσακας, ο Σαχίνης, ο Χατξιδάκης... Ναι όμως ο μέσος όρος των ηλικιών είναι έτσι κι αλλιώς πολύ υψηλός... ΕΙΝΑΙ μοιραίο κι αυτό. Γιατί; ΓΙΑΤΙ η είσοδος στην Ακαδημία είναι το επιστέ­ γασμα μιας ολόκληρης ζωής. Αυτό συμβαίνει σ’ όλες τις Ακαδημίες. Ίσως, αλλά και οι νεότεροι δεν θα μπο­ ρούσαν να προσφέρουν; ΝΑΙ βέβαια... αλλά βλέπετε ότι δεν βάζουν υπο­ ψηφιότητα. Εμείς πλησιάσαμε μερικούς αλλά βαριούνται. Βαριούνται ή μήπως υπάρχει έλλειψη εμ­ πιστοσύνης στο κύρος του ιδρύματος.

74/συνεντευξη ΔΕΝ ξέρω... Μπορεί... Κακώς όμως. Σήμερα στην Ακαδημία πνέει ένα ανανεωτικό πνεύμα. Κύριε Πετσάλη τι γράφετε τώρα; ΤΟΝ τρίτο τόμο των αναμνήσεών μου. Έ χει κυ­ κλοφορήσει ο πρώτος, κι ο δεύτερος βρίσκεται ήδη στη φάση της διόρθωσης. Έχω γεράσει όμως και φοβάμαι μήπως δεν προλάβω να τον τελειώσω. Γιατί θελήσατε να γράψετε τις αναμνήσεις σας; ΓΙΑΤΙ έρχεται μια ηλικία που ο άνθρωπος θέλει να κάνει έναν απολογισμό της ζωής του... Σ’ αυ­ τή τη φάση βρίσκομαι κι εγώ. Κι έχω την επιθυ­ μία γράφοντας να ξαναζήσω με τη μνήμη όλα τα περασμένα... Και να τα διηγηθώ γιατί μπορεί να ενδιαφέρουν κι άλλους... Νομίζετε ότι η ζωή σας ενδιαφέρει τους άλλους; ΝΟΜΙΖΩ ναι. Ο πρώτος τόμος βέβαια είναι τα παιδικά και τα εφηβικά μου χρόνια αλλά η επο­

χή εκείνη του βενιζελισμού ήταν μια μεγάλη επο­ χή που δεν μπορείς να την αγνοήσεις. Κι εγώ την έζησα έντονα γιατί η οικογένειά μου ήταν τότε πολύ ανακατεμένη στην πολιτική. Νομίζω ότι αυτά κάποιους θα ενδιαφέρουν... Δεν ξέρω πά­ λι... Πάντως ο δεύτερος τόμος είναι ο μεσοπόλε­ μος και τα φοιτητικά μου χρόνια στο Παρίσι. Ζούσαν πολλοί επώνυμοι τότε εκεί. Ο Σεφέρης, ο Χατξηκυριάκος-Γκίκας, ο Κατσίμπαλης, ο Τσιριμώκος. Ήμασταν μια ομάδα Ελλήνων που είχε πολλή ζωή. Και γιατί ο τίτλος των βιβλίων είναι «Δια­ φάνειες»; ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ, σλάιτς δηλαδή. Σλάιτς από τη ζωή μου. Εγώ έζησα μια εποχή κι έναν αιώνα κοσμοϊστορικό. Και τι δεν περάσαμε! Πολέ­ μους. .. καταστροφές. Κι είδαμε τόσες τεχνολογι­ κές προόδους. Εγώ θυμάμαι ακόμα το πρώτο αε­ ροπλάνο που πέταξε στην Ελλάδα... Η εποχή μου είναι μια εποχή που θα μείνει στην ιστορία. Λοιπόν ας μείνουνε και τ’ απομνημονεύματα ενός άσημου ανθρώπου αυτής της εποχής...

ΣΕ ΙΡ Α : Α Σ Τ Υ Ν Ο Μ ΙΚ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ

παρατηρητής © ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ "ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. ΠΡ. ΚΟΡΟΜΗΛΑ :

cgr

I 264958 - ΑΘΗΝΑ -ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ- ΔΙΔΟΤΟΥ 39 ΤΗΛ. 3600658

ΔΕΛΤΙΟ 28 Νοεμβρίου11 Νοεμβρίου 1984

ρ ρ λ / Ο Ι θ /Λ θ γ @ (Χ ( ρ ΐ> δ Ο

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαργραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

δ ε λ τ ίο

αριθ. 109

| Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΜΑΡΓΑΡΗΣ ΒΑΣ. Περί συνήθειας. Δοκίμιο. Αθήνα, Επίκτητος, 1984. Σελ. 49. Δρχ. 150. ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ ΕΥΤΥΧΗΣ. Τι είναι φιλοσοφία. Μελέ­ τες Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών αριθ. 21. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 62. Δρχ. 100.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

LEFfeBVRE HENRI-FOUGEYROLLAS PIERRE. Το παιχνίδι του Κώστα Αξελού. Μετ. Πέτρος Παπαδόπουλος. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 67. Δρχ. 180.

ΒΕΗΣ ΝΙΚΟΣ Α. Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Τό­ μος Β': Τα χειρόγραφα της Μονής Βαρλαάμ. Αθήναι, Ακαδημία Αθηνών, 1984, Σελ. 477+πίνακες. Δρχ.

2500.

ΣΑΝΤΟΥΑΪΣ Σ. Σάι Μπόμπα. Ο Άγιος... και ο ψυ­ χίατρος. Αθήνα, Σρι Σάτνα Σάι, 1984. Σελ. 271. Δρχ.

600.

Το βιβλίο των βιβλίων της εκπαίδευσης. Αθήνα, Gu­ tenberg, 1984. Σελ. 211. Δρχ. 300.

ΣΟΥ ΤΣΙ. Γιόγκα Ταό. Μετ. Γιάννης Χαραλαμπίδης. Αθήνα, Θυμάρι, 1984. Σελ. 167. Δρχ. 280.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

ΓΕΝΙΚΑ

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική. Αθήνα, Δόμος, 1984. Σελ. 341. Δρχ. 700.

Μεταμόρφωση. Αθήνα, Ακρίτας, 1984. Σελ. 249. Δρχ.

450.

76/δελτιο Τόμος Β'. Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 1984. Σελ. 208.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΙΩΣ. Περί της μνηστείας εις το βυζαντινόν δίκαιον της Ακαδημίας Αθηνών, τό­ μος 50. Αθήναι, Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδη­ μίας Αθηνών, 1984. Σελ. 362. Δρχ. 1500.

ΓΕΝΙΚΑ ΑΞΕΛΟΣ ΛΟΥΚΑΣ. Εκδοτική δραστηριότητα και κί­ νηση των ιδεών στην Ελλάδα. Αθήνα, Στοχαστής, 1984. Σελ. 164. Δρχ. 300.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Πολιτισμός 666. Αθήνα, 1984. Σελ. 43.

ΔΗΜΑΣ ΗΛΙΑΣ Σ. Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί. Αθήνα. Σελ. 195+ εικόνες. Δρχ. 500.

ΚΟΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙA

ΜΕΛΙΚΗΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Η εθνολογία στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Θεσσαλονίκη. Μπαρμπουνάκης. Σελ. 38.

ΣΑΚΑΛΑΚΗ ΜΑΡΙΑ. Κοινωνικές ιεραρχίες και σύ­ στημα αξιών. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 264. Δρχ.

650.

ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

LEVI-STRAUSS CLAUDE. Ο δρόμος της μάσκας. Μετ. Ρούλα Λεκανίδου-Βαδαλούκα. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1984.· Σελ. 191.

ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η σοβιετική διείσδυση στην Ελλάδα. Αθήνα, Ροές, 1984. Σελ. 320. Δρχ. 500. ΜΑΝΤΙΚΑ ΑΙΑ - ΧΡΥΣΑΦΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Δυο γραμ­ μές: της ειρήνης και του πολέμου. Μελέτες Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών αριθ. 20. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 54. Δρχ. 100. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ Κ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η επικαιρότητα του μαρξισμού. Αθήνα, Θεμέλιο, 1984. Σελ. 173. Δρχ. 350. ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ - ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΧΡΙ­ ΣΤΙΝΑ. Τι είναι, τι σημαίνει, που οδηγεί η εξάρτηση. Μελέτες Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, αριθ. 18. Σελ. 155. Δρχ. 250. ΜΠΥΣΙ-ΓΚΛΥΚΣΜΑΝ ΚΡΊΣΉΝ - ΘΕΡΜΠΟΡΝ ΓΚΕΡΑΝ. Η σοσιαλδημοκρατική πρόκληση. Μετ. Ελέ­ νη Στεφανάκη. Αθήνα, Θεμέλιο, 1984. Σελ. 156. Δρχ.

700. ΧΑΛΛΙΝΤΑΙΗ ΦΡΕΝΤ. Η Αραβία χωρίς σουλτά­ νους. Μετ. Δήμος Βεργής. Αθήνα, Στοχαστής, 1984. Σελ. 364. Δρχ. 600.

ΔΙΚΑΙΟ ΖΟΜΠΟΛΑΣ ΤΑΣΟΣ Β. Δικόγραφα στη δημοτική.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Γ. Η ιστορία ως έρευνα και κριτική. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 343. ΗΛΙΟΥ ΜΑΡΙΑ. Εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμι­ κή. Αθήνα, Πορεία, 1984. Σελ. 253. Δρχ. 500. ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΤ. Ο Αδαμάντιος Κοραής και η Ευρώπη. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1984. Σελ. 192. Δρχ. 450. ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΓΛΟΥ ΘΕΜΕΛΗΣ Φ. Το μονοθέσιο δημοτικό σχολείο στη (σχολική) πράξη ή η πρακτική άποψη μονοθεσίου δημοτικού σχολείου. Θεσσαλονίκη 1984. Σελ. 130. Δρχ. 500. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΜΗΝΑΣ. Σχέσεις σχολείουοικογένειας. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1984. Σελ. 127 Δρχ. 300.

δελτιο/77

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Το «Δωδεκάορτο» της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα δια χειρός Θεοφάνους του Κρητός. Αθήνα. Δρχ. 800.

ΙΑΤΡΙΚΗ

ΠΕΓΕ ΖΩΡΖ. Η ζωγραφική στον 19ο αιώνα. Μετ. Άλκης Χαραλαμπίδης. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ.

119. Δρχ. 400.

ΓΑΛΛΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Δ. Ρευματικές παθήσεις. Β' έκδοση. Αθήναι, 1984. Σελ. 95. Δρχ. 250.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

VELLAY PIERRE. Σεξουαλική ανάπτυξη και μητρό­ τητα. Β' έκδοση. Μετ. Ιφιγένεια ΛιναρδάκηΠαπαχρυσάνθου. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 260. Δρχ. 800.

ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΜΑΝΟΣ Σ. Εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική. Αθήνα, Φιλλιπότης, 1984. Σελ. 122. Δρχ.

450.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΜΑΓΚΛΙΒΕΡΑΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ Κ. Εγχειρίδιο δημο­ σίων σχέσεων. ΣΤ' έκδοση. Αθήνα, Παπαζήσης, 1984. Σελ. 225.

ΤΕΧΝΕΣ

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ ΤΑΚΗΣ. Χάμφρεϋ Μπόγκαρτ. Κι­ νηματογραφικό Αρχείο, αριθ. 12. Αθήνα, Αιγόκερως, 1984. Σελ. 95. Δρχ. 150.

ADAMSON JOE. Groucho Harpo, Chico, Zeppo. Διασκευή Γιάννης Τξώρτζης. Αθήνα, Ερατώ, 1984. Σελ. 154. Δρχ. 280. ΜΠΕΛΤΟΝ ΤΖΩΝ. Χάουαρντ Χωκς. Μετ. Δημήτρης Κολιοδήμος. Κινηματογρ ιφικό Αρχείο, αριθ. 14. Αθή­ να, Αιγόκερως, 1984. Σελ. 96. Δρχ. 150. ΠΟΛΑΝΣΚΙ ΡΟΜΑΝ. Μετ. Μαν. Ζουμπουλάκη. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 317. Δρχ. 400.

ΓΕΝΙΚΑ ΑΛΕΞΙΟΥ ΠΛΑΤΩΝ Β. Η πρακτική του χρώματος. Αθήνα, Πρίσμα, 1984. Σελ. 62. Δρχ. 400.

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΚΑΡΑΧΡΗΣΤΟΣ ΣΠΥΡΟΣ. Ελληνικές αφίσες. Αθή­ να, Κέδρος, 1984. Σελ. 292. Δρχ. 5000.

Joy Division. Μετ. Κώστας Χρόνης. Αθήνα, 1984. Σελ.

128.

Κάτι το «ωραίον». Μια περιήγηση στη νεοελληνική κα­ κογουστιά. Αθήνα. Οι φίλοι του περιοδικού ΑΝΤΙ, 1984. Σελ. 358.

ΧΙΟΥΜΟΡ

ΠΟΡΤΕΡ ΤΟΜ - ΓΚΡΙΝΣΤΡΙΤ ΜΠΟΜΠ. Εγχειρίδιο σχεδίου και γραφικών τεχνών. Μετ. Βιβή Φωτοπούλου. Αθήνα, Σέλας, 1984. Σελ. 128. Δρχ. 750.

ΣΤΑΘΗΣ. Ο αυτοδύναμος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 142. Δρχ. 500.

ΦΙΣΕΡ ΕΡΝΣΤ. Η αναγκαιότητα της τέχνης. Μετ. Φούλα Χατζιδάκη. Αθήνα, Θεμέλιο, 1984. Σελ. 278. Δρχ. 400.

ΤΣΑΒΟΛΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Βρε... βρε... Υπάρχει και χιούμορ. Γελοιογραφήματα. Αθήνα, Βασδέκης, 1984. Δρχ. 250.

78/δελτιο

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ

Μετ. Μαρία Φέλκερ-Καμαρινέα. Αθήνα, Βιβλιοφιλία, 1984. Σελ. 37. Δρχ. 300.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

REINFELD FRED. Πώς να νικάτε στο σκάκι. Αθήνα, Τάταρης, 1984. Σελ. 176. Δρχ. 300.

ΠΟΙΗΣΗ

ΓΛΩΣΣΑ

ΒΑΒΟΥΡΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Τα ακαριαία: εμείς. 19801984. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 68. Δρχ. 200. ΒΑΚΑΛΟ ΕΛΕΝΗ. Οι παλάβρες της κυρά Ροδαλίνας. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1984. Σελ. 32. Δρχ. 120.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΟΒΑΝΗΣ ΧΡ. Νέο λεξικό. Θησαυρός όλης της ελ­ ληνικής γλώσσας. Αθήνα, Γιοβάνης. Σελ. 2230. Λεξικογραφικόν δελτίον. Τόμος 14ος. Αθήνα, Ακαδη­ μία Αθηνών, 1982. Σελ. 298.

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΦΟΥΡΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. Λεξικό Τουρκο-Ελληνικό. Αθήνα. Σελ. 557. Δρχ. 1400.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΒΑΡΒΕΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Το ράμφος. Β' έκδοση. Αθή­ να, ύψιλον/βιβλία, 1984. Σελ. 60. Δρχ. 120. ΔΑΝΙΗΛ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τα επίθετα. Ποιήματα 19681983. Αθήνα, Πρόσπερος, 1984. Σελ. 157. Δρχ. 300. ΕΛΥΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Σαπφώ. Ανασύνθεση και απόδοση. Αθήνα, Ίκαρος, 1984. Σελ. 170. Δρχ. 2500. ΖΗΡΑΣ ΑΛΕΞ. Ο ύπνος των ερωτιδέων. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 37. Δρχ. 150. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η αίρεση της τίγρης. Αθή­ να, Άγρα, 1984. Σελ. 25. ΚΑΡΑΜΒΑΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ I. Διέξοδος. (Μικρά ποιήματα). Αθήνα, 1984. Σελ. 47. ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΕΛΗ ΧΛΟΗ. Σχέσεις σιωπής. Θεσσα­ λονίκη, Εγνατία. Σελ. 39. ΚΥΘΡΑΙΩΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Πνευμονοκονίαση. Λευ­ κωσία, 1984. Σελ. 30.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Γάλβας. Εισ.-μετ.-σημ. Αλέξανδρος I. Κεσίσογλου. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 1984. Σελ.

122. Δρχ. 500.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Ιστορία και ανθολο­ γία της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Τόμοι Α' + Β' + Τ'. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 389 + 391 + 307. Δρχ. 3000.

ΛΥΤΡΑ ΚΑΠΉ. Ποιήματα. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 56. Δρχ. 150. ΜΑΡΗ-ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΛΛΙΡΟΗ. «Εξεχείλισε ο Ιορδάνης». Ποιήματα. Αθήναι, 1985. Σελ. 94. Δρχ. 300. ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΠΑΝΟΣ. Υπάρχω, ζω... (εκατοσύλαβα). Αθήνα, 1984. Σελ. 59. ΜΠΟΣΙΝΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡ. Χαμηλόφωνα. Ποιήματα. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 52. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ ΕΝΤΜΕ. Είναι η μνήμη του ουρανού. Αθήνα, Ίκαρος, 1984. Σελ. 103.

ΝΙΑΡΧΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. Γλώσσα και υπερβα­ τική πραγματικότης στην αρχαία ελληνική διάνόηση. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1984. Σελ. 133. Δρχ. 400.

ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ταναγραίες. Αθήνα, Κέδρος.

1984. Σελ. 42. Δρχ. 150.

ΒΕΪΛ ΣΙΜΟΝ. Η Ιλιάδα ή το ποίημα της δύναμης.

ΣΠΕΝΤΖΗΣ ΠΕΤΡΟΣ. Εν όψει. Θεσσαλονίκη, Νέα Πορεία, 1984. Σελ. 91.

δελτιο/79 ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Αλλαγή φωτισμού.

(1979-1981). Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 69. Δρχ. 250. ΤΡΥΦΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ Δ. Ο έσχατος του λόγου. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 77. ΤΣΙΤΣΕΛΑ ΚΑΙΤΗ. Μεταβολές. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 45. Δρχ. 150. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΟΥ ΜΑΤΣΗ. 7X3. Εφτά γραπτά στα ελληνικά. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 71. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΝΑΤΑΣΑ. Δυσαρέσκεια. Αθήνα, Πλέ­ θρον, 1984. Σελ. 57. Δρχ. 180. ΧΑΤΖΙΔΑΚΗ ΣΟΦΙΑ ΕΜΜ. Πορτογαλική ποίηση'. Β' έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα, 1984. Σελ. 117. Δρχ. 350.

ΜΠΑΣΤΙΑΣ ΚΩΣΤΗΣ. Παπουλάκος. Μυθιστορία. Ζ' έκδ. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1984. Σελ. 316. Δρχ. ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Το καλοκαίρι που χάθηκε στο χειμώνα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 141. Δρχ. 250. ΠΑΓΚΡΑΤΗΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ. Θεωρητικό αρχείο. Αθή­ να. Καρανάσης/Πεζογραφία, 1984. Σελ. 70. Δρχ. 200. ΠΑΝΤΑΖΩΝΗ ΕΛΕΝΑ. Ήμουν κι εγώ μαζί τους. Διηγήματα. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 164. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Οδοντό­ κρεμα με χλωροφύλη. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 96. Δρχ. 300. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Επτά σπουδές θρίλλερ. Αθήνα, Δα ιάς, 1984. Σελ. 108. Δρχ. 240.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Εσχάτη προδοσία. Σάτιρα αντιπολεμική. Νουβέλα. Αθήνα, 1984. Σελ. 66. Δρχ.

150.

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΡΕΝΟΣ ΗΡΑΚΛΗ. Οι εξάγγελοι. Αθήναι, Τα Νέα Ελληνικά. Σελ, 196. Δρχ. 400.

ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΛΑΖΑΡΟΣ Γ. Ο χρυσός νοικοκύρης, Αθήνα, Γκόνης, 1984. Σελ. 319. Δρχ. 400.

ΑΡΙΣΤΗΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Περιπέτεια. Νουβέλα. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 111. Δρχ. 200.

ΣΑΝΤΑΜΟΥΡΗ-ΣΠΕΡΑΤΖΑ ΑΡΤΕΜΙΣ. Σκόρπια ξεύτια. Αθήνα, 1984. Σελ. 48. Δρχ. 150.

ΓΕΩΡΓΟΥΔΗΣ ΒΑΓΓ. Πανδώρα: Το τελευταίο πέρα­ σμα. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 197. Δρχ. 400.

ΣΠΗΛΙΩΤΑΚΟΥ ΑΛΕΞΙΑ. Η γκόμενα. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1984. Σελ. 114. Δρχ. 300.

ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗΣ MAN. Ο μόνος δρόμος. Μυθιστόρη­ μα. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 215. Δρχ. 400.

ΣΤΟΦΟΡΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Μια εύθραυστη εποχή. ΑΟή. να, 1984. Σελ. 132.

ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΛΙΛΗ. Μου σερβίρετε ένα βασιλόπουλο παρακαλώ. Δ' έκδοση. Αθήνα, Γραμμή, 1984. Σελ.

156.

ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ο δρόμος προς τη δό­ ξα. Β' έκδοση. Νεοελληνική Λογοτεχνία, αριθμ. 281. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 211. Δρχ. 280.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η πρωτεύουσα των προσφύ­ γων. Πεζογραφήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 277. Δρχ. 600.

ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ ΜΙΧΑΛΗΣ. Τα παλιά συρτάρια. Διη­ γήματα. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 90.

ΚΑΛΑΤΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ I. Η μπιραρία του Μονάχου. Νουβέλα. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1984. Σελ. 171. Δρχ. 250. ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΜΑΝΟΣ. Με στοιχεία προσωπικών συνεντεύξεων. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης.

1984. Σελ. 179. ΚΩΤΟΥΛΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Δια-λέξεις. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1984. Σελ. 150. Δρχ. 250. ΜΟΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ιππότες του Σταυρού. Εκλεκτά διηγήματα. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 364. Δρχ. 500.

ΦΑΚΙΝΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Ο Ιωσήφ εξαφανίζεται. Διη­ γήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 134. Δρχ. 350. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Καφετέρια. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 204. Δρχ. 450. ΔΟΥΜΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Η μαύρη τουλίπα. Μετ. Μιχαήλ Στασινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 276. Δρχ. 400.. ΕΝΤΟ ΣΟΥΣΑΚΟΥ. Οι σαμουράι. Μετ. Κλειώ Γουέμπερ. Αθήνα, Ψυχογιός, 1984. Σελ. 390. Δρχ. 550.

ΜΠΑΚΟΛΑΣ ΝΙΚΟΣ. Εμβατήρια. Ύπνος Θάνατος. Β' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 130.

ΚΑΡΝΤΙΝΑΛ MAPI. Το μουλάρι της νεκροφόρας. Μετ. Γιάννης Αγγέλου. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 95. Δρχ. 150.

ΜΠΑΣΤΙΑΣ ΚΩΣΤΗΣ Μηνάς ο ρέμπελος. Κουρσά­ ρος στο Αιγαίο. Μυθιστορία. Αθήνα, Εκδοτική Αθη­ νών, 1984. Σελ. 264. Δρχ. 500.

McCULLOUGH COLLEN. Τα πουλιά πεθαίνουν τρα­ γουδώντας. Γ' έκδοση. Μετ. Βικτώρια Τράπαλη. Αθή­ να, Bell, 1984. Σελ. 715.

80/δελτιο MAILER NORMAN. To πάρκο των ελαφιών. Μετ. Γιώργος Τασσόπουλος. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ.

316. Δρχ. 450.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΝΑΪΠΟΥΛ Β.Σ. Μια σημαία στο νησί. Νουβέλα. Μετ. Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη. Ξένη Πεζογραφία, αριθ. 12. Αθήνα, Γλάρος, 1984. Σελ. 130. Δρχ. 250.

ΔΑΛΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ο Καβάφης και η δεύτερη σο­ φιστική. Αθήνα, Στιγμή, 1984. Σελ. 421. Δρχ. 1000.

ΟΡΓΟΥΕΛ ΤΖΩΡΤΖ. Η κόρη του παπά. Μετ. Αλίκη Λυκιαρδοπούλου. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1984. Σελ. 195. Δρχ. 380.

RENAULT MARY. Ο βασιλιάς πρέπει να πεθάνει. Μετ. Βασίλης Καλλιπολίτης. Αθήνα, Bell, 1984. Σελ.

384. ΡΟΝΓΚ ΣΕΝ. Οι μεσήλικες. Μετ. Αμαλία Τσακνιά. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ. 97. Δρχ. 200. ΡΟΥΣΣΩ ΖΑΝ-ΖΑΚ. Οι ονειροπολήσεις του μοναχι­ κού οδοιπόρου. Μετ. Νίκος Σημηριώτης. Αθήνα. Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 164. Δρχ. 200. ΣΑΓΚΑΝ ΦΡΑΝΣΟΥΑΖ. Ένα χαμένο προφίλ. Μετ. Γ.Ν. Δρόσος. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 159. Δρχ. 200.

SARRAUTE NATHALIE. Παιδικά χρόνια. Μετ. Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1984.

■Σελ. 258. Δρχ. 700.

ΕΥ ΘΥΜΟΓΡ ΑΦΙΚΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. Τα τολμηρά. Ευθυμο­ γραφήματα. Πειραιάς, 1984. Σελ. 62. Δρχ. 250.

ΔΗΜΟΥ ΝΙΚΟΣ. Το απόλυτο και το τάβλι. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ. 171. Δρχ. 350. ΚΟΤΖΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β'. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 175. Δρχ. 400. ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ ΕΠΑΜ. Γ. Η λειτουργία του λαογραφικού στοιχείου στο έργο του. Α. Καρκαβίτσα. Αθή­ να, Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, 1984. Σελ, 270. Δρχ. 500. ΝΑΣΙΟΥΤΖΙΚ Α.Κ. Αναζητήσεις. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 152. Δρχ. 300. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Η ποιητική σκέψη και γλώσσα του Κώστα Αξελού. (Τέσσερα δοκίμια). Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 66. Δρχ. 180. ΧΑΤΖΗΚΑΚΙΔΗΣ ΑΘΑΝ. Δ. Ιδιοτυπία εννοιών με αξιοπρόσεκτους και αξιοπρόσδεκτους συσχετισμούς. Αθήναι, 1984. Σελ. 166. Δρχ. 450. ΟΥΑΪΛΝΤ ΟΣΚΑΡ. Ο κριτικός ως δημιουργός. Μετ. Σπύρος Τσακνιάς. Αθήνα, Στιγμή, 1984. Σελ. 139. Δρχ. 450, JAMES HENRY. Η τέχνη της μυθοπλασίας. Πρόλ.μετ.-σημ. Κώστας Παπαδόπουλος. Αθήνα, Άγρα, 1984. Σελ. 79. Δρχ. 250.

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡΓΑ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ρε που έπεσα. Θεατρικό. Αθήνα, Καπόπουλος, 1983. Σελ. 94. ΜΑΤΕΣΙΣ ΠΑΥΛΟΣ. «Λύκε, λύκε». Αθήνα, Εστία.

1984. Σελ. 101. Δρχ. 220. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Η κυρία δεν πενθεί. Και άλλες επτά κωμωδίες. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 165. Δρχ. 260. ΠΑΠΑΔΟΓΕΩΡΓΟΣ ΣΠΥΡΟΣ. Τα δαχτυλίδια. Αθή­ να, Εστία, 1984. Σελ. 104. Δρχ. 230. ΣΙΣΚΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ο τελευταίος βασιλιάς. Αθή­ να, Μαλλιάρης-Παιδεία. Σελ. 126. Δρχ. 250.

GOETE JOHAN-WOLFGANG. Φάουστ. Μετ. Ιάνης

δελτιο/81 Λο Σκόκκο. Αθήνα, Αναγνωστίδης. Σελ. 228. Δρχ.

350.

σμού. Μετ. Γιάννης Βούλτεψης. Αθήνα, Ισοκράτης, 1984. Σελ. 205. Δρχ. 400. Αμητός .στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου. Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1984. Σελ. 510. Δρχ.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Κλειδιά και κώδι­ κες θεάτρου. Τόμος II: Ελληνικό θέατρο. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 437. Δρχ. 480.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΛΟΓΙΑ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΜΑΝΟΛΗΣ. Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1984. Σελ. 243. Δρχ. 2.600.

1000.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Η Αθήνα μας. Έκδοση για την επέτειο 150 χρόνων από την ανακήρυξή της σαν πρωτεύουσα της Ελλάδος. Αθήνα, Παληά Γραφική Πλάκα, 1984. Σελ. 114. Δρχ.

1.400. ΑΝΤΩΝΑΚΑΤΟΥ ΝΤΙΑΝΑ. Μεσσηνία. Καλαμάτα, Ροταριανός Όμιλος Καλαμάτας, 1984. Σελ. 263. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΓΡΙΒΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ. Αθήνα, 1984. Σελ. 135. Δρχ. 300.

Πλάκα.

ΚΟΥΤΕΛΑΚΗΣ ΧΑΡΗΣ MIX. Αγ. Παντελεήμονας Τήλου. Ιστορική και αρχιτεκτονική διερεύνηση. Αθή­ να. Σελ. 192. Δρχ. 600.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. Η Μονή Σκαφιδιάς Ηλείας. Αθήνα, 1984. Σελ. 252. Δρχ. 800.

ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Π. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ο Μακεδονικός Αγώνας. Απομνημονεύματα. Ίδρυμα Μελετών Χερσο­ νήσου του Αίμου, αριθ. 199. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ.

491. Δρχ. 800.

ΜΕΛΑΣ ΚΩΝΣΤ. Α. Καρπαθιανή προσωπογραφία. (Ανάτυπο). Αθήνα, 1984. Σελ. 141. Δρχ. 350.

ΒΛΑΧΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Σ. Μια φορά κι έναν καιρό, ένας διπλωμάτης... Τόμος Α': Ακόλουθος. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 296. Δρχ. 420.

ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ-ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ. Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 305. Δρχ. 900.

ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Νάσιουτζικ. Ένοχος ή αθώος. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 159. Δρχ. 300. ΚΟΥΡΟΥΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Δάφνες και λάσπες. Αθήνα, 1984. Σελ. 161. Δρχ. 350. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝ. Γ. Μεσάνυχτα στη ντίσκο... Αθήναι, Φωτοδότες, 1984. Σελ. 167. Δρχ.

250. ΠΑΠΑΛΙΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Εθνική Αντίσταση στην Αργολίδα. Απομνημονεύματα. Άργος. Σελ. 47.

ΡΟΔΑΚΗΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ. Δεκέμβρης 1944. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1984. Σελ. 238. Δρχ. 450.

ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Σ. Μεταφράσεις τουρκι­ κών ιστορικών εγγράφων. Τόμος Δ': Έγγραφα περιό­ δου 1715-1752. Ηράκλειον, Δήμος Ηρακλείου, 1984. Σελ. 409. Δρχ. 1250. Τιμή στην Κρήτη. 1884-1984. Ηράκλειο, Δήμος Ηρα­ κλείου, 1984. Σελ. 160. Δρχ. 1200.

CLOGE RICHARD. Σύντομη ιστορία της νεώτερης Ελλάδας. Μετ. Χάρης Φουντέας. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1984. Σελ. 347. Δρχ. 700.

ΠΑΤΣΟΣ ΦΙΛΟΠΟΙΜΗΝ. Ένας ταξιτζής μιλάει σε όλους για όλα. Αθήνα, 1984. Σελ. 222. Δρχ. 300.

LEAR EDWARD. The Cretan Journal. Edited by Rowena Fowler. Athens, Harvey, 1984. Σελ. 117. Δρχ.

1900.

ΤΖΕΡΜΙΑΣ ΠΑΥΛΟΣ Ν. Ο Καραμανλής του αντιδικτατορικού αγώνα. Αθήνα, Ροές, 1984. Σελ. 483. Δρχ.

900.

REIS PIRI. Bahrije. Κατακτητική ναυσιπλοΐα στο Αι­ γαίο (1521). Αθήνα, Τηλέθριον. Σελ. 284. Δρχ. 1800.

ΦΛΟΥΝΤΖΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ I. Στο κολαστήριο της Μακρονήσου. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 283. Δρχ. 600.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΜΠΟΚΚΑ ΤΖΙΟΡΤΖΙΟ. Η αποκάλυψη

ΜΟΝΚΑΔΑ ΦΡΑΝΘΙΣΚΟ ΝΤΕ. Εκστρατεία

82/δελτιο Καταλανών και Αραγωνέζων κατά Τούρκων και Ελλή­ νων. Μετ. Ιουλία Ιατρίδη. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ.

290. Δρχ. 380.

ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ρίες που κανείς δεν ξέρει. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ.

70. Δρχ. 250. ΤΣΙΛΙΜΕΝΗ ΤΑΣΟΥΛΑ. Ο ασπρούλης κι η ουρά του. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 15. ΤΣΙΛΙΜΕΝΗ ΤΑΣΟΥΛΑ. Περιπέτεια στη θάλασσα. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 14. ΓΡΥΠΑΡΗΣ ΠΙΕΡ. Ο γίγαντας με τις κόκκινες κάλ­ τσες. Μετ. Τριάδα Καραγιώργη. Εικον. Νίκος Μαρουλάκης. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 148. Δρχ. 400.

ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Τόποι - εικόνες - ιδέες σκέψεις. Αθήνα, 1984. Σελ. 171. Δρχ. 500.

ΓΡΥΠΑΡΗΣ ΠΙΕΡ. Το παμπόνηρο γουρουνάκι. Μετ. Τριάδα Καραγιώργη. Εικον. Νίκος Μαρουλάκης. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 154. Δρχ. 400.

ΠΑΙΔΙΚΑ

Θιβετιανά παραμύθια. Μετ. Γιάννης Γαβριηλίδης. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 157. Δρχ. 350.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΒΑΛΑΒΑΝΗ ΕΛΕΝΗ Γ. Στ’ αλογάκια! Στ’ αλογάκια. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 34. Δρχ. 190. ΒΑΡΔΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Το αθάνατο νερό. Ελληνι­ κή Λαογραφία, αριθ. 1. Εικον. Ράνια Βαρβάκη. Αθή­ να, Βαρδίκος, 1984. Δρχ. 300. ΒΑΡΔΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Δάμων και Φιντίας. Ελλη­ νική Λαογραφία, αριθ. 2. Εικον. Ράνια Βαρβάκη. Αθήνα, Βαρδίκος, 1984. Δρχ. 300. ΒΑΡΔΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Το αυγό της μάνας. Ελλη­ νική Λαογραφία, αριθ. 3. Εικον. Ράνια Βαρβάκη. Αθήνα, Βαρδίκος, 1984. Δρχ. 300. ΒΑΡΔΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Οι Κένταυροι. Ελληνική Μυθολογία, αριθ. 1. Εικον. Ράνια Βαρβάκη. Αθήνα, Βαρδίκος, 1984. Δρχ. 360. ΒΑΡΔΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Οι Αμαζόνες. Ελληνική Μυθολογία, αριθ. 2. Εικον. Ράνια Βαρβάκη. Αθήνα, Βαρδίκος, 1984. Δρχ. 360. ΒΑΡΔΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ο Μίδας. Ελληνική Μυθο­ λογία, αριθ. 3. Εικον. Ράνια Βαρβάκη. Αθήνα, Βαρδί­ κος, 1984. Δρχ. 360. ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ ΑΜΑΛΙΑ. Έτσι είπε κι έφυγε για το σπίτι του Οδυσσέα. Αθήνα, 1984. Σελ. 189. Δρχ. 700. ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ. Η ασπίδα. Κωμωδία. Ελεύθερη δια­ σκευή για παιδιά Ελένη Γ. Βαλαβάνη. Αθήνα, Δωδώ­ νη, 1984. Σελ. 92. Νεανικό ημερολόγιο. Με σταγόνες ελληνικής ποίησης. Β' έκδοση. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 152. Δρχ. 220. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΔΟΤΗ. Ιστο­

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τεύχος 22. Δρχ. 100. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 276. Δρχ. 50. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Φύλλο 72. ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 7. Δρχ. 150.

Αυτοθεραπεία-μεταμόρφωση.

ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ. Περιοδικόν σύγγραμμα. Τόμος 39/1984. Δρχ. 1000. ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 35. Δρχ. 100. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 908. Δρχ. 100. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 27. Δρχ. ΔΕΛΤΊΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥ­ ΔΩΝ. Τόμος 4ος, 1983. Δρχ. 700. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 107. Δρχ. 120. ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Μηνιαία εφημερίδα για την αυτοδιοίκηση. Τεύχος 6. Δρχ. 30. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 40. Δρχ. 100. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ. Περιοδικό της Χριστιανι­ κής αλήθειας. Τεύχος 3. Δρχ. 75. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη επιθεώρηση κοι­ νωνικών επιστημών. Τεύχος 20. Δρχ. 200.

δελτιο/83 ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 96. Δρχ. 700. ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού. Τεύχος 155. Δρχ. 120. ΘΟΥΡΙΟΣ. Κεντρικό όργανο της ΕΚΟΝ Ρήγας Φερραίος. Τεύχος 193. Δρχ. 40.

■ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Διμηνιαίο πε­ ριοδικό για το σπίτι. Τεύχος 16. Δρχ. 150. ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Δίμηνο κινημα­ τογραφικό περιοδικό. Τεύχος 18. Δρχ. 150. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ. Επιθεώρηση ανάλυσης και κριτικής της κοινωνίας. Τεύχη 1,2. Δρχ. 100. ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΑ. Τεύχος 1. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 39. Δρχ. 130. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 32. Δρχ. 300. ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Φύλλο 232. Δρχ. 50. ; ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 817. Δρχ. 80. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Όργανο της «Κίνησης για τη Νεό­ τητα». Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος Β/18. Δωρεάν. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 96. Δρχ. 7. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες. Τεύχος 48. Δρχ. 100. ΣΥΛΛΟΓΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες και . φιλότεχνους. Τεύχος 14. Δρχ. 100.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 171. Δρχ. 100. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Περιοδική έκδοση της επιστημονικής ένωσης του Κ.Θ.Ψ.Π.Α. Τεύχη 1, 2. Δρχ. 150. ΤΟΤΕ. Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 19. Δρχ. 150. ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ. Ετήσιο φιλολογικό ιστορικό λαογραφικό λογοτεχνικό περιοδικό σύγγραμμα. Τόμος 4ος. Δρχ.

500. ΤΡΙΦΥΛΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 59. Δρχ. 200. ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος. Φύλλο 71-72. ΨΑΧΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Μηνιάτικη τοπική εφημερίδα. Φύλλο 35.

84/δελτιο 27 Νοεμβρίου 1984

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

ΚΡΙΤΙΚΟΙ Αθ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κσνιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίχσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΈΛ: Ε. Λάππα ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίχης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σχαμαχίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κονχολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούχβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου

ΟΠ: Ο Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη 1111: Π. Παγκράχης ΣΤ: Δ. Σχαμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίχης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης

ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Ανχί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιαχί ΓΤ: Γράμμαχα και Τέχνες ΓΎ: Γυναίκα ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίχης ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και χο Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροχϋπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπχεία ΕΣ: Ελεύθερος (Σχερ. Ελλ.)

Πρακτικά Πρακχικά χου Πανελλήνιου συνεδρίου χης Μαθημαχικής Εχαιρείας (ΛΑ, ΠΕ, 70)

Μοναστήρια Λαϊνάς Θ.Α.: 1) Τα φθιωτικά μοναστήρια 2) Το μοναστήρι χης Δαμάστας (Π. Ζωτήρχος, Ορθόδοξος Τύπος, 16/11)

Φιλοσοφία Γιανναράς X.: Σχεδίασμα εισαγωγής στη φιλοσοφία (Μ. Μαρκάκης, ΔΣ, 35) Μαρκίδης Μ.: Λόγος περί της επιθυμίας (ΒΠ, ΔΙ, 106)

ΕΨ: Επισχημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εσχία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο χης Επισχήμης Πθ: Πολιχικά Θέμαχα ΠΚ: Πνευμαχική Κύπρος ΠΛ: Πολιχισχική ΠΟ: Πολίχης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέμαχα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκχικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εσχία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τεχράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Σχέγη ΧΑ: Χάρχης ΧΡ: Η Χρισχιανική

Παππάς Γ.: Παράλογο και προνομιούχος τόπος (ΣΝ, ΔΣ, 33) Φαράντος Γ.: Ηράκλειτος (ΛΑ, ΠΕ, 70) Wittgenstein Ρ.: Παρατηρήσεις πάνω στα χρώματα (ΛΑ, ΠΕ, 70) Μπαλογιάννης Σ.: Ψυχολογία (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τύ­ πος, 16/11), (ΑΘ, ΜΜ, 27/11) Πιντέρης Γ.: Προσωπικότητα και υγεία (ΛΑ, ΠΕ, 70)

θρησκεία Αεράκης Δ.: Άγιοι μόνον τότε; (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τύπος, 16/11) Αναστασάκης Γ.: Χιλιαστικές πλάνες και αναιρέσεις αυτών (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τύπος, 9/11)

δελτιο/85 Μαγδαληνή (Μοναχή): Οι άγιοι, του πόντου (ΚΣ, ΝΕ, 24/11) Μιχαηλίδης Μ.Ε.: Ευχαριστισιακή δοξολογία (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τόπος, 16,11) Το θεϊκό λυχνάρι (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τύπος, 9/11)

Κοινωνιολογία Μάφι Μ.: Underground (Σ.Β., ΟΤ, 15/11) Schartzeuberg R.G.: Πολιτική κοινωνιολογία (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 15/11)

Πολιτική Αγγελόπουλος X.: Ελληνισμός και σοσιαλισμός (ΑΦ, ΑΚ, 24/ 11) Καλλίας Κ.Μ.: Στο Ευρωκοινοβούλιο (Η.Λ.Τ. ΔΣ, 35) Κούσουλας Δ.: Τα μεγάλα θέματα της εποχής μας (ΓΣ, ΑΗ.

20/11) Παπανδρόπουλος Α.: Νεκρή κατάθεση (X. Μεγαλυνός, ΟΠ.

16) Παρνασίδης Ο.: Αντιπολεμικό σάλπισμα (ΓΣ, ΑΗ, 27/11) Κολέτι Λ.: Οι ιδεολογίες από το. ’68 μέχρι σήμερα (Μ. Ματσαγγάνης, ΘΟ, 25/10)

Οικονομία Βαμβουκάς Γ.: Οικονομική ανισορροπία (ΑΦ, ΑΚ,-17/11)

Εκπαίδευση Νούτσος Μ.ί Διδακτικοί στόχοι και αναλυτικό πρόγραμμα (Α. Ανδρέου, ΔΙ, 106) Παπαδόπουλος X.: Σπουδές στο εξωτερικό (ΛΑ, ΠΕ, 70)

Σχολικά Φιλοσοφία Γ' λυκείου (Ν. Γιανναδάκης, ΚΑ, 15/11)

Χημεία Μανουσάκης Γ.: Μέσα από τα πειράματα η μαγεία της Χη­ μείας (Β. Ψαρράκης, ΜΕ, 24/11), (ΓΣ, ΑΗ, 20/11)

Τέχνες Βρεττάκος - Ντε Νόρα Ε.: Πόρτες Τ. 2 (ΚΣ, ΝΕ, 17/11) Γεωργιάδης Π.: Τα παλιά φανάρια (ΚΣ, ΝΕ, 17/11) Ιωάννου Γ.: Ο τρίτος δρόμος (ΓΣ, ΑΗ, 27/11) Καταφυγιώτης Μ.: Ζωγραφική και σχέδια 1960-1982 (ΚΣ, ΝΕ, 17/11) Πελεκανίδης Σ - Χατζηδάκης Μ.: Καστοριά (ΚΤ, ΕΘ, 21/11) Σαρρή Λ.: Θαλασσινός κήπος (Δ. Δεληγιάννης, ΔΙ, 106) Σιατόπουλος Δ.: Το θέατρο της Ρωμιοσύνης (ΓΣ, ΑΗ, 27/11) Έσσλιν Μ.: Μπρεχτ (Ν. Ταξιάρχης, ΡΙ, 18/11) Κριστ I.: Ο χρυσός αιώνας της φωτογραφίας (ΚΤ, ΕΘ, 14/11) Τισντάλ Κ.: Φουτουρισμός (ΓΣ, ΑΗ, 27/11)

Αθλητισμός Βολξεφύλλερ Φ.: Αυτό είναι το τζόκινγκ (ΓΣ, ΑΗ, 27/11)

Ενασχολήσεις

Κακίσης Σ.: Σάηλεντ γούμαν (Η. Κουτσούκος, Θεσσαλονίκη, ' 17/11) Κοντός Γ.: Τα όστά (ΘΠ, ΕΣ, 3/11) Κουβαράς Γ.: Οδός ανθρώπου (ΚΝ, ΚΑ, 14/6) Λάσκαρης Κ.: Νοσταλγός στην ταβέρνα (ΣΝ, ΔΣ, 35) Λέντξης Δ.: Σημειώσεις για την Άννα που ξούσε στο Elsinore (Μ. Κοντσούκος, Θεσσαλονίκη, 17/11) Λογαράς Κ.: Ο άλλος Ιούλιος (Δ. Σερράς, Περίπλους, 3) Μακράτος Τ.: Μυστικοί έρωτες (Η. Κουτσούκος, Θεσσαλονί­ κη, 17/11) Ματορίκος Γ.: Ζεματιστά (Σ.Ν., ΔΣ, 35) Μιχάκης.Γ·: Υποβρύχιο (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 3) Πατίλης Γ.: Ζεστό μεσημέρι (Δ. Φλεμοτόμος, Περίπλους, 3) Στεφάνου Λ.: Οι λέξεις και τα πράγματα (ΒΠ, ΔΙ, 106) Στρατής Γ.: Ανεμόσπαρτοι (Σ.Ν., ΔΣ, 35) Τσούρας Ν.Α.: Καλοκαιρινή ηρεμία (Π. Σωτήρχος, Ορθόδο­ ξος Τύπος 16/11) Τσόυτάκος Λ.: Γράμματα στον Αλέξανδρο (ΑΦ, ΑΚ., 24/11)

Πεζογραφία Βαλτινός Θ., κ.ά.: Τρία διηγήματα (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 106), (ΚΤ, ΚΘ, 18/11) Βαμβουνάκη Μ.: Ντούλια (ΒΠ, ΔΙ, 106) · Γιαννοπούλου-Γεωργουλάκη Ε.: Κάπου εκεί στις ανατολικές συνοικίες (ΝΜ, ΡΙ, 18/11) Δημάσος Α.: Η μαμά Ελλάς (ΝΜ, ΕΒ, 59) Θεόδωρος.: Στίγματα πορείας (ΓΣ, ΑΗ, 20/11) Κελέκης Θ.: Το κορίτσι της άλλης ζωής (Δ.Ν.Α., ΜΕ, 20/11) Κιούση Ν.: Χειραφετημένες γυναίκες (ΕΛ, ΓΥ, 907) Κυριαζής Κ.: Ερρίκος του Αινώ (ΑΘ, ΗΜ, 27/11) Λέος Δ.: Τσίρκο (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Εβδομη, 7/11) Μητσάκος Α.: Του απεσταλμένου μας (ΑΦ, ΑΚ, 24/11) Πανσέληνος Α.: Συνέντευξη με τον εαυτό μου (ΒΠ, ΔΙ, 106) Γκαρσία-Μάρκες Γ.: Το φθινόπωρο του Πατριάρχη (X. Μεγα­ λυνός, ΟΠ, 16) Γκαρύ Ρ.: Πέρα από το σημείο αυτό το εισιτήριό σας δεν ισχύει πια (Σ. Κάτσικας, ΔΙ, 106) Γκίνξμπουργκ Ν.: Ο δρόμος που πάει στην πόλη (ΒΨ, ΜΕ, 17/11), (ΜΠ, ΝΕ, 17/11), (ΓΣ, ΑΗ, 20/11) Ζιντ Α.: Ο Ανηθικολόγος (X. Μεγαλυνός, ΟΠ, 16) Κόλλινς Τ.: Παιγνίδι χωρίς κανόνες (ΑΘ, ΗΜ, 27/11) Λόντον Τ.: Η σιδερένια φτέρνα (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 21/11) Μέλβιλ X.: Μόμπυ Ντικ. (Γ. Κεντρώτης, ΔΙ, 106) Μπαξέν Ε.: Με την Οχιά στο χέρι (ΕΛ, ΓΥ, 907) Μπρανκάτι Β.: Ο Ωραίος Αντόνιο (ΑΘ, ΗΜ, 18/11) Ντος Πάσος Τ.: 1) Ο 42ος Παράλληλος 2) 1919 (Ε. Βάλτα, Εβδόμη, 3/11) Ουναμούνο Μ.: Καταχνιά (ΑΘ, ΗΜ, 13/11) Petrakis Η.Μ.: Ημέρες εκδίκησης (W, ΟΤ, 22/11) Σεμπρούν X.: Όταν χάθηκαν οι αισθήσεις (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 21/11) ΣερξΒ.: ΆνθρωποΓστη φυλακή (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, , 21/11) Στιούαρτ Φ.: Το νησί της Ελπίδας (ΑΘ, ΗΜ, 25/11) Τσέστερτον Γ.Κ.: Ο άνθρωπι ς που τον έλεγαν Πέμπτη (Λ. Μεγαλυνός, ΟΠ, 16) Χάσεκ Γ.: Για τα πανηγύρια (ΓΣ, ΑΗ, 20/11)

Κηπουρική για όλους (ΓΣ, ΑΗ, 27/11)

Ποίηση Βέης Γ.: Ο δράκος του μεσημεριού (Β. Χατζηβασιλείου, ΔΙ, 106) Γουρδομιχάλη Γ.: Πέτρινος άνθρωπος (ΘΠ, ΕΣ, 9/11) Δεφνέρ Ο.: Ναρδιγάλια (ΔΣ, Περίπλους, 3) Δημητριάδης Δ.: Χωρίς σύνορα (Μ. Μιστριώτη, Ευβοϊκό Λο­ γοτεχνικό Αρχείο, 30) Καβαλιώτες ποιητές (ΒΠ, ΔΙ, 106) Καβάφης Κ. - Μελισσινός Σ.: Ποιήματα παρ’ άλληλα. (ΓΣ, ΑΗ, 27/11)

Χρονογραφήματα Θεολογίδου Ρ.: Και ό,τι ήθελε προκύψει. (ΓΣ, ΑΗ, 20/11)

Μελέτες Βακαλόπουλος Α.: Ανδρέας και Κώστας Καρκαβίτσας (ΓΣ, ΑΗ, 27/11), (ΚΣ, ΝΕ, 24/11) Γούναρης I.: Η ιατρική και η υγιεινή στον Όμηρο (Η.Λ.Τ., ΔΣ, 35) Κοπιδάκης Ζ.Μ.: Αριάδνη (ΕΛ, ΓΥ, 907)

86/δελτιο Ρωτάς Β.: Κριτικοί στοχασμοί πάνω στην Οδύσσεια του Καζαντζάκη (ΒΠ, ΔΙ, 101) Τζαντζάνογλου Ε.: Μια λανθάνουσα ποιητική σύνθεση του Σολωμό'ύ (Σ. Καββαδίας, Περίπλους, 3)

Λοντόροφ Ν.: Σύντομη ιστορία της Βουλγαρίας (ΕΖ, ΡΙ, 18/ Η)

Δοκίμια

Αγγελής Ν.: Αλέξιος Καλλέργης (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 24/11) Βαφειάδης Μ.: Απομνημονεύματα (Γ. Μότσιος, ΔΙ, 106) Βουλγαράκης Δ.: 1) Αναμνήσεις από την Αλβανία 2) Η σφαγή . του Δομένικο (Θ.Τ, ΑΥ, 20/11) Γκατξογιάννης Ν.: Ελένη (Μ. Γκανάς - Α. Ελεφάντης, ΔΠ, 27) Ιωαννίδης Κ.: Σουλουτσέχ (ΚΣ, ΝΕ, 24/11) Κονδύλης Φ.: Το τριήμερο στα κάγκελα (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 14/11) Λιάτα Ε.: Τιμές και αγαθά στην Αθήνα, 1893-1846 (Π. Πιζάνιας, ΠΟ, 67-68) Μητροπούλου Κ.: Το χρονικό των 3 ημερών (Θ. Πάπανικολάου, Εικόνες, 14/11) Μιχελή Λ.: Μοναστηράκι (ΚΣ, ΝΕ, 17/11) Μπαρτζώτας Β.: Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα (Γ. Τσαπόγας, Οδηγητής, 22/11) Μποννιάς Α.: Η Αλίκη και οι άλλοι (ΒΨ, ΜΕ, 17/11) Πλεύρης Κ.: Ο Σωκράτης μπροστά στο θάνατο (ΑΘ, ΗΜ, 25/ 11) Φακίνος X.: Πετώντας (ΑΘ, ΗΜ, 18/11) Φάτσης Γ.: Πολυτεχνείο ’73 (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 14/ 11) Χατξούδη-Τούντα Ε.: Η ηλιοστάλακτη από τη Βιθυνία (ΚΣ, ΝΕ, 24/11) Γιάνους Γ,: Κουβεντιάζοντας με τον Κάφκα (ΚΤ, ΕΘ, 21/11) Χολιντέυ Μ.: Η κυρία τραγουδάει τα μπλουζ (ΒΨ, ΜΕ, 17/11)

Τσούρας Ν.: Η δεσποτία του λόγου (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τύπος, 7/11) Φίλιας Β.: Αντιπαραθέσεις (ΒΠ, ΔΙ, 106) Ουάιλντ Ο.: Η ψυχή του ανθρώπου στο σοσιαλισμό (ΚΤ, ΕΘ, 24/11) 1984: Ο Όργουελ δικαιώθηκε (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες 21/ 11)

' Παιδικά Βόρνινγκ Α: Η Αθήνα των αμπελιών (Η. Κουτσούκος, Θεσσα­ λονίκη, 17/11) Κάσσαρης X.: Το πιο αληθινό παραμύθι (ΑΠ. ΑΥ, 21/11) Κρόκος Γ.: Τα παραμύθια της Μικρασίας (Μ.Κ. ΝΕ, 17/11) Μαρίνος Γ.: Το ματωμένο στραγάλι (ΑΠ, ΑΥ, 14/11) Μουρίκη Κ.: Η μικρή Ριρή επιστρέφει (ΕΤ, ΕΘ, 14/11) Παιδαγωγικά παιγνίδια (ΑΠ, ΑΥ, 21/11) Γκόλντεμπεργκ Ν.: Ο μπαμπάς κλώσα (ΒΠ, ΔΙ, 106) Will Ο.: Ο εγωιστής γίγαντας Ματζούρεκ Μ.: Ζωολογία (ΒΠ. ΔΙ, 106) ΝτίκενςΚ.: Χριστουγεννιάτικη ιστοοίιι (ΓΣ. Λ\1. HI 111

Θεατρικά έργα

Βιογραφίες-Μαρτυρίες-Απομνημονεύματα

Γάιος X.: Ο σωτήρας του κόσμου (ΓΣ, ΑΗ, 20/11)

Ιστορία

Ταξιδιωτικά

Καιροφύλλας Γ.: 1) Η Αθήνα της Μπελ Επόκ (ΚΣ, ΝΕ, 17/11) 2) Η Αθήνα του μεσοπολέμου (ΚΤ, ΕΘ, 14/11) (ΚΣ, ΝΕ, 17/ 11), (ΓΣ, ΑΗ, 20/11) Κόντης Β.: Η αγγλοαμερικάνικη πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα 1945-1949 (ΓΣ, ΑΗ, 27/11) Κουτσογιάννης Δ.: Η παλιά Βουλιαγμένη (ΑΘ, ΗΜ, 23/11), (ΚΣ, ΝΕ, 17/11) Ξανθοπούλου-Κυριακού Α: Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βενετοί (Π. Σωτήρχος, Ορθόδοξος Τύπος, 9/11) Ο Όλυμπος στη ζωή των Ελλήνων (Θ.Τ., ΑΥ, 20/11) Ζέρδας Π.: Κυπριακό, τ. 6' (ΑΦ, ΑΚ, 14/11) Ζάιντλ Β.: Οι Βαυαροί στην Ελλάδα (ΓΣ, AM, 20/11)

Κωνσταντινίδη Λ.: Στοχαστικό περπάτημα στον Ελλάδικό χώ. ρο (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 3/10) Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Το περιβόλι της Παναγίας (ΚΣ, ΝΕ, 4/11) Μπωβουάρ Σ.: Η Αμερική από μέρα σε μέρα (Ν. Μαρκίδου, CO, 10 Νοεμ ’84)

Περιοδικά Δελτίο Συνδέσμου Διπλωματούχων Οικονομικών κι Εμπορι­ κών επιστημών (Σ, ΟΤ, 15/11)

26 Χ ΡΟ Ν ΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ “Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 25 δραχμές

Μ ΠΑΡΜ ΠΟΥΝΑΚΗΣ Αρισιστέλους 4 * Εγνατίας 150

Το ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6 ★ Τηλ, 27.18.53

ΤΑ ΤΡΙΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

μικρές αγγελιες/87

μικρές αγγελίες ΤΑ τελευταία βιβλία της Γεωρ­ γίας Δεληγιάννη-Αναστασιάδη: α/ «Poesie» επιλογή και μετάφραση στα Ιταλικά από τον Κων/νο Νίκα, εκδόσεις Διογένης, β/ «Διάλειμμα» νου­ βέλα, εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος και γ/ «Η ανακάλυψη» δράμα σε τρεις πράξεις, εκδό­ σεις Διογένης. ★

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ παραδίδει μα­ θήματα αρχαίων ελληνικών, λατινικών και νέων ελληνικών σε μαθητές λυκείου. Τηλ.

82.33.889. (Ώρες 9 π.μ. -1 μ.μ. και 5-1 μ.μ.). ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ πηγαίνουν στο Γυμνάσιο ή το Λύκειο και αντι­ μετωπίζουν δυσκολίες στα Μα­ θηματικά ή τη Φυσικοχημεία; Φοιτητής Μηχανολόγος Ε.Μ.Π., στο πτυχίο, αναλαμ­ βάνει να τα βοηθήσει. Τηλεφω­ νήστε στο 51.26.897. ★

«ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΗ γραμμή» 01/36.43.688, είναι εμπιστευτική τηλεφωνική επικοινωνία για άνδρες και γυναίκες ομοφυλό­ φιλους. Για πληροφορίες, δια­ σκέδαση, κατοικία, υποστήρι­ ξη σε προβλήματα με το νόμο, πρσωπικά, θέματα υγείας, σε­ ξουαλικότητας ή για επικοινω­ νία σε όσους τη χρειάζονται.

ΑΠΟ τις εκδόσεις «Πατάκη» ζητείται διορθωτής-επιμελητής με πείρα και άριστη γνώση της νεοελληνικής γλώσσας, για πλήρη απασχόληση. Τηλ.

36.45.236. ★

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ να κάνω συντροφιά στα παιδιά σας ή και να τα φροντίζω στο διάβα­ σμά τους· τ’ απογεύματα τις* ώρες που εσείς λείπετε. Τηλ.

36.03.011 (πρωινά εκτός Σαβ­ βάτου - Κυριακής) ★ ΑΝ ΤΑ παιδιά σας, μαθητές γυμνασίου χρειάζονται βοή­ θεια στα μαθήματά τους ή θέ­ λουν να μάθουν αγγλικά, Τα αναλαμβάνω υπεύθυνα τα απο­ γεύματα. Τηλ. 36.26.910 (πρωι­ νές ώρες).

ΖΗΤΕΙΤΑΙ θίασος για να παί­ ξει έργο με θέμα: την αντιπα­ ράθεση αστικού και σοσιαλι­ στικού κόσμου μέσα από μια ερωτική σχέση. Πρόσωπα 7. Τηλ.: 77.86.828

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΠΙΔΑ. Σταύρου Παπανικολόπουλου, μυθιστόρημα-περιπέτεια για πυρηνικό πόλεμο. Σελ. 270. Δρχ. 300. Δωρικός.

(Κάθε λέξη στις «μικρές αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο δραχμές)

88/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ. <<Μια εύθραυστη εποχή». Κώστα Στοφόρου. Κεντρική διάθεση εκδόσεις Κέδρος.

«ΔΕΣΜΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ» από τον Θανάση Φωτιάδη (Δ. Γούναρη 107,15125, Μαρούσι) για σοβαρά ενδιαφερομένους: Ι.«ΤΟ ΛΙΒΑΔΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ» του, αναμένει την 4η επανέκδοσή του, βελ­ τιωμένη, επαυξημένη, συν τα χουντοτρελά... Επίσης, η ανεπανάληπτη κατά Σκαρίμπα, Μποστ, Κ. Μητροπόύλου, ΕΡΑΤΩ, ο ΠΑΣΧΑΛΗΣ, και η MISS ΜΙΝΕΖΟΤΤΑ, οι τρεις καυτές μυθιστο­ ρίες του. Και άλλα.

II. ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΣΠΑΝΙΟ Αρχείο 1940-1949, ολόκληρο από αυθεντικά έντυπα, βιβλία, εφημερίδες, προκηρύξεις, κάρ­ τες, αφίσες, φωτογραφίες, έγ­ γραφα, κλπ. Αλβανία, Αντί­ σταση, δοσίλογοι, Δεκέμβρης, Εμφύλιος. Το ανεκτίμητο σύ­ νολο, πάνω από 400 αντικείμε­ να, θα διατεθεί με εκκίνηση 200.000 δρχ.

III. Ο «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ Ο ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ» (Βραβείο Ιπεκτσή 1982), διαθέτει ολόκληρο το Αρχείο του από 2.000 χειρό­ γραφα, 50 ελληνικά-ξένα βι­ βλία, φωτογραφίες, αυθεντικά έντυπα, λαϊκή ζωγραφική, αφί­ σες, προγράμματα, φυλλάδια, φιγούρες, αλληλογραφία, κλπ. Το μοναδικό αυτό σύνολο θα διατεθεί με εκκίνηση 350.000 δρχ. Ακόμη, για έκδοση: «ΤΑ ΠΑ­

ΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΡΟ­ ΣΦΥΓΑ», με αδημοσίευτα κεί­ μενα, πληροφορίες, εικόνες, κριτικές, βιβλιογραφία κλπ. σελίδες 250.

ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ Αγγλικής φι­ λολογίας, με πολυετή φροντι­ στηριακή πείρα και πρωτότυ­ πες μεθόδους διδασκαλίας, παραδίδει μαθήματα μόνο σε σο­ βαρά ενδιαφερομένους. Τηλ.

41.18.377. ΑΓΟΡΑΖΟΝΤΑΙ και πωλούνται παλιά βιβλία. Βιβ/λείο ΙΑΝΟΣ. Αριστοτέλους 7, Θεσ/νίκη. Τηλ.: 27.70.04.

«ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ» No 16. Ειδι­ κό τεύχος-σοκ. Φωτογραφίες παιδιών που λιμοκτονούν. Στα βιβλιοπωλεία, πάγκους εφημε­ ρίδων. ΑΠΟΚΤΗΣΤΕ την Εγκυκλο­ παίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-LAROUSSE-BRITANNICA με 2.000 δρχ. το μήνα. Τηλ.: 32.29.303-36.47.476.

«ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΘΕΩΡΗΜΑ». Ποιήματα. Ό σο μετριό­ τερος είναι ο εγκέφαλος / τόσο εγκεφαλικότερος είναι αυτός που τον φοράει». Τάκης Μιχόλουλος, Ξυλόκαστρο. Διάθεση: Τ. Πιτσιλάς, Σοφοκλέους 4, Αθήνα.

(Κάθε λέξη στις «μικρές αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο δραχμές)

Οπου κι’ αν πάμε Παρνασσός

η Ελλάδα μας περιμένει... Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού Αμερικής 2 Αθήνα τηλ. 3223111

ion aw ayEP

Εκδόσεις

ο ά ν θ ρ ω π ο ς & η κ ο ιν ω ν ία

Δ Α Μ ΙΑ Ν Ο Υ

Εκδόσεις Δ Α Μ ΙΑ Ν Ο Υ

Ε κδ ό σ εις ΔΑΜΙΑΝΟΥ

Εκδόσεις Δ Α Μ ΙΑ Ν Ο Υ

Εκδόσεις Δ Α Μ ΙΑ Ν Ο Υ

Εκδόσεις Δ Α Μ ΙΑ Ν Ο Υ

ΑΝΔΡΕΑ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ

αστρολογία

κιουμαρ ouckfiaia