Τεύχος 426 by Diavazo.gr

Β Α ΓΕ Ν Α Σ · Ζ. Π. Β Ε Ρ Ν Α Ν · Θ. Γ Ρ Η Γ Ο Ρ ΙΑ Δ Η Σ · Μ. Ζ Α Ο Υ Σ Η · Τ. M A N · Τ. Μ Π Α Ρ Θ · Σ. Τ Ρ ΙΑ Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο Υ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ info@hestia.gr · www.hestia.gr

ΠΑΥΛΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ ΕΝΟΙΚΙΑΖΕΤΑΙ ΦΥΛΑΚΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ε Π ΙΚ Α ΙΡ ΙΚ Α 2 1 Best Seller 2 2 Βραχυγραφίες 3 0 Ψηφιακός κόσμος Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας Γράφει

η Τιτίκα Δημητρούλια 3 2 Παρεμβατικά Ας παίξουμε, ο Αλέξης Ζήρας 3 3 Ευκαιρίας δοθείσης Big Brother και Μπιν Α άπ εν Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής οτονΑνδρέα Εμπειρικό Γράφει

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 426, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ2002 ISSN 1106-1383

ΞΕΝ ΟΙ Σ Υ Γ ΓΡ Α Φ Ε ΙΣ Κ Α Ι Β ΙΒ Λ ΙΑ 3 6 Ξένο Βιβλίο

Επιμέλεια Ηλίας Μαγκλίνης 3 8 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Σπυροπούλου 4 0 Πορτρέτα ξένων Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου

Irvin D. Yalom (1931-) Γράφει η Χρύοα

Σύνταξη: 010-33.01.313 Λογιατήριο: 010-33.01.241 Διαφημίαεις: 010-33.01.313 Συνδρομές: 010-33.01.315,010-33.01.241 Fax:010-33.01.315

Σ ΥΝ ΕΝ ΤΕ ΥΞΗ

Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης

4 2 Θανάσης Βαλτινός: Ασκούμαι διαρκώς οτην αβεβαιότητα. Τη συνέντευξη πήρε ο Ηλίας Μαγκλίνης

Σύνταξη: Γιώργος Τολύπης Κατερίνα Γρυπονηαιώτου, Βααίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής Ηρακλής Παπαλέξης Βάοω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίαεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διάρθαοη: Λεvia Μαζαράκη, Δέοποινα Ράμμου Σελιδοποίηοη - Διαχωριομοί: Μαρία Ζαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 010-38.21.700 Φιλμ - Μοντάζ: ΜΥΘΙΚΗ Τροφικές Τέχνες Ζωοδόχου Πηγής 36, τηλ.: 010-38.44.265, 010-38.12.373 Εκτάπωοη: Δ. Πρίφτης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 010-5232323 Βιβλιοδεσία: Λ. Σαλτοριάδης & ΥιοίΟ.Ε., Κορίνθου 10, Καματερά, τηλ. & fax: 010-2311970 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΛΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 010-5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Ταβαλάς & ΣΙΑ ΕΙ. Εκδότης: Γιώργος Γαβολάς

συγγραφέων Ross MacDonald (1915-1983)

ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟ Υ Μ Η Ν Α 5 5 Συνεργάστηκαν οι: Κώστας Γ. Αγγελάκος, Βάοω Αλεξανδράκη, Θανάσης Α. Βασιλείου, Γιώργος Βέης, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Γεράσιμος θεοδόσης, Βρασίδας Καραλής, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Βασίλης Ρούβαλης, Άλκηστις Σουλογιάννη, Δημήτρης Τατοούλης 9 2 ΤΟ Ρ Ε Μ Α ΤΟ Υ Μ Η Ν Α : Α ν τρ έ α ς Φ ρ α γ κ ιά ς Π 9 2 1 - 2 0 0 2 ) (επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης) 94

Έρη Σταυροπούλου Χρονολόγιο Αντρέα Φραγκιά

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου

101

Τιτίκα Δημητρούλια

Ανθρωποι και σπίτια.

Τα πρώτα θεμέλια

της αλληγορίας και του συμβόλου οτην πεζογραφία του Α π ρέα Φραγκιά

Η καγκελόπορτα. Ένα ιδιόμορφο μυθιοτόρημα

μαθητείας

Λοιμός τότε και τώρα Συνέντευξη: Παντελής Βούλγαρης Μεγαλώσαμε όλοι με τα βιβλία του Α. Φραγκιά (τη συνέντευξη πήρε ο Ηλίας Μαγκλίνης) Έρη Σταυροπούλου Το πλήθος Ένα μεταμοντέρνο έπος

1 0 4 Ηλίας Μ αγκλίνης 0 107 11 1

1 1 7 Αλέξης Ζήρας Η τέχνη της αλληγορίας στο έργο του Αντρέα Φραγκιά

Κεντρική διάθεοη: Αθήνα: «διαβάζω», Λ. Μεταξύ 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέπρο του βιβλίου», Λαααάνη 9, τηλ. 010-237.463

1 2 3 Κώοτας Ακριβός Λόγια και σκιρτήματα (Μια, οχεδόν, βιωματική οχέοη

Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεοη εξωφύλλου: Μαρία Ζαχαριουδάκη

Δ ΕΛ ΤΙΑ

Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: http://book.culture.gr.

με το έργο του Α π ρέα Φραγκιά)

1 2 7 Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό 1 3 6 Κ ρ ιτικ ο γ ρ α φ ία

143

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Το μεγάλο βιβλιοπωλείο των βορείων προαστίων Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε:

• 80.000 τίτλους βιβλίων όλων των Ελληνικών Εκδοτικών Οίκων και όλων των κατηγοριών βιβλίων ακόμη και των πλέον εξειδικευμένων • International Bookstore (literature, art, music, architecture, interior design, computer, marketing, management, food and drinks, children books. CD ROM'S) • Πλήρες τμήμα χαρτικών, σχολικών, ειδών ζωγραφικής και hobby, αναλωσίμων ηλεκτρονικού υπολογιστή • ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ CAFI= στον πρώτο όροφο και την αυλή του Βιβλιοπωλείου • Προνομιακή κάρτα μέλους (εκπτώσεις και ενημέρωση για τις δραστηριότητές μας) • Παρουσιάσεις βιβλίων για ενηλίκους και παιδιά - εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας • Συνεχές ωράριο λειτουργίας

Δωρεάν αποστολή

■>

■ εντός 24 ωρών ωοών στο νομό νουό Αττικής για νια παραγγελίες ποσού άνω των 10.000 δρχ. Για την υπόλοιπη Ελλάδα και τις χώρες της Ε.Ε. με χρέωση πιστωτικής κάρτας ή με αντικαταβολή (τα έξοδα αποστολής χρεώνονται σύμφωνα με τον ισχύοντα τιμοκατάλογο των ΕΛΤΑ). Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-m ail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 680 0647

Ανδρέα Παπανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κωνσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 680 0644-6 Fax: 680 0647.www.evripidis.gr e-mail: info@evripidis.gr

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. ABavooonouflos, Τ. Δημητρούλια, A. Znpas, Κ. Kapaownas, Ε. Κοτζιά, Μ. Oms, Β. Χατζηβασιλείου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2001 ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Κλεμμένη ιστορία (Κ έ δ ρ ο ι ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ: Η ανατροπή (Kefipos) ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ: Κουστούμι στο χώμα (Καστανιώτηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ: Το τραγούδι των Σειρήνων (Ν εφ έλη ) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΪΖΟΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ: Οι τέσσεριε τοίχοι (Το Ροδακιό)

Enians, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ. Κανατσούλη, Μ. Κοντολέων, Γ. Παπαδάτοε, Β. Πάτσιου) απένειμαν το ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ: Το μισό πιθάρι (Ελληνικά Γράμματα)

Μ ΙΝ Ω Σ Ε Υ Σ Τ Α Θ ΙΑ Δ Η Σ

ΕΞΟΔΟΣ μυθιστόρημα Τρεις φίλοι, ένα χρέος, ένα τα ξίδι απροσχεδίαστο, έτσι όπω ς κάθε πραγματικό ταξίδι πρέπει ν’ αρχίζει. Στην πορεία συνάντησαν γ υ να ίκες π ο υ έδινα ν φ ω ς , γ υ ναίκες πο υ έσβηναν το φ ω ς, λουλούδια που ανοίγουν μόνο τη νύχτα, μια θάλασσα γεμάτη χρώματα, ένα σύστημα χω ρίς κα νένα χ ρ ώ μ α , ένα τα ξ ιτζ ή

BLUE MO VIE

που μόλις είχε γυρίσει απ’ τον παράδεισο και μια φ ιγο ύ

μυθιστόρημα

ρ α που στεκόταν μόνη της μπροστά απ’ τη ν πόρτα του

Χόλιγουντ που έχετε διαβάσει, από τον σεναριογράφο του Στάνλει Κιούμπρικ. «Η σατυρική γραφή του Terry Southern καθηλώνει, προκαλεί, συναρπάζει». Norman Mailer

παραδείσου.

Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα, μια απίστευτη πε ριπέτεια με πολλά απρόβλεπτα και ένα ακόμα πιο απρόσμενο τέλος.

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ μυθιστόρημα, 6 ' έκδοση Ένα πρωτότυπο μυθιστόρημα που 8α σας καθη λώσει με την απρόβλεπτη εξέλιξή του. Ένα συναρ παστικό θρίλερ που συνδυάζει σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες της κβαντικής θεωρίας για παράλληλους κόσμους και εναλλακτικές πραγματι-

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΑΣ λεύκωμα-βιογραφία Έ να βιβλίο-αφιέρωμα στην μεγάλη Μαρία Κάλλας με

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ

πλούσιο φωτογραφικό υλι

Η Π Α Ν Ω Λ Η Σ ΚΑΙ Ο ΧΟ ΡΟ Σ ΤΟΥ Θ Α ΝΑΤΟ Υ

κό και πολλά ενδιαφέροντα

Ενα απο τα σημαντικότερα γεγονότα της περασμέ νης χιλιετίας, ο Μαύρος Θάνατος, η Πανώλης που εξολόθρευσε εκατομμύρια Ευρωπαίους είναι το θέ μα αυτού του βιβλίου, το οποίο εξετάζει κυρίως την επίδραση της στις τέχνες και τον τρόπο που αναζή τησαν οι καλλιτέχνες της εποχής να "αντιμετωπί-

Με ένα μοναδικό χρονολό-

κείμενα. γιο που περιγράφει βήμα βήμα την εξέλιξη και ανά δειξη της στην κορυφή, σαν την μεγαλύτερη φωνή του αιώνα, αλλά και την μοναξιά της, την σχέση της με το Ωνάση και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία Διαβάστε επίσης πολλά δημοσιεύματα εκείνης της εποχής, μι

ιωνία; Ποια η σχέση του με την τέχνη, τη θρησκ ην καθημερινή ζώη; Ποια η σύνδεσή του με το

κρές, περίεργες λεπτομέρειες της ζωής της, αλλά και χαρα κτηριστικές κριτικές από τον ελληνικό τύπο, όπως και την γνώμη για την μεγάλη Ελληνίδα μερικών από τους ανθρώ πους που βρέθηκαν δίπλα της.

Π εριοδικό κα Ικδόσε,ς ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ Αποστολοπούλου 64, 152 31 Χαλάνδρι ■Γηλ.; 6775.147, e-mail: aptl2@ ath.fonhnet.gr

Ν Ε Ε Σ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ ΙΕ Σ

ΓΧΡδ J im Ν ',ν

II Η

ίΖΤυιΊΑ

'Ε γ κ έ φ α λ ο ς

καί ό

Nous'

το υ

ΜΙΑ ΛΟΓΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ TOV ΥΛΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ'ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ε Σ

Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ

Gutenberg

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ &

τυπωθητω

ΚΩ ΣΤΑ

ΔΑΡΔΑΝΟΥ

Σπουδή

Δ ιδ ό ΐο υ 3 7 , 1 0 6 8 0 Αθήνα, τηλ.: 0 1 0 - 3 6 4 2 0 0 3 , fax: 0 1 0 - 3 6 4 2 0 3 0 ,

Α λ α ί ν

Ν α ν τ ώ

στις εκδόσεις Αλεξάνδρει α ♦ Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ ΤΟ Υ Μ Η Δ Ε Ν Ο Σ

Ο Πυθαγόρας ταξιδεύει στην Αίγυπτο και κατεβαίνει στον Άδη... οπαδοί του πλατωνικού «μύθου του σπηλαίου» τυφλώνονται κοιτώντας τον ήλιο... χριστιανοί πυρπολούν τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας... ένας άραβας μαθηματικός ανακαλύπτει το μηδέν και χάνει τη ζωή του... ώσπου οι Λάτρεις του Μηδενός εξοντώνονται από τις χριστιανικές φρουρές στη Μεγάλη Κατακόμβη της Αλεξάνδρειας - μια ιλιγγιώδης μεταφυσική περιπέτεια βγαλμένη από τα αρχεία μιας μυστηριώδους σέκτας. «Μια αλληγορία των περιπετειών της μοντέρνας συνείδησης», Το Βήμα

Ρήχ Mediterranee 1998

ΚΕΡΑΥΝΟ ΒΟ ΛΟ Σ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ

Ο εμπρησμός του αρχαιολογικού μουσείου στην Καρχηδόνα κρύβει μια συνωμοσία κι ένα αίνιγμα δύο χιλιάδων ετών. Είναι άραγε αλήθεια ότι ο Βιργίλιος δολοφονήθηκε επειδή θέλησε να καταστρέψει την ίδια του την Αινειάδα, που προοριζόταν για εγκώμιο του Αυγούστου; Κάτω από τη σκόνη των ανασκαφών, κάποιος που μοιάζει να έρχεται από τα βάθη του χρόνου ξαναβάζει μπρος το παιχνίδι της μοίρας ώστε να καλυφθεί για πάντα το αυτοκρατορικό έγκλημα.

Δύο μυθιστορήματα αρχαιογνωσίας και απόκρυφων θρύλων, φιλοσοφικού στοχασμού και αστυνομικής ίντριγκας. Ο Ναντώ ανασύρει τις πιο απίστευτες αλήθειες μέσα από τα ερείπια του παρελθόντος.

εκδόσεις

u ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

Σόλωνος 133,106 77 Αθήνα, τηλ. 0103821813,0103806305, fax 0103838173 e-mail: alexcom@otenet.gr - http://www.alexandria-publ.gr Βιβλιοπωλείο: Στοά του Βιβλίου, Σταδίου 44 / Πεσραζόγλου 6, τηλ. 0103311719

jy g j

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Κ Ο Ρ Δ Η Σ Ο Ι Π Ρ Ο Σ Ω Π Ο Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ Τ Ο Υ Φ Α Γ ΙΟ Υ Μ ΚΑΙ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε ΙΚ Ο Ν Α Σ τ ή ν μ ικ ρ ή α υ τή α ισ θ η τ ικ ή μ ε λ έ τ η ό Γ ιώ ργος Κ όρδης έπιχειρεϊ να οριοθετήσει τή ν Ιδιοπροσωπεία τω ν νεκρικώ ν προσω πογραφ ι ώ ν του Φ αγιούμ κα ι τ ή ς βυζαντινής εικόνας. Π ρ ο σ εγγίζ ει α ν α λ υ τικ ά τούς δύο αυτούς ε ικα σ τικούς κόσμους. ’Α να ζη τεί τ α ιδιαίτερα χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά γνω ρ ίσ μ α τά τους κ α ί συνά γ ε ι ότι ή ύπερτονισμένη σ υ γ γένειά τους δέν ύφίσταται πα ρ ά μόνον σέ περιφερειακά στοι χ εία πού άφοροΰν τό ύφος-στύλ κ α ί οχι τις βασ ικές-ούσ ιασ τικές άρ χές τώ ν δύο αύ τώ ν ζω γρ α φ ικ ώ ν σ υσ τημ ά τω ν. Π .Β . Π Α Σ Χ Ο Υ

ΑΓΓΕΛΟΤΟΚΟΣ ΕΡΗΜΟΣ Μέ τούτο τον μικρό τόμο, ή σειρά «Ύ μναγιολογικά Κείμενα καί Μελέτες» άνοίγει κάπως πε ρισσότερο τον ορίζοντα της, γιά νά περιλάβει καί άγιολογικά κείμενα τής ορθοδόξου πνευματικότητος, τά όποια κοσμούν τά λειτουργικά καί τ ’ άσκητικά βιβλία τής ’Εκκλησίας μας. Προσπα θούμε νά φέρουμε στήν έπιφάνεια παλαιά κείμενα άποδεδειγμένης πνευματικής άξίας, τά όποια εϊτε είναι άγνωστα ή δυσεύρετα, είτε είναι άπό γλωσ σική άποψη δυσπρόσιτα στον σύγχρονο άναγνώστη. Ή συγκρότηση, μάλιστα, αυτού τού βιβλίου έγινε μέ τέτοιον τρόπο, ώστε οί συγκλονιστικές ιστορίες καί ψυχωφελείς διηγήσεις νά προέρχονται καί άπό τήν έρημιά τού Κόσμου, μά καί άπό τον κόσμο τής ’Ερήμου. Ή « ’Α γγελοτόκος Έ ρημος» άγκαλιάζει τό πολυσυζητούμενο σ τ’ άρχαϊα «Γεροντικά», «Παραδείσους» κ λ π . θέμα τής ώφελείας καί τής σωτηρίας τής ψυχής· θέμα πού άποτελεϊ, άλλωστε, καί τον σπουδαιότερο στόχο τού Ευαγγελίου καί τον βασικό σκοπό τής ζωής τού άνθρώπου μέσα στήν κιβωτό τής ’Εκκλησίας.

Σ ύ ν το μ α κ ο ν τά σας.

«Αν η A w -Μαρί ήταν αγόρι, θα μπορούσε να χαρακτηριοθεί εξαιρετικά όμορφο». Thom as M ann

Έ ν α ξεχωριστό βιβλίο για μια μοναδική γυναίκα...

Βασ. Κωνσταντίνου 175, Κορωπί 194 00 Τηλ & fax : 010-6624913

Q~)

Ασκληπιού 26-28, Αθήνα 106 80 Τηλ; 010-3630601, fax ; 010-3630622

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Α. ΧΑΡΙΣΗΣ θρησκεία και πολιτική στην Ελλάδα

Α. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Εμπειρίες ένοπλων αγώνων, 1940-1950

Γ. ΜΑΥΡΙΚΟΣ Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα, 1918-1948

Η *?»

m Η ΓΥΝΑΙΚΑΦΩΛΙΑ

Γ. ΜΠΕΛΙ Η γυναίκα φωλιά

mm Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ Αουί Λαμπέρ

Μ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ Ένα παλιό, πολύ παλιό τρενάκι Ζωγραφιές: Ε. Μελά

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ Οι προγραμμένοι

Λ. ΓΚΙΓΙΟΥ Το Σπίτι του Λαού

Ζ. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΡ. ΚΑΜΑΡΑΤΟΥ-ΓΙΑΛΛΟΥΣΗ Μια χάρτινη πεταλούδα Ο κύριος Σωσίβιος Χαχαχά Ζωγραφιές: Ζ. Κυιοπούλου Ζωγραφιές: X. Γαγγάδη

ΣΥ ΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟ ΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: (010) 3820835,3823649, Fax: (010) 3813354, http:Avww.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: (010) 3829835,3808132, Fax: (010) 3829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: (010) 3829835,3808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: (0310) 283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: (06510) 38090

ΚΛΑΟΥΝΤΙΟ ΜΑΓΚΡΙΣ

Δούναβης ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Μ ΠΑΜ ΠΗΣ ΛΥΚΟΥΔΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ν ΙΚ Ο Σ Μ ΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ

Ο Δούναβης είνοα έν<χ. προσωπικό στο χαστικό ταξίδι κατά μήκος των 2.888 χιλιομέτρων του ποταμού, από τις διαφιλονικούμενες πηγές του στη Γερμα νία ώς τις εκβολές του στη Μαύρη Θά λασσα,

μετατρέπεται σε μια συναρ

παστική αφήγηση γύρω από το θέμα τω ν συνόρων και τη ς ταυτότητας. Το σύνορο ή τα σύνορα, το εδώ και το πέ ρα, το γνωστό και το άγνωστο στη διαλεκτική σχέση τους, αποτελούν τη συνιστώσα του Δούναβη, αλλά και όλου του έργου του Μάγκρις.

εκδόσεις Π Ο Λ Ι Σ Ο Μ Η Ρ Ο Υ 3 2 , Τ Η Λ . 36 4 3 3 8 2 , FAX 36 3 6 501 e -m a il: p o lis @ a th .f o r t h n e t.g r

Ε Έ κο0υ.·145 ΕτιένΡ. ·366 ΕυαγγελάτοςΣ. ·213

Μανούοακας Γ. · 99 Μανουούκης Γ. · 364 ΜαρωνίτηςΔ. · 130 Ματέυ-Ρουοοοπούλου Π. ·28 5

Ζ ΖατέληΖ.·325

fr r r ΖορμπάΜ.·402 ΖουράριςΚ.·60

Θ θεοδοοοπούλου Μ .· 399

234

, J νηςΧρ.·186,381 ΜητράπουλοςΚ.·89 ΜητοουΑ.·338 Μικρούτοικοςθ.·354 ΜόπηςΚ.·123 ΜόαχοςΕυ.·269 ΜπακόλαςΝ.·371 <ερΠ.·366 Β.·386 ΜπίτονΡ. ·35 7 Μποοταπίόγλου Μ. · 19* Μαουκουβαλα-Αναγνώοτου I. · 100 ΜπρικνέρΠ.·297

Μ Νάκου Λ. ·7 2 ΝικολαΐδηςΑρ.·90,379 m λα Πενία Π.Μ.· 213 Older Μ .· 351 DrotJ. Μ .· 107

Ο ΟξΆ.· 2828398

Π Γερμανός Φρ.· 77,386 ΓεφτουοένκοΓ.·225 ΓιαπαράςΧρ. · 144 Γιατρομανωλάκης ί . · 73,313 Γκορπαςθ.·361 [κουροψάννηςΒ.·305 ΓκρΙοη-ΜιλλιέξΤ.·71* Γλέ(οςΜ.·381

Δ Δάλλας Γ .· 117 ΔαρδανόςΓ.·394&402 ΔαοκαλόπουλοςΔ. ·394 Δεληγιάννη-Ανασταοιάδη Γ. · 272 Δετ(ώρτ(ηςΝ.·104,136 .. . / · θ · · 5 3 ΔημητριουΣ. ·399 Δήμου Ν .· 385 Δουατζής ί. · 68 Δούκα Μ .· 358 Δούκας Σ .· 74 Δρακοπαειδής Φ. Δ .· 102

Κ Α ιΐ ΚοβάοεβιτςΝτ.·283 Κοντολέων Μ .· 383 Κοντός Γ .· 50* ΚοτξιαςΑ. ·2 8 * Κούμανταρέας Μ. · 1 * 333,364 Κουντερα Μ. ·364 Κούρτοβικ Δ. · 359 & 402 "ρανάκηΜ. ·380

ΠάβιτεΜ. ·27 0 Πανσέληνος Α λ.· 369 Πανσέληνος Α ο.· 88* ΠαπαγιωργηςΚ.·252 ΠαπαοίτσοςΔ. · 133 ΠαπαδούκαςΠ.·124 ΠαπαπέτρουΑν.·99 Παππός I ·39 0 ΠαοχάληςΣ. ·399

ΚωνσταντάραςΔ. ·381 ΚώτοιαςΤ.·388

Τ ΤαμβακάκηςΦ.·387 ΤαμπούκιΑ.·360 ΤάνινενΡ. ·388 ΤατοόπουλοςΠ.·356 ΤαχτοήςΚ.·3-4* Τ(αβάραςθ.·402 ΤομπαίδηςΔ. ·26 8 ϊριανταφύλλουΣ. ·37 5 Τριβι(όςί·382 ΤρυπάνηςΚ.·191 ΤοαούοηςΔ.·119 ΤοαρούχηςΓ.·42* ΙοίρκαςΣ.·29* ΤοιτοέληΚ.·64*

Φ Φασιανός Α λ.· 334 ΦιλιππόπουλοςΑλ.·63 ΦοΝτ.·247 Φόουλς Τ(.·378 Φωκάς Ν .· 387

X Χάρης Π .· 161 Χατ(ηκυριάκοζ-ίκίκας Ν. · 320 Χατζητάτοης Τ.·387 ΧατξιδάκιςΜ. · 196 Χειμωνάςί.·80* ΧοκβέρνταΧ. · 187 Χου(ούρηΈ.·383 Χουρμου(ιάδουί·399

Λ Δοκόν 2 . · 342 Λακλάουί·324 ΑαντέροΔ. ·36 7 Δεοναρδος ί. · 393

ΣεπούλβεδαΛ. ·36 7 ΣιμόπουλοςΚ.·59* ΣινουέΖ. ·37 7 ΣινόπουλοςΤ.·46* ΣλινκΜπ. ·40 0 ΣτεβύνοβιτςΒ.·298 ΣφυρίδηςΠ.·260 ΣχινάςΑλ. ·218 Σωτηρίου Δ. · 58*

ΣαμαράκηςΑ.·93 ΙαχίνηςΑ. ·38 2

ΜαλεβίτοηςΧρ.·266 Μανιάτης I . · 341 * Τα τεύχη που σημειώνονται με αοτερίοκο έχουν εξαντληθεί.

ΧάφμανΓκ.·256 Χριστοδούλου Δ. · 92 Χριστοφιλοπούλου Αικ. ·321

Ψ Ψαράκης Τ.·312

CD Μ Ε Τ Α ΙΧ Μ ΙΟ I E

I »

w w w .m e ta ix m io .g r

Το βιβλίο της Μαρίας Στασινοπούλου Χρονολόγιο - Εργοβιογραφία Γιώργου Σεφέρη [1900-1971] (κυκλοφορεί και σε χρηστική έκδοση μικρού σχήματος) και η βιντεοκασέτα του ντοκιμαντέρ Ημερολόγια Καταστρώματος Γιώργος Σεφέρης, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, κυκλοφορούν σε όλα τα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.

Οι εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, η Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων και η εταιρεία παραγωγής ΠΕΡΙΠΑΟΥΧ διοργανώνουν ειδική προβολή του βραβευμένου ντοκιμαντέρ Ημερολόγια Καταστρώματος - Γιώργος Σεφέρης την Κυριακή 3 Μαρτίου 2002 στις 11:00 π.μ. στον κινηματογράφο ΤΡΙΑΝΟΝ (Κοδριγκτώνος 21). Θα ακολουθήσει συζήτηση με εισηγητές το σκηνοθέτη Στέλιο Χαραλαμπόπουλο, τη συγγραφέα Μαρία Στασινοπούλου, τον Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών Νόσο Βαγενά και τη Σχολική Σύμβουλο Νένα Κοκκινόκη.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ YALOM - ΟΤΑΝ ΕΚΛΑΨΕ©ΜΤΜη

'"' ΤΑ ΤΕΤΡΑΣΤΙΧΑ ΤΗϊ ..--ΦφΜ ΠΙΚΡΗΣ ΒΡΟΧΗΣ

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Η Σ Ε

Το βιβλίο Η ΠΟΡΤΑ βασίζεται σε αληθινές αφηγήσεις ανθρώπων που η ζωή τους ανα τράπηκε από τον πόλεμο και έναν καταστρεπτικό εμφύλιο. Η ιστορία εκτυλίσσεται στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Η ανατροπή, τα πάθη, ο αγώνας για επιβίωση, η δίψα για τον έρωτα και για την ίδια τη ζωή συνθέτουν τα πρόσωπα και τους διαφορετικούς κόσμους που συγκρούονται. Μια πόρτα κλείνει οριστικά πίσω από την Άννα. Μια άλλη ανοίγει για τον Πέτρο. Μπορεί να πει κανείς ποιος έκανε τη σωστή κίνηση; Γιατί μια πόρτα που ανοίγει μπορεί να σε οδηγήσει στη λύτρωση, αλλά μπορεί και να μη σε οδηγήσει πουθενά.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

• Ν η σ ί δ ε ς

Στέφανος Μπαλής Μαθηματικά και ποίηση Χριστίνα Φλόκα Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη

Μαρία Κέντρου-Αγαθοποόλου Επιλογές χαι σύνολα: Ποιήματα (1965-1995) Δοχίμια χαι δοκιμασίες

Ετέλ Αντνάν Περί πόλεων χαι γυναικών (επιστολικό μυθιστόρημα)

ΑναΝόβακ Οι ατυχίες της ψυχής (μυθιστόρημα)

Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι Φτηνοφαγάδες Πιέρ Πάολο Παζολινι Μυθοπλασία

Λ ώ ρενς Σ τερ ν

Ε ντουάρ Ν τυ ζα ρ ντέν

Αισθηματικό ταξίδι

Έδρεψε δάφνες

ν-λ >->>«

«Β εοοαΑ s m h u i « m p iw m x h a&Xti * ί η ; λ\ ip iw ip ip iiiiii

I n (

Ζήσης Σαρίκας Ψίχουλα (μικρά πεζά)

Κώστας Τομανάς Δρόμοι και γειτονιές της Θεσσαλονίκης (μέχρι το 1944)

Ριζάλ (Ιωσήφ Νεχαμά), Θεσσαλονίκη η περιπόθητη πόλη

ΝΗΣΙΔΕΣ, 0424-23277, 23283

Φούλα Λαμπελέ Διηγήματα

031-263363

Φρίντριχ Νίτσε, Πέρα από το χαλά χαι το χαχό Η γέννηση της τραγωδίας Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα Γενεαλογία της ηθικής Η θέληση για δύναμη Το λυκόφως των ειδώλων, Αντίχριστος, Ίδε ο άνθρωπος

Πωλ Βιριλιό Η πληροφορική βόμβα Ηδιαί Καθαρός πόλεμος

Πάτρικ Μπράντλιντζερ, Άρτος χαι θεάματα: θεωρίες για την μαζική κουλτούρα Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της βασιλείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιαστές και αναρχικοί του μέσαίωνα

Μαρκ Φερρό, Η ιστορία υπό επιτήρηση Από τα Σοβιέτ στον γρα φειοκρατικό κομμουνισμό

Ιβάν Ίλλιτς Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα

Εύα Φοργχάς, Μπαουχάους: ιδέες αι πραγματικότητα

Π ωλ Λαφάργκ, Το δικαίωμα στην τεμπελιά Καζιμίρ Μάλεβιτς Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια του ανθρώπου

Νταίιβιντ Ρήσμαν Το μοναχικό πλήθος

Καρλ Πολάνοι Ο μεγάλοςμετασχηματισμός

Τσβετάν Τόντοροφ,

Η φωτιά του Προμηθέα Δοκίμια για τον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό

Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου Τέχνη και τεχνική

Ζαν Μπωντριγιάρ Η καταναλωτική κοινωνία Συνθήματα

Απέναντι στο αχραίο

Μάρτιν Μπούμπερ, Μονοπάτια στην Ουτοπία Πιότρ Κροπότκιν Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια

ΝΗΣΙΔΕΣ, 0424-23277, 23283

Αργυρής Παυλιώτης Ολέθριος δεσμός (αστυνομικό μυθιστόρημα)

031-263363

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Τ Α

ΖΕ

ΘΕΜ ΑΤΑ

Βιολογία ·Α ρ. 203

Εξπρεσιονισμός ·Α ρ. 208

Άγιον'Ορος· Αρ. 68

Βυζάηιο ·Α ρ. 129

Εξωτισμός ·Α ρ. 314

Αισθητισμός ·Α ρ. 349

Βραβεία λογοτεχνίας 1995·Αρ. 364

Αιώνας (ο) που φεύγει ·Α ρ. 382

Βραβεία λογοτεχνίας 1995·Αρ. 365

Επικοινωνιολογία ·Α ρ. 348

Αιώνας (ένας) συγγραφείς, 1900-2000

Βραβεία λογοτεχνίας 1996 ·Α ρ. 375

Επιλεκτική βιβλιογραφία Χριστουγέννων

•Α ρ.403 Αλληλογραφία ·Α ρ. 170

Επιθεώρηση Τέχνης ·Α ρ. 67

•Αρ. 253

Βραβεία λογοτεχνίας 1997 ·Αρ. 386 Βραβεία λογοτεχνίας 1998 · Αρ. 398

Επιλογή Βιβλίων 1986-87 ·Α ρ. 172 Επιστήμες (κοινωνικές) ·Α ρ. 222

Αμερικανική πεζογραφία (ούγχρονη)

Επιστήμες στον κόσμο μας ·Αρ. 220

Αμερικανοεβραίοι ουγγραφείς ·Α ρ. 367

Γαλλική επανάσταση ·Α ρ. 216

Επιστημονική φαπαοία ·Α ρ. 220

Αμερική των μειονοτήτων · Αρ. 394

Γαλλική ποίηση τα τελευταία 60 χρόνια

•Α ρ .2 3 7

•Α ρ. 310

Αναγνώοεις και κείμενα ·Α ρ. 234

Ερωτισμός κοι πορνογραφία ·Αρ. 341 Ετερότητα στην ελληνική λογοτεχνία •Α ρ. 417

Αναχρονισμός οτον αιώνα μας · Αρ. 283

Γενιά των Μπήηικ · Αρ. 64*

Ανθρωπολογία (κοινωνική) ·Α ρ. 323

Γερμανόφωνο θέατρο ·Α ρ. 70

Ανολοκλήρωτοι έρωτες · Αρ. 261

Γεωπολιτική και στρατηγικές · Αρ. 331

Απίοταοη και λογοτεχνία · Αρ. 58*

Γλώσσα και Δημοτικό σχολείο · Αρ. 345

Ήχος (ο) της εικόνας ·Α ρ. 329

Αρχαία λυρική ποίηση · Αρ. 107*

Γλωσσολογία· Αρ. 144

Ασθένειες των συγγραφέων · Αρ. 281

Γνωοιακές επιστήμες ·Α ρ. 408

Αστικό ελληνικό μυθιοτόρημα ·Α ρ. 338

Γραφές και υπογραφές γυναικών·Αρ. 401

θάλασσα και ταξίδια ·Α ρ. 244 θέατρο (νεοελληνικό) ·Α ρ. 89

Αστυνομική λογοτεχνία ·Α ρ. 86 Αυτοβιογραφία ·Α ρ. 155

θέατρο και παιδί ·Α ρ. 214

Αυτόχειρες (οι) στη λογοτεχνία · Αρ. 284

Δεκαετία του '60 ·Α ρ. 308

θεολογία ·Α ρ. 251

Αφήγηση και παραμύθι ·Α ρ. 363

Διακοπές και βιβλίο · Αρ. 196

Θεσσαλονίκη ·Α ρ. 128

Διακοπές. Εκδότες προτείνουν 460 βιβλία

θεωρία του Χάους ·Α ρ. 409

•Α ρ. 244

Βιβλία για το καλοκαίρι ·Α ρ. 148

Διανοούμενοι και εξουσία · Αρ. 186

Βαλκάνια ·Α ρ. 402

Δοκίμιο ·Α ρ. 117

Ιστορικό μυθιστόρημα ·Αρ. 291 Ιταλική λογοτεχνία ·Α ρ. 76

Βιβλίο και στρατός ·Α ρ. 146 Βιβλία Α'εξαμήνου 1992·Α ρ.292 Βιβλία Β'εξαμήνου 1992 ·Α ρ. 303

Έγκλημα - Απόπειρες ερμηνείας ·Α ρ. 239

Βιβλία A' εξαμήνου 1993 ·Α ρ. 316

Εθνικισμός ·Α ρ. 322

Κινηματογράφος και ιστορία ·Αρ. 266

Βιβλία Β'εξαμήνου 1993 ·Αρ. 328

Εθνικισμός σήμερα ·Α ρ. 418

Κινηματογράφος (θεωρία) ·Α ρ .3 1 7

Βιβλία Α'εξαμήνου 1994 ·Α ρ. 340

Εκπαίδευση - Δημόσια και ιδιωτική

Κινηματογράφου (χρόνια) ·Α ρ. 353

Βιβλία (185) που αξίζει να όιαβάζετε •Α ρ. 409 Βιβλίο - η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού ·Αρ. 224 Βιβλίο και εικονογράφηση ·Α ρ. 248

•Α ρ. 247

Κοινωνία και κράτος · Αρ. 233

Ελληνικά γράμματα στη Γερμανία ·Α ρ. 368

Κοινωνιολογία·Αρ. 119

Ελληνικά μπεστ οέλερ του 19 90 · Αρ. 252

Κοινωνιολογία της ούμρονης οικογένειας

Ελληνική πεζογραφία (μία συζήτηση) •Α ρ. 376

Βιβλίο και νέες τεχνολογίες ·Α ρ. 188

Ελληνικό παραμύθι ·Α ρ. 130*

Βιβλίο και φυλακή ·Α ρ. 99

Εξουσία και κοινωνία ·Α ρ. 276

•Αρ. 241 Κουλτούρα (η) της αμφιοβήτηοης •Αρ. 352 Κόμικς· Αρ. 217*

Κριτική ·Α ρ. 184

Όνειρο (το) στη λογοτεχνία ·Α ρ. 240

Κυπριακά γράμματα ·Α ρ. 123*

Όραμα (το) οτη λογοτεχνία ·Α ρ. 263 Οργιομένοι νέοι ■Δεκαετία του '50

•Α ρ. 302

Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα · Αρ. 100

Όρια (τα) του μυθιστορήματος ·Α ρ. 373

Λαϊκό τραγούδι ·Α ρ. 362

Όψεις του λαϊκού πολιτισμού ·Α ρ. 404

Τ Τηλεόραση και παιδί ·Α ρ. 262 Τιμή και ηροπή·Αρ. 351 Τρέλα και κοινωνία ·Α ρ. 272 Τσιγγάνοι: Ρομ, Μανούς και Σιντέ, Καλέ •Α ρ. 374

Λαογραφία ·Α ρ. 245 Λατινοαμφικάνικη λογοτεχνία ·Α ρ. 59*

Λογοτεχνία της Αργεπινής·Αρ. 315

Παραλογοτεχνία ·Α ρ. 354

Αογοπχνία και ζωγραφική ·Α ρ. 321

Παιδί και δημιουργικότητα · Αρ. 361

Λογοτεχνία (η) και το κακό ·Α ρ. 289

Παιδί και περιβάλλον · Αρ. 325

Λογοτεχνία και κινηματογράφος ·Α ρ. 75

Παιδική λογοτεχνία (θεωρία και κριτική)

Λογοτεχνία και φωτογραφία ·Α ρ. 271

•Αρ. 346

Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί ·Α ρ. 242

Παιδικό βιβλίο ·Α ρ. 94*

Μ Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ·Α ρ. 194

Υπερρεαλισμός (ελληνικός) ·Α ρ. 120 Υπερρεαλισμός και έρωτας ·Α ρ. 335 Υποτροφίες συγγραφέων ·Α ρ. 371

Φ Φεμινιστικό έντυπο (ελληνικό) ·Α ρ. 198 Φετίχ της γραφής ·Αρ. 360

Παιδικά βιβλία '86-'87·Α ρ. 180

Φετιχιομός·Αρ.301

Παιχνίδι και παιδί ·Α ρ. 236

Φιλέλληνες (ούγχρονοι αγγλόφωνοι)

Περιπλάνηση στη λογοτεχνία · Αρ. 282

Μεσαίωνας ·Α ρ. 288 Μεσοπόλεμος και πεζογραφία ·Α ρ. 279 Μεταμοπέρνο·Αρ.254 Μεταπολεμική ελληνική λογοτεχνία •Αρ. 380 Μετάφραοη·Αρ. 156*

•Αρ. 164

Πολιτική γελοιογραφία ·Α ρ. 268

Φιλοσοφία της ιστορίας ·Α ρ. 344

Πολιτισμός και κουλτούρα ·Α ρ. 195

Φιλοσοφία και φύση ·Α ρ. 339

Πράγα των συγγραφέων · Αρ. 209

Φινλανδικά γράμματα ·Α ρ. 114

Πρωτοπορείες και κινήματα ·Α ρ. 270

Φουτουρισμός ·Α ρ. 141

Πως να διαβάζουμε ·Α ρ. 359

Φρόιπ (επίγονοι) ·Α ρ. 65*

Πρωτοχρονιές του Μεσοπολέμου ·Αρ. 370

Μικρασιατικός ελληνισμός ·Αρ. 74*

Μοναξιά και λογοτεχνία ·Αρ. 280

Χιούμορ ·Α ρ. 124

Μουσική και λογοτεχνία · Αρ. 185

Ραδιόφωνο και τηλεόραση ·Α ρ. 215

Ρεαλισμός ·Α ρ. 250

Νέα Υόρκη (η) οτη λογοτεχνία · Αρ. 296

Ρ οκ·Α ρ.2 19

Νέο Μυθιστόρημα ·Α ρ. 189

Ρομαπιομός ·Α ρ. 225

Χιούμορ και παιδική λογοτεχνία · Αρ. 336 Χιπισμός· Αρ. 341 Χόλιγουη (το) οτη λογοτεχνία ·Α ρ. 332 Χρονογράφημα ·Α ρ. 293 Χωρισμός ·Α ρ. 366

Νέοι και λογοτεχνία ·Α ρ. 232

Σενάριο (το) ·Α ρ. 290

0ιδίπους·Αρ.350

Σημειωτική ·Α ρ. 71*

Οικολογία και πολιτική ·Αρ. 318

Ψυχανάλυση (το λυκόφως) ·Αρ. 264 Ψυχανάλυση και λογοτεχνία · Αρ. 163

Στρουκτουραλισμός ·Α ρ. 227*

Ψυχανάλυση και πολιτική ·Α ρ. 343

Ολλανδικά γράμματα (ούγχρονα) ·Α ρ. 84

Συμβολισμός ·Α ρ. 333

Ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία ·Α ρ. 342

Ολοκαύτωμα ·Α ρ. 400

Σχολή της Φρανκφούρτης ·Α ρ. 405

Ψυχιατρική και ψυχανάλυση ·Α ρ. 210

Ομοιοπαθητική ·Α ρ. 221

Σώμα (το) στο λόγο και οτην τέχνη

Ψυχογλωοσολογία ·Α ρ. 238

Ομοφυλοφιλία ·Α ρ. 246

•Αρ. 307

Ψυχολογία (κοινωνική) ·Αρ. 255

Τα τεύχη που σημειώνονται με αοτερίοκο έχουν εξαντληθεί.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η

Ξ Ε Ν Η

ΠΑΤΑΚΗ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

ΖΟΤΛΦΙ ΛΙΒΑΝΕΛΙ Ένας άνθρωπος, μια γάτα, ένας θάνατος 25ΊΓσύ^'Τΐ € / 4 .7 7 Τ δρζ

Μετά το «Μεγάλο Ευνούχο της Κωνσταντινούπολης» ο Λιβανελί επανέρχεται μ’ ένα βιβλίο για την αναζήτηση της πατρίδας και της ψυχής. «Έργο ωριμότητας, εξαίσιο από άποψη πλοκής, τεχνικής και ύφους». ΓΙΑΣΑΡ ΚΕΜΑΛ

«Εντυπωσιακό γράψιμο, ένα βιβλίο που δεν μπορείς να το αφήσεις προτού το τελειώσεις». HINCAL ULUH, «SABA»

«Παίζει με τον αναγνώστη σαν τη γάτα με το ποντίκι, καθώς αφηγείται την ιστορία του σε δυο διαστάσεις με μεγάλη δεξιοτεχνία». ALTAN GOKALP Ι Ε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

www.patakis.gr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

15/ 12/2001 14/ 01/2002 Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ ρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δη λώνοντας ο καθένας τους τεοσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις.

L Ζ.ΖΑΤΕΛΗ Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους

καςτανιω της

2 . ΤΖ. Κ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ Ο Χάρι Πότερ και η φιλοσοφική λίθος ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών

3 . Α. ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων 4 . Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή

ψυχογιός

κέδρος εξαντας

κέδρος (βραβείο μυθιστορήματος «διαβαζω »)

5 . Ο.ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ Δραχμοάλα μου, καλό οου ταξίδι 6 . Μ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Η γυναίκα της όγδοης μέρας Ε.ΤΡΙΒΙΖΑΣ Η τελευταία μαύρη γάτα

ηλιοτρό πιο

καςταν ιοτης

ε λλην ικά γραμ ματα

ΧΡ. ΘΕΟΧΑΡΑΤΟΣ Ο Χαρίλαος Φλωράκης και το Λαϊκό Κίνημα 7 . Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Φτωχή Μάργκο

8 . Π.ΚΟΕΛΟ Ο Διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ 9 . θ. ΧΑΛΟ Ούτε το όνομά μου

λ ιβαν ης

γκοβοςτης

] 0 . Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φορεςΈλληνας Γ.ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Ο Τούρκος οτον κήπο

Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗΣ Ουζερί Τσιτσάνης 11. IP. ΓΙΑΛΟΜ Όταν έκλαψε ο Νίτσε

κέδρος

κα ςτανιοτης

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Βαρκάριοσα της χίμαιρας

Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια

τυποεκδοτικη

πατακης

καλεντης

κέδρος

αγρα

εστία

Β. Σ. ΝΑΙΠΟΛ Ένας δρόμος οτον κύαμο

λιβανης

12. Α.ΔΟΞΙΑΔΗΣ Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ I. ΚΑΡΥΙΤΙΑΝΗ Κουστούμι οτο χώμα Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ Το άγριο θυμάρι

καςτανιοτης

(βραβείο μυθιστορήματος «διαβαζω»)

ωκεανιδα

Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ Οι πύλες της φωτιάς

πατακης

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: ΑΟηνό-Κοραίαλλόξ, Α λεξανίρήφλλιθία, Αριστοτελης-ΑΟήνα, Βαψονάκηξ-Αθήνπ, Αιάλογοξ-Βόλοξ, Διάλογος-Βύρωνοζ, Διάμετρος-Χαλκίόα, Δοκιμάκηζ-Ηράκλειο, Δωίώνη-Αθήνα, Κίντοζ-Κορωπί, Ειρμός-Δράμα, ΕλευΒερουόάκηξ-Αθήνα, Εώχώρα-Αθήνα, Εξαρχάπουλοφήνα, Εατία-Αθήνα, Ευριπίίηξ ατη Ετοά-Χαλάνόρι, Ευοταθίου-ΚαρΙίτοα, Ζαφειρίου-Νέα Λιόοια, Ζηριχίίηζ-θεοοαλονίκη, Ιανός-θεοοαλονίκη, Km pi-θεοοαλονΙκη, Κοιικίία-Κόριν· 3οζ, Κρομ μ ύΙαφξ, Μπιθάνηξ-Μψρα, Πατάχηξ-Αθήνα, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάξ, Πολιτιία-Αθήνα, Εύγχρονη Enoxij-Αθήνα, Το Αίντρο-Ρόίοξ, Όρα-Τρίπολη

01 Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ ΤΟΥ ΑΝΑΡΕΑ Ε Μ Π Ε Ι Ρ Ι Κ Ο Υ Ένα εκπληκτικό λεύκωμα κυκλοφόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις «Άγρα» με τίτλο: Φωτοφράκτης. Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρικού. Ως γνωστόν, ο μεγάλος ποιητής ήταν και φωτογράφος, και μάλιστα έ ξοχος. Για την ακρίβεια, το εξαιρετικά καλαίσθητο αυτό λεύκωμα αποδεικνύει περίτρανα ότι ο Α. Εμπειρικός δεν ήταν ένας λογοτέχνης για τον οποίο η φωτογρα φία ήταν πάρεργο αλλά ένας ολοκληρωμένος, αυτό νομος δημιουργός φωτογραφικών εικόνων. Από το Παρίσι, το Λονδίνο και την Ελλάδα της δεκαε τίας του '50, από τα γλυπτά, τα τοπία και τις «παιδί σκες» με τα καλοκαιρινά φουστάνια (μερικές από τις ωραιότερες, αλλά και τις πιο τολμηρές, φωτογραφίες του βιβλίου) μέχρι τα αριστοτεχνικά πορτρέτα ανωνύμων και επωνύμων (του Οδυσσέα Ελύτη, του Μ. Καραγάτση, της Μαρίνας Καραγάτση, του Γιάννη Τσαρούχη, της νεαρότατης αλλά πανέμορφης Ξένιας Καλογεροπούλου, του γιου του Λεωνίδα κ.ά.), οι συγκεκριμένες φωτογραφίες φανερώνουν το γνήσιο και βαθύ φωτογραφικό ένστικτο ενός ανθρώπου που ήξερε να παίζει με μοναδικό τρόπο τόσο με τις λέξεις όσο και με τις εικόνες. Μέσα από τις φωτογραφίες του Α. Εμπειρικού αναδύεται ένας ολόκληρος κόσμος κάτι που φυοικά συνδέεται άμεσα με τους στόχους του ως λογοτέχνη: η μεταμόρ φωση της πραγματικότητας μέσα από τα ίδια τα υλικά της πραγματικότητας. Η έκδοση, όπως το συνηθίζουν άλλωστε οι εκδόσεις «Άγρα», περιλαμβάνει, εκτός από τις φωτογραφίες, το ποίημα «Φωτοφράκτης» του Α. Εμπειρικού, εισαγωγικό ση μείωμα του Γιάννη Σταθάτου και εργοβιογραφία από τον Ιάκωβο Βούρτση. Ένα αλη θινό διαμάντι τόαο ως περιεχόμενο όσο και ως αισθητική.

«01 Κ Ε Κ Α Ρ Μ Ε Ν Ο Ι » ΣΤΑ ΕΒΡΑΪΚΑ Ακόμα και ο Νίκος Κάσδαγλης εξεπλάγη όταν έλαβε ταχυδρομημένο ένα αντίτυπο του θρυ λικού σήμερα μυθιστορήματος του Οι κεκαρμένοι στα εβραϊκά. Μεταφραστής είναι ο Αμίρ Τσούκερμαν και εκδοτικός οίκος ο «Κέτερ» (KETER), με έδρα του την Ιερουσαλήμ. Όπως μας πληροφόρησε ο ίδιος ο συγγραφέας, δεν είχε ιδέα ότι επίκειτο μετάφραση του συγκεκριμέ νου βιβλίου, και μάλιστα στα εβραϊκά. Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμεί ένας πίνακας (πιθα νότατα) του Γιάννη Τσαρούχη του 1974, ο οποίος απεικονίζει έναν Έλληνα στρατιώτη και φέρει την επιγραφή (στα ελληνικά): «Ανάμνηση του 1954», ενώ το κείμενο συμπληρώνουν οι ξυλογραφίες της πρώτης ελληνικής έκδοσης. Το πιο εντυπωσιακό απ' όλα όμως είναι ότι, όπως είναι φυσικό λόγω εβραϊκής γραφής, το βι βλίο διαβάζεται... ανάποδα. Αν και είμαστε βέβαιοι ότι δεν πρόκειται να το διαβάσει ο κύριος Σαρόν, ευχής έργο ένα τόσο σημαντικό βιβλίο της νεότερης πεζογραφίας μας να τύχει κα λής υποδοχής στο Ισραήλ. Καλοτάξιδο λοιπόν.

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΤΟΝΕΣ

ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥΣ

Μια πολυσήμαντη, πολυτελή, συλλεκτική έκδοση, με τίτλο Ολυμπία. Η κοιτίδα των Ολυμπιακών Αγώνων, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μίλητος» σε συνεργασία με το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου. Πρόκειται για σπάνια έκδοση που πε ριλαμβάνει την ιστορία του χώρου της αρχαίας Ολυμπίας και των κτισμάτων που τον αποτελούν. Αναδεικνύει επίσης τα εκθέματα του Μουσείου και κάνει εκτενή α ναφορά στο μύθο και στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων. Επίσης, το έργο συνοδεύεται από βυζαντινό κώδικα της Μονής Ιβήρων του Αγίου ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝAJ Όρους με τους Ολυμπιόνικους του Πινδάρου σε ομοιογραφική απόδοση και ειδικό τόμο με βιογραφικά στοιχεία, επιστημονική ανάλυση του πινδαρικού έργου και παλαιογραφική μεταγραφή των Ωδών. Τα αρχαιοελληνικά κείμενα υπογράφει η διευθύντρια της εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων της Αρχαίας Ολυμπίας δρ Ξένη Αραπογιάννη, η οποία, εκτός από την ιστορία και την εξέλιξη του ιερού χώρου της Ολυμπίας και των Ολυ μπιακών Αγώνων, κάνει μία αναδρομή στην ιστορία των ανασκαφών. Το έργο πρόκειται να κυκλοφορήσει σε άλλες πέντε γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιαπωνικά και κινεζικά.

ΕΡΓΑ Π Ι Κ Ι Ο Ν Η ΓΙΑ ΤΗΝ Α Κ Ρ Ο Π Ο Λ Η Σε ειδική έκδοση που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ίνδικχος», και υπό την αι γίδα της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας A. Ε„ με τίτλο «Δημήτρη Πικιώνη: Έργα Ακροπόλεως» έχουμε την ευκαιρία να θαυμάσουμε, μέσα από το φωτογραφικό φακό του Γιώργου Μαυρόπουλου, την εκπληκτική δουλειά που έ κανε ο μεγάλος Δημήτρης Πικιώνης γύρω από την Ακρόπολη. Η επιμέλεια της έκδοσης ανήκει στην Αγνή Πικιώνη. Η καλαίσθητη έκδοση μαρτυρά με τον καλύτερο τρόπο το πνεύμα και το βάθος της δημιουργίας του Πικιώνη, την αίσθηση του χώρου, το συνδυασμό φυσικού τοπίου και ανθρώπινης κατασκευής, αλλά και του χρόνου, καθώς η καθημερινό τητα που περιβάλλει το δημιουργό διασταυρώνεται με μια άλλη πραγματικότητα, έναν άλλο κόσμο ο οποίος αναδύεται από τη γενική ατμόσφαιρα που επικρατεί στα πέριξ του Ιερού Βράχου σημεία. Επίκαιρη έκδοση αλλά και διαχρονική. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια διακριτική συνομιλία ενός σύγχρο νου Έλληνα δημιουργού με το ελληνικό, αττικό για την ακρίβεια, τοπίο και με την αισθητική των αρχαί ων χρόνων.

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Ο Σ Σ Ι Μ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ : ΕΙΣ Μ Ν Η Μ Η Ν Ένας από τους σημαντικότερους, όσο και ιδιότυπους, Έλληνες ιστορικούς, ο Κυριάκος Σιμόπουλος, πέθανε στις 12 Οκτωβρίου 2001. Γεννημένος το 1921 στο Καστανοχώρι Αρκαδίας, ο Κ. Σιμόπουλος σπούδασε νομικά στην Αθήνα και πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, από τις τάξεις του ΕΑΜ. Συνελήφθη ενώ υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία και εκτοπίστηκε στη Μακρόνησο, όπου παρέμεινε από το 1947 μέχρι το 1950. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος στη Δημοκρατική ΑΤΙίΤαγή, στο Βήμα (επί εννέα χρόνια ως διευθυντής σύντα ξης), στον Ανεξάρτητο Τύπο (ως αρχισυντάκτης και χρονογράφος), στα Σημερινά και στη Βραδυνή. Ήταν διευθυντής έκδοσης για τους δύο πρώτους τόμους της Ιστορίας του Εήήηνικού Έθνους και μετέφρασε Τσέχοφ, Σιμόν ντε Μποβουάρ κ.ά. (διάβαζε και έγραφε αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, ρωσικά). Τη φήμη του ο Κ. Σιμόπουλος την οφείλει στους είκοσι τόμους μελετών και δοκιμίων του πάνω σε ιστορικά ζη τήματα. Στόχος του ήταν πάντα η επισήμανση της ιστορικής πλαστογραφίας, της παραχάραξης και της δια στρέβλωσης της ιστορικής αλήθειας. Κι όταν ορισμένοι τον κατηγορούσαν για μηδενισμό, εκείνος απαντούσε με τη γνωστή φράση του Σολωμού: «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές». 0 Κ. Σιμόπουλος πρωτοεμφανίστηκε ως συγγραφέας το 1970 με δύο κλασικά, σήμερα, βιβλία, τα Ξένοι ταξι διώτες οτην Ελλάδα και Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα. Ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του είναι Ο μύθος των «μεγάήων» της Ιστορίας, στο οποίο κατακεραυνώνει τον Μέγα Αλέξανδρο ως νεκροθάφτη του ελληνι σμού, τον Μέγα Κωνσταντίνο ως αιμοχαρή και διαφθορέα της Εκκλησίας και τον Μέγα Θεοδόσιο ως κατεδαφιστή των μνημείων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Στο βιβλίο του Βασανιστήρια και εξουσία ο Κ. Σιμόπου λος αναφέρεται εκτενώς στις πρακτικές βασανιστηρίων που συνήθιζαν όχι μόνο στη Δύση ή στην Ανατολή αλ λά και οι αρχαίοι Έλληνες, οι Βυζαντινοί, οι αγωνιστές του '21, ακόμα και οι Έλληνες στρατιώτες σε βάρος Βουλγάρων και Τούρκων αμάχων στους Βαλκανικούς Πολέμους. Άλλα βιβλία του Κ. Σιμόπουλου: Ιδεολογία και αξιοπιστία του Μακρυγιάννη, Ξενοκρατία, μισεήήηνισμός και υποτέήεια, Η διαφθορά της εξουσίας, Μύθος, α πάτη και βαρβαρότητα οι Οήυμπιάδες κ,ά. Όλα τα βιβλία του Κ. Σιμόπουλου κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Στάχυ».

ΧΟΡΧΕ Σ Ε Μ Π Ρ Ο Υ Ν : ΜΕ ΤΟ Β Λ Ε Μ Μ Α Σ Τ Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Το τελευταίο βιβλίο του Χόρχε Σέμπρουν Αντίο, φως της νιότης... κυκλοφόρησε το πε ρασμένο φθινόπωρο από τις εκδόσεις «Εξάντας». Είναι γνωστή βέβαια η περιπέτεια του Σέμπρουν στο γερμανικό στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ - έχει άλλωστε γράψει εκτενώς γι' αυτή του την εμπειρία. Ωστόσο, παρά το ότι το Αντίο, φως της νιότης... είναι ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο, ο Σέμπρουν δεν αφιερώνει ούτε γραμμή στο Μπούχενβαλντ. Στη συνάντησή του με τους Έλληνες δημοσιογράφους τον Οκτώβριο του 2001 ο εβδομηνταοχτάχρονος συγγραφέας και διανοητής αναφέρθηκε στην απόφασή του να μη μιλήσει κα θόλου για τις εμπειρίες του από τα ναζιστικά στρατόπεδα: Δεν μου άρεσε η ιδέα να είμαι εγκλωβισμένος στο ρόλο του επιζήοαντος, του μάρτυρα που είναι ά ξιος πίστης, εκτίμησης και οίκτου. Με καταλάμβανε η αγωνία οαν ένιωθα πως ήμουν αναγκασμένος να παίξω αυτό το ρόλο με την αξιοπρέπεια, το μέτρο και τις τύψεις ενός αξιόπιστου διασωθέντος: ανθρώπινα και πολιτικά ορθού. Δεν ήθελα να είμαι αναγκασμένος να ζω επ’ άπειρον μέσα σ' αυτή τη μνήμη, από αυτή τη μνήμη: από τους θησαυρούς και τις λύπες αυτής της μνήμης. Δεν θα μπο ρούσα να είμαι συγγραφέας παρά λειτουργώντας ενάντια σ' αυτή την εκτυφλωτική εμπειρία. 0 Χόρχε Σέμπρουν έκανε λόγο και για το θάνατο, τον επικείμενο, φυσιολογικό θάνατο ενός ανθρώ που που πλησιάζει στο λυκόφως της ζωής του. Ανέφερε, λοιπόν, ότι ζει την κάθε μέρα σαν να ήταν η πρώτη ή η τελευταία και ότι αναμένει να αποχαιρετίσει την παλινδρόμηση για να υποδεχθεί την α ποκρυστάλλωση. «θα περιμένω», είπε, «να πεθάνω για να ξαναγίνω ένα κομμάτι».

0 ΟΛΥΜΠΟΣ ΜΕΣΑ Α Π Ο Ε Ι Κ Ο Ν Ε Σ Κ ΑΙ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α Η «κατοικία των θεών», ο θρυλικός Όλυμπος, είναι το θέμα ενός όμορφου λευκώματος που εξέδωσε η «Πιερική Αναπτυξιακή Ε.Α.» με επιμέλεια του Σάκη Κουρουζίδη, της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης. Πρόκειται για άρτια ως προς την αισθητική της έκδοση, αφιερωμένη στους μύθους, τους θρύ λους, την ιστορία του Ολύμπου. Αποθησαυρίζοντας και ανθολογώντας χαρα κτηριστικά αποσπάσματα από κείμενα ταξιδιωτικά, ημερολογιακά, λογοτεχνι κά, εξομολογητικά κ.τ.λ. και εικόνες εποχής, γκραβούρες, πίνακες, σχέδια, φωτογραφίες κ,ά. αναδεικνύεται το μεγαλείο και η μυστικιστική, θα λέγαμε, ομορφιά ενός ελληνικού τοπί ου. Μεταξύ άλλων, η έκδοση περιλαμβάνει κείμενα ξένων περιηγητών, Ελλήνων συγγραφέων και καλλιτε χνών (Στρατής Δούκας, Δημ. Χατζόπουλος, Άγγελος Σικελιανός, Δημ. Μητρόπουλος, Φρέντυ Γερμανός κ,ά.), καθώς και ειδικές ενότητες αφιερωμένες στον Όλυμπο των εκδόσεων (εξώφυλλα βιβλίων και περιο δικών), εκτενή βιβλιογραφικά στοιχεία, ευρετήριο κυριότερων τόπων και ονομάτων. Εν ολίγοις: Όλα όσα θα θέλατε να ξέρατε για τον Όλυμπο υπάρχουν σε αυτό το εξαιρετικό λεύκωμα.

«ΤΣΟΝΤΕΣ ΚΑΙ «ΜΙΑΣΜΑΤΑ» ΤΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΤΟΥ διαβάζω Λάβαμε επιστολή με αποστολέα το Εθνικό Καηοδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Την α νοίξαμε και τι είδαμε! Την πρόσκληση μαζί με το φάκελο που είχαμε στείλει στην κυρία Σταυρούλα Λαμπροπούλου για την απονομή των Λογοτεχνικών Βραβείων του διαβάζω. η, Μας την εηέστρεψε μαζί με μια χειρόγραφη επιστολή, σε επιστολόχαρτο του Πανεπι στημίου παρακαλώ, την οποία δημοσιεύουμε. Η κ. Ε. Λαμπροπούλου εξανέστη διότι της «είπαν» ότι βραβεύσαμε βιβλία «τσόντες». Από πού έμαθε άραγε η εν λόγω κυρία τις βραβεύσεις του διαβάζω; Συγχαίρουμε τον πληροφοριοδότη της και την ίδια για την έγκυρη ενημέρωσή τους. Και να σκεφτεί κανείς ότι η Σ. Λαμπροπούλου είναι καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το λιβελογράφημά της θέτουμε υπόψη του πρύτανη του - u «μ ή,Χ 1’1 c** » Πανεπιστημίου Αθηνών, του υπουργού Παιδείας και του υπουργού Πολιτισμού. Τέτοιου A oifhij», x ° n i rv* £i°Trs. διαμετρήματος πανεπιστημιακούς δασκάλους οι οποίοι βασίζονται, για να λάμψει η α λήθεια, σε ανυπόστατες φήμες τι τους κάνουμε; Εμείς πάντως τους ξεμπροστιάζουμε στο αναγνωστικό μας κοινό και στους φοιτητές τους διότι είναι άν θρωποι ανεύθυνοι και επικίνδυνοι. Με την ευκαιρία, τι θράσος - η κ. Σ. Λ. στο φάκελο που μας έστειλε έβαλε και το νέο της βιβλίο. Πού ξέ ρεις, σκέφτηκε η πονηρά αλώπηξ, μπορεί και να μου το παρουσιάσουν. Κυκλοφορούν καθώς φαίνεται πολλοί «αδέσποτοι» Τατούληδες σ' αυτό τον τόπο. Και για να τελειώνουμε με την κ. Σ. Λ. Αν σ' εμάς «λείπουν οι τσόντες» καθώς η ίδια επισημαίνει, από την ίδια δραπέτευσε από τρόμο το ήθος. Πώς να συνυπάρξει με τέτοιο διεστραμμένο μυαλό; θα επανέλθουμε αν χρειαστεί!

Η ΜΑΡΙΑ

ΤΗΣ « Ε Σ Τ Ι ΑΣ »

Όποτε έχουμε κάποιο πρόβλημα, κάποια απορία σχετικά με τα εκδοτικά, με βιβλιογραφικά στοιχεία, με κά ποιο άγνωστο, ξεχασμένο βιβλίο που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του 70 από εκδοτικό οίκο ο οποίος δεν υπάρχει πια, ξέρουμε ποιον να ρωτήσουμε. Τη Μαρία Παπαγεωργίου του βιβλιοπωλείου της «Εστίας». Δεν είναι μόνο το ότι εννιά στις δέκα φορές έχει πάντα έτοιμη την απάντηση πριν καν τελειώσου με την ερώτηση, είναι πάνω απ' όλα η προθυμία της, η ειλικρινής επιθυμία της να βοηθήσει - όχι μόνο ε μάς εδώ στο διαβάζω, αλλά κάθε γνήσιο βιβλιόφιλο. Μακάρι κάθε βιβλιοπωλείο να είχε ανθρώπους σαν τη Μαρία, η οποία έχει πάψει από καιρό να κάνει απλώς καλά τη δουλειά της αλλά υπηρετεί το βιβλίο με αγάπη και πραγματική αφοσίωση. Οι πληροφορίες θέλουν τη Μαρία να πέρασε μια περιπέτεια υγείας. Οι ευχές μας να είναι πάντα σιδερένια.

ΜΙΚΡΗ ΑΓΓΕΛΙΑ Ζητείται έμπειρος μεταφραστής από τα γερμανικά για το Βιβλίο του Τόμας Μαν Ο Ιωσήφ και f αδέλφια του (τόμοι τέσσερις) Τηλ.: 3808334

ΐρ ά φ ιι ο

Ursula Le Guin ΤΟ ΡΟΔΟ ΤΩΝ ΑΝΕΜΩΝ (Τίτλος πρωτοτύπου:

The Compass Rose) Μετάφραοη: Κατερίνα Καλημερη Αθήνα, «Parsec»

(2001)

s '

s C3

ΠΑΝΟΣ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Για τους τακτικούς αναγνώστες της επιστημονικής φαντασίας, η Ούρσουλα Λε Γκεν δε χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις, Είναι από τα «μεγάλα ονόματα» του εί δους, με μεγάλη βιβλιογραφία και πολλά βραβεία στο ενεργητικό της. Οι κό σμοι της είναι φανταστικοί, άλλοτε βρίσκονται στο μέλλον, άλλοτε σε απροσ διόριστο χρόνο, αφού δεν έχουν καμία σύνδεση με το σημείο αναφοράς του δικού μας χρόνου, τη Γη. Αλλά η μυθοπλασία είναι σχεδόν πάντα ανθρωποκε ντρική, ακόμα κι όταν αναφέρεται σε κατοίκους άλλων πλανητών που δεν έ χουν καμία σχέση με τη Γη. Οι ιστορίες της μιλάνε για τους ανθρώπους και τις ανθρώπινες σχέσεις, με έ ντονα κριτική ματιά απέναντι στα ελαττώματα του ανθρώπου ως είδους και της κοινωνίας μας στις διάφορες μορφές της, με μελαγχολία κάποιες φορές, αλλά και με τρυφερότητα και αισιοδοξία απέναντι στα προτερήματα των αν θρώπων. Έντονος λυρισμός χαρακτηρίζει ουχνά τα κείμενά της, ενισχύοντας ακόμα περισοότερο την προσπάθειά της να δώσει έμφαση στις προσωπικές και κοινωνικές σχέσεις και όχι στην τεχνολογία και τα επιστημονικά επιτεύγμα τα, που αποτελούν το κέντρο αναφοράς άλλων συγγραφέων. Άλλωστε υπάρ χουν πολύ γνωστά βιβλία τη ς που αναφέρονται σε πολιτισμούς λιγότερο «προηγμένους» από τεχνικής πλευράς οε σχέση με το σημερινό δικό μας. Η συγκεκριμένη συλλογή διηγημάτων είναι «αυτοτελής», μία επιλογή της ίδιας της συγγραφέως (που τα έγραψε ως ενιαίο σύνολο), με συγκεκριμένη δομή και φιλοσοφία, παρά το γεγονός ότι η θεματολογία τους ποικίλλει σημαντικά. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι χωρίζονται σε ενότητες, καθεμία από τις οποίες έχει ως τίτλο ένα σημείο του ορίζοντα συν το «Ναδίρ» και το «Ζενίθ», που κάνουν τη γεωγραφία τρισδιάστατη, προσθέτοντάς της το «κάτω» και το «πάνω» (και αναπαράγοντας έτσι τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του έργου της Λε Γκεν). Μια ποικιλία από ιστορίες σε διάφορους κόσμους, σε διάφορες περιοχές, σε διάφορες εποχές, με επίκεντρο τον άνθρωπο. Ενώ όμως ο τρόπος γραφής είναι αναγνωρίσιμος και ο γνωστός λυρισμός υ πάρχει σε αρκετά απ' αυτά, δύσκολα θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτή η συλλογή είναι χαρακτηριστική της παρουσίας της Λε Γκεν στο χώρο της επι στημονικής φαντασίας. Ορισμένα άλλωστε απ' αυτά τα διηγήματα δύσκολα θα μπορούσαν να ενταχθούν στην «επιστημονική» φαντασία. Φαντασία σίγουρα υ πάρχει και σ' αυτά, δε λείπει άλλωστε από τη Λε Γκεν, αποτελούν όμως περισ σότερο μια μελέτη του ανθρώπινου ψυχισμού, που θα μπορούσε να αποτελεί μέρος κι ενός έργου της «κλασικής» λογοτεχνίας. Άλλα διηγήματα της συλλο γής, βέβαια, είναι σαφές, ότι ανήκουν στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας και είναι χαρακτηριστικά της θεματολογίας της Λε Γκεν. Το βιβλίο έχει πάντως ενδιαφέρον όχι μόνο από πλευράς θεματολογίας και γραφής, όχι μόνο για την ποικιλία των προσεγγίσεων της ανθρώπινης συμπερι φοράς, των προκαταλήψεων και των φόβων μας, αλλά και γιατί μπορεί εύκολα να διαβαστεί κι από τους μη μυημένους στην επιστημονική φαντασία. Μπορεί να μην τους αρέσουν όλα τα διηγήματα της συλλογής, αποκλείεται όμως να μη βρουν και κάποια που να τους «κεντρίσουν».

1φ ά φ ί ΐ η

Σ Α Ν ΙΑ

ΤΟΕΒΔΟΜΟΡΟΥΧΟ

ΜΙΑ

Το πλήθος και η ποικιλία των παραστάσεων είναι τα βασικά χαρακτηρι στικά της θεατρικής ζωής στην Αθήνα. Ξεχωρίσαμε την παράσταση Το έβδομο ρούχο, της Νέας Σκηνής, στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων. Το έργο βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Ευγενίας Φακίνου, τη θεατρική διασκευή του οποίου ανέλαβε ο σκηνοθέτης της παρά στασης, Δημήτρης Μαυρίκιος. Στην ελληνική θεατρική παραγωγή παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στροφή του ενδιαφέροντος στη δρα ματοποίηση μυθιστορημάτων, διηγημάτων και ποιητικών έργων. Ένα απ' αυτά είναι Το έβδομο ρούχο. 0 τρόπος γραφής της Ευγενίας Φακί νου στο μυθιστόρημα συγγενεύει στενά με το θεατρικό λόγο. Κάθε φορά εμφανίζεται ένα πρόσωπο για να μας πα ρασύρει σε έναν εσω τερικό μονόλογο, που διέπεται από παραστατικές εξιστορήσεις. Στη γλώσσα τη ς Φακίνου δεν υπάρχει τίποτα το στρυφνό και το στομφώδες. Ο αυθορμητισμός του καθημερινού λεξιλογίου, η ζωντάνια και η δραματικότητα του λόγου, με τη χρήση των υ παινιγμών και της αποσιωποίησης, επιτρέπουν τη θεατρική ανάγνωση του κειμένου. Το ύφος με το οποίο οι ήρωες περιγράφουν την περιπέτειά τους αλλάζει και μετασχηματίζεται ανάλο γα με το χαρακτήρα τους. Το έργο της συγγραφέως απαιτεί μια πολυδιά στατη προσέγγιση. Προκειμένου να αποδοθεί η ποιητική δυναμικότητα, που απορρέει από τη συνύφανση του αντικειμενικού κόσμου (ιστο ρία, κοινωνικές συνθήκες, ήθη και έθιμα) με τη ν υποκειμενική και ατομική σφαίρα (επιθυ μίες, όνειρα, φόβοι, απωθημένα), ο Δημήτρης Μαυρίκιος επ έλεξε μια σκηνοθεσία πολύπλευρη και σύνθετη, που νείται στο πλαίσιο ενός «μαγικού ρεαλισμού». Τα θεατρικά μέσα υπη ρετούν τη διάπλαση ενός σκηνοθετικού εγχειρήματος που ακροβατεί ανάμεσα στην πραγματική ζωή και το παραμύθι. Η πρωταρχική αίσθηση που διέπει όλο το στήσιμο της παράστασης είναι η ακατάπαυστη κι νητικότητα, με συνεχή περάσματα από το ρεαλιστικό στο μεταφυσικό κόσμο, σε ένα γρήγορο, χωρίς ανάσες, εναλλασσόμενο ρυθμό. Η επι λογή του λειτουργικού σκηνικού χώρου της Λίλης Πεζάνου είναι χαρα κτηριστική, αφού μετακινεί ταχύτατα και αποτελεσματικά ηθοποιούς και θεατές σε πολλαπλά επίπεδα: χρονικά, τοπικά, θεματικά, ιστορικά αλλά και συναισθηματικά. Η χρήση ολόκληρης της θεατρικής αίθου-

ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

σας, με τους ηθοποιούς να κινούνται εμπρός και πίσω από το κοινό, και οι άνισοι υψομετρικά μικροί χώροι, που εμφανίζονται εναλλακτικά, ή ταν πρόσφορες λύσεις για την αναπαράσταση πολλών και διαφορετι κών τοπίων στο μικρό σκηνικό χώρο του θεάτρου. Το πλήθος των φω τισμών το υ Λ εύτερη Παυλόπουλου και τα ηχητικά ε φ έ του Στάθη Σκουρόπουλου, μαζί με τα λιτά και αφαιρετικά σκηνικά αντικείμενα και κοστούμια, λειτουργούν ως σύμβολα των λ ε πτών αποχρώσεων του ψυχισμού τω ν ηρώων. Η μουσική τη ς Φ ω τεινή ς Μ π αξεβάνη, που πλημμυρίζει αδιάκοπα το χώρο, στοχεύει στην πρόκληση μεγάλης κλίμακας συναισθημάτων, από τη σκληρότητα και τη βία μέχρι τον έρωτα και την ανθρώπινη τρυφερότητα, επιτυγχάνο ντας τη μέθεξη του θεατή σε ένα πέλαγος ε ντάσεων και εκπλήξεων. Οι ηθοποιοί, μέοα σε ένα τέτο ιο περιβάλλον μαγείας, βρίσκουν τις καταλληλότερες συνθή κες για να ενσαρκώσουν τους ρόλους τους. 0 τρόπος με τον οποίο παρίστανται τα πρόσωπα συντάσσεται με την πολύπλοκη σκηνοθετική σύλληψη και κάθε ηθοποιός φροντίζει να απο δώσει τους ήρωες ως σύνθετες προσωπικότη τες. Όνειρα, ανησυχίες, προλήψεις, απωθημένα και επιθυμίες έρχονται στην επιφάνεια μ έ σω μιας άρτιας υποκριτικής τεχνικής, που προ σπαθεί να εξιχνιάσει κάτι από τον αβυσσαλέο ανθρώπινο ψυχισμό, όπως όμως αυτός σημα δεύεται από την ιστορία και την κοινωνία. Στον πρω ταγω νιστικό ρόλο τη ς μάνας λάμπει η Αλέκα Πάζη, που μεταμορφώνει το ρόλο της σε σύμβολο της γυναίκας, με τα εκάστοτε κοι νωνικά προσωπεία της, πότε σαν μάνα, σύζυ γος, ερω μένη, κόρη και πότε σαν σκλάβα και καταπιεσμένη, έρμαιο των ανδρικών ορέξεων, αλλά και θύμα της ιστορίας. Εξαίσια στο ρόλο της και η Αγγελική Παπαθεμελή, που μεταδίδει την απελπισία, τη μο ναξιά και την αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου από τις οικογενει ακές ρίζες. Πολύ καλές ακόμα ερμηνείες από τις Ευαγγελία Ανδρεαδάκη και Ευγενία Αποστόλου, ενώ καταπληκτική υπήρξε η σχεδόν βουβή και μεστή από κίνηση ερμηνεία του Νίκου Καραθάνου, υπό την κινησιολογική διδασκαλία της Βάλιας Παπαχρήστου. Το Έβδομο ρούχο είναι μια εξαιρετική παράσταση, όχι μόνο για την ποιότητα και τη φροντίδα που δόθηκε στη θεατρική μεταφορά του μυ θιστορήματος, αλλά γιατί η σκηνοθετική πρόταση αποδεικνύει πως ρε αλισμός, ποίηση και μεταφυσική μπορούν να συνυπάρξουν πλήρως ε ναρμονισμένα στη θεατρική σκηνή.

γρά φ ει η Τ Ι Τ ΙΚ Α Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Α Ι Α

θηοαυρός της Ελληνικής Γλώοσας Η ψηφιοποίηοη της ελληνικής γραμματείας οε νέους δρόμους U χαν επιλέγαμε σχο πρώχο άρθρο χης στήλης αυτής να αναφερθούμε σχην ψηφιοποί| | non χης αρχαιοελληνικής γραμμαχείας, δε γνωρίζαμε χο έργο χου Ιδρύμαχος χης I I Ελληνικής Γλώοσας, που δρασχηριοποιείχαι σχον ίδιο χώρο και χο οποίο ως χόχε είχε παρουσιάσει μόνο ένα πειραμαχικό cd-rom, σε συνεργασία με χο Ίδρυμα Μειζονος Ελλη νισμού (1998), και είχε ψηφιοποιήσει, με εντολή χης Εθνικής Βιβλιοθήκης, 25.000 σελίδες από χις Επετηρίδες των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης που ήδη φιλοξενού νται σχο Διαδίκτυο. Το πρώτο άνοιγμα χου Ιδρύματος σχο μεγάλο κοινό δεν μπορεί να θε ωρηθεί παρά χο cd-rom-ανθολόγιο συγγραφέων, που υλοποιήθηκε ενόψει χης 53ης Έκθεσης Βιβλίου χης Φρανκφούρτης, όπου και διανεμήθηκε. Με αφορμή αυτό χο cd-rom λοιπόν, ήρθε στην επιφάνεια η αθόρυβη εργασία χου Ιδρύματος σχο χώρο χης ηλεκτρο νικής καταγραφής της ελληνικής γραμμαχείας από την αρχαιότητα ως χις μέρες μας, ώ στε να μπορεί να μελεχάχαι ως ενιαίο σώμα, με κοινά χαρακτηριστικά σχο πέρασμα των αιώνων. Η σύνθεση χου εν λόγω cd-rom, που φέρει χο χαρακτηριστικό τίτλο Από τον Όμηρο έως τις ημέρες μας, είναι ενδεικτική χης φιλοσοφίας που διέπει χη δουλειά χου Ιδρύματος. Περιλαμβάνει 86 έργα 68 Ελλήνων συγγραφέων από την αρχαιότητα ως σήμερα. Δίπλα σχην ομηρική Οδύσσεια, η οποία παρατίθεται ολόκληρη, διαβάζει κανείς τον Αστραπόγιαννο χου Βαλαωρίχη και δίπλα σχον Φελλό συναντά τον Καβάφη. Η ανθολογία αυτή α ποτελεί ένα πολύ μικρό δείγμα χης δουλειάς των φιλολόγων και τεχνικών που, υπό την εποπτεία χου καθηγητή Αθαν. Αναγνωσχόπουλου, μοχθούν για την ανάσυρση πολλών μεγίστης σημασίας ελληνικών κειμένων, βυζαντινών και νεοελληνικών κυρίως, αλλά όχι μόνο, από χη λήθη και την παρουσίασή τους σχο ενδιαφερόμενο κοινό. Έτσι, έχουν ως χώρα ψηφιοποιηθεί με σάρωση ή και πληκχρολόγηση κάποτε 50.000.000 λήμματα - και παράλληλα 5.000.000 σελίδες σπάνιων ελληνικών βιβλίων σε μορφή εικόνας. Όλα τα κείμενα που ψηφιοποιούνται καταχωρίζονται σε μια βάση δεδομένων που φιλοδοξεί να φιλοξενήσει κάποια στιγμή ολόκληρο χο corpus χης ελληνικής γραμμαχείας. Το όραμα αυτό συνιστά και την καινοτομία και την ουσιώδη διαφορά στο έργο χου Ιδρύματος. Διότι η σφαιρική αυτή εξέταση χης ελληνικής γραμμαχείας, υπέρμαχοι χης οποίας υπήρξαν πολλοί επιφανείς φιλόλογοι, όπως ο 1.0. Κακριδής λόγου χάρη, παρά χις ανυπέρβλητες δυσκολίες που έθετε ένα τέτοιο εγχείρημα και μια τέτοια προσέγγιση σχην εποχή τους, προάγει εξαιρετικά χη μελέτη χης ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας. Το πρώχο χαρακτηριστικό χου έργου αυτού είναι η εκλαϊκευτική χου εμβέλεια. Έργα σπά νια, ευαίσθητα, πανάκριβα, τεράστια σε όγκο καθίστανται με την ψηφιοποίηοη προσιτά σε ευρύ φάσμα ενδιαφερομένων - λόγου χάρη έχει ολοκληρωθεί η καταγραφή χης βυ ζαντινής ιστοριογραφίας. Ένα δεύτερο, η επιστημονική χου αποχελεσμαχικόχηχα. Η ψηφιοποίηση ενός μεγάλου και διαρκώς αυξανόμενου αριθμού νεοελληνικών κειμένων, α κόμα και διαλεκτικών, επιτρέπει για πρώτη φορά χη συνεξέχαση δειγμάτων χου ελληνι-

κού λόγου προερχόμενων από εντελώ ς διαφορετικές εποχές (όπως στην ανθολογία). Και η εξέταση των κειμένων μπορεί να είναι ποικιλότροπη: αναζήτηση λημμάτων, λ έξε ων, κατάρτιση ευρετηρίων, πινάκων συμφραζομένων, θεματική μελέτη έργων με εντοπι σμό λέξεων-κλειδιών, συγκριτική και διαχρονική μελέτη επαναλαμβανόμενων στοιχείων σε έργα με μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους, διεξοδική ανάλυση της υφολογικής ταυτότητας των κειμένων. Τόσο τα φιλολογικά όσο και τα γλωσσολογικά συμπεράσματα είναι αξιοθαύμαστα (ένα πρώτο ολοκληρωμένο δείγμα της δουλειάς του Ιδρύματος, τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο επόμενο τεύχος). Κλείνοντας, θα πρέπει να αναφερθούμε εν συντομία στο λογισμικό διαχείρισης της βά σης δεδομένων. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα που σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε εξ ολο κλήρου από Έλληνες επιστήμονες και το οποίο, εκτός από χρηστικό, είναι επίσης πάρα πολύ φιλικό - πολύ πιο φιλικό από οποιοδήποτε αντίστοιχο ξένο πρόγραμμα. 0 αναγνώ στης δε χρειάζεται να έχει καμία γνώση χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή, καθοδη γείται με ακρίβεια και σαφήνεια στην πορεία του, ενώ οι βοηθητικές οδηγίες είναι πολύ α πλά διατυπωμένες και συνεπικουρούνται από εικόνες-οθόνες. Τέλος, οι ψηφιακοί δίσκοι δεν εγκαθιστούν τίποτα στο σκληρό δίσκο του υπολογιστή, εκτός από μια γραμματοσει ρά, η οποία είναι απολύτως απαραίτητη για την ανάγνωση πολυτονικών κειμένων. Η ε φαρμογή τόσο της φιλοσοφίας όσο και της τεχνογνωσίας του Ιδρύματος στο cd-rom των Απάντων τ ου Παπαδιαμάντη, που είναι εμπορικά διαθέσιμο, αποτελεί την καλύτερη σύ σταση στο έργο του. □

από τ ο ν Α Λ Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

Ας π α ίξ ο υ μ ε , ο το ν Α ν δ ρ έα Ε μ π ειρ ικ ό !

ιάβασα στις «Νέες Εποχές» του Βήματος (25.12.2001) το κείμενο του Νόσου Βαγενά που «άνοιγε» το αφιέρωμα της εφημερίδας στο μόλις ολοκληρωμένο Έτος Εμπειρικού. Δεν ξέρω αν συνιστά κάποιου είδους αξιολόγηση η επιλογή της εφημερίδας να εγκαινιάσει το αφιέρωμα με ένα κείμενο τουλάχιστον αμφίλογης στάσης τόσο απέναντι στον τρόπο υλοποίησης του Έτους όσο και απέναντι στο ίδιο το έργο του ποιητή της Οκτάνας. Όμως, για να είμαστε δίκαιοι και κοντά στο αίσθημα των περισσότε ρων μελών της λογοτεχνικής οικογένειας, το Έτος Εμπειρικού αποτέλεσε ένα λογοτεχνικό σκάνδαλο πρώτου μεγέθους. Ένα σκάνδαλο που. μόνο ένας υπερρεαλιστικός νους θα είχε την ικανότητα να σχεδιάσει και να θέσει σε εφαρμογή! Εννοώ τη συστηματική και έως εξαντλήσεως μνημειακή προβολή ενός ποιητή ο οποίος -ίσως σε αντίθεση με τις θορυβώδεις απαρχές του υπερρεαλιστικού κινήματος- απέφυγε τη δημοσιότητα όπως ο φαντασιακός δάσκαλος του Εμπειρικού, ο μαρκήοιος ντε Σαντ, την τυραννία του ορθού λόγου. Ότι ο δημιουργός της Ενδοχώρας είναι σημαντικός ποιητής ούτε λόγος. Νομίζω όμως ότι η σπουδαιότητα και η δραστικότητά του δε χρειάστηκαν την ακαδημαϊκή στήριξη για να απο κτήσουν υπόσταση. Ιδίως όταν μετά το 1960 το παράδειγμα του ρηξικέλευθου λόγου του είχε μια ολοένα και πιο εκτεταμένη συμβολή στη διάπλαση της ποιητικής ρητορικής των νεότερων. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, αν ύστερα από όλους αυτούς τους πρωτοφανείς επετειακούς εορτασμούς -που θα ταίριαζαν καλύτερα στον τύπο ενός εθνικού ποιητή- η μορφή και το έργο του Εμπειρικού έγινε δυνατό να αξιολογηθούν. Όχι ως θέματα που πήραν μοι ραία το δρόμο της καταψύξεως με την αποπνικτική θεωρητικοποίησή τους από την ακαδη μαϊκή κοινότητα, αλλά ως στοιχεία της ζωτικής σχέσης μας με το παρελθόν και το παρόν του ποιητικού λόγου. Ο Βαγενάς, για να ξανάρθω εκεί από όπου ξεκίνησα, έχει δίκιο όταν γράφει ότι οι συμβολές στο Έτος Εμπειρικού «παρήχθησαν μέσα από ένα κλίμα υπέρμετρης ευφορίας, το οποίο βοήθησε βέβαια να γνωρίσουμε καλύτερα το πρόσωπο και τον βίο του ποιητή, όμως δεν ενθάρρυνε μιαν όσο θα έπρεπε νηφάλια αξιολόγηση του έργου του. Η πραγμάτευση του έργου του Εμπειρικού κινήθηκε από τον έπαινο ως την αγιολογία, ήταν περισσότερο θαυ μαστική παρά κριτική». Λησμονεί όμως ή θέλει να λησμονεί ότι αυτό είναι ένα από τα εγγε νή προβλήματα μεγάλου μέρους της πανεπιστημιακής κριτικής στην Ελλάδα. Η αποφυγή κάθε αξιολογικής τοποθέτησης και η εκκίνηση της μεθοδολογικής προσέγγισης από του σημείου ότι η σημασία ενός λογοτεχνικού έργου εξαρτάται από το δευτερογενή όγκο της βιβλιογραφίας του! Έτσι δυστυχώς παράχθηκε η μέχρι κορεσμού ανάλυση της ποίησης του Εεφέρη, έτσι του Ελύτη, έτσι και του Εμπειρικού. Σε σημείο που, όπως ά λλοτε έχω αναφέρει, να έχουμε χάοει τελείω ς από το οπτικό μας πεδίο αυτά τα ίδια τα κείμενα της ποίησης. Ή, ακόμα χειρότερο, να μην μπορούμε με το χτίσιμο αυτού του μεθοδολογικού πύργου της Βαβέλ να ακούσουμε τη φωνή αυτών των κειμένων! □

Κείμενα που γράφονται μί αφορμή ένα βιβλίο

γράφε ι ο Β Α Γ Γ Ε Λ Η Σ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

BIG BROTHER ΚΑΙ Μ ΠΙΝ ΑΑΝΤΕΝ ■ ιαβάζοντας τον τίτλο τούτου του αρθριδίου πολλοί ασφαλώς θα αγανακτήI I σουν: πώς μπορούμε να βάζουμε στην ίδια σειρά τον καταζητούμενο Μπιν ΛάI I ντεν με τον περιζήτητο Τσάκα και την 11η Σεπτεμβρίου (που κατεδαφίστηκαν οι ■JI δίδυμοι πύργοι του Μανχάταν) με την 31η Δεκεμβρίου (την ιστορική μέρα που ο νικητής του ελληνικού Big Brother έβαλε οτο χέρι τα 50 εκατομμύρια); Εντούτοις, πέρα από τη χρονική τους σύμπτωση και τις επιφανειακές ομοιότητες -το ότι, π.χ., ο ένας αναδείχθηκε από τους Αμερικανούς ως η πιο σημαντική προσωπικότητα του 2001 και ο άλλος επίσκιασε τον πρωθυπουργό σπάζοντας ταυτόχρονα όλα τα ρεκόρ τηλεθέασης στην Ελλάδα, έτσι ώστε θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει πως για την ελληνική ιστορία η 31η Δεκεμβρίου υπήρξε πιο σημαδιακή ημερομηνία από την 11η Σεπτεμβρίου-τα δύο άσχετα μεταξύ τους φαινόμενα της Τρομοκρατίας και του Με γάλου Αδελφού παρουσιάζουν μία βαθύτατη εσωτερική συγγένεια. Κατατείνουν στην ίδια βαθύτερη αλλοίωση του κοινωνικού βίου, στην κατάρρευση των ορίων με ταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου. 0 Μεγάλος Αδελφός προηγήθηκε. Και δεν εννοούμε τον αόρατο και παντεπόπτη κυ βερνήτη του εφιαλτικού οργουελικού 1984. Εννοούμε την τηλεοπτική εκπομπή που σάρωσε τις τηλεοράσεις ολόκληρης της υφηλίου. Και εδώ τα πράγματα ευτυχώς δεν ήρθαν με τον τρόπο που προέβλεψε ο Όργουελ: δεν ήταν ο κυβερνήτης που πα ρακολουθούσε τους υπηκόους του, ήταν εκείνοι που όλοι μαζί τον παρακολουθού σαν. Η αρχή έγινε από το λεκέ της Μάνικας. Ένας λεκές που ξαπλώθηκε στο σύνολο του πλανήτη. Και ξαφνικά όλοι ανακάλυψαν τη γοητεία της δημόσιας παρακολούθη σης των πιο ιδιωτικών πτυχών του βίου κάποιου άλλου, κατά προτίμησιν επωνύμου. Το επόμενο βήμα θα ήταν αναπόφευκτα η αναπαραγωγή του περιστατικού σε συνθή κες θερμοκηπίου. Το ότι στις τεχνητές αυτές συνθήκες δεν είναι δυνατό να πρωτα γωνιστήσει ο επώνυμος όπως αποδείχθηκε δεν αποτελεί αξεπέραστο πρόβλημα: την επωνυμία τη δημιουργεί ταχύτατα η ίδια η δημόσια παρακολούθηση. Ο δέκτης των βλεμμάτων γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη διάσημος. Είναι ήρωας επειδή είναι 33

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τ η τ α ς

ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ Νέα επιμελημένη Έκδοση τΠί «ΗΟΥΣ»

ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ

5 5 Κεφαλονίτες συγγραφείς

όπως ο Αμίλκας Αλεβιζάτος, Ο Σπ. Μαρινάτος, ο Δ. Ζακυθηνός, ο Δημ. Λουκάτος, ο Αν. Λασκαράτος, ο Αντίοχος Ευαγγελάτος, ο Θέμος Ποταμιάνος, η Ντιάνα Αντωνακάτου, ο X. Ευαγγελάτος κ.ά με μελέτες και άρθρα παρουσιάζουν στις 185 σελίδες σε σχήμα 4° με 142 εικόνες, 6 χάρτες, 1 γκραβούρα και 3 χαλκογραφίες την Κεφαλονιά από την αρχαιότητα μέχρι την νεότερη ιστορία, τον πολιτισμό και τις τέχνες της. Προσφορά στη νήσο της Κεφαλονιάς

Ε Κ Δ Ο Σ Ε I Σ ΠΑΠΑΔΗΜΑ 34

Π ροσφ ορά στον Π ολιτισμό Ιπποκράτους 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318

δέκτης των οπτικών βελών μας. Όσον αφορά το μυστι κό της επιτυχίας του τηλεοπτικού Μεγάλου Αδελφού, το οποίο όλοι εναγωνίως αναζητούν, φαίνεται πως είναι πολύ απλό: βρίσκεται στην (ψευδ;)αίσθηση της κοινωνι κής ενότητας που προσφέρει η συμμετοχή όλων στο ί διο οφθαλμολαγνικό θέαμα. Οι θεατές αισθάνονται όλοι πολύ κοντά, ιδεατοί συγκάτοικοι στο ίδιο σπίτι, στο σπίτι του Μεγάλου Αδελφού. Στην πραγματικότητα ακουμπάει ο ένας τον άλλο σαν τους «ματάκηδες» που προσπα θούν να δουν ταυτόχρονα το λάγνο θέαμα από την ίδια κλειδαρότρυπα. Το στοιχείο αυτό, μαζί με την επέμβα ση του κοινού στα γεγονότα του Σπιτιού, πολλαπλασιά ζει και μεγεθύνει στο έπακρο τη σημασία του πιο ασή μαντου περιστατικού: είναι μια σημασία που τη δημι ουργούμε και τη μοιραζόμαστε όλοι μαζί. Το οφθαλμολαγνικό παιγνίδι του Μεγάλου Αδελφού αηοδεικνύεται, λοιπόν, μια θαυμάσια άσκηση κοινωνικής συνοχής και «απελευθέρωσης» (με ή χωρίς εισαγωγικά). Παλαιό η αντιδιαστολή ιδιωτικού και δημοσίου ήταν αυ στηρή και απόλυτη: «τα εν οίκω μη εν δήμω». Σήμερα όχι μόνο έπεσε το τείχος που τα χώριζε (όχι το «τείχος του αίσχους» αλλά το «τείχος της αισχύνης»), αλλά μέ σα από το σπίτι του Μεγάλου Αδελφού το πιο ιδιωτικό γίνεται και το πλέον δημόσιο. Στην περίπτωση της τρομοκρατίας οδηγούμαστε στο ί διο αποτέλεσμα από άλλο δρόμο: όχι από εκείνον της λαγνείας αλλά από αυτόν του φόβου. Η διαρκής αναζή τηση με το μικροσκόπιο ενός πιθανού εχθρού μέσα στα σπλάχνα της κοινωνίας θα επιφέρει αναπόφευκτα βα θιές αλλοιώσεις στον καθημερινό βίο και στα δικαιώμα τα του πολίτη. Εκείνο που όλοι βλέπουν ως άμεση συ νέπεια της τρομοκρατίας είναι η περιστολή των ελευθε ριών. Κατά τη γνώμη του γράφοντος οι αλλαγές στον τομέα αυτό θα είναι πράγματι βαθύτατες, αλλά οι μονιμ ότερες και βαθύτερες αλλαγές πιθανότατα θα είναι διαφορετικού είδους. Πτυχές του ιδιωτικού βίου, που θεωρούνταν άλλοτε απόλυτα προσωπικές και απόρρη τες -και δεν εννοούμε μόνο τις κολάσιμες ή τις ποινικά ύποπτες, αλλά κυρίως αυτές που τις κάλυπτε το αίσθη μα της αιδούς και του αυστηρώς προσωπικού χώρουθα μπορούν την κάθε στιγμή να μπουν κάτω από το α διάκριτο μικροσκόπιο μιας οποιοσδήποτε αντιτρομοκρατικής υπηρεσίας, α λλ ' όχι μόνο αυτής. Το φαινόμενο που ήδη παρουσιάζεται σε θερμοκηπιακή εκδοχή στις εκπομπές τύπου Big Brother θα επεκταθεί σιγά σιγά στο σύνολο της κοινωνίας και θα ξεπεράσει τα όρια της ο ποιοσδήποτε δράσης τω ν αντιτρομοκρατικών υπηρε σιών. 0 προσωπικός χώρος και το απόρρητο θα συμπιε στούν και θα συρρικνωθούν στο ελάχιστο, με τη στα διακή αποδοχή όμως τω ν ίδιων τω ν πολιτών. Αυτό θα

Ε κ δ ό σ ε ις Π ο ιό τ η τ α ς οδηγήσει οε μια βαθύτατη αλλοίωση του ατομικού και κοινωνικού βίου, όπου πια η ίδια η έννοια της ατομικής ελευθερίας θα μεταβληθεί ριζικά, θα μπορεί μάλιστα να πει κανείς πως δε θα πρόκειται ακριβώς στον περιο ρισμό των ατομικών ελευθεριών, ή ακόμη πως τα άτο μα θα είναι ταυτόχρονα και πιο ελεύθερα και πιο σφιχτά ενταγμένα στο κοινωνικό σύνολο, με έναν τρόπο που για την ώρα μας φαίνεται παράδοξος: ο πολίτης θα α παλλαγεί από τις αναστολές να κάνει δημόσια αυτό που τώρα κάνει αυστηρά ιδιωτικά: η διαρκής δημοσιο ποίησή του θα τον εξοικειώσει με αυτό. Οι ιδιαιτερότη τες, που μέχρι τούδε το κάθε άτομο κατέσ τελλε μόνο του από το φόβο τη ς κοινωνικής αποδοκιμασίας, θα βγουν ακώλυτα και ασύστολα οτην επιφάνεια. Τα όρια του επιτρεπτού αναπόφευκτα θα διευρυνθούν. Η κοι νωνική ανεκτικότητα για τις προσωπικές επιλογές θα αυξηθεί, υπό τον όρο ότι δε θα στρέφεται κατά της κοι νωνικής συνοχής, η οποία στο πλαίσιο του αντιτρομοκρατικού αγώνα θα αντιμετωπίζεται αυστηρότερα. Κατά παράδοξο, λοιπόν, τρόπο, η καταδίωξη της τρομοκρα τίας μπορεί να οδηγήσει σε μια έκρηξη των ατομικών ε λευθεριών, οι οποίες όμως θα υλοποιούνται δημόσια. Συμπερασματικά, από δύο αντίθετες συγκλίνουσες κα τευθύνσεις και με έναν τρόπο που δεν είχε προβλεφθεί, η δημοσιότητα απελευθερώνει την ατομικότητα. Για να παραφράσουμε μια ρήση του Έριχ Φρομ, ενώ παλιά τα άτομα ήταν ελεύθερα από τη δημοσιότητα, του λοιπού θα είναι ελεύθερα εξαιτίας της δημοσιότη τας και για τη δημοσιότητα. Καθώς όλοι πια θα βλέπουν όλους στις πιο «απόρρητες» με τα κριτήρια άλλων επο χών στιγμές τους, θα απαλλαγούν από τις αντίστοιχες ενοχές και συστολές. Ας ετοιμαστούμε, λοιπόν, για μια κοινωνία δημόσιας επίδειξης και οφθαλμολαγνείας, ό που ο καθένας θα δικαιούται να κάνει οτιδήποτε νόμιμο θέλει χωρίς αναστολές, άρα και χωρίς αίσθηση παρα βίασης του απορρήτου του ιδιωτικού του βίου. Μία ομογενοποιημένη «ευτυχισμένη» σούπα, απ' όπου κατά καιρούς κάποια τσιμπίδα θα ανασύρει μπροστά στα μά τια όλων τα στοιχεία που θα κρίνει επικίνδυνα, αντικοι νωνικά ή απλώς απρόθυμα να εκθέσουν δημόσια τις ά γνωστες ιδιωτικές πτυχές τους (τους «αδύναμους κρί κους»!), και θα τα καταδικάζει σε πλήρη αποκοπή από το κοινωνικό σύνολο. Το Κολοσσαίο δεν μπορεί να συ ντηρηθεί μόνο με θεατές: χρειάζεται και μονομάχους και θηρία και θύματα. Αν η αρένα γεμίζει με εθελοντές, έχει καλώς. Αν όχι, ας είναι καλά ο αντιτρομοκρατικός αγώνας. Αυτό είναι το τίμημα της Μεγάλης Αδελφότη τας που ήδη έχει εισβάλει τηλεοπτικώς στα σπίτια όλης της γης (δηλαδή εκείνων που μπορούν να έχουν τη λ ε οράσεις και σπίτια). □

ΖΑΚΥΝΘΟΣ Νέο επιμελημένη Έκδοση της «ΗΟΥΣ»

Ο Ζακυνθινός ιστοριοδί φης Ντίνος Κονόμος γρά φει για τις 30 Ζακυνθινές εκκλησίες όπως Φανερω μένη, Κυρία των Αγγέλων Άγιος Διονύσιος, Άγιος Νι κόλαος των Ξένων, Αγία Αικατερίνη του Σινά, Αγία Μαύρα Μαχαιράδου, Αγία Μαρίνα του Φαγιά κ.ά. και ο Γρηγόρης Ξενόπουλος για τις καμπάνες στις 88 σελίδες σε σχήμα 4° με 139 εικόνες, 1 χάρτη και 15 γκραβούρες. Προσφορά στην άμορφη Ζάκυνθο

Ε Κ Δ Ο Σ Ε I Σ ΠΑΠΑΔΗΜΑ Π ροσφορά στον Π ολιτισμό Ιπποκράτους 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318

επι μελΐΐα: Η Μ Α Σ Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

Ο Φίλιπ Ροθ ξαναχτυπά | α βιβλία το υ χαλκέντερου εβδομηντάχρονου Αμερικανοεβραίου I συγγραφέα Φίλιπ Ροθ διαδέχονται το ένα το άλλο. Πρόσφατα παI ρουσιάσαμε το τελευτα ίο του μυθιστόρημα, Το θνήσκων ζώο. Αυτή τη φορά, ο Ροθ ξαναχτυπά με μια συλλογή από συνομιλίες του με άλ λους συγγραφείς και δοκίμιά του που είχαν δημοσιευθεί παλαιότερα οε έντυπα όπως τα The New Yorker, The New York Review o f Books κ.ά. Τίτλο ς το υ βιβλίου: Κ ο υ β έν τες τη ς α γορά ς (Shop Talk, εκδόσ εις «Houghton Mifflin CompanY»). Συγκεκριμένα, περιλαμβάνονται συνομιλίες με τον Πρίμο Λέβι, τον Ιταλοεβραίο αυτόχειρα συγγραφέα που επέζησε του Άουσβιτς (η συνομι λία αυτή δημοσιεύεται στην ελληνική έκδοση του Εάν αυτό είναι ο άν θρωπος, εκδόσεις «Άγρα»), τον Ισραηλινό συγγραφέα Άαρον Άπελφελντ, επίσης επιζήσαντα του Ολοκαυτώματος (ένας από τους πρωταγω νιστές του Επιχείρηση Σάυλοκ, εκδόσεις «Πόλις»), το γνωστό στο ε λ ληνικό κοινό Ιβάν Κλίμα, τον νομπελίστα Ισαάκ Μπόσεβις Σίνγκερ (η συ ζήτηση επικεντρώνεται γύρω από τον αδικοχαμένο Μπρούνο Σουλτς), το ν πολύ αγαπητό στην Ελλάδα Μιλάν Κούντερα και τη ν Έντνα 0 ' Μπράιεν. Το βιβλίο περιλαμβάνει ακόμα μια ανταλλαγή επιστολών του Ροθ με τη Μέρι Μακάρθι καθώς και τρία δοκίμιά του για τους Σολ Μπέλοου και Μπέρναρντ Μάλαμουντ και το ζωγράφο Φίλιπ Γκούστον. Πέρα από το όποιο ενδιαφέρον μπορεί να έχει κάποιος για τον τά δε ή το δείνα συγγραφέα, το βιβλίο είναι πρώτ' απ' όλα μια πρώτης τάξεω ς ευκαιρία για τους θαυμαστές του Ροθ να τον προσεγγίσουν όχι από τη σκοπιά του πεζογράφου αλλά του στοχαστή. Κεντρικό θέμα όλων τω ν συζητήσεων είναι η γραφή και η ανάγνωση είτε σαν προσωπική περι πέτεια είτε σαν απουσία περιπέτειας είτε μέσα από τη σύγχρονη Ιστο ρία, το Ολοκαύτωμα, τον ολοκληρωτισμό τω ν πρώην κομμουνιστικών κρατών κ.τ.λ. Αντιγράφουμε ενδεικτικά κάποιες από τις ερεθιστικές α πόψεις που εκμαιεύει ο Ροθ από τον Κούντερα: «Ολοκληρωτισμός δε σημαίνει μόνο κόλαοη αλλά και το όνειρο για τον παράδεισο - το πανάρχαιο όνειρο ενός κόσμου στον οποίο όλοι ζούνε αρμονικά, εν ω μ έ νοι σε έναν κοινό σκοπό και πίστη, χωρίς μυστικά ο ένας απ' τον άλλο. [...] Οι άνθρωποι λένε: Η επανάσταση είναι κάτι ό μ ο ρ φ ο - το μόνο κα κό είναι ο τρόμος που προέρχεται από αυτή. Αλλά αυτό δεν είναι α λή θεια. Το κακό ενυπάρχει ήδη μέσα στο όμορφο, η κόλαση είναι ήδη παρούσα μέσα οτο όνειρο για έναν παράδεισο, και αν θέλουμε να κα τανοήσουμε την ουσία της κόλασης θα πρέπει να εξετάσουμε την ου σία του παραδείσου από τον οποίο προέκυψε αυτή η κόλαση»... □ 36

Ο «άκληρός» κύριος Κοζίνοκι Α πολωνικής καταγωγής Αμερικανός συγγραφέας Γέρζι Κοζίνσκι δεν εί| | ναι ιδιαίτερα γνωστός στο ελληνικό κοινό. Κι όμως, οι εκδόσεις «ΓαU λαξίας» είχαν εκδώσει οτα τέλ η της δεκαετίας του '60 δύο από τα κορυφαία το υ μυθιστορήματα: τα Βήματα {Steps) και τη ν Παρουσία (Being There - μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο με τον Πίτερ Σέλερς). Και τα δύο βιβλία είναι εξαντλημένα. Κυνηγημένος από το κομμουνιστικό καθεστώς της Πολωνίας, ο Κοζίνσκι κατάφερε να διαφύγει στις ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του '50, χωρίς να γνωρίζει καθόλου αγγλικά. Μέσα σε ένα χρόνο είχε εκδώσει το πρώτο του βιβλίο (στα αγγλικά!) ενώ πολύ σύντομα εξέδωσε το Μπογιατισμένο πουλί [The Painted Bird) που τον καθιέρωσε. Το συγκεκριμένο μυθιστό ρημα επανακυκλοφόρησε πρόσφατα στην Αμερική από τον εκδοτικό οίκο «Grove Press» της Νέας Υόρκης, μαζί με όλο του το έργο, το οποίο, εκτός από μυθιστορήματα, περιλαμβάνει δοκίμια και αυτοβιογραφικά χρονικά. 0 Κοζίνσκι αυτοκτόνησε το 1991 σε ηλικία πενήντα οκτώ ετών. Σε σημαντικό βαθμό το έργο του είναι αυτοβιογραφικά. Το Μπογιατιαμένο πουλί θεωρείται ότι καλύπτει τις εμπειρίες του όταν κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου έχασε τους γονείς του και από πολλές περιπλανήσεις και περιπέτειες με τους Γερμανούς αρχικά και με τους Ρώ σους στη συνέχεια, κατόρθωσε να επιβιώσει. Το Πουλίπροκάλεσε σκάν δαλο όταν πρωτοκυκλοφόρησε διότι στις σελίδες του περιγράφονται σκηνές απίστευτης βιαιότητας, ωμότητας και νοσηρότητας. Οι αναγνώ στες ταύτισαν το νεαρό ήρωα του βιβλίου που πέρασε μέσα από αυτή την επί της γης κόλαση με το δημιουργό του. 0 τελευταίος σε συνεντεύ ξεις του περιορίστηκε σε κάποια σχόλια που έριξαν ακόμα περισσότερο σκοτάδι, ενώ μετά το θάνατό του λέγεται ότι βρέθηκαν στα ντουλάπια του σύνεργα σαδομαζοχιστικού σεξ (κάτι που συνέβη και με τον Μισέλ Φουκό, όταν πέθανε αιφνιδίως από AIDS). Σε κάθε περίπτωση, το θέμα μας εδώ δεν είναι αν ο Κοζίνσκι χρησιμοποιού σε μαστίγιο στο κρεβάτι αλλά ότι τα βιβλία του έχουν μια εξωπραγματική δύναμη. Με σχεδόν ψυχαναγκαστικό τρόπο υποχρεώνουν τον αναγνώστη να συνεχίζει να διαβάζει όσο απωθητικά κι αν είναι τα τεκταινόμενα. Διερευνώντας τα σκοτεινά μονοπάτια της σύγχρονης ιστορίας και τις επίσης νοσηρές πλευρές της ανθρώπινης φύσης, με γραφή άκρως υπαινικτική ό σο και ωμή, ένα staccato ρεαλισμό που δε μένει στην επιφάνεια των πραγ μάτων, ο Κοζίνσκι είναι ένας από τους πλέον συναρπαστικούς και πολύπτυ χους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Απομένει να δούμε ποιος Έλληνας εκ δότης θα αναλάβει το έργο να τον φέρει στο προσκήνιο στη χώρα μας. □

γράφει η

[

fONOdXJAI 38

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟ ΠΟ ΥΛΟ Υ

I R V I N D. Y A L 0 M ΗΠΑ 1 1 ) 3 1 - I

Π ριν από λίγους μήνες έτυχε να πέσει οτα χέρια μου χο μυθιστόρημα Όταν έ| | κήαφε ο Νίτσε ίο υ ψυχαναλυτή Irvin D. Yalom στη γερμανική του μετάφραI I ση, και το βρήκα πολύ ενδιαφέρον. Έτσι, όταν πρόσφατα έλαβα το βιβλίο μεταφρασμένο έξοχα στα ελληνικά και σε καλαίσθητη έκδοση -αποτέλεσμα της αισθητικής στάσης των εκδόσεων «Άγρα»-, ξαφνιάστικα ευχάριστα. 0 Irvin Yalom, εβραϊκής καταγωγής, γεννήθηκε στην Ουάσινγκτον- οι γονείς του είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική από ένα ρωσικό χωριό κοντά στα πολωνικά σύνορα. Σπούδασε ιατρική και επί τριάντα χρόνια υπήρξε καθηγητής της ψυχια τρικής στο Πανεπιστήμιο Στάνφορνττης Καλιφόρνια- θεωρείται μάλιστα ένας α πό τους εγκυρότερους εκπροσώπους της υπαρξιακής σχολής στην ψυχιατρική. Έχει γράψει πολλά επιστημονικά βιβλία και άρθρα, ενώ μόλις προς τα τέλη της δεκαετίας του '80 άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνία. Στα διηγήματα και στα δύο μυθισχορήμαχά του περιγράφονται περιπτώσεις ασθενών του αλλά και η ψυχαναλυτική προσέγγισή τους. Στο εκτενές και σύνθετο μυθιστόρημά του When Nietzsche Wept (Όταν έκϋαφε ο Νίτσε, στα ελληνικά σε μετάφραση Ευαγγελίας Ανδριτσάνου και Γιάννη Ζέρβα, εκδόσεις «Άγρα», Αθήνα 2001) εξετάζονται διάφορα θέματα, όπως η σχέση του ασθενούς με τον ψυχαναλυτή, οι ταυτίσεις τους αλλά και οι ανάγκες των δύο ε μπλεκόμενων προσωπικοτήτων. Παράλληλα, τονίζεται η άποψη, που διατύπω-

οαν εξάλλου πολλοί στοχαστές, ότι ο Νίτσε υπήρξε ο πρόδρομος του υπαρξι σμού και της ψυχοθεραπείας. Αποδίδεται, επίσης, με πειστικότητα η ατμόσφαι ρα της Βιένης στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ αναφέρονται οι φιλοσοφικές, επι στημονικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις της εποχής. Εμφανίζονται, έστω και περισταοιακά, τα ονόματα των Ρ. Βόγκνερ, Γκ. Μάλερ, Ά. Σνίτσλερ, και αναβιώνει με ενάργεια ένας ολόκληρος κόσμος που σημάδεψε το πνευματικό γίγνεσθαι της Αυστρίας και της Γερμανίας. Μια Ρωσίδα φίλη του Νί τσε, η Λου Σαλαμέ, επισκέπτεται το γιατρό Μπρόιερ, φίλο και συνεργάτη -μέντορα- του Φρόιντ, και του ζητεί να θεραπεύσει την απόγνωση του Νίτσε, ο ο ποίος «διατρέχει σοβαρό κίνδυνο να βάλει τέλο ς στη ζωή του» (ο. 29). Ο για τρός Μπρόιερ εξομολογείται στο «μαθητή» του, τον Φρόιντ, την περίπτωση του φιλοσόφου, αποφεύγοντας ωστόσο να αποκαλύψει το αληθινό όνομά του. Οι συζητήσεις των δύο επιστημόνων αλλά και του Μπρόιερ με τον Νίτσε σ' αυτό το μυθιστόρημα δωματίου προσφέρουν ερμηνείες και φέρνουν στην επιφάνεια τις σκοτεινές πλευρές του ανθρώπινου ψυχισμού. Οι ρόλοι -ασθενής, γιατρόςαντιστρέφονται, έως ότου ο θεραπευτής αποφασίζει να αναπτύξει τη δική του στρατηγική και να ασκήσει την εξουσία του: «να τον πείσω ότι ρε βοηθάει - ενώ εγώ αργά και ανεπαίσθητα, θα ανταλλάσσω ρόλο μαζί του, ώσπου να γίνει αυ τός ο ασθενής κι εγώ να ξαναγίνω ο γιατρός» (ο. 221). Τα ερωτήματα, οι αγωνίες, τα επιστημονικά διλήμματα των Μπρόιερ και Φρόιντ επανέρχονται, ενώ ο ιδιοφυής Νίτσε παραδίδει «μαθήματα» στο γιατρό του και μάλιστα σκιαγραφεί την προσωπικότητά του καθώς και τις συναισθηματικές του διαταραχές. Για άλλη μια φορά οι ρόλοι εναλλάσσονται αλλά και προβάλλεται η διαπίστωση ότι ακόμα και ο θεραπευτής είναι ευάλωτος, όπως επίσης ότι οι α νάγκες των δύο «πόλων» ενίοτε συμπίπτουν. Οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος είναι ολοκληρωμένοι, ενώ οι συνεχείς ανα τροπές αναδεικνύουν τον πολυσχιδή αντιφατικό συναισθηματικό κόσμο των η ρώων καθώς και την οξυδέρκειά τους. Επιστημονικά έργα του Irvin Yalom: Existential Psychotherapy (Υπαρξιακή ψυχοθεραπεία) Theory and Practice o f Croup Psychotherapy (Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας) Λογοτεχνικά έργα: Love's Executioner (Ο εκτελεστής της αγάπης, διηγήματα) Momma and the Meaning o f Life (Η Μόμα* και το νόημα της ζωής, διηγήματα) When Nietzsche Wept (Όταν έκλαψε ο Νίτσε, μυθιστόρημα, μτφρ. Ευαγγελία Ανδριτσάνου - Γιάννης Ζέρβας, εκδόσεις «Άγρα», Αθήνα 2001) Lying on the Couch (θεραπεία στο ντιβάνι,** μυθιστόρημα) 0 συγγραφέας τον τελευταίο καιρό ασχολείται με το νέο του μυθιστόρημα, το οποίο έχει ως κεντρικό ήρωα τον Σοπενάουερ. □

* Το εκλαμβάνω ως κύριο όνομα, αν και παραπέμπει στη λέξη mom, που σημαίνει μητέρα. ** Ας μου επιτραπεί η ελεύθερη απόδοση. 39

γράφει η

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟ ΠΟ ΥΛΟ Υ

ROSS MACDONALD ΗΠA (1915*1983) MacDonald γεννήθηκε κοντά οτο Σαν Φρανσίσκο και μεγάλωσε στο Βανκούβερ του Καναδά. Ξεκίνηοε τη συγ γραφική του καριέρα το 1944, όταν εξέδω σε το πρώτο μυθιστόρημά του. Επηρεασμένος από τη γραφή του Ντάσιελ Χάμετ και του Ρέιμοντ Τσάντλερ προσέδωσε ψ υχολογική εμβάθυνση στους ήρω ές του καθώς και ηθική διάσταση στις ενέργειές τους. 0 πρωταγωνιστής τω ν έργων του, ο ντετέκ τιβ Λιου Άρτσερ, είναι ταυτοχρόνως «αφελής», εύπιστος αλλά και επίμονος κυ νη γό ς τη ς α λή θ εια ς και το υ δικαίου. Εμπλέκεται σε φαινομενικά απλές υποθέ σεις για να καταλήξει στο τέλο ς σ' ένα λα βύρινθο συναισθηματικών διαταραχών και σ ύ νθ ετω ν κατα στά σεω ν. 0 κύκλος τω ν προσώπων, καθώς κυλά η υπόθεση, διευ ρύνεται, και οι πολύπλοκες σχέσεις οδηγούν το συμπαθή ντετέκτιβ πότε σε επικίν δυνες αποστολές και πότε σε λανθασμένες εκτιμήσεις έω ς ότου ξετυ λιχθ εί το κουβάρι τω ν ενοχών και αναδυθεί η αλήθεια. Οι ολοκληρωμένοι αντιφατικοί χαρα κτήρες, η πλούσια δράση καθώς και οι συνεχείς ανατροπές συνθέτουν ιστορίες που δεν αφήνουν αδιάφορο τον αναγνώστη. Άλλωστε, καλείται κι αυτός έμμεσα να «παίξει» μαζί με το συγγραφέα και να συμπληρώσει το παζλ τω ν αδύναμων αν θρώπινων διαπλοκών. Καθετί εναλλάσσεται γρήγορα: οι τόποι, οι χαρακτήρες, α κόμα και οι έννοιες του καλού και του κακού, δύο κόσμοι που βρίσκονται διαρκώς σε σύγκρουση. 0 λόγος είναι κοφτός και νευρώδης, ενώ οι περιγραφές δεν αφή νουν περιθώρια για πλήξη. Όλα κινούνται γρήγορα, κινηματογραφικά θαρρείς, και το έτερο, το μακρινό, γίνεται για τον αναγνώστη ζωντανό και οικείο. Μια κατά τα άλλα αθώα αφορμή -η προτροπή ενός ανήσυχου πατέρα προς τον ντετέκτιβ να α ναζητήσει στοιχεία που ρίχνουν φ ω ς στην προσωπικότητα του υποψήφιου γ α μπρού το υ - απ οτελεί την έναρξη τω ν παθών και τω ν ολέθριων καταστάσεων, ό πως συνέβη στο μυθιστόρημα The Zebra-Striped Hearse (1962). Έργα του Ross MacDonald: The Dark Tunnel (To σκοτεινό τούνελ), Trouble Follows Me (Τα προβλήματα με καταδιώκουν), Blue City (Γαλάζια πόλη), Find a Victim (Βρες ένα θύμα), The Name is Archer (To όνομα είναι Αρτσερ), The Chill (Η ανατριχίλα), The Zebra-Striped Hearse (Η νεκροφόρα με τις άσπρες ρίγες) κ.ά. □

ross

Αλ έ ξ α ν δ ρ ο ς

Δ ουμας

«Μύθοι και Θρύλοι των Μ εγάλω ν » Ο ι μύθοι που σταχυολογήθηκαν από τον Αλέξανδρο Δουμά στη διάρκεια των πολυά ριθμων ταξιδιών του δεν συγκεντρώθηκαν ποτέ σε ένα ενιαίο έργο. Ο συγγραφέας του βιβλίου «Οι Τρεις Σωματοφύλακες» διέ σχισε την Ευρώπη, τη Μεσόγειο, τη Ρωσία, πραγματοποιώντας ταξίδια που του έδωσαν την ευκαιρία να ακούσει θαυμάσιες ιστο ρίες, τις οποίες μετέγραψε και διηγήθηκε σε κείμενα ταξιδιωτικού περιεχομένου, πολ λά από τα οποία, δυστυχώς, μεταγενέστε ρα, μη τυχαίνοντας ιδιαίτερης λογοτεχνικής εκτίμησης και προσοχής, αγνοήθηκαν και χάθηκαν οριστικά. Σε κάθε του βήμα, πίσω από ένα βράχο ή στις όχθες μιας λίμνης, ο Δουμάς ανακαλύπτει ότι η Γερμανία αποτε λεί την κατ’ εξοχήν γη της επαγγελίας για όλα τα φανταστικά του πρόσωπα: νεράιδες, σειρήνες, δράκοντες, ξωτικά. Αντίθετα, στην Ιταλία, στην Προβηγκία ή στην Τύνιδα υπάρχει έκδηλο παντού το ανθρώπινο στοιχείο και το πάθος των νοτιότερων περιοχών. Οι «Μύθοι και Θρύλοι των Μεγάλων Δρόμων» αποτελούν μια πρόκληση και συνάμα μια πρόσκληση στον κόσμο του θαυμαστού και της περιπέτειας.

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ ΚΑΛΕΝΤΗΣ

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ II · 106 79, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 010/3601.551, 010/3390.028 FAX: 010/3623.553 · E-mail: kalendis@ath.forthnet.gr

ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΑΤΙΝΟΣ

τη σ υ ν έ ν τ ε υ ξ η πήρε ο Η Λ Ι Α Σ Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

Από τις αρχές της δεκαετίας του '60 έως οήμερα ο Θανάσης Βαλτινός έχει διανύοει ααράντα περίπου χρόνια ουγγραφικής πορείας. Μια πορεία που χαρακτηρίστηκε από επιτυχίες οτο εσω τερικό α λλά και στο εξω τερικό, από μακροχρόνιες εκδοτικές οιωπές αλλά και από έριδες, όχι μόνο οε λογοτεχνικό επίπεδο αλλά και οε ιδεολογικό: η έκδοση της

Ορθοκωστάς

το

1994 πυροδότησε έντονες αντιδράσεις από μερίδα της Αριστερός με το αιτιολογικό ότι το βιβλίο αμαύρωσε τον αγώνα του αριοτερού κινήματος κα τά τη ν Κ ατοχή και τον Εμφύλιο. Κάτι ανάλογο ουνέβη με την έκδοση του δεύτερου

Κορδοπάτη,

το 2000, ότα ν α πέδρα οα ν κάποιοι «υπερεθνικιοτές»

εξαιτίας τω ν αναφορώ ν στις ακρότητες που διέπραξαν 'Ελληνες οτρατιώ τες οε βάρος Τούρκων αμάχων κ α τά τη Μ ικρασιατική Εκστρατεία. Α λλά και οε λο γοτεχνικό επίπεδο, οι διαφορές και οι διχογνωμίες υπήρξαν έντονες. Η ιδιότυπη, οχεδόν πειραματική θα μπορούσε να πει κανείς, γραφή του θ. Βαλτινού έχει ξενίοει και προβληματίοει αρκετούς από το χώ ρο του βιβλίου. Οι θετικές κριτικές εναλλάσσονται με συγκροτημένες, ενώ πολλοί ο τέκουν αμήχανοι απέναντι οτο έργο του συνολικά. Η πρόσφατη έκδοοη του

Ημερολογίου 1836-2011

κράτησε αυτή την «παράδοση» ζωντανή.

Όπως και να 'χει, με τα βιβλία του Θ. Βαλτινού ισχύει το εξής παράδοξο: ένας από τους μεγαλύτερους ηλικιακά Έλληνες συγγραφείς είναι ένας από τους πιο «μοπέρνους», πιο τολμηρούς γραφιάδες που διαθέτουμε αυτή τη στιγμή. Στη ου νέπ ευξη που α κολουθεί ο Θ. Βαλτινός κάνει μια σύντομη αναδρομή οτη ζωή του και οτο ξεκίνημά του ως ουγγραφέα, οτο θέμα της Ιστορίας και οε άλλα πολλά και, ελπίζουμε, ενδιαφέροντα. 42

Ασκούμαι

δι αρκ ώς οτ ην

αβεβαιότητα

Η Κατοχή και ο Εμφύλιος σημάδεψαν την παιδική και την Εφηβική οας ηλικία. Με δε δομένη τη οημαοία που έχει θεματολογικά η ιστορική αυτή περίοδος οτο έργο οας, πιοτεύετε ότι τέτοιου τύπου βιώματα παίζουν οημαντικό ρόλο οτη διαμόρφωση ενός

συγγραφέα; Όλοι αντλούμε από αυτή τη μεγάλη δεξαμενή των παιδικών και εφηβικών μας χρό νων. Πρόκειται πάντα για μία αναδρομή προς το χαμένο παράδεισο.

Συναξάρι Αντρεα Κορίκιπάτη

Ακόμα κι αν τα χρόνια είναι δύσκολα; Κυρίως όταν είναι δύσκολα. Τότε έχει περισσότερο ενδιαφέρον. Επιστρέφεις με ακό μα μεγαλύτερη ένταση. Έχουν όλα μυθοποιηθεί πια μέσα σου. Υπάρχει ένα ηρωικό στοιχείο· μια εφηβεία που δε σε εγκαταλείπει εύκολα, θέλω να πω, η μνήμη, η ανά μνηση αυτής της εφηβείας. Είναι φυσικό- ορίζεσαι από αυτά ία χρόνια, βρίσκονται μέσα σου. Είχατε ουναίοθηοη της σημασίας των γεγονότων που ουνέβαιναν γύρω οας; Όχι, δεν μπορούσα να ξέρω πόσο σοβαρά ήταν. Όμως ήταν πράγματα που στην πο ρεία με σημάδεψαν βαθιά. Το αίμα, ο τρόμος... ο μεγάλος τρόμος. Εοείς εκείνη την περίοδο βρίοκεοτε πάντα οτην Πελοπόννησο. Ναι, μέχρι ίο 1950. Ήταν μια περίοδος όπου δοκιμάστηκε όλος ο κόσμος, θυμάμαι πολύ καλά την πείνα του '41. Αναγκαστήκαμε να φύγουμε από την ορεινή Αρκαδία και να κατεβούμε στη Σπάρτη. Με την απελευθέρωση ακολούθησα ένα θείο μου, α δελφό της μάνας μου, και πήγα (πο Γύθειο. Ήταν φαρμακοποιός. Ηταν ο πρώτος

Ένα μεγάλο έρωτα δεν τον (οάμε παρά μόνο οτα όνειρά ματ, ή στα γραφτά μας. Δύσκολα πραγματώνεται. Μόνο στις ψευδαισθήσεις

μου «δάσκαλος». Διάβαζε, ήταν συνδρομητής της Νέος Εστίας. Είναι αυτός στο τέλος του διηγήματος «Εθισμός οτη νικοτίνη», ενώ υπάρχουν εγγραφές που αναφέρονται σ' αυτόν και στο Ημερολόγιο 1836-2011. Το 1947 πήγα στην Τρίπολη. Από τότε ζω ως εργένης. Στην Τρίπολη τέλειωσα το γυμνάσιο. Το οκτατάξιο γυμνάσιο. Αυτό έγινε το 1950, όταν καταλάγιασε ο Εμφύλιος. Σας απασχολούσε τότε η γραφή ή είναι κάτι που προέκυψε αργότερα;

Hit Ενοχλούν όλα αυτά τα ntpi «λογοτεχνίαξ ντοκουμέντου». Το να χρηοιμοποιείξ η να καταοκευά(εΐξ ντοκουμέντα, και η λέξη εδώ πρέπΕί να μπαίνει at Εισαγωγικά, δε σημαίνει ότι κάνεΐξ «λογοτεχνία ντοκουμέντο». Είναι μια λογοτεχνία δραστικότηταζ

Εκείνα τα χρόνια με απασχολούν άλλα ζητήματα, επιβίωσης. Δύσκολα χρόνια. Δεν υ πήρχε τίποτα. Μιλάω για την επαρχία πάντα. Κάποιες άδηλες τάσεις, κάποιες λαχτά ρες, σύμφυτες με τις εφηβικές ανησυχίες, λαχτάρες για έκφραση εννοώ, πήγαιναν στα τυφλά. Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές δεν ήταν σε θέση να μας προσφέρουν κάτι, να μας εμπνεύσουν. Το μόνο που δεν έκαναν ήταν να σου διδάσκουν σωστά την ελ ληνική λογοτεχνία. Μάλλον το αντίθετο. Αναρωτιέμαι αν είχαν ιδέα από λογοτεχνία. Και νομίζω ότι από αυτή την άποψη τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει και πολύ μέχρι σήμερα. Είχα μία κακή εμπειρία πρόσφατα. Συμμετείχα, συμπτωματικά περίπου, σ' έ να είδος σεμιναρίων, που οργανώνονταν στους κατά τόπους συλλόγους φιλολόγων, για τη διδασκαλία των Νέων Ελληνικών. Μαζεύονταν εκατό διακόσιοι φιλόλογοι από κάθε νομό και το όλο αποτέλεσμα ήταν απογοητευτικό. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των ανθρώπων σού έδινε την αίσθηση ότι δεν είχαν ανοίξει βιβλίο λογοτεχνίας ποτέ στη ζωή τους. Ωστόσο, έρχονταν για να πάρουν το χαρτί που έλεγε ότι συμμετείχαν στο σεμινάριο. Κέρδιζαν μόρια. 'Ερχεστε οτην Αθήνα το / 950. Ποιες είναι οι μνήμες οας από την Αθήνα εκείνης της ε ποχής; Συνδέεστε με συγγραφείς, καλλιτέχνες κ.λπ.; Όχι ακριβώς. Συναντάω πάντως κάποιους ανθρώπους που έχουν ανάλογες ανησυ χίες με μένα. «Ομοιους» μου. Αρχίζουν αυτές οι καθοριστικές παρέες. Αρχίζουν τα διαβάσματα, το θέατρο, ο κινηματογράφος. Σπουδάζοντας κινηματογράφο κέρδισα πολλά πράγματα, ανάμεσά τους και μερικές φιλίες που κρατούν μέχρι σήμερα. θυμάοτε κάποιους από τους ανθρώπους που ουναπήοατε; Με τον Σπύρο Τσακνιά σπουδάζαμε μαζί. Ύστερα για χρόνια χαθήκαμε. Με τον Βα σίλη Ραφαηλίδη επίσης. Μακαρίτες και οι δυο. Με τον Ντίνο Κατσουρίδη. Εκείνη την εποχή γνώρισα τον Γιάννη Μπακογιαννόπουλο. Και είχα βέβαια τύχη. Είναι η ε ποχή που παλεύει κανείς να βρει τη φωνή του. Είχα τύχη, έπεσα πάνω σε καλούς δασκάλους. Τους έχω μνημονεύσει αλλού. Άλλα μυαλά, άλλες νοοτροπίες. Κου βάλαγαν άλλο αέρα. Οι λογοτεχνικές οας ανηουχίες όμως δε οας εμπόδισαν να οτρατευθείτε εθελοντικά οταΛΟΚ. Ως ένα σημείο εθελοντικά. 0 στρατός είναι σαν την ιλαρά. Τον περνάν όλοι. Ή περί που όλοι. Όπως ξέρετε, στο στρατό καλλιεργούνται διάφορες νοοτροπίες: να είσαι άντρας, να είσαι σκληρός κ.λπ. Όταν έρχονταν λοιπόν και μας ρωτούσαν ποιος θέλει να πάει στα ΛΟΚ, έβγαινε όλο το τάγμα μπροστά και, από αυτή την άποψη, δεν είχες επιλογή. Τι να έκανες; Να έμενες πίσω; Αντανακλαστικά έβγαινες κι εσύ μπροστά. Ωστόσο, ήταν κάτι που το ήθελα. Ήταν μία δοκιμασία την οποία ήθελα να αντιμετω πίσω. Μετά την Κρήτη, όπου ήταν η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, πέρασα από το σχολείο καταδρομών. Ήταν τό τε στη Βουλιαγμένη. Τα βράχια της Βουλιαγμένης τα

έχω ανεβοκατέβει πολλές φορές. Ύατερα πήγα σιη Δράμα. Έχω περπατήσει όλη την Ανατολική Μακεδονία. Αυτά το 1954-55. Έχουν τελειώσει οι επιχειρήσεις, δεν υ πάρχουν πια αντάρτες, υπάρχουν όμως ακόμα ναρκοπέδια αδέσποτα, νάρκες διά σπαρτες. Είχα στη διάθεσή μου μια ομάδα σαράντα περίπου ανθρώπων και έναν α σύρματο. Ενάμιση χρόνο οργώσαμε την Ανατολική Μακεδονία. Ασκήσεις. Ειδικές α σκήσεις. Δε φοβηθήκατε δηλαδή το οτρατό, οι μια εποχή μάλιστα που ο στρατός ήταν φόβη-

Το φοβάμαι ή δε φοβάμαι είναι σχετικό. Από τη στιγμή που είσαι υποχρεωμένος να περάσεις κάτι, το αποφασίζεις. Δεν ήταν κακή ως εμπειρία. Ακόμα και για κάποιον που δυστυχεί μέσα στο στρατό. Είναι μια πρόκληση. Στο μεταξύ έχετε ήδη αρχίσει να γράφετε... Είχα αρχίσει να δοκιμάζω τον εαυτό μου στο γράψιμο πριν ακόμα με καλέσουν να παρουσιαστώ στο στρατό. Πολλά πράγματα που αργότερα πέρασαν στα θέματά μου νομίζω ότι διαμορφώθηκαν εκείνη την εποχή. Τα πρώτα δύο βιβλία μου είναι γραμμένα στα τέλη της δεκαετίας του '50. Προσπαθούσα να συγκροτήσω μία συγ γραφική φυσιογνωμία. Με την Κάθοδο των

Εννιά και τον πρώτο Κορδοπάτη έχει ήδη αρχίσει να διαφαίνεται

πάντως η συγγραφική οας φυσιογνωμία: ο αυνδυααμός προφορικής ομιλίας και γρα πτού λόγου, προσωπικής κατάθεσης και ιστορικού ποκουμέπου. Νομίζω ότι ο συγγραφέας προσπαθεί να δημιουργήσει τη δική του πραγματικότητα. Τη συγγραφική πραγματικότητα. Ουσιαστικά, προσπαθεί να ξεφύγει από αυτή την τρέχουσα καθημερινότητα που βιώνουμε όλοι μας. Δε θέλει να την ωραιοποιήσει αλλά να την πάει λίγο παραπέρα, να της δώσει μία άλλη διάσταση. Να της δώσει διάρκεια. Δεν είναι όμως μία φυγή, τουλάχιστον έτοι όπως την όριξαν οι Ρομαντικοί... Όχι με αυτή την έννοια. Είναι πιστεύω μία προσπάθεια κατανόησης των πραγμάτων. Όπως με ένα μεγάλο έρωτα: δεν τον ζούμε παρά μόνο στα όνειρά μας ή στα γρα φτά μας. Δύσκολα πραγματώνεται. Μόνο στις ψευδαισθήσεις, Σε μια πρόσφατη ουνέπευξή οας δηλώσατε ότι η επινόηση είναι απαραίτητη προϋπό θεση για τη λογοτεχνία. Ωοτόοο, οχεδόν οε όλα οας τα βιβλία φαίνεται ότι προϋπήρξε κάποιο πρωτογενές υλικό το οποίο πέραοε από λεπτή επεξεργασία. Αυτό σημαίνει ότι μέρος της γραφής είναι και η πραγματολογική έρευνα, η αρχειοθέτηση κ,λπ.; Βεβαίως, όλα αυτά. Φτάνει να ξέρεις πού θα σταματήσεις. Ή πώς θα τα χρησιμοποι ήσεις. Πρόκειται για συγγραφικό τέχνασμα. Δημιουργείς ένα οικείο πλαίσιο στο οποίο τοποθετείς τον αναγνώστη, για να τον τραβήξεις μετά εκεί που θέλεις.

Iτη διεκπεραιωτική φάοη η τέχνη είναι οπαρακτική. ϊχ ει επίοηξ μαρτυρικό χαρακτήρα. Δεν έχει σχέση με καμία επιφοίτηοη του Αγίου Πνεύματος δεν έχει να κάνει με κάποια ευφορία - πρόκειται για μια άλλου είδουξ ευφορία η οποία προκύπτει αφού έχεΐξ κατακτήσει το υλικό οου

Ακόμα και να ανατρέψεις αυτό το πλαίσιο... Βεβαίως, ακόμα και αυτό. Γράφω στα Τρία ελληνικά μονόπρακτα ότι τα γράμματα 45

του δεύτερου μέρους τα βρήκα πεταμένα στη φυλακή. Μα δε βρίσκεις μια ολόκληρη σειρά τέτοιων γραμμάτων στα αποχωρητήρια μιας φυλακής. Βεβαίως η φυλακή μού έδωσε κάποιες ιδέες για το πού έπρεπε να κινηθώ. Πώς βρεθήκατε οτη φυλακή; Γυρίζαμε τότε το Μέρες του '36 με τον Αγγελόπουλο, στην Κρήτη, θέλω να πω, λοι πόν, ότι πλάθεις ένα περιβάλλον οικείο, σε αυτόν που θα καλέσεις να ολοκληρώσει τη δουλειά. Και εκείτον παγιδεύεις. Κάνεις δηλαδή το όλο πλαίσιο πιο ανοίκειο... Αυτοαναιρείται όλο το υλικό. Γι' αυτό και με ενοχλούν όλα αυτά τα περί «λογοτεχνίας ντοκουμέντου». Το να χρησιμοποιείς ή να κατασκευάζεις ντοκουμέντα, και η λέξη ε δώ πρέπει να μπαίνει σε εισαγωγικό, δε σημαίνει ότι κάνεις «λογοτεχνία ντοκουμέ ντο». Είναι μια λογοτεχνία δραστικότητας. Έχετε διαβάσει Ντος Πάοος; Αυτός χρησιμοποιεί πολύ τα ποκουμέπα. Ο Ντος Πόσος και άλλοι της ίδιας σειράς στην ουσία ακολουθούν μια κλασική μυθο πλασία. Έχουν χαρακτήρες, πλοκή και ενδιαμέσως χρησιμοποιούν κάποια ντοκουμέ ντα. Η Δεκαετία του '60 είναι κάτι τελείως διαφορετικό.

Ο Εμφύλιος ήταν μια πράοτια, μαζική σφαγή. βιολογική φυοικά.Απότημία ο λεγόμενος Δημοκρατικός [τρατός. Από την άλλη ο «κυβερνητικός».

Αναφερόμενος στα δύο πρώτα σας βιβλία, ο Βαοίλης Ραφαηλίδης υπόδειξε το «οεναριακό τρόπο» με τον οποίο είναι γραμμένα. Είστε ανοιχτός οε επιρροές από τις άλλες τέχνες ή πιστεύετε οε μια αυτόνομη λογοτεχνία που δε δέχεται δάνεια παρά μόνο απ' το δικό της υλικό; Όχι, δε θα 'θελα να θεωρώ τον εαυτό μου ανεπηρέαστο από άλλες τέχνες. Ένα κομμάτι μουσικής, π.χ., μπορεί να σε σπρώξει σε άλλα βάθη, σε άλλες διερευνήσεις. Τα δάνεια και οι οσμώσεις είναι τρέχον πράγμα. Όσο για τη σεναριακή δομή που λέει ο Ραφαηλίδης, αυτό αφορά την επιφάνεια. Άλλη είναι η γλώσσα του κινηματογρά φου, άλλη της λογοτεχνίας. Σας χαρακτηρίζει μια μάλλον προσωπική εκδοτική τακτική: μεγάλες περίοδοι εκδοτι κής σιωπής και ξαφνικά δύο βιβλία που εκδίδοπαι σχεδόν ταυτόχρονα. 0 Δημήτρης Δαοκαλόπουλος έχει κάνει λόγο για μια «βραδυφλεγή αντίδραση [του Βαλτινού] απέ ναντι οτο έτοιμο κείμενο», θεωρείτε ότι όοο περιοοότερο ένας συγγραφέας εκτίθεται οτις εσωτερικές διεργασίες που υφίοταται, ακόμα και μετά την περάτωοη της γραφής

Υποτίθεται ότι έληξε το 1949. Κατά τη δική μου άποψη δεν εχει τελειώσει ακόμα

ενός βιβλίου, τόοο αυξάνεται η «αντοχή των υλικών» του οτο χρόνο; Δοκιμάζεις το υλικό σου. Το Ημερολόγιο ήταν έτοιμο από το 1996 που ήμουν στην Αμερική. Έτοιμο για έκδοση. Έτσι κι αλλιώς πρόκειται για δοκιμασία. Η λογοτεχνία δε γράφεται εν θερμώ, πολύ περισσότερο δεν μπορεί, δεν πρέπει να εκδίδεται εν θερμώ. Είναι μια ιδιόρρυθμη κατασκευή που απαιτεί τους δικούς της χρόνους. Αυτό ση μαίνει τους προσωπικούς χρόνους ενός συγγραφέα, μια συνεχή δηλαδή μάχη με τον εαυτό του. Υπάρχουν βιβλία που έχετε αφήσει οτην άκρη;

Βεβαίως, και για πολλά χρόνια. θέλω να πω, βιβλία ολοκληρωμένα που να βρίοκοπαι ακόμα σε κάποιο ουρτάρι. Ας μην πούμε βιβλία, ας πούμε καλύτερα γραπτά. «Έτοιμα» γραπτά που ίσως να μη βγουν ποτέ γιατί ενδεχομένως δεν ανταποκρίνονται ο' αυτό που πιστεύω ότι πρέπει να είναι ένα γραπτό. Να είναι στρογγυλό σε φόρμα και αυτή η στρογγυλάδα να απο πνέει ένα είδος γαλήνης και ισορροπίας. Όταν δε μου δίνει αυτή την ηρεμία δεν το βγάζω απ' το συρτάρι μου ή όταν το βγάζω το κάνω για να το αλλάξω. Που σημαίνει ότι δουλεύετε πολλά πράγματα μαζί; Ναι, βέβαια, όχι όμως το ένα μετά το άλλο. Κατά καιρούς πιάνεις το ένα, αφήνεις το άλλο, καμιά φορά ξανάρχονται μόνα τους. Σε ουνέπευζή σας στην Ελευθεροτυπία δηλώσατε ότι «η τέχνη όπως όλοι καλά το ξέ ρουμε δεν ανακουφίζει. Είναι σπαραγμός». Κάποιοι άλλοι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι περνάνε πολύ καλά γράφοντας. Ο σπαραγμός βρίσκεται στη διαδικασία να τιθασεύσεις αυτό το υλικό που έχεις στα χέρια σου. Να το κατακτήσεις. Να του δώσεις μορφή. Βλέπεις κάτι που σε συγκλονί ζει όχι επειδή είναι το ίδιο καθεαυτό δραματικό, σ' εσένα φαίνεται τέτοιο. Είναι ένα κέντρισμα, Η ανάγκη να εκφραστείς έχει ένα στοιχείο μακελέματος. Γι' αυτό το λόγο βγάζω δύσκολα ένα κείμενο προς τα έξω, καθυστερώ την έκδοσή του. Πολλές φο ρές δεν μπορώ να μιλήσω ούτε καν για μια ιδέα που έχω, γιατί αν μιλήσω γι' αυτή εί ναι σαν να έχει χαθεί. Σαν να έχει ολοκληρώσει τον κύκλο της. Πάντως, στη διεκπεραιωτική φάση η τέχνη είναι σπαρακτική. Έχει επίσης μαρτυρικό χαρακτήρα. Δεν έχει σχέση με καμία επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, δεν έχει να κάνει με κάποια ευφο ρία - πρόκειται για μια άλλου είδους ευφορία η οποία προκύπτει αφού έχεις κατα κτήσει το υλικό σου. Δεν υπάρχει κάποια λογική σε αυτό, δεν το αντιλαμβάνεσαι λο γικά. Βλέπεις όμως με ένα μυστηριακό τρόπο ότι κάποια στιγμή το υλικό έχει κατα κτηθεί. Αλλά μέχρι να συμβεί αυτό, η όλη διαδικασία είναι εξαιρετικά δραματική, γε μάτη συγκρούσεις. Γι' αυτό και στο σύνολό τους οι καλλιτέχνες δεν είναι και τόσο ι σορροπημένοι άνθρωποι. Δεν έχουν και τόσο γερό, με την τρέχουσα έννοια, νευρικό σύστημα. Αν είχαν, θα έκαναν παιδιά, θα πήγαιναν στη δουλειά τους, θα έκαναν με λίγα λόγια τη ζωή τους. Γιατί ο άλλος πάει και κόβει το αφτί του και ζωγραφίζει μετά τον εαυτό του; Γιατί όλη αυτή η αντάρα; Μήπως και η Ιστορία έχει κάτι σπαρακτικό; 0 τρόπος με τον οποίο οφραγίζει ζωές, πλάθει συνειδήσεις, έτοι όπως διαμορφώνει τον καθένα μας, εν αγνοία μας τις περισσό τερες φορές, έχει ένα στοιχείο τραγικότητας; Πιθανόν. Η Ιστορία είναι σίγουρα μια πάλη με φαντάσματα, με σκιές. Μήπως μας διδάσκει - α ν μας διδάσκει κάτι τελικ ά - ότι είμαστε πολύ mo «παλαιοί» απ' όσο νομίζουμε; Ότι έχουμε «μνήμες» από εποχές που δε ζήοαμε ποτέ; Νομζω πως ναι, είμαστε παλαιότεροι, είμαστε δέσμιοι κάποιων πραγμάτων που έ χουν γίνει στο παρελθόν. Είναι όλα μέσα μας, αυτό είναι γνωστό. Υπάρχει μια συλλο γική μνήμη- αυτό είναι σαφές. Ακόμα και βιολογικά, μεταφέρουμε μέσα μας παλιά

Η κλαοικότροπη ανάπτυξη δε μ ι ενδιαφέρει. Όλες αυτέξ οι «περιγραφές». Είναι χαμένος χρόνος. Δε ν εννοώ περιγραφές ενός χώρου ή ενός προσώπου μόνο. Πιοτεόω ότι ο αναγνώστης μπορεί από μόνος του πλέον να κάνει τις δικές του αναγωγές

ένστικτα, παλιές αγωνίες. Αυτό γίνεται ακόμα πιο έντονο όσο μεγαλώνουμε. Όσο ω ριμάζει κανείς βιολογικά γίνεται πιο σύνθετος. Ένα Ρέμα που συναπόμε ουχνά οτα βιβλία σας είναι ο πόλεμος: οε διηγήματα της συλ λογής θα

βρείτε τα οοτά μου υπό βροχήν, στην Κάθοδο, οτο πρώτο μέρος των Τριών ελληνικών μονόπρακτων, οτην Ορθοκωοτά, οτο δεύτερο Κορδοπάτη και οε ορισμένα αποοπάοματα του πρόσφατου Ημερολογίου, θα πρόσθετα επίσης ότι ο πόλεμος κυ ριαρχεί ακόμα και οτα Φτερά μπεκάτσας; δύο ερωτικοί σύντροφοι μετατρέπουν οε πε δίο μάχης τον ιδιωτικό τους χώρο και την κοινή ζωή τους γενικότερα, όπως επίοης οτο

Βαθύ μπλε σχεδόν μαύρο, έχουμε την καθαρά εσωτερική σύγκρουση μιας γυναί

κας με τη μνήμη της. Είναι το στοιχείο αυτό του πολέμου μια προσωπική εμμονή ή θε ωρείτε ότι γράφοπας περί Ιστορίας οτην ουσία γράφουμε για τον πόλεμο;

Ανοουγγραφίος εκτίθεται μια φορά, ο κριτικός εκτίθεται δύο. θεωρώ ότι οτα βιβλία μου υπάρχει και αρχή και μεοη και τέλος, θεωρώ ότι υπάρχουν χαρακτήρες επίοης, όχι βέβαια με τον τρόπο μιας εζαηλημενης τελειότητας

Μπορούμε να ξεκινήσουμε με τη γνωστή κοινοτοπία «Πόλεμος πατήρ πάντων». Μπο ρούμε επίσης να πούμε ότι η ζωή είναι ένας συνεχής πόλεμος, μία ρήξη κ.λπ. κ.λπ. Από την άλλη, τα δικά μου βιώματα, ο ψυχισμός μου, διαμορφώθηκε μέσα σε κλίμα πολέμου. Το Αλβανικό Μέτωπο, η Κατοχή, ο Εμφύλιος. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαι ρα διαμορφώθηκα. Έχω δει αίμα, έχω δει σκοτωμένους, έχω αντιμετωπίσει ενέδρες, έχω τραβήξει άγριο φόβο για τη ζωή μου, έχω κρυφτεί για να μη με επιστρατεύσουν βίαια οι αντάρτες. Έχω πατήσει πάνω σε σκοτωμένους. Αυτό το αίμα, λοιπόν, σε κυ νηγάει, δε σε αφήνει να ξεχάοεις. Σαν φόντο συγγραφικό, ο πόλεμος είναι κάτι πολύ ενδιαφέρον. Όταν αυτά είναι η νιότη σου, σε αυτά επιστρέφεις διαρκώς. Στο διήγημα «Εθισμός στη νικοτίνη» περιγράφω πράγματα που έγιναν μπροστά μου. Αυτή την ι στορία δυσκολεύτηκα πολύ να τη γράψω. Ήταν τόσο έντονη που δεν έβγαινε. Το εί χαμε οκάσει απ' το σχολείο και είχαμε πάει να καπνίσουμε όταν μπήκε ένα καμιόνι σε εκείνη την έρημη πλατεία της Τρίπολης και άδειασε πτώματα. Είδα τότε τη σκοτωμέ νη κοπέλα. Τρόμαξα μέχρι να δαμάσω μέσα μου αυτή την εικόνα. Δεν ήταν ο τρόμος που σε οπρώχνει να κρυφτείς, να φύγεις. Ήταν ένας τρόμος που σε ανάγκαζε να μεί νεις, να δεις. Ήταν κάτι βαθύτερο. Υπήρχε κάτι ερωτικό με την κοπέλα αυτή, με το νεανικό σώμα της. Το νεκρό νεανικό σώμα της. Μπορεί να υπάρξει ιδεολογία στον πόλεμο; Για παράδειγμα, υπήρχε ιδεολογία στη Μι κρασιατική Εκστρατεία; Όλοι για κάποιο σκοπό πολεμάνε πάντα. Μπορεί η Μικρασιατική Εκστρατεία να ήταν και ένας πόλεμος συμφερόντων, κομματικών και πολιτικών, όμως πήγε εκεί κόσμος ο οποίος μεγαλούργησε. Περισσότεροι από τους μισούς που πολέμησαν εκεί -και ή ταν 250 χιλιάδες περίπου- είχαν γυρίσει από την Αμερική γι' αυτό το σκοπό. Εθελο ντές. Αυτή η γενιά μεγάλωσε τα σύνορα της Ελλάδας. Και πολέμησε κάτω από ά θλιες συνθήκες. Γιατί πολέμησαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι, πάνω στο άνθος της ηλι κίας τους; Είχε θεμελιωθεί μέσα τους μια ιδέα. Αυτός βεβαίως είναι ένας εθνικισμός περίεργος. Προσωπικά προτιμώ που η Ελλάδα έφτασε εκεί που έφτασε, που τα σύ νορά της δεν είναι πια αυτά που ήταν: τα σύνορα της Μελούνας, κάπου στο ύψος της Λαμίας, πριν από όλα αυτά τα γεγονότα, θα προτιμούσα επίσης να είχαμε τη Μι κρά Ασία, την Ιωνία. Φυσικά, δεν μπορούσε να κρατηθεί με τίποτε και αυτό ήταν το λάθος του Βενιζέλου. Πιστεύω ότι ο Βενιζέλος, ως ευφυής πολιτικός, κατάλαβε το μπλέξιμο και γι' αυτό έκανε τις εκλογές του 1920 και τις έχασε. Ίσως αν δεν τους εί χαν στείλει μέχρι την Αρμυρή Έρημο, να είχαν διευθετηθεί αλλιώς τα πράγματα. Δι-

πλωματικά. Δεν είμαι ιστορικός η πεποίθησή μου πάντως είναι ότι έχασε επίτηδες τις εκλογές ο Βενιζέλος, ελπίζοντας ότι αυτοί που θα τον διαδεχθούν θα τραβήξουν το στρατό πίσω. Ηλιθιωδώς δεν το έκαναν. 0 Εμφύλιος; Υπήρχε ιδεολογία οτον Εμφύλιο; 0 Εμφύλιος ήταν μια τεράστια, μαζική σφαγή. Ιδεολογική φυσικά. Από τη μία ο λεγό μενος Δημοκρατικός Στρατός. Από την άλλη ο «κυβερνητικός». Ούτε καν ο εθνικός. Σαν να επρόκειτο για μισθοφόρους. Υποτίθεται ότι έληξε το 1949. Κατά τη δική μου άποψη δεν έχει τελειώσει ακόμα. Είναι παράξενο πώς οι άνθρωποι παραμένουν δ έ σμιοι των συναισθηματικών και ιδεολογικών εμπλοκών τους. Πόσο αρνούνται να δουν ψύχραιμα ορισμένα πράγματα ύστερα από τόσα χρόνια. Παρακολούθησα προ διετίας αρκετά δημοσιεύματα με αφορμή τα πενήντα χρόνια από τη λήξη του Εμφυ λίου. Σε όλα επισημαινόταν η ανάγκη για μια απροκατάληπτη μελέτη των συμβά ντων, τα περισσότερα ωστόσο εξακολουθούσαν να πενθούν την ήττα του Δημοκρα τικού Στρατού. Κι αν για τη Δεξιά ήταν κάπως δεδομένη η οτάοη που κράτησε οτη συνέχεια, πώς κρί νετε την Αριστερά όπου υποτίθεται βρίσκοπαν πιο φωτιομένοι άνθρωποι; Πιο φωτισμένοι σε τι και γιατί; Πιστεύω ότι όλοι προσπαθούν να κρύψουν ενοχές. Φωτισμένοι και αφώτιστοι. Ταγματαλήτες, εαμοβούλγαροι, φασίστες, κομμούνια. Πρόκειται για ένα λαό ολόκληρο που κάποιος καταδικάζει με ευκολία απίστευτη. Αυ τή η μοχθηρία συντηρείται ακόμα. Για πόσο. Βρέθηκα πρόσφατα σε ένα συνέδριο σχετικό. Κάτι έχει αρχίσει να σαλεύει στον ορίζοντα. Νεαροί ιστορικοί παρουσίασαν κάποιες μελέτες εξαιρετικού ενδιαφέροντος που έκαναν σε τοπική κλίμακα. Με στοι χεία και νούμερα, πλεγμένα, ψυχρές, χειρουργικές. Κάποιοι άλλοι, μεγαλύτεροι τους, πρέπει να πω ότι ήταν απογοητευτικοί. Αυτός ο κομματικοϊδεολογικός προσανατολι σμός, η προσπάθεια, εντελώ ς αντιεπιστημονικά, να θεμελιωθούν συγκεκριμένες α πόψεις. θλιβερά πράγματα. Νομίζετε ότι αυτές οι «συναισθηματικές και ιδεολογικές εμπλοκές» ήταν η αιτία για την κριτική που δεχτήκατε όταν κυκλοφόρησε η Ορθοκωστά; Ναι, βέβαια, αυτές οι ηλίθιες επιθέσεις. Δεν ήταν επιθέσεις από όλη την Αριστερά. Το βιβλίο το παρουσίασαν ο Φίλιππος Ηλιού, ο Τίτος Πατρίκιος, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος. Άνθρωποι που διώχθηκαν, που εξορίστηκαν για τις πεποιθήσεις τους. Καταλα βαίνω τις προσωπικές πίκρες εκείνων που πολέμησαν, που χάλασαν μια ζωή ολό κληρη, που βρέθηκαν για χρόνια στις φυλακές και στα ξερονήσια. Αυτούς που δεν μπορώ να καταλάβω είναι οι επίγονοι. Μονοδιάστατοι, δύσκαμπτοι. Κάποιοι απ' αυτούς, ελάχιστοι, μπόρεσαν να αρθρώσουν ένα έστω «διά ταύτα». Για την Ορθοκωστά εννοώ. Οι άλλοι... Τόσο άθλια ελληνικά, τέτοια νηπιακή σκέψη, άκαιρη και άσχετη με τη λογοτεχνία, δεν έχω συναντήσει. Τελικά φαίνεται ότι είναι «γρα φτό» μου. Γιατί δεν είναι μόνο η Ορθοκωστά. Ίδιες επιθέσεις δέχτηκα και για το δεύ τερο Κορδοπάτπ. Το ότι αναφέρομαι εκεί στις ακρότητες που διέπραξαν οι Έλληνες στρατιώτες στη Μικρασία ενόχλησε την εθνική συνείδηση κάποιων άλλων. Τους έκα νε έξαλλους. Φραστικά με την ίδια συλλογιστική, όπως και για την Ορθοκωστά: δεν έλαβα υπόψη μου τα «διακυβεύματα της εποχής». Παρ' όλα αυτά, εγώ γελάω.

Το περίφημο βέρα της ελληνικότητας δεν το κατάλαβα ποτέ μου. Ή το άλλο που προέκυψε πρόσφατα: να γράφουμε με τέτοιο τρόπο ώοτε να γίνουν τα βιβλία μας αρεοτά οτο εξωτερικό

Σας έχουν ενοχλήσει, όμως, αυτές οι επιθέσεις... 49

Με ενοχλεί η μονομέρεια. Διάβασα πέρυσι ένα βιβλίο για ίο Μπούλκες. Το Μπούλκες ήταν ένα στρατόπεδο Ελλήνων στη Γιουγκοσλαβία. Λειτούργησε και κατά τη διάρκεια του Δημοκρατικού Στρατού. Μια μικρή πόλη εκπατρισμένων κομμουνιστών. Δε θυμά μαι τον τίτλο του βιβλίου, θυμάμαι όμως το όνομα του συγγραφέα: Αλέκος Κουτσούκαλης. Στέλεχος, μικρό ίσως. Ήταν εκεί. Ένα βιβλίο φρίκης. Για βασανισμούς και δολοφονίες από Έλληνες ομοϊδεάτες τους. Για ομαδικούς πνιγμούς στον Δούναβη. Τέτοια πράγματα. Ε, λοιπόν, δεν είδα πουθενά ένα σχόλιο, μια διαμαρτυρία. Μια διά ψευση έστω. Για το Μπούλκες υπάρχουν εκτενείς αναφορές οε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρό σφατα, τη Μαύρη

Βίβλο του Κομμουνιομού («Εοτία»). Το βιβλίο αυτό προκάλεοε πολ

λές απιδράοεις στη Γαλλία, όπου πρωτοκυκλοφόρηοε. Πιστεύετε ότι κάτι τέτοιο μπο ρεί να ουμβει και εδώ; Είναι ένα ελληνικό ταμπού το να πεις ότι και οι κομμουνιστές διέπραξαν εγκλήματα;

γράψουν βάοΐΐ μιας ουπαγήζ. Ή μάλλον προοπαθούννα ανακαλάψουναυτή

Φοβάμαι πως ναι. Φοβάμαι πως θα μπει πάλι μπροστά π πρακτική αριθμητική. Πρόκει ται για ένα δυσερμήνευτο για μένα σύνδρομο. Σε ένα πρόσφατο άρθρο του στην ε φημερίδα Τα Νέα («Πρόσωπα», 3/11) ο πολιτικός επιστήμονας Γιάννης Βούλγαρηςτο αποκαλεί «απώθηση του εμφυλιακού τραύματος». Μερικές από τις παρατηρήσεις του είναι εξαιρετικά καίριες. «Η απώθηση όμως είναι ένας μηχανισμός παράκαμψης της γνώσης και της αυτοκατανόησης». Τη φράση την αντιγράφω από το εν λόγω άρ θρο. Εκτός από τον πόλεμο καθεαυτόν, έντονο είναι επίσης στα βιβλία σας ένα στοιχείο ω μότητας, ακρότητας. Όχι μόνο με τη σωματική έννοια, μέσα στο πεδίο της μάχης ή οε βάρος αμάχων, αιχμαλώτων κ,λπ., αλλά και μεταξύ ερωτικών συντρόφων, οε επίπεδο λεκτικό, ψυχολογικό. Αυτή η ωμότητα οτο περιεχόμενο συνυπάρχει με μια γλωσσική ωμότητα: στεγνή, ξερή γλώσσα, με έμφαση οτο ουσιαστικό και το ρήμα, αποδραματοποιημένη ακριβώς για να υποδηλώνονται οι δραματικές κορυφώσεις... Νομίζω, ναι. Πρέπει να μένει πάντα ένα μεγάλο περιθώριο για τον αναγνώστη. Αισθη τικό περιθώριο. Ο συγγραφέας δίνει απλώς τις συντεταγμένες, δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να συνομιλήσει με το «τοπίο» που ανοίγεται μπροστά του. Χωρίς μπουκώματα. Υπάρχει ακόμα κάτι ωμό στις ερωτικές περιγραφές οτο

Ημερολόγιο 1836-2011...

Εξαρτάται πώς το εισπράττει κανείς. Το βιβλίο έχει ποιητικό χαρακτήρα, η ωμότητα δεν εισάγεται για να σοκάρει. Πριν απ' όλα υπάρχει ένας τεχνικός λόγος. Είναι ανάγκη να μένεις πότε πότε σε επίπεδα πράγματα. Ωμά, βάναυσα. Η αντίστιξη. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ποίηση στην ίδια την ερωτική πράξη. Τα ερωτικά όργανα έχουν μια ποίηση δική τους. Η περιγραφή μιας, ας πούμε, ανορθόδοξης ερωτικής συνεύρεσης νομίζω ότι έχει επίσης ένα ποιητικό εκτόπισμα. Δεν είχα καμία διάθεση να ανακαλύψω την πυρίτιδα ή να σκανδαλίσω. Ήθελα όμως να αντιμετωπίσω τέτοια πράγματα με έναν τρόπο λειτουργικό. Δεν αποφεύγει τον ερωτισμό ο λυρικός λόγος. Είναι ένα σημείο στο οποίο βγαίνει'στην επιφάνεια η σχέση μας με τον εαυτό μας, με το σεξ, με τη γλώσσα, με το σώμα μας. 50

'Εχει επισημανθεί από την κριτική ότι ουσιαστικά στα βιβλία σας καταλύεται η γραμμι κή αφήγηση. Η δράση, αν μπορούμε να μιλήσουμε περί δράσης, θα μπορούσε να συνε χίζεται επ' άπειρον αλλά την ίδια στιγμή δεν έχει σαφές σημείο αφετηρίας, θεωρείτε ό τι η γραμμική αφήγηση, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το μυθιστόρημα, είναι κάτι παρω χημένο; Όχι, θεωρώ όμως ότι υπάρχουν κάποια μοντέλα τα οποία έχουν πάψει ουσιαστικά να ισχύουν και παρ' όλα αυτά εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται. Γιατί να υπάρχει αρ χή, μέση και τέλος με ένα δεδομένο τρόπο; Το ίδιο πράγμα μπορεί να προτείνεται διαφορετικά. Με πιο σύγχρονη αντίληψη. Η κλασικότροπη ανάπτυξη δε με ενδιαφέ ρει. Όλες αυτές οι «περιγραφές». Είναι χαμένος χρόνος. Δεν εννοώ περιγραφές ενός χώρου ή ενός προσώπου μόνο. Πιστεύω ότι ο αναγνώστης μπορεί από μόνος του πλέον να κάνει τις δικές του αναγωγές. Πάντως ειπώθηκε, και γράφτηκε, ότι τα Τρία ελληνικά μονόπρακτα είναι απλώς ένα ενδιαφέρον πείραμα αλλά όχι μυθιστόρημα. Το ίδιο έχει ειπωθεί και γιο τα Στοιχεία της

δεκαετίας του '60, για την Ορθοκωοτά, για το δεύτερο Κορδοπάτη και για το Ημερο λόγιο: δεν υπάρχει μύθος, δεν υπάρχει ιστορία, συνεπώς για ποιο μυθιστόρημα μιλάμε; Αυτή η παπελής απουσία αφηγητή, η εξαφάνιση του συγγραφέα, ξένισε ορισμένους οι οποίοι ισχυρίστηκαν ότι δεν υπάρχει ένας κεντρικός άξονας στα βιβλία σας. Αν ο συγγραφέας εκτίθεται μια φορά, ο κριτικός εκτίθεται δύο. Γράφτηκε, πρόσφατα, ότι η μέθοδος που ακολουθώ με το Ημερολόγιο έχει αγγίξει τα όριά της. Κάποιος άλ λος έγραψε ότι πρόκειται για πήδημα οτο κενό. Αναρωτιέμαι. Γιατί ένα «κανονικό» μυ θιστόρημα δεν έχει, από πολλές κιόλας δεκαετίες, εξαντληθεί ως φόρμα. Μας ξενί ζουν ορισμένα πράγματα γιατί ξεκινούν από μια μη παραδεδειγμένη αντίληψη. Η ο κνηρία της συνήθειας. Βάσει ποιων κανόνων λέγονται αυτά; θεωρώ ότι στα βιβλία μου υπάρχει και αρχή και μέση και τέλος, θεωρώ ότι υπάρχουν χαρακτήρες επίσης, όχι βέβαια με τον τρόπο μιας εξαντλημένης τελειότητας. Το περιεχόμενο είναι η φόρμα και η φόρμα το περιεχόμενο λοιπόν; Βεβαίως. Είναι το δέρμα, οι μύες και τα κόκαλα. Δεν μπορείς να τα διαχωρίσεις. Δεν υπάρχει λογοτεχνία για την οποία να λες «Ωραίο θέμα αλλά...». Μα δεν υπάρχει εν διαφέρον θέμα. Μπορεί κάποιος να έχει εξαιρετικές ιδέες, θέματα δηλαδή, και όταν τα βάζει κάτω να χάνονται, Αυτονόητα πράγματα. Ακόμα συζητάμε την αλφαβήτα. Όπως, ας πούμε, είχε τεθεί κάποτε το περίφημο θέμα της ελληνικότητας. Αυτό δεν το κατάλαβα ποτέ μου. Ή το άλλο που προέκυψε πρόσφατα: να γράφουμε με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνουν τα βιβλία μας αρεστά στο εξωτερικό.

Η λογοτεχνία δεν έχει σύνορα, έχει όμως έναν τόπο καταγωγής. Εκεί μέοα την αναγνωρίζεις. Δεν μπορούμε να αρχίσουμε να γράφουμε ούμφωνα με τις προσταγές του αμερικανικού μάρκετινγκ

Τώρα θίγετε ένα ζήτημα που έχει δύο πτυχές: πολιτιστικής πολιτικής από τη μία και συγγραφικής από την άλλη. Εδώ με ενδιαφέρει η συγγραφική πτυχή. Πολλοί σήμερα προσπαθούν να γράψουν βάσει μιας συνταγής. Ή μάλλον προσπαθούν να ανακαλύψουν αυτή τη σπουδαία συνταγή. Κάποτε τα μακεδονικά καπνά, αυτά τα υπέροχα καπνά, έπαψαν να βγαίνουν στο εξωτερικό εξαιτίας του αμερικανικού μάρκετινγκ. Επικράτησαν τα καπνά τύπου Βιρτζίνια. Οι καημένοι οι Έλληνες παραγωγοί αναγκάστηκαν να αλλάξουν, προσαρ μόστηκαν, άρχισαν κι αυτοί να καλλιεργούν καπνά τύπου Βιρτζίνια. Αυτά συμβαίνουν 51

και στο χώρο του βιβλίου και συμβαίνουν με την προτροπή αρμοδίων. Το πρότυπο του Δημοσθένη Κούρτοβικ είναι ένα, δανέζικο θαρρώ, ντετέκτιβ στόρι, Η Δεσποινίς Σμίλα διαβάζει το χιόνι. Αυτό συνέστησε ο ίδιος εγγράφως ως πρότυπο. Και το εφάρ μοσε στη Νοσταλγία τωνδράκω ντ ου. Αν ισχύει αυτό που λέτε για τον L Κούρτοβικ και τη

Νοσταλγία των δράκων, αυτό το

«προτροπή αρμοδίων» με οδηγεί οτο συμπέρασμα ότι έχετε και άλλους'Ελληνες συγ γραφείς στο μυαλό οας, οι οποίοι ακολουθούν την ίδια τακτική. Είναι έτσι; Σαφώς υπάρχουν και άλλοι Έλληνες συγγραφείς που ακολουθούν αυτή την τακτική. Και ως τακτική φυσικά είναι συνειδητή επιλογή. Το «προτροπή αρμοδίων» πάντως δεν αναφέρεται σε αυτούς. Οι κατηγορούμενοι στο δικαστήριο δεν ορκίζονται, έτσι δεν είναι; Υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος που ασχολείται με το βιβλίο δευτερογε νώς θα έλεγα· κριτικοί, σχολιαστές, δημοσιογράφοι, εκδότες, διορθωτές και βάλε. Η ανησυχία είναι δική τους. Μια ανησυχία που ορίζεται από λανθασμένα ζητούμενα· αυτό όμως δεν την κάνει λιγότερο εκνευριστική. Πάντως, αυτή η προοπτική, Έλληνες συγγραφείς να ακολουθούν παθητικά πρότυπα

H Φρανκφούρτη είναι μόνο ένα ξεκίνημα. Υπάρχουν πράγματα υποδομής που πρέπει να γίνουν. Μεταφραστές. Δεν υπάρχουν πολλοί -καικυρίω ς καλοί. Πρέπει να βρεθούν

την ελληνική λογοτεχνία;

που έρχονται απ ' το εξωτερικό, δεν είναι ζοφερή; Είναι. Η λογοτεχνία αφορά τον κόσμο όταν τα πράγματα την αφορούν, όταν η ίδια α φορά τον εαυτό της. Η λογοτεχνία δεν έχει σύνορα, έχει όμως έναν τόπο καταγω γής. Εκεί μέσα την αναγνωρίζεις. Δεν μπορούμε να αρχίσουμε να γράφουμε σύμφω να με τις προσταγές του αμερικανικού μάρκετινγκ. Αυτό δεν είναι λογοτεχνία, θα πρέπει κανείς να αντιμετωπίσει το ζήτημα με τέτοιο τρόπο ώστε να ισχύσει αυτού του είδους η επιμονή και εμμονή. Και εδώ χρειάζεται η συμπαράσταση της πολιτείας. Βιβλία δικά οας πάντως έχουν κυκλοφορήσει οτο εξωτερικό. Ποια απήχηση έχουν; Εγκωμιάστηκαν παντού. Το πρώτο Συναξάρι, τα Στοιχεία για τη δεκαετία του '60, η Κάθοδος των εννιά. Βιβλία εντελώς «ελληνικά». Λυπάμαι που περιαυτολογώ αλλά ε δώ είμαστε αντιμέτωποι με μια τεράστια αφήγηση. Τεράστια και επικίνδυνη. Τι επι διώκουμε, τι περιμένουμε; Να επαναληφθεί το φαινόμενο «Ζόρμπα δε Γκρικ»; Φαιδρά πράγματα. 0 Καζαντζάκης πούλησε κρητικό εξωτισμό, πούλησε αυτό που είχε ανά γκη η αγορά εκείνης της εποχής. Έναν ήρωα που να αυτοακρωτηριάζεται, που να θρυμματίζει τα ποτήρια του κρασιού με τα δάχτυλά του, που να κατεβάζει το θεό κά τω και να παλεύει μαζί του. Αυτά αρκούσαν τότε. Πιθανόν αρκούν και σήμερα. Ωοτόοο, στη Φρανκφούρτη η ελληνική λογοτεχνία έδειξε ότι έχει τη δική της δυναμι κή και οτο εξωτερικό. Παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις, η συμμετοχή της Ελλάδας ως τιμώμενης χώρας ή ταν επιτυχής. Μεταφράστηκαν αρκετά βιβλία - και μερικά από αυτά είχαν καλή μέχρι και εξαιρετική υποδοχή. Η Μικρά Αγγλία της Ιωάννας Καρυστιάνη, ο Ισμαήλ Φερίκ Πα σά της Ρέας Γαλανάκη, το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου, η Μάνα του σκύλου του Παύλου Μάτεσι. Όλα αυτά, βιβλία με «ελληνικά» θέματα. Της Σώτης Τριανταφύλλου και της Σωτηροπούλου τα βιβλία επίσης προσέχτηκαν. Ίσως αυτό να λειτουργήσει σαν μάθημα. Αλλά η Φρανκφούρτη είναι μόνο ένα ξεκίνημα. Αν σταματήσουμε εκεί, στη Φρανκφούρτη, δε θα έχουμε πετύχει τίποτα. Υπάρχουν έργα υποδομής που πρέ πει να γίνουν. Μεταφραστές. Δεν υπάρχουν πολλοί - και κυρίως καλοί. Για όλες τις γλώσσες. Πρέπει να βρεθούν ή να δημιουργηθούν. Ποιοι θα μεταφράσουν την ελλη-

νική λογοτεχνία; Στη Γερμανία είναι ζήτημα αν πέντε είναι οι καλοί. Αυτοί οι πέντε πρέπει να γίνουν είκοσι. Να τους δοθεί η δυνατότητα να ασχολούνται επαγγελματικά μ' αυτή τη δουλειά. Δεύτερο μεγάλο και ουσιαστικό πρόβλημα: δεν υπάρχει ενδια φέρον για τα ελληνικά πράγματα, για την ελληνική λογοτεχνία. Πρέπει να δημιουργηθεί αυτό το ενδιαφέρον. Χρειάζεται γνώση και συστηματική προσπάθεια. Και χρή ματα βεβαίως. Αυτοί οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης, στον πολιτισμό κυρίως, πώς πλησιάζονταί; Όχι φυσικά με την προσφορά ενός ταξιδιού στο Αιγαίο. Αυτός εί ναι ο χειρότερος τρόπος. Κάποιοι πρέπει να καταλάβουν ότι αξίζει τον κόπο η υπόθε-

Οι δοκιμαοίες που μπορεί να περάοει κανείς είναι ο ψ ουσία μια τον εαυτό του. Το να θέ\ει να τις αποφύγει ουνιοτά 1955:0 θ. Βαλτινός δόκιμος ίφιόροξ ανθιιπολοχαγός

ση. Κι αυτό δε γίνεται αύριο. Γι' αυτό είπα ότι η Φρανκφούρτη είναι ένα ξεκίνημα. Το ζητούμενο είναι να κερδηθεί ο πόλεμος, όχι μια μάχη.

αποξενωοη από τον ίδιο του τον εαυτό

Για να επιστρέφουμε στα αμιγώς λο γοτεχνικά: οτο Ημερολόγιο 1836-2001 παρουσιά ζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το ερω τικό σ τοιχείο έτο ι όπως διατρέχει το χρόνο και απα σ χολεί τα διάφορα πρόσωπα του βιβλίου. Α υτό το δίπολο έρωτα-χρόνου είναι ο βασι κοί; άξονας του βιβλίου με φ ό η ο το εκάοτοτε ιστορικό γίγνεσθαι;

Υπάρχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, η γοητεία που ασκούν πάνω μου διάφορες επο χές. Γοητεία που διαχέεται με διάφορους τρόπους. Στο Ημερολόγιο οι αναφορές στη Μικρασιατική Εκστρατεία δεν είναι «κατάλοιπο» από το δεύτερο Κορδοπάτη. Κάθε άλλο. Έχουν σχέση με ορισμένα ζητήματα που με απασχολούν σ' αυτό το βιβλίο. Έρωτας στον πόλεμο, π.χ. Το λέω κάπως σχηματικά τώρα. Η εικόνα ενός εξουθενω μένου φαντάρου τον οποίο ξυπνά κάθε τόσο το μουλάρι του και σ' αυτά τα μικρά με σοδιαστήματα ύπνου ονειρεύεται ότι κάνει έρωτα με μια ξαδέρφη του. Αυτά τα πράγματα είναι υλικό ποίησης. Αυτός ο ψυχισμός είναι χώρος στον οποίο ανασαίνει κανείς. Αυτές οι παρεκβάσεις, αυτές οι εκβολές προς άλλους χρόνους, προς άλλους τόπους, είναι μία λύτρωση. Παρά την αποσπασματικότητα, τη ρ ευσ τότητα κ αι τη ν παρουσία ακραίω ν γεγονότω ν και φορτισμένων συναισθημάτων, υπάρχει κά τι στέρεο στο μ υθοπλαοτικό σόμπαν του Θανάση Βαλτινού. Τα πρόσωπα τω ν βιβλίω ν σας δοκιμάζονται αλλά δεν είναι ευάλω τα, δεν κάμπτονται σχεδόν π οτέ ή μόνο για λίγο. Ακόμα και η διαταραγμένη αφηγήτρια του Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο φαίνεται τελικά να διατηρεί την αυτοκυριαρχία της. Αυ-

τή η σθεναρή απίοταοη απέναπι οτη φθορά, την όποια φθορά, είναι μια αηανάκλαοη του ψυχιομού του συγγραφέα; Νιώθει πάντα στέρεος ο θανάοης Βαλτινός;

Υπάρχει ποίηση οτην ίδια την ερωτική πράξη. Τα ερωτικά όργανα έχουν μια ποίηση δική τους. Η περιγραφή μιας, ας πούρε, ανορθόδοξης ερωτικής συνεύρεσης νορίξω ότι έχει επίσης ποιητικό εκτόπιορα

Υπάρχει μια κλίμακα αξιών. Ουσιαστικά πρόκειται για πείσμα. Είναι μια αρετή που έχει βαθιές ρίζες, κληρονομημένες. Οι πρόγονοί μου επέζησαν της δυστυχίας πιστεύο ντας κάπου. Ουσιαστικά στον εαυτό τους. Είχαν την πεποίθηση ότι στο πρόσωπό τους μετέφεραν κάτι πέρα απ' αυτούς κι αυτό δεν ήταν άσχετο με την παράδοση που είχαν πίσω τους - και με την ορθοδοξία φυσικά. Η σημασία στο πρόσωπο. Η άρ νηση να αποδεχτείς ότι είσαι μέρος του πολτού. Η άρνηση της μοιρολατρικής υποτα γής. Πρόκειται για υπερηφάνεια εντέλει. Οι δοκιμασίες που μπορεί να περάσει κανείς είναι στην ουσία μια αντιπαράθεση με τον εαυτό του. Το να θέλει να τις αποφύγει συνιστά απαξίωση, αποξένωση από τον ίδιο του τον εαυτό. Με την έννοια αυτή βε βαίως κάθε δικό μου κείμενο αντανακλά ένα κομμάτι του ψυχισμού μου. Όσο για τη στερεότητα που μπορεί να νιώθω... ναι, ίσως. Μια άσκηση στην αβεβαιότητα. □

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

0 θανάοης ΒαΧτινός γεννήθηκε οτο χωριό ΚαράτουΧα Κυνουρίας το 1932. Οικογενειακές μετακινήσεις, που συνδέονται με τις δυσκολίες των κατοχικών χρόνων, τον ονάγκαοον νο φοιτήσει κατά οειρά οτο γυμνάοια Σπάρτης Γυθείου και Τρίπολης. Το 1950 ήρθε οτην Αθή να, όπου ξει έως οήμερο. Σπούδαοε κινηματογράφο. Μετά το 1974 έζηοε κατά διαστήματα οτο εξωτερικά: Αγγλία, Αυτικό Βερολίνο και ΗΠΑ, καλεσμένος από πανεπιστήμια και άλλα πνευματικά ιδρύματα. 'Εχει μεταφράοει τις Τρωάδες του Ευριπίδη και την Ορέοτεια του Αιοχάλου, που παίχτηκαν οτην Επίδαυρο το 1979 και το 1980 αντίστοιχα από το θέατρο Τέχνης οε σκηνοθεσία του Καρόλου Κουν.Έχει γράψει σενάρια για τον κινηματογράφο. Το 1984 τιμήθηκε με το Βρα βείο Σεναρίου οτο Φεστιβάλ Κανών για την ταινία Ταξίδι οτα Κύθηρα. Το 1990 τιμήθηκε επί σης με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος για το βιβλίο του Στοιχειά για τη δεκαετία του '60. Είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών και της Εταιρείας Συγ γραφέων, της οποίας υπήρξε πρόεδρος επί οειρά ετών. Βιβλία του έχουν κυκλοφορήσει στη Γερμανία, οτη Γαλλία, οτη Σουηδία, οτην Ολλανδία, οτην Τουρκία, οτην Αμερική κ.α. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΘΑΝΑΣΗ ΒΑΛΤΙΝΟΥ

1 .Η κάθοδος των εννιά, περιοδικό Εποχές 1963, «Κέδρος» 1978,1980, «Άγρα» 1984, 1985,1992. 2. Συναξάρι Απρέα Κορδοπάτη. Βιβλίο πρώτο: Αμερική, περιοδικό Ταχυδρόμος 1964, «Κέ δρος» 1972,1975,1981, «Άγρα», 1990,1993, «Ωκεανίδα» 2001. 3. Τρία ελληνικά μονόπρακτα, «Κέδρος» 1978, «Στιγμή» 1989. 4. Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο, «Στιγμή» 1985,1986,1988, «Άγρα» 1992,1994. 5. Στοιχεία για τη δεκαετία του '60, «Στιγμή» 1989 (2), «Άγρα» 1992. 6. θα βρείτε τα οοτά μου υπό βροχήν, «Αγρα» 1992. 7. Φτερά μπεκάτοας «Άγρα» 1992,1993. 8. Ορθοκωστά, «Άγρα» 1994 (2), «Οκεανίδα» 2000. 9. Συναξάρι Απρέα Κορδοπάτη. Βιβλίο δεύτερο: Βαλκανικοί - 72, «Οκεανίδα» 2000 (2). 10. Ημερολόγιο 1836-2011, «Οκεανίδα» 2001.

τα βιβλία του μήνα I

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Κριτικές:

Κριτική:

ΣΟΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Φτωχή Μ ά ρ γ κ ο ........... 56

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ Η μαύρη Βίβλος του κομμουνισμού 82

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Το Παρτάλι..................58 ΜΑΡΙΑ ΖΑΟΥΣΗ Τα πορτοκάλια...................... 60 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΠαρουσιάοΕίς:

ΚΟΣΤΑΣ ΑΚΡΙΒΟΙ Κίτρινο ρωσικό κ ερί.............. 62

Παρουσίαση:

ΜΑΙΡΗ ΒΑΣΑΛΟΥ Η πόρτα..............................63

JEAN JACQUES ROUSSEAU Αιμίλιος ή περί αγωγής .85

(Βιβλία Mil)

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Κριτικές:

Παρουοίαοη:

ΤΖΟΝ ΜΠΑΡΘ Το τέλος του δρόμου

........ 65 και εκδίκηση. ΞΑΒΙΕ ΡΟΦΕΡ Η Αλβανική Μαφία.

ΤΟΜΑΣ MAN Τόνιο Κρέγκερ. 0 Μάριο ........ 68

Μια απειλή για την Ευρώπη

Παρουοίαοη:

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ........ 71

JIMCRACE Νεκροί

Κριτική: JEAN-PIERRE VERNANT Το Ζύμπαν, οι 8coi,

[

ΟΙ άνθρωποι. Ελληνική ιστορίες

ΠΟΙΗΣΗ

για τη δημιουργία του κόσμου

......... 87

Κριτικές: ΝΑΣΟΣ ΒΑΓΕΝΑΣ Σκοτεινές μπαλάντες

ΤΑΞΙΔΙΑ

και άλλα ποιήματα.......................... ........ 73

Παρουοίαοη:

ZBIGNIEW HERBERT Η ψυχή του κ. Cogito ........ 78

και άλλα ποιήματα

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΟΥΜΑΣ Μύθοι και θρύλοι των μεγάλων δρόμων

ΓΛΩΣΣΑ

ΠΑΙΔΙΚΑ

Παρουοίαοη:

Παρουσιάσεις:

ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΟΣΣΑΣ Ιατορία της ελληνικής γλώοσας

ΣΙΛΒΕΝ ΤΡΙΝΤΕΛ Μακάρι να ήμουν ........ 80

ο Ιπτάμενος'Ηρωας

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Αβίαστη γραφή τ η ς Μ Ν Α Σ ΠΑ Ν ΤΑ Α Ε Ο Ν I

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Φτωχή Μάργκο

||| ■

Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ.392

e to τελευταίο της έργο, τη Φτωχή Μάργκο, η Σώτη Τριανταφύλλου επιστρέφει στην α γαπημένη της Αμερική. Όπως και ο Μπίήήυ το υ Υπόγειου ουρανού, η Μάργκο θα τα ξιδ έψ ει στην Καλιφόρνια για να συναντήσει τα όνειρά της. Σε αντίθεση με τον πρώτο, εκείνη θα φτάσει στην Ιθάκη της, όμως εκεί δε θα την περιμένουν παρά απογοητεύσεις και μικρά δράματα. Το εγχείρημα της Σώτης Τριανταφύλλου να επιλέξει για ηρωίδα του πέμπτου κατά σειρά μυθιστο ρήματος της τη Μάργκο Κρουπ, μια έφηβη Αμερι κανίδα, γεννημένη στο αβάσταχτα πληκτικό και α νιαρό (σύμφωνα με τα λ εγ ό μ εν ό τη ς) Μ άουντ Πλέζαντ του Μίσιγκαν, παρουσιάζει σημαντικές δυ σκολίες και σχεδόν ισάριθμες ευκολίες. Η συγγρα φέας χρησιμοποιεί ευέλικτα τις τελευ τα ίες για να σφρέουν ελάχιστοι πολιτικοί νυγμοί που κι αυτοί υ πονομεύονται από την καθ' όλα κυνική και αδιάφο ρη στάση της Μάργκο. Η Τριανταφύλλου, όπως και σε προηγούμενα έργα της (με εξαίρεση ίσως το Εργοστάσιο των μολυβιών), δεν αναφέρεται σχε δόν καθόλου, αλλά μόνο παρεμπιπτόντως και στο μέτρο που αφορά άμεσα τα πρόσωπα, στην ιστο ρία της εποχής, υποβάλλοντας το περιρρέον κλί μα. Η Τριανταφύλλου μιλάει ξανά για τη δυσκολία ξεπεράσει τις πρώτες. Αφενός είναι οπωσδήποτε τού να είσαι νέος και το πράττει θαυμάσια. όχι μόνο τολμηρό αλλά και ριψοκίνδυνο να μιλήσει Το Χόλιγουντ στο οποίο καταφεύγει η Μάργκο για να παίξει κιθάρα (στόχος φαινομενικά λιλιπούτειος, κανείς από το μέρος του αυτόχθονο για μια χώρα αλλά στην πραγμάτωσή του επίπονος) λειτουργεί που δεν αντιστοιχεί στην πατρίδα του, όσο καλά κι αν τη γνωρίζει, και α φετέρου η Αμερική έχει ανα στο βιβλίο σαν ένας τόπος φορτισμένος με μεγαλυθεί εις τα ε ξ ων συνετέθη στα χέρια σπουδαίων λεπήβολους στόχους, ελπίδες, υποσχέσεις και πάσυγγραφέων. Είναι βέβαια γεγονός πως η Σώτη μπολλες ευκαιρίες ανόδου και παράλληλα σαν τό πος διάψευσης όλω ν αυτών. Κατά συνέπεια, το Τριανταφύλλου εύστοχα αποφεύγει να μιλήσει για Χόλιγουντ στην π ροκειμένη περίπτωση σ υγκε την Αμερική· επικεντρώνεται στη δραματική φιγού ρα τη ς ηρωίδας τη ς ενώ στην αφήγηση παρειντρώνει τα χαρακτηριστικά μιας οποιοσδήποτε μ ε

Ένα έργο συγκροτημένο\ αρκετά ενδιαφέρον\ και μια ηρωίδα που ο αναγνώστης συμπαθείπο\ύ

γαλούπολης. Η ιστορία της Μάργκο είναι, εν πολλοίς, αυτή ενός κοριτσιού απηυδισμένου από το πνιγηρά συντηρητικό και θρησκόληπτο περιβάλλον στο οποίο μεγάλωνε, που κάποτε θέλησε να ανα τρέφει τα δεδομένα και τον περιοριστικό ορίζοντα του βίου της και πήγε στη μεγάλη πόλη για να βρει μαζί με την ελευθερία της και πολλούς μπελάδες.

Οι άφθονες μουσικές και κινηματογραφικές π\ηροφορίες αποφορτίζουν έξυπνα την ατμόοφαιρα, κάποτε όμως καταντούν φορτικές έως και περιττές Η βασική ευκολία της θεματικής εντοπίζεται στον τρόπο με το ν οποίο η συγγραφέας βιογραφεί την πρωταγωνίστρια. Η ημερολογιακή γραφή μιας έφηβης δεν προβάλλει ιδιαίτερες απαιτήσεις από πλευράς τεχνικής, μολονότι εγκυμονεί παγίδες, ό πως για παράδειγμα τα συχνά αδιόρατα όρια μετα ξύ άγνοιας και αφέλειας που κάποτε συγχέονται. Όπως επισημάνθηκε, η Αμερική λειτουργεί απλώς ως φόντο. Η Τριανταφύλλου αποφεύγει με επιδεξιότητα και εμφανή ω ριμότητα το υ ς σκοπέλους της ιστορίας της και μιλάει για ένα κορίτσι που του άρεσε να παίζει κιθάρα, η ροκ εν ρολ μουσική, έ νας Μεξικανός, μα περισσότερο απ' όλα τα ναρκω τικά. Η Μάργκο δεν παύει να φθείρεται από τον ε αυτό της καθώς και από ένα αίσθημα απόγνωσης και μοναξιάς, πιθανότατα επίπλαστα. Μπλέχτηκε, χάριν παιδείας, στους δαιδάλους τω ν ναρκωτικών, αλλά σύντομα κάηκε ολοσχερώς απ' ό,τι τη ν έ θελγε και παραιτήθηκε απ' ό,τι ήλπιζε να κατακτή σει, είτε αυτό ήταν επαγγελματική καταξίωση είτε έρω τας. 0 περίγυρός της, το ίδιο τελμ α τω μ ένο ς με εκείνη, επέσπευσε μόνο την αυτοκαταστροφική διαδρομή της. Η Μάργκο είναι απόλυτα προσηλω μένη στον εαυτό της. Πλάσμα εύθραυστο, από κά θε άποψη ανέστιο, αλλά αυτόνομο, δυναμικό εξω τερικά αλλά από μέσα θρυμματισμένο, η Μάργκο δε φτώχυνε ούτε πλούτισε κατά την κακοτράχαλη πορεία της. Ήταν από πάντα σε ένδεια, συναισθη

ματική κυρίως. Το μόνο που έχασε ήταν η νεότητά της, που την ξόδεψε αλόγιστα και άπληστα. 0 Σήζαρ, ο μεγάλος, ανεκπλήρω τος έρω τάς της και μοναδικό απάγκιο στην αναίτια και ως ένα βαθ μό α νεξήγητη οδύνη της, παλινδρομεί ανάμεσα στο αλκοόλ και μια ευτυχισμένη, ακύμαντη ζωή. Βραχύβιες φ ιλίες ξεφ τίζουν όταν εκείνη αποδεικνύεται κάπως πιο «προβληματική» από τους υπό λοιπους. Η πιο ισορροπημένη παρουσία του βιβλίου εμφανί ζετα ι η α ξιαγάπητη Γουάντα, χαρα κτήρας που σκιαγραφείται με εύστοχο, δυνατό χιούμορ, η ο ποία έχει οικοδομήσει το βίο και τις φιλοδοξίες της σε σ τέρεες βάσεις. Ζεστή, ανθρώπινη και ευχάρι στη, είναι η μόνη που θα νιώσει την επιτυχία που ουδέποτε όμως διεκδίκησε. Από την πρώτη σελίδα το βιβλίο (γραμμένο αρχικά στα αγγλικά και μεταφρασμένο από την Α λεξά ν δρα Κονταξάκη) κερδίζει τον αναγνώστη χάρη στο γρήγορο ρυθμό της αφήγησης, τη ρέουσα γλώσ σα, το ν ανεξέλεγκτο, σαρωτικό, αμείλικτα αυτοσαρκαστικό λόγο που ξεγυμνώνει τον ψυχισμό της πρωταγωνίστριας, την ένταση των συναισθημάτων και την κλιμακούμενη συγκίνηση που η συγγραφέ ας επιτυγχάνει να διατηρήσει αμείω τα μέχρι και την τελευτα ία σελίδα. Έχουμε κάποιες ενστάσεις όσον αφορά τη ν έκφραση τη ς ηρωίδας η οποία φαντάζει κάπως αδούλευτη. Αυτή, ωστόσο, η πα ν τε λ ώ ς α τη μ έλ η τη , καθημερ ινή, νεολαιίσ τικη γλώσσα δικαιολογείται τόσο από το εύρημα του η μερολογίου όσο και από την ηλικία της ηρωίδας, αλλά παράλληλα επιτρέπει μια αβίαστη, απρόσκο πτη ανάγνωση. Βέβαια, η συγγραφέας παρεμβάλ λει στις σελίδες του ημερολογίου κομμάτια γραμ μένα μια δεκαετία αργότερα, στα οποία όμως δε διαπιστώνεται κάποια σοβαρή διαφοροποίηση στο ύφος. Εκείνο που ελαφ ρώ ς εν οχ λεί στο μυθιστόρημα, πέρα από τη διάχυτη θλίψη, την έντονη βαρυθυμία και τη μελαγχολία που προοδευτικά αποβαίνουν α σφυκτικές, είναι οι άφθονες μουσικές και κινηματο γραφικές πληροφορίες που ενώ συχνά αποφορτί ζουν έξυπνα την ατμόσφαιρα, κάποτε καταντούν φορτικές έως και περιττές. Παρ' όλα αυτά, η Σώτη Τριανταφύλλου, με πλούσια και σημαντική συγγραφική εμπειρία, στο τελευταίο τη ς βιβλίο απέφυγε τις κακοτοπιές, προσπέρασε τους δύσβατους δρόμους και δημιούργησε ένα έρ γο συγκροτημένο, αρκετά ενδιαφέρον, και μια ηρωίδα που τελικά ο αναγνώστης συμπαθεί πολύ. □

Μεταμορφωθείς και παραμορφώσεις τ η ς Μ Ν Α Σ Π Α Ν ΤΑ Λ Ε Ο Ν

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Το Παρτάλι

| | ί | Αθήνα, Πατάκης, 2001 ■I Σελ.476

ο νέο μυθιστόρημα του Θεόδωρου Γρηγοριάδη μάς μεταφέρει στη Θεσσαλονίκη της Μεταπολί τευσης για να παρακολουθήσουμε τις παράξε νες περιπέτειες μιας παρέας φοιτητών που προκύ πτουν από τη συναναστροφή τους με μια περιθω ριακή φιγούρα, με την επωνυμία «Παρτάλι». Πρόκει ται για ένα βιβλίο οπωσδήποτε πρωτότυπο και εν διαφέρον, που όμως παγιδεύεται στην ίδια του την ιστορία η οποία πάσχει από σημαντικά κενά. Ο κεντρικός ήρωας -ακριβέστερα ένας από τους ήρω ες, καθώς όλοι διεκδικούν δεσπόζοντα ρόλο στην ιστορία- είναι ο Μανόλης, που κατάγεται από τη Θράκη και βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη για σπου δές. Ο Μανόλης μένει σε μια άθλια πολυκατοικία στο υπόγειο τη ς οποίας φ υτοζω εί η Αλόη. Μέσω αυτής θα γνωριστεί με το Παρτάλι, τον αδερφό της,

Βιβλίο πρωτότυπο και ενδιαφέρον, που όμως παγιδεύεται οτην ίδια του την ιστορία και από τη στιγμή εκείνη θα μπλεχτεί σε μία σχέση με έναν εμφανώς προβληματικό και, τουλάχιστον, ι διόρρυθμο άνθρωπο, έναν άντρα που αρέσκεται να ντύνεται γυναικεία και να καλλιεργεί συστηματικά το μύθο του (δεν πειθόμαστε απόλυτα για τη σαγή νη αυτής της παρουσίας). Στον αντίποδα του Μανό λη βρίσκεται ο Μάικ, ένας συμφοιτητής του. 0 εκ πεποιθήσεως εκκεντρικός Μάικ, πολιτικά και ερωτι κά συνειδητοποιημένος, με καλλιτεχνικές ανησυ 58

χίες, έλκεται από τον χαμηλών τόνων φίλο του και ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις πρωτόγνωρες εμπει ρίες που εκείνος βιώνει κοντά σ' αυτό το αινιγματικό και απόμακρο πρόσωπο. 0 Μανόλης αποσύρεται α κόμα περισσότερο στον κόσμο του και συγκεκριμέ να εγκαταλείπει το διαμέρισμά του για να συγκατοι κήσει με το Παρτάλι στο εγκαταλειμμένο ξενοδο χείο που ο τελευταίος κληρονόμησε από μια χήρα. Όταν το Παρτάλι τον εγκαταλείπει το ίδιο απροσδό κητα όπως εισέβαλε στη ζωή του, ο Μάικ αναλαμ βάνει να εκδικηθεί για την προδοσία γράφοντας και εν συνεχεία αναλαμβάνοντας το ανέβασμα ενός θε ατρικού έργου με θέμα την πληθωρική περσόνα. Ωστόσο, ο συγγραφέας επιφυλάσσει τόσο για τους ήρωες όσο και για τον αναγνώστη μια -κάπως άστο χη και πλεονάζουσα- ανατροπή. Το Παρτάλι που σαγήνευσε και αναστάτωσε τη φοιτητική κοινότητα δεν είναι παρά κάποιος που νέμεται το μύθο της αυ

θεντικής Miss Partales που ζει οχην Αμερική. Ο Μα νόλης, που ήδη έχει πάρει tn θέοη του πρώην ουγκάτοικού ίο υ , για να προσαρμοστεί τέλ ο ς σε μια «φυσιολογικότητα», δεν επηρεάζεται από το γεγο νός, σε αντίθεση με τον Μάικ. Η Miss Partales με την άφιξή της στη Θεσσαλονίκη θα έρθει σε επαφή με το φοιτητή ο οποίος θα εγκλωβιστεί ανεπανόρθωτα σε καταστάσεις που δεν μπορεί να ελέγξει, με μοι ραία κατάληξη τη συντέλεια της Θεσσαλονίκης (δεν υπερβάλλουμε, το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου τιτλοφορείται «Η συντέλεια της πόλης»). Μία από τις σημαντικότερες αδυναμίες της ιστορίας εντοπίζεται, κατά την κρίση μας, στην έλξη που αι σθάνεται τόσο ο Μανόλης όσο και ο Μάικ για το Παρτάλι (αυθεντικό ή μη). 0 συγγραφέας δε δικαιο λογεί καθόλου ούτε θεωρεί σκόπιμο να προλειάνει το έδαφος για την προοπτική μιας τέτοιας εξέλιξης, γύρω από την οποία δομείται όλος ο μύθος. Φαίνε ται όχι μόνο παράδοξο αλλά και ανεξήγητο το πώς

00. Γρηγοριάδης θέληοε να συγκεντρώσει στο βιβλίο του πολύ και ετερόκλητο υλικό, ρε αποτελεομα οε κάποια σημεία να χάνει τον έλεγχο ένας επαρχιώτης φ οιτητής (στην περίπτωση του Μανόλη), μαζεμένος, κλεισμένος ερμητικά στον ε αυτό του, αρχίζει ξαφνικά να συχνάζει -και σταδιακά να αφομοιώνεται- σε κακόφημα στέκια με ιδιόμορ φους θαμώνες που καμία γοητεία δεν εκπέμπουν, παρά την επιμονή του συγγραφέα για το αντίθετο. Ωστόσο, η σχέση του με το Παρτάλι μοιάζει αναληθοφανής και από το άλλο μέρος. Το Παρτάλι δ ύ σκολα θα έβρισκε τον ιδανικό σύντροφο (όχι μόνο από σεξουαλικής πλευράς αλλά και από πλευράς συναισθηματικής κάλυψης) στο πρόσωπο του ά βγαλτου, νεαρού φοιτητή. Επιπρόσθετα, η πατρική σχεδόν συμπεριφορά του απέναντι στον Μανόλη δε συμβαδίζει με τα δεδομένα του βίου του. Όσο για τον Μάικ, η δηλω μένη εκκεντρικότητά του -που μάλλον περιορίζεται στην εξεζητημένη ενδυμασίαδε δικαιολογεί την απάρνηση ενός ολόκληρου κό σμου και τρόπου ζωής (του φοιτητικού εννοείται)

μόνο για να ικανοποιήσει την περιέργεια του. Φαίνεται, επίσης, ανεπαρκής -και εν μέρει αφελής στην επανάληψή τη ς - η μόνιμη δικαιολογία για τις πράξεις τω ν ηρώων τα ψυχικά τραύματα ηου κου βαλούν από την παιδική τους ηλικία και τα οποία ε ντοπίζονται κυρίως στην πάντοτε προβληματική μη τρική παρουσία. Το Παρτάλι μεγάλωσε στα χρόνια της Κατοχής σαν κοριτσάκι καθώς η παράφρων μη τέρα του πίστευε πως έτσι θα το γλίτωνε από τα δεινά των αντρών. 0 Γρηγοριάδης θεωρεί αυτονόη το να του μείνει -σαν κουσούρι- το συνήθειο της παρενδυσίας, όταν μάλιστα το γεγονός της μεταμ φίεσής του τον έχει στιγματίσει βαθύτατα. «Εγώ δεν είμαι ανώμαλος! Αναγκάστηκα να φοράω αυτά τα παάιόρουχα!» 0 Μανόλης δεν μπορεί να συμβιβα στεί με την ιδέα ότι η μητέρα του πολλάκις απάτησε τον πατέρα του και ξεχνάει τα βάσανά του μετεξελισσόμενος σε Παρτάλι. Ο Μάικ από τη μεριά του δυσανασχετεί με την υπερβολικά συνηθισμένη και παθητική μητέρα του. Η πιο «κανονική» της παρέας παρουσιάζεται η Ζωή -δ ε μοιάζει τυχαία η επιλογή του ονόματος-, η ο ποία όμως είναι τόσο φυσιολογική που κι αυτή κα ταντάει αφύσικη. Μέλος του Ρήγα, μονίμως βυθι σμένη σε λογοτεχνικά περιοδικά και βιβλία, με μητέ ρα καλή νοικοκυρά, συνετή σύζυγο και γνωστή ποιήτρια, ερω τεύεται τον Μανόλη και γοητεύεται από τον Μάικ, χωρίς να καταφέρει ποτέ να επαναφέρει, έστω έναν από τους δύο, στον ίσιο δρόμο. Με αυτά τα δεδομένα η πιο συνεπής -όσον αφορά την ηλικία της, τις ενασχολήσεις και τις ανησυχίες τη ς - παρου σία του βιβλίου αποδεικνύεται η Πένυ με τα μνημει ώδη ομαδικά όργια που επιμελώς οργάνωνε, τα πε ρίφημα στο βιβλίο «τσάρτερς». Ο Γρηγοριάδης θέλησε να συγκεντρώσει στο βιβλίο του πολύ και ετερόκλητο υλικό, με αποτέλεσμα σε κάποια σημεία να χάνει τον έλεγχο. Η σκιαγράφηση των χαρακτήρων είναι ελλιπής και συχνά αντιφατική και ασυνεπής, ενώ οι μελοδραματικοί τόνοι δε συνάδουν με το σύνολο της ιστορίας. Κουράζει, ακό μα, η εναλλαγή γλωσσικού ύφους -ημερολόγιο, ε πιστημονικό δοκίμιο, θεατρικός διάλογος ή μονόλο γος-, καθώς περισσότερο εξυπηρετεί τον εντυπω σιασμό παρά το περιεχόμενο. Σε συνδυασμό με τα παραπάνω αξζει να επισημανθεί και το, ίσως, άστο χο εύρημα του συγγραφέα να βάζει υποσημειώσεις σε ορισμένα σημεία σαν όσα περιέχονται στο βιβλίο να αφορούν ιστορικά -βαρύνουσας κιόλας σημα σίας- πρόσωπα και γεγονότα. Είναι σαφής η πρόθεση του Γρηγοριάδη να αναπλά-

σει την ατμόσφαιρα μιας εποχής αδιέξοδων αναζη τήσεων και αμφισβητήσεων. Μέσα σ' αυτό το πλαί σιο ακόμα και κάποιες υπερβολές -που είναι εύλογο να προκύψουν από τη μάλλον ατυχή σύζευξη περι θωρίου και φοιτητόκοσμου- είναι θεμιτές. Ωστόσο, δεν κατορθώνει να διαλύσει μια, απλοϊκή έστω, α πορία που γεννάται στον αναγνώστη και την οποία,

μολονότι ο ίδιος διατυπώνει -διά στόματος ενός α πό τους ήρωες-, αρνείται να απαντήσει ικανοποιητι κά. «Απορώ 1...1 πώς δύνανται δυο συμπαθητικά έ ως γοητευτικά αγόρια σαν κι εσάς να συνομιλούν με το Παρτάλι. Τι έχει να πει κανείς με αυτόν τον τύπο; Ύποπτο άτομο. Σκοτεινό υπόγειο ο βίος του. Τι ευ φάνταστο του βρήκατε;» □

Ακέραιος πεζογραφικός λόγος τ ο υ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ ΒΕΗ

ΜΑΡΙΑ ΖΑΟΥΣΗ

Τα πορτοκάλια Διηγήματα Πρόλογος: Οανάαης Βαλτινός Αθήνα, Εστία, 2001 Σελ. 219

α πορτοκάλια είναι το τρίτο βιβλίο της Μαρίας Ζαούση. Προηνήθηκαν το Με χρυσά γράμματα θα γράφουν τ ' όνομά μας, επίσης από τις εκδό σεις «Εστία», το 1990, και το Γράμμα από τον Ρήνο, από τον «Οδυσσέα», το 1994. Ούτε το πρώτο ούτε το δεύτερο προσέχτηκαν όσο θα έπρεπε, σημειώνει στον πρόλογό του σήμερα ο Θανάσης Βαλτινός. Η επανεμφάνιση τη ς πεζογράφου πριν από λίγες ε βδομάδες απαιτεί, εκ τω ν πραγμάτων, μία νηφάλια προσέγγιση του κειμενικού κόσμου της. Από τις συνοικίες της Αθήνας και τα φοιτητικά δω μάτια της γαλλικής πρωτεύουσας κι από εκεί στη Νορβηγία των λευκών νυχτών, στις Βρυξέλλες των τυποποιημένων ανέσεων και τω ν ελιοτικών «κού φιων ανθρώπων», οτην αιγαιοπελαγίτικη αιθρία που

Τα διηγήματα ισορροπούν υφολογικά χωρίς απώ\ειες τώρα απολαμβάνουν νόμιμοι και παράνομοι μετα νάστες από τον Τρίτο Κόσμο, αλλά και στις λαοθά

λασσες της καθημαγμένης Βομβάης, η καλά ασκη μένη στο χώρο της αναλυτικής, διεισδυτικής γρα φής Μαρία Ζαούση καταγράφει σχολαστικά την ίδια σχεδόν ελαφρότητα τω ν περισοότερων αιτίων και αιτιατών, την ίδια και απαράλλακτη, αναπόφευκτη εν πολλοίς, υποταγή στα γρανάζια των προκαθορι σμένων κοινωνικών διαδικασιών ενός αμείλικτου «δούναι» κι ενός στυγνού «λαβείν», τις ίδιες πάντα αδιέξοδες, απέλπιδες αντιδράσεις τω ν τραυματι κών, συχνά διχασμένων υποκειμένων.

Το νήμα που συγκρατεί -αλλά και κινεί- με τη δέου σα επιμέλεια τις μαριονέτες των αφηγημάτων είναι σωστά επιλεγμένο και ευδιάκριτο. Πρόκειται για την αδήριτη, σκοτεινή Ανάγκη που υπαγορεύει συστη ματικά ήθη, σκοπούς, στόχους και άλγη, αδιαφορώ ντας βέβαια για τις όποιες συνέπειες των ενίοτε α πεγνωσμένων διαβημάτων τω ν φορέω ν του μοι-

Η Μ. Ζαούοη ανήκει οτις πολυπλαγκτες, πολυγλωοοες και πολυπτυχιούχες συγγραφείς της νεότερης γενιάς ραίου, στους οποίους συγκαταλέγονται οι αντιπρο σωπευτικότεροι χαρακτήρες του καθημερινού βίου. Ο Mister Ladikos στο εισαγωγικό διήγημα «Ο καθη γητής» (βλ. σ. 13 επ ), που οργώνει με τα λεω φ ο ρεία ολόκληρο το λεκανοπέδιο της Αττικής, κάθε βδομάδα, επί δεκαετίες, παραδίδοντας κατ' οίκον και κατά τρόπο άψογο μαθήματα αγγλικής στα αυ ριανά στελέχη της διοίκησης αλλά και άλλων το μ έ ων της δημόσιας ζωής, για να ξεχαστεί στο τέλ ο ς απ' όλους τους μαθητές του, σβήνοντας μέσα στην προϊούσα βαρηκοΐα και τα αλλεπάλληλα συμπτώ ματα μιας ανίατης αμνησίας, συνοψίζει επαγωγικά τις ανθρωπολογικές παραμέτρους τω ν Πορτοκα λιών. Η Μαρία Ζαούση, που ανήκει στις πολύπλαγκτες, πολύγλωσσες και πολυπτυχιούχες συγγρα φείς της νεότερης γενιάς, δε φαίνεται να διακατέ χεται από αυταπάτες: ο τροχός του μυθικού Ιζίωνα δεν μπορεί να σταματήσει, η ανθρώπινη φαρσοκω μωδία δεν έχει τέλος. Αν μάλιστα η λογοτεχνία, για να θυμηθούμε τον Γουάλας Στίβενς, παραλλάσσοντας μία σκέψη από τα Adagia του, είναι η προσπά θεια ενός ανικανοποίητου ανθρώπου να ικανοποιη θεί με τη βοήθεια τω ν λέξεω ν, ενίοτε μάλιστα και του ανικανοποίητου στοχαστή να βρει ικανοποίηση μέσα από τα αισθήματά του, τό τε τα Πορτοκάλια δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια αποσπασματική α ποτύπωση ενός μεγάλου μέρους του εσώ τερου ψυχισμού και εκείνης, που κινεί στην προκειμένη περίπτωση τις εύθραυστες, συμπαθείς, ομιλητικό τατες μαριονέτες. Επενδύοντας σταθερά στις κειμενικές αξίες της ακριβολογίας, της αποπομπής του περιττού, της προ

βολής τω ν γυμνών από καλολογικά συμπαρομαρτούντα προτάσεων και των κοφτών, απροσδόκητων ορισμένες φορές διαλόγων, η συγγραφέας αξιοποιεί, μεταξύ τω ν άλλων, και τη μαγνητοφώνηση της ζωής. Οι «Θόρυβοι» (βλ. σ. 159 επ.), τα ασθματικά «Καλλυντικά» (βλ. σ. 129 επ.) εξ ολοκλήρου, αλλά κι ένα μεγάλο μέρος του «Πάσχα» (βλ. σ. 147 επ.) α ποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τεχνικής την οποία, ως γνωστόν, προήγαγε σε άριστο υφολογικό ιδίωμα ο πολύτροπος Θανάσης Βαλτινός. Στη δε άψογη εκφραστικά «Αποθήκη» (βλ. σ. 47 επ.), που απηχεί καφκικές μεθόδους ταξινόμησης τω ν καθημερινών εφιαλτών, η μανία της αποδελ τίωσης τω ν ετερόκλητω ν συστατικών μερών μιας τεράστιας συλλογής αναμνηστικών, εφημερίδων, α ποκομμάτων εισιτηρίων, ταξιδιωτικών ενθυμίων και άλλων πειστηρίων της παθολογίας των εθίμων μας, εγγίζει τα όρια της νεύρωσης. Η πιστότητα της εξα ντλητικής αυτής περιγραφής, που ανακαλεί και τις μεθόδους του Ζοζέ Σαραμάγκου όπως εφαρμόζο νται στο οριακό μυθιστόρημά του Όλα τα ονόματα, υποδηλώνει εδώ με σαφήνεια και την πιστότητα του ποσοστού του πανικού που διαποτίζει διαρκώς το ατελέσφορο εγώ - άθυρμα των συγκυριών. Επικαλούμενη την εγκυρότητα του πραγματικού, την ακαταμάχητη βεβαιότητα του αληθοφανούς, η Μα ρία Ζαούση αναδεικνύει με επιτυχία τις θεματολογικές της επιλογές σε μία τοιχογραφία αγωνιών, πτώ σεων, ανορθώσεων, διαψεύσεων, ματαιοδοξιών, α ναλαμπών ευτυχίας και παραιτήσεων, ό,τι δηλαδή συνιστά τη φαινομενολογία του πάθους. Διασώζο ντας με τη γραφή της αυτά ακριβώς τα φαινόμενα του καθημερινού δράματος, η διηγηματογράφος λειτουργεί ως καθρέφτης τω ν ορμών και καημών μας. Ένας καθρέφτης χωρίς ραγίσματα ή προκατα λήψεις: «Ναι, στην κοιλιά μου έχω το παιδί ενός Σενεγαλέζου, επανέλαβε στον εαυτό της. Ένα παιδί, πάντως. Τελικά ήθελε να κάνει παιδιά. Ίσως λοιπόν να το κρατούσε. Δικό της θα είναι, αυτή θα το μεγα λώσει. Έτσι κι αλλιώς φοβάται τις εκτρώσεις, τις επι πτώσεις για μετά. Κι αν δεν έχει παντρευτεί, τι πει ράζει; Στο Παρίσι οι ανύπαντρες μητέρες αφθονούν. Θα εργαστεί και θα τη βοηθήσουν και οι γονείς της» (από τον «Αζίζ», βλ. σ. 41). Τα Πορτοκάλια ανήκουν μ' άλλα λόγια σ' εκείνο το είδος των διηγημάτων που ξέρουν να ισορροπούν υφολογικά χωρίς απώλειες και το κυριότερο χωρίς να συμμαχούν άκριτα με την αισθητική του συρ μού, χωρίς δηλαδή να ακυρώνουν την ουσία της λογοτεχνίας. □

Ντοκουμέντα μιας εποχής I

ΚΩΣΤΑΣ ΑΚΡΙΒΟΣ

Κίτρινο ρώσικο κερί

Ι | | Αθήνα, Κέδρος, 2001 I I

Σελ. 144

Τ ^ ν α από τα θετικότερα στοιχεία της πεζογραφικής r θητείας του Κώστα Ακριβού είναι ότι ο συγγραφέ α ς πειραματίζεται, δοκιμάζει, εξελίσσεται, αλλά ζει. Στα χρόνια της πορείας του έχει προσεγγίσει διά φορους τρόπους και ύφη, δοκιμάζοντας τη μορφή και τη γλωσσική αρτιότητα του καθενός με διαφορετικό βαθμό επιτυχίας, πάντοτε όμως στο πλαίσιο της λο γοτεχνίας αξιώσεων. Το Κίτρινο ρώσικο κερ/'είναι μια νουβέλα που εκτυλίσ σεται με έναν τρόπο που θυμίζει τις ρωσικές κούκλες, την πολύ γνωστή μπόμπουσκα, όπου η μία κουκλίτσα

Σύντομη , λιτή και ευρηματική νουβέλα που αναουνθετει μνήμες από την πρόσφατη ιστορία βγαίνει μέσα από την άλλη. Η ιστορία του λίγο ως πο λύ γνωοτή: ένας νέος μετά τον εμφύλιο περνά πίσω από το «παραπέτασμα» και η οικογένεια του που τον είχε νεκρό ανακαλύπτει ξαφνικά ότι ζει. Στην εικοσιπενταετία που ακολουθεί ο άνθρωπος αυτός αλλάζει, αλλά παραμένει για μας ο απών που ανασυγκροτείται μέσα από τις επτά επιστολές που του αποστέλλουν οικεία του πρόσωπα. Για τον αναγνώστη η απουσία του βιώνεται έντονα μια και ο χαρακτήρας του αλλά εν μέρει και η ζωή του περιγράφονται μέσα από τις ε πιστολές που του στέλνουν οι οικείοι του. Παράλλη λα όμως με το πορτρέτο του αναπλάθεται εν συντο μία και το κλίμα μιας ολόκληρης εποχής στην ελληνι κή επικράτεια. Από αυτή την άποψη το βιβλίο συνδια λέγεται περισσότερο με τη γραφή του Θανάση Βαλτινού και ιδιαίτερα με δύο βιβλία του, τα Τρία μονόπρα κτα και Στοιχεία της δεκαετίας m u ‘60. Ανάμεσα στα γράμματα των οικείων ορισμένες φορές συναντάμε ολόκληρα αποσπάσματα από τον έντυπο λόγο της εποχής, ενώ κάποιες άλλες μια σταχυολό62

γηση στοιχείων από εφημερίδες που μας δίνουν το ι στορικό πλαίσιο της δράσης. Την πρώτη επιστολή, αυτή της μητέρας του, ακολουθεί ένα απόσπασμα α πό Καζαμία του 1952 και εκεί αντιλαμβανόμαστε ότι το πραγματολογικό παράθεμα χρησιμεύει συν τοις άλλοις για να προαγάγει το χρόνο. Τα παραθέματα που ακολουθούν κάποια επόμενα γράμματα είτε προ ωθούν τη νουβέλα χρονικά είτε συνομιλούν με κά ποια από τα λεγάμενα των επιστολών που προηγού νται ή έπονται σχολιάζοντας, ενίοτε ειρωνικά, τα τεκταινόμενα της εποχής. Οι επιστολές δεν είναι τυχαίες. Πέραν αυτής της μη τέρας του απάντα, παρατίθενται κατά σειρά οι επιστο λές της αδελφής του, ενός φίλου και συναγωνιστή, του πατέρα του, των δίδυμων ανιψιών του, του αδελ φού του και της παλιάς αγαπημένης του. Καθεμία συ ντελεί στην προώθηση και την ανασύνθεση της ιστο ρίας του απάντα αλλά και της εποχής της απουσίας του. Αντιλήψεις που φαντάζουν κάποια στιγμή υπερ βολικές, όπως επί παραδείγματι η αντίδραση των γο νιών του για το γάμο του με μια Ρωσίδα, αργότερα εν μέρει δικαιολογούνται από γεγονότα που εξιστορού νται σε κάποια επόμενη επιστολή. Η έκβαση επιφυλάσσει στον αναγνώστη αρκετές εκ πλήξεις, παρότι η συνολική έκτςίση της νουβέλας εί ναι μικρή. Κάθε επιστολή καταφέρνει ταυτόχρονα να ανασυνθέσει την ψυχοσύνθεση του επιστολογράφου και να συστήσει τη δική του ιδιόλεκτο. Η λιτότητα και τα κενά της ελλειπτικής επιστολής του πατέρα αντι-

παρατίθενται με την αρχικά ουδέτερη και καθαρευου σιάνικη επιστολή του αδελφού που ξεκινά ως μία ε νημερωτική επιστολή υπηρεσιακού τύπου από έναν τοπικό παράγοντα της περιόδου της χούντας για να ε ξελιχθεί σε μια προσωπική επιστολή μίσους. Η απουσία συχνά καθαγιάζεται. Από τη μια ο παλαιός συναγωνιστής ζηλεύει τον απάντα, αλλά από την άλ λη σπεύδει να τον κατηγορήσει για τα γεγονότα της Τασκένδης. Οι εδώ δεν εγκρίνουν το νέο διχασμό, προειδοποιεί. Η παλιά αγαπημένη, υποταγμένη πλέον στο ρόλο που της δίνουν τα επίσημα βιβλία της επο χής, όπως ευφυώς μας προετοιμάζει η προληπτική παράθεση αποσπάσματος από το «αναγνωστικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας», βλέπει πλέον τον πα

λιό εραστή της ως μια οπτασία πίσω από το κίτρινο κεράκι της εκκλησίας και χαρίζει στη νουβέλα τον τίτ λο της. Με τέλος εν μέρει ανοιχτό, η νουβέλα προ τρέπει τον αναγνώστη να αναπλάσει τι θα συμβεί με τά την έλευση του σπόντα στο γενέθλιο τόπο του ό που η ιστορία μοιάζει να διαιωνίζεται από γενιά σε γε νιά, παρ' όλες τις φαινομενικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί. Σύντομο, λιτό και ευρηματικό, το βιβλίο του Ακριβού ανασυνθέτει μνήμες από την πρόσφατη ιστορία, προ ωθεί τις πεζογραφικές του αναζητήσεις και δίνει στον αναγνώστη μια σύντομη αλλά εντελή αναγνωστική α νάσα. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Αναπότρεπτη φθορά |

Μ ΑΙΡΗ ΒΑΣΑΛΟΥ

Η πόρτα

Η ,Ι Αθήνα, Καστανιώτης, 2001 Σελ.472

ε μια τετραμελή οικογένεια και τους μικρής εντάσεως αλλά δραματικούς κλυδωνισμούς της ε στιάζει το βλέμμα της η Μαίρη Βασάλου στην πρώτη της πεζογραφική απόπειρα, την Πόρτα. Η συγ γραφέας περιορίζει τη θεματική της στην προβλημα τική σχέση του αντρόγυνου, αν και οι προθέσεις της είναι σαφώς πιο μεγαλόπνοες. 0 άντρας φαντάζει α πελπιστικά τρω τός απέναντι στην εκθαμβωτικής ο μορφιάς, δυναμική και πλήρη αυτοπεποίθησης γυναί κα του. Ο πρώτος δεν ξέρει κατά πόσο αξίζει και είναι διατεθειμένος να επιχειρήσει να την κατακτήσει (κα-

Στρωτή γραφή[ ίοως υπερβολικά φορτισμένη συγκινησιακά, αλλά ρεουσα και λιτή θώς ο γάμος τους είναι συμβατικός) ενώ η τελευταία αργά θα συνειδητοποιήσει πως οι κρυφοί σύντροφοί της αποτέλεσαν το υποκατάστατο και μια πρόχειρη

λύση προκειμένου να αποφύγει μια σχέση που είχε ατροφήσει από δική της αμέλεια, μια σχέση που ωστό σο έτρεφε την ίδια ζωτικά. Το μεγαλύτερο κορίτσι της οικογένειας βιώνει αυτή την ελαφρώς νοσηρή κατάσταση καρτερικά αλλά πε ρισσότερο παθητικά, καταπιέζοντας μια οργή επιμελώς καταχωνιασμένη μαζί με τις επιθυμίες της στα ά δυτα του εαυτού της. Η Πόρτα της Μαίρης Βασάλου επικεντρώνεται σε πρόσωπα καθημερινά που φθείρονται από μικρά δρά ματα, δράματα που δεν ξεφεύγουν από τα όρια του 63

οικογενειακού περίγυρου, δεν αγγίζουν παρά μόνο το μικρόκοσμό τους. Οι προβληματισμοί τους αφορούν κυρίως τις συναισθηματικές σχέσεις με τα μέλη της οικογένειας, τα όποια προβλήματά τους έγκεινται στην ολοένα διευρυνόμενη απομάκρυνσή τους από πρόσωπα για τα οποία νιώθουν στοργή την οποία ό μως αδυνατούν να εκφράσουν αποτελεσματικά. Η Μ. Βασάλου αφηγείται τις ιστορίες ανθρώπων ταλαιπω ρημένων, αδέξιων στις διαπροσωπικές επαφές τους, με τραύματα που εδράζονται στο θλιβερό παρελθόν τους, ανθρώπων αποθαρρυμένων αλλά όχι απελπι σμένων, καθ' όλα συμπαθών και καλών. Οι μνήμες α πό τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου που βα ρύνουν τους περισσότερους από τους ήρωες επι σκιάζουν τις λιγοστές στιγμές ανάτασης. Ιδιαίτερα εύστοχη η επιλογή του τίτλου. Η «πόρτα», κατεξοχήν σύμβολο εστίας, μας εισάγει -και παράλ ληλα μας εγκλωβίζει- σ' έναν κόσμο αφόρητα γνώρι μο και προσιτό. Εξίσου ενδιαφέρων είναι ο αλληγορικός παραλληλισμός της πόρτας, της πάντα ερμητικά κλειστής, με τα διαψευσμένα όνειρα. Η γραφή της συγγραφέως είναι οπωσδήποτε στρωτή, ίσως υπερβολικά φορτισμένη συγκινησιακά, αλλά ρέουσα και λιτή. Ο λόγος της πιθανά να κέρδιζε αν είχαν αποφευχθεί κάποιοι πλατειασμοί και αν η αφήγηση εί χε πιο γρήγορο, εντονότερο ρυθμό. Ωστόσο, οι βρα δείς ρυθμοί συνάδουν με τη διάχυτη θλίψη για τη φθορά και τη φθαρτότητα των σχέσεων, την ακούσια, αναπόδραστη μοναξιά και την απώλεια των αλλοτινών μεγαλείων, καθώς και με τη ραθυμία και ηττοπά θεια των πρωταγωνιστών.

Η πρώτη πεζογραφική δουλειά της Μαίρης Βασάλου, μολονότι χαρακτηρίζεται από ατολμία και αμηχανία, καθιστά εμφανείς αφενός την προσπάθεια της συγγραφέως και αφετέρου την επίμονη ενασχόλησή της με το έργο της. Παρόλο που το θέμα της μοιραία την οδηγεί σε κοινοτοπίες και πεπατημένες οδούς, δε στερείται ενδιαφέροντος και επιπλέον διαθέτει ση μεία τα οποία με επιδέξιο χειρισμό θα αναδεικνύονταν σε κομβικά στοιχεία του μυθιστορήματος. Αναφερό μαστε κυρίως στην αγλαή παρουσία τη ς έφηβης Μάρθας, η οποία μολονότι αρχικά παρουσιάζει ένα μυθιστορηματικό χαρακτήρα ελκυστικό, συγκροτημέ νο και άρτιο, προοδευτικά παραμελείται από τη συγ γραφέα και, εντέλει, εκτοπίζεται από την πληθωρική φιγούρα της μητέρας της, της Άννας. Η τελευταία, γυναίκα ωραιοπαθής, προς όλους αδιάφορη και σε ό λα αδίστακτη, διαθέτει κάποια ψήγματα τρυφερότη τας, τόσο όμως απωθημένα, που όταν βγαίνουν στην επιφάνεια ξενίζουν. 0 άντρας της παραμένει αταλάντευτα ήρωας αδύναμος και -επί της ουσίας- απών. Βέβαια, η παντελής αδυναμία του και, εν πολλοίς, α προθυμία του να αποτρέψει κάπως την αποσύνθεση της ζωής του τον φέρνει ακόμα πιο κοντά μας. Τελικά όμως αποκομίζουμε την αίσθηση πως η «πόρ τα» μένει πεισματικά σφαλιστή. Το έργο της Μαίρης Βασάλου με δυσκολία κοινωνεί στον αναγνώστη τις αγωνίες και τον πόνο του. Αφήνει μόνο μια γεύση στυφή και ένα μετέωρο παράπονο για τους ανθρώ πους που δεν μπόρεσαν (ή δεν αφέθηκαν) να ευτυ χήσουν. ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Το τέλος του ορθολογισμού τη ς ΒΑ Σ Ω ΣΑ Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Α Κ Η

ΤΖΟΝ ΜΠΑΡΘ

Το τέλος του δρόμου Μτφρ.: Χίλντα Παπαδημητρίου Αθήνα, Πόλις, 2001 Σελ. 254

άνθρωπος μπορεί να φτάσει σε τέτοιο βαθ μό α υτοα π οξένω σ ης ώ σ τε να νιώ θει ότι δεν έχει νόημα η προσωπική αντωνυμία». Με αυτή τη φράση ο Τζον Μπαρθ συνοψίζει τη ν κεντρική θέση στο Τέλος του δρόμου. Με έναν αρχικό τίτλο που στην ερω τηματική του εκφορά συνόψιζε τη δυσκολία τω ν αποφάσεων ι δίως όταν η ευθύνη μετατίθεται σε κάποιον άλλο (7/ κάνεις μέχρι να έρθει ο γιατρός), το Τέλος του δρόμου το υ Τζον Μπαρθ απ οτελεί το δίδυμο της Πλωτής όπερας παρουσιάζοντας μια μηδενιστική και ουδέτερη αντιμετώπιση της ζωής, αλλά επιμένοντας στις καταστροφικές συνέπειές της. Ο Τζέηκομπ Χόρνερ του Τέλους του δρόμου είναι ένας αντιήρωας που ενσαρκώνει όχι τη ν απόλυτη άρ-

0 Ί Ι Μπαρθ κατορθώνει να παρουοιάοει την απάθεια του κεντρικού του ήρωα ως μέρος ενός κόσμου αντιθέσεων νηση (μια και αυτή απ οτελεί μια θέση), αλλά την απόλυτη απουσία. 0 Τζέηκομπ Χόρνερ δεν έχει ε πιθυμίες, δεν έχει στόχους και όταν αποδέχεται το πρόγραμμα θεραπείας του γιατρού του το κάνει με την ίδια αδιαφορία και έλλειψ η αφοσίωσης ό πως θα έκανε σε μια βόλτα στην παραλία. Μπορεί

να υποστηρίζει μια άποψη και με την ίδια άνεση να υποστηρίζει και την αντίθετά της. Τα συναισθήματά το υ είναι επίσης αντιφατικά, «αηδία και θυμηδία, ενθουσιασμός και πλήξη». Όταν εμπ λέκετα ι σε σ τεν ό τερ ες σχέσεις με αν θρώπους παρουσιάζει μια εκπληκτική οξυδέρκεια στην παρατήρηση τω ν ελάχιστων κινήσεων που δηλώνουν τη μεταστροφή τω ν συναισθημάτων, ί σως γιατί τέτο ιες μεταστροφές θα έθετα ν σε κίν δυνο την απάθειά του. Ωστόσο, έχει την εκπληκτι κή ικανότητα να αντιμετωπίζει με κυνισμό ακόμη και απρόσμενες συναισθηματικές εκρήξεις όπως στο περιστατικό τη ς συνεύρεσής του με τη δ ε σποινίδα Ράνκιν. 0 Τζέηκομπ Χόρνερ δεν αντιμετω πίζει τίπ οτε με σοβαρότητα, ούτε τον ίδιο τον εαυτό του. Παρ' ό 65

λα αυτά, είναι οε θέση να παρουσιάζει τον εαυτό το υ και να κερδίζει τη ν εκτίμ ηση, ακόμη και το θαυμασμό, όπως στη συνέντευξη με την επιτροπή του κολεγίου όπου ζητά να προσληφθεί. Ένα κράμα αντιθέσεων λοιπόν, ο Τζέηκομπ Χόρνερ κινείται μέσα στον κόσμο μόνο από περιέρ γεια. Αν και μηδενιστής, δεν καταφέρνει, ωστόσο, να αντισταθεί στις προκλήσεις της ζωής. Έχοντας αποδεχθεί το πρόγραμμα θεραπείας του γιατρού που το ν ανέλαβε έπειτα από μια κρίση παραλυ σίας, παραβλέπει την πλέον σοβαρή οδηγία του να μην εμπλακεί σε σχέση με οποιονδήποτε. Και απ' ό,τι φαίνεται, αυτή υπήρξε μια πολύ συνετή ο-

Οήρωας του Τέλους του δρόμου δε λειτουργεί μόνο ως παράγοντας καταοτροφής, αλλά αποτελεί επίοης τέλειο καθρέφτη των ατελείων ενός κόομου που φαντάζει αυτάρκης και συνεπής δηγία. Γιατί, αν και το πρόγραμμα θεραπείας του γιατρού βασίζεται σε μια παρατήρηση τω ν κανό νων και τω ν τακτικών συμπεριφοράς που ακολου θούν οι περισσότεροι άνθρωποι, οι κανόνες αυτοί αποδεικνύονται απλοϊκοί και ανεπαρκείς μπροστά στην πολυπλοκότητα και τη ρευστότητα της ζωής που ακολουθεί το δικό της δυναμισμό. 0 Τζέηκομπ Χόρνερ είναι αδύνατον μέσα από τις ουνταγές του γιατρού του να παρακολουθήσει ακόμη και τα δι κά του συναισθήματα: «είναι αδύνατον να καταφ έ ρεις να εντοπίσεις το ακριβές σημείο τη ς ποιοτι κής αλλαγής. Μπορεί να έχεις προχωρήσει πολύ βαθιά μέσα σε μια κατάσταση χωρίς να βρεις τη λέξη ή τη χειρονομία που φέρει ξεκάθαρα την αρ χική ευθύνη - τόσο βαθιά ώ στε ξαφνικά συνειδη τοποιείς ότι η αλλαγή έχει ήδη συντελεστεί, είναι πια παρελθόν». Και γρήγορα συνειδητοποιεί ότι εί ναι αδύνατον να αντιμετωπίσει τα συναισθήματα τω ν άλλω ν γιατί είναι απολύτως προσωπικά και δε χωρούν σε καμία κατηγοριοποίηοη:«αυτό που ένιω θε η Ρένι δ εν ή τα ν ο ύ τε α ντιφ ατικό τελικά ο ύ τε καν σύνθετο. Ήταν απλό και μοναδικό όπως 66

όλα τα συναισθήματα, αλλά όπως όλα τα συναι σθήματα ήτα ν επίσης εν τελ ώ ς συγκεκριμένο και ατομικό». Εάν λοιπόν ο ήρωας του Τέλους του δρόμου βρί σκεται τελικά ανερμάτιστος μέσα σε έναν κόσμο που ζητά από αυτόν να αναλάβει μια θέση και ένα ρόλο, ο Μπαρθ δεν αφήνει τον ήρωά του αστήρι κτο. Η ίδια η ρευστότητα της ζωής, η ιδιαιτερότητα της κάθε εκδήλωσής της ανατρέπει οποιαδήποτε ανάθεση ρόλων, υποσκάπτει οποιαδήποτε αιτία. Το αίτημα, ωστόσο, της ανάληψης μιας παγιωμένης θέσης απέναντι στη ζωή, στην πλοκή του μυ θ ισ τορήμα τος διατυπώ νεται από το ν Τζο Μόργκαν, έναν υγιή, αθλητικό και συγκροτημένο χαρα κτήρα, συνάδελφο του Τζέηκομπ. Από την αρχή της γνωριμίας τους, ο Τζο προβάλλει ένα χαρα κτήρα εντελώ ς αντίθετο από αυτόν του Τζέηκομπ. Έχει αρχές τις οποίες ο ίδιος θεσμοθέτησε και υ ποστηρίζει με αυστηρή συνέπεια, και με βάση αυ τές κρίνει, αποδέχεται, αλλά κυρίως απορρίπτει το ν κόσμο. Αναζητά τα κίνητρα ακόμη και στις πλέον απλές πράξεις της ζωής όπως την αποδοχή μιας πρόσκλησης σε δείπνο. Σε αυτή τη διαλεκτική της αντίθεσης τω ν δύο χα ρακτήρων θα στηθεί και το δέσιμο της πλοκής της ιστορίας. Γιατί η ελλειμματική, διαλείπουσα προ σωπικότητα του Τζέηκομπ θα αποτελέσει μια πρό κληση για το σύστημα ζωής του Τζο, προφανώς γιατί στερείται υπόβαθρου, είναι ασταθής, «ευκί νητη» όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος ο Τζέηκομπ, και ως εκ τούτου απρόβλεπτη. Μπορεί, λοιπόν, να αντιπαρέρχεται από πολλές πλευρές και με τρόπο ιδιαίτερα δυναμικό τη συστηματική, γραμμική α ντίληψη του κόσμου από τον Τζο. Στην αντιπαράθεση τω ν δύο χαρακτήρων, ο ορθολογιστής Τζο αντιστέκεται σθεναρά στη μηδενιστική απάθεια του Τζέηκομπ. Και όταν αντιλαμβάνε ται ότι οι αντικειμενικές αξίες τις οποίες επιδιώκει μπορούν εύκολα να καταρριφθούν, επικαλείται μια νιτσεϊκής σχεδόν έμπνευσης δύναμη η οποία, ωστόσο, στηρίζεται σε ένα συμπαγή και άτεγκτο υποκειμενισμό, το μοναδικό, εν τέλει, καταφύγιο στην παλιρροϊκή απειλή του μηδενισμού: «όταν απ οχαιρετήσεις τις α ντικειμ ενικές αξίες, πρέπει πραγματικά να επιδεικνύεις τη δύναμή σου και να έχεις τα μάτια σου ανοιχτά, γιατί είσαι πια μόνος. Απαιτείται ενέργεια: όχι μόνο προσωπική ενέργεια αλλά πολιτιστική ενέργεια I...J Η έννοια της ενέρ γειας είναι εκείνο που διακρίνει τον αμερικάνικο πραγματισμό από τον γαλλικό υπαρξισμό».

Στη συνέχεια, ωστόσο, ο Τζο υποχωρεί με μια αυιοκα ια σ τρ ο φ ικιί, σχεδόν μαζοχιστική α φ έλεια στην πρόκληση που α π οτελεί ο Τζέηκομπ για τα όρια και τις αντοχές το υ συστήματος του. Ίσως γιατί εμπιστεύεται τις αρχές του και τις αντιστά σεις που μπορεί να επιδείξει η σύζυγός του, σχε δόν τη σπρώχνει στην αγκαλιά του Τζέηκομπ. Και εδώ είναι η αρχή του τέλους. Η σύζυγος του Μόργκαν υποχωρεί στη γοητεία που ασκεί επάνω της το διαμετρικά αντίθετο του συζύγου της και ο Τζο Μόργκαν αποδεικνύεται αδύναμος να υπερασπι στεί τη ζωή του και τους ανθρώπους του. Ο Τζέη κομπ, από την άλλη πλευρά, υποχωρεί σε συνε χείς ενοχές που θα οδηγήσουν στο τραγικό τέλος. Γιατί, όπως πολύ εύστοχα αντιλαμβάνεται και ο ί διος, την ολισθηρή αυτή πορεία που χαράζουν οι ενοχές θα μπορούσε να ανακόψει μόνο μια «αί σθηση της μ οναδικότητας της ύπαρξής του» την οποία, ωστόσο, δ ε δ ιαθέτει. Έτσι, στο τέ λ ο ς ο Τζέηκομπ Χόρνερ συμπαρασύρει στο δρόμο του τους ανθρώπους που συνάντησε και συνδέθηκε μαζί τους. Μέσα, ωστόσο, από τη διαλεκτική τη ς αντίθεσης τω ν δύο χαρακτήρων, η μηδενιστική άποψη που αντιπροσωπεύει ο Τζέηκομπ Χόρνερ στο Τέλος του δρόμου δε θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί μο νοδιάστατα και ως μόνη υπεύθυνη για το τραγικό τέλ ο ς της ιστορίας. Μέσα από τη διαλεκτική της αντίθεση με τον ορθολογισμό του Τζο, ο Μπαρθ κατορθώνει να παρουσιάσει την απάθεια του Τζέ ηκομπ ως μέρος ενός κόσμου αντιθέσεων, και το διπολικά αντίθετό της δε φαίνεται να είναι αρκετά ισχυρό. Η πουριτανική ηθική τη ς αμερικανικής ε παρχίας από τη μια και ο ορθολογισμός που ανα ζητά τις αιτίες σε έναν κόσμο που στήνεται μέσα από ρ όλους που α γνοούν και δ ιαστρεβλώ νουν την ουσία («η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» δια πιστώνει ο Χόρνερ) από την άλλη, δε θα μπορού σαν με κανέναν τρόπο να αποτελέσουν την εναλ λακτική λύση στην απάθεια και την παραίτηση του Χόρνερ. Όπως ο ίδιος ο Μπαρθ προτείνει, το μυθιστόρημά του θα έπρεπε να διαβαστεί συμβολικά: «ον ο α ναγνώστης αντιμετωπίσει α υτές τις φυχοπαθολογικές καταστάσεις ως καθαρά φυχοπαθολογικές -δ η λ α δ ή ως σ υμ πτω ματικές μ ά λλο ν παρά ως συμβολικές- τα μυθιστορήματα δεν έχουν κανένα ηθικό-δραματουργικό νόημα». Και οι συμβολικές διαστάσεις τω ν ηρώων του Τέλους του δρόμου ομολογούνται από τον ίδιο τον ήρωά του: «ο Τζο ή

ταν ο Λόγος, ή το Είναι. Εγώ ήμουν το Άλογο ή το μη Είναι. Και οι δυο μας παλεύαμε α νελ έη τα για τη ν κατοχή τη ς Ρένι, όπως ο Θεός κι ο Σατανάς παλεύουν για την φυχή του Ανθρώπου». Και εάν η σατανική διάσταση του Χόρνερ είναι τ ε λικά η έλλειψη θέσεων που επιδεικνύει, οι συμβο λικές απολήξεις τη ς α ντίθεσης που στηρίζει το μυθιοτόρημα του Μπαρθ αποκτούν απρόβλεπτες διαστάσεις. Γιατί εάν η σατανική λειτουργία του Τζέηκομπ είναι η απόλυτη «κένωση», μέσα από αυτή την απώλεια αρχών και θέσεων ο ήρωας του Τέλους του δρόμου δε λειτουργεί μόνο ως παρά γοντας καταστροφής, αλλά α π οτελεί επίσης τ έ λειο καθρέφ τη τω ν α τελ ειώ ν ενός κόσμου που φαντάζει αυτάρκης και συνεπής. Απέναντι σε αυτό τον απαθή και αμέτοχο παρτενέρ, οι συναισθημα τικές εκ ρ ή ξεις τη ς δεσποινίδας Ράνκιν αποδεικνύονται γ ελ οίες και το συμπαγές σύστημα του Μόργκαν ανεπαρκές. Και έτσι εάν ο Λόγος τελικώς στο Τέλος του δρόμου δε διασώζεται, δεν είναι γιατί το «Αλογο» είναι πιο ισχυρό, αλλά γιατί το ί διο το σύστημα της Λογικής παρουσιάζει κενά και ελλείψεις στο εσωτερικό του. Και η κυριότερη έλλειψη είναι αυτή που διαπιστώ νει η Ρένι, η σύζυγος του Μόργκαν. Τόσο ο εγκλω βισμένος μέσα σε έναν κόσμο ορθολογισμού σύ ζυγός της από τη μια όσο και ο ανερμάτιστος Χόρ νερ από την άλλη έχουν αποδυθεί σε έναν αγώνα που αγνοεί την ουσία και καταναλώνεται στη σκέ ψη, «στην υπερβολική σκέφη και την υπερβολική συζήτηση». Και στο τέλ ο ς η Ρένι θα αποκαλύψει το παράλογο της αντίθεσης και θα εγκαταλείψει τον αγώνρ με το θάνατό της ο οποίος είναι επίσης σ υμβολικός. Στον αγώνα α υτό, στο τέ λ ο ς του δρόμου, κανείς δεν είναι νικητής. □

Βορράς και Νότος του Τόμας Μαν τη ς Α Λ Κ Η ΣΤΗ Σ Σ Ο Υ Λ Ο Π Α Ν Ν Η

ΤΟΜΑΣ WAN

I Τόνιο Κρέγκερ · Ο Μάριο Ι|| και ο Μάγος ■1 I; Β !

Μτφρ.: Αλέξανδρος Κυπριώτης Αθήνα, Ίνδικτος, 2000 Σελ. 256 Ακόμα κι αν εγώ, εγώ ολομόναχος είχα δημιουργήσει τις Εννέα Συμφωνίες, το ν«Κόσμο ως Βούληση και Παράσταση» και τη «Δευτέρα Παρουσία»... τ. Mann, Tonio Kroger

ριν από εκατό χρόνια, στις αρχές το υ 1901, εκδόθπκε σε δύο τόμους το μνημειώδες μυ θιστόρημα το υ Τόμας Μαν (1875-1955) με τον τίτλο Μηούντενμπροοκς - Παρακμή μιας οικο γένειας, για το οποίο ουσιαστικά (υποστηριζόμενο πάντως και από το Θάνατο στη Βενετία, 1912 και Το Μαγικό Βουνό, 1924) ο Τ. Μαν βραβεύθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 1929. Στο βιβλίο αυτό ο Σοπενχάουερ, ο Νίτσε και ο Βάνέχεια στον ασθενικό γιο του, Γιούοτους Γιόχαν Κάοπαρ, ο οποίος ορίζει το τέλ ο ς της οικογένειας. Τόσο ο Τ. Μπούντενμπροοκ όσο και ο γιος του (κυ ρίως αυτός) κινούνται ανάμεσα στους δύο κ ό σμους της (λεγάμενης) αντικειμενικής και της (βέ βαιης) υποκειμενικής πραγματικότητας. Το 1903, στον Τόνιο Κρέγκερ ο Τ. Μαν με μια τρο ποποίηση στο σύστημα τω ν βασικών παραμέτρων που προσδιορίζουν την οργάνωση και διεκπεραίω ση τω ν σημαινομένων του κειμένου του, ορίζει με περίπου αξιωματική διάθεση και μέσα σε ένα μόνο εκφώ νημα τον Μπετόβεν, τον Σοπενχάουερ και γκνερ αντιπροσωπεύουν το ούστημα τω ν βασικών παραμέτρων που προσδιορίζουν τη ν οργάνωση τον Μιχαήλ Άγγελο ως τους παράγοντες του συ και διεκπεραίωση τω ν σημαινομένων, τα οποία ε σ τήμα τος που προσδιορίζει τα σημαίνοντα της στιάζονται στη μόνωση (και ενίοτε αυτο-μόνωση) δημιουργίας, και περαιτέρω της παρουσίας και συ μπεριφοράς του δημιουργού ανάμεσα στους δύο του ατόμου ως το κεντρικό θέμα του μυθιστορή κόσμους τη ς (λεγάμενης) αντικειμενικής και της ματος, όπως προσωποποιείται αρχικά στον κεντρι (βέβαιης) υποκειμενικής πραγματικότητας, με ε κό χαρακτήρα Τόμας Μπούντενμπροοκ και στη συ

Τα μεγάλα, κλασικά κείμενα είναι επιβεβλημένο να επανέρχονται οτην τρέχουοα λογοτεχνική αγορά μεοα από νέες μεταφράσεις

στίαση ή υπαρξιακό ανιίκρυσμα τη μόνωση και ε νίοτε την αυτο-μόνωοη. Η πραγματική και θεω ρη τική σταθερά που προσδιορίζει την οργάνωση και διεκπεραίωση τω ν σημαινομένων στα δύο (και όχι μόνο) βιβλία παραμένει ο Σοπενχάουερ. Στην περίπτωση του Τόνιο Κρέγκερ που μας ενδια φέρει εδώ, ο Σοπενχάουερ λειτουργεί ως η συνε χής θεωρητική παραπομπή σε ό,τι αφορά τη δημι ουργική γραφή, και ας μη μας διαφεύγει ότι ο Σο πενχάουερ είναι, εκτός τω ν άλλων ιδιοτήτων του, μέγιστος αισθητικός του λόγου, κυρίως ως προς τη διδακτική χρήση της μεταφοράς (άλλωστε «ζωή και όνειρα είναι φύλλα του ίδιου βιβλίου»). Παραπληρωματικά λειτουργεί και η επαναλαμβανό μενη αναφορά στον Σίλερ (Δον Κάρλος) και στον Σέξπιρ {'Αμλετ), αλλά και στον Μακιαβέλι (Ηγεμών), ως σήματα τόσο εκλεκτικών συγγενειών του Τ. Μαν

ο I Μ αν εστιάζει τα περί δημιουργίας οημαινόμενα οτη μουοική ως το π \εον πυκνό και το π \έον γενικό οημαοιο\ογικό σύστημα όσο και διακειμενικών σχέσεων του Τόνιο Κρέγκερ. Σ' αυτό το πλαίσιο, η εστίαση τω ν σημαινομένων στη μόνωση και συχνότατα στην αυτο-μόνωση του ατόμου που προσωποποιεί ο κεντρικός χαρακτή ρας Τόνιο Κρέγκερ συμπίπτει με την εστίαση στην παρουσία του δημιουργού στο μεταίχμιο ή καλύτε ρα στο όριο αντιπαράθεσης μεταξύ δύο κόσμων. Πρόκειται για τη διαρκή αντιπαράθεση αλλά και για τη διαρκή διαλεκτική επικοινωνία μεταξύ της αντι κειμενικής και της υποκειμενικής πραγματικότητας. Το σχήμα αυτό κωδικοποιείται παραστατικά στην αντιπαράθεση ή/και διαλεκτική σχέση μεταξύ της τέχνης και της ζωής, όπως ηροσωποποιείται ακρι βώς στην κειμενική παρουσία και συμπεριφορά του Τόνιο Κρέγκερ. Παράλληλα προβάλλεται η ρητορική του λόγου (=ο δημιουργός) αλλά και του κειμένου (=η αυτοαναφορικότητα τη ς γραφής), που εξυ π η ρ ετεί τη

διεκπεραίωση τω ν σημαινομένων και εξυπ ηρετεί ται από το ρυθμό στη ροή αυτών τω ν σημαινομένων. Με τον τρόπο αυτό ο Τ. Μαν εστιάζει τα περί δημιουργίας οημαινόμενα στη μουσική ως το πλέ ον πυκνό και το πλέον γενικό σημασιολογικό σύ στημα, και επιπλέον φαίνεται να προοιωνίζεται τον Ιάννη Ξενάκη που αντιμετωπίζει τη μουσική ως έ ναν «πανίσχυρο συμπυκνωτή πιθανώς πιο ιοχυρό από τις ά λλες τέχνες» (πβ. το περιοδικό Αρχιτέκτο νες, 26, Μάρτιος-Απρίλιος 2001). Η μουσική στον Τόνιο Κρέγκερ υπάρχει ως σημαινόμενο, δηλαδή ως σύστημα γραμματικών εικό νων, και ως σημαίνον, δηλαδή ως ρυθμός κειμέ νου. Στο σύστημα τω ν γραμματικών εικόνων ανή κουν τα οημαινόμενα σχετικά με το πιάνο (πιάνο με ουρά) και το μαντολίνο που έπαιζε η μητέρα του Τόνιο Κρέγκερ, το βιολί που παίζει ο ίδιος, τον Βάγκνερ (Τριοτάνος και Ιζόλδη), ή με τη μαζούρκα και τις καντρίλιες, και την εμπλοκή αυτών στον κειμενικό κόσμο του βιβλίου. Σ' αυτό το σημασιολογικό κλίμα, αλλά σε επίπεδο συνδήλωσης ή ανάγνωσης ανάμεσα στις γραμμές, ανιχνεύεται και ένα άλλο βασικό μουσικό στοιχείο, ένας τρόπος της μουσικής κυρίως στη στροφή του 19ου προς τον 20ό αιώνα, που προσδιορίζεται ως «espressivo freddo» (πβ. π.χ. Προκόφιεφ ή Σοστακόβιτς). Στο κείμενο του Τ. Μαν ο τρόπος αυτός ε ντοπίζεται στην απόδοση αισθημάτων, και κυρίως στην αντιπαράθεση αυτών προς τη γνώση. Το ουσιαστικότερο πάντως είναι ο ρυθμός του κει μένου. Το πλέον παραστατικό στοιχείο του ρυθμού είναι εδώ το φαινόμενο της επανάληψης, που α ντιστοιχεί στο μουσικό φαινόμενο Leitmotiv. Η ε πανάληψη έχει ως αντικείμενο κειμενικά τεμάχια που επανέρχονται σχεδόν αυτούσια, σε αποφασι στικά για την προώθηση της αφήγησης σημεία και επαναφέρουν συγκεκριμένα συστήματα σημαινομένων. Τα συστήματα αυτά αφορούν τον πατέρα με το λουλούδι στο πέτο, τη μητέρα που έπαιξε πιάνο και μαντολίνο, τους τσιγγάνους στα πράσινα κάρα, τη συμπεριφορά το υ συγγραφέα Άνταλμπερτ την άνοιξη, τα βαγόνια του τρένου που με τρά ο Τόνιο Κρέγκερ, την πόρτα που ταλαντεύεται και τα βρεγμένα από τη σκουριά της χέρια των παι διών, την καρυδιά στον πατρικό κήπο, τους μυ τε ρούς καχεκτικούς ώ μους ενός κοριτσιού, και κυ ρίως τους παιδικούς φίλους Χανς Χάνσεν και Ίνγκε Χολμ όπως συνδυάζονται με τον Δον Κάρλος του Σίλερ και τις καντρίλιες. Όλα αυτά μέσα σε βόρεια τοπία της κοινωνίας και του χώρου.

Οι επαναλήψεις λειτουργούν και ως ισοτοπίες με ταξύ τω ν εννέα κεφαλαίω ν του Τόνιο Κρέγκερ, ε νώ κατά τη διάρκεια τω ν τελευ τα ίω ν κεφαλαίων του βιβλίου οι επαναλήψεις φαίνεται να αποτυπώ νουν την έμφαση στη μνήμη, τόσο στη διάσταση της νοσταλγίας όσο και στη διάσταση της οδύνης. Ένα άλλο, βασικό ρυθμικό στοιχείο στο λόγο του Τ. Μαν, και αναφέρομαι βεβαίως στο γερμανικό κείμενο, είναι η θέση τω ν όρων, και κυρίως τω ν ε πιθετικών και τω ν επιρρηματικών προσδιορισμών, στη σύνθεση τω ν εκφωνημάτων (ο γνωστός γ ερ μανικός κανόνας te-ka-mo-l, δηλαδή η ιεράρχηση τω ν προσδιορισμών στη σειρά: χρόνος-αιτία-τρόπος-τόπος). Το φαινόμενο αυτό, σε συνδυασμό με την επανάληψη ηχητικών ή/και λεξικώ ν μονάδων που εξασφαλίζουν τόσο η φωνητική δομή της γερ μανικής γλώσσας όσο και η συνδυαστική ικανότη τα και η αισθητική του Τ. Μαν, εξυπ ηρετεί πρωτίστως τη ν εστίαση του μηνύματος, και επομένως αποδίδει τη ρητορική του συγγραφέα. Αλλά ακρι βώς με τη ρητορική επανερχόμαστε στο φαινόμε νο του ρυθμού. Τι συμβαίνει με τη νέα («Ίνδικτος» 2000) ελληνική μετάφραση του Τόνιο Κρέγκερ-, Η φ ιλότιμη προ σπάθεια του μεταφραστή να «αποδώσει» το ρυθμό του γερμανικού κειμένου είχε αποτέλεσμα ένα κεί μενο μάλλον «δύσκαμπτο», αν μάλιστα συνυπολο γίσουμε και ορισμένες λεκτικές προτάσεις του μ ε ταφραστή για την «απόδοση» τω ν γερμανικών ση μαινόντων. Δεν έχει νόημα να απαριθμήσω εδώ παραδείγματα, προτιμώ να παραπέμψω στις σελί δες Π.Χ. 41, 53, 54, 67, 69, 83, 84, 94, 124, 128, 136 του ελληνικού κειμένου, στις οποίες θα ήταν χρήσιμο να επιμείνουμε στο πλαίσιο τη ς δημιουρ γικής, ή καλύτερα της συγκριτικής (σε σχέση με το πρωτότυπο) ανάγνωσης. Από την άλλη πλευρά, το κείμενο στην παλαιότερη («Ύψιλον» 1985) ελληνική μετάφραση του Τόνιο Κρέγκερ είναι «ευέλικτο», έστω και κατά «παραβία ση» ή «υπονόμευση» του ρυθμού του γερμανικού κειμένου, πράγμα που ομολογεί για προληπτικούς λόγους ασφαλείας ο μεταφραστής στον πρόλογό του. Ένα άλλο ενδιαφ έρον ζήτημα που τίθεται με τη νέα ελληνική έκδοση του Τόνιο Κρέγκερ αφορά στο σκεπτικό με το οποίο συνδυάζονται κείμενα σε κοινές εκδόσεις, και αναφέρομαι στο γεγονός της κοινής έκδοσης του Τόνιο Κρέγκερ με τη νουβέλα του Τ. Μαν Ο Μάριο και ο Μάγος (έκδοση 1930), την οποία ο Τ. Μαν προσδιορίζει στον υπότιτλο ως

«μία τραγική ταξιδιωτική εμπειρία» (Ein tragisches Reiseerlebnis), και η οποία επικεντρώνεται στην προκλητική και μοιραία έω ς θανάτου αντιπαράθε ση του μάγου Cavaliere Cipolla με το γκαρσόνι Μά ριο μέσα στο κοινωνικό τοπίο τω ν τυρρηνικών θερέτρων. Αντιπαρέρχομαι το μεταφραστικό αποτέλεσμα, ως ομόλογο προς εκείνο του Τόνιο Κρέγκερ (με ποιο σκεπτικό π.χ. ο Cavaliere Cipolla και ο Fuggiero άλ λ οτε παραμένουν στην ιταλική εκδοχή τους, όπως στο γερμανικό πρωτότυπο, και άλλοτε μεταφέρονται στην ελληνική γραφή: Επίσης πβ. το ελληνικό κείμενο στις σελίδες 172,177,184,195, 225, 227, 229, στο πλαίσιο όχι απλώς μιας δημιουργικής, αλ λά και μιας «αισθητικής» ανάγνωσης). Ο μόνος ουσιαστικός λόγος που θα μπορούσε να υπαγορεύσει το συνδυασμό του Τόνιο Κρέγκερ με τον Μάριο και το Μάγο σε μια κοινή έκδοση είναι η αντιδιαστολή βορρά (Τόνιο Κρέγκερ) και νότου (Ο Μάριο και ο Μάγος) στο πλαίσιο της δημιουργικής γραφής του Τ. Μαν, συνυπολογιζομένων και τω ν ταξιδιών που έκανε ο Τόνιο Κρέγκερ στο νότο (πβ. το τρίτο κεφάλαιο της ομότιτλης νουβέλας), πράγ μα όμως που δεν ισχύει μόνο για τις δύο συγκεκρι μένες νουβέλες. Εκτός και αν υπάρχουν άλλοι, εξω κειμενικοί λόγοι, οι οποίοι όμως δεν αφορούν τον αποδέκτη, και ως εκ τούτου δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθούν ως αντικειμενικά τη ς κοινής έκδο σης τεκμήρια. Αν όμως λάβουμε υπόψη μας το συγκεκριμένο σημασιολογικό σύστημα που αντιπροσωπεύει ο Τόνιο Κρέγκερ, έχω την εντύπωση ότι η συγκεκριμένη νουβέλα θα ήταν περισσότερο σκόπιμο να συν δυαστεί σε μια κοινή έκδοση π.χ. με τον (προγενέ στερο) Μικρό Κύριο Φ ρίντεμαν (έκδοση 1898), στον οποίον «παρίστανται» ο Σοπενχάουερ, ο Νίτσε, ο Βάγκνερ αλλά και ο Άμλετ (έστω και σε δια κειμενική σχέση). Ά λλω στε και ο Μικρός Κύριος Φρίντεμαν ακροβατεί στο όριο της αντιπαράθεσης τω ν δύο κόσμων που αντιπροσωπεύουν η αντικει μενική και η υποκειμενική πραγματικότητα. Εν πόση περιπτώσει, όπως και να έχουν τα πράγ ματα, ένα είναι βέβαιο: τα μεγάλα, κλασικά κείμε να της δημιουργικής γραφής είναι απολύτως χρή σιμο και επομένως επιβεβλημένο να επανέρχονται κατά καιρούς στην τρέχουσα λογοτεχνική αγορά μέσα από διαρκώς νέες μεταφράσεις. Με τον τρό πο αυτό είναι διαρκώς «επίκαιρα» με ό,τι πολιτισμι κό, εκπαιδευτικό, αισθητικό και ει τι άλλο αυτό συ νεπάγεται. Από την άλλη πλευρό, οι μεταφράσεις

είναι η ασφαλέστερη δίοδος για την αέναη διαλε κτική σχέση μεταξύ των γλωσσικών εργαλείων ως οχημάτων σημαινομένων και αισθητικής. Ακόμα και τα «αμφιλεγόμενα» έω ς και «αρνητικά» στοιχεία τω ν μεταφράσεων καθαυτές αποδεικνύονται ιδιαι τέρ ω ς δυναμικοί παράγοντες, αφού προκαλούν

ζητήματα που προωθούν τη συζήτηση για το μ ε γάλο θέμα της δημιουργίας. □ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Ο Τόνιο Κρέγκερ κυκλοφορεί επίσης από τις εκδόσεις Ύψιήΐον/Βιβλία (1985) σε μετάφραση Αλέξανδρου Ίσαρη.

Λογοτεχνικό ταξίδι στο θάνατο JIM CRACE

NcKpoi Μτφρ.: Χαρά Γιαννακοπούλου Αθήνα, Εκδόοας Οξύ, 2001 Σελ. 296

ένε ότι τα βιβλία σε ταξιδεύουν σε κόσμους ο νειρικούς, μαγεμένους. Στο θάνατο, όμως, ποιο βιβλίο έχει προσπαθήσει να μας ταξιδέψει; Ποιος συγγραφέας έχει τολμήσει αυτό το δύσκολο εγχεί ρημα; Λένε, και σωστά, ότι τα μεγάλα θέματα της λογοτε χνίας είναι δύο: ο έρωτας και ο θάνατος. Και αν σκεφ τεί κανείς ότι ο έρωτας είναι το μοναδικό αντίδοτο στο δηλητήριο του θανάτου, δεν απομένουν και πολλά στους λογοτέχνες για να γράψουν.

0 συγγραφέας ασχολείται επίμονα με τη διαδικασία του θνήσκειν. Πώς είναι δηλαδή να πεθαίνει κανείς; Τι γίνεται οε αυτό το δίχως επιοτροφή ταξίδι; Στην ουσία όλοι μας για το θάνατο μιλάμε· αυτόν προσπαθούμε με τα λόγια μας να ξορκίσουμε. Ευ χόμαστε να μας ξεχάσει ή να του ξεφύγουμε. Φυσι κά τίποτα από τα δύο δε συμβαίνει, έτσι όμως δημιουργείται η τέχνη.

Ο Αμερικανός συγγραφέας Jim Crace δημιουργεί με την πένα του αναμφισβήτητα τέχνη. Παράγει μια υ ψηλών προδιαγραφών λογοτεχνία, κερδίζοντας μά λιστα σημαντικά βραβεία, όπως είναι αυτό της Αμε ρικανικής Ένωσης Βιβλιοκριτικών (2000). Το μυθιστόρημά του Νεκροί (ή κατά το σωστότερο Being Dead του πρωτότυπου τίτλου) το χαρακτηρί ζει μια επιπρόσθετη ιδιαιτερότητα που το κάνει ε κτός από συγκλονιστικό και ξεχωριστό: Το πεδίο αναφοράς του, δηλαδή ο θάνατος, δεν πε ριορίζεται στις χρονικές διαστάσεις του πριν και με τά αλλά επεκτείνεται και στη σχεδόν λησμονημένη διάσταση του κατά τη διάρκεια. Έτσι με το έργο Νε κροί ο θάνατος αποκτά και λογοτεχνικά μια τρισδιά στατη υπόσταση. Ο συγγραφέας αδιαφορεί παντελώς για τη δημιουρ γία σασπένς, για λογοτεχνικά ευρήματα που θα του

έφερναν μεγαλύτερες πωλήσεις ή υψηλότερα συγ γραφικά δικαιώματα και ασχολείται επίμονα με τη διαδικασία του θνήσκειν. Πώς είναι δηλαδή να πε θαίνει κανείς; Τι γίνεται σε αυτό το δίχως επιστροφή ταξίδι; Εκεί που θα μπορούσε να μας σαγηνέψει με το ίδιο το έγκλημα, ο Jim Crace παραιτείται από τον κρυμμέ νο άοο του δολοφόνου, προδίδοντάς τον μας γρήγο ρα. Τον υποβαθμίζει μάλιστα σε μια αμελητέα φιγού ρα, μια ύπαρξη δίχως πρόσωπο, σκέψεις και ιστορία. Απλώς βρέθηκε τη οωστή στιγμή στο σωστό τόπο για να επιτελέσει το καθήκον του; να σκοτώσει. 0 Jim Crace σπαταλά λίγα λόγια οτην παρουσία του δολοφόνου του: «δε σταμάτησε για να κοιτάξει τον Τζόζεφ και τη Σελίς. Ένιωθε αμηχανία μπροστά στην προχωρημένη ηλικία και τη γύμνια τους. Ίσως να μην τους είχε τιμωρήσει τόσο αν ήταν ντυμένοι. Από μόνοι τους είχαν φέρει κακοτυχία στον εαυτό τους». Επικεντρώνει την προσοχή του στα θύματα και στην ιεροτελεστία του θανάτου που αυτά, πάλι εντελώ ς συμπτωματικά, είναι αναγκασμένα να υπο μείνουν. 0 Jim Crace ασχολείται με μια ανούσια δολοφονία, μία από τις χιλιάδες που λαμβάνουν καθημερινά χώρα στον πλανήτη μας, για να μας δείξει πώς είναι να είναι κανείς πεθαμένος. Ακόμη και όταν ασχολείται διεξοδικό με τα θύματά του, το κάνει κατά τ έ τοιο τρόπο που εύλογα μας δημιουργείται η υποψία μήπως τους έφτιαξε μόνο και μόνο για να του προλειάνουν το έδαφος. Από την αρχή της μυθοπλασίας του τους σκιαγρα φ ε ί ως θιασώτες το υ θανάτου, ράβοντας το κο στούμι της ζωής τους στα μέτρα του: ένα προχω ρημένης ηλικίας ζευγάρι, διδάκτορες ζωολογίας και οι δύο, αποστασιοποιημένοι από τη ζωή, σε μια νοσταλγική αναζήτηση του παρελθόντος τους, επιδί δονται στην άλογη ηδονή ενός παράκαιρου πάθους και έτσι γίνονται εύκολη λεία στα νύχια ενός «παρα νοϊκού» δολοφόνου. 0 τρόπος που μιλάει γι' αυτούς θυμίζει κυνισμό, αν ό χι εμπαιγμό:«Ποιος θα σκεφτόταν πως δυο άσχημοι άνθρωποι τέτοιας ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου θα έρχονταν αντιμέτωποι με το σ εξ και το θάνατο στο ύπαιθρο;» επαυξάνοντας μάλιστα όταν αναφέρεται στη στιγμή του θανάτου τους: «Ήταν μια άσχημη σκηνή. Είχαν εξευτελιστεί. Ήταν αναξιοπρεπείς. Είχαν ατιμαστεί από την ξαφνική χυδαιότητα του θανάτου τους». Και οι ήρωές του όμως δεν υπολείπονται του δημιουργού τους σε δηλώσεις: «Όποιος μ ελετά τη φύση οφείλει να συνηθίσει στη βία. Εκεί που αρχίζει

η ζωή, αρχίζει και ο θάνατος. Ο κατήφορος ξεκινά α πό τη μήτρα, από τό τε που το αηέρμα εντοπίζει το ωάριο και γαντζώνεται πάνω του... Ο θάνατος είναι το τίμημα που πληρώνουμε αφού είμαστε πολυκύτ ταροι». Με αυτό τον τρόπο, όμως, αυτοί ξεκαθαρί ζουν τη στάση τους απέναντι στη ζωή, και εμείς α παλλασσόμαστε από κάθε περιττή συμπόνια που πι θανόν να μας αποπροσανατόλιζε. 0 θάνατος στο μυθιστόρημα του Jim Crace δε δαιμονοποιείται. Δε θεωρείται κάτι κακό. Δεν είναι καν δυστύχημα. Ακόμη και τη στιγμή που τα θύματα πρέπει να υπομείνουν τις φρικτές συνέπειες της στυγερής δολοφονίας τους, πραγματοποιώντας δη λαδή την οδυνηρή μετάβαση από τη ζωή στο θάνα το, η περιγραφή γίνεται με τέτοια νηφαλιότητα που θυμίζει καταγραφή εγχείρησης σε ένα αποστειρω μένο χειρουργείο. Οι Νεκροί πέθαναν γιατί δε γινό ταν αλλιώς. Ούτε ο πόνος ούτε η απώλεια της ζωής συγκαταλέ γονται κατά το συγγραφέα στα δεινά του θανάτου. Το χειρότερο είναι πως άμα είσαι πεθαμένος δεν μπορείς να προκαλέσεις το χάος που, όπως έχει αποδειχθεί, αποτέλεσε τη θερμοκοιτίδα της ζωής. Το ηχηρό μήνυμα που ακούγεται μέσα από τις σελί δες τω ν Νεκρών είναι ότι ο άνθρωπος πρέπει να προκαλέσει το χάος όσο ακόμη βρίσκεται στη ζωή. Κάτι που οι μυημένοι στα μυστήρια της φύσης επι στήμονες Τζόζεφ και Σελίς έχουν φυσικά κατανοή σει και έχουν πραγματοποιήσει, τεκνοποιώντας. Έτσι η κόρη τους, η Ειλ, θα τους αναζητήσει και θα τους ανακαλύψει, ανακόπτοντας με την παρουσία της την άλλως ακατάσχετη πορεία της φύσης. Μιας φύσης που έχει μάθει να τα βγάζει πέρα με το θά νατο, σβήνοντας τα ίχνη του μαζί με τα θύματά του. Η κόρη όμως των Νεκρών, όπως και οι περισσότε ροι άλλωστε άνθρωποι, αντιστέκονται σε αυτού του είδους τη λογική, κρίνοντας τους νεκρούς προτού τους θάψουν. Ανάλογα με τις πράξεις τους θα τους κρατήσουν ή όχι ζωντανούς στη μνήμη τους, απο στασιοποιούμενοι έτσι από την αδιαφορία του υπό λοιπου σύμπαντος που λειτουργεί ισοπεδωτικά για όλους. Με άλλα λόγια, αυτή η πράξη κρίσης και αντίστασης είναι και η ουσία του μυθιστορήματος που τόσο πε ρίτεχνα ο συγγραφέας, σε αντίθεση με τη δική μας Αντιγόνη, αρνείται να μας αποκαλύψει: με τη συμβο λή του ανθρώπου, η δημοκρατία του θανάτου αναι ρείται καθημερινά από την ολιγαρχία της θύμησης. ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

ΠΟΙΗΣΗ

Τα παράδοξα της κληρονομιάς του μοντερνισμού τ ο υ Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Κ Α Ρ Α Λ Η

H M O I ΒΑΓΕΝΑΣ

Σκοτεινές μπαλάντες κ α ι ά λ λ α π ο ιήμα τα

Αθήνα, Κέίρος, 2001 Σελ. 76

άτι παράδοξο συμβαίνει με την κληρονομιά ίου μοντερνισμού στις μέρες μας. Ενώ κατά την η ρωική του εποχή οι εκπρόσωποι του κινήματος στράφηκαν εναντίον τω ν τεχνοτροπικών συμβάσε ων της λεγάμενης παραδοσιακής στιχουργίας, φαί νεται ότι, περί το τέλος του αιώνα, οι επίγονοί τους όχι απλώς ερω τοτροπούν με την ποιητική που απέρριψαν οι μεγάλοι πρόγονοί τους αλλά και ότι υ ποκύπτουν στα θέλγητρα της παραδοσιακής γρα φής με ελάχιστες επιφυλάξεις. Αυτή η εξέλιξη, πέρα από ατομική επιλογή, φαίνεται περισσότερο σαν μια επιστροφή στις ρίζες του μοντερνιστικού κινήματος τόσο στην ελληνική του εκδο σουμε μέσα από την πληθωριστική γραφή του ελεύ χή όσο και στις διεθνείς του αναφορές (αν σκεφτούμε θερου στίχου, που συχνά ήταν στίχος άρρυθμος και καταλογάδην σε σημείο ώστε η ποίηση να έχανε τη χαρακτηριστική της τονικότητα και να μετατρεπόταν σε οιονεί έρρυθμο πεζό λόγο, για να καταλήξουμε οε αυτό που ήταν ήδη μπροστά μας και είχε προσφέρει δείγματα υψηλής αισθητικής μετουσίωσης; Το ερώτημα έχει καταστεί επώδυνο στις μέρες μας εξαιτίας του γεγονότος ότι η ποίηση έχει εντελώ ς περιθωριοποιηθεί και έχει χάσει σχεδόν ακόμα και αυτή την αισθητική της λειτουργία ενώ παράλληλα η γραφή της η ίδια έχει υποκύψει στον πειρασμό της απόλυτης εσωστρέφειας χάνοντας την επαφή με το κοινό - και για την ακρίβεια, με κάθε κοινό ε κτός εκείνου των πανεπιστημιακών. ότι πίσω από την αγγλοσαξονική του μορφή κρύβεται η γραφή του Thomas Hardy ενώ από την ελληνική ε κείνη του Κ. Παλαμά). Γιατί όμως χρειάστηκε να περά

Μ ε την ποίηση του Ν. Βαγενά επαναγεννάται η οημαοία της εικονοπλαστικής και ακουστικής φαντασίας της γλώσσας

Αναμφίβολα, γίνονται σοβαρές προσπάθειες για την παλινόρθωση του ποιητικού λόγου, εννοώ για την αποκατάσταση της ολοκληρίας της ποιητικής γρα φής. Εντοπίζουμε μια νεοαλεξανδρινή σχολή να έ χει διαμορφωθεί σχεδόν σιωπηρώς από τις παράλ ληλες πορείες δημιουργών, όπως ο Διον. Καψάλης, ο Ηλίας Λόγιος, η Άντεια Φραντζή, ο Μιχάλης Πιερρής και ο Νόσος Βαγενάς. Την αποκαλούμε νεοαλε-

Ποίηση που εκφράζει μια έντονη κρίσηι όχι μόνο κρίση ηλικίας, η γενιάς, αλλά μια ευρύτερη κρίοη πολιτιστικού προσανατολισμού κατά την πορεία προς έναν αιώνα χωρίς έρματα ή στηρίγματα ξανδρινή έχοντας κατά νου τη σχολή του Καλλίμα χου, του Μελέαγρου και των μαθητών τους και μό νο μερικώς το έργο του Κ. Καβόφη. Η κεντρική μέρι μνα αυτής της προσέγγισης εστιάζεται στην ανα βίωση του μορφολογικού στοχασμού και σε μια α ποκατάσταση της στιχουργικής ως παράγοντα συνυπεύθυνου για την παραγωγή νοήματος. Είναι φυσικό πολλές φορές τέτοια μορφική μέριμνα να εκφυλίζεται σε φορμαλιστικό περιορισμό - πράγ μα που το έχουμε ήδη διαπιστώσει σε πολλά δείγ ματα αυτής της τάσης. 0 κίνδυνος όμως είναι τόσο προφανής ώστε οι περισσότεροι από τους δημιουρ γούς που αναφέραμε να έχουν αναπτύξει έναν πο λυσήμαντο στοχασμό σχετικά με τη λειτουργία της ποιητικής μορφής στις μέρες μας. Μέσα από το στοχασμό α υτό διακρίνουμε μια νεοα να λυ τική προσσέγγιση στην ποιητική των λέξεων, μια στάση που επιδιώκει να διερευνήσει θεωρητικά και πρακτι κά τη λειτουργία του μέτρου και του στίχου σε ένα ποιητικό κείμενο ενεργοποιώντας τις μελωδικές επί νοιες της παραδοσιακής γραφής, μέσα σε μια εποχή κατά την οποία η ποίηση που γράφεται ελάχιστα διαφέρει από τη δημοσιογραφική γλώσσα των εφ η μερίδων. Αναμφίβολα, το έργο του Νόσου Βαγενά είναι μια σημαντική στιγμή της σταδιακής επανανακάλυφης της μορφής από τη σύγχρονη δημιουργία. Δεινότα 74

τος στοχαστής ο ίδιος, γνωρίζει τις ιδιορρυθμίες του ποιητικού λόγου και τις ειδικές δυσκολίες που κυ ριαρχούν σήμερα στη γραφή του. 0 Βαγενάς, με το ποιητικό του έργο, επιδιώκει να δημιουργήσει, όπως δηλώνει, ένα νέο «κράμα» ποιητικού λόγου που να περιέχει «στοιχεία αντλημένα από τον έμμετρο στί χο» (Νέα Εοτία, Μάιος 2001, σ. 727). Νομίζουμε ότι στη συλλογή αυτή η ποιητική του δύναμη έχει προ χωρήσει με ρηξικέλευθη τροπικότητα σε πειραματι σμούς και τομές που ανοίγουν ανεξερεύνητες προ οπτικές για την ποιητική γραφή ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν έναν καινούριο τρόπο ανάγνωσης της παραδοσιακής στιχουργίας. Πιστεύουμε ότι το κρίσιμο στοιχείο της δημιουργι κής του παρέμβασης δεν είναι μόνο ο τεχνοτροπικός νεωτερισμός όσο η κατάδυση στη βαθιά δομή της στιχουργικής τέχνης: στους μεταξύ των στίχων διασκελισμούς, στην πανούργα ενσωμάτωση αντι ποιητικών στοιχείων, στην εσω τερική παρήχηση που πολλές φορές συναγωνίζεται τη ρίμα και, τ έ λος, στην ίδια την ομοιοκαταληξία. Όλες αυτές οι παρεμβάσεις δημιουργούν, και μόνο με τη ρυθμική τους ιδιαιτερότητα, σημαντικό αριθμό υπο-κειμένων που θα άξιζε κάποια στιγμή να διερευνηθούν συ στηματικότερα. Η ρυθμοθεσία του λόγου του Βαγενά είναι ίσως το σημαντικότερο γνώρισμα της ποιητικής του γραφής, καθώς μέσα της αναδιατάσσεται η συνήθης μορφή του σονέτου ή της μπαλάντας για να αποτυπώσει μια σειρά συναισθηματικών αποχρώσεων που δε γί νονταν άμεσα μεταδοτές από την υπόρρυθμη τονι κότητα του στίχου ποιητών όπως ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Κλέων Παράσχος, η Μαρία Πολυδούρη, ακόμα και του Κ. Καρυωτάκη, ενώ αφήνουμε προς το παρόν έξω το παραγνωρισμένο έργο του Στέφα νου Μαρτζώκη, του Ιωάννη Γρυπάρη και φυσικά του Παλαμά. Ένα χαρακτηριστικό αυτής της νέας χρήσης της ο μοιοκαταληξίας είναι η ευελιξία στη θέση του τό νου, που όχι μόνο δεν ακολουθεί κάποια κανονικό τητα οσάκις μεταπίπτει από τη λήγουσα στην παρα λήγουσα και τανάπαλιν, αλλά ξανοίγεται πολλές φορές στο πιο δύσκολο άπλωμα απ' όλα ώστε να ριμάρουν λέξεις τονιζόμενες στην προπαραλήγου σα: «Κι έπειτα η Σφίγγα, με φτερό/αδαμαντοκόλλπτα/-πριν ακόμα τρέξουν τα νερά- καταστρώνοντας νοερά/τα υπόλοιπα» (σ. 11). Η επιτυχία αυτών των στιχουργικών πειραμάτων είναι κρίσιμη για την κα τανόηση της γραφής παλαιότερων ποιητών όπως ο Κων. Χατζόπουλος, ο Κ. Παλαμάς, ο Λ. Πορφύρας,

ακόμα και ο Ρήγας Γκόλφης που πειραματίστηκε ιδι αίτερα με τη μελωδία τω ν προπαροξύτονων λέξεΜέσα από ένα τέτοιο κυμάτισμα της ομοιοκαταλη ξίας συναντάμε αιφνιδιαστικά ιδέες, αισθήματα και φράσεις που δεν είχαμε ποτέ ως τώρα δει να συνυ πάρχουν. Αυτή η αιφνιδιαστική συμβίωση των ομοι οκαταληξιών του Βαγενά φ έρνει στο νου τις στιγουργικές θ εω ρίες του ξεχασμένου Επτανήσιου Σπυρ. Μελισσηνού, τις οποίες σήμερα, μέσα από αυτή την εμπειρία, ίσως μπορέσουμε να επανεκτι μήσουμε με δικαιοσύνη. 0 Μελισσηνός δηλώνει, απηχώντας κάποιες απόψεις του Σολωμού, ότι η ο μοιοκαταληξία είναι «πηγήν μάλιστα εμπνεύσεως, ένεκα τω ν δυσχερειώ ν, ας παρέχει εις το πλα στουργόν πνεύμα, όπερ εν τη προσπάθεια προς ανεύρεσιν και εφαρμογήν της ομοιοκαταληξίας αντικρύζει ιδέας, ας άλλως δεν ήθελεν ίδει». Περαιτέ ρω ο Μελισσηνός τονίζει ότι «αν ουχί πάντοτε, προκαλεί ενίοτε αύτη ίη ομοιοκαταληξία! την εμφάνι σην εν τω πνεύματι εικόνων, αίτινες άλλως δεν ήθελον εν αυτώ διαλάμψει», Οι ομοιοκαταληξίες του Βαγενά αποτελούν εξαιρε τικά δείγματα τω ν δυσκολιών του πλαστουργού πνεύματος και ταυτόχρονα προσφέρουν αυτές τις νέες εικόνες που δεν είχαν διαυγάσει την ποιητική πράξη για πολύ καιρό. Ένα ρήμα που ομοιοκαταλη κτεί με ένα κύριο όνομα (Νέρωνες-ημέρω νες, σ. 25), ένα επίθετο με δυο λέξεις (χείριστο-φθείρεις το..., σ. 24), μια πραγματικά ευρηματική ομοηχία (είναι-οίνε, σ. 21), όλα υποδεικνύουν τη σχεδόν παρνασσιστική προσήλωση στην αυτονομία του λεκτι κού σημείου στην ηχητική και νοηματική του διά σταση και ταυτόχρονα στη νέα συνθήκη λόγου που δημιουργείται από μια τέτοια απροσδόκητη συνύ παρξη. Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν αλλά, νομίζω, ότι και από αυτά τα ε λάχιστα γίνεται φανερή η νέα λειτουργία που απο δίδει ο Βαγενάς στη ρίμα, μετουσιώνοντας σε ποίη ση υλικά αδοκίμαστα από την ποιητική χρήση της γλώσσας μέχρι σήμερα. 0 Βαγενάς επιπλέον εξερευνά μια μουσική ποικιλία που δεν έχει ακουστεί μετά το 1950 παρά σπάνια και μόνο στα τραγούδια του Νίκου Γκάτσου: «Αγγε λο/ φράζαν με το οώμα τις καταπακτές/όπου κοχΡάζαν κοπάδια αρουραίοι,/σαν ο χρόνος ν ' ανα βρύζει απ' το χτες/χωρίς να ρέει» (σ. 46). Η μουσική ποικίλωση τέτοιων στίχων επιχειρεί να παρακολου θήσει την ακανόνιστη και αναρχική γραμμή του προ φορικού λόγου και να πάρει από αυτόν την πολυ-

σχηματική διατύπωση, χωρίς να καταλήγει σε εκ φραστική τραχύτητα που να οδηγεί σε οκοΡιά και ποΡύπΡοκα και δυσεξέΡικτα σχήματα, για να θυμη θούμε τον Διονύσιο Αλικαρνασσέα. Αυτό λοιπόν που εντυπωσιάζει είναι η απόλυτη δι αύγεια της γλώσσας των ποιημάτων, όπου κάθε αί σθημα λαμβάνει το εκφραστικό του ανάλογο μέσα στο επιλεγμένο μορφικό σχήμα, αναπνέοντας ελ εύ θερα χωρίς περιορισμούς επιβαλλόμενους από την ίδια του την εκφορά. Όταν λόγου χάρη διαβάζουμε τους παρακάτω σ τίχους:«Τρομαγμένοι -θ α σκού ζουν οι σειρήνες-/οι άγγεΡοι (ανάποδα, με το κεφάΡι/προς τα κάτω) θα πέφτουν με αΡεξίπτωτα./ ΧΡωμούς, ανήμπορους από την ζάΡη,/θα τους ρουφούν ηδονικά οι δίνες/του μηδενός, του τίποτα» (σ. 27), ξαφνιαζόμαστε από τη μουσική ομοιοκαταληξία (αλεξίπτωτα-τίποτα) και φυσικά από τη μοναδική σύλ ληψη των αγγέλων να ρουφιούνται από το μηδέν. Αναμφίβολα, ο ποιητής έχει ζυγίσει την ποιητική του με ακρίβεια δημιουργώντας μια μουσική ρευστότη τα, ένα είδος ρυθμολογικού ιστού που συνδέει το όλο ποίημα ως ενότητα, ενώ ταυτόχρονα έχει αναρρυθμίσει τη σύλληψη για να προκαλεί εκείνο το αιφνιδιαστικό αίσθημα της αισθητικής πρόκλησης που συναντήσαμε στην καλύτερη ποίηση της νεωτερικότητας. Και εδώ, τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν και να υποδείξουν την πορεία δια μόρφωσης ενός νέου συμπυκνωμένου λόγου που, μέσα από τη νεω τερικότητά του, επιστρέφει στο παρελθόν τη ς γραφής για να κερδίσει το χαμένο χρόνο. Δε θα έλεγα ότι όλοι οι πειραματισμοί είναι επιτυχείς (για παράδειγμα, το ποίημα «0 θάνατος τω ν ποιητών» είναι υπερβολικά παιγνιώδες, σε βαθ μό επιδειξιομανίας) προςτούτοις, πιστεύω ότι το α διέξοδο της σημερινής γραφής μπορεί να αντιμετω πιστεί καλύτερα αν επιστρέφουμε σε ακόμα παλαιότερες μορφές γραφής, ιδιαίτερα της βυζαντινής υμνογραφίας, που ακούγεται μάλιστα γύρω μας ως αδομένη ποίηση. 0 Κάλβος μίλησε άλλωστε για τη «βαρβαρότητα τω ν ομοιοκαταληξιών» και ο Σολω μός και ο Βαλαωρίτης εγκατέλειψαν στα τελευταία τους έργα τη ρίμα και διερεύνησαν τη λογική ενός στίχου χωρίς παύση, σαν μια απέραντη μελω δία που παρακολουθεί την ανθρώπινη αναπνοή χωρίς παρεμβάσεις και τομές. Ίσως μάλιστα να είναι καιρός να διερευνηθεί και πά λι ο νόμος της ιδιόμελης ισοσυλλαβίας που αντικα θιστά την ομοιοκαταληξία με το ομοιοτέλευτο και το μέτρο με την ομοτονία, τεχνικές που έχουν επι

τυχημένα δοκιμαστεί όχι μόνο στην υμνογραφία αλ λά ακόμα και από τον Σολωμό στο επίγραμμα για τα Ψαρρά. Όταν δηλαδή ακούγεται γύρω μας η ψαλ μωδία: «Αναστάσεως ημέρα,/λαμπρυνθώ μεν λαοί/Πάοχα Κυρίου, Πάσχα/εκ γαρ θανάτου προς ζω ήν,/και εκ γης προς ουρανόν, χριστός ο θεός/ημάς διεβίβασεν, επινίκιον άδοντας» γίνεται αμέσως φα νερή η ταύτιση ετερότροπων αισθημάτων χρόνου, του χρόνου της μουσικής εκπνοής και εκείνου της εισπνοής μιας μελωδικής γραμμής εκ μέρους του παραλήπτη. Με λίγα λόγια, επιτυγχάνεται ένας συγ χρονισμός ετερορρυθμιών, που τελικώς εξασφαλί ζει την επιβίωση του ύμνου σε όλα τα επίπεδα, ακό μα και σε εκείνο της πίστης. Σε αυτή την αγαστή συγγυμνασία τω ν αισθήσεων μπορούμε να αποδώσουμε άλλωστε την αισθητική λειτουργία τέτοιω ν στίχων, λειτουργία πρωτίστως υποσυνείδητη. Γιατί η μουσικότητα της γραφής θα πρέπει να συμπορεύεται, αν όχι να ταυτίζεται, με την τονικότητα του ακουστικού χώρου, του τρόπου δηλαδή που ακούμε την ποιητική γλώσσα να σωματώνει το όραμά της, μέσα από τη σημερινή αίσθηση του αναγνωστικού χρόνου. Ίσως τελικώ ς η παρεμ βολή του ελεύθερου στίχου να έχει διακόψει εν τε λώς τη σχέση μας με ένα λόγο ρυμθοποιητικό. Μια τέτοια αγωνία απηχείται έντονα σε πολλά ποιή ματα της συλλογής του Βαγενά: «Είναι καιρός που η Μούσα μου κάτι έχει πάθει./Δεν κάθεται στα γόνατά μου γελαστή./Βαριέται, μου καταλογίζει λάθη/ασυγ χώρητα, εμένα που από το σινάφι/με είχε τον πιο θερμό εραστή» (ο. 64). 0 Βαγενάς εκφράζει αυτή την αγωνία σε όλα τα επίπεδα του λόγου· για τούτο και μια μειλίχια απαισιοδοξία διαποτιζει τους στίχους του, κάπως σαν μια σκιά αμφιβολίας να δίνει το χα ρακτηριστικό υπόβαθρο για την ίδια την αναγνωστική πράξη. Είναι ωστόσο το ύψος του εγχειρήματος του ίδιου που πολλές φορές δημιουργεί τον ίλιγγο της γραφής του- γιατί παρά το μετριοπαθές τους φρόνη μα, τα εσωστρεφή αυτά ποιήματα έχουν ως απώτε ρο στόχο την ανατροπή κατεστημένων εθισμών, οι οποίοι έχουν επιβληθεί μέσω του εκπαιδευτικού συ στήματος και έχουν καταστρέψει μια μοναδική μέθο δο που παλαιότερα προέκτεινε την ποιητική γλώσσα σε ανεξερεύνητες περιοχές: τη μνημοτεχνική λει τουργία του ποιητικού λόγου. Πόσα ποιήματα μπορούμε να θυμηθούμε και να α παγγείλουμε σήμερα: ο ελεύθερος στίχος έχει ε ντελώ ς εξαφανίσει παρόμοιες μουσικές ασκήσεις για την προπόνηση της γλωσσικής και ποιητικής δη μιουργικότητας. Με την ποίηση του Βαγενά ξανα76

γεννιέται η δυνατότητα ενεργοποίησης της ατομι κής μνήμης ως αναδημιουργού της ποιητικής γρα φής. Με αυτό τον τρόπο, άλλω στε, λειτουργεί η μπαλάντα ως είδος, γιατί προσφέρει ένα μουσικό πλαίσιο διατεταγμένων λέξεων, που μπορεί να με τατραπεί χωρίς καμιά ουσιαστική αλλαγή του μουσι κού της χώρου. Τα ποιήματα του Βαγενά είναι μου σικές μήτρες απ' όπου μπορούν να αναγεννηθούν παραγκωνισμένες και ξεχασμένες μουσικές τονικό τητες, και οι οποίες μέχρι σήμερα έχουν παραδοθεί στην αποκλειστική νομή του τραγουδιού. Ίσως μάλιστα εδώ να βρίσκεται και η επόμενη πρό κληση της δημιουργικής του γραφής. Έχοντας ξαναφέρει στην επιφάνεια ξεχασμένες μελω δίες και έχοντας αναβιώσει τη μνημοτεχνική δυνατότητα της ποίησης, θα πρέπει να δούμε ποια τελικά εικόνα διαμορφώνεται εμπρός στα μάτια μας μετά την α νάγνωση της συνολικής συλλογής. Με λίγα λόγια, ποιος κόσμος αναδύεται μέσα από μια τέτοια γρα φή που έχει πάρει τις αποστάσεις της από την επο χή της και έχει έλθει σε μια εποικοδομητική ρήξη με αυτήν. Αναμφίβολα, η γραφή του Βαγενά είναι παιδί των δεκαετιώ ν που ακολούθησαν τη μεταπολίτευση. Πρόκειται για έναν κόσμο ριζικών αλλαγών και μιας θεμελιώδους μεταφυσικής απουσίας. Δεν ξέρω αν θα το πούμε απουσία νοήματος, οράματος ή θεού· πάντως είναι φανερό ότι κάτι λείπει μέσα από τις τε λ ε τέ ς που αποτελούν την καθημερινότητά μας. Ακόμα και η αίσθηση, τόσο έντονη το 1960 και το 1970, ότι η μόνη βεβαιότητα ήταν το σώμα μας, έ χει τώρα υποχωρήσει κάτω από το βάρος της ίδιας τη ς της υπερβολής. 0 σημερινός άνθρωπος δεν μπορεί να είναι βέβαιος ότι το σώμα του του ανήκει. Για τούτο και βιώνει ένα αλύτρωτο δράμα προσωπι κού αδιεξόδου, που ενίοτε θα μπορούσαμε να το α ποδώσουμε σε μια βαθιά πνευματική ακηδία. Από τέτοια ακηδία βασανίζεται άλλωστε και η περιβόητη μεσαία τάξη, μέσα από τους εθισμούς της οποίας προσπαθούμε να επινοήσουμε τις εικόνες που θα μνημειώσουν την ατομική μας στιγμή στην ιστορία. Ως σχόλιο σε αυτή την ακηδία θεωρούμε τους στί χους του Βαγενά: «0α μας ρουφήξει αδιάφορα η δίν η/τω ν ημερών ολόγυμ νους για να μας β γά λει/ στην πίσω πλευρά του σύμπαντος, όπου ο ήχος/ του σκοταδιού δεν θ ' ακούγεται, όμως η ζάλη/θα συνεχίζεται ανεπαίσθητα, δίχως/να ενοχ λεί αλλά και δίχως να μας αφήνει» (σ. 72). Πιστεύουμε ότι εδώ διακρίνεται καθαρά η ηθική λει τουργία της ποίησης του Βαγενά. Εκφράζει μια έ-

vtovn κρίση, όχι μόνο κρίση ηλικίας, ή γενιάς, αλλά μια ευρύτερη κρίση πολιτιστικού προσανατολισμού κατά την πορεία προς έναν αιώνα χωρίς έρματα και στηρίγματα, χωρίς πίστη ο ύ τε ακόμα και στο αν θρώπινο σώμα, χωρίς τέλο ς μια βεβαιότητα πέρα ε κείνης της μουσικής μιας ιδωτικής γλώσσας. Μια φυγή μόνου προς μόνον είναι η εικόνα που ανα δύεται από την ποίηση του Βαγενά. Μέσα από τις λεπτότεχνες μουσικές κλίμακες, από την αυτοειρωνεία και τη σάτιρα, από τον καρτερικό ετασμό του χαμένου χρόνου, το μελαγχολικό άκουσμα τω ν ή χων του τίποτα που περιβάλλει αυτή τη γενιά μετα φερόμαστε σε έναν κόσμο ποιητικής μετουσίωσης του υπαρξιακού αδιεξόδου που θα πρέπει κάποια στιγμή να χαιρετιστεί με προσοχή από την εποχή μας για την καθαρτήριά του επιρροή επί της συνεί δησης των αναγνωστών του. Είναι φυσικά γνωστό ότι σήμερα ακμάζει και πάλι αυ τό που ο Λογγίνος είχε αποκαλέσει «τοσαύτη λόγων κοσμική τις επέχει τον βίον αφορία», μια αφορία που αναγκάζει τον ποιητή να επαναπροσδιορίσει το νόη μα της γραφής του και της δημιουργικότητας εν γένει. Σύμφωνα με την παλαιό στωική αντίληψη (και ο στωικισμός είναι και πάλι η κυρίαρχη φιλοσοφία της εποχής μας), ή ποίηοη είναι αποτέλεσμα τόσο του ποιείν όσο και του πάσχειν. Το βιωμένο πάθος εντυ-

πούται στη γλωσσική ικανότητα ώστε η ίδια η γλώσ σα γίνεται το πάθος μέσα στο χρόνο της αναγνωστι κής κοινοποίησης. Η φαντασία μέσα στη γλώσοα (η επίνοια τω ν αρχαίων) υποδεικνύει τη σημασία του ποιήματος και τη σημαντικότητα του ποιητή. 0 Βαγενάς γνωρίζει ότι έργο της ποιητικής σήμερα είναι «να μη φθείρεις το χείρον» (ο. 24), πράγμα που αποτελεί μια τραυματική παραδοχή της αντιποιητι κής στάοης της σημερινής εποχής, την οποία ωστό σο οι ποιητές επιμένουν να υπονομεύουν και να α ντιμάχονται. Με την ποίηση του Βαγενά επαναγεννάται η σημασία της εικονοπλαστικής και ακουστικής φαντασίας της γλώσσας ως δημιουργικής τομής ε ντός της ανθρώπινης συνείδησης και μέσα από αυ τήν ξαναγεννιέται η βασική λειτουργία της ποιητικής γραφής: «Φως γαρ τω όντι ίδιον του νου τα καλά ο νόματα» όπως έγραφε και πάλι ο Λογγίνος. Ίσως τελικά αυτή να είναι και η λειτουργία της ποίη σης στις μέρες μας: να φωτίσει το νου, να φέρει στην επιφάνεια τις ένοχες αποκρύψεις του, να ανασηκώσει την εσθήτα της θεάς, που τώρα έχει χάσει το σώμα της. Ποιος ξέρει άραγε τι θα φανερωθεί ύστερα από τέτοια αποκάλυψη; Ίσως μάλιστα, όταν η εσθήτα α νυψωθεί, να καταλάβουμε ότι η ποίηση του Βαγενά κατέγραφε το χτυποκάρδι του ανθρώπου προτού α πλώσει το χέρι του προς το μεγάλο μύθο. □

Αθηνά Μφάσγεζη

Ο ΛΑΙΜΟΣ TOY IONESCO Ο Ιονέσκο είναι γνω σ τός για τον λόγο του του παραλόγου και για τον θάνατο,

Η επιθυμία θανάτου για αρχαρίους φοβάται τον θάνατο. Όλο του (σχεδόν) το έργο είναι ένα υπόγειο πλημμυρισμένο στο θάνατο, στο φόβο του θανάτου. Όλο του (σχεδόν) το έργο λούζεται υπόγεια στο θάνατο, στην επιθυμία του θανάτου. Θα κάνουμε το παν να (απο)καλύψουμε την απόσταση από τα υπόγεια στον καθαρό αέρα. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΥΡΥΔΙΚΗ

Ένας άγνωστος οτην Ελλάδα ποιητής τ ο υ Β Α Σ ΙΛ Η ΡΟ ΥΒΑΛ Η

ZBIGNIEW HERBERT

Η ψυχή του κ. Cogito κ α ι ά λ λ α π ο ιήμα τα

ZBIGNIEW HERBERT

Εισ.-μτφρ.: Χάρης Βλαβιανός Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001 Σελ. 192

Τ Ο Υ κ. C O G I T O ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Φ ΥΧΗ

ποιητής Zbigniew Herbert παραμένει άγνωστος στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, το οποίο εν πολλοίς αγνοεί τη σύγχρονη πολωνική ποιητική δημιουργία και έχει μονάχα αμυδρή επαφή με τους μεταπολεμικούς εκφραστές της. Παραταύτα, το έρ γο του αναγνωρίζεται ως κορυφαίο στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ποίησης, διαπνέεται από ανθρωπιστι κές αξίες, ηθικές τοποθετήσεις, πολιτική και φιλο σοφική αποστασιοποίηση όσο και ρεαλιστική αποτύ πωση της ωμής πραγματικότητας του 20ού αιώνα για τους λαούς της γηραιός ηπείρου. Πρόκειται για υψηλής αισθητικής αντίληψης ποιητή, με άρτια και συμπαγή εκφραστική δεινότητα, που είχε εκτιμήσει

Ποιητής υψηλής αισθητικής αντίληψης , με άρτια και ουμπαγή εκφραστική δεινότητα και είχε συμβάλει στην αποτίμησή της, με τη γενναι όδωρη αρωγή του, ο συμπατριώτης του νομπελί στας ποιητής Czeslaw Milosz. Όπως έγραφε ο ίδιος, αποσκοπούσε με την ποίηση να «παρατηρήσει από κοντά και επίμονα τον κόσμο, τα κοινά αισθήματα α πογυμνωμένα από κάθε προκατάληψη», γι' αυτό και η διακριτική φωνή και ο προβληματισμός του, ο α πώτερος εκφραστικός στόχος του στο σύνολο της παραγωγής του, που διατυπώνεται πολύ χαρακτη ριστικά στους στίχους «...θα μείνω/ακίνητος/με μά τια καρφωμένα/στην καρδιά των πραγμάτων/ένα α78

οτέρι νεκρό/μια μαύρη σταγόνα απείρου» (από το ποίημα «Αποκάλυψη»). Έγραψε ποίηση για να απο δώσει το διάστικτο ψυχικό κόσμο του από την οδυ νηρή εμπειρία του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, κι επι πλέον επιδίωξε με λεπτούς και ανεπαίσθητους λ ε κτικούς χειρισμούς ν' αποτυπώσει αυτή την εμπει ρία στοχαοτικά, να την περιγράψει με λακωνικές και ουσιώδεις λέξεις-εικόνες και λέξεις-νοήματα: «Ένα ξύλινο ζάρι μπορεί να περιγράφει μόνο απ' έξω. Εί μαστε καταδικασμένοι λοιπόν να αγνοούμε την ου σία του στο διηνεκές» (από το «Ξύλινο ζάρι»). 0 Zbigniew Herbert (1924-1988) πρόλαβε την καθιέ ρωση της ποίησής του ήδη από τα τέλη της δεκαε τίας του '50. Η ιστορική εμπειρία εγκολπώθηκε στη γραφή του, εξισορρόπησε το παρόν με το παρελ θόν σε μια εποχή (απόηχων του παγκόσμιου πολέ μου και της νέας τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη) όπου η συνείδηση συνταυτιζόταν με την επιβίωση και την αβέβαιη υπόσχεση του μέλλοντος. Καθ' όλα

σκεπτικιστής αλλά και ευγενικός πραγματιστής, ο ραματίστηκε ωστόσο τον πρέποντα ρόλο του ποιη τή στην κοινωνία, υποστηρίζοντας ότι είναι καθήκον του να μιλήσει με μετρημένη φωνή για όσα θεω ρούσε αδιαμφισβήτητες αλήθειες («...ποθούσα να καταργήσω τη διαφορά ανάμεσα στο υφηλό και το χαμηλό/ήθελα να δώσω ένα και μόνο σχήμα στην αηδιαστικά ποικιλόμορφη ανθρωπότητα»). Αυτός εί ναι άλλω στε ο λόγος για τον οποίο ονοματίστηκε «πολιτικός ποιητής» - όρος για τον οποίο ο μ ετα φραστής του Χάρης Βλαβιανός δίνει μια σαφή και ά μεση διατύπωση στην εισαγωγή τη ς προκείμενης έκδοσης: ο Zbigniew Herbert υπήρξε πάντοτε εκ φραστής της ανταρσίας και ουδέποτε της κομματι κής καθοδήγησης είτε οργίλος εθνικιστής είτε κομ μουνιστής είτε μαρξιστής είτε καθολικός, που γρά φει ως στρατευμένος απολογητής ή υπερθεματίζων της τάδε ή της δείνα ιδεολογικής τοποθέτησης («...όπως και να 'χει έπρεπε να χαθείς Άμλετ δεν ή σουν για τη ζωή πίστευες σε κρυστάλλινες έννοιες όχι σ τον ανθρώπινο πυλό», από το «Ελεγεία του Φόρτινμπρας»). Υπεράνω αυτών, μιλάει για τη γενιά

συγκερασμό και το μήνυμα της ποιητικής ιδέας του δημιουργού. 0 Zbigniew Herbert χαρακτηρίζεται άλ λωστε δυναμικός εκφραστής της γενιάς που θέλη σε να απαλλαγεί από το πρόσφατο ιστορικό γίγνε σθαι, να ατενίσει την πραγματικότητα με ειρωνεία και περιπαικτικότητα, να αναπνεύσει με τη δύναμη τη ς δημιουργίας, της φαντασίας, του στοχασμού, δίχως ιδεοληψίες και ανακόλουθα πολιτικοκοινωνι κά σχήματα: «...έχω τη βάσιμη ελπίδα πως άλλοι θα συνεχίσουν τις προσπάθειές μου/και θα ολοκληρώ σουν το έργο που με τόση τόλμη έβαλα μπρος» (α πό το «Δαμαστής») και «...ο άνεμος κατάλαβε πως, για να υποφέρει κανείς αληθινά, πρέπει να είναι πι στός» (από το «Ρόδο κι ο άνεμος»). Γι' αυτό και ο λό γος του επικαιροποιείται στις μέρες μας, αποκτά σο βαρά ερείσματα στο παρόν και εμφανώς παραλλη λίζεται με τον προβληματισμό και τα αδιέξοδα εκεί νης της γενιάς, τόσο κοντινής μα και τόσο μακρινής για τη σημερινή. □

Αντιπροσωπευτική επιλογή ποιημάτων ενός άγνωστου στην Ελλάδα δημιουργού του, που εντρύφησε στις κοσμογονικές αλλαγές και τις ιστορικές ανατροπές του αιώνα και οφείλε να ο ξύνει την κριτική στάση της, να επικρίνει και να διαμαρτυρηθεί για τους μηχανισμούς της εξουσίας και τα παρεπόμενό της. Τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της ποιητικής του έ χουν συγκεντρωθεί στην ανθολογία Selected Poems (1968) που επ ιμελήθηκε ο Czeslaw Milosz με το ν Peter Dale Scott στην αγγλική γλώσσα και στην ο μ ό τιτλ η α νθο λογία τω ν John και Bogdana Carpenter, εννέα χρόνια αργότερα. Ακόμη, δημοσί ευσε μια σειρά δοκιμίων στον τό μ ο 0 βάρβαρος στον κήπο (1962), στα οποία αναλύει την ευαισθη σία και το στοχασμό του ως προς την τέχνη και το παρελθόν. Η ελληνική έκδοση πάντως αποτελεί α ντιπροσωπευτική επιλογή ποιημάτων του, στα ο ποία ο Χάρης Βλαβιανός έσκυψε μεταφραστικά με το δέοντα σεβασμό, πετυχαίνοντας να μεταφέρει τη διαύγεια και την υπαινικτικότητα, το νοηματικό 79

ΓΛΩΣΣΑ

Η μελέτη της ιοτορίας τηςγλώοοας_______ ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Ιστορία της ελληνικής γλώσσας

Α π ό τ ις α ρ χ έ ς έω ς την ύ β τ φ η αρχα .ό τητα

Επιοτ. επιμ.: Α.-Φ. Χρηστίδης Θεσσαλονίκη, Ινοτιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 2001 Σελ. 1.218 ivai πολύ δύσκολο στο περιορισμένο πλαίσιο οι οποίοι με τη συμβολή τους «φωτίζουν» πολλές μιας παρουσίασης να επιχειρήσει κανείς να αποπτυχές της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, με α τιμήσει ένα έργο «ιδρυτικό» τόσο για τα ελληνι ντικειμενικότητα, χωρίς συναισθηματικές φορτίσεις κά όσο και για τα ευρωπαϊκά γράμματα (Δ. Μαρωνί- και ιδεολογικές αγκυλώσεις. της) όπως η Ιστορία της ελληνικής γόώσσας: από Στη συνέχεια διαπιστώνεται η μεθοδικότητα και η ε τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Εκείνο όμως πιστημονική πληρότητα στην αναλυτική προσέγγιση που είναι απαραίτητο να γίνει είναι η επισήμανση όλης της διαπλοκής γλώσσας και ιστορίας στη δια

Το αποτέλεσμα της ουνεργαοίας εβδομήντα πέντε επιστημόνων με εκατόν είκοσι τρία κείμενα τα οποία «διαλέγονται» μεταξύ τους

τω ν ιδιαίτερων εκείνων χαρακτηριστικών που δια φοροποιούν το συγκεκριμένο εκδοτικό εγχείρημα. Πρώτα πρώτα αξίζει να τονιστεί ο συλλογικός χαρα κτήρας του έργου. Πρόκειται για το αποτέλεσμα της συνεργασίας εβδομήντα πέντε επιστημόνων με ε κατόν είκοσι τρία κείμενα τα οποία «διαλέγονται» μεταξύ τους αλλά και επικοινωνούν με επιστημονι κή απλότητα και σαφήνεια με τον αναγνώστη. Το σημαντικότερο, όμως, για ένα τέτοιο έργο είναι η

μόρφωση της ελληνικής γλώσσας. Από τις ινδοευρωπαϊκές της αφετηρίες, τη σχέση της με τις προελληνικές γλώσσες, την εισαγωγή του αλφάβητου έως τις επιδράσεις στη γλώσσα τω ν ιστορικών και κοινωνικών εξελίξεω ν στην αρχαϊκή, κλασική και κυ ρίως στην ελληνιστική περίοδο. Παράλληλα περιγράφεται ιδιαίτερα η δομή και η εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής και των διαλέκτων της από τον 5ο αιώνα π.Χ. έως την ύστερη αρχαιότητα (φωνολογία, μορ φολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο). Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο του έργου είναι η διαπολιτισμική διάσταση στην προσέγγιση της ε λ ληνικής γλώσσας μέσα από τη συστηματική κατα γραφή τω ν επαφών και αήληλεπιδράσεών της με άλλες γλώσσες, είτε άμεσα μέσω της ανταλλαγής

γλωσσικών στοιχείων είτε έμμεσα μέσω τω ν μετα φράσεων. Στην ενότητα αυτή καταγράφεται η «συ νομιλία» τη ς ελληνικής με ό λες τις γλώσσες που συνάντησε στην πορεία τη ς (από τις σ ημιτικές γλώσσες, τη θρακική και την ιλλυρική έως την ιρανι κή, τη λατινική, ακόμα και την αραβική). Πρόκειται για μια πρωτόγνωρη επιστημονική περιήγηση η ο ποία αποδεικνύει ότι «η γλωσσική επαφή και τα αποτελέσματά της είναι το πιο ορατό τεκμήριο της ι στορικότητας της γλώσσας» (Α.-Φ. Χρηστίδης). Πα ράλληλα επιβεβαιώνεται ότι η ελληνική γλώσσα ή ταν πάντα ανοιχτή σε αλλαγές και ανταλλαγές, γε γονός το οποίο της έδωσε πλούτο και ζωντάνια πα ρά το φόβο και την κινδυνολογία ορισμένων για αλ λοίωση και εξαφάνισή της. Μία σειρά από καινοτόμες προσεγγίσεις υπάρχουν στην έβδομη ενότητα του βιβλίου με τίτλο «Γλώσσα και πολιτισμός», η οποία εξετάζει την έντεχνη χρή ση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Αξίζει να γίνει ειδική αναφορά: α) Στην παρουσίαση ειδικών λεξιλογίων, κυρίως για τις ανάγκες τη ς επιστήμης, όπως το λεξιλόγιο της ιατρικής, της φιλοσοφίας αλλά και της δημο κρατίας, του δικαίου, της θρησκείας, ακόμα και της δουλείας. β) Στην παρακολούθηση της σημασιακής εξέλιξη ς πέντε «κομβικών» εννοιώ ν (ελληνισμός, φιλοτι μία, παράδεισος, άγιος, ψυχή) με τις συνεχείς «μεταμορφώσεις» τους στο πλαίσιο συγκεκριμέ νων ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών, γ) Στη μελέτη θεμάτων (Παράρτημα II) που αποκα λύπτουν «άγνωστες» πτυχές της αρχαίας ελληνι κής γλώσσας και του πολιτισμού, όπως τα παροιμίες-αινίγματα-λογοπαίγνια, ο προφητικός λόγος, η αισχρολογία, ο παιδικός λόγος, ο λόγος τω ν «βαρβάρων» κ.τ.λ. θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί κανείς σε μια σειρά από άλλες καινοτομίες οι οποίες, αν και φα ντάζουν δευτερεύουσας σημασίας, καθιστούν την έκδοση όχι μόνο πρωτοποριακή αλλά και εύχρηστη. Ως πρώτη θα επισημάνουμε την εισαγωγική ενότη τα για την παρουσίαση τω ν βασικών χαρακτηριστι κών του φαινομένου γλώσσα (η φύση, η γέννηση, η ανάπτυξη της γλώσσας, γλώσσα και σκέψη, γλωσ σική αλλαγή κ.τ.λ.), απαραίτητα εργαλεία για την κατανόηση μιας συγκεκριμένης γλώσσας και της πορείας της στο χρόνο. Παράλληλα οι περισσότε ρες εργασίες συνοδεύονται από ποικιλία αρχαίων κειμένων με την αντίστοιχη μετάφραση, τα οποία βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει βαθύτερα

το συζητούμενο θέμα ή να αναζητήσει αντίστοιχο γλωσσικό υλικό. Προς αυτή την κατεύθυνση συμ βάλλει ιδιαίτερα η έγκυρη ελληνική και ξένη βιβλιο γραφία που συνοδεύει κάθε θεματική. Τέλος, πολύ χρήσιμα είναι το γλωσσάρι όρων και η εξέλιξη του φωνητικού συστήματος της ελληνικής γλώσσας. Αφήσαμε τελευτα ίο το σημαντικότερο χαρακτηρι στικό της Ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Την κρι τική νηφαλιότητα, όπως σημειώνει ο Δ. Μαρωνίτης, απέναντι στην αρχαία ελληνική γλώσσα, αποφεύγοντας την ιδεολογική μυθοποίησή της, χωρίς να υπο βαθμίζει όμως την αναγνωρισμένη αξία της. Πρόκει ται για προοδευτική ιδεολογική στάση σε μια εποχή στην οποία συγκρούονται η άκριτη προσήλωση σε ι δεοληψίες για την ανωτερότητα και την αταλάντευτη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας από τη μία και ο φόβος ή μάλλον η δογματική καθήλωση στην α ναζήτηση της ασυνέχειας και η αποφυγή κάθε συ ζήτησης για το ρόλο της αρχαίας γλώσσας και του αρχαίου πολιτισμού στη διαμόρφωση της νεοελλη νικής πραγματικότητας από την άλλη. Η σύντομη περιδιάβαση σε μια τόσο σύνθετη εκδο τική προσπάθεια δε θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς αναφορά στις υλοποιήσιμες προτάσεις που συζητήθηκαν κατά την παρουσίαση του τόμου στην Αθήνα παρουσία των υπουργών Παιδείας και Πολιτι σμού. Η πρώτη αναφέρεται στη μετάφραση του τό μου αρχικά στην αγγλική και ύστερα σε άλλες βαλ κανικές, μεσογειακές και ανατολικές γλώσσες (για μια νέα μετάφραση τω ν Εβδομήκοντα, αντίρροπη αυτή τη φορά, μίλησε ο Στ. Πεσμαζόγλου). Η δεύ τερη αναφέρεται σε μια έκδοση ειδικά προσαρμο σμένη στις ανάγκες του σχολείου, ώστε εκπαιδευτι κοί και μαθητές, κυρίως στη δευτεροβάθμια εκπαί δευση, να γνωρίσουν με επιστημονική απλότητα και κριτική νηφαλιότητα την ιστορία της γλώσσας μας, για να μην παρασύρονται από αντιεπιστημονικές αλ λά και «ύποπτες» κραυγές για τη γλώσσα, που προ βάλλονται κυρίως στο χώρο των μέσων μαζικής «ε νημέρωσης». ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΑΓΓΕΛΑΚΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το εργαστήρι της ακραίας απανθρωπιάς τ ο υ ΤΑΣΟ Υ Π ΑΠ Π Α ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ

Η μαύρη βίβλος του κομμουνισμού

Ε γκ λ ήμ ατα-Τ ρ ο μ ο κ ρ α τία -Κ α τα σ το λ ή

Μτφρ.: Αλέξης Εμμανουήλ, Αγγελική Ξύδη Συνεργάτες οτην ελλην. έκδοση: Ριχάρδος Σωμερίτης, Ήλιος Γιαννακάκης, Δημήτρης Δημητράκος Αθήνα, Εστία, 2001 Σελ. 848

ο βιβλίο προκάλεοε σάλο στη Γαλλία όταν κυ κλοφόρησε. Κάτι ανάλογο προσδοκούσαν οι εκ δότες του ότι θα δημιουργηθεί και εδώ. Στο επί μετρο, ο Ριχάρδος Σωμερίτης προκαταβολικός επαι νεί το θόρυβο με το σκεπ τικό:«Πρέπει επ ιτέλους τώρα που έχουμε πια στέρεη δημοκρατία χωρίς ξ ε ρονήσια και Ασφάλειες, που εμπόδιζαν ηθικά την α ντιπαράθεση με τα τό τε θύματα, να υπάρξει και στη χώρα μας ουσιαστική αποσταλινοποίηση, πράγμα που δεν αφορά μόνο τη ν κομμουνιστική Αριστερά αλλά σαφώς και ένα μεγάλο τμήμα της ρωσόπληκτης κοινής γνώμης». Όμως ο καλός δημοσιογράφος

Καμία άλλη έκδοση μέχρι τώρα δεν έχει προσφέρει με τόοο ανατριχιαοτικές λεπτομέρειες την ιστορία του κομμουνιομού 82

διαψεύστηκε. Αυτό που περίμενε περίπου ως λ υ τρωτική διαδικασία δεν προέκυψε. Ελάχιστα πράγμα

ταν από άκρως επιθετικά έως χολερικά. Το παράδο ξο είναι ότι οι συγγραφείς αυτών των κειμένων δεν προέρχονται από το χώρο της δογματικής και ολο κληρωτικής Αριστερός -κάτι τέτοιο θα ήταν εξηγήσι μο- αλλά από το περιβάλλον της ανανεωτικής και ουμανιστικής Αριστερός. Προγονοπληξία; Νοσταλγία για τα χαμένα όνειρα της νιότης τους; Συμπλεγματι κή συμπεριφορά και άρνηση να αποδεχτούν ότι η μεγάλη ουτοπία του 20ού αιώνα μετατράπηκε σε θλιβερή δυστοπία με εκατόμβες θυμάτων; Άγνωστο. Πέντε ήταν οι κατηγορίες που εκτοξεύτηκαν κατά του βιβλίου και εδώ και στη Γαλλία. • Αυτή δεν είναι η μαύρη βίβλος του κομμουνι σμού, είναι η βίβλος του αντικομμουνισμού.

• Ο καπιταλισμός έχει συνδεθεί με μεγαλύτερα ε γκλήματα και έχει αφήσει στο διάβα του περισσό τερους νεκρούς. • Οι συγγραφείς του βιβλίου έχουν διογκώσει υπέρ μετρα τους αριθμούς των νεκρών και κατά συνέ πεια το εγχείρημά τους πάσχει στον τομέα της εγκυρότητας. • Επιχειρείται η ενοχοποίηση του Μαρξ και του Λένιν για τα όσα αποτρόπαια έπραξε ο Στάλιν και οι ομόδοξοι του. • Οι εμπνευστές του έργου προσπαθούν να ταυτί σουν τον κομμουνισμό με το ναζισμό και το φασι σμό. Ας δούμε ένα προς ένα τα επιχειρήματα των επικρι τών του βιβλίου: 1 Η απόρριψη μιας συγγραφικής δουλειάς με την ετικέτα του αντικομμουνισμού είναι πράξη που έλ-

Μεοα από τις οελίόες του βιβλίου παρελαύνουν όλοι οι «αστέρες» μιας ιόεολογίας που ενέπνευοε εκατομμύρια ανθρώπους, που εμφανίστηκε ως απελευθερωτική και ουμανιστική[ για να καταντήσει εργαστήριο ακραίας απανθρωπιάς κει την καταγωγή της από την αθώα για την κομ μουνιστική Αριστερά εποχή. Όταν αυτή διωκόταν και οι οπαδοί της έρχονταν συχνά αντιμέτωποι με το σκληρό πρόσωπο τω ν μηχανισμών καταστολής ήταν περίπου ιεροσυλία να μιλάει κανείς για τα ε γκλήματα τη ς ά λλης πλευράς. Κι ας υπήρχαν αυ τά, κι ας τα είχαν εγκαίρως εντοπίσει και τα είχαν καταγγείλει οι πιο διορατικοί από τους στοχαστές της. Αλλω σ τε ο πρώτος που έκανε λόγο για τη βαρβαρότητα το υ σταλινισμού ήτα ν ο Τρότσκι. Α ντικομμουνισ τή ς και ο αρχηγός το υ Κόκκινου Στρατού; Εκτός αν ισχύει το προσφιλές στους απο λογητές, όσο και έω λο επιχείρημα, «άλλο ο κομ μουνισμός και άλλο ο σταλινισμός». Η εποχή όμως

τη ς αθωότητας πέρασε. Με την κατάρρευση των καθεστώ τω ν του στρατοπεδικού κομμουνισμού ήρθαν στο φως όλα τα ανατριχιαστικά εγκλήματα των πρωθιερέων του συστήματος. Ακόμη και οι πιο εύπειστοι οπαδοί του -ε κ τ ό ς από εκείνους που λειτουργούν σ' ένα αυτιστικό πεδίο- τρόμαξαν με τα «επιτεύγματα» τω ν «φωτισμένων» ηγετών τους. Έτσι, αν παλιότερα η λέξη «αντικομμουνισμός» ή ταν από μόνη της αρκετή για να προβοκάρει κάθε απόπειρα κριτικής προσέγγισης του υπαρκτού σο σιαλισμού, σήμερα μά λλ ο ν είναι τίτλ ο ς τιμής. Εφόσον οι θιασώτες αυτών τω ν συστημάτων εξα κολουθούν να ορίζονται με βάση τον τίτλ ο «κομ μουνιστής», α ρνούμενοι να δουν πίσω από τις κουρτίνες, που έχουν πια τρα βηχτεί τό τε είναι α πολύτως φυσικό και ιδεολογικά νόμιμο οι αντίπα λοί τους να ανήκουν στο στρατόπεδο του αντικομμουνισμού ή, για να ακριβολογούμε, του αντιολοκληρωτισμού. Η διευκρινιστική προσθήκη είναι α παραίτητη για να γίνει η διάκριση από τους αγοραί ους εχθρούς του σοσιαλισμού που ταυτίζουν το σταλινισμό με τη σοσιαλδημοκρατία, με τον ευρωκομμουνισμό και με τις ποικίλες εκδοχές της δημο κρατικής Αριστερός, με σκοπό να δυσφημήσουν ό λες τις προσπάθειες του εργατικού κινήματος για τη συγκρότηση ενός χειραφετητικού προτάγματος με αναφορά στις σοσιαλιστικές αρχές. 2. Σε κανένα σημείο του βιβλίου οι συγγραφείς δεν προσπαθούν να εξωραϊσουν τον καπιταλισμό. Εκτός αν εισπράττεται ως εξαγνισμός του καπιταλισμού η σταθερή προσήλωσή τους στον κοινοβουλευτισμό, στο κράτος δικαίου, στο σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων και στην υπεράσπιση της ατομικότη τας. Όλα αυτά, που σημειωτέον απούσιαζαν από τα κομμουνιστικά καθεστώτα, θεωρούνται σήμερα θε μελιώδη στοιχεία για τις προηγμένες κοινωνίες της Δύσης. Επιπροσθέτως το αντικείμενο της έρευνάς τους δεν ήταν οι φρικαλεότητες του καπιταλισμού - γ ί α υτές έχουν γραφτεί χιλιάδες τό μ ο ι- αλλά οι «παρεκκλίσεις» -τι κομψός όρος!- των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού. 3. Δεν ξέρουμε αν οι συγγραφείς αυθαιρέτησαν σε ό,τι αφορά τον αριθμό των θυμάτων στις διάφορες χώρες. Δεν έχουμε πρόσβαση ούτε οτις πηγές τους ούτε όμως και στις πηγές των κατηγόρων τους που ισχυρίζονται ότι οι νεκροί δεν ήταν τόσοι πολλοί. 0 έλεγχος των στοιχείων και η διασταύρωσή τους εί ναι πολύ σοβαρή υπόθεση που προσδίδει κύρος στο εγχείρημα. Αριθμητικές αλχημείες σε μείζονα ζητήματα δεν επιτρέπονται και όταν γίνονται καθι 83

στούν το αποτέλεσμα ευάλωτο οε αιτιάσεις περί ι δεολογικής και πολιτικής προκατάληψης. Πιστεύου με όμως ότι η εξάντληση της συζήτησης στο επίπε δο τω ν αριθμών και άχαρη είναι και ύποπτη, γιατί α ποκαλύπτει την πρόθεση τω ν επικριτών να αμαυ ρώσουν όλο το έργο εστιάζοντας τις καταγγελίες τους στα νούμερα και αγνοώντας την ουσία, και η ουσία είναι ότι πέραν πόσης αμφιβολίας παντού ό που επιβλήθηκε ο κομμουνισμός ακολούθησαν λουτρά αίματος. Το ζητούμενο δεν είναι αν στην ΕΣΣΔ τα θύματα του σταλινισμού ήταν είκοσι ή δέκα εκατομμύρια, αλλά το γιατί ένα σύστημα κατέφυγε σε τέτοιες μεθόδους για να επιβιώσει. Το ζητούμε νο δ εν είναι αν οι νεκροί του «μεγάλου άλματος προς τα μπρος» και της διαβόητης «πολιτιστικής ε πανάστασης» στην Κίνα ήταν τριάντα ή είκοσι εκα τομμύρια αλλά το γιατί, παρά την τρομοκρατία και τη μαζική καταστολή, ο «μεγάλος τιμονιέρης» λα τρεύτηκε σαν θεός. Ας προσπαθήσουμε να δώσου με απάντηση ο ' αυτά και στη συνέχεια θα συμφω νήσουμε στους αριθμούς. Και μιλάμε για νούμερα που ξεπερνούν ακόμη και την πιο αχαλίνωτη φαντα σία. 4. Το ανίερο από πρώτη ανάγνωση ερώτημα «αν ο Μαρξ εντοπίζεται μέσα στον Στάλιν» είναι τόσο πα λιό όοο και το ανάλογο του, επίσης ιερόσυλο, «αν υπάρχει ο Νίτσε μέσα στον Χίτλερ». Οι γνώμες διχά ζονται. Οι οπαδοί αυτών των θεωριών συνάφειας α νάμεσα στους ιδρυτές μιας θεωρίας και τους πολιτι κούς που την επικαλέστηκαν για να εγκαθιδρύσουν ολοκληρωτικά καθεστώτα υποστηρίζουν ότι ακόμη κι αν δεν μπορούν να εγκληθούν οι στοχαστές ως υπεύθυνοι για τα όσα αποτρόπαια έγιναν στο όνομά τους, υπάρχει ένα αδιόρατο νήμα που συνδέει τις συλλήψεις τους με τις πράξεις των οπαδών τους. Η βία, λένε, αποθεώνεται από τον Μαρξ και ανασύ ρουν το τσιτάτο του «η βία είναι η μαμή τη ς ιστο ρίας». 0 μεσσιανισμός, ο οικονομισμός, ο παραγωγισμός, η απέχθεια και το μίσος του για τους δημο κρατικούς θεσμούς καθώς και η πολεμική ρητορική του κατά των συγχρόνων του διανοητών που είχαν διαφορετική άποψη (Προυντόν, Μπακούνιν) επιπο λάζουν στα έργα του και προσφέρονται για παρερ μηνείες. Το ίδιο ισχύει και για τον αποσυνάγωγο Νί τσε. 0 Υπεράνθρωπος βρήκε την καλύτερη μεταφο ρά του οτο Αγών μου του Αδόλφου Χίτλερ. Τις ανα λύσεις α υ τές έχουν αντικρούσει πολλοί συγγρα φείς, όμως εξακολουθούν να διατηρούν την εμ β έ λειά τους. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι δύσκολο να ανακαλύ 84

ψει ο υποψιασμένος αναγνώστης μια προσπάθεια τω ν συγγραφέων να πετάξουν το μωρό μαζί με τα νερά -να ενοχοποιήσουν δηλαδή τον Μαρξ για τα εγκλήματα του σταλινισμού-, ο εγκέφαλος του βι βλίου Στεφάν Κουρτουά, στο κεφάλαιο που επιγρά φεται «Γιατί», επιχειρεί να διασκεδάσει αυτή την ε ντύπωση αναφέροντας την κριτική του ιδρυτή του επιστημονικού σοσιαλισμού οτις αδικαιολόγητες παρεκτροπές της Παρισινής Κομμούνας, σημειώνο ντας όμως παράλληλα ότι η αμφιλογία ορισμένων θέσεών του έδωσε το δικαίωμα στους οπαδούς της τρομοκρατίας να χρησιμοποιήσουν τη βία «ως τρό πο επίλυοης τω ν κοινωνικών συγκρούσεων». Επι πλέον σημειώνει ότι τόσο ο Μαρξ όσο και ο Έγκελς από το 1872 «συνιστούσαν ενθέρμως το σταδιακό και ειρηνικό πέρασμα στο σοσιαλισμό, το οποίο θα βασιζόταν στη μαθητεία της εργατικής τά ξης στη δημοκρατία και την ελευθερία». Τις απόψεις αυτές του Μαρξ όμως «έθαψε» ο Β. I. Λένιν γιατί προφα νώς δε «χωρούοαν» στη στρατηγική του. Ο ηγέτης τω ν μπολσεβίκων που διάβασε με φανατισμό τον Μαρξ, αλλά εφάρμοσε με επιλεκτικό τρόπο τις ανα λύσεις του, ήταν αυτός που θεοποίησε τη βία. Ήταν αυτός που δε δίστασε να χρησιμοποιήσει την πιο σκληρή τρομοκρα τία κατά τω ν αντιπάλων του, πραγματικών και φανταστικών. Έχουν γίνει γνωστά τα διατάγματα που εξέδω σε για τη μαζική εξόντω ση πολιτών με το πρόσχημα ότι αυτοί ήταν εχθροί της επανάστασης. 0 αιματηρός κύκλος της βίας συ νεχίστηκε ακόμη και όταν δεν υπήρχε κανένας λό γος, αφού ο εμφύλιος είχε τελειώσει. Η αποστροφή του Λένιν για τους αστικούς θεσμούς (καθολική ψη φοφορία, λειτουργία κομμάτων, κοινοβούλιο, ελ ευ θερία του Τύπου και του συνέρχεσθαι) ήταν γνω στή, όπως γνωστός είναι πια και ο τρόπος με τον ο ποίο αντιμετώπισε τους άλλους πολιτικούς σχημα τισμούς (μενσεβίκοι, σοσιαλεπαναστάτες, αναρχι κοί) όταν αυτοί αντέδρασαν στο αυταρχικό καθε στώς που έστηνε μεθοδικά. Δυστυχώς ο σταλινι σμός ως ιδεολογία επιβολής με κάθε μέσο και ως πολιτική πρακτική υπάρχει διάχυτος και στα θεωρη τικά έργα του Λένιν και στην κυβερνητική διαχείρισή του. Βεβαίως ο «πατερούλης» ξεπέρασε κάθε όριο. 5. Η απόπειρα ταύτισης, ως προς τις μεθόδους, τα χαρακτηριολογικά στοιχεία και τα αποτελέσματα, του κομμουνισμού με το ναζισμό και το φασισμό δεν είναι καινούρια. Στο περίφημο βιβλίο της για το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού, η Χάνα Αρέντ επι χειρεί μια τέτοιου τύπου προσέγγιση από τη σκοπιά του πολιτικού φ ιλελευθερισμού. Το ίδιο αλλά με

πολύ χονδροειδή τρόπο αποπειραθηκε να κάνει και η σχολή των αναθεωρητών της ιστορίας στη Γερμα νία και αλλού. 0 «πρύτανης» αυτής της ομάδας, ο Ε. Νόλτε, συγκρίνοντας τον αριθμό των θυμάτων είπε ότι ο ναζισμός ήταν η απάντηση στον μπολσεβικισμό. Η έγνοια του ήταν, αν όχι να αθωώσει τον Χίτλερ, τουλάχιστον να τον τοποθετήσει στο βάθρο της φρίκης δίπλα στον Στάλιν. Ορισμένοι συγγρα φείς της Μαύρης Βίβλου φλερτάρουν μ' αυτή την ι δέα. Η αλήθεια είναι ότι δεν το κάνουν τόσο κραυ γαλέα. Η αίσθηση πάντως μένει και αδικεί την όλη προσπάθεια. Κοντολογίς: Παρά τις επιμέρους επιφυλάξεις, το βι

βλίο είναι εξαιρετικά χρήσιμο. Καμία άλλη έκδοση μέχρι τώρα δεν έχει προσφέρει με τόσο ανατριχιαστικές λεπτομέρειες την ιστορία του κομμουνισμού. Από τις σελίδες της παρελαύνουν ο «πατερούλης» Στάλιν, ο «μεγάλος τιμονιέρης» Μάο, ο «φωτοδότης ήλιος» Κιμ Ιλ Σουνγκ, ο «Δούναβης της σκέψης» Τσαουσέσκου, ο «Κομαντάτε» Φιντέλ, ο «αναμορφωτής της Καμπότζης» Πολ Ποτ, ο δικός μας «μεγάλος αρ χηγός» Νίκος Ζαχαριάδης καθώς και οι άλλοι «αστέ ρες» μιας ιδεολογίας που ενέπνευσε εκατομμύρια ανθρώπους, που εμφανίστηκε ως απελευθερωτική και ουμανιστική, για να καταντήσει εργαστήριο α κραίας απανθρωπιάς. □

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ται, όπως ακριβώς είναι, ένα μυθιστό ρημα αγωγής μέσα στο οποίο συγχω I JEAN-JACQUES ROUSSEAU νεύονται το μυθικό I Αιμίλιος και το πραγματικό, Κ Ι ή π ε ρ ί α γ ω γ ή ς (Β ιβ λ ία Ι- ΙΙΙ) και γι' αυτό το λ ό I Αθήνα, ΠΧίθρον, 2001 γο πρέπει να εντο Σελ.280 πίζονται οι ορθές J.-J. Rousseau (1712-1778) ήταν φιλόσοφος· παιδαγωγικές από δεν ήταν παιδαγωγός με την ειδική έννοια του ψεις και να αποβάόρου. Ιδιόμορφο και ανήσυχο πνεύμα, ασχολή λονται οι υπερβο θηκε ιδιαίτερα με τη φιλοσοφία της αγωγής και έζηλές που είναι φυσι σε μια ζωή γεμάτη π εριπέτειες. Ήταν σε μόνιμη κό να υπάρχουν σε μια μυθιστορία. Πάντως ο πλού διαμάχη με τους συγχρόνους του, καθώς διαμόρ τος, το θεωρητικό ενδιαφέρον και ο ζωγόνος ρόλος φωσε μια φιλοσοφία συνδεδεμένη με τα μεγάλα αυτού του κειμένου το καθιστούν σήμερα ιδιαίτερα κοινωνικά και ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του, ενδιαφέρον όχι μόνο για τους παιδαγωγούς, κοινω τον αιώνα των Φώτων. νιολόγους κ.ά., αλλά και για κάθε σκεπτόμενο άν Στον Αιμίλιο, «έργο κλειδί για τον πολιτισμό μας», θρωπο. εκθέτει τις απόψεις του περί αγωγής, που θεω ρή Ξεχωριστά πρέπει να επισημανθεί η εξαίρετη λογο θηκε πως έφ εραν την «κοπερνίκεια επανάσταση» τεχνική μεταφραστική εργασία του Γ. Σπανού, η ο στην παιδαγωγική. Η παιδαγωγική θεωρία του θεμε ποία, σε σύγκριση με παλαιότερες μεταφράσεις, λιώνεται σε δύο μεγάλες αρχές: την απομάκρυνση κατόρθωσε να ζωντανέψει ένα απαιτητικό κείμενο του παιδιού από την ολέθρια επιρροή της κοινωνίας που έχει ηλικία μεγαλύτερη των δύο αιώνων. και την ανάπτυξη τη ς ελευθερίας. Από μια άλλη πλευρά το βιβλίο του Rousseau πρέπει να θεωρεί ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

Nta παιδαγωγική

ΑΙΜΙΛΙΟΣ rj περί αγωγής

■I

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Έγκλημα και θρηοκεία TIM ΤΖΟΥΝΤΑ

Κοσσυφοπέδιο. Π ό λ ε μ ο ς κ α ι ε κ δ ίκ η σ η

Μτψρ.: Ανδρέας Παπαοταύρου Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001 Σελ. 544 ΞΑΒΙΕ ΡΟΦΕΡ

Η αλβανική μαφία. Μ ι α α π ε ιλ ή γ ια τ η ν Ε υρ ώ π η

Μτψρ.: Γιάννης Καυκιάς Αθήνα, Νέο Σύνορα, 2001 Σελ. 205 δημοσιογράφος Τιμ Τζούντο υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της ανάφλεξης στα Βαλκάνια. Έζησε στο Βελιγράδι από το 1990 μέχρι το 1995 καλύπτοντας τα δραματικά γεγονότα στη Βοσνία για τους Times και τον Economist. Αργότερα, κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο, ήταν α νταποκριτής της Sunday Telegraph και της κυριακά τικης Guardian. Έχει επίσης δημοσιεύσει το βιβλίο The Serbs: History, Myth and the Destruction o f Yugoslavia (1997).

Η υπόθεση t o u Κοσσυφοπεδίου τη δεκαετία Ί 9 8 9 -1 999 και η γένεση της αλβανικής μαφίας ή η δράση της μετά τον πόλεμο οτοΚόοοβο Ανατρέχοντας στην ιστορία της περιοχής ο Τζούντο προσπαθεί να αναλύσει την κατάσταση που διαμορ φώθηκε στο Κοσσυφοπέδιο, εξετάζοντας τόσο τις σερβικές όσο και τις αλβανικές επιδιώξεις, ενώ δίνει τις δικές του ερμηνείες για το πώς και γιατί το ΝΑΤΟ κήρυξε τον πόλεμο κατά των Σέρβων. Παρά το γ ε

γονός ότι το βιβλίο καλύπτει την υπόθεση του Κοσ συφοπεδίου, ο συγγραφέας παρακολουθεί ολόκλη ρη τη δεκαετία 1989-1999. Ετη δεύτερη μελέτη, ο Ξαβιέ Ροφέρ, σε συνεργασία με τον Στεφάν Κερέ, παρουσιάζει αναλυτικά πώς γεννήθηκε η αλβανική μαφία και πώς δρα μετά τον πόλεμο οτο Κόσοβο. Είναι αλήθεια ότι γνωρίζουμε ελάχιστα για την αλβανική μαφία, η οποία ελέγχει πάνω από το 70% της αγοράς ηρωίνης στην Ελβετία, στην Αυστρία και στις Σκανδιναβικές Χώρες. Ο Ξαβιέ Ροφέρ, που είναι αναπληρωτής καθηγητής εγκλημα τολογίας στο Παρίσι, περιγράφει με εύστοχο τρόπο την πυραμίδα μιας αλβανικής μαφιόζικης ομάδας: Στη βάση της πυραμίδας τοποθετεί μια ομάδα τεσ σάρων έως δέκα αντρών από την ίδια φάρα και το ί διο χωριό, συχνά και από την ίδια οικογένεια. Ειδι κευμένη σε συγκεκριμένο τύπο εγκληματικής δρά σης και πολύ συχνά άκρως «επαγγελματική», η ομά

δα υπακούει τυφλά ο' έναν αρχηγό. Εε όλη την Ευ ρώπη η διάγνωση των αστυνομικών είναι η ίδια: αυ τές οι ομάδες ζουν διακριτικά, χωρίς να τραβούν την προσοχή. Στην κορυφή τη ς πυραμίδας βρίσκεται ένας αρχη γός, βοηθούμενος από ένα σύμβουλο διεύθυνσης που ορίζει τους κύριους άξονες δράσης. Στο σύνο λό της η οργάνωση μιας αλβανικής μαφιόζικης ομά δας χαρακτηρίζεται από ευελιξία και εμφανίζει όλα τα χαρακτηριστικά τη ς μαφίας: νόμο τη ς σιωπής, βία, εκφοβισμό, θύματα και ιεραρχημένη οργανωτι

κή δομή. Η εγκληματική άνθηση στην περίπτωση της Αλβανίας έγινε σε τρεις φάσεις: αρχικά με εκεί νη τη ς εγκληματικής «ηρεμίας» (ως το τέλ ο ς της δεκαετίας του '80), ύοτερα με εκείνη της αιφνίδιας συγκρότησης μαφιόζικων οικογενειών οτην αυγή της δεκαετίας του '90 με βάση τις παλιές και ήδη ε πιδιδόμενες στο έγκλημα φάρες και, τέλος, με εκεί νη τη ς επέκτασης και τη ς επαγγελματοποίησής τους καθ' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του '90. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

Τα παραμύθια του παππού ΖιΠέ τ ο υ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η ΤΑΤΣ Ο ΥΛ Η

JEAN-PIERRE VERNANT

Το Ζύμπαν, οι 8coi, οι άνθρωποι Ε λ λ η ν ικ έ ς ισ τ ο ρ ίε ς γ ι α τ η

δ η μ ιο υ ρ γ ία τ ο υ κ ό ο μ ο υ

Μτφρ.: Τιτίκα Δημητρούλια Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 224

ις δεκαετίες του 7 0 και του '80 του περασμέ νου πλέον αιώνα, ο Ζαν-Πιερ Βερνάν απ οτε λούσε έναν αναμφ ισ βήτητο πόλο έ λ ξη ς γι' αυτούς που ασχολούνταν με τις αρχαιοελληνικές σπουδές πέρα από τη στενή φιλολογική τους διά σταση. Οι παραδόσεις του οτο College de France

Το απόσταγμα μιας βαθιάς γνωοης της Ελληνικής μυθολογίας και της περί μύθων ανθρωπολογικής θεωρίας

ή σ τη ν Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales συγκέντρωναν, εκτός τω ν εγγεγρα μμ έ νων φοιτητών, και σημαντικό αριθμό ελεύθερω ν

ακροατών που μαγεύονταν από την κοινωνιο-ανθρω πολογική ανάλυση το υ μύθου τη ς σκέψης, τω ν κοινωνικών θεσμών ή τη ς τραγωδίας της αρ χαιοελλη νικής κοινωνίας. 0 Βερνάν μαζί με το ν Πιερ Βιντάλ-Νακέ, τον Μαροέλ Ντετιέν, τη Νικόλ Λορό κ.ά. και με σταθερή αναφορά στο έργο του μεγάλου ανθρωπολόγου μ ελετητή Λουί Ζερνέ δη μιούργησαν σαγηνευτικά βιβλία πάνω σε όλες τις πτυχές της αρχαιοελληνικής κοινωνίας, ερμηνεύ οντας το υ ς αρχαιοελληνικούς μύθους μέσα από τη δομική μέθοδο και καταδύοντας α ρκετές από τις μέχρι τό τε στερεότυπες προσεγγίσεις.

Ολόκληρη η αρχαιοελληνική ρυθολογία αναουντάοοεται και αποκτά συνεχεία και ουνοχή μέοα από μια αφήγηοη που πρώτιστα προβάλλει την προφορικότητά της Το πρόσφατο αυτό βιβλίο του (εκδόθηκε στη Γαλ λία το 1999) δεν αποτελεί μια νέα ερευνητική συ νεισφορά στο σταθερό αντικείμενο μ ελ έτη ς του αλλά μάλλον μια απλοποιημένη σύνοψη. Έχοντας πλέον ο ίδιος μεταπλάσσει τη διήγηση τω ν ελ λ η νικών μύθων σε μια μορφή προφορικής παράδο σης, σαν να τους αφηγείται ακόμη στο μικρό εγγονό το υ που χαλούσε τα βράδια πριν κοιμηθεί τον παππού ΖιΠε (Ζαν-Πιερ) να του πει ιστορίες, ο Βερνάν διηγείται τη ν απαρχή και δημιουργία του Κόσμου, μιλάει για το ν Ουρανό και τη Γαία, τον Κρόνο και τη Ρέα, τους Γίγαντες και τους Τιτάνες, τη ν εγκαθίδρυση το υ Δία και το Δω δεκάθεο του Ολύμπου, αλλά και για την τύχη τω ν θνητών, του Προμηθέα και τη ς πρώτης γυναίκας, τη ς Πανδώ ρας, και τα μύρια κακά που εξαπέλυσε ανοίγοντας το πιθάρι, κι αμόμη για τον πόλεμο της Τροίας, τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, για το θεό Διόνυσο και τη λατρεία του, για τον Οιδίποδα και το γένος τω ν Λαβδακιδών, το ν Περσέα και τη Μέδουσα. Ολόκληρη η αρχαιοελληνική μυθολογία ανασυντάσσεται και αποκτά συνέχεια και συνοχή μέσα από μια αφήγηση που πρώτιστα προβάλλει την

προφορικότητά της: γλώσσα απλή και ρέουσα, παραμυθιού, με επαναλήψ εις που λειτουργούν συνδετικά τω ν επεισοδίων, έγνοια για τη σαφή νεια, την καθαρότητα του νοήματος. Μια γλώσσα που αποδόθηκε με υφολογική πιστότητα στη με τάφραση της Τιτίκας Δημητρούλια, που διατηρεί όλα τα στοιχεία της αμεσότητας αλλά και το περί τεχνο τούτης της διήγησης. Ωστόσο, ο Βερνάν, ο ερευνητής, ο αποκωδικοποιητής, ο ερμηνευτής τω ν μύθων είναι παρών. Έτσι, ανάμεσα στη διήγηση, η ερμηνεία, η ανθρωπολογική ματιά, το θεω ρητικό πόρισμα ενσω ματώ νο νται στο φαινομενικά απλοϊκό κείμενο. Οι προη γούμενες μ ελ έτες του υπεισέρχονται ως συνοπτι κά κατασταλάγματα μιας βέβαιης γνώσης. Η έν νοια της Μήτιδος, με αφορμή την ομώνυμη θεά, επανέρχεται για να δικαιολογήσει τρόπους δρά σης θεώ ν (του Δία) ή ανθρώπων (του Οδυσσέα), παραπέμποντας φυσικά στην εκτετα μένη μελέτη του του 1974 Μήτις. Η πολύτροπ η νόηση οτη ν αρχαία Ελλάδα, που δημοσίευσε μαζί με τον Μαρσέλ Ντετιέν (στα ελληνικά σε μετάφραση της Ιω. Παπαδοπούλου, εκδόσεις «Δαίδαλος-1. Ζαχαρόπουλος», 1993). Με τον ίδιο τρόπο θα δείξει τη συμβολική σχέση του διαρκώς ανανεούμενου συκωτιού του Προμη θέα που το τρώ ει ο α ετός με την έννοια τη ς κυκλικότητας του χρόνου αλλά και του διαρκώς αναγεννώμενου φεγγαριού, θα ερμηνεύσει, μέσω της σύστασης της Πανδώρας, τη διττότητα που α πέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες στη γυναίκα, δηλαδή ως ενσάρκωση της καταστροφικής αδηφαγίας και της δημιουργικής γονιμότητας. Παρουσιάζοντας το τέχνασμα του Προμηθέα τη στιγμή που πρόκει ται να οριστούν οι θέσεις, αντίστοιχα, θεώ ν και θνητών μέσω μιας σφαγής ζώου, θα ερμηνεύσει τι ακριβώς συμβολίζει το ψαχνό του κρέατος που κρατούν οι άνθρωποι και τι τα κόκαλα που δίνο νται στους θεούς τυλιγμένα στο λίπος, για να αντιπαραθέσει αφενός το καλό και άσχημο προς το κακό και όμορφο και αφ ετέρου για να αποδείξει τη θνητότητα της σάρκας που κρατούν ως τροφή το υ ς οι θνητοί και το μη μετα β λ η τό τω ν οστών αλλά και τη ζωτικότητα του μεδουλιού τους που προσφέρονται στους θεούς, θα αναλύσει την αμφίσημη έννοια τη ς φωτιάς και την προσομοίωσή της προς τον άνθρωπο, υπενθυμίζοντας τη θεϊκή καταγωγή του αλλά και το καταστροφικό ζωώδες του. θα διηγηθεί τα επεισόδια της Οδύσσειας με τρόπο παραμυθιού, αλλά θα ερμηνεύσει το ταξίδι

ίο υ Οδυσοέα ως συνάντηση είτε με πλάσματα θ ε ϊκά είτε με πλάσματα κατώτερα του ανθρώπου, υπενθυμίζοντάς μας έτσι το ιδανικό αρχαιοελληνικό «μέσον» το οποίο καταλαμβάνει ο άνθρωπος και το οποίο δεν πρέπει να υπερβαίνει ο ύ τε προς τα πάνω ούτε προς τα κάτω. 0 Οδυσσέας είναι ο άν θρωπος ο πολυμήχανος αλλά ταυτόχρονα αυτός που θέλει διαρκώς να γνωρίζει, να υπερβαίνει τα όρια τη ς ανθρώπινης γνώσης, καθώς και αυτός που διακατέχεται από το νόστο, τη ν αμείωτη επι θυμία για επιστροφή στο δικό του κόσμο. Η απο δοχή τόσο μιας θεϊκής (όπως υπόσχεται η Καλυ ψώ) όσο και μιας ζωικής (όπως πράττει η Κίρκη) μετά λ λ α ξη ς σημαίνει απώλεια τη ς πραγματικής τα υτότητα ς που ταυτίζεται με τη θνητότητα του ανθρώπου, που συμβολίζεται με το ν έρω τα για την Πηνελόπη. Την έννοια της τα υτότητα ς ο Βερνάν επαναφέρει στη διήγησή του για τις περιπέτειες του Διονύσου. Η διαφορετικότητα του νέου θεού ισοδυναμεί με την ετερότητα, την αποδοχή ή μη του άλλου. Η ε τερότητα , ενυπάρχουσα στην τα υ τό τη τα , διέπει όλο το γένος τω ν βασιλιάδων τη ς Θήβας, αυτών που προέρχονται από τον Ασιάτη Κάδμο και τους γηγενείς Σπαρτούς. Κι όμως, αυτή η άρνηση του άλλου που φτάνει στη Θήβα, το υ νεαρού α υ τό χθονος αλλά και ξένου θεού Διονύσου, η μη α νε κτικότητα απέναντι του που επιδεικνύει ο Πενθέας, θα οδηγήσουν στην ολική καταστροφή τη ς πόλης. Το δίδαγμα τω ν Βακχών, ερμ η νευ ό μ ενο σωστά, δε θα μπορούσε να είναι περισσότερο ε πίκαιρο σήμερα από ποτέ όπου η ξενοφοβία και η μισαλλοδοξία, η αντιπαράθεση παραδοσιακών ντόπιων αξιώ ν με τις ξε ν ό φ ε ρ τε ς , γνω ρίζει τη γνωστή έξαρση. Η προσπάθεια διαφ ύλαξης τη ς τα υ τό τη τα ς δ εν οδηγεί, διαδάσκει ο μύθος του Διονύσου, παρά στην πλήρη αλλοτρίωση και στην τερατωδία. Η ελκυστική ερμηνεία του Βερνάν πάνω στο μύθο του Οιδίποδα που έχει αναπτύξει διεξοδικά στο βι βλίο που συνέγραψε μαζί με τον Βιντάλ-Νακέ, Μύ θος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα, επαναδιατυπώνεται συνοπτικότερα εδώ στο σχετικό με τον Οιδίποδα και τους Λαβδακίδες κεφάλαιο. Η ερμ η νεία του Βερνάν, υπερβαίνοντας και (στην εκτενέ στερη ανάπτυξη το υ Μύθος και τραγω δία) α να κρούοντας τη φροϊδική περί οιδιπόδειου ερμηνευ τική, αναλύει τόσο το μύθο όσο και την τραγωδία με ανθρω πολογικούς καθαρά όρους, θ έτο ν τα ς στο επίκεντρο τη ν ίδια τη ν ανθρώπινη φύση και

την ύβρι απέναντι στη φυσική τά ξη και αρμονική κοινωνική διαδοχή. 0 Οιδίπους είναι ένα ακόμη πα ράδειγμα της συνύπαρξης τω ν αντιθέτω ν σε ένα και το α υτό πρόσωπο: του θεϊκού και του ζω ώ δους, του ανώ τερου (Τύραννος) και του κατώ τε ρου (μίασμα). Είναι αυτός που «άοικος», άπολις στην ουσία, θα καταλήξει μέτοικος στην Αθήνα, αλλά και ευνοούμενος. 0 μιαρός θα γίνει συγχρό νως και ο προστάτης της νέας του πόλης. Συγχω νεύσεις τω ν αντιθέτων, αντιστροφές καταστάσε ων, ανάδειξη τω ν βαθύτερων δομών που διέπουν τους μύθους και τα επιμέρους στοιχεία τους, αυτά είναι τα υλικά που διαπραγματεύεται κάτω από τις διηγήσεις του ο Βερνάν. Τα ίδια στοιχεία εντοπίζει διηγούμενος το μύθο του Περσέα και της Ανδρομέδας, τη νίκη του πρώ του πάνω στις Γοργόνες με αποτέλεσμα το κόψι μο του κεφαλιού της Μέδουσας, αναδεικνύοντας, στο όλο εγχείρημα, τη σημασία του βλέμματος, του καθρεφτίσματος, της αντανάκλασης. Στοιχεία που συναντούν ολόκληρη τη σύγχρονη «μυθολο γία» της εικόνας στις διαφορετικές εκφάνσεις της. Με όλα τα παραπάνω, τα «παραμύθια» του παπ πού Ζιπέ δεν είναι ά λλο από το απόσταγμα μιας βαθιάς γνώσης της ελληνικής μυθολογίας και τα υ τόχρονα τη ς περί μύθων ανθρωπολογικής θεω ρίας. Έτσι, το βιβλίο, μέσω της καίριας στης ροή αλλά και στις θεωρητικές αποδόσεις μετάφρασης της Τ. Δημητρούλια, αποδεικνύεται σε απολαυστι κό ανάγνωσμα για όλους. Μήπως θα έπρεπε να συστήνεται και στους Έ λληνες ή ελληνόφ ω νους μαθητές Γυμνασίου-Λυκείου ως δελεαστικός τρ ό πος εμπέδωσης της μυθολογίας μας αλλά και της ερμηνείας της; □

ΤΑΞΙΔΙΑ

Τα ταξίδια του Α. Δουμά ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΟΥΜΑΣ

Μύθοι και θρύλοι των μ€γάλων δρόμων Μτφρ.: Λήδα Παλλαντίου Αθήνα, Καλιντης, 2001 Σελ. 274 ι περισσότεροι γνωρίζουν τον (πατέρα) Αλέ ξανδρο Δουμά (1802-1870) από τα δύο διά σημα έργα του Οι Τρεις Σωματοφύλακες και Ο Κόμης Μοντεχρίστος, τα αριστουργήματα εκείνου του είδους του ιστορικού μυθιστορήματος που ο νομάστηκε «του μανδύα και του ξίφους». Ο Δουμάς, ωστόσο, τα ξίδ εψ ε πολύ. Και ξό δ εψ ε στις περιηγήσεις του περισσότερο χρόνο απ' όσο ο Σατομπριάν και ο Ιούλιος Βερν, αφήνοντας είκο σι πέντε τόμους με Ταξιδιωτικές εντυπώσεις στα Άπαντά του. Σ' αυτό ακριβώς οφ είλεται η παγκο σμιότητα του: το στοιχείο που απέδιδε ο Βίκτωρ Ουγκό στη μυθοπλασία το υ Δουμά. Χωρίς να το ξέρει, ο Αλέξανδρος Δουμάς συμπεριφέρθηκε σαν εθνογρά φ ο ς που π εριέσωσε το λαϊκό μύθο και τη ν τοπική παράδοση με τη ν απαράμιλλη τέχνη του αφηγητή. Και αν, για μερικούς, θα ήταν δυνα τό να ουγκριθεί το πρωτότυπο με τη μεταγραφή, η τε λ ε υ τα ία θα κρατούσε αναμφίβολα τα σκή πτρα. Το βιβλίο Μύθοι και θρύλοι τω ν μεγάλων δρόμων περιλαμβάνει αφηγήσεις από το Εξ-λα-Σαπέλ, τον Ρήνο, την Ελβετία, την Προβηγκία, τη Νάπολη, την Τύνιδα και τη Ρωσία. Τα πιο γοητευτικά πλάσματα είναι τα πρόσωπα από τα οποία λείπει κάθε μυστή ριο και τα οποία αποκαλύπτουν τον εαυτό τους ο λόκληρο μονομιάς. Μολονότι θέλγουν οι εντυπω σιακές μορφές, όπως του Καρλομάγκνου και του Ιβόν του Τρομερού, εκείνοι που συγκροτούν την πλέον ελκυστική πινακοθήκη τω ν πορτρέτων είναι οι ιππότες, οι χωρικοί, οι αρχιτέκτονες, οι έμποροι,

οι ιερείς, οι μουσικοί, οι βαρκάρηδες και οι υπηρέ τες που εμπλέκουν τον πραγματικό κόσμο με τις νεράιδες, τις σειρήνες, τα ξωτικά, τους δράκοντες και τα φαντάσματα - με όλα, δηλαδή, τα πλάσμα τα της φαντασίας και του επέκεινα. 0 αναγνώστης αποσπάται από το παρόν με το άγ γιγμα του υπερφυσικού και του μυστηριώ δους, αλλά και με το χιούμορ. Μύθοι και θρύλοι τω ν αν θρώπων, τω ν λαών, της φύσης, τω ν τεχνικών και της εμπειρίας είναι τα υλικά με τα οποία ο Δουμάς κληροδότησε μια «θεωρητική» άποψη στη βάση της οποίας η αληθινή σοφία δύναται να είναι συ νοδός της απλότητας και ότι αυτή, εφ ' όσον μέσα της η καρδιά δίνει οδηγίες στο νου, κάνει περιττές τις μεγά λες θεω ρητικολογίες της λογιότητας και ατελή όλα τα θορυβώδη δόγματα. Παρ' όλη την αφέλεια, τις αφηγήσεις διαπερνά ένας άνεμος σο βαρότητας που παραμένει παντού αισθητός. Πρό κειται, άλλωστε, για αμφιβολίες και σκεπτικισμούς που αγγίζουν ύψιστα κοινωνικά, πνευματικά και η θικά ζητήματα, όπως αυτά της δικαιοσύνης, τω ν σχέσεων, της αξίας της ύπαρξης ή της ζωής μετά το θάνατο. Η ιστορία από την Τύνιδα με τίτλ ο Οι βαμβακεροί σκούφοι, λόγου χάρη, α π οτελεί μια πραγματεία του αισθήματος περί δικαίου. Το βι βλίο θα δώσει απολαύσεις σε μικρούς και μεγά λους. ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

C& 90

ΠΑΙΔΙΚΑ

Οι ήρωες και η ανεργία ΣΙΛΒΕΝ ΤΡΙΝΤΕΛ

Μακάρι να ήμουν ο Ιπτάμενος Ήρωας

Εικον.: Σιζάν Λανγκλουά Μτφρ.: Ειρήνη Μάρρα Αθήνα, Κέδρος, 2001 Σελ. 64

μικρούλης Λουί ταυτίζεται με τον αγαπημένο του λογοτεχνικό ήρωα, το ν Ιπτάμενο Ήρωα. θέλει, όπως κι αυτός, να σώοει τον κόσμο α πό τη φτώχεια και τους κατατρεγμούς. Όνειρό του είναι ν' αποκτήσει τη στολή αυτού του ήρωα. Κι ε νώ ενόψει τω ν Χριστουγέννων ετοιμάζονται στο σχολείο του να βοηθήσουν τους φτωχούς πηγαί νοντας υλικό και τρόφιμα, μαθαίνει ότι ο πατέρας του εκείνες τις μέρες χάνει τη δουλειά του. Ύστε ρα από πολλά απρόοπτα ο Λουί θ' αποκτήοει, μ' ένα συγκινητικό τρόπο, τη στολή από τον πατέρα του. Ο πατέρας του αργότερα θα βρει δουλειά. Στην ιστορία αποτυπώνεται η μερική «πραγμάτω ση» του λογοτεχνικού γεγονότος από το φανταοιακό στο πραγματικό επίπεδο. 0 Ιπτάμενος Ήρωας έχει δανείσει το όνειρο στον αναγνώστη του. Κι αυτός, έχοντας αρωγό το ν Ήρωα, εμπνέεται και βλέπει τα πάντα από την οπτική του, συνθέτοντας

φαντασιακές με πραγματικές καταστάσεις. Πρό κειται για ενός είδους πραγμάτωση του μαγικού, το οποίο α π ελευθερώ νει και μετασχηματίζει σε πρακτική η λογοτεχνία. Ένα βιβλίο απολαυστικό, τρυφερό, ποιητικό και α πόλυτα παιδικό. Με την έννοια ότι ο συγγραφέας βλέπει τα γεγονότα από την οπτική τω ν παιδιών. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μέσα από πολλές ε ντάσεις στην πλοκή, φορτίζει συγκινησιακά την α τμόσφαιρα και συνάμα η ποιητική αφαιρετικότητα αμβλύνει τον έντονο συναισθηματισμό σ' εκείνες τις περιπτώσεις όπου αυτός τείνει να υπερτερή σει. (Για αναγνώστες από 8 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΑΝΤΡΕΑΙ ΦΡΑΓ Βρισκόμασταν στις τελικές διαδικασίες ολοκλήρωσης του αφιερώματος στον Αντρέα Φραγκιά όταν πληροφορηδήκαμε το θάνατό του. Γνωρίζαμε φυσικά ότι ο αείμνηστος, πλέον, συγγραφέας και δημοσιογράφος Βασανι ζόταν από προβλήματα υγείας, η είδηση του χαμού του όμως μας ξάφνια σε δυσάρεστα και μας λύπησε Βαθιά. Έτσι όπως ήρθαν τα πράγματα, το αφιέρωμα αποτελεί ελάχιστο φόρο τιμής σε έναν από τους πιο σημαντικούς, αλλά όχι προβεβλημένους, συγγρα φείς της μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας. Ολιγογράφος αλλά ουσιαστικός όσο ελάχιστοι, ο Α. Φραγκιάς συνδύασε στο έργο του ένα βαθύ και πολύπλευρο προβληματισμό όσον αφορά ζητή ματα γραφής, αφήγησης και γλώσσας και, ταυτόχρονα, έναν πάντα επί καιρο (ακριβέστερα: διαχρονικό) προβληματισμό πάνω στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία και ιστορία. Μέσα από το αφιέρωμα που ακολουθεί προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε ξεχωριστά καθένα από τα τέσσερα μυθιστορήματα που εξέδωσε όσο Βρι σκόταν εν ζωή ξεχωριστά, αλλά και το έργο του συνολικά. Προσπαθήσαμε επίσης να μιλήσουμε για τη σχέση του έργου του Α. Φραγκιά με τις νεότερες γενιές μέσα από τη διδασκαλία των Βιβλίων του, ενώ μιλήσαμε με το σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη για την ταινία Happy Day, η οποία έχει πολλά δάνεια στοιχεία από το μυθιστόρημά του Λοιμός, για τη συνεργασία του με το συγγραφέα και τις προσωπικές του αναμνήσεις από τα γυρίσμα τα της συγκεκριμένης ταινίας. Ελάχιστος φόρος τιμής, λοιπόν, αλλά και μια προσπάθεια να συζητηθεί εκ νέου η σπάνια περίπτωση ενός συγγραφέα ο οποίος μίλησε ελάχιστα δημόσια, έγραψε επίσης λίγο, τουλάχιστον σε σύγκριση με άλλους, σύγχρο νους ομοτέχνους του, αλλά ό,τι έκανε το έκανε ουσιαστικά και με βαθύ αί σθημα ευθύνης απέναντι στην προσωπική του περιπέτεια, καθώς και στη συλλογική περιπέτεια της νεότερης ελληνικής ιστορίας και λογοτεχνίας.

Κ I Α Σ ( 19 2 1- 20 0 2 ]

Επιμέλεια αφιερώματος: Ηλίας Μαγκλίνης

Χρονολόγιο Αν τ ρ ί ο Φ ρ α γ κ ι ά

της Ε Ρ Η Σ Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

1921: Γεννιέται στην Αθήνα. Γονείς του ο Εμμανουήλ Φραγκιάς (δημό

σιος υπάλληλος, από την Ανώπολη Σφακίων, 1873-1930) και η Αλεξάν δρα (Αθήνα, 1893-1981). 1939 : Αποφοιτά από το πρακτικό τμήμα του Βαρβάκειου Πρότυπου Λυ

κείου, Συμμαθητής του ο Άρης Αλεξάνδρου, με τον οποίο δένεται με θερμή φιλία. Στη διάρκεια των μαθητικών του χρόνων δημοσιεύει τέσσε ρα διηγήματα στο περιοδικό του σχολείου του Μαθητική Ζωή. Παράλλη λα με το γράψιμο ζωγραφίζει. Εγγράφεται στην Ανώτατη Σχολή Οικονομι κών και Εμπορικών Επιστημών (ΑΣΟΕΕ) αλλά δεν παίρνει πτυχίο. Συνδέε ται με τη Φοιτητική Κομμουνιστική Οργάνωση. 1940 : Πρώτη του δημοσιογραφική δουλειά στο περιοδικό Παρασκήνιο

με συνεντεύξεις καλλιτεχνών. Από τις πρώτες μέρες της Κατοχής εντάσ σεται σε αντιστασιακή ομάδα μαζί με τον Άρη Αλεξάνδρου, τον Γεράσιμο Σταύρου, τον Χρήστο θεοδωρόπουλο, τον Λεωνίδα Τζεφρόνη κ.ά. Εργά ζεται στον παράνομο Τύπο. Αρχίζει να γράφει ένα μυθιστόρημα αλλά δεν το ολοκληρώνει. Κατόπιν γράφει δεύτερο μυθιστόρημα με τους ίδιους ήρωες το οποίο ολοκληρώνει αλλά καταστρέφεται αργότερα εξαιτίας των περιπετειών της ζωής του. 1945 : Δημοσιογράφε! επαγγελματικά στην Ελεύθερη Ελλάδα, απογευ

ματινή εφημερίδα του ΕΑΜ. Αρχισυντάκτης είναι ο Τάοος Χάίνογλου, που υπήρξε ο δάσκαλός του στη δημοσιογραφία, και βοηθός του ο Δημ. Χα τζής. Αναλαμβάνει το οικονομικό ρεπορτάζ και το υπουργείο Ανεφοδια σμού. Ολοκληρώνει το τρίτο μυθιστόρημά του, με τίτλο Επιστροφή (ένα κεφάλαιο δημοσιεύεται το 1976). 1947 : Αρχίζει να γράφει το Άνθρωποι και σπίτια. Μάρτιος: συλλαμβάνεται μαζί με άλλα πεντακόσια άτομα και εξορίζεται στον Άγιο Κήρυκο Ικα ρίας βάσει ενός νόμου περί ληστείας που προβλέπει ποινές για τους παρέχοντες άσυλο στους τροφοδότες των ληστών. Ανάμεσα στους συνεξόριστους είναι και ο Δημήτρης Χατζής. Οκτώβριος: απολύεται με την «α ποσυμφόρηση» τω ν νησιών της κυβέρνησης Σοφούλη. Χωρίς σταθερή εργασία.

1 9 4 9 , Σεπτέμβριος: παρουσιάζεται στην Κόρινθο για να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία. 1 9 5 0 , Ιανουάριος: εξαιτίας τω ν κοινωνικών του φ ρο νημάτων οδηγείται στη Μακρόνησο (θ' τάγμα), Οκτώ βριος: παίρνει άδεια για ένα χρονικό διάστημα, επανέρ χεται και παραμένει ως το 1952. 1 9 5 3 : Επιστρέφοντας από τη Μακρόνησο αρχίζει να εργάζεται σε διάφορες εφημερίδες: Εμπρός, Φιλελεύ θ ερ ο ς Ώρα, Αλλαγή, Αυγή και Α νεξά ρ τητος Τύπος. Στην τελευταία, για ένα περίπου εξάμηνο, γράφει μαζί με τον Νίκο Βώκο τη δισέλιδη εβδομαδιαία «εφημερί δα» Η εφημερίς των αιώνων. Παγκόσμια Επιθεώρησις Ιστορίας και Πολιτισμού, όπου σχολιάζει με τη μορφή σύγχρονου ρεπορτάζ τα μεγάλα γεγονότα τη ς ιστο ρίας. Αρχίζει να γράφει ένα ακόμη μυθιστόρημα. 1955: Εκδίδει το Άνθρωποι και οπίτια. i9 6 0 : Αρχίζει να εργάζεται στις Εικόνες και στη Μεσημ βρινή. Προβάλλεται η ταινία Το μεγάλο κόλπο (αρχικός τίτλος Η έκτη μέρα) του Χρήστου θεοδωρόπουλου με σενάριο δικό του σε συνεργασία με τον Νίκο Βώκο. 1961: Προσπαθεί να ξαναγράψει το δεύτερο, χαμένο, μυθιστόρημά του (δημοσιεύεται μόνο ένα κεφάλαιο το 1977). Το Άνθρωποι και σπίτια εκδίδεται μεταφρασμένο στα γερμανικά από την Ulla Hengst και τη Melpo Axioti στην ανατολική Γερμανία (Menschen und Hauser. Volk und Welt). 1962: Εκδίδεται το μυθιστόρημά του Η καγκελόπορτα. Καλοκαίρι: παίζεται το θεατρικό έργο Πέντε στρέμματα παράδεισος που έγραψε σε συνεργασία με τον Γεράσι μο Σταύρου.

καταστρέφεται και μαζί του και το βιβλίο. Μάιος-Οκτώβριος: προσπάθεια μόνιμης εκγατάστασης στο Παρίσι μαζί με την οικογένειά του (τη γυναίκα του Κούλα και τις δυο του κόρες). Επιστροφή στην Ελλάδα. Εργάζεται στην εγκυκλοπαίδεια Δομή και μεταφράζει. 1971: Κυκλοφορεί στο Παρίσι η Καγκελόπορτα σε γαλ λική μετάφραση της Nicole Zurich (La grille, «Gallimard»). 1 9 7 2 : Εκδίδεται ο Λοιμός με αρκετές αλλαγές. Ένα α πόσπασμα δημοσιεύεται στο πρώτο τεύχος του περιο δικού Αντί, του οποίου η έκδοση διακόπτεται από τη χούντα.

1964: Ταξιδεύει στην Ουγγαρία και τη Ρουμανία με την ευκαιρία τη ς μ ετά φ ρ α σ η ς στις χ ώ ρες α υ τέ ς το υ Άνθρωποι και σπίτια (ουγγρικά από το ν Laszlo Tarr: Emberek 6s hazak, «Kossuth», 1965, και ρουμανικά από την Polixenia Karambi: Oameni ξι ca^e «Editura pentru Literatura Universal». Κατόπιν επισκέπτεται τη Σοβιετι κή Ένωση, όπου το 1965 μεταφράζεται η Καγκελόπορτα από τη Nina P odjiem skaja iZ h e le zn ie Vorota, «Progress». Ένα εκτενές ρεπορτάζ που ετοίμασε από το ταξίδι αυτό παραμένει ανέκδοτο (εκτός από ένα πο λύ μικρό μέρος του, που δημοσιεύεται το 1981 στο Αντί, με τίτλο «Με δεμένες τις βαλίτσες».

19 7 5: Συμμετέχει στον «Ελληνικό μήνα» του Λονδίνου. Απόσπασμα από ανέκδοτο μυθιστόρημά του (Εκείνος που έλειπε) δημοσιεύεται στον Ηριδανό, τεύχος 1/13, Αύγουστος-Σεπτέμβριος.

196 7 : Το τρίτο μυθιστόρημά του, Λοιμός σε μια πρώ τη μορφή με τίτλο Τα ζώα και υπότιτλο Σημειώσεις φυ σικής ιστορίας, είναι έτοιμο να εκδοθεί από το «θεμέ λιο». Μετά την 21η Απριλίου, όμως, το τυπογραφείο

1 9 7 6 : Ως απεσταλμένος της Καθημερινής κάνει ένα σύντομο ταξίδι στην Αυστραλία. Αργότερα ταξιδεύει στην Ανατολική Γερμανία. Γυρίζεται η ταινία Happy Day του Παντελή Βούλγαρη, βασισμένη στο Λοιμό. Από-

1 9 7 4 : Με τη μεταπολίτευση αρχίζει να δημοσιογράφε! στην Καθημερινή, απ' όπου παραιτείται μόλις ο Κοσκωτάς αναλαμβάνει την εφημερίδα.

οπασμα από ανέκδοτο μυθιστόρημά του (Επιστροφή) δημοοιεύται στην Ελληνική πεζογραφία, 1976, «Ερμείας».

1 9 9 4 : Αφιέρωμα του περιοδικού της Πάτρας Ελίτροχοςστο έργο του (τεύχος 2, Απρίλιος-Ιούνιος).

1977? Κυκλοφορεί η Καγκελόπορτα στην Ουγγαρία με τα φ ρ α σ μ έν η από τη Βαγγελιώ Τσαρούχα και το ν Kalman Szabo (A vasracsos Kapu, «Euitpa»). Κεφάλαιο από ανέκδοτο μυθιστόρημά του (Ως τη γέφυρα) δημο σ ιεύεται σε έκδοση τω ν μαθητώ ν το υ ΚΕ' Λυκείου Αρρένων Αθηνών.

1995: Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Κέδρος» αγγλική μετάφραση της Καγκελόηορτας (The Courtyard. Μετά φραση Martin MckinseY). Με την ευκαιρία των πενήντα χρόνων από την έκδοση του πρώτου μυθιστορήματος του οργανώνονται μια σειρά από εκδηλώσεις για το έρ γο του: 21 Μαρτίου, Πάτρα, με ομιλητές τον Α. Αργυρί ου, τον Γ. Γιατρομανωλάκη και τον Τ. Καρβέλη. Απρί λιος: Πανεπιστήμιο Αθηνών, με ομιλητή τον Γ. Γιατρο μανωλάκη. 24 Νοεμβρίου, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, με τον Α. Αργυρίου, τον Γ. Γιατρομανωλάκη, τον Σπ. Πλασκοβίτη και τον Στέφανο Τασσόπουλο.

1978: Η Καγκελόπορτα γυρίζεται ταινία από τον Δημιίτρη Μακρή. Κυκλοφορεί στο Παρίσι ο Λοιμός σε γαλλι κή μετάφραση το υ Jacques Lacarrtere (ί'έρίόέηηΐθ, «Callimard»). Σεπτέμβριος συζήτηση με τον Δ. Μαρωνίτη και τον Α. Αργυρίου στα γραφεία τη ς εφημερίδας Αυγή για τον Ά. Αλεξάνδρου με αφορμή τον πρόσφατο θάνατό του. 1979: Αρχίζει σποραδική συνεργασία με το A m Νοέμ βριος: ταξιδεύει στην Κύπρο, όπου δίνει διάλεξη με θέ μα «Ιστορία και επικαιρότητα στο μυθιστόρημα». 1981-1982: Μέλος της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων. 1 9 8 3 : Κυκλοφορεί μεταφρασμένος ο Λοιμός στη Σο βιετική Ένωση. 1985: Εκδίδεται ο πρώτος τόμος του μυθιστορήματος του Το πλήθος ίο δεύτερος τόμος εκδίδεται το 1986). 1987: Παίρνει το Α' Κρατικό Βραβείο για το Πλήθος. 199 0 : Στη δεκαετία του '90 δημοσιεύει εκτενή άρθρα για τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη ν κατάσταση στα Βαλκάνια στην εφημερίδα Τα Νέα.

1 997: Κεφάλαιο από ανέκδοτο μυθιστόρημά του δημο σιεύεται στο περιοδικό Θέματα Λογοτεχνίας (τεύχος 4). 2 0 0 0 : Τιμάται με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτε χνίας για το σύνολο της δημιουργίας του. Αφιέρωμα το υ περιοδικού Α ντί στο έργο του (τεύχος 714, 26 ΜαΤου) 2 0 0 2 , 6 Ιανουάριου: Πεθαίνει ήρεμα ύστερα από μα κρόχρονη ασθένεια. □

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Για τη σύνθεση του Χρονολογίου στηρίχτηκα στην εργασία μου: «Αντρέας Φραγκιάς. Στοιχεία της ζωής και του έργου του». (Αντίτεύχος 714,26 Μαΐου 2000, σ. 11-14, όπου και η Εργογραφία και Βιβλιιογραφία του) καθώς και σε νεότερη έ ρευνα.

Ο ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ μάλλον ολιγογράφος συγγραφέας. Μέσα στις τέσσερις δεκαετίες της συγ γραφικής του δράσης δημοσιεύει μόνο τέσσερα μυθιστορήματα (ένα ανά δεκαετία): Άνθρωποι και σπίτια (1955), Η καγκελόπορτα (1962), Λοιμός (1972) και το δίτομο Πλήθος (1985-86). Όμως παρά το φειδωλό της γραφής του, ο Φραγκιάς βαραίνει πολλαπλά στη συνείδηση των Ελλήνων αναγνωστών αλλά και στην απρόσωπη γραμματολογία μας - για την ουσιαστική συμβολή του στην υπόθεση της σύγχρονης μυθιστο ριογραφίας μας, τόσο για τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνει και πραγματώνει το θέμα του όσο και για το ήθος του λόγου και των αισθημάτων του. Ο Φραγκιάς ανήκει στη λεγάμενη πρώτη περίοδο της μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας, δηλαδή συμμετρόται με εκείνους τους συγγραφείς που ως έφηβοι ή νέοι άνδρες (και νέες γυναίκες) επιβιώνουν μέσα από τον Πόλεμο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο και εμφανίζονται στο χώρο της λογοτεχνίας μες στη δεκαετία 19451955. Ως εκ τούτου είναι φυσικό ότι οι εμπειρίες τους ανήκουν κατά τεκμήριο (και σε αυτό άλλωστε επιμέ νουν) στις περιπέτειες και στα σκληρά χρόνια που βίωσαν. Πρόκειται για μια γενιά πεζογράφων που δοκιμά ζουν τα τρυφερά τους νιάτα μέσα σε πολέμους, πείνες, κακουχίες, διώξεις και βασανιστήρια... Γιώργης Γιατρομανωλάκης

Ά ν θ ρ ω π ο ι και σπί τι α Τα π ρ ώ τ α Θ ε μ έ λ ι α τ η ς α λ λ η γ ο ρ ί α ς και του συμβό λ ο υ οτη ν πεζ ο γ ρ α φ ί α του Αν τρέα Φραγκιά

του Β Α Γ Γ Ε Λ Η Χ Α Τ Ζ Η Β Α Σ Ι Λ Ε Ι Ο Υ

αρά τον πρόδηλο ρόλο που έχουν παίξει η πολιτική και η ιστορία στην τριαντάχρονη διαδρομή της πεζογραφίας του, ο Αντρέας Φραγκιάς θητεύει μόνο εμμέσως στο ρεαλισμό ή, εν πόση περιπτώσει, για να χρησιμοποιήσω μια ελαφρώς περιπλοκότερη δια τύπωση, υιοθετεί ένα ρεαλισμό με πρωτίστως αλληγορικό και συμβολικό χαρακτήρα. Το πράγμα γίνεται αμέοως φανερό στο Πλήθος (1985 και 1986) και οπωσδήποτε στο Λοιμό (1972) και στην Καγκεόόπορτα (1962), παρά τις δεδηλωμένες αναφορές και των τριών έρ γων στην Κατοχή και στον Εμφύλιο ή στη Μακρόνησο και στην απριλιανή δικτατορία των συνταγματαρχών, ξεκινάει, όμως, ήδη από το Άνθρωποι και σπίτια, το μυθιστόρημα με το οποίο κάνει ο Φραγκιάς το ντεμπούτο του στα γράμματα εν έτει 1955. Κι αν κάτι ακριβώς θα προσπαθήσω να αποδείξω εν συνεχεία, τούτο δεν είναι άλλο από το ότι ο συγγραφέας εμφανιξεται από την πρώτη στιγμή της εισόδου του στο λογοτεχνικό στί βο προετοιμασμένος για τη μελλοντική πορεία του - πορεία που έρχεται στην ωριμότητά της να ολοκληρώσει με πλήρη εσωτερική συνέπεια τα αρχικά της βήματα, θα χρειαστεί, ωστόσο, να προχωρήσουμε σιγά σιγά, αν θέλουμε να κατανοήσουμε εις βάθος (αλλά και με κάποιο σύστημα) ποια θεμέλια ρίχνει καθώς και ποιες προοπτικές ανοίγει για τους κατοπι νούς του σταθμούς με το Άνθρωποι και σπίτια ο Φραγκιάς. Το αφηγηματικό τοπίο του πρώτου μυθιστορήματος του Φραγκιά είναι εν πρώτοις πολύ καθαρό και χειροπιαστό: ο αφηγητής καταγράφει τα συ μπιεσμένα πάθη μιας εργατικής συνοικίας στην Αθήνα ένα μόλις χρόνο μετά το τέλο ς της Κατοχής. Τα πάντα εδώ είναι ρημαγμένα και αφημένα στην πιο τρομακτική εγκατάλειψη: ένα μέρος της μικρής πολιτείας έχει μετατραπεί σε αποκαΐδια, ύστερα από τη φωτιά που έβαλαν οι Γερμανοί λίγο πριν από την αποχώρησή τους, ενώ το εργοστάσιο το οποίο έδινε δουλειά και ζωή στους περισσότερους κατοίκους παραμένει πεισματικά κλειστό, εκτρέφοντας μια νοσηρή και ως τα όρια της φτώχειας ανεργία. Μοναδική ελπίδα, ένα καινούριο εργοστάσιο, που χτιξεται κοντά στο πα λιό και μπορεί να ξαναδώσει εργασία. Μοναδική επίσης προσωπική κατα97

...Άνθρωποι και σπίτια: ταιριάζει η ατμόσφαιρα ενός γλυκού και μελαγχολικού συνοικιακού α πογεύματος όπως ήταν οι αθηναϊκές συνοικίες γύρω στο '45, αμέσως μετά την Απελευθέρω ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ ση. Μια γειτονιά εργα τική με χαμηλά σπίτια στην οποία μπορεί μεν το εργοστάσιο να είναι κλειστό και οι άνθρω ποι να βρίσκονται χω ρίς εργασία, αλλά που τα χρώματα είναι ακό μα γαλάζια, ρόδινα και όπου η σκόνη σηκώνε ται δοξαστικά. Οι ά ν θρωποι εκ εί κοιτάζουν ένα φίλο τρυφερά, μια κοπέλα λατρευτικά. Κι ας διαφεύστηκαν σε όσα τους υποσχέθηκαν ό ταν θα τέλειω νε ο πόλεμος, εκείνοι έχουν για στήριγμα την πίστη τους σε μια ιδεολογία και την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή...

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΣΠΙΤΙΑ

b&-.jf

Μένης Κουμανταρέας

φυγή (και αυταπάτη), τα κυριακάτικα παιχνίδια της τοπι κής ποδοσφαιρικής ομάδας, που προσφέρουν μια έστω μερικών ωρών λύτρωση από τη βαριά πίεση και ασφυ ξία. Όσο για εκείνους που συμμετέχουν εκόντες άκοντες σ' αυτό τσ δύστροπο, θλιβερό και κάποτε σχεδόν μακάβριο παιχνίδι, δε διαθέτουν κανένα (ατομικό ή συλλογικό) στήριγμα. 0 Αργύρης και η Γεωργία, η Αγγε λική και ο Πέτρος, η Αρετή και ο Αποστολής, ο Αλέκος και ο Γρηγόρης, ο Ηλίας και η Όλγα, η Τασία και ο Τέλης, ο Κοσμάς και η Βάσω, η Σοφία και ο Παρασκευάς, αλλά και ο Φώτης, ο Χαράλαμπος, ο Νίκος, η Φωτεινή ή ο Θανάσης δεν είναι τίποτε άλλο από ενεργούμενα μιας υπέρτερης και καθ' όλα βλοσυρής δύναμης, η ο ποία μπορεί να καταστρέφει τα πάντα, ανεξαρτήτως των όποιων προσπαθειών θελήσουν να καταβάλουν τα πρόσωπα προκειμένου να αντιμετωπίσουν ή και να αλ λάξουν ιη μοίρα τους. Να, λοιπόν, μια συνθήκη την οποία κάλλιστα θα μπο ρούσαμε να ονομάσουμε ρεαλιστική: μια πολύ κρίσιμη πολιτική και ιστορική περίοδος (η Ελλάδα μόλις βγαίνει από τη δίνη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου), μια εξαιρετικά δύσκολη οικονομική και κοινωνική κατάστα ση (η μετακατοχική αποβιομηχάνιση δημιουργεί λού98

μπεν φαινόμενα για μια παραλυμένη εργατούπολη), ό πως κι ένα πλήθος καραβοτσακισμένων ατομικών υ πάρξεων, που αδυνατούν σ' ένα τόσο απαγορευτικό πλαίσιο να ξεπεράσουν οποιοδήποτε από τα δεινά τους. Παρ' όλα αυτά, το Άνθρωποι και σπίτια αντιστέκε ται από την πρώτη ώρα, αλλά και σε όλη την εξέλιξή του, σε μια απρόσκοπτη ρεαλιστική ανάγνωση. Και τού το ας το εννοήσουμε διττώς: τόσο στο επίπεδο της συ νάρτησης του αφηγηματικού κόσμου με την εποχή του και με το ιστορικό του περιβάλλον όσο και στο επίπεδο της ακρίβειας ή της αληθοφάνειας με την οποία αναπαράγεται η πραγματικότητα στο εσωτερικό του ίδιου κό σμου. θα χρειαστεί, εντούτοις, να προχωρήσουμε και πάλι αργά. Τι συμβαίνει, άραγε, κατ' αρχάς, και ακούμε τόσο λίγο τη βουή και τον αχό της εποχής μέσα στις σελίδες του Άνθρωποι και σπίτια; Με την εξαίρεση του σιβυλλικά δοσμένου βομβαρδισμού του Πειραιά και της ακροθιγούς περιγραφής της αποχώρησης των Γερμανών, πού είναι τα άλλα μείζονα γεγονότα του καιρού; Πού βρί σκονται ο πυρετός των πολιτικών μεταβολών των ημε ρών και τα προανακρούσματα του Εμφυλίου; Πού έ χουν πάει οι μνήμες του ελληνοίταλικού πολέμου και της μισητής ναζιστικής κυριαρχίας; Κι ακόμη, τι έχουν α πογίνει οι δυναμικές κινητοποιήσεις της Αντίστασης στα μεγάλα αστικά κέντρα και στο βουνό; Γιατί τίποτε από όλα αυτά δεν περνά ούτε σε γραμμή μακρινού ορίζο ντα από το Άνθρωποι και σπίτια; Διαβάζω, μήπως, πολύ στενά και προκατειλημμένα; Απαιτώ περισσότερα από όσα έχει αποφασίσει να απαιτήσει για τους όποιους δι κούς του λόγους ο συγγραφέας; Ή τάχα επιζητώ από ένα μυθιστόρημα τις εξαντλητικές αναφορές ενός επι στημονικού πονήματος; Όπως κι αν απαντήσουμε δεν πρόκειται, πιστεύω, για ζήτημα υποκειμενικής προσέγ γισης, αλλά για ορισμένες λαβές από τις οποίες το ίδιο το κείμενο μας επιβάλλει να πιαστούμε. Και για να δού με πού μας κάνουν να στραφούμε κάποιες τουλάχιστον από το ύ τες τις λαβές, δεν έχουμε παρά να ξανατρέξουμε τη διαδρομή που κάναμε ως εδώ - τώρα, όμως, προς μια κάπως διαφορετική και μάλλον τροποποιημέ νη κατεύθυνση. Η πλοκή του Άνθρωποι και σπίτια εκκινεί από το πρό σφατο παρελθόν, για να σταθμεύσει εν ακινησία στο παρόν και να προδιαγράφει λιτά και αχνά ένα σε κάθε περίπτωση πολύ αβέβαιο μέλλον. Το παρελθόν είναι η μεγάλη πυρκαγιά: τα καμένα σπίτια, τω ν οποίων η σκιά βαραίνει τυραννικά στη συνείδηση, αλλά και στο υποσυνείδητο τη ς εργατούπολης, Το παρόν είναι η κλειστή φάμπρικα: η αποκοπή τω ν ανθρώπων από τη ζωική τους πηγή και η καταβαράθρωσή τους στην α-

ΟΛ. Φραγκιάς οτο απίτι τοιι, οτο Λόφο Ικοοζέ. Ιτους τοίχους οι πίνακες του νυπαρξία. Όσο για το μέλλον, παίρνει τη μορφή της νέας φάμπρικας: ένα δημιούργημα παραδομένο στις αδιευκρίνιστες (αν όχι και σκοτεινές) προθέσεις τω ν απρόσωπων ιδιοκτητών του, που δεν υπόσχονται κα μιά άμεση ανακούφιση, καμιά ικανοποίηση και καμιά διέξοδο για το άνεργο, κυριολεκτικά λιμασμένο πλή θος. Τι μπορούμε να ξεχω ρίσ ουμε σ' α υτό το ήδη συμβολικό στην τριφυή δομή του σύμπλεγμα; Το συ γκεκριμένο, το επιμέρους και το προσωρινό επιστρα τεύονται για να εκπέμψουν τη λάμψη του αφηρημένου, του γενικού και του διαχρονικού, Είναι μια πολύ ωραία φράση και ιδέα του Κόλεριτζ, στη θεωρία του για τη δημιουργία το υ λογοτεχνικού συμβόλου, α ντλημένη από την κλασική (και όχι τόσο ξεπερασμένη ή παροπλισμένη) Θ εωρία λο γ ο τεχ ν ία ς ι ου Rene Wellek και του Austin Warren, αρκετά ταιριαστή, φρο νώ, στην περίπτωσή μας. Από το επιμέρους προς το γενικό και από το ειδικό προς το καθολικό. Οι καμένες κατοικίες στο Άνθρωποι και σπίτια αντιπροσωπεύουν την πυρπόληση της ταυτότητας και της καταγωγής σε αντίστιξη με την ανεργία του παρόντος, που εκφρά ζει, όπως το είδαμε κιόλας, την έκπτωση και το ν εκμηδενισμό της ύπαρξης. Και το ανεύρετο μέλλον, ό

μως, άλλο δε σημαίνει από την παραγραφή της σω τηρίας, από μια άνωθεν, πολύ σκληρά προαποφασι σμένη καταδίκη. Κι εδώ παρεισδύει χωρίς αμφιβολία το φιλοσοφικό και θεολογικό στοιχείο τη ς α λλ η γ ο ρίας. 0 μύθος του έργου υποσκελίζει γρήγορα την πρώτη του σημασία (το άγχος για μια θέση στο εργο στάσιο), για να προωθήσει και να προκαλέσει μια δεύ τερη, ισχυρότερη ερμηνεία, από την οποία προκύπτει ένα καθαρώς ηθικό μήνυμα: αν οι άνθρωποι οφείλουν να επιβιώσουν σ' ένα σύμπαν το οποίο είναι απρόθυ μο να τους στηρίξει κατά το παραμικρό, τό τε το μόνο που έχουμε να περιμένουμε για την ούτω ς ή άλλω ς δύστηνη μοίρα τους είναι ο χαμός τους - τόοο οριστι κά και με τόσο σαφή επίγνωση και απόγνωση. Ας πάμε, ωστόσο, από τη χαλαρή και ελλειπτική, ό πως εύλογα, φαντάζομαι, το διαπιστώσαμε, σύνδεση της αφήγησης με τον ιστορικό και πολιτικό της χρόνο στο μηχανισμό μέσω του οποίου η ίδια αφήγηση αναπαριστά και ανακατασκευάζει οτο Άνθρωποι και σπίτια την πραγματικότητα. Έργο πολυπρόσωπο και μάλλον χωρίς κεντρικούς πρωταγωνιστές, το μυθιστόρημα του Φραγκιά κινεί τους ήρω ές του, όπως εξαιρετικά εύστοχα το επιοήμανε το 1956, στη Βραδυνή, ο Μπά9 9

μπης Κλάρας, σε παράλληλα κινηματογραφικά χα μηλό. Προεκτείνοντας τη μεταφορά τομ Κλάρα, θα πρότεινα την εικόνα μιας περιστρεφόμενης θεατρικής σκηνής: στο αδιάκοπο γύρισμά της κάθε νεοεμφανιζόμενο κομμάτι αποτελεί μια φέτα ζωής εν στάσει - μια φέτα ζωής που είναι μετά βίας παρούσα, και της οποί ας, ας σημειωθεί, η πιθανή απουσία δε θα προκαλούσε καμιά απολύτως διαταραχή. Κι όλες μαζί αυτές οι λειψές και παρούσες-απούσες φ έτες φτιάχνουν το λι πόσαρκο και καταθλιπτικό (ανήμπορο για κάθε από φαση και πράξη) ανθρωπομάνι του έργου - ένα ανθρωπομάνι που χωνεύεται ασταμάτητα οτον πολτό της αφασικής του ύπαρξης. Τα πρόσωπα στο Άνθρω ποι και σπίτια είναι αποκλειστικά κομπάρσοι: χωρίς ξε χωριστή προσωπικότητα και διαμορφωμένη ατομικό τητα, χωρίς σοβαρές διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, πανομοιότυποι κρίκοι μιας μακράς αλυσίδας που κα ταλήγει στην ταπείνωση και στον αφανισμό. Ακόμη και ο Αργύρης με τη Γεωργία, οι μοναδικές φωνές με δική τους ψυχολογία κατά την ανάπτυξη της δράσης, δεν καταφέρνουν εν κατακλείδι να ξεφύγουν από τη σύνθλιψη τη ς γενικής απαξίωσης. Και στο σημείο αυτό η αλληγορία και το ούμβολο στέκουν για άλλη μια φο ρά μπροστά μας: η εικόνα που επανέρχεται ως παρά 100

σταση και αναπαράσταση, μας λένε και πάλι ο Wellek και ο Warren, είναι ούμβολο. Κι ένα τέτοιο σύμβολο, δε γίνεται παρά να προσθέσω με τη σειρά μου, μας ο δηγεί ξανά, οε ό,τι αφορά το Άνθρωποι και σπίτια, στην ηθική (όχι ηθικολογική ούτε διδακτική) γλώσσα της αλληγορίας: οι άνθρωποι δεν μπορεί να είναι χα ρακτήρες και ολοκληρωμένες προσωπικότητες (μονά δες μιας χτισμένης μέσα στην ενότητα της ποικιλίας και της διαφοράς πραγματικότητας) όταν έχουν στε ρηθεί τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις και αρχές της ε πιβίωσης. Τελεία και παύλα. Σύντομη επιλογική σημείωση. Αξίζει, νομίζω, τον κόπο να ξαναδιαβάσουμε το Άνθρωποι και σπίτια οε συσχετι σμό όχι μόνο με τα άλλα τρία μυθιστορήματα του Φρα γκιά, αλλά και με το δικό μας ιστορικό και πολιτικό χρό νο. Η μεταπολεμική αθλιότητα της μικρής αθηναϊκής συνοικίας υποχωρεί με τις δέουσες αφαιρέσεις εύκολα υπέρ ενός καθημερινού εφιάλτη που μπορεί να ζωντα νέψει ενώπιον μας ανά πάσα στιγμή: ενός εφιάλτη που χάρη στις πλαστικές αναλογίες της αλληγορίας και του συμβόλου είναι δυνατόν να εγκαταλείψει επιτόπου το δέντρο της καταγωγής του και να φυσήξει με την πα γωμένη του ανάσα και στην κάθε άλλο παρά ευοίωνη αυγή του καινούριου αιώνα. □

Η καγκελόπορτα: ί ν α ιδιόμορφο μυθιστόρημα μαθητείας

της Τ Ι Τ Ι Κ Α Σ Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Λ Ι Α Σ

Π / p χοντας πληρώσει το τίμημα της προσχώρησής του στην Αριστε" ρά στο κολαστήριο της Μακρονήσου, το οποίο εύκολα αναννωJ L -j ρίζουμε στον αριστουρνηματικό Λοιμό το 1972, ο Αντρέας ΦραΡ νκιάς αποτυπώνει σε όλα τα έργα του, τα τέοσερα δηλαδή μυI I θιστορήματα που εξέδω σ ε οτη διάρκεια μιας τριακονταετίας ν ζ η (1955-1985), την ασφυξία στην οποία καταδικάστηκε η ν εο ελ ληνική κοινωνία μετά το τέλ ο ς τω ν οραμάτων της Αντίστασης. Πολυ σέλιδα και πολυπρόσωπα, τα μυθιστορήματά του εστιάζουν στις δια δοχικές φάσεις καταναγκασμού του ατόμου και του πλήθους, από τα πρώτα χρόνια μετά την Απελευθέρωση ως τη δικτατορία. Και ενώ όλα τα έργα του έχουν σταθερή και κοινή ιδεολογική θέση και αφηγηματολογική προθετικότητα, είναι σαφές ότι διαφέρουν σε επίπεδο ρητορι κής, ύφους και αισθητικής προσέγγισης. 0 Βάσος Βαρίκας επισημαίνει ήδη το 1965 το ρεαλισμό της ΚαγκείΤόπορτας σε οχέση με το προη γούμενο έργο του συγγραφέα, το Άνθρωποι και σπίτια, το οποίο κατα τάσσει στη «λυρική πεζογραφία»1. Παράλληλα, ο ίδιος ο Αντρέας Φρα γκιάς σημειώνει σχετικά με το Λοιμό·. «Στο βαθμό που όλη η περιρρέουσα κατάσταση, η ασφυκτική πραγματικότητα της περιόδου εκείνης είχε στοιχεία παραλογισμού και υπέρβασης. Έτσι, δεν ήταν δυνατόν να υ πάρξει μια στρωτή ρεαλιστική αφήγηση. [...] Οι προδιαγραφές ενός τυ πικά ρεαλιστικού κειμένου θα με παραπλανούσαν»2. Και ενώ το Πλήθος προσιδιάζει περισσότερο από όλα τα υπόλοιπα στην τοιχογραφία που ο συγγραφέας ήθελε να φιλοτεχνήσει για τις διάφορες περιόδους στις οποίες αναφέρονται τα έργα του, και συνιστά παράλληλα το πιο αλληγορικό ίσως δείγμα τη ς γραφής του5, η ΚαγκεΤΙόπορτα αναδεικνύεται ως το πιο συνεπές με τα παραδεδομένα ρεαλιστικά πρότυπα κείμενό του, το οποίο όμως, επειδή εκφράζει μια ηθική και υπαρξιακή θέση, η οποία διαμορφώνεται σε σχέση με την πραγματικότητα, που ποτέ δεν ταυτίζεται με τις ρεαλιστικές ή τις εν γένει περιοριστικές της απεικονί σεις, καταφέρνει να ανανεώσει τους ρεαλιστικούς κώδικες4 αφενός και αφετέρου διατηρεί τον ανοιχτό του χαρακτήρα και την πολυσημία του στο πέρασμα του χρόνου. Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας την ΚαγκεΤΙόπορτα, δεν μπορεί κανείς 101

παρά να παρατηρήσει ότι α π οτελεί μια διαφορετικά προσανατολισμένη συνέχεια του Άνθρωποι και σπίτια. Στο πρώτο έχει μόλις τελειώσει η Κατοχή, στο δεύτερο ο Εμφύλιος. Στο πρώτο, ο πυρήνας της βαθιά πολιτικής μυθοπλασίας είναι η οργανική εξάρτηση του ανθρώπου από την εργασία - ή την έλλειψή της. Υπό μία έννοια, η προβληματική αυτή συνεχίζεται και στην Καγκελόπορτα, αφού η επιβίωση έχει αντικατασταθεί επί τη ς ου σίας από μια ψευτοζωή. Τέλος, στην Καγκελόπορτα η ρεαλιστική συνθήκη, που στο Άνθρωποι και σπίτια τ ε λούσε υπό διαμόρφωση, επικρατεί ολοκληρωτικά. Πρόκειται όμως για ένα ρεαλισμό πολυεπίπεδο, έναν οιονεί υπαρξιακό ρεαλισμό που διερευνά τη σύσταση της ατομικότητας στην αλληλεπίδρασή της με το περι βάλλον - πριν ο συγγραφέας περάσει στην εξέταση της μαζικής ψυχολογίας και της απώλειας της προσω πικότητας, η διαπραγμάτευση της οποίας ωστόσο κυο φορείται ήδη στα πρώτα έργα του. Στο Άνθρωποι και σπίτια εντοπίζουμε ένα πρώτο ίχνος του παράλογου και του φανταστικού, το ποδόσφαιρο και την κυριαρχία του στη ζωή τω ν ανθρώπων· στην Καγκελόπορτα συντελείται η διεύρυνση του ρεαλιστικού προτύπου που θα ανοίξει το δρόμο για την υπέρβασή του στο μέλλον. Στην Καγκελόπορτα παρακολουθούμε την καθημερι νότητα μιας τυπικής αυλής της δεκαετίας του '50, αρχετυπικής αναπαράστασης τη ς ζω ής το υ λαού τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, στην οποία μένουν ως επί το πλείστον άνθρωποι που στο παρελθόν είχαν σ τρα τευτεί οτην Αριστερά. Και ενώ η Ιστορία παρει σφρέει συστηματικά στο κείμενο ως μνήμη, ενώ η πε ριγραφή των περιπετειών των ηρώων μοιάζει μονοσή μαντα ρεαλιστική, ενώ οι αφηγηματολογικοί κώδικες δείχνουν ξεκάθαροι και σαφώς προσδιορισμένοι, η Καγκελόπορτα τελικό είναι ένα μυθιστόρημα πολύ πιο σύνθετο από ένα απλό μυθιστόρημα με «θέση», ένα α ριστερό πρότυπο κείμενο προς μίμηση, όπως τη χαρα κτηρίζει ο Μ. Αυγέρης, συγκρίνοντάς τη με την Αριάγνη του Τσίρκα -, τον οποίο κατακεραυνώνει5. Είναι ένα ι διότυπο μυθιστόρημα μαθητείας με έντονα πολιτικό χαρακτήρα και παράλληλα ένα πολυδουλεμένο κείμενο-άσκηση στην εξάλειψη της συνδήλωσης, στην ανα ζήτηση μιας ουδετερό τητας της λέξης, που συμβάλ λει στην ανάδειξη αυτής καθαυτής της πραγματικότη τας στην πλέον πολιτική της διάσταση και όχι σ' αυτή τω ν υποκειμενικών της βιώσεων. Στην Καγκελόπορτα οι ήρω ες είναι νέοι, μια παρέα, που πολέμησαν μαζί στο βουνό και άλλοι τραυματί στηκαν, άλλοι είναι πια νεκροί - και παρόντες στη ζωή τω ν άλλων, όπως ο Βασίλης οτη ζωή της Λουκίας για παράδειγμα. Άλλοι ζουν στην αυλή που κλείνει με την

102

καγκελόπορτα, όπως ο Αντώνης, ο Στάθης και ο Ευτύχης, και άλλοι κρύβονται, όπως ο Αγγελος, που είναι καταδικασμένος σε θάνατο και φυγάς. Και όλοι ξεκι νούν τη ζωή τους από το μηδέν, σε έναν «κόσμο σο βαρό, αποκλειστικά ενηλίκων»6· αναγκάζονται να ενηλικιωθούν σε μια πραγματικότητα ανοίκεια και εχθρική προς τις επιλογές της νεότητάς τους, να μαθητεύσουν στην αγριότητα μιας κοινωνίας που οι μηχανισμοί τους απορρίπτουν τις ιδεολογίες, τα όνειρα και αναγνωρί ζουν και τιμούν μόνο το χρήμα. Η ενηλικίωσή τους λοιπόν προϋποθέτει την κοινωνικο ποίησή τους, την οποία όμως δυσκολεύει ο κυριολε

κτικός και μεταφ ορικός εγκλεισμός τους. 0 εγκ λ ει σμός, σε όλες τις πιθανές διαστάσεις του, και η συνα κόλουθη ασφυξία και η σιωπή, αποτελούν τον άξονα της ζωής όλω ν σχεδόν τω ν προσώπων, ε ξ ου και η συμβολική σημασία της πόρτας ως πύλης που οδηγεί στην καταστροφή ή στη σωτηρία, η οποία συνέχει το κείμενο στο σύνολό του - αρχής γενομένης από τον ί διο τον τίτλο. Έχουμε τον πραγματικό εγκλεισμό του 'Αγγέλου, που ζει εφτά χρόνια κλεισμένος σε διάφορα σπίτια, ακόμα και στην ίδια την αυλή του πατρικού του σπιτιού, στο σπίτι του Στάθη ή στο καμαράκι στην τα

ράτσα, για να αποφύγει την εκτέλεσ η τη ς θανατικής καταδίκης που τον βαραίνει. Η κλειοτή πόρτα αποτελεί το δικό του διαβατήριο για το μέλλον. Γι' αυτό και δεν σκέφτεται καν να τη διαβεί για να βγει από την κάμαρα του Στάθη, όπου πνίγεται, αλλά προτιμά να σκάψει λα γούμι! Ενώ όταν κρύβεται στην ταράτσα, πέραν της πόρτας που τον προστατεύει, υπάρχει και ο άγρυπνος φρουρός, η Ισμήνη, που συμπληρώνει το σχήμα. Και ο Αντώνης όμω ς και ο Ευτύχης είναι δέσμιοι, είναι έ γκλειστοι μεταφορικά, στην ψευδαίσθηση τη ς επιτυ χίας, στην προσδοκία ότι θα νικήσουν το τέρας, το μη χανισμό του συστήματος, ότι θα το εξημερώσουν ή θα το κοροϊδέψουν. Η άγνοιά τους, ηθελημένη ή αθέλη τη, θα τους καταστρέψει και οι πόρτες που θα υψω θούν μπροστά τους δε θα τους προστατεύουν αλλά θα τους χωρίζουν από όσα αγάπησαν, σαν την καγκελόπορτα που παρεμβάλλεται ανάμεσα στη Βαγγέλια και τον Αντώνη στην τελευ τα ία τους συνομιλία, μια πόρτα φυλακής. 0 εγ κλεισ μ ό ς το υ ς α υ τό ς ο φ είλετα ι στο φόβο, η γλώσσα του οποίου είναι η σιωπή. Δεν είναι τυχαίο που οι στιχομυθίες ανάμεσα στα πρόσωπα είναι κο φτές, σύντομες, λακωνικές, ενώ οι μόνες εκτεταμένες αναπτύξεις είναι οι ομιλίες του Αντώνη, όταν μιλάει για να ξορκίσει τον ίδιο του το φόβο, αναλύοντας δείκτες και δεδομένα. Όλοι οι ήρωες της Καγκελόπορτας λοι πόν φοβούνται, έχουμε να κάνουμε με μια γενιά του φόβου· και όταν παύουν να φοβούνται και παίρνουν τη ζωή τους στα χέρια τους, ο εγκλεισμός τους λαμβάνει τέλος, οι πόρτες ανοίγουν μόνες τους - όπως στο τ έ λος του μυθιστορήματος, όταν ο Άγγελος σπρώχνει με όλη του τη δύναμη μια πόρτα ανοιχτή και τη διαβαί νει μαζί με την Ισμήνη και τον συνειδητοποιημένο επι τέλους Αντώνη, σε μια θριαμβευτική μέσα στην απλό τητά της εικόνα τριών νέων που ξεκινούν, αν όχι να κατακτήσουν τον κόσμο, τουλάχιστον να ζήσουν αλη θινά. 0 καθένας λοιπόν ζει με το δικό του φόβο. 0 Στά θης φοβάται τη νύχτα που απλώνεται μπροστά του καθώς γυρίζει στο σπίτι του, όπου απομονώνεται από όλους και από όλα. Ο Άγγελος φοβάται μήπως το ν συλλάβουν και τον εκτελέσουν. Η Ισμήνη φοβάται για τον Άγγελο. Η Βαγγέλια για το παιδί της, που δε θέλει να το ρίξει. 0 Αντώνης μήπως πάει φυλακή, ο Ευτύχης για τα λεφ τά και τις μηχανές του. Όλοι σώζονται τη στιγμή και μόνο που αποδέχονται την ήττα τους και α ποφασίζουν να συνεχίσουν. Η Βαγγέλια λυτρώνεται ό ταν αποδέχεται ότι ο γάμος της έχει αποτύχει και κα ταφεύγει στη θεία της για να γεννήσει το παιδί της. 0 Αντώνης μπορεί και βγαίνει στον κόσμο όταν συνειδη τοποιεί ότι η οικονομική επιτυχία δεν είναι εφικτή χω

ρίς παραχωρήσεις θεμελιακές για την ηθική σκευή του ατόμου και ότι η ζωή δεν ταυτίζεται με τα χρήματα. 0 Στάθης λυτρώνεται όταν αποδέχεται και πάλι τον έρω τα. Ο Φραγκιάς δικαιώνει τους ήρωές του εν τη αδυνα μία τους. Τους κατανοεί και τους επιτρέπει να «μά θουν» με το δικό τους τρόπο, συνήθως οδυνηρό αλλά αποτελεσματικό. Να μάθουν ότι ο κόσμος είναι σκλη ρός αλλά μπορούν να ζήσουν, ή τουλάχιστον να πα λέψουν να ζήσουν με αξιοπρέπεια, χωρίς ψευδαισθή σεις. Το σημείο αυτό αποτελεί την αφετηρία της ενή λικης ζωής τους. 0 Φραγκιάς πραγματεύεται οριακές καταστάσεις της συνείδησης του ατόμου, δουλεύοντας συστηματικά τη λ έξη ώστε να την απογυμνώσει από κάθε συναισθη ματική φόρτιση. Όσο αρχετυπική είναι η εικόνα της αυ λής τόοο διαφορετική είναι η υφολογική προσέγγιση του Φραγκιά από το μελοδραματισμό της φτώχειας και της άδικης κοινωνίας. Αν οι κοφτοί διάλογοι αποδίδουν τη στρεβλή σχέση με το λόγο που έχουν οι περισσό τεροι ήρωες, η αφήγηση αναδημιουργεί με διαύγεια και αντικειμενικότητα τις συνθήκες μέσα στις οποίες καλλιεργούνται οι στρεβλώσεις της προσωπικότητάς τους. Είναι τόση η ακρίβεια της λέξης, τόσο μετρημέ νη η σύνθεση της πρότασης ή του κεφαλαίου, που εί ναι φανερό ότι αποτελούν προϊόν σκληρής δουλειάς, μιας δουλειάς απογύμνωσης του κειμένου από όλα τα στολίδια που θα μπορούσαν να συγκαλύψουν την πο λιτική και υπαρξιακή του κατάθεση. Με μελετημένη αφαιρετικότητα, ο συγγραφέας περιγράφει την έλευση μιας νέας εποχής και την υποδοχή τη ς από αυτούς το υ ς οποίους το σύστημα επ ιθυμεί να εξοβ ελίσ ει. Εμμένοντας στην υποβάθμιση του αντικειμένου ως προσδιοριστικού πολιτιστικού παράγοντα, επενδύο ντας σε μια σύνθετη όσο και άρτια δομημένη συμβολι κή που προοιωνίζεται τις εξελίξεις στη γραφή του, ο Φραγκιάς μας χαρίζει ένα έργο για τον αποκλεισμό και τη βίωσή του, σύγχρονο και ανοιχτό σε κάθε λογής ε ρ μηνείες. □

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το Βήμα, 31.3.1963. 2. Ένα βιβλίο είναι ένα απλωμένο χέρι προς χαιρετισμό. Μο νόλογος του Αντρέα Φραγκιά, Αθήνα, «Πόλις», 2001, ο. 36. 3. Για τον αλληγορικό χαρακτήρα του έρνου του Φραγκιά, βλ. την εισαγωγή του Β. Χατζηβασιλείου, ό.π., σ. 9-17. 4. Σχετικά με την ανανέωση των ρεαλιστικών κωδίκων, βλ. Δημ. Ραυτόπουλου, «Από το λαό στο πλήθος», Αντί, τχ. 714, 2000. 5. Εήήηνική Αριστερά, τχ. 7, Φεβρουάριος 1964, σ. 49-55. 6. Δημ. Ραυτόπουλου, ό.π., σ.22.

103

ΟΛοιμός τότι

καιτώρα

του Η Λ ΙΑ Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η

ο μυθιστόρημα Λοιμός ι ου Αντρέα Φραγκιά κυκλοφόρησε το 1972, σε μια περίοδο κατά την οποία κυοφορήθηκε το πνεύμα πολιτικοποίησης που κυριάρχησε στην κοινωνική και πνευματική ζωή της χώρας αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας. Ωστό σο, παρά τον πολιτικό χαρακτήρα του, το βιβλίο δεν έχει σχέση με το πνεύμα εκείνης της εποχής. 0 Λοιμός δε διαμόρφωσε κα νένα κλίμα αλλά ούτε διαμορφώθηκε από κάποιο συγκεκριμένο κλίμα. Δεν περιείχε ουσιαστικά τίποτα απ' όσα ζητούσε η μεταπολίτευση: στόμ φο, ρητορείες, έξαρση συναισθημάτων, ιδεολογικοποίηση της γραφής, πολιτική και κοινωνική καταγγελία κ.ο.κ. Επίσης, το βιβλίο στέκει σχεδόν σαν μια παραφωνία ανάμεσα σε όλες αυτές τις εκδόσεις μαρτυριών και προσωπικών καταθέσεων από τις εμπειρίες στα ξερονήσια. Μπροστά στον παραλογισμό, στα συνεχιζόμενα μαρτύρια, τον έξευτελισμό, τον ψυχικό και σωματικό πόνο ο συγγραφέας δεν αντιτάσσει καμία συντροφι κότητα, καμία ιδεολογική πίστη που ενδεχομένως να δίνει δύναμη ή να φέρνει κάποια μορφή κάθαρσης, κανένα αγωνιστικό πνεύμα ανάτασης. Ο Λοιμός είναι το ακριβώς αντίθετο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και θα έ λεγα ότι είναι ο απόλυτος εφιάλτης για κάθε ευσυνείδητο μαρξιστή μ ε λετητή της λογοτεχνίας. Την ίδια στιγμή, ο Λοιμός είναι ένα βιβλίο που δεν έχει τίποτα απ' όσα ζη τάει και η σημερινή εποχή. Πρώτα απ' όλα, το μυθιστόρημα αναπλάθει έναν κόσμο φρίκης. Ζώντας σήμερα μέσα σε ένα είδος «σκευωρίας της επιβεβλημένης ευτυχίας» (η φράση ανήκει στον Κωστή Παπαγιώργη), σε μια αφασία όπου κάθε προβληματισμός που εκφέρεται χαμηλότονα και μεθοδικά είναι κάτι «ψυχοπλακωτικό», όταν καθετί πρέπει να δηλώνεται και να εκδηλώνεται όχι ακριβώς ανοιχτά αλλά μέσα σε μια υπερβολή (με το γνωστό πλέον αποτέλεσμα της μετατροπής της ανθρώπινης δυστυ χίας σε θέαμα - άρα σε κάτι ανώδυνο), ο Λοιμός με τις τεχνικές του υπαι νιγμού και τα εφιαλτικά του σχήματα είναι όχι μόνο παράταιρος αλλά και εξόριστος - όσο εξόριστα είναι τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν σε αυτόν. Συνεπώς, είτε μιλούμε για το «τότε» είτε για το «τώρα», ο Λοιμός είναι ένα βιβλίο, ένα κείμενο εξόριστο. Δε χωράει πουθενά και δεν ται ριάζει σε κανέναν. Ένα «εξόριστο» βιβλίο λοιπόν με θέμα την εξορία. 104

Πού έγκειται όμως αυτή η έννοια της εξορίας; Αν τα πρόσωπα του μυθιστορήματος είναι εξόριστα λόγω της παρεκκλίνουσας, για την εποχή εκείνη, ιδ εο λο γίας, το βιβλίο το ίδιο είναι εξόριστο εξαιτίας της συγ γραφικής άποψης πάνω στην οποία στηρίζεται- είναι ένα σχεδόν μη ελλη νικό βιβλίο: κανένας λυρισμός, καμία εκλογίκευση ή υπεραπλούστευση, κανένα ηθι κόν δίδαγμα, κανένα δάκρυ χαράς και κανένα δάκρυ λύπης, καμία «υπεράνθρωπη» φιγούρα καζαντζακικού ύφους και ήθους, κανένας larger than life ήρωας, κα νένα δράμα και κανένας γλωσσικός πληθωρισμός ποι ητικών καταβολών. Τίποτ' απ' όλα αυτά- στο Λοιμό ο συγγραφέας είναι ένας ψυχρός χειρούργος ο οποίος βυθίζει το νυστέρι πάνω στο ανοιχτό τραύμα του. θα θυμίσω πώς ανοίγει και πώς κλείνει το μυθιστόρημα: Κάποια μέρα που φυσούσε δυνατά, κάποιος ρώ τησε: «Μπορώ να πιω νερό;» Κι' ήτα ν πολύ φυσικό γιατί έ σκαβε από το πρωί, η άμμος έτριζε τα δόντια του και τα χείλια του είχαν ξεραθεί. Για να κάνεις όμως ο,τιδήποτε, πρέπει να σου το επιτρέψουν. Είναι νόμος. Και: [...1 Τους οδήγησαν όλους στην παραλία. Εκεί φέρανε και τα κασόνια με τις αγριόγατες που μά ζεψαν στο βουνό. Έβαλαν τον καθένα σ' ένα σακί και ρίξανε μέσα του και μια γάτα. Δέσανε σφιχτά το σακί με χοντρό σκο ινί κι' άρχισαν να χτυπ ούν τη γάτα. Ύστερα βούτηξαν το σακί στη θάλασσα. Το τράβηξαν. Το βουτούσαν και το ξανατραβούσαν πολλές φορές. Ακούστηκαν πολλά γι' α υτές τις επιχειρήσεις. Έγιναν κάπως κρυφά και διαδόθηκαν π ολλές εκδοχές. Η αλή θεια όμως είναι ότι οι εκπληκτικοί εκείνοι άνθρωποι έζησαν. Σήμερα ξέρουμ ε ότι οι παλαιότεροι από τους εξό ρι στους, μαθημένοι σε τέτο ιο υ τύπου βασανιστήρια, προλάβαιναν και έπνιγαν τη γάτα, έτσι κλεισμένοι κα θώς ήταν μέσα στο σακί, πριν το υ ς βο υτήξουν στη θάλασοα. Έτσι το μαρτύριο δεν ήταν τόσο αβάστα χτο. Αυτό είναι το γεγονός. Από αυτή τη σκοπιά, ο κίν δυνος να είναι το βιβλίο μια δραματοποιημένη μαρτυ ρία της οποίας η αξία έγκειται στο ενδιαφέρον θέμα και όχι στη γραφή παραμόνευε διαρκώς. 0 Λοιμός ό μως βρίσκεται πίσω και πέρα από το όποιο γεγονός. Γι' αυτό, ίσως, δεν παρακολουθούμε κάποια εξέλιξη γεγονότων. Η δράση είναι υποτυπώδης. Είτε πρόκει ται για τη συγκέντρωση τω ν μυγών είτε για την «εκ παίδευση» τω ν φυλακισμένων σε βασανιστές (μερικές από τις πλέον καθηλωτικές σελίδες του βιβλίου), δεν υπάρχει ουσιαστική πλοκή.

Έκανα λόγο για ένα «μη ελληνικό» βιβλίο. Ας εξηγηθώ για να μην παρεξηγηθώ: αυτό ισχύει ως προς τον τρό πο, όχι ως προς το θέμα του μυθιστορήματος. 0 Λοι μός είναι όπως η πρώιμη ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, του Σαχτούρη το υ «Στρατιώτη ποιητή» και του «θηρίου», όπου ένα παράλογο, ασαφές σύμπαν συνυ πάρχει με ένα πολύ οικείο, συγκεκριμένο ιστορικό σκηνικό τρόμου και θανάτου, εικόνες από την πρό σφατη ελληνική ιστορία. Στο ίδιο μέτρο, ο Λοιμός δια τηρεί ακέραιη αυτή την ιστορικότητά του, την ελληνι κή ιστορικότητα, και σε αυτό τον αρμονικό συνδυα σμό παραλόγου και ιστορίας, οικουμενικότητας και ε-

ΟΣΟΙ ΓΡΑΦΟΥΝ ΑΠΟΑΟΓΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ένα συγγρα φέα που, κατά τα φαινόμενα έστω, έχει δώσει το σημαντικότερο μέρος του έργου του, προκειμένου να επισημάνουν τι «εκόμισε στην ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ τέχνη» -για να χρησι μοποιήσω κι εγώ μια φορά την κοινόχρηστη αυτή έκφραση-, ανα τρέχουν συνήθως στα κορυφαία έργα του ή, τουλάχιστον, σ ' αυτά που ως τώρα θεωρού ν ται κορυφαία. Έτσι, αν θα ή θελε κανείς να ιδεί την προσφορά του ΚΕΔΡΟΣ Α ν τρ έα Φ ραγκιά α π ' αυτή την οπτική, θα έ πρεπε να επ ιλέξει το μυθιστόρημα Λοιμός, που επαινέθηκε όχι μόνο για τις α ρετές του κ α θ α υ τές («έργο βαρυσήμ αντο» και «αριστουργηματικό» το χαρακτηρίζει ο Αλέξα ν δρος Κοτζιάς), αλλά και επειδή αποτοιχιζόταν με τα έργα κορυφαίων της ευρωπαϊκής πρω τοπορίας στην πεζογραφία: λ.χ., το Αποικία των τιμωρημένων του Φραντς Κάφκα ή το Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, του Σολζενίτσιν. Ακόμα πιο ριζοσπαστικό στη σύνθεσή του πα ρουσιάζεται το δίτομο μυθιστόρημά του Το πλήθος, τελευταίο, έργο του...

ΛΟΙΜΟΣ

Χριστόφορος Μηλιώνης

ντοπιότητας έγκειται, ίσως, η ιδιαίτερη σημασία του βιβλίου. Συνεπώς, από τη λατρεία τω ν διαφόρων «ουτοπιών» της δεκαετίας του 7 0 και την άκρατη (πολιτική) συναι105

Σκηνή από την ταινία τοιι Παντάή Βούλγαρη Happy Day

σθηματολογία, στη λατρεία της σύγχρονης (υπέρ) πλη ροφόρησης, την ασυδοσία των ΜΜΕ και ταυτόχρονα τα αφόρητα ηθικοπλαστικά διδάγματα τω ν επικριτών τους, ο Λοιμός δεν έχει θέση σε καμία από τις δύο, τό σο διαφορετικές (αλλά και πανομοιότυπες ως προς την υπερβολή τους) εποχές. Έχει μια νηφαλιότητα (ή αλ λιώς: το παγερό προσωπείο του τρόμου) δίχως τίποτα το εντυπωσιακό, τίποτα το θεαματικό, το ηρωικό, θα έ λεγε κανείς ότι του είναι αδιάφορο του συγγραφέα για τί βρίσκονται εκεί οι φυλακισμένοι- του είναι αδιάφορο γιατί τους βασανίζουν οι δεσμοφύλακες· του είναι α διάφορο τι πρεσβεύει η κάθε πλευρά. Κι όμως, αυτή η υποτιθέμενη αδιαφορία δηλώνει ένα πάθος: ο Α. Φρα γκιάς επιλέγει να μιλήσει για την ανθρώπινη υπόσταση κάτω από ακραίες συνθήκες ζωής χρησιμοποιώντας το λεξιλόγιο της μετριοπάθειας. Αυτό το είδος γραφής που ακολουθεί ο Α. Φραγκιάς στο Λοιμό, αυτός ο στυγνός ρεαλισμός που θα μπο ρούσε όμως να είναι και η περιγραφή ενός εφιάλτη, μας είναι ήδη γνωστό από τις αρχές του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, έχω στο νου μου την Αποικία των τιμω ρημένων. Δε γνωρίζω αν ο Α. Φραγκιάς είχε κατά νου το γνωστό αυτό διήγημα του Κάφκα όταν έγραφε το Λοιμό· αν δηλαδή διύλισε τα δικά το υ βιώματα, τις προσωπικές του μνήμες με μια ερμηνεία, μια καλώς 106

εννοούμενη μίμηση ενός κειμένου-αναφορά όπως εί ναι η Αποικία, για το οποίο ειπώθηκε ότι μέσα από αυτό ο Τσεχοεβραίος συγγραφέας ψυχανεμίστηκε τα σοβιε τικά γκούλαγκ και τα ναζιστικά Άουσβιτς και Νταχάου εν ολίγοις: αυτή τη «νοσταλγία για τη βαρβαρότητα ως τελευταία λέξη κάθε πολιτισμού», κατά τον Εμίλ Σιό ραν. Δίχως πάντως να θέλω να επιχειρήσω άτοπες συγκρί σεις αξιολογικού χαρακτήρα, έχω την αίσθηση ότι αν το κατόρθωμα του Κάφκα είναι ότι συνέλαβε το πνεύμα ε νός ολόκληρου αιώνα που ακόμα βρισκόταν σε εμβρυακή μορφή, το κατόρθωμα του δικού μας, του τα πεινού Α. Φραγκιά, είναι ότι κάμποσες δεκαετίες αργό τερα, έχοντας βιώσει στο πετσί του αυτή την Άγνωστη, για τον Κάφκα και τους σύγχρονούς του, Ιστορία, κατάφερε να (ξανα)δώσει σχήμα και μορφή όχι τόσο σε ένα γεγονός ή μια κατάσταση αλλά στο πνεύμα ακρότητας και παραλογισμού που επικράτησε κάποια στιγμή και στην Ελλάδα. Κάποιος ξένος κριτικός του οποίου το όνομα μου δια φεύγει (δεν ήταν πάντως της μαρξιστικής σχολής) εί χε γράψει ότι ο Κάφκα απλώνει παντού το σκοτάδι α φήνοντας όλα τα φώτα αναμμένα. Κάτι ανάλογο θα έ λεγα πως ισχύει και με τον Αντρέα Φραγκιά του Λοι μού. □

Παντελής

Βο

Μ ε γ α λ ώ σ α μ ε ό λ ο ι με τα β ι β λ ί α τ ο υ Φραγκιά

τη σ υ ν έν τευ ξ η πήρε ο Η Μ Α Σ Μ Α Γ Κ Λ Ι Ν Η Σ

Το 1975 ο Παντελής Βούλγαρης γύριοε το Happy Day, μια ταινία με θέμα τον ακραίο παραλογισμό του στρατοπέδου της Μακρονήσου. Αυτό που ίσως δεν είναι πολύ γνωστό είναι ότι η ταινία έχει δάνεια στοιχεία από το μυθιστόρημα Λοιμός του Αντρέα Φραγκιά. 0 Π. Βούλγαρης μίλησε στο διαβάζω για τη σχέση της «κινηματογραφικής Μακρονήσου» του Happy Day με τη «λογοτεχνική Μακρόνησο» του Λοιμού.

Η ιδέα για το Happy Day γεννήθηκε ύστερα από την ανάγνωοη μού ή ήταν κάτι ανεξάρτητο;

του

Λοι

Όχι, ήταν κάτι ανεξάρτητο, στην πορεία όμως το ένα συνδέθηκε με το άλλο. Το οικογενειακό μου περιβάλλον είχε θύματα και από τις δύο πλευρές, κι από τό τε που θυμάμαι τον εαυτό μου προσπαθώ να καταλά βω τι συνέβη όλη εκείνη την περίοδο. Κουβέντιαζα με τους ανθρώπους που έζησαν από κοντά τα γεγονότα και, φυσικά, διάβαζα. Ειδικά μέοα στη δικτατορία άρχισα να ερευνώ την ιστορία των εκτοπισμένων στη Μα κρόνησο. Βεβαίως, δεν υπήρχαν και πολλά βιβλία με αυτό το θέμα. Είχα όμως την τύχη να γνωρίσω τον Νίκο Μάργαρη, ο οποίος έχει εκδώσει έ να δίτομο έργο για τη Μακρόνησο. Πήγαινα στο σπίτι του κάθε πρωί και μελετούσα το αρχείο του. Συγκέντρωσα ένα αρκετά μεγάλο υλικό όπου ο κεντρικός πυρήνας ήταν κυρίως η ψυχική δοκιμασία τω ν εξόριστων, θεωρούσα ότι όλοι γνώριζαν για τα βασανιστήρια στη Μακρόνησο. Ήθε λα λοιπόν να ανακαλύψω την «άλλη πλευρά»: της ψυχικής βίας, των στη μένων εορτών, της «διαπαιδαγώγησης» κ.τ.λ. Είχα αποφασίσει ότι εκεί θα επικεντρωνόταν το σενάριο της ταινίας. 107

είπαν από το Κέντρο ότι για να χρηματοδοτηθεί η ται νία έπρεπε να αφαιρέσω τα αναγνωρίσιμα στοιχεία: να αλλάξω την ελληνική σημαία, τα εθνόσημα τω ν α ξιωματικών και τω ν οπλιτών κ.τ.λ. Τα μόνα αναγνωρί σιμα στοιχεία ήταν πλέον το νησί και η γλώσσα. Μου δόθηκε μια λίστα με όρους. Ήταν, θυμάμαι, ο Γιώργος Τζαβέλας τό τ ε στο Κέντρο, ο οποίος αρνήθηκε να χρηματοδοτήσει την ταινία και μου αντιπρότεινε να γυρίσω μια κινηματογραφική διασκευή κάποιου βιβλί ου του Καραγάτση. Εκτιμούσα τον Καραγάτση, αλλά εγώ ήθελα να κάνω μια ταινία για τη Μακρόνησο, για όλους τους λόγους που προανέφερα αλλά και για έ ναν επιπλέον: είχα περάσει κι εγώ ένα διάστημα κά ποιων μηνών στη Γυάρο ως πολιτικός εξόριστος και είχα πάρει μια μικρή γεύση από αυτού του τύπου την εμπειρία. Τελικά, το πράσινο φως για να γυρίσω την ταινία μού το έδωσε ο Γεώργιος Μαύρος, ο οποίος ή ταν συνεξόριστός μου στη Γυάρο. Αυτός μεσολάβησε και πήρα την άδεια. Πόοο καιρό ρείνατε οτη Γ υόρο; Με έστειλαν λίγο μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και έμεινα μέχρι τη μεταπολίτευση. Από τον Ιανουάριο του 1974 μέχρι τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς. Παντελής Βούλγορης

Υπάρχει οάγκριοη μεταξύ της Τυάρου και της Μακρόνη Το οποίο είχατε ήδη apxioei να γράφετε;

σου;

Όχι, κρατούσα μόνο σημειώσεις. Όταν λοιπόν κυκλο φόρησε το 1972 ο Λοιμός, μέσα στη δικτατορία, είδα ότι ο Φραγκιάς οργάνωνε όλο αυτό το υλικό σε ένα φανταστικό στρατόπεδο (αυτό, υποπτεύομαι, είχε και πρακτικούς λόγους: το βιβλίο δε θα περνούσε διαφο ρετικά από τις υπηρεσίες λογοκρισίας). Είχα κι εγώ α ναγκαστεί να αποχρωματίσω, τουλάχιστον σε ό,τι α φορά τα πιο φανερά στοιχεία, το σενάριο, γιατί όταν το υπέβαλα στο Κέντρο Κινηματογράφου, κατά τη ν περίοδο τη ς μεταπολίτευσης, δέχτηκα πιέσεις. Μου

Και ναι και όχι. Η ψυχολογική βία στη Γυάρο ήταν ανάλο γη με εκείνη της Μακρονήσου. Το αίσθημα του χρόνου που διαστέλλεται, αυτή η απώλεια της αίσθησης του χρόνου ήταν κάτι που βιώσαμε όλοι οτη Γυάρο. Εμείς ό μως δεν είχαμε υποστεί σωματικά βασανιστήρια. Θυμάστε πώς έπεοε οτα χέρια οας ο Λοιμός; Όχι. Είχα διαβάσει όλα τα προηγούμενα βιβλία του Φραγκιά και πιθανώς να το πήρα ως ένα νέο βιβλίο ε-

0 ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ ΕΙΝΑΙ 0 ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ μυθιστοριογράφος του μετα-πολέμου. Ανήκει στην πρώτη μεταπο λεμική νενιά και έγραφε αποκλειστικά μυθιστόρημα - το μυθιστόρημά τη ς Λεν τον απασχολεί η ιστορία α λ λά η μετά-ιστορία, το αποτύπωμα της πρώτης στην φυχή και στα πράγματα, η άδοξη καθημερινότητα... Η πεζογραφία του Φραγκιά βρέθηκε μέσα στην κοίτη του κοινωνικού ρεαλισμού, χωρίς να παρασυρθεί στην κανονιστική εκτροπή του, το «σοσιαλιστικό ρεαλισμό». Αντίθετα, προχώρησε από τη διακριτική ανανέωση προς την ανατροπή των συμβατικών ορίων του ρεαλισμού, φέρνοντας το κοινωνικό μυθιστόρημα σε μια προσεκτική και αντιδογματική νεωτερικότητα... Δημήτρης Ραυτόπουλος

Σκηνή από την ταινία του Παντελή Βούλγαρη Happy Day

νός συγγραφέα που εκτιμώ. Είχαμε όλοι μεγαλώσει με τα βιβλία του. Από τις πρώτες σελίδες όμως καταλάβατε με τι έχετε να κάνετε. Φυσικά. Μάλιστα, διαβάζοντας το βιβλίο είδα ότι η λύ ση της απόδοσης μιας διαχρονικής αλλοτρίωσης, του ανθρώπινου ευτελισμού όπου δεν κατονομάζεις άμεσα τα πράγματα, την οποία ακολουθούσε ο Φραγκιάς στο Λοιμό, ήταν αυτή που έπρεπε να ακολουθήσω κι εγώ. Μου έδινε μια ελευθερία, κυρίως να μπω πιο βαθιά μ έ σα στο θέμα μου. Ζήτησα και συναντήθηκα μαζί του. Γνώρισα έναν πολύ γλυκό, χαμηλότονο και ταπεινό άνθρωπο. Του μίλησα για την ταινία που ήθελα να κάνω και μου έδωσε την ά δεια να χρησιμοποιήσω στοιχεία από το μυθιστόρημα. Η υπόθεση της ταινίας, η προετοιμασία και η επίσκεψη υ ψηλών προσώπων στο στρατόπεδο, κάτι που επιδρά καταλυτικά στις συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων, δεν έχει σχέση με το Λοιμό, ήταν μια ιδέα που είχα πριν διαβάσω το βιβλίο. Ο Λοιμός όμως μου έδωσε με τον καλύτερο τρόπο την ψυχολογική διάσταση που αναζη τούσα στο Happy Day. Μπορεί λοιπόν η ταινία να μην εί

ναι μια καθαρή κινηματογραφική διασκευή του Λοιμού, έχει όμως συγκεκριμένα δάνεια από το μυθιστόρημα και γι' αυτό το όνομα του συγγραφέα και ο τίτλος του βιβλί ου αναφέρονται στους τίτλους της ταινίας.

Happy Day και Λοιμός·

δύο αρκετά διαφορετικοί τίτλοι.

Πώς προέκυψε ο τίτλος της ταινίας; Ανάμεσα στα ντοκουμέντα που είχα στα χέρια μου, από το αρχείο του Νίκου Μάργαρη, είχα εντοπίσει ένα ντοκι μαντέρ που είχε κάνει το BBC για τη Μακρόνησο. Ήταν ένα προπαγανδιστικό φιλμ. Ο τίτλος του ήταν Happy Day και αναφερόταν στις -υποτίθεται- ευτυχισμένες στιγμές του στρατοπέδου. Το ίδιο το ντοκιμαντέρ δεν το βρήκα ποτέ. Ήθελα όμως να το βρω για να χρησιμοποιήσω α ποσπάσματα μέσα στην ταινία, ίσως στην αρχή, στους τίτλους. Δεν το βρήκα, αλλά ο τίτλος παρέμεινε. 0 Α. Φραγκιάς είχε κάποια ουμμετοχή κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων; Δε θυμάμαι να τον φώναξα στα γυρίσματα. Τον κάλεσα φυσικά στην προβολή και νομίζω ότι του άρεσε. Ήταν 109

Σκηνή από την ταινία του Παντάή Βούλγαρη Happy Day

πολύ διακριτικός και ευγενικός. Συνήθως οι συγγραφείς τω ν οποίων κείμενα χρησιμοποιούνται στον κινηματο γράφο ανακατεύονται και μπερδεύουν τα πράγματα. Ο Α. Φραγκιάς έκανε ακριβώς το αντίθετο. Η ταινία γυρίοτηκε οτη Μακρόνηοο; Ναι, βέβαια. Το ενδιαφέρον όμως είναι το εξής: όταν τελικά βρέθηκαν τα χρήματα και πήρα την άδεια για να γυρίσω την ταινία, χρειάστηκα κομπάρσους. Νέους, κυ ρίως, ανθρώπους που θα υποδύονταν τους εξόριστους φαντάρους και τους δεσμοφύλακές τους. Οπότε ζήτη σα βοήθεια από τις πολιτικές νεολαίες, την ΚΝΕ και το «Ρήγα». Λοιπόν, δε δέχτηκε κανένας τους να έρθει, ού τε ένας. Και ξέρ ετε γιατί; Γιατί έπρεπε να κουρευτούν για τις ανάγκες της ταινίας. Αρνήθηκαν να κόψουν τα μαλλιά τους. Με βοήθησε όμως ο τό τε υπουργός Εθνι κής Αμύνης, ο Ευάγγελος Αβέρωφ. Μου παραχώρησε εβδομήντα πέντε φαντάρους οι οποίοι ήταν βοηθητικοί, Γιώτα Τέσσερα (14). Οι περισσότεροι είχαν κάποιες σο βαρές παθήσεις, μερικοί είχαν και ψυχολογικά προβλή ματα. Ήρθαν λοιπόν μια μέρα με το καΐκι, συνοδευόμενοι από έναν υπαξιωματικό, ο οποίος μου είπε φοβι σμένος ότι ήταν υπεύθυνος για τους φαντάρους, ότι ή ταν ευαίσθητοι και ότι δεν έπρεπε να πάθουν τίποτα.

110

Συγκέντρωσα λοιπόν τα παιδιά και τους εξήγησα τι α κριβώς κάναμε εκεί πέρα και ότι μπορεί να τους ζητού σα να μεταφέρουν πέτρες οτην κορυφή κάποιου λ ό φου. Αν δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να κάνουν κάτι τέτοιο, καλύτερα να έφευγαν επιτόπου. Λοιπόν, δεν έ φυγε κανένας. Έμειναν όλοι και μας βοήθησαν και με το παραπάνω. Ποια ήταν η υποδοχή της ταινίας; Προκάλεσε αντιδράσεις. Οι άνθρωποι που είχαν προ σωπική εμπειρία της Μακρονήσου περίμεναν να δουν αυτό που έζηοε ο καθένας τους. Κάτι τέτοιο δε συνέ βη κι έτσι απογοητεύτηκαν και θύμωσαν. Υπήρξαν κι εκείνοι που είπαν: «Αυτό ήταν η Μακρόνησος». Αλλά ήταν πολλοί α υτοί που διαμαρτυρήθηκαν επειδή η ταινία δεν έδειχνε καθόλου τα βασανιστήρια. Είχα δε χ τεί σκληρή κριτική από την Αριστερά γενικότερα που ήθελε μια ταινία καταγγελίας. Εγώ δεν ήθελα να κα ταγγείλω κανέναν και τίποτα, ήθελα να συγκινήσω και να αποτυπώσω μια κατάσταση. Η Αριστερά της επο χής εκείνης χτύπησε την ταινία. Ακόμα και η Ιωάννα Καρυστιάνη, η νυν σύζυγός μου, με την οποία τό τε δεν ήμαστε μαζί, θεω ρούσε για πολλά χρόνια αντι δραστική την ταινία. Σήμερα τα σκεφτόμαστε όλα αυ τά και γελάμε. □

Το π λ ή θ ο ς : ενα μ ε τ α μ ο ν τ έ ρ ν ο εποξ

της Ε Ρ Η Σ Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

^ ο πλήθος αποτελεί τον τελευταίο σταθμό στη δημιουργική πορεία του Αντρέα Φραγκιά: είναι το εκτενέστερο και το πιο πολυσύνθε το μυθιστόρημά του, με το οποίο φτάνει στο έπακρο τόσο την τ ε χνική όσο και τον προβληματισμό του. Η κριτική το υποδέχτηκε με εγκωμιαστικά σχόλια, βραβεύτηκε άλλωοτε το 1987 με το Α' Κρα τικό Βραβείο1. Εκτείνεται σε δύο πολυσέλιδους τόμους (τόμ. Α', ο. 411, τόμ. Β', ο. 398), που διαιρούνται σε 18 κεφάλαια ο καθένας και εκδόθηκαν αντίστοιχα το 1985 και το 19862. Όπως συνέβη και με τα προηγούμενα μυθιστορήματά του, ο Φραγκιάς επεξεργαζόταν το Πλήθος αρκετά χρόνια πριν από την έκ δοσή του και πιθανότατα ήταν εκτενέστερο στην πρώτη μορφή του3. Η περιγραφή της υπόθεσής του δεν είναι εύκολη, γιατί πρόκειται για έργο συνόλου, χωρίς πρωταγωνιστές και ατομικές ιστορίες, ενώ λείπουν οι ανα φορές σε συγκεκριμένους χρονικούς και τοπικούς δείκτες, που βοηθούν στην αληθοφάνεια και προσφέρουν εύκολα αναγνωρίσιμα ερμηνευτικά στοιχεία. Διαδραματίζεται σε μια σύγχρονη αχανή μεγαλούπολη, όπου η ζωή έχει καταντήσει εφιαλτική. Οι κάτοικοί της είναι παγιδευμένοι ανάμεσα στα πε ρίπλοκα σήματα της τροχαίας, που προκαλούν αλλεπάλληλα ατυχήματα, ή στα στενόχωρα σπίτια και τα δαιδαλώδη γραφεία τους. Η ατμόσφαιρα είναι μολυσμένη, συνεργεία κατεδάφισης αλλάζουν τη μορφή των συνοι κιών, οι χώροι αναψυχής λείπουν ή γίνονται επικίνδυνοι. Παράλληλα άλλα συνεργεία γυρίζουν αδιάκοπα κινηματογραφικές ταινίες στις οποίες οι κά τοικοι καλούνται επιτακτικά να λάβουν μέρος, με αποτέλεσμα να μη γνωρζουν πότε ζουν την προσωπική τους ζωή και πότε ακολουθούν ένα σε νάριο με άγνωστο τέλος. Η αλήθεια και το ψέμα εναλλάσσονται χωρίς κα νείς να μπορεί να τα ξεχωρίσει. Το δεύτερο μέρος (τόμος Β') εξελίσσεται αρχικά μέσα σε ένα τρένο γεμά το επιβάτες, που παγιδεύεται σε ένα τούνελ. Κατόπιν, μέσα στη σήραγγα αναδημιουργείται ως σκηνικό ταινίας η πολιτεία του πρώτου μέρους. Εκεί οι ήρωες αντιμετωπίζουν την τελική δοκιμασία τους ως τη λύση του μυθι στορήματος, όταν πια το τρένο θα κινηθεί για να φτάσει στο σταθμό. Βία, απελπισία, μοναξιά και αίσθηση ενός πιεστικού αδιεξόδου είναι τα κύI I I

ρια συναιοθήμαια των κατοίκων. Ένα καταπιεστικό σύ στημα λειτουργεί απορυθμιστικά με στόχο να συνθλίψει και να αλλοτριώσει το σύνολο των πολιτών. Η πορεία των προσώπων είναι απόλυτα προκαθορισμένη από αυ τό το αόρατο σύστημα διακυβέρνησης, που εξαπολύει δυνάμεις άγνωστες, σκοτεινές και φαινομενικά παράλο γες. Στην πραγματικότητα το σύστημα ενεργεί με λογική και οργάνωση για να επιτύχει το στόχο του: να αποδιαρ θρώσει τις προσωπικότητες των ανθρώπων, για να κάμ ψει την αντίστασή τους και να επιβάλει έναν κοινό και ε λεγχόμενο τρόπο ζωής σε όλους. Η χειραγώγηση του πλήθους δε γίνεται με την επιβολή άμεσης βίας ή την ι δεολογική κατήχηση αλλά με ποικίλους ά λλους τρ ό πους. Ένας στόχος του συστήματος είναι να κατορθώσει να σβήσει τις αναμνήσεις- ελάχιστοι θυμούνται το πα ρελθόν: έναν πόλεμο, αλλεπάλληλες δίκες και καταδικαστικές αποφάσεις κ.ά. Ένας άλλος στόχος είναι η ατο μικότητα, που πρέπει να αντικατασταθεί από την ισοπεδωτική ομοιομορφία του συνόλου. 0 αναγνώστης του Πλήθους γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι στο έργο προβάλλεται η δεινή όψη του σύγχρονου πολι τισμού. Καθώς, μάλιστα, είναι γραμμένο στις αρχές της δεκαετίας του '80, μπορεί να θεωρηθεί προφητικό, γιατί πολλές από τις εικόνες ζωής που παρουσιάζει, όσο υ περβολικές κι αν πρωτοφαίνονται, έχουν επαληθευτεί με απόλυτη ακρίβεια, όπως ο πολλαπλασιασμός τω ν τροχαίων ατυχημάτων, η μόλυνση της ατμόσφαιρας και η καταστροφή των πόλεων, οι μολυσμένες τροφές και ο ευτελισμός της ανθρώπινης ζωής, η παντοδυναμία της τηλεόρασης και το κυνήγι της δημοσιότητας, η μαζικότητα στη συμπεριφορά των ανθρώπων, τέλος, το κατα πιεστικό αόρατο σύστημα που εξουσιάζει τον κόσμο. Πράγματι, αν το έργο αποτιμηθεί με βάση τη σχέση του με τη σημερινή πραγματικότητα, αποδεικνύει περίτρανα την οξύτατα διεισδυτική ματιά του συγγραφέα απέναντι στα προβλήματα του καιρού του. Η εικόνα αυτή, ωστόσο, διαμορφωμένη από την κριτική στάση του συγγραφέα απέναντι στην εποχή του, φαίνε ται μερικές φορές θαμπή ή αποσπασματική, ενώ η σύν δεση των επιμέρους στοιχείων της δεν είναι εύκολη. Η μεγάλη έκταση του μυθιστορήματος, η έλλειψη επώνυ μων πρωταγωνιστών, οι επαναλαμβανόμενες σχεδόν σκηνές και οι λεπτομερειακές περιγραφές μοιάζουν να αποδιοργανώνουν την ιστορία (που άλλωστε δεν ακο λουθεί σταθερό και αναγνωρίσιμο ειρμό) και να κατα στρέφουν τη συνοχή της, δίνοντας την αίσθηση ότι το ουσιώδες και το επιμέρους αποτυπώνονται στο έργο χωρίς να υπογραμμίζεται η ιδιαίτερη σημασία καθενός. Κατά τη γνώμη μου, το κλειδί για την ερμηνευτική προ σέγγιση του Πλήθους βρίσκεται στην κατανόηση της τε Π 2

χνικής του, καθώς ο τρόπος γραφής του Φραγκιά σχετί ζεται άμεσα με τον προβληματισμό του. Το ίδιο συμβαί νει, βέβαια, σε κάθε άξιο έργο τέχνης, αφού, όπως επι γραμματικά το έχει διατυπώσει ο Σεφ έρ ης:«μορφή και περιεχόμενο είναι το ίδιο πράγμα, γιατί όταν αλλάζει η μορφή αλλάζει, ουσιαστικά, και το περιεχόμενο»4. Οι αφηγηματικές τεχνικές στο Πλήθος στηρίζονται, λοι πόν, σε μια μεγάλη κλίμακα αντιθέσεων και ανατροπών, που μπορεί να αναλυθεί σε πολλά επιμέρους στοιχεία. Έχουμε πρώτα απ' όλα τη γνωστή άποψη του Φραγκιά, διατυπωμένη από τον ίδιο ως «αυτοσυμβολοποίηση» της πραγματικότητας: «Όσο πιο πολύ κοιτάζεις μια πραγματι κότητα, τόσο αυτή η πραγματικότητα σε οδηγεί στην αυτοσυμβολοποίησή της. Η ίδια η πραγματικότητα, με την έντασή της, συμβολοποιεί ορισμένα στοιχεία της, ε άν σ' αυτά επιμείνουμε. Η ένταση, οι αναστροφές, η πίεση των σημερινών πραγ μάτων διευκολύνει πολύ την αναγωγή σε ευρύτερες και γενικότερες μορφοποιημένες, συμβολικές συνοψ/σε/ς»5. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται στο έργο μια σειρά από σύμβολα. Πρόκειται για επιλεγμένα στοιχεία από την καθημερινή ζωή, που συμβολοποιούνται είτε μέσω της υπερβολικής προβολής τους είτε, αντίθετα, μέσω της μείωσης της σημασίας τους. Χαρακτηριστικό παρά. δείγμα του δεύτερου είναι ο τρόπος με τον οποίο αποδί δεται ο θάνατος. Από το πρώτο κεφάλαιο με τις ψυχρές περιγραφές τροχαίων ατυχημάτων ή στη συνέχεια με την αποκομιδή μαζί με τα σκουπίδια των σωμάτων όσων σκοτώνονται στον ηλεκτροφ όρο φράχτη του λούνα παρκ (Α', σ. 237-238), ή, τέλος, όταν άνθρωποι χρησιμο ποιούνται ως καύσιμο του τρένου, η ανθρώπινη ζωή πα ρουσιάζεται να μην έχει καμιά αξία. Το αντίθετο συμβαί νει με τα αγάλματα, που αποκτούν σταδιακά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία, ή με τα πλαστικά είδωλα που με ταφέρουν οι άνθρωποι στους ώμους τους και γίνονται έ τσι τα ζωντανά βάθρα των αδυναμιών και των ελαττω μάτων τους (Β', σ. 145-256). Ακόμη, το παιχνίδι της σκοποβολής στο λούνα παρκ (Α', σ. 191-238), καθώς περιγράφεται πολύ αναλυτικά, προ βάλλεται ως αλληγορική αφήγηση τω ν δυσκολιών της ζωής με τις αποτυχημένες προσπάθειες, το αγωνιώδες κυνήγι του στόχου και την αναγκαστική μετατροπή των ατόμων σε ομοιόμορφα ανδρείκελα. Χαρακτηριστικός εί ναι και ο τρόπος με τον οποίο μεταφορικές εκφράσεις του καθημερινού δημόσιου και ιδιωτικού λόγου, π.χ. το ταξίδι της ζωής, το κυνήγι της ευτυχίας, το τρένο της αλλαγής και το φως στο βάθος του τούνελ, μεταμορ φώνονται σε κατά κυριολεξία αντικείμενα-σύμβολα και καθορίζουν την εξέλιξη της ιστορίας. Ένα δεύτερο στοιχείο της αφηγηματικής τεχνικής του

Ο Α. Φραγκιάς pe τον ιικαατικό I. ΝΙολφέοη ατην Αίγινα

Φραγκιά είναι η προβολή ίου χώρου έναντι του χρόνου. Το στοιχείο αυτό χαρακτηρίζει και τα προηγούμενα έργα του αλλά κορυφώνεται στο Πλήθος6. Η σύγχρονη μεγα λούπολη, όπου διαδραματίζεται η ιστορία του, δεν απο τελ εί απλώς τον περιβάλλοντα χώρο, αλλά δίνει την α φορμή για τα επιμέρους θέματα των κεφαλαίων, όπως το πρόβλημα της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων, οι δυ σκολίες στις μετακινήσεις των κατοίκων, η έλλειψη χώ ρων αναψυχής, η απομάκρυνση από τη φύση, ο υπερ πληθυσμός, η άναρχη ανοικοδόμηση, η «αρρώστια» των σπιτιών κ.ά. Οι ήρωες του μυθιστορήματος, παγιδευμένοι ανάμεσα σε φυσικό και ψυχικά αδιέξοδα, περιφέρονται δυστυχείς, αναζητώντας μάταια να βρουν χώρους ηρεμίας και ανα κούφισης από τα προβλήματά τους. Δεν έχουν όμως κα νένα ασφαλές καταφύγιο, ούτε σε ιδιωτικούς ούτε σε δημόσιους χώρους. Δύο είναι τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Το πρώτο σχετίζεται με το γεγονός ότι, όπως ήδη αναφέρθηκε, παντού στην πολιτεία εκείνη γυ ρίζονται ταινίες στις οποίες η συμμετοχή των παρευρισκομένων είναι σχεδόν υποχρεωτική, Οι διάφοροι χώροι, λοιπόν, μπορεί εξίσου να είναι πραγματικοί ή σκηνικά, να έχουν λειτουργικότητα ή να αποτελούν απλώς «προσό ψεις», φτιαγμένες από ευτελή υλικά. Όπως είναι επόμε νο, οι άνθρωποι χάνουν την αίσθηση της πραγματικότη τας. Ό,τι συμβαίνει μπροστά τους μπορεί να είναι αληθι

νό και άρα να πρέπει να τους προκαλέσει συναισθήματα και σκέψεις. Είναι πιθανό, όμως, να πρόκειται μόνο για σκηνή σεναρίου, που επαναλαμβάνεται μέχρι να πετύχουν την καλύτερη λήψη. Η σημασία της δημόσιας πα ράστασης, ,του εξωρα'ίσμού κάθε πράξης με τη μετατρο πή της σε ρόλο τον οποίο καλείται ένα άτομο να παίξει, κερδίζοντας έτσι δημοσιότητα, προβάλλεται και θεωρη τικά από έναν ήρωα: «Ολα είναι εντύπωση, παράσταση, διασκευή. Όποιος το καταλάβει νωρίτερα, τόσο καλύτε ρα γι' αυτόν» (Α', σ. 245). Αποτέλεσμα όλων των προη γούμενων είναι η αδυναμία των μυθιστορηματικών προ σώπων να κατανοήσουν τα όσα συμβαίνουν, καθώς και η αμφιβολία για το τι είναι αληθινό και τι όχι. Το δεύτερο σχετικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν είναι ότι σταδιακά μεταβάλλεται η λειτουργία των διάφορων χώρων και αντικειμένων από θετική σε αρνητική, με τρο μακτικές συνέπειες. Έτσι, όμως, οι ήρωες βυθίζονται ο λοένα σε έναν εφιάλτη και αδρανούν, γιατί δεν μπορούν να προβλέψουν τα αποτελέσματα και τις συνέπειες κάθε πράξης τους, ακόμη και μιας απλούστατης καθημερινής διαδικασίας. Το κεφάλαιο επτά του Β' τόμου με τις σκη νές στο εστιατόριο δείχνει πώς μετατρέπεται το ευχάρι στο γεγονός του γεύματος σε κάτι απεχθές και ακόμη πώς μέσα από τη λεπτομερειακή περιγραφή δημιουργούνται σύμβολα. Ως συνέπεια και των δύο αυτών στοιχείων οι ήρωες της 113

ιστορίας φαίνεται να ζουν σε έναν ασταθή κόσμο του ο ποίου δε γνωρίζουν τους κανόνες και γι' αυτό υποφέ ρουν ακατάπαυστα. Ανάλογη έκπληξη δοκιμάζουν και οι αναγνώστες κάθε φορά που βλέπουν να ανατρέπεται μια γνώση που θεωρείται δεδομένη, κυρίως οτην απλή καθημερινή συμβίωση.

...Το Πλήθος, 1-1985, 2-1986. Περνάμε σε μια νέα χρήση του ρεαλισμού, που μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε μετα-ρεαήιομό της εικονι κής πραγματικότητας. Η συμ βολική και εξπ ρεσ ιονιστική π ρ ο έ κταση του Λοιμού εδώ γίνεται έδαφος: ακραία κατάσταση, κοινωνιοείδω λο , αίσθηση τ έ λ ο υ ς το υ ανθρω π ι σμού, αγωνία και καταγγελτική υπερβολή. 0 εφ ιάλτης είναι τώρα μόνιμος, νόρμα, καθη μ ερινότητα και «μπαν α λιτέ» αστική. Τα πλήθη βομβαρδίζονται από καταιγισμό πληρο φοριών και σημάτων αντιφατικών απαγορεύ σεων, περίεργων κανόνων, σαλαγίζονται στην κατανάλωση, στη συνθετική ψυχαγωγία και το όνειρο, ή εμπλέκονται σε παράλογες ίντρι γκες, ανακρίσεις, παγίδες. Γενικά η μοντέρνα πραγματικότητα εκτοπίζεται από τη μ ετα μ ο ντέρνα εικόνα της... Δημήτρης Ραυτόηουλος

Σε συνδυασμό με το προηγούμενο στοιχείο εντυπωσια κός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Φραγκιάς χειρίζεται το θέμα του χρόνου - τ η ς αφήγησης και του μύθου/ιστορ ία ς- και αυτό είναι ένα τρίτο χαρακτηριστικό της αφη γηματικής του τεχνικής. Πρώτα απ' όλα λείπουν οι ενδεί ξεις του χρόνου (ημερομηνίες, χρονικοί προσδιορισμοί κ.λπ.). Χρησιμοποιείται επίοης πολύ συχνά, αντί για τον καθιερωμένο αόριστο χρόνο, ο ενεστώτας ή ο μέλλο ντας, δίνοντας στον αναγνώστη άλλοτε την αίσθηση της συγχρονίας, άλλοτε, όμως, αίσθηση αοριστίας, καθώς δεν είναι σαφές πότε διαδραματίζονται τα γεγονότα, στο παρόν, το παρελθόν ή το μέλλον. Σχετικό είναι και το γε γονός ότι δεν προσδιορίζονται η σειρά και η διάρκεια 114

των διάφορων επεισοδίων, τα οποία δεν μπορούμε να κατατάξουμε ούτε βάσει της χρονικής ακολουθίας ούτε βάσει αιτίου και αποτελέσματος. Την ίδια, ακριβώς, έλλειψη συνέχειας και συνοχής στην εξέλιξη της ζωής τους αισθάνονται οι ήρωες του Πλή θους. Η έλλειψη μνήμης που τους βασανίζει αποτυπώνεται με πολλούς τρόπους στο μυθιστόρημα: «Ο Γιάννης βαδίζει αργά σαν να τον βαραίνουν ακόμα οι σανίδες και τα σύρματα εκείνης της επιγραφής. Έσκυβε ακόμα γιατί έφερνε στους ώμους του και τις χαμένες μνήμες του, έ να μεγάλο κενό που σε λυγίζει. Θα το αντέζεις αυτό το φορτίο; [...] Γύρισε προς τον απαιτητικό προβολέα και συνέχισε: "Δεν έχω βιογραφία, μήπως οφείλω ν' απολογηθώ γι' αυτό; Κι αν μου καταλογίζεται σαν έλλειψη, δεν φταίω. Δεν πρόλαβα ν' αποκτήσω."» (Α', ο. 134,136). Τα θραύσματα του παρελθόντος προβάλλονται με τα α ποσπάσματα από παλιές ταινίες, τις οποίες ένας ήρωας προσπαθεί ν α «ταιριάσει και να βγάλει ένα νόημα», και στα σκόρπια κομμάτια σκηνικών, τα οποία χρησιμοποιού νται για τις διάφορες ταινίες που γυρίζονται αδιάκοπα. Και τα δύο ευρήματα είναι εξαιρετικά από πολλές από ψεις: η τέχνη του λόγου χρησιμοποιεί στοιχεία της κινη ματογραφικής τέχνης, τα διάφορα στοιχεία συνδυάζο νται σαν ένα παζλ (που του λείπουν όμως πολλά κομμά τια) για να τονωθεί η μνήμη, από ασήμαντα υλικά οι ή ρωες καταβάλλουν προσπάθεια να σχηματίσουν ένα νόημα, ενώ, τέλος, η αγωνία των φανταστικών προσώ πων να δώσουν σχήμα στο άμορφο υλικό που κατέχουν αποδίδει και την αγωνία του συγγραφέα να πλάσει το έργο του. Ωστόσο, σε όλες τις περιπτώσεις έχουμε μόνο αποσπασματικές εικόνες στις οποίες δεν μπορεί το άτο μο να δώσει μορφή, όσο κι αν προσπαθεί, γιατί οι ανα μνήσεις του είναι εξίσου θολές και αποσπασματικές: «Οι εικόνες φεύγουν, τις καταβροχθίζει η ανυπαρξία ενός αρχείου που δεν είναι άλλο από τη σκοτεινιά μέσα στο τσίγκινο κουτί. Ό,τι βλέπει στην οθόνη του, φωτισμένες όψεις ή νεκρός μαύρος χρόνος, τοποθετείται στη στήλη των εικόνων που πέρασαν κι ίσως να μην τις ανακαλέσει ποτέ. Με πόση φροντίδα ταξινομούμε πάντα όσα είναι για πέταμα κι όσα είναι βέβαιο πως θα χαθούν... Εντείνει την προσοχή του, μα δεν χωράει άλλο, οι ίνες της μνή μης του τεντώνονται στο έπακρο, δεν έχουν όμως απε ριόριστη αντοχή, σπάνε κι ολόκληροι όγκοι καταβυθίζο νται, το δίκτυ άνοιξε, δενκρατάει πια» (Α', ο. 364). Αξίζει, τέλος, να παρατηρήσουμε ένα τέταρτο στοιχείο της αφηγηματικής του τεχνικής, την παρατακτική παρά θεση των επιμέρους ιστοριών, δηλαδή τη διευθέτησή τους κατά σειρά μέσα στο χώρο του βιβλίου. Έτσι στον Α' τόμο έχουμε κατά κεφάλαιο τα ακόλουθα κύρια θέμα τα (οι αριθμοί παραπέμπουν στα κεφάλαια του βιβλίου):

1. τροχαία ατυχήματα λόγω κακής σήμανσης, 2. ανα μορφώσεις συνοικιών, 3, αρρώστια των σπιτιών και μέ τρηση της ρύπανσης, 4. γραφείο σχεδιασμού έργων, 5. ολόκληρα και σπασμένα αγάλματα, 6. φώτα του δρό μου, 7. κατασκευή τω ν σκηνικών, 8. αποσπάσματα ται νιών, 9, λούνα παρκ, 10. άσκοπες διαδρομές, 11. μέτρη ση της μόλυνσης των σπιτιών, 12. σκηνικό ενός δάσους, 13. γύρισμα ταινιών, 14. διάφοροι ρόλοι, 15. μορφές που χάνονται, 16. αποσπάσματα από ταινίες, 17. ομπρέ λες για τη βροχή και 18. αγοραπωλησίες ονείρων. Ανά λογα στο Β' τόμο έχουμε: 1. αρχή του ταξιδιού με τρέ-

0 4. Φραγκιάς ατην Καθημερινή

νο, 2. συγκέντρωση των ταξιδιωτών, 3. αρχή του ταξιδι ού, 4. έλλειψη καυσίμων, 5. είσοδος στο τούνελ, 6. περ πάτημα στο τούνελ, 7. εστιατόριο, 8. επάνοδος στο τρ έ νο, 9. αναδημιουργία της πόλης ως σκηνικού για το γύρι σμα ταινίας, 10. αναζήτηση ηρώων, 11. άνθρωποι που κουβαλούν είδωλα, 12. ταινία με μάχες, 13. αποσπά σματα από ταινίες, 14. γύρισμα ταινιών, 15. αντίδραση στους προκαθορισμένους ρόλους, 16. οργάνωση θεα τρικής παράστασης, 17. προσπάθεια επαναλειτουργίας του τρένου και 18. είδωλα ως καύσιμο, ολοκλήρωση του ταξιδιού. Εννοείται ότι η παράθεση που προηγήθηκε ήταν εσκεμμένα επικεντρωμένη στο κεντρικό θέμα κάθε κεφαλαί ου, παραβλέποντας τους ήρωες καθώς και τις ιστορίες που συνεχίζονται από ενότητα σε ενότητα. Με τον τρό

πο αυτό διακρίνονται και οι θεματικές αναλογίες ανάμε σα στον Α' και το Β' τόμο. Πρέπει πάντως να υπογραμμι στεί ότι σε κάθε κεφάλαιο το κύριο ενοποιητικό στοιχείο, που λειτουργεί ως κυρίαρχο μοτίβο του συνολικού έρ γου, είναι η αναζήτηση της μορφής, της ενότητας, του όλου, είτε στο επίπεδο τω ν αντικειμένων (π.χ. ενός α γάλματος, μιας ταινίας, μιας διαφημιστικής αφίσας) είτε στο επίπεδο των ιδεών (του νοήματος της ζωής, της συ νέχειας και οργάνωσης της μνήμης κ.λπ.). Στα στοιχεία που προανέφερα, οι συστηματικοί αναγνώ στες της πεζογραφίας του Φραγκιά αναγνωρίζουν, βέ βαια, τεχνικές που έχει χρησιμοποιήσει και στα προηγού μενα μυθιστορήματά του7. Στο Πλήθος, όμως, ο συγ γραφέας φαίνεται να ενδιαφέρεται να δώσει «καθολι κές» εικόνες, αποφεύγοντας κάθε αναφορά στο ειδικό ή στο επιμέρους ή στη σύνδεση με το συγκεκριμένο και το μερικό, γι' αυτό και επιλέγει την ανάπτυξη (ακόμη και σε αριθμό σελίδων) του θέματός του και τη γενίκευση. Ακόμη κι αν σταθούμε μόνο στους τίτλους των μυθιστο ρημάτων του είναι φανερό ότι ο τίτλος του τελευταίου, που προβάλλει την έννοια του μεγέθους, είναι ευρύτε ρος από τους προηγούμενους. Γιατί δεν πρέπει να συν δέσουμε το Πλήθος μόνο με τον αριθμό των ανθρώπων που κυκλοφορούν στις σελίδες του. Το πλήθος αναφέρεται σε κάθε μεγάλη ποσότητα (μέγεθος, αριθμό, έκτα ση), χώρου, αντικειμένων, αγαθών, προτάσεων- μια πλη θώρα ειδών που κατακλύζουν το βιβλίο. Είδη που προσφέρονται για κατανάλωση στη σύγχρονη κοινωνία, πλή θος που οδηγεί στην ισοπέδωση του ατομικού στοιχείου, μεγέθη που καταπιέζουν τον άνθρωπο, αριθμοί που ζαλί ζουν γιατί πείθουν τον καθένα για την ασημαντότητά του. Όλες αυτές οι αφηγηματικές τεχνικές του Φραγκιά σχετί ζονται άμεσα με τον καλλιτεχνικό προβληματισμό του μεταμοντερνισμού. 0 Fredric Jameson στο βιβλίο του Το μεταμοντέρνο ή Η πολιτισμική λογική του ύστερου καπι ταλισμού γράφει ό τ ι«Είναι προτιμότερο από πολλές α πόψεις να θεωρήσουμε τον όρο μεταμοντέρνο ως από πειρα να στοχαστούμε ιστορικά το παρόν σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται κατά βάση από τη λήθη του ιστορι κού. Υπό την έννοια αυτή πρόκειται είτε για μια μορφή "έκφρασης1, παραμορφωτικής βεβαίως, μιας βαθύτερης και αναπόδραστης ιστορικής ροπής, είτε για τη ν "απώθη σή' και τον εξοβελισμό της - εξαρτάται από το πώς α ντιλαμβάνεται κανείς το διφορούμενο του πράγματος»Β. Η εισαγωγική αυτή φράση θεωρώ ότι αγγίζει την ουσία του προβληματισμού του Φραγκιά στο Πλήθος, αν μάλι στα τη συγκρίνουμε με τα λόγια του ήρωα εκείνου που μελετά τις ταινίες: «Τι έχω να κάνω; Ν' ανακαλύψω την ι στορία που υπάρχει σκόρπια δω μέσα ή να πλάσω ένα δικό μου μύθο μ 'α υ τές τις σκηνές;» (Α', σ. 181). 115

Πράγματι οι αφηγηματικές τεχνικές που επισήμανα σχε τίζονται με τα χαρακτηριστικά που αποδίδει ο Jameson στο μεταμοντέρνο ως προς τη σχέση του με την ιστορι κή διάσταση. Το κυριότερο από αυτά είναι «η πρωτοκα θεδρία του χώρου» έναντι του χρόνου9, στοιχείο που, ό πως είδαμε, και ο Φραγκιάς προβάλλει στην πεζογραφία του τόσο στο επίπεδο της οργάνωσης του υλικού του και της δόμησης του κειμένου του όσο και με την ιδιάζουσα προβολή του χώρου μέσα στον οποίο διαδραμα τίζονται οι ιστορίες του. Ένα άλλο συναφές χαρακτηρι στικό είναι η «εμφάνιση του πολλαπλού ρ ε τρόπους νέ ους και μη αναμενόμενους, μέσα από ασύνδετες σειρές συμβάντων, ειδών Πάγου, ταξινομήσεων, μερισμάτων της πραγματικότητας. Αυτός ο απόλυτος και τυχαίος πλουραλισμός 1...1 δεν είναι καν συνύπαρξη πολλαπλών και αλληλοδιάδοχων κόσμων, παρά συμφυρμός ασύν δετων και συγκεχυμένων συνόλων και ημιαυτόνομων υ ποσυστημάτων»10. Το στοιχείο αυτό αντιστοιχεί ακριβώς στις φαινομενικά ασύνδετες οειρές συμβάντων που πα ρουσιάζονται στο Πλήθος. Άλλα χαρακτηριστικά του με ταμοντέρνου, όπως «η ισοπέδωσα η νέου τύπου επιφανειακότητα», «η απελευθέρωση από κάθε συναίσθημα», «η απαλοιφή της φύσης»11, που συσχετίζουν τον τρόπο γραφής με το θέμα, διακρίνονται στο μυθιστόρημα του Φραγκιά στον αποκλειστικά αστικό χώρο της ιστορίας του, στην ουδέτερα «ψυχρή» και αποστασιοποιημένη α φήγηση και στη διαδοχική παράθεση ποικίλων εικόνων. Καταλήγουμε, λοιπόν, ατη διαπίστωση ότι στο Πλήθος ο Φραγκιάς χρησιμοποίησε έναν τρόπο γραφής που ταίρια ζε απόλυτα με το θέμα του. Για να δείξει την αποδιάρθρωση του σύγχρονου κόσμου, τον παραλογισμό, την έλλειψη στόχων, την απώλεια της ιστορικής μνήμης, πα ρουσίασε τη δική του ιστορία μέσω μιας «άκεντρης» α φήγησης, διασπασμένης σε πολλές ενότητες, χωρίς σα φή χρονικά όρια, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην προ βολή του χώρου. Κατά τη γνώμη μου ο τρόπος αυτός δεν προέκυψε μόνο ως εξέλιξη του προσωπικού τρόπου γραφής του μέσα στην ευρύτερη πορεία της λογοτεχνίας μας, αλλά και για να υπογραμμίσει με έντονο τρόπο τις απόψεις που εκφράζει στο Πλήθος. Πιστεύω δηλαδή ότι, όπως προη γουμένως στο Λοιμό, έτσι κι εδώ η δυσκολία γρήγορης και απρόσκοπτης πρόσβασης στο θέμα, δυσκολία που προκαλείται στον αναγνώστη από τον τρόπο αφήγησης, ενισχύει την κριτική διάθεση του τελευταίου απέναντι στην αφηγούμενη ιστορία. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1.

Για το έργο βλ. κυρίως: Τάκης Καρβέλης, «Αντρέας Φραγκιάς», Η μεταπολεμική πεζογραφία. Από τον πόλεμο

116

4. 5.

του '40 ως τη δικτατορία του ‘67. Τόμος Η'. Εκδόσεις «Σοκόλη», Αθήνα 1988, ο. 8-55, με βιβλιογραφία και αποσπάσμα τα άλλων κριτικών Ερατοσθένης Καψωμένος, «Αφηγηματι κές τεχνικές και σημασιακοί κώδικες, ένα παράδειγμα ανά λυσης: Το πλήθος του Ανδρέα Φραγκιά», Ελίτροχος, τχ. 2, Απρίλιος-Ιούνιος 1994, ο. 55-64' το Αφιέρωμα στον Α. Φρα γκιά του περ. Αντί, τχ. 714,26 Μαϊόυ 2000, όπου δημοσιεύ ονται αρκετές σχετικές εργασίες και βιβλιογραφία- Έρη Σταυροπούλου, Προτάσεις ανάγνωσης για την πεζογραφία μιας εποχής, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Σπ. Πλασκοβίτης, Α. Φραγκιάς, Μ. Χάκκας, Δ. Χατζής, εκδόσεις «Σόκολη», Αθήνα 2001, σ. 111-148 και 176-185. Δεν έλειψαν, ωστόσο, και οι αρνητικές επισημάνσεις που εντοπίζονται κυρίως στον αργό ρυθμό αφήγησης, στις επαναλήψεις, στην απουσία πρωτα γωνιστών κ,ά. Βλ. για παράδειγμα τις αρχικές παρατηρήσεις του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, «Επαναληπτικό μοντάζ. Ξανα διαβάζοντας το Πλήθοςτου Α. Φραγκιά», Αντί, ό.π., σ. 64-66. Χρησιμοποιώ την ακόλουθη έκδοση: Το πλήθος, «Κέδρος», τόμ. Α', 1986, τόμ. Β', 1986. Στη συνέχεια οι παραπομπές μου μέσα στο κείμενο. Βλ. τις σχετικές πληροφορίες του Στέφανου Τασσόπουλου, «Απραγματοποίητα μυθιστορήματα», Αντί, ό.π., σ. 40-41, και μερικές πρώτες δημοσιεύσεις από το Πλήθος: «Χρονικό του δρόμου», Αντί, αρ. 121,17 Μαρτίου 1979, σ. 10-11, «Χρονι κό του δρόμου II», Αντί, αρ. 125,12 Μαΐου 1979, σ. 10-11 και «Αχθοφόροι σε σιδηροδρομικό σταθμό», Η λέξη, αρ. 28, Οκτώβριος 1983, σ. 819-827. Γ. Σεφέρης, «Ερωτόκριτος», Δοκιμές, Τόμ. Α' 11936-1947), «Ίκαρος», 1974, σ. 307. Τάσος Γουδέλης, «Γύρω από την πεζογραφία (Το «Δ» συνο μιλεί με τους: Αντρέα Φραγκιά, Σπύρο Πλασκοβίτη και Αλέξη Πανσέληνο)», Το Δέντρο, χρόνος 14, τομ. 9, τχ. 66, Ιανουάριος-Μάρτιος 1992, σ. 16. Για το θέμα αυτό βλ. αναλυτικά: Έρη Σταυροπούλου, «Η συμβολική λειτουργία του χώρου» στο Προτάσεις ανάγνω σης..., ό.π., σ. 115-148. Ένα παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό: οι άχρηστες ογκώ δεις κατασκευές κτιρίων, γεφυρών, αγαλμάτων πρωτοεμφανίζονται στο Λοιμό, υπενθυμίζοντας το κτίσιμο των «νέων Παρθενώνων» της Μακρονήσου. Με μεγαλύτερη ένταση και συχνότητα περιγράφονται στο Πλήθος, για να υποδηλώ σουν τη σπατάλη δυνάμεων, τη ματαιοδοξία, τη βίαιη αλλα γή του κοινωνικού ιστού στις πόλεις. Fredric Jameson, Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism. Η παραπομπή μου στην ελληνική μετάφρα ση μέρους του βιβλίου: εκδόσεις «Νεφέλη», Αθήνα 1999, σ.

9. Jameson, ό.η.,σ. 191. 10. Ό.π., σ. 202. 11. Ό.Π.,Ο. 45, 51 και 194.

■Δανείστηκα τον τίτλο της εργασίας μου από μια φράση του συγγραφέα Βαγγέλη Ραπτόπουλου, γιατί πιστεύω ότι αποδί δει με ακρίβεια τόσο το εύρος όσο και τον τρόπο γραφής αυ τού του πολύ σημαντικού μυθιστορήματος (Β. Ραπτόπουλος, «Συνεχίζοντας τον Φραγκιά», Αντί, τχ. 714, Αφιέρωμα στον Αντρέα Φραγκιά, 26 Μαΐου 2000, σ. 39)

της

τίχνη

α λ λ η γ ο ρ ί α ς στο του ΑντρίαΦραγκιό

του Α Λ Ε Ξ Η Ζ Η Ρ Α

Το Ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ι σ π ίτια κ α ι η επ ο χ ή του

0 Αντρέας Φραγκιάς παρουσιάστηκε με το πρώτο μυθιστόρημά του, Άνθρωποι και σπίτια, το 1955, την ίδια χρονική στιγμή που σημειώνο νται οι πρώτες εμφανίσεις μιας σειράς συνομήλικων με εκείνον πεζογράφων. Χωρίς να χρειάζεται εδώ μια εξαντλητική καταγραφή τους, αρκεί να υπενθυμίσουμε ότι πριν από το βιβλίο του δημοσιεύονται το χρονικό του Εμφυλίου Πυραμίδα 67 του Ρένου Αποστολίδη, η πολιτικά ρηξικέλευθη Πολιορκία του Αλέξανδρου Κοτζιά και τα διηγήματα του Αντώνη Σαμαράκη Ζητείται Ελπίς. Ακόμα, ο Ρόδης Ρούφος εκδίδει τον πρώτο τόμο της τριλογίας του Η ρίζα του μύθου, ο θ. Δ. Φραγκόπουλος, εναλλάξ με τα ποιητικά του, δημοσιεύει το πολυσυζητημένο χρο νικό της Τειχομαχίας, όπου για πρώτη φορά η γοητευτική και αινιγματι κή μορφή του Κίτσου Μαλτέζου εγκαταλείπει το πάνθεον τω ν ιδεολο γικών μαρτύρων και γίνεται λογοτεχνικό πρόσωπο1. Και τέλος, τα υτό χρονα με το Άνθρωποι και σπίτια, ο Νίκος Κάσδαγλης Στα δόντια της μυλόπετρας ανατέμνει, όπως και ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, την ψυχολο γία του εν όπλοις μαχητή μιας παραστρατιωτικής οργάνωσης σε καιρό π ολέμου, ενώ περίπου ένα χρόνο αργότερα ο Κώστας Κοτζιάς οτον Καπνισμένο ουρανό, ίσως το καλύτερο μυθιστόρημά του, δημιουργεί την πρώτη επική σύνθεση μιας οικογενειακής σάγκας που κατευθύνεται ιδεολογικά από τα ιστορικά γεγονότα του αντιφασιστικού πολέμου και της Κατοχικής Αντίστασης. Μυθιστορήματα, διηγήματα ή αυτομυθοπλασίες, όλα αυτά τα πεζά

7/7

που εκδόθηκαν με ελάχιστη χρονική απόσταση μετα ξύ τους μέσα στη δεκαετία του '50, αν τα δούμε ως συγκλίνοντα σημεία μιας λογοτεχνικής δυναμικής, έ χουν «ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική τους αξία, τη σφραγίδα της αυθεντικής ζωής, του προσωπικού βιώ ματος», όπως σχολίαζε χαρακτηριστικά το 1956 ο Βάσος Βαρίκας. Και το ύ το ,«αντίθετα με τη "φιλολογικότη τα " που διέκρινε, λίγο πολύ, όλους τους ώριμους [μεσοπολεμικούς! συγγραφείς μας που έοπευσαν να καταπιαστούν με το θέμα, από φόβο, πιθανώς, μή πως χάσε/ τη ν επ ικαιρότητά του»2. Ωστόσο, και τη στιγμή εκείνη που γίνονταν οι πρώτες τοποθετήσεις και εκδηλωνόταν η πρόθεση τω ν νέων συγγραφέων της εποχής εκείνης να συνεισφέρουν με τις ιστορίες το υ ς στη χαρτογράφηση τω ν χρόνων του πολέμου και του μ ετα η ο λ έμ ο υ , οι διαχωρισμοί υπήρχαν και βασίζονταν κυρίως στην ιδεολογική «ματιά» με την ο ποία εστιαζόταν σε κάθε περίπτωση το «προσωπικό βίωμα» τω ν συγγραφέων. Πολύ πριν ενσκήψει στα λογοτεχνικά μας πράγματα ο αριστερός, νεανικός μανιχαϊσμός της «μαύρης λογοτεχνίας», ο Βαρίκας υπο γράμμιζε στις βιβλιοκρισίες του για τα πρώτα μυθι στορήματα του Ρόδη Ρούφου ότι παρουσίαζαν τη ν Αντίσταση από την πλευρά της Δεξιάς. Σημείωνε μά λιστα με έμφαση το γεγονός ότι με τη Ρίζα του μύ θου ο Ρ ούφ ος«εμφανιζόταν κατά κάποιο τρόπο πρω τοπόρος. Ή ταν η πρώτη φορά που η ά λλ η πλευρά της λεγάμενης Αντίστασης, η δεξιά, ανελάμβανε να προβάλλει διά μέσου της τέχνης, τη δική της συνει σφορά στον αγώνα κατά του καταχτητή. Να δικαιολο γήσει και να δικαιώσει τη στάση που κράτησε. Το βι βλίο 1...1 προκάλεσε έκπληξη για το εγχείρημα του συγγραφέα, α λλά και πλήθος συζητήσεις, που δεν εί χαν πάντα σχέση με την καθαρά λογοτεχνική του α ξίαV Κοιταγμένο με αυτή τη μάλλον λοξή ματιά που χώρι ζε στα μετεμφυλιακά χρόνια τη λογοτεχνία σε θετική και αρνητική, προοδευτική και αντιδραστική, ανάλογα με τα φρονήματα τω ν αφηγηματικών χαρακτήρων, το Άνθρωποι και σπίτια θεωρήθηκε -και εξακολουθεί να θεωρείται από ένα μέρος της Αριστερός- το πρώτο ή ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα με θέση, όπου απηχείται η συνείδηση του εργαζόμενου για την ταξική του στάση στη μεταπελευθερωτική ζωή! Ή, όπως α ναφέρει ο Νίκος Παπανδρέου στην εισαγωγή τη ς τ έ ταρτης έκδοσης (1976) της Γαλαρίας No 7 του Κώστα Κοτζιά,«Για πρώτη φορά η εργατική τάξη θα ξαναπάρει τη θέση τη ς στην πεζογραφία μας το 1956 [sic] με το μυθιστόρημα το υ Ανδρέα Φραγκιά Άνθρωποι και σπίτια», ενώ, «Σε λίγα χρόνια το ίδιο θέμα, με τον

ίδιο θετικό ήρωα -τη ν εργατική τά ξη- παρουσιάζει και ο Κώστας Κοτζιάς»\ Πρόκειται για ηθελημένη παρανάγνωση; Για θεωρητικολογία, ερήμην του κειμένου; Όπως και να έχει το πράγμα, καμιά έγκυρη κριτική φωνή δε θεώρησε το πρώτο αυτό έργο του Φραγκιά υπόδειγμα σοσιαλιστικής αισθητικής, ούτε και τον ερ γατικό πληθυσμό του ως πρότυπο. Μάλιστα, ο Από στολος Σαχίνης, υπέρμαχος της ρεαλιστικής τεχνικής και θρεμμένος από την παραδοσιακή αγγλική και γαλ λική λογοτεχνία, για το Άνθρωποι και σπίτια είχε ανα φ έρει επικριτικά ότι η αφήγησή του ε ίν α ι«χαλαρή, πλαδαρή, περισσόλογη» και ότι «στρέφεται γύρω από ασημαντότητες, ενώ υπάρχουν πολλές κι ενοχλητι κές επαναλήψεις των ίδιων πραγμάτων και καμιά εκ φραστική ρω μαλεότητα ή ρεαλιστική δύναμη»5. Έ ν α έ ργο ρ ιζ ω μ έ ν ο ο το μ ε τ α ιχ μ ια κ ό του χ α ρ α κ τ ή ρ α

Η αλήθεια είναι, και σε τούτο συμφωνούν οι περισσό τερ ες μεθοδικές αναγνώσεις του έργου του Φραγκιά, ότι με το πρώτο αυτό μυθιστόρημά του ο συγγραφέ ας α νέδειξε ορισμένα χαρακτηριστικά ύφους και τ ε χνικής που με διάφορες μικρές αποκλίσεις συντηρή θηκαν σε όλα τα βιβλία του ως πάγια στοιχεία6. Και αυτό από μόνο του είναι όντως εντυπωσιακό, αν λά βουμε υπόψη μας ότι τα χρονικά διαστήματα που πα ρεμβλήθηκαν ανάμεσα στις εκδοτικές του εμφανίσεις δεν ήταν μικρά, καθώς και το ότι από το πρώτο ως το τ ε λ ε υ τ α ίο το υ μυθισ τό ρ η μ α , Το π λή θ ο ς (1985, 1986), έχει περάσει μια τριακονταετία που ήταν ιδιαί τερα πλούσια σε ανανεωτικές κινήσεις τω ν σύγχρο νων αφηγηματικών γραφών. Και παρά το ότι ο Φρα γκιάς στα τριάντα αυτά χρόνια έκανε κάποιες μετα το πίσεις, περνώντας από το συμβολισμό στο ρεαλισμό και πάλι στο συμβολισμό και στην αλληγορία, δεν μπορούμε να πούμε ότι οι μετατοπίσεις του αλλοίω σαν τη βασική του προβληματική για το δίσημο χαρα κτήρα της αντικειμενικής όσο και της μυθιστορηματι κής πραγματικότητας, Σε ανάλογα συμπεράσματα κα τατείνει άλλω στε και η Έρη Σταυροπούλου, μια από τις πιο συστηματικές αναγνώστριές του, λέγοντας ότι «τα διάφορα στοιχεία που σ υνθέτουν τη γραφή του ενυπάρχουν στο έργο του από την αρχή», και ότι «αυ τό που μ εταβάλλεται είναι η ποσότητα και η ένταση με την οποία εμφανίζονται σε κάθε κείμενό του»7. Εν πόση περιπτώσει, τα στοιχεία που παρέμειναν σχετικά αμετάβλητα σε όλο αυτό το διάστημα νομίζω ότι είναι, προπάντων, η βούληση το υ Φραγκιά να χρησιμοποιεί τη ρευστότητα της αφήγησης συνειδη τά, ως μέσο υπαινικτικής υποβολής προς τον ανα-

Η Μάίνα Μιρκούρη επιδίδει οτον L Φραγκιά το Κρατικό Βραβώ Μυθιστορήματος για το Πλήθος, I 988

γνώστη τω ν συναισθημάτων και τω ν καταστάσεων ε κείνων που περιγραφικός λόγος δεν μπορεί να απο δώ σει τη ν π υκνότητά το υ ς. Έ πειτα, ένα δ ε ύ τε ρ ο στοιχείο, συναφές ωστόσο με το πρώτο, είναι η μόνι μη και αμετακίνητη έφεση του συγγραφέα να επιχει ρεί παρατεταμένες και συχνά σπειροειδείς, γύρω από τον ίδιο θεματικό πυρήνα, αναλύσεις. Είτε πρόκειται για ελαφρά παραλλασσόμενες αναλύσεις τω ν περι βαλλοντικών στοιχείων τη ς αφήγησης (λόγου χόριν, ένα κτίριο ή ένα απλό αντικείμενο που διαστέλλεται έτσι η σημασία του). Είτε για ενδοσκοπήσεις που α ναλύουν τη ν εσω τερική υποδοχή και τη ν ψυχική α νταπόκριση τω ν μυθιστορηματικών προσώπων, που -ιδιαίτερα στα πρώτα βιβλία του Φραγκιά- ενδιαφ έ ρουν για τη στάση το υ ς απέναντι στην εξέ λ ιξη του κοινωνικού και του ιστορικού γίγνεσθαι. Είτε, τέλος, και το συνηθέστερο, για αναλύσεις που επιχειρεί ο α θέατος αφηγητής, με τις οποίες «προσπαθεί» να προ σανατολίσει τη ματιά του αναγνώστη προς ορισμέ νους «τόπους», προς ορισμένες «εμπειρικά» αποκτη μένες αντιλήψεις για το νόημα τη ς ζωής. Για παρά δειγμα, ο μοντέρ στο Πλήθος, παρά το ότι ματαιοπο

νεί για να βρει κάποιο ιδιαίτερο νόημα στις κινηματογραφημένες λήψεις, παρατηρεί στη μουβιόλα ότι ε παναλαμβάνονται κάποιες όχι τυχαίες κινήσεις στους ανθρώπους, και αυτό τον ω θεί να βγάλει ορισμένα πρωτογενή, έστω, συμπεράσματα. Παρενθετικά, αλλά όχι άσκοπα, χρειάζεται ίσως να σημειώσουμε εδώ ότι α υτές οι ελαφ ρά παραλλάσσουοες περιγραφικές αναλύσεις που εξακτινώνονται ως επί το πλείστον από τον ίδιο θεματικό πυρήνα α ποτελούν μια πάγια πλευρά της αφηγηματικής τεχνι κής του Φραντς Κάφκα. Και το σημειώνω αυτό όχι γιατί το καφκικό έργο είχε κάποια ορατή διαπλαστική σημασία, τουλάχιστον στα δύο πρώτα μυθιστορήμα τα του Φραγκιά -παρά το ότι ένα μεγάλο μέρος του Πύργου είχε αρχίσει να μεταφράζεται από την Αγλαΐα Μητροπούλου στη Νέα Εστία από το 1947 - όοο γιατί μεταγενέστερα, δηλαδή στο Λοιρό (1972) και στο δί τομο Πλήθος, όπου πράγματι φαίνεται ότι το καφκικό και οργουελικό πρότυπο λειτούργησαν ως παραδείγ ματα, οι ομόκεντρες επανακυκλώσεις ενίσχυσαν ακό μα περισσότερο τη συμβολική προβληματική τω ν βι βλίων. Ενίσχυσαν όμως και τη δυναμική του ενός και Π 9

κυρίαρχου, κοινού λόγου -το υ ιδεολογικού λόγου του πλήθους, ενό ς λόγου κατεξο χή ν α μφίσ ημουπου προπάντων εδώ ενορχηστρώνει κάθε άλλον εξατομικευμένο λόγο, πλάγιο ή ευθύ, σε ένα πολυφωνικό -α ν επιτρέπεται η σύγκριση- συμφωνικό έργο9. Παρά τούτο, η διαμόρφωση του Φραγκιά κυρίως από το ρωσικό ψ υχολογικό/ρεαλιστικό μυθιστόρημα και τις ελ λ ην ικ ές π αραφυάδες το υ -α ς πούμε, από το έργο του Ντοστογιέφσκι, του Μαξίμ Γκόρκι και, ανα λογικά, από το έργο του Κωνσταντίνου θεοτόκη, του Δημοσθένη Βουτυρά, του 'Αγγέλου Τερζάκη και του Κώστα Χατζηαργύρη- είναι σχετικά μονιμότερη, αφού διατηρήθη κε από το πρώτο ίσαμε το τελ ευ τα ίο βι βλίο του. Και, επιπλέον, είχε ιδιαίτερα μακρόβιες επι πτώσεις σ' αυτή την ίδια την τυπολογία τω ν μυθιστο ρηματικών του προσώπων αλλά και τω ν καταστάσε ων στις οποίες βρίσκονται. Α π ό τ ο ν π ο ιη τ ικ ό ρ ιυ λ ιο μ ό ο τη ν α λ λ η γ ο ρ ία

Από τα τέσ σ ερ α μ υθισ τορήμα τα το υ Φραγκιά, το Άνθρωποι και σπίτια είναι εκείνο που βρίσκεται πιο κοντά στην παράδοση του ελληνικού αφηγηματικού συμβολισμού. Περισσότερο από τη ν Καγκελόπορτα (1962), όπου, συγκριτικά, τα πρόσωπα είναι αρκετά ευδιάκριτα, αλλά συχνά είναι ρευστά ή θολά τα αίτια που κινούν τις πράξεις τους, α υτό το πρώτο βιβλίο συνοψίζει τη μαθητεία του συγγραφέα στους λυρι κούς του μεσοπολεμικού ρεαλισμού. Ταυτόχρονα ό μως -τώ ρα που έχει ολοκληρωθεί το έργο το υ - μπο ρούμε να το δούμε και ως εισαγωγή στα μ ετα γ εν έ στερα μυθιστορήματά του, αφού όπως σ' εκείνα έτσι κι εδώ ο ανθρώπινος πληθυσμός, έστω και για διαφο ρετικούς λόγους, μοιάζει να περιπλανιέται σ' ένα σύμπαν ερειπίων, σωματικών, ηθικών και πραγματικών. 0 Βάσος Βαρίκας, που το 1956 είχε δεχθεί με επιφυ λάξεις αλλά στο τέ λ ο ς θετικά το μυθιστόρημα του Φραγκιά, έκανε μια σειρά καίριων επισημάνσεων τ ό σο για τη μορφή του βιβλίου όσο και για την εμπρεσιονιστική του σύνθεση, επισημάνσεων από μια άπο ψη πρωτότυπων ακόμα και σήμερα. Διαπίστωνε ότι «το μόνο που συναντάς στο πολυσέλιδο αυτό πεζο γράφημα, κι ας είναι πλήθος τα πρόσωπα που ονομα τίζονται στις σ ελίδ ες του» είναι η ατμόσφαιρα. Και τ ο ύ τ ο «Γιατί κανένα δεν προβάλλει ανάγλυφα, κανέ να δεν αποσπά το ενδιαφέρον με την ιδιαίτερη προ σωπικότητά του. Μέχρι του σημείου που συχνά χρει άζετα ι να κ α τα β άλλεις επίμονη προσπάθεια για να θυμηθείς πού συνάντησες το όνομά του, σε ποιο κύ κλο από τους επ άλληλους που συγκροτούν το πεζο 120

γράφημα το συνάντησες 1...1 Διαβάζοντάς το έχεις τη ν εντύπωση ότι βρίσκεσαι μπροστά σ ' έναν πίνακα όπου κυριαρχούν τα σκοτεινά χρώματα, σοφά ταξιθετημένα, μ' ένα πλήθος α διόρατες σχεδόν αποχρώ σεις, που υπογραμμίζουν ω στόσο τη ν ευαισθησία του ζωγράφου, και σημειώνουν την παρουσία ενός κόσμου με πλούσιο φυχικό περιεχόμενο. Στον πίνακα, εντούτοις, δεν θα συναντήσεις ού τε μια ζωντανή αν θρώπινη μορφή. Κάποιες σκιές που τον διακοσμούν συγχέονται μεταξύ τους, σε τρόπο που ο ύ τε και σαν απλά διαγράμματά τους να μην μπορεί να τα συλλάβει ο αναγνώστης»'0. Για να καταλήξει λέγοντας πως το Άνθρωποι και σπί τια δεν είναι μυθιστόρημα, αλλά μ ά λλ ο ν «ένα λυρικό πεζογράφημα, γραμμένο θα ‘λ ε γ ε ς πάνω στο ίδιο μουσικό μοτίβο». Δεν ξέρω αν εννοούσε με το «μου σικό μοτίβο» κάτι διαφ ορετικό, α λλά η σχέση τη ς συμβολιστικής λογοτεχνίας με τη μουσική είναι κάτι σαν κοινός τόπος. Πέρα από το ότι ο συμβολισμός, ε μπλουτισμένος από τις νεωτερικές τάσεις στην πεζο γραφία, είχε επανεμφανιστεί στα αμέσως μεταπολε μικά χρόνια, σε αρκετούς νέους συγγραφείς, όπως ο Σπύρος Πλασκοβίτης, η Τατιάνα Μιλλιέξ, η Μόνα Μητροπούλου, ο Κώστας Στεργιόπουλος, η Μαργαρίτα Λυμηεράκη. Πάντως ο λυρισμός που βαθμιαία υπο χωρεί στο έργο του Φραγκιά, για να απαλειφθεί σχε δόν τελείω ς μέσα στην ατμόσφαιρα αγωνίας και άγ χους του Πλήθους, δε σημαίνει ότι όταν υπάρχει, ό πως όντως υπάρχει στο Άνθρωποι και σπίτια και στην Καγκελόπορτα, μειώνει τη δραματική ένταση της συ ναισθηματικής και της συνειδησιακής περιπέτειας των προσώπων. Αν και η ένταση δεν ακολουθεί τις κορυ φ αίες επικές στιγμές του Φράγματος, του Σπύρου. Πλασκοβίτη, εντούτοις εγκαθίσταται εξαρχής στο φα νταστικό κόσμο του Φραγκιά και παρουσιάζεται κυ ρίως στα σημεία εκείνα όπου οι μυθιστορηματικοί χα ρακτήρες αναγκάζονται να αναδιπλωθούν από τις συ νεχείς διαψεύσεις και ή να συμβιβαστούν με τους επι βαλλόμενους από το περιβάλλον τους αξιακούς κα νόνες ή να περιθωριοποιηθούν τελείω ς. Η «αντιπαρά θεση» αυτή που σπανίως οξύνει τους τόνους της, παραμένοντας μά λλον υπόγεια και υπόκωφη, νομίζω πως μας σπρώχνει στη διαπίστωση ότι το λογοτεχνι κό σύμπαν που εξετά ζουμε εδώ, οι μικροαστοί, οι ερ γά τες και διανοούμενοι τω ν αθηναϊκών συνοικιών, δεν είναι ένας κόσμος αφ' εαυτού ηττημένος και μοι ραίος, όπως ίσως είναι ο κόσμος το υ Δημοσθένη Βουτυρά. Η επικράτηση ενός νέου Μεσαίωνα, μια προοπτική και προβληματική της Αριστερός που έχει τις ρίζες της στην εποχή της ανόδου τω ν μεσοπολε-

μικών ολοκληρωτισμών11 -στην οποία φαίνεται πως ο Φραγκιάς συνεχώς επ έστρεφε-, είναι ταυτισμένη με την επικράτηση του φόβου, αλλά ενός φόβου που υ ποθάλπεται από τη ν απανθρωποποίηση τω ν πολιτι κών και οικονομικών συστημάτων. Αναμφίβολα, η πεζογραφία του, στο σύνολό της, δεν κατατάσσεται στο είδ ο ς τω ν ευπ ρόσιτω ν έργω ν.

και διαψεύσεων, με αξιακές/ηθικές και πολιτικές προ εκτάσεις, οι οποίες δεν είναι βέβαια οι ίδιες σε όλα τα βιβλία του Φραγκιά. 0 προσανατολισμός και ο προ βληματισμός του αφηγηματικού νου είναι διαφορετι κός στην καγκελόπ ορτα, όπου κατά πώς ο ίδιος ο συγγραφέας έχει πει, εντοπίζεται η μετακίνηση τω ν ανθρώπων από την προηγούμενη, κατοχική αγωνία της ατομικής επιβίωσης στη μετακατοχική αγωνία της κοινωνικά μετρήσιμης αποτυχίας και επιτυχίας. Και αυτή η πανοραμική εικόνα της έκπτωσης προεκτείνε ται με το Λοιμό, το χρονικό μιας δυστοπίας που ως α λληγορικό σύμπαν μπορεί να υπάρξει παντού και πάντοτε. Αλλά και κορυφώνεται με το Πλήθος, μια α κόμα ευρύτερη, συμπαντική θα μπορούσε κανείς να πει, αλληγορική επίσης δυστοπία, στην οποία περιγράφεται «ένας κόσμος όπου οι άνθρωποι είναι πιό νια. Κομπάρσοι μιας γιγαντιαίας παράστασης σ ' ένα χώρο με σκηνικά και ομοιώματα, όπου μετέχουν, πά σχουν και σκοτώνονται αληθινά, χωρίς να ξέρουν το σενάριο που λειτου ργεί. Θύματα μηχανισμών που κρύβονται πίσω από τα ορατά στοιχεία του συστήμα τος...»12. Ο ιθ ύ ν ω ν ν ο υ ς νου σ υ γ γ ρ α φ έα

Απαρχής φάνηκε ότι αυτό που απασχολούσε το συγ γραφέα -και που δεν έπαψε να το ιεραρχεί ως κορυ φ αίο- ήταν η χαρτογράφηση της κυμαινόμενης, δρα ματικής προσπάθειας του ανθρώπου να κατανοήσει και να ξεπεράσει το παρόν το υ και ό,τι συνάδει με την πρόσδεσή του σ' αυτό. Και με την προοπτική αυ τή θα έλεγα ότι αν διακρίνουμε στα μυθιστορήματά του έναν πυρήνα επάλληλων κύκλων, για τους οποί ους και μίλησε ο Βαρίκας, οι κύκλοι αυτοί λ ειτο υ ρ γούν ως συμβολικά, φαντασιακά ή παραβολικά επίπε δα της υπάρχουσας πραγματικότητας από την οποία ουδέποτε αποσυνδέεται και στην οποία ωστόσο επι μένει πάντοτε να εστιαστεί ο συγγραφέας. Από οποιοδήποτε όμως επίπεδο και αν αρχίσουμε, έχει ασφα λώς ενδιαφέρον η διαπίστωση ότι ανοίγεται μπροστά μας ένας κόσμος θέσεω ν και αντιθέσεω ν, ελπίδων

Αυτό το προοπτικό πεδίο ενός σεναρίου όπου οι άν θρωποι αποτελούν περισσότερο πιόνια ενός παιχνιδι ού που κατευθύνεται από κάποιες δυνάμεις ακατα νόητες -τη ν ιστορία;- δεν αφορά μόνο τα δύο τ ελ ευ ταία μυθιστορήματα του Φραγκιά. Γενικότερα, μέσα σε όλο το έργο του μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει, θεα τός ή αθέατος, ένας παντοδύναμος μηχανισμός παγίδευσης, εξουδετέρω σης και εξόντω σης της αν θρώπινης προσωπικότητας και συνείδησης. Αν όμως στο Άνθρωποι και σπίτια και στην Καγκελόπορτα ο μηχανισμός αυτός είναι πολύ περισσότερο ψηλαφη τό ς και αναγνωρίσιμος, λόγω της αναμφίβολης δια σύνδεσης της μυθοπλασίας με τα κατοχικά και μετακατοχικά γεγονότα, στο Λοιμό και στο Πλήθος ο μη χανισμός, επειδή ακριβώς έχει αποσυνδεθεί ηθελ η μένα από φανερές ιστορικές συνδηλώσεις ή προσω ποποιήσεις και έχει αποκτήσει στο μεταξύ μαζικότερο χαρακτήρα, εμφανίζεται ακόμα πιο τρομακτικός. Μ' αυτό θέλω να δείξω ότι όπως και άλλοι πεζογράφοι τη ς γενιάς του -και εδώ κυρίως αναφέρομαι στον Αλέξανδρο Κοτζιά και στον Άρη Αλεξάνδρου- έτσι και ο Φραγκιάς, με μια εκπληκτική εμμονή έμεινε προση λ ω μένος στη δημιουργία έργω ν με «θέση», έργω ν που δεν έπαψαν να αναδεικνύουν σε οποιαδήποτε α νάγνωση το βαθύτατα πολιτικό τους χαρακτήρα. Και τούτο, σε πείσμα τω ν καιρών και αδιαφορώντας για 121

τις ήδη διαφαινόμενες από ίο 1980 τάσεις της πεζο γραφίας μας να εγκαταλείψει τη διερεύνηοη της εικό νας του ανθρώπου ως πολίτη και να στραφ εί στον κόσμο του καθημερινώς φαίνεσθαι.

διασμού που υλοποιούνταν κάθε φορά στα βιβλία του15. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1.

Έτσι, σε συνέντευξή του, το 1995, μια δεκαετία μετά Το πλήθος, εμφανίζεται να συνεχίζει το βασικό πολι τικό προβληματισμό του μυθιστορήματος του, για το αν η εικονική πραγματικότητα στον κόσμο μας γίνεται τελικά η μόνη, αδυσώπητη και ανυπόφορη πραγματι κότητα. Αλλά και επαναφέρει ενισχυμένη την παλαιότερ η διαπίστωση του Γάλλου κριτικού Ζαν Γκεενό'5 για την κρίση και την αναδίπλωση του πολιτισμού, ό που ήδη αναφερθήκαμε προηγουμένως, λέγοντας ό τι «βρισκόμαστε στον προθάλαμο ενός νέου Μεσαίω να που οργανώνεται επιτελικώς» σε παγκόσμια έκτα ση, αφού πια «η εξουσία έχει φύγει από το κρατικοεθνικό επίπεδο και τα συμφέροντα είναι ευρύτερα από τα οικονομικά»'1. Και μόνο αυτό τον προβληματισμό του Φραγκιά να υποθέσουμε ως ιδεολογική βάση του μυθιστορηματικού του κόσμου, μπορούμε νομίζω α πό εκεί να συμπεράνουμε την ευρύτητα της προοπτι κής την οποία θεωρούσε απαραίτητη για να αποφευ χθεί η τυποποίηση της φαντασίας. Αλλά και το βαθμό της επίπονης προετοιμασίας και του αυστηρού σχε\2 2

Η δ εύτερ η είναι στη μυθιστορηματική βιογραφία του Πέτρου Μ ακρή-Στάικου, Κίτσος Μ α λ τέ ζο ς ο αγαπημένος τω ν θεών, «Ωκεανίδα», Αθήνα 2000. 2, 3. Βάσος Βαρίκας: Ρόδης Π ροβελέγγιος (Ρούφος), Πορ εία σ το σκοτάδι, Το Βήμα, 2 5 .1 .1 9 5 6 . Η βι βλιοκρισία αυτή καθώς και ό λ ες όσες δ ημοσ ίευ σε ο Βαρίκας στα Νέα κας,στο Βήμα, στο διάστη μα 19 4 5 -1 9 5 9 , πρόκειται να εκ δο θούν προς το τέλ ο ς του 2002. 4. Νίκος Παπανδρέου, Πρόλογος [στη Γαλαρία No 71, Αθήνα 1976, σ. 11. 5. Απόστολος Σαχίνης, Μ εοοπ ολεμικοί και μ ετα π ο λεμ ικοί πεζογράφοι, «Βιβλιοπωλείον τη ς Εστίας», 1985, σ. 201. 6. Έρη Σταυροπ ούλου, Π ρ οτάσεις ανάγνωσης για τη ν π εζο γρα φ ία μ ιας εποχής, «Σοκόλη», Αθήνα 2001. Για τον Φραγκιά στις σ. 111-185, και ειδικό τερ α 114. 7. ό.π. 6. 8. Για την ακρίβεια από το τεύ χος τη ς Ν έας Εστίας αρ. 46 9, 15 Ιαν. 19 47 ως το τεύ χο ς 49 0, 1 Δεκ. 1947. Επίσης, το 1952 ο Δημ. Στ. Δήμου δημοσι εύει στο περ. Μ ορφ ές τη ς Θεσσαλονίκης (Ιούλ Αύγ. 1952 έω ς Ιαν.-Φεβρ. 1954) ένα εκτετα μένο απόσπασμα από τη Δίκη. Βλ. σχ. Λ άμπρος Μ υγδ ά λης, Ελληνική βιβλιογραφία Φ ραντς Κάφκα, «Διαγώνιος», Θεσσαλονίκη 1979. 9. Βλ. τις εύσ τοχες επισημάνσεις του Τάκη Καρβέλη για τη σχετική έλλειψ η αυτονομίας στη διαγραφή τω ν μ υ θ ισ το ρ η μ α τικώ ν προσώπων: «Α ντρ έας Φραγκιάς». Η μεταπολεμική πεζογραφία. Από τον π όλεμ ο το υ '40 ως τη δικτα τορ ία το υ '67, τόμ. Η', «Σοκόλη», Αθήνα 1988, σ. 10. 10. Βάσος Βαρίκας: Αντρέας Φραγκιάς, Άνθρωποι και σπίτια, Το Βήμα, 18 Απρ. 1956. 11. Η περίφημη φράση του Τ. Αντόρνο ότι δεν μπο ρ ο ύ μ ε να γ ρ ά φ ο υ μ ε το ίδιο μ ετά το Ά ουσβιτς δ εν είναι βέβαια τα υτόσ ημη α λ λά δ εν τη ς λ ε ί πουν οι αναλογίες με τον π ροβληματισμό πολ λώ ν διανοουμένω ν που δ εν ελέγχονταν από τη σταλινική Αριστερά. 12. Α ν τρ έα ς Φ ρα γκιάς. Σ υ ν έ ν τε υ ξη μ ε τη Μ ικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 25 Σεπτ. 1995, σ. 28-29. 13. 0 Ζαν Γκεενό (18 90 -19 78 ), συγγραφέας και εκδό τη ς, θ εω ρ ο ύ σ ε ότι ο δυτικός πολιτισμός, έχ ο ντας χάσει την επαφή του με τις ουμανιστικές α ξίε ς τη ς Αναγέννησης, έχ ει γίνει υποχείριο το υ καιροσκοπισμού τω ν πολιτικών ηγεσιών. Το χρο νικό το υ Ημερολόγιο μιας επ α νάσ τα σης (1938) είχε μεγάλη απήχηση σε κύκλους διανοουμένων τη ς Αριστερός. 14. ό.π. 12. 15. Για λό γο υς οικονο μίας το υ α φ ιερ ώ μ α το ς στον Αντρέα Φραγκιά δημοσιεύεται εδώ το πρώτο μέ ρος της μελέτης.

Αόγια και ο κ ι ρ τ η μ α τ α (Μια, οχεδόν, βιω μ α τ ικ ή οχεση με το έργο του Α ν τ ρ έ α Φ ρ α γ κ ι ά )

του Κ Ω Σ Τ Α Α Κ Ρ Ι Β Ο Υ

/ λ \ ιάβασα για πρώτη φορά τα βιβλία του Αντρέα Φραγκιά φοιτητής, οτα τέλη της δεκαετίας του 70, πολύ καιρό προτού χρειαστεί να τον διδάξω στο σχολείο. Τόσο το Άνθρωποι και σπίτια όσο και Η καγκελόπορτα μα προπάντων ο Λοιμός ήταν για μένα εκείνη την εποχή, πέρα από μια συνταρακτική αποκάλυψη για το χώρο της ^ ελληνικής λογοτεχνίας, ένα είδος προσωπικής επανάστασης, μιας και διαβάζοντας τέτοια βιβλία «δραπέτευα» από τις βαρετές διδα σκαλίες του τελευταίου έτους του νεοελληνικού τμήματος της Φιλοσο φικής, που είχαν την τρομερή ικανότητα να στεγνώνουν κάθε ενδιαφέ ρον μας για τη σύγχρονη λογοτεχνία και για την ανάγνωση. Τη διετία 1981-82, στα χρόνια της στρατιωτικής θητείας, είχα την τόλμη να κοιμάμαι στο ίδιο κρεβάτι με τους ήρωες από το Λοιμό. Εξηγούμαι: για να μην μπορέσει να ανακαλύψει το βιβλίο που είχα πάρει κρυφά μαζί μου κάποιος από τους αξιωματικούς -οπότε, τρέχα γύρευε!- το έκρυβα κάτω από το στρώμα του κρεβατιού και με την πρώτη ευκαιρία -κυρίως νύχτα, με τη βοήθεια ενός φακού- το διάβαζα και το ξαναδιάβαζα, απολαμβά νοντας έτσι τη γραφή του Αντρέα Φραγκιά, αλλά και μακαρίζοντας τον ε αυτό μου και όλους τους νέους της γενιάς μου για την καλή τύχη να έ χουμε γεννηθεί αρκετά χρόνια αργότερα από τις σκληρές δεκαετίες του '50 και του '40. Με τέτοιες εμμονές ήταν φυσικό με το που απολύθηκα από το στρατό και διορίστηκα στο Δημόσιο να έχω το έργο του Αντρέα Φραγκιά πολύ ψηλά στις αναγνωστικές μου προτιμήσεις και τα κείμενά του, που ανθο λογούνταν στις δύο τελευτα ίες τάξεις του Λυκείου, να είναι από εκείνα που δίδασκα σχεδόν αμέσως με την έναρξη του σχολικού έτους. Η αλή θεια βέβαια είναι πως τα πράγματα, εννοώ τα σχολικά, διέφεραν κατά πολύ από τα σημερινά. Το ζωηρό ενδιαφέρον για την πολιτική, οι ριζικές κοινωνικές ανακατατάξεις, ο απόηχος της δικτατορίας και της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όλα αυτά «μιλούσαν» εντελώ ς διαφορετικά απ' ό,τι σήμερα στους δεκαεφτάχρονους μαθητές. Λόγου χάρη, ακόμη τό τε οι ε κλογές για τα μαθητικά συμβούλια ήταν αντικείμενο έντονων συζητήσε ων και προστριβών ανάμεσα στα κόμματα, ενώ και ο εορτασμός του Πο λυτεχνείου ή της Εθνικής Αντίστασης είχε το δικό του ειδικό βάρος είτε 123

στους πανηγυρικούς λόγους που εκφωνούνταν είτε στα κείμενα που επιλέγονταν για να πλαισιώσουν τον όλο εορτασμό. Μέσα λοιπόν σε τέτοιο κλίμα, η διδασκαλία του απο σπάσματος από το Άνθρωποι και σπίτια στη Β' Λυκείου, αλλά κυρίως το αντίστοιχο από το Λοιμό, που είχε αν θολογηθεί στα Κ.Ν.Λ. της τελευταίας τάξης, ήταν ό,τι καλύτερο για τα παιδιά εκείνων των χρόνων. Αν θυμά

μαι καλά, χρειαζόμαστε τρεις τέσσερις διδακτικές ώρες για να γίνει ουσιαστική επεξεργασία του σχετικού κει μένου και η ανάλογη ερμηνευτική προσέγγιση. Τα ζη τήματα που έθιγε το απόσπασμα από το Λοιμό, οι ανα πόφευκτες δυσκολίες, αλλά πολύ περισσότερο η α νταπόκριση του μαθητόκοσμου και οι συζητήσεις που ακολουθούσαν -πολλές απ' αυτές έντονα πολιτικοποι ημένες και γενικευμένες πάνω στο δίπολο «εξουσίαπολίτης»- άφηναν στο τέλος, όχι μόνο στον καθηγητή αλλά σε ολόκληρη την τάξη, μια αίσθηση ικανοποίησης για το πώς μπορεί να λειτουργήσει η λογοτεχνία ως προπομπός στην καλλιέργεια της γνώσης και στην όξυνση της ευαισθησίας. Από εκείνα τα χρόνια μέχρι οήμερα, πολλά γεγονότα μεσολάβησαν και πάρα πολλές ανακατατάξεις σημειώ θηκαν στα ενδιαφέροντα, στις επιλογές και τις προτε 124

ραιότητες της ελληνικής κοινωνίας και, φυσικά, της εκ παιδευτικής κοινότητας. Μία απ' αυτές είναι η ενσωμάτωοη στο αναθεωρημένο βιβλίο της Γ τάξης του απο σπάσματος από το Άνθρωποι και σπίτια, αν και βέβαια η σημαντικότερη αλλαγή είναι δυστυχώς ο εξοβελισμός και των δύο αποσπασμάτων από τη διδακτέα ύλη. Που πάει να πει πως ούτε το Άνθρωποι και σπίτια ούτε ο Λοιμός διδάσκονται πια στους τελειόφ οιτους του Λυ κείου, με αποτέλεσμα να έχουμε σοβαρές αμφιβολίες κατά πόσο έν α ς σημερινός α π όφ οιτος τη ς Μέσης Εκπαίδευσης είναι σε θέση να γνωρίζει έστω και το ό νομα του Αντρέα Φραγκιά. Σημείο τω ν καιρών μας κι αυτό... Το παρήγορο ωστόσο στην όλη υπόθεση είναι πως τα τελευταία χρόνια όλο και πυκνώνουν οι παρουσιάσεις, τα αφιερώματα και οι κριτικές σχετικά με το έργο του Αντρέα Φραγκιά. Αν θελήσουμε να ανατρέξουμε σ' αυ τές και να ξεχωρίσουμε κάποιες, θα σταθούμε οπωσ δήποτε στη συνέντευξη που έδωσε ο Αντρέας Φρα γκιάς στη Μικέλα Χαρτουλάρη για Τα Νέα το Μάιο του 1994, στο αφιέρωμα που έκανε για το συγγραφέα το περιοδικό Αντί στις 26.5.2000, καθώς επίσης και στην τελευταία του συγγραφική εμφάνιση με το καλαίσθητο τομίδιο από τις εκδόσεις «Πόλις», όπου παρατίθεται έ νας μονόλογός του, με πρόλογο του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου και γενικότερη επιμέλεια του Μισέλ Φάις. Στο βιβλίο αυτό ο Αντρέας Φραγκιάς στοχάζεται πάνω στη φύση της γραφής, εξομολογείται τις δυσκολίες και τη λύτρωση που χαρίζει, εκταμιεύει από τα βάθη της καρδιάς του μυστικά του προσωπικού του ύφους, απο καλύπτει τους εσώτερους μηχανισμούς τω ν μυθιστο ρημάτων του, γυρίζει πίσω στο χρόνο και αυτοβιογραφείται, μιλάει για την πρόσληψη του έργου από το ανα γνωστικό κοινό, ανατρέχει στις συγγενικές σχέσεις της δημοσιογραφίας με τη λογοτεχνία και, τέλος, αποσα φηνίζει ποιος μπορεί και πρέπει να είναι ο ρόλος του κριτικού απέναντι στο έργο και στην κοινωνία γενικότε ρα. Με λίγα λόγια, πρόκειται για ένα πολύτιμο βιβλίο, καθώς τα λόγια και η ματιά του στο συγγραφικό γίγνε σθαι και στο βιβλίο, ως πνευματικό-καταναλωτικό αγα θό, μόνο με τη ματιά ενός συγγραφέα έμπειρου και κα ταξιωμένου μπορεί να συγκριθεί. Δηλαδή, ενός ανθρώ που σοφού. Η εντύπωση που μου προκάλεσε το εν λόγω βιβλίο ή ταν μεγάλη. Ξεφυλλίζοντάς το ξανά τώρα και βλέπο ντας για ακόμη μία φορά τα σημεία εκείνα του κειμένου που για διάφορους λόγους έχω υπογραμμισμένα από την πρώτη κιόλας ανάγνωση, νομίζω πως σ' ένα τέτοιο σημείωμα για τον Αντρέα Φραγκιά -μονάχα όμως εδώ ίεπιτρέπεται να τα παραθέσω, συνοδεύοντάς τα πα

ράλληλα με τις όποιες κρίσεις έχω κάνει γι' αυτά ή, για να ακριβολογήσω, χάρη σ' αυτά, είτε την ώρα της ανά γνωσης είτε εκ τω ν υστέρων. Έτσι λοιπόν έχουμε και λέμε: 1ο «Κάθε γράψιμο εμπεριέχει μια συνομιλία, και είναι μια συνομιλία με τον εαυτό μας. Όαο κι αν δεν θέλου με να το παραδεχτούμε ή όσο κι αν νομίζουμε ότι το κείμενο αυτό είναι έξω από μας και ανώδυνο.»

...Τον εαυτό σου έχεις απέναντι σου, αυτόν πρέπει να ξεκλειδώσεις, αυτόν να μεταμορφώσεις σε λέξεις, να τον ρίξεις στο καναβάτσο, πάνω στο άσπρο χαρτί. Δεν είναι εύκολος αντίπαλος, θα ξεφύγει επιδέξια, θα κρυ φ τεί στις πιο σκοτεινές σπηλιές και στο τέλο ς, όταν πια η άκρη του μολυβιού τον οδηγήσει έξω στο φως, θα τον δεις να αντιστέκεται με νύχια και με δόντια, να ματώνει, να χτυπιέται, να εκλιπαρεί. Εού όμως εκεί, αφοοιωμένος στο «καθήκον» σου, στον προορισμό που σου έλαχε: να φέρεις αυτόν τον άλλο, τον άγνωστο ε αυτό σου, σε δημόσια θέα, στους προβολείς της ανά γνωσης. Κι ας ωρύεσαι μετά ότι σου είναι άγνωστος, πως δεν έχεις καμιά σχέση μαζί του. Ο αλέκτωρ αγρυ πνεί... 2 ο «Πιστεύω πως το έργο, οποιοδήποτε έργο, ηαράγεται οταδιακά. Παράγεται διαρκώς. Μέχρι που να γίνει

αυτόνομο. ΓΤ αυτό και δεν είναι δυνατός ένας εκ των προτέρων σχεδιασμός. Όταν τελειώσει ένα έργο, τότε μόνο μπορεί να σχεδιαστεί Τότε μόνο είναι σε θέοη να αποκαλύψει τον κώδικά του, να δείξει την κάτοψη, την εσωτερική κάτοψη που το προσδιορίζει.» ...Υπάρχει έξω από σένα, ερήμην σου και εν αγνοία σου. Δικό σου χρέος να αφεθείς στα κελεύσματα της μυστικής φωνής που σε θέλει υπηρέτη της. Όχι, δε γί νεται! Δε γίνεται να το «χτίσεις» όλο από την αρχή, είναι σχεδόν ακατόρθωτο από τις πρώτες σελίδες να δεις (δηλαδή να προδικάσεις) το τέλος ενός διηγήματος, ε νός μυθιστορήματος. Ακόμη κι αν το σχεδιάσεις με κά θε λεπτομέρεια, με γνώσεις αρχιτέκτονα, ακόμη και τό τε θα δεις στην πορεία κάτι να αλλάζει, σχέδια αρχικά να γκρεμιξονται και στη θέση τους άλλα να υψώνονται, κεφάλαια ολόκληρα να εξοστρακΖονται, πρόσωπα να στροβιλίζονται έρμαια και χαρακτήρες άλλοι να τους διαδέχονται. Αυτό είναι το απροσδόκητο που λέγεται μυθοπλασία, το θαύμα που ονομάζεται γραφή... 3ο «Το έγραψα λοιπόν έται γιατί δεν μπορούσα να κάνω α λλιώ ς κι όχι γιατί δεν επιχείρησα να το γράψω α λ λιώς.» ...Έρχεται την ώρα που το χέρι σου γεννάει τη λέξη και προστάζει: αυτό! εκείνο! έτσι! εκεί!... Δεν έχεις τη δύ ναμη να αρνηθείς. Ίσως γιατί η προσταγή της ακούγεται σαν νάζι, το μουγκρητό της σαν βογκητό ηδονής. Εγκαταλείπεσαι λοιπόν στη γλυκύτητα της στιγμής και νιώθεις βασιλιάς κι αερικό, μάγος και αλχημιστής, ταχυ δακτυλουργός της όσιας μελάνης. Με αυτό τον τρόπο σε ξεγελάει, σε κάνει υποχείριό της, άνθρωπο της δι κής της αυλής. Γιατί όμως διάλεξε εσένα; Τύχη σου ή γλυκιά αιχμαλωσία; Αιχμάλω τος εκούσιος στη θεά Έμπνευση... 4ο «Με τον τρόπο αυτόν, βέβαια, μερικές φορές χάνου με την εξατομίκευση κάποιων προσώπων, αλλά ως α ντίβαρο κερδίζουμε την τοποθέτησή τους ως ψηφίδων σ' ε'νσ πολυπρισματικό σύνολο, όπου ακόμα και μια μι κρή ακτίνα φωτός αρκεί για να προσδώσει καθολικότητα στην κάθε λεπτομέρεια.» ...Ή αλλιώς: στο ελάχιστο, το αμελητέο, το ασήμαντο, το δευτερεύον. Όλα αυτά που μέσα σε μια διήγηση η ανάγνωση δεν τα προσέχει με την πρώτη ματιά. Όλα ε κείνα που είναι αναγκαία για να στηθεί το υπόβαθρο. Εκεί όπου θα παιχτεί η μεγάλη πράξη, θα κορυφωθεί η αφήγηση, θα βρουν στέρεο έδαφος για να πατήσουν οι πρωταγωνιστές και οι «ήρωες». Στο μεταξύ όλα αυτά, το πλήθος δηλαδή από λεπτομέρειες και τα πρόσωπα δίχως όνομα, συνεχΖουν την άσημη ζωή τους. Εδώ ό μως θα φ ανεί ποιος είναι μάστορας και ποιος σκέτος κάλφας. Από το πώς θα φωτίσει και θα δώσει υπόστα125

ση στους πίσω από τη σκηνή, απ' αυτό θα κριθεί ο αρ χιτεχνίτης,. 5ο «Διάφορα έργα που δεν τα θεωρούμε ρεαλιστικά κάποτε περιέχουν μια βαθύτατη προσήλωση σε μια πραγματικότητα. 1...1 Αλλά πραγματικότητα είναι και μια κατάσταση σύγχυσης, ένα χαοτικό αίσθημα κι ένας βρασμός που μας κάνει να χάνουμε την επαφή μας με τα πράγματα.» ...Σκέψου, λέει, η ζωή και ο θάνατος να είναι το ίδιο πράγμα! Ή, πάλι, να υπάρχει και μια τρίτη κατάσταση που ο άνθρωπος ούτε καν την έχει υποψιαστεί. Σκέψου επίσης να... ή να... ή... Αρα, τι γνωρίζουμε; Τι μπορού με να ξέρουμε απ' αυτό που μας περιβάλλει και εμείς το οικειοποιούμαστε δίνοντας του ονομασίες κοινές, γνωστές, θνητές; Και έρχεσαι μετά εσύ, ο ληξίαρχος νεκρών και ζωντανών, για να γράψεις τη μεγάλη εγκυ κλοπαίδεια του χάους και του ερέβους, του ουρανού και της κόλασης. Ξαφνιάζεις με τα γραπτά σου. Απορη μένοι σε ρωτούν: «μα, πώς το σκέφθηκες αυτό; πώς ε κείνο;». Και συ χαμογελάς. Γιατί δεν μπορούν να ξέρουν πως άνοιξες για λίγο την κουρτίνα, είδες τι υπάρχει εκεί «έξω» και μετά επέστρεψες -δ ή θ εν α θώ ος- σ' αυτό που λέγεται ζωή... 6ο «Έχω τη γνώμη ότι ο αναγνώστης είναι ένα ισότιμο σκέλος καλλιτεχνικής παραγωγής. Ισότιμο με όλη τη σημασία του. Αφού ένα έργο τέχνης, ένα βιβλίο είναι έ να απλωμένο χέρι προς χαιρετισμό. Φυσικά, αν δεν βρεθεί το αντίστοιχο χέρι, ο χαιρετισμός δεν μεταβιβά ζεται - αυτό το ρεύμα επικοινωνίας μένει στο κενό.» Τα χέρια (για να αγκαλιάζουν έρω τες, να θωπεύουν σώματα, να θυσιάζονται στο χορό) και τα βιβλία (για να ταξιδεύουν τα όνειρα, να αντικρίζονται αλλότριες ζω ές, να κατανικάται ο φόβος): τι άλλο μπορεί να θέλει ο άνθρωπος! Ή διαφορετικά: μπορεί να βρει κανείς ομορ φότερη εικόνα από τη γυμνή κοιλιά ενός κοριτσιού, ξα πλωμένου σε πράσινο γρασίδι, όπου πάνω της έχει ακουμπήσει το κεφάλι του αγαπημένου της που κρατάει βιβλίο και της διαβάζει ποιήματα; Τέτοια πικνίκ ονειρεύ ονται οι συγγραφείς. Ομνύουν και υπόσχονται πως αυ τοί βάζουν τα υλικά (τις λέξεις, τις σελίδες). Τα νοήμα τα ανήκουν αποκλειστικά στο αγόρι και στην κοπέλα. Στους αναγνώστες... 7ο «Η στάση του κριτικού δεν μπορεί να είναι πλήρως αντιπροσωπευτική για το σύνολο τω ν αναγνωστών, μπορεί όμως να παίζει σημαντικό ρ όλο οτην προετοι μασία, στη διευκόλυνση του κοινού να πλησιάσει ένα έργο. Αυτό όμως είναι μια μέριμνα για την ανάπτυξη της οποίας συμβάλλει ολόκληρη η κοινωνία που θα α ποδεχτεί το ρόλο του κριτικού ως εισηγητή.» ...Εκ του «ηγούμαι». Με τη διπλή σημασία του «προπο 126

ρεύομαι» και του «νομίζω». Κάτι σαν πανωφόρι διπλής όψεως. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις ο ρόλος του απαι τε ί το πλήθος' και αυτό που τον παρ-ακολουθεί, μα και εκείνο στο οποίο απευθύνεσαι. Τι τρομερή η στιγμή όταν ο κριτικός συνειδητοποιεί το φοβερό του ρόλο: μονάχος ανάμεσα στα δύο πλήθη, οφείλει να μιλήσει στους μεν για τους δε, να τους βοηθήσει να δώσουν τα χέρια, να ι δρύσει οικογένεια και αγάπη. Τι γίνεται όμως όταν αρχί ζει η βροχή; Όταν το ρούχο της διπλής όψεως το βαρύ νουν οι στάλες της καχυποψίας, της αδυναμίας, της κάθυγρης μεροληψίας; Η απάντηση δύσκολη. Προπάντων γι' αυτούς που βλέπουν μόνο την πλάτη του κριτικού. Ή για τον κριτικό εκείνο που κρατάει καθρέπτη... Τα αποσπάσματα δεν προέρχονται από το Γράμμα σ 'ένα νέο ποιητή του Ράινερ Μαρία Ρίλκε ούτε από τις Επιστο λές σ' ένσ νέο συγγραφέα του Μάριο Βάργκας Λιόσα. Ανήκουν στον Αντρέα Φραγκιά και στο Ένα βιβλίο είναι έ να απλωμένο χέρι προς χαιρετισμό. □

...Βασικά χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος είναι η αντίληψη της τριπλής ενότητας: του χώρου, του χρόνου και της δράσης. Επίσης, η α ντικειμ ενική π α ρ ά σ τα σ η το υ κλίμ α τος ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ και τω ν καταστάσεω ν που βιώνουν τα πρό σωπα της ιστορίας. Ο μυθιστοριογράφος ε ρ γάστηκε στη βάση ε νός μελετημένου σχε δίου σ τη ν επίπονη προσπ άθείά το υ να δώσει το κλίμα της ψυ χροπολεμικής μ ετεμφυλια κή ς εποχής και τη διάχυτη απειλή μιας παγκόσμιας πυρηνικής καταστροφής. Παράλληλα, στήνει μια τεράστια φανταστική φυλακή στην οποία όλοι, καταζητούμενοι και συμβατικά ελεύθεροι, είναι δεσμώτες που α γωνίζονται να επιβιώσουν. Σ' αυτό το κλίμα της γενικής ασφυξίας, τα φρονήματα των αν θρώπων μεταλλάσσονται από το φόβο ή την ανάγκη. Έτσι γίνονται όργανα του συστήμα τος, για να απαλλαγούν από το φαύλο κύκλο στον οποίο είναι μπλεγμένοι... Γ. Δ. Παγανός

Η ΚΑΓΚΕΛΟ ΠΟΡΤΑ

Αρ. 426

επιμέλεια:

Ε Φ Η

Α Π Α Κ Η

1 Δεκεμβρίου 2001 31 Δεκεμβρίου 2001

Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μι βάοη το γνωστό Δεκαδικό Εύοτημα Ταξινόμησης, προοαρμοομενοοτην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουντάοοεταιμετην πολύτιμη ουνεργαοία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

Βι Βλι ονοαΦί α ΛΑΜΠΡΑΚΗ-ΠΑΓΑΝΟΥ Α. Εργογραφία Εμμανουήλ Κριαρά. Ηράκλειο, Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, 2001 Σελ. 114. Δρχ. 2,900. ISBN 960-86847-0-6. DOENSI. Βιβλιογραφία του Αγίου Όρους Άθω. Άγιον Όρος, Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη, 2001. Σελ. 495. Δρχ. 4.160. ISBN 960-86970-0-Χ.

ΤΟΤΣΚΑΣ Α. Λεξικό διαλογισμών και αφορισμών. Τόμος Α'. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 590. Δρχ. 6.400. ISBN 960-04-1862-4.

Τ ύ π ο ε - Δ η μ ο ο ι ο γ ο α Φ ία

Τα μεγάλα ρεπορτάζ. Τόμος Α'. Επιλ. -ειο. J. Carey. Μετ. Α. Βερυκοκκάκη. Αθήνα, Νάρκισσος, 2001. Σελ. 451. Δρχ. 6.500. ISBN 960-8239-01-X. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΙΔΗΣ Τ. Κ. Το έγκλημα στου Χαροκόπου, Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 203. ISBN 960-234-792-9.

Γενι κά

ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΣ Μ. Έριδες μετά φιλοσοφίας. Αθήνα, Πλέθρον, 2001. Σελ. 183. Δρχ. 4.680. ISBN 960-348-113-0. ΜΠΑΛΤΑΣΔ. Β. S. Boulgakojj: Ο Καρλ Μαρξ ως θρησκευτικός τύπος. Εν Αθήναις, 2001. Σελ. 75. Δρχ. 1.200. ΣΓΑΪΚΟΣ Κ. Σ. Ελληνικές φιλοσοφικές εκδόσεις τον πρώτο αιώνα της τυπογραφίας. Αθήνα, Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 2001. Σελ. 179. Δρχ, 10.400. ISBN 960-86805-2-2. ΦΑΡΑΚΛΑΣ Γ. Αυτό το πράγμα. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 251. Δρχ. 4.000. ISBN 960-86931-2-8. HAYMAN R. Νίτσε. Μετ. Α. Κοσμά. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 90. Δρχ. 2.200. ISBN 960-536-084-5.

Αρχαί α φι λοσοφί α ΠΑΠΑΔΗΣΔ. I. Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Τόμος Α'. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 2001. Σελ. 266. Δρχ. 4.680. ISBN 960-354-111-7. ANTON Τ. Π. Αριστοτέλης: Η θεωρία της εναντιότητας. Μετ. Ν. Σ. Μελισσίδης. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 428. Δρχ. 5.500. ISBN 960-14-0436-8.

Από τη μια χιλιετία στην άλλη. Επιμ. Φ. Λ. Υβονέ. Αθήνα, Ολκός, 2001. Σελ. 247. Δρχ. 5.900. ISBN 960-8154-10-3,

CARTLEDGE Ρ. Δημόκριτος. Μετ. Λ. θεοδωρίδου. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 90. Δρχ. 2.200. ISBN 960-536-089-6.

ΒΕΝΕΤΗ Μ. Η διδασκαλία της φιλοσοφίας. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Σελ. 410. Δρχ. 6.240. ISBN 960-206-519-2.

McLEISH Κ. Αριστοτέλης. Μετ. Λ. θεοδωρίδου. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 94. Δρχ. 2.200. ISBN 960-536-086-1.

127

Nεότε οη φιλοοοφία

ΜΓΙΑΛΤΑΣ Δ. Β. θέματα ρωσσικής φιλοσοφίας. Εν Αθήναις, 2001 Σελ. 88. Δρχ. 2.080. ΑποκουΦιοιιόε

ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ Α. Δ. Η εξέλιξη της μαγείας. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 323. Δρχ. 4.500. ISBN 960-04-1749-0.

Σελ. 235. Δρχ. 4.160. ISBN 960-256-452-0.

Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 426. € 14,67. ISBN 960-14-0452-χ.

ΠΑΣΧΟΣ Π. Β. Αγγελοτόκος έρημος. Αθήνα, Αρμός, 2001. Σελ. 182. Δρχ. 2.800. ISBN 960-527-201-6.

ΒΛΑΧΟΣ Α. Σ. Αποφοίτηση 1974, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 192. Δρχ. 2.700. ISBN 960-410-221-4.

B0R0EAUD Ρ. Η μητέρα των θεών. Μετ. Α, Καραστάθη - Μ. Καρδαμίτσας. Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου, 2001. Σελ. 357. Δρχ. 6.240. ISBN 960-354-102-8. Μυθολογία

Εφαρμοσμένη ψυχολογία

ΛΟΥΜΑΚΟΥ Μ, - ΚΟΡΔΟΥΤΗΣ Π. ΣΑΡΑΦΙΔΟΥ Ε. Ερωτική επαφή και προφύλαξη. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 207. ISBN 960-8041-91-0. ΜΑΚΛΟΚΛΙΝ Μ. Ψυχοδυναμική συμβουλευτική. Μετ. I. Τεττέρη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 230. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-3093-χ. MALCHIODIC. Α. Κατανοώντας τη ζωγραφική των παιδιών. Μετ. X. Ξενάκη - Λ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 317. Δρχ. 5.500. ISBN 960-393-704-5. FILLIOZATI. Η νοημοσύνη της καρδιάς. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 383. €15,26. ISBN 960-536-095-0. Παραψυχολογία

KILHAM C. Οι πέντε θεβετανικές αοκήσεις. Μετ. Σ. Ταμπάκη. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 135. Δρχ. 2.300. ISBN 960-04-1880-2.

ΟΛΑΓΙΑ Π. Μυθολογικός άτλας της Ελλάδας. Μετ. 0. Γεωργοπούλου. Αθήνα, Road Εκδόσεις, 2001. Σελ. 499. € 52,82. ISBN 960-8189-06-3.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕ! ΕΠΙΙΤΗΜΕ! Εε ν ι κ ά

CUCHE D. Η έννοια της κουλτούρας στις κοινωνικές επιστήμες. Μετ. Φ. Σιατίτσας. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 212. ISBN 960-8041-86-4. Κοινωνιολογία

Ανθρωπολογία των φύλων. Επιμ. Σ. Δημητρίου. Αθήνα, Σαββάλας, 2001. Σελ. 187. Δρχ. 3.900. ISBN 960-460-703-0. ΜΟΥΖΕΛΗΣ Ν. Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο. Αθήνα, θεμέλιο, 2001. Σελ. 116. Δρχ. 2.280. ISBN 960-310-279-2. GOODY J. Η λογική της γραφής και η οργάνωση της κοινωνίας. Μετ. Ν. Ποταμιάνου. Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2001. Σελ. 314. Δρχ. 5.700. ISBN 960-8219-03-5. Πολιτική

Γενικά

ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ Ν. Π. Ορθοδοξία, Ισλάμ και πολιτισμός. Β' έκδοση. Αθήναι, Ο Σωτήρ, 2001. Σελ. 346. Δρχ. 1.500. ΛΕΟΝΤΙΟΣ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ. Βίος και πολιτεία τομ αββά Σμμεών τομ διά Χριστόν επονομασθέντοςΣαλού. Μετ. Κ. Μηνάς. Αθήνα, Εξάντας, 2001.

128

Άτλας διεθνών σχέσεων. Εισ.-επιμ, 0. Κουλουμπής - Σ. Ντάλης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 181. Δρχ. 6.500. ISBN 960-393-501-8. Οσάμα Μπιν Λάντεν. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 389. Δρχ. 4.160. ISBN 960-382-444-5. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η παγκοσμιοποίηση και η τρομοκρατία.

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣΧ. Πολιτιστική διπλωματία. Αθήνα, Ίκαρος, 2001. Σελ. 300. €13,73. ISBN 960-7721-74-8. ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ Γ. Καπιταλιστικός σοσιαλισμός και ελληνικές ιδιαιτερότητες. Πάτρα, Περίτεχνόν, 2001. Σελ. 254. ISBN 960-86946-5-5. ΓΚΟΥΤΟΣ X, Γ. Ο συνδικαλισμός στην Αθήνα το 1891. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 191. €14,67. ISBN 960-15-0552-0. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ Γ. Ισλάμ και παγκοσμιοποίηση. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2001. Σελ. 236. Δρχ. 4.160. ISBN 960-427-069-9. ΚΑΡΓΑΚΟΣ Σ. I. Για μια δημοκρατία ευθύνης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 108. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-3173-1. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙ ΝΙΔΗΣ Μ. Σ. Πολιτικές μαρτυρίες για το χρονικό ενός δράματος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 300. Δρχ. 6.760. ISBN 960-03-3175-8. ΛΥΡΙΝΤΖΗΣ X. Σύγκριση και ερμηνεία. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 306. Δρχ. 4.770. ISBN 960-86931-3-6. ΠΑΓΚΑΛΟΣ 0. Παγκοσμιοποίηση και Αριστερά. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 130. Δρχ. 2.000. ISBN 960-14-0450-3. ΡΟΖΑΝΗΣ Σ. Μελέτες για τον ρομαντισμό. Αθήνα, Πλέθρον, 2001. Σελ. 201. Δρχ. 4.680. ISBN 960-348-118-1. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Η Ελλάδα στη μεταπολίτευση. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 540. Δρχ. 5.500. ISBN 960-14-0376-0.

ΣΥΡΜΟΠΟΥΛΟΥ Γ. Η μαγεία και ο Μωσαϊκός Νόμος στην πολιτική. Μετ. Κ. Ν. Μπάρμπης. Αθήναι, Νέα θέσις, 2001. Σελ. 413. Δρχ. 5.200. ΤΣΟΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Α. Τετράδιο πολιτικής σκέψης. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 211. Δρχ. 2.500. ISBN 960-14-0451-1. ΚΕΠΕΛ Ζ. Τζιχάντ ο ιερός πόλεμος. Μετ. Ε. Τσερεζόλε. Αθήνα, Καοτανιώτης, 2001. Σελ. 554. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-3188-χ. ΚΙΝΓΚ Μ. Λ. Η δύναμη της αγάπης. Μετ. θ. θ. Νιόρχος. Αθήνα, Δορκάς, 2001. Σελ. 141. Δρχ. 3.000. ISBN 960-8048-09-5. BERGEN Ρ. L. Ιερός Πόλεμος. Μετ. Α. Αλαβάνου κ.ά. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 533. €16,14. ISBN 960-14-0463-5. ΤΙΑΓΛΑΓΙΑΓΚΙΛI. Σ. Οι αναμνήσεις μου. Μετ. Φ. Καράογλου. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 304. Δρχ. 5.500. ISBN 960-7563-16-6.

ΣΓΟΥΡΑΚΗ Γ.-Η. Κρητικό ημερολόγιο 2002. Αθήνα, Φιλιππότης, 2002. Σελ. 255. Δρχ. 5.700.

Αγωγή υγείας και σχολείο. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 443. Δρχ. 8.000. ISBN 960-8041-68-6.

SAUNIER G. Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Μετ. I. Μποτουροπούλου. Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2001. Σελ. 583. Δρχ. 8.840. ISBN 960-7316-15-0.

ΚΤΕΝΑΣ X. Η προσφορά Θρακών εκπαιδευτικών. Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 2001. Σελ. 110. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7942-22-1.

Κοινωνική ανθρωπολογία

ΝΙΚΟΛΑΐΔΟΥΣ. - ΓΙΑΚΟΥΜΑΤΟΥΤ. Διαδίκτυο και διδασκαλία. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 408. €19. ISBN 960-04-3052-3.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥΣ. Η εξέλιξη του ανθρώπου. Τόμος Ε'. Αθήνα, Κασιανιώτης, 2001. Σελ. 468. ISBN 960-03-0458-0.

ΡΗΓΑ Β. Η σωματική έκφραση. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 122. ISBN 960-8041-98-8.

ΚΑΥΤΑΝΤΖΟΓΛΟΥ Ρ. Λ. Στη σκιά του Ιερού Βράχου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 330. Δρχ. 4.800. ISBN 960-393-733-9. Εθνολογία

ΔΩΡΙΚΟΣ Σ. - ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Κ. Η ελληνική ρίζα των Βάσκων. Αθήναι, Ελεύθερη Σκέψις, 2001. Σελ. 310. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7931-70-Χ. Οικολογία

Οικ ονομία

ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ X. Πληθώνεια οικονομικά μελετήματα. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2001. Σελ. 215. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7931-69-6. MANKIW Ν. G. Μακρο-οικονομική θεωρία. Τόμος Α'. Μετ. Ν. Σταματάκης. Αθήνα, Gutenberg, 2001. Σελ. 354. ISBN 960-01-0906-0. Μέοα Μ α Ιικ ή τ Επικοινωνίας

ΡΑΜΟΝΕI. Σιωπηρή προπαγάνδα. Μετ. Β. Καϊμάκη. Αθήνα, Πόλις, 2001. Σελ. 257. Δρχ. 4.500. ISBN 960-8132-44-4. Λαογραφία

ΛΑΜΠΡΟΥ Γ. Λ. Μάνη. Αθήνα, 2000. Σελ. 196. Δρχ. 7.800. ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ. Γ. Τα παραμύθια μας. Αθήνα, Εντός, 2001. Σελ. 170. €12,21. ISBN 960-8229-03-0.

Ορεινά μονοπάτια στα πομακοχώρια της Ξάνθης. Ξάνθη, 2001. Σελ. 89. Δρχ. 4.160. ΜΑΡΓΑΡΗΣΝ.Σ. Οδοιπορικό στο ελληνικό περιβάλλον. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 434. Δρχ. 6.600. ISBN 960-393-901-3.

mm Γενικά

ΚΑΣΑΠΗ Ε. Τεχνικές ανάγνωσης, ακρόασης και περίληψης κειμένων. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ. 313. Δρχ. 6.000. ISBN 960-12-0856-9. ΠΑΠΑΖΑΦΕΙΡΗI. Η αρχαία ελληνική σκέψη στο νεοελληνικό λόγο. Τόμος Β'. Αθήνα, Σμίλη, 2001. Σελ. 196. Δρχ. 4.000. ISBN 960-7793-09-9. ΤΣΙΜΠΟΤΟΣ X. Λέξεις και φράσεις που πουλάνε. Αθήνα, Εντός, 2001. Σελ. 196. Δρχ. 5.200. ISBN 960-8229-05-7.

Ιατρική Παιδαγωγική

Regio Emilia: Οι χίλιες γλώσσες των παιδιών προσχολικής ηλικίας. Επιμ. Ε. Κουτσουβάνου. Μετ. Α. Βεργιοπούλου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 487. ISBN 960-16-0167-8. Εκπαίδευση

Αναγνωστικόν Έκτης Δημοτικού (1949). Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 280. ΓΚΟΥΒΡΑ Μ. - ΚΥΡΙΔΗΣ Α. - ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ Ε.

Η φροντίδα του παιδιού στη σχολική ηλικία. Μετ. Τ. Πλυτά. Επιμ. Κ. Παπαδάτος. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 571. Δρχ. 9.500. ISBN 960-7563-65-4. ΕΞΑΡΧΑΚΟΣ Γ. Φυσιοπαθολογία της φωνής. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 179. Δρχ. 7.500. ISBN 960-393-743-6. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. I, Νικήστε την κόπωση. Αθήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 2001. Σελ. 414. Δρχ. 5.000. ISBN 960-397-070-0.

129

KUBLER-ROSS E. θάνατος. Μια αλλαγή ζωτικής σημασίας. Μετ. Γ. Καρράς. Αθήνα, Έσοπτρον, 2001. Σελ. 243. Δρχ. 4.000. ISBN 960-7228-76-8.

Καστανιώτης, 2001. Σελ. 45. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-3155-3.

Τεχνολογία

Ντίνος Δημόπουλος. Συντ.-επιμ. Γ. Σολδάτος. Αθήνα, Αιγόκερως, 2001. Σελ. 159. Δρχ. 4.160. ISBN 960-322-164-3.

DAVIS Ε. Techgosis. Μετ. Ν. Κυριαζόπουλος. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2001. Σελ. 463. Δρχ. 6.800. ISBN 960-7928-46-6. Οικιακή

Οικονουία

ΓΙΑΝΝΑΚΙΔΟΥ Α. Νόστιμος Έβρος. Έβρος, Δημοσυνεταιριστική Εταιρεία, 2001. Σελ. 80. ISBN 960-87015-0-3. Επιχειοήοειε

J0LY Μ. The success manager. Μετ. Δ. Βίτσος. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 102. Δρχ. 3.100. ISBN 960-8202-20-5.

mm Γενική

ΑΝΤΟΥΡΑΚΗΣ Γ. Β. Το Δωδεκάορτο. Τόμος Γ\ Αθήνα, 2001. Σελ. 709. Δρχ. 15.600. ΓΕΩΡΓΙΟΥ θ. Αισθητική θεωρία και μοντέρνα τέχνη. Αθήνα, Futura, 2001. Σελ. 140. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7980-23-9. ΓΟΥΛΑΚΗ-ΒΟΥΤΥΡΑ Α. - ΚΑΡΑΔΕΔΟΣ Γ. Μαρμάρινα τέμπλα της Άνδρου. Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2001. Σελ. 289. Δρχ. 20.800. ISBN 960-7709-14-4.

Κινπυατονράφοε

Αρχιτεκτονική

ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Α. Η Αγία Σοφία. Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου, 2001. Σελ. 94. Δρχ. 2.600. ISBN 960-354-112-5.

ΑΡΔΑΒΑΝΗΣ Α. Σ. Στο νοητό σύνορο των 160. Αθήνα, Ίκαρος, 2001. Σελ. 91. ISBN 960-7721-71-3.

NELLY'S. Σαντορίνη 1925-1930. Σαντορίνη, 2001. Σελ. 110. Δρχ. 10.400. ISBN 960-86602-1-1.

ΒΑΡΒΕΡΗΣ Γ. Στα ξένα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 60. £5,97. ISBN 960-04-1996-5.

Μουοική

ΒΕΛΤΣΟΣ Γ. Στην εκταφή οι εραστές αναγνωρίζονται από τα δαχτυλίδια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 45. Δρχ. 2.600. ISBN 960-03-3117-0.

ΜΑΝΙΑΤΗΣ Δ. Δ. Οι φωνογραφητζήδες. Αθήνα, 2001. Σελ. 266. ISBN 960-91673-0-6. ΜΥΛΩΝΑΣ Κ. Η μουσική στον ελληνικό κινηματογράφο. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 271. £14,7. ISBN 960-04-1884-5. Χιούυοο

ΓΕΩΡΓΕΛΕΣ Φ. Luna. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 74. Δρχ. 3.500. ISBN 960-14-0444-9.

Αρχαίοι

ουγνοαΦείε

ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ Φ. Εικόνες. Επιλ.-εισμετ.-σχόλ. Ε. I. Κοντιάδη-Τσιτσώνη. Αθήνα, Ινστιτούτο Του Βιβλίου, 2001. Σελ. 214. Δρχ. 3.640. ISBN 960-354-109-5.

Ηυεοολόγια

Ημερολόγιον του Αρχιπελάγους 2002. Χρόνος Δ'. Επιμ. Σ. Γ. Φιλιππότης. Αθήνα, Ερίννη, 2002. Σελ. 252. Δρχ. 4.680. Π ο ίη ο η

Ζωγραφική

ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ Κ. Η ύλη μόνη. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 45. ISBN 960-03-3161-8.

ΜΥΤΑΡΑΣ Δ. Τα σκυλιά. Αθήνα,

ΑΛΑΒΕΡΑ Ρ. Φιλάρχαιες ξεναγήσεις.

130

ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ X. Η σιωπηρή αναχώρηση των εσπερινών μουσικών. Αθήνα, 2001. Σελ. 38. ISBN 960-86896-0-0.

Φωτογραφία

Λευκώματα

ΣΚΛΑΒΟΥΝΑΚΟΣ Σ. Vamps. Αθήνα, Ερμής, 2001. Σελ. 185. Δρχ. 26.000. ISBN 960-320-130-8.

Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 47. £6. ISBN 960-04-1935-3.

ΒΕΣΚΟΣ Δ. Εν νυκτί λόγου. Αθήνα, Αυτοέκδοσις, 2001. Σελ. 72. ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Δ. Η θεμελίωσις του δημοτικού συστήματος 1833-1834. Αθήναι, Εταιρεία Αρχειακών Μελετών και Εκδόσεων, 2001. Σελ. 363. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7828-14-3. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Δ. Κατάλογοι 10-12. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 54. Δρχ. 2.700. ISBN 960-325-410-Χ. ΔΙΟΝΥΣΙΑΔΟΥ Λ. Προς τα έξω. Αθήνα, Οδός Πανός, 2001. Σελ. 69. ISBN 960-7716-67-1. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Μ. Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι. Γ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 33. ISBN 960-03-3154-5. ΕΛΥΓΗΣ 0. Σηματολόγιον. Αθήνα, Ύψιλον, 2001. Σελ. 97. Δρχ. 3.640. ISBN 960-17-0061-7. ΛΑΪΝΑ Μ . Δικό της. Β' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 82. ISBN 960-03-3168-5. ΜΕΝΔΡΑΚΟΣ Τ. Τα τετράστιχα της πικρής βροχής. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 81. Δρχ. 1.970. ISBN 960-325-400-2. ΝΤΑΝΤΟΣ X. Το πέρασμα των νερών. Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού

Πρώτου, 2001. Σελ. 63. ISBN 960-8219-01-9.

Σελ. 337. Δρχ. 3.300. ISBN 960-16-0193-7.

ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΥ Δ. Στα φτερά των ανέμων. Αθήνα, Σύνδεσμος Ιστορικών Συγγραφέων, 2001. Σελ. 78. ISBN 960-86233-2-4.

ΖΑΧΑΡΙΟΥΔΑΚΗΣ Μ. Το προϊστορικό ρεστοράν. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 208. £ 9.3. ISBN 960-04-1886-1.

ΡΟΥΒΑΛΗΣ Β. Νηκτικός νους. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 54. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ (Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας). 0 βαθμός της εκπλήξεως. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 237. ISBN 960-03-3066-2. ΤΣΑΚΙΡΗΣ Μ. Ποτάμι στη θάλασσα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 72. €7,63. ISBN 960-03-3171-5. Πιίογραφία Ανθολογία διηγήματος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 184. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-3083-2. ΑΡΩΝΗΣ Κ. Ανάμεσα στα πόδια τους. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2001. Σελ. 248. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7771-55-9. ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ Ε. περίορέξεως και άλλων δεινών. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 405. Δρχ. 4.400. ISBN 960-05-0999-9. ΓΙΑΝΝΙΟΣ Γ. Το μυστικό της Ρωξάνης. Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 108. § 6. ISBN 960-7437-83-7.

ΖΙΩΓΑΣ Β. Ο ανθισμένος άντρας. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 255. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-3042-5. ΘΕΟΔΟΣΗΣ Γ. Ένας ξεχασμένος αιώνας. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 272. € 12,33. ISBN 960-8196-37-χ. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Οι εφτάψυχες των Αθηνών. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 160. Δρχ. 8.000. ISBN 960-410-223-0. ΘΕΟΦΙΛΟΥ Φ. 0 τρόφιμος. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 188. Δρχ. 3.120. ISBN 960-221-218-7. ΙΝΤΖΕΜΠΕΛΗΣ Ε. Δημήτριος Πολιορκητής. Αθήνα, Στοχαστής, 2001. Σελ. 96. Δρχ. 2.080. ISBN 960-303-117-8. ΚΑΚΟΥΡΗ Α. Οι κήποι του διαβόλου. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 266. Δρχ. 3.080. ISBN 960-05-0987-5. ΚΑΡΕΛΛΗΣ Μ. Το βιβλίο των επιτηδευμάτων. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 143. € 6,10. ISBN 960-382-441-0.

ΔΑΜΙΓΟΣ Ε. Η νηστεία της Ρενέ Φαλκονέτι. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 216. €9,5. ISBN 960-04-1976-0.

ΚΑΡΙΖΩΝΗ Κ. Βαλς στην ομίχλη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 243. ISBN 960-03-3140-5.

ΔΕΣΥΛΛΑΣΧ. Και μετά... σιωπή, Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 253. Δρχ. 3.300. ISBN 960-16-0219-4.

ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Ν. 1.0 εραστής φάντασμα. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 151. Δρχ. 2.500. ISBN 960-234-84-9.

ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ X. I. Ιστορία του πρίγκηπα Καλάφ. Αθήνα, 2001. Σελ. 190. Δρχ. 4.680.

ΚΟΡΔΟΣΗ Α. Ο μυστικός κόσμος του καθηγητή Αναγνώστου. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 121. €6,45. ISBN 960-234-858-5.

ΔΙΑΚΑΙΝΙΣΑΚΗ Π. Ισσάχαρ. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 115. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-3138-3.

ΛΕΟΝΑΡΔΟΣ Γ. Μαρία η Μαγδαληνή. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 305. Δρχ. 4.000. ISBN 960-14-0457-0.

ΔΙΠΛΑΡΗΣ Γ. Το υπόγειο καράβι. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πατάκης, 2001.

ΜΑΚΡΗ Λ. Εφτόχρωμα μυστικά. Τόμοι 7. Αθήνα, Φυτράκης, 2001.

ΜΑΝΙΩΤΗΣ Γ. Το γκαζόν του μπαμπά. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 449. Δρχ. 4.900. ISBN 960-393-847-5. ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ Κ. Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 46. €6. ISBN 960-04-2006-8. ΜΟΝΙΟΥΔΗΣ Π. Παλλάδιο. Μετ. I. Α. Αποστόλου. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 223. Δρχ. 3.430. ISBN 960-05-0998-0. ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η κασέτα του πολέμου. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 350. Δρχ. 4.680. ISBN 960-03-3141-3. ΞΕΝΟΥ Π. Σγκντουπ! Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 239. Δρχ. 3.500. ISBN 960-16-0227-5. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Γυναίκες της προομονής και του καημού. Αθήνα, Αρμός. 2001. Σελ. 181. Δρχ. 6.000. ISBN 960-527-203-2. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α. Η φόνισσα. Αθήνα, Ergo, 2001. Σελ. 141. Δρχ. 8.000. ISBN 960-86512-8-Χ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ν. 0 πρώτος και ο τελευταίος των ουρανών. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 328. €12,5. ISBN 960-04-1951-5. ΠΙΤΑ Α. Η σκιά και το ίχνος. Μετ. Κ. Ηλιόπουλος. Αθήνα, Opera, 2001. Σελ. 345. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7073-73-8. ΠΛΑΪΤΑΚΗΣ Μ. Πατέρα «Γκρέκο». Αθήνα, Μινώταυρος, 2000. Σελ. 244. Δρχ. 3.900. ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Ε. Τα χάρτινα πουλιά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 228. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-3149-9. ΡΙΖΙΩΤΗ Γ. Ντραμς. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 158. €8. ISBN 960-04-1914-0. ΡΟΥΣΣΟΣΤ.Ο λόφος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 197. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-3086-7. ΣΑΡΤΗΣ Α. Ο θεμέλιος μύθος. Αθήνα,

131

πόλις, 2001. Σελ. 132. Δρχ. 3.000. ISBN 960-8132-53-3.

ΣΚΛΗΒΑΝΙΩΤΗΣ Γ. 0 κατασκευασμένος χρόνος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σ8λ. 113. ISBN 960-03-3150-2. ΣΤΆΜΑΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Π. - ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Ένα κουκούτσι στο στρατό του Μεγαλέξανδρου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 263. Δρχ. 2.600. ISBN 960-04-1702-4.

ΧΑΝΤΖΗ 0. Κι όμως, έμοιαζες με τύψη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 120. ISBN 960-03-3152-9.

Νχορουντίν. Μετ. Μ. Σοφιανός. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 180. Δρχ. 3.000. ISBN 960-283-124-3.

ΧΑΝΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. Το μονόστηλο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 111. ISBN 960-393-762-2.

ΚΑΝΤΑΡΕ I. Ρημαγμένος Απρίλης. Μετ. Λ. Μιλιλή. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 240. Δρχ. 3.500. ISBN 960-283-125-4.

ΧΕΙΜΩΝΑΣ Γ. Η εκδρομή. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 152. ISBN 960-03-3177-4.

ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Σ. Οι δεξιώσεις. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 421. € 13,12. ISBN 960-05-0978-6.

ΧΕΙΜΩΝΑΣ Γ. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 43. ISBN 960-03-3178-2.

ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ κ. Το φτερό και το χώμα. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 210. ISBN 960-04-1956-6.

ΑΛΙΕΝΤΕI. Φωτογραφία σε οέπια. Μετ. Κ. Σωτηριάδου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 462. Δρχ. 5.800. ISBN 960-410-212-5.

ΣΦΥΡΙΔΗΣ Π. Η ψυχή του μπάρμπα Αντρέα αναβλύζει. Παιανία, Μπιλιέτο, 2001. Σελ. 10. ΣΩΤΗΡΙΟΥ Κ. Σκύλος χωρίς όνομα. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 182. Δρχ. 2.600. ISBN 960-18-0000-Χ. ΤΑΣΗΣ θ. Φυσιολογικά ευρήματα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 67. € 6 . ISBN 960-04-2005-Χ. ΤΑΤΧΟΠΟΥΛΟΣ Π. Ανάλαφρες ιστορίες. Διηγήματα. Δ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 161. ISBN 960-03-2987-7. ΤΟΜΑΗ-ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ Φ. Οδός Παραδείσου κλειστή. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 247. Δρχ. 3.500. ISBN 960-16-0222-4. ΦΑΚΙΝΟΥ Ε. Ποιος σκότωσε τον Μόμπυ Ντικ; Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 350. Δρχ. 4.800. ISBN 960-03-3097-2. ΦΙΛΙΝΗ Α. Νάρκωση. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 91. Δρχ. 2.200. ISBN 960-04-1938-8. ΦΛΩΡΑΚΗΣ Η. Το μπαράκι του Τσάρλι. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 155. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-3151-0. ΦΥΤΙΛΗΣ Γ. Άρωμα από τριαντάφυλλα. Αθήνα, Αστάρτη, 2001. Σελ. 192. Δρχ. 3.500. ISBN 960-263-090-6.

132

VIDAL L. Οι εραστές της Γρανάδας. Μετ. Τ. Σπερελάκη. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 367. €14,67. ISBN 960-536-096-9. VINCENT R. Το μαργαριτάρι του Καρδινάλιου. Μετ. Δ. Παπαθανασοπούλου. Αθήνα, Ενάλιος, 2001. Σελ. 298. Δρχ. 4.500. ISBN 960-536-094-2. ΒΟΥΡΝΤΕΝ Ε. Φ. Αναπαράσταση μιας δολοφονίας. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 288. € 10. ISBN 960-04-1834-9. YALOM I. D. 'Οταν έκλαψε ο Νίτσε. Μυθιστόρημα. Μετ. Ε. Ανδριτσάνου Γ. Ζέρβας. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 433. Δρχ. 6.400. ISBN 960-325-398-7. GAUTHIER Τ. Αρβία Μαρκέλλα και άλλα φανταστικά διηγήματα. Μετ. Ε. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 359. Δρχ. 6.000. ISBN 960-325-401-0. ΓΚΟΥΤΕΡΣΟΝ Ν. Εκεί που βγαίνει ο ήλιος. Μετ. Μ.-Ρ. Τραϊκόγλου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 374. €14,38. ISBN 960-274-416-2. ΖΟΝΚΕ Τ. Μυγάλη, η δηλητηριώδης αράχνη. Μετ. Μ. Μέντζου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 133. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-3090-5. ΚΑΝΤΑΡΕI. Ποιος έφερε την

CARTER Α. Η ματωμένη κάμαρα. Μετ. Α. Μαντόγλου. Αθήνα, Χατζηνικολή, 2001. Σελ. 202. Δρχ. 4.000. ISBN 960-264-168-1. KATZENBACH J. Η νύχτα των αιχμαλώτων. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 672. €6,75. ISBN 960-450-704-4. ΚΝΑΟΥΣ Ζ. Η εξαδέλφη της Εύας. Μετ. I. Αγγελάκη. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 320. €13,88. ISBN 960-8196-36-1. COELHO Ρ. Ο Διάβολος και η Δεσποινίδα Πριμ. Μετ. Δ. Πουρνιάς. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 273. Δρχ. 4.160. ISBN 960-14-0441-4. ΚΟΛΦΕΡ 0. Αρτέμης Φάουλ. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 342. Δρχ. 5.000. ISBN 960-274-552-5. ΚΟΝΕΛ Κ. 0. Το παιχνίδι του οστράκου. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 414. €16,14. ISBN 960-234-845-3. C0SSERY Α. Ξεχασμένοι από το θεό. Μετ. Κ. Μαυροειδής. Αθήνα, Piinta, 2001. Σελ. 182. Δρχ. 3.300. ISBN 960-7408-47-0. CRACEJ. Νεκροί. Μετ. X. Γιαννακοπούλου. Αθήνα, Οξύ, 2001. Σελ. 294. ISBN 960-8068-75-4. ΚΡΟΝΙΝ A. Τ. Τα κλειδιά της βασιλείας. Μετ. Φ. Κονδύλης. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 475. ISBN 960-16-0136-8. ΛΕΚΛΕΡ Α. Τα σημάδια της μοίρας. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 390. Δρχ. 4.680. ISBN 960-410-209-5. MAUPASSANT G. DE. Περί απιστίας. Διηγήματα. Μετ.-εισ. Ν. Ντινοπούλου.

Αθήνα Ροές, 2001. Σελ. 163. Δρχ. 3.120. ISBN 960-283-23-5.

Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 157. Δρχ. 4.000. ISBN 960-270-876-χ.

ΜΟΥΛΙΣ X. Η ανακάλυψη του ουρανού. Μετ. I. Β. Ντάικ-Μπαλτά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 645. €27,47. ISBN 960-03-3108-1.

SEDLEY Κ. 0 κρεμασμένος του Μπρίστολ. Μετ. Ε. Πανάγου. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ, 334. Δρχ. 3.640. ISBN 960-8151-72-4.

ΜΠΑΡΙΚΚΟ A. City. Μετ. Α. Καρυώτη. Αθήνα, Παχάκης, 2001. Σελ. 384. € 17,02. ISBN 960-16-0194-5.

ΣΟΛΛΕΡΣ Φ. Σταθερό πάθος. Ma. Κ. Κατσουλάρης. Αθήνα, Εκκρεμές, 2001. Σελ. 299. Δρχ. 4.680. ISBN 960-7651-21-9.

ΜΠΕΛΟΡΖΕ Ε. Η αυτοπροσωπογραφία του ΒανΆικ. Μετ. Γ. Σιρίγκος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 242. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-3109-Χ. ΜΠΕΡΤΖΕΣ Μ. Μπίλλυ Έλλιοτ. Μετ. Ρ. Τουρκολιά-Κυδωνιέως. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 205. Δρχ. 3.200. ISBN 960-16-0232-1. ΜΠΟΥΡΝΤΕΝ Α. Κουζίνα εμπιοτευτικό. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Νάρκισσος, 2001. Σελ. 418. € 17,02. ISBN 960-8239-04-4. ΝΤΕΛΤΕΪΓ Ζ. Το τελευταίο ταγκό στο Μπουένος'Αιρες. Μετ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 347. Δρχ. 4.500. ISBN 960-375-277-0.

ΤΑΜΑΡΟ Σ. Απάντησέ μου. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 290. Δρχ. 3.500. ISBN 960-410-215-Χ. TAN Ε. Η κόρη του γιατρού για τα κόκαλα. Ma. X. Ε. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 533. Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0442-2. ΤΖΑΪΝΤΑΝΙ Ρ. Στο υπόγειο του κτιρίου 123. Ma. Α. Πασσιά. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 152. Δρχ. 5.800. ISBN 960-16-0224-0. ΤΖΟΫΣΤ. Πορτραίτοτου καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία. Ma. Ά. Μπερλής. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 440. € 19,08. ISBN 960-16-0125-2.

ΟΟΥΤΣΤ. κ. Η ξανθά Μετ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 732. Δρχ. 9.360. ISBN 960-03-2982-6.

ΧΑΟΥΦ Β. Το καραβάνι. Ma. Κ. Σίνου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 168. €8,22. ISBN 960-16-0126-0.

ΠΑΡΚΣ Α. Το παιχνίδι τελείωσε. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 389. Δρχ. 4.500. ISBN 960-410-208-7.

HEMINGWAY Ε. Οι πράσινοι λόφοι της Αφρικής. Ma. Π. Βενάρδος. Αθήνα, Πλέθρον, 2001. Σελ. 276. Δρχ. 4.600. ISBN 960-348-116-5.

PIRSIG R. Μ. Λάιλα. Μετ. Ν. Μαστρακούλης. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 2001. Σελ. 532. Δρχ. 7.000. ISBN 960-268-157-8.

ΧΙΟΥΣΤΟΝ Ν. Το τραγούδι της πεδιάδας. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 246. ISBN 960-03-3115-4.

ΡΕΜΑΡΚ Ε. Μ. Ο παράδεισος δεν έχει ευνοουμένους. Μετ. Δ. Μαράκας. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 376. €14,38. ISBN 960-16-0180-5.

Αφήγηοη και φαντασίωση. Επιμ. Α. Βιδάλη. Αθήνα, Νήσος, 2001. Σελ. 273. Δρχ. 6.000. ISBN 960-86931-1-Χ.

Με λ έ τ κ

ΣΑΛΒΕΡ Λ. Όμορφες ψυχές. Μετ. Μ. Καρρά. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 159. Δρχ. 3.640. ISBN 960-375-278-9.

Εισηγήσεις, ομιλίες και παρεμβάσεις. Αθήνα, Μουσείο των Συγγραφέων της Οικογένειας Στυλιανού Mix. Αλεξίου/Καστανιώτης, 2001. Σελ. 142. ISBN 960-03-3040-9.

SABAT0 Ε. Αντίσταση. Μετ. Δ. Μάρκου.

Επικύρωση του Γρηγόριου

Ξενόπουλου. Αθήνα, Τετράδια Ευθύνης, 2001. Σελ. 208. € 18,31. ISBN 960-8150-10-8. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Μ. Η αισθητική της ιθαγένειας. Κοζάνη, Παρέμβαση, 2001. Σελ. 216. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7792-11-4. ΚΑΤΡΑΚΗΣ Π. Ποίηση ο μεγάλος ασθενής. Αθήνα, Μαυρίδης, 2001. Σελ. 166. Δρχ. 2.500. ISBN 960-347-102-χ. ΜΟΥΣΜΟΥΤΗΣΔ. Ν. Γρηγόριος Ξενόπουλος. 1867-1951. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 287. Δρχ. 10.400. ISBN 960-8151-93-7. Φώτα ολόφωτα. Β' έκδοση. Επιμ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 2001. Σελ. 504. Δρχ. 8.320. ISBN 960-201-149-1. ΧΕΙΜΩΝΑΣ Γ. Το ένατο μάθημα για τον λόγο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 101. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-3084-0. ΧΟΥΖΟΥΡΗ Ε. Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 148. ISBN 960-8124-17-4. ABRAMS Μ. Η. Ο καθρέφτης και το φως. Ma. Ά. Μπερλής. Αθήνα, Κριτική, 2001. Σελ. 632. Δρχ. 8.000. ISBN 960-218-232-6. ΧΟΛΤΟΝ Ν. Μελέτες για τον Ερωτόκριτο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 421. Δρχ. 8.320. ISBN 960-03-2920-9.

Δοκίμια ΜΑΡΚΑΚΗΣ Μ. Της φωτιάς και της πέτρας. Αθήνα, 2001. Σελ. 105. Δρχ. 1.040. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ X. Π. Η δύναμη του γέλιου. Αθήνα, 2001. Σελ. 93. ΕΣΣΕ Ε. Ωριμάζοντας γινόμαστε όλο και νεότεροι. Ma. Γ. Λαγουδάκου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 234. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2978-8. HESSE Η. Ολιγόλεπτα αναγνώσματα.

133

Met . 0. Λουπασάκης. Αθήνα, Σμίλη, 2000. Σελ. 184. Δρχ. 3.000. ISBN 960-7793-21-8.

ΜΑΛΡΩ Α. 0 πειρασμός της Δύσης. Μετ. Γ. Στρίγκος. Αθήνα, Καστανιώχης, 2001. Σελ. 156. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-3116-2. ΜΠΑΤΑΪΓ Ζ. 0 ερωτισμός. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήναι, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 391. €19,84. ISBN 960-518-116-9.

ΘΕΑΤΡΟ Γινικά

ΔΑΜΤΣΑΣ Σ. 0 νόμος του πατέρα και το νόημα του κόσμου. Αθήνα, 2001. Σελ. 263. ISBN 960-8978-10-3. 'έ ρ γ ο ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ θ. - ΡΕΠΠΑΣ Μ. Ο Έβρος απέναντι. Αθήνα, Καστανιώχης, 2001. Σελ. 152. ISBN 960-03-3169-3. ΜΠΩΜΑΡΣΑΙ. Οι γόμοι του Φίγκαρο. Μετ. Π. Μάτεσις. Αθήνα, Καστανιώχης, 2001. Σελ. 222. ISBN 960-03-3095-6. ΣΑΙΞΠΗΡ 0. Οθέλλος. Μετ. Μ. Κακογιάννης. Αθήνα, Καστανιώχης, 2001. Σελ. 219. ISBN 960-03-3054-9.

UTOPIA Αρχαιολογία

ΠΟΥΛΑΚΗ Ε. Φ. Χία και Ανθεμούσια. Κατερίνη, Μάτι, 2001. Σελ. 219. Δρχ. 10.400. ISBN 960-8042-21-6. ΣΑΚΚΕΤΟΣ Α. Π. Πού βρίσκονται τα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα. Αθήναι, θέογνις, 2001. Σελ. 416. €15,26. Maprupiec

Μαρτυρίες μνήμης για τον Παναγή Παπαληγούρα. Επιμ. Α. Παπαληγούρας. Αθήνα, Εστία, 2001, Σελ. 101. Δρχ. 3.120. ISBN 960-05-0971-9. ΚΑΠΡΑΛΟΣ X. Αυτοβιογραφία. Αθήνα,

134

Άγρα, 2001. Σελ. 222. Δρχ. 4.370. ISBN 960-325-402-9.

του Βιβλίου, 2001. Σελ. 231. € 15,26. ISBN 960-354-114-1.

ΚΑΦΤΑΝΤΖΗΣ Γ. Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941-1944. Τόμος Β*. Θεσσαλονίκη, παρατηρητής, 2001. Σελ. 530. Δρχ. 5.100. ISBN 960-374-083-7.

ΜΑΡΓΕΛΗ Κ. Οι Έλληνες τον καιρό του Καποδίστρια. Αθήνα, Όμβρος, 2001. Σελ. 280. Δρχ. 5.000. ISBN 960-8086-41-8.

ΛΟΥΚΑΤΟΣ Δ. Σ. Οπλίτης στο Αλβανικό Μέτωπο. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 349. Δρχ. 5.500. ISBN 960-7563-61-1. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΒΕΝΕΤΑΣ Α. Δημήτρης Πικιώνης. (1887-1968). Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 101. Δρχ. 2.500. ISBN 960-14-0440-6. ΤΣΑΜΠΗΣ Σ. Στο δρόμο του καθήκοντος και της τιμής. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 368. Δρχ. 5.000. ISBN 960-224-883-9. ΤΣΙΣΚΑΚΗ-ΓΑΛΙΑΤΙΑΤΟΥ Μ. Ελληνίδες σε ναζιστικά στρατόπεδα. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 101. €6,1. ISBN 960-369-055-1. Βιογραφί εc

ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ-ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ Δ. - ΒΛΑΧΟΣΤΕΡΓΙΟΥ-ΒΑΣΒΑΤΕΚΗ Δ. Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής. Αθήνα, Κάκτος, 2001, Σελ. 284. Δρχ. 5.200. ISBN 960-382-452-6. ΜΩΡΑΪΤΗΣ Μ. Ακόμη σου χρωοτάμε, Νίκο. Αθήνα, Καθρέφτης, 2001. Σελ. 192. €15,26. ISBN 960-8186-06-4. Che. Εικόνες μιας ζωής. Επιμ. Φ. Ν. Γκαρσία - 0. Σόλα. Μετ. X. θεοδωροπούλου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 223. Δρχ. 8.320, ISBN 960-375-269-Χ. SHAKESPEARE Ν. Μπρους Τοάτουιν. Μετ. Τ. Κιρκής. Αθήνα, Χατζηνικολή, 2001. Σελ. 839. €23,5. ISBN 960-264-169-Χ. Ελληνική

ιοτοοία

ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗI. Δημοσθένους λόγοι «ελληνικοί». Αθήνα, Ινστιτούτο

ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣΓ.Ν. Οι Έλληνες σλαβόφωνοι στη Μακεδονία. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002. Σελ. 168. Δρχ. 5.300. ISBN 960-7290-77-1. ΠΑΠΑΝIΚΟΛΑΟΥ Ν. Α. Γιατί; Πειραιάς, Σμπίλιας, 2001. Σελ. 302. Δρχ. 5.500. ISBN 960-86800-2-6. ΤΡΕΜΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Η ιπτάμενη ιστορία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2001. Σελ. 225. Δρχ. 8.840. ISBN 960-374-115-9. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Μ. Μ. Η μυστική ιστορία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2001. Σελ. 496. Δρχ. 6.500. ISBN 960-7928-49-0. Παγκόομια

ιοτοοία

Νικηφόρος Φωκάς. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Βεργίνα, 2001. Σελ. 417+400. Δρχ. 6.000 (ο κάθε τόμος). Τ. A' ISBN 960-7171-89-6. Τ. Β' ISBN 960-7171-88-8. ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ Β. Νεότερη ιστορία. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 270. Δρχ, 6.500. ISBN 960-8041-54-6. ΦΕΡΤΗΣ Δ. Γ.-ΦΕΡΤΗ Α.ΗεξέλΙξις της υποδομής του πολιτισμού. Αθήναι, Νέα θέσις, 2001. Σελ. 460. Δρχ. 6.240. ISBN 960-7076-04-4. VICARELLO G. Ιστορία του βιασμού. Μετ. Λ. Βουτσοπούλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 444. Δρχ. 6.240. ISBN 960-221-219-5. ΒΟΥΡΝΤΕΝ Φ. Αναπαράσταση μιας δολοφονίας. Μετ. J. Dullaart - Κ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 287. Δρχ. 3.400. ISBN 960-04-1834-9. HOBSBAWM Ε. Ξεχωριστοί άνθρωποι.

Μετ. Π. Ματάλας. Αθήνα, θεμέλιο, 2001. Εελ. 406. §22,89. ISBN 960-310-281-4.

Ελεύθερα

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 28. ISBN 960-03-3170-7.

ΙΑΤΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 23. Δρχ. 1.

ΟΥΜΑΝΣΚΙ Κ. Η Βρομύλω και η εκδίκηση των Τελωνίων. Αθήνα, Εξάντας, 2001. Σελ. 167. € 7,63. ISBN 960-256-480-6.

ΙΧΩΡ. Τεύχος 16. €4,40.

αναγνώοιιατα

Χάριν παιδιάς. Επιμ. I. Ηλιοπούλου, Αθήνα, Ίκαρος, 2001. Σελ. 134. €2 5,94 . ISBN 960-7721-73-Χ. ΚΑΛΙΟΤΙΟΣ Π. Η σφεντόνα του Δαβίδ. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 211. ISBN 960-16-0250-Χ.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 48. Δρχ. 3.000. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 378. Δρχ. 500.

ΜΠΙΛΙΕΤΟ. Τεύχος 1. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 113. €0,733.

ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Σ. Δρακοομελέτας ξετρελαμένος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 24. ISBN 960-393-380-5.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαίο ενημερωτικό φυλλάδιο. Τεύχος 16. Δωρεάν.

ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Ε. Το άλογο που το λέγαν Έκτορα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 45. ISBN 960-393-074-1. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ Γ. Για του Ολύμπου τους θεούς τραγούδια, χρώματα, χορούς. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 39. ISBN 960-393-366-χ. ΤΡΙΒΙΖΑΣ Ε. Η Δόνα Τεριδόνα και το μυστικό της γαμήλιας τούρτας. Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 48. ISBN 960-219-116-3.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 83. Δρχ. 200.

ΑΝΕΥ. Τεύχος 2. Δρχ. 1.500. ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ. Τεύχος 34. Δωρεάν.

ΠΑΡΑΣΧΟΥ Σ. Οι χαμστερομικρούληδες Ράμπο και Μάμπο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 16. Δρχ, 1.500. ISBN 960-393-534-4.

ΛΟΓΙΣΤΙΚΟΣ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΦΟΡΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ. Τεύχος 36.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 11.

ΚΥΡΔΗ Κ. - ΣΠΑΝΕΛΛΗ Τ. - ΤΣΙΑΝΓΚΑΝΗ Μ. Πώς έμαθε η γάτα να διαβάζει; Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 120. €14,34. ISBN 960-375-254-1.

ΜΕΛΑ-ΦΛΩΡΟΥΖ. Φ. Οτυχερός πελεκάνος και οι διάσημοι φίλοι του. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 32. ISBN 960-03-3192-8.

ΚΟΙΝΟΝ ΚΥΠΡΙΩΝ. Τεύχος 3. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 164-165. Δρχ. 1.500.

ΑΡΔΗΝ. Τεύχος 32. Δρχ. 1.500.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ, τεύχος 2.

Η ΑΡΝΑΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 52. Δωρεάν.

ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Τεύχος 115. € 7.

ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τεύχη 2, 3. ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τεύχος 94. €4,40. ΓΕΦΥΡΕΣ. Διμηνιαίο εκπαιδευτικό περιοδικό. Τεύχος 1. € 8,80. ΓΙΑΤΙ, Τεύχος 318, €2,93.

ΟΜΠΡΕΛΑ. Τεύχος 55. € 6. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ, Περιοδική έκδοση, τεύχος 101. Δρχ. 1. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Τεύχος 116. €1,47. ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ. Τεύχος 33. €6,75. ΠΟΙΗΣΗ. Εξαμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 18. Δρχ. 4.000. 0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 94. Δρχ. 1.000.

ΔΕΛΕΑΡ. Τεύχος 4. €5,90.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τεύχος 101. € 5,87.

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Τεύχος 115. Δρχ. 2.000.

ΠΤΗΣΗ 9.58. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 6.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 425. € 7,34. ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 146. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τεύχος 25. Δωρεάν.

ΠΥΡΡΟΣ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 7. € 1,47. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. Τεύχος 55. Δρχ. 1.040.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ. Φύλλο 12.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 120-121. €12,21.

ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΠΝΕΥΜΑ. Τεύχος 121-122. Δρχ. 2.500.

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 75. Δρχ. 2.000.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ. Φύλλο 1. € 4,99.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΑΝΑΛΕΚΓΑ. Τεύχος 1-2. Δρχ. 2.500.

ΕΛΛΟΠΙΑ. Τεύχος 57. Δρχ. 1.500. ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 359. Δρχ. 1.000.

0 ΤΥΠΟΣ. Τεύχος 137. Δρχ. 1.000.

ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 360. Δρχ. 1.800.

HELLENIC QUARTERLY. Τεύχος 10. € 5,28.

ΤΡΙΒΙΖΑΣ Ε. Ο Ιγνάτιος και η γάτα. Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 40. ISBN 960-219-115-5.

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 71.

ΤΣΙΑΜΠΟΚΑΛΟΥ Γ. Η όμορφη Βασιλική.

ΘΑΛΛΩ, τεύχος 12. Δρχ. 3.120.

POESIA. NO. 156. €.4,13. UNICEF ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 46,

135

Αρ. 426 1 Δεκεμβρίου 2 0 0 1 31

άεκεμβρίου

επιμέλεια:

■

Η Μ Α Σ

1Ο Μ Γ Ο Ι Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται οτον ημερήσιο και περιοδικό Τόπο

Ολάλα Π.: Μυθολογικός άτλας της Ελλάδας (X. Κιοσσέ, Το Βήμα, 16.12.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 1. 12.2001)

Μπούμπερ Μ.: Μονοπάτια στην Ουτοπία (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 2.12.2001) Ρόρτι Ρ.: Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

I ΛΕΞΙΚΑ

Αυταναπαύτου Μητροπολίτου Αυτοχθονίας Και Πόσης Αμφιβολίας: Λεξικόν της Απανθρωπιάς (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 21.12.2001) Καζάζης I. Ν„ ΚαραναστάσηςΤ. Α. (επιμ.): Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του Εμμανουήλ Κριαρά (Ε. Κακουλίδη-Πάνου, Το Βήμα, 9.12.2001)

Ρουσώ Ζ. Ζ.: Επιστολή στον Ντ' Αλαμπέρ (περί των θεαμάτων) (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία 14.12.2001) Χάμπερμας Γ.: Το μέλλον της ανθρώπινης φύσης. Καθ' οδόν προς μια φιλελεύθερη ευγονική; (0. Γεωργίου, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Χόμπσμπαουμ Έ.: Ξεχωριστοί άνθρωποι, αντίσταση, εξέγερση της τζαζ (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Κολιοδήμος Δ.: Λεξικό ελληνικών ταινιών από το 1914 μέχρι το 2000 (Η. Κανέλλης, Το Βήμα 23.12.2001)

Λακαριέρ Ζ.: Dictionaire amourex de la Crece (Αρ. Καλκαβούρας, To Βήμα, 23.12.2001)

Ευγενίου Βουλγάρεως: Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκείας (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 18.12.2001)

l ΦΙ ΛΟ Σ ΟΦΙ Α

Κόντογλου Φ.: Χριστού γέννησις. Το φοβερόν μυστήριον (I. Βιβιλάκης, Η Καθημερινή, 23.12.2001)

Καβουλάκος K.: Πέρα από τη μεταφυσική και τον επιστημονισμό. 0 διεπιστημονικός υλισμός του Μαξ Χροκχάιμερ (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Μουλακάκης Ν. (επιμ.): Επίκουρος (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 7.12.2001) Μπαλτάς Αρ.: Αντικείμενα και όψεις εαυτού (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Βελμέρ Ά.: Η ελευθερία στο νεωτερικό κόσμο (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Βολταίρος: Φιλοσοφικό Λεξικό (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

136

Μ Α Γ Κ Α Ι Ν Η Σ

2001

w h m

Ολυμπίου Ν.: Από τη θυσία του Αβραάμ στην Akedah Yitzhak (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 16.12.2001)

Αντωνοηούλου Μ.: Κοινωνική πράξη και υλισμός. Σπουδή στην κοινωνιολογία της γνώσης (Δ. Ψυχογιός, Το Βήμα 2.12.2001)

ΜουζέληςΝ.: Η κρίση της κοινωνιολογικής θεωρίας. Τι πήγε λάθος; (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Πολάνυι Κ.: 0 μεγάλος μετασχηματισμός (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Μ Ο ΑΙΪΙΚΕΙ ΕΜ ΙΤΗ Μ ΕΪ Βούλγαρης Γ.: Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης 1974-1990: Σταθερή δημοκρατία σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Ήφαιστος Π.: 0 Πόλεμος και τα αίτιά του (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 16.12.2001) Ήφαιστος Π.: Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1.12.2001) Καραμπελιάς Γ.: Ισλάμ και παγκοσμιοποίηση (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Καοσιμέρης Γ.: Europe's Last Red Terrorist (Μ. Μαζάουερ, Τα Νέα, 1.12.2001)

Λέκκας Π.: Το παιχνίδι με τον χρόνο. Εθνικισμός και νεωτερικότητα (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Λοβέρδος Α.: Η Νέα Τρομοκρατία. Με αφορμή την 11η Σεπτεμβρίου (Ξεν. Κοντιάδης, Το Βήμα, 2.12.2001)

(Β. Καπετανγιάννης, Ελευθεροτυπία,

l ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Δρακουλαράκος Γ.: Σχέσεις Ελλάδος με Βαλκανικές χώρες (Β. θεοδωρόπουλος, Η Καθημερινή, 9.12.2001)

Μπακ Μ. Φ. Δρ.: Πένθος και υγεία (Μ. Σταγκάλη, Αυγή, 6.12.2001)

Πιτσιλίδης Μ.: Χημικά και βιολογικά όπλα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 7.12.2001)

Αποστολίδου Β„ Καπλάνη Β., Χοντολίδου Ε. (επιμ.): Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο... (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 425)

Ζαχάρ Ρ.: Οσάμα ΜπινΛάντεν: Μυστικός φάκελος (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 29.12.2001) Μπονιφάτσε Π. (επιμ.): Άτλας διεθνών σχέσεων (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 27.12.2001)

Γκούντι Τζ.: Η λογική της γραφής και η οργάνωση της κοινωνίας (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Ντιαμέλ Α.: Μια γαλλική φιλοδοξία (Σ. Ντάλης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Συλλογικό-Εκδόσεις Πόλις: 0 αιώνας των κομμουνισμών (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Χίτσενς Κ.: The Trial of Henry Kissinger (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 15.12.2001)

Κεπέλ Ζ.: Τζιχάντ: 0 ιερός πόλεμος (Σ. Βραδέλης, Η Βραδυνή, 8.12.2001) (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 16.12.2001)

[iHMf

Τσόμσκι Ν.: Η κουλτούρα της τρομοκρατίας (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος ΤύποςΜήτση, 27.12.2001)

ΜηαρμπούτηςΧρ., Κλωντζάς Μ. (επιμ.): Το φράγμα του ήχου (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 27.12.2001)

Τσόμσκι Ν.: Ο Νόμος της Δύναμης στην Παγκόσμια Τάξη (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 9.12.2001) (Α. Παναγόηουλος, Η Καθημερινή, 4.12.2001)

ΙΡ ΙΙίΟ Μ Μ Κωνσταντινίδης Σ.: Οι κυνηγοί του χρήματος (θ. Βασιλείου, Η Καθημερινή, 16.12.2001)

Δημητρίου Σ. (επιμ.): Ανθρωπολογία των φύλων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 15.12.2001)

Παπαθεμελής Σ.: Αιρετικός λόγος ενός πολιτικού (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος ΓύποςΜήτση, 18.12.2001)

Ρασίντ Α.: Οι Ταλιμπόν, το Ισλάμ, τα πετρέλαια και το Νέο Μεγάλο Παιχνίδι στην κεντρική Ασία (Α. Παπαρσένος, Το Βήμα, 25.12.2001)

Μαρούδα Μ.: Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου (Σ. Ντάλης, Αντί 14.12.2001)

ΐΛ ϋθΡ Ο Π Ο Λ Ο Π Α

Κοζάκος Π., Λιαργκόβιτς Π., Μαρίας Ν„ Μπότσιου Κ„ Πολυχρονάκη Κ.: Η Ελλάδα και το ευρωπαϊκό μέλλον της Τουρκίας (0. Βασιλείου, Η Καθημερινή, 50.12.2001)

Νικολακόπουλος Η.: Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές, 1946-1967 (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Χάτον 0., Γκίντενς A.: On the edge: Living with Global Capitalism

|Μ 4 /0

21.12.2001))

Μπροντέλ Φ.: Γραμματική των πολιτισμών (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Χόκινγκ Σ.: Το σύμπαν σε ένα καρυδότσουφλο (Δ. Τσαντίλης, Τα Νέα, 1.12.2001)

I Εκδ. Έφεσος: Ελλάδα. Μνημεία της αρχαιότητας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.12.2001)

|ΗΜΓ Κούρια Α.: Μιχάλης Οικονόμου (Β. Σαριλάκη, Η Καθημερινή, 25.12.2001) Στεφανίδης Μ.: Ελληνομουσείον - Έξι

137

αιώνες ελληνικής ζωγραφικής (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 16.12.2001)

[m m ■

[flf z o n w / ji

\m \m m km i-m m m \ Εκδόσεις του Φοίνικα: Άσμα Ασμάτων ό εστί τω Σαλωμών και Ερμηνεία του Άσματος των ασμάτων γενομένη παρά του Φελλού (Γ. Καλόφωνος, Η Καθημερινή, 30.12.2001)

Εμπειρικός A.: Domain Interieur (Ενδοχώραί Traduit du grec par Jacques Bouchard (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Κοντογεωργοπούλου X.: Μαρία θάλασσα. Σύνθεση σε τέσσερις εποχές (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 4.12.2001) Λιόντος Σ.: Ανοσοποίηση (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 4.12.2001) Χριστοδουλίδης Γ.: Ονειροτριβεία (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 4.12.2001) Ελιάρ Π.: Έντεκα ποιήματα (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 23.12.2001) Ρεμπώ Α.: Ένα ποίημα και πέντε επιστολές (Ε, Κουτριάνου, διαβάζω, 425)

138

Εξαρχοπούλου Λ.: Παρών και αμέτοχος (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 425) Ζαούση Μ.: Τα πορτοκάλια (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 4.12.2001) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 2.12.2001) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 13.12.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Σχινά Κ. (επιμ.): Χριστουγεννιάτικες ιστορίες (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

21.12.2001)

Δεσύλλας X.: Και p a d σιωπή (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, Δημητρίου Σ.: Η βραδυπορία του καλού (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 15.12.2001)

..------------- 1

Βαρβέρης Γ.: Στα ξένα (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 11.12.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία,

Δαμιανού-Παπαδοπούλου Γ.: 0 ψίθυρος του Δάσους (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 9.12.2001)

2.12.2001)

Γιαννουλάκης Π. (επιμ.): Τα έπη των αθανάτων (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 23.12.2001)

Iflo m

Άμποτ Γ. Ν.: Γη και νερό (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 30.12.2001)

Χριστίδης Α. Φ. (επιμ.): Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Μ. ΚακριδήΦερράρι, Γσ Νέο, 8.12.2001)

[IT O o r/ff

Αλμπάνη Β.: Ο φόβος τη νύχτα (θ. Νιάρχος, Το Βήμα, 23.12.2001)

Ζιώγας Β.: 0 ανθισμένος άντρας (Μ. θεοδοσοπούλου,Το Βήμα, 9.12.2001) I

θεοδωρίδης Π.: Επέτειοι, ή, Τα πράγματα όπως θα μπορούσαν να 'χουν γίνει (Σ. Λιόντος, διαβάζω, 425) Κακούρη Α.: Οι κήποι του διαβόλου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23.12.2001) . Κνήτου Β.: Να φύγει η σκόνη κι ο καιρός (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 9.12.2001) Κοντογιάννης Π.: Συνεπιβάτες (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 9.12.2001) Κουμανταρέας Μ.: Δυο φορές Έλληνας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 30.12.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Μανιώτης Γ.: Το γκαζόν του μπαμπά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 9.12.2001) ΜίγγαςΔ.: Σπάνια χιονίζει στα νησιά (Δ. Κόκκορης, Αντί, 14.12.2001)

(Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 30.12.2001) (Γ. Παπακώστας, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 16.12.2001) Ξανθούλης Γ.: 0 Τούρκος στον κήπο (Φ. Φιλίππου, διαβάζω, 425) ΠαυλιώτηςΑ.: Ολέθριος δεσμός (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Πλάίτάκης Μ.: Πατέρα «Γκρέκο» (Γ. Πυργιωτάκης, Η Τόλμη, 19.12.2001) Ρούσσος Τ.: 0 λόφος (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Στεργιόπουλος Κ.: Το φτερό και το χώμα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 23.12.2001) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 16.12.2001) Τριανταφύλλου Σ.: Φτωχή Μάργκο (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 6.12.2001) (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 9.12.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Φάις Μ.: Aegypius Monachus (Β. Καραλής, διαβάζω, 425) Φακίνου Ε.: Ποιος σκότωσε τον Μόμπυ Ντικ; (Ε. Γκίκα, Έθνος, 30.12.2001) (Δ. Κούρτοβικ, Γσ Νέα, 22.12.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Χειμωνάς θ.: Σπασμένα ελληνικά (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 2.12.2001) Χουλιαράς Ν.: Το εργαστήριο του ύπνου (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Χρηστίδης Λ.: Διακοπές στη Χέλλαντ (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Αλιέντε I.. Φωτογραφία σε σέπια (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 2.12.2001) Γιαλόμ Ί.: 'Οταν έκλαψε ο Νίτσε (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 16.12.2001) ΓκλάιστερΛ.: Ένοχα παιχνίδια (Ε. Γκίκα, Έθνος, 2.12.2001)

Γκομέζ-Αρκός Α.: Άνα Nov (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 13.12.2001)

Μάντελ X.: 0 γίγαντας 0' Μπράιεν (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 425)

Σόνταγκ Σ.: Δούναβης (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Γκοτιέ 0.: Αρια Μαρκέλα και άλλα φανταστικά διηγήματα (Κ. Ζχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Μάραϊ Σ.: Η κληρονομιά της'Εστερ (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή,

Γκρέι Α.: Χαμένα κορμιά (Α. Παπαδοπούλου, Το Βήμα, 23.12.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

ΜινόΣ.: Απόβραδο (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Σουρί Μ.: 0 θάνατος του Βισνού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 30.12.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Δουμάς Α.: Μύθοι και θρύλοι των μεγάλων δρόμων (Τ. Γουδέλης Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

11.12.2001)

Μονταλμπάν Μ. Β.: 0 στραγγαλιστής (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 30.12.2001)

Έκο 0.: Μπαουντολίνο (Ά. Δαμιανίδη, Γα Νέα, 29.12.2001)

Μοντέρο Ρ.: Η κόρη του κανίβαλου (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Εμμάνουελ Φ.: Το ανθρώπινο ζήτημα (Γ. θεοδόσης, διαβάζω, 425)

Μπαλαζουμπραμιανιάμ Ρ.: Ζωή σαν σινεμά (Α. Αδάμ, Βραδυνή, 22.12.2001)

Έσσε Έ.: Ωριμάζοντας γινόμαστε όλο και νεότεροι (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Μπερνάρντ Μ.: Το σπίτι των ανέμων (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Ζουκόφσκι Β.: Οι τελευταίες στιγμές του Πούσκιν (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 14.12.2001) Κάσλερ Κ.: Η ανακάλυψη της Ατλαντίδας (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Κάτσενμπαχ Τ.: Η νύχτα των ονομάτων (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 6.12.2001) Κεμπρέκος Π.: Μανία καταβρόχθισης & To blues των ψαράδων (Φ. Φιλίππου, ΤΟ Βήμα, 16.12.2001) ΚλέτζιοΤζ. Μ.: Φλογισμένη καρδιά και άλλα διηγήματα (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

0' Κόνελ Κ.: Το παιχνίδι του οστράκου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 16.12.2001) Ουλίτσκαγια Λ.: Χαρούμενη κηδεία (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) ΌουτςΤ. Κ.: Η ξανθιά (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Ρεμάρκ Έ. Μ.: Ο Παράδεισος δεν έχει ευνοούμενους (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) ΣέβεΤ.: Φλέγομαι (Α. Καλογνωμής, διαβάζω, 425) (Μ. Στάικου, Επενδυτής 8. 12.2001) Σμιθ 0.:Τοπουλίτου ήλιου (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 6.12.2001)

Κνάους Ζ.: Η εξάδελφη της Εύας (Μ. Στάικου, Επενδυτής 8.12.2001)

ΣογκτΦ,: Οι άγριοι αριθμοί (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 21.12.2001)

Κοέν Μ.: Το βιβλιοπωλείο των κρυφών μηνυμάτων (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Σολέρς Φ.: Σταθερό πάθος (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Λαχίρι Τ.: Διερμηνέας ασθενειών (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.12.2001)

Σομπάντ Β.: Κι αν σου πως πως είμαι η μαμά σου, θα το πιστέψεις; (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση,

Λόε'Ε.: Naiv. Super (Ειρ. Μπέλλα, Η Βραδυνή, 15.12.2001) Μαγκρίς Κ.: Δούναβης (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Τζαϊντανί Ρ.: Στο υπόγειο του κτιρίου 123 (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 8.12.2001) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 2.12.2001) Τρούερ Ν.: Δεν κερδίζεις τίποτα σκοτώνοντας έναν νεκρό Ινδιάνο (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 14.12.2001) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 9.12.2001) Φέιμπερ Μ.: Κάτω από το δέρμα (Α. Αδάμ, Η Βραδυνή, 15.12.2001) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 2.12.2001) Φρέντρικσον Μ.: 0 Σιμών και οι βελανιδιές (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 9.12.2001) Χάρις Τ.: Κρασί από βατόμουρο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 30.12.2001) Χεμόν Α.: Με το βλέμμα του Μπρούνο (Α. Αδάμ, Βραδυνή, 1.12.2001) Χόλμαν Σ.: Η ένοικος του γαλάζιου φορέματος (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

I f lf iif f f l

Σκαρπέλος Γ.: Ιστορική μνήμη και ελληνικότητα στα κόμικς (0. Βασιλείου, διαβάζω, 425) Χουζούρη Έ.: Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 8.12.2001) ΤαντίΖ. Ύ.: Η κριτική της λογοτεχνίας τον εικοστό αιώνα (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) liO M t/ 4

2 .12.2001)

Λεοντάρης Β.: Κείμενα για την ποίηση (Γ. Βέης, διαβάζω, 425)

Σόνταγκ Σ.: Αμέρικα (Ν. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 2.12.2001)

Τερζάκης Ά.: 0 χαμένος ουρανός (0. Νιάρχος, Τα Νέα, 8.12.2001)

139

Γκέτε Γ. Β.: Περίτεχνης (0. Γιαλκέχσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

(Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

γραφειοκρατία (Α. Βόρνινγκ, διαβάζω, 425)

ΓκράφτονΆ.: Η υποσημείωση. Μια παράξενη ιστορία (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Μπαρμπής Κ,: Μασονία. 0 Δούρειος Ίππος του Σιωνισμού (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.12.2001)

Φενέκ Μικελίδης Ν.: D. Ρ. 88, Ημερολόγιο της Φυλακής (1955-1956) (Δ. Χαρίτος, Αντί, 14.12.2001)

Μπατάιγ Ζ.: Ο ερωτισμός (θ. Γιαλκέτοης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Σκανδαλίδης Μ.: Ονοματολογική ναυσιπλοοία στο ελληνικό Αιγαίο (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 13.12.2001)

Φραγκούλης Γ.: 0 Σταύρος Νιάρχος όπως τον έζησα (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 16.12.2001)

Ρίσμαν Ν.: Το μοναχικό πλήθος (0. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Τρίχα Λ.: 0 Χαρίλαος Τρικούπης και τα δημόσια έργα (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 29.12.2001)

Αλεξίεβιτς Σ.: Τσερνόμπιλ, ένα χρονικό του μέλλοντος (Ν. Αλμπανόηουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 13.12.2001)

Χαρλαύτη Τ.: Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ός αιώνας (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Σεντ-Εξιπερί Κ. ντε: Η ζωή με τον Αντουάν. Το τριανταφύλλο θυμάται... (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 2.12.2001)

Γκραϊλσάμερ I.: Η νέα ιστορία του Ισραήλ (Μ. Κοέν, Το Βήμα, 23.12.2001)

\Biomi[[-moBiorpim

Πάντελιτς Ν.: Η εκτέλεση του Ρήγα (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.12.2001)

Αθανασιάδη Π.: Ιουλιανός. Μια βιογραφία (Γ. Καλόφωνος, Το Βήμα, 16.12.2001)

Σαξ Μ.: Animals in the Third Reich (Φ. Αμπατζοπούλου, Τα Νέα, 29.12.2001)

Χαριτόπουλος Δ.: Αρης, ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος δεύτερος (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 8.12.2001)

ΙΑ Η Γ Μ

Μίλερ X.: Δύστηνος άγγελος (Δ. Τσατσούλης, διαβάζω, 425)

Iu t o

p ia

Γιαννικόπουλος Π„ Γραμμένος Μ. (επιμ.): Υπόθεση Ζαχαριάδη (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 15.12.2001) Δεκάζου-Στεφανοπούλου Φ.: Η Αθήνα των δούλων (Φ. Χρονόηουλος, Ελεύθερος Τύπος, 16.12.2001) Καραγιάννης Γ.: Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο (Α. Βιτάλης, Η Βραδυνή, 8.12.2001) Λεονταρίτης Γ.: Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 1917-18 (Δ. Παπαδημητρίου, Το Βήμα, 23.12.2001) Μαραντζίδης Ν.: Γιασασίν Μιλέτ: Ζήτω το Έθνος. Προσφυγιά, Κατοχή και Εμφύλιος: Εθνοτική συμπεριφορά και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του Δυτικού Πόντου (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Μαργαρίτης Γ.: Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου, 1946-1949 (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Μάρκου Γ.: Η αρχαιοελληνική συμβολή στη διαμόρφωση της Ευρώπης τον Μεσαίωνα (X. Χαλαζιάς, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.12.2001) Μόλχο Ρ.: Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα

140

lim r m f

Αγγουρίδου Ρ.: Είκοοι πρόσωπα ζητούν την Ελλάδα (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 29.12.2001) ΕλεφάντηςΆ.: Minima Memoralia (Ν. Αλμπανόηουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 6 .12.2001) Καμαρινός Α.: 0 εμφύλιος πόλεμος στην Πελοπόννησο (Τ. Παππάς, διαβάζω, 425) Κοντογιαννίδης Τ.: Το έγκλημα στου Χαροκόπου (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 7.12.2001) Κοπανίτσας Δ., Ράλλης Γ„ Πεσμαζόγλου Γ., Μπούτος Γ„ Νικολάου Ν., ΠαπαγιαννίδηςΑ.: Μαρτυρίες μνήμης για τον Παναγή Παπαληγούρα (Δ. Χουλιαράκης,Τοβήμο, 23.12.2001) Κωνσταντινίδης Μ.: Πολιτικές μαρτυρίες για το χρονικό ενός δράματος (Α. Βιτάλης, Η Βραδυνή, 8 .12.2001) Τζαχίλη Ί.: Μια αυθόρμητη

Μπενέμ Λ.: Marie Laure de Noailles - La vicomptesse du bizarre (Λ. Λυχναρά, To Βήμα, 23.12.2001) Ράιχ-Ρανίτσκι Μ: Η ζωή μου (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 21.12.2001) (Κ. Κουτσουρέλης, Η Καθημερινή, 30.12.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Σέξπιρ Ν.: Μηρούς Τσότουιν (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 9.12.2001) Τρότερ 0.: 0 ιεροφάντης της μουσικής. Η ζωή του Δημήτρη Μητρόπουλου (Κ. Μυλωνάς, διαβάζω, 425)

If lM M

■

Αλατά Σ.: Το δέντρο της ζωής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 2.12.2001) Ανδρικόπουλος Ν.: Το ωραιότερο δώρο του κόομου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.12.2001)

Αυτζής Μ.: Ώρα καλικαντζάρων (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μιίτση, 25.12.2001)

Ρώσση-Ζαΐρη Ρ.: Το κατεργάρικο αστεράκι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Βασιλάκη Π.: Μετά φτερά της διάφανης νεράιδας (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 16.12.2001)

Σίνου Κ.: Ο σκύλος του μετρά. Οι ιερές γάτες (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Βελετά-Βασιλειάδου Μ.: Η ειρήνη στη χώρα του Τράκα Τρούκα/Το ανιψάκι του Άι-Βασίλη (Κ. Κοντολεων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Σκαλίδη Ζ.,Τσάμπα Φ.:Το σκουριασμένο έλκηθρο της Πρωτοχρονιάς (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Γαλανοπούλου Γ.: Το γράμμα του Ιάσονα (Β. Ηλιόπουλος, Το Βήμα, 9.12.2001)

Ταμπάκης Γ.: Agiovasilis. 0 Χακεράκος επιτίθεται. Οι αρκούδες που γύρισαν το ποτάμι πίσω (Ε. Γκίκα, Έθνος, 9.12.2001) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Δικαίου Ε.: Το ελατάκι με το κόκκινο σκουφί (Κ. Κοντολεων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001) Καλιότσος Π.: Η σφεντόνα του Δαβίδ (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 16.12.2001) Κοντός Γ., Μυταράς Γ.: Αριστείδης, ο μικρός ιπποπόταμος (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Παπαγιάννη Μ.: Καληνύχτα, μαμά (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Παπαδιαμάντης Αλ.: Στο Χριστό στο κάστρο. Και άλλα Χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Χριστουγεννιάτικα διηγήματα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτοη, 25.12.2001) Ρώσση-Ζαΐρη Ρ.: Άι Βασίλη, σ' αγαπώ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Μόρα Έ.: Το παιδί που ήθελε να γίνει Άι-Βασίλης (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001) Μουνς Ρ.; Τα μοιραζόμαστε όλα! (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

21.12.2001)

Ψαράκη Β.: Ξέρω τραγούδια να σας πω... (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 425)

Νεραντζή X.: Το σπιτάκι με τα βιβλία (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

21.12.2001)

Λορενσίν Ζ.: Τα Χριστούγεννα της Μαρίνας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Τσιαμποκάλου Γ.: Η όμορφη Βασιλική, μια σταχτοπούτα από τη Ρωσία (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

Μελά-Φλώρου Ζ.: 0 τυχερός Πελεκάνος και οι διάσημοι φίλοι του (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21 .12.2001)

21.12.2001)

Κόζλοφ Σ.: 0 σκατζόχοιρος και οι φίλοι του (Ε, Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

21.12.2001)

Χατζημανώλη λ.: Τα επαγγέλματα (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

2.12.2001)

Κασσιάν 0.: Το δέντρο της αγάπης (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Τριβιζάς Ε.: Το ποντικάκι που ήθελε να αγγίξει ένα αστεράκι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Μάστορη Β.: Μια προσευχή στον Άι Βασίλη (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Μπουλώτης X.: Ο Πινάκιο στην Αθήνα. Η ακρίδα μετά κόκκινα γοβάκια (Κ. Κοντολεων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση,

ιστορία (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

21.12.2001)

Ψαραύτη Λ.: 0 λόφος με τις λιχουδιές (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Άντερσεν X. Κ.: Το ελατάκι (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

Γκέι Μ. Λ.: Στέλλα, η βασίλισσα του χιονιού (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

Μπάριτς Μ.: Το τραγούδι του ποταμού (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, Νιν Μ.: Τα πιο ωραία μας Χριστούγεννα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001) Ντάουνινγκ Τζ.: Η ιστορία των Χριστουγέννων (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001) ΟυίλσονΤ.: Εγώ είμαι Εσύ. Κακά κορίτσια. Εικονογραφημένη μαμά. Τσάρλι και Λότι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 9.12.2001) Ρέπτσουκ Κ.: Χριστούγεννα με τον παππού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

21.12.2001)

Σόλομον Μ.: Τα κάλαντα των ζώων του δάσους (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Γκιόρι Ν.: Τα προβατάκια του χιονιού (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

Τιες Π.: Η σκιά της πριγκίπισσας (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

21.12.2001)

Γκλιτς Α.: Οι νάνοι των Χριστουγέννων συναχώθηκαν (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Τολστόι Λ.: Ο μικρός Φιλιπόκ (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία,

Γκοτιέ Ζ.: Το μεγάλο πρόβλημα του μικρού Μάρκου (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 425)

Φόρμαν Μ.: 0 πιο μικρός τάρανδος του Άι-Βασίλη (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 25.12.2001)

Γουάιλντσμιθ Μ.: Χριστουγεννιάτικη

Χόστλαντ Τζ.: Τα Χριστούγεννα του

21.12.2001)

141

συγγραφέα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος ΤύποςΜήτση, 23.12,2001) (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

ΓΑ. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Σίλερ-Γκέτε: Αλληλογραφία (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Χόφμαν ΕΤΑ: 0 καρυοθραύστης (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 23.12.2001)

[Γ ίΜ Η Α ΪΑ

IfW

Γούναρης Β.: 0 Μακεδονικός Αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 5.12.2001)

Καναβά Ζ.: Χίλια μύρια κύματα-Αϊβαλί (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Μανθόπουλος Δ.: Δρόμοι της άνοιξης (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Κάμποτ Μ.: Το ημερολόγιο μιας Πριγκίπισσας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 30.12.2001) Λάγκερλεφ Σ.: Το βιβλίο των Χριστουγέννων (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001) Ροντάρι Τ.: 0 πλανήτης Σειρήνα (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

ΡόουλινγκΤ.: 0 Χάρι Πότερ και η φιλοσοφική λίθος (Ά. Δαμιανίδη, Τα Νέα, 29.12.2001) Φίσερ Ρ.: 0 ιππότης με τη σκουριασμένη πανοπλία (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21.12.2001)

I ΐΑ;ΙΑΙΰϊΙΚ/Ι·0ίΰίίΙ0ΗΙ(Α I Παπαδόπουλος Γ.: Πακιστάν. Από το Αφγανιστάν ως την Ινδία (Μ. θερμού, Το Βήμα, 2.12.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων: Το Βυζάντιο ως Οικουμένη (X. Κιοσσέ, Το Βήμα, 9.12.2001) Εκδ. Έφεσος: Σμύρνη, Η Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 16.12.2001) (Α. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Εκδ. Μεταίχμιο: Τσε. Εικόνες μιας ζωής (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 2.12.2001) (Μ. Στάικου, Επενδυτής, 8.12.2001) (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 2.12.2001) Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ-Συλλογή Ν. Ε. Τόλη: τα παιδιά, 1946-1961 (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 2.12.2001) (Α. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Κουτσιλιέρης Γ.: Φωτογραφίες (θ. Γωγάδης, Μακεδονία, 2.12.2001) Μόραλης I.: Άγγελοι, μουσική, ποίηση (Ά. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Συνομοσπονδιακή Ομάδα της Ευρωπαϊκής Ενωτικής Αριστερός: Ζώντας με την παραδοσιακή τέχνη στα νησιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η περίπτωση της Κρήτης (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 9.12.2001) ΤαλιάνηςΔ„ θεοδωρίδης Π.: Η Ελιά στην Ελλάδα (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 1.12.2001) (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 5.12.2001) Ταλιάνης Δ.: Κρήτη, περήφανη ομορφιά (Σ. Κούκος, Μακεδονία, 2.12.2001) Τόπης Α.: Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13 (Ά. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Χατζηδημητρίου Τ.: Κύθηρα (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 2.12.2001) Λοτρέκ Τ.: 0 μύθος της γυναίκας (Ά. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001) Σιλβέστερ X., Ντουπουϊστάτε Μ.: Νερό. Μεταξύ ουρανού και γης (0. Γωγάδης, Μακεδονία, 2.12.2001)

U f lM I

Αρκάς: Η ζωή μετά (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 23.12.2001) \h r n m

------------- 1

Οικονομόπουλος Ν.: Για τα παιδιά (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 16.12.2001)

Καφίρη Σ.: Με αμύγδαλα-Καρύδια και μέλι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτοη, 16.12.2001)

Ορδόλης Κ.: Οι Αθηναίοι (Ά. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Ρένα της Φτελιάς: Συνταγές για κοτόπουλο και χοιρινό (0. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 16.12.2001)

Παπαδέλλης Ν., Ταλιάνης Δ.: Πέτρα (Α. Δανιήλ, Η Καθημερινή, 18.12.2001)

Ντάλμπι Ά.: Σειρήνια δείπνα (Α. Παπαδάκη, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Ελιάς Ν.: Μότσαρτ. Το πορτρέτο μιας μεγαλοφυιας (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 14.12.2001)

Παπαζώτοςθ.: Βυζαντινές εικόνες της Βέροιας (Σ. Κούκος, Μακεδονία,

ΜιρτίΖ.: 0 ρυθμός και η μουσική στον κινηματογράφο (X. Χαλαζίας, Αδέσμευτος Τύπος Μήτοη, 18.12.2001)

2.12.2001)

ΓT u i m

Στεφανίδης Μ.: Το Ελληνομουσείον-Έξι αιώνες Ελληνικής Ζωγραφικής

ΜακΛ.: Calm Working Places (Τ. Μακρά, Το Βήμα, 9.12.2001)

142

~ ~ 1

To «διαβάζω» δημοσιεύει επιστολές εφόοον είναι ενυπόγραφες. Η αάνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα - όταν το κρίνει σ κόπ ιμο- να ουντομεάει τα κείμενα.

Αιρετή άποψη για τον Παπαδιαμάντη 29 Οκτώβρη 2001 Αγαπητό διαβάζω, Παίρνω αφορμή από το δικό σου Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη για να εκφράσω την έκπληξή μου για τους περισσότερους παπαδιαμαντιστές που πρόσφατα πλήθυναν. Κο ντεύουν να τον ανακηρύξουν Αγιο και αγνοούν ή κάνουν πως αγνοούν το πώς τον προσδιορίζει ο πιο αρμόδιος καθηγητής θεολογίας Μπαλάνος. Δεν τους ενδιαφέρουν οι κοινωνικές διαστάσεις του έργου του (που στους «Χαλασοχώρηδες» και όχι μόνο φαίνε ται ο ιδεολογικός του προσανατολισμός). Δεν έχουν πληροφορηθεί για το Καταστατικό Λαϊκής Αυτοδιοίκησης που έγραψε και εφαρμόστηκε στο χωριό Κοσκινά Καρδίτσας και με βάση αυτό συντάχθηκε ο Κώδικας Αυτοδιοίκησης από την ΠΕΕΑ στην Κατοχή. Κι ακό μα δε μας εξηγούν το πώς στη Φόνισσα δικαιολογεί τους σκοτωμούς των μικρών θηλυ κών για να μην υποφέρουν στη ζωή τους, ενώ τα ιερό βιβλία μάς λένε πως όσοι υπο φέρουν και υπομένουν αγογγύστως εδώ στη γη θα απολαύσουν «τας αγκόλας του θε ού» μετά θάνατον. Ο Παπαδιαμάντης επαναστατεί εναντίον αυτού του ψεύδους και μας παρουσιάζει μια βρεφοκτόνο άκρως συμπαθητική που έμαθε την κοινωνική αλήθεια στο ίδιο το πετσί της και ήθελε να περιορίσει το κακό σε λιγότερους ανθρώπους. Δυστυχώς ο Αληθινός Παπαδιαμάντης είναι άγνωστος ακόμα παρά τα τόσα μελετήματα που βλέπουν συνεχώς το φως της δημοσιότητας.

Πολύ φιλικά Μιχάλης Σταφυλάς

Προσθήκες οτο αφιέρωμα 'Αγγέλου Σικελιανού Ηράκλειο, 27.12.01

Αγαπητό διαβάζω, Στο Χρονολόγιο του Βρ. Καραλή: Το 1917 εμφανίζονται τα τρία πρώτα Άσματα του Μάτπρ Θεού και όχι του Δεάφικού Λόγου, το πρώτο Άσμα του οποίου δε δημοσιεύεται αλλά γράφεται το 1921. Στο άρθρο του Κ. Ανδρουλιδάκη, σ. 142 (δεξιά στήλη), αντί «1 Boshine», να γράφει: «1 Boehme». Στη σ. 143 (δεξιά στήλη), στην ένατη αράδα, μετά τις λέξεις «αλλά ως» να προστεθεί η φράση: «αντίθεση στη νοησιαρχία. Ειδικότερα, απορρίπτει τη νόηση ή τη διάνοια ως...». Στον Κ. Μπουρναζάκη δεν οφείλεται μόνο η φιλολογική επιμέλεια αλλά και η μετάφρα ση των γραμμάτων της Εύας Πάλμερ στον Philyas Lebesgue και του άρθρου του Σικελιανού «Η πνοή των Δελφών» (ο τίτλος ανήκει στο μεταφραστή, ενώ το πρωτότυπο γαλλι κό κείμενο βρίσκεται στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών). Με φιλικό χαιρετισμό Κώστας Ανδρουλιδάκης

143

ITO TFYXfflf ΜΑΡΤΙΟΥ

Γράφουν οι:

Ευτέρπη Μήτση: Συγκριτική λογοτεχνία και περιηγητισμός Σοφία Ντενίση: Η ερωμένη του «άγγλου» ανθυπολοχαγού ή η οχέση ελληνικής και αγγλικής λογοτεχνίας το 19ο αιώνα Χριστίνα Ντόκου: Νεκρικοί μονόλογοι, συγκριτικοί διάλογοι: Λουκιανός και Μ ατσάδοδεΑ σίς Μαίρη Κουτσουδάκη: Μυθολογικά και λογοτεχνικά αρχέτυπα στο θέατρο του T ennessee Williams: Ορφέας στον Άδη Camino Real Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι Άννα Ταμπάκη: Συγκριτική φιλολογία και μετάφραση

Ακόμα:

Ένα βιβλίο μια παράσταση: Γ. Βιζυηνός: Το αμάρτημα της μητρός μου Ξένο βιβλίο: Η ζωή του Κ. Ατατούρκ - Γιουγκοσλαβικός εμφύλιος Άρθρο: Η εικόνα του Άλλου: αναγνώσεις για πολύ μικρά παιδιά από το έργο του Ευγένιου Τριβιζά Επίσης στο επ όμενο τεύχος:

• Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Λελτία κ,ά. Το δ ι α β ά ζ ω ο τ ο ν κ υ β ε ρ ν ο χ ώ ρ ο :

www.translalio.gr

ΓΙλ/ΕΤΕΤβΡΑ iw

r n

i m

ΚΑΙ ΚΕΡύίΣΐε ΤΡΙΑΤΕΥΧΗ Για ένα χρόνο (11 τεύχη · το ένα διπλό) πληρώνετε

Σπουδαοτική 53 c Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 € ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήοια: 93 £ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 £ ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115 £ Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 £ ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ: Ετήσια: Π 5 $ ΗΠΑ (124,87 £) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 £ Εμβάσματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

O Κέδρος τιμώντας τη μνήμη του Αντρέα Φραγκιά οργανώνει βραδιά

γι’ αυτόν τον σεμνό κι αθόρυβο λ πεζογράφο, σύμβολο μι as ολόκληρης γενιάς. Για τον άνθρωπο και το έργο του θα μιλήσουν οι συγγραφείς που ίο ν έζησαν και τον αγάπησαν: Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Μάρω Δούκα, Μένης Κουμανταρέας, 1 Δημήτρης Ραυτόπουλος και ο δημοσιογράφος Αντώνης Καρκαγιάννης. Η ηθοποιός Ειρήνη Ιγγλέση θα διαβάσει αποσπάσματα από το έργο του.

ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΣΠΙΤΙΑ

ΚΑΓΚΕΛΟ ΠΟΡΤΑ

* '■·'*. ,<*' % J

. , Λ ΖΖ&Ά

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

♦

ΓΕ Ν Ν Α Δ Ι Ο Υ 3, ιο6 78 Α ΘΗΝ Α, τηλ. : 3 8 0 2 0 0 7 — 3809712, f a x : 33 0 2 6 5 5 www.kedros.gr * kedrosSJotenet.gr