Τεύχος 112

ιΠΕ®ΘΐΗΜΕΡΗ

*η ς Η τ ο υ β ιι

ΑΡΙΘ. 112· 13.2.85· ΔΡΧ. 150

εκδόσεις «νεα σύνορα» ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΕΛΛΑ ΒΟΓΙΛΤΖΟΓΛΟΥ: Το τσιφτετέλι

Το νέο μυθιστόρημα της Στέλλας Βογιατζόγλου Επίσης κυκλοφορεί της ίδιας: Σκόνη κόλλησε στα αυτιά μας

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΛΙΑΒΑΖΩ

Κ ωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14) Β ιβλία για π α ιδιά (No 24)* Γυναικείος λόγος (No 36)* Γκέοργκ Λ ούκατς (No 41) Τα διδα κτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Φ ραντς Κάφκα (No 50)* Νέοι Λ ογοτέχνες (No 50)* Νίκος Κ αζαντζάκης (No 51)* Μαρσέλ Προυστ (No 52)* Ουίλλιαμ Φώνκερ (No 54)* Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Σοβιετική λογοτεχνία (No 57) Αντίσταση και λογοτεχνία (No 58) Λ ατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μ αλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φ ρόυντ (No 65) Ζ αν Ζενέ (No 66) Επιθειόρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφιυνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Α ριστοφάνης (No 72) Ζ ακ ΙΙρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77)

Κ. Π. Καβάηης (No 78) X. Λ. Μ πόρχες (No 79) Μ ίλαν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Α δαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μ αρξ (No 83) Σ ύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμος Μ αν (No 90) Φρει ϊερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώ της (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκια νό: (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γ ρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θ εόφιλος Καΐρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) ΓΙερό, Γκριμ, Ά ντερσεν (No 108) Ερμαν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110)

* Τα τεύχη που σημειώνονται ιυ αστιοίσκο έχουν εξαντληθεί.

Ομήρου 34 106 72 Αθήνα τηλ. 36.40.48Χ - 36.40.487 - 36.26.910

Γ ρ α φ τ ε ίτ ε σ υ ν δ ρ ο μ η τ έ ς Εσω τερικού Απλή (15 τευχών): 2000 δρχ. Σπουδαστική*(15 τευχών): 1800 δρχ. Απλή (25 τευχών): 3400 δρχ. Σπουδαστική*(25 τευχών): 3100 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων (25 τευχών): 4000 δρχ.

Εξω τερικού

Απλή (15 τευχών): Απλή (25 τευχών): Σπουδαστική* (15 τευχών): Σπουδαστική* (25 τευχών): Σχολών Βιβλιοθηκών Ιδρυμάτων (25 τευχών):

*Οι σπουδαστές μέσης, ανώτε­ ρης και ανώτατης εκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές με την επίδειξη ή την αποστολή φωτο­ τυπίας της σπουδαστικής τους ταυτότητας ή της αστυνομικής (αν είναι μαθητές).

Δολ. ΗΠΑ

Κύπρος 24 36 22 33

Ευρώπη 27 41

42

Αμερική Αυστραλία Ασία Αφρική 30 46

25 38

28 43

47

52

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου περιοδικό «Διαβάζω» Ομήρου 34 Αθήνα 106 72

Σ υ μ π λ η ρ ώ σ τ ε τ η σ ε ιρ ά Τιμή μηνιαίων τευχών: 300 δρχ. (διπλών 400 δρχ.) Τιμή δεκαπενθήμερων τευχών: 150 δρχ. Τα παλιά τεύχη του «Διαβάζω» μπορείτε ή να τα αγοράσετε από τα γραφεία του περιο δικού ή, αν μένετε στην επαρχία, να ζητήσετε να σας τα στείλουμε με αντικαταβολή.

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Συνδρομές: 36.03.011 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεύχος 112 13 Φεβρουάριον 1985 Τιμή: Δρχ. 150 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ­ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Π. Βλάσση - Αλεξάνδρου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Γ. Κουβαράς, Κ. Βολουδάκης, Μ. Τερζοπούλου - Ε. Ψυχογιού Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4 6 8

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Γιώργος Γαλάντης: Χρονολόγιο Ε.Α. Πόε Γιώργος Κοροντζής: Η ποίηση της εξαίρεσης Χάρης Βλαβιανός: Ε.Α. Πόε: ένας «ευρωπαίος» ποιητής Ρόμπερτ Κριστ: Ψυχή και πνευματική απόγνωση στις ιστορίες του Ε.Α. Πόε Μάκης Τρικούκης: Πόε και Βερν Αθηνά Γεωργαντά: Ο εισηγητής και πρώτος μεταφραστής του Πόε στην Ελλάδα Στάθης Βαλούκος: Ο Ε.Α. Πόε στον κινηματογράφο Βασίλης Καλαμαράς: Ελληνική βιβλιογραφία Ε.Α. Πόε

10 14 20 24 29 34 43 45

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Δημ. Δασκαλόπουλος ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφει ο Η.Π. Νικολούδης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Χρίστος Παπαγεωργίου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Ε.Ν. Μόσχος ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Τ. Μακράτος ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Στέρ. Φασουλάκης ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν ο Β. Παγκουρέλης και ο Αντ. Δελώνης

47 51 55 57 60 62 49

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Συνέντευξη με τον Σπύρο Πλασκοβίτη

64

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο επ όμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Φώτη Κόντογλου

ΧΡΟΝΙΚΑ

Βιβλιοθήκη; ΜΑΘΑΜΕ και ελπίζουμε να μη διαψευστούμε, μέχρι να κυκλοφορήσει το τεύχος, ότι το Δημαρχιακό Μέγαρο της οδού Αθηνάς θα γίνει βιβλιοθήκη. Μάλιστα βιβλιοθήκη και μόνιμο εκθε­ τήριο ζωγραφικής και γλυπτικής έρ­ γων που ανήκουν στο Δήμο και που αυτή τη στιγμή φυλάσσονται (άραγε είναι έτσι;) στις αποθήκες του. Πράγ­ ματι είναι μια πολύ καλή σκέψη να γί­ νει το ωραίο κτίριο εκθεσιακός χώρος και βιβλιοθήκη. Τώρα, πού θα στεγα­ στούν οι υπηρεσίες που λειτουργούν μέσα στο Δημαρχείο, είναι μια απο­ ρία, Λέγεται ότι προτείνεται κτίριο, που βρίσκεται στην οδό Λιοσίων. Άραγε θα γίνονται εκεί και τα δημοτι­ κά συμβούλια ή θα παραμείνουν στο παλιό μέγαρο; Και με αφορμή αυτό το σχόλιο θυ­ μηθήκαμε κάτι που γίνεται σε γειτονι­ κό Δήμο της Αθήνας, που απέκτησε πρόσφατα Δημοτικό Θέατρο. Τα δη­ μοτικά συμβούλια γίνονται πάνω στη σκηνή και αναβάλλονται γι’ αυτό το λόγο πρόβες και εκδηλώσεις. Επειδή δεν υποτιμούμε το θέατρο, δεν θα λέγαμε, θέατρο η υπόθεση.

«ελληνική φιλοσοφική επιθεώρηση» ΜΕ θέματα «Η ηθική και πολιτική διά­ σταση της επιστήμης», «Η έννοια της ιστορικής προόδου» και «Ο Σπινόζα έγραφε «Causa sive ratio», (αιτία είτε λόγος) προκηρύσσεται διαγωνισμός από το περιοδικό «Ελληνική Φιλοσο­ φική Επιθεώρηση». Γίνονται δεκτοί ως συμμετέχοντες, φοιτητές και σπουδαστές των ΑΕΙ της χώρας μας. Οι δημοσιεύσιμες εργασίες θα παρου­ σιαστούν από τις στήλες του περιοδι­ κού ΕΦΕ. Κάθε δοκίμιο, μαζί με τις σημειώσεις, δεν θα πρέπει να υπέρ-

προ λεγο μένα βαίνει σε έκταση τις 10 το πολύ δα­ κτυλογραφημένες σελίδες, σε κανο­ νικό διάστιχο, και θα πρέπει να σταλεί μέσα σε κλειστό φάκελο με ψευδώνυ­ μο. Σε ξεχωριστό φάκελλο θα αποστέλλονται τα στοιχεία του διαγωνιζομένου, ψευδώνυμο, πραγματικό όνομα, ιδιότητα, διεύθυνση και τηλέ­ φωνο. Τα κείμενα πρέπει να φτάσουν στο περιοδικό μέχρι το τέλος Μαρ­ τίου 1985. Η διεύθυνση, όπου μπορεί­ τε να πάρετε και άλλες πληροφορίες, είναι Σόλωνος 57, 106 79.

Διαγωνισμός για την εθνική Αντίσταση ΑΛΛΟΣ ένας διαγωνισμός. Αυτή τη φορά τον προκηρύσσει μια βιβλιοθή­ κη, η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Λαμίας, για τη συγγραφή κειμέ­ νου που θα αναφέρεται άμεσα ή έμ­ μεσα στην Εθνική Αντίσταση 19411944 και μπορεί να είναι διήγημα, αφήγημα, χρονικό, μαρτυρία ή δοκί­ μιο. Τα κείμενα θα βραβευτούν με πρώτο, δεύτερο και τρίτο βραβείο και με τα ποσά 30.000, 25.000 και 20.000 χιλιάδες αντίστοιχα.

Οι εργασίες θα πρέπει να υποβλη­ θούν ώς το τέλος Απριλίου. Προσοχή: στο διαγωνισμό μπορούν να πάρουν μέρος όσοι κατάγονται από τη Φθιώτι­ δα - Ευρυτανία ή κατοικούν σ’ αυτές και οι εργασίες πρέπει να υποβλη­ θούν σε 5 δακτυλογραφημένα αντίτυ­ πα. Για περισσότερες πληροφορίες στο τηλέφωνο 0231 23732.

Πρόγραμμα, παράσταση και φυλακή ΣΤΑ προγράμματα των θεατρικών πα­ ραστάσεων έχουμε αναφερθεί κι άλλη φορά από τις στήλες μας αυτές, συ­ νήθως για να επαινέσουμε κάποιο πρόγραμμα, εξαίρεση μέσα στα τόσα κακά προγράμματα, που πουλιούνται τόσο όσο περίπου ένα βιβλίο ή ένα περιοδικό. Αυτή τη φορά δεν θα μιλή­ σουμε για ένα πρόγραμμα επαγγελ­ ματικού θιάσου αλλά ούτε πάλι ενός ερασιτεχνικού όπως τόσων, που έχουν ξεφυτρώσει τελευταία και που έχουν ως πρότυπα τις αθηναϊκές πα­ ραστάσεις. Θα σας μιλήσουμε για το πρόγραμ­ μα μιας παράστασης που έγινε μέσα σε φυλακή, σε διαμορφωμένο από κρατούμενους θεατρικό χώρο, με ηθοποιούς κρατούμενους, εκτελε­ στές σκηνικών κρατούμενους. Αν και νιώθουμε κατάλληλοι να μιλήσουμε για την ποιότητα της παράστασης, ο χώρος της στήλης μας και το αντικεί­ μενο του περιοδικού, το βιβλίο, δεν μας το επιτρέπουν. Θα πούμε μόνο ότι σε μια τέτοια παράσταση ο θεα­ τρικός λόγος αποκτά μια άλλη διά­ σταση, το θέμα που θίγει ο συγγρα­ φέας περισσότερα επίπεδα και η επι­ κοινωνία ηθοποιών και θεατών γίνεται πιο σύνθετη. Το πρόγραμμα λοιπόν αυτής της παράστασης είχε μια απλή φυσιογνωμία και θα λέγαμε μια προ-

χρονικά/5 σωπική αισθητική. Παίζει με όλες τις δυνατότητες εναλλαγής του μαύρου και του άσπρου και οι φωτογραφίες του είναι σωστά τοποθετημένες.. Θά 'πρεπε να το δουν κάποιοι θίασοι, που με πρόσχημα τα περιορισμένα οικο­ νομικά τους, μας παρουσιάζουν μνη­ μεία κακογουστιάς. Πριν σας πούμε όμως να πάτε να δείτε την παράσταση της «Βέρας» του Δημήτρη Κεχαΐδη στις αγροτικές φυλακές της Τίρυνθας, που σκηνοθέ­ τησε ο φιλόλογος Λευτέρης Μπαρδάκος και συντόνισε και φωτογράφισε ο μαθηματικός Τάσος Παπαηλιού, πρέ­ πει να σας πληροφορήσουμε ότι αναφέρονται όλες οι πηγές των αποσπα­ σμάτων που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα, ανάμεσα σ’ αυτές και το «Διαβάζω». Αυτή η έντιμη συμπεριφο­ ρά του θεατρικού προγράμματος των φυλακών της Τίρυνθας μας θυμίζει την όχι ανάλογη συμπεριφορά οργα­ νισμών, όπως της ΕΡΤ, αθηναϊκών προγραμμάτων θεάτρου, περιοδικών κλπ. κλπ.

έχει εκδοθεί ποτέ, να μην έχει παρου­ σιαστεί από ραδιόφωνο και τηλεόρα­ ση και να μην έχει ανακοινωθεί δημό­ σια. Όλοι οι συμμετέχοντες στο δια­ γωνισμό θα έχουν το δικαίωμα να πά­ ρουν δωρεάν ένα τεύχος του «Stand Magazine» ή να έχουν έκπτωση μιάμι­ σης λίρας σε συνδρομή του ίδιου πε­ ριοδικού για ένα χρόνο. Χειρόγραφα δεν επιστρέφονται και το «Stand Ma­ gazine» δεν ευθύνεται για χαμένα ή κατεστραμμένα χειρόγραφα. Την κρι­ τική επιτροπή θα αποτελόσουν ο Μπάρυ Άνσουορθ και η Φαίη ΟυέλΠρέπει να πούμε ακόμα ότι υπάρχει ένα μικρό χρηματικό ποσό για το δι­ καίωμα συμμετοχής στο διαγωνισμό. Περισσότερες πληροφορίες για το διαγωνισμό μπορεί κανείς να πάρει από το Βρετανικό Συμβούλιο: Πλα­ τεία Κολωνακίου 17, 10673, και έντυ­ πα συμμετοχής από την πάντα ευγε­ νική κυρία Βάσω Παναγιωτοπούλου.

ΞΕΡΕΤΕ ότι σε περσινό διαγωνισμό, που προκήρυξε το αγγλικό περιοδικό «Stand Magazine», είχαν συμμετάσχει και αρκετοί Έλληνες συγγραφείς, που εντυπώσιασαν για την ποιότητα των θεμάτων τους και της γραφής τους; Λοιπόν φέτος επαναλαμβάνεται ο διαγωνισμός. Και αυτή τη φορά το «Stand Magazine», όπως και ο μορφω­ τικός ακόλουθος του Ελληνοβρετανικού Συμβουλίου, μας ενημέρωσαν για τους όρους και τις προθεσμίες συμ­ μετοχής όσων θα ενδιαφέρονταν γι’ αυτόν το διαγωνισμό. Τα διηγήματα μπορούν ν’ αρχίσουν να στέλνονται στη διεύθυνση του «Stand Magazine» μέχρι τις 31 Αυγούστου 1985, οπότε λήγει και η προθεσμία κατάθεσης των διηγημάτων. Οι εκδότες του περιοδι­ κού θα διαβάσουν όλα τα διηγήματα που θα σταλούν. Απ’ αυτά θα επιλεγούν όχι περισσότερα από 200, από τα οποία η κριτική επιτροπή θ’ αναδείξει τους νικητές. Θα υπάρχουν τα εξής βραβεία; 1ον) 1000 λιρών με τη σημερινή τιμή της αγγλικής λίρας (γύ­ ρω στις 145.000 δραχμές) 2ο) βραβείο 500 λίρες 3ο) βραβείο 250 λίρες 4ο) 140 λίρες 5ο) 100 λίρες. Θα δοθούν και 20 συνδρομές του περιοδικού για τους επόμενους νικητές. Κάθε διήγη­ μα θα πρέπει να είναι πρωτότυπο, γραμμένο στ’ αγγλικά, να μην είναι περισσότερό από 8000 λέξεις, να μην

Α ΔΕΛΦ Ο Ι ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ Κολοκοτρώνη 92 Πειραιάς Τηλ. 4112258

Τα πληρέστερα βιβλιοπωλεία Βιβλία όλων των εκδόσεων Τ ιμ ές χα μ ηλές

Ποιητικό χαρτί περιτυλίγματος Διαγωνισμός διηγήματος

/ ------------------------------Λ

ΟΙ συσκευασίες των δώρων εξάπτουν τα καταναλωτικά μας ένστικτα,' έτσι που πολλές φορές, παίρνοντας ή δί­ νοντας ένα εντυπωσιακά τυλιγμένο δώρο, έχουμε εξασφαλίσει τον εν­ θουσιασμό του αποδέκτη του (σε πρώτη φάση τουλάχιστον). Τα χαρτιά περιτυλίγματος είναι το βασικότερο στοιχείο μιας σωστής συσκευασίας. Ανάμεσα στ’ αντικείμενα, που τυλί­ γονται με χαρτιά περιτυλίγματος, εί­ ναι και τα βιβλία. Άλλα με τις φίρμες των καταστημάτων, που τα πουλούν, άλλα με ελληνικά μοτίβα από κεντή­ ματα, άλλα με χασαπόχαρτο κ.ο.κ. Τα γράφόυμε όλα αυτά γιατί εμείς σταματήσαμε σ’ ένα πολύ ενδιαφέρον χαρτί περιτυλίγματος και ταυτόχρονα συγγενές με το αντικείμενό μας, το βιβλίο. Πρόκειται γι’ αυτό του βιβλιο­ πωλείου Φιλιππότη, που στις διαστά­ σεις 35 χ 50 έχει τυπωμένα, αντί άλ­ λων σχεδίων, ποιήματα μεγάλων ελλήνων ποιητών και την υπογραφή τους: «Τα Τείχη» του Καβάφη, η «Φαρμακωμένη» του Σολωμού, «Τα Ηφαίστεια» του Ανδρέα Κάλβου, η «Μάνα» του Γρυπάρη, «Εμείς οι εργά­ τες» του Κωστή Παλαμά, «Ο Οδηγητής» του Κώστα Βάρναλη, «Λυπήσου» του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, «Ο Ύμνος των προγόνων» του Γιώργου Δροσίνη, «Ο Παλαμάς» του Αγγέλου Σικελιανού, η «Λυπημένη» του Σεφέρη, «Η κρύπτη» του Νικηφόρου Βρετάκου, «Ο ήλιος ο πρώτος» του Οδυσσέα Ελύτη, ο «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου και άλλα. Έτσι, αγοράζοντας το βιβλίο, μέχρι να βγάλεις το περιτύ­ λιγμά, του μπορεί νά χεις μάθει και ένα ποίημα.

Κ ___________________ /

παρατηρητής ________________ ίϋ____ 1

Δ Ι Κ Α Ι Ο και Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Δίγλωσση έκδοση με κείμενα που έχουν έντονο θεωρητικό και πρακτικό ενδιαφέρον Κυκλοφορούν τα τεύχη: τ. τ. τ. τ. τ. τ.

1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΛΙ ΔΙΚΑΙΟ 2 ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ 3 ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 4 ΙΣΟΝΟΜΙΑ ΤΟΝ ΔΥΟ ΦΥΑΟΝ 5 ΠΟΛΥΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ 6 ΝΟΜΟΣ ΠΛΑΙΣΙΟ_________

6/χρονικα

διάλογοι

Ο

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

«Μέγα βιβλίο, μέγα κακό» Αγαπητό «Διαβάζω» Σε συνέντευξη που παρεχώρησε στο περιοδικό σας, τευχ. 102 σελ. 64, ο Φ. Δρακονταειδής λέει: «Πρόσφατα που ήμουν στην Ισπανία άκουσα από έναν καθηγητή μια ωραία φράση: «Μέγα βιβλίο, μέγα κακό». Προτιμώ λοιπόν να είναι μικρό το βιβλίο για να είναι μικρό και το κακό». Θά 'θελα να παρατηρήσω ότι η πα­ τρότητα αυτής της «ωραίας φράσεως» ανήκει στον Καλλίμαχο, Απόσπ.

465 (εκδ. Pfeiffer): Ότι Καλλίμαχος ο γραμματικός το μέγα βιβλίον ίσον έλεγεν είναι τω μεγάλω κακώ. Η περίπτωση εδώ της πνευματικής συμπτώσεως μάλλον αποκλείεται για­ τί είναι γνωστό ιδιαίτερα ότι οι ξένοι διαθέτουν γερή αρχαιογνωσία, σε αν­ τίθεση με εμάς που εξακολουθούμε δυστυχώς να θεωρούμε ως «γνήσιο ελληνικό μόνον ότι προέρχεται εξ Ιταλίας». Δυστυχώς για μια ακόμη φο­ ρά επαληθεύεται για εμάς ότι αγαπά­ με περισσότερο τη μητριά μας την Ευρώπη, από την ίδια μας τη μητέρα, την αρχαία Ελλάδα, καταπώς θά 'λεγε κι ο Σεφέρης. Σας έγραψα μόνο για να υπενθυμί­ σω το τετριμμένο: Οι αρχαίοι είναι πάντα μοντέρνοι και σύγχρονοι. Γιάννης Κουβαράς Κυψέλη

Περί της μελέτης των δημοτικών τραγουδιών Αγαπητό «Διαβάζω» .Σε προηγούμενο τεύχος σου (108) πα­ ρουσιάζεται και αξιολογείται από τις

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

κ.κ. Μιράντα Τερζοπούλου και Ελένη Ψυχογιού η μελέτη του Γκυ Σωνιέ «το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς». Από την ανάλυση των τραγουδιών αυτών ο συγγραφέας χρονολογεί τις κοινωνι­ κές δομές και τη θέση της γυναίκας στην ελλην. κοινωνία, και οι κυρίες Τερζοπούλου και Ψυχογιού τη θεω­ ρούν πρωτεύουσα και καθοριστική. Για τη μελέτη των κοινωνικών δο­ μών μέσα από το δημοτικό τραγούδι, νομίζω ότι δεν πρέπει να αγνοούμε την πρωτοτυπία του Γ.Δ. Κοντογιώργη. (Η Ελλαδική ιδεολογία. Πολιτικο­ κοινωνικές μελέτες του Δημοτ. τρα­ γουδιού. Εκδόσεις «νέα σύνορα» 1979) Ό σο για τη σπουδαία θέση της γυναίκας στην ελλην. κοινωνία, σπου­ δαία τεκμηρίωση δίνει ο κ. Δ. Κάσσης με τα «μοιρολόγια της Μάνης» τόμοι Α.Β.Γ. όπου μαρτυρείται ότι η γυναίκα είναι ο ποιητής των μοιρολογιών (οι άντρες το τραγουδούν αφού το πα­ ραλλάζουν και έτσι το διαδίδουν αφού και το συντηρούν) και όπου, το κυριότερο, τεκμηριώνεται ο καταλυτι­ κός ρόλος της γυναίκας στην εκδίκη­ ση προς δικαίωση του σκοτωμένου. Στις κοινωνίες στις οποίες η κρατική εξουσία παρουσιάζει κενά (όπως κατέδειξε ο Γ. Δ. Κοντογιώργης) ο φό­ νος ανεβάζει την κοινωνική θέση του φονιά και του σογιού του, ενώ κατε­ βάζει αντίστοιχα την κοινωνική θέση των συγγενών του σκοτωμένου, τόσο, που πολλές φορές, του παίρνει και τη γυναίκα του, ιδιοποιείται την περιου­ σία του, σκοτώνει τα παιδιά του, όπως μαρτυρούν, και τα μοιρολόγια που αποθησαυρίζει ο Κάσσης. Εκεί λοιπόν, η γυναίκα μοιρολογώντας κάθε κα­ τάλληλη ώρα, διαιωνίζοντας το πέν­ θος, με κάθε τρόπο, με κατάρες για το φονιά, με θρήνους για τον σκοτω­ μένο, ακόμα και με παινέματα για τα πλεονεκτήματα που απέκτησε ο φο­ νιάς με το φόνο, παινέματα που γεν­ νούν το φθόνο και την ταπείνωση στους δικούς της, με δαιμονική ανυ­

ποχώρητη επιμονή, τους σπρώχνει στην καθαρτήρια ανταπόδοση, και προστατεύει έτσι τη βασική ζωική αξία, την κοινωνική δηλαδή θέση και υπόσταση της οικογένειας. Έτσι γίνε­ ται κατανοητή, η αλλιώς αόριστη και φιλολογική έννοια της Ερυνίας, πόυ από δω και πέρα μόνο με τέτοια πα­ ραδείγματα πρέπει να διδάσκεται. Κλασικό παράδειγμα το μοιρολόι του Βέτουλα (τόμος Α/174 εκδ. 1979). Εκεί η Ερυνία με σαδιστική λεπτολογία, προβάλλει την έπαρση των φο­ νιάδων και την προσβλητική για το σόι του σκοτωμένου πρότασή τους να εξαγοράσουν το φόνο με έξι ή εφτά, έστω και με εννιά γρόσια, αναρωτιέ­ ται αν είχε ο Βέτουλας αρσενικούς συγγενείς να πάρουνε το αίμα πίσω, και καταλήγει στο «απελπισμένο» πα­ ράπονο: εχάθη νά ’μαι σερνικός για νά θε κάμου το πρεπός!

Ένα σφυροκόπημα 45 στίχων ώσπου εδαιμονίστη ο Γιάννακας και του ’ρθε σα’μ ’παραλοή!

Από κει και πέρα είναι ένα ενεργούμενο, η ατομική του υπόσταση δε λο­ γαριάζεται, κατέχεται ολοκληρωτικά από τις κοινωνικές επιταγές που διέπουν το γένος, από τις ξέφρενες Ερυνίες που ενσαρκώθηκαν στη μοι­ ρολογίστρα. Το ίδιο καθαρό παρά­ δειγμα, δίνει το μοιρολόι της Παζαρόνυφης, στο οποίο με αφορμή το θάνα­ το της αδερφής, η μοιρολογίστρα αναθυμάται τον ατιμωτικό φόνο του δημάρχου αδερφού από ένα τιποτέ­ νιο υποκείμενο, τον μούλο της Γιαννάκενας. που γίνη άξιος φονιάς και κυπαρίσσι του Μυστρά και θαν το γράφουσι χαρτιά, Θέ μου, με γράμματα χρυσά!

χρον ικα /7 και οικτίρει το σόι της για να του αφυ­ πνίσει τη σωτήρια φιλοτιμία: Εμένα οι 'γι’ ανθρώποι μου ήτα το στέμμα της τιμής μα τώρα εκατάντήσασι κι’ είναι κοπρέα και φουσκί κι’ όπου μπορεί τους 'ε πατεί. Κι’ αν κάμει ο Θεός νερό, θα τους, ε, πάρει στο γιαλό! (τόμος Γ/62)

Η μάνα του Παπαδόγγονα (της κατο­ χής) του παραγγέλνει: Ζε Θέε, παιδί μου, η μάνα ζου νάσαι με δόξα, με τιμή και να γυρίσεις νικητής. Α,μ’ πρόκειται να προζβληθείς μ ’ άλλη μπογιά, να ζε δεχτεί νύχτα να ζε περάσουσι λαθραίο να ζε θάψουσι επά στου Κούνου τα στενά στου Πενταμού την αρμακιά. (τ.Γ/212)

Ψυχογιού που μας έστειλαν την ακόλουθη απάντηση

Ευχαριστούμε τον κ. Βολουδάκη για τη συμπληρωματική πληροφόρηση σχετικά με την αναγνωρισμένη και οπωσδήποτε σημαντική συμβολή του κ. Κοντογιώργη στη μελέτη των κοι­ νωνικών δομών μέσα απ’ το δημοτικό τραγούδι- ακόμη για τις παρατηρή­ σεις του σχετικά με τη θέση της γυ ­ ναίκας μέσα στα μανιάτικα μοιρολόγια που δημοσίευσε ο κ. Κάσσης και την οποία τόσο σωστά αξιολογεί. Η εργασία μας όμως αναφερόταν κύρια στο βιβλίο του κ. Saunier για τα τρα­ γούδια της ξενιτιάς και μόνο παρεμπι­ πτόντως -και στο μέτρο που ο κ. Sau­ nier το θέτει- στο θέμα των γυναικών, που άλλωστε είναι θέμα τεράστιο. μ .τ - ε ' ψ *

Και η ίδια όμως η γυναίκα με τη δική της αυτοθυσία, με καρτερία και επι­ μονή στην οικογενειακή πίστη, γίνε­ ται σημείο αναφοράς και τίτλος τιμής για τους δικούς της, και καθορίζει έτσι την πορεία της κοινωνίας. Πέρα από το τραγικό μεγαλείο της Βγενικής Λυκουσά, που μονάχη εκδικείται το φόνο του αδερφού, σκοτώνοντας 6,7,5, εχθρούς πριν σκοτωθεί και η ίδια, (τόμος Α/268), άξια κάθε τιμής εί­ ναι η γυναίκα και στον καθημερινό της αγώνα. Ε! κούκλα μου ζωγραφιστή νοικοκυρά μου άριστη πόμεινες χήρα μ ’ ορφανά τρία αμάλλιαστα πουλιά. εγύρισε όλα τα βουνά κι’ εβιοπάλεψε σκληρά. Επέρασε τον ποταμό πούχε τ' ακάθαρτο νερό πούπετα δεν ελέρωσε και πουθενά δε βρέχτηκε. Ανέβηκε στο Γολγοθά και τ' αχαμνότερα βουνά, έβγαλε την ανηφοριά κι’ επάτησε στα στερεά. (Γ/232)

Αφιερώνω το γράμμα αυτό στον κ. Σωνιέ και στις κυρίες Τερζοπούλου και Ψυχογιού μαζί με την ευγνώμονη αγάπη μου στον κ.Δ. Κάσση. Και βέ­ βαια, στο «Διαβάζω». ένας φιλαναγνώστης Κ. Βολουδάκης Βασιλέως Γεωργίου 1 Μαρούσι

Την παραπάνω επιστολή θέσαμε υπόψη της κ. Τερζοπούλου και κ.

Β 'έκδοση

Και μια απάντηση

Ζωοδόχου Πηγής 49-51 Αθήνα. Τηλ.: 36.22.416. 36.25.660

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Από 9 μέχρι 22 Ιανουάριου 1985

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότε­ ρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βι­ βλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μεγαλύ­ τερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστερί­ σκους (**), το αμέσως μετά με δύο (**) και το τελευταίο με έναν (* ).

| Ενδοχώρα - Αθ.

1Εστία-Α θ. [ Καρδαμίτσα - Αθ. | Κατώι του Βιβλίου - Θεσ. | Κοτζιά - Θεσ. | Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. | Μεθενίτης - Πάτρα 1Ρόμβος - Αθ.

1.

| Ελευθερουδάκης - Αθ.

CD <

1<

| Αριστοτέλης - Αθ. | Γνώση - Αθ.

ο

ΒΙΒΛΙΑ

| Δοκιμάκης - Ηράκλειο | Δωδώνη - Αθ.

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλά­ χιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα,· σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

1. Ο. Ελυτη: Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (Ύψιλον) 2. Μ. Ρεζάν: ... Χωρίς πρόγραμμα (Φυτράκης)

*

**

3. Α. Εμπειρικού: Αι γενεά! πάσαι ή η σήμερον ως αύριον και ως χ θες (Άγρα)

..

Λ

*

Λ

*

4. Α. Βλάχου: Μια φορά κι έναν καιρό ένας Διπλωμάτης (Εστία) 5. Λ. Μπουνιουέλ: Τελευταία πνοή (Οδυσσέας) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Αιχμή - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Γιάννη Παπαδάτου: Ζήτημα μετάβασης στο σοσιαλισμό (Αιχμή). Στον Δοκιμάκη - Ηράκλειο: Γ. Πιντέρη: Συντροφικότητα και αυτονομία (Θυμάρι).

26 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιά δες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. α πό 25 δραχμές

ΜΠ ΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους 4 ★ Εγνατίοις 150

Το ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6 ★ Τηλ. 27.18.53

ΤΑ ΤΡΙΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Μ οναδική και μοναχική στέκει η φιγούρα τον Έ ντγκαρ Ά λ α ν Π όεστο χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το ποίημά τον το «Κοράκι», τα διηγήματά τον «Οι φόνοι της οδού Μοργκ» και ο «Χρνσός Σκαραβαίος» διαβάστηκαν όσο λίγα αναγνώσματα. Πώς όμως ένα τόσο καταθλιπτικό στο σύνολό τον έργο, γραμμένο από ένα σνγγραφέα π ον πρέσΟενε την άποψη η τέχνη για την τέχνη, κατόρθωσε να γίνει τόσο δημοφιλές, είναι μνστήριο. Ό πω ς μνστήριο άλλωστε χαρακτηρίζει και την παράξενη ζωή τον. Λ ντό το μνστήριο π ον είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά τον έργον τον μ α ζ ί με το θάνατο ή την παρακμή. Το ελληνικό κοινό πρωτογνώρισε τον Πόε από τις μεταφράσεις τον Ροΐδη, πον κι αντός τον είχε γνωρίσει α π ’ τον Μ πωντλαίρ, τον μεγάλο θανμαστή τον π ον γνώρισε τον αμερικανό σ νγγραφέα στην Ενρώπη. Ο ζόφερος και σννάμα λνρικός κόσμος τον Πόε, μ α ζ ί με την αλλόκοτη και σνχνά αστννομική πλοκή των έργων τον, αγαπήθηκε στον τόπο μας, κι αγαπήθηκε α π ’ ένα ενρύ φάσμα αναγνωστών π ον περιλάμβανε τόσο αντούς πον κινήθηκαν σ’ ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης όσο κι αντούς πον αναγνώρισαν σ’ αντό καινούριες λογοτεχνικές αρετές. Λ ντό άλλωστε μαρτνρά και η ποικιλία των μεταφράσεων και των εκδοτικών επαναλήψεων. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Γιώργος Γαλάντης ★ Στο αφιέρωμα αυτό διατηρήσαμε τη γραφή του ονόματος Πόε κι όχι Πόου όπως θα ταίριαζε καλύτερα στη μεταφορά του απ’ τα αγγλικά, κι αυτό γιατί στις μέχρι τώρα ελληνικές εκδόσεις των έργων ή στις μελέτες έχει επικρατήσει αυτή η γραφή. Σημ. Τα δυο άρθρα του αφιερώματος που υπογράφουν ο Χάρης Βλαβιανός κι ο Ρ. Κριστ, αν κι είχαν γραφτεί στα αγγλικά, είναι ειδικά γραμμένα, όπως κι όλα τ’ άλλα του αφιερώματος, για το «Διαβάζω».

10/αφιερωμα

Γιώργος Γαλάντης

Χρονολόγιο Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809- 1849) 1809 19 Ιανουάριου γεννιέται στη Βοστώνη ο Έντγκαρ Πόε, δεύτε­ ρο παιδί του Ντέιβιντ και της Ελίζαμπεθ Πόε, περιπλανώμενων ηθοποιών.

1810 Ο Ντέιβιντ Πόε, αλκοολικός και φυματικός, εγκαταλείπει την οικογένεια του και εξαφανίζεται.

1811 Στη διάρκεια μιας θεατρικής τουρνέ στο Ρίτσμοντ της πολι­ τείας Βιρτζίνια πεθαίνει η Ελίζαμπεθ από φυματίωση. Έτσι, μένουν απροστάτευτα τα δυο μικρότερα παιδιά της, Έντγκαρ 2 χρονών και 11 μηνών και Ροζαλία 14 μηνών. Ο μεγαλύτερος γιος της Χένρυ είχε μείνει με τον παππού του στη Βαλτιμόρη. Τη Ροζαλία υιοθετεί η οικογένεια Μακένζυ, και τον Έντγκαρ αναλαμβάνει ένας εύπορος καπνέμπορος του Ρίτσμοντ, ο Τζον Άλαν, που δεν τον υιοθέτησε ποτέ επίσημα, και η γυναίκα του Φράνσις. Ο ευεργέτης του του δίνει σαν δεύτερο όνομα το Άλαν.

1815 Η οικογένεια Άλαν πηγαίνει στην Αγγλία όπου η Φράνσις, λόγω της αδυναμίας που έτρεφε προς τον μικρό Έντγκαρ του εξασφαλίζει φοίτηση σε καλά ιδιωτικά σχολεία για πέντε χρό­ νια.

1820 Το ζεύγος Άλαν και ο Ιίχρονος Έντγκαρ επιστρέφουν στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια.

1821-1825 Ο Έντγκαρ παρακολουθεί μαθήματα στο σχολείο Κλαίηρη και στη συνέχεια στο σχολείο Μπέργκε.

1826 14 Φεβρουάριου εισάγεται στο πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια όπου διακρίνεται για τις επιδόσεις του. Πίνει όμως πάρα πολύ -μια συνήθεια που θα τον ακολουθεί από δω και μπρος στη

Έντγκαρ Ά λαν Πόε

αφιερωμα/11 ζωή του- και δημιουργεί χρέη χαρτοπαίζοντας. Ο Τζον Άλαν αρνείται να πληρώνει τα έξοδά του, τον φέρνει πίσω στο Ρίτσμοντ και τον βάζει να δουλέψει στην επιχείρησή του.

1827

Φεύγει από το Ρίτσμοντ, χωρίς να ειδοποιήσει τους Άλαν, για τη Βοστώνη. Εκεί κατατάσσεται εθελοντικά στον αμερικάνικο στρατό. Εκδίδει τη συλλογή «Ο Ταμερλάνος και άλλα ποιήμα­ τα» (Tamerlane and Other poems).

1828 Προάγεται στο βαθμό του επιλοχία. Ο Ά λαν ανακαλύπτει πού βρίσκεται ο Έντγκαρ.

1829 Πεθαίνει η θετή του μητέρα Φράνσις. Πληροφορίες ανεξακρί­ βωτες φέρουν τον Ποε να επιστρέφει στο Ρίτσμοντ, όπου ο θε­ τός του πατέρας εξαγοράζει το υπόλοιπο της στρατιωτικής του θητείας, που ήταν υποχρεωμένος λόγω συμβολαίου να εκπλη­ ρώσει. Εκδίδει στη Βαλτιμόρη τα ποιήματά του «Αλ Ααράφ, Ταμερλάνος και μικρότερα ποιήματα» (Α1 Aaraf, Tamerlane and Minor poems).

1830 Με τη μεσολάβηση του Τζον Άλαν κατορθώνει να εισαχθεί στη στρατιωτική σχολή του Ουέστ Πόιντ. Το αλκοόλ, τα χρέη και η απειθαρχία στους κανονισμούς της σχολής είναι αιτίες που θα οδηγήσουν στην αποβολή του. Το γεγονός αυτό προκαλεί την οριστική ρήξη του Τζον Άλαν με τον Πόε. Εγκαθίσταται στη Βαλτιμόρη, στο σπίτι της αδελφής του πατέ­ ρα του Μαρίας Κλιμ. Αυτή θα τον φροντίζει και θα τον συντη­ ρεί μέχρι το θάνατό του. Φαίνεται ότι στην περίοδο αυτή, απα­ σχολείται προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε διάφορες εφημε­ ρίδες.

1831 Εκδίδεται στη Νέα Υόρκη συλλογική ποιητική εργασία του με τίτλο Ποιήματα (Poems).

1832 Η περιοδική έκδοση Philadelphia Saturday courier δημοσιεύει πέντε από τα διηγήματά του.

1833

Το διήγημά του «Χειρόγραφο σ’ ένα μπουκάλι» (Manuscript Found in a Bottle) κερδίζει βραβείο στο διαγωνισμό, που οργά­ νωσε η Baltimore Saturday Visiter. Παράλληλα ο Πόε κερδίζει και τη φιλία πολλών ανθρώπων των γραμμάτων όπως του Τζον Πέντλετον Κένεντυ που του εξασφαλίζει μια θέση στην περιο­ δική έκδοση Southern Literary Messenger.

1834 Πεθαίνει στο Ρίτσμοντ ο Τζον Άλαν, ψυχοπατέρας του Πόε.

12/αφιερωμα

1835 Ο Πόε αναλαμβάνει αρχισυντάκτης του Southern Literary Mes­ senger. Νοικιάζει σπίτι στο Ρίτσμοντ για να μείνει μαζί με τη θεία του Μαρία και την κόρη της Βιρτζίνια.

1836 Ο Πόε παντρεύεται την εξαδέρφη του Βιρτζίνια, που είναι μό­ νον 14 χρόνων.

1837 Ο Πόε εγκαταλείπει το Messenger αφού ανέβασε την κυκλοφο­ ρία του από 500 φύλλα σε 3.500, και πηγαίνει με την οικογένειά του στη Νέα Υόρκη όπου και εγκαθίσταται.

1838 Εκδίδεται στη Νέα Υόρκη το βιβλίο του με τον τίτλο «Η αφή­ γηση του Άρθουρ Γκόρντον Πυμ». Το πρώτο μέρος του δημο­ σιεύτηκε στο τελευταίο φύλλο της συνεργασίας του με το Mes­ senger. Ο Πόε πηγαίνει στη Φιλαδέλφεια.

1839 Στη Φιλαδέλφεια, γίνεται βοηθός εκδότη στο Gentleman’ s Ma­ gazine.

1840 Εκδίδεται στη Φιλαδέλφεια η συλλογή διηγημάτων «Αλλόκοτες ιστορίες» (Tales of the Grotesque and Arabesque, Διηγήματα του αλλόκοτου και του αραβουργήματος).

1841 Εγκαταλείπει το Gentleman’ s Magazine και γίνεται εκδότης του Graham’ s Magazine.

1842 Αρρωσταίνει η γυναίκα του Βιρτζίνια. Εγκαταλείπει και το Graham’ s Magazine.

1843 Εκδίδονται στη Φιλαδέλφεια «Οι μυθιστορίες» (Tales).

1844 Έχοντας περιπέσει σε φτώχεια, εγκαταλείπει τη Φιλαδέλφεια για τη Νέα Υόρκη όπου ζει με ψευτοδουλειές.

1845 Ιανουάριος: Εργάζεται ως βοηθός εκδότη στο Evening Mirror της Νέας Υόρκης όπου δημοσιεύεται για πρώτη φορά το ποίη­ μά του το «Κοράκι». Μάρτιος: γίνεται συνεκδότης στην εφημερίδα Broadway jour­ nal. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου γίνεται ιδιοκτήτης αυτής της εφημερίδας. Παράλληλα εκδίδεται στη Νέα Υόρκη η συλ-

Χαρακτικό τον τον Πόε

Dore για το «Κοράκι»

αφιερωμα/13 λογή του «Το Κοράκι και άλλα ποιήματα». (The Raven and Other poems).

1846 Διακόπτει την έκδοση της Broadway journal. Δημοσιεύει το θεωρητικό του κείμενο «Η Φιλοσοφία της σύνθεσης» (The Phi­ losophy of Composition).

1847 Πεθαίνει η γυναίκα του από φυματίωση.

1848 Δημοσιεύεται το έργο του Εύρηκα (Eureka) στη Νέα Υόρκη. Εξουθενωμένος από τη φτώχεια και τους θανάτους των αγαπη­ μένων του προσώπων, με παρηγοριά το ποτό και τα ναρκωτι­ κά, αρχίζει διαλέξεις σε διάφορες πολιτείες της Αμερικής με σκοπό να μαζέψει κεφάλαια για να εκδώσει ένα περιοδικό που θα το ονόμαζε «Stylus» και στο οποίο θα ανέπτυσσε την αισθη­ τική και κριτική ιδεολογία του. Σε μια από τις πολιτείες, που κάνει διάλεξη, στο Πρόβιντανς, συναντά τη Σάρα Έλεν Ουίτμαν στην οποία κάνει επανειλημ­ μένα πρόταση να γίνει γυναίκα του. Η άρνησή της τον οδηγεί σε απόπειρα αυτοκτονίας. Τελικά, ενώ πείθεται η Ουίτμαν και ορίζεται ημερομηνία γάμου, ο αρραβώνας διαλύεται. Παρουσιάζει τη μελέτη του Η αρχή της ποίησης (The Poetic Principle) που δημοσιεύει αργότερα.

τον Πόε.

1849 Ιούλιος: Στο Ρίτσμοντ συναντά την Ελμίρα Ρόηστερ, χήρα Σέλτον, με την οποία ήταν ερωτευμένος όταν ήτάν παιδί. Σχεδιά­ ζει να την παντρευτεί, ορίζουν την ημερομηνία του γάμου τους. Φεύγει από το Ρίτσμοντ, 26 Σεπτεμβρίου, με προορισμό τη Νέα Υόρκη.

3 Οκτωβρίου τον βρίσκουν αναίσθητο από το ποτό σε μια τα­ βέρνα στη Βαλτιμόρη. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο και μέχρι το θάνατό του δεν βρίσκει τις αισθήσεις του. Την κηδεία.του παρακολουθούν μόνο επτά άτομα και, από τη στιγμή εκείνη, αρχίζει ένα πλήθος εικασιών και αντεγκλήσεων γύρω από τη ζωή και το έργο του.

Η αγροικία στο Φορντχαμ της Ν. Υόρκης, όπου ο Πόε έζησε τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του.

14/αψιερωμα

Γιώργος Κοροντζής

Η ποίηση της εξαίρεσης Συμβαίνει κάποτε τα πράγματα να μη γίνονται, όπως έπρεπε να γίνουν, το φως της ημέρας να μη διαλύει τη νύχτα, οι εφιάλτες να μην τελειώνουν, η «άλλη πλευρά» να συνεχίζει την τυραννική παρουσία της παρά τις επιταγές της «λογικής» και της «πραγματικότητας». Σε κάθε ζωή, ακόμα και στην πιο «πεζή», και στην πιο τέλεια ρυθμισμένη, υπάρχουν σχισμές, ίσως αδιόρατες, ίσως ηθελημένα αγνοημένες, που αποκαλύπτουν κάτι άλλο, τη νυχτερινή πλευρά της ζωής, τις εξαιρέσεις, ανησυχη­ τικές εκδηλώσεις της διαβολικής πορείας των πραγμάτων, της φθοράς, της τρέλας, της αρρώστιας, του θανάτου, τα παντοδύναμα σκοτάδια του κόσμου. Ο Ε. Α. Πόε αφιέρωσε όλο του το έργο κι ίσως και τη ζωή του στη μελέτη (και την πραγματο­ ποίηση) αυτών των εξαιρέσεων. Στην ποίησή του, τα κριτικά του δοκίμια και τα διηγήματά του δημιούργησε έναν κόσμο ονειρικό και μαύ­ ρο, σατανικό και νοσταλγικό, απόκρυφο και αδύνατο, αντίστροφο του πραγματικού. Η λογο­ τεχνία, η τέχνη γενικότερα δεν έχει άλλο νόημα αν δεν δημιουργεί, σαν ένας παράξενος καθρέ­ φτης, την άρνηση του κόσμου που μας περιβάλ­ λει. Αν εδώ επικρατούν - ή πρέπει να επικρα­ τούν - οι αρχές της ηθικής, της χρησιμότητας, της οικονομίας, του κέρδους, της «κοινής λογι­ κής», εκεί, θα κυριαρχεί η «ανηθικότητα», το άχρηστο, η σπατάλη (όπως θά ’λεγε ο Μπατάιγ), η αποτυχία, η τρέλα. Αν στον κόσμο των ανθρώπων και της πραγ­ ματικότητας τα πάθη είναι καθημερινά, φθαρτά, περιορισμένα από το Χρόνο και το Θάνατο και η βασική λειτουργία που επιτρέπει τη συνέχιση της ζωής και της εποικοδομητικής δράσης είναι η λησμονιά (του θανάτου, της αρρώστιας, της φθοράς), τότε στον άλλον «αντί-κόσμο» θα βασι­ λεύει το πάθος που είναι πέρα και ύστερα από το θάνατο και θα διέπει τα πάντα η μνήμη, ακρι­ βώς αυτών που οι άνθρωποι προσπαθούν να ξεχάσουν για να γίνει η ζωή τους δυνατή. Έτσι ο χρόνος που φεύγει, η νοσταλγία για όσα δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ, τα διαβολικά ζώα, τα μισοερειπωμένα κάστρα, η θάλασσα, οι γυναίκες-βρυκόλακες, η μαγεία του ονείρου, η γοητεία του εφιάλτη, η γεωμετρία του εγκλήμα­ τος, η μυστική και απειλητική λογική της ποίη­ σης αποτελούν όλα μέρος αυτών που οι άνθρω­ ποι θέλουν να ξεχάσουν και ο ποιητής θέλει να

θυμάται για να περισώσει τη νυχτερινή όψη της ζωής που ολ,οένα χάνεται στις ωφελιμιστικές κοινωνίες του κέρδους, της προόδου και του φωτός. Αυτή η συνειδητή επιλογή δεν έχει σχέση ούτε με το «ρομαντισμό» που του απέδωσαν, ούτε με την αισθητική του «ωραίου» που είδε σε αυτόν ο Μπωντλαίρ, ούτε πολύ περισσότερο με την ψυ­ χανάλυση. Η Μαρία Βοναπάρτη έγραψε λαμ­ πρές σελίδες πάνω στον Πόε που φυσικά δεν έχουν καμία σχέση με το έργο του. Στο βάθος των ψυχαναλυτικών αυτών μελετών (και κάθε παρόμοιας ψυχαναλυτικής θεώρησης) υπάρχει το γνωστό λάθος πως μπορεί να εξηγηθεί (;) το έργο ενός συγγραφέα από τη ζωή του. Ο Πόε πλησιάζει περισσότερο στο έργο τέχνης και κυρίως στο γραπτό, σαν ένα σκοτεινό κι αι­ νιγματικό αντικείμενο, σαν τη μόνη δυνατή εκ­ δήλωση του πλην. Έτσι ο Πόε είναι πιο κοντά στον Κουινσέυ,1 την Έμιλυ Μπροντέ, τον Προυστ, τον X. Τζέημς, τον Κάφκα, τον Μπόρχες παρά στους λεγάμενους επιγόνους του, όπως ο Κόλινς,2 ο Λόβερκραφτ,3 ή ο Μ. Πυκ.4 Οι πραγματικοί του επίγονοι αρχίζουν από τον X. Μέλβιλ, τον Μαλαρμέ, τον Βαλερύ, τον X. Τζέημς και τον Στήβενσον, και καταλήγουν στον Ρίλκε, τον Μπόρχες, τον Τζ. Γκρην,5 (στον «Τα­ ξιδιώτη επί της γης»), τον Μ. Μπλανσό, τον Τζ. Κόνραντ, τον Τσέστερτον και την Π. Χάισμιθ (που δημιούργησε ένα κλειστοφοβικό σύμπαν τρέλας που διέπεται από την αμείλικτη και τρο­ μερή λογική του Αντίστροφου). Οι πρόγονοί του είναι: Το «γοτθικό» μυθιστόρημα της κυρίας Ράντκλιφ6 ή ο σκοτεινός Σερ Τόμας Μπράουν' που αγαπούσε παράξενα το θάνατο; Οι απόκρυ­

αφιερωμα/15 φοι συγγραφείς ή οι μεταφυσικοί ποιητές, και οπωσδήποτε ο Πλάτων και οι Γάλλοι «μοραλίστ». Μετά την ακροβασία του Εύρηκα είναι πια δυνατός ο Igitur (Ίγκιτονρ), μετά τον Γκόρντον Πνμ, ο Μόμπυ Ντικ, μετά τον Άνθρωπο τον πλήθους, ο Ταξιδιώτης επί της Γης, μετά τον Ουίλιαμ Ονίλσον, ο Δρ. Τζέγκιλ και Το στρίψι­ μο της βίδας. Τέλος, από τα διηγήματα Οι φόνοι της οδού Μοργκ και Το μυστήριο της Μ αρί Ροζέ ξεπήδησε ουσιαστικά η αστυνομική φιλολογία που αποτελεί μια παράξενη (και στο βάθος ονει­ ρική) χρησιμοποίηση της τεχνικής της ποιητικής γραφής. Θά ’ταν μάταιο (και περιττό) να προσπαθήσει κανείς σ’ ένα σύντομο σημείωμα να μιλήσει για τον Έντγκαρ Πόε, όταν το έργο του προκαλεί και τον πιο συστηματικό ερευνητή, και που μόνο συμβατικά μπορεί να χωριστεί σε κριτική, ποίη­ ση και δοκίμιο. (Ο Χρυσός σκαραβαίος είναι μια, απλή διήγηση ή μια πραγματεία πάνω στο κρυπτόγραμμα; Το Κοράκι ποίημα ή και διήγημα; Η Πτώση τον οίκου των Όσερ, διήγημα ή και ελε­ γεία; Ο Διάλογος μεταξύ Μόνου και Ούνα ιστο­ ρία ή δοκίμιο; κ.ο.κ.). Στο έργο του υπάρχουν κλειδιά που απλώς εδώ θα αναφέρουμε δίνοντας τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα. Το αίνιγμα δεν θα λυθεί ποτέ. Αυτή η διαδικασία ίσως όμως αποκαλύψει μερι­ κά στοιχεία της ονειρικής ουσιαστικά υφής της γραφής του (που ήταν και το εξωτερικό περίβλη­ μα της τέχνης του -αν όλο το έργο του στηριζό­ ταν στην εξαίρεση, τότε η «τεχνική» που θα χρη­ σιμοποιούσε θα ήταν κατεξοχή μορφή του εκτός, δηλαδή του ονείρου). Κι αν η εξαίρεση, από τη φύση της, ξεφεύγει κάθε σοβαρή ανάλυση (παρά μόνο σε συνάφεια με τον κανόνα -αυτό το παρά­ δοξο αποτελεί και το όριό της, το ρητορικό του­ λάχιστον- αλλά τότε δε μιλάμε πια για το έργο του Πόε) η μόνη εκλογή απομένει ακριβώς η εξέ­ ταση, λίγο περιληπτική ίσως, ορισμένων στοι­ χείων της τεχνικής αυτής. Κανονικά θα έπρεπε να μιλήσει κανείς για ατμόσφαιρα, γιατί αυτό έφτιαξε ο Πόε -και μάλιστα ακολουθώντας τον Μπασελάρ- με όρους ατμοσφαιρικούς: «θερμο­ κρασία» του Πόε, «υγρασία», «πίεση», κλπ.

1.

Το αντικείμενο

W

Υπάρχει μέσα στον Πόε η μαγεία και η τρέλα του αντικειμένου: το αντικείμενο είναι κάτι που ερεθίζει τη μονομανία του ποιητή: οτιδήποτε ακόμη κι ένα πρόσωπο, μια γυναίκα, ένα άλογο μπορεί ν’ αποκτήσει την αξία του αντικειμένου. Ο Χρυσός σκαραβαίος έχει ένα λαμπρό χρυσό χρώμα με δύο κατάμαυρες κηλίδες στη μια άκρη

«Η Πτώση τον Οίκον των Όσερ», χαρακτικό

της πλάτης, και μια άλλη πιο μακριά, στην άλλη. Δεν έχει καμιά σχέση με τα έντομα που βλέπουμε συνήθως ή σπάνια. Η μεταλλική του λάμψη φτά­ νει πέρα από τον μετρημένο χρόνο ή τους γεω­ γραφικούς τόπους: στο βάθος πρόκειται για ένα από εκείνα τα ποιητικά πράγματα που ξεκινούν μια περιπέτεια, ουσιαστικά δηλ. το βιβλίο το ίδιο στην ολότητά του. Η φύση του είναι η ίδια με κείνη του Aleph του Μπόρχες ή του Κρυστάλ­ λινου αυγού του Γουέλς, πράγματα που αρχί­ ζουν σαν ένα φευγαλέο όραμα και καταλήγουν στα πιο σημαντικά φαινόμενα της ζωής, ορόση­ μα του χρόνου που δεν νικιόνται απ’ αυτόν, ονειρικά εμβλήματα της τρέλας που σημαδεύουν το συγγραφέα, οδηγώντας τον στις πιο σκοτεινές περιοχές της ζωής. Μυστικισμός των αντικειμένων; Ίσως, αν μ’ αυτό εννοήσουμε τη μεταμορφωτική δύναμη (τη μόνη) της γραφής. Στον Άρθουρ Γκόρντον Πνμ το μυστικό θέμα του έργου (κατά τον Μπόρχες) είναι ο φόβος κάι η κακοποίηση του λευκού. Το λευκό απρόσωπο, παράξενο και μοιραίο (το κατ’ εξοχήν χρώμα του Μαλαρμέ) γίνεται αντικείμενο φρίκης, γοητείας κι αποστροφής. Στο τελευταίο κεφάλαιο αποκαλύπτεται η οριακή του σημασία μέσα στο έργο. Ο X. Μέλβιλ, στο Μόμπυ Ντικ θα τιτλοφορήσει το κεντρικό κεφάλαιο του περί­ τεχνου λαβυρίνθου του: Η Λευκότητα της Φά­ λαινας, επισφραγίζοντας την αινιγματικότητα του αντικειμένου «λευκού», και τοποθετώντας το αυτομάτως στο σύμπαν των διαβολικών και εξαίσιων αντικειμένων του.

16/αφιερω μα Η μανιακή φύση των αντικειμένων πολλαπλασιάζεται σ’ όλο το έργο του. Στον Μαύρο Γάτο παίρνει τη σημασία όχι τόσο ενός συμβόλου* όσο ενός αντικειμένου, το ίδιο αινιγματικού και παράξενου (και τελικά ανεξήγητου) όσο ο Χ ρυ­ σός σκαραβαίος και το μαύρο άλογο του Μετζεγκερστάιν. Το αντικείμενο μπορεί να είναι ο φορέας ενός μυστηριώδους μηνύματος (Κοράκι) ή μιας αναπάντεχης φρίκης (τα δόντια στη Βερε­ νίκη) ή ενός αιώνιου βασανιστικού πάθους (τα μάτια στο ποίημα Στην Ελένη). Καμιά φορά γί­ νεται μοιραίο, σκοτώνοντας τους ανθρώπους μόνη προϋπόθεση για να ζήσει αυτό (Το στρογ­ γυλό Πορτρέτο). Στο τέλος όμως (ο «υλισμός» του Πόε) δεν εί­ ναι παρά η άμορφη και αποσυντιθέμενη μάζα ενός ανθρώπινου πτώματος (Βάλντεμαρ).

2.

Κρυπτογράφημα

The worst heart of the world is a grosser book than the «Hortulus animal» and perhaps it is but one of the great merits of God that es lasst sich nicht lesen. Ό λο το σύμπαν δεν είναι παρά ένα τεράστιο βιβλίο που την πλήρη έννοιά του δεν μπορεί να διαβάσει κανείς (εκτός από το Θεό). Η ιδέα αυ­ τή του L. Bloy® (που επαναλαμβάνει τη γνωστή σύλληψη του Μαλαρμέ και απηχεί κάποιες με­ σαιωνικές φιλοσοφικές αντιλήψεις) βρίσκεται εν σχεδίω στον Ε.Α. Πόε. Το Κλεμμένο Γράμμα αποτελεί στο βάθος μια άσκηση στην απο-κρυπτογράφηση. Το ίδιο κι ο Χρυσός Σκα­ ραβαίος. Η αποκρυπτογράφηση δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός, μια λογική ενέργεια σαν τόσες άλλες που κυβερνούν τη ζωή μας. Είναι ένα σύ­ στημα βασισμένο αρχικά στους συνηθισμένους κανόνες της λογικής και της γλώσσας (επαγωγήαπαγωγή-αναλογία κλπ.) που ανάγει τον κόσμο σε «σύμβολα», ανακαλύπτει αντιστοιχίες (εκεί που φαινομενικά δεν υπάρχουν) και αποκαλύ­ πτει μια δημιουργία εκεί που οι άλλοι (οι αμύη­ τοι ανίδεοι) βλέπουν το τυχαίο. Είναι έτσι ου­ σιαστικά μια διαβολική και ποιητική πράξη που καταστρέψει ό,τι υπάρχει (σαν άχρηστο κρυπτόγραμμα μετά την ερμηνεία του) για να υψώσει στη θέση του ό,τι δεν υπάρχει (κι ο αποκρυπτογράφος ισχυρίζεται ότι υπάρχει). Ο Ε.Α. Πόε έγραψε ένα δοκίμιο με τον τίτλο «Κρυπτογρα­ φία» (Cryptography) όπου μιλάει για τη μυστική φύση της και την παράξενη μυστηριώδη αλφά­ βητο που απαιτεί. Ο Πόε όπως και ο Κάφκα δεν μπορούν να εξηγηθούν συμβο­ λικά. Τρνς λείπει η ομοιογένεια και η ενότητα σαν προϋπό­ θεση μιας συνολικής συμβολικής ερμηνείας.

Η κρυπτογραφία μπορεί να είναι κάποτε απλοϊκή, πιο σύνθετη, να αποτελεί μια ολόκληρη τέχνη ή να γίνεται ένα παιχνίδι συναναστροφής κοσμικών κυρίων. Πάντα όμως βρίσκεται πίσω από την ανάγκη ή την επιθυμία να μεταδώσει κανείς πληροφορίες, σ’ έναν άλλον, έτσι που πο­ τέ να μην καταλάβουν όλοι. Τούτο το χαρακτη­ ριστικό το μοιράζεται ουσιαστικά με την ποίηση. Ο Πόε πίστευε στην αξία της μεθόδου -λογικής αυστηρής, κοντά στον επιστημονικό τρόπο σκέ­ ψης- ακόμα και στην εξέταση της λειτουργίας της καθαρής φαντασίας που θα επέτρεπε τη λύση κάθε αινίγματος. Η κρυπτογραφία ήταν έτσι γι’ αυτόν παιχνίδι και πρόκληση, ερέθισμα και δη­ μιουργία. Κι όμως... Ό ταν ολα τα αινίγματα λυ­ θούν, όταν το κρυπτόγραμμα εξαφανισθεί, ο Ποιητής λέει ότι είναι αδύνατον να βρει κανείς κανόνες για τη λύση τους. Στην ουσία δεν θα βρει τίποτε που δεν κατέχει ήδη («he will find nothing upon record which he does not in his own intellect possess»). Κι αυτή είναι η πιο τυραννική και παράξενη λειτουργία του κρυπτογραφήμα­ τος.

3.

Το χαμένο κέντρο

Καθώς πέφτει η νύχτα, κάποιος άνθρωπος γυρ­ νάει σαν φάντασμα στον απέραντο λαβύρινθο του Λονδίνου ψάχνοντας κάτι. Τι; Κανείς δεν ξέρει. Αποζητά τους θορυβώδεις και πολυσύ­ χναστους δρόμους και οι ώρες της νύχτας τον βρίσκουν να περπατά συνεχώς παρασέρνοντας πίσω του τον Ποιητή. Γιατί ο άνθρωπος αυτός περιπλανιέται συνεχώς μέσα στην κρύα και σκο­ τεινή πόλη; Τι γυρεύει; Γιατί έχει ένα διαμάντι κι ένα στιλέτο; Γιατί αποφεύγει τους έρημους δρόμους και φαίνεται να ησυχάζει μόνο μεταξύ του πλήθους και του θορύβου της τεράστιας πό­ λης; Το μυστήριο του εκ-κεντρικού δεν θα λυθεί ποτέ. Είναι αυτό που ταιριάζει στο «πιο βαθύ έγκλημα» γιατί αρνείται να μείνει μόνος. Στον Άνθρωπο του Πλήθους η αγωνιώδης αναζήτηση κάτι οριστικά χαμένου πια παίρνει τη μορφή ενός εφιαλτικού κυνηγητού μέσα στους καθρέ­ φτες. (Ο άνθρωπος του πλήθους που ακολουθεί το άγνωστο, ο συγγραφέας που ακολουθεί τον άνθρωπο του πλήθους, ο αναγνώστης που με τη σειρά του ακολουθεί και τους δύο). Αλλού, γίνε­ ται η ανάμνηση της χαμένης νιότης, η νοσταλγία για το χρόνο που φεύγει ανελέητα, η πίκρα για το πάθος που σημαδεύτηκε από το θάνατο και τη φθορά. Τα ποιήματά του συνθέτουν έτσι μια μα­ γική γεωγραφία από την οποία όμως λείπει πάν­ τα το κέντρο, το κομμάτι που συνδέει και χρω­ ματίζει όλα τα υπόλοιπα. Στη Fairyland, οι μορ-

αφ ιερω μα/17 φές δεν μπορούν να ξεχωρίσουν - και τα τερά­ στια φεγγάρια φωτίζουν με τον αβέβαιο «λαβύ­ ρινθο» του φωτός τους κάτι το φευγαλέο και ίσως απειλητικό. Η Ζάκυνθος (To Zante) λάμπει με τη λάμψη της άρνησης: η ομορφιά της περικλείνει την ευτυχία που έφυγε για πάντα και τις χαμένες ελπίδες. Η κεντημένη με άνθη παραλία του υακίνθινου νησιού γίνεται καταραμένο έδα­ φος. Το χρυσό νησί δεν είναι παρά η κούφια μά­ σκα του κενού. Πίσω από κάθε τι υπάρχει το τί­ ποτα, παντοδύναμο και ψυχοβόρο. Οι ωραίες λέξεις, η ποίηση, η σελήνη, η νύχτα δεν φτάνουν τελικά για να καλύψουν αυτή την αποφασιστική άρνηση που περιτυλίγει τα πάντα και καταστρέ­ φει την ομορφιά, τη νιότη, το πάθος. Έχοντας τη συνείδηση του ότι όλα είναι ένα όνειρο μέσα στο όνειρο (A Dream within a Dream) το ποίημα θα γίνει αυτό που είναι, ίσως η ύστατη λειτουρ­ γία του: το μηδέν δηλαδή, ή το περίγραμμα της απουσίας (Μαλαρμέ). Έτσι οι αναζητήσεις, πάντα μοιραίες, μάταιες κι ατέλειωτες φυσικά, πολλαπλασιάζονται κυ­ ρίως στην ποίηση του Πόε και παίρνουν εκεί τη μορφή κάποιας ανάμνησης ενός παράξενου κι άτυχου πάθους, είτε της αναβίωσης κάποιας μα­ κρινής παραμυθένιας χώρας (Dreamland) ή ενός Ελντοράντο. Το χαμένο κέντρο δεν θα βρεθεί όμως ποτέ, το Ελντοράντο είναι πάνω από τα όρη της Σελήνης και την Κοιλάδα της Σκιάς. Σι­ γά σιγά όλη η ποίηση λοιπόν θα χτιστεί γύρω από τη βασική αυτή έλλειψη- δίνοντας «νόημα» στη μνήμη και τη λησμονιά. Στον Πόε η θέση του χαμένου αυτού κέντρου είναι ακόμα εμφανής αργότερα θα εξαφανιστεί κι αυτή (X. Τζέιμς, Κάφκα, Μπόρχες). Τότε η γραφή του μυστηρίου (ποιο είναι το κέντρο) θα γίνει, μια για πάντα, το μυστήριο της γραφής (πού είναι το κέντρο).

4.

Η Άβυσσος

Η «γοητεία της αβύσσου» στάθηκε πάντα το μοι­ ραίο άστρο των ρομαντικών: ο Κλάιστ, ο Χαίλντερλιν, ο Μπωντλαίρ, ο Νοβάλις παραδίνονται σ’ αυτήν χαρούμενα ή τραγικά. Η Άβυσσος εί­ ναι πρώτα από όλα ένας συγκεκριμένος γεωγρα­ φικός τόπος, το Μάελστρομ ή η μυθική περιοχή του Λευκού του Α. Γκ. Πυμ, που τιμωρεί τους εραστές του (τα λευκά μαλλιά του αφηγητή στο Μάελστρομ, η ανείπωτη φρίκη του τέλους του Πυμ) γρήγορα όμως μεταμορφώνεται με τους πιο παράξενους τρόπους και αποτελεί ουσιαστικά το αδύνατο και θανάσιμο μυστικό της διηγήσεως. Στον Ονίλιαμ Ονίλσον παίρνει τη μορφή του Άλλον, στο Χειρόγραφο στη Μποτίλια είναι μια λανθάνουσα παρουσία στο καράβι-φάντασμα

«Η Μαύρη Γάτα» σκηνή από το φιλμ που βασίστηκε στο έργο του Πόε

που τελικά το βυθίζει, στο The City in the Sea είναι η μοναχική και αιώνια υποβρύχια Πόλη: Πάντοτε όμως οδηγεί είτε στην τρέλα είτε στο θάνατο. Οι άνθρωποι νομίζουν ίσως ότι σημα­ δεύουν την άβυσσο αλλά στην πραγματικότητα είναι ήδη σημαδεμένοι από αυτήν- συγχρόνως αποτελεί ό,τι πιο παράξενο κρύβεται σε κάθε αφήγηση και κινδυνεύει να την καταστρέψει, αυτό που την επιτρέπει και την απειλεί. Ο Πόε δεν έγραψε την τρέλα ή τον επιθανάτιο ρόγχο (αυτό που προσπαθεί να κάνει η γλώσσα του Μπλανσό ή του Μπατάιγ): την περιέγραψε μρνο (πιο λαμπρά στο Πηγάδι και το Εκκρεμές). Κι αυτή η απόσταση είναι η μόνη φυσικά που ται­ ριάζει σ’ ό,τι <5εν μπορεί να λεχθεί, δηλ. στο Ανείπωτο.

5.

Η μαγεία

Ά

Ο Μπόρχες επεσήμανε πρώτος ότι, ουσιαστικά, η φύση της μαγείας των κειμένων συνίσταται στην εφιαλτική ή αντίστροφη αιτιότητα των γε­ γονότων. Για τον Ε.Α. Πόε αυτή η μαγεία δεν βρίσκεται μέσα στο ποίημα (ή το κείμενο) αλλά δημιουργείται από αυτό σύμφωνα με μία αυστη­ ρή, λογικά προκαθορισμένη λειτουργία. Ο ίδιος προσπάθησε να την εξηγήσει (όσον αφορά το Κοράκι) στο Η Φιλοσοφία της Σύνθεσης. Αυτό όμως που δεν μπορεί εύκολα να εξηγήσει είναι το ότι καθημερινά γεγονότα μεταμορφώνονται

18/αφιερωμα μέσα από μια αδιόρατη διαστροφή της λογικής σε ποίηση: Η λυδία λίθος αυτής της μεταμόρφω­ σης είναι η σύμπτωση που προκαλείται από μια σειρά (α)-λογικές επιλογές. Ο τάφος στον οποίον στέκεται ο ποιητής είναι τελικά ο τάφος της Ονλαλονμ, το Κοράκι είναι το τελευταίο απομεινάρι κάποιου μυθικού κόσμου όπου τα πουλιά μιλούν, ο ύπνος της Irene (The Sleeper) συγχέεται με τη γοητεία και την αποσύνθεση του θανάτου, όλη η δύναμη της γλώσσας και των άπειρων τεχνασμάτων της εκμηδενίζεται στα θεϊ­ κά δισύλλαβα του Ονόματος (To Marie Louise). Σε όλα τα κείμενα του Πόε υπάρχει η μαγική αιτιότητα της σύμπτωσης μεταξύ δύο κόσμων ουσιαστικά ασύμπτωτων, του ενός μυθικού, χα­ μένου και ονειρικού και του άλλου «καθημερι­ νού», φθαρτού και πεπερασμένου. Έτσι εδώ συ­ ναντάμε μια αντίληψη που λίγο (ή καθόλου) άλ­ λαξε από τότε. Το κείμενο είναι ο τόπος μιας συ­ νάντησης (ερωτικής;) δυο αδύνατων και ερμητι­ κά κλειστών κόσμων (Η εφεύρεση τον Μορέλ).

6. Η δολοφονία ως έργο τέχνης Ο τίτλος τού πιο σκοτεινού λαβυρίνθου του ντε Κουινσέυ φωτίζει περίεργα του Φόνους της οδού Μοργκ και το Μυστήριο της Μαρί Ροζέ. Τα μυ­ στήρια όμως δεν ξεκαθαρίζονται ποτέ, όσο κι αν η σμίλη της λογικής αμβλύνει τις γωνίες και λι­ γοστεύει τις σκιές. Ο Πόε ξέρει πως τα εγκλήμα­ τα δεν ανήκουν στο αστυνομικό δελτίο, ούτε στις πρώτες στήλες των εφημερίδων, ούτε πολύ πε­ ρισσότερο στην κανονική καθημερινή πορεία της «Το μυστήριο της Μαρί Ροζέ», σκηνή απ’ το φιλμ. Στο ρόλο της Μ. Ροζέ, η Μαρία Μοντέζ.

ζωής. Ανήκουν ουσιαστικά στο χώρο της ποίη­ σης κι αποκαλύπτουν την εκτροπή που εδρεύει κάτω απ’ την πιο ήσυχη, ασήμαντη και άθλια ύπαρξη. Μεταφέροντας σ’ ένα Παρίσι, φανταστικό και υπόγειο, βγαλμένο από τον Sue και τον Δουμά, τ’ άλυτα μυστήριά του, δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να υπογραμμίζει την εξωτική φύση του κα­ κού. Κάθε δολοφονία γεννάει μιαν άλλη μέχρι το άπειρο. Συγχρόνως όμως κάνει ό,τι και η ποίη­ ση: Περιγράφει την απουσία, αφήνοντας στη θέ­ ση του όντος το κενό, ή διακοσμεί γοητευτικά την εξαφάνιση. Ο Ντουπέν αρχίζει μια σειρά συλλογισμών, που αποκαλύπτει την τρομερή και μαγική υφή της λεπτομέρειας, την ανησυχητική όψη της καθημερινότητας. Ξεκινώντας απ’ όπου ο δολοφόνος έχει φτάσει, ακολουθεί μια αντί­ στροφη πορεία, διαβάζοντας τις ενδείξεις, ερευ­ νώντας τα ίχνη, αποκρυπτογραφώντας τη δια­ στροφή. Κι όταν στο τέλος ξεσκεπάζει τα αινίγ­ ματα και εξηγεί το φαινομενικά αδύνατο, έχει διαπράξει μια ακόμα δολοφονία, την πραγματι­ κή αυτή τη φορά. Γιατί η ουσία του εγκλήματος δεν βρίσκεται στην απλή φυσική πράξη του φό­ νου, αλλά ουσιαστικά στην ερμηνεία της που με­ ταμορφώνει την ανώδυνη πραγματικότητα σε κόλαση. Έτσι, ο Ντουπέν και ο Ποιητής έχουν κάνει, εκ των υστέρων, όλη τη σατανική προμε­ λέτη του φόνου, είναι οι κύριοι εμπνευστές του και φυσικά οι δημιουργοί του. Άλλωστε η διήγηση η ίδια αποτελεί στην πραγματικότητα την εξομολόγηση ενός δανδή δολοφόνου, και μεταβάλλεται στον μισοφωτισμένο χώρο μιας σκηνής του εγκλήματος. Ο δο­ λοφόνος του Μαύρου Γάτου δεν είναι διεστραμ­ μένος, ούτε τρελός: Είναι ένας σατανικός σκηνο­ θέτης που χτίζει ο ίδιος το θέατρο του φόνου. Η δολοφονία, τελικά, είναι ο μυστικός καθρέφτης κάθε διήγησης (στη Μορέλλα, τη Λιγεία, το Βα­ ρέλι του Αμοντιλάντο, την Πάλλονσα Καρδιά υποβόσκει ένα έγκλημα) κι ίσως η ίδια η διήγη­ ση. Κι όταν όλα λύνονται, διαλευκάνονται, κι ο δολοφόνος έχει βρεθεί, δεν μένει παρά η ίδια η πραγματικότητα, διάτρητη, απειλητική κι ανί­ σχυρη, οριστικά νεκρή.

7.

No more

Το Κοράκι ξέρει μόνο μια λέξη, μοιραία για τον Ποιητή και την Ποίηση: «Nevermore». Το κε­ ραυνοβολημένο δέντρο δεν θα ξανανθίσει ποτέ πια (To one on Paradise) ούτε ο χτυπημένος αη­ τός θα ξαναπετάξει, το πιο ανώδυνο όνομα της σιωπής (Silence) είναι «No more». Ποτέ πια. Ποτέ πια. Ο μαγικός θλιμμένος ήχος μεταμορ­ φώνει τα πάντα (To Zante) αλλάζει την ομορφιά

αΓΐερω μα/19 σε στάχτη (“weep now or never more” Leonore) τη ζωή σε θάνατο, το χρόνο σε τυραννία, τον έρωτα σε ανάμνηση, το όνειρο σε εφιάλτη. Είναι το έμβλημα, η πινακίδα του ποιητικού χώρού του Πόε. Οι δύο τούτες λέξεις αποτελούν ίσως το μυστικό σημάδι όλου του έργου του. Είναι το ελεγειακό επίγραμμα της ίδιας της ποίησης και του θανάτου της, της γοτθικής φιλολογίας που ο Πόε κατέστρεψε για πάντα, του ευτυχισμένου έρωτα και του ονείρου, της αθωότητας των κει­ μένων και της ευτυχίας της γραφής. Από δω και πέρα το σκουλήκι υπάρχει ύπουλα μέσα στον καρπό, το έγκλημα μέσα στο κείμενο, ο εφιάλτης πίσω από την πραγματικότητα. Η ποίηση η ίδια από τον Μαλαρμέ και τον Ρίλκε μέχρι τον Έλιοτ και τον Σαρ, αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι πια δυνατή. Οι λέξεις παίρνουν έτσι μια προφητική σημασία, μαύρη και αποτρό­ παια: «Η ποίηση είναι ο τάφος της ποίησης». Δημιουργώντας μια γλώσσα λαμπερή και παρά­ δοξη που σημαίνει το Τίποτα και περιγράφει την Απουσία θα παραληρεί από δω και πέρα, σκο­ τεινή και πυρετώδικη ενώ επιστρέφει στο έρε­ βος. Δεν θα ξαναμιλήσει για τις λαμπρότητες του παρελθόντος, τις σεληνοφώτιστες νύκτες, τα μεγάλα κατορθώματα των ανθρώπων, τους ηρωισμούς των ημιθέων, την παντοδυναμία και την στιλπνότητα του πνεύματος, την ομορφιά και τη σκληρότητα του φωτός - Ποτέ πια.

ΑΠΟ ΉΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΊΉ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΟ ΝΕΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

«ΖΕΥΓΑ ΡΙΑ ΤΗ Σ ΑΘΗΝΑΣ»

Σημειώσεις 1. Τόμας ντε Κουινσέν. Ά γγλος συγγραφέας και κριτικός. Το πιο διάσημο έργο τον (ίσως όχι και το πιο αντιπροσωπευτι­ κό τον) είναι η Εξομολόγηση ενός οπιοφάγου.

2. Γ. Κόλινς (1828-1873). Ά γγλος συγγραφέας. Φίλος και σύγ­ χρονος τον Ντίκενς θεωρείται ο «πατέρας» τον σύγχρονον καθαρού αστυνομικού μυθιστορήματος εξαιτίας κυρίως των δύο γνωστότερων έργων του, της Φεγγαρόπετρας και της Γυναίκας με τ ’ Άσπρα.

3. Λόβερκραφτ (1890-1937). Αμερικανός συγγραφέας. Έγρα­ φε κυρίως φανταστικά διηγήματα, μερικά από αυτά, Τα Ποντίκια στον Τοίχο, Η Φρίκη του Νόργουιτς, αριστουργη4. Μ. Πνκ. Ά γγλος συγγραφέας του οποίον η τριλογία Γκόμενγκαστ αποτελεί ίσως ένα από τα πιο παράδοξα «γοτθι­ κά» μυθιστορήματα της εποχής μας.

5. Ζ. Γκρην (1900-). Γάλλος συγγραφέας. Έγραφε μεταξύ άλ­ λων την Αντριέν Μεζυρά, τον Λεβιάθαν και το μεγαλοφυές διήγημα Ταξιδιώτης επί της Γης.

6. Κυρία Ράντκλιφ (1764-1823). Αγγλίδα μυθιστοριογράφος. Ίσως η πιο σημαντική εκπρόσωπος του «γοτθικού» μυθι­ στορήματος. Τα πιο γνωστά έργα της είναι Τα μυστήρια του Ουντόφλο και Ο Ιταλός. Επηρέασε μεταξύ άλλων τον Μπαλζάκ.

7. Σερ Τόμας Μπράουν (1605-1682). Ά γγλος συγγραφέας και φυσικός. Από τα πιο χαρακτηριστικά τον έργα η εξαίσια ελεγεία Υδριοτάφια και Ο Κήπος του Κύρου.

8. Λ. Μπλουά (1846-1917). Γάλλος συγγραφέας και στοχα­ στής. Οι Αγενείς Ιστορίες τον είναι αριστουργήματα τον παράδοξον.

Κυκλοφορούν επίσης: Το χαμένο κουμπί (μυθ.) Επιπλωμένα δωμάτια (μυ8.) Μπαζαγιάζι (μυ8.) Οι δύο τελευταίοι (μυθ.)

4 - 2 = 0 (μυθ.) Η ζωή σε τέσσερις πράξεις (διηγ.) Ιστορίες γ ι' άντρες (διηγ.) Τα κορίτσια της Ερεχθείου (μυθ.) Τέσσερις Πολωνέζες (μυθ.) Καφενείον ο τέταρτος κόσμος (μυθ.)

II

20/αφιερω μα

Χάρης Βλαβιανός

Έντγκαρ Άλαν Πόε: ένας «ευρωπαίος» ποιητής 1. Φήμη Ό λο τον 19ο αιώνα, η Αμερική αδιαφόρησε για τους συγγραφείς της και ιδιαίτερα γι’ αυτούς που δεν έκαναν υποχωρήσεις στην προτίμηση του κοινού για ηθικοπλα­ στικές ιστορίες και για αισθηματικά λυρικά ποιήματα. Παραμέλησε τον Μέλδιλ γιατί ήταν μεταφυσικός, καταδίκασε τη φιλοσοφική δημοκρατία του Ουίτμαν σαν χυδαία και ανήθικη και έκρινε τα ποιήματα του Πόε παράξενα και τα διηγήματά του πολύπλοκα. Ο Πόε θα μπορούσε να είχε εκτιμηθεί, αλλά η καυτή κριτική του για τις ανοησίες των συγχρό­ νων του, που διαβάζονταν από το κοινό και το επηρέαζαν, του δημιούργησε φανατικούς εχθρούς. Οι εχθροί του περίμεναν την ευκαιρία και επωφελήθηκαν από τις αδυναμίες του για να εξυβρίσουν το χαρακτήρα του και να φράξουν τη συγγραφική του επιτυχία. Μερικοί περίμεναν ακόμη να σιγουρευτούν για το θάνατό του πριν να ξεσπαθώσουν. Ένας απ’ αυτούς ήταν και ο υποτιθέμενος φί­ λος του, εκτελεστής της φιλολογικής του διαθή­ κης, ο Ρ. Γκρίσγουολντ, που δεν περίμενε ούτε καν να κατέβει στον τάφο του για να τον δυσφη­ μίσει σε νεκρολογία. Παρόλο ότι πρέπει να εκτι­ μήσουμε το γεγονός ότι ο Γκρίσγουολντ εξέδωσε τα ποιήματα του Πόε τίμια, στα «Απομνημονεύ­ ματά» του παραποίησε αποσπάσματα επιστολών από τον Πόε για να υποστηρίξει ψεύτικες κατη­ γορίες, και έτσι έδωσε ανακριβή εικόνα γι’ αυ­ τόν, διαστρεβλώνοντας τη ζωή του. Η ζήλεια και η μνησικακία του Γκρίσγουολντ θα μας επέτρε­ παν να χαρακτηρίσουμε τον Πόε σαν το κακό πνεύμα των αμερικανικών γραμμάτων. Κι όμως, ο Γκρίσγκουολντ βοήθησε αρκετά στην καθιέρω­ ση της εικόνας του «poete maudit» (καταραμένου ποιητή) που θα γινόταν και θα παρέμενε ο Πόε. Μερικοί σύγχρονοι του Γκρίσγουολντ φάνη­ καν λιγότερο γενναιόδωροι απ’ αυτόν. Ο Χένρυ Τζέημς είχε τη γνώμη ότι «ο ενθουσιασμός για τον Πόε είναι το σημάδι ενός αναμφισβήτητα πρωτόγονου στάδιου σκέψης». «Μας φαίνεται», συνέχιζε, «ότι αν τον πάρουμε λίγο στα σοβαρά,

αυτό αποδεικνύει ότι δεν είμαστε οι ίδιοι σοβα­ ροί». Αφού μίλησαν οι σύγχρονοι του Πόε, η επόμε­ νη γενιά στην Αμερική φάνηκε να θέλει να τον ξεχάσει. Στις τελετές για την επαναταφή των οστών του και τα εγκαίνια του ταπεινού του μνημείου στη Βαλτιμόρη, το 1876, η μόνη προ­ σωπικότητα των γραμμάτων που καταδέχθηκε να παραστεί ήταν ο Ουόλτ Ουίτμαν. Στην Αγ­ γλία, ο Πόε τα πήγε κάπως καλύτερα. Τα ποιήματά του διαβάζονταν και θαυμάζονταν από με­ ρικούς της προ-Ραφαηλικής σχολής κατά τη δε­ καετία του 1850. Ιδιαίτερα, ο Ντ. Ροσέτι θαύμα­ ζε τον Πόε και λέγεται ότι έγραψε το «The Bles­ sed Damozel» σαν μια απάντηση στο Κοράκι. Εντούτοις, ο αιώνας πέρασε χωρίς καμιά βιο­ γραφία ή κριτική μελέτη για τον Πόε στα αγγλι­ κά να τον δικαίωνε πλήρως. Αντίθετα, στη Γαλλία, ο Πόε θαυμαζόταν υπερβολικά, ειδικά από τον Μπωντλαίρ, τον Μαλαρμέ και τον Βαλερύ, και από άλλους, όπως οι Παρνασιστές και οι Συμβολιστές. Ο Μπων­ τλαίρ άρχισε τις μεταφράσεις των έργων του το 1850 και καθιέρωσε τον Πόε στη Γαλλία ως με­ γάλο συγγραφέα. Στην «Αλληλογραφία» γράφει: «Ο Έντγκαρ Πόε, που δεν τον εκτιμούν και πο­ λύ στην Αμερική, πρέπει να γίνει μεγάλος στη Γαλλία, τουλάχιστον αυτό θέλω». Στη «Ρομαντι­ κή Τέχνη» αποκαλεί τον Πόε απλά «τον δυνατό­ τερο συγγραφέα του αιώνα». Λίγο αργότερα, ο Μαλαρμέ μετέφρασε τα ποιήματα σε άριστη γαλ­ λική πρόζα και αποκάλεσε τον Πόε δάσκαλο τον είδους. Και γι’ αυτόν, ο Πόε ήταν ο μοναδικός

αφιερω μα/21 συγγραφέας, ο ποιητής, όπως ξέρουμε από τον «Τάφο του Ε. Πόε». Για τον Μαλαρμέ, όπως και για τον Μπωντλαίρ, το ανάστημα του Πόε υψω­ νόταν μέχρι τη φιλολογική θεότητα. Έτσι, όταν ο Μαλαρμέ έστειλε στο φίλο του Κοζάλις αντί­ γραφο του σονέτου του «L’ Azur», το πρώτο με το οποίο είχε πετύχει το χαρακτηριστικά δικό του στυλ, παρατήρησε στην επιστολή του: «Ό σο περισσότερο συνεχίζω σ’ αυτή την κατεύθυνση, τόσο πιο πιστός θα είμαι στις αυστηρές ιδέες που χρωστάω στον μεγάλο μου δάσκαλο, τον Έντγκαρ Πόε». (Ανρύ Μοντόρ, Η ζωή τον Μαλαρ­ μέ, Παρίσι, 1941, σελ. 104). Και για τον Βαλερύ, στην επομένη γενιά, ο Πόε θα είναι μεγάλος δά­ σκαλος. «Ο Πόε είναι ο μόνος τέλειος δάσκαλος. Ποτέ δεν έσφαλε». (Επιστολή στον Ζιντ το 1891, που αναφέρεται στο Μπερν Ζοφρουά, Παρουσία τον Βαλερύ, Παρίσι 1944, σελ. 216.). Στο πρώτο γράμμα που έγραψε στον Μαλαρ­ μέ το 1890, ο Βαλερύ δεν παρέλειψε να υπο­ γραμμίσει τον κοινό τους θαυμασμό για τον Πόε και πενήντα χρόνια αργότερα βεβαίωνε ότι ο Πόε μαζί με τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι ήταν αυ­ τοί που τον επηρέασαν περισσότερο στη λογοτε­ χνική και φιλοσοφική του σταδιοδρομία. (Βλέπε τον πρόλογο του Βαλερύ στον Ρενέ Φερναντά, Γύρω από τον Πωλ Βαλερύ, Παρίσι και Γκρενόμπλ, 1944 σελ. 11). Ο Λεμονιέ, ίσως ο καλύτερος ιστορικός που ασχολήθηκε με το θέμα της επιρροής του Πόε στη Γαλλία, είπε ότι ο Πόε «βασάνισε όλους τους ποιητές μετά τον Μπωντλαίρ, ακόμη και αυτούς που δεν του έμοιαζαν σε τίποτα». (Λεόν Λεμο­ νιέ. Ο Έντγκαρ Πόε και οι γάλλοι ποιητές, Πα­ ρίσι 1932). Κι ακόμα ότι ο Μπωντλαίρ δημιούρ­ γησε ένα υβριδιακό πρόσωπο, μισό Πόε μισό Μπωντλαίρ και έπεισε τους Γάλλους να το δε­ χτούν σαν τον πραγματικό Πόε. Τους έκανε να πιστέψουν ότι ήταν ένας εκτοπισμένος Ευρω­ παίος που η μεγαλοφυία του στραγγαλίστηκε σ’ έναν εχθρικό κόσμο. Οι Παρνασιστές και οι Συμβολιστές αγαπούσαν τον Πόε γιατί, μεταξύ άλλων, πίστευαν ότι στη θεωρία του για την ποίηση βρήκαν μια ισχυρή υποστήριξη της αντί­ ληψής τους της «καθαρής ποίησης». Οι Αμερικανοί θαυμαστές του Πόε δεν είδαν πάντα με καλό μάτι τον γαλλικό θαυμασμό για το συγγραφέα, παρόλο που αυτός ο θαυμασμός είχε ίσως τη μεγαλύτερη επίδραση στον κόσμο. Αυτοί που επιθυμούν να διατηρηθεί η φήμη του Πόε σαν σπουδαίου συγγραφέα πρέπει να είναι ευγνώμονες στους Γάλλους κριτικούς, που είδαν καθαρότερα από άλλους τις σταθερές αξίες στα κριτικά του δοκίμια και τη σπάνια μεγαλοφυία που γέννησε τα ποιήματα και τα διηγήματα. Το ενδιαφέρον των Αμερικανών για τη ζωή και το έργο του Πόε εντάθηκε μέσα σ’ αυτόν τον αιώνα και είναι πολύ πιθανό αυτή η αλλαγή να

οφείλεται εν μέρει στη γαλλική γνώμη. Ο Μπρόουνελ τον κατατάσσει μεταξύ των έξι με­ γαλύτερων Αμερικανών συγγραφέων πρόζας. Στο βιβλίο του Αμερικανική Κριτική (Βοστώνη 1928), ο καθηγητής Νόρμαν Φόστερ, που δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στους μεγάλους θαυμα­ στές των έργων του Πόε, αφιέρωσε ένα μεγάλο δοκίμιο στις κριτικές του θεωρίες, Άλλοι Αμε­ ρικανοί συγγραφείς και κριτικοί, θαυμαστές του Μπωντλαίρ, του Μαλαρμέ και του Βαλερύ, βρίσκονται σε δίλημμα σχετικά με τον Πόε. Ο Τ.Σ. Έλιοτ υποθέτει ότι οι Γάλλοι κριτικοί πρέ­ πει να βρήκαν κάποια ποιότητα στον Πόε που διέφυγε από τους Αμερικανούς κριτικούς (Από τον Πόε στον Βαλερύ, Νέα Υόρκη, 1948, σελ. 20) και ο Ά λαν Τέιτ παραδέχεται ότι βρίσκει στον Πόε μια ψυχική συγγένεια (Ο Καταραμένος Δ αί­ μων, Σικάγο, 1953, σελ. 92). Εντούτοις, είναι προφανές ότι ούτε ο Έλιοτ ούτε ο Τέιτ μπορούν να δεχθούν ολόψυχα τη γαλλική άποψη. Μια ανασκόπηση στην ιστορία της φήμης του Πόε μέσα σε εκατό χρόνια μας δείχνει πώς, πα­ ρόλο ότι είχε ορισμένους αναγνώστες, ακόμη και όταν ζούσε, που θαύμαζαν το έργο του, και πα­ ρόλο ότι υπάρχουν πολλοί θαυμαστές του σήμε­ ρα, ο Πόε είναι ίσως από τους μεγάλους Αμερι­ κανούς συγγραφείς που κατανοήθηκε λιγότερο ή μάλλον που παρανοήθηκε περισσότερο. Ή ταν αγαπητός στους νέους και σε μερικούς μεγαλύτερους, που συνήθως θέλουν να εντυπω­ σιάζονται και να σοκάρονται απ’ αυτά που δια­ βάζουν, αλλά πολύ συχνά οι κριτικοί, και ανάμεσά τους και ο Έλιοτ, έκριναν αυτή τη δημοτι­ κότητα ως μια απόδειξη ότι ήταν τόσο ανώριμος όσο και οι αναγνώστες του. Η τύχη του δεινοπά-

22/αφιερω μα θησε στα χέρια ορισμένων σοβαρών και ικανών κριτικών επειδή δεν θέλησαν να καταλάβουν τι έγραψε.

Ο καθηγητής Κίλις Κάμπελ πίστευε ότι ο Πόε ήταν βασικά μια ποιητική μεγαλοφυία, και ότι σ’ αυτή οφειλόταν η μεγάλη και παντοτινή του επι­ τυχία. Ο ίδιος ο Πόε ήταν μετριόφρων σχετικά με το έργο του. Στον πρόλογο του Το Κοράκι και άλλα Ποιήματα έγραφε: «Γεγονότα πέρα από κάθε έλεγχο με εμπόδιζαν πάντα από το να κα­ ταβάλω σοβαρή προσπάθεια σε ό,τι, κάτω από καλύτερες συνθήκες, θα ήταν ο τομέας της εκλο­ γής μου. Σε μένα η ποίηση δεν ήταν σκοπός αλλά πάθος, και τα πάθη πρέπει να γίνονται σεβαστά. Δεν πρέπει και δεν μπορούν κατά παραγγελία να ερεθίζονται από τις τιποτένιες ανταμοιβές ή τις ακόμη πιο τιποτένιες εντολές του ανθρώπι­ νου γένους». Από τα νιάτα του, πριν ακόμη σκεφτεί να δημοσιογραφήσει, ή να κερδίσει τα προς το ζειν με την πένα του, οι συνθήκες ζωής για τον Πόε κάθε άλλο παρά ευνοϊκές ήταν. Πριν ακόμη συμπληρώσει τα είκοσι δύο του, είχε συν­ θέσει και δημοσιεύσει 1600 στίχους. Παρόλο που ο αριθμός αυτός είναι μόλις κάτι περισσότερο από το μισό των στίχων που φρόντισε να διατη­ ρήσει -και όπου πράγματι περιέχονται πολλοί από τους καλύτερους που έγραψε ποτέ- δεν πρέ­ πει να τον εκλάβουμε σαν τελικό αριθμό. Συνέχι­ σε να γράφει ποιήματα και να βελτιώνει αυτά που είχε ήδη γράψει. Αντίθετα μάλιστα από τη γνώμη ορισμένων κριτικών, τα καλύτερα ποιήματά του είναι αυτά που είτε γράφτηκαν, είτε διορθώθηκαν και συμπληρώθηκαν κατά τα τε­ λευταία χρόνια της ζωής του. Τα ποιήματα όπως και τα διηγήματα του Πόε είναι αξιόλογα για τις πρωτότυπες ιδέες και για την τεχνική τους τελειότητα. Τα περισσότερα, αν όχι όλα από αυτά τα ποιήματα, έχουν την προέ­ λευσή τους στη σκέψη και εκφράζουν ή υπο­ νοούν σαφώς σχηματισμένες ιδέες. To El Aaraaf γράφτηκε με τη σαφή πρόθεση να εκθέσει την αι­ σθητική θεωρία του Πόε: Η ομορφιά ανήκει στη δικαιοδοσία της τέχνης, ο καλλιτέχνης αποκαλύ­ πτει την αλήθεια μέσω της ομορφιάς και πρέπει να κρατήσει την τέχνη του μακριά από το πάθος.

I Στο ποίημα Στην Ελένη λέει πώς ένας καλλιτέ­ χνης, που χάθηκε στις τρικυμιώδεις θάλασσες των παθών, ξαναβρίσκει την καλλιτεχνική του πατρίδα μέσα από την ομορφιά μιας γυναίκας. Στο Israfel μας θυμίζει ότι σ’ αυτόν τον ταπεινό κόσμο ο ποιητής μπορεί να πλησιάσει την αλή­ θεια μόνο μέσα από το πέπλο των ωραίων μορ­ φών. Στο The Sleeper, και στο City in the Sea πα­ ρουσιάζεται μια σειρά από εικόνες, όλες βγαλμέ-

νες από την κοινότυπη ιδέα ή προκατάληψη ότι αυτοί που πέθαναν αναπαύονται άνετα στους τάφους τους, μόνο για όσο χρόνο τους θυμούν­ ται και τους θρηνούν οι φίλοι τους που επέζησαν. To Dream Land είναι ακριβώς ό,τι υπόσχε­ ται ο τίτλος: μια περιγραφή. του κόσμου των ονείρων. Το Κοράκι περιγράφει την απαρηγόρη­ τη λύπη του θλιμμένου εραστή που δεν μπορεί να πιστέψει στη μεταθανάτια ζωή. Η διαφορά ανάμεσα στα πρώτα και τα τελευ­ ταία ποιήματα είναι κυρίως στην τεχνική της σύνθεσης. Τα πρώτα είναι βασικά η λυρική έκ­ φραση των διαθέσεων, στο στυλ των Άγγλων Ρομαντικών ποιητών, και κυρίως του Κόλεριτζ, ενώ τα τελευταία είναι περισσότερο δραματικά στη μορφή, και το στυλ τους χαρακτηρίζεται από νεοτερισμούς ρυθμού, επαναλήψεις, μέτρο, και στοιχεία του φανταστικού που δεν τα χρησι­ μοποιούσε πριν το 1840. Αυτοί οι νεοτερισμοί στο στυλ κάνουν τα τελευταία του ποιήματα να φαίνονται επιτηδευμένα γιατί πράγματι, σε σχέ­ ση με τα πρώτα, αυτά είναι μέρος από τη δου­ λειά ενός ψύχραιμου τεχνίτη. Ο Πόε είχε τέλειο αφτί. Οι ανωμαλίες στο μέ­ τρο και οι αντίθετες ταξινομήσεις στα τελευταία του ποιήματα ήταν εσκεμμένες και εξυπηρετού­ σαν ένα σκοπό πιο σημαντικό, εκείνη τη στιγμή, από το να ευχαριστήσουν τις αισθήσεις. Αλλά ο Πόε μπορούσε να γράφει μελιστάλακτους στί­ χους τόσο στα τελευταία όσο και στα πρώτα του χρόνια, όπως μαρτυρούν το The Bells και το An­ nabel Lee. Σαν τον Κόλεριτζ, έβρισκε τη μουσική απαραίτητη στην ποίηση και στο «Γράμμα προς Β...», το προλογικό δοκίμιο στα Poems, 1831, που ήταν το πρώτο του τόλμημα στην κριτική πρόζας, δίνει τον ορισμό της ποίησης σαν μουσι­ κή σε συνδυασμό με μια ευχάριστη ιδέα. Δεν υπάρχει θέμα μουσικής ποιότητας στην ποίησή του. Όμως, ορισμένοι κριτικοί παραπονούνται για έλλειψη ιδεών. Το 1909, ο Γ.Σ, Μπρόουνελ είπε για όλα τα έργα του Πόε: «Τους λείπει η ουσία. Η Λογοτεχνία είναι κάτι περισσότερο από τέχνη». Στα χρόνια μας, ο Τ. Σ. Έλιοτ, όπως αναφέραμε, αποκάλεσε τον Πόε έναν προι­ κισμένο έφηβο και ο Άλαν Τέιτ είπε ότι οι αι­ σθητικές δυνάμεις παρέμειναν ανεκμετάλλευτες. Υπάρχει ένα στοιχείο αλήθειας σ’ αυτές τις γνώ­ μες, αλλά οι ελλείψεις που προβάλλουν, αν υπάρχουν, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κάτω από μια σωστή σκοπιά. Τη σκοπιά αυτή μας εξηγεί η θεωρία του Πόε για τη φύση της ποίησης και για το λειτούργημα του ποιητή. Σύμφωνα με τη θεωρία του, ο καθέ­ νας είναι προικισμένος από τη φύση με το Ποιη­ τικό Αίσθημα ή το Αίσθημα της Ομορφιάς που ο Πόε θεωρούσε, με την πλατωνική έννοια του όρου, πέρα από τη δύναμη του θνητού ανθρώ­ που να την αποκτήσει ολοκληρωτικά. Με αυτή

αφιερωμα/23 τη σημασία, η ομορφιά είναι ένα αποτέλεσμα και όχι μια ιδιότητα. Η αισθησιακή ομορφιά, η ομορφιά των φυσικών πραγμάτων και των καλ­ λιτεχνικών δημιουργημάτων, παρόλο ότι δεν εί­ ναι αποτέλεσμα παρά μόνον ιδιότητα, είναι ικα­ νή να προκαλέσει το Αίσθημα της Ομορφιάς, και έτσι να προωθήσει την Ψυχή προς την Ουράνια Ομορφιά. Αν και ο Πόε αρνείται στον ποιητή τη χρήση της διδακτικής μεθόδου για την κατανόη­ ση των αληθειών της νόησης και της ηθικής, επι­ μένει ότι ο πραγματικός ποιητής μπορεί και πρέ­ πει να προτείνει την Αλήθεια μέσα από την Ομορφιά. Πιστεύει ότι το Καλό, το Αληθινό και το Ωραίο είναι όψεις μιας και μόνης Θείας Ενό­ τητας και, παρότι τα πλησιάζουμε με διαφορετι­ κούς τρόπους, ταυτίζονται μέσα στην έννοια της αιωνιότητας. Ό πω ς λέει στο Eureka, ένα έργο τέχνης είναι οπωσδήποτε αληθινό, και ένα προϊόν της δια­ νόησης, χάρη στην αρμονία των στοιχείων του, είναι οπωσδήποτε και ωραίο. Πράγματι, οι ικα­ νότητες φαντασίας και ανάλυσης αποδίδουν κα­ λύτερα μαζί. Ο επιστήμονας χρησιμοποιεί ενο­ ρατικό συλλογισμό και ο ποιητής χρειάζεται δη­ μιουργική επιδεξιότητα. Στο Eureka αποκαλεί τον Κέπλερ μεγαλύτερο από τον Νεύτωνα γιατί ο Κέπλερ φαντάστηκε, ή «μάντεψε» τους φυσικούς νόμους που αργότερα ο Νεύτων απέδειξε ότι ήταν αληθινοί. Μ’ αυτό δεν εννοεί ότι ο Νεύτων δεν είχε φαντασία, αλλά μόνον ότι ο Κέπλερ διέ­ θετε περισσότερη. Έτσι, μπορεί να θεωρηθεί ότι τα ποιήματα του Πόε στερούνται ουσίας, μόνο αν η θεωρία που αποδεικνύουν είναι λανθασμένη. Αν η θεω­ ρία του είναι σωστή ή αν δεχτούμε το μέρος της που αφορά τη σχέση ομορφιάς και αλήθειας, πρέπει να παραδεχθούμε ότι τα ποιήματά του έχουν αληθινή ουσία τέχνης και τη δύναμη να προκαλούν διαισθήσεις αλήθειας στον ευαίσθητο αναγνώστη. Οι αλήθειες αυτές δεν μεταφράζον­ ται -δεν μπορούν να εκφρασθούν με όρους της νόησης ή του αισθήματος του καλού ή του κα­ κού- αλλά όμως είναι πραγματικές για όλους όσους δέχονται την αλήθεια και την ομορφιά σαν ένα στοιχείο. Παρόλο ότι οι υπέρμαχοι της θεωρίας «η τέχνη για την τέχνη» δεν μπορούν δίκαια να επικα­ λούνται τον Πόε για προφήτη τους, μπορούν να βρουν ανακούφιση στην ποίησή του όπως και στην ποιητική του θεωρία. Ορισμένοι σύγχρονοι ποιητές θα μπορούσαν, αφελέστατα, να ομολο­ γήσουν ότι οφείλουν στον Πόε περισσότερα από ό,τι θα ήθελαν. Ο Πόε ήταν σίγουρα ένας από τους πρώτους θεωρητικούς που υποστήριξε ότι η πρωταρχική αξία ενός ποιήματος βρίσκεται στο ίδιο και όχι στο γεγονός ότι μας μιλάει για κάτι, άσχετα αν αυτό το κάτι είναι ηθική, ή νοητική αλήθεια ή κάποια αποκάλυψη του ίδιου του

Μπωντλαίρ

ποιητή. Ένα ποίημα δεν είναι ένα ντοκουμέντο αλλά μια συνολική δημιουργία, δεν είναι μόνο μέρος ενός κόσμου αλλά ο ίδιος ο κόσμος. Ό ταν αυτά τα πράγματα γίνουν καλύτερα κα­ τανοητά, τότε θα μπορέσει να εκτιμηθεί πε­ ρισσότερο η ποίηση του Πόε. Ίσως, το μεγαλύ­ τερο επίτευγμα του Πόε να ήταν η πρωτοτυπία του. Το καθένα από τα καλύτερα ποιήματά του και διηγήματά του είναι μοναδικό στο είδος του. Και παρόλο ότι οι κριτικές του ιδέες μπορούν να είναι κατά πολύ παράγωγες, τις έκανε δικές του, τις πλάτυνε και τις χρησιμοποίησε καλά για τους δικούς του σκοπούς. Έγραψε αρκετά ποιήματα και διηγήματα που πλησιάζουν την καλλιτεχνική τελειότητα. Τα διηγήματά του, αν και κατα­ σκευασμένα, είναι ζωντανά και η παράξενη ομορφιά των ποιημάτων του είναι αμίμητη. Πού βρίσκεται η αληθινή του μεγαλοφυία; Αυτό είναι δύσκολο να το πει κανείς με βεβαιότητα. Κάθε σωστή εκτίμηση της εργασίας του πρέπει να πά­ ρει υπόψη το συνολικό του επίτευγμα στους τρεις τομείς, την κριτική, τον πεζό λόγο και την ποίηση. Κατ’ αυτόν, και κατά πολλούς (αν και μειοψηφία) από τους κριτικούς, ήταν πάνω απ’ όλα ποιητής. Μάλλον πρέπει να πούμε ότι έκανε την πιο σημαντική του προσφορά στη λογοτεχνία δημιουργώντας μερικά αξέχαστα ποιήματα.

Μετάφραση: Θεώνη Ρουσσοπούλου

24/αψιερωμα

Ρόμπερτ Κριστ

Ψυχή και πνευματική απόγνωση στις ιστορίες του Έντγκαρ Αλαν Πόε Εδώ κάποτε, μέσα από μια Τιτάνια στράτα, Κυπαρισσιών, πλανιόμουνα μ α ζί με την ψυχή μου Κυπαρισσιών, με την Ψυχή, ψυχή μου Ε.Α . Πόε, «Ουλαλούμ»

Το διήγημα στην αμερικάνικη λογοτεχνία διαμορφώθηκε και τελειοποιήθηκε ως είδος απ’ τους αμερικανούς συγγραφείς του δέκατου ένατου αιώνα. Ο καθένας απ' αυτούς ακολούθησε τη δική του ξεχωριστή κατεύθυνση: Ο Ναθάνιελ Χόθορν έγρα­ φε για θέματα κοινωνικά και ψυχολογικά, με τρόπο πνευματώδη και βαθυστόχα­ στο. Ο Χέρμαν Μέλβιλ, όπως κι ο Χόθορν, προκάλεσε την κοινωνία με ιστορίες πλούσιες σε αλληγορικά και συμβολικά στοιχεία. Ο Χένρυ Τζέιμς έθιξε, με διακρι­ τικότητα, κοινωνική συμπεριφορά και ήθη, τέχνη και ψυχολογία. Στο διήγημα, όπως και στο μυθιστόρημα, τα ρεύματα του νατουραλισμού και του ρεαλισμού γεφύρωσαν τον δέκατο ένατο με τον εικοστό αιώνα. Ο Στήβεν Κρέιν συνδύασε στις ιστορίες του συμβολικές και νατουραλιστικές τεχνικές, ενώ οι Χάμλιν Γκάρλαντ και Θέοντορ Ντρέίζερ έδωσαν έμφαση στην κοινωνική δικαιοσύνη. Στην εξέλιξη αυτού του λογοτεχνικού είδους πολλοί είναι εκείνοι οι συγγραφείς που συνέβα­ λαν με ιδιαίτερα πρωτότυπους τρόπους: η Γερτρούδη Στάιν κι ο Σέργουντ 'Αντερσον καινοτόμησαν στο ρυθμό, τον τόνο και την ψυχολογική διείσδυση· ο Χέμινγουεη τελειοποίησε μια δομή άκρως οργανωμένη, σύνθετη κι οικονομική· ο Φώκνερ επέδειξε καθολική και βαθιά γνώση της δομής και του συμβόλου, των κοινωνικών κι ιστορικών θεμάτων. Όλες οι κοινωνικές ομάδες βρήκαν την αντανάκλασή τους μέσα από ιστο­ ρίες και συγγραφείς: γυναίκες (Πόρτερ, Ο’ Κόνορ), Εβραίους (Μπέλοου, Ροθ), μαύρους (Ράιτ, Μπάλντουιν), και ο καθένας απ’ αυτούς συνέβα­ λε στον λογοτεχνικό χώρο, με τον δικό του μονα­ δικό τρόπο.

Στον ευρύ χώρο του αμερικάνικου διηγήμα­ τος, ο Ε.Α. Πόε (1809-1849) κατέχει μοναδική θέση. Ο Πόε, όπως κι ο Χόθορν, όχι μόνο επι­ νόησε ένα σύγχρονο διηγηματικό είδος, αλλά εφάρμοσε συγχρόνως και μια νέα αφηγηματική θεωρία, φτάνοντας την τελειότητα, σε ένα ευρύ φάσμα διηγηματικών τύπων: ιστορίες ορθολογι­ σμού (ratiocination), αστυνομικής έρευνας, φαν­ τασίας, ομορφιάς, τρόμου, εγκλήματος, εκδίκη­ σης και ψυχολογικής παρατήρησης. Σε περίοδο που δεσπόζουν μεγάλες φυσιογνωμίες των γραμ­ μάτων, ο Πόε κατέχει μια ξεχωριστή θέση ανά­ μεσα στους σύγχρονους δημιουργούς, ενώ συγ­ χρόνως συμμετέχει στα πιο φλέγοντα ζητήματα και οράματα του καιρού του. Ο μέσος δέκατος ένατος αιώνας, γνωστός σαν αμερικάνικη λογοτεχνική «αναγέννηση», χαρα­ κτηρίζεται από την πρώτη και πιο ολοκληρωμέ­ νη εμφάνιση μιας σειράς ιδιοφυιών συγγραφέων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε μια εποχή όμως πνευματικής ευημερίας, οι συγγραφείς, που συνετέλεσαν σ’ αυτή τη συγκεκριμένη άνθηση, άρ­ χισαν να ασκούν την πιο αυστηρή κριτική, σ’ αυ-

αφιερωμα/25

τό που ο Θόροου όρισε: «αυτός ο ανήσυχος, νευ­ ρώδης... ψεύτικος δέκατος ένατος αιώνας». Ο Μέλβιλ προτιμούσε τη θάλασσα απ’ την πό­ λη, τον «άγριο» Κουηκουέγκ απ’ τον νευρωτικό διανοούμενο Αχάμπ· η ιστορία «Μπάρτλεμπι, ο γραφιάς» είναι μια απ’ τις πιο καίριες επιθέσεις στο σύστημα της «ελεύθερης οικονομίας». Αναζητώντας τις συνέπειες της νεύρωσης και της βίας που προκύπτουν από μια μονολιθική κοινωνική τάξη, ο Χόθορν αναρωτήθηκε στο «Scarlet Letter» (Το Βυσσινί Γράμμα) για το πό­ τε η κοινωνία θα δείξει τον κατάλληλο σεβασμό στη γυναίκα- τη γυναίκα που η Έστερ Πράιν αν­ τιπροσώπευε στο συγκεκριμένο έργο. Ο Θόροου αποκάλυψε τον αιώνα του, τον μέσο δέκατοένατο αιώνα, υποταγμένο σ’ ό,τι σήμερα ορί­ ζουμε ως «στρατιωτικό-βιομηχανικό πλέγμα». Ο Έμερσον έθεσε το πρότυπο της πνευματικής τε­ λειότητας που ο κόσμος υποκρίθηκε ότι αποδέ­ χεται. Ο Ουίτμαν ύμνησε το παγκόσμιο πνεύμα, σπάνιο φαινόμενο για την εποχή του ή τη δική μας, κι η Έμιλυ Ντίκινσον προκάλεσε την κοι­ νωνία, συνοψίζοντας τη στάση της, σε φορτισμέ­ νους στίχους: «Δεν είμαι κανείς, εσύ ποιός είσαι;» «Η ψυχή επιλέγει τη δική της κοινωνία κι έπειτα κλείνει την πόρτα». Ωστόσο, οι συγγραφείς αυτοί κι οι ήρωές τους αναζήτησαν τόσο μια πνευματική όσο και μια κοινωνική διέξοδο: Ο Χόθορν κι η Μάργκαρετ Φούλερ έζησαν μ’ άλλους στην πειραματική φάρμα Μπρουκ, ο Θόροου παρέμεινε σε μια κα­ λύβα, κοντά στη λίμνη Ουόλντεν, περισσότερο από ένα χρόνο, η Έμιλυ Ντίκινσον πέρασε όλη της τη ζωή αποτραβηγμένη από τον κόσμο. Όσο

για τον Ουίτμαν, παρόλο που ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του υπόδειγμα κοινωνικού ανθρώπου, η ποίησή του προβάλλει έντονα τον «μοναχικό τραγουδιστή». Όσον αφορά τον Πόε, παρόλο που δεν υπήρξε καθ’ όλα αποδεκτός απ’ τους συγχρόνους του (ο Έμερσον τον αποκαλούσε «jingle man» κι ο Ουίτμαν πίστευε ότι το έργο του ήταν μεν εκθαμβωτικό αλλά δεν είχε καθό­ λου ζεστασιά) βλέπουμε ότι το όραμά του ενίσχυσε τα δικά τους. Υπήρξε κι αυτός άλλωστε ένας «μοναχικός τραγουδιστής», και οι ήρωές του ζουν αποτραβηγμένοι απ’ τον κόσμο - ψυχές υπερευαίσθητες, καταδικασμένες σε διαρκή ανα­ ζήτηση, δέσμιες κάποιου οράματος που ο κόσμος ακόμη δεν έχει κατανοήσει. Μετά μια σειρά αποτυχιών - αποβολή απ’ το στρατό, την εθνική στρατιωτική ακαδημία (Ουέστ Πόιντ) και το Πανεπιστήμιο της Βιτρζίνια-, ο Πόε άρχισε τη φιλολογική του καριέρα με δημοσιεύσεις ποιημάτων κι εκδόσεις βιβλίων («Ταμερλάνος κι άλλα ποιήματα», 1827· «Αλ Ααράφ, Ταμερλάνος και μικρότερα ποιήματα», 1829- και «Ποιήματα», δεύτερη έκδοση, 1831). Ήταν φυσικό να γίνει γνωστός στο πλατύ κοινό με το ποίημά του «Το κοράκι», καθιερώθηκε όμως τελικά χάρη στις ιστορίες του. Με την πρώ­ τη έκδοση των διηγημάτων του το 1832, του απονέμεται το πρώτο βραβείο διηγήματος από την εφημερίδα Sunday Visitor της Βαλτιμόρης, για το διήγημα «Χειρόγραφο σε μια μποτίλια», που δημοσιεύεται στην ίδια εφημερίδα την επόμενη χρονιά. Στο διήγημα «Χειρόγραφο σε μια μποτίλια» προβάλλονται τα κύρια θέματα του Πόε - τρό­ μος για τα βίαια φυσικά φαινόμενα, φόβος για το φόβο του θανάτου κι αγώνας για επιβίωση

26/αψιερωμα ενάντια στις υπερφυσικές δυνάμεις. Στο συγκε­ κριμένο διήγημα, πελάγη γιγάντια μοιάζει να κα­ τέχουν εφιαλτική δύναμη, ενώ η αυξανόμενη αγωνία του πρωταγωνιστή αποδίδεται μ’ έναν τέλειο διηγηματικό ρυθμό, με αυστηρά οργανω­ μένη τη λεπτομέρεια. Το ένα πελώριο κύμα μετά το άλλο αντιπροσωπεύουν έναν κόσμο που απει­ λεί να συνθλίψει τον άτυχο αφηγητή για τον οποίο η καταστροφή είναι αναπόφευκτη: «follo­ wed fast and followed faster», όπως γράφει ο ίδιος στο «Κοράκι» το 1845. Τα πελώρια, σατανικά κύματα στο «Χειρόγρα­ φο σε μια μποτίλια» λειτουργούν ως σύμβολα και υποδηλώνουν το είδος των ψυχικών και κοι­ νωνικών δυνάμεων που καταπνίγουν τους πρω­ ταγωνιστές του Πόε, τόσο σ’ αυτό όσο και σε άλ­ λα διηγήματά του. Εκτός απ’ την επιβολή των ψυχικών διαστροφών, οι ήρωες του Πόε έρχον­ ται αντιμέτωποι με πολλών ειδών εχθρούς - έναν υπερήφανο μονάρχη, έναν επιφυλακτικό αριστο­ κράτη, έναν κοινό εγκληματία, έναν πανούργο εκβιαστή ή ακόμη πιο απλά με την έντονη πρό­ κληση των δυνάμεων της λογικής. Με το τελευ­ ταίο είδος, αυτό της πρόκλησης της λογικής, ασχολείται ο Πόε στις ιστορίες ορθολογισμού (ratiocination), όπου το προς επίλυση μυστήριο, είτε πηγάζοντας από μια εγκληματική πράξη είτε από ένα σύνθετο αίνιγμα, θέτει σε εγρήγορση το μυαλό του πρωταγωνιστή και λειτουργεί ως μέσο για ν’ αντιταχθεί κανείς στις δυνάμεις του χάους και της αποσύνθεσης. Στον «Χρυσό σκαραβαίο» (1843) πρωταγωνι­ στής είναι ένας αποκρυπτογράφος που ανακαλύ­ πτει τον κώδικα, τον εφαρμόζει με δολιότητα και βρίσκει τον θαμμένο θησαυρό. Αυτό το δί­ καια φημισμένο διήγημα, γραμμένο με χιούμορ, αποκαλύπτει τις ειδικές ικανότητες του Πόε ως ερασιτέχνη αποκρυπτογράφου (βλέπε το άρθρο του «Λίγα λόγια για τη μυστική γραφή», 1841). Το δημοφιλές «Οι φόνοι της οδού Μοργκ» (1841) επιβάλλει τον Πόε, στο απόγειο της δό­ ξας του, ως τον επινοητή του αστυνομικού μυθι­ στορήματος, και περιέχει όλα τα στοιχεία με τα οποία είναι εξοικειωμένοι οι αναγνώστες τέτοιου είδους μυθιστορημάτων συγγενών συγγραφέων: Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, Αγκάθα Κρίστι, Ρεξ Στάουτ. Ο Πόε υπήρξε ο πρώτος που καθιέρωσε τον τύπο διηγήματος με τον σχολαστικό, αντικομφορμιστή, συνεπή αστυνόμο-λαγωνικό, τον ανίκανο επιθεωρητή, το φαινομενικά άλυτο, συ­ νήθως υπερβολικό έγκλημα, τον πιστό αλλά χω­ ρίς φαντασία σύντροφο του ντεντέκτιβ, τη λαμ­ πρή λύση και τη θαυμαστή λογική της ερμηνείας της. Η «Οδός Μοργκ» προσφέρει όλα τα συστατι­ κά στοιχεία, σ’ ένα τέλειο κράμα, και τον ήρωα Ντουπέν στον καλύτερο εαυτό του. Απ’ την άλλη

μεριά, «Το μυστήριο της Μαρί Ροζέ» (1843) ενεργοποιεί τον Ντουπέν μ’ ένα έγκλημα στο Παρίσι, που συμβαίνει ταυτόχρονα με κάποιο άλλο πραγματικό, στη Νέα Υόρκη· το έργο αυτό είναι ίσως το λιγότερο ενδιαφέρον από τ’ άλλα του είδους. Το «Κλεμμένο Γράμμα» (1845), απο­ τελεί το αριστούργημα του Πόε στο συγκεκριμέ­ νο είδος, με τον Ντουπέν να έρχεται αντιμέτω­ πος μ’ ένα μυαλό τόσο εύστροφο όσο και το δικό του, όπου όμως τελικά θα φωτίσει επιδεικτικά το μυστήριο: αριστούργημα που θα χαρακτήριζε το δημιουργό του ως αυθεντία λογικής και ύφους. Είναι ένα από τα τελειότερα κομμάτια του Πόε, και η μορφή του έχει αποσπάσει την προσοχή των πιο διορατικών κριτικών. Ό πω ς και στην περίπτωση του Χένρυ Τζέιμς, η αρτιότητα του Πόε ως φιλολογικού θεωρητι­ κού εναρμονίστηκε με τη συγγραφική του ευ­ στροφία και ενίσχυσε την καλλιτεχνική του ανα­ ζήτηση. Η θεωρία του Πόε για τη μυθιστορημα­ τική σύνθεση ταυτίζεται με την άποψή του για το τέλεια επεξεργασμένο ποίημα: κάθε πλευρά της δράσης ή του ύφους της ιστορίας πρέπει να συμβάλλει στην πραγματοποίηση του απώτερου σκοπού του συγγραφέα. Πέρα απ’ τις πολυάριθ­ μες εντυπώσεις που προκαλούνται απ’ το μυθι­ στόρημα, ο Πόε εισάγει σ’ αυτό αλήθεια, φόβο, τρόμο, πάθος (βλέπε την κριτική του για το έργο του Χόθορν «Δυο φορές ειπωμένες ιστορίες», 1842). Το μυθιστόρημα, υποστηρίζει ο Πόε, δεν αποδίδει την αίσθηση της Ομορφιάς τόσο καλά όσο η ποίηση. Η Ομορφιά είναι το αντικείμενο κι ο σκοπός της ποίησης - η Ομορφιά σ’ αυτή τη ζωή, που συλλαμβάνεται στο Πάθος για το χαμό μιας αγαπημένης γυναίκας («Η Φιλοσοφία της Σύνθεσης», 1846) ή η αιώνια Ομορφιά, όπως κατ’ εξοχήν αποδίδεται, στην ευγενή παρουσία μιας όμορφης, αγαπημένης γυναίκας, έτσι όπως την αντιλαμβάνεται ο ποιητής, του οποίου η ψυ­ χή ευφραίνεται «...στης γυναίκας την ομορφιά στη χάρη της πατημασιάς της στων ματιών της τη λαμπράδα στη μελωδία της φωνής της στο γέλιο της το απαλό στον αναστεναγμό της στην αρμονία απ’ το θρόισμα των ρούχων της. Βαθιά το νιώθει στα ελκυστικά της χάδια στον ενθουσιασμό της που φλέγεται στην ευγένεια του χαρακτήρα της στην ταπεινή κι ευλαβική της καρτερία... στην πίστη, στην αγνότητα, στη δύναμη, στο καθ’ όλα θεϊκό μεγαλείο της αγάπης της.» (Η Ποιητική Αρχή, 1848).

αφ ιερ ω μα/27 Ενώ ο Πόε αποδίδει την αίσθηση της Ομορφιάς στην ποίηση, και στο μυθιστόρημα το πάθος, τον τρόμο και την αλήθεια, η συγγραφική του ανα­ ζήτηση αποδεικνύει ότι η ποιητική εκφραστικό­ τητα δεν είμαι μόνο προνόμιο της λυρικής ποίη­ σης. Γιατί, και στα μυθιστορήματά του, όπως και στην ποίησή του, οι εντυπώσεις της ομορ­ φιάς και του τρόμου, ή της ομορφιάς και της αλήθειας, ενισχύουν παρά αποκλείουν η μια την άλλη, κι είναι ανάλογες με τα στοιχεία του οί­ κτου και του φόβου στην ελληνική τραγωδία. Η Ομορφιά, στις ιστορίες εκδίκησης του Πόε, εκφράζεται μέσα από την αισθητική τελειότητα και τους ιδεολογικούς συνειρμούς των κειμένων. Στο «Σαλταπίδα» (Hop Frog, 1849), το αντικεί­ μενο της εκδίκησης είναι ο μονάρχης κι οι σύμ­ βουλοί του, ενώ την εκδίκηση μηχανεύεται η αδικημένη πλευρά, ο Σαλταπίδας, ο κουτσός νά­ νος. «Το βαρέλι του Αμοντιλάδο» (1846) είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της γραφής του Πόε, που λειτουργεί τόσο σαν ιστορία εκδίκησης όσο και σαν μια τέλεια εμπεριστατωμένη ψυχο­ λογική μελέτη. Η δομή της ιστορίας συγχωνεύει θαυμάσια διηγηματικό ρυθμό, περιγραφή, διά­ λογο, σύμβολο και χώρο· έτσι, όσο βαθύτερα ο εκδικητής Μοντρεζόρ παρασύρει στο υπόγειο τον εχθρό του Φορτουνάτο -σκηνή της εκδίκη­ σης- τόσο πιο βαθιά γίνεται η αποκάλυψη της παρανοϊκής συμπεριφοράς του Μοντρεζόρ. Η εκδίκηση του Μοντρεζόρ εκτελείται στ’ αλήθεια άψογα, για να θριαμβεύσει, όχι μόνο πάνω στον εχθρό του, αλλά και .για να στραφεί στο τέλος, καθώς η νέμεσις επαγρυπνεί, ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό. «Το βαρέλι του Αμοντιλάδο» φωτίζει θαυμά­ σια την άποψη του Πόε για το τέλειο διήγημα, όπου κάθε μέρος οφείλει να συμβάλλει στη δη­ μιουργία μιας εντύπωσης -στο συγκεκριμένο διήγημα έχουμε ταυτόχρονα αποκάλυψη του φό­ βου και της ψυχολογικής κατάστασης του συγ­ γραφέα. Καθώς ο Πόε παρουσιάζει τον ήρωά του να εμπλέκεται σε πάλη με εξωτερικές κι εσω­ τερικές δυνάμεις, υιοθετεί συχνά το θέμα του «διπλού» (double), με σκοπό να αποδώσει την ψυχομαχία. Ο Φορτουνάτο είναι ο κακός εαυτός του Μοντρεζόρ, ενώ στο «Μαύρο γάτο» (1843) η γυναίκα του πρωταγωνιστή είναι ο καλός του άγγελος. Ερευνώντας τις ψυχικές δυνάμεις, ο Πόε κάνει διαπιστώσεις παράλληλες μ’ αυτές της σύγχρονης ψυχολογίας. Οι σκοτεινοί χώροι και τα υπόγεια περάσματα ανταποκρίνονται στα απόκρυφα, συχνά τρομώδη, βάθη της ψυχής. Ο Πόε, τονίζοντας τη διαμάχη ανάμεσα στις διάφορες εκδοχές του Έρωτα και του Θάνατου, εξετάζει την παράδοξη ανθρώπινη τάση για αυ­ τοκαταστροφή. Έτσι είναι φυσικό, ένας σημαν­ τικός αριθμός απ’ τους χαρακτήρες του να κατέχνονται απ’ ό,τι ο ίδιος όρισε σαν «τον δαίμονα

Η «Λιγεία», χαρακτικό

της διαστροφής». Στις ιστορίες φαντασίας και βίας, το «Ουίλιαμ Ουίλσον» (1839) αποτελεί ένα ξεχωριστό δείγμα θέματος διαστροφής, διαμορφωμένο όπως είναι πάνω στο θέμα του διπλού (double theme). Εδώ, ο πρωταγωνιστής είναι αποφασισμένος να «απο­ τάξει» τον καλό του άγγελο, ο οποίος όμως τον ακολουθεί πεισματικά. Στο «Ελεονόρα» (1842), η ηρωίδα κατευθύνει μ’ ευμένεια τη μοίρα του πρωταγωνιστή. Η ιστο­ ρία της όμως -παρά τα θαυμάσια λυρικά στοι­ χεία- στερείται δράσης, σε αντίθεση με την ιστο­ ρία του κοριτσιού στο «Πορτρέτο» (1842), που θεωρείται μια απ’ τις πιο όμορφα δουλεμένες μι­ νιατούρες του Πόε. Τέλος, μια άλλη σειρά διηγημάτων συχνά ορί­ ζονται ως ιστορίες τρόμου και ψυχολογικής ανά­ λυσης με αλληγορικά στοιχεία. Πιο αδύναμες εί­ ναι οι ιστορίες «Μορέλλα» και «Βερενίκη» (1835). Η πρώτη φαίνεται νά ’ναι απλή σκιαγρά­ φηση του θέματος της αναβίωσης της ψυχής και της ενσάρκωσής της στο σώμα κάποιου άλλου. Η δεύτερη είναι πιο δυναμικά γραμμένη αλλά στε­ ρείται της πολυσημίας των καλύτερων ιστοριών του Πόε, με θέμα την πρόωρη ταφή ή την επι­ στροφή των νεκρών. Η «Λιγεία» (1838), είναι μια πολύ καλή δουλειά, όπου, σε μια θαυμάσια οργανωμένη γοτθική ατμόσφαιρα, τα αντικρουό-

28/αψιερωμα μένα χαρακτηριστικά των δυο ηρωίδων συμβολί­ ζουν τη σύγκρουση μέσα στον ίδιο τον πρωταγω­ νιστή. «Η πτώση του οίκου των Όσερ» (1839), η πιο σύνθετη κι αυθεντική ιστορία του Πόε, συγχω­ νεύει όλα τα προσφιλή θέματα του συγγραφέα, μέσα σε μια μήτρα, που συνιστά τη δομή των δο­ μών του. Ο Πόε ταυτίζεται με τον πρωταγωνι­ στή: σκουρόχρωμα μάτια και μαύρα μαλλιά σαν του συγγραφέα· εξαιρετικά προικισμένος· ιδιο­ φυής καλλιτεχνικός δημιουργός, καταδικασμέ­ νος όμως στην ψυχική κατάρρευση και στο θά­ νατο στην αρχή της μέσης ηλικίας. Με τη σειρά του ο Όσερ έχει το διπλό του (double), τη δίδυ­ μη αδελφή του, Μάντλιν, που όπως όλες οι έξυ­ πνες, υπέροχες, μυστηριώδεις γυναίκες του Πόε, αντιπροσωπεύει την πνευματική και καλλιτεχνι­ κή ομορφιά. Εναρμονισμένη με την εικόνα της πνευματικής Ομορφιάς, που ο Πόε παρουσίασε στην «Παπτική αρχή», η Μάντλιν είναι η μούσα κι η πνευματική σύντροφος του Όσερ, καταδι­ κασμένη όμως να αποχωρισθεί τον συντριμμένο, μισότρελο αδελφό της και έναν σκληρό κόσμο που βασανίζει τους διάφορους Ρόδερικ και Μάντλιν. Μ’ αυτόν τόν τρόπο, η ψυχή και η κοινωνία λειτουργούν ως σύμβολα στον ερειπωμένο πύργο των Όσερ, όπου - σύμφωνα με την αγαπημένη έκφραση του Πόε - «η λογική κλονίζεται πάνω στο θρόνο της», τόσο για τον στείρο κόσμο που τους περιβάλλει, όσο και μέσα στη φωτεινή ψυχή των Ρόδερικ-Μάντλιν. Η Μάντλιν κατεβαίνει

στον τάφο κι ο Ρόδερικ παραμένει στο σπίτι του γεμάτος λύπη και τρόμο, τάφος ασάλευτος, πά­ νω στη φιγούρα της Μάντλιν. Αλλά είναι πραγ­ ματικά νεκρή η Μάντλιν; Ο Ρόδερικ φοβάται πρόωρη ταφή,- η επιστροφή όμως της Μάντλιν από το μνήμα στη ζωή φαίνεται ότι συμβολίζει μάλλον ψυχικό παρά σωματικό φαινόμενο: τη θέληση του καλλιτέχνη και κάθε στοχαστή να επιβιώσει παρόλες τις απειλές ενάντια στη δη­ μιουργία, τη φιλοδοξία της ψυχής να δημιουργή­ σει αθάνατη ομορφιά, περιφρονώντας τις αρχές της θνησιμότητας. Πολλά απ’ τα μυστήρια και τα προβληματικά στοιχεία της προσωπικότητας του Έντγκαρ Άλαν Πόε, ανθρώπου και συγγραφέα, θα παρα­ μείνουν φυλαγμένα στον σκοτεινό λήθαργο που ο συγγραφέας βυθίστηκε για τελευταία φορά κά­ τω από την επίδραση οινοπνεύματος, τον Οκτώβρη του 1849. Τελικά οι προσπάθειες αυτού του αγωνιώδη αλλά αποφασιστικού δημιουργού ανταμείφθηκαν. Παρά την αμφισβητούμενη υπόλη­ ψή του, κατά τη διάρκεια της ζωής του, η λογο­ τεχνική του αξία αναγνωρίζεται όλο και πε­ ρισσότερο με το πέρασμα του χρόνου. Έτσι, ο Πόε έχει αναδειχθεί σε μια εξαιρετικά προικι­ σμένη ιδιοφυία: δραστήριος εκδότης, καινοτόμος στην ποίηση, διεισδυτικός νους, ανατριχιαστικός και εμβριθής μυθοπλάστης, που το κοινό του περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών.

Β ιβλιογραφία

4. Poe, Edgar Allan. The Short Fiction of Edgar Allan Poe. Edited and annotated by .Stuart and Susan Levine. Indianapo­ lis: Bodds-Merrill, 1977.

5. Stem, Philip Van Doren, ed. The Viking Portable Edgar Al­ lan Poe. New York: Viking, 1949.

6. Quinn, Arthur Hobson. Edgar Allan Poe. New York, 1941.

7. Voss, Arthur. The American Short Story. Norman: University o f Oklahoma Press, 1973.

1. Levin, Harry. The Power of Darkness: Hawthorne, Poe, Melville. New York: Knopf, 1967.

2. Πόε. Ιστορίες μυστηρίου και φαντασίας. Μετάφραση: Νί­ κον Σημηριώτη. Αθήνα, Εκδόσεις Δωδώνη, 1980.

3. Poe, Edgar Allan. Ποίηση και Φαντασία. Επιλογή Αλέξης Ζήρας. Αθήνα, Πλέθρον, 1982.

Μετάφραση: Νίκη Ελευθεριάδου

-Η NEA ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΚυκλοφόρησε το 4o τεύχος

(Φεβρουάριος 1985)

• Μιχάλη Μοδινού, Ηλία Ευθυμιό* Στάθη Τσαγκαρουσιάνου: Αρχαιο­ πουλου, Θανάση Βαλαβανίδη: ΜΕ­ λογία: οι δύσπιστες μέρες. ΞΙΚΟ, Η κρίση της ανάπτυξης. ►Χριστίνας Μπεζαντέ: Σκιάθος — • Δημήτρη Παπαΐωάννου: Η ουδετε­ Το οικοδόμημα τρίζει. ρότητα της τεχνολογίας. ►Χρήστου Παντζόγλου: Υγρότοποι • Ηλία Ευθυμιόπουλου: Τεχνολογία σε κίνδυνο. και ανάπτυξη. ►Δημήτρη Κωστόπουλου: Η κίτρινη • Κίμωνα Χατζημπίρου: Μακρυνό τα­ απεργία. ξίδι με τους άλμπατρος. ►Αλέκου Πολυχρονιάδη: Και πάλι η • Μιχ. Παπαγιαννάκη: Παληές ρυθ­ Πύλος. μίσεις σε νέα προβλήματα. . Πληροφορίες - Συνδρομές: Μ αυρομιχάλη 39, τηλ. 36.19.837.

αφιερω μα/29

Μάκης Τρικούκης

Π όε και Βέρν πρώιμη παρακμή και όψιμη προοδευτικότητα Ο Πόε κατέχει μια ιόιάζονσα θέση στα αμερικανικά γράμματα τον 19ου αιώνα. Το έργο τον, έχοντας κι αυτό συμβάλει μαζί μ ’ εκείνο τον Χόθορν, τον Μέλβιλ, τον Ονίτμαν, κ. ά. στη μεγάλη πνευματική άνθηση που σημειώθηκε εκεί γύρω στα μέσα τον περασμένου αιώνα, παρά τα αναμφισβήτητα κοινά σημεία που έχει με τα έργα των άλλων, το διακρίνουν τόσο έντονες διαφορές από εκείνα ώστε να αποτελεί μια πραγματική ξεχωριστή περίπτωση. Στο βάθος αυτών των διαφορών βρίσκεται το γεγονός ότι ο Πόε είναι ο μόνος που αντιπροσωπεύει το Νότο στην αμερικάνικη λογοτεχνία της εποχής. Ό λοι οι άλλοι προέρχονται από το Βορρά και πιο συγκε­ κριμένα απ’ τις βορειοανατολικές πολιτείες. Οι διαφορές, οι αντιθέσεις σωστότερα, ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο την εποχή εκείνη ήταν τόσο έντονες ώστε να οδηγήσουν, μετά από λίγα μόνο χρόνια, στο ξέσπασμα του αιματηρού εμ­ φύλιου πολέμου. Αυτές αφορούσαν βασικά δυο διαφορετικούς τρόπους παραγωγής. Στο Βορρά κυριαρχούσε ο βιομηχανικός, στηριγμένος στην ελεύθερη μισθωτή εργασία- στο Νότο ο αγροτι­ κός των μεγάλων φυτειών, στηριζόμενος στη δουλεία των νέγρων. Αφορούσαν όμως ταυτόχρο­ να διαφορετικές αντιλήψεις, διαφορετικές νοο­ τροπίες. Ο γεμάτος σφρίγος και δυναμισμό «νέος κόσμος» οικοδομούνταν με γρήγορους ρυθμούς στο Βορρά απλώνοντας συνεχώς τα σύ­ νορά του στη μακρινή Δύση. Εκεί επάνω διατη­ ρούνταν ζωντανές οι δημοκρατικές παραδόσεις της Επανάστασης και του πολέμου της Ανεξαρ­ τησίας και ήταν σαφής η επιθυμία δημιουργίας ενός πνευματικού πολιτισμού με ιδιαίτερα εθνι­ κά χαρακτηριστικά. Στο Νότο τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Εδώ τα βλέμματα ήταν στραμμένα λιγότερο στο μέλλον και περισσότερο στο παρελ­ θόν. Όμως αυτό το παρελθόν δεν μπορούσε να έχει άλλα χαρακτηριστικά από εκείνα της φθο­ ράς και της παρακμής. Αυτό τον κόσμο της φθοράς, του θανάτου και του αδιεξόδου θα περιγράφει ο Πόε στο έργο του με τα πιο σκοτεινά μάλιστα χρώματα. Στο βαθμό που ο κοινωνικός περίγυρος προβάλλει σ’ αυτό, κι είναι αλήθεια πως προβάλλει άμεσα πο­

λύ λίγο, αναφέρεται είτε σε κάποια «παλιά και παραδομένη στη φθορά πολιτεία» (Λ ιγεία) είτε σε σπίτια μελαγχολικά με γυμνούς τοίχους κι αδειανά παράθυρα, σπίτια που τα περιβάλλουν πεθαμένα δέντρα και πένθιμοι βάλτοι (Η πτώση τον οίκου των Ό σερ), σπίτια «γεμάτα ανάκατη κατήφεια και μεγαλοπρέπεια» (Το στρογγνλωπό πορτρέτο). Οι ήρωές του είναι συνήθως γόνοι αριστοκρατικών οικογενειών, άλλοτε πλούσιων, οι οποίοι όμως τώρα ζουν σε τρομερή φτώχεια, όπως συμβαίνει με τον Αύγουστο Ντυπέν (Οι φόνοι της οδού Μοργκ) ή με τον Γουλιέλμο Λεγκράν (Ο χρυσός σκαραβαίος). Με αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν φυσικό το έργο του Πόε να προσεχθεί πρώτα στη γηραιά Ευρώπη και μόνον πολύ αργότερα στην ίδια την Αμερική, αφού για πολλά χρόνια έμεινε εκεί στο περιθώριο. Άλλωστε οι αμερικάνικες νότιες πο­ λιτείες διατηρούσαν πολύ στενότερες σχέσεις, οι­ κονομικές και πολιτιστικές, με την Ευρώπη και κυρίως την Αγγλία απ’ ό,τι με τις βόρειες πολι­ τείες. Κι ακόμη ο ίδιος ο Πόε, έχοντας ζήσει με­ ρικά από τα χρόνια της σύντομης ζωής του στην Α γγλία, ήταν γνώριμος με τους ευρωπαϊκούς πνευματικούς προβληματισμούς. Ωστόσο, ακόμη και για την Ευρώπη, ο Πόε εξέφρασε πρώιμα αυ­ τό το πνεύμα της φθοράς και του αδιεξόδου, του τρόμου και του θανάτου. Βέβαια κάτι από το πνεύμα αυτό υπήρχε ήδη στο λεγόμενο «γοτθικό μυθιστόρημα», που είχε μεγάλη διάδοση στην

30/αφιερω μα Αγγλία και από το οποίο επηρεάστηκε ο Πόεμόνο που εκεί οι μορφές που ενσαρκώνουν τον τρόμο και απειλούν τη γαλήνη της αστικής κοι­ νωνίας είναι ξένες, «εξωτερικές» του κόσμου αυ­ τού, ενώ στον Πόε για πρώτη φορά το πνεύμα αυτό γίνεται η ίδια η πεμπτουσία της αστικής κοινωνίας. Αυτή η πρωιμότητά του λοιπόν οφεί­ λεται νομίζω, εκτός των άλλων, και στο ότι οι άμεσες εμπειρίες που είχε ο ίδιος, τόσο της κα­ τάστασης στην Ευρώπη όσο και εκείνης στον αμερικάνικο Βορρά, έδιναν στην οπτική του με την οποία αντίκριζε την πραγματικότητα του Νότου οξυδέρκεια και ικανότητα εμβάθυνσης και στο οξύ πνεύμα του μια διορατικότητα. Χά­ ρη σ’ αυτά μπόρεσε, συλλαμβάνοντας την ουσία της κατάστασης του Νότου, να μη δει σ’ αυτή μιαν ειδική μόνο περίπτωση,, αλλά να της δώσει ευρύτερη διάσταση μετατρέποντάς την σε γενική κατάσταση. Από την άλλη οι συνθήκες που διαμορφώθη­ καν στην πνευματική ζωή της Ευρώπης μετά την ήττα των επαναστατικών κινημάτων του 1848 έκαναν το έδαφος γόνιμο για την υποδοχή του μηνύματος του Πόε. Τα επαναστατικά εκείνα κι­ νήματα αποτέλεσαν καμπή στην Ιστορία. Σήμαναν το τέλος της ανοδικής πορείας της αστικής τάξης και της ηρωικής της εποχής, την αρχή της φθοράς των αξιών με τις οποίες έκανε την εμφά­ νισή της στο ιστορικό προσκήνιο και την αφετη­ ρία της συντήρησης και της παρακμής. Ό λα αυ­ τά είχαν σαν αποτέλεσμα για μεγάλο αριθμό δια­ νοουμένων την αναδίπλωσή τους, την αποξένω­ ση από το κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο τώρα αντιμετώπιζαν με αποστροφή. Η τέχνη τους αν­ τανακλά αυτή τη φθορά και το αδιέξοδο. Στη Γαλλία το πνεύμα αυτό εξέφρασαν πληρέστερα οι «καταραμένοι ποιητές» και δεν είναι τυχαίο ότι πρώτος ο Μπωντλαίρ πρόσεξε εκεί το έργο του Πόε. Στα 1857, την ίδια ακριβώς χρονιά που δημο­ σίευε τα Άνθη τον κακού, ο Μπωντλαίρ παρου­ σίαζε στο γαλλικό κοινό, με μια εισαγωγή του, τα διηγήματα του Πόε με τον τίτλο Νέες παράδοξες ιστορίες (Nouvelles Histoires Extraordinaires). Δεν ήταν η πρώτη φορά που έγραφε για τον Πόε, αυτή όμως η αρκετά εκτενής εισαγωγή συ­ νοψίζει και ολοκληρώρει τις απόψεις του για τον αμερικανό συγγραφέα. Σ’ αυτήν υπογραμμί­ ζει με έμφαση την πρωτόγονη εκείνη δύναμη, την ακατανίκητη, τη φυσική διαστροφή που κάνει στο έργο του Πόε τον άνθρωπο ανθρωποκτόνο ή αυτοκτόνο, δολοφόνο ή δήμιο. Υπογραμμίζει την αντίληψη του Πόε πως «δλοι μας γεννηθήκα­ με σημαδεμένοι για το κακό». Επισημαίνει την ιδέα του «πεπτωκότος αγγέλου». Πρόσεξε ακόμη ο Μπωντλαίρ την αντίθεση του Πόε στην ιδέα της προόδου καθώς επίσης την άποψή του για την αυτονομία της τέχνης, θέσεις που ο τελευ­

ταίος υποστήριζε στα δοκίμιά του.1 Ένας άλλος γάλλος που πρόσεξε με τη σειρά του το έργο του Πόε ήταν ο Βερν, που είδε σ’ αυτό μιαν άλλη πλευρά, εξίσου υπαρκτή όσο κι εκείνη που επισήμαινε ο ποιητής συμπατριώτης του. Ο Βερν θα δημοσιεύσει κι αυτός ένα δοκί­ μιο για τη ζωή και το έργο του Πόε στα 1864,2 τη χρονιά δηλαδή που δημοσίευε το δεύτερο από τα μυθιστορήματά του. Τα έργα του Βερν αρχίζουν να παρουσιάζονται από το 1862 με τον γενικό τίτλο Παράδοξα ταξίδια (Voyages extraordinai­ res) τίτλο παρμένο, καθώς φαίνεται, από εκείνον που έδωσε ο Μπωντλαίρ στα διηγήματα του Πόε. Στο δοκίμιό του για τον αμερικανό συγ­ γραφέα, ο Βερν θα σταθεί πρώτα απ’ όλα στη νέα θεματογραφία που φέρνει ο Πόε και είναι κυρίως αυτή που θα τον επηρεάσει στο πρωτότυ­ πο έργο του. Παρατηρεί όμως ακόμη πως οι ήρωές του χαρακτηρίζονται από μια υπερερεθισμένη αισθαντικότητα, είναι άτομα με εξαιρετι­ κές ικανότητες, θαρρείς κι «αναπνέουν έναν αέ­ ρα υπερφορτισμένο με οξυγόνο και των οποίων η ζωή δεν είναι παρά μια ενεργής καύση», πράγ­ μα που δυναμώνει τις διαλογικές και επαγωγικές ικανότητες του πνεύματός τους. Το φανταστικό και το παράξενο, γράφει ο Βερν (και στο σημείο αυτό ο ίδιος διαφορίζεται από τον αμερικανό συγγραφέα), έχουν «υλιστικό» χαρακτήρα απο­ κλείοντας κάθε παρέμβαση της τύχης και της θείας Πρόνοιας, χαρακτηριστικά τα οποία απο­ δίδει στην επίδραση του αμερικάνικου πρακτικισμού. Επισημαίνει ακόμη ότι ο Πόε δεν στηρίζει τους φυσικούς νόμους στα πορίσματα των επι­ στημών αλλά τους κατασκευάζει αυθαίρετα. Παρόλες τις κριτικές παρατηρήσεις του Βερν, η επίδραση που άσκησε στο έργο του ο Πόε ήταν μεγάλη. Επίδραση ουσιαστική κι όχι μονάχα θεματολογική, όπως συνηθίζουν να επισημαίνουν, θυμίζοντας απλώς ότι πολλά μυθιστορήματα του Βερν στηρίζονται σε ιδέες που υπάρχουν στα διηγήματα του Πόε. Μια επίδραση όμως που η ιδιοσυγκρασία του γάλλου συγγραφέα τη μετέ­ πλασε ουσιαστικά. Στα 1896, σε προχωρημένη πια ηλικία, ο Βερν θα στείλει στον εκδότη του το χειρόγραφο ενός νέου μυθιστορήματος, στο οποίο έχει δώσει τον τίτλο Η Σφίγγα των πάγων συνοδευόμενο από μια επιστολή του. Σ’ αυτήν αναφέρεται στην οφειλή του προς τον Πόε και του αφιερώνει, μα­ ζί και στους άλλους φίλους του της Αμερικής, το καινούριο βιβλίο-του. Η Σφίγγα των πάγων δεν στηρίζεται απλώς σε μιαν ιδέα του Πόε αλλά σ’ ένα ολόκληρο έργο του, στο μοναδικό του μυθιστόρημα που είχε δη­ μοσιευτεί στα 1838 με τίτλο Η Αφήγηση τον Άρθονρ Γκόρντον Πνμ απ’ το Ναντάκετ. Αξίζει τον κόπο να θυμίσουμε ότι το μυθιστόρημα του Πόε είχε στο μεταξύ ασκήσει μεγάλη επίδραση στο

αψιερωμα/31 μυθιστορηματικό είδος της θαλασσινής περιπέ­ τειας. Διαβάζοντας το κλασικό έργο του συμπα­ τριώτη του Χέρμαν Μέλβιλ, Μόμπυ Ντικ, γραμ­ μένο αυτό στα 1851, θα δούμε πόσο φανερή είναι αυτή η επιρροή, παρόλες τις διαφορές που χα­ ρακτηρίζουν ταυτόχρονα τα δύο έργα. Όμως στην περίπτωση του έργου του Βερν δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με μιαν επίδραση έστω ουσιαστική. Εδώ πρόκειται για ένμν καθα­ ρό αναλογισμό πάνω στο μυθιστόρημα του Πόε και ταυτόχρονα πάνω στο σύνολο του έργου του. Εδώ ο «μαθητής» κρίνει και συγκρίνεται με το «δάσκαλο», κι αυτό γίνεται όχι μ’ ένα δοκίμιο αλλά μ’ ένα μυθιστόρημα που έχει θέμα του ένα άλλο μυθιστόρημα. Το βιβλίο αυτό, από την ιδιαίτερη σημασία που έχει για μια συγκριτική Πόε και Βερν, παρουσιάζει ένα γενικότερο εν­ διαφέρον καθώς ο αναλογισμός της τέχνης πάνω στην τέχνη θα αποκτήσει στη σύγχρονη εποχή ευρύτατη διάσταση, χωρίς αυτό βέβαια να ση­ μαίνει ότι ο Βερν υπήρξε ο πρώτος που έθεσε το πρόβλημα. Ό ταν δημοσιεύτηκε η Αφήγηση του Πυμ, ο Πόε παρουσίασε το κείμενο σαν αυθεντικό γρα­ φτό κάποιου νεαρού Πυμ από το Ναντάκετ, ο οποίος αφηγείται τις προσωπικές περιπέτειές του στις Ανταρκτικές θάλασσες. Υποτίθεται ότι ο Πυμ ανέθεσε στον Πόε τη δημοσίευσή τους σε βιβλίο. Μάλιστα, σε ενίσχυση της αληθοφάνειας, το κείμενο παραμένει ημιτελές. Σ’ ένα σημείωμα που κλείνει το βιβλίο ο Πόε εξηγεί ότι τα κεφά­ λαια που λείπουν χάθηκαν στο δυστύχημα που κόστισε τη ζωή του ίδιου του Πυμ. Υπόσχεται να ολοκληρώσει τη δημοσίευση αν τυχόν βρε­ θούν ή αν μπορέσει να βρει τον μιγάδα Πέτερς, το μοναδικό πρόσωπο που έζησε μαζί με τον Πυμ τις περιπέτειες εκείνες και επέζησε, ώστε να πάρει τις αναγκαίες πληροφορίες για τη συμπλή­ ρωση του έργου. Στο αναγνωστικό κοινό της εποχής όλα αυτά προκάλεσαν έντονη συζήτηση. Άλλοι δέχθηκαν σαν αληθινά τα γεγονότα που αφηγείται ο Πυμ κι άλλοι είδαν αμέσως ένα τέχνασμα του Πόε. Φυσικά η «κατασκευή» με την οποία ο Πόε πα­ ρουσίασε το μυθιστόρημά του δεν ήταν τυχαία. Η εμμονή του να παρουσιάσει τα γεγονότα σαν πραγματικά και όχι σαν συμβατικά είχε σκοπό να δείξει ότι όλη η φρίκη που περιγράφεται στο βιβλίο δεν είναι πλάσμα της φαντασίας του συγ­ γραφέα αλλά κάτι που υπάρχει στην ίδια τη ζωή. Ήθελε να υπογραμμίσει ότι τα φριχτά αυτά συμ­ βάντα τα έζησαν πραγματικά κάποιοι και μπορεί να τα ζήσουν όλοι. Άλλωστε οι περιπέτειες του Πυμ είναι λιγότε­ ρο περιπέτειες συμβάντων και περισσότερο περι­ πέτειες της ίδιας της ψυχής. Ο οριακός χαρακτή­ ρας των γεγονότων που περιγράφονται στο βι­ βλίο είναι το μέσο για να δοθούν οριακές ψυχι-

Εικονογράφηση τον Κολλό για το έργο τον Ε. Α. Πόε «Περι­ πέτειες τον Λ . Γχ. Πυμ». Παρίσι 1930

κές καταστάσεις, καταστάσεις τις οποίες έζησαν πρόσωπα που έφτασαν «πιό πέρα κι απ’ τα μα­ κρινότερα ακόμη σύνορα της ελπίδας»,4 που εί­ δαν να καρτερεί να τους δεχτεί «μια άβυσσος ανοιχτή».5 Η πορεία των ηρώων του Πόε είναι μια πορεία εσχατολογική. Ο δημιουργός τους τους οδηγεί στην καταστροφή χωρίς καμιά ελπί­ δα διαφυγής από την τελική εκμηδένιση. Το ότι ο Πυμ και ο Πέτερς επέζησαν και γύρισαν στην πατρίδα τους δεν αλλοιώνει σε τίποτα το πνεύμα αυτό του Πόε. Δεν είναι μόνο ότι ο Πυμ ύστερα από λίγο θα βρει «θλιβερό θάνατο»· είναι κυ­ ρίως ότι η ιδέα του «ζωντανού νεκρού» υπήρξε πάντα παρούσα αν όχι κυρίαρχη στο έργο του. Στην Αφήγηση τον Πυμ οι ανθρώπινες σχέσεις διέπονται από μια «μοχθηρή βαρβαρότητα». Ο τρόμος και η φρίκη κυριαρχούν. Το αίμα κάνει την αποτρόπαια παρουσία του συνεχώς. «Αυτή η λέξη των λέξεων - θα πει σ’ ένα σημείο ο Πυμέ η δεμένη στους αιώνες των αιώνων με το μυστή­ ριο, τον πόνο και τον τρόμο, πόσο φοβερή και αποτρόπαια, γεμάτη αλλιώτικη σημασία αντη­ χούσε τώρα... πόσο πάντρευε το σκοτάδι του τά­ φου μου με τα τρίσβαθα της ψυχής μου!». Στη Σφίγγα των Πάγων ο Βερν χειρίζεται την Αφήγηση του Πυμ σαν ένα μήνυμα προς απο­

32/αφιερω μα κρυπτογράφηση, θέμα άλλωστε αγαπητό και στους δυο συγγραφείς. Ο αμερικανός γεωλόγος Τζόερλιγκ, που αφηγείται την ιστορία, βρίσκε­ ται στην Κεργαιλάνη, ένα από τα νησιά των Νο­ τίων Θαλασσών, όπου, έχοντας περατώσει τις μελέτες του, περιμένει κάποιο καράβι για να φύ­ γει. Το πρώτο καράβι που έρχεται το «Άλμπρανος» έχει πλοίαρχο ένα μυστηριώδες πρόσωπο, τον μονομανή άγγλο Λαντ Γκάυ, που αρνείται να παραλάβει σαν επιβάτη τον Τζόερλιγκ. Ο τε­ λευταίος ωστόσο επιμένει, παρόλο που έχει πληροφορηθεί, πως το καράβι του Γκάυ ταξιδεύει

χωρίς συγκεκριμένο σκοπό στις Νότιες Θάλασ­ σες. Επιμένει με την ελπίδα πως έτσι θα αποβι­ βαστεί σ’ ένα άλλο νησί απ’ όπου θα μπορέσει να επιστρέφει στην Αμερική. Αιφνίδιος ο πλοίαρ­ χος Γκάυ αλλάζει γνώμη και ο Τζόερλιγκ επιβι­ βάζεται στο καράβι του. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού σε κάποια συζήτησή τους, όχι φυσικά τυχαία, ο πλοίαρχος υποστηρίζει ότι η Αφήγηση τον Πυμ αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα, ενώ ο Τζόερλιγκ πιστεύει ότι πρόκειται για πλά­ σματα της μυθιστορηματικής φαντασίας του Πόε. Στο σημείο αυτό ο Βερν δίνει μια σύντομη περίληψη του έργου του Πόε. Με την περίληψη όμως αυτή δίνει κιόλας άλλη διάσταση στα όσα περιγράφει ο Πυμ, γιατί οι ψυχικές περιπέτειες μηδενίζονται προς χάρη των ίδιων των συμβάν­ των. Ταυτόχρονα ο Τζόερλιγκ-Βερν ασκεί μια κριτική στον Πυμ-Πόε, παρατηρώντας ότι πολ­ λές από τις περιπέτειες της αφήγησης είναι «τό­ σο παράδοξες, τόσο μυθώδεις ώστε να κα­ ταντούν απίστευτες».7 Στην πορεία του ταξιδιού του «Άλμπρανος» συναντούν ένα κομμάτι πά­ γου που πλέει στη θάλασσα κουβαλώντας επάνω του ένα πτώμα. 'Οταν το ανασέρνουν, ο πλοίαρ­ χος Λαντ Γκάυ αναγνωρίζει τον Πάτερσον, υπο­ πλοίαρχο του Ουίλιαμ Γκάυ, ο οποίος, σύμφωνα με την αφήγηση του Πυμ, έσωσε με το καράβι του «Τζαίην Γκάυ» τον ίδιο και τον Πέτερς. Τό­ τε μόνο ο Τζόερλιγκ διαπιστώνει ότι ο καπετά­

νιος του καραβιού με το οποίο ο ίδιος ταξιδεύει είναι αδελφός του καπετάνιου του καραβιού με το οποίο ταξίδεψε ο Πυμ στο νησί Τσαλάλ. Τώ­ ρα πια πιστεύει ότι η αφήγηση του Πυμ αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα. Έτσι το πτώμα του Πάτερσον λειτουργεί ως ένα νέο μήνυμα κλειδί στην αποκρυπτογράφηση της αφήγησης του Πυμ. Στις τσέπες όμως του Πάτερσον θα βρεθεί κι ένα σημείωμα οι πληροφορίες του οποίου πάνε πιο πέρα από εκείνες της Αφήγη­ σης. Σύμφωνα μ’ αυτό ο πλοίαρχος Ουίλιαμ Γκάυ και πέντε ναύτες δέν σκοτώθηκαν στο νησί Τσαλάλ, όπως πίστευε ο Πυμ, αλλά είναι ζωντα­ νοί. Να θυμίσω ότι ο Βερν τοποθετεί τα γεγονό­ τα του βιβλίου του στα 1839, ένα δηλαδή χρόνο μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του Πόε και έν­ τεκα χρόνια από τότε που έλαβαν χώρα οι περι­ πέτειες του Πυμ. Με αυτές τις πληροφορίες που έφερε το πτώμα του Πάτερσον, ο Λαντ Γκάυ αποφασίζει ένα ταξίδι στο Νότιο Πόλο και ο Τζόερλιγκ δέχεται να τον ακολουθήσει. Στα νη­ σιά Φώλκλαντ, όπου ο «Άλμπράνος» κατευθύνθηκε για να προετοιμαστεί για το ταξίδι του στο Νότιο Πόλο, προσλαμβάνεται στο πλήρωμα και κάποιος ναύτης Χουντ, ο οποίος αργότερα απο­ καλύπτεται ότι δεν είναι άλλος από τον Πέτερς, το σύντροφο του Πυμ. Έτσι, ενώ σκοπός του Πλοιάρχου Γκάυ είναι να βρει τον αδελφό του, σκοπός του Πέτερς είναι να βρει τον Πυμ, ο οποίος δεν έχει σκοτωθεί αλλά έχει ξαναφύγει για τον Πόλο. Από την άλλη, κίνητρο του Τζόερλιγκ είναι το επιστημονικό ενδιαφέρον. Ο τελευ­ ταίος, περνώντας το κατώφλι του Ανταρκτικού, δεν περιμένει να δει μια χώρα θαυμάτων και μυ­ στηρίου. Ό πω ς ο ίδιος λέει: «εγώ, θετικότερος πάντοτε, όσο κι αν με τραβούσε το άγνωστο, εί­ χα κατορθώσει να μείνω μέσα στα όρια της πραγματικότητας».8 Και πιό κάτω9 σημειώνει: «Έχοντας υπόψη μου το βιβλίο του Πόε, εσκόπευα να τό ελέγξω λέξη προς λέξη, να χωρίσω την αλήθεια από το ψέμα, το πραγματικό από το φανταστικό... Είχα δε την πεποίθηση ότι δεν θα συναντούσα ούτε ίχνος από τις τελευταίες εκεί­ νες παραδοξολογίες που, κατά τη γνώμη μου, ενέπνευσαν στον Πόε το «Πνεύμα του Παράδο­ ξου», όπως παρουσιάζεται σ’ ένα από τα περιεργότερα έργα του αμερικανού συγγραφέως». Το ταξίδι προς το Νότιο Πόλο συνεχίζεται μέ­ σα από πολλές περιπέτειες. Μαζί με την αγωνία για την ανεύρεση του Ουίλιαμ Γκάυ και του Πυμ, που διακατέχει όλους, τον Τζόερλιγκ δια­ κατέχει και μια άλλη αγωνία: να κατακτήσουν το νοτιότερο σημείο της υδρογείου, να νιώσουν «την άκρη της σούβλας, που έχει σουβλισμένη τη γη» να γυρίζει μέσα στα χέρια τους.10 Στο τέλος θα βρουν τον Γκάυ ζωντανό, αλλά του Πυμ θα βρουν μονάχα το κουφάρι με το όπλο του πέρα-

αφιερωμα/33 σμένο ακόμη στον ώμο. Το βρήκαν κολλημένο πάνω σ’ ένα βράχο που είχε τη μορφή Σφίγγας. Ό πω ς εξηγεί ο Βερν, με την επιστημονική διά­ θεση που τον χαρακτηρίζει, η γειτνίαση του βρά­ χου με τον μαγνητικό πόλο, κυρίως όμως το γε­ γονός ότι στα άκρα του γήινου άξονα συσσω­ ρεύονται με τα σύννεφα μεγάλες ποσότητες ηλε­ κτρισμού, έκαναν το βράχο, στα' σπλάχνα του οποίου φαίνεται πως υπήρχε σίδηρο, έναν πανί­ σχυρο μαγνήτη. Αυτός είχε ελκύσει τη σιδερένια κάνη του όπλου, που είχε περασμένο στον ώμο του ο Πυμ, και μαζί τον ίδιο. Γι’ αυτό το κουφά­ ρι του κείτονταν τώρα ανάμεσα στα πόδια της Σφίγγας. Ο Βερν μετέτρεψε έτσι τις ζοφερές ψυχικές πε­ ριπέτειες του Πυμ, όπως μας τις έχει περιγράφει ο Πόε, σε μια εξερευνητική περιπέτεια, σ’ έναν αγώνα για την κατάκτηση της φύσης και της γνώσης. Μετέβαλε τον ήρωα του Πόε από άν­ θρωπο που έφτασε πέρα από τα όρια της ελπί­ δας, στο χείλος της ανθρώπινης αβύσσου, σε άν­ θρωπο που άνοιξε το δρόμο για τη λύση του αι­ νίγματος της Σφίγγας, όπως ήθελε ο αρχαίος μύ­ θος. Τον έκανε να έχει θυσιασθεΐ στο βωμό της Προόδου της ανθρωπότητας. Βέβαια ο Πόε χλεύαζε την ιδέα της προόδου, παρόλο που και στο δικό του έργο η εσχατολογική διάθεση δεν κατορθώνει να εξαφανίσει το ενδιαφέρον του για την εξέλιξη της επιστήμης. Ό πω ς άλλωστε χλεύαζε και όλες τις άλλες αξίες της αστικής κοι­ νωνίας διαισθανόμενος, με τον δικό του φυσικά τρόπο, την ψευτιά που κρυβόταν πίσω. Αν όμως ο Πόε εξέφρασε πρώιμα το πνεύμα της φθοράς και της παρακμής, δηλ. σε μια εποχή που η τάξη του βρισκόταν ακόμη στην ακμή της, ο Βερν στα τέλη του 19ου αιώνα συνεχίζει, όψιμα αυτός, να είναι ο σημαιοφόρος όλων εκείνων των αξιών που η τάξη του αντιπροσώπευε σε μια παλιότερη περίοδό της.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΝΤΑΣ Μ ό λις κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε

Βραβείο Γκονκούρ 1984

ΜΛΡΓΚΕΡΙΤ ΝΤΥΡΑΣ

Η ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ

* Σημειώσεις 1. Ch. Baudelaire, L’art romantique εκό. Julliard, σσ. 109 κ.εξ. όπου η Εισαγωγή του στα διηγήματα του Πόε. Στον ίδιο τόμο και τα υπόλοιπα γραφτά του για τον Πόε.

2. Δημοσιεύθηκε στο Music des families.

3. Και τα δυο βιβλία αρχίζουν με την ίδια περίπου φράση. Κυρίως όμως τόσο ο Πυμ όσο και ο Ισμαήλ τον Μέλιβλ διακατέχονται από την ίδια την επιθυμία της περιπέτειας, τόσο ο Πυμ όσο και ο Αχαάβ του Μέλβιλ διακατέχονται από την ίδια μανία της κατάχτησης και του θανάτου.

4. Ε.Α. Πόε, Η αφήγηση τού Άρθουρ Γκόρντον Πυμ απ’ το Ναντάκετ, Αθήνα 1979, εκδ. Υάκινθος, σελ. 224.

5. ό.π., σελ. 255.

6. ό.π., σελ. 78 7. I. Βερν, η Σφίγγα των Πάγων, Αθήνα εκδ. Αστήρ σελ. 55.

8. ό.π., σελ. 112.

9. ό.π., σελ. 132.

10. ό.π., σελ. 255.

Τζαβέλα 1 τηΛ. 3604885

34/αφιερωμα

Αθηνά Γεωργαντά

Ο εισηγητής και πρώτος μεταφραστής του Πόε στην Ελλάδα Σχέδιο του Εντουάρ Μανέ για το «Κοράκι» του Πόε

Στην Ελλάδα τον Πόε ανακαλύπτει, και παρουσιάζει πρώτος στο αναγνωστικό κοι­ νό ο Εμμανουήλ Ροΐόης, που από το 1877 και για είκοσι σχεδόν χρόνια αφιερώνε­ ται στη μελέτη και μετάφραση των «παράδοξων διηγημάτων» του. Ο Ροΐδης νιώθει μια περίεργη αγάπη για τον Αμερικανό συγγραφέα που έζησε σε μια κοινωνία ελάχιστα ικανή να εκτιμήσει τη μοναδικότητα της λογοτεχνικής ευφυΐας του. Η προσέγγιση αυτή, που συντελείται με όρους πνευματικής συγγένειας και κοινής καλλιτεχνικής μοίρας, ανακαλεί την ιδιαίτερη σχέση που ανέπτυξε με τον Πόε ο Μπωντλαίρ, ο πρωτότυπος μεταφραστής του που τον επέβαλε στη λογοτεχνική συνείδηση του 19ου αιώνα. Παρουσιάζοντας τον Πόε στο ελληνικό κοινό ο Ροΐδης υιοθετεί την οπτική γωνία του Μπων­ τλαίρ: «διά τού κοσμογονικοϋ αυτού ποιήματος “Εύρηκα” καί πλείστων σπουδαίων κριτικών άρθρων έπειράθη ν’ άποταθή εις τήν διάνοιαν τών ομοεθνών του, άλλ’ αύτη, άπορροφημένη όλόκληρος ύπό βιομηχανικών συνδυασμών, δεν είχε καιρόν νά προσεχή είς φιλοσοφικός θεω­ ρίας. Άπελπισθείς έκ τής διανοίας έδοκίμασεν έπειτα ν’ άποταθή είς τήν καρδίαν αυτών διά τού “Κόρακος” , τής “Λιγείας” , καί άλλων άπαραμίλλων διά τήν λεπτότητα τού αισθήματος καί τήν μαγείαν τής γλώσσης αριστουργημάτων. ’Αλλ’ οΰδ’ είς ταύτα Σλάβον καιρόν νά προσέξωσιν οί ’Αμερικανοί, παρ’ οίς ή καρδία ολίγον κατέχει τόπον είς τόν αριστερόν μαστόν». Τα λόγια αυτά προέρχονται από το σημείωμα που προλογίζει την πρώτη μετάφραση του 1877

και εγκαινιάζει τη μακρόχρονη αφοσίωση του Ροΐδη στο έργο του Πόε. Το 1877 έχουν περάσει είκοσι οκτώ χρόνια από το θάνατο του Πόε (1849), δέκα από το θάνατο του Μπωντλαίρ (1867) και είκοσι σχεδόν χρόνια από την πρώτη έκδοση σε τόμο των Histoires extraordinaires σε μετάφραση του Μπωντλαίρ (1856). Τα χρονολο­ γικά δεδομένα βοηθούν να κατανοήσουμε την έγκαιρη ανταπόκριση του Ροΐδη, την ετοιμότητά του να γνωρίσει και να εισηγηθεί σύγχρονους άγνωστους συγγραφείς σε μια εποχή που οι ξένοι λογοτέχνες αργούν να διαβούν τα ελληνικά σύ­ νορα. Άλλωστε τόσο ο Πόε όσο και ο Μπων­ τλαίρ (που επίσης πρώτος ο Ροΐδης έχει παρου­ σιάσει στην Ελλάδα το 1873) παραμένουν ακόμη αμφιλεγόμενες μορφές για τις εθνικές τους λογο­ τεχνίες. Ο πρώιμος ενθουσιασμός του Ροΐδη και για τους δύο πιστοποιεί την εγρήγορση και ευαι­

αφιερω μα/35 σθησία του κριτικού της λογοτεχνίας. Ό σο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε και με βάση τα κείμενα που έχουν αποθησαυριστεί, ο Ροίδης μετέφρασε συνολικά έξι διηγήματα του Πόε, που δημοσιεύονται όλα στον Παρνασσό και στην Εστία ανάμεσα στα χρόνια 1877-1895: 1) Το πάθημα του κ. Βαλδεμάρου [The Facts in the Case of M. Valdemar], Παρνασσός, τ. A τεύχος α (30.1.1877), 43-50.

2) Ο Καρδιόκτυπος [The Tell-Tale Heart], Παρ­ νασσός, τ. Γ ', τεύχ. ε (Μάιος 1879), 426-430.

3) Η ταυτότης [Morelia], Εστία, τ. 7ος, αρ. 179 (3 Ιουνίου 1879), 343-345.

4) Η στρογγύλη εικών [The Oval Portrait], Παρ­ νασσός, τ. Γ ; τευχ. ια (Νοέμβριος 1879), 948950.

5) Ο αλλόκοτος φονεύς [The Murders in the Rue Morgue], Εστία 1884 (11.3-1.4), 161-7, 184-91, 213-5.

6) Ο Χρυσοκάραβος [The Gold-Bug], Εικονογρ. Εστία 1895 (16.4-4.6.1895), 124-5, 133-5, 142-3, 156-7, 165-7, 173-5, 181-2. Πρόκειται για μερικές από τις πιο γνωστές ιστορίες του Πόε: εκτός από τη Morelia οι άλλες πέντε περιλαμβάνονται στην πρώτη μεταθανάτια έκδοση των έργων του που γίνεται το 1850 (2 τό­ μοι) και επανεκδίδεται στα 1853 (3 τόμοι) και στα 1856 (4 τόμοι). Από τις συλλογές διηγημά­ των που τύπωσε ο ίδιος ο Πόε κατά τη διάρκεια της ζωής του η Morelia δημοσιεύεται στη δίτομη έκδοση των Tales o f the Grotesque and Arabesque (1840), το The Murders in the Rue Morgue στις συλλογές The Prose Romances of Edgar A. Poe (1843) και Tales (1845), ενώ στην ίδια συλλογή του 1845 δημοσιεύεται και το The Gold-Bug. To The Facts in the Case of M. Valdemar, που δεν πρόλαβε να συμπεριλάβει η τελευταία επιλογή του Πόε στα 1845, εκδόθηκε σε αυτοτελές φυλ­ λάδιο τον επόμενο χρόνο στο Λονδίνο (με τίτλο Mesmerism, in Articulo Mortis). Είναι τέλος έργα που βρίσκονται σε όλες περίπου τις ανθολογή­ σεις διηγημάτων του Πόε, ακόμη και στις πιο σύντομες, γεγονός που διακαιώνει τις μεταφρα­ στικές επιλογές του Ροϊδη. Εξίσου δημοφιλή εί­ ναι τα ίδια διηγήματα στη Γαλλία, την πρώτη χώρα όπου το έργο του Πόε βρήκε άμεση ανα­ γνώριση: πριν από τον Μπωντλαίρ έχουν μετα­ φραστεί οι Φόνοι της οδού Μοργκ (Ιούνιος 1846, Οκτώβριος 1846, Ιανουάριος 1847) και ο Χρυσός σκαραβαίος (1845,1853), ενώ στα ίδια χρόνια με τον Μπωντλαίρ ο W.L. Hughes μεταφράζει πα­ ράλληλα τις τέσσερις από τις έξι ιστορίες που μεταφράζει και ο Ροίδης (1854-56). Ο Χρυσός σκαραβαίος μεταφράζεται ξανά, για πέμπτη φο­ ρά μέσα σε δέκα χρόνια, από τον L. de Wailly (1856). Στο πνεύμα του Ροίδη διαπιστώνουμε μία διά­

θεση να κάνει γνωστό ένα ευρύ φάσμα του έργου του Πόε. Το Πάθημα του κ. Βαλδεμάρου ασχολείται με φαινόμενα πνευματισμού, ο Καρδιό­ κτυπος επιχειρεί μία προσέγγιση της παρανοϊκής σχιζοφρένειας, ο Αλλόκοτος φονεύς αποτελεί το πρώτο αστυνομικό διήγημα του Πόε (και έργο που εγκαινιάζει το λογοτεχνικό είδος της αστυ­ νομικής πεζογραφίας). Ο Χρυσοκάραβος αναφέρεται στο μυστήριο ενός χαμένου θησαυρού και στην πορεία αποκρυπτογράφησης ενός συνθη­ ματικού κώδικα -αποκρυπτογράφηση που πραγ­ ματοποιείται χάρη σε κάποιες ανώτερες διανοη­ τικές δυνάμεις του ανθρώπου για παρατήρηση και ερμηνεία των γεγονότων (οι ίδιες δυνάμεις, που ο Πόε ονομάζει αναλυτικές, οδηγούν στη λύση του αστυνομικού μυστηρίου στο προηγού­ μενο διήγημα). Τέλος η Ταυτότης και η Στρογγυ­ λή εικών περιγράφουν περιπτώσεις υπερφυσι­ κών φαινομένων. Σε γενικές γραμμές οι ροίδεις μεταφράσεις του Πόε δεν χαρακτηρίζονται ούτε από ακρίβεια ού­ τε από προσήλωση στο πρωτότυπο. Οι παρα­ φράσεις, οι διασκευές, οι παραλείψεις προτά­ σεων ή και ολόκληρων παραγράφων είναι συ­ χνές. Ακόμη και τους τίτλους του πρωτοτύπου δεν αισθάνεται υποχρεωμένος να διατηρήσει ο μεταφραστής. Μόνο δύο (Ο Χρυσοκάραβος και «Η περιπέτεια τον Χανς Πφάαλ», χαρακτικό.

36/αφιερωμα Η στρογγυλή εικών) αποδίδονται με ακρίβεια, δύο παραλλάσσονται για λόγους μεταφραστικής δυσκολίας (Το πάθημα τον κ. Βαλόεμάρου, Ο Καρόιόκτνπος), ενώ οι υπόλοιποι δύο (Ο αλλό­ κοτος φονεύς, Η ταντότης) αλλάζουν εντελώς. Επίσης ο Ροίδης παραλείπει τις επιγραφές που ο Πόε τοποθετεί στην αρχή τριών ιστοριών του. Η πρώτη «παράδοξη ιστορία» του Πόε που με­ ταφράζει ο Ροίδης δημοσιεύεται στο εναρκτήριο τεύχος του Παρνασσού (30 Ιανουάριου 1877) και εξετάζει το φαινόμενο του υπνωτισμού με αφε­ τηρία τη θεωρία του F. Mesmer (1734-1815) περί ζωικού μαγνητισμού.2 Φαίνεται ότι η επιστημο­ νική ερμηνεία του θέματος απασχολεί από καιρό τον Ροίδη. Δύο φευγαλέες αναφορές το 1866 και το 18693 γίνονται σαφής πρόταση στα 1875: «μέλλοντες Γαληνοί θεωροϋσιν ήδη τόν μαγνητι­ σμόν ώς άπλήν φενάκην, ήμείς όμως φρονοϋμεν ότι πρέπει νά έξετάσωσι τό γεγονός άκριβέστερον πρίν άποφανθώσι».4 Δεν αποκλείεται να γνωρίζει ήδη ο Ροίδης το διήγημα τού Πόε, που του δίνει ίσως και το ισχυρότερο ερέθισμα για τη σκνίπα του Ασμοδαίον. Η μετάφραση του Κ. Βαλόεμάρου είναι ιδιαί­ τερα πιστή με μοναδική αυθαιρεσία την περικο­ πή της πρώτης παραγράφου, όπου ο αφηγητής παρουσιάζει την ιστορία του ως πραγματικό γε­ γονός και διαβεβαιώνει για την ειλικρίνειά του στην καταγραφή μιας προσωπικής εμπειρίας. Ο Ροίδης έχει προειδοποιήσει τον αναγνώστη του στο προοίμιο για το τέχνασμα του Πόε που είχε θορυβήσει το αμερικανικό κοινό, αφαιρεί λοιπόν το επίμαχο σημείο. Οι υπόλοιπες παραλείψεις είναι επουσιώδεις, ενώ αντίθετα εντυπωσιάζει η επιμονή του μεταφραστή στην απόδοση όλων των λεπτομερειών και των όρων που σχετίζονται με την περιγραφή βιολογικών αντιδράσεων, ια­ τρικών συμπτωμάτων, επιστημονικών και παρα­ ψυχολογικών φαινομένων. Η διαπίστωση αυτή έχει ενδιαφέρον για την εργασία του μεταφρα­ στή: Ο Ροίδης δεν προσπαθεί να αποφύγει όσα σημεία του δημιουργούν δυσκολίες στην απόδο­ ση. Οι προσωπικές του επεμβάσεις στο κείμενο, η βιασύνη ή οι απροσεξίες θα πρέπει να αποδο­ θούν στη μεταφραστική πρακτική των ημερών, στις πιεστικές απαιτήσεις των περιοδικών και στη μέθοδο της δημοσίευσης σε συνέχειες. Εξάλ­ λου ο Ροίδης έχει συνείδηση ότι μεταφράζει για ένα συγκεκριμένο κοινό το οποίο δεν πρέπει να κουράσει με εκτενείς περιγραφές ή με πληθώρα άγνωστων πληροφοριών. Δύο χρόνια αργότερα, το Μάιο του 1879, ο Ροίδης γίνεται εισηγητής του διηγήματος τρόμου στην Ελλάδα με τη μετάφραση του Καρδιόκτυπου. Αντίθετα με το Πάθημα τον κ. Βαλόεμάρου το αμέσως επόμενο διήγημα, είναι, από τα έξι,

το λιγότερο πιστό στο κείμενο του πρωτοτύπου. Πρόκειται σχεδόν για παράφραση του Πόε με εκτενείς περικοπές, αναπλάσεις και συνεχείς επεμβάσεις εκ μέρους του μεταφραστή. Σε μεγά­ λο βαθμό η διασκευή του Ροίδη ισοπεδώνει τον τόνο του πρωτοτύπου. Ο εσωτερικός μονόλογος του ήρωα αλλοιώνεται. Στο κείμενο του Πόε ο λόγος δεν έχει ειρμό και διακόπτεται συνεχώς από αναφωνήσεις ή παύσεις, από ασυνάρτητες παρεμβολές, από το παραλήρημα ενός σχιζοφρε­ νή που κλιμακώνεται σε υστερικές και βίαιες κραυγές καθώς προχωρεί η αφήγηση και ο ασθε­ νής αναβιώνει την εγκληματική του πράξη. Στο κείμενο του Ροίδη ο μονόλογος εκφέρεται με ειρ­ μό, σε συγκροτημένες προτάσεις και με όλους τους κανόνες μιας λογικής αναδρομικής αφήγη­ σης. Η σύνταξη είναι πυκνή και συνθετική εκεί όπου οι φράσεις του πρωτοτύπου αρθρώνονται ασύνδετες και απότομες, ή μένουν ατέλειωτες. Οι επίμονες επαναλήψεις περιορίζονται, ενώ εξαφανίζονται τελείως από τη στίξη τα αλλεπάλ­ ληλα θαυμαστικά, τα ερωτηματικά και οι παύ­ λες. Ο λόγος ρέει φυσικά και αβίαστα χωρίς κα­ μία αντιστοιχία προς την πνευματική και ψυχική διαταραχή του ανθρώπου που μιλά. Ανάλογα ισοπεδώνεται η κλιμάκωση της έντασης και ο αυξανόμενος ερεθισμός του παρανοϊκού αφηγη­ τή, του οποίου η ομιλία αποδιοργανώνεται εντε­ λώς προς το τέλος του διηγήματος· στις δύο τε­ λευταίες παραγράφους ακούγονται πια μόνο οι άγριες κραυγές οργής και τρόμου που συνοδεύ­ ουν την ομολογία του εγκλήματος του. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο (την τελική παράγραφο της ελληνικής μετάφρασης) ο ήρωας του Ροίδη απο­ κτά τη συμπεριφορά και το ύφος ενός κοινού εγ­ κληματία. Δεν είναι πια ένας οργισμένος παράφρων αλλά ένας υποτονικός ασθενής που εξομο­ λογείται και σχολιάζει το ψυχικό του νόσημα. Αυτή την ελεγχόμενη νοσηρότητα με τον τρόπο του αυτοσχολιαστικού μονολόγου θα την ανα­ γνωρίσουμε σε μεταγενέστερα πρωτότυπα κείμε­ να του Ροίδη. Παρόλο που η μετάφραση υστερεί σε δραματική ένταση, ο λόγος του Ροίδη αποζη­ μιώνει για τις απώλειες του πρωτοτύπου, το ύφος του γίνεται πιο προσωπικό και η σύγκριση με το μονόλογο του Συριανού συζύγου (1894) και το Μονόλογο ευαίσθητου (1896) θα μπορού­ σε να καταλήξει σε κάποια ενδιαφέροντα συμπε­ ράσματα σχετικά με την επίδραση του Πόε στο έργο και στο συγγραφικό ύφος του Ροίδη. Το 1879 είναι η χρονιά της ιδεοληψίας του Ροίδη με τον Αμερικανό συγγραφέα. Εκτός από τον Καρόιόκτυπο δημοσιεύονται άλλα δύο σύν­ τομα διηγήματα, Η στρογγύλη εικών στην Εστία και Η ταντότης στον Παρνασσό. Είναι η ίδια περίπου εποχή που στη Γαλλία ο Πόε ξαναέρχεται στη μόδα με το συμβολισμό, ύστερα από μια σύντομη περίοδο αφάνειας που

αφ ιερω μα/37 ακολούθησε το θάνατο του Μπωντλαίρ. Το πρώ­ το διήγημα εισάγει στο κλίμα από το οποίο θα γεννηθεί Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέν (με άμεσο πρότυπο του Oscar Wilde τον William Wil­ son του Πόε). Ο Ροίδης μεταφράζει με πολύ με­ γάλη προσοχή και ακρίβεια, παρακολουθώντας κατά λέξη τις πολύπλοκες περιγραφές, τις μετα­ πτώσεις, τη διακύμανση της ψυχικής διάθεσης του αφηγητή. Το θέμα του νεκρόφιλου έρωτα (που υπαινίσσεται το πάθος του αφηγητή για τη Μορέλλα) συντηρεί την ίδια ατμόσφαιρα στο δεύτερο διήγημα, ατμόσφαιρα που θα επικρατή­ σει στην ευρωπαϊκή τέχνη και λογοτεχνία του fin du siecle. Δεν είναι συμπτωματική η επιλογή αυ­ τών των δύο ιστοριών από τον Ροΐδη που είναι σε θέση να απομονώσει τους κινητήριους άξονες του έργου του Πόε και να ευθυγραμμιστεί με τις κυρίαρχες ευρωπαϊκές διαθέσεις. Οι Φόνοι της οδού Μοργκ (= Ο αλλόκοτος φονεύς) σημειώνουν την πρώτη εμφάνιση της αστυνομικής πεζογραφίας στα ελληνικά γράμμα­ τα. Ο τίτλος που προτείνει ο μεταφραστής παρα­ πέμπει στην παραδοξότητα του εγκλήματος και στην ιδιαιτερότητα του εγκληματία. Η μορφή του εγκληματικού πιθήκου χρησιμοποιήθηκε από τον Walter Scott, η πιθανότερη όμως επίδραση στην έμπνευση του Πόε πρέπει να αναζητηθεί στο βιβλίο του Thomas Day The History o f Sandford and Merton (1783-89, 3 τόμοι), που διαβά­ στηκε πολύ από το νεανικό κοινό της Αμερικής. Με τη σειρά του ο αλλόκοτος δολοφόνος τού Πόε γνώρισε απογόνους: στα Μυστήρια των Παρισίων του Ε. Sue, ένας ουρακουτάγκος εκπαι­ δεύεται στο έγκλημα από τον αφέντη του. Το διήγημα αυτό συνιστά μια ξεχωριστή περίπτωση που, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δημιουργεί ορισμένες αμφιβολίες για την ταυτότητα του με­ ταφραστή. Το 1895, ύστερα από σιωπή πολλών ετών,5 ο Ροΐδης δημοσιεύει μια νέα μετάφραση του Πόε· η επιστροφή του εγκυρότερου μεταφραστή του Πόε και η «αριστοτεχνική» μετάφραση του Χρυσοκάραβου ανακοινώνονται από τη σύνταξη της Εικονογραφημένης Εστίας ως σημαντικό φιλο­ λογικό γεγονός. Το κείμενο του Ροΐδη, που δη­ μοσιεύεται σε εφτά συνέχειες, αποτελεί ώς τη μέ­ ση περίπου, ελεύθερη απόδοση ή και παράφρα­ ση του πρωτοτύπου. Η συνέχεια όμως και το τέ­ λος μεταφράζονται πιστότατα, με την ακρίβεια και συνέπεια του Βαλόεμάρου και της Στρογγυ­ λής εικόνος. Στο πρώτο τμήμα, ο Ροΐδης συμπεριφέρεται αρκετά αυθαίρετα, παραλείποντας τις εκτενείς περιγραφές που καθυστερούν τη λύση του μυστηρίου. Η αφήγηση επιταχύνεται για χά­ ρη της ανυπομονησίας του αναγνώστη, δεδομέ­ νης και της διάσπασης σε πολλές εβδομαδιαίες συνέχειες. Αφού όμως βρεθεί ο θησαυρός και εκλείψει το ενδιαφέρον για την εξέλιξη της ιστο-

«Ο άγγελος του παράδοξου», χαρακτικό.

ρίας, η προσήλωση του μεταφραστή στο πρωτό­ τυπό του γίνεται απόλυτη. Η ερμηνεία του αινίγ­ ματος και η αναδρομική ανάλυση των γεγονότων αποδίδονται με επιμονή στην πιο βασανιστική λεπτομέρεια, ακόμη και στα σημεία όπου ο φόρ­ τος των πληροφοριών και των γρίφων θα δικαιο­ λογούσε πολλές περικοπές και συντομεύσεις. Η πιστότατη μετάφραση του δεύτερου μέρους ερ­ μηνεύει τη συνοπτική απόδοση του πρώτου τμή­ ματος ως προσπάθεια να εξαλειφθούν οι περι­ γραφές και λεπτομέρειες που θα κούραζαν τον 'Ελληνα αναγνώστη και όχι ως διάθεση παρά­ καμψης μεταφραστικών δυσκολιών. Ο Χρυσοκάραβος βοηθά να κατανοήσουμε τη μεταφραστική μέθοδο που ακολουθεί ο Ροΐδης, καθώς και τη σχέση ανεξαρτησίας του απέναντι στο πρωτότυ­ πο. Ο μεταφραστής διατηρεί παντού την προσω­ πική του φωνή: « ο δε Δίας δια μειδιάματος αποκαλύψαντος όσους του απέμεναν οδόντας». Ο Ροΐδης δεν ξεχνά την αγαπημένη του έκφρα­ ση εκεί όπου η πιστή απόδοση θα έλεγε «χαμογε­ λώντας ώς τ’ αυτιά του»6 «- Διατί αδύνατον, αφού ο κάραβος έχει στόμα και ο αφέντης μου κεφάλι;» Το πρωτότυπο λέει απλώς ότι ο σκαραβαίος έχει στόμα και δαγκάνες (Claws enuff, massa,

38/αφιερω μα and mouff too). Ο Ροίδης διασκευάζει τη φράση του Δία ίσως για να απεικονίσει παραστατικότε­ ρα την αφέλεια και δεισιδαιμονία του μαύρου υπηρέτη. Οι πολλές απροσεξίες αποδεικνύουν ότι ο Ροίδης μεταφράζει βιαστικά, αλλιώς δεν δικαιολο­ γούνται τέτοια λάθη όπως «δεξιός» αντί «αρι­ στερός» οφθαλμός, «βορειοδυτικός» αντί «βο­ ρειοανατολικός», «από οκτώ ήδη ημερών» αντί «επί ωρισμένας εβδομάδας». Ό λες οι παρατηρή­ σεις με αφορμή τη μετάφραση του Χρυσοκάρα6ου ισχύουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και για τα άλλα διηγήματα. Ιδιαίτερο εύρημα αυτής της μετάφρασης απο­ τελεί η χρήση της δημοτικής στα σημεία όπου μι­ λά ο Δίας. Ο υπηρέτης τού Λεγκράν εκφράζεται στα σπασμένα ιδιωματικά αγγλικά των μαύρων της Αμερικής, που προσδίδουν έναν τόνο γραφι­ κής αφέλειας και κωμικότητας στους διαλόγους. Ο Μπωντλαίρ, σε υποσημείωση που προσθέτει στη δική του μετάφραση, αρνείται να αποδώσει στα γαλλικά την ιδιαιτερότητα της ομιλίας του Τζούπιτερ, θεωρώντας ότι δεν έχει αντιστοιχία προς την προφορά των γαλλόφωνων μαύρων. Ο Ροίδης βρίσκει μια άλλη λύση που του προσφέ­ ρει η ελληνική διγλωσσία. Ο Δίας μιλά παντού στη δημοτική με εκφράσεις της καθημερινής ζωής και των λαϊκών ανθρώπων: μαμούνι, αραδιάζει, χρυσάφια, μου παράγγειλε, ’σαν αγιοκέ­ ρι, συχαμένος παληαράπης κ.ο.κ.

Το 1922, μετά το θάνατο του Ροίδη, οι εκδό­ σεις Σιδέρη συγκέντρωσαν σε ένα τόμο τις μετα­ φράσεις των έξι ιστοριών προσθέτοντας στο ει­ σαγωγικό σημείωμα την πληροφορία ότι ο Ροί­ δης μεταφράζει απευθείας από το πρωτότυπο του Πόε και όχι από τη γαλλική μετάφραση του Μπωντλαίρ. Ωστόσο η προσεκτική ανάγνωση και αντιβολή των τριών κειμένων αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο: το μοναδικό διήγημα που μεταφράζεται από το αγγλικό πρωτότυπο είναι Ο αλλόκοτος φονεύς· σε όλες τις άλλες περιπτώ­ σεις ο Ροίδης βασίζεται στις μεταφράσεις του Μ πωντλαίρ/ ακολουθώντας τη σύνταξη, τις εκ­ φράσεις, τις μεταφραστικές ελευθεριότητες του Γάλλου συγγραφέα, ή και αναπαράγοντας διά­ φορα λάθη του. Ορισμένα εντυπωσιακά παρα­ δείγματα μπορούν εύκολα να αποδείξουν την εξάρτηση του Ροίδη (που άλλωστε γνώριζε καλύ­ τερα τη γαλλική γλώσσα) από τις μπωντλαιρικές μεταφράσεις. Πρώτ’ απ’ όλα στα διαλογικά μέρη του Χρυσοκάραβον όπου τα αγγλικά του Αία τού είναι ακατάληπτα, γίνεται φανερό ότι ο Ροίδης ακο­ λουθεί ακριβώς την απόδοση του Μπωντλαίρ:

σ. 26:8 το οποίον ύβριζα και εσυκοφαντούσα εγώ! <que j’ injuriais, que je calomniais! <what I boosed in dat sabage kind of style! a. 12: εφαίνετο τόσον δυστυχής <il a F air si malheureux Che look so berry poorly [= άρρωστος] Παντού επίσης ο Ροίδης επαναλαμβάνει τις εκφραστικές παραλλαγές ή τα σφάλματα κατα­ νόησης του Μπωντλαίρ: σ. 8: τεμάχιον προβείου δέρματος ή περγαμη­ νής Cun morceau de vieux velin Cfoolscap [=χαρτί από μαθητικό τετράδιο] σ.32: επρόκειτο ανεξηγήτως προ των οφθαλ­ μών μου c il etait la, sous mes yeux! c it was doσ. 42: γραμμή μελίσσης Cune ligne d’ abeille Ca bee line [= ευθεία γραμμή] σ.45: εσημείωσα ακριβώς το δένδρον, την θέσιν του και το σχήμα του Cayant soigneusement note mon arbre, sa forme et sa position chaving carefully taken the bearings of the tree. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τις άλλες μεταφράσεις με τη μοναδική εξαίρεση του διηγή­ ματος Ο αλλόκοτος φονεύς. Το άμεσο πρωτότυ­ πο είναι παντού το γαλλικό κείμενο του Μπων­ τλαίρ: Το πάθημα του κ. Βαλδεμάρου: σ. 55: προς μεγίστην έκπληξίν μου Ca mon grand etonnement Cto my astonishment. ηρέμα Cdoucement Creadily [=πρόθυμα]. μικράν είχον ελπίδα κρείττονος επιτυχίας c j e n’ esperais guere mieux reussir c l had little thought of succeeding. σ.60: σύμπτωμα αφυπνίσεως Csympt6me de retour Cindication of revival. σ.56: αι κόραι των οφθαλμών του περιεκυλίσθησαν εν τη τροχιά αυτών αποκαλυφθείση υπό των βραδέως υψωθέντων βλεφάρων CLes yeux roulerent dans leurs orbites, lentement decouverts par les paupieres qui remontaient cThe eyes rol­ led themselves slowly open, the pupils disappea­ ring upwardly. Η στρογγυλή εικών: a.121: η αιφνίδια και βαθυτάτη εντύπωσις, ην μοι επροξένησεν η θέα αυτής Cqui m’ impressiona si soudainement et si fortementCwhich so sud­ denly and so vehemently moved me.

To γόητρον της προσωπογραφίας εκείνης ήτο η υπάρχουσα εν αυτή έκφρασις ζωτικότητος τοιαύτης, ώστε κατ’ ουδέν διέφερε της αληθούς ζ ω ή ς ^ charme de la peinture etait une expres­ sion vitale absolument adequate a la vie ellem em ed had found the spell of the picture in an absolute life-likeness of expression.

αφιερω μα/39 Ο Καρδιόκτνπος: σ. 114: εξάπτει την av6Q8tav<exaspere le cou­ rage stim ulates into courage. κατώρθωσα να κρατήσω εμαυτού<)ε me contins <1 refrained. σ.118: στο τέλος του διηγήματος ο Μπωντλαίρ παραλείπει δύο κρίσιμες προτάσεις του Πόε, πα­ ράλειψη που οι Γάλλοι εκδότες αποδίδουν σε τυ­ πογραφικό λάθος: But anything was better than this agony! Anything was more tolerable than this derision! Είναι μία διαπίστωση αποφασιστική για τη συνέχεια, δεδομένου ότι ο ψυχασθενής καταφεύγει στην ομολογία της πράξης του για να γλυτώσει ακριβώς από την αγωνία που του προξενεί η υποκριτική ευθυμία των αστυνομι­ κών. Ακολουθώντας τον Μπωντλαίρ, ο Ροΐδης παραλείπει με τη σειρά του το επίμαχο σημείο. Τη δημιουργική σχέση προς το πρωτότυπο υπαγορεύο ν ίσως στον Ροΐδη και οι μεταφρά­ σεις του Μπωντλαίρ, τις οποίες χαρακτηρίζει γε­ νικά ο υψηλότερος τόνος και η μεγαλύτερη δραματικότητα. Έτσι στο διήγημα αυτό ο Μπων­ τλαίρ. μεταφράζει με τέσσερις διαφορετικούς τρόπους την έκφραση the old man, που ο Πόε χρησιμοποιεί από την αρχή ώς το τέλος απαράλ­ λακτα (14 φορές) όταν αναφέρεται στο θύμα τού μονομανιακού. Οι χαρακτηρισμοί του Μπων­ τλαίρ le vieux bonhomme (2), vieillard (6), le vieux (3), le vieil homme [=vieux homme] (3) αποδίδουν καλύτερα τη διακύμανση των συναι­ σθημάτων του εγκληματία και τη διαταραχή του ψυχικού του κόσμου (το vieux bonhomme δηλώ­ νει οίκτο ή συμπάθεια, το le vieux έχει μια σημα­ σία πιο δυσοίωνη από το vieillard, το vieux hom­ me είναι παράξενος αρχαϊσμός). Ο Ροίδης υιο­ θετεί τη μεταφραστική ποικιλία του Μπωντλαίρ και χρησιμοποιεί πολλές εναλλακτικές εκφρά­ σεις, που φορτίζουν συναισθηματικά την ουδέτε­ ρη διατύπωση του Πόε: ο γέρων (9 φορές), το πτωχόν γερόντων, ο ταλαίπωρος γέρων, ο τρισά­ θλιος, ο άθλιος, ο πρεσβύτης. Είναι πιθανό να συμβουλεύεται ταυτόχρονα ο Ροίδης το αγγλικό κείμενο όπου η μετάφραση του Μπωντλαίρ (ο οποίος είναι στα αγγλικά αυτοδίδακτος και συχνά αποδίδει κατά λέξη τις ιδιωματικές εκφράσεις) του φαίνεται ακατανόη­ τη ή δύστροπη. Στη σ. 59 λ.χ. ο Ροίδης προσθέτει το επίρρημα «πολλάκις» που έχει παραλείψει ο Μπωντλαίρ, ενώ ο Πόε προσδιορίζει «now and then». Στη σ. 17 ο Ροίδης γράφει: «έπειτα ηρχόμην εγώ φέρων δύο κλεπτοφάναρα και προηγεί­ το ο Λεγράν». Στο κείμενο του Μπωντλαίρ δεν υπάρχει καμία νύξη για το γεγονός ότι ο Λεγκράν οδηγούσε τη συντροφιά. Η πληροφορία προέρχεται από το κείμενο του Πόε ο οποίος ση­ μειώνει: Legrand led the way. Ο Μπωντλαίρ που αγνοεί την έκφραση δίνει μία δική του εκδοχή:

Clarke

Legrand suivait sa route avec decision. Επίσης o Μπωντλαίρ παρανοεί ορισμένες επιρρηματικές εκφράσεις της αγγλικής και αλλάζει τελείως τη σημασία τους: λ.χ. όπου το «well» δηλώνει συγ­ κατάβαση (=τελοσπάντων), ο Μπωντλαίρ μετα­ φράζει τυφλά «πολύ καλά» (c’ est bien, fort bien), ενώ ο Ροίδης γράφει σωστά «όπως θέλεις, Δία» (σ.8) και «ας είναι» (σ.9). Ωστόσο γίνεται εύκολα αντιληπτό από τα συμφραζόμενα ότι το «well» δεν εκφράζει την έγκριση του αγανακτισμένου Λεγκράν. Οι ενδείξεις λοιπόν που έχουμε είναι αβέβαιες και αναφέρονται όλες στη μετά­ φραση του Χρυσοκάραβου που απέχει αρκετά χρόνια από τις προγενέστερες. Για τις πρώτες μεταφράσεις του διαστήματος 1877-79 δεν υπάρ­ χει κανένα στοιχείο που να νομιμοποιεί την ύπόθεση ότι ο Ροίδης συγκρίνει τη μετάφραση του Μπωντλαίρ με το αγγλικό πρωτότυπο. Είτε επει­ δή δεν έχει πρόχειρα τα έργα του Πόε, είτε επει­ δή δεν έχει το χρόνο ή την ικανότητα να ελέγξει όλα τα λάθη και τις διαφορές της γαλλικής μετά­ φρασης καταλήγει τις περισσότερες φορές να επαναλαμβάνει τις αυθαιρεσίες, τα σφάλματα και τις προσθήκες του Μπωντλαίρ. Τα συμπεράσματα στα οποία έχουμε ώς τώρα οδηγηθεί ενισχύονται από το γεγονός ότι στη βι­ βλιοθήκη του Ροίδη, που φυλάγεται στην Ακα­ δημία Αθηνών, δεν σώζεται ούτε ένας τόμος έρ­ γων του Πόε στα αγγλικά, ενώ αντίθετα υπάρ­ χουν τα Ά πα ντα του Μπωντλαίρ στην 7τομη με­ ταθανάτια έκδοση των Michel Levy freres (18681870). Οι τόμοι 5-7 συγκεντρώνουν τις μεταφρά­

40/αφιερω μα σεις του Πόε με πρόλογο του Th. Gautier (ο οποίος προλογίζει και τον Ιο τόμο που περιέχει τα Fleurs du Mai). Σ’ αυτόν τον περίφημο πρόλο­ γό του στις μεταφράσεις του Μπωντλαίρ, ο Γκωτιέ καθιέρωσε τον Πόε ως πρόδρομο της διδα­ σκαλίας «η τέχνη για την τέχνη». Είναι λοιπόν βέβαιο ότι ο Ροΐδης γνωρίζει τον Πόε απ’ αυτή τη σημαντική έκδοση που έφερε δυναμικά στο προσκήνιο το δόγμα του αισθητισμού, ενώνον­ τας κάτω από την ίδια σημαία τρεις μεγάλους απόστολους της νέας αντίληψης. Απομένει να εξετάσουμε τα ερωτήματα που θέτει Ο αλλόκοτος φονεύς, το μοναδικό διήγημα που μεταφράζεται από το αγγλικό πρωτότυπο χωρίς τη μεσολάβηση του Μπωντλαίρ. Αν εξαι­ ρέσουμε την αφαίρεση του εκτενούς θεωρητικού προλόγου η μετάφραση είναι πολύ πιστή και με ελάχιστες αυθαιρεσίες. Εκεί όπου ο Γάλλος ποιητής μεταφράζει ελεύθερα ή απομακρύνεται από το πρωτότυπο, ο Έλληνας μεταφραστής μέ­ νει πιστός στο αγγλικό κείμενο, διατηρεί τη σύν­ ταξη και τις εκφράσεις του Πόε, αποφεύγει τα λάθη και τις επεμβάσεις του Μπωντλαίρ. Παρα­ θέτω ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα: σ.64: μετά της παρρησίας, της διακρινούσης τον Γάλλον, όταν πρόκειται λόγος περί εαυτού <with all that candor which a Frenchman indulges whenever mere self is the theme> avec cette candeur et cet abandon, - ce sans fa§on du moi, - qui est le propre de tout F ra^ais quand il parle de ses propres affaires. σ.68: κατά τους τελευταίους χρόνους <of late> de vieille date. σ.70: δια του συνήθους τρόπου <in the usual manner> a F amiable [=ειρηνικά] σ.75: ο φωνήσας ήτο Ιταλός <the speaker was an Italian>P individu qui parlait etait un Italien. σ.σ.76,103: προσκλίνας <bowed> salua. σ.84: λησμόνησον^ΐειηϊεβ [προστακτική β ένικού]> laissons. σ.85: τον ομιλούντα <the speaker> mon homme. σ.88: έχε κατά νουν τούτο <1 wish you to bear in mind> je desire vous demontrer. σ.88: Τι πρώτον πρέπει να ζητήσωμεν; <What shall we first seek?> Quel sera le premier objet de notre recherche? σ.88: Δεν λέγω βέβαια υπερβολικά πράγματα < It is not too much to say> Nous pouvons affirmer. a.98: Υπό πολλάς επόψεις η γνώμη σου δεν φαίνεται παντελώς ανυπόστατος <In some re­ spects your idea is not irre lev an t Pas trop mal, votre idee est presque applicable. σ.108: το γιγάντειον θηρίον < th e gigantic a n im a t le terrible animal.

Με την επισήμανση του πρωτοτύπου προκύ­ πτει αυτόματα η εξής απορία: Για ποιο λόγο εγ­ καταλείπει ο Ροΐδης τον Πόε, που έχει μεταφρά­ σει με υποδειγματική συνέπεια το 1884, και επι­ στρέφει με τον Χρυσοκάραβο στη γαλλική μετά­ φραση του Μπωντλαίρ; Τα ιδιωματικά αγγλικά των διαλόγων δεν δικαιολογούν τη χρήση της γαλλικής μετάφρασης στα αφηγηματικά μέρη, ούτε την αναπαραγωγή των σφαλμάτων του Μπωντλαίρ. Έπειτα ο Αλλόκοτος φονεύς δη­ μιουργεί και άλλα ερωτήματα. Η διαφορά του διηγήματος αυτού από τα υπόλοιπα πέντε δεν έγκειται μόνο στη χρήση του αγγλικού πρωτοτύ­ που. Είναι το μοναδικό που δημοσιεύεται ανυ­ πόγραφο και χωρίς καμία ένδειξη του μεταφρα­ στή, πρακτική τελείως ξένη προς τη μεταφραστι­ κή νοοτροπία του Ροΐδη. Επιπλέον τα περιοδικά της εποχής θεωρούσαν εκδοτική επιτυχία την καταχώρηση στις στήλες τους δικών του μετα­ φράσεων. Μία ακόμη αντίφαση συνιστά η εσφαλμένη γραφή Edgar Poe που είχαν καθιερώ­ σει για ένα διάστημα Γάλλοι μεταφραστές και που επανέρχεται επίμονα και στις τρεις συνέ­ χειες του διηγήματος. Ο Ροΐδης, είτε μεταγράφει το όνομα στα ελληνικά (Εδγάρδος Πόου), είτε υιοθετεί τη σωστή ορθογραφία Edgar Poe.9 Ά λ ­ λωστε η μοναδική μαρτυρία που έχουμε για την ταύτιση του ανώνυμου μεταφραστή με τον Ροΐδη είναι η πρωτοβουλία των εκδόσεων Σιδέρη στα 1922. Ο ανιψιός και πρώτος επιμελητής των έρ­ γων του Ροΐδη Α.Μ. Ανδρεάδης αναφέρει μόνο τις μεταφράσεις του Παρνασσού (1877-79) και της Εστίας του 1895. Ο Κλέων Παράσχος, ακο­ λουθώντας και τις υποδείξεις του Ανδρεάδη, καταγράφει τέσσερα διηγήματα παραλείποντας τα Ο αλλόκοτος φονεύς και Η ταυτότης, πληρο­ φορίες στις οποίες περιορίζεται και η Βιβλιο­ γραφία Πόε του Κατσίμπαλη. Τέλος τις αμφιβο­ λίες μου για την ταυτότητα του μεταφραστή ενι­ σχύει η ακαμψία που χαρακτηρίζει ορισμένες φορές τη γλώσσα της μετάφρασης και ακόμη οι άτεχνες ή άστοχες εκφράσεις όπως: «την χάριτα», «εφαίνετο τα μέγιστα ασμενίζων εις ενάσκησιν αυτού», «ήτο μία των συνήθων παρισιακών [= παρισινών] οικιών, έχουσα διάδρομον εν τη θύρα», «την παρισιανικήν καταγωγήν» (ενώ ο Ροΐδης γράφει «Παρισινοί» 10)κ.ά. Δέκα χρόνια μετά την πρώτη μετάφραση του Ροΐδη, εμφανίζεται ένας νέος λάτρης του Πόε στα ελληνικά, ο Κ.Ι. Πρασσάς, που μεταφράζει αλυσιδωτά στο διάστημα 1887-1890 οκτώ διηγή­ ματα και με αργότερο ρυθμό τέσσερα ποιήματα (1888-1892).11 Μία δεύτερη (ανώνυμη) μετάφρα­ ση του διηγήματος The Premature Burial σημειώ­ νει ο Κατσίμπαλης στα 1896.12 Τέλος η Μορέλλα μεταφράζεται ξανά το 1890 από τον Π. Πανά

αφιερωμα/41 στο περιοδικό Εκλεκτά μυθιστορήματα.13 Αυτές είναι οι γνωστές ελληνικές μεταφράσεις έργων του Πόε μέσα στον 19ο αιώνα. Σημειώνω ότι, όσες μεταφράσεις του Κ.Ι. Πρασσά είχα τη δυ­ νατότητα να εξετάσω, γίνονται με βασικό πρω­ τότυπο το μπωντλαιρικό κείμενο. Η αφοσίωση του Μπωντλαίρ στον Πόε και η επίμονη δη­ μιουργική εργασία του υπήρξαν το καλύτερο διαβατήριο του Αμερικανού συγγραφέα για την ηπειρωτική Ευρώπη. Ήταν επόμενο να γνωρί­ σουν οι Έλληνες συγγραφείς τον Πόε μέσα από τα κείμενα του Γάλλου προπαγανδιστή του, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη την ισχυρή εξάρτηση της ελληνικής παιδείας από τη γαλλική. Τη συμπερασματική άποψη ότι τον Πόε μεταφέρε στην Ελλάδα ο Μπωντλαίρ επιβεβαιώνει η διαπίστωση ότι οι γνώσεις που διαθέτουν οι Έ λ­ ληνες συγγραφείς για τον Πόε έχουν ως πηγή τους τα αντίστοιχα κριτικά κείμενα του Γάλλου ποιητή. Για τον 19ο αιώνα δύο είναι οι σημαντι­ κότερες μαρτυρίες: το βιογραφικό σημείωμα του Ροίδη στα 1877 και η διθυραμβική αναφορά του I. Παπαδιαμαντόπουλου (Jean Moreas) τον αμέ­ σως επόμενο χρόνο. Για τη σύνθεση του προλό­ γου του ο Ροΐδης αντλεί πολλά στοιχεία από το άρθρο του Μπωντλαίρ Edgar Poe. Sa vie et ses oeuvres, άρθρο που προλογίζει την πρώτη έκδο­ ση σε τόμο των Histoires extraordinaires (1856) και αναδημοσιεύεται εφεξής σε όλες τις μεταγε­ νέστερες εκδόσεις. Ο Ροΐδης παρακολουθεί τον αντιαμερικανισμό του Μπωντλαίρ και το μίσος του για την κοινωνία αυτή όπου η υλική και βιο­ μηχανική πρόοδος έχουν αναχθεί σε υλική μα­ νία.14 Την αξιοθαύμαστη κλίση του Πόε προς τις φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά έχει επισημάνει και ο Μπωντλαίρ, ενώ στο ίδιο άρθρο του ενσωματώνει την άποψη του Αμερικανού βιογράφου του Πόε, Ν.Ρ. Willis, ότι οι εκδότες τού έδιναν χαμηλή αμοιβή «διότι το ύψος του ύφους του καθίστα αυτόν ήττον προσιτόν εις το πλήθος των συνδρομητών». Ο Ροΐδης εξηγεί ότι την πληροφορία δανείζεται από το βιογράφο του Πόε.15 Ο Παπαδιαμαντόπουλος γνωρίζει εξίσου καλά την εισαγωγή των Histoires extraordinaires: όταν χριεαστεί να μιλήσει για τον Πόε προκειμένου να ελέγξει τα επιχειρήματα του Ροΐδη περί «περιρρέουσας ατμόσφαιρας», επικαλείται τα λόγια του Μπωντλαίρ για την αντιποιητική κοι­ νωνία της Αμερικής (που ωστόσο γέννησε έναν

Σημειώσεις 1. 6λ. Παρνασσός, τ. A

τεύχος 1 (30.1.1877), 42-3

/= Εμμανουήλ Ροΐδης. Άπαντα, φιλολ. επιμ. Α. Α γγέλου, Ερμής 1978, τ. Β ,' σσ. 233-5].

2. Το νεοελληνικό ενδιαφέρον για τον μεσμεριαμό ή

«Τα γυαλιά», χαρακτικό.

τόσο μεγάλο συγγραφέα) παραπέμποντας σ’ αυ­ τό ακριβώς το άρθρο του 1856.16 Η μελέτη για τις μεταφράσεις του Ροΐδη θα μπορούσε να αποτελεί το πρώτο κεφάλαιο μιας εκτενέστερης έρευνας που θα εξέταζε τη σχέση του Έλληνα συγγραφέα με το λογοτεχνικό και το κριτικό έργο του Πόε. Δεν θα ήταν άσκοπο να σημειώσουμε πρόχειρα ότι η γνωριμία του Ροΐδη με τις αισθητικές αντιλήψεις του Πόε και του Μπωντλαίρ βοήθησε να απαλλαγεί η κριτική του όραση από τον κυρίαρχο διδακτικό προσα­ νατολισμό της νεοελληνικής παιδείας. Η απήχη­ ση του λογοτεχνικού έργου του Πόε στο συγγρα­ φικό ύφος και στην έμπνευση του Ροΐδη είναι ένας άλλος σημαντικός άξονας για τη συγκριτική μελέτη των δύο συγγραφέων. Ό λα αυτά όμως βρίσκονται αναγκαστικά έξω από τα όρια και τις δυνατότητες της σημερινής εργασίας που προσ­ πάθησε να επικεντρώσει το ενδιαφέρον σε μετα­ φραστικά θέματα και προβλήματα.

μαγνητισμό χρονολογείται από πολύ νωρίτερα, τουλάχιστο από την εποχή της Ευτέρπης, όπως αποδεικννουν τα πολλά άρθρα που αφιερώνει το περιοδικό στο θέμα αυτό ανάμεσα στα χρόνια 1849-53.

3.

6λ. Άπαντα, ό.π ., A '222 και Β ' 19.

42/αφιερωμα 4. Ασμοδαίος (28.9.1875):«Σκνίπες». Οι μελετητές τον Ροΐόη βεβαιώνουν ότι ο συγγραφέας ήταν κά­ τοχος των φυσιολογικώ ν και ιατρικών γνώσεων της εποχής τον.

5. Στη δεκαετία τον 1880 το μεταφραστικό ενδιαφέ­ ρον εξαφανίζεται εντελώς από τα γραφτά του Ροΐδη (με την αμφισβητούμενη εξαίρεση του διηγήμα­ τος Ο αλλόκοτος φονεύς). Τον μεταφραστή και λο ­ γοτέχνη απασχολεί τώρα κυρίως η εργασία του κρι­ τικού. Η οικονομική εξαθλίωση στην τελευταία δε­ καετία της ζωής τον (1894-1904) τον αναγκάζει προφανώς να επιστρέφει στη μετάφραση για λό ­ γους βιοποριστικούς.

6. Μετάφραση Ν. Σημηριώτη, Πόε. Ιστορίες μυστη­ ρίου και φαντασίας, εκδ. Δωδώνη, 1977, σ.20. Ο Πόε γρά φ ει «grinning from ear to ear».

7. Οι μεταφράσεις των έξι διηγημάτων περιέχονται στους τόμους Histoires extraordinaires (Double as-

sassinat dans la rue Morgue, Le scarabee d’ or, La verite sur le cas de M. Valdemar, Morelia) και Nouvelles histoires extraordinaires (Le coeur revelateur, Le portrait ovale).

10.

11.

12.

13.

14.

15.

με την ελληνική γραφή Εδγάρδος Πύου. βλ. και Άπαντα, ό .π., Β ' 233-5, 290, 293, 302, Γ ' 343, Δ ' 395. βλ. Άπαντα, ό .π., Β ' 147 (1875):«οι Παρισινοί», Τ ' 269 (1887):«τους φ ιλομούοονς Παρισινούς». βλ. Γ.Κ. Κατσίμπαλης, Ελληνική Βιβλιογραφία Έντγκαρ Πόε, Αθήνα, Δεκέμβριος 18592, αρ. 23, 125-127 και 143-150. αυτ., αρ. 152 Για την πληροφορία αυτή ευχαριστώ την Ε.-Α. Σ ταυροπούλον που ετοιμάζει διδακτορική διατρι­ βή με θέμα τη ζωή και το έργο τον Π. Πανά. βλ. πργμ., σημ. 1. Οι πηγές στις οποίες στηρίζει ο Μπωντλαίρ το άρ­ θρο τον 1856 είναι η έκδοση Redfield του 1850 (όπου οι π ρόλογοι των J.R. Lowell, Life of Poe και N.P. Willis, Death of Edgar A. Poe), μια ανώνυμη βιβλιοκρισία για τους δύο πρώτους τόμους της έκ­ δοσης Redfield που δημοσιεύεται στο Southern Li­ terary Messenger τον Μάρτιο του 1850 (συγγρα­ φέας της ο John Μ. Daniel που μισούσε τον Πόε αλλά τον θαύμαζε ως συγγραφέα), η δυσφημιστική νεκρολογία τον Rufus Griswold στο New York Tri­ bune (7 Οκτωβρίου 1849) και το άρθρθο τον John R. Thompson στο Southern Literary Messenger (Νοέμβριος 1849). βλ. W.T. Bandy, New Light on Baudelaire and Poe, Yale French Studies 10 (1953), 65-9. Ιω. Παπαδιαμαντόπονλος, Ό λ ι/α ι σελίδες έπ’ ευ­

8. Για τις μεταφράσεις τον Ροΐδη παραπέμπω στη νεότερη έκδοση του Ή ριδανού (Ε.Α. Πόε, Ο Χρυσοκάραβος, Αθήνα, χ.χ.), που βασίζεται στην έκ­ δοση Σιδέρη του 1922.

9. βλ. Παρνασσός, τ. A ' (1877), 43, 758. Η γραφή Poe 16. στα Άπαντα, ό.π., Β ' 251 οφείλεται σε παραδρομή καιρία τής μεταξύ τών κκ. Ε. Δ. Ροίδου καί Α γγέ­ τον επιμελητή. Το κείμενο της πρώτης δημοσίευσης λου Βλάχου άναφυείσης φιλολογικής εριδος, Α θή ­ (Παρνασσός, ό.π., 758) αποδεικνύει ότι ο Ροΐδης να 1878. σ.32-3. έχει ορθά σημειώσει Poe. Παντού αλλού συναντού­

3 ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΣΕ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ

Α' ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

1

Β' ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

νναΟιον (> - Ίηλ. 30.15.783 - Ίηλ. 30.(12.007 - 3(i.l7.82(i_

V

η|

αφιερωμα/43

Ο Έ ντγκα ρ 'Α λαν Πόε στον κινηματογράφο «Η μάσκα τον κόκκινου Θανάτου» σκηνή απ’ το ομώνυμο φιλμ.

Στη φιλμογραφία που ακολουθεί περιλαμβάνονται μόνον οι ταινίες που διατήρη­ σαν, στη σεναριακή τους πλοκή, τουλάχιστον την αρχική ιδέα ενός διηγήματος του Έντγκαρ Ά λαν Πόε. Υπάρχουν πολλές άλλες ταινίες που χρησιμοποιούν τίτλους από το έργο του Πόε (Το Κοράκι, Η δολοφονία της οδού Μοργκ, Ο μαύρος γάτος κλπ.) αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν καμιά σχέση μ αυτά τα κείμενα. Επί­ σης δεν συμπεριλαμβάνονται οι πολύ ελεύθερες διασκευές μερικών ποιημάτων του που ενσωματώθηκαν στη δράση κάποιων ταινιών τρόμου της δεκαετίας του ’30, ή η εμφάνιση ηρώων του Πόε (όπως του ιππότη Ντυπέν), με αυθαίρετο τρόπο, σε άσχετες με το έργο του ιστορίες.

1942: The Mystery o f Marie Roget (To αίνιγ­ μα της Μαρί Ροζέ). Σεν. Μάικελ Τζακόμπυ, σκην. Φιλ Ρόζεν, ερμ. Μαρία Μοντέζ, Πάτρικ Νιουλς, Μαρία Ουσπενσκάγια, Λόυντ Κόριγκαν Η περίεργη εξαφάνιση μιας νέας και όμορφης κοπέλας, στο Παρίσι.

I9 6 0 : Premature Burial (Πρόωρη ταφή, ε.τ. Μια κραυγή στην ομίχλη). Σεν. Τσαρλ Μπωμόν, σκην. Ρότζερ Κόρμαν, ερμ. Ραίη Μιλάντ, Χέηζελ Κουρτ, Χήδερ Έηντζελ. Έ νας άντρας, που πάσχει από έμμονη ιδέα νε­ κροφάνειας, οδηγείται στην καταλήψια από τη

γυναίκα του και τον εραστή της, θάβεται ζωντα­ νός, και επιστρέφει για να πάρει την εκδίκησή του.

1961: The Pit and the Pendulum (Ο λάκκος και το εκκρεμές, ε.τ. Το εκκρεμές της αγωνίας). Σεν. Ρίτσαρντ Μάθισον, σκην. Ρότζερ Κόρμαν, ερμ. Βίνσεντ Πράις, Μπάρμπαρα Στηλ, Τζον Κερ. Ένα ζευγάρι εραστών προσπαθεί να οδηγήσει στην τρέλα τον αδελφό της κοπέλας, για οικονο­ μικούς λόγους, και όταν αυτός καταλαβαίνει την αλήθεια τους κλειδώνει σ’ ένα δωμάτιο βασανι­ στηρίων.

44/αφιερω μα Πράις, Λον Τσάνεϋ, Ντέμπρα Πέητζ, Φρανκ Μαξγουελ. Ο απόγονος μιας αρχοντικής οικογένειας κληρο­ νομεί έναν πύργο, εγκαθίσταται σ’ αυτόν μαζί με τη γυναίκα του, αλλά καταλαμβάνεται από ιδεο­ ληψία και προσπαθεί να ζωντανέψει τη νεκρή ερωμένη ενός μακρινού προγόνου του.

1964: T h e T o m b o f L ig e ia (Ο τάφος της Λίγειας, ε.τ. Ο τάφος με τα 7 μυστικά). Σεν. Ρόμπερτ Τάουν, σκην. Ρότζερ Κόρμαν, ερμ. Βίνσεντ Πράις, Ελίζαμπεθ Σέπχερντ, Τζον Γουέστμπρουκ, Όλιβερ Τζόνσον. Στη Βικτωριανή Αγγλία, ένας επιστήμονας μετα­ μορφώνει τη νεκρή γυναίκα του, πρώτα σε γάτα, και ύστερα σε όμορφη λαίδη.

1964: T h e M a s q u e o f th e R e d D e a th (Η μά­ σκα του κόκκινου θανάτου). Σεν. Ράιτ Κάμπελ, Τσαρλς Μπωμόν, σκην. Ρότζερ Κόρμαν, ερμ. Βίνσεντ Πράις, Χέηζελ Κουρτ, Τζέην Άσερ, Τζον Γουέστμπρουκ. Ένας ιταλός πρίγκιπας απομονώνεται στο κά­ στρο του για ν’ αποφύγει τις συνέπειες μιας επι­ δημίας χολέρας, αλλά, όταν δίνει ένα χορό με­ ταμφιεσμένων, διαπιστώνει με φρίκη πως ένας από τους καλεσμένους του είναι ο θάνατος.

1965: T h e F a ll o f th e H o u s e o f U s h e r (Η πτώ­ ση του οίκου των Όσερ, ε.τ. Ο Πύργος των κα­ ταραμένων). Σεν. Ρίτσαρντ Μάθισον, σκην. Ρό­ τζερ Κόρμαν, ερμ. Βίνσεντ Πράις, Μύρνα Φάχεϋ, Μαρκ Ντάμον, Χάρυ Έλερμπε. Ο μισότρελος απόγονος της οικογένειας των Όσερ, που ζει στον πύργο μαζί με τη δίδυμη αδελφή του, θα οδηγηθεί στην τρέλα και τελικά στο θάνατο όταν η αδελφή του, που πεθαίνει από κάποια αρρώστια, εμφανισθεί και πάλι στον πύργο για να τον πάρει μαζί της. «Ο Λάκκος και το Εκκρεμές», χαρακτικό τον Edmund Ferat.

1962: T a le s o f T e r r o r (Ιστορίες Τρόμου).

Σερ Ρίτσαρντ Μάθισον, σκην. Ρότζερ Κόρμαν, ερμ. Βίνσεντ Πράις, Πήτερ Λόρε, Ντέμπρα Πέητζ, Μπέηζιλ Ρέηθμπον. Σπονδυλωτή ταινία τριών επεισοδίων: 1) «Μορέλα»: ένα κορίτσι ανακαλύπτει το μουμιοποιημένο σώμα της μητέρας του 2) «Ο μαύρος γάτος»: ένας άντρας σκοτώνει τη γυναίκα του και εξα­ φανίζει το πτώμα, κτίζοντάς το στο υπόγειο του σπιτιού. 3) «Τα γεγονότα στην περίπτωση του Μ. Βαλντεμάρ»: ένας μεμεριστής υπνωτίζεται τη στιγμή του θανάτου του.

1963: T h e H a u n te d P a la c e (Το στοιχειωμένο παλάτι, ε.τ. Το παλάτι του τρόμου). Σεν. Τσαρλς Μπωμόν, σκην. Ρότζερ Κόρμαν, ερμ. Βίνσεντ

1967: H is to ir e s E x tr a o r d in a ir e s (Παράξενες ιστορίες, ε.τ. Στον ίλιγγο της ακολασίας). Σπονδυλωτή ταινία τριών επεισοδίων: 1) «Μη στοιχηματίσεις το κεφάλι σου με το διάβολο», σεν. Μπ. Ζαπόνι, Φεντερίκο Φελίνι, σκην. Φεντερίκο Φέλίνι, ερμ. Τέρενς Σταμπ, Σάλβο Ραντόνε, Ερνέστο Κόλι 2) «Γουίλιαμ Γουίλσον», σενσκ. Λουί Μαλ, ερμ. Αλαίν Ντελόν, Μπριζίτ Μπαρντό 3) «Μετσενγκερστάιν», σεν-σκ. Ροζέ Βαντίμ, ερμ. Τζέην Φόντα, Πήτερ Φόντα, Κάρλα Μαρλιέ, Ανδρέας Βουτσινάς. Ελεύθερες διασκευές τριών γνωστών ιστοριών του Πόε. Στην πρώτη, ένας δανδής στοιχηματί­ ζει με το διάβολο. Στη δεύτερη, ένας παράξενος άνθρωπος^ιαρακολουθεί επίμονα την καταστρο­ φική πορεία ενός νέου προς την ατίμωση και το θάνατο.. Στην τρίτη, δύο αδέλφια ερωτεύονται παράφορα.

■

αφιερω μα/45

Βασίλης Κ. Καλαμαράς

Ελληνική βιβλιογραφία Έντγκαρ Ά λαν Πόε (1895-1985) (Μια πρώτη καταγραφή) Α . Ποιήματα 1. Καίσαρος Εμμανουήλ. Το κοράκι τον Edgar Poe. Έκδοση του περιοδικού «Κύκλος». 1932.

2. Ποιήματα. 1831-1849. Μετάφραση Νίκου Προεστόπουλου. Εκδόσεις Μαρή και Κοροντζή. Χαριλάου Τρικούπη 9. Αθήνα [1944].

3. Τα ποιήματα του Έ δγαρ Πόε. Μετάφραση και ξυλογραφίες Νίκου Σημηριώτη. Αθήνα. 1945.

4. Το κοράκι. Μεταφρασμένο από τον Αντώνη Φατσέα. Sydney. Australia. <1948>.

5. Το κοράκι. Μετάφραση Γ.Β. Ιωαννίδη. Έκδοση «Ποιητικής Τέχνης» 1948.

6. Collection de Γ Institut Francais d’ Athenes. Dirigee par Octave Merlier. Saint-John Perse. Ανάβαση.

Edgar Allan Poe. Ταμερλάνος. Μεταφρασμένα από το γαλλικό και αγγλικό πρωτότυπο άπό τον Τ.Κ. Παπατσώνη. Αθήνα 1957. Σελ. 93. Σημειώνουμε εδώ και την τελευταία έκδοση που λάβα­ με: Ταμερλάνος. Μετ. Τ. Παπατσώνη. Αθήνα, Διάτων, 1985. Σελ. 40.

7. Τα ποιήματα. Μετάφραση και ξυλογραφίες Νί­ κου Σημηριώτη. Β ' έκδοση. Εκδόσεις Α. Καραβία. Αθήναι. 1965. Σελ. 140.

8. Το κοράκι. Μετ. Γιάννης Β. Ιωαννίδης. Σχέδια και επιμέλεια Λεωνίδα Χρηστάκη. Β' έκδοση. Επτάλοφος. Αθήνα. 1971. Σελ. 27.

9. Το κοράκι. Μετ. Γ. Ιωαννίδης. Γ' έκδοση. Ιδεοδρόμιο. Αθήνα. 1979. Σελ. 27.

10. Ποίηση και φαντασία. Επιλογή Αλέξης Ζήρας. Πλέθρον. Αθήνα. 1982. Σελ. 142. [Ο τόμος αυτός εκτός από μια επιλογή ποιημάτων σε παλαιότερες και νεότερες μεταφράσεις περιλαμβάνει: α. Δέκα γράμματα του Έντγκαρ 'Αλαν Πόε σε πρώτη δημοσίευση, β. Τη φιλοσοφία της συνθέσεως αναδημο­ σιευμένη από την έκδοση: Ζήσιμου Λορεντζάτου. Έ ν­ τγκαρ Πόε. Οι εξαιρέσεις. Η φιλοσοφία της συνθέ­ σεως. Η ποιητική αρχή. Εν Αθήναις. Τυπογραφείον της «Εστίας». 1936. Σελ. 58. γ. Απόψεις του Ε.Α. Πόε για την ποίηση και την αισθητική σε πρώτη δημοσίευ­ ση. δ. Δυο κείμενα του Σ. Μπωντλαίρ για τον Ε.Α. Πόε αναδημοσιευμένα από το περιοδικό «Καινούργια Εποχή». Άνοιξη 1958. Σελ. 56-57. ε. Το ψυχαναλυτικό δοκίμιο της Μαρίας Βοναπάρτη με τίτλο: Η λανθάνουσα νεκροφιλία στο έργο του Έδγαρ Πόε. Αναδημοσι­ εύεται από την έκδοση: Μαρίας Βοναπάρτη. Η λανθάνουσα νεκροφιλία στο έργο του Έδγαρ Πόε. (Μελέτη ψυχαναλυτική). Μετάφραση Κας 'Αλλυ Δρακουλίδη. Πρόλογος Ανδρέα Εμπειρικού. Εκδόσεις Κορυδαλ­ λού. Αθήνα. 1944. Σελ. 63. στ'. Χρονολόγιο που περι­ λαμβάνει την πορεία της ζωής και του έργου του Ε.Α. Πόε.]

11. Τα ποιήματα. Μετ. Νίκου Σημηριώτη. Εκδοτι­ κός οίκος Σ.Ι. Ζαχαρόπουλου και ΣΙΑ Ο.Ε. Αθήνα [1983]. Σελ. 131.

12. Το κοράκι. Εκδόσεις Όμβρος. Αθήνα. 1984. Σελ. 35.

Β. Πεζά έργα 13. Εδγάρδου Πόου (Edgar Poe). Ο Χρνσοκάραβος.

- Το πάθημα τον κ. Βαλόεμάρον. - Ο αλλόκοτος φονεύς. - Ο καρόιόκτνπος. - Η στρογγυλή εικών. - Η ταντότης. Κατά μετάφρασιν Ε.Δ. Ροΐδου. Εκδότης Ι.Ν. Σιδέρης. Αθήναι. [1895;]. Σελ. 131.

14. Edgar Poe. Ιστορίες αλλόκοτες. Μετάφρασις Νικ. Σπανδωνή. Εν Αθήναις. Εκδοτικός οίκος Γεωρ­ γίου Φέξη. Αθήναι. 1914. Σελ. 128.

15. Πρωτοφανής περιπέτεια. Εκδοτικός οίκος Γεωρ­ γίου I. Βασιλείου. Αθήναι. 1923. Σελ. 96.

16. Βιβλιοθήκη «Μπουκέτο». Α ι περιπέτειαι του Α ρ ­ θούρου Γόρδωνος Πνμ. Τόμος πρώτος. Μηνιαίον πα­ ράρτημα περιοδικού «Μπουκέτο». Νοέμβριος. 1924. Αθήναι. Σελ. 207.

17. Βιβλιοθήκη «Μπουκέτο». Α ι π εριπέτειαι του Α ρ ­ θούρον Γόρδωνος Πνμ. Τόμος δεύτερος. Μηνιαίον πα­ ράρτημα περιοδικού «Μπουκέτο». Δεκέμβριος 1924. Αθήναι. Σελ. 119.

18. Μ ορέλλα κι άλλα φανταστικά. Διασκευή Στέ­ λιου Μαράτου-Ανεμώνα (μετά προλεγομένων). Εκδο­ τικός οίκος Μιχαήλ Σ. Ζηκάκη. Αθήναι. 1924. Σελ.

126.

19. Αθάνατα έργα. Έδγαρ Πόε. Α λλόκοτες ιστο­ ρίες. Μετάφραση Κοσμά Πολίτη. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Παπαδημητρίου. Τσώρτσιλ 50. Αθήναι.

1953. Σελ. 189.

20. Διηγήματα. Μετάφραση Ν. Σκουλά. Ίκαρος. Αθήνα. [1953], Σελ. 186.

21. Ο χρυσός σκαραβαίος. Μετάφραση Π. Ακριβού. Εκδόσεις «Ο Κόσμος». Αθήνα. 1953. Σελ. 37.

22. Ο κόκκινος θάνατος και εννέα άλλα παράδοξα διηγήματα. Ελεύθερη ελληνική διασκευή Στέλιος Α. Μαράτος. Αθήναι. 1960. Σελ. 141.

23. Ο χρυσός σκαραβαίος. Φανταστικό διήγημα -. Ελεύθερη ελληνική διασκευή Στέλιος Α. Μαράτος. Αθήναι. 1960. Σελ. 84.

24. Ο χρυσός σκαραβαίος του Έντγκαρ Ά λ λ α ν Πόε. Μετάφρασις Στέλλας Βουρδουμπά. Εκδόσεις Γα­ λαξία. Αθήνα <Μάιος 1964>. Σελ. 149.

25. Παγκόσμια λογοτεχνία. Έντγκαρ Άλλαν Πω. Διηγήματα. Μετάφραση-Πρόλογος Τάσος Κωνσταντινίδης. Εκδόσεις «Περγαμηνή». Η. Παπαλαζαρίδου-Μ. Αδαμόπουλος Ο.Ε. Αθήνα. 1969. Σελ. 126.

26. Ιστορίες Μυστηρίου και Φαντασίας. Μετ. Νίκος Σημηριώτης. Α ' έκδοση. Εκδόσεις «Δωδώνη». Αθήνα.

1977. Σελ. 225.

-

46/αφιερωμα 27. Ο χρνσοκάραβος. Μετ. Ε.Δ. Ροιδη. Κριτικά ση­ μειώματα Μαρίας Βοναπάρτη. Ηριδανός. Αθήνα [1978], Σελ. 167.

28. Η αφήγηση τον Ά ρ θο νρ Γκόρντον Πνμ απ ’ το Νάντακετ. Εισαγωγή, σημειώσεις, σχόλια και επιμέ­ λεια πρωτοτύπου κειμένου Χάρολντ Μπήβερ. Μετ. Πολύκαρπος Πολυκάρπου. Εκδόσεις Υάκινθος. Αθή­ να [1979]. Σελ. 289.

29. Αλλόκοτες ιστορίες. Μετ. Κοσμάς Πολίτης. Γράμματα. Αθήνα. 1979. Σελ. 220.

30. Ιστορίες Μ ν α τ ρ ίο υ και Φαντασίας. Μετ. Νίκος Σημηριώτης. Β' έ κ φ η . Εκδόσεις «Δωδώνη». Αθήνα.

1980. Σελ. 225.

31. Ο χρυσός σκαραβαίος. Μετ. Στέλλας Βουρδουμπά. Δ' έκδοση. Εκδόσεις Γαλαξίας-Ερμείας. Αθήνα.

1982. Σελ. 147. [Βλ. και πανομοιότυπες Β' και Γ' εκδό­ σεις], 32. Η μάσκα του κόκκινου θανάτου. Μετ. Γιάννης Ευαγγελίδης. Γράμματα. Αθήνα. 1982. Σελ. 222.

33. Το ταξίδι του Χ ανς Πφάαλ στη σελήνη και άλλες ιστορίες. Μετ. Δημοσθένης Κόύρτοβικ. Αιγόκερως. Αθήνα [1982], Σελ. 173.

34. Ο άγγελος του παράξενου και άλλες ιστορίες. Μετ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αιγόκερως. Αθήνα <1982>. Σελ. 109.

35. Μη στοιχηματίζεις το κεφάλι σου με το διάβολο και άλλες ιστορίες. Μετ. Άρης Σφακιανάκης. Αιγόκερως. Αθήνα <1983>. Σελ. 110.

36. Ο χρυσός σκαραβαίος. Μετ. Πάνος Πανασσής. Εκδόσεις Πασχάλη. Θεσσαλονίκη. <1984>. Σελ. 86.

37. Ο ι καταπληκτικές περιπέτειες του Αρθούρου Γκόρντον Πυμ. Απόδοσις Φαιδρού Μπαρλά. Εκδοτι­ κός οίκος Πέτρου Δημητράκου Α.Ε. Αθήναι. Οδός Πεσμαζόγλου 9 και Πανεπιστημίου, χ.χ. Σελ. 79.

38. Η αφήγηση του Ά ρ θο νρ Γκόρντον Πνμ από το Νάντακετ. Περιλαμβάνει τις λεπτομέρειες μιας Ανταρ­ σίας και μιας φρικτής Σφαγής που έγινε πάνω στο Αμερικανικό Μπρίκι Δελφίνι ενώ έπλεε για τις Νότιες Θάλασσες -μαζί με μια περιγραφή τού πώς εκείνοι που επιζήσανε ξαναπήραν στα χέρια τους το καράβι· κι ακόμα μια περιγραφή του Ναυαγίου τους και της Τρο­ μερής Πείνας που τους βασάνισε μετά από Αυτό της Διασώσεώς τους από τη Βρεττανική Σκούνα Τζέιν Γκάυ. Το σύντομο ταξίδι αυτού του πλοίου στον Ανταρκτικό Ωκεανό την Σύλληψή του και την Σφαγή του πληρώματός του στα νησιά που βρίσκονται στο 84ο παράλληλο Νοτίου Πλάτους μαζί με τις απίστευτες πε­ ριπέτειες κι Ανακαλύψεις ακόμα νοτιώτερα που ακο­ λούθησαν αυτή την Συμφοράν. Μεταφραστής Δ.Π. Βακατσής. Εκλεκτά βιβλία. Εκδόσεις Μ. Πεχλιβανίδης και ΣΙΑ Α.Ε. Αθήναι. χ.χ. Σελ. 184.

39. Διηγήματα. Μετάφραση Ν. Σκουλά. Εκλεκτά βι­ βλία της τσέπης Άγκυρας. Αθήνα χ.χ. Σελ. 152.

Γ. Πεζά έργα του Έντγκαρ Ά λ α ν Πόε σε ανθολογίες 40. Το χειρόγραφο που βρέθηκε σε μια μπουκάλα. Σελ. 172-185 στον τόμο: 50 κλασικά διηγήματα σε 50 κλασικές μεταφράσεις. <Βιβλιομεταφραστική>. Αθή­ να. <1971>. Σελ. 311.

41. Βερενίκη. Σελ. 26-37. στον τόμο: Βρυκόλακες

στην κλασική λογοτεχνία. Μετ. Ειρήνης Μπαρτζινοπούλου. Ολκός. Αθήνα [1972]. Σελ. 224.

42. Μακάβριος κόσμος. Μετ. Ε. Μπαρτζινοπούλου. Ανθολογίες τσέπης. Αγκύρας. Αθήνα <Μάιος 1972>. Σελ. 151.

43. Ο άγγελος τον παράξενου στον τόμο: Αντρέ Μπρετόν. Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ. Μετ. Γιάννης Βαρβέρης - Γιώργος Βέης - Γιώργος Κ. Καραβασίλης - Χριστόφορος Λιοντάκης - Νίκος Παναγιωτόπουλος - Δημήτρης Πουλικάκος - Αντώνης Φωστιέρης. Χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα μεταφρά­ σεων Οδυσσέα Ελύτη - Νικήτα Ράντου - Μένη Κουμανταρέα - Μιχάλη Μεϊμάρη - Τέας Ανεμογιάννη. Αιγόκερως. Αθήνα χ.χ. Σελ. 223.

44. Μια ιστορία από τα άγρια βουνά. Μετ. Μαρίας Λαϊνά. Σελ. 61-69 στον τόμο: Λογοτεχνία και Φαντα­ στικό. Σύνταξη Δημήτρης Παναγιωτάτος. Λογοτεχνι­ κά κείμενα και θεωρία. Διεύθυνση Γιάννης Σολδάτος.

2. Αιγόκερως. Αθήνα χ.χ. Σελ. 208.

Δ . Αφιερώματα περιοδικών 45. «Νέα Εστία», τεύχος 534, 1 Οκτώβρη 1949.

46. «Νέα Εστία», τεύχος 778, 1 Δεκεμβρίου 1959.

Ε. Κυριότερες μελέτες και κρίσεις για τη ζωή και το έργο του Έ ντγκαρ Ά λ α ν Πόε 47. Ζήσιμου Λορεντζάτου: Έντγκαρ Πόε. Ο ι εξαι­ ρέσεις. Η φιλοσοφία της σννθέσεως. Η ποιητική αρχή. Εν Αθήναις. Τυπογραφείον «Εστία». 1936. Σελ. 58.

48. Λιλίκας Νάκου: Η ζωή του Έδγαρ Πόε. Αθήναι. Εκδόσεις της «Νέας Εστίας». 1936. Σελ. 12749. Μαρίας Βοναπάρτη: Η λανθάνουσα νεκροφιλία στο έργο του Έδγαρ Πόε. (Μελέτη ψυχαναλυτική). Μετάφραση Κας Άλλυ Δρακουλίδη. Πρόλογος Ανδρέα Εμπειρικού. Εκδόσεις Κορυδαλλού. Αθήνα.

1944. Σελ. 63.

50. R.V. Johnson. Αισθητισμός. Ερμής. Αθήνα.

1973. σ.σ. 74-104.

51. Λιλίκας Νάκου: Ποτέ πια. Μυθιστορηματική βιογραφία του Έντγκαρ Πόε. Αθήναι. Πάπυρος.

1975. Σελ. 193.

52. Νικολάου-Ιωάννου Μπούσουλα: Σκέψη φιλοσο­ φική και ποίηση στον Έντγκαρ Ά λ λα ν Πόε. Θεσσαλο­ νίκη. 1975.

53. Νικολάου-Ιωάννου Μπούσουλα: Η μεταφυσική φοβία-εποπτεία του παντός στον Edgar Allan Poe. Δω­ ρικός. Αθήνα. 1978. Σελ. 136.

54. Κώστα Βαλέτα. Δοκιμιογραφικές απόπειρες. Αθήνα. Πηγή. 1979. Σελ. 172.

55. Σαρλ Μπωντλαίρ-Τζβετάν Τοντορόφ: Έντγκαρ Ά λ λ α ν Πόε. Μετ. Αντρέας Ταρνανάς. Αιγόκερως. Αθήνα. <1982>. Σελ. 79.

56. Ζακ Καμπώ: Έ να μυθιστόρημα μύησης, παρα­ βίασης και αποκάλυψης: Η αφήγηση τον Γκόρντον Πνμ τον Έντγκαρ Πόε, στον τόμο: Λογοτεχνία και

φανταστικό. Αιγόκερως. Αθήνα χ.χ. σ.σ. 164-178.

57. Έντγκαρ Ά λ λα ν Πόε. Το αγγελικό πνεύμα του σατανικού, στον τόμο: Γίγαντες του πνεύματος. Τόμος Γ'. Εκδόσεις «Πολιτισμός». Αθήνα χ.χ., σ.σ. 139-157.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή πορτολάνος για το καβαφικό αρχιπέλαγος D IAN A H A A S - Μ ΙΧ Α Λ Η Π ΙΕ­ ΡΗ: Β ιβλιογραφικός Ο δηγός στα 154 Ποιήματα του Καβάφη. Α θ ή ­ να, Ερμής, 1984. Σελ. ιστ+346.

Το περσινό «Έτος Καβάφη» διέσπασε κατά εντυπωσιακό τρό­ πο τον ασφυκτικό χρονικό κλοιό του 1983, όχι μόνο στην Ελ­ λάδα αλλά και στο εξωτερικό, εισβάλλοντας στο 1984 και διεκδικώντας σχεδόν ολόκληρη τη χρονιά. Συνέπεια αυτής της αδιάπτωτης ορμής ήταν να περάσουν πολλές φορές σε δεύτερη μοίρα οι οφειλόμενες τιμητικές εκδηλώσεις προς την «τάξη του 1884», που δικαιωματικά γιόρταζε φέτος τη συμπλήρωση αιώ­ να από τη γέννηση τριών σημαντικών, συνομήλικων εκπροσώ­ πων της, του 'Αγγέλου Σικελιανού, του Κώστα Βάρναλη και του Μάρκου Αυγέρη. (Η επετειακή υποβάθμιση του πρώτου οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην αφροσύνη και τη σπουδή των εμπνευστών της ελάσσονος επετείου του 1981). Οι αποδείξεις της περσινής καβα­ φικής πολυπραγμοσύνης είναι, όπως τουλάχιστον τις συνοψίζουν οι αριθμοί, πραγματικά εντυπω­ σιακές: 25 εκδόσεις έργων του Κα­ βάφη· 17 βιβλία για τον Καβάφη15 αφιερώματα περιοδικών, συν 5 ανατυπώσεις (αναμένεται ένα ακό­ μη, κάπως εκπρόθεσμο αλλά πάν­ τως ευπρόσδεκτο, ολλανδικό αφιέ­ ρωμα)· 170 άρθρα, μελέτες και συ­ νεντεύξεις (όλες αυτές οι υποκατη­ γορίες δεν ταυτίζονται με την ύλη των αφιερωμάτων)· 10 εκθέσεις· 20 δημόσιες εκδηλώσεις με κάποια ευ­ ρύτερη εμβέλεια- 3 τηλεοπτικές εκ­ πομπές· 10 και πλέον ραδιοφωνι­ κές εκπομπές (οι περισσότερες σε πολύωρες συνέχειες)· 3 δίσκοι μου­ σικής και απαγγελίες· 2 προτομές· 1 γραμματόσημο και 1 μετάλλιο. Σε μια πρόχειρη εκτίμηση, όλα τούτα σημαίνουν ότι υπάρχουν εκατοντάδες άνθρωποι (των γραμ­

μάτων, της μουσικής, των μέσων μαζικής ενημέρωσης και του εικα­ στικού χώρου) οι οποίοι αισθάνον­ ται την ανάγκη να μιλήσουν για το έργο του ποιητή ή να σχολιάσουν και να τιμήσουν, ο καθένας με τον τρόπο του, τον Αλεξανδρινό. Τα πολυάριθμα αποδεικτικά τεκμήρια υπογραμμίζουν επίσης τις ανεξάν­ τλητες δυνατότητες ερμηνείας και σχολιασμού που προκύπτουν κάθε τόσο από τη μελέτη της καβαφικής ποίησης. Το ξεχείλισμα της καβαφικής φι­ λολογίας είναι καιρός να τεθεί υπό έλεγχο για να μη μας πνίξει, αν δεν μας έχει κιόλας πελαγώσει. Έναν τέτοιο σωστικό ρόλο («οι ελαφροί ας με λέγουν ελαφρόν», έγραφε ο ποιητής) έρχεται να παίξει το πο­ λυτιμότατο βιβλίο που εκπόνησαν με υπομονή και γνώση η Diana Haas και ο Μιχάλης Πιερής. Η προϊστορία του βιβλίου διατυπώ­

νεται σε λίγες φράσεις στην εισα­ γωγή του τόμου: «Η εργασία αυτή δεν ξεκίνησε με την πρόθεση να δη­ μοσιευτεί. Αρχικά είχε συνταχτεί ως εργαλείο για ιδιωτική χρήση δύο φοιτητών που ετοίμαζαν τότε διδακτορικές διατριβές για τον Καβάφη. Πολύ αργότερα οι συντά­ κτες της συνειδητοποίησαν ότι αποτελούσε ένα υλικό το οποίο άξιζε να μην παραμείνει στις δελ­ τιοθήκες τους. Η συνειδητοποίηση αυτή επέβαλε μια συστηματική αναθεώρηση της προηγούμενης δουλειάς, καθώς και την επέκταση της έρευνας σ’ έναν ευρύτερο κύ­ κλο κειμένων». Δεν ξέρω, στ’ αλή­ θεια, πολλές περιπτώσεις μελετη­ τών, οι οποίοι να μπορούν να προσφέρουν στο κοινό, με τόση με­ θοδική συνέπεια, τις σημειώσεις εργασίας τους και να τις αναγάγουν σε χρηστικό βοήθημα για όλους μας. Τι είναι ο «Βιβλιογραφικός Οδη­ γός»; Έ νας κατάλογος παραπομ­ πών σε ό,τι έχει γραφτεί μέχρι σή­ μερα για τα 154 ποιήματα του κα­ βαφικού «κανόνα». Χρονολογικά καλύπτει την περίοδο από τις αρ­ χές του αιώνα μας, όταν αρχίζουν να πυκνώνουν οι δημόσιες κρίσεις για τα καβαφικά ποιήματα, έως το τέλος του 1983. Περιλαμβάνει δη­ λαδή και όλη την, ποσοτικώς του­ λάχιστον, πλούσια παραγωγή του «Έτους Καβάφη». Με αφετηρία την πολύ σωστή

48/οδηγος άποψη ότι μονάδα αναφοράς στο έργο του Καβάφη είναι κάθε ένα ποίημα (και όχι η έννοια της «συλ­ λογής», όπως την αντιλαμβάνεται η τρέχουσα ποιητική ορολογία) οι συντάκτες του «'Οδηγού» παραθέ­ τουν με αλφαβητική σειρά τα 154 ποιήματα, δίνοντας ταυτόχρονα τα υπάρχοντα στοιχεία δημιουργίας και εμφάνισης κάθε ποιήματος (χρονολογία γραφής και πρώτης δημοσίευσης). Παραθέτουν, επί­ σης, τις διαθέσιμες ενδείξεις για τυχόν άμεσα σχόλια του ίδιου του Καβάφη για κάθε ποίημα ή έμμεσα σχόλια του ποιητή, σχόλια που μας έχουν παραδοθεί ως προερχόμενα από τον Καβάφη, σύμφωνα με μαρτυρίες τρίτων. Η αλφαβητική κατάταξη των ποιημάτων και οι συναφείς παραπομπές γίνονται στη δίτομη, «λαϊκή» έκδοση του 1963, που επιμελήθηκε ο Γ.Π. Σαββίδης, έκδοση που θα διατηρήσει για πολ­ λά χρόνια ακόμη την εγκυρότητα σημείου αναφοράς, αν σκεφτούμε πόσες εργασίες έχουν βασιστεί στη

διάρθρωσή της. Διάρθρωση η οποία αναίρεσε την αμέθοδη πα­ ρουσίαση των καβαφικών ποιημά­ των της Αλεξανδρινής έκδοσης του 1935, καθώς και την ανάλογη των πρώτων μεταπολεμικών αθηναϊκών εκδόσεων, ανοίγοντας νέους ορί­ ζοντες στη φιλολογική προσέγγιση της ποιητικής παραγωγής του Αλε­ ξανδρινού. Η συντομογραφική πα­ ρουσίαση των παραπομπών, με αλ­ φαβητική σειρά συγγραφέα, εξη­ γείται στο τέλος του τόμου (σελ.

305-346, σε έγχρωμο χαρτί). Στις σελίδες αυτές ο αναγνώστης θα συ­ ναντήσει περισσότερα από 500 λήμ­ ματα, τα οποία συγκροτούν, κατά τη γνώμη μου, το πλέον στιβαρό τμήμα της καβαφικής βιβλιογρα­ φίας. Ο προσανατολισμός του «Οδηγού» στα 154 ποιήματα έχει αποκλείσει κάποια βιβλία και δη­ μοσιεύματα που διαθέτουν μεν σχόλια γύρω από τον Καβάφη αλ­ λά δεν εξετάζουν συγκεκριμένα ποιήματα. Στο τέλος του τόμου, ένας «Πί­

ΙΥΓΧΡΟΛΑ ΘΕΜΑΤΑ Αφιέρωμα: ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Από τη βιοτεχνική παράδοση στη βιομηχανική πραγματικότητα ..........

• Μανώλη Κούκιου - Βασίλη Καμπά: Βιοτεχνολογία: Διεθνείς τάσεις και ελληνικές επιλογές .....................................................................................

• Γιώργου Τζώτξου: «Νέα» βιοτεχνολογία, φάρμακα και προϊόντα υψηλής προστιθεμένης αξίας ............... , ..............................................................

• Γιώργου Ανωγειανάκη - Δημήτρη Χριστοδούλου - Jeffrey Levett: Βιοτε­ χνολογία και περιβάλλον: δυνατή η ορθολογική εκτίμηση των κινδύνων; • Θανάση Βαλαβανίδη: Η μηχανοποίηση της εργασίας, νέες τεχνολογίες σε περιόδους οικονομικής κρίσης ................................................’ ...............

• Νίκου Διομήδη: Η ανάπτυξη της πληροφορικής στην Ελλάδα. Διαπι­ στώσεις, προτάσεις • Francis Blanchard: Τεχνολογία, εργασία και κοινωνία ....................... Ά ννας Ποταμιάνου - Φρόσως Καραπάνου: Η σχέση μητέρας παιδιού στην Ελλάδα παράγων στη διαμόρφωση της ταυτότητας .................... ............ Ιωάννας Λαμπίρη-Δημάκη: Η κοινωνική έρευνα στον αγροτικό χώρο Γιάννη Διάπη: Το χρώμα στην αρχιτεκτονική τόυ νεοκλασικισμού , . . Βιοβλιοκριτική • Αιμίλιου Μεταξόπουλου: Β. Καραποστόλη, «Μορφές της κοινωνικής δράσης» ............................................................................................... ..

Κυκλοφορεί το 23ο τεύχος

νακας συχνότητας» αποτυπώνει με αριθμητικά στοιχεία τη συχνότητα αναφοράς κάθε ποιήματος στη μέ­ χρι σήμερα σχετική φιλολογία. Τα συμπεράσματα αυτού του πίνακα, παρά το γεγονός ότι οι συντάκτες του «Οδηγού» τα θεωρούν «απλώς ενδεικτικά», είναι, κιατά την άπο­ ψή μου, ιδιαιτέρως έυγλωττα και δεν πρόκειται νά αλλοιωθεί η εικό­ να που προσφέρουν; #&σο μεγάλο ποσοστό απόκλισης απο την πραγ­ ματικότητα κι αν δεχτούμε. Δεν εί­ ναι εδώ η κατάλληλη θέση να ανα­ λυθούν τα στοιχεία του πίνακα. Πάντως φαίνεται ότι την προτίμη­ ση των κριτικών και σχολιαστών (η οποία, πιθανότατα, αναδεικνύει τα αντίστοιχα ποιήματα ως τα πιο δη­ μοφιλή), έχουν διεκδικήσει με εν­ τυπωσιακή επιμονή τα: «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» (106 ανα­ φορές), «Περιμένοντας τους Βαρ­ βάρους» (105), «Η Πόλις» (101), τα «Τείχη» (99), η «Ιθάκη» (90), και οι «Θερμοπύλες» (89). Στην άλλην άκρη του πίνακα βρίσκονται τα ποιήματα «Εικών εικοσιτριετούς νέου(..)» με 17 αναφορές, «Εν απογνώσει» (16) και έσχατο το «Μέρες του 1901» (13). Μίλησα πιο πάνω για πιθανή απόκλιση. Είναι μαθηματικώς βέ­ βαιο ότι όλες οι βιβλιογραφικές ερ­ γασίες έχουν αυτή την απόκλιση, από την ιδανική, και τελικώς ανέ­ φικτη, πληρότητα. Είναι όμως εξί­ σου βέβαιο ότι στην προκειμένη περίπτωση βρισκόμαστε, περισσό­ τερο από κάθε άλλη φορά, πολύ κοντά στην πραγματικότητα. Είναι λοιπόν πλήρης ο «Οδηγός»; Θα έλεγα απερίφραστα πως είναι, λαμβάνοντας υπόψη τι έχει περιλάβει στην έρευνά του και τι, δικαιολο­ γημένα, έχει εξαιρέσει: α) Εξαιρούνται σημειώσεις που βρίσκονται στις εκδόσεις καβαφι­ κών ποιημάτων ή σε βιβλία -εργα­ λεία (ιστορικά και άλλα ευρετή­ ρια). Οι σημειώσεις αυτές δεν σχο­ λιάζουν ούτε αναλύουν συγκεκρι­ μένα ποιήματα. Παρέχουν τις απα­ ραίτητες πρωτοβάθμιες πληροφο­ ρίες που προϋποθέτει συχνά η κα­ βαφική παραγωγή. Πρόχειρο πα­ ράδειγμα, τα ιστορικά ποιήματα, για τα οποία οι ευσυνείδητες του­ λάχιστον εκδόσεις παρέχουν τις άμεσες πληροφορίες που θα διευ­ κολύνουν τον αναγνώστη να τα το­ ποθετήσει στα ιστορικά τους συμφραζόμενα. Οι εκδόσεις, για πα­ ράδειγμα, που έχει επιμεληθεί εδώ και στο εξωτερικό ο Γ.Π. Σαββί-

οδηγος/49 δης, ο Ποντάνι στην Ιταλία ή ο Μπλάνκεν στην Ολλανδία, δίνουν άφθονες σχετικές πληροφορίες. Η καταγραφή αυτών των πληροφο­ ριών θα δημιουργήσει παραπλανη­ τική εικόνα σχολιασμού κάθε ποιή­ ματος και, αν θέλετε, θα έδινε την εντύπωση μεροληψίας έναντι κά­ ποιων άλλων ποιημάτων, τα οποία δεν έχουν ανάγκη προετοιμασίας του αναγνώστη για να γίνουν κα­ τανοητά ή να συσχετιστούν με δε­ δομένες στιγμές της ιστορίας. β) Εξαιρούνται μελέτες που έχουν γραφτεί για τις μεταφράσεις των καβαφικών ποιημάτων. Και εδώ το κριτήριο είναι σωστό. Οι μελέτες αυτές -ουσιαστικά μιλάμε για εκτενείς, στην καλύτερη περί­ πτωση, βιβλιοκρισίες- μπορεί κά­ ποτε να παραθέτουν δειγματοληπτικώς ορισμένα ποιήματα με υπο­ τυπώδη σχόλια αλλά δεν συνιστούν αναλύσεις των ποιημάτων. Το κέν­ τρο βάρους τους βρίσκεται στην αποτίμηση της μεταφραστικής προσπάθειας. Συνήθως απευθύ­ νονται σε μη ελληνόφωνο κοινό και είναι μελέτες γραμμένες, κατά κα­ νόνα, από ξένους. γ) Εξαιρούνται, ακόμη, μελέτες που αναφέρονται στην επίδραση του Καβάφη σε άλλους συγγρα­ φείς, εκτός από εκείνες που σχο­ λιάζουν επαρκώς κάποιο από τα 154 ποιήματα. Στο σύνολό τους οι μελέτες αυτές εστιάζουν την προ­ σοχή τους στον ποιητή που έχει δε­ χτεί την καβαφική επίδραση και μόνον επικουρικώς μνημονεύουν ποιήματα του Αλεξανδρινού ή άλ­ λους ποιητικούς τρόπους του. Επο­ μένως είναι σπάνια η περίπτωση επίμονης αναφοράς σε καβαφικούς στίχους και μάλιστα με αξιώσεις ουσιασικής ανάλυσης ή ενδελεχούς σχολιασμού. Τις σπάνες αυτές πε­ ριπτώσεις δεν τις αγνοεί ο «Οδη­ γός». δ) Εξαιρούνται, τέλος, άρθρα ή μελετήματα σε εφημερίδες, με μόνη παραχώρηση σε όσα απ’ αυτά απο­ τελούν αναλύσεις μεμονωμένων ποιημάτων. Όσο κι αν οι πιθανοί εραστές μιας ανέφικτης τελειότη­ τας μπορεί να προβάλουν ένσταση για τον αποκλεισμό των εφημερί­ δων, νομίζω ότι το σκεπτικό που οδήγησε σ’ αυτή τη φαινομενικά σκληρή απόφαση ανταποκρίνεται στο χρηστικό χαρακτήρα του «Οδηγού». Φαντάζομαι ότι κάποια επιχειρήματα συνηγορίας πρέπει να είναι τα ακόλουθα: 1. Τα κατά κανόνα αξιόλογα άρθρα που βλέ­

πουν το φως της δημοσιότητας στον καθημερινό τύπο συμπεριλαμβάνονται, συνήθως, σε μεταγενέ­ στερες σύμμικτες εκδόσεις άρθρων του συγγραφέα τους. 2. Η παραπο­ μπή του αναγνώστη σε παλαιό φύλ­ λα ελληνικών εφημερίδων, εμπεριέ­ χει δόση σαδισμού, όταν γνωρίζου­ με σε ποια κατάσταση βρίσκονται, όχι μόνον οι διαθέσιμοι τόμοι στις βιβλιοθήκες μας αλλά και ποια εί­ ναι η γενικότερη κατάσταση των βιβλιοθηκών μας. 3. Περιστασιακά δημοσιεύματα του ημερήσιου τύ­ που, χωρίς ειδικό βάρος, δεν θα ήταν λογικό να επιβαρύνουν κατά τρόπο άκριτο την ύλη του βιβλίου.

4. Κάποια απωθημένα της καβαφι­ κής βιβλιογραφίας (άρθρα γνωστά μόνον κατά τίτλο, χωρίς να έχει γί­ νει μέχρι σήμερα αυτοψία) δεν θα είχε νόημα να μας τα θυμίσει ο «Οδηγός». Ίσως είναι εδώ η κατάλληλη θέ­ ση να τονιστεί ένα ακόμη χάρισμα της εργασίας Haas-Πιερή, που συνιστά σχεδόν απρόσιτη επίδοση: όλα τα λήμματα στα οποία γίνονται οι παραπομπές προέρχονται από αυτοψία, και μάλιστα εξαντλητική, αν σκεφτούμε πόσες χιλιάδες σελί­ δων πρέπει να διεξέλθεις για να εν­ τοπίσεις το σχολιασμό κάθε συγκε­ κριμένου ποιήματος. Από την άπο­ ψη αυτή, νομίζω ότι η εργασία τους ενέχει δυνάμει το χαρακτήρα κριτικής αξιολόγησης. Η ιδέα μου ενισχύεται και από την ακόλουθη παράγραφο της εισαγωγής τους: «Οι παραπομπές με μαύρα στοι­ χεία δηλώνουν περιπτώσεις όπου έχουμε διεξοδική ανάλυση ή ποσοτικώς μεγάλο σχολιασμό, ή και ποιοτικώς σημαντική, αλλά σχετική εκτενή αναφορά». Προχωρώντας ένα βήμα πέρα από τη «φιλοσοφία» του «Οδηγού», θα ευχόμουν να βλέπαμε κάποτε συσσωματωμένα μερικά δυσπρόσιτα και δυσεύρετα κείμενα της καβαφικής βιβλιογρα­ φίας. Σήμερα ιδίως, που διαβάζου­ με αναμασήματα παλαιών από­ ψεων που πηγάζουν είτε από την άγνοια του τι έχει γραφτεί στο πα­ ρελθόν (και νομίζουμε ότι ανακα­ λύπτουμε το μπαρούτι) είτε από τη ριψοκίνδυνη, συνειδητή αντιγραφή άρθρων που πρωτοφάνηκαν πριν πενήντα χρόνια. Πιστεύω πως μια τέτοια συναγωγή παλαιών κειμέ­ νων θα δικαίωνε την ευθυκρισία των συντακτών του «Οδηγού». Η Haas και ο Πιερής εγκαινιά­ ζουν με το βιβλίο τους, τουλάχι­ στον για τα ελληνικά δεδομένα,

πλαίσιο Θ Ο ΔΩ ΡΟΥ: Στίγματα Πορείας. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 227.

Ο γλύπτης Θόδωρος παρατηρεί το χώρο, υλικό, πνευματικό, ή «εικαστικό» (με την ευρύτερή του έννοια). Και οι παρατηρήσεις του καταγράφονται σε κείμενα (δημοσιευμένα κατά καιρούς σε διάφορα έντυπα και συγκεντρωμένα τώρα εδώ σε μια ενότητα «διχτυού»), διεισδυτικά, πρακτικά και θεωρητικά συγχρόνως, πάνω στην επικοινωνία αυτού του χώρου με τον άνθρωπο. Έτσι, οι ατομικές σκέψεις και «απαντήσεις» παίρνουν τελικά το χαρακτήρα ερεθισμάτων, εκτός από σημεία προσανατολισμού, και ανοίγουν διεξόδους για μια ουσιαστικότερη συζήτηση-αναζήτηση της «γλώσσας» των πραγμάτων και των δρώμενων. Χ Ρ Η Σ Τ Ο Υ ΤΖΕΚΙΝΗ:

Εργασιακές σχέσεις και ανάπτυξη. Αθήνα, Παπαζήσης, 1984. Σελ.

91.

ΟΙ σχέσεις κράτους, εργοδοτών και εργαζομένων (μέσω των συνδικαλιστικών τους φορέων) είναι ένα από τα πιο καίρια προβλήματα στην οικονομική και κοινωνική ζωή ενός κράτους, τουλάχιστον στον δυτικό -καπιταλιστικό- κόσμο. Και μια διερεύνηση τούτου του προβλήματος, συνοπτική μα συμπυκνωμένη, επιχειρεί σ’ αυτό το τρίπτυχο μελετών του ο καθηγητής των οικονομικών επιστημών Χρ. Τζεκίνης, εξετάζοντας τόσο το γενικό μέρος του θέματος, από τη

50/οδηγος ένα καινούριο είδος βιβλιογραφι­ κού βοηθήματος, είδος που υπαγο­ ρεύεται σε μεγάλο βαθμό από την ιδιορρυθμία της καβαφικής ποίη­ σης. Τίποτε δεν αποκλείει μιαν ανάλογη εφαρμογή στην παραγωγή και άλλων ποιητών μας. Νομίζω, όμως, ότι σε ανάλογες μελλοντικές περιπτώσεις θα πρέπει να είναι ευ­ ρύτερη η μονάδα αναφοράς· μπο­ ρεί δηλ. να καταρτισθούν παρό­ μοιες εργασίες αλλά σε επίπεδο ποιητικής συλλογής, και όχι μεμο­ νωμένων ποιημάτων. Έτσι θα δημιουργηθούν ενότητες φιλολογικού σχολιασμού και μελέτης, που θα μπορέσουν να αναδείξουν σφαιρι­ κότερα την αξία κάθε συλλογής και, παράλληλα, τις προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντα της κριτικής για το δεδομένο έργο. Από τους νεότερους ποιητές μας μόνον η πε­ ρίπτωση του Σεφέρη ενδείκνυται, νομίζω, για ομαδοποίηση των κρι­ τικών μελετών ανά ποίημα, όχι μό­ νον επειδή το συνολικό του έργο είναι σχετικά μικρό σε έκταση αλ­ λά, κυρίως, επειδή κάθε συγκεκρι­

μένο ποίημά του διατηρεί μιαν αυ­ θυπαρξία και αυτοτέλεια, στα πλαίσια της θεματικής ομοιογέ­ νειας που παρατηρείται σε όλες σχεδόν τις συλλογές του. Ο «Βιβλιογραφικός Οδηγός» επιβεβαιώνει την αυστηρή μεθοδο­ λογία που είχαμε διακρίνει σε όλα τα μέχρι σήμερα δημοσιεύματα των συντακτών του. Εύχομαι να μπορέ­ σουν κάποτε να επεκτείνουν την εργασία τους και στήν υπόλοιπη παραγωγή του Αλεξανδρινού, τώ­ ρα μάλιστα που διαθέτουμε και τον τόμο των «Αποκηρυγμένων», μετά τα «Ανέκδοτα» του 1968. Το σημε­ ρινό βιβλίο τους έρχεται να μας θυ­ μίσει ότι η ουσιαστική προσέγγιση και μελέτη ενός έργου δεν μπορεί παρά να στηρίζεται σε φιλολογική υποδομή και όχι σε αυθαίρετα αι­ σθητικά συμπεράσματα. Όσοι αναγνωρίζουν φιλάρεσκα στον εαυτό τους το προνόμιο να διατυ­ πώνουν αισθητικές θεωρίες και αποτιμήσεις σχολιάζοντας ένα έρ­ γο, ας αναλογιστούν το παράδειγ­ μα δύο άλλων ανθρώπων που

έχουν καταθέσει στην καβαφική φιλολογία πολύ αξιόλογες σελίδες: οι περιπτώσεις του Άγρα και του Σεφέρη μαρτυρούν για την ερευνη­ τική αφοσίωση που διατρέχει τις καβαφικές τους εργασίες. Όσες μελέτες θα διαβάσουμε απ’ εδώ και στο εξής για τα 154 ποιήματα του «κανόνα», θα πρέπει να έχουν λά­ βει υπόψη τα δεδομένα του «Οδη­ γού». Σε αντίθετη περίπτωση, το βάρος της ασυδοσίας και της ανευθυνολογίας δεν θα επιρρίπτεται αποκλειστικά και μόνον στους συγ­ γραφείς των μελετών αυτών αλλά θα πρέπει να καταλογίζεται και στη νωθρότητα των κριτικών μας, όσων επιχειρήσουν να αποτιμή­ σουν αυτές τις μελέτες με γνώμονα τις γενικές ιδέες και εντυπώσεις τους για τον Καβάφη. Ίσως να φαίνομαι υπερβολικός. Μέσα όμως από την υπερβολή, αποκτούμε συχνά την τόσο απα­ ραίτητη αίσθηση του μέτρου. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

Θα το α γ α π ή σ ε τ ε !

• ΕΛΙΟ ΒΙΤΟΡΙΝΙ Ο ι άνθρωποι και οι άλλοι Η ιστορία διαδραματίζεται στο Μιλάνο, το γειμώνα του 1945. Στα σύντομα επεισόδια του έργου, πρωτα­ γωνιστούν οι ζωντανοί και οι νεκροί, οι παρ­ τιζάνοι, οι Γερμανοί και οι φασίστες. Και σαν ένα γλυκό, μουσικό μοτίβο παρεμβάλλεται η ερωτική ιστορία του Νι2, του βασικού ηρώα, και της Μπέρτα. Οι άνθρωποι και οι άλλοι είναι ένα από τα πιο σημαντικά και πιο όμορφα έργα του Έ λιο Βιτορίνι. Μ ’ ένα ύφος πραγματικά μαγευτικό καταφέρνει να μεταμορφώνει την πραγματικό­ τητα σε μύθο και το επεισοδιακό σε επι^ό.

ΑΣΤΑΡΤΗ

jipfconv «ΑΣΤΕΡΙ» ΣΟΛΩΝΟΣ 121 - ΤΗΛ. 3606 597

ΤΡΙΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΛΟΓΟ­ ΤΕΧΝΙΑ ΗΛΙΑ ΕΡΕΝΜΠΟΥΡΓΚ Άνθρωποι, χρόνια, ζωή μετάφρ. Ά ρης Αλεξάνδρου ΑΥΤ. ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ 'Ο γιός τής δούλας μετάφρ. Μ. Μέλμπεργκ Γράμματα τού Αρθούρου Ρεμπώ μετάφ. Κωστής Παπάς ’Επιμέλεια Β,Δαλακούρα

εκδόσεις Ν ΕΦΕΛΗ Μ αυρομιχάλη 9 ’Αθήνα 10679 Τηλ. 3607744-3604793

οδηγος/51

θεωρητική του πλευρά, όσο και τις ιστορικές του καταβολές στον τόπο και τις διάφορες εξελίξεις του αλλού. παπα ΦΙΛΟΘΕΟ Σ Φ ΑΡΟ Σ - π α π α Σ ΤΑ ΥΡΟ Σ ΚΟΦΙΝΑΣ: Γάμος. Αθήνα, Ακρίτας. Σελ. 388.

της νέας σοβιετικής γενιάς Φιλοσοφία και Επιστήμη. Σ υλλο γι­ κό έργο νέων φιλοσόφω ν τον Π α­ νεπιστημίου Λ ομονόσοφ της Μό­ σχας. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 218.

Το βιβλίο αυτό των εξειδικευμένων εκδόσεων Gutenberg είναι με­ ταφρασμένο από τη γαλλική έκδοση (1979) των εκδόσεων «Πρόο­ δος» της Μόσχας. Ο ελληνικός υπότιτλος δημιουργεί την εντύπω­ ση ότι γεννήθηκε στη Μόσχα μια νέα φιλοσοφία. Ενώ στην πραγ­ ματικότητα πρόκειται για συλλογή φιλοσοφικών μελετών απλώς νέων στην ηλικία συγγραφέων. Το ουσιαστικό ενδιαφέρον του έγ­ κειται επομένως κυρίως στο γεγονός ότι καθιστά δυνατή τη διά­ γνωση του φιλοσοφικού ήθους της νεότερης σοβιετικής φιλοσοφι­ κής γενιάς. Το αληθινό του αντικείμενο, πέρα από τον τίτλο, είναι το μαρξιστικό καθεστώς της φιλοσοφίας: Η θέση της στη σημερινή ανθρωπότητα, ο ρόλος της στην ισχύουσα ιστορική νομιμότητα σύμφωνα με την επίση­ μη («ορθόδοξη») μαρξιστική-λενινιστική αντίληψη του διαλεκτικού υλισμού. Η, μέχρι σχεδόν πρόσφατα, σο­ βιετική αντιμετώπιση του θέματος αυτού υπήρξε τόσο βεβαρυμένη, τόσο ένοχη που φαίνεται να έχει προκαλέσει μιαν ανήκεστο βλάβη στη σύγχρονη Ανατολική σκέψη, όπως παλαιότερα η μεσαιωνική (θεολογική) σχολαστική στη σκέψη της Δύσης. Η φιλοσοφία (όπως το Κράτος και το Δίκαιο) θεωρήθηκε ότι είχε καταργηθεί από τους ιδρυ­ τές του μαρξισμού. Το αντιφιλοσοφικό αυτό δόγμα στηρίχθηκε κυ­

ρίως στα τελευταία γραπτά του Ένγκελς και ιδίως στην περίφημη φράση με την οποία τελειώνει «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέ­ λος της γερμανικής κλασικής φιλο­ σοφίας»: Το εργατικό κίνημα είναι ο κληρονόμος της γερμανικής κλα­ σικής φιλοσοφίας. Η γνωστική αρ­ μοδιότητα ανατίθεται εξολοκλήρου στη θετική επιστήμη. Η καταδίκη από τη Δεύτερη Διεθνή, αμέσως μετά το θάνατο του Λένιν, των Lukacs και Korsch δεν άφηνε περιθώ­ ρια στην ανάπτυξη μιας μαρξιστι­ κής φιλοσοφίας που θα ανταγωνι­ ζόταν τη λενινιστική ερμηνεία του μαρξισμού, ενώ ταυτόχρονα κατέ­ στρεφε στη γένεση της την προσπά­ θεια αποκατάστασης στους κόλ­ πους του μαρξισμού της δημιουργι­ κής φιλοσοφικής σκέψης. Η επιστημονικοθετικιστική (οικονομι-

ΑΥΤΟΥΣ τους καιρούς συζητήθηκε αρκετά κι από διάφορες σκοπιές το θέμα του «Γάμου». Με την έκδοση τούτη καταθέτουν τον δικό τους «λόγο» και δύο κληρικοί. Κι ο «λόγος» τους έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, γιατί πλησιάζει το πρόβλημα από την πιο προχωρημένη εκκλησιαστική πλευρά. Δίχως άσκοπους δογματισμούς (παρότι οι απόψεις τους τεκμηριώνονται σε πατερικά κείμενα) και με επιχειρηματολογία στηριγμένη στην εμπειρία της κοινωνικής εργασίας. Έτσι, αποκτά εμβέλεια μεγαλύτερη από το χώρο προέλευσης, γίνεται άξιος της πιο σοβαρής προσέγγισης και αντιμετώπισης.

ΓΙΑΝΝΗ Κ Α ΙΡ Ο Φ ΥΛ Α: Η

Αθήνα του Μεσοπολέμου. Αθήνα, Φίλιππό της, 1984. Σελ.

270.

ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ του χθες, (και ιδιαίτερα του χθες της πρωτεύουσας), ο Γιάννης Καιροφύλας και σε τούτο το βιβλίο του καταγράφει -«φυλλομετρώντας» τώρα μέρες και νύχτες του 20 και του 30μια «άλλη» ιστορία: Είναι η ιστορία της καθημερινής ζωής της πόλης (και -σε αντίχτυποόλης της χώρας ίσως) και των ανθρώπων της. Και τα συμβάντα, (όπως τα πρωτοείδε η δημοσιογραφία του τότε), «ελάσσονα» αν κοιταχτούν

52/οδηγος

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς

στική) αντίληψη του μαρξισμού, αντίληψη αποκομμένη ολοσχερώς από κάθε φιλοσοφία, επικράτησε ολοκληρωτικά με τον Στάλιν, σε βάρος ακριβώς της φιλοσοφικής (ανθρωπιστικής) ερμηνείας που εί­ χε επιχειρηθεί με τους Lukacs και Korsch. Μέχρι τα μέσα της δεκαε­ τίας του ’50 η φιλοσοφία, ο μεγά­ λος ηττημένος της θετικής επιστή­ μης (Ένγκελς) και της πολιτικής (Λένιν), παρέμεινε στο περιθώριο της σοβιετικής κουλτούρας. Έκτοτε η σοβιετική ιστορία εκδηλώνει, στα πλαίσια της αποσταλινοποίησης, την πρόθεση να την αποκαταστήσει. Το πρόβλημα είναι τώρα η άρση της απαγόρευσης που έπληττε τη φιλοσοφία χωρίς να διαταραχθεί η μαρξιστική θεωρητικοπρακτική νομιμότητα που θεμελιώνεται

στην απόλυτη υπεροχή της θετικής επιστήμης και στην προτεραιότητα της κομματικής πρακτικής. Η νέα γνωσιολογική πολιτική, εγκαταλείποντας λοιπόν το ενγκελσιανό δόγ­ μα της επιστημονικής αποκλειστι­ κότητας, βρίσκει θεμελίωση στο αί­ τημα του Λένιν για τη συμμαχία θετικών επιστημόνων και μαρξι­ στών φιλοσόφων, συμμαχία που έχει την έννοια ότι οι δεύτεροι ερ­ μηνεύουν διαλεκτικοϋλιστικά τα επιτεύγματα των πρώτων σε μια καθαρά πολιτική προοπτική: Επι­ βίωση ενόψει της επιθετικής αστι­ κής ιδεολογίας, αποκλεισμό κάθε προοπτικής παλινόρθωσης της αστικής κοσμοαντίληψης. Η φιλοσοφία δεν μπορεί να κα­ τανοηθεί από τον σοβιετικό στοχα­ στή ανεξάρτητα από την επιστήμη. Αποκαλυπτικό του πνεύματος αυ­ τού είναι το γεγονός ότι η σύγχρο­ νη σοβιετική ορολογία δεν ομιλεί τόσο για φιλοσοφία αλλά για «φι­ λοσοφικά προβλήμτα της επιστή­ μης»: Στη δεκαετία του ’50 για τις φιλοσοφικές όψεις των φυσικών επιστημών, κυρίως των γνωστότε­ ρων και εγκυρότερων επιστημονι­ κών θεωριών (θεωρία σχετικότη­ τας, κβαντική μηχανική)· στη δε­ καετία του ’60 για το μέλλον της επιστήμης· στη δεκαετία τέλος του ’70 κυρίως για την πρωταρχική ση­ μασία της επιστήμης στην οικοδό­ μηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας και επομένως για τον επαυξημένο κοινωνικό ρόλο των φυσικών και τεχνικών επιστημών και τη σύγκλι­ σή τους με τις κοινωνικές επιστή­ μες. Οι νέοι φιλόσοφοι του Πανεπι­ στημίου Λομονόσοφ συνεχίζουν τη μετασταλινική αυτή φιλοσοφική δραστηριότητα, εφαρμόζοντας ένα επίσημο πρόγραμμα έρευνας του οποίου ο ακαδημαϊκός Ρ. Ν. Fedoseyev εκθέτει τις κατευθυντήριες γραμμές στο άρθρο του «Γενικά με­ θοδολογικά προβλήματα» που περιέχεται στο βιβλίο «Φιλοσοφία στη Σοβιετική Ένωση. Προβλήμα­ τα του διαλεκτικού υλισμού» (1977). Πριν αναφερθούν στη μαρξιστι­ κή αντίληψη για τη θέση της φιλο­ σοφίας στον σύγχρονο κόσμο, υπο­ βάλλουν σ’ εμπεριστατωμένη κριτι­ κή εξέταση τις κυρίαρχες στο θέμα δυτικές απόψεις, δηλαδή τη μετα­ φυσική και τη θετικιστική αντίλη­ ψη της φιλοσοφίας, αντιλήψεις ου­

σιαστικά ομόλογες ως παραλλαγές του δυτικού ιδεαλισμού. Σύμφωνα με τη μεταφυσική εκδοχή, κύριο εκπρόσωπο της οποίας θεωρούν τον Schelling, η φιλοσοφία, ως ει­ δική υποκειμενική λειτουργία, αποκαλύπτει την ουσία του κό­ σμου, τα οντολογικά θεμέλια των φαινομένων· αποτελεί a priori σύλ­ ληψη της δομής του σύμπαντος· προβαίνει στην αναδόμηση της ενότητας της φύσης και του πολιτι­ σμού. Η επιστήμη είναι, αντίθετα, πρακτική a posteriori γνώση των ιδιαιτεροτήτων των όντων. Άκρως αντίθετη εμφανίζεται η αντίληψη του θετικισμού (Comte), σύμφωνα με τον οποίο η μεταφυσική φιλοσο­ φία εξαφανίζεται κατά τη θετική (επιστημονική) ηλικία της ανθρω­ πότητας για να πάρει τη θέση της η «θετική φιλοσοφία», νέα «αυθεντι­ κή φιλοσοφία» που ασχολείται πλέον όχι με απόλυτες έννοιες, την καταγωγή, τον προορισμό του σύμ­ παντος, τη γνώση των αιτιών αλλά με τη νομοτέλεια, τις σταθερές σχέ­ σεις διαδοχής και ομοιότητας των φαινομένων. Οι σχέσεις φιλοσοφίας και επι­ στήμης θα μπορούσαν να διατυπω­ θούν ως εξής: Η φιλοσοφία δεν έχει, για το θετικισμό, ανάγκη τη φιλοσοφία. Στην πρώτη περίπτωση η φιλοσοφία θεμελιώνει την επι­ στήμη, στη δεύτερη η επιστήμη νο­ μιμοποιεί τη φιλοσοφία. Οι συνεχι­ στές των απόψεων αυτών στον 20ο αιώνα υπερθεματίζουν: Οι «νεομεταφυσικοί» (Bergson, Husserl, Har­ tmann, Teilhard de Chardin, Maritain, Heidegger κλπ.) τηρούν μια απόλυτα αντιεπιστημονική στάση: η επιστήμη υποβάλλεται από τη φι­ λοσοφία σε ριζική κριτική· οι «νεοθετικιστές» (κυρίως λογικός θετικι­ σμός), απορρίπτοντας ως απόλυτα ανορθολογική και χωρίς καμιά γνωστική αξία τη μεταφυσική, αναγνωρίζουν ως αποστολή της αναλυτικής φιλοσοφίας την ανακά­ λυψη του νοήματος των εννοιών και προτάσεων της θετικής επιστή­ μης, της οποίας ο ρόλος συνίσταται στην ανακάλυψη της αλήθειας των φαινομένων. Η κριτική των νεότερων σοβιετι­ κών φιλοσόφων κατά των αντιλή­ ψεων της κλασικής φιλοσοφίας έγ­ κειται στη διαπίστωση της πλήρους θεωρητικής απομόνωσής της από την ιστορική πραγματικότητα (κοι­ νωνική πρακτική, κουλτούρα, κοι­

οδηγος/53 νωνική συνείδηση), παρ’ όλο ότι το σύστημα του Schelling για την ου­ σία του κόσμου αποτελεί πρακτικά απολυτοποίηση του επιστημονικού επιπέδου της εποχής του (κλασική μηχανική, απόλυτες έννοιες χώρου, χρόνου, ουσίας). Αν παρ’ όλα αυτα η μεταφυσική του 20ου αιώνα εξα­ κολουθεί να διεκδικεί την «άπαξ και δια παντός» λύση όλων των προβλημάτων της ανθρωπότητας και την οριστική γνώση της ουσίας του κόσμου, αυτό οφείλεται στη γε­ νική κρίση της αστικής κουλτούρας και του καπιταλιστικού συστήμα­ τος. Στο θετικισμό του Comte, που προγραμμάτισε την απελευθέρωση φιλοσοφίας και επιστήμης, κατα­ λογίζουν εξ άλλου ότι αποτελεί στο βάθος ο ίδιος μεταφυσική: ο ορι­ στικός χαρακτήρας της θετικής ηλι­ κίας της ανθρωπότητας και ο εγκυ­ κλοπαιδικός νόμος δεν αφήνουν περιθώρια εξέλιξης. Τελικά η φιλο­ σοφία, ως θετική φιλοσοφία, πα­ ραμένει στον γνωσιολογικό θρόνο. Η εκθρόνιση αφορούσε την παρα­ δοσιακή φιλοσοφία. Ό σο για την απόλυτη απομόνωση της επιστήμης από την ιστορία και την αποδέ­ σμευσή της από κάθε προϋπόθεση φιλοσοφικού χαρακτήρα (λογικός θετικισμός) διαψεύδεται από την επιστημονική πρακτική: ο ερευνη­ τής έχει φιλοσοφική αφετηρία και διαπνέεται από ορισμένη κοσμοαν­ τίληψη. Η κλασική φιλοσοφία («αρχαϊκή φιλοσοφία») και ο θετικισμός («αυθεντική φιλοσοφία») του 19ου αιώνα και οι προεκτάσεις τους στον 20° αιώνα αντιλαμβάνονται το καθεστώς της φιλοσοφίας με τρόπο μεταφυσικό (ιδεαλιστικό): ανιστορικά, αντιδιαλεκτικά. Αυτό είναι το συμπέρασμα των νεότερων φιλο­ σόφων της Μόσχας. Τι έχουν όμως αυτοί να αντιτάξουν στη δυτική αυτή αντίληψη για το καθεστώς της φιλοσοφίας; Το ότι η φιλοσοφία δεν είναι «βασί­ λισσα των επιστημών» (κλασική φι­ λοσοφία) - ούτε η επιστήμη «φιλο­ σοφία του εαυτού της» (θετικι­ σμός) - , αλλά θεωρία που αναδύε­ ται από την κοινωνική πρακτική, ως αντανάκλαση του υλικού κό­ σμου στο πνευματικό επίπεδο. Αλ­ λαγή κοινωνικής πρακτικής σημαί­ νει αλλαγή φιλοσοφίας. Η σχέση φιλοσοφίας και ιστορίας είναι δια­ λεκτική. Η επιστήμη, ως το «σπου­ δαιότερο συστατικό» της κοινωνι­

κής πρακτικής, είναι συνυφασμένη με την κοινωνία (παραγωγικές δυ­ νάμεις, πολιτική, ιδεολογία κλπ.). Κάθε νέα θεωρία αντανακλά λοι­ πόν το επίπεδο ολόκληρου του πο­ λιτισμού (τρόπος σκέψης, σύστημα αξιών, φιλοσοφία). Φιλοσοφία και επιστήμη αποτελούν αρμονική ενό­ τητα: Η φιλοσοφία στηρίζεται στην επιστήμη, η επιστήμη ανατρέχει στη φιλοσοφία. Ως μέσα θεωρητι­ κής γνώσης της πραγματικότητας βρίσκονται σε οργανική σχέση με την ιστορία, η οποία αποτελεί έτσι αντικείμενο μιας ενιαίας γνωστικής πρακτικής. Η αντίληψη αυτή επαληθεύεται, σύμφωνα με τους υποστηρικτές της, από την ιστορία της σκέψης. Θεωρούν πράγματι ως δεδομένο ότι από τη στιγμή που η πρακτική της θεωρητικής έρευνας χειραφε­ τείται από τη φιλοσοφία-θεραπαινίδα της θεολογίας, δεν αναζητεί πλέον την πηγή μιας νέας επιφοίτη­ σης αλλά τη λογική της επιστημονι­ κής και γενικότερα θεωρητικής ανακάλυψης. To novum organum του Bacon εγκαινιάζει τη νέα αυτή μεθοδολογία και εισάγει την αν­ θρωπότητα σε μια νέα εποχή. Η θεωρητική νέα αυτή λογική - εμ­ πειρική ή ορθολογική, δυναμική ή στατιστική, λογική ανακάλυψης ή αποδοχής της θεωρητικής γνώσης έχει ως κύριο γνώρισμα ότι είναι λίγο πολύ αποκομμένη από την κοινωνική ιστορία και ιδιαίτερα προσηλωμένη στον θεωρητικό ερευνητή ως ψυχολογικό ον. Ο διαλεκτικός υλισμός, που θεωρεί τη θεωρητική παραγωγή κοινωνική παραγωγή, συνδέει έτσι τη θεωρη­ τική ένδεια του Μεσαίωνα με την παντοδυναμία της Εκκλησίας και την ανάπτυξη της σκέψης στους νέους χρόνους με την εμπέδωση της αστικής ιδεολογίας. Η κριτική θεώρηση ενός έργου όπως το έργο «Φιλοσοφία και επι­ στήμη» των νέων φιλοσόφων του παν/μίου Λομονόσοφ της Μόσχας θα μπορούσε να γίνει σε διάφορα επίπεδα. Σ’ ένα πρώτο επίπεδο, εκείνο του «γράμματος», εντάσσον­ ται ερωτήσεις και παρατηρήσεις όπως οι ακόλουθες: Γιατί η επιλο­ γή του Schelling ως αντιπροσώπου της κλασικής φιλοσοφίας, όταν αυ­ τή ολοκληρώνεται με τον Hegel; Η ερμηνεία της αντίληψης του Schel­ ling, -μεθοδικά απλουστευμένη χάριν της υπόθεσης εργασίας των συγγραφέων, δεν έρχεται σε αντί-

ξεχωριστά, γίνονται στη συνολική τους παρουσίαση ενδεικτικότατα και στην αφήγησή τους ερεθιστικά, χάρη και στον ανάλογο τρόπο του συγγραφέα. Ν ΙΚ Ο Υ ΔΗ Μ Ο Υ :

Τζωρτζ Όργουελ «1984». Μια ανάγνωση. Αθήνα, Ν εφέλη, 1984. Σ ελ. 37. Ο ίδιος φόβος, που διατρέχει τον Όργουελ και τον οδηγεί στο «1984», βασανίζει και τον Νίκο Δήμου, σ’ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα «προσέγγιση» του «προειδοποιητικού» μυθιστορήματος και του συγγραφέα του. Αν και η «προσέγγιση» αυτή συχνά παίρνει αποφθεγματικό χαρακτήρα, οι ιδέες του Δήμου απογυμνώνουν την ουσία της οργουελιανής σύλληψης. Χωρίς να προσθέτουν προσωπικές αποκλίσεις, επικεντρώνονται στα βασικά σημεία του «1984», υποστηρίζοντάς τα και -γιατί όχι;- ενισχύοντάς τα, καθώς, παρακολουθούν την εξέλιξή τους σελίδα με σελίδα, σκέψη με σκέψη.

Ο Όργουελ Δικαιώθηκε; Αθήνα, Ωκεανίόα, 1984. Σελ.

301.

ΠΟΙΟ είναι το επίκεντρο στο «1984»; Η ολοκληρωτική εξουσία; Τα μέσα εφαρμογής της; Μήπως τα ίδια μέσα οδηγούν στη διαμόρφωση της εξουσίας; Καθένας μπορεί, ίσως, να δει το πρόβλημα που θέτει το βιβλίο του Όργουελ με διαφορετικό τρόπο κι αυτό έκαναν στην πραγματικότητα (σε ένα αφιέρωμα της «Ουνιτά») 42 προσωπικότητες της σκέψης και της ζωής, δημιουργώντας ένα λαμπερό μωσαϊκό απόψεων, που τεκμηριώνει ακόμη περισσότερο το κείμενο ΚΑΙ το συγγραφέα του Μεγάλου Αδελφού.

54/οδηγος φάση με τις πρόσφατες ιστορικές μελέτες που έχουν καταδείξει τον πολύπλοκο και πρωτότυπο χαρα­ κτήρα του έργου του; Η αναφορά στα φιλοσοφικά ρεύματα του 20ου αιώνα που συνεχίζουν την κλασική φιλοσοφία και το θετικισμό είναι άκρως ελλειπτική, ενώ ταυτόχρονα παραγνωρίζονται φιλοσοφικές τά­ σεις όπως η γερμανική Κριτική Θεωρία, ο ανανεωτικός ιταλικός μαρξισμός και ο γαλλικός στρου­ κτουραλισμός. Παραγνωρίζονται ακόμα επιστήμες όπως η γλωσσο­ λογία, η ψυχανάλυση και στο σύ­ νολό τους οι κοινωνικές επιστήμες. Τέλος, η κριτική της δυτικής σκέ­ ψης του 20ου αιώνα στηρίζεται υπερβολικά στην παραδοσιακή μαρξιστική θέση για την κρίση του καπιταλισμού, ενώ η μαρξιστική αντίληψη παραμένει δέσμια της επιστημονικά αναπόδεικτης θεω­ ρίας της αντανάκλασης. Περισσότερο όμως από το επι­ στημολογικό κύρος ενδιαφέρει το φιλοσοφικό ήθος του νεότερου σο­ βιετικού θεωρητικού λόγου. Στην πορεία αποκατάστασης της φιλο­ σοφίας ως πρωταρχικού όπλου ιδεολογικής πάλης εναντίον της δυ­ τικής φιλοσοφίας που δεν έπαυσε να ανταπτύσσεται και να ανανεώ­ νεται στη διάρκεια της σταλινικής στασιμότητας ή εκτροπής, η σοβιε­ τική κουλτούρα σημειώνει στο πρό­ σωπο της νεότερης αυτής φιλοσο­ φικής γενιάς ένα θετικό βήμα. Με­ τριάζει το μαρξιστικό σχολαστικι­ σμό, ενώ παράλληλα δεν περιορί­ ζεται πλέον σε μια σχηματική, υπό μορφή αναθέματος, αναφορά στη δυτική μη μαρξιστική σκέψη, αλλά αποδύεται σε μια θεωρητική μάχη εκ του συστάδην. Αντίθετα από τους κλασικούς του μαρξισμού που εφάρμοσαν μια στρατηγική επίθε­ σης κατά των εσωτερικών εχθρών, οι νέοι σοβιετικοί θεωρητικοί ανα­ λύουν και κρίνουν την αστική σκέ­ ψη. Υπό τον όρο ότι η ανάλυση αυ­ τή δεν απευθύνεται αποκλειστικά στους Δυτικούς, αποτελεί σημάδι θεωρητικής ωριμότητας και αυτο­ πεποίθησης ή έστω τακτική προ­ σαρμογής σε μια εποχή αμφισβήτη­ σης. Η πρακτική αναγνώριση της ιδεολογικής αξίας της φιλοσοφίας δεν σημαίνει βέβαια πλήρη αποκα­ τάστασή της. Η διαφορά είναι εν τούτοις σημαντική: Από το καθε­ στώς της επιστημολογικής απαγό­ ρευσης η φιλοσοφία φαίνεται ότι περνά βαθμιαία σ’ ένα καθεστώς

επιστημολογικής αντίληψης ή επι­ τήρησης. Οι νέοι σοβιετικοί φιλόσοφοι δεν αφήνουν στο θέμα αυτό καμιά αμ­ φιβολία: Το ενδιαφέρον τους για τη φιλοσοφία οφείλεται, όπως ομο­ λογούν, στην «απότομη αλλαγή της επιστήμης στον 20ό αιώνα και στο ρόλο που αυτή παίζει σε όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστη­ ριότητας», καθώς επίσης και στην «όλο και μεγαλύτερη σπουδαιότητα που αποκτά η κοσμοθεωρία για την επιστημονική και κοινωνική ζωή». Η ενότητα φιλοσοφίας-επιστήμης έχει κυρίως την έννοια ότι η «φιλο­ σοφία στηρίζει πάντα τα συμπεράσματά της στα δεδομένα των θετι­ κών επιστημών». Η σχέση φιλοσοφίας-επιστήμης συνίσταται κυρίως σήμερα στην «αντιμετώπιση των φιλοσοφικών προβλημάτων των θε­ τικών επιστημών». Η φιλοσοφία, δηλαδή ο διαλεκτικός υλισμός, «επιτελεί τη λειτουργία της σύγ­ χρονης επιστημονικής μεθοδολο­ γίας». Η κυρίαρχη θέση της επι­ στήμης είναι δεδομένη: «Η... επι­ στήμη... ασκεί σημαντική επίδραση σε ολόκληρη την πνευματική ζωή της ανθρωπότητας». Ο μαρξισμός είναι επιστημονικός και όχι φιλοσοφικός σοσιαλισμός. Η ανισότητα των δυο επιπέδων εί­ ναι καταστατική. Η φιλοσοφία εί­ ναι θεραπαινίδα της επιστήμης (της κοινωνικής πρακτικής), όπως παλαιότερα ήταν θεραπαινίδα της θεολογίας. Κοινωνική πρακτική σημαίνει στη λενινιστική γλώσσα πολιτική πρακτική, κομματική πο­ λιτική. Η σοβιετική φιλοσοφία εί­ ναι το ιδεολογικό όπλο του Κ.Κ. της Σ.Ε., επομένως του σοβιετικού Κράτους. Πρόκειται για επίσημη, κρατική φιλοσοφία, κάτι δηλαδή ανάλογο με επίσημη ή επικρατούσα θρησκεία. Η αυθεντική έκφρασή της είναι έργο των σοβιετικών κοματικών συνεδρίων - ούτε καν οι­ κουμενικών συνόδων, όπως πα­ λαιότερα οι χριστιανικές αλλά και οι μαρξιστικές των κομμουνιστικών Διεθνών. Αν κριτήριο του «φιλοσοφείν» είναι το κατά πόσο η φιλοσοφία ανησυχεί την Εξουσία, η σοβιετική φιλοσοφία είναι φιλοσοφία προς τα έξω, στους κόλπους του καπιτα­ λισμού, αλλά όχι προς τα μέσα, τους κόλπους της δικτατορίας του προλεταριάτου. Υπέρ της ^τόθεσης αυτής θα μπορούσε να συνηγο­ ρήσει και η νέα σοβιετική στρατη­

γική εξαγωγής της μαρξιστικής φι­ λοσοφίας στη Δύση. Γράφονται βι­ βλία για τη Δύση και εναντίον της δυτικής σκέψης και όχι όπως επί Λένιν για τους μαρξιστές και ενατίον των «αναθεωρητών» του μαρ­ ξισμού. Πάντως, ο τίτλος του δεύτερου μέρους του συλλογικού κειμένου των νέων πανεπιστημιακών φιλο­ σόφων της Μόσχας φαίνεται υπο­ σχετικός. Ομιλεί για «Φιλοσοφικό πρόβλημα της επιστήμης» και όχι για «Φιλοσοφικά προβλήματα των επιστημών», όπως το άρθρο του ακαδημαϊκού Fedoseyev. Η διαφο­ ρά είναι σημαντική: Η επιστήμη εί­ ναι φιλοσοφικά προβληματική· και αφού είναι η επιστήμη, είναι και η κοινωνική πρακτική, της οποίας αποτελεί ακριβώς αυτή το «σπου­ δαιότερο συστατικό». Μια φιλοσο­ φία νέων που δεν θα ήταν νέα δεν είναι φιλοσοφία αλλά απλώς, για να χρησιμοποιήσω την έκφραση του Λένιν, αναχάρασμα. Η υπό­ σχεση που φαίνεται να αρθρώνεται με μια τέτοια διατύπωση είναι ότι η σοβιετική ιστορία βρίσκεται ίσως ήδη στο δρόμο που οδηγεί στην απελευθέρωση της φιλοσοφίας. Η υποβολή της σοβιετικής ιστορικό­ τητας και ανθρωπότητας σε μια αυθεντική μαρξιστική ανάλυση από τη σοβιετική φιλοσοφία αντι­ προσωπεύει ένα ανθρωπολογικό αίτημα πανιστορικής σημασίας. Η καθήλωση της φιλοσοφίας-δεσμώτη στο βράχο του Καυκάσου, κατά το μοντέλο του Ολύμπου, αποτελεί ουσιαστικό εμπόδιο για τη νομιμο­ ποίηση του μαρξιστικού πολιτι­ σμού και την πλήρη αποκατάστασή του στη συνείδηση της Ιστορίας. Ό σο η φιλοσοφία είναι καθηλωμέ­ νη, η μαρξιστική ιστορία θα παρα­ μένει ημιτελής. Ο νέος σοβιετικός φιλόσοφος έχει λοιπόν να εκπληρώσει έναν σωκρατικό προορισμό: Να μαρτυ­ ρήσει στη Μόσχα, όπως ο Σωκρά­ της στην Αθήνα, για τη φιλοσοφία. Αυτό που λείπει από τη σοβιετική φιλοσοφία είναι ένας μάρτυρας της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Μάρτυ­ ρας που θα είχε θέση δίπλα στον Προμηθέα, τον επιφανέστερο μάρ­ τυρα του' φιλοσοφικού ημερολο­ γίου σύμφωνα με τον νέο Μαρξ. Η εποχή μας αναμένει να ομιλή­ σει φιλοσοφικά η σοβιετική φιλο­ σοφία. Η.Π. ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ

οδηγος/55

ποίηση σε βάθρο ευτυχισμένων στιγμών Γ ΙΩ Ρ ΓΟ Υ Κ. ΚΑ Ρ ΑΒΑ ΣΙΛ Η : Κ α λλιέργεια τον αίματος. Αθήνα, Γνώση. 1984. Σε λ. 117.

Έχω την εντύπωση πως το συνολικό μέχρι σήμερα έργο του ποιητή Γ.Κ. Καραβασίλη που εκδόθηκε σ’ έναν τόμο (αποσπα­ σματικά μέχρι το 1980) με τον γενικό τίτλο «Καλλιέργεια του αίματος» από τις εκδόσεις «Γνώση», έχει δυο ιδιαίτερα χαρα­ κτηριστικά: α) Αμφισβητεί την ως τα τώρα όχι ελπιδοφόρα στάση της κριτικής απέναντι στη νέα ποίηση, απ’ την έξαρση του 70 και μετά (κριτική που στηρίχτηκε περισσότερο στην οπτική παράθεση και στην απολυτότητα των εικόνων και πολύ λιγότερο στην πλαστικότητα της γλώσσας της) και β) διακρίνεται από μια φανταστική γνησιότητα (με εξαίρεση ίσως τα τε­ λευταία ποιήματα που καλύπτονται απ’ τον τίτλο «φαγιάντσες» όπου οι εγκεφαλικές του παρορμήσεις «νοθεύουν» έναν δεκά­ χρονο αγώνα για τη διατήρηση επίπεδου ύφους) που προσδιο­ ρίζει με τρόπο απόλυτα ομαλό μια φυσιολογική επαφή μαζί του, χωρίς (το κυριότερο) να αρνείται τις σαφείς του καταβο­ λές. Πάνω σ’ αυτή τη ζυγαριά και πέρα από τον κουραστικό σχολιασμό ποιημάτων ή στίχων που εντυπω­ σιάζουν σαν τα ακρότατα σημεία μιας ήδη υψηλής δημιουργίας, μπορούν παρά τη μετέωρη αίσθηση (άλλωστε ο ρόλος της κριτικής εί­ ναι να «παίζει» σε ενδιάμεσα κενά) να βρουν το χώρο τους, σκέψεις, που ίσως να αναιρούνται, δεν προ­ δίδουν όμως τη δυναμική τους σύν­ θεση. Παρότι δεν επιθυμώ να καταχραστώ πολύτιμο χώρο και χρόνο και παρότι ίσως να μην προσθέσω τίποτα καινούριο, θεωρώ σαν από­ λυτη ανάγκη να ορίσω το ποιητικό στίγμα του ποιητή, τόσο μέσα από τη νέα ποίηση (την τόσο γνωστή -άγνωστη) στην οποία αυτόματα ανήκει καθώς εκδίδει το πρώτο του βιβλίο, τη «Γραφή και το μαχαίρι»

το 1970, όσο κι απ’ τον τρόπο που η κριτική άσκησε τα καθήκοντά της σ’ όλο αυτό το διάστημα. Η αλλαγή της ποιητικής έκφρασης, που παρατηρείται πάνω κάτω απ’ αυτή τη χρονιά έως τη σημερινή της διαφο­ ροποίηση και την (θετική ή αρνητι­ κή) εξέλιξή της, οφείλεται σε πολ­ λούς παράγοντες, πολιτικοκοινωνι­ κούς, όσο και της ίδιας της ποίη­ σης που ήταν έτοιμη να δεχτεί μια αναίμακτη επανάσταση στους κόλ­ πους της. Σίγουρα η νέα ποίηση δεν γεννήθηκε απ’ το μηδέν. Ήταν απόρροια. Ωστόσο μέσα στα επιδοκιμαστικά και πράγματι ευπρόσδεκτα καινούρια στοιχεία της, φανέ­ ρωσε στη δεκαπεντάχρονη πορεία της και πολλές, ασημαντότητες και πολύ συζητήσιμο προϊόν. Μοιραία, οι νέες μορφές, τα πρωτόγνωρα θέ­ ματα (η μοντέρνα ποίηση απέδειξε

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Ο ποιητικός λόγος έχει πάντα -και φυσιολογικά- το μερίδιό του στα διάφορα λογοτεχνικά (και όχι μόνο) περιοδικά. Να ένα μικρό σταχυολόγημα, κυρίως σε περιφερειακά έντυπα: Στους μεταπολεμικούς γερμανόφωνους ποιητές έχει αφιερώσει ένα μεγάλο μέρος των σελίδων του ο ΙΙόρφνρας, (αρ. 26, Δεκ. 1984), το αξιολογότατο αυτό περιοδικό της Κέρκυρας. Αλλά και ο Π ερίπλους, που βγαίνει στη Ζάκυνθο, στο 3ο τεύχος του, (μαζί με ένα αφιέρωμα στη Μαριέττα Γιαννοπούλου-Μινώτου, μια παρουσίαση του ζωγράφου Ν. Γιαλούρη, κ.ά.), φιλοξενεί αρκετές ποιητικές στιγμές, των Ν. Σπάνια, Δημ. Δημητριάδη, Δούλας Βάλβη-Μυλωνά, κ.ά. Με κεντρικό πυρήνα κριτικά κείμενα για το θεσμό των κρατικών βραβείων ποίησης και την εφαρμογή του στα τελευταία χρόνια, κυκλοφόρησε και το 34ο τεύχος του περιοδικού Δ αυλός. Ενώ και το διπλό τεύχος (25-26) των Τετράμηνων, που εκδίδονται στην Άμφισσα, περιλαμβάνει στις σελίδες του -ανάμεσα στην άλλη ύλη του άφθονη ποίηση, νεότερων και παλιότερων, (Θ. Παπαθανασόπουλου, Γ. Ζουγανέλη, Γ. Διλμπόη, κ.ά.). Και, βέβαια, υπάρχει και η Νήσος, μια περιοδική έκδοση ποίησης και μουσικής διαφορετική από τις άλλες, αφού μαζί με το έντυπο κυκλοφορεί και μια αντίστοιχη κασέτα με απαγγελίες και εκτελέσεις μουσικών κομματιών. Στο τρίτο τεύχος -κασέτα υπάρχουν ποιήματα των Γ. Θ. Βαφόπουλου, Αν. Βιστωνήτη, Τ. Παυλοστάθη, Ντ. Χριστιανόπουλου και Τ.

Gallagher, και συνθέσεις των Ν. Μάντζαρου, Γ. Πυλαρινού και Κ. Σφέτσα. Σε περιοδικά άλλων χώρων,

56/οδηγος

Γ. Καραβασίλης

πως δεν υπάρχουν μόνο «αιώνια»), η χρησιμοποίηση καθημερινών λέ­ ξεων και το στήσιμο παράδοξων ποιημάτων για την ελληνική πραγ­ ματικότητα, μέσα απ’ το πλήθος των ανθρώπων που όχι μόνο «γρά­ φουν» αλλά το σημαντικότερο «εκ­ δίδουν», γνώρισαν τραγικά δυσά­ ρεστες στιγμές και σημαδιακά απο­ τυχημένες απόπειρες. Σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο που μπορεί να χα­ ρακτηριστεί σαν «ποιητικό αλαλούμ», που μέρα με τη μέρα γινό­ ταν και πιο επικίνδυνο, η ποιητική κριτική κυριολεκτικά «τά ’χάσε». Έτσι ώς ένα βαθμό και με τα εγ­ κωμιαστικά και με τα καταδικαστικά της σχόλια δεν εξυπηρέτησε ού­ τε την ποίηση ούτε το περιορισμένο αναγνωστικό κοινό παρά τις προσ­ δοκίες όλων και πέρα ίσως απ’ την οποιαδήποτε διάθεσή της. Μ’ άλλα λόγια δεν αναπτύχθηκε παράλληλα και σε σημείο ανεκτό, τ’ αντίθετο, λόγω ίσως και της ξαφνικής μπά­ ρας αναγκάστηκε να πάρει μορφή «ιατροδικαστική», θέτοντας τη νέα ποίηση (που ήταν ακόμα ζωντανή παρά τις αντιξοότητες) σε ανατομι­ κό τραπέζι και έβγαλε τα συμπεράσματά της για αδυναμίες και προ­ τερήματα (πρωτογενή χαρακτηρι­ στικά) με άνεση διαβλητή. Εκείνο που δεν κατάλαβε καλά ήταν ότι έπρεπε να δαμάσει μια ολόκληρη στρατιά από «μικρόκοσμους» μ’ ένα σύνολο σημείων. Ποίηση και ποιητική κριτική εί­ ναι θέματα τόσο δεμένα μεταξύ τους που μια αγνόηση και των δυο πλευρών κι απ’ τις δυο πλευρές, ισοδυναμεί με μια αμφότερη καταδικαστική στάση.

Ο Γ.Κ. Καραβασίλης προσθέτει τη δική του ποιητική υπόσταση σ’ αυτό το κίνημα, υπόσταση που διατρέχει τη «συλλογιστική» του Σεφέρη και των «ποιητών της ήτ­ τας» (όπως άλλωστε και των ση­ μαντικότερων ομότεχνών του) με εκφραστική σεμνότητα, ήρεμη αν­ τιμετώπιση των συνθηκών ζωής, του έρωτα, της επικοινωνίας των ανθρώπων και με μια νηφάλια όσο και σκεπτικιστική διάθεση στο έρ­ γο του. Τα ποιήματά του είναι ασκήσεις πάνω στο ίδιο ύφος που το διατηρεί με κάθε μέσο. Εξελισ­ σόμενα στη δεκατετράχρονη πο­ ρεία τους, χωρίς ποτέ να προδί­ δουν τη «Γραφή και το μαχαίρι», αποτελούν μια ολότητα με κοινά γνωρίσματα. Σε καμιά περίπτωση, μελετώντας τη μέχρι σήμερα πόνηση του ποιητή, δεν θα χάσει κανείς το νήμα (ορατό ή αόρατο άρα ασυ­ νείδητο) που ενώνει τις πρώτες του πολύ αξιόλογες επιδόσεις με τα τε­ λευταία, δημοσιευμένα για πρώτη φορά, ποιητικά του «παιχνιδίσματα». Θέλοντας ο ποιητής να μείνει πιστός σ’ αυτήν την ατέλειωτης γλύκας και βαθύτατου κάλλους προσωπική του εκτίμηση για τη φύση, τον κόσμο (πραγματικό, της σκέψης ή του συναισθήματος), τους ανθρώπους, απαξιοί να πει­ ραματιστεί γλωσσικά και νοηματι­ κά, συμβιβάζεται με την ιδέα μιας «χαμηλόφωνης» (όχι από άποψη ποιότητας) σχέσης με τον περίγυρο και δημιουργεί δίχως να φυλακίζει τις αισθήσεις του σε «κλειστούς χώρους», χωρίς να μεταφέρει τη «μοναξιά» του, μακριά από «ψυχο­ λογικά ξεσπάσματα», κόντρα σε μια «επαναστατικότητα των τοί­ χων», σημεία μιας «ποίησης κλει­ στής» πιότερο γι’ αυτόν που γράφει αφού η κατάληξη είναι το μαράζωμα των εκφραστικών του μέσων. Η ποίηση του Γ.Κ. Καραβασίλη, ίσως η μοναδική που χρωμάτισε τόσο επιδέξια και μ’ αυτή την ιδεολογία'την ποσότητα που κατέκλυσε τη βιβλιαγορά, δοκιμάζει και πετυ­ χαίνει σε δυο στόχους. Ο πρώτος είναι η έντιμη στάση του δημιουρ­ γού πάνω στο αντικείμενο που χει­ ρίζεται και ο δεύτερος η χρησιμό­ τητα των λέξεων (και των νοημά­ των που κουβαλάνε) που απευθύ­ νει στον κόσμο. Πετυχαίνει με μιαν αξιοπρόσεχτη, επίμονη και μεγάλη ευθύνη που δείχνει σ’ όλες της τις στιγμές. Είναι μια ποίηση σημαντι­

κή, παράλληλη με το χρόνο σαν έν­ νοια κι όχι σαν καταγραφή κοινω­ νικών και ιστορικών γεγονότων. Κι αυτό το τελευταίο είναι κατά τη γνώμη μου η μόνη «λεπτή» υπόθεση ως προς την πληρότητά της. Φρονώ ότι ένας ποιητής, που παρά τη σκοτεινότητα των εικόνων του βρίσκει τον κοινό παρονομα­ στή που θα τον φέρει σε επικοινω­ νία με τους αναγνώστες, που μετα­ δίδει έναν υγιή βιολογικό και συ­ ναισθηματικό προβληματισμό, που αρνείται τα ψυχολογικά σκαμπανε­ βάσματα, τη δραματικότητα και την τραγικότητα των στίχων του, που χαϊδεύει τη γλώσσα με χάδι ερωτικό (που στέλνει στην ίδια) και που μετατρέπει την ποιητική του ευαισθησία σε «σιγανοκουβέντα ζώντων οργανισμών», είναι δό­ κιμο να απαλλαγεί κάποιες στιγμές απ’ την «ποιητική του απομόνω­ ση», να μιλήσει και για κάποιες ενοχές, για κάποιες αγωνίες, για κάποιους αγώνες, για κάποιες κοι­ νές επιθυμίες και κοινά οράματα, προκειμένου να κάνει εμφανή και τη μεγάλη παράμετρο της ποίησης (και της τέχνης γενικότερα) που εί­ ναι η κοινωνική της αποστολή. Ο Γ.Κ. Καραβασίλης παρά την «κοι­ νωνικότητα» των θεμάτων του, δεν επεμβαίνει, όχι δυναμικά ή σαν προσωπική θέση που σηκώνει με­ γάλη κουβέντα αν είναι δουλειά της ποίησης αυτή, αλλά ούτε σαν καταστάλαγμα των ερεθισμάτων, που εκτοξεύουν προς το μέρος του απρόσκλητοι (απ’ την ποίηση) πα­ ράγοντες. Ερεθίσματα που κοινο­ ποιούνται στη σύγχρονη ελληνική σκέψη με έγχρωμους τόνους. Το βιβλίο «Καλλιέργεια του αί­ ματος» αποτελείται από έξι ποιητι­ κές συλλογές. Σαν συνολικό έργο ενός νέου ποιητή και προκειμένου να μην «προδοθεί» μια προσπάθεια αξιώσεων, απαιτεί από την «κρί­ ση» και τους αναγνώστες όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ανίχνευση, ανάλυση, σχέση και όσο το δυνα­ τόν λιγότερο μεγαλόφωνες και βα­ ρύγδουπες απόψεις. Για να μην βγούμε έξω απ’ τη συναισθηματικά προικισμένη βαθιά του λειτουργι­ κότητα. Το βιβλίο του Γ.Κ. Καρα­ βασίλη καλεί σε μια μυστική σύνα­ ξη όπου ενυπάρχει η ατέλειωτη τριβή των ποιητών με τις λέξεις, τις εικόνες και τα νοήματα. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ο δ ηγος/57

χρονικό μιας ταραγμένης εποχής Τ Α Σ Ο Υ Α Θ Α Ν Α ΣΙΑ Δ Η : Ο ι τε­ λ ευταίοι εγγονοί. α '+ 6 ' τόμος. Αθήνα, Εστία, 1984. Σ ελ. 322+418.

Δίστασα πολύ να δώσω αυτόν τον τίτλο σε τούτη εδώ την κριτική μου για το τελευταίο μυθιστόρημα του κ. Τάσου Αθανασιάδη: «Οι τελευταίοι εγγονοί», από φόβο μήπως δημιουργηθεί καμιά παρε­ ξήγηση στον αναγνώστη και σχηματίσει την πεποίθηση ότι δεν πρόκειται για μυθιστόρημα αλλά για κανένα χρονικό-^γοτεχνικό είδος κατά πάντα σεβαστό και αρκετά διαδεδομένο στις μέρες μας, που αποσκοπεί στο να αναπαραστήσει μια συγκεκριμένη επο­ χή, περισσότερο διαμέσου των γεγονότων, των καταστάσεων και των συγκεκριμένων ιστορικών προσώπων, που διαδραμάτισαν κά­ ποιο ρόλο στη διαμόρφωσή τους, παρά διαμέσου των προσώπων που κινούνται στον περίγυρο, αυτών που διαμορφώνει η φαντα­ σία του συγγραφέα και σκαρώνει δημιουργικά η πλαστική του ικανότητα. Γι’ αυτό και σπεύδω ευθύς απ’ την αρχή να προλάβω οποιαδήποτε πα­ ρεξήγηση και να τονίσω ότι οι «Τε­ λευταίοι εγγονοί» είναι εκατό τα εκατό μυθιστόρημα, έργο μυθοπλα­ στικής φαντασίας, με πρόσωπα ανάγλυφα δοσμένα, αληθινά, υπαρκτά, καταχωρημένα στο λη­ ξιαρχείο κάποιας μικρής ή μεγάλης ελληνικής πολιτείας, απ’ αυτά που κινήθηκαν γύρω μας τη συγκεκρι­ μένη περίοδο στην οποίαν αναφέρεται το μυθιστόρημα, πρόσωπα που σίγουρα συνεχίζουν να ζουν και να κινούνται και σήμερα ανάμεσά μας, εκτός κι αν, φυσικά, τερ­ μάτισαν τη ζωή τους κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο στις σελίδες του. Οι «Τελευταίοι εγγονοί» είναι ένα μυθιστόρημα συνθεμένο πάνω στα μεγάλα πρότυπα του κλασικού μυθιστορήματος (ανανεωμένου ό­ μως και εμπλουτισμένου με πολλά μοντέρνα στοιχεία), όπως το έχου­ με απολαύσει στα παλιά μυθιστο­ ρήματα της γαλλικής, της αγγλικής

και της ρωσικής λογοτεχνίας -σ ’ αυτά τα ογκώδη, τα βαριά, τ’ ανα­ πλαστικά μιας εποχής μυθιστορή­ ματα, που απαιτούν χρόνο πολύ για να τα διαβάσεις κι ακονισμένη προσοχή για να τα χαρείς στις λε­ πτομέρειες της σύνθεσής τους, στις ψυχολογικές αναλύσεις και παρα­ τηρήσεις τους, στις κοινωνικές συντεταγμένες τους. Ο κ. Τάσος Αθανασιάδης, όμως, φαίνεται να έχει τόση εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του και στο μεγάλο ενδιαφέρον που προκαλούν τα μυθιστορήματά του, ώστε να μην φο­ βάται τον κάματο του αναγνώστη από τον όγκο τους. Ό σ α κι αν γράφονται κατά καιρούς, ότι ο αναγνώστης δεν μπορεί να διαβά­ ζει πια ογκώδη μυθιστορήματα, όπως άλλοτε, και μάλιστα σε τούτη εδώ την εποχή της εξωστρέφειας, της τηλεόρασης, του καθημερινού άγχους και των πιεστικών συνθη­ κών της ζωής, όσο κι αν καταφεύ­ γουν στο συντομότερο μυθιστόρη-

πάλι, μπορούν να σημειωθούν: Έ να μεγάλο αφιέρωμα στο νομικό καθεστώς και τη δεοντολογία του Τύπου, από την Επιθεώρηση Κυπριακού Δικαίου, (αρ. τεύχους 1). Μια σειρά άρθρων για την «ακυβερνησία και την αλλαγή των δημοκρατιών» στο 2ο τεύχος της νέας επιθεώρησης ανάλυσης και κριτικής της κοινωνίας Το Κοινωνικό Κίνημα. Και τα εκλαϊκευμένα επιστημονικά άρθρα του περιοδικού Κβαντ της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, που κυκλοφορεί μεταφρασμένο και ελληνικά. (Στο 3ο τεύχος κείμενα για προβλήματα της Άλγεβρας, της Φυσικής, κ.ά.). ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

ΠΑΙΔΙΚΑ Ε Υ Γ Ε Ν ΙΟ Υ ΤΡΙΒΙΖΑ.

Ο Χιονάνθρωπος και το κορίτσι. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 110.

ΕΝΑΣ από τους αυθεντικούς συγγραφείς παιδικών βιβλίων, με ευρωπαϊκή νοοτροπία και γραφή, μας δίνει το πρώτο του βιβλίο-μυθιστόρημα. Ο συγγραφέας-καθηγητής εγκληματολογίας σε δύο πανεπιστήμια στο Λονδίνοεισάγει στο λόγο του το ονειρικό στοιχείο και χιούμορ, στοιχεία που απουσιάζουν ανησυχητικά από το ελληνικό παιδικό βιβλίο. Ο χιονάνθρωπος του -δηλ. ο καθένας μας- πλασμένος από ένα κορίτσι -δηλ. τα όνειρα των παιδιών μας- κάνοντας το οδοιπορικό του στον σύγχρονο, σκληρό και αντιφατικό κόσμο μας, προβάλλει ομόλογες καταστάσεις της ζωής μας μ’ έναν τρόπο υπαινικτικό, τρυφερό και χιουμοριστικό και με μια ισορροπία λόγου και φαντασίας. Ωραιότατη η εικονογράφηση του Αλ. Κυριτσόπουλου. ΑΝΤ. ΔΕΛΩΝΗΣ

58/οδηγος μα καί ευρωπαίοι ακόμα συγγρα­ φείς περιωπής, όπως συνέβαινε με τον Φρ. Μωριάκ (με λιγότερα πρό­ σωπα και με εντελώς περιορισμένα χωροχρονικά πλαίσια), εντούτοις ο κ. Τάσος Αθανασάδης επιμένει με συνέπεια και συνέχεια στο πλατύ, στο ογκώδες, στο κλασικό μυθιστό­ ρημα, στο μυθιστόρημα-ποταμός, σ’ αυτή τη μεγάλη σύνθεση που άλ­ λοτε είναι ένας συνηθισμένος ζω­ γραφικός πίνακας, έστω μεγάλων διαστάσεων, και άλλοτε μια μεγάλη περιεχτική και ζωντανή τοιχογρα­ φία, μια αναπαράσταση που κινεί­ ται μέσα σε ευρύτερα χωροχρονικά πλαίσια και όπου εισχωρεί σ’ ένα ασυνήθιστο βάθος η ψυχολογική ανάλυση προσώπων και κοινωνι­ κών καταστάσεων, προκειμένου τε­ λικά να συντεθεί ένα κοχλαστικό και πολυσύνθετο σύνολο κοινωνι­ κού βίου μιας συγκεκριμένης επο­

χής·

Ο ι «Τελευταίοι εγγονοί», αναρω­ τιέμαι, τι αποτελούν; Είναι τάχα ένας μεγάλος ζωγραφικός πίνακας ή μια πελώρια μυθιστορηματική τοιχογραφία; Χαρακτηρίσαμε κά­ που αλλού τους «Πανθέους» του κ. Αθανασιάδη πελώρια μυθιστορη­ ματική τοιχογραφία, σε αντίθεση με τα άλλα δυο μυθιστορήματά του, την «Αίθουσα του θρόνου» και τους «Φρουρούς της Αχαίας», και τούτο γιατί οι «Πανθέοι», με τη δράση των ηρώων τους σε πρώτο πλάνο, αλλά και με τα τόσο έντε­ χνα παρεμβαλλόμενα σε δεύτερο πλάνο πρόσωπα, που προβάλλουν και ζουν στις σελίδες των ημερολο­ γίων του, καλύπτουν μια πολύ με­ γάλη χρονική περίοδο, που αρχίζει από την εποχή του Χαρ. Τρικούπη και φτάνει, χωρίς χάσματα και άλ­ ματα, ίσαμε την είοσοδο των Γερ­ μανών στην Αθήνα το 1941, ενώ τα άλλα δυο μυθιστορήματά του, κα­ λύπτουν μιαν εντελώς περιορισμέ­ νη σε τόπο και σε χρόνο περίοδο. Έτσι ο χαρακτηρισμός της «τοιχο­ γραφίας» παραμένει μόνο για τους «Πανθέους». Στους «Τελευταίους εγγονόύς», όμως, και παρά την έκταση του μυθιστορήματος (που απλώνεται σε δυο ογκώδεις τόμους και σε 800 σελίδες), έχουμε να κά­ νουμε σίγουρα μ’ έναν μεγάλο μυ­ θιστορηματικό πίνακα, γιατί τα χωροχρονικά πλαίσιά του είναι οπωσδήποτε περιορισμένα, αφού καλύπτουν μια χρονική περίοδο μόλις ενός έτους (από τον Ιούλιο του 1974 ίσαμε τον Ιούλιο περίπου

του επόμενου χρόνου), ενώ οι ανα­ δρομές που έντεχνα παρεμβάλλει ο συγγραφέας φτάνουν ίσαμε το 1928 και αναφέρονται στην κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα, χωρίς καμιάν αναφορά στα ενδιά­ μεσα κρίσιμα χρόνια. Και το μυθιστόρημα τούτο του κ. Τάσου Αθανασιάδη ακολουθεί την πιο σωστή και σίγουρη μέθοδο για τη συγκρότησή του -που είναι όμως και η δυσκολότερη. Πουθενά δεν θα δούμε οι ήρωές του -και εί­ ναι τόσοι πολλοί- ν’ αφηγούνται τις πράξεις τους. Ό λα τα πρόσωπα του έργου, που η πλαστική φαντα­ σία του συγγραφέα δημιούργησε αφειδώλευτα, με εσωτερικές ψυχο­ λογικές κλιμακώσεις και διαβαθμί­ σεις ποικίλης έντασης και μορφής, δρουν μπροστά στα μάτια μας, ζουν έντονα τη ζωή τους, ενερ­ γούν, παλεύουν, αγωνίζονται και αγωνιούν για το μέλλον, νικούν στις επιδιώξεις τους ή υποκύπτουν στο πεπρωμένο τους, άλλοτε ορθώνούν το ανάστημά τους για να πετύχουν κάτι το συγκεκριμένο, άλ­ λες φορές πάλι κυνηγούν κάτι το απροσδιόριστο, το αδιαμόρφωτο και το άπιαστο όπως είναι η βίαιη ανατροπή της σημερινής κοινω­ νίας, υπακούοντας σε ορισμένες τυφλές παρορμήσεις του θυμικού τους - οπωσδήποτε και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τα πρόσωπα του μυθιστορήματος δρουν. Και αυτό ακριβώς είναι που έχει μεγάλη ση­ μασία, αυτό είναι που δίνει αξία και ενδιαφέρον σέ τούτο το μυθι­ στόρημα, γιατί όλα τα γεγονότα που ξετυλίγονται μπροστά μας βγαίνουν οργανικά μεσ’ απ’ την καθημερινή ζωή και δράση των ηρώων του, αφού η δράση στο μυ­ θιστόρημα αυτό γίνεται την κάθε μέρα και ξετυλίγεται μπροστά μας. Αλλά πώς αποκρυσταλλώνεται η δράση των προσώπων του στις σε­ λίδες του μυθιστορήματος; Ο κ. Τάσος Αθανασιάδης, κύριος της τέχνης του και της τεχνικής του, δημιουργεί όχι απλώς πρόσωπα που θα κινηθούν στο προσκήνιο, αλλά πυρήνες προσώπων που δρουν, προχωρούν, κινούνται και εξελίσσονται σαν αστερισμοί, για να διασπαστούν όμως σε λίγο, οπό­ τε, σιγά σιγά και κατά την εξέλιξη του μύθου, εξακτινώνονται προκει­ μένου αργότερα τα πρόσωπα του ενός πυρήνα να διασταυρωθούν, να μπλεχτούν, να συνδυαστούν και -κυριολεκτικά- να εκτιναχτούν

απροσδόκητα μπροστά σε πρόσω­ πα κάποιου άλλου πυρήνα του μυ­ θιστορήματος. Και κάτι άλλο ου­ σιαστικό για ένα ψυχολογικό μυθι­ στόρημα, όπως είναι οι «Τελευταί­ οι εγγονοί», είναι ότι ο συγγρα­ φέας τους παρατηρεί τα πρόσωπά του από μέσα προς τα έξω και ποτέ αντίστροφα, κάτι που αποτελεί βα­ σικό χαρακτηριστικό της μεθόδου του ως μυθιστοριογράφου. Οι «Τελευταίοι εγγονοί» εξελίσ­ σονται σε μια κρίσιμη για τον τόπο μας περίοδο. Η δράση τους αρχίζει όπως τονίσαμε, το 1974 με την ει­ σβολή των Τούρκων στην Κύπρο, που είχε ως επακόλουθο την κα­ τάρρευση του καθεστώτος των συν­ ταγματαρχών στη δεύτερη φάση του και την αποκατάσταση της Δη­ μοκρατίας με την άφιξη του Κ. Κα­ ραμανλή στην Αθήνα. Και σε τούτο το μυθιστόρημα του κ. Αθανασιάδη υπάρχει η με­ γάλη και σεβάσμια θεία, η Ελισά­ βετ Μάγκου, το γένος Ουραήλογλου, όπως στους «Φρουρούς της Αχαίας» ήταν η Ναταλία Βίλλη. Γύρω σ’ αυτή την αρχόντισσα, απομεινάρι της προπολεμικής επο­ χής, με πατημένα τα ογδόντα πέν­ τε, περιστρέφονται και συμπλέκον­ ται ξαδέλφες και γαμπροί, προ­ παντός όμως τ’ ανήψια της και τα μικρανήψια της κι ένα σωρό άλλα πρόσωπα κοντά σ’ αυτά - πρόσω­ πα ποικίλα, ανάγλυφα δοσμένα, ζωντανά. «Στο σόι μας έχουμε από παλαιστή ώς καλόγερο» θα πει κά­ ποια στιγμή μια ηρωίδα του μυθι­ στορήματος. Έτσι, μες στις σελίδες του αντικαθρεφτίζεται η αστική κοινωνία του καιρού μας κατά τον πιο ανάγλυφο και αντιπροσωπευτι­ κό τρόπο. Βιομήχανοι κι επιστήμο­ νες, υπουργοί και πολιτευόμενοι, δικηγόροι και αρεοπαγίτες και δι­ πλωμάτες, παλαιοπώλες, παλαι­ στές και πτηνοτρόφοι, ιδιοκτήτες τουριστικών γραφείων και καλόγε­ ροι, ξεναγοί, φοιτητές ή καλύτερα φοιτήτριες και υπάλληλοι, συμπλέ­ κονται, και διασταυρώνονται τα βήματά τους, μ’ ένα σωρό άλλους ενδιαφέροντες κοινωνικά τύπους, όπως επαγγελματίες της κομπίνας, αδιόρθωτους νυχτόβιους, βασανι­ στές και αναρχικούς, μεγαλόμισθους ξένων εταιριών και αντιπρο­ σώπους ύποπτων και σκοτεινών συμφερόντων, απροσδόκητα πλού­ σιους μικροαστούς ή δεξιοτέχνες του τζόγου, που όλοι μαζί, σ’ ένα αριστοτεχνικά φιλοτεχνημένο μω­

οδηγος/59 σαϊκό με τις θετικές ή αρνητικές, με τις φρόνιμες ή τις αλόγιστες πράξεις τους, δίνουν κατά τον πιο πιστό και πειστικό τρόπο το στίγμα της εποχής μας και καθορίζουν αποφασιστικά το ποινικό μητρώο της. Αν επιχειρούσε κανείς να εκθέ­ σει την υπόθεση αυτού του μυθι­ στορήματος, θα την διατύπωνε συ­ νοπτικά στον κύριο άξονά της ως εξής: Ένας αμερικανός, ο Γιουτζίν Μπράουν έρχεται στην Ελλάδα με σκοπό, σύμφωνα με βάσιμες πλη­ ροφορίες που είχε, ν’ αποκαλύψει πως ένα μεγάλο κτήμα στο Κρυονέρι της Αττικής ήταν αρχαίο νεκρο­ ταφείο, με τη φιλοδοξία ν’ ακου­ στεί τ’ όνομά του και να τον τιμή­ σει η επιστήμη του. Αλλά για να το κατορθώσει θα πρέπει να διεισδύσει μέσα σε μιάν ολόκληρη ελληνι­ κή οικογένεια. Θα σκαρώσει λοι­ πόν το μύθο ότι ο ίδιος είναι εγγονός μιας ελληνίδας, ξαδέλφης της «μεγάλης θείας». Αλλά δεν θα πε­ ράσει πολύς καιρός οπότε θ’ απο­ καλυφτεί μπροστά στα έκπληκτα μάτια όλων μέσα στον ευρύτερο κύκλο της οικογένειας (καθώς και πολλών κοριτσιών που είχαν ξετρε­ λαθεί μαζί του) η αλήθεια, ότι ο Γιουτζίν Μπράουν είναι εξώγαμο παιδί μιας ιταλίδας φοιτήτριας και του μετέπειτα μοναχού Δανιήλ, που υιοθετήθηκε από το γιο κά­ ποιας άλλης θείας, από τις τόσες του μυθιστορήματος. Πέρα όμως απ’ αυτόν τον κεντρικό άξονα, που το διαπερνά ολόκληρο απ’ την αρ­ χή ίσαμε το τέλος, υπάρχουν και πολλοί άλλοι επιμέρους άξονες, που συνδέουν πολλά πρόσωπα του έργου μεταξύ τους. Ας μην ξεχνού­ με άλλωστε ότι εκείνο που προέχει στο μυθιστόρημα αυτό (που βέβαια κινεί αδιάπτωτο και αμέριστο το ενδιαφέρον του αναγνώστη και με την καθαρά αστυνομική και συνω­ μοτική πλευρά του, αφού ο συγ­ γραφέας επεκτείνοντας την ερευνη­ τική ματιά του στη συγκρότηση της κοινωνίας του καιρού μας, μας πα­ ρουσιάζει πειστικότατα και μιαν αναρχική τρομοκρατική οργάνωση που ενεργεί συνωμοτικές συγκεν­ τρώσεις, ανατινάξεις, και δολοφο­ νίες στην πρωτεύουσα, χαρακτηρι­ στικό γνώρισμα και αυτή της τα­ ραγμένης μεταδικτατορικής περιό­ δου), δεν είναι τόσο η υπόθεσή του, όσο η ανατομία μιας εποχής -τούτης της ανήσυχης και ανερμά­ τιστης εποχής μάς- και η βαθιά

ψυχολογική ανάλυση των ανθρώ­ πων που την αποτελούν, με πολλές προεκτάσεις σε πλήθος επιμέρους θέματα, ηθικά, κοινωνικά, μεταφυ­ σικά και καθεξής, που τους απα­ σχολούν Απο εδώ και ο πλούτος σκέψεων του συγγραφέα, διατυπω­ μένων κατά τρόπο συνοπτικό και αποφθεγματικό. Έτσι το μυθιστόρημα αυτό του κ. Τάσου Αθανασιάδη «Οι τελευ­ ταίοι εγγονοί» κρύβει μέσα του ένα σωστό μεταλλείο που μας αποκα­ λύπτει από σελίδα σε σελίδα έναν κόσμον ολόκληρο αληθινό και υπαρκτό, όπου το φανταστικό στοιχείο σμίγει και ολοκληρώνεται με το πλαστικό, το σκοτεινό με το φωτεινό, το πραγματικό με το ονει­ ρικό (κι εδώ θα θέλαμε να επισημάνουμε τα τόσο σημαντικά όνειρα που μας παρουσιάζει ο κ. Αθανασιάδης, που σημαδεύουν άλλωστε αποφασιστικά τη ζωή πολλών

Τ. Αθανασιάόης

ηρώων του, μετουσιώνοντας από την άποψη αυτή σε τέχνη τις τόσο γόνιμες μελέτες του πάνω στο έργο του μεγάλου ψυχιάτρου της Ζυρί­ χης Καρλ Γιουνγκ), το ηθικό με το ανήθικο (όπως αντικαθρεφτίζονται στους ζωντανούς κι αστραφτερούς διαλόγους του βιβλίου που τόσο εκφράζουν και τον προβληματισμό του συγγραφέα, καθώς και σε πολ­ λές πράξεις των προσώπων του μυ­ θιστορήματος που μαρτυρούν την ηθική ή την ευαισθησία τους), το σοβαρό με το γκροτέσκο, το καθα­ ρά ψυχολογικό στοιχείο στην ανά­ λυση και διαγραφή των χαρακτή­ ρων με την αστυνομική Λαι συνω­ μοτική υφή του μυθιστορήματος, η ευφορία στη σύλληψη του κεντρι­

κού και των επιμέρους μύθων, αλ­ λά και η ευφυία στην εκτέλεση και ανάπτυξή τους. Αυτός ακριβώς ο συνδυασμός τόσων αντίθετων στοι­ χείων έκανε το συγγραφέα να επι­ νοήσει πλήθος επεισόδια, απρόο­ πτα καίτλογής ξαφνιάσματα, που τόσο οργανικά συνδέονται μεταξύ τους, και που τον οδήγησαν στην επινόηση της όλης πλοκής του μυ­ θιστορήματος. Τονίσαμε ήδη ότι στους «Τελευ­ ταίους εγγονούς» όλο το βάρος πέ­ φτει, κατά πρώτο λόγο, στα πρό­ σωπα και στην ψυχολογική ανάλυ­ σή τους, και κατά δεύτερο στην ανατομία της εποχής μας. Και πράγματι αυτοί οι δώδεκα μήνες, που ακολούθησαν την πτώση της δικτατορίας, μες στους οποίους ξε­ τυλίγεται η πλοκή του μυθιστορή­ ματος, είναι τόσο ιδεολογικά φορ­ τισμένοι, ώστε με τη δράση των ηρώων του να έχουμε συμπυκνωμέ­ νη μια ολόκληρη και τόσο αντιπρο­ σωπευτική εποχή, που ο συγγρα­ φέας κατορθώνει να μας δώσει, πι­ στά και πειστικά, το ποινικό μη­ τρώο της - μια εποχή που δεσπόζει και κυριαρχεί στο μυθιστόρημα σαν να είναι ο κύριος πρωταγωνι­ στής του και που αναβλύζει μεσ’ απ’ τις σελίδες του κοχλαστική και πυρετική μέσα σ’ έναν παροξυσμό ελευθερίας - μετά το σπάσιμο των δεσμών της δικτατορίας και την πλήρη αποκατάσταση της δημο­ κρατίας - προκειμένου να βρει τη γνήσια έκφρασή της και να διαμορ­ φώσει τη φυσιογνωμία της. Κάτι άλλο, επίσης βασικό, που έχει να επισημάνει κανείς στους «Τελευταίους εγγονούς» είναι ότι ενώ κινούνται μέσα στα πλαίσια του ψυχολογικού ρεαλισμού, εν­ τούτοις η επινοητικότητα και η λυ­ ρική φλέβα του συγγραφέα (όπως τη γνωρίσαμε στα πρώτα βιβλία του), ξανάρχεται στην επιφάνεια και του δίνει τη δυνατότητα να μας παρουσιάσει τη σημερινή αχαλίνω­ τη - στη μεγάλη πλειοψηφία της νεότητα, σ’ ένα συνεχές ανάβρυσμα πάθους ζωής, που πολλές φορές φτάνει και υπερβαίνει τα όρια ενός παράφορου διονυσιασμού. Η προ­ σπάθεια όμως του συγγραφέα να μας δώσει, όσο γινόταν περισσότε­ ρο, έναν αντιπροσωπευτικό πίνακα των ανθρώπων της εποχής μας, του επέβαλαν να μας παρουσιάσει και δυο ωραίους γυναικείους τύπους, την Περιστέρα και τη Μαίρη, γιο­ μάτους απλότητα, αφέλεια και

60/οδηγος προσγειωμένη αίσθηση της ζωής. Αλλά με το μυθιστόρημα αυτό ο κ. Τάσος Αθανασιάόης επιθυμεί για μια φορά ακόμα να μας παρου­ σιάσει σε όλη του την έκταση ένα βασικό και θεμελιακό πρόβλημα που τον έχει απασχολήσει και στα προηγούμενα μυθιστορήματά του. Είναι το πρόβλημα του κακού που συνδέεται άρρηκτα με το μεγάλο θέμα της αμαρτίας (στη θρησκευτι­ κή και μεταφυσική της διάστασης, όπως καταφαίνεται από το μότο του μυθιστορήματος που είναι παρμένο από τους Ψαλμούς, αλλά και από άλλες σκέψεις στους δια­ λόγους του βιβλίου, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει η μεγάλη συζή­ τηση ανάμεσα στον Δανιήλ και τον Αδριανό), και που αναταράζει τα απύθμενα βάθη της ανθρώπινης

ψυχής, με ήρωες ανάγλυφα δοσμέ­ νους και πρισματικά παρουσιασμέ­ νους στην ψυχική σφαίρα τους. Αυτός ο Γιουτζίν Μπράουν, ο Αδριανός, η Πάρη, η Κλειώ Βάρδη και πολλοί άλλοι στις σελίδες των «Τελευταίων εγγονών» είναι αν­ θρώπινοι τύποι που στην αρχή ού­ τε καν υποπτευόμαστε το σατανισμό τους - για τον οποίον άλλωστε οι περισσότεροι πληρώνουν ή θα πληρώσουν στο τέλος και οι αλόγι­ στες, οι θεόργιστες πράξεις τους βρίσκουν «ένδικον μισθαποδοσίαν»- ενώ από το άλλο μέρος μας δίνει τον τύπο του αληθινά μετα­ νοημένου, του εσωτερικά αλλαγμέ­ νου και εξαγνισμένου ανθρώπου, όπως είναι ο μοναχός Δανιήλ που σε μια στιγμή ψυχικής δοκιμασίας θα πει χαρακτηριστικά: «αυτός

που είμαι τώρα δεν έχει καμιά σχέ­ ση με τον επιστήμονα του Πρίνστον», εσωτερική μεταβολή που μας θυμίζει τον Θαλή Πανθέο από τους «Πανθέους» και τον Γιαρλ Γκιούναρσον από την «Αίθουσα του θρόνου». Έτσι με το πρόβλημα του κακού και της αμαρτίας φτάνουμε στο στοιχείο εκείνο που αποφασιστικά σπονδυλώνει και δίνει μια βαθύτε­ ρη εσωτερική συγγένεια και στα τέσσερα μεγάλα μυθιστορήματα του κ. Αθανασιάδη, που κατ’ αυ­ τόν τον τρόπο δεν είναι μόνο πι­ στές και ζωντανές μαρτυρίες του καιρού μας, αλλά και αποφασιστι­ κές τομές στην ψυχική σφαίρα ή καλύτερα στην ψυχική και πνευμα­ τική δοκιμασία του σημερινού αν­ θρώπου. Ε Ν. ΜΟΣΧΟΣ

ανακάλυψη ξεχασμένης ερωτικής μυθιστορίας του 18 ου αιώνα Ν έα Ιστορία Αθέσθη Κνθηρέου. Επανέκόοση της πρώτης βενετικής έκδοσης τον 1749. Εισαγωγήεπιμέλεια Αλέξη Πολίτη. Αθήνα, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, ΕΙΕ, αριθ. 28, 1983. Σελ. 164.

«Στους χρόνους του Ηράκλειου, που ήταν βασιλέας της Κωνσταντι­ νουπόλεως» και αναφέρεται στον πολύπαθο έρωτα του Αθέσθη και της Ελίσου. Από αρχοντικές οικο­ γένειες και οι δυο, γεννημένοι στο νησί του έρωτα, τα Κύθηρα, ερω­ τεύονται, παντρεύονται, αλλά πολύ σύντομα ο Αθέσθης, που είναι στρατηγός, φεύγει για τον πόλεμο εναντίον των Περσών. Ένας στρατιώτης από τόπο μα­ κρινό, βλέποντάς τον διαρκώς 9 γραφικές καταγραφές, όπως του Ε. 'θλιμμένο, θέλει να τον παρηγορή­ Legrand και του Φ. Ηλιού. σει και του μιλά για την απιστία Η υπόθεση διαδραματίζεται και το επιπόλαιο των γυναικών,

Ο φιλόλογος Αλέξης Πολίτης, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το δημοτικό τραγούδι («Τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια» 1973, «Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών» 1984) ανακάλυψε πρόσφατα μια έμμετρη (1094 στίχοι) ερωτική μυθιστορία του 18ου αιώνα, λησμονημένη πάνω από 200 χρό­ νια. Η «Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηρέου», όπως τιτλοφορείται η λαϊκή αυτή φυλλάδα, που γράφτηκε το 1729 στην Κεφαλλονιά και εκδόθηκε το 1749 στη Βενετία από τον Βόρτολη, έπεσε, λίγα χρόνια μετά την έκδοσή της, στην αφάνεια. Σε βιβλιοκαταλόγους του Βόρτολη μεταγενέστερους του 1755 ούτε καν αναφέρεται. Το κείμενο ήρθε στο φως μετά από έρευνες στο αρχείο Fauriel, σε συνδυασμό με συστηματικές βιβλίο-

οδηγος/61 που δεν αξίζουν τόση προσοχή. Διηγείται την τελευταία ερωτική του περιπέτεια. Με οδύνη ο Αθέσθης ακούει ότι η αγαπημένη του Έλισος πλάγιασε με τον στρατιώ­ τη. Εξοργισμένος τον σκοτώνει και επιστρέφοντας από την εκστρα­ τεία, λίγο πριν φτάσει στα Κύθη­ ρα, παραγγέλνει σ’ έναν πιστό του δούλο να εκτελέσει την άπιστη. Η Έλισος διακηρύσσει την αθωότητά της και ο δούλος πείθεται και της χαρίζει τη ζωή, θέλοντας όμως να αποφύγει την οργή του Αθέσθη για τη μη πραγματοποίηση των εντολών του, της θέτει όρο να μην εμφανισθεί ποτέ πια στα Κύ­ θηρα. Έτσι, αρχίζουν τα βάσανα της Ελίσου, που ντυμένη σαν αγόρι ζει ανάμεσα σε βοσκούς και αργότερα περιπλανιέται εδώ κι εκεί με­ ταμφιεσμένη σε στρατιώτη. Εν τω μεταξύ ο Αθέσθης, γυρί­ ζοντας στα Κύθηρα, ανακαλύπτει, ότι δεν είχε πλαγιάσει με τον στρα­ τιώτη η γυναίκα του, αλλά μία δούλα της. Οι τύψεις τού τώρα προστίθενται στη λύπη του για την απώλεια της Ελίσου. Το ζευγάρι δεν θα συνατηθεί πα­ ρά μόνο μετά από τέσσερα χρόνια. Ένας νέος πόλεμος έχει ξεσπάσει, όπου μετέχει ο Αθέσθης, ως στρα­ τηγός, και η Έλισος, η οποία έχει πλέον αποκτήσει και πολεμικές αρετές, ως στρατιώτης. Στο στρα­ τόπεδο, προκαλεί τον Αθέσθη σε μονομαχία απουσία μαρτύρων και εκεί γίνεται η αναγνώριση. Η συγ­ κίνησή τους είναι μεγάλη, ο έρωτάς τους έμεινε αλώβητος τόσα χρόνια, δάκρυα και συγχώρεση αμαρτιών. Η ιστορία θα μπορούσε να τε­ λειώνει στο σημείο αυτό μ’ ένα «ευ­ τυχισμένο τέλος». Όμως συνεχίζε­ ται και εδώ έγκειται μεγάλο μέρος της πρωτοτυπίας της. Οι ήρωές μας, συντροφεμένοι πια, πολεμούν μαζί τους άπιστους και μάλιστα η Έλισος αναδεικνύεται από τους καλύτερους και γεν­ ναιότερους πολεμιστές. Σε μια μά­ χη ο Αθέσθης σκοτώνει τον στρα­ τηγό των Σαρακηνών Ισμαήλ, αλλά ξαφνικά μαζί με την αγαπημένη του βρίσκονται ξεκομμένοι από τα φίλια στρατεύματα και καταδιώ­ κονται από τους εχθρούς. Μετά από ηρωική αντίσταση κατορθώ­ νουν πληγωμένοι να διαφύγουν σ’ ένα δάσος. Τα τραύματα όμως του Αθέσθη είναι βαριά και σε λίγο πε­ θαίνει στην αγκαλιά της αγαπημέ­

νης του, αφού προηγουμένως την αποτρέπει από το να αυτοκτονήΜε το θάνατο του Αθέσθη, σα­ λεύουν σχεδόν τα λογικά της Ελί­ σου. Σαν τρελή τρέχει εδώ κι εκεί στα λαγκάδια και στα βουνά. Την περιμαζεύουν, για δεύτερη φορά, περιτυχόντες βοσκοί. Την οδηγούν σ’ έναν ασκητή κι εκείνος της φέρ­ νει τη γαλήνη και την ηρεμία. Η Έλισος προσχωρεί στον μοναστικό βίο με το όνομα Ελισάβετ, και έκτοτε «Απέρασε ζωήν σεμνήν, θεάρεστον και θεία». Πεθαίνοντας ανακηρύσσεται Οσία. Αυτή είναι με αδρές γραμμές η υπόθεση της μυθιστορίας μας. Στο εξώφυλλο της φυλλάδας δεν ανα­ γράφεται το όνομα του συγγραφέα της «Ιστορίας» αλλά μόνο «Νεωστί μεταφρασθείσα εις κοινήν γλώσ­ σαν». Η «μετάφραση» βέβαια της εποχής εκείνης δεν είχε την αυστη­ ρή έννοια της σημερινής μετάφρα­ σης, και η πρωτοτυπία ως βασική λογοτεχνική αρετή είναι μεταγενέ­ στερο είδος. Ο άγνωστος, για την ώρα, Κεφαλλονίτης κατά πάσα πι­ θανότητα, «μεταφραστής»-συγγραφέας δανείστηκε μάλλον το μύθο στα γενικά του σημεία (ή έστω κα­ τασκεύασε μία παράφραση) και κατόπιν, δουλεύοντας δημιουργι­ κά, τον προσάρμοσε στα ήθη της εποχής και επιπλέον του έδωσε έμ­ μετρη μορφή σε 15σύλλαβους ιαμ­ βικούς ομοιοκατάληκτους στίχους. Το πρότυπο, πιθανώς ιταλικό, μας είναι ακόμα άγνωστο. Η υπόθεση, όπως είδαμε, παρου­ σιάζει, μέχρι την αναγνώριση του Αθέσθη και της Ελίσου, το κλασι­ κό μοτίβο των «αποχωριζομένων εραστών», των εραστών δηλαδή οι οποίοι, λόγω εξωτερικών συνθη­ κών και εκτάκτων γεγονότων, χω­ ρίζονται, τραβούν πολλά βάσανα, μένοντας όμως πάντα πιστοί στην αγάπη τους, και στο τέλος ξανα­ σμίγουν και χαίρονται από ’κει και πέρα πλέρια τον έρωτά τους. Εδώ, μετά απ’ αυτό το κλασικό μοτίβο, η ιστορία δεν τελειώνει. Οι εραστές συντροφεμένοι συνεχίζουν τις ανδραγαθίες στον πόλεμο, αλλά καταλήγουν ο ένας στο θάνατο και ο άλλος στο μοναστήρι. Η «Νέα Ιστορία» μετατρέπεται στο τέλος της σε ηθικοδιδακτική, αποχρωμα­ τίζοντας αρκετά το ερωτικό στοι­ χείο. Ίσως στην απουσία του «ευ­ τυχισμένου τέλους» να οφείλεται η μικρή της απήχηση στο κοινό των

μέσων του 18ου αιώνα και κατά συνέπεια η όχι και τόσο μεγάλη εμ­ πορική της επιτυχία. Ίσως πάλι το κλειδί να το δίνει η λέξη «Νέα» («Νέα Ιστορία») που σημαίνει ότι η μυθιστορία αυτή δέν συγκαταλέγε­ ται στις γνωστές και διαδεδομένες την εποχή εκείνη (π.χ. τον «Ερωτόκριτο») και συνεπώς ξένισε το ανα­ γνωστικό κοινό. Ό ,τ ι καθιστά πολύτιμη την ανεύρεση της παλαιός αυτής μυθι­ στορίας, είναι, ότι αφενός έχουμε ένα ακόμη γλωσσικό δείγμα της δη­ μώδους (ή έστω της καλλιεργημέ­ νης δημώδους με κρητικές καταβο­ λές) γλώσσας των μέσων του 18ου αιώνα, και αφετέρου διαθέτουμε ακόμη ένα στοιχείο, που μας επι­ τρέπει να μελετήσουμε πιο θεμε­ λιωμένα το αισθητικό γούστο του αναγνωστικού κοινού, δηλαδή των μέσων και ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων, της εποχής εκείνης. Αλλά και ως περιεχόμενο η έμμε­ τρη μυθιστορία παρουσιάζει πρω­ τότυπες πλευρές σε σχέση με ανά­ λογα έργα της εποχής. Καταρχήν, όπως ήδη επισημάνθηκε, δεν κατα­ λήγει στο καθιερωμένο «ευτυχισμέ­ νο τέλος», αλλά προχωρεί μέχρι το θάνατο του ήρωα και τη φυγή της ηρωίδας από τα εγκόσμια. Έπειτα, ενώ μας δίνει την εικό­ να μιας γυναίκας ολόψυχα αφοσιωμένης και ολοκληρωτικά δοσμέ­ νης στον αγαπημένο της («γιατί εγώ δεν θε να ζω για με, μα για εκείνον» στ. 266 «για κείνον ήμουν ζωντανή» στ. 270), που ο θάνατός της όπως λέει η ίδια «θέλει με χαρήνει / και να μου φανισθεί γλυ­ κός, γιατί με την βουλήν του / εγώ ποθαίνω σήμερον για ευχαρίστησίν του» στ. 272-274, που ακόμη κι όταν την αδικεί ο Αθέσθης εκείνη κράζει «πώς η μπορώ να ζήσω / μακρ’ από κειον τον άσπλαχνον, σαν τον αποχωρίσω;» στ. 315-316, που είναι έτοιμη να θυσιαστεί με το πρώτο πρόσταγμά του («γι’ αυτό γυρεύω την πληγήν ετούτην του θανάτου / κατά του ’γαπημένου ανδρός το πρόσταγμά του» στ. 321322), αυτή η γυναίκα τελικά δεν προβάλλει ως ένα εύθραυστο πλά- · σμα, ως μία αραχνοΰφαντη ύπαρ­ ξη, αλλά ως μία δυναμική οντότη­ τα, που τα βγάζει πέρα μόνη της «σε λόγγους, σε βουνά, και σ’ αγριωμένα δάση», που αντέχει «στες άγριες μοναξιές» και που παρ’ όλους τους «αναστεναγμούς» και τα κλάματά της κατορθώνει να

62/οδηγος διατηρηθεί όρθια και να σταθεί με αξιοπρέπεια για τέσσερα ολόκληρα χρόνια, όσο κρατάει ο χωρισμός της από τον Αθέσθη. Και όχι μόνο αυτό. Εμφανίζει αξιοθαύμαστο θάρρος, αποκτά μέχρι και πολεμι­ κές αρετές και ικανότητες. Έτσι, όταν ξανασμίγει με τον αγαπημένο της, η Έλισος δεν επαναπαύεται στη ζεστασιά ενός αρχοντικού σπι­ τιού, αλλά στέκεται δίπλα του, μά­ χεται δίπλα του (και τόσο επά­ ξια...) και κινδυνεύει απ’ τους εχθρούς αρνούμενη να τον αφήσει μόνο, του μιλάει σχεδόν μητρικά («μα θα γενώ σκουτάρι / να σε φυ­

λάξω και εγώ με τούτο το δοξάρι» στ. 725-726) και τραυματίζεται αμυνόμενη πλάι του. Έχουμε δηλαδή το συνδυασμό μιας πολύ δυναμικής γυναίκας, που δεν διστάζει όμως να αφεθεί στον έρωτά της, να ταυτισθεί με τον αγαπημένο της και να του δο­ θεί απόλυτα. Τόσο στα Αρχαία, όσο και στα Μεσαιωνικά Ερωτικά Μυθιστορή­ ματα έχουμε ηρωίδες με θάρρος και με αντοχή και με αφοσίωση στον εραστή, όχι όμως μέχρι του σημείου να πολεμούν πλάι πλάι εναντίον των εχθρών. Ακόμη και

για τον 18ο αιώνα που γράφτηκε ο Αθέσθης, η τόσο έμπρακτη ισότητα των φύλων ήταν αδιανόητη. Έτσι, κι απ’ αυτή την άποψη, το έργο παρουσιάζει πρωτοτυπία και είναι σημαντικό. Πρέπει λοιπόν να συγχαρούμε τόσο τον ερευνητή που ανακάλυψε το λησμονημένο αυτό έργο της Γραμματείας μας, όσο και το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών που το εξέδωσε. Ας σημειωθεί, ότι στο βιβλίο υπάρχει και φωτοτυπημένο όλο το κείμενο, κατά την έκ­ δοση του Βόρτολη, του 1749. ΤΑΣΟΣ ΜΑΚΡΑΤΟΣ

ο Βοναπάρτης των λογιών Π ΑΝΑΓΙΩ ΤΗ ΚΑ Ν Ε ΛΛ Ο Π Ο Υ Λ ΟΥ: Ν απολέων Βοναπάρτης. Αθήνα, Διον. Γιαλλελής, 1983. Σελ.

182.

Ο Ναπολέων είναι από τα φαινόμενα εκείνα που όχι μόνο στέ­ κονται ψηλά και δεσπόζουν στο ιστορικό στερέωμα αλλά και προκαλούν αδιάκοπα το ενδιαφέρον του ερευνητή και του στο­ χαστή. Ατέλειωτη η βιβλιογραφία γύρω από το πρόσωπο και την εποχή του που σημαδιακά πήρε και το όνομά του: Ναπο­ λεόντειοι χρόνοι (1799-1815). Άσημος αξιωματικός στην αρχή, αναδείχθηκε μια ορισμένη ιστορική στιγμή (1793), παραγκωνίσθηκε αργότερα (1794), για να κρατήσει μετά τις τύχες του κό­ σμου στα χέρια του επί μία δεκαπενταετία ώς την άδοξη πτώση του το 1814. «Στολισμένος [sc. ο Ναπολέων] με κυβερνητικός και στρατιωτικός αρετάς υπερτέρας όσων μας παρέδωκεν η ιστορία, και δημιουργημένος από την φύσιν να εμπνέη φό­ βον εις τους ταραχοποιούς, και σέ­ βας εις τους επιθυμητάς της ησυ­ χίας, εις τούτο μόνον επλανήθη, ότι δεν ενόησεν οποίους καρπούς επρόσμεναν οι άνθρωποι από τα τόσα του προτερήματα», σημειώνει ο Κοραής,1 αρκετά χρόνια μετά την αποτυχία και το θάνατο του πρώΟ κ. Κανελλόπουλος ασχολήθη­ κε και με τον Ναπολέοντα, τον σωτήρα και συγχρόνως ενταφίαση) των ιδεών της γαλλικής επαναστά-

σεως. Η εργασία του (αποσπασμέ­ νη από την Ιστορία τον ευρωπαϊ­ κού πνεύματος) έρχεται σαν συνέ­ χεια της Γαλλικής επαναστάσεως (βλ. Διαβάζω , τ. 100, σσ. 68-69). Ο τρόπος όμως της δουλειάς του εί­ ναι διαφορετικός. Σ’ εκείνο ο συγ­ γραφέας βασίστηκε στην κυριότερη (κλασική, θά ’λεγα) βιβλιογραφία για τη γαλλική επανάσταση. Στον Βοναπάρ τη του διάλεξε άλλο τρό­ πο. Είδε τον Ναπολέοντα μέσα από την οπτική γωνία εκπροσώπων του πνεύματος. Πιο σωστά: ο κ. Κα­ νελλόπουλος έδωσε έναν δικό του Βοναπάρτη με τις διατυπώσεις μιας Μ. de Stael, ενός Constant, ενός Chateaubriand, ενός Stendhal,

ενός Byron, ενός Hugo, ενός Tol­ stoi και πολλών άλλων κορυφαίων της λογιοσύνης. Οδηγός του ο ίδιος ο Ναπολέων, όπως εμφανίζεται μέ­ σα από το Memorial de Sainte-ΗέΙέne του Las Cases που πρωτοεκδόθηκε στα 1822-1823. Αυτό τι σημαί­ νει; Ό χι βέβαια ότι ο συγγραφέας «αποδελτίωσε» τις απόψεις τού α ή του β λογίου, που μετά κατέταξε σε μια λογική σειρά από την οποία ξεπήδησε τεχνητά ο Βοναπάρτης του, αλλ’ ότι, αντιμετωπίζοντας ο κ. Κανελλόπουλος ιστορικά το θέμα «Ναπολέων», μελέτησε και αφο­ μοίωσε τις κρίσεις των πνευματι­ κών ανθρώπων και μας έδωσε ένα νέο Βοναπάρτη επιλέγοντας τις απόψεις άλλων που ταυτίζονταν με τις δικές του. Η δουλειά είναι πρω­ τότυπη, γραμμένη με πολύ κριτική και συνθετική δύναμη, έστω κι αν ο συγγραφέας κρύβεται πίσω από τη φρασεολογία (πολλές φορές αποφθεγματική) σύγχρονων και μεταγενέστερων του Ναπολέοντα λογοτεχνών, φιλοσόφων, καλλιτε­ χνών κλπ. Πέντε κεφάλαια απαρτίζουν το βιβλίο του κ. Κανελλόπουλου. Στο

οδηγος/63 πρώτο (σσ. 9-44), που είναι εισα­ γωγικό, ο συγγραφέας κατατοπίζει τον αναγνώστη του και για τον τρόπο της δουλειάς του και για το πρόσωπο με το οποίο θα ασχολη­ θεί. Χρονικά εκτείνεται ώς το 1799 και αποτελεί τον κρίκο που συνδέει τη Γαλλική επανάστασή του με τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ακολου­ θεί το δεύτερο κεφάλαιο (σσ. 4592) με την εξέταση της εποχής από την Υπατεία (1799) ώς το απόγειο της δόξας (1811). Το τρίτο κεφά­ λαιο (σσ. 99-112) είναι αφιερωμένο στην κατάρρευση: Από την κορυφή ώς την παραίτηση και την απομό­ νωση (1814). Μέσα σ’ αυτή την τριετία ο Ναπολέων από αυτοκράτοράς της Ευρώπης βρέθηκε αυτοκράτορας της Έλβας. Στο τέταρτο κεφάλαιο (σσ. 123-146), που θα μπορούσε νά ’χει τίτλο «Βοναπάρτης και Κονστάν», επισκοπούνται σύντομα τα κρίσιμα για την Ευρώ­ πη χρόνια 1814-1815. Ο Ναπολέων όμως γύρισε απροσδόκητα στη Γαλλία τον Μάρτιο του 1815. Νέα άνοδος και απεγνωσμένες προσπά­ θειες για «ανακατάληψη του χαμέ­ νου εδάφους». Για μια ακόμη φορά η Ευρώπη σείστηκε από τον Βονα­ πάρτη. Ήταν όμως ένας νέος σει­ σμός ή ο σφαδασμός ενός θηρίου; Έτσι το βιβλίο συμπληρώνεται με το πέμπτο κεφάλαιο (σσ. 147-182) που αναφέρεται στο διάστημα των Εκατό Ημερών, το Βατερλώ, την εξορία στην Αγία Ελένη και το θά­ νατο του Πρωταγωνιστή (1821). Η διάρθρωση των κεφαλαίων φαίνεται λίγο ανορθόδοξη, αλλά αν ληφθεί υπόψη η ιδιοτυπία του βιβλίου, αν υπολογιστεί δηλ. ότι ο Βοναπάρτης εξετάζεται μέσα από τους φακούς της λογιοσύνης, τότε η κατάστρωση αναδεικνύεται θεμι­ τή. Και για να κλείσουμε με τα ελλη­ νικά πράγματα θα πω δύο λόγια για τον αντίκτυπο της ναπολεόν­ τειας εποχής στον δικό μας χώρο,2 παραλείποντας τα σχετικά με το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα της Αιγύπτου ή τις σχέσεις Ρήγα, Κοραή, Επτανησίων και άλλων με τον Ναπολέοντα, που είναι πιο γνω­ στά. Στα χρόνια λοιπόν αυτά και ο υπόδουλος τότε Ελληνισμός ένιωσε τους κραδασμούς του σεισμού του. Είναι χαρακτηριστική η φράση του A, X. Ανάργυρου: «Όλος ο παρ’ ημίν κόσμος περιέστρεφεν εις το στόμα του τότε [= τέλος ΙΗ ' και αρχές ΙΘ' αι.] τον Βοναπάρτην κα-

ταβαίνοντα τας Άλπεις..».3 Ο κραδασμός προξένησε ελπίδες, οι ελπίδες κάποτε θυσιάσθηκαν στο βωμό της πολιτικής σκοπιμότητας και τη θέση τους κατέλαβε η απο­ γοήτευση.*123456Όμως το μάθημα ήταν ισχυρό. Οι ελπίδες ωρίμασαν την ιδεολογία και δυνάμωσαν την αυ­ τοπεποίθηση που σχεδόν είχε εκλείψει. Το πρίσμα του ρεαλισμού που χάρισαν στους Έλληνες οι να­ πολεόντειοι χρόνοι ήταν ένα μεγά­ λο κέρδος. Δύο διαμετρικά αντίθετα έντυπα μας δίνουν μια αμυδρή εικόνα των συγκινήσεων και διαθέσεων κά­ ποιων Ελλήνων λογίων: 1802, ο Βοναπάρτης οδεύει στο μεσουρά­ νημα. Ο Πολυζώης Κοντός, Γιαννιώτης κληρικός, εκδίδει στο Παρί­ σι ένα μακροσκελές ποίημα σε ηρωικό εξάμετρο με παράλληλη πε­ ζή μετάφραση στα γαλλικά. Τίτλος του: Ε π οποιία εις τας αριστείας του ήρωος Ν απολεόν Βοναπάρτε, Πρώτον Κ ονσόλου της Γαλλικής Πολιτείας. Εξυμνεί τον Ναπολέον­ τα και αφιερώνει το πόνημά του τη μεγαλοπρεπέστατη σ νζύγφ τον αυ­ τού Βοναπάρτε.4 1818, ο Βοναπάρτης εξόριστος στην Α γία Ελένη. Ο Νικόλαος Σκούφος εκδίδει στο Μ όναχο το αμφίβολο Χ ειρόγραφ ον εκ της

Πολυξένη

.5Οι διαθέσεις του δεν φαίνονται καθόλου φιλικές.

Α γία ς Ελένης

Νομίζω ότι ο επιγραμματικός χαρακτηρισμός του Κοράη για τον Ναπολέοντα έχει κάποιο βάρος. Αν και αναγνωρίζει ότι κανείς από τους σύγχρονούς του ηγέτες «δεν αξίζει τον Ναπολέοντα» και ότι «κατεστράφη από ασυγκρίτως υπο­ δεεστέρους του δέσποτας», κατα­ λήγει: ήταν «μεγαλουργός αλλ’ όχι μέγας ανήρ».6. ΣΤΕΡ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ Σημειώσεις: 1. Βίος Αδαμάντιου Κοραή συγγραφείς παρά του ιδίου..., Παρίσι 1833, ο.

24.

2. Το θέμα απασχολεί τον κ. Κανελλόπονλο στις σσ. 30-32, 173-174 και 179-181 του βιβλίου του.

3. Ανάργυρον Ανόρέον X. Αναργύρου, Τα σπετσιωτικά, A ', Αθήνα 1861, σ.

4. Δεν είναι άσχετο να αναφερθεί εδώ ότι το προσωπικό αντίτυπο τον Κο­ ραή που σώζεται στη Χίο φέρει ιδιό­ χειρη αφιέρωση τον Κοντού: τφ ελλογίμψ κυρίψ Κοραή.

5. Πρόκειται για μετάφραση του Manuscrit venu de st. Ηέΐέηε, d’ une maniere inconnue, Λονδίνο 1817.

6. Βλ. Βίος Αδαμάντιου Κοραή συγ­ γραφείς παρά του ιδίου..., ό.π., σσ.

24 και 26.

Νεράϊδα τής ’Αθήνας

έκόόσεις Ν ΕΦΕΛΗ Μ ανρομιχάλη 9 ’Αθήνα 10679 Τηλ. 3607744-3604793

6 4 /σ υ ν ε ν τε υ ξη

Σπύρος Πλασκοβίτης: «Το γράψιμο είναι ο μόνος λόγος κι η ουσία της ζωής μου» Ο Σπύρος Πλασκοβίτης πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1952 με τη συλλογή διηγημάτων τον το «Γυμνό Αέντρο» -μια συλλογή που παρότι δεν κατόρθωνε «να μεταμορφώσει το ακατέργαστο υλικό της σε τέχνη», όπως έγραφε τότε ο Β. Βαρίκας, έδειχνε ωστόσο καθαρά τις εξελικτικές δυνατότητες τον δημιουργού της. Από τότε μέχρι σήμερα ο Σ. Πλασκοβίτης κατάφερε να ξεπεράσει την αποτελεσματικότητα και το «ενστικτώδες» που χαρακτήριζαν τα Κύριε Πλασκοβίτη, πώς λέγεται και τι ακριβώς είναι το καινούριο σας βιβλίο; ΛΕΓΕΤΑΙ το «Τρελό επεισόδιο» και είναι μια συλλογή διηγημάτων κάπως διαφορετική από τα παλιότερα βιβλία μου. Διαφορετική σε τι; ΝΑ... έχει κάπως πιο προσωπικό χαρακτήρα. Κι έχει προσωπικό χαρακτήρα όχι μόνο γιατί

πρώτα τον βιβλία και ν’ αποκτήσει μια συνολική θεώρηση ζωής, στήριγμα , σταθερό και οδηγό στο ώριμο πια πεζογραφικό του έργο. Μια θεώρηση ζωής όπου ο πολιτικο-κοινωνικός προβληματισμός έχει τον πρώτο λόγο, ενώ η ποιητική γραφή προσαρμοσμένη στις ανάγκες της πεζογραφίας, συμπληρώνει γόνιμα τη μυθοπλαστική φαντασία τον συγγραφέα. (Τη συνέντευξη από τον Σ. Πλασκοβίτη πήρε η Μαρία Τρονπάκη). φέρνει κάτι από τον αέρα και τις προσωπικές εμπειρίες που έζησα στο εξωτερικό τα τελευ­ ταία χρόνια αλλά και γιατί έχει έντονα τονισμέ­ νο το ερωτικό στοιχείο. Ό σο πιο πολύ, δηλαδή, «χωνόσαστε» προσωπικά στην πολιτική, τόσο πιο πολύ απομακρύνεται η πολιτική από τα βιβλία σας... Α... ΝΑΙ! Δεν ξέρω αν αυτό θα μπορούσε να

σ υ ν εν τευ ξη /6 5 Τι ακριβώς είναι αυτή η παραίσθηση; ΟΝΕΙΡΕΥΟΜΑΣΤΕ περισσότερο έντονα αυτό τον καιρό κι ονειρευόμαστε εφιαλτικά. Η πραγ­ ματικότητα είναι όλο και πιο σκληρή και οδη­ γεί σ’ ένα ταξίδι. Αν θέλετε μπορείτε να το πεί­ τε ταξίδι φυγής από τον εαυτό μας κι από αυτά που μας περιβάλλουν. Ένα ταξίδι πάνω σ’ άγνωστες εγκαταλειμμένες γραμμές. Ένα ταξί­ δι που δεν καταλήγει πουθενά. Κι αυτό το τα­ ξίδι του ανθρώπου στο άγνωστο είναι ένα από τα μηνύματα που μας δίνουν σήμερα οι καιροί. Σε τι άλλο διαφέρει αυτό σας το βιβλίο από τα προηγούμενα; Ο κοινωνικός προβληματισμός είναι εδώ λιγό­ τερο άμεσος απ’ ό,τι παλιότερα. Το βιβλίο αυτό ασχολείται πιο πολύ με τη σημερινή δραματική κατάσταση του ανθρώπου και ιδιαίτερα μ’ αυτή την έκρηξη του τραγικού ερωτισμού που παρα­ τηρούμε τα τελευταία χρόνια γύρω μας. Σε τι έγκειται η τραγικότητα του σύγχρο­ νου ερωτισμού;

χαρακτηριστεί με τον καλό ή τον κακό τρόπο, «φυγή», πάντως είναι αλήθεια. Ό ταν πια ο κοινωνικός προβληματισμός φτάνει στο σημείο να γίνεται ασφυκτικό αγκάλιασμα, αισθάνεσαι σαν τεχνίτης του λόγου την ανάγκη να ξεφύγεις. Είναι δηλαδή το καινούριο σας βιβλίο ένα αντιστάθμισμα στις πολιτικές σας δραστηριότητες; Σ’ ΕΝΑ βαθμό ναι. Αλλά είναι και μια διάθεση ν’ αποφύγεις τον κίνδυνο να αιχμαλωτιστείς τε­ λικά στις καταστάσεις τις οποίες υπηρετείς. Και γιατί το λέτε «Τρελό επεισόδιο»; Ο ΤΙΤΛΟΣ του δεν προέρχεται μόνο από τον τίτλο του μεγαλύτερου διηγήματος της συλλο­ γής αλλά και από μια αντίληψη που διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο. «Το Τρελό επεισόδιο» εί­ ναι ένα συμβολικό ταξίδι με τρένο, που κάνουν μερικοί αντιπροσωπευτικοί τύποι σημερινών ανθρώπων, ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην παραίσθηση. Ο σημερινός άνθρωπος έχει μπροστά του από τη μια την πραγματικότητα, που η ύπαρξή της δεν του διαφεύγει, αλλά από την άλλη παίζει συνεχώς ένα ρόλο: βρίσκεται σε μια κατάσταση παραισθητική.

ΕΓΚΕΙΤΑΙ στο ότι, παρά την τόση σεξουαλική απελευθέρωση, ο άνθρωπος δεν οδηγήθηκε στην ολοκλήρωση αλλά σε μια υπαρξιακή τρα­ γικότητα. Επιστρέφετε λοιπόν ξανά στο διήγημα με το καινούριο σας βιβλίο. Έχετε τώρα πια γράψει δύο μυθιστορήματα και πέντε συλλογές διηγημάτων... ΝΑΙ... Η αλήθεια είναι ότι καταφεύγω πιο συ­ χνά στο διήγημα απ’ ό,τι στο μυθιστόρημα κι

Ο σημερινός άνθρωπος βρίσκεται σε μια κατάσταση παραισθητική αυτό συμβαίνει για δυο λόγους. Ο ένας είναι πρακτικός: Μες τον κατατεμαχισμένο από τις πολλές ασχολίες χρόνο μου, μπορώ να γράφω πιο εύκολα διηγήματα παρά μυθιστορήματα. Καλώς ή κακώς δεν υπήρξα ποτέ ο άνθρωπος που ασχολιόταν μόνο με τη συγγραφή. Δούλε­ ψα την τέχνη μου ανάμεσα και σ’ άλλες ασχο­ λίες. Και δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι θα ήμουν καλύτερος συγγραφέας αν η μόνη μου ασχολία ήταν το γράψιμο. Αυτός είναι ο ένας, λόγος. Όμως ο βασικός είναι άλλος: Χωρίς να

6 6/σ υ νεν τευ ξη θέλω να πω ότι το μυθιστόρημα δεν έχει λόγο ύπαρξης στις μέρες μας, πιστεύω ότι το διήγη­ μα μπορεί να εκφράσει καλύτερα την εποχή μας που δεν είναι'εποχή επική. Το διήγημα σήμερα εμπλουτισμένο με μυθιστορηματικά στοιχεία έχει μια συμπύκνωση που σου επιτρέπει να δώ­ σεις με έναν γρήγορο χειρισμό τις ποικίλες εκ­ φάνσεις της σημερινής ζωής. Εξάλλου μια συλ­ λογή διηγημάτων σέβεται πιο πολύ και το χρό­ νο του αναγνώστη. Αν την ανοίξει και δεν του αρέσει το πρώτο διήγημα την κλείνει. Ενώ το μυθιστόρημα είναι λιγάκι αχάριστο και απαιτη­ τικό. Δεν το σταματάς εύκολα άμα το αρχίσεις. Κύριε Πλασκοβίτη, οι ευρωβουλευτικές σας εμπειρίες θα μπορούσαν ν’ αξιοποιηθούν συγγραφικά; ΠΙΣΤΕΥΩ ναι. Αν έγραφα κάτι γι’ αυτές θα ήταν ένα βιβλίο που θα το τιτλοφορούσα «Ημι­ κύκλιο», από το όνομα της αίθουσας του Ευρω­ παϊκού Κοινοβουλίου. Και τι θα δείχνατε εκεί; Τη σκηνή ή τα παρασκήνια της Ευρωβουλής; ΚΑΙ τα δυο... Αλλά αυτά είναι φιλόδοξα σχέ­ δια. Και μια που φτάσαμε στις πολιτικές σας ασχολίες, ας σας κάνω τις κλασικές ερω­ τήσεις που γίνονται σ’ έναν πολιτευόμενο συγγραφέα. Δεν σας φοβίζει η πολιτική δέσμευση; ΜΕ φοβίζει οποιαδήποτε δέσμευση. Είμαι άν­ θρωπος που αμφισβητώ ακόμα και τον ίδιο μου

Το ταξίδι του ανθρώπου στο άγνωστο είναι ένα από τα μηνύματα που μας δίνουν οι καιροί τον εαυτό. Αλλά άλλο δέσμευση κι άλλο το να έχεις την πεποίθηση ότι οι καιροί σού επιβάλ­ λουν να υπηρετήσεις, με τον τρόπο που νομί­ ζεις κι ώς εκεί που νομίζεις, ακόμα και άμεσες πολιτικές ή κοινωνικές ανάγκες του τόπου σου. Μπορείς να βοηθήσεις στο να προωθηθεί μια εποχή χωρίς κατ’ ανάγκη να χάσεις σαν συγ­ γραφέας και σαν άνθρωπος την ελευθερία σου και χωρίς να στερηθείς τη δυνατότητα να πα­ ρατηρείς ό, τι«υμβαίνει γύρω σου με καθαρό

μάτι. Εξάλλου εγώ έχω καταγωγή επτανησιακή κι οι Επτανήσιοι συγγραφείς είχαν πολύ συχνά σχέση με την πολιτική. Θυμηθείτε τον Πολυλά, τον Μαβίλη ή τον Θεοτόκη... Η ενασχόλησή τους με την πολιτική δεν νομίζω ότι τους έκανε κακούς συγγραφείς. Καλά η πολιτική... αλλά η σύνδεση του συγγραφέα μ’ ένα συγκεκριμένο κόμμα και μάλιστα κόμμα εξουσίας; ΚΟΙΤΑΞΤΕ... Αν δεν είσαι απλός παρατηρη­ τής των πραγμάτων και θέλεις να υπηρετήσεις κάποιους άμεσους πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους, τότε πρέπει να επιλέξεις από ποιους δρόμους θα μπορούσαν να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι. Εάν λοιπόν τότε αισθανθείς ότι το α ή β κόμμα μπορεί να βοηθήσει προς αυτή την

Το διήγημα μπορεί να εκφράσει καλύτερα την εποχή μας που δεν είναι επική κατεύθυνση συνδέεσαι μαζί του. Από κει κι ύστερα, αν διαψευστείς ή αν υπάρξει μια γενι­ κότερη αποτυχία, αποτυγχάνεις και συ μαζί του. Αλλά τι να γίνει, για ένα και για δυο μόνο πράγματα απογοητευόμαστε στη ζωή; Εκτός αυτού πιστεύω ότι κάθε άτομο που πολιτεύεται μ’ ένα κόμμα έχει τρόπο να κρατήσει και τη δι­ κή του προσωπική πολιτική του στάση. Αλλά πέρα κι αυτό... Ρωτώ κι εσάς κι όσους μου κά­ νουν την ίδια ερώτηση: Βλέπετε στα βιβλία μου κάποιο συμβιβασμό; Γιατί τελικά εκεί κρίνεται ο συγγραφέας. Στα βιβλία του. Το πρόβλημα δεν είναι αν τα βιβλία σας δείχνουν συμβιβασμό. Εγώ απλώς ανα­ ρωτιέμαι μήπως ένας συγγραφέας θ’ αν­ τιλαμβανόταν πιο πλατιά τα πράγματα, αν δεν είχε σύνδεση μ’ ένα συγκεκριμένο κόμμα... ΑΥΤΟ είναι ένα θεωρητικό ερώτημα που ισοδυναμεί μ’ αυτό που λέμε καμιά φορά: Αν δεν συνέβαινε αυτό κι αυτό ποια θα ήταν η εξέλιξη της ιστορίας; Όμως η ιστορία είναι αυτή που συνέβη και το έργο του συγγραφέα είναι αυτό που γράφτηκε, κι όχι αυτό που θα γραφόταν κάτω από άλλες συνθήκες. Ίσως. Αλλά πιστεύετε ότι η συνεχής ενα­ σχόληση του συγγραφέα με την πολιτική δεν κρύβει κινδύνους φθοράς;

σ υ ν ε ν τε υ ξη /6 7 ΑΝ η ερώτηση έχει την έννοια του να πέσεις στη ρουτίνα, θα έλεγα ότι η οποιαδήποτε ρου­ τίνα είναι κακή και καταλήγει σε κάποια νεύ­ ρωση. Ακόμα και η ρουτίνα του γραψίματος. Πάντως εγώ νομίζω ότι η μεταδικτατορική πο­ λιτική μας ζωή είναι δύσκολο να πέσει στη ρου­ τίνα. Είτε ευτυχώς είτε δυστυχώς, έχουμε συνε­ χώς έκτακτες καταστάσεις κι έκτακτα περιστα­ τικά που συμβαίνουν ή που μπορούν να συμ­ βούν από στιγμή σε στιγμή, έτσι που η ρουτίνα στην πολιτική ζωή, να μην αποτελεί κίνδυνο. Κίνδυνος είναι ο εφησυχασμός. Ας αφήσουμε όμως την πολιτική κι ας επιστρέφουμε στο έργο σας και συγκε­ κριμένα στο «Φράγμα». Πολλοί το θεω­ ρούν σαν το κορυφαίο σημείο του έργου σας. Εσείς τι πιστεύετε; ΕΝΑΣ συγγραφέας αγαπάει βέβαια όλα τα παιδιά του, αλλά το «Φράγμα» ήταν πράγματι για μένα μια σημαντική στιγμή. Γιατί εκεί απο­ κρυσταλλώθηκε όλη η εμπειρία της προηγούμε­ νης ζωής μου και κυρίως η εμπειρία της Κατο­ χής και του Εμφύλιου. Το βιβλίο βγήκε το 1961, σε μια εποχή που όλ’ αυτά είχαν τελειώσει πια και που μπορούσε να δει κανείς καθαρότερα το πρόσφατο παρελθόν της ανθρωπότητας. ΓΓ αυ­ τό το βιβλίο γράφτηκαν βέβαια διάφορα, με πολλά από τα οποία δεν συμφωνώ. Πολλοί, για παράδειγμα, το είδαν σαν προβληματισμό απέ­ ναντι στην τερατώδη πρόοδο της τεχνικής, ενώ εγώ εκείνο που φιλοδόξησα να δείξω ήταν η κρίση του πολιτισμού μας. Η κρίση αυτού του τεράστιου οικοδομήματος που μέσα του ζούμε κι ανατρεφόμαστε και που, ενώ μας προστα­ τεύει από τη μια, μας καταπιέζει από την άλλη. Κι αυτό ακριβώς είναι το ρήγμα του, το ελάτ­ τωμά του. Το «Φράγμα» του 1961 είχε πράγματι ένα ρήγμα που όμως τότε δεν ήταν ορατό. Αν ξαναγράφατε σήμερα το «Φράγμα» -μετά

Είμαι άνθρωπος που αμφισβητώ ακόμα και τον ίδιο μου τον εαυτό από 25 χρόνια- θα μπορούσατε να προσ­ διορίσετε ποιο ακριβώς είναι το ρήγμα του; ΟΧΙ. Για μένα το ρήγμα δεν έχει προσδιοριστεί

W

UJ

W

Ο

< * ω

I

ί*

Διατίθεται ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ του Γ. Θ. Βαφόπουλου Ένα χρονικό που αφορά τη Θεσσαλονίκη του αιώνα μας

0* w m3

<

βιβλία περιοδικά ξένος τύπος Ο χαρτικά - σχολικά ω εκδόσεις τέχνης < μεταξοτυπίες α λιθογραφίες Ε γκραβούρες Ο παλιά βιβλία Ο

I

1 2

ΙΑΝΟΣ

ΑΡΚΤΟΤΕΛΟΥΣ 7 - ΘΕΣ/ΝΙΚΗ - ΤΗΛ. 277.004

6 8 /σ υ νεν τε υξη

Βιογραφικό Σ. Πλασκοβίτη Ο Σπύρος Πλασκοβίτης γεννήθηκε στην Κέρκυρα αλλά έζησε τα περισσότερό του χρόνια στην Αθή­ να. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κι από το 1951 ακολούθησε τον δικαστικό κλάδο. Το 1968 συνελήφθη για την αντιστασιακή του δράση κι έμεινε στη φυλακή ώς την πτώση της δικτατορίας. Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας επαναφέρεται στη δικαστική του θέση και προάγεται σε Σύμβουλο Επικράτειας για να παραιτηθεί λίγο αρ­ γότερα, το 1977, μετά την απαλλαγή των ενόχων της σφαγής του Πολυτεχνείου. Το Νοέμβριο του ίδιου έτους εκλέγεται βουλευ­ τής Επικράτειας του ΠΑ.ΣΟ.Κ και επανεκλέγεται βουλευτής με το ίδιο κόμμα το 1981. Έ χει συνεργαστεί στο παρελθόν με πολλά λογο­ τεχνικά περιοδικά, ενώ έργα του έχουν μεταφρα­ στεί στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Έ ργα τον Το Γυμνό Δέντρο (νουβέλα, 1952) Η Θύελλα και το φανάρι (διηγήματα, 1955, Κρατι­ κό Βραβείο) Το Φράγμα (μυθιστόρημα, 1961, Βραβείο των Δώ­ δεκα) Οι Γονατισμένοι (διηγήματα, 1965) Το Συρματόπλεγμα (διηγήματα, 1974) Η Πόλη (μυθιστόρημα, 1979, Α ' Κρατικό Βραβείο) Το τρελό επεισόδιο (διηγήματα, 1984).

ακόμα. Βλέπω πάντως ότι αυτός ο πολιτισμός, τον οποίο θαυμάζαμε απεριόριστα παλιότερα, γίνεται όλο και πιο πολύ ασφυκτικός. Το αντι­ λαμβάνονται αυτό ιδιαίτερα οι νέοι που νιώ­ θουν ότι αυτός ο κόσμος δεν τους χωράει. Κι όμως δεν μπορούν και ν’ απομακρυνθούν τε­ λείως απ’ αυτόν. Ποια είναι η λύση; Δεν τη βλέπω. Κι αυτό είναι το προσωπικό μου δράμα και σαν πολιτικού και σαν ανθρώπου. Ψάχνω να βρω τη λύση και δεν μπορώ. Γι’ αυτό και το φράγμα είναι ακόμα η έκφρασή μου... Και για να πάμε από το «Φράγμα» στο «Συρματόπλεγμα» -τ ’ αντιστασιακά σας διηγήματα- θά ’θελα να σας κάνω το ερώτημα που μου γεννήθηκε από τον πρόλογο του βιβλίου. Λέτε εκεί ότι «τώ­ ρα που ήρθε ο καιρός να βγουν αυτά τα διηγήματα ίσως νά ’χει περάσει κιόλας». Σημαίνει αυτό ότι θεωρείτε την αντιστα­ σιακή λογοτεχνία ανίκανη ν’ αντισταθεί στο πέρασμα του χρόνου;

ΚΑΤ’ ΑΡΧΗ ναι. Η αντιστασιακή λογοτεχνία είναι απαραίτητη αλλά έχει κι έναν επικαιρικό χαρακτήρα. Βέβαια, αν η αντιστασιακή λογοτε­ χνία καταφέρει να δει την ανθρώπινη ψυχή σ’ ό,τι μονιμότερο τη χαρακτηρίζει, τότε μπορεί να έχει και διάρκεια. Αλλά έτσι κι αλλιώς ακό­ μα και σ’ αυτή την περίπτωση, όταν η στιγμή για την οποία γράφτηκε ένα αντιστασιακό έργο περάσει, περνάει μαζί της κι ένα μεγάλο μέρος της αξίας αυτού του έργου. Κι από το «Συρματόπλεγμα» ας πάμε στην «Πόλη». Η πόλη βέβαια δεν κατο­ νομάζεται στο βιβλίο σας αλλά είναι ολο­ φάνερο ότι πρόκειται για την Κέρκυρα του μεσοπολέμου. Γιατί διαλέξατε την Κέρκυρα σαν σκηνικό της «Πόλης»; ΓΙΑΤΙ ήταν ένας χώρος που τον ήξερα καλά. Είχα ζήσει εκεί τα παιδικά μου χρόνια, κι ώς ένα σημείο, κίνητρο για να γράψω το βιβλίο ήταν το να ξαναζήσω εγώ ο ίδιος την Κέρκυρα εκείνων των χρόνων. Να την κρατήσω σαν πό­ λη, να κρατήσω μια ζωή'που έφυγε για πάντα. Γιατί η Κέρκυρα εκείνης της εποχής είναι ακό­ μα ολοζώντανη μέσα μου. Θυμάμαι ακόμα το εκρηκτικό πολιτικό κλίμα βενιζελισμόςαντιβενιζελισμός κι όλες τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής. Οι ιστορίες που αναφέρω στην «Πόλη» ακόμα και τα πρόσωπα είναι αλη­ θινά και υπαρκτά. Σας έκανα αυτή την ερώτηση γιατί, δια­ βάζοντας το βιβλίο, πίστεψα ότι ο λόγος που διαλέξατε την Κέρκυρα ήταν το ότι το πολιτικο-κοινωνικό παιχνίδι εκείνης της εποχής παίχτηκε διαφορετικά εκεί απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ελλάδα... ΤΟ πολιτικό παιχνίδι που παίχτηκε Κέρκυρα ήταν πιο ευδιάκριτο για μένα.

στην

Τι εννοείτε ευδιάκριτο;

Κάθε άτομο που πολιτεύεται μ’ ένα κόμμα έχει τρόπο να κρατήσει και την προσωπική πολιτική του στάση ΕΝΝΟΩ ότι το ήξερα, ότι το είχα ζήσει κι ότι μπορούσα να το δώσω. Εξάλλου με ενέπνευσε πολύ κι αυτό το εξωτερικό ειδύλλιο που έχει η

σ υ ν εν τευ ξη /6 9 Κέρκυρα. Αυτή η ειδυλλιακή της ηρεμία που είναι κατά βάθος κι ένας μεγάλος πόνος. Αυτός ο εξωτερικός περίγυρος μου έδινε πολλές δυνα­ τότητες. Γιατί κι εγώ όπως και πολλοί άλλοι συγγραφείς ξεκινάω από μια ατμόσφαιρα κι ύστερα βρίσκω τους πυρήνες στους οποίους θα βασιστεί το βιβλίο. Κι η Κέρκυρα, που ήταν τό­ τε απομονωμένη από την υπόλοιπη Ελλάδα, εί­ χε κάτι το τελείως δικό της μια δική της ξεχω­ ριστή ατμόσφαιρα. Κι αυτή της η απομόνωση, καθώς κι οι χρονικοί δεσμοί με μια περίοδο εξαιρετικής κοινωνικής και οικονομικής ακμής των Επτανήσων, δημιουργούσε εκεί κάποιους διαφορετικούς ανθρώπινους τύπους που με συγκίνησαν και μου προκάλεσαν το ενδιαφέ­ ρον. Σκέφτεστε να γράψετε και τίποτε άλλο για την Κέρκυρα; ΕΧΩ ήδη εδώ και πολύ καιρό σε σχεδιάσματα ένα νέο μυθισοτρημα το οποίο ίσως αποτελέσει τη συνέχεια της «Πόλης». Συνέχεια με ποια έννοια; ΙΣΩΣ οι άνθρωποι της πόλης ή τουλάχιστον με­ ρικοί απ’ αυτούς να έχουν μια συνέχεια στο νέο αυτό μυθιστόρημα. Όμως τα πράγματα εκεί θα είναι ιδωμένα από άλλη σκοπιά. Η γυναίκα που είναι το κυριότερο πρόσωπο στην «Πόλη», η Αγγελίνα, θα είναι πια μια ηλικιωμένη γυναί­ κα η οποία κοιτάει πρός τα πίσω τον έρωτα και τις εμπειρίες της μ’ αντίστροφο τρόπο. Γιατί αντίστροφο; ΓΙΑΤΙ τα πράγματα πρέπει να τα βλέπεις και από τις δυο πλευρές. Σε μένα τουλάχιστον αυτή

Σπύρος Πλασκοβίτης

Θυμάμαι ότι ένα απ’ αυτά τα δοκίμια ήταν για «την πεζογραφία του ήθους», όπως τη λέγατε. Κάποιοι μάλιστα είπαν ότι αυτού του είδους την πεζογραφία υπηρετείτε κι εσείς. Τι ακριβώς είναι η «πεζογραφία του ήθους»;

Κύριε Πλασκοβίτη, έχετε γράψει κι αρ­ κετά δοκίμια. Δεν σκέφτεστε να τα εκδώσετε;

Μ’ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΖΕΙ πολύ το ότι προσέχτηκε τόσο εκείνο το δοκίμιο... Τέλος πάντων. Ή ταν ένα δοκίμιο γύρω από την παράλληλη πορεία τριών συγγραφέων: του Ντοστογιέφσκι, του Κάφκα και του Καμύ. Αυτό που έλεγα εκεί εί­ ναι ότι οι συγγραφείς από τον Ντοστογιέφσκι κι ύστερα βάζουν συνεχώς ένα ερωτηματικό. Ένα «γιατί»... Κι αυτό το «γιατί» που αναζητούσε μια απάντηση στο υπαρξιακό ερώτημα του αν­ θρώπου -ένα ερώτημα που το διερεύνησε αργό­ τερα και η υπαρξιακή φιλοσοφία- δημιουργού­ σε πλέον την ανάγκη μιας πεζογραφίας η οποία δεν αρκείται πια στο να παρουσιάσει τις αν­ θρώπινες αντιθέσεις ή να κάνει απλώς κοινωνι­ κή κριτική. Μιας πεζογραφίας που θέλει να δώσει το «ήθος» του σημερινού ανθρώπου. ΓΓ αυτό την είπα «πεζογραφία του ήθους».

ΓΊΑΙ, ελπίζω σύντομα να εκδοθεί ένας τόμος με δοκίμιά μου.

Εκτός του -ότι υπηρετείτε την «πεζογρα­ φία του ήθους» ειπώθηκε επίσης για σας

Το “Φ ράγμα” είναι ακόμα η έκφρασή μου η τάση λειτουργούσε πάντα, γιατί όταν δίνεις μια στάση ζωής αυτό σε φέρνει δυναμικά στην ανάγκη να εξετάσεις και την εντελώς αντίστρο­ φη άποψη.

70/σ υ νεντευξη ότι κατά βάθος είστε ένας ποιητής που έχει υποτάξει το ταλέντο του στις απαι­ τήσεις της πεζογραφίας. Πώς γίνεται κι αυτό το ποιητικό στοιχείο της γραφής σας δεν σας έστρεψε ποτέ στην ποίηση; ΔΕΝ ΘΑ μπορούσα ποτέ να υποτάξω σε καμιά μορφή στίχου αυτό που βγαίνει από μια αφήγη­ ση. Προσωπικά την ποίηση τη βλέπω να βγαί­ νει μες από την αφήγηση, μέσα από καταστά­ σεις στις οποίες πρωταγωνιστούν ανθρώπινα όντα. Κι αυτός ο τρόπος δεν συμβιβάζεται με την ανθεκτική ποιητική δημιουργία. Γι’ αυτό και δεν ασχολήθηκα ποτέ με την ποίηση... εκτός βέβαια από κάτι νεανικές αμαρτίες. Κύριε Πλασκοβίτη, κλείνοντας, θά ’θελα να σας ρωτήσω: Τι είναι για σας το γρά­ ψιμο;

ΝΑ σας πω ειλικρινά; Ο μόνος λόγος κι η ου­ σία της ζωής μου... Σας ρωτώ γιατί το γράψιμο ήταν ένα από τα πολλά πράγματα με τα οποία ασχολη­ θήκατε στη ζωή σας... ΠΡΑΓΜΑΤΙ... Έζησα όμως σε μια δύσκολη εποχή και δεν είχα ποτέ την πολυτέλεια του να μη δουλεύω. Αλλά το λέω ξανά: Δεν ξέρω αν θα ήμουν καλύτερος αν ασχολιόμουν μόνο με το γράψιμο. Πέρα όμως απ’ αυτό, θα ήθελα να πι­ στέψετε ότι όλ’ αυτά γύρω μου ήταν για μένα ευρήματα και συλλεκτικοί τρόποι με τους οποί­ ους συγκέντρωνα εμπειρίες και ιδέες για να γράψω αυτά που έγραψα. Η ζωή μου ήταν κα­ τά κάποιο τρόπο ένα δοκιμαστήριο απαραίτητο για να καταλήξω σε κάποιες σελίδες γραφτού...

Τα βιβλία της «γνώσης» ΡΑΫΜΟΝ ΑΡΟΝ

Διαφορά Η εξέλιξη της της Δημοκρίτειας κοινωνιολογικής και Επικούρειας σκέμης Φυσικής Φιλοσοφίας Ατόμος: Μοντεσκιέ, Κοντ ^

Εισαγωγή, μετάφραση, υπομνηματισμός ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ

Μαρξ, Τοκβιλ Β τόμος: Ντυρκέμ παρέτο, Βέμπερ Μ ετάφραση ΜΠΑΜΠΗΣ ΛΥΚΟΥΔΗΣ

Η Φιλοσοφία Τόμος Α'

Η κριτική της μεταφυσικής

από τον Πλάτωνα στη νεότερη σκέιμι ως τον Θωμά Ακινάτη

Σ υλλο γικό έργο 4 τόμοι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»

ΓΡΗΓ. ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ 26, ΙΛΙΣΙΑ, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 779.4879 - 778.6441 - 775.4963 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΘΗΝΑΣ I ΖΟΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ 29, ΤΗΛ. 362.0941

ΔΕΛΤΙΟ 9 Ιανουάριου 22 Ιανουάριου 1985

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 112

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο σνντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται ο ι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

RICHTER HEINZ Α. Ελλάδα και Κύπρος μετά το 1920. Βιβλιογραφία .σύγχρονης ιστορίας. Heidelberg, Nea Hellas, 1984. Σελ. 437. Δρχ. 4.500.

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ. Επιστήμη υλι­ σμός και πίστη. Τεύχος Α'. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ.

323. Δρχ. 450.

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 10. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1983. Σελ. 377.

___________________________________________

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΥΠΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΝΙΚΟΣ Ε. Χρονικό του Πατραϊκού τύπου (1840-1940). Πάτρα, 1984. Σελ. 310. Δρχ. 1.000.

ΠΑΥΛΩΦ. Οι αρχές της ψυχοπαθολογίας. Αθήνα, Επιμόρφωση. Σελ. 171. Δρχ. 350. ΠΑΥΛΩΦ. Τα αντανακλαστικά του σκοπού και της ελευθερίας. Αθήνα, Επιμόρφωση. Σελ. 71. Δρχ. 150.

72/δελτιο

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ GUILLET JACQUES. Ένας θεός που μιλάει. Μετ. Μίρκα Σκάρα - Σεβαστιανός' Φρέρης. Αθήνα, Πνευ­ ματική Πορεία, 1984. Σελ. 126.

ΙΕΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Η προς Ρωμαίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Ερμηνευτικοί σημειώσεις Αντώνιός Κουλούρης, Αθήναι, 1985. Σελ. 363. Δρχ. 550.

ΒΙΑΛΕ - ΝΤΕΛ ΚΑΡΙΑ - ΓΚΙΓΙΕΜΠΩ. Η παγκό­ σμια έκρηξη. Κοινωνικά κινήματα, αριθ. 6. Αθήνα, Κομμούνα, 1984. Σελ. 239. Δρχ. 380. ΜΠΙΡΙΟΥΚΟΦ Ν.Σ. Η τηλεόραση στη Δύση και τα δόγματά της. Μετ. Νίκος Χασιώτης. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 245. Δρχ. 350. ΤΡΟΤΣΚΙ Λ. Τα εγκλήματα του Στάλιν. Μετ. Λ. Μι­ χαήλ. Αθήνα, Αλλαγή, 1984. Σελ. 311. Δρχ. 450.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΜΙΘ ΝΤΑΙΗΒΙΝΤ. Το κεφάλαιο του Μαρξ για αρ­ χάριους εικονογραφημένο. Μετ. Γιώργος Παπαπαναγιώτου. Θεσσαλονίκη, Επιλογή. Σελ.180. Δρχ. 350.

ΔΙΚΑΙΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Ν. Η φωνή του δικαίου. Δοκίμια δικαιοσύνης. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1985. Σελ. 158. Δρχ. 300.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ - ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗΣ - ΤΡΑΥΛΟΣ-ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Μαρξισμός και δίκαιο. Δίκαιο και Πολιτική, αριθ. 13. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ. 116. Δρχ. 350.

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΛΟΥΚΑΣ Θ. Συνδικάτα και σοσια­ λιστικός μετασχηματισμός. Αθήνα, Αιχμή, 1984. Σελ.

392. Δρχ. 600.

Μνήμη Γεωργίου Α. Πετροπούλου. (1897-1964). Τόμοι Α ' και Β'. Αθήνα, Σάκκουλας, 1984. Σελ. 464 + 445. Δρχ. 1500 (οι δύο τόμοι).

ΓΚΙΚΑΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Κοινωνιολογία. Β' έκδοση. Αθήνα, 1985. Σελ. 307. Δρχ. 550. Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ για το γυναικείο ζήτημα. (Ομιλίες του στις γυναίκες). Μετ. Τούλα Δρακοπού­ λου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1984. Σελ. 76. Δρχ. 200.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΜΠΡΟΝΝΕΝ ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ. Ελεύθερες μητέρες. Μετ. Μαρία Γραικού. Θεσσαλονίκη, Επιλογή, 1984. Σελ. 101. Δρχ. 230.

ΛΟΥΚΑΤΟΣ ΔΗΜ. Σ. Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης. Λαογραφία - Παράδοση, αριθ. 5. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 185. Δρχ. 450.

ΣΑΠΙΡ ΖΑΚ. Εργάτες και εργασιακές σχέσεις στη Ρω­ σία. Μετ. Γιώργος Μεταξάς. Αθήνα, Κομμούνα. Σελ.

151. Δρχ. 230.

ΜΕΡΑΚΛΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. Ελληνική λαογραφία. Κοινωνική συγκρότηση. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ 167. Δρχ. 400.

ΖΟΥΡΑΡΙΣ ΚΩΣΤΑΣ. Μισγάγκεια απερινόητη. Αθή­ να, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 295. Δρχ. 350.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΛΑΜΨΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πρασινόπολις. Αθήνα, Σεί­ ριος, 1985. Σελ. 239. Δρχ. 550. ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Καλημέρα κύριε Πρόε­ δρε... Αθήνα, Σείριος, 1984. Σελ. 134. Δρχ. 350.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ PERSELIS EMMANUEL Ρ. Religious education in Greece. Athens, 1984. Pag. 78.

δελτιο/73 Αθήνα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 1984. Σελ. 623. Δρχ. 2.500.

ΣΧΟΛΙΚΑ ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ Γ. Εισαγωγικά μαθήματα στις ιστορι­ κές σπουδές. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 235.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΙΑΚΩΒΙΔΗ ΛΙΛΗ. Γεώργιος Ιακωβίδης. Από τη ζωή και από την τέχνη του. Αθήνα, Διογένης, 1984. Σελ.

267. Δρχ. 1.600. ΠΑΤΡΙΚΑΛΑΚΙΣ ΦΑΙΔΩΝ. Ταξιδεύοντας ζωγραφι­ κά. Αθήνα, Φόρκυς, 1985. Σελ. 95. Δρχ. 800.

ΦΥΣΙΚΗ ΡΑΣΣΕΛ ΜΠ. Το αλφάβητο της θεωρίας της σχετικό­ τητας. Μετ. Πάνος Νοτόπουλος. Αθήνα, Επιμόρφωση. Σελ. 192. Δρχ. 350.

ΠΙΟΜΠΙΝΟΣ ΦΟΙΒΟΣ I. Έλληνες αγιογράφοι μέχρι το 1821. Β' έκδοση. Αθήνα, Εταιρεία Ελληνικού Λο­ γοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, 1984. Σελ. 552. Δρχ. 1.200.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΦΥΤΟΛΟΓΙΑ

Σύγχρονοι έλληνες κεραμίστες. Αθήνα, Ένωση Καλλι­ τεχνών Κεραμιστών Ελλ „δας, 1984. Σελ. 95. Δρχ. 400.

STEARN WILLIAM - DAVIS PETER. Παιωνίες της Ελλάδος. Μετ. Γιώργος Στάλιος. Αθήνα, Μουσείον Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, 1984. Σελ. 126. Δρχ.

3.500.

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΕΚΚΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Οδηγός για αδυνάτισμα και δια­ τήρηση του φυσιολογικού βάρους. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 163. Δρχ. 400.

Αιγαίο. Το σπίτι με τα χρώματα. Επιμ. Γιώργος Καψάλης- Γιώργης Πετράκης. Αθήνα, Περιηγητής, 1985. Σελ. 117. Δρχ. 1.000. ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ Α.Μ. - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Β. Φω­ ταέριο ’82. Στον κόσμο του Ντίκενς. Αθήνα, Τηλέγρα­ φος, 1985. Σελ. 58. Δρχ. 500.

ΤΕΧΝΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Τόμος Τ'. Δω­ δεκάνησα - Κρήτη. Αθήνα, Μέλισσα, 1984. Σελ. 293. Δρχ. 2.800.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Το περιβόλι του τρε­ λού. Μπάλλος. Βρώμικο ψωμί. Στίχοι - παρτιτούρες συνεντεύξεις. Αθήνα, Ιθάκη, 1984. Σελ. 137. Δρχ. 900. Μαύρη μουσική. Φωτογραφίες Valerie Wilmee. Πρό­ λογος Archie Shepp. Μετ. Γιώργος Μπαράκος. Αθήνα, Απόπειρα, 1984. Δρχ. 580.

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ ΑΘ.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΧΟΟΥΛΕΤ ΤΖΟΝ. Τζέημς Ντην. Ένας επαναστάτης χωρίς αιτία. Μετ. Σωκράτης Τομανάς. Θεσσαλονίκη, Κατσάνος. Σελ. 254. Δρχ. 450.

Πολεοδομικός σχεδιασμός.

WILMER VALERIE Σοβαρό όσο κι η ζωή σου. Μετ. Γιώργος Γιαννόπουλος. Αθήνα, Praxis, 1984. Σελ. 260.

74/δελτιο

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΚΑΡΤΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ειρήνη όπου γης... Αθήνα. Σελ. 30. ΚΟΥΚΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Δύο κύκλοι ποιημάτων.

(1972-1984). Αθήνα, 1984. Σελ. 77.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Ε. «Το ποδό­ σφαιρο». Αθήνα, 1985. Σελ. 176. Δρχ. 1.000.

ΓΛΩΣΣΑ

ΛΥΤΡΑ ΚΑΙΊΉ. Ποιήματα. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 56. ΜΑΡΝΕΡΟΣ ΑΡΓΥΡΗΣ. Οι άρχοντες. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Η Μικρή Εγνατία, 1984. Σελ. 123. ΜΑΡΝΕΡΟΣ ΑΡΓΥΡΗΣ. Χειροκροτήστε. Ποιητική τριλογία. Θεσσαλονίκη, Η Μικρή Εγνατία, 1984. Σελ.

145. ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣ Γ.Ν. Ζάλογγος χρόνος. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 44. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΣΑΚΗΣ. Κωδικοπληκτρονικά. Θεσσαλονίκη, Συν και Πλην, 1984. Σελ. 69.

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΓΥΡΙΑΔΗΣ ΦΙΛΙΠΠΑΣ. Η γραπτή μας γλώσσα και οι δολιοφθορείς της. Αθήνα, Μήνυμα, 1984. Σελ.

37. Δρχ. 100. ΤΑΜΒΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. Η νεοελληνική μας γλώσ­ σα. Καλαμάτα, 1984. Σελ. 61. Δρχ. 160.

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΣΑΚΗΣ. Χωρίς αναλόγιο. Θεσ­ σαλονίκη, Συν και Πλην, 1984. Σελ. 58. ΠΑΠΑΣ ΝΙΚΟΣ. Ελεγεία για τη Ρίτα. Αθήνα, Καρανάσης/Ποίηση, 1984. Σελ. 62. Δρχ. 150. ΠΑΠΟΥΤΣΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ο πτεροφόρος. Αθήνα, Ίκαρος, 1984. Σελ. 46. Δρχ. 200. ΠΑΠΠΑ ΛΕΝΑ. Μέσα σε καθρέφτες. Αθήνα, Αστρο­ λάβος / Ευθύνη, 1984. Σελ. 72. Δρχ. 150. ΠΑΧΟΥ-ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΥ ΕΦΗ. Σπουδή σε πέντε ενότητες. Αθήνα, Περίπλους, 1985. Σελ. 60.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΠΕΡΔΙΚΟΥΛΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΧΡ. Γράμμα στον άν­ θρωπο από σταφύλι. Ποίηση. Αγιά, 1984. Σελ. 62. ΤΑΒΟΥΛΑΡΕΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Αναζητήσεις. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1984. Σελ. 99.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΕΣΣΙΔΗΣ ΘΕΟΧΑΡΗΣ X. Ο Σωκράτης. Μετ. Δημήτρης Φ. Πάνος. Αθήνα, οδεβ, 1984. Σελ. 173. Δρχ.

350. ΜΟΝΤΟΥΟΡΙ ΜΑΡΙΟ. Ο Σωκράτης από τον μύθο στην Ιστορία. Αθήνα, Κακουλίδης, 1984. Σελ. 85. Δρχ.

280.

ΦΡΑΝΤΖΗ ΑΝΤΕΙΑ. Μεταγραφή ημερολογίου. Αθή­ να, Εστία, 1984. Σελ. 68. Δρχ. 180. ΧΡΙΣΤΟΓΙΑΝΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ I. Απολιθωμένα μειδιά­ ματα. Ποιήματα. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 78. ΤΣΒΕΤΑΓΙΕΒΑ ΜΑΡΙΝΑ. Ποιήματα. Επιλογή. Μετ. Μιλιά Ροζίδη. Αθήνα, Διογένης, 1984. Σελ. 171. Δρχ.

400.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΟΙΗΣΗ

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Οι πτυχιούχοι. Αθή­ να, Ερατώ, 1984. Σελ. 255. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΝΗ. Αναμνήσεις απ’ τη Σμύρνη. Αθήνα, 1984. Σελ. 144. Δρχ. 250. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΝΙΤΑ. Μάγκυ. Αθήνα, Λύ­ χνος, 1985. Σελ. 158. Δρχ. 350.

ΓΑΛΑΝΗ-ΚΑΡΑΜΠΑ ΛΙΝΑ. Φάσμα. Λάρισα, Πε­ λασγός. Σελ. 71.

ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΝΕΛΛΗ. Απόκρυφη δημιουργία. Αθή­ να, Κονιδάρης, 1984. Σελ. 114. Δρχ. 250.

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Π. Η ρομφαία. Αθήνα, Μαυρίδης, 1985. Σελ. 39.

ΚΟΤΣΕΤΣΟΥ ΛΟΥΛΑ Δ. Αιματοβαμμένη Ελλάδα μου. Αθήνα, Το Ελληνικό Βιβλίο, 1984. Σελ. 232. Δρχ.

500.

ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΣ ΝΙΚΟΣ. Το αίμα. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 73.

ΛΙΑΛΙΟΥ-ΖΑΝΑΚΗ ΙΟΥΛΙΑ. Ιστορίες από τα κα-

δελ τιο /7 5 πνοχώραφα της Μακεδονίας. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 61.

στην Αμερική. Μετ. Γιάννα Χλαμπέα. Αθήνα, Πλέ­ θρον, 1984. Σελ. 134. Δρχ. 250.

ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ ΕΠΑΜ. Γ. Αετόπουλα. Μυθιστόρη­ μα. Γενιά του Ανέμου, αριθ. 2. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 333. Δρχ. 700.

ΝΤΙΝΤΕΡΟ. Τα αδιάκριτα κοσμήματα. Μετ. Ιωάννα Κατσουλάκη. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 78. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1985. Σελ. 360. Δρχ. 350.

ΟΡΦΑΝΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Είκοσι κείμενα. Λευκωσία, 1984. Σελ. 48.

ΟΣΤΡΟΦΣΚΥ ΝΙΚΟΛΑΪ. Γεννημένοι στη θύελλα. Μετ. Α. Δημητρίου. Αθήνα, Στρουμπούκης. Σελ. 225. Δρχ. 300.

ΠΑΠΑΔΑΚΗ BETA. Ευριδίκη 2.000. Αθήνα, Εξάν­ τας, 1984. Σελ. 131. Δρχ. 250. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΛΟΤΗ. Στο τσιμεντένιο δάσος. Β' έκδοση. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 147. ΠΛΑΤΗΣ ΝΙΚΟΣ. Μιά αβενιού ιπποποτάμ ντε λα Γκρέτσια. Αθήνα, Υάκινθος, 1984. Σελ. 374. Δρχ. 700. ΡΟΖΑΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Απόσπασμα από ένα τοπίο. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 46. Δρχ. 180. ΡΟΖΟΥ ΕΛΛΗ. Σαχάρα η μοίρα. «Σάχρα Αλ. Κοντάρ». Αθήνα, Θουκιδίδης, 1985. Σελ. 85. Δρχ. 300. ΤΖΕΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ιστορίες από την έρημο. Αθήνα, Υά­ κινθος, 1984. Σελ. 57. Δρχ. 140. ΦΡΑΓΚΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ ΡΙΤΣΑ. Κολοζαμέντε. Διηγήμα­ τα. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 95. Δρχ. 250. ΧΟΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΟΣ. Θάλαμος οκτώ. Αδελφή Σαββίνα. Αθήνα, 1984. Σελ. 129. Δρχ. 250. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ Γ.Δ. Το ξερίζωμα. Διηγήματα. Αθήνα, Σιδέρης, 1984. Σελ. 117. Δρχ. 250. ΧΡΗΣΤΟΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Το βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ. Θεσσαλονίκη, Παρατηρη­ τής, 1984. Σελ. 221. Δρχ. 250. ΚΑΜΥ ΑΛΜΠΕΡ. Η πανούκλα. Εισ.-μετ. Ηλίας Θεοφιλάκης. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1984. Σελ. 319. Δρχ.

400. ΚΑΦΚΑ ΦΡΑΝΤΣ. Κτίζοντας το Σινικό Τείχος. Μετ. Τέα Ανεμογιάννη. Αθήνα, Γαλαξίας, 1984. Σελ. 86. Δρχ. 300.

LONDON JACK. Γραφείο δολοφονιών Ε.Π.Ε. Μετ. Νίκη Τσόγκα. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 206. Δρχ.

350. ΛΩΤΡΕΑΜΟΝ. Μετ. Γιώργος Σπανός. Αθήνα, Πλέ­ θρον, 1984. Σελ. 137. Δρχ. 330. ΜΕΣΡΙΝ ΖΑΚ. Το ένστικτο του θανάτου. Μετ. Τέτη Χρονοπούλου. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος. Σελ. 266. Δρχ. 450. ΜΟΡΙΑΚ ΦΡΑΝΣΟΥΑ. Τερέζα Ντεκερού. Μετ. Λίτσα Φωκίδου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ.

172. Δρχ. 350. ΜΟΥΖΙΛ ΡΟΜΠΕΡΤ. Ο νεαρός Τέρλες. Β' έκδοση. Μετ.-εισ. Αλέξανδρος Ίσαρης. Αθήνα, ύψιλον / βι­ βλία, 1984. Σελ. 171. Δρχ. 400. ΜΠΑΛΖΑΚ ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ. Μπάρμπα Γκοριό. Μετ. Γιάννης Καρούζος. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1984. Σελ.

229. Δρχ. 350.

BRAUTIGAN RICHARD. Το ψάρεμα της πέστροφας

0ΖΑΚΙΝ AYSEL. Πρέπει να γεράσω εδώ; Μετ. Ρίκι Βαν Μπουσχότεν. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 133. Δρχ. 300. ΟΥΕΛΣ ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΤΖΩΡΤΖ. Το νησί του Δρος Μορώ. Μετ. Μάκης Πανώριος - Παναγιώτης Σκάγιαννης. Αθήνα, Αίολος, 1984. Σελ. 201. Δρχ. 400.

ROBBINS HAROLD. Το κυνήγι της αθανασίας. Μετ. Νίκος Σπυριδάκης. Αθήνα, Bell, 1984. Σελ. 339. ΣΕΛΙΝ ΛΟΥΪ-ΦΕΡΝΤΙΝΑΝ. Από τον έναν πύργο ο άλλος. Μετ. Αχιλλέας Αλεξάνδρου. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 443. Δρχ. 700. ΣΙΝΙΟΡΕ ΣΙΜΟΝ. Την επομένη, χαμογελούσε... Μετ. Χρύσα Τσαλικίδου. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ. 164. Δρχ. 400.

SCOTT PAUL. Το πετράδι του στέμματος. Μετ. Βίκυ Ταράλη. Αθήνα, Bell, 1984. Σελ. 574. ΤΣΕΧΩΦ ΑΝΤΩΝ. Η γιορτή. Μετ. Ελένη Μπακοπούλου. Αθήνα, Επιμόρφωση. Σελ. 70. Δρχ. 150.

HALLEY ARTHUR. Δραστικό φάρμακο. Μετ. Κώ­ στας Μπαρμπής. Αθήνα, Bell, 1984. Σελ. 605. ΧΑΟΥΠΤΜΑΝ ΓΚΕΡΧΑΡΤ. Ο αιρετικός από τη Σοάνα. Μετ. Δημήτρης Θεοδωρίδης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ. 139. Δρχ. 250. ΧΕΪΖΕ ΠΑΟΥΛ. Αντρέα Ντέλφιν. Μετ. Δημήτρης Θεοδωρίδης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ.

144. Δρχ. 250.

ΕΥ Θ ΥΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΟΓΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡ. Για γέλια και για κλάματα... Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1985. Σελ. 159. Δρχ. 300.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΠ. Ο θάνατος και ο κάτω κόσμος στη δημοτική ποίηση. Αθήνα, 1984. Σελ. 422. Δρχ. 1.200. ΑΡΓΥΡΙΟΥ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η επίδραση των ιδεών του μαρξισμού στη λογοτεχνία μας. (1920 μέχρι σήμε­ ρα). Αθήνα, Κένταυρος. Σελ. 105. Δρχ. 230. ΚΑΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μελετήματα και δοκί­ μια. Αθήνα, Το ελληνικό βιβλίο, 1984. Σελ. 102. ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Άγγελος Σικελιανός.

7 6/δελτιο Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1984. Σελ. 241. Δρχ. 400.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ Γ.Δ. Νέες εποπτείες. Δοκίμια και μελέτες. Αθήνα, Σιδέρης, 1984. Σελ, 198. Δρχ. 400. Γιούρα. Υπόμνημα κρατουμένων προς τον υπουργό δι­ καιοσύνης της κυβέρνησης Πλαστήρα. Μαρτυρίες, αριθμ. 6. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 216. Δρχ. 450.

ΘΕΑΤΡΟ

ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΛΤ. - ΧΑΛΚΙΔΗΣ ΕΥΘ. Παπά Λόχερ απολογήσου. Αθήνα, Δίφρος, 1984. Σελ. 253. Δρχ. 500.

ΕΡΓΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΚΙΑΔΑΣ ΝΩΝΤΑΣ. Ίσκιοι εν πλω. Θεατρικό μονό­ πρακτο. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 15.

ΜΑΚΡΥΚΩΣΤΑΣ Κ.Γ. Μεσολογγίτικα, 1821-1826. Αθήνα, Ορθόδοξος Χριστιανική Γωνιά, 1984. Σελ.

182. Δρχ. 450.

ΤΖΟΒΛΑ ΣΟΥΔΑ. Ένας αφανής στρατιώτης. Αθή­ να, Δωδώνη, 1984. Σελ. 88.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΓΑΒΑΛΑΣ ΛΑΖΑΡΟΣ. Ο Θησέας ήρωας της Αθή­ νας. Αθήνα, Δίφρος, 1984. Σελ. 141. Δρχ. 300.

ΜΗΛΛΑΣ ΑΚΥΛΑΣ. Η Χάλκη των Πριγκηπονήσων. Αθήνα, Άγρα, 1984. Σελ. 507. Δρχ. 3.700. ΜΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Οι θεσσαλικοί σιδη­ ρόδρομοι. 1884-1984. Ανάτ. από τον Ζ ' τόμο του περιοδ. «Θεσσαλικό Ημερολόγιο». Λάρισα, 1984. Σελ.

97-112. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Κ. Ιστορία της νήσου Κυ­ θήρων. Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, αριθ. 190. Αθήνα, Καραβίας, 1985. Σελ. 118. Δρχ. 350. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Δ. Η Μι­ κρασιατική εκστρατεία και το ημερολόγιο ενός οπλί­ του. Τόμοι A ' + Β'. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 721. Δρχ. 2.000. ΚΛΕΜΑΝ ΟΛΙΒΙΕ. Βυζάντιο και Χριστιανισμός. Μετ. Θεοδοσία Μάινα. Αθήνα, Μήνυμα, 1985. Σελ.

117. Δρχ. 280.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΠΑΖΑΡΑΣ ΘΕΟΧΑΡΗΣ. Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης και ύστερης βυζαντι­ νής περιόδου στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ.

320 + πιν. Δρχ. 1.600.

Π ΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΔΡΙΤΣΑ ΛΙΛΙΑΝΑ. Το παραμύθι της αγάπης. Αθήνα, Θουκιδίδης, 1984. Σελ. 135. Δρχ. 350.

ΒΑΣΑΡΔΑΝΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Σκίτσα μεγάλων. Αθήνα. Δρυμός, 1984. Σελ. 148. Δρχ. 400.

ΙΕΡΩΝΥΜΙΔΗ-ΚΑΤΣΟΥΛΙΔΗ ΣΟΝΙΑ. Η Κρυσταλλούλα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 20. Δρχ. 300.

ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ Θ. Βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος και της περί αυτήν χώρας από της Αλώσεως μέχρις ημών ακμασάντων λογίων. Βι­ βλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, αριθ. 181. Αθήνα, Καραβίας, 1985. Σελ. 262. Δρχ. 700.

ΚΑΠΠΑΤΟΣ ΡΗΓΑΣ - LIHN ENRIQUE. Τα ποιή­ ματα του Αθηνούλη. Αθήνα, Χιωτέλλης, 1984. Σελ. 70. Δρχ. 300. ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΤΟΛΗΣ. Ένα παραμύθι για όλους. Θεσσσαλονίκη, Πασχάλης. Σελ. 52.

ΜΩΡΟΥΑ ΑΝΤΡΕ. Η ζωή του Φλέμιγκ. Μετ. Έλλη Λαμπρίδη. Β' έκδοση. Αθήνα, Δίφρος, 1985. Σελ. 349. Δρχ. 500.

ΚΡΙΣΤ Δ Ι^Π Ω . Η ιστορία της Τρανούπολης και των τρελοπουλαίών. Εικον. Σοφία Μενδράκου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 36. Δρχ. 300.

δ ελ τιο /7 7

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΜΥΡΙΟΒΙΒΛΟΣ. Τρίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 5. Δρχ. 150. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα ενημέρωσης. Φύλλο 11. Δρχ. 20.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 82. Δρχ. 200. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύ­ χη 278, 279. Δρχ. 50. ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΣΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ. Δρχ. 120. ΤΟ ΒΗΜΑ. Δημοσιογραφικό όργανο της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης. Δεκ. 1984. ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 37/ 38. Δρχ. 200. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχη 910, 911. Δρχ. 100. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 37. Δρχ. 120. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 31. Δρχ.

80. ΔΕΛΤΙΟ. Σύνδεσμος βιομηχάνων Βορείου Ελλάδος. Τεύχος 7/223. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχη 109, 110. Δρχ. 150. ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Μηνιαία εφημερίδα για την αυτοδιοίκηση. Φύλλα 5, 6, 7. Δρχ. 30. ΔΡΩΜΕΝΑ. Δίμηνο θεατρικό περιοδικό. Τεύχος 3/4. Δρχ. 300. ΕΝΗΜΕΡΩΤΗΣ. Εφημερίδα ατομικών επιλογών. Φύλλο 15. Δρχ. 25. ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ. Ιστορία-κοινωνιολογία-λογοτεχνία. Τεύχος 4. Δρχ. 100.

Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 3. Δρχ. 120. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 32. Δρχ. 300. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Επιθεώρηση προ­ βληματισμού για οργάνωση και διοίκηση. Τεύχος 13. Δρχ. 200. ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Τεύχος 233. Δρχ. 50. ΠΑΙΔΙ. Περιοδική ενημερωτική έκδοση. Τεύχος 6. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχη 818, 819, 820. Δρχ. 80. ΠΑΝΘΗΒΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 16. Δρχ. 20. ΠΑΡΑΘΥΡΟ. Πατρινό περιοδικό άσκησης σε γραφή κι ανάγνωση. Τεύχος 3. Δρχ. 150. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ. Φιλολογικόν περιοδικό κατά τριμη­ νίαν εκδιδόμενον. Τόμος ΚΣΤ', αρ. 4, 1984. Δρχ. 300. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ. Τόμος ΙΕ', 1982-1984. Δρχ.

1600. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ. Τεύχος 17. Δρχ. 200. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ. Τεύχος 6. Δρχ. 250. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ. Φύλλο 4. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Τεύχος 6.

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ. Περιοδικό της χριστιανι­ κής αλήθειας. Τεύχος 4. Δρχ. 75.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. Τεύχος 13. Δρχ. 150.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 97. Δρχ. 500. ΕΡΟΥΡΕΜ. Περιοδικό ποικίλης ύλης. Τεύχος 4. Δρχ.

150. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 31.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. Έκτα­ κτο τεύχος 14-15. Δρχ. 300.

ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού. Τεύχος 156. Δρχ. 240. ΗΝΙΟΧΟΣ. Τεύχος 91-92. Δρχ. 50. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος 26. Δρχ. 1500. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 142. Δρχ. 90. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 45, τεύχη 3 και 4. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδι­ κό ιστορικής ύλης. Τεύχος 198. Δρχ. 150. ΚΑΜΕΙΡΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό του ελλαδικού χώ­ ρου. Τεύχη 42-44, 45-47, 48-53. Δρχ. 100, 150, 250. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 40. Δρχ. 250. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 23. Δρχ.

40. ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ. Φύλλα 27, 28.

ΣΗΜΑΔΙΑ. Πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής. Τεύχος 11. Δρχ. 80. ΣΠΕΙΡΑ. Γλώσσα-ποίηση-εικόνα. Τριμηνιαίο περιοδι­ κό. Τεύχος 2-3. Δρχ. 400. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Φύλλο 51. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 19. Δρχ. 170. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ: Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων ή τεχνών. Φύλλα 97, 98. Δρχ. 7. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπουδής για την Ορθο­ δοξία. Τεύχος 12. Δρχ. 250. ΤΕΤΡΑΜΗΝΑ. Τεύχος 27. Δρχ. 200. ΤΟΜΕΣ. Διμηνιαίο περιοδικό πνευματικού προβλη­ ματισμού. Τεύχος 92. Δρχ. 130. ΤΟΤΕ. Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 19. Δρχ. 150.

GREEK LETTERS. A modern greek literature annual.

Vol. 2.

MAATSTAF. Τεύχος 7/8, 1984.

78/δελτιο 26 Δεκεμβρίου 1984 8 Ιανουάριου 1985

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φ ροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υ π ό μ ν η μα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματξουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου Ελ; Ε. Λάππα ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου

ΟΠ: Ο Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης

ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΓΥ: Γυναίκα ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΛ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.)

ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία

Πολιτική

Βώρος Φ.Κ.: Σύντομη ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσο­ φίας (ΚΣ, ΝΕ, 5/1) Κονδύλης Π.: Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλάδα (ΚΣ, ΝΕ, 5/1)

Γιόκαρης Β.: Οι πράσινοι (ΒΠ, ΔΙ, 109) Φιλιππόπουλος Α.: Στη γραμμή του πυρός (ΚΤ, ΕΘ, 27/12)

Αστρολογία

Κακλαμανάκη Ρ.: Η θέση της ελληνίδας (ΒΠ, ΔΙ, 109) Μαρκάκης Μ.: Κοινωνιολογικά κείμενα (Τ. Αναστασιάδης, ΟΤ, 27/12)

Κοινωνιολογία Λεφάκης Κ.: Ο Ζωδιακός κύκλος (Ν. Μαρκίδου, CO, Ιαν. ’85)

Ψυχολογία Βαλλόν Α.: Η ψυχική ανάπτυξη του παιδιού (ΒΠ, ΔΙ, 109)

Δίκαιο Κολοκοτρώνης Σ.: Διοικητική δικονομία (Ι.Κ. Σιωμόπουλος, ΟΤ, 27/12)

δ ε λ τ ιο/79 ΐΟικονομία

^

ϊκης Β.: Συσσώρευση κεφαλαίου (ΑΘ, ΗΜ, 6/1) ζας Σ.: Φορολογική διαφυγή (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 27/12)

[Διοίκηση |Κωστούλας Γ.: Μάνατζμεντ (ΒΨ, ΜΕ, 28/12)

[Ιατρική Λόλας X.: Καρδιοπάθειες-αγγειοπάθειες (Ρ. Ευθυμίου, ΕΝΑ, 3/1)

Τέχνες Γεωργουσόπουλος Κ.: Κλειδιά και κώδικες θεάτρου (ΑΘ, ΗΜ, 8/1) Λήμου Ν.: Το φως των Ελλήνων (ΚΤ, ΕΘ, 3/1) Ιωάννου Γ.: Ο τρίτος δρόμος... δεξιά (ΣΚ, ΕΛ, 27/12), (ΚΣ, ΝΕ, 29/12) ΚΥΡ.: Η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου (ΚΣ, ΝΕ, 29/12), (ΣΚ, ΕΛ, 27/12) Μαυρομάτης Ε.: Η χαρακτική και η ζωγραφική του Δημήτρη Γαλάνη (ΓΜ, ΑΥ, 6/1) Σκοπελίτης Σ.: Γυμνό (Σ. Αλεξανδροποΰλου, ΕΛ, 3/1) Σκουλάς Η.: Βοήθεια (ΚΣ, ΝΕ, 29/12), (ΚΤ, ΕΘ, 3/1) Στάθης: Ο Αυτοδύναμος (ΚΣ, ΝΕ, 29/12), (ΚΤ, ΕΘ, 3/1) Τριανταφυλλόπουλος Μ.: Ιστορίες της άγριας Δύσης (ΚΤ, ΕΘ, 3/1) Γσοβαλάκης Ν.: Γελοιογραφήματα (ΚΣ, ΝΕ, 29/12) Φιλιππίδης Δ.: Νεοελληνική αρχιτεκτονική (ΚΤ, ΕΘ, 3/1) Μαρκούζε X. κ.ά.: Τέχνη και μαζική κουλτούρα (Ν. Σταμάτης, ΡΙ, 6/1) Σμωλ Κ.: Μουσική, κοινωνία, εκπαίδευση (Σ. Παπαδημητρίου, ΑΝ, 278)

Κλασική φιλολογία - Μελέτες Χουρμουζιάδης Ν.: Όροι και μετασχηματισμοί στην αρχαία ελληνική τραγωδία (Δ. Ιακώβ, Δρώμενα, 3-4)

Πατσώνης Γ.: Τα μάτια των περαστικών (Γ. Δενδρινός, Θεσ­ σαλονίκη, 7/1) Πεντζίκης Ν.Γ.: Πόλεως και νομού Δράμας παραμυθία (Γ. Γάλλος, ΔΙ, 109) Σάρτας Α.: Ροκ ημερολόγια (ΕΛ, ΓΥ, 26/12) Τραυλού-Μεσσάρη Α.: Σιωπηλοί δρόμοι (ΒΠ, ΔΙ, 109) Χατζοπούλου-Καραβία Λ.: Υπερμνησία (ΑΘ, ΗΜ, 8/1) Γιουρσενάρ Γ.: Άννα Σόρορ (ΒΨ, ΜΕ, 28/12) Γκίνζμπουργκ Ν.: Ο δρόμος που πάει στην πόλη (ΠΜ, ΠΑ, 31/12) Ιστράτι Π.: Η νερατζούλα (Δ. Πλάκας, ΔΙ, 109) Κούντερα Μ.: Γελοίοι έρωτες (Μ. Τσουκαλά, ΕΝΑ, 3/1) Μέιλερ Ν.: Το πάρκο των ελαφιών (ΕΑ, ΕΛ, 27/12) Ουσμάνε Σ.: Χιρματιάν (ΑΘ, ΗΜ, 6/1) Τζήβερ Τ.: Φάλκονερ (ΚΤ, ΕΘ, 27/12)

Μελέτες Καρβέλης Τ.: Δεύτερη ανάγνωση (ΒΠ, ΔΙ, 109)

Δοκίμια Αμητός: (ΑΠ, ΑΥ, 29/12) Μαρωνίτης Δ.: Ανεμόσκαλα, σημαδούρες χωρίς ανεμόσκαλα (ΒΨ, ΜΕ, 28/12) Ζάκομπ Μ.: Συμβουλές σ’ ένα νέο ποιητή (ΚΤ, ΕΘ, 6/1) (ΒΨ, ΜΕ, 28/12)

θεατρικά έργα Μάτεσις Π.: Λύκε-λύκε (ΑΘ, ΗΜ, 8/1) Σίσκος Σ.: Ο τελευταίος βασιλιάς (ΦΤ, Δραμινή, 23/12)

Παιδικά Μεγαπάνου Α.: Έτσι είπε κι έφυγε για το σπίτι του Οδυσσέα (ΒΨ, ΜΕ, 28/12) Καππάτος Ρ.: Τα ποιήματα του Αθηνούλη (ΒΠ, ΔΙ, 109) Πλαστήρα Α.: Ιστορίες μικρές και λίγο πιο μεγάλες (ΜΚ, ΔΙ, 109) Γκόλντεμπεργκ Ν.: Ο μπαμπάς κλώσα (ΕΛ, ΓΥ, 26/12) Τουρκ X.: Αλέξανδρος (ΑΠ, ΑΥ, 29/12)

Ποίηση

Ιστορία

Αγγελάκη-Ρουκ Κ.: Σύγχρονοι αμερικάνοι ποιητές (Γ. Βέης-Γ. Τσιώλης, ΔΙ, 109) Δλεξάκης Ο.: Η λάμψη (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 109) Ανέκδοτα ποιητικά χειρόγραφα (ΚΣ, ΝΕ, 29/12) Ανθήλης Τ.: Στο απόγειο των ανέμων (ΑΦ, ΑΚ, 8/1) Βότση Ο.: Η άλλη γνώση (ΘΠ, ΕΣ, 7/12) Βρεττάκος Ν.: Ηλιακός Λύχνος (ΔΣ, ΒΡ, 8/1) Ηάιος X.: Πορεία σε θάλασσα από μίσος (ΑΦ, ΑΚ, 8/1) 'ορδομιχάλης Γ.: Πέτρινοι άνθρωποι (ΘΠ, ΕΣ, 9/11) ίότσιρας Γ.: Η λάμψη και το τέρας (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 109) ίωσταβάρας Θ.: Ο μουγκός τραγουδιστής (ΘΠ, Μεσολογγίτικα, Χρονικά, 6 και 20/12) νειβαδοπούλου Α.: Η ευφορία του τίποτε (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 21/12) νέντξης Δ.: Σημειώσεις για την Ά ννα που ζούσε στο Elsinore (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 109), (ΑΦ, ΑΚ, 8/1) ατίλης Γ.: Ζεστό μεσημέρι (Β. Χατζηβασιλείου, ΑΥ, 8/1) Ιηγής Β.: Μικρό απάνθισμα από τη ρουμάνικη δημοτική ποίηση-(Δ.Ρ. Ρέντης, ΡΙ, 6/11)

Αδαμίδης Ε.: Η Αγία Σωτήρα Βοίου Κοζάνης (ΦΤ, Ταχυ­ δρόμος Καβάλας, 21/12) Κεφαλληνιάδης Ν.Α.: Πειρατεία (ΑΘ, ΗΜ, 6/1) Κρανιδιώτης Γ.: Το κυπριακό πρόβλημα (Α. Χρυσοστομίδης, ΕΝΑ, 3/1) Μητσόπουλος Θ.: Ιστορία και ανθολογία της αρχαίας ελληνι­ κής σκέψης (Ρ. Ευθυμίου, ΕΝΑ, 3/1), (ΚΣ, ΝΕ, 5/1) Φωτιάδης Θ.: Ρήγας - Καραϊσκάκης- Κόχραν (ΒΠ, ΔΙ, 109) Μουκάδα Φ.: Εκστρατεία των καταλάνων και αραγωνέζων κατά Τούρκων και Ελλήνων (ΑΘ, ΗΜ, 8/1)

Πεζογραφία ζατέλη Ζ.: Περσινή αρραβωνιαστικιά (Ν. Μαρκίδου, CO, Ιαν. ’85) ίιούση Ν.: Χειραφετημένες γυναίκες (X. Γιαν., ΕΛ, 23/12) Κοντέα Ρ.: Ο βραχνός ήχος μιας επιστροφής (ΓΜ, ΑΥ, 30/12) Ίαπάκου Β.: Η αεροσυνοδός (ΠΜ, ΠΑ, 31/12)

Βιογραφίες - Μαρτυρίες Γελαδόπουλος Φ.: Σ. Μελετζής (Π, ΡΙ, 6/1) Κεσσίδης Θ.: Ο Σωκράτης (ΚΣ, ΝΕ, 5/1) Κολιοδήμος Δ.: Σαμ Πέκινπα (ΒΠ, ΔΙ, 109) Παπακωνσταντίνου Δ.: Πέτρος Χάρης (Θ.Π. Φραγκόπουλος, ΔΙ, 109) Σούφλας Κ.: Από τα βουνά στα κάτεργα (ΒΠ, ΔΙ, 109) Φωτόπουλος Μ.: Το ποτάμι της ζωής μου (ΔΣ, ΒΡ, 8/1) Χατζηγιάννη Μ.: Ο άλλος Σκαρίμπας (ΕΛ, ΓΎ, 26/12) Τίτο Γ.Μ.: Αύτοβιογραφικές αφηγήσεις (ΚΤ, ΕΘ, 3/1)

Αρχαιολογία Αδαμίδης Α.: Περιήγηση σε αρχαιολογικούς χώρους του Βοί­ ου Κοζάνης (ΦΤ, Δραμινή, 23/12)

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες «Η ΧΩΡΑ ΜΟΥ» Γρηγόρη Γρηγοριάδη. Μια έκδοση του βι­ βλιοπωλείου Ζερμιναλ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ φιλόλογος παραδίδει μαθήματα σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου. Τηλ.

77.03.625.

ΣΤΙΣ «Βασιλικές των Χρωμά­ των» Γιώργου Μπουλούκου, ποιήματα. Αθήνα 1984, σελ.

80. Εκδόσεις Ελεύθερος Τύ­ πος, Ζ. Πηγής 17. Τηλ.: 36.36.318.

SCHOLES καί KLAUS, «Στοι­ χεία του Δράματος» (μτφρ. Αριστέα Παρίση). Πρώτο βι­ βλίο της γνωστής σειράς των «Στοιχείων» (Oxford U.P.). Βοήθημα χρήσιμο για εκπαι­ δευτικούς και σπουδαστές. Εκ­ δόσεις Κωνσταντινίδη (Θεσσα­ λονίκη), βιβλιοπωλεία Γρηγό­ ρη, Παπαδήμα (Αθήνα).

ΑΠΟΦΟΙΤΗ αγγλικού πανεπι­ στημίου ζητά να εργαστεί σαν βοηθός σε έρευνες ή διδακτορι­ κές διατριβές που αναφέρονται σε θέματα ιστορίας, κοινωνιολογίας και τέχνης. Τηλ.: 64.65.427.

ΑΓΟΡΑΖΟΝΤΑΙ και πωλούνται παλιά βιβλία. Βιβ/λείο ΙΑΝΟΣ. Αριστοτέλους 7, Θεσ/νίκη. Τηλ.: 27.70.04.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΠΙΔΑ. Σταύρου Παπανικολόπουλου, μυθιστόρημα-περιπέτεια για πυρηνικό πόλεμο. Σελ. 270. Δρχ. 300. Δωρικός. ΤΡΙΤΟΕΤΗΣ φοιτήτρια της Φιλοσοφικής (γαλλικά - αγγλι­ κά - καλά ελληνικά) ζητά εσω­ τερική απογευματινή εργασία, ει δυνατόν σχετική με τον γρα­ πτό λόγο (σε βιβλιοπωλείο, εκδ. οίκο, περιοδικό, εφημερί­ δα, κλπ.). Τηλ.: 69.16.881, με­ σημεριανές ώρες.

ΔΙΟΡΘΩΤΗΣ-ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ εκδόσεων, πεπειραμένος, άριστος γνώστης της ελληνικής, με προϋπηρεσία, ζητά εργασία. Τηλ. 36.16.398, κ. Παπαγεωργίου.

ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών παραδίδει μαθήματα Γαλλικών. Τηλ.

77.03.625.

(Κάθε λέξη στις «μικρές αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο δραχμές)

WE ARE THE LEADING MARKETING MAGAZINES IN GREECE CONTEMPORARY ADVERTISING

ADVERTISING NEWSLETTER

Offices: 27 Aristotelous St., Athens 103, G reece, tel. 82.20.335 & 8221.422

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ Το τελευταίο μυθιστόρημα του διάσημου σκηνοθέτη

Ροζέ Βαντίμ

«Ο Β α ν τ ίμ α κ ό μ α κ α ι σ α ν σ υ γ γ ρ α φ έ α ς β ρ ίσ κ ε τ α ι σ τ ο α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τ ης δ ύ ν α μ ή ς τ ο υ ... τ ό σ ο δ υ ν α μ ικ ό ς π ο υ σ ε σ υ ν α ρ π ά ζ ε ι» .

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ AQUARIUS Βελ6ενδού 2, Κυψέλη, Αθήναι 11364 ΤΗΑ. 8826060 Α Θ Α Ν Α ΣΙΟ Σ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Σόλωνος 77 Τηλ. 3607879