Τεύχος 121

ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΊΜ ΙΡ ^ Κ Ο Φ ΣΚ Ι

ΑΡΙΘ. 121 · 19.6.85 · ΔΡΧ. 150

εκδόσεις «νεα σύνορα» * ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΟΥΝ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ • ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ: ΒΟΛΤΑ ΜΕ ΠΥΖΑΜΕΣ • ΣΑΚΗΣ ΜΑΥΡΕΛΗΣ: ΜΑΝΝΕΚΕΝ • ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΟΥΡΟΥΝΗΣ: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ • ΦΑΙΗ ΒΕΑΝΤΟΥ: ΠΡΑΞΙΣ • ΙΜΟΛΙΤΑ ΑΒΑΑΙ: ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ KITTY • ΠΑΤΡΙΚ ΣΕΡΡΩ: ΕΡΩΤΕΣ ΑΝΔΡΩΝ • ΖΟΡΖΕ ΑΜΑΝΤΟ: ΔΟ ΝΑ ΦΛΩΡΑ • ΓΚΟΡ ΒΙΝΤΑΛ: ΜΑΙΡΑ ΜΠΡΕΚΙΝΤΡΙΤΖ • Π. ΤΖΕΙΜΣ: ΜΑΥΡΟΣ ΠΥΡΓΟΣ • ΓΟΥΙΑ. ΚΕΝΝΕΝΤΥ: ΤΡΙΛΟΓΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ • Μ. ΒΑΦΕΙ ΑΔΗ: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ-τόμος Γ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ • ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ ΑΑΝΙΗΑΙΔΗ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ • ΚΩΣΤΑ ΤΣΙΠΗΡΑ: ΑΝΤΙ - ΚΥΝΗΓΙ

—

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΜΕ ΤΗ ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ε π ι λ ε γ μ έ ν α β ιβ λ ί α γ ια π α ιδ ιά κ α ι ν έ ο υ ς 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8-10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

35.

Έλλη Αλεξίου Ζωρζ Σαντ Φώντας Λάδης Τζων Στάινμπεκ Ε. Σαραντίτη-Παναγιώτου Βίκτωρ Ουγκώ Όσκαρ Ουάιλντ Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη Μόνος Κοντολέων Νίτσα Τζώρτζογλου Χέντρικ Βαν Λουν Αθηνά Παπαδάκη Αθηνά Παπαδάκη Μαρία Μιχαήλ-Δέδε Όσκαρ Ουάιλντ Τζακ Λόντον Αλέξανδρος Δουμάς Αλφόνς Ντωντέ Ιφ. Αλμπανοπούλου Τζακ Λόντον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Κατ. Γλυκοφρύδη Νικολάι Βορόνοβ Λίτσα Ψαραύτη Αννα Γ. Βίνμπεργκ Νικολάι Βορόνοβ Νίτσα Τζώρτζογλου Ρόμπερτ Λ. Στήβενσον Αλέξανδρος Δουμάς Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη Κάρολος Ντίκενς Έλλη Αλεξίου

ΡΩΤΩ ΚΑΙ ΜΑΘΑΙΝΩ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΑΓΑΘΟΥΛΗ ΑΛΚΗΣ 0 ΨΕΥΤΗΣ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΑΛΟΓΑΚΙ ΙΟΛΗ ή Τη νύχτα που ξεχείλισε το ποτάμι ΑΠ' ΟΣΑ ΕΧΩ ΔΕΙ 0 ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ (3 τόμοι) Ο Εέ ΑΠΟ Τ’ ΑΣΤΡΑ Ο ΧΡΥΣΟΣ ΔΑΡΕΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ΠΑΛΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (Ευρώπη) ΠΑΛΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (Ασία) ΙΝΔΙΑΝΙΚΟΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΟΥ ΚΑΝΤΕΡΒΙΛ ΑΓΑΠΗ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΚΑΡΥΟΘΡΑΥΣΤΗ 0 ΤΑΡΤΑΡΕΝ ΤΗΣ ΤΑΡΑΣΚΟΝ ΧΟΠΙΤΙ-ΧΟΠ ΠΕΙΡΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΙΘΑΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΕΛΗΣΙΠΠΟΣ ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΩΝ ΣΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΑΜΟΘΗΡΙΟΥ ΜΙΑ ΠΕΜΠΤΗ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΗ ΜΑΣΑ, ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΤΟ ΤΣΙΡΚΟ ΤΗΣ ΙΡΜΑΣ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ Η ΜΑΥΡΗ ΤΟΥΛΙΠΑ ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΥΘΟΙ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ

ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΕΛΙΟ ΒΙΤΟΡΙΝΙ

Οι άνθρωποι και οι άλλοι

ΤΟΡΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΙΣΟΓΕΙΟ LITERATURE · DICTIONARIES· A R T m O A I A eCOMI<;S· •ENGLISH LANGUAGE T E A C H IN G ·™ / / V I M POSTERS· CHILDREN · SOCIAL SCIENCES· SPORTS T ^ Y HISTORY· MUSIC •CLASSICAL STUDIES·BARGAINS Β | η Τ , Λ ν SCIENCE COMPUTER BOOKS «SOFTWARE U l U A I O Y F I C T I O N ·

ΑΣΤΑΡΤΗ

ΝΤΙΝΟ ΜΠΟΥΤΖΑΤΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 2 5 -2 9 Π Ο Α £» 3231703-3229560 ΑΘΗΝΑ

Ενας έρωτας

LITERATURE· DICTIONARIES· ARTφ Α Α I A •C OMIC S* •ENGLISH LANGUAGE T E A C H IN G ·™ l / v , M POSTERS· CHILDREN · SOCIAL SCIENCES«SPORTS HISTORY· MUSIC •CLASSICAL STUDIES «BARGAINS . | Λ ν SCIENCE COMPUTER BOOKS •SOFTWARE FICTION·

T@ Y

U lU A IU Y

Φ ΥΣΙΚΑ Ο ΠΟ Σ ΠΑΝΤΑ ΣΤΟΝ Η Μ ΙΟ Ρ Ο Φ Ο

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 2 5 -2 9 Π Ο Α a 3231703-3229560 ΑΘΗΝΑ

ΑΣΤΑΡΤΗ

Bnflrram ip

BnflFTCimiP

ΓΠΑΠΑΚΟΦΣΚΙ

ΙΠΑΠΑΚΟΦΣΚΙ

ΠΟΙΗΣΗ

ΠαΗΣΗ

Bnflrromip mflfiflKOO£Ki Ερωτικά γρό|ΐμοπΝ στη

εκδόσεις οδυσσεας

ΔΙΑΒΑΖΩ Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μένη Κουμανταρέα (No 1)* Γιώργο Ιωάννου (No 9)* Διονύση Σαββόπουλο (No 10)* Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Ά λ κη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Λιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74)

Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γιώργο Χειμωνά (No 80) Μαντώ Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85) Ασημάκη Πανσέληνο (No 88) Κώστα Μητρόπουλο (No 89) Αρ. Νικολαΐδη (No 90) Δημήτρη Χριστοδούλου (No 92) Αντώνη Σαμαράκη (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (No 97) Γ ιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο Π απαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μ πουκουβάλα-Αναγνώστου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειδή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) Τάσο Αθανασιάδη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Αίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) Θ. Πετσάλη-Διομήδη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπύρο Πλασκοβίτη (No 112) Τάκη Βαρβιτσιώτη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δ άλλα (No 117) Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου (No 118)

Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Συνδρομές: 36.03.011 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεύχος 121 19 Ιουνίου 1985 Τιμή: Δρχ. 150 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, θεοδώρα Ζερ­ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης. Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλή; Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάξ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Π. Βλάσση - Αλεξάνδρου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τήλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: 1. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σΐα Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Χ ΡΟ Ν ΙΚ Α ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Πόσο διαβάζουν οι νέοι μας; Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α Φ ΙΕ ΡΩ Μ Α Έ λενα Χουζούρη: Χρονολόγιο Μαγιακόφσκι Έ λενα Χουζούρη: «Β. Μαγιακόφσκι» τραγωδία με συνεπές τέλος Αλέξης Ζήρας: Το υστερόγραφο της διαθήκης Κωστής Μοσκώφ: Β. Μαγιακόφσκι, ποιητής του έρωτα και της επανάστασης Γιώργος Κεντρωτής: Έ να σύννεφο με παντελόνια που βρέχει εβδο­ μήντα χρόνια στα χωράφια της ποίησης Γιώργος Μολέσκης: Πώς μεταφράστηκε ο Β. Μαγιακόφσκι στα ελ­ ληνικά Πλάτωνας Μαυρομούστακος: Ο Διαφωτιστής που χαμογελάει Αλέξης Σολομός: Σημειώσεις για δύο παραστάσεις Βασίλης Καλαμαράς: Ελληνική βιβλιογραφία Β. Μαγιακόφσκι

Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώαγος Γαλάντης

12 17 21 25 31 36 47 51 53

Ο Δ Η ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει ο Μ. Κοντολέων ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Γ. Μ αρκόπουλος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει η Αγγελική Βόρνινγκ ΔΟΚΙΜΙΟ: Γράφει ο Χριστόφορος Λιοντάκης ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Δ . Πλάκας ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Γ. Γεωργής

55 56 59 61 63 65

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Βάιος Παγκουρέλης και Αντ. Δελώνης

57

ΣΥΝ ΕΝ ΤΕΥ ΞΗ Ανέκδοτη συνέντευξη του Γιώργου Κατσίμπαλη

Κεντρική διάθεση:

6 10

68

ΔΕ Λ Τ ΙΟ ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑΦ ΙΚ Ο ΔΕΛ ΤΙΟ

73

Κ ΡΙΤΙΚ Ο ΓΡΑΦ ΙΑ

77

σ τ ο ε π ό μ ε ν ο « Δ ια β ά ζ ω »

αφιέρωμα στον Ευγένιο Ιονέσκο

6/χρονικα

Πόσο ~ διαβάζουν οι νέοι μας; (Συνοπτική παρουσίαση της έρ ευ να ς: Διάθεση χρόνου-Δ ιαπ ροσω π ικές Σ χέσ εις των Νέων)

Ιστορικό - Σκοποί Έντονη έχει γίνει κατά την τελευταία εικοσαετία, η στροφή του ενδιαφέρον­ τος των σύγχρονων κοινωνιών προς τους νέους. Πολλές μελέτες έχουν αντι­ κείμενό τους νέους σε μια προσπάθεια κατανόησης του τρόπου ζωής τους και διείσδυσης στα ειδικά προβλήματα που τους απασχολούν. Στην Ελλάδα, όπου πολλή συζήτηση γίνεται τα τελευταία χρόνια για τα προβλήματα των νέων, δεν έχει επιχειρηθεί συστηματικά κοινωνιολογική διερεύνηση του θέ­ ματος, με αποτέλεσμα η πολιτική στον τομέα αυτόν, βασισμένη στην εμπει­ ρία και τη διαίσθηση, να περιορίζεται σε αποσπασματικές ενέργειες. Η ανάγκη αναζήτησης της ταυτότητας των νέων στην Ελλάδα έγινε πιεστική και επείγουσα. Απόρροια της ανάγκης αυτής είναι η μελέτη την οποία ανέλαβε το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ύστερα από πρόταση του Υφυπουρ­ γείου Νέας Γενιάς. Ι τομείς π ου επιλέγησαν για δ ιερεύνησ η είναι ο «ελ ε ύ θ ερ ο ς χ ρ ό ν ο ς» και οι «διαπροσωπικές σ χέσεις». Τα θέματα αυτά καλύπτουν έν α μεγάλο φάσμα της συμπ εριφ οράς των νέω ν και του πολιτι­ σμικού τ ου ς συστήματος. Η έλλειψη βασικών ποσοτικών στοιχείω ν εξ α ν α γ­ κάζει, πριν από οποιαδήποτε εκ λεπ τυσ μένη α νά λυ ­ ση και ερμηνεία, σε ποσοτικές καταρχήν μετρήσεις, α πό τις οπ οίες θα καταστεί δ υνατό ν να δια φ α νούν τα γενικ ά χαρακτηριστικά της φ υσιογνωμίας της ελληνικής ν εολα ίας ως π ρ ο ς τ ο υ ς τ ομείς π ου π ροαναφ έρθηκ α ν.

Ο

πικών σ χέσεω ν των νέω ν (είδος, ένταση, διάρκεια, κ.λ.π.).

2. Να π ρ οσδιορισ τούν και να μ ετρ η θού ν οι παρά­ γ ο ν τ ε ς π ου τις επ ηρ εά ζου ν. Η έρ ευ να προγραμματίστηκε να καλύψει κα­ τα ρχή ν την π εριοχή της Αθήνας και κατόπιν ό λο τ ο ν ελληνικό χώρο.

Μεθοδολογία της έρευνας

Γεωγραφικά, η παρ ού σα έρ ευ να κάλυψε την π ερ ιο ­ χή της πρ ω τεύουσ ας, τ ο υ ς δ ήμους και τις κοινότη­ Οι βασικοί στόχοι της έρ ευ να ς είναι οι εξής: τ ε ς π ου π εριλαμβάνει το π ολεοδομικό συγκρότημα α) Ώ ς π ρ ος τ ον ελ ε ύ θ ερ ο χρόνο: Α θήνας-Πειραιά. Μ εθοδολογικά, η έρ ευ να α κολού ­ 1. Να επ ιση μα νθούν οι δραστηριότητες και ταθησε τη μ έθο δ ο της στατιστικής αποτύπωσης, επιενδια φ έρ οντα των νέω ν. λέχτη κε δηλ. ένα πιθανό θεωρητικό δείγμα ατόμων 2. Να π ρ οσδιορισ τούν οι π α ρ ά γο ντες π ου α π ο ­αντιπροσω πευτικό του πλη θυσμ ού που ερ ευ νή θ ηφασιστικά επ ιδρ ού ν στην επιλογή των δραστηριο­ κε. τήτων και στη μορφοποίηση των ενδια φ ερόντω ν. Τον πλη θυσμ ό της έρ ευ να ς α πο τέλεσ αν τα άτομα 3. Να καθοριστεί το π ερ ιεχ ό μ εν ο των δραστηριο­των ομάδων ηλικιών 15 - 19 και 20 - 24 ετών τα τήτων αλλά και να επισημανθεί η αλληλεπίδρασή οποία επιλέχτηκαν από ιδιωτικά νοικοκυριά. Δ εν τ ο υ ς στη διαμόρφωση εν δ ε χ ο μ έν ω ς εν ό ς τρόπου συμπεριλήφτηκαν άτομα π ου κατά το χ ρ ό ν ο διεξα­ ζωής. γω γής της έρ ευ να ς ήταν π αντρ εμένοι, στρα τευμ έβ) Ως π ρ ος τις διαπροσω πικές σχέσεις: νοι ή ζού σα ν σε σ υλλογικές συμβιώ σεις (οικοτρο­ 1. Να καθοριστούν οι παράμετροι των διαπροσω­ φεία, φ υλακ ές, κ.ο.κ.). Από το αρχικό δείγμα των

χρονικα/7 1180 ατόμων συπληρώθηκαν 945 δομημ ένα ερωτη­ ματολόγια. Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει 92 ερω τήσεις από τις οπ οίες οι 76 είναι κλειστές προκω δικοποιημένες και οι 16 ε λ ε ύ θ ερ ες ερωτήσεις.

Γιάννης Μυριζάκης, Θόδωρος Παραδέλλης, Ολυμ­ πία Πασσά-Γαρδίκη και Αφροδίτη Τ επέρογλου.

Περιεχόμενα ερωτηματολογίου Το ερωτηματολόγιο της έρ ευ να ς καταρτίστηκε με τρ όπ ο ώστε να μπορεί να καλύψει το φάσμα των κοινωνικο-δημογραφικών χαρακτηριστικών των νέω ν του δείγματος, τ ον τρόπο δ ιάθεσης του ελ ε ύ ­ θ ερ ο υ χ ρ όν ου τους σε διά φ ορ ες (προκαθορισμέ­ ν ε ς ) α σχολίες, τις διαπροσωπικές σ χέσεις τ ο υ ς με τ ο ν άμεσο π ερίγυρό τ ο υ ς στο σπίτι και στην κοινω­ νία και την τοποθέτησή τ ο υ ς α πέναντι σ ε ορισμέ­ ν ε ς αξίες (κοινωνικές, θρησκευτικές, πολιτικές). Συγκεκριμένα προσπαθήσαμε να δ ιερευνήσ ουμ ε για τις δ ιά φ ορ ες κατηγορίες νέω ν, μαθητών, φοιτη­ τών, εργα ζομένω ν, και α νέργω ν (λοιπών περιπτώ­ σεων): α) το π ερ ιεχ όμ εν ο του ελε ύ θ ερ ο υ χ ρ ό ν ο υ τ ο υ ς όπως συμβατικά ορίζεται ο μη ερ γάσιμος χ ρ ό ­ νος: αν β λέπ ου ν τηλεόραση, π ό σο και ποια προγράμματα, αντίστοιχα και με το ραδιόφω­ νο, αν και π όσο διαβάζουν βιβλία, περιοδικά και εφ η μ ερ ίδες και ποιες είναι οι αναγνω στι­ κές προτιμήσεις τ ους, τι είδ ο υς μουσική π ρ ο ­ τιμούν, τι ταινίες κινηματογράφου παρακο­ λο υ θ ο ύ ν π ερισσότερο, π όσο σ υχνά π ά νε στο θ έατρο, σ ε σ υναυλίες, σ ε μουσεία. Αν έχ ο υ ν ερα σιτεχνικές α σχολίες (χόμπυ), αν σ υμμ ετέ­ χο υ ν σε σ υλλογικές δραστηριότητες και κυ­ ρίως αν α σχολούνται με το ν αθλητισμό και με διάφορα παιχνίδια, πού σ υνηθίζουν να ψ υχα­ γω γούνται π ερισσότερο, κ.ά. β) τις διαπροσω πικές τ ο υ ς σ χέσεις με φ ίλους, γο ν είς και διά φ ορ ες μ ορ φ ές εξουσίας. Συγκε­ κριμένα, το βαθμό ένταξη ς των νέω ν στη βα­ σική ομάδα κοινωνικοποίησης που είναι η πα­ ρ έα, το επ ίπ εδο των σχέσεώ ν τ ο υ ς με τ ο υ ς γ ο ν είς τ ους και την έκταση επιρροή ς των τ ε ­ λευταίω ν πάνω στα παιδιά τ ο υς, τις απόψ εις των μαθητών-φοιτητών για τ ο υ ς καθηγητές τους, των εργα ζομένω ν για το υς προϊσταμέ­ ν ο υ ς τ ο υ ς και όλω ν των κατηγοριών για τα ό ρ ­ γα να της τάξης και τ ο υ ς πολιτικούς γ) τη θέση τ ου ς απέναντι σε ορ ισμ ένες αξίες, όπω ς τα προβλήματα της χώρας και της γ ε ­ νιάς τ ους, η θρησκεία, το χρήμα, η φιλία, η ισότητα των φύλων. Στην έκθεση δίνεται μια πρώτη εικόνα των α πο­ τελεσμάτω ν κατά φ ύλο και ηλικία των ερωτηθέντω ν σ ε εκατοστιαίες α να λογίες και επισημαίνονται τα κυριότερα ευρήματα. Τα στοιχεία αυτά απο τελο ύν τή βάση για την περαιτέρω επεξεργασία, προκειμένου να αξιοποιηθούν και να σ υμβ άλουν στη σύντα ­ ξη μιας π λή ρου ς έκ θεσης. Η έρ ευ να έχ ει ολοκληρω θεί και στην επαρχία και συγκεντρώ θηκαν ήδη αντιπροσω πευτικά στοιχεία όλο υ του ελληνικού χώρου, τα α ποτελέσματα της οποίας όταν α να λυ θ ούν θα δημοσ ιευτούν στο π ε ­ ριοδικό μας. Π ρέπει ν ’ α να φ έρ ουμ ε ότι την ερευνητική ομάδα α ποτέλεσ αν οι: Χ ρήστος Κελπέρης, Αλίκη Μουρίκη,

Διάθεση Χρόνου Από την έρ ευ να θ ’ απομ ονώ σουμε τ ο ν τομέα εκεί­ νο , π ου έχ ει αντικείμενο τον ελ ε ύ θ ερ ο χρ ό νο . Έτσι μπ ορούμε να διακρίνουμε π ο ιες είναι εκ είνες οι δραστηριότητες π ου καλύπτουν τ ο ν ελ ε ύ θ ερ ο χ ρ ό ­ ν ο των νέω ν και να δ ο ύμ ε και τι π οσοσ τό σ υγκ εν­ τρώνει το διάβασμα στις προτιμήσεις τους. Στους π α ρ ά γο ντες «αξιοποίησης» του ελεύθ ερ ο υ χ ρ ό ν ο υ των νέω ν ανήκει μεταξύ των άλλων η οικο­ νομική ανεξαρτησία, η οποία γίνεται πραγματικότη­ τα για τ ο υ ς μ εγα λύτερ ο υ ς από τ ο υ ς ν έο υ ς . Συγκε­ κριμένα για την ομάδα ηλικίας 20-24 η βασική πηγή των χρημάτω ν που ξοδεύ ονται για την ψυχαγωγία είναι η εργασία τ ο υς, ενώ για τ ο υ ς μικρούς, των 15 ώς 19, οι γ ο ν είς. Ό σ ο ν αφ ορά το υς ψυχαγωγικούς τομείς, δ ύο εί­ ναι αυτοί που σ υγκ εντρώ νουν τα υψ ηλότερα π ο σ ο ­ στά, με μεγάλη διαφορά ένα ντι των υπολοίπω ν α) οι ντισκοτέκ, τ α β έρ νες, παμπ, καφ ετέριες, τα ζα χαρ ο­ πλαστεία, μπουζούκια, οι μπουάτ, με π οσοστά που κυμαίνονται από 30% μέχρι 53% και β) ο κινημα­ το γρ ά φ ο ς, το θ έατρο, οι σ υναυ λίες με ποσοστά από 28% μέχρι 40% (οι π ερ ισ σ ό τερ ες απαντήσεις α φ ο ρ ο ύ ν τον κινηματογράφο). Η διακύμανση των παραπάνω ποσοστώ ν αφ ορά την ηλικία και το φύλο των νέω ν.

Τηλεόραση, ραδιόφωνο Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι υψηλά ποσοστά των νέω ν και των δ ύο ομάδων ηλικίας δ εν β λέπ ο υ ν κα­ θημερινά τηλεόραση, συγκεκριμένα οι μισοί από την πρώτη ηλικία και λίγο π ερισσότεροι από τη δ εύ ­ τερη. Είναι ενδια φ έρ ο ν ότι οι ν έο ι α κού νε καθημερινά π ερ ισσ ότερ ο ραδιόφωνο από ό,τι β λέπ ο υ ν τηλ εό ­ ραση, π αρ όλο που εθεω ρείτο ότι η τηλεόραση έχει το προβάδισμα.

Καλλιτεχνικές ατομικές δραστηριότητες Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ν έο ι και των δ ύο φύλων και ομάδω ν ηλικίας δ εν εμφανίζονται να έχοιιν, συ­ στηματική τουλάχιστον, ενασχόλη ση με δημ& υργικές ατομικές δραστηριότητες παραδοσιακές ή σ ύγ­ χ ρ ο ν ε ς (μουσικό όρ γα νο, καλές τ έχ ν ες , χο ρ ό , φω­ τογραφία, κινηματογραφικές ταινίες κ.λ.π.) Ακόμη και η μουσική, που ενδια φ έρ ει πολύ το υς ν έο υ ς , το υς α πασχολεί μόνο ως ακρόαμα και όχι ως δραστηριότητα.

8/χρονικα

Συμμετοχή σε συλλόγους οργανώσεις Ως π ρ ος τα είδη των συλλόγω ν που μ ετέχο υν οι νέοι, αν εξαιρέσει κανείς τα αθλητικά σωματεία και τους φοιτητικούς σ υλλόγου ς, ο βαθμός συμμ ετο­ χή ς είναι πολύ χαμηλός. Στις πολιτικές ειδικά οργανώσεις η ένταξη των νέω ν εμφανίζεται πολύ ισχνή (11-12%). Ωστόσο στις πολιτικές συγκεντρώ σεις η π αρ ου ­ σία των νέω ν 20-24 ετών δίνει αξιοσημείωτα μεγέθη (32.5% για τα αγόρια και 22% για τα κορίτσια).

Μουσική Προς την ξένη κυρίως μουσική (ντίσκο, ροκ, non, new wave) στρέφεται η προτίμηση των σημερινών νέω ν, και ιδιαίτερα της ομάδας ηλικίας 15-19. Τα μεγαλύτερα παιδιά (20-24) ακούνε π ερισσότερα εί­ δη μουσικής, με ιδιαίτερη προτίμηση στο ροκ και στα ρεμπέτικα. Δ εν μπορεί να μην επισημάνει κα­ ν είς τα χαμηλά π οσοσοτά των ακροατών της έν τ ε­ χ ν η ς ελληνικής μουσικής, της τζαζ και κυρίως της κλασικής μουσικής.

Κινηματογράφος Ο κινηματογράφος α ποτελεί το προσφ ιλέστερο μέ­ σο ψυχαγωγίας των νέω ν. Αρκεί να σημειώσουμε ότι μ όνο το 2% των ερωτηθέντω ν δ εν έχει πάει στον κινηματογράφο τους τελευτα ίους 12 μήνες. Διαπιστώνουμε αξιοσημείωτες δια φ ορές ανάμεσα στα δύο φύλα, όσ ον αφορά το π όσο σ υχνά πηγαί­ ν ο υ ν στον κινηματογράφο: τ ’ αγόρια πηγαίνουν πιο συστηματικά απ’ ό,τι τα κορίτσια. Η τάση αυτή αμ­ βλύνεται στη μεγαλύτερη ηλικία. Ως π ρ ος τις προτιμήσεις των νέων, υπάρχει έν τ ο ­ νη διαφοροποίηση κατά ηλικία και κατά φ ύλο. Για παράδειγμα, πρώτες στην προτίμηση των αγοριών 15-19 ετών ϊρ χ ο ν τ α ι οι π ολεμικές ταινίες, τα ο υ έστερν, οι αστυνομικές και τα θρίλερ, ενώ τα σ υνο ­ μήλικό τους κορίτσια προτιμούν τις αισθηματικές-μουσικοχορευτικές ταινίες, τις κωμω­ δ ίες και τις ταινίες κοινωνικο-πολιτικού π ερ ιεχο μ έ­ νου. Α υτές τις τελευτα ίες παρακολουθούν σε υψη­ λό ποσοστό οι μεγαλύτεροι νέο ι και των δύο φ ύ­ λων, με δ εύ τ ερ ες στη σειρά προτίμησής τ ο υς τις π ερ ιπέτειες για τ ’ αγόρια και τις αισθηματικές μουσικοχορευτικές και κωμωδίες για τα κορίτσια.

Θέατρο Καθόλου ενθαρρυντική δ εν παρουσιάζεται η κατά­ σταση στο χώρο του θεάτρου. Πάνω από τα 3/4 των νέω ν ηλικίας 15-19 ετών και τα 2/3 περίπου των

νέω ν ηλικίας 20-24 ετών δ εν έχ ο υ ν πάει καθόλου θέατρο, ή πήγαν μόνο μια φορά τους τελευτα ίους 12 μή νες. Από α υτούς που σ υχνάζουν στο θέατρο, το μεγα­ λύ τερ ο ποσοστό ανήκει στην ομάδα των 20-24 ετών, όπου οι προτιμήσεις ανάμεσα στην πρόζα και την επιθεώρηση φαίνονται μοιρασμένες. Τα αγόρια της ομάδας 15-19 ετών δ είχνο υ ν να βλέπο υ ν κυ­ ρίως επιθεωρήσεις (το 70%), η επιλογή αυτή όμως ίσως να οφείλεται σ τους γο ν είς τους, που συχνά τ ο υς σ υ ν ο δ εύ ο υ ν το θέατρο σ ’ αυτή την ηλικία.

Αθλητισμός Τα αγόρια αθλούνται π ερισσότερο από τα κορίτσια. Το μεγα λύτερο ποσοστό των α θλούμενω ν αγοριών και κοριτσιών βρίσκεται στην ηλικία μεταξύ 15-19 ετών. Τα αθλήματα στα οποία δ είχνο υ ν τη μεγαλύτερη προτίμηση τα αγόρια είναι τα ομαδικά αγωνίσματα. Πιο συγκεκριμένα το μεγαλύτερο ποσοστό σ υγκ εν­ τρώνει το ποδόσφ αιρο και α κολουθούν το μπάσκετ, η γυμναστική και το βόλεϋ. Η ενασχόληση με τα άλ­ λα αθλήματα, με εξαίρεση κάποια ποσοστά του κλασικού αθλητισμού και λιγότερο του skating (πατινάζ), είναι υποτυπώδης. Προκειμένου για τα κορίτσια και των δύο ομάδων ηλικίας η επικρατέστερη αθλητική δραστηριότητα είναι η γυμναστική. Α κολουθούν οι αθλοπαιδιές (μπάσκετ, βόλεϋ) και κατόπιν ο κλασικός αθλητι­ σμός. Επίσης παρατηρούμε ότι τα αγόρια δ εν αθλούνται μ όνο περισσότερο από τα κορίτσια, αλλά παρα­ κ ολουθούν και συχνότερ α τ ο υς αθλητικούς αγώ­ ν ε ς , από τ ο υ ς οπ οίους την πρώτη θέση κατέχει το ποδόσφ αιρο (περίπου 22% παρακολουθεί συστημα­ τικά).

Παιχνίδια Ηλεκτρονικά, μπιλιάρδο, ποδοσφαιράκι, τάβλι, σκά­ κι, επιτραπέζια, π ρο-πο, στοιχήματα ιπποδρόμου, χαρτοπαιξία. Με τα παραπάνω παιχνίδια ασχολούνται τα α γό­ ρια πιο συχνά από τα κορίτσια. Τα μισά από τα τ ε­ λευταία απάντησαν συγκεκριμένα ότι δ εν έχ ο υ ν ασχοληθεί καθόλου. Το παιχνίδι που συγκεντρώ νει το μεγα λύτερο ε ν ­ δια φ έρον και των δύο φύλων είναι το τάβλι. Προ-πο παίζει ένα σημαντικό ποσοστό αγοριών (περίπου 20% κάθε εβδομάδα και 15% μερικές φ ο ­ ρ ές το μήνα). Στα υπόλοιπα παιχνίδια τα ποσοστά συστηματι­ κής απασχόλησης είναι μειωμένα και ειδικότερα σ τον ιππόδρομο μηδενισμένα.

Κέντρα διασκέδασης Σημαντική θέση στην ψυχαγωγία των νέω ν έχ ο υ ν

χρονικα/9 τα ζαχαροπλαστεία και οι καφετέριες. Το 52% κατά μέσο όρο των αγοριών και το 39% των κοριτσιών πηγαίνει συστηματικά σ ’ αυτού του είδ ο υς τα κέν­ τρα. Α κολουθούν στην προτίμηση των νέω ν 20-24 ετών οι τα βέρ νες (27% των αγοριών και 15% των κοριτσιών συχνάζει μερικές φ ο ρ ές την εβδομάδα και περίπου 52% μερικές φ ορ ές το μήνα). Στις ντισκοτέκ τα αγόρια συχνάζου ν περισσότερο από τα κορίτσια. Συγκεκριμένα το 11 % των αγοριών κατά μέσο όρο πηγαίνει μερικές φ ο ρ ές την εβ δ ο ­ μάδα και το 30% και των δύο φύλων πηγαίνει μερι­ κές φ ορ ές το μήνα. Τα άλλα κέντρα διασκέδασης (μπουάτ, μπαρ, παμπ, μπουζούκια) δ εν φαίνεται να π ρ οσελκύουν ιδιαίτερα τ ο υ ς ν έο υ ς.

Διάβασμα Και τώρα φ τάνουμε στο σημείο που ενδια φ έρει πιο πολύ το «Διαβάζω»: Το διάβασμα. Βιβλίο: Το 1/3 περίπου των αγοριών τό σο της ομά­ δ ας 15-19 ετών όσο και της ομάδας 20-24 ετών δ ε ν διάβασαν ή διάβασαν ένα μ όνο βιβλίο το υς τ ελ ε υ ­ ταίους 12 μήνες έναντι του 1/4 των κοριτσιών και των δ ύο ομάδων ηλικίας. Οι συστηματικοί αναγνώ στες και αναγνώ στριες (περισσότερα από 10 βιβλία το χρ όνο), κυμαίνονται γύρω στο 12-15%. Τέλος δ εν φαίνεται π ο υθ ενά να υπάρχει διαφοροποίηση-στατιστικά σημαντική τουλάχιστον-ανάμεσα στις δ ύο ο μά δ ες ηλικίας. Ως π ρ ο ς τα είδη των βιβλίων που διαβάζονται από το υς ν έο υ ς, τα πράγματα διαμορφώ νονται ως εξής:

Είδη βιβλίων

20 - 24

1 5 -1 9 Σειρά 1 2 3 4 5

A Λογοτεχνικά Επιστ. / Τεχνικά Ιστορ./Πολιτ. Κόμικς Επιστ. Φαντασ.

% 48 36 27 26 25

Κ Λογοτεχνικά Αισθηματικά Ποιήματα Κόμικς Ιστ./Πολιτ.

Έ να γενικό συμπέρασμα είναι ότι η λ ο γο τε χν ία κατέχει την πρώτη θέση για όλο υ ς τ ο υς ν έ ο υ ς α νε­ ξαιρέτως, αν και τα κορίτσια υπερτερ ο ύ ν αισθητά των αγοριών. Απ’ αυτή την άποψη, χαρακτηριστικά είναι τα ποσοστά που εμφανίζει η ποίηση: Στα κορί­ τσια και των δ ύο ομάδων ηλικίας η ποίηση βρίσκε­ ται στην τρίτη θέση με π οσοσ τό υπερδιπλάσιο των αγοριών (όπου κατέχει την έκτη και πέμπτη θέση στην πρώτη και τη δ εύτερη ομάδα ηλικίας αντιστοίχως). Τα επιστημονικά και τεχνικά βιβλία διαβάζονται κυρίως από τα αγόρια και των δύο ομάδων ηλικίας. Στην περίπτωση των κοριτσιών, ενώ το π οσοστό στην ομάδα 15-19 ετών είναι χαμηλό (8η θέση), αυ­ ξάνεται στην ομάδα 20-24 (4η θέση). Τα αισθηματικά βιβλία διαβάζονται σ χεδ ό ν α πο­ κλειστικά από τα κορίτσια: ιδιαίτερα της ομάδας 15-19 ετών (2η θέση, 32%, 5η θέση). Τα ιστορικο-πολιτικά βιβλία στην ομάδα 15-19 ετών διαβάζονται π ερισσότερο από τα αγόρια, ενώ στην ομάδα 20-24 ετών διαβάζονται εξίσου σ χεδό ν από τα δύο φύλα. Τα κόμικς, τέλος, διαβάζονται εξίσου από τα α γό­ ρια και τα κορίτσια της ομάδας 15-19 (4η θέση), αλ­ λά η ανάγνωσή τ ους μειώνεται σημαντικά στην ομάδα 20-24 ετών (7η θέση). Τα περιοδικά, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στο χώ­ ρο του βιβλίου, διαβάζονται συστηματικά από τους ν έο υ ς και των δύο ομάδων ηλικίας. Οκτώ στα δέκα αγόρια της ομάδας 15-19 ετών

% 76 32 24 22 19

A Λογοτεχνικά Ιστ./Πολιτ. Επιστ,/Τεχν. Αστυνομικά Ποιήματα

% 46 45 375 205 125

Κ Λογοτεχνικά Ιστορ7Πολιτ. Ποιήματα Επιστημ/Τεχν. Αισθηματικά

% 83 33 27 21 19

διαβάζουν περιοδικά, π οσοσ τό που εμφανίζεται αι­ σθητά μειω μένο στην ομάδα 20-24 ετών (64%). Το ποσοσ τό των κοριτσιών που διαβάζει περιοδι­ κά είναι ελαφ ρά υψ ηλότερο από το ποσοστό των αγοριών, στην ομάδα 15-19, και αισθητά υψ ηλότερο στην ομάδα 20-24 ετών. Πολιτικές εφ η μερ ίδες διαβάζουν συστηματικά τα 2/3 περίπου των νέω ν 15/19 ετών, και πάνω από τα 3/4 των νέω ν 20-24 ετών. Ας παρατηρήσουμε επίσης ότι στην ομάδα ηλι­ κίας 15-19 ετών περισσότερα αγόρια (10%) από ό,τι κορίτσια (3%) δ εν έχ ο υ ν διαβάσει π οτέ πολιτική εφημερίδα, διαφορά η οποία εξαλείφ εται στην ομά­ δα 20-24 ετών. Αθλητικές εφ η μερ ίδες διαβάζουν συστηματικά το 34% των αγοριών της ομάδας 15-19 ετών, έναντι μόνο 7% των κοριτσιών της ίδιας ομάδας. Τα μ ε γέ­ θη αυτά μειώνονται ακόμα π ερισσότερο στην ομά ­ δα ηλικίας 20-24 ετών (αγόρια 22%, κορίτσια 3,5%). Το ενδια φ έρ ο ν για τα εσωτερικά και εξωτερικά πολιτικά θέματα είναι ιδιαίτερα ζωηρό σ τους ν έο υ ς. Ωστόσο υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στις δύο ομά δ ες ηλικίας: Το 50% περίπου των νέω ν της ηλι­ κίας 20-24 ετώ ν ενημερώ νεται συστηματικά, ενώ το αντίστοιχο ποσοσ τό σ τους ν έο υ ς ηλικίας 15-19 ετών κυμαίνεται γύρω στο 30%. Οι κύριες π ηγές ενημέρω σης των νέω ν στα πολιτικά θέματα είναι το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και ο ημερήσιος και π ε ­ ριοδικός τύπ ος.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ!

Από 15 έως 28 Μαΐου 1985

1. 0. Εκο: Το Όνομα του Ρόδου (Γνώση)

•··

**

<

1Επιλογή - Αθ. | Κατώι του Βιβλίου - Θεσ. | Κοτζιάς - Θεσ.

1Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. | Μεθενίτης - Πάτρα I Σύγχρονη Εποχή - Αθ. | Χνάρι-Αθ.

| Ενδοχώρα - Αθ.

*** **

| Ελευθερουδάκης - Αθ.

| Δωδώνη - Αθ.

I Αίολος - Αθ. | Γρηγόρης - Αθ. | Γώνιά του βιβλίου - Θεσ.

ΒΙΒΛΙΑ

[ Δωδώνη - Γιάννενα

Επειδή όμούς είναι τεχνικά α δ ύνα το να δ η μο σ ιεύο νται ό λα τα βιβλία π ο υ α ν α φ έ ρ ο υ ν οι βιβλιοπώ λες, ο πίνακας π ερ ιλα μ β ά νει τελικά εκ είν α τα βιβλία π ο υ δηλώ θηκαν από δ ύ ο τ ο υ­ λ ά χισ το ν βιβλιοπώ λες. Ο σο για το ε ν δ ια φ έρ ο ν και την ποιότητα των βιβλίω ν του πίνακα, σκόπιμο είναι να σ υ μ β ο υ ­ λ ε ύ ε σ τ ε τις σ ε λ ίδ ες της «Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμ π ο ρικ ό ­ τερα βιβλία ε ν ό ς δ εκ α π ενθ ή μ ερο υ , σύμφω να μ ε τα στοιχεία π ου μα ς παραχώ ρησαν δ εκ α π έντ ε βιβλιοπ ώ λες α π ’ όλη την Ελλάδα, δ η λώ νοντας ο κα θένα ς τους τα τρία βιβλία π ου ε ίχα ν τις π ε ­ ρ ισ σ ό τε ρ ε ς πω λήσεις στο β ιβλιοπ ω λείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το β ιβλίο μ ε τις μ ε ­ γ α λ ύ τ ε ρ ε ς πω λήσεις σημειώ νεται μ ε τρεις α σ τ ε­ ρίσ κους (**), το αμέσω ς μ ετά μ ε δ ύ ο (**) και το τελευτα ίο, μ ε έ ν α ν (* ).

I ·*· *** ***

>. Β. Καβαθά: Η άλλη Ελένη (ΒβΙΙ-Αλκυών) 1. Λ. Μπουνιουέλ: Η τελευταία πνοή (Οδυσσέας)

**

**

***

*** ***

1. Σ. Χαβιαρά: Τα ηρωικά χρόνια (ΒβΙΙ-Αλκυών) >. Μ. Βαφειάδη: Απομνημονεύματα - 2ος τόμος (Ν. Σύνορα) 5. Λ. Ούλμαν: Επιλογές (Εξάντας)

* **

Τ. Γ. Καράμπελα: Το ελληνικό αντάρτικο των πόλεων (Ρόπτρο) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Εποχή - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Συλλογική εργα­ σία: 2ος Παγκόσμιος πόλεμος (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 3400 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 3100 δρχ.

15 τευχών 2000 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 1800 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 4000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ε υ ρώ π η 25 τευχών 41 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 38 δολ. Ε υ ρώ π η 15 τευχών 27 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 25 δολ. Κ ύ π ρ ο ς 25 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 33 δολ. Κ ύ π ρ ο ς 15 τευχών 24 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 22 δολ. Α μ ε ρ ικ ή - Α υ σ τ ρ α λ ία - Α σ ία - Α φ ρ ικ ή

25 τευχών 46 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 43 δολ.

15 τευχών 30 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχιόν 28 δολ.

Ιδ ρυ μ ά τω ν, Β ιβ λιο θ η κ ώ ν

Ευρώπη: 47 δολ. Κύπρος: 42 δολ. Αμερική κ.τ.λ. 52 όο>

Ε μ β ά σ μ α τ α στη δ ιεύθ υνσ η : Κ α τερ ίνα Γ ρ υπ ονησ ιώ του - Π ερ ιο δ ικ ό « Δ ια β ά ζ ω » Ο μ ή ρ ο υ 34, 106 72 Α θ ή ν α

Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι Σε μια εποχή, στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, που συναντήθηκαν η ρώσικη επανάσταση με τα εκρηκτικά κινήματα της τέχνης, εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι. Η μοναδική μορφή του συνοδεύεται με το θρύλο του καλλιτέχνη-επαναστάτη, που γοήτευσε και παρέσυρε με τη στάση του και το έργο του πολλούς από το παγκόσμιο κοινό. Στον τόπο μας ο Μαγιακόφσκι απόκτησε ένθερμους θαυμαστές, αν και οι συνθήκες που επικρατούσαν δεν επέτρεφαν να μεταφραστεί εύκολα η ποίησή του και να παιχτούν τα έργα του. Παρ’ όλα αυτά οι επιρροές του στα ελληνικά γράμματα δεν ήταν λίγες. Εντοπίζοντας αυτές τις επιρροές, αναλύοντας το έργο του, και παρουσιάζοντας τη ζωή του, το «Δ ιαβάζω», προσπάθησε να προσεγγίσει τη φλογερή φυσιογνωμία του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι. Σχεδιασμός αφιερώματος: Έλενα Χουζοΰρη Γενική επιμέλεια: Γιώργος Γαλάντης Τα σκίτσα που κοσμούν ορισμένα απ’ τα κείμενα του αφιερώματος είναι του Μαγιακόφσκι σχεδιασμένα πάνω στα γράμματα που έστελνε στη Λίλη Μπρικ.

12/αφιερωμα

Έλενα Χουζούρη

Χρονολόγιο Μαγιακόφσκι 1893 Στις 7 Ιουλίου γεννιέται στο Μπαγκντάτι, ένα χωριό της Γεωρ­ γίας, του κυβερνείου Κονταΐς, στην όχθη του ποταμού ΧανίςΤσχαλί, στην οικία Κοντσονχιτζέ, ο Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς Μαγιακόφσκι γιος του δασάρχη Βλαδίμηρου Κονσταντίνοβιτς. Στην οικογένεια υπήρχαν ήδη, δυο αδελφές η Ό λγα και η Λουντμίλα.

1900 Ο Μαγιακόφσκι, επτά χρονών, αρχίζει να πηγαίνει μαζί με τον πατέρα του στην επιθεώρηση των δασών. Σ’ ένα άνοιγμα της ομίχλης, κάποια μέρα, όπως γράφει ο ίδιος, είδε να προβάλλει κάτι φωτεινότερο κι από τον ουρανό. Ήταν ο ηλεκτρισμός. Από τότε έπαψε να ενδιαφέρεται για τη φύση.

1902 Ο Μαγιακόφσκι γράφεται στο Λύκειο του Κονταΐς. Η οικογέ­ νεια μετακομίζει εκεί.

1905 Ξεσπάει επανάσταση στην Πετρούπολη. Ο Μαγιακόφσκι, μα­ θητής του Λυκείου στο Κονταΐς, όπου καταφθάνουν τα μηνύ­ ματα της Επανάστασης, παίρνει μέρος στις εκεί διαδηλώσεις. Η αδελφή του φέρνει προκηρύξεις από τη Μόσχα. Πρώτη και ουσιαστική επαφή με την Επανάσταση.

1906 Πεθαίνει ο πατέρας τού Μαγιακόφσκι. Η οικογένεια μετακομί­ ζει στη Μόσχα.

1908 Ο Μαγιακόφσκι γίνεται μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού (Μπολσεβίκικου) κόμματος. Πρώτη σύλληψή του, μετά από ενέδρα, σε παράνομο τυπογραφείο. Φέρει το ψευδώνυμο «Τοβάρις Κονσταντίν» κι είναι μέλος της Επιτροπής Πόλης του Κόμματος.

1909 Συλλαμβάνεται και πάλι. Τον φυλακίζουν στην τρομερή φυλα­ κή της Μόσχας «Μπουτίρκα». Περνά 5 μήνες στο κελί απομό­ νωσης 103. Κάνει συνολικά 11 μήνες φυλακή. Στο διάστημα αυτό διαβάζει κλασικούς και σύγχρονους συγγραφείς, ζωγρα­ φίζει και κάνει τις πρώτες δοκιμές στίχων.

Η οικογένεια Μαγιακόφσκι (1905) Ο Μαγιακόφσκι στην τρίτη τάξη του γυ­ μνασίου.

αφιερωμα/13

1910 Ο Μαγιακόφσκι βγαίνει από τη φυλακή. Του έχουν κρατήσει όλες τις σημειώσεις του αλλά δεν τον απασχολεί γιατί πιστεύει ότι οι στίχοι αυτοί δεν άξιζαν τον κόπο. Εγκαταλείπει το Λύ­ κειο στην τελευταία τάξη και αρχίζει να πρακολουθεί μαθήμα­ τα ζωγραφικής στο εργαστήρι του Σ. Ζουκόφσκι και εφαρμο­ σμένες τέχνες στο Ινστιτούτο Στρογκανόφ.

1911 Γράφεται στη σχολή ζωγραφικής, αρχιτεκτονικής και γλυπτι­ κής. Η ζωή του κυλά με πολλές στερήσεις. Έχει εγκαταλείψει την ενεργό πολιτική. Γνωρίζεται με τον Νταβίντ Μπουρλιούκ.

1912 Φθινόπωρο. Στο Βουλεβάρτο Στρετένσκι ο Μαγιακόφσκι αναγγέλλει στον Μπουρλιούκ στίχους του, λέγοντας πως τους έγραψε κάποιος άγνωστος. Δεν τον πείθει και ο Μπουρλιούκ του λέει ότι είναι «ένας μεγαλοφυέστατος ποιητής». Μετά απ’ αυτό προσχωρεί στην ομάδα των κυβοφουτουριστών της Μό­ σχας (Μπουρλιούκ, Χλέμπνικοφ, Καμένσκι). Στα τέλη του ίδιου χρόνου δημοσιεύεται στο «αλμανάχ» το μανιφέστο των κυβοφουτουριστών, «Χαστούκι στο Γούστο του Κοινού».

1913 Οι κυβοφουτουριστές δημοσιεύουν «Το φυτώριο των δικα­ στών». Στις 13 Οκτωβρίου δίνεται η «πρώτη ρωσική βραδιά των δημιουργών της ιδιογλωσσίας». Ο Μαγιακόφκσι κάνει διάλεξη με τίτλο «Το Χειρόκτιον». Στις 19 Οκτωβρίου εγκαινιάζεται το φουτουριστικό καμπαρέ «Το ροζ φανάρι». Ο Μαγιακόφσκι απαγγέλλει στίχους από το ποίημά του «Ιδού!» (Νάτιε!) με αποτέλεσμα να εξοργίσει τους αστούς θεατές. Στο «πρώτο φουτουριστικό θέατρο στον κό­ σμο», στην Πετρούπολη, ανεβαίνει η τραγωδία «Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι».

1914 Περιοδεία μαζί με τους άλλους φουτουριστές σε πολλές ρωσι­ κές πόλεις (Χάρκοβό, Οδησσός, Κίσενεβ, Καζάν, Κίεβο, Τι­ φλίδα και άλλες) όπου διαβάζουν ποιήματα και κάνουν διαλέ­ ξεις με φωτεινές προβολές. Ο τύπος της Πετρούπολης και της Μόσχας γράφει γι’ αυτούς. Ο Μαρινέττι έρχεται για δεύτερη φορά στη Ρωσία. Οι Ρώσοι φουτουριστές τον «υποδέχονται» κακήν κακώς. Πλήρης διάσταση μεταξύ ρωσικού και ιταλικού φουτουρισμού. Στις 21 Φεβρουάριου ο Μαγιακόφσκι και ο Μπουρλιούκ απο­ βάλλονται από τη Σχολή ζωγραφικής, γλυπτικής και αρχιτε­ κτονικής, ενώ βρίσκονται σε περιοδεία. Ο Μάλεβιτς ζωγραφί­ ζει το περίφημο μαύρο τετράγωνό του σε άσπρο φόντο.

1915 Εγκαθίσταται στην Πετρούπολη. Στις 11 Φεβρουάριου απαγ­ γέλλει στο καμπαρέ «Ο αδέσποτος σκύλος» το ποίημα «Σε σας!» (Βαμ!) στιγματίζοντας τους κερδοσκόπους του πολέμου. Προκαλεί θύελλα διαμαρτυριών. Το καλοκαίρι βγαίνει με την

«Σε όποιον μας διαβάζει, το νέο, το πρωτότυπο, το απροσδόκητο. Μόνο εμείς είμαστε το πρόσωπο τον καιρού μας. Το κόρνο του και­ ρού αντηχεί στη δική μας λεκτική τέχνη. Το παρελθόν είναι στενάχωρο. Η Ακαδημία και ο Πούσκιν είναι πιο ακατανόητοι και από τα ιερογλυΝα πετάξουμε τον Πούσκιν, τον Ντοστογιέφσκι, τον Τολστόη και τους υπόλοιπους από το πλοίο του καιρού μας! Ό π ο ιο ς δεν ξεχάσει τον πρώτο του έρωτα, δεν θα γνωρίσει τον τε­ λευταίο». (Από το «Χαστούκι στο Γούστο τον Κοινού» Δεκ. 1912.)

14/αφιερωμα Έλσα Κάγκαν (αργότερα Τριολέ). Γνωρίζεται με την αδελφή της Αίλη Μπρικ. Ένα μήνα μετά, απαγγέλλει στο σπίτι των Μπρικ το «Σύννεφο με τα παντελόνια» που αφιερώνει στη «Λίλη Γιούρεβνα Μπρικ». Τυπώνεται το «Σύννεφο με παντελό­ νια». Ο Μάλεβιτς δημοσιεύει το μανιφέστο για τη ζωγραφική «Ο Σουπρεματισμός».

1916 Ο Μαγιακόφσκι στρατεύεται στον Ό ρχο Αυτοκινήτων της Πε­ τρούπολης. Γράφει το ποίημα «Ο πόλεμος και η Οικουμένη». Συνεργάζεται με το περιοδικό του Γκόργκι «Χρονικά» που έχει φιλειρηνική κατεύθυνση. Τυπώνεται η συλλογή «Απλό σαν μούγκρισμα».

1917 Γράφει το ποίημα «Άνθρωπος». Το Φεβρουάριο ξεσπά η επα­ νάσταση. Πέφτει ο τσάρος. Ο Μαγιακόφσκι παίρνει μέρος στα γεγονότα. Τον Οκτώβριο τα σοβιέτ, με επικεφαλής τους Μπολ­ σεβίκους, εγκαθιδρύουν τη δική τους εξουσία. Ο Μαγιακόφσκι ανταποκρίνεται στην πρόσκληση του Λαϊκού Επιτρόπου Παι­ δείας, Α. Λουνατσάρσκι.

1918 Το Μάρτιο ο Μαγιακόφσκι μαζί με τους Μπουρλιούκ και Καμένσκι συντάσσουν το μοναδικό τεύχος της «Εφημερίδας των φουτουριστών». Σ’ αυτό δημοσιεύεται το ποίημα «Το εμβατή­ ριό μας» και το ποιητικό χρονικό «Επανάσταση». Ιδρύεται το ΙΖΟ, το Τμήμα Εικαστικών Τεχνών, υπό την αιγίδα του Λαϊ­ κού Κομισαριάτου Διαφώτισης. Όλοι οι φουτουριστές εντάσ­ σονται σ’ αυτό και ουσιαστικά το ελέγχουν. Ο Μαγιακόφσκι συνεχίζει τον αγώνα του για τον φουτουρισμό. Εκδίδει μια συλογή ποιημάτων με τίτλο «Σταρίσια λέξη» και με πρόλογο τον Λουνατσάρσκι. Κυκλοφορεί το όργανο του ΙΖΟ «Η τέχνη της Κομμούνας». Ο Μαγιακόφσκι δημοσιεύει ποιήματά του στις σελίδες του. Ο Μέγιερχορλντ ανεβάζει το «Μυστήριο-Μπούφο» με αφορμή την πρώτη επέτειο της Επανάστασης.

1919 Εγκαθίσταται στη Μόσχα. Αρχίζει να δουλεύει για λογαρια­ σμό του ΡΟΣΤΑ (Ρωσικό Τηλεγραφικό Πρακτορείο). Φτιάχνει χιλιάδες προπαγανδιστικές αφίσες τις λεγάμενες «παράθυρα». Μένει μαζί με τη Αίλη και τον Ό σιπ Μπρικ. Τυπώνεται η «Φλογέρα-σπονδυλική στήλη». Η Ρωσία γνωρίζει τον καπιτα­ λιστικό αποκλεισμό. Ενσκήπτει λιμός.

1920 Ξαναγράφει το «Μυστήριο-Μπούφο» που παίζεται στη Γερμανία στο 2ο Συνέδριο της Κομιντέρν. Λήγει υπέρ των επαναστα­ τικών δυνάμεων ο εμφύλιος πόλεμος. Ο Λένιν επεξεργάζεται το γενικό πλάνο εξηλεκτρισμού.

1921 Ο Μαγιακόφσκι δημοσιεύει χωρίς όνομα το ποίημα «150.000.000». Αντιμετωπίζει δυσκολίες για την έκδοσή του.

Η Λ ίλη με την αδελφή της Έλσα

«...Η επανάσταση του περιεχο­ μένου, σοσιαλισμός-αναρχία, είναι ακατανόητη χωρίς την επανάσταση της μορφής, το φουτουρισμό. Α ρ­ πάξτε με απληστία τα κομμάτια της γερής, νέας, τραχιάς τέχνης που σας προσφέρουμε. Σε κανέναν δεν δόθηκε η προφητική δύναμη να γνωρίζει από ποιους γιγάντιους ήλιους θα φωτιστεί η ζωή του Μέλ­ λοντος. Ίσως, οι ζωγράφοι θα με­ τατρέψουν σε πολύχρωμα ουράνια τόξα τη γκρίζα σκόνη των πόλεων! Ίσως, από τις κορφές των βουνών αδιάκοπη θ’ αντηχήσει η βροντερή μουσική των ηφαιστείων που έγι­ ναν φλάουτα. Ίσως, τα κύματα των ωκεανών θα υποχρεωθούν να κρούσουν πλέγματα χορδών τεντω­ μένων από την Ευρώπη ώς την Αμερική. Έ να μόνο πράμα μας εί­ ναι ξεκάθαρο: η πρώτη σελίδα της σύγχρονης ιστορίας των τεχνών ξε­ φυλλίστηκε από μας». (Βλ. Μαγιακόφσκι «Ανοιχτό Γράμμα στους Εργάτες» 1918)

αφιερωμα/15 Αρχίζει η εφαρμογή της ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική). Πεθαίνει ο Μπλοκ. Ο Λένιν εκφράζεται δυσμενώς για το «150.000.000».

1922 Ο Λένιν κάνει μια ιδιαίτερα ευνοϊκή δημόσια δήλωση για το σατιρικό ποίημα του Μαγιακόφσκι «Παρασυνεδριαζόμενοι» που δημοσιεύεται στην «Ιζβέστια». Δημιουργείται η 'Ενωση Προλεταρίων Συγγραφέων. Πεθαίνει ο Χλέμπνικοφ. Ο Μαγιακόφσκι πηγαίνει με τη Λίλη Μπρικ στο Βερολίνο.

1923 Ο Μαγιακόφσκι ιδρύει το ΛΕΦ (Αριστερό Μέτωπο Τέχνης) που παίζει σημαντικότατο ρόλο στην καλλιτεχνική κίνηση της εποχής. Δημοσιεύει το ποίημα «Γι’ αυτό».

1924 Τον Ιανουάριο πεθαίνει ο Λένιν. Ο Μαγιακόφσκι είναι συντε­ τριμμένος. Την άνοιξη τελειώνει το ποίημα «Βλαδιμίρ Ίλιτς Λένιν».

1925

Ένα τεύχος joy περιοδικού ΛΕΦ

Ταξιδεύει στις Η.Π.Λ. από όπου στέλνει ανταποκρίσεις στην «Ιζβέστια». Στα τέλη της χρονιάς, όταν επιστρέφει, αρχίζει να γράφει το θεατρικό έργο «Κωμωδία με φόνο».

1926 Αρχίζει περιοδεία στις σοβιετικές πολιτείες. Γράφει το άρθρο «Πώς φτιάχνονται οι στίχοι». Αυτοκτονεί ο Εσένιν. Γράφει για την αυτοκτονία του στίχους όπου την καταδικάζει.

1927 Γράφει το συνθετικό ποίημα «Χαρασό» (Καλά) και πολλά σε­ νάρια για τον κινηματογράφο. «Τα παιδιά», «Ο ελέφας και το σπίρτο», «Ιστορία ενός περιστρόφου», «Ξέχνα το τζάκι» και άλλα. Κρίση στο ΛΕΦ. Ο Μαγιακόφσκι γίνεται μόνιμος συνερ­ γάτης της «Κομσομόλσκαγια Πράβντα». Ταξιδεύει στην Πρά­ γα, στο Παρίσι, στο Βερολίνο. Ο Αϊζενστάιν γυρίζει τον «Οκτώβρη».

1928 Σχηματίζεται το Νέο ΛΕΦ (Novi Lef). Ο Μαγιακόφσκι πηγαί­ νει πάλι στο Παρίσι. Γνωρίζεται με την Τατιάνα Γιακόβλεβα. Συναντάει τον Αραγκόν και τον Ρενέ Κλαιρ. Ο Τρότσκι εξορί­ ζεται. Ο Σολόχοφ αρχίζει να γράφει τον «Ήρεμο Δον». Ο Μαγιακόφσκι γράφει τον «Κοριό» από τον Οκτώβριο μέχρι το Δε­ κέμβριο.

1929 Ταξιδεύει και πάλι στο Παρίσι. Ο Μέγιερχολντ ανεβάζει τον «Κοριό», στις ]'< Φεβρουάριου, με ιιουσική του Σοστακόβιτς

«Η καινοτομία είναι υποχρεωτι­ κή στο ποιητικό έργο. Τ ο . υλικό των λέξεων και των‘ προφορικών συνδυασμών, στο οποίο Λρο«ικρούει ο ποιητής, πρέπει να ξαναεπεξεργαστεί. Α ν για ν α ’ γίνει ένας στίχος χρησιμοποιούνται παλιά προφορικά απορρίμματα, η ποιό­ τητά τους πρέπει ν ’ ανταποκρίνεται αυστηρά με αυτή του νέου υλι­ κού. Α πό την ποσότηβα και την ποιότητα αυτού του τελευταίου θα εξαρτηθεί αν το κράμα, gtyai κα­ τάλληλο για την κατανάΛΦνη». (Β. Μαγιακόφσκι «Πώς φτιάχνονται οι στίχοι» 1926.)

16/αφιερωμα και τον Ιγκόρ Ιλίνσκι στο ρόλο του Πρισύπκιν. Μπαίνει στη ζωή του Μ. η Βερόνικα Πολόνσκαγια. Γράφει το «Λουτρό».

1930 Ο Μαγιακόφσκι προσχωρεί στην «Ένωση Προλεταρίων Συγ­ γραφέων». Την πρώτη Φεβρουάριου εγκαινιάζεται στη Μόσχα η Έκθεση για τα 20χρονα της δουλειάς του. Αντιμετωπίζει προβλήματα για το ανέβασμα του «Λουτρού» στο Λένινγκραντ. Αντιδράει και ο κόσμος, ενώ οι εφημερίδες γράφουν άσχημα. Στις 9 Απριλίου ο Μ. κάνει την τελευταία δημόσια εμφάνισή του στο Ινστιτούτο Εθνικής Οικονομίας. Του γίνεται ιδεολογική επίθεση από ομάδα νεαρών. Στις 11 Απριλίου δεν πηγαίνει σε βραδιά ποίησης που οργανώνεται γι’ αυτόν στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Στις 12 Απριλίου γράφει το αποχαιρετιστήριο γράμμα «Σε όλους». Το πρωί της 14ης Απριλίου συναντάει στο γραφείο του την Βερόνικα Πολόνσκαγια. Μόλις η συνάντηση τελειώνει και η Πολόνσκαγια βγαίνει από το δωμάτιο, ο Μαγιακόφσκι αυτοκτονεί με το ρεβόλβερ του. Σε τρεις μήνες θα έκλεινε τα 37 του χρόνια.

1936 Εγκαινιάζεται στη Μόσχα το Μουσείο-Βιβλιοθήκη «Μαγιακόφσκι».

1958 Φιλοτεχνείται και στήνεται στην Πλατεία Μαγιακόφσκι της Μόσχας, το άγαλμα του ποιητή.

«Δεν δούλεψα όλη μου τη ζωή για να κάνω χαριτωμένα πραγματάκια και να χαϊδέψω το αυτί του κόσμου, αλλά τα πάντα σε μένα ορ­ γανώθηκαν έτσι, ώστε πάντοτε προκάλεσα στενοχώριες σε όλους. Η βασική μου δουλειά είναι η προσβολή, ο σαρκασμός ενάντια σε κάθε τι που μου φαίνεται άδικο και που πρέπει να καταπολεμηθεί. Τα είκοσι μου χρόνια φιλολογικής δουλειάς υπήρξαν, ουσιαστικά, για να μιλήσουμε με απλότητα, ένα φι­ λολογικό χαστούκι, όχι στην κυριο­ λεξία, αλλά με την ευρύτερη σημα­ σία! Δηλαδή, σε κάθε στιγμή ήταν αναγκαίο να υπερασπιστείς αυτή ή εκείνη την επαναστατική θέση στη λογοτεχνία, ν ’ αγωνιστείς για την υπεράσπισή της, να παλέψεις ενάντια στην αδράνεια που ανακα­ λύπτεται κιόλας στη δεκατριάχρονη ρεπούμπλικά μας». (Β. Μ αγιακόφσκι «Είκοσι χρόνια δουλειάς» 25 Μαρτίου 1930.)

αφιερωμα/17

Έλενα Χουζούρη

«Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι» Τραγωδία με συνεπές τέλος Ο Βλαδίμηρος Βλαόιμίροδιτς Μαγιακόφσκι, γιος τον δασάρχη Βλαδίμηρον Κονσταντίνοβιτς από τη Γεωργία, αντοκτόνησε στη Μόσχα στις 14 Απρίλιον 1930. Η τραγωδία «Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι» ολοκληρώθηκε έτσι μ ’ έναν επίλογο, φαινο­ μενικά όνσανάλογο, ως προς την έντασή της, με τα κνρίως μέρη της, μορφικά ανακόλονθο, λογικά αντεστραμμένο, όμοιο παιχνίδι μ ’ εκείνο όπον τα σημαδεμένα χαρτιά ανήκονν σ’ αντόν πον εκονσίως χάνει. ΠΟΡΙΑ ενέσκηψε τότε στο κοινό. Ενεοί έμειναν, όσοι θεωρούσαν συνδιαιτόντα τον νεκρό πρωταγωνιστή, από το «παράδοξο» του τέλους, και ομίλησαν την αμηχανία τους με όρους κοινότυπης παρωδίας. «Αυτός ο θάνατος δεν συμβιβάζεται καθόλου με τον Μαγιακόφσκι που γνωρίσαμε» (Α. Χαλάτοβ), ή «Εκείνος βέ­ βαια δεν άφηνε κανένα περιθώριο για να προ­ βλέπουμε ένα τέτοιο τέλος» (Π. Πίλσκη), ή «Εί­ ναι ακατανόητο. Τι του έλειψε;» (Ντεμιάν Μπέντνι). Ώστε λοιπόν τέλος, τύποιςκαι ουσία, ακατα­ νόητο, μεταγραφόμενο στις σφαίρες του παράλο­ γου; Κάθε άλλο. Η Λίλη Μπρικ, ομόδειπνη και ομόκλινη του ποιητή, σ’ αυτή που είχε ορίσει «Λίλη αγάπα με», θα ομολογήσει σαρανταεφτά χρόνια αργότερα: «Δεν μπορούσε να κάνει κα­ νείς τίποτε». Η φράση αυτή μέσα στη διάφανειά της πυροδοτεί και διαπερνά ολόκληρη την τρα­ γωδία «Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι», για να φω­ τίσει τον σκοτεινό της επίλογο και να καταδείξει ότι ο δημιουργός της δεν ήταν αριστοτέχνης μό­ νον στον πρόλογο και στο κυρίως μέρος αλλά και στο κλείσιμό της. Οι πρώτες σημειώσεις για την τραγωδία που θα γραφόταν, θα καταχωρηθούν στη συνείδησή του, όταν ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι θα αντι­ κρίσει «μια λάμψη πιο φωτεινή από τον ουρανό, τον ηλεκτρισμό». Είναι η πρώτη επαφή με τη ζωντανή πρόκληση στα κοινά ανθρώπινα μέτρα, στις περιορισμένες φυσικές, βιολογικές δυνάμεις του ανθρώπου. «Έπειτα από τον ηλεκτρισμό, η φύση δεν είχε πια κανένα ενδιαφέρον για μένα. Δεν ήταν αρκετά τελειοπημένη», θα ομολογήσει ο ίδιος στην «Αυτοβιογραφία» του. Αυτή η ανάγκη της πρόκλησης και της υπέρβασης ό,τι κοινότυπου, ό,τι μέτριου, ό,τι περιορισμένου, θα αποτελέσει μια από τις βασικές συνιστώσες της τραγωδίας του ποιητή.

Α

Η ίδια η περίοδος, εντός της οποίας θα ανα­ παρασταθεί η τραγωδία μ’ όλες τις σκηνές, διασπαρμένη από πολλαπλές άλλες συναντήσεις πράξεων και γεγονότων, μεταγραμμένων σε ποιητικό και θεατρικό Λόγο, θα εμπεριέχει, δυ­ νάμει, την πρόκληση και την ανατροπή. Την ανατροπή όλων των στοιχειακών δυνάμεων, εξωτερικών και εσωτερικών, του κοινωνικού ιστού της Ρωσίας καθώς και την υπέρβασή τους έως το μέγεθος ενός ολικού, απελευθερωτικού, του ανθρώπου, Οράματος. Μέχρι τον εκκωφαντικό κρότο της τελικής ανατροπής, η οποία συντελείται σωρευτικά και τελεσίδικα στις 26 Οκτω­ βρίου 1917 με τη μορφή της κατάληψης των Χει­ μερινών Ανακτόρων από τους Μπολσεβίκους, η διαδρομή θα εμπλουτιστεί από πολλές μικρές ή μεγαλύτερες, όπως εκείνη του 1905, ανατροπές. Η απέχθεια σ’ ό,τι αναδίδει την οσμή της σήψης είναι διάχυτη στη χώρα του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι, όταν ο εικοστός αιώνας έρχεται, ήδη σημαδεμένος από φωνές που εκκαλούν την παλιά τάξη πραγμάτων στο εδώλιο του κατηγο­ ρουμένου και οραματίζονται την τελειωτική της πτώση. «Δύο σταθερά σημεία συνέχουν τη Σκέψη και την Τέχνη στη Ρωσία καθόλη την περίοδο. Η αί­ σθηση πως η Ιστορία ετοιμάζει κάτι πρωτοφανές για τη χώρα αυτή, που δεν πρόκειται όμως να περιοριστεί μέσα στα ρωσικά πλαίσια και θα έχει κρίσιμη σημασία για όλη τη ζωή της Ανθρω­ πότητας. Οι σκέψεις αυτές, ύστερα από τον Ντοστογιέφσκι και τον Τολστόι δεν ήσαν πια και­ νούριες στη Ρωσία. Το νέο είναι τώρα η πρακτι­ κή έγνοια που εισέρχεται με τον δικό της πυρετό μέσα στη διαίσθηση και στο στοχασμό, η άμεση προσμονή που σφραγίζει το ύφος και την πνοή τόσο σε στιγμές αισιόδοξης έξαρσης, όσο και κα­ τά τις πικρές φάσεις της αποθάρρυνσης, της αμ­ φιβολίας, της απιστίας. Συιιασία δεν είναν πια

18/αφιερωμα οι οραματισμοί, οι εξαγγελίες, το ηθικό κήρυγ­ μα, άρχισε να προπορεύεται η Πράξη».1 Η πρώτη ουσιαστική σκηνή της πορείας του Μαγιακόφσκι γράφεται το 1905. Έχει ως υλικό της μια προκήρυξη με στίχους «Ξύπνησε σύντρο­ φε, ξύπνα αδελφέ, δίχως άργητα το όπλο σου πέτα». «Ήταν η Επανάσταση» θα σημειώσει στην «Αυτοβιογραφία» του, και στη συνείδησή του θα καταγράφει-ως η πύκνωση της ολικής ανατροπής. «Δεν υπάρχει έργο τέχνης που να με τράβηξε περισσότερο από τον πρόλογο του Μαρξ» θα προσθέσει στην «Αυτοβιογραφία» του. Η είσοδος στο Μπολσεβίκικο Κόμμα το 1908, και οι τρεις αλεπάλληλες συλλήψεις του θα χρησιμοποιηθούν ως βασικές δραματουργικές σημειώσεις στη συνείδησή του και την προσωπι­ κή του μυθολογία. Και οι εκρήξεις θα φτάσουν η μια πίσω από την άλλη, έτσι ώστε οι σκηνές να παίζονται στους δρόμους, να αναμετρούνται με το χώρο και το χρόνο και προπαντός να προκαλούν. Στις 4 Φεβρουάριου 1912 παίζεται η σκηνή της συνάντησης Μαγιακόφσκι-Μπουρλιούκ. Έχει τον υπότιτλο «Η πλέον αξιομνημόνευτη νύχτα». «Από τη ραχμανινοβική πλήξη» θα σημειώσει ο Μαγιακόφσκι «περάσαμε στη βαρεμάρα της Σχο­ λής, από τη βαρεμάρα της Σχολής, στην ολό­ πλευρη κλασική πλήξη. Ο Νταβίντ έχει την οργή του μάστορα που ξεπέρασε τους συγχρόνους του, εγώ το πάθος του σοσιαλιστή που πιστεύει ότι η κατάρευση της παλιατσαρίας είναι αναπό­ τρεπτη. Γεννήθηκε ο ρώσικος φουτουρισμός». Σύντομα η ιδεολογία του ρώσικου φουτουρι­ σμού, «εμείς είμαστε το νέο, το πρωτότυπο, το απροσδόκητο» θα ενδυθεί την «κόκκινη κάπα του ταυρομάχου». Η σκηνή διευρύνεται. Εισχω­ ρούν «σύννεφα με παντελόνια» τα οποία κραυ­ γάζουν την αγωνία της αιωνιότητας, απέναντι στην έρπουσα φθορά, απέναντι στην έλλειψη της αμφιβολίας, απέναντι στην ανελέητη αδράνεια, απέναντι τελικά σ’ ένα σύστημα αξιών και δο­ μών φύσει και θέσει νεκρών. «Εγώ δεν έχω ονδέ μιαν άσπρη τρίχα στην ' ψνχή μου κι ονδέ σταγόνα γεροντίστικης ευγένειας Με την τραχειά κραυγή μου κεραυνώνον­ τας τον κόσμο ωραίος τραβάω, τραβάω εικοσιδυό χρονών λεβέντης. Όμως εσείς θα το μπορούσατε ποτέ καθώς εγώ, τον εαυτό σας να γυρίσετε το μέσα τον έξω έτσι που να γίνετε ολάκεροι ένα στόμα; Η αίσθηση της συλλογικής περιπέτειας διαπερνά το εγώ του ποιητή και οι επόμενες σκηνές φρι-

κιούν από το βάρος της. Ποιος είναι αυτός που θα την υπερβεί και θα χλευάσει το πεπερασμένο της ύπαρξης; Ποιος τελικά θα αναλάβει τη συλ­ λογική ενοχή; «Ο εξυγιαίνων τον κόσμον, θεραπεύων τας αμαρτίας πάσας, ο ήλιος, έχει αποθέσει την πα­ λάμη του στην κεφαλή μου. Η ευσεβεστέρα των καλογραιών, η νύχτα έχει καλύψει με το πέπλο της τους ώμους μου. Ασπάζομαι το χιλιοσέλιδο Ευαγγέλιο του έρωτά μου. Στον έρωτα ανυψώνω την οδυνηρή και ηχηρή δέησή μου, η ψυχή μου μιαν άλλην έλευση αναμένει ακούω γη το “Νυν απολύεις” σου». Ανδρείκελα εισορμούν στη σκηνή. Τερατώδεις φιγούρες αναπαρασταίνουν το αιώνιο δράμα και την αγωνία. Η βουβή φίλη, ο αρκετών χιλιάδων ετών Γέρος με τις μαύρες γάτες, ο Άνθρωπος δί­ χως αυτί, ο Άνθρωπος δίχως κεφάλι, ο Άνθρω­ πος με τα δυο φιλιά, ή Γυναίκα με το μικρό δά­ κρυ, η Γυναίκα με το δάκρυ Κορόμηλο. Ο Ά ν ­ θρωπος απέναντι στον πόνο και στην οδύνη. Και ο ποιητής, ο πρωταγωνιστής λέει: Ό λα τούτα τά ’γραψα για σας μιλώντας τους φτωχούς ποντικούς. Λυπόμουν που μου λείπουν οι μαστοί θα σας θήλαζα σαν τη χορτάτη τροφό. Τα θραύσματα της κοσμογονικής έκρηξης του 1917 διεισδύουν στο σώμα και τη συνείδηση του Μαγιακόφσκι. Εγώ από τον ποιητικό ουρανό παίρνω βουτιά ίσια στον κομμουνισμό. Οι σκηνές αλλάζουν με εκπληκτική ταχήτητα. Εδώ, ο Μαγιακόφσκι συμμετέχει στην καλλιτε­ χνική Ομάδα του ΙΖΟ (Τμήμα Εικαστικών Τε­ χνών). Εκεί, γράφει το έμμετρο θεατρικό του έρ­ γο «Μυστήριο-Μπούφο». Στην επόμενη σκηνή, το έργο παίζεται στο θέατρο του Μουσικοδράματος της Πετρούπολης, στις 12 Οκτωβρίου 1918. Στην αμέσως επόμενη σκηνή, το σκηνικό γίνεται λιτό, αδρό, πρακτικό. Αναπαριστά το χώρο του ΡΟΣΤΑ. (το μετέπειτα ΤΑΣΣ). Ο Μαγιακόφσκι ζωγραφίζει αφίσες, γράφει λε­ ζάντες, συμμετέχει στην προπαγάνδα «Φρόντιζε το τραμ» ή «Εμβολιάσου». Τηλεφωνεί, παίρνει οδηγίες, συζητάει: «δούλευα μέχρι τις δύο τα με­ σάνυχτα και έπεφτα να κοιμηθώ βάζοντας για προσκέφαλο ένα κούτσουρο. Κι αυτό για να ξυ­ πνήσω έγκαιρα το πρωί και να ζωγραφίσω με σι­ νική μελάνη τα ματόκλαδα των διαφόρων Γιουτέντιτς και Ντενίκιν...». Δεν εγκαταλείπει όμως, την ποίηση. Σχεδιάζει το «150.000.000».

αφιερωμα/19 Α είσαι αστός», διακηρύσσει ο Μαγιακόφσκι, «αυτό δε σημαίνει πως έχεις ένα κεφάλαιο και πετάς τα χρυσά νομίσματα από το παράθυρο. Είναι η φτέρνα των πτωμάτων πάνω στο λαιμό των νέων ανθρώπων, είναι το στόμα φιμωμένο από τις σφαίρες του λίπους. Να είσαι προλετάριος, αυτό δε θα πει πως είσαι μαυρισμένος από το κάρβουνο, πως είσαι εκείνος που κάνει τα εργοστάσια να δουλεύουν. Να είσαι προλετάριος, αυτό σημαίνει ν’ αγαπάς το μέλλον που τινάζει τη λάσπη μέσα από τις τρώγλες - πιστέψτε με». Ο επαναστάτης, ο προλετάριος, δεν αρκεί να φέρει τα εξωτερικά γνωρίσματα της τάξης του. Δεν αρκεί να κινείται σε κάποιους καθορισμένούς οικονομικά και κοινωνικά χώρους που τον σημασιοδοτούν ως τέτοιον. Οφείλει να υπερβαί­ νει το κοινό μέτρο, να αναποδογυρίζει ό,τι κιν­ δυνεύει να λιμνάσει, η όρασή του να διαπερνά τα ελάχιστα, τα τετριμμένα, να οδεύει πέρα από τον συμβατικό χρόνο, να αγγίζει το Μέλλον. Άλλωστε... Το μέλλον δεν θαρθεί από μονάχο τον, έτσι νέτοσκέτο αν δεν πάρουμε μέτρα κι εμείς. Από τα βράγχια, κομσομόλε, άρπαξέ το. Από την ουρά τον, πιονέροι, εσείς. Δεν είναι μόνον ο κομμουνισμός στη γη στα κάθιδρα εργοστάσια εκείνα. Είναι και μες στο σπίτι στο τραπεζάκι μπρος στις σχέσεις, στη φαμίλια, στην καθημερινή ρου­ τίνα .. .Σαν τη φλοκάτα και το χρόνο επίσης ο σκόρος της καθημερινότητας τον κατατρώει στιγμή-στιγμή. Στη σκηνή εμφανίζεται ο κορυφαίος πρωτα­ γωνιστής. Ο Χρόνος. Τον ακολουθούν η φθορά, η σήψη, η καθημερινότητα, η ρουτίνα. Το αιώνιο οντολογικό πρόβλημα με διάμεσο την Επανάστα­ ση. Μέχρι πού μπορεί να φθάσει η υπέρβαση της Επανάστασης; Μέχρι πού, η αντίθεση ζωήςθανάτου, μεταγραμμένη σ’ ένα χρόνο καθημερι­ νό, βιώσιμο, μπορεί να κατακτηθεί από την Επανάσταση; Μέχρι πού τελικά μπορεί να φτά­ σει ο άνθρωπος της Επανάστασης; «Μισώ κάθε τι που πεθαίνει. Λατρεύω κάθε τι που ζει>> θα καταθέσει ο Μαγιακόφσκι για να συμπληρώσει «Είμαι αθάνα­ τος». Αλλά «η καθημερινή ζωή χωρίς την παραμικρή κίνηση βρίσκεται εκεί μες τους αιώνες απαράλλαχτη I δεν τη χτυπάμε και δεν σαλεύει / η φορά­ δα της καθημερινής ζωής».

Φωτομοντάζ του Ρότσενχο για την πρώτη έκδοση τον ποιήμα-

Η καθημερινή ζωή, όταν στοιχειοθετεί ένα πε­ ριορισμένο παρόν, είναι ένας θάνατος. Εξαρτάται από το πόσο ο άνθρωπος μεταφέρεται σε απλό διεκπεραιωτή της ίδιας του της ζωής, πόσο αποψιλώνεται από κάθε δημιουργικό κύτταρο, πόσο αφομοιώνεται και συνθλίβεται μέσα στην τυποποιημένη, φορμαλιστική, χωρίς περιεχόμε­ νο, επανάληψη. Ο Μαγιακόφσκι έβλεπε και κα­ τέγραφε το επαναστατικό του Όραμα σαν τη μελλοντική λύση του αιώνιου προβλήματος της φθοράς. Επανάσταση και θάνατος. Δυο αντιθε­ τικές έννοιες. Η τραγωδία του Μαγιακόφσκι εί­ ναι ότι μπλέκεται μέσα σ’ αυτή τη βασική αντί­ φαση. Και νιώθω το εγώ μου νά ’ναι για μένα πολύ μικρό κάποιος από τα σωθικά μου ζητάει επίμονα να δραπετεύσει. ή

Μαντρωμένο μέσα στο γήινο κοπάδι σέρνω τον καθημερινό ζυγό μου. Η γη η καταραμένη με κρατάει στα σίδερά της.

20/αφιερωμα Την άνοιξη του 1920, ο Μαγιακόφσκι ρωτάει τον Ρομάν Γιάκομπσον, ο οποίος μόλις είχε επι­ στρέφει στη Μόσχα από την Ευρώπη και τον εί­ χε πληροφορήσει σχετικά με τη θεωρία της σχετι­ κότητας του Αϊνστάιν: «Εσύ δεν πιστεύεις πως μπορούμε έτσι να κατακτήσουμε την αθανασία;» Για να προσθέσει πεισματικά: «Εγώ έχω απόλυ­ τα πειστεί ότι ο θάνατος δεν θα υπάρχει πια. Θα αναστήσουμε τους νεκρούς». Η αγωνία για την τελική πτώση συμπυκνώνεται στο «Ανάστησέ με/ έστω γι’ αυτό μονάχα/ γιατί εγώ/ σαν ποιητής/ σε καρτερούσα/ την καθημερινή μετριότητα απορρίπτοντας/ Ανάστησέ με / έστω γι’ αυτό μονάχα/ Ανάστησέ με, θέλω να ζήσω το μερτικό μου της ζωής». Το μοτίβο της αιώνιας ζωής έρχεται και επα­ νέρχεται. «Κι ο θάνατος/ δεν θα τολμήσει να τον αγγίξει/ εκείνος ανήκει/ στον ισολογισμό του μέλλοντος/ Οι νέοι άνθρωποι αφουγκράζονται τούτες τις στιγμές για το θάνατο/ και η καρδιά τους εισα­ κούει: αιώνια ζωή».

/ A Α αυτοκτονήσω να τελειώνω. Στα τριάν' ' ν ^ / τα πέντε φτάνουν τα γηρατειά. Θα ζήσω ώς τα τριάντα, όχι περισσότερο», θα πει επανει­ λημμένα ο Μαγιακόφσκι στη Λίλη Μπρικ. Δεν θά ’ναι άλλωστε η πρώτη φορά που το σκηνικό ενδύεται γκρίζους τόνους και το υπέρτατο παι­ χνίδι, αυτό που σημασιοδοτεί την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, εμφανίζεται ως πρω­ ταγωνιστής στην πορεία του Μαγιακόφσκι. «Πολλά χρόνια αργότερα» θα ομολογήσει η Λίλη Μπρικ «σ’ ένα βιβλίο του Πολωνού Στενισλάβ Λεκ, διάβασα μερικά λόγια που με συγκλό­ νισαν: “Το πνεύμα της διατήρησης οδηγεί μερι­ κές φορές στην αυτοκτονία”. Δεν ίσχυαν μήπως αυτά τα λόγια και για τον Μαγιακόφσκι; Όταν φοβάται κανείς το θάνατο, δεν είναι μήπως η αυτοκτονία ο μοναδικός τρόπος για να μείνει πάντα νέος;». «Συχνά λέω/ αν έβαζα/ την τελεία μιας σφαί­ ρας στο ίδιο μου το τέλος» γράφει το 1915. Κι ένα χρόνο αργότερα στο ποίημά του «Άνθρω­ πος». Η καρδιά ρέπει προς το ρεβόλβερ Το λαρύγγι ονειρεύεται το ξυράφι. ή Φαρμακοποιέ κάνε μου τη χάρη χωρίς οδύνη να προβάλλω την ψυχή μου μέσα στο διάστημα.

Παρ’ ολίγο η αυλαία της τραγωδίας να πέσει εκείνη τη χρονιά. Στη σκηνή ο Μαγιακόφσκι, ένα τηλέφωνο, ένα τραπέζι κι ένα πιστόλι επά­ νω. Η Λίλη Μπρικ δέχεται το τηλέφωνημά του: «Αυτοκτονώ. Αντίο Λίλη». Εκείνη φθάνει λίγο αργότερα για να ακούσει από τον Μαγιακόφσκι: «Τράβηξα τη σκανδάλη μια φορά. Δεν τα κατάφερα. Δεν αποφάσισα να ξαναδοκιμάσω. Σε πε­ ρί μένα». Ο Άνθρωπος, ο «εξυγιαίνων τον κόσμον», ο Άνθρωπος-Μαγιακόφσκι, ο Άνθρωπος-Χριστός, ο Άνθρωπος-Επαναστάτης, ο Άνθρωπος στην αιώνια κι έσχατη τραγωδία του. Ο Μαγιακόφσκι από την πρώτη στιγμή, μένει ενεός εμ­ πρός στο περιορισμένο και το φθαρτό. Και η Επανάσταση; Τι σήμαινε γι’ αυτόν; Την προσω­ πική και πανανθρώπινη κάθαρση. Όμως η Επα­ νάσταση δεν είναι η κολυμβήθρα του Σιλωάμ. Είναι μια κατάσταση έμπλεη αντιφάσεων και αν­ τιθετικών σχημάτων. Ορίζεται από ιστορικά και κοινωνικά σχήματα, εντάσσεται στο γίγνεσθαι του συγκεκριμένου χρόνου. Ο Άνθρωπος του Μαγιακόφσκι καλείται να επιλέξει. Την καθημε­ ρινή πορεία μέσα από πολλαπλές αντιφάσεις και συγκρούσεις ή την απολυτότητα στην πιο έσχατη μορφή της. Στις 14 Απριλίου 1930 επιλέγει την δεύτερη. Απεραντοσύνη δέξου και πάλι μες στον κόρφο σου τον πλάνητα Όμως τώρα σε ποιον ουρανό σε ποιο άστρο να οδεύσω Κάτω μου ο κόσμος κι οι χιλιάδες εκκλησίες του έχουν αρχίσει την νεκρώσιμη ακολουθία. Δεκαετίες αργότερα η Λίλη Μπρικ θα πει: «Δεν αυτοκτονεί κανείς παρά για δυο λόγους: είτε γιατί είναι πιο δυνατός από τις αντιφάσεις που τον κατασπαράσσουν, είτε γιατί δεν ξέρει τι πράγμα είναι οι αντιφάσεις».

Βιβλιογραφία 1. Μήτσον Αλεξανόρόπονλον «Η Ρώσικη Λ ογοτεχνία» Τόμος Τ'.

2. Ά ντζελο Μαρία Ριπελλίνο «Ο Μαγιακόφσκι και το ρώσικο πρωτοποριακό θέατρο».

3. Ρομάν Γιακομπσόν «Το πρόβλημα Μαγιακόφσκι».

4. Λίλη Μπρικ «Με τον Μαγιακόφσκι».

5. Μαγιακόφσκι «Ποιήματα» Μετ. Γ. Ρίτσος.

6. Glaude Frioux «Ma'iakovski» 7. Μαγιακόφσκι «Αυτοβιογραφία».

αφιερωμα/21

Αλέξ. Ζήρας

Το Υστερόγραφο της Διαθήκης (Ο Μαγιακόφσκι και η Ρωσική Πρωτοπορία)

Μαγιακόφσκι, Λεστσένκο και Λοννατσάρσκι

«Να πετάξονμε τον Πούσκιν, τον Ντοστογιέφσκι και τον Τολστόι από το πλοίο της εποχής μας». Η προτροπή που ακούστηκε, ανάμεσα σε άλλες, στο Ένα Χαστούκι στο Πρόσωπο του Κοινού Γούστου (1912), ήταν ένας από τους εικονοκλαστικούς αφορισμούς οι οποίοι γίνονταν ολοένα και πιο όύστοκοι, όσο απομακρύνονταν χρονικά από την κοσμογονική δεκαετία του 1910. Τι ήταν ο ρωσικός φουτουρι­ σμός; Η απόλυτη κατάφαση απέναντι σε κάθε έννοια που έβλεπε την πρόοδο στο μέλλον και που είχε για στόχο την απάλειψη του απολύτου του παλιού κόσμου και της αισθητικής του; Μια απόπειρα τέτοια θα ήταν υπερβολικά φιλό­ δοξη, αλλά η φιλοδοξία της ανταποκρινόταν ακριβώς στον μεσσιανικό χαρακτήρα ενός κινή­ ματος τέχνης που οι τοπικές ιδιομορφίες του έδι­ ναν μια διπλή -και συχνά αντιφατική- ταυτότη­ τα: από τη μια μεριά, το συλλογικό υποκείμενο, δηλαδή η κοινωνία, και ο καλλιτέχνης ως άτομο, αναζητούνται σε περιοχές που βρίσκονται πέρα από τα όρια της συμβατικής κοινωνίας ή πέρα από τον συμβατικό τύπο του καλλιτέχνη, μια και αυτό που πρέπει να αποτινάξει ο φουτουρισμός είναι ο υπάρχων πολιτισμός και οι προαιώνιες παραδόσεις του. Από την άλλη μεριά, αυτός ο τύπος του καλλιτέχνη, που ευαγγελίζονταν όλα τα πρώτα μανιφέστα της ρωσικής πρωτοπορίας, επανέφερε από άλλο δρόμο την ιδέα που είχε γεννήσει ο 19ος αιώνας, δηλαδή τη μορφή του ευγενικού άγριου που βρίσκεται σε διαρκή ρήξη με τις κοινωνικές συμβάσεις και έχει αναλάβει να γίνει ο προάγγελος μιας καινούριας λογικής των κοινωνικών πραγμάτων ή, ακόμα, ο υποστη-

ρικτής μιας καινούριας πολιτικής ηθικής. Μήπως όμως αυτός ο εξαγιασμός της παιδικό­ τητας και της παιδικής φαντασίας, αυτή η αι­ σθητική προβολή της πρωτεϊκότητας, ως του ου­ σιώδους στοιχείου του νέου ανθρώπινου πολιτι­ σμού, καταλήγουν σ’ έναν απλό πρακτικισμό -τόσο στην καλλιτεχνική δημιουργία όσο και στην κοινωνική δράση- όπου η λογική αντικαθί­ σταται από τη βιωματική εμπειρία; Στο «Σύννε­ φο με Παντελόνια» (1915) ένα από τα πιο γνω­ στά ποιήματα του Βλ. Μαγιακόφσκι, δε συμβαί­ νει μόνο να μπαίνει θριαμβευτικά ο λαός -αυτή η έννοια που αντικαθιστά στις συνειδήσεις των ριζοσπαστών την ήδη φθαρμένη χριστιανική έν­ νοια του Ιησού λυτρωτή- στο προσκήνιο της ιστορίας. Η προσωπική εξιλέωση του ποιητή δι­ καιώνεται, από την πλευρά της ιστορίας, στο βαθμό που ο ίδιος χρησιμεύει ως μάντης, προ­ οιωνίζοντας μια νέα εποχή και διαπιστώνοντας το θάνατο του παλιού κόσμου.

22/αφιερωμα Ακούστε! Κάνει το κήρυγμά του Με ουρλιαχτά και στεναγμούς Ο φωνακλάς Ζαρατούστρα του καιρού μας. Εγώ που με περιγέλασε η νεότερη γενιά, Αυτόν που έρχεται μεσ’ απ’ τις οροσειρές του χρόνου, ξεχωρίζω. Αυτόν που άλλος κανείς όε βλέπει, ξεχω­ ρίζω. Κι ανάμεσά σας είμαι εγώ Ο Πρόδρομός του, Κι όπου τυχαίνει ο πόνος, εκεί βρίσκομαι πάντα. Αυτό το ξαναγράψιμο της Αποκάλυψης μέσα από ένα λόγο αποκαλυπτικό, δοξαστικό -έστω και αν το όραμα του Μαγιακόφσκι γειώνει το «θείο δράμα» σε ανθρώπινα μέτρα- μας οδηγεί, καθόλου τυχαία, εκεί ακριβώς όπου η υλιστική ερμηνεία των φαινομένων αρνείται να πατήσει το πόδι της: στην κορύφωση του ιδεαλιστικού ρομαντισμού, σ’ αυτό το ποιητικό σύμπαν του Νίτσε που ήταν αδύνατο να οριστεί ποτέ από τη φιλοσοφική παράδοση του ορθολογισμού. Τι εί­ ναι εκείνο που μοιράζεται, τελικά, ο Μαγιακόφσκι με τον Νίτσε; Πέρα από την ικανότητά του να διακρίνει με μια οξυδέρκεια, σχεδόν ενστι­ κτώδη, είναι αυτή η ψυχοσωματική κίνηση -οι σπάνιες στιγμές όπου η ζωή γίνεται έργο τέχνης και όπου το έργο τέχνης γίνεται ζωή- να ταχθεί αποκλειστικά στην υπόθεση της ναρκοθέτησης του παλιού κόσμου. Γιατί, ίσως, μέσα από τη ναρκοθέτηση και την καταστροφή της δυνα­ στείας του παρελθόντος αποδεσμεύονται εκείνες οι δυνάμεις που αδρανοποιούνταν από τα συναι­ σθηματικά φορτία της προσωπικότητάς του. Δε χρειάζεται να επιμείνουμε στο ότι έχουμε να κά­ νουμε με δυο χαρισματικές ποιητικές οντότητες: ένας φιλόσοφος που αρνείται τις λογικές κατη­ γορίες της Δυτικής σκέψης· ένας ποιητής που έγνοια του είναι να αρνηθεί αυτό που τον «ξέρα­ σε» στις όχθες του 20ού αιώνα, δηλ. την ποιητι­ κή παράδοση του 19ου αιώνα και την ιδεολογία που έφερνε μαζί της. Από αυτή την άποψη ο Μαγιακόφσκι, «ο φωνακλάς Ζαρατούστρα του καιρού μας», ομολογεί το χρέος του προς τον Νί­ τσε και ταυτόχρονα ξεχωρίζει την κληρονομιά που δέχεται να εισπράξει. Το παρακμιακό πα­ ρελθόν είναι εκείνο που χρειάζεται να αποτιναχτεί· η θέληση του ανθρώπου να ορίζει μονάχος τη μοίρα του είναι αυτή που πρέπει να κυριαρ­ χήσει πάνω στην τυφλή, αθέατη, απάνθρωπη χεγκελιανή αιτιοκρατία. Αλλά στο παρελθόν δεν καταχωρείται μόνο η γενιά των Ρώσων συμβολι­

στών που κυριάρχησε ώς τα τέλη του 19ου αιώ­ να· καταχωρείται όλη η μεγάλη κλασική παρά­ δοση, ο Τολστόι, ο Πούσκιν, ο Ντοστογιέφσκι, αυτοί που «εθνικοποιήθηκαν», που «θεωρούνταν μοναδικό ανάγνωσμα», που «θεωρούνταν ατράν­ ταχτη, απόλυτη τέχνη», που «ενταφίαζαν κάθε τι το καινούριο με την μπρούτζινη πλάκα των μνη­ μείων και με την παράδοση των σχολών», κα­ ταγγέλλει Το Πρόγραμμα του ΛΕΦ (1923), με την υπογραφή και. του Μαγιακόφσκι. Κι ακόμα, πιο πέρα: στο παρελθόν καταχωρούνται οι αι­ σθητικές προτιμήσεις εκείνων «που από άγνοια, λόγω της αποκλειστικής ενασχόλησής τους με την πολιτική, επιβάλλουν ως θέληση του λαού τις κληρονομημένες από τις προγιαγιάδες τους παραδόσεις» ή αυτών «που αντικαθιστούν την αναπόφευκτη δικτατορία του γούστου με το σύν­ θημα μιας τέχνης πρωτογενώς και στοιχειωδώς κατανοητής: σύνθημα που θυμίζει Συντακτική Συνέλευση». Αν η αιρετική στάση των φουτουριστών έφτα­ νε συχνά ώς την υπερβολή, αυτό συνέβαινε, ανά­ μεσα στα άλλα, γιατί πίστευαν ότι ο ανελέητος φωτισμός κάθε ασχήμιας ή η διακωμώδηση ενεργούσαν καταλυτικά στη διαμόρφωση της αν­ θρώπινης συνείδησης. Αυτό που ονομάστηκε εκκεντρικότητα του Μαγιακόφσκι, του Χλέμπνικοβ, της Γκοντσάροβα δεν ήταν στην πραγματι­ κότητα άλλο από «το χαστούκι στο πρόσωπο του κοινού γούστου» και μάλιστα ως καθημερινή πρακτική που ήθελε να περιγελάσει τις συμβατι­ κές αρχές και αξίες. Τα αυτοσχέδια «δρώμενα» που στήνονται σε δημόσιους χώρους, οι απαγγε­ λίες σατιρικών ποιημάτων που διανθίζονταν με βωμολοχίες, είναι οι μακρινές συγγένειες των φουτουριστών με τον Ραμπελέ. Οι προκλήσεις απέναντι στο πλήθος -που επαναλήφθηκαν μερι­ κά χρόνια αργότερα από τις ομάδες του Νταντάείναι, σε μεγέθυνση, αυτές οι ίδιες οι κινήσεις του Μαγιακόφσκι, όπως μνημονεύονται από τον Β. Σκλόβσκι, σπασμωδικές, άγαρμπες αλλά και γεμάτες από μια επιθετική ενέργεια, προκλητι­ κές. Μοιάζουν με κινήσεις εμβόλων μηχανής, με το ρυθμό μιας ζωής που έχει χάσει την προηγούμενή της δυνατότητα για περίσκεψη και ρεμβα­ σμό. 'Αλλωστε τι είναι αυτό που κυρίως αφο­ μοίωσαν οι φουτουριστές, θεωρώντας το πρω­ ταρχικό, ως αισθητική άποψη και ως στοιχείο καλλιτεχνικής έκφρασης; Τίποτ’ άλλο από το ότι η ζωή παρουσιάζεται ως συσσώρευση ασύνδετων μεταξύ τους εικόνων, ασυνεχών στιγμών, που για να βρουν το εσωτερικό τους νόημα και δε­ σμό, μέσω της τέχνης, θα πρέπει να μιμηθούν την ενοποιό αρχή της μηχανής, το ρυθμό όπου υπα­ κούει η ζωή μιας σύγχρονης πόλης. Σε μια εποχή όπου τα κοινωνικά ήθη και τα αισθητικά κριτή­ ρια ανατρέπονταν ραγδαία, ο φουτουρισμός εί­ ναι το πρώτο καλλιτεχνικό κίνημα που βλέπει

αφιερωμα/23

την τεχνολογία σαν μια κίνηση προς τα μπρος. «Αντί να γράφεις για την τρυφερότητα του έρω­ τα», προτείνει ο Μαγιακόφσκι στο Πώς Φτιά­ χνονται οι Στίχοι; «πάρε το λεωφορείο αρ. 7 από την Πλατεία Λουμπιάνσκι προς την Πλατεία Νόγκιν. Τα φοβερά τραντάγματα θα χρησιμέ­ ψουν για να σου προβάλλουν, περισσότερο από κάθε τι άλλο, τη χάρη μιας μετασχηματιζόμενης διαρκώς ζωής.» Αυτή η αποσπασματικότητα θα σφραγίσει το λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό έργο μιας ολόκλη­ ρης γενιάς. Είναι οι ξαφνικές ασυνέχειες που αποσβολώνουν τη συνηθισμένη σε ακαδημαϊκά πρότυπα αισθητική μας αντίληψη. Είναι η προ­ βολή των επιμέρους στοιχείων της εικαστικής σύνθεσης, όπως, για παράδειγμα, σε έργα του Κ. Μάλεβιτς, της Ν. Γκοντσάροβα ή του ΕλΛισίτσκι· η προβολή των λέξεων και των σύντο­ μων ελλειπτικών φράσεων, όπως, για παράδειγ­ μα, σε κείμενα του Κρούτσονιχ, του Καμένσκι, του Ζαμιάτιν, ή, ακόμα, στην Ιεροτελεστία της Ανοίξεως του Στραβίνσκι, όπου οι μουσικοί φθόγγοι διεκδικούν την αυτονομία τους μέσα στο μουσικό σύνολο. Μ’ αυτή την έννοια υπάρ­ χει άμεση αντιστοιχία και σχέση μεταξύ του έρ­ γου τέχνης, όπου ενσωματώνονται, αισθητοποιη­ μένες, οι εμπειρίες από τον κοινωνικό περίγυρο, και των επιτευγμάτων της τεχνολογίας που, με τη σειρά τους, δημιουργούν ρήγματα στις παρα­ δοσιακές σχέσεις ζωής. Οπωσδήποτε ο φουτου­ ρισμός, κατά τα πρώτα χρόνια της παρουσίας του στη Ρωσία, δεν έχασε ούτε στιγμή τον προ­ σανατολισμό του (το να κατακτήσει δηλαδή ο άνθρωπος το χρόνο και το χώρο) αλλά ούτε και αλλοιώθηκε ο βασικά ανθρωποκεντρικός του χα­ ρακτήρας (όχι υποδούλωση στη μηχανή, αλλά κατάκτηση του παλιού νιτσεϊκού οράματος, όπου ο άνθρωπος δαμάζει όλες τις δυνάμεις που

έμοιαζαν ανίκητες). Αλλωστε εκείνο που συνετέλεσε στη σύζευξη των φουτουριστών με τους επαναστάτες μπολσεβίκους ήταν ακριβώς το ότι οι πρώτοι έβλεπαν στους δεύτερους την αιρετι­ κή, ανατρεπτική δύναμη που μπορούσε να αλλά­ ξει το μέλλον μιας κοινωνίας καθυστερημένης από κάθε άποψη σε σχέση με τις υπόλοιπες κοι­ νωνίες της Ευρώπης, διαμορφώνοντας με την πρακτική τους συνειδήσεις ενός νέου κόσμου και ενός νέου ανθρώπου, του σοσιαλιστικού, καταστρέφοντας ταυτόχρονα τον προηγούμενο εκ βά­ θρων. Η διαμόρφωση, λ.χ., ενός άλλου λεξιλό­ γιου για την ποίηση, αντλημένου από την ομιλία των λαϊκών στρωμάτων, δεν φανερώνει μόνο την πρόθεση των φουτουριστών να ανανεώσουν τις συντακτικές φόρμες της λογοτεχνίας· φανερώνει εξίσου τη δραστική μετατόπιση της γλωσσικής ύλης και του κυρίαρχου ύφους. Η διάλεκτος του λογοτέχνη γειώνεται στο βαθμό που οι νέοι ρυθ­ μοί της ποίησης, π.χ., δανείζονται υφολογικά στοιχεία από την αμεσότητα των διαλέκτων που συνέρευσαν στις πόλεις από κάθε γωνιά της χώ­ ρας. «Η Επανάσταση», λέει ο Μαγιακόφσκι στο Πώς Φτιάχνονται οι Στίχοι; «έσπρωξε στους δρόμους την τραχιά ομιλία των μαζών. Το ιδίω­ μα των φτωχογειτονιών κύλησε στις κεντρικές λεωφόρους. Οι εξασθενημένες υπο-γλώσσες της διανόησης, με τις ευνουχισμένες λέξεις «ιδεώ­ δες», «αρχές δικαίου», «το υπερβατικό πρόσωπο του Χριστού και του Αντίχριστου»- όλες αυτές οι εκφράσεις, που σιγομουρμουρίζονταν Α α εστιατόρια, ποδοπατήθηκαν. Υπάρχει ένα και­ νούριο γλωσσικό στοιχείο. Πώς μπορεί κανείς να μεταποιήσει αυτό το στοιχείο σε ποιητικό; Πώς γίνεται να μετατρέψουμε την ομιλούμενη γλώσσα σε ποίηση και πώς από την ομιλούμενη γλώσσα παράγεται ποίηση;»

24/αψιερωμα ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ' Β λα ντιμίρ Μ αγια κόφ σ κι

$

Β.ΙΛΕΝΙΝΙ

Ο ποιητής γράφει στα Απομνημονεύματά του: «...Πολύ το ’χα φοβηθεί αυτό το έργο. Γιατί είναι πολύ εύκολο να γλυστρήσεις στην απλή πολιτική έκθεση. Η συμπεριφορά του εργατικού ακροατήριου με γέμισε χαρά. Και μου στέριωσε την πίστη ότι το έργο αυτό είναι χρήσιμο.» Το ίδιο χρήσιμο, μεγαλόπνοο σε σύλληψη και εκτέλεση, είναι ακόμη και σήμε­ ρα ύστερα από 60 περίπου χρόνια. Το ίδιο επίκαιρο.

Εκδόσεις ^>ΠΙ Ζωοδόχου Πηγής 16 106 81 Αθήνα. Τηλ. 3640 713

Κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί τ ο 2 4 ο τεόχο<

Διλήμματα διαλεκτικής από κάποιον που με το πρώτο μανιφέστο του πρόσταζε τους ανθρώ­ πους για «την κατ’ όγκο αύξηση του ποιητικού λεξιλογίου με αυθαίρετες και παραγωγές λέ­ ξεις». Βλέποντας, πάντως, από μια απόσταση χρό­ νου αυτή τη σύζευξη τέχνης και πολιτικής, του­ λάχιστον στις πιο ευτυχισμένες στιγμές της, ανα­ γνωρίζουμε -διαβάζοντας τις μπροσούρες του Λεφ ή της Προλετκούλτ και αντικρίζοντας τις προπαγανδιστικές αφίσες του Β. Λέμπεντεφ ή του Α. Ράντακοφ, με τις πρωτοποριακές για την εποχή εκείνη τεχνικές -τη βαθιά αλληλεπίδραση που άσκησαν η μια στην άλλη. Πόση αυταπάτη υπήρχε άραγε από τη μια μεριά και πόσος υπο­ λογισμός από την άλλη; Σίγουρα ο φουτουρισμός του Μαγιακόφσκι, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1920, δεν είναι ο ίδιος με εκείνον του 1910. Άραγε το 1929, ένα χρόνο πριν από την αυτο­ κτονία του Μαγιακόφσκι, θα επαναλάμβανε ο Τρότσκι, από την εξορία του τώρα, τις κρίσεις του 1924 στη Λογοτεχνία και Επανάσταση·, Ό τι στην υπερτονισμένη από τους φουτουριστές άρ­ νηση του παρελθόντος κατοικεί περισσότερο ένας καλλιτεχνικός μηδενισμός παρά μια προλε­ ταριακή επαναστατικότητα; Μέσα σε μια δεκαε­ τία όλες αυτές οι έννοιες -«επανάσταση», «προ­ λεταριάτο», «διεθνισμός»- θα γνώριζαν τις πιο βαθιές μεταλλάξεις ως προς τη σημασία τους. Ήταν η εθνική παράδοση, αυτή που είχε αντι­ καταστήσει τη διεθνιστική πρωτοπορία- το κα­ θεστώς, αυτό που απονεύρωσε το γούστο και μνημείωσε την «ορθοφροσύνη» των χθεσινών επαναστατών. Ποια σχέση είχε ο αρκετά ορθο­ λογικός κονστρουκτιβισμός του ύστερου Μαγιακόφσκι, με την προκλητική ασέβεια για τις φθαρμένες αξίες της λογοτεχνίας και της τέχνης, που διοχετευόταν στα μανιφέστα του 1912 και του 1914; Κόπωση ή τάση για συμβιβασμό; Δεν ήταν λίγοι οι συστασιώτες του κυβο-φουτουρισμού και του Μαγιακόφσκι που κρίθηκαν πολύ αναρχικοί για να εναρμονιστεί η τέχνη τους στα αισθητικά πλαίσια ενός σοσιαλισμού με ρυτιδω­ μένο ήδη πρόσωπο. Μπουρλιούκ, Χλέμπνικοβ, Κρούτσονιχ. Ίσως δεν είχε άδικο ο Τρότσκι όταν υποστήριζε, στο Λογοτεχνία και Επανά­ σταση, ότι στη βάση του ο φουτουρισμός ήταν μια έκφραση των καινούριων αναζητήσεων και ζυμώσεων, της προεπαναστατικής όμως Ρωσίας. Μήπως, άλλωστε, δεν αποτελεί ειρωνεία το ότι ο Μαγιακόφσκι -αυτός που κατηγορήθηκε ως μι­ κροαστός ατομιστής και αναρχικός- θεωρήθηκε πρότυπο για τους νέους ποιητές πέντε χρόνια με­ τά το θάνατό του. Την ίδια εκείνη χρονιά (1935) που ο Γκόρκι όρισε τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό ως μόνη αποδεκτή σχολή για τη δημιουργία προ­ λεταριακής τέχνης!

αφιερωμα/25

Κωστής Μοσκώφ

Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι Ο ποιητής του έρωτα και της επανάστασης Η ποίηση, ερωτική χρήση της λέξης, ενσωματώνει στον Λόγο, τη σάρκα τον αν­ θρώπου, τις αισθήσεις. Όπως ο έρωτας, η ποίηση είναι έτσι μια Πράξη τραγική. Τα όριά της είναι τα όρια τον δερμάτινου χιτώνα μας, τον μοναχικού Εγώ μας στην πάλη τον μέσα από τον Λόγο του να γίνει το Εμείς εγκολπώνοντας το Άλλο. Τα όρια της ποίησης είναι συνάρτηση των ορίων της Πράξης μας, στη διαλεκτική της με τον Λόγο μας, να ενοποιήσει τη θρυμματισμένη ύλη τον κόσμον, τα όρια τον προσώπου μας, να ενσαρκώσει γύρω από τους πόθους μας, γύρω από τους καημούς μας την απρόσωπη διαλεκτική τον κόσμου. ΠΟΙΗΣΗ λοιπόν είναι ερωτική, η ποίηση είναι τραγική. Τα όρια της, όρια του έρωτα στον Λόγο, είναι και τα όρια της ιστορίας στον Λόγο, τα όρια της κίνησης της κοινωνίας στον Λόγο. Για να θυμηθούμε τον Kitamori, όλη η ιστορία είναι η στιγμή ανάμεσα στο «Σ’ αγαπώ», στο «Κύριε εκέκραξα» και στη Σιωπή που ακο­ λουθεί, στην αδυναμία του ανθρώπου να πραγ­ ματοποιηθεί, μετουσιώνοντας το μοναχικό Εγώ του στο Εμείς του κόσμου. Όλη η ζωή μας είναι η επιτυχία μας και η αποτυχία μας να υπερβούμε την Πείνα και τη Δίψα μας για το όλο σώμα μας, το όλο Άλλο - η επιτυχία μας και η αποτυχία μας να πραγματοποιήσουμε την ερωτική συνάντηση της κάθε μας στιγμής με το Καθόλου. Η ποίηση πασχίζει να υπερβεί βέβαια τον εαυ­ τό της, πασχίζει να ανατρέψει την απρόσωπη διαλεκτική, αγωνίζεται να μεγαλύνει τον άνθρω­ πο, ενσωματώνοντας μέσα από τον Λόγο εντός του την ύλη του κόσμου - σαν μια από τις πα­ ράλληλες οδούς της κοινωνικής πρακτικής, της ανάπτυξης δηλαδή του όλου σώματος του κό­ σμου. Αγωνίζεται να εκτείνει μέσα από το όρα­ μα εκκαθολίκευσης του είναι μας την πραγματι­ κότητα του κόσμου, κινητοποιώντας το σώμα μας, ταξιδεύοντάς το μέσα από τη διαλεκτική Πράξης και Λόγου ώς τα έσχατα όρια των καϋμών του ανθρώπου, μέσα από τη διαλεκτική της τραγωδίας του κόσμου. Η ποίηση είναι ο τρόπος της ερωτικής Πράξης μέσα από τον Λόγο.

Η

ΒΛΑΔΙΜΗΡΟΣ ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ είναι ποιητής, άρα επαναστάτης, άρα και ερωτι­ κός το ίδιο, όπως ποιητής, επαναστάτης και ερωτικός είναι και ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Γιατί το μέσα και το έξω σώμα μας, το «Εγώ μας για το Εγώ μας» και το «Εγώ μας ως προς τον Άλλο», είναι μια διαλεκτική ενότητα. Ο ανθρώ­ πινος χώρος είναι ο όλος χώρος όπου κινείται, όπου υπάρχει ο Άλλος, δίνοντας έτσι στο Εγώ μας τη δυνατότητα να εξέλθει από το Εγώ του, να καταλύσει τη μοναξιά του έχοντας αγαπήσει. Η κοινωνική συνείδηση δεν είναι η συνείδηση του Εμείς - είναι η συνείδηση της διαλεκτικής του Εγώ με το Εμείς. Είναι η βίωση της Πράξης ως γεύσης, ως αφής του Άλλου, η αισθητοποίηση του πόθου μας για τον Άλλο, όπως μέσα από την προέλαση της ιστορίας. Η ιστορία αυτή συ­ νειδητοποιείται από τον άνθρωπο σε μια διαδι­ κασία αργόσυρτη που μετουσιώνει -μέσα στον Καιρό- την αίσθηση σε αυτογνωσία. Ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, κορυφαίος ποιητής της οκτωβριανής επανάστασης, -αυτής της πιο μεγάλης ερωτικής Πράξης μες στην ιστο­ ρία- είναι ο πρώτος ερωτικός αυτής της μέγιστης ανθρώπινης στιγμής, είναι εκείνος που. όσο κα­ νείς άλλος ώς τότε, αποκάλυψε την Ποίηση ως Ερωτικό Λόγο -ερωτικό Λόγο προς ένα Εμείς που αγωνίζεται να μάθει πώς να αγαπήσει αλλά δεν ξέρει το πώς ακόμα.

Ο

26/αφιερωμα Πώς συναντά ο ποιητής και πώς υπερβαίνει τα όρια του Καιρού, αυτά τα όρια της ιστορίας; Η Επανάσταση είναι προϊόν της κοινωνικής πάλης, προϊόν του αγώνα των πλατύτερων μα­ ζών. Διοργανωτής της είναι όμως μια πρωτοπο­ ρία -αυτή των συμπαντικά ερωτικών που κι­ νούνται μέσα από τους νόμους ανάπτυξης της ιστορίας. Οι πλατιές μάζες της γύρω του Ρωσίας δεν ξέ­ ρουν άκόμα το πώς να ερωτευτούν, πώς να επα­ ναστατήσουν. Οι αργόσυρτες δομές των αιώνων υπερισχύουν, μέσα στα όρια μιας ζωής, πάνω στην Πράξη. Η ποίηση του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι συγκεφαλαιώνεται μέσα σε αυτό τον πυ­ ροβολισμό της αυτοκτονίας του -σαν απελπισμέ­ νη ερωτική κραυγή που αντηχεί μέσα στο Σύμπαν και όπου το Ναι του 'Αλλου, σκεπασμένο από τις αλλοτριώσεις, σκοντάφτει στους αιώνες. Ο.ποιητής της Επανάστασης βιώνει έτσι, επώδυνα και αναστάσιμα μαζί, τη διπλή μοναξιά της πρωτοπορίας -τα όρια λοιπόν του έρωτα, τα όρια της ιστορίας... ΑΝΙΧΝΕΥΕΙ να βρει τους τρόπους που ο έρω­ τας -του ενός και των συνόλων- υπερβαίνει τον χρόνο Καιρό, ψάχνει το πώς ο έρωτας μπορεί να γίνει η πραγματικότητα της κάθε στιγμής του αν­ θρώπου, γυρεύει μαζί με τον σύγχρονό του Γκόρκι «πώς μέσα στον καινούριο κόσμο που οικοδομείται θα αισθητοποιείται, θα παράγεται από τον άνθρωπο και όχι από τις αλλοτριωτικές δομές της παρωχημένης κοινωνίας και της φύ­ σης, η κάθε στιγμή του ανθρώπου»... Γυρεύει το πώς ο έρωτας μπορεί να υπερβεί τα όρια της

j a

J I__ A

ιστορίας, να εκτείνει τα όρια του ανθρώπου. Η ζωή του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι είναι -όπως και η ποιητική του- η πορεία του, η πάλη του ενάντια στις αλλοτριωτικές αντιθέσεις που συγ­ κροτούν τις δομές της φύσης και της κοινωνίας, αντιθέσεις που παρεμποδίζουν τον εξανθρωπι­ σμό της ύλης γύρω του ή εντός του. Από τα χρόνια της εφηβείας του ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι γυρεύει να ενεργοποιήσει ώς τα έσχατα όρια της τη ζωή, ψάχνει έτσι να κάνει μεγάλη ποίηση τη ζωή. Ανιχνεύει με τόλμη, γνω­ ρίζει συνέχεια - για να υπερβεί. Φουτουριστής από την εφηβεία του θα μείνει έτσι ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Βασικός του στόχος εί­ ναι ωστόσο όχι η αναζήτηση μιας καινούριας επαναστατικής μορφής -όπως είναι ο στόχος των φουτουριστών- αλλά η αναζήτηση ενός Εγώ, μεγαλυμένου από την Πράξη του, ενός Εγώ που υπερβαίνει τον μοναχικό εαυτό του για να μετουσιωθεί στο Εμείς.

Να στέκεσαι σταθερά πάνω στο βράχο της λέ­ ξης Εμείς, σε μια θάλασσα από σφυρίγματα και αγανάκτηση, θα διακηρύξει. Από τον φουτουρισμό κρατά την αγωνία για την καινούρια μορφή, βλέποντας ωστόσο διαλε­ κτικά αυτή την αναζήτηση, μοιράζοντας στα ίσα τον τόνο ανάμεσα στη μορφή και στο περιεχόμε­ νο. Βλέπει τις καινούριες μορφές που κατοικήσαν τον κόσμο μας -βλέπει πώς καινούρια σχή­ ματα γίνονται δυνατά, αλλά τα βλέπει ως τις μορφές που πηγάζουν από τον πόθο των καινού­ ριων περιεχομένων, τα βλέπει ως συνάρτηση της επιθυμίας του καινούριου περιεχομένου της ζωής που ωθείται από τη διαλεκτική τού να βρει την καινούρια μορφή του...

«Τα τηλέφωνα, τα αεροπλάνα, οι ταχείες αμα­ ξοστοιχίες, τα ασανσέρ, οι μηχανές, τα πεζοδρό­ μια, οι υψικάμινοι, οι τσιμεντένιες μάζες των κτηρίων, ο ιδρώτας και η καπνιά -να τα συνθε­ τικά της ομορφιάς μέσα στην καινούρια φύση, τις πολιτείες. Η ποίηση του φουτουρισμού είναι η ποίηση του σημερινού κόσμου, κόσμου της πό­ λης. Η πόλη πλουτίζει την εμπειρία μας και τη φαντασία μας με καινούρια στοιχεία που οι ποιητές του παρελθόντος αγνοούσαν», θα πει στα 1912, στη «Διακήρυξη των Φουτουριστών», τη γνωστή -με τον τίτλο που της έδωσαν οι ίδιοιως «Χαστούκι στο Γούστο του Κοινού». ...«Παραχωρήστε τους κλασικούς στα σχολειά για μελέτη, η επανάσταση του περιεχομένου εί­ ναι ακατανόητη δίχως την επανάσταση της μορ­ φής» θα επαναλάβει στα 1918.

Ζητά από τους ζωγράφους «να μετατρέψουν σε πολύχρωμα ουράνια τόξα τη σκόνη των πό­ λεων», από τους μουσικούς να δραστηριοποιη­ θούν ώστε τα «κύματα των ωκεανών να κρούωνται ως χορδές τεντωμένες ανάμεσα στις ηπεί­ ρους» -νέα μουσική του κόσμου... ενώ «από τις κορφές θα ηχεί βροντερή η φωνή των ηφαι­ στείων που έγιναν φλάουτα»... ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ πραγ­ ματοποιείται τόσο σαν τελικό προϊόν μιας σειράς διεργασιών που συγκλονίζουν τη ρωσική κοινωνία από τα τέλη ήδη του 19ου αιώνα, όσο και σαν το προϊόν του παγκόσμιου κινήματος της εργατικής τάξης -σ ’ αυτόν «τον πιο αδύναμο κρίκο της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας» που ήταν η Αυτοκρατορία των Τσάρων. Οι παλαιότερες και οι νεότερες ιδέες της προηγμένης Ευρώπης ει­ σβάλλουν με πάταγο στη Ρωσία την ίδια ακριβώς εποχή που ο παραδομένος Λόγος της αναγεννιέ­

Η

αψιερωμα/27 ται, γυρεύοντας να συνδυάσει την ερωτική υφή του με τον καινούριο άνθρωπο της επανάστα­ σης. Η Επανάσταση ωστόσο βιάζεται, ανυπόμο­ νη ωθεί την ιστορία να υπερβεί -μέσα από τη θέ­ ληση μιας δυναμικής πρωτοπορίας- τον εαυτό της. Στην πολιτιστική πρακτική, στην αισθητική της Επανάστασης, οι εσωτερικές αντιφάσεις του ρωσικού κόσμου διατυπώνονται σε δύο ρεύματα -το Προλετκούλτ και το Λιέφ. Το Προλετκούλτ «αντικαθρεφτίζει με τον πιο άμεσο τρόπο το αδιαμόρφωτο ακόμα και απαίδευτο γούστο των μαζών, που μόλις βγαίνουν από την καθυστέρη­ ση αιώνων. Εκφράζει τις κλίσεις των μαζών που ήταν προς το απλοϊκό λαϊκό ελαφρό τραγούδι, τον φωτογραφικό ρεαλισμό, τον μελοδραματικό μανιχαϊσμό -την ασπρόμαυρη στάση- μιας αι­ σθητικής που περιορίζεται να επενδύει ένα πολι­ τικοποιημένο περιεχόμενο με τις πιο απλές δυνα­ τόν και γνωστές μορφές». Για καιρό, οι πλατύτε­ ρες μάζες, φορτωμένες μια αισθητική όχι παρα­ δοσιακή αλλά μικροαστική, δείξαν την εχθρότη­ τά τους προς κάθε προσπάθεια νεοτεριστική και τολμηρή, που πάει να συνδυάσει το καινούριο περιεχόμενο με μια καινούρια μορφή. Το Λιέφ αντίθετα, αντιμετωπίζει δυναμικά αυτόν τον αισθητικό κονφορμισμό των πλατιών μαζών που για αιώνες είχαν αποστερηθεί την επαφή με το καινούριο στην τέχνη. Ενάντια στην απλοϊκότητα της Προλετκούλτ που ζήταγε την ολική υποταγή στο γούστο των μαζών - ιδωμένο έτσι μεταφυσικά, σαν μια πραγματικότητα δίχως κίνηση, δίχως ιστορία - ο Μαγιακόφσκι υπερα­ σπίζει την πρωτοποριακή αισθητική που ζητά από το κοινό μια νοητική και αισθητική προσ­ πάθεια, μια επαναστατική μετουσίωση της αι­ σθητικής στάσης τους ανάλογη με την επαναστα­ τική μετουσίωση της πολιτικής τους στάσης. «Η πρωτοποριακή τέχνη είναι αρχικά για λί­ γους δεν είναι ωστόσο καθόλου άχρηστη», θα πει ο Μαγιακόφσκι. «Η πρωτοποριακή τέχνη εί­ ναι ο σπόρος για μια αυριανή επαναστατική αι­ σθητική των μαζών»... και φέρνει ως παράδειγ­ μα τους στίχους του Χλέμπνικωφ, «κατανοητούς αρχικά μόνο από τον ολιγάριθμο κύκλο των φουτουριστών, που ωστόσο, μέσα σε δύο δεκαε­ τίες, αγαπηθήκαν-τόσο από τις μάζες ώστε η ίδια η Σοβιετική Ακαδημία τους ανακήρυξε κλασι­ κούς». «Η νέα τέχνη δεν είναι για τις μάζες τη στιγμή της γέννησής της -γίνεται όμως τέχνη των πλατύτερων μαζών σαν αποτέλεσμα μιας σω­ ρείας προσπαθειών. Η υψηλή ποιότητα αναγκα­ στικά προτρέχει των γεγονότων»... Δένοντας το επικό με το λυρικό, κατανοώντας τη βαθιά διασύνδεση του έρωτα και της επανά­ στασης, ο Μαγιακόφσκι εγκαταλείπει μετά το 1929 τον φορμαλισμό των φουτουριστών, κρα­ τώντας τα θετϊκά του: την απελευθέρωση, την αυτονομία της λέξης. Το πλατύ κοινό κερδίζε-

Ό σιπ Μπρικ, πρωτεργάτης τον περιοδικού ΛΕΦ

ται, ο υπουργός Παιδείας, Λουνατσάρσκι, εν­ θουσιάζεται, οι αστοί όμως και οι φορμαλιστές -κρυφοί αστοί- κατηγορούν τον Μαγιακόφσκι για προδότη. «Η ποίηση και η επανάσταση συγχέονται εντός μου» θα πει ωστόσο ο ποιητής. Οι μικροαστοί που επικαλούνται ή διεισδύουν στην Επανάσταση (αγνοώντας τον Λένιν που τε­ λειώνει ένα από τα βασικά έργα του, το Τι να κάνουμε) κάνοντας έκκληση για πιο πολύ όνει­ ρο, για μεγαλύτερη φαντασία στην καθημερινή επαναστατική πρακτική, κατηγορούν ακόμα τον Μαγιακόφσκι «πως με τις ουτοπίες του από χαρ­ τί, δεν δίνει στον κόσμο την επαναστατική εικό­ να του μέλλονΐός του». Αλλά και οι επαναστατημένες μάζες δεν κατα­ νοούν κάποτε την ίδια τους την πρωτοπορία: «Αν ο προλετάριος δεν ενστερνίζεται τον αγώ­ να της πρωτοπορίας, αυτό γίνεται μόνο γιατί στερείται μόρφωσης -πρέπει λοιπόν να μορφω­ θεί. Καμιά φορά η θρασύτητα του αμόρφωτου κοινού με ξαφνιάζει»- λέει τον Απρίλη του 1930, πληγωμένος στο πιο ευαίσθητο σημείο του, την ανάγκη του για αγάπη. «Βγαίνοντας από τις διαλέξεις, μου συχνά ένι­ ωθα στο μέτωπο τις νοητές φτυσιές των αντιπά­ λων. Ανάμεσα στο κοινό βρίσκονται πάντοτε ηλίθιοι να μου πούνε “Μαγιακόφσκι όλοι οι κα-

28/αφιερωμα λοί ποιητές, λέει η ιστορία, αυτοκτονήσανε. Εσύ πότε;” Αν κάτι τέτοιο συνεχίσει να γίνεται συ­ χνά, θα αναγκαστώ κάποτε να τους ικανοποιή­ σω» θα πει ο Μαγιακόφσκι. «Η εγκαθίδρυση μιας ζωής ενορχηστρωμένης από τον ρυθμό του έρωτα» - (Είμαι όλος μια καρδιά πανταχού παρούσα)- να τι περιμένει από την επανάσταση ο Μαγιακόφσκι. Ο παλιός κόσμος είναι κυρίως ένας ανέραστος κόσμος, ένας κόσμος μικρόκαρδος, δίχως αγάπη. Και ο νέος κόσμος για να ολοκληρωθεί πρέπει να εξο­ βελίσει από εντός του, όχι μόνο την ταξική εκμε­ τάλλευση, αλλά τον μικρόκαρδο, ανέραστο άν­ θρωπο που συχνά αναπαράγεται μέσα του από τις επιδράσεις του παρελθόντος.

«ΠΑΛΕΥΩ καθημερινά ενάντια στη γραφειο­ κρατία, στη μικροψυχιά, στους χαρτογιακάδες, στη βλακεία... λίγα χρόνια πριν ο διευθυντής των κρατικών εκδόσεων μου πέταξε στα μούτρα: “είμαι περήφανος που δεν άφησα να εκδοθεί αυ­ τή η βρωμιά, το Μυστήριο-Μπούφο”», θα πει στα 1930 ο Μαγιακόφσκι. Στην πάλη του αυτή άλλοι πρωτοπόροι Σοβιε­ τικοί του παραστάθηκαν. Αν ο Λένιν έλεγε στην Κλάρα Ζέτκιν: «παραγέρασα φαίνεται, αυτόν τον Μαγιακόφσκι δεν τον καταλαβαίνω», ο Λουνατσάρσκι -Υπουργός Παιδείας- δεν έπαψε ποτέ να υποστηρίζει με θαυμασμό τον ποιητή. Ο ίδιος ο Λένιν άλλωστε, επαινώντας την ποίηση του Μαγιακόφσκι στα κομμάτια του ενάντια στη γραφειοκρατία, θα βοηθήσει να αποδυναμωθούν οι εχθροί του -και η μικροαστική αισθητική της μεγάλης μάζας των διανοουμένων της επανάστα­ σης. Η μοναξιά που νιώθει ο ποιητής ως διπλά πρωτοπόρος στην πολιτική και αισθητική επάνάσταση, θα υποχωρήσει κάπως, καθώς όλο και περισσότεροι κομμουνιστές θα τον ακολουθούνε· ωστόσο δεν θα συρρικνωθεί τόσο ώστε να απο­ τρέψει τη μεγάλη τελική χειρονομία του ποιητή. Η αυτοκτονία του θα θελήσει να είναι η διαμαρ­ τυρία του ενάντια στις επιβιώσεις της μικροαστι­ κής συνείδησης, στη διαχρονικά μικρόψυχη στά­ ση κάποιας μικροαστικής στη νοοτροπία, έστω και αν κάποτε στα πολιτικά επαναστατημένης διανόησης, στο λαϊκισμό που είναι ακόμα κυ­ ρίαρχος στη στάση των κομματικών διανοουμέ­ νων. Τη στάση του αυτή θα την έχει εκφράσει έτσι στο «Ξελασπώστε το μέλλον».

...από τους ουρανούς της ποίησης εφορμώ προς τον κομμουνισμόχωρίς αυτόν για μένα δεν υπάρχει έρωτας... το μέλλον δεν θά ’ρθει μόνο του αν μεις δεν πάρουμε τα μέτρα μας ο σοσιαλισμός δεν βρίσκεται στη γη μονάχα μες στον ιδρώτα των εργοστασίων αλλά στο σπίτι μας μέσα στο τραπέζι στις σχέσεις στην οικογένεια στις συνήθειες ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ είναι ένας από τους με­ γάλους Άγιους της ρώσικης ψυχής -γεννη­ μένος μέσα από την πείνα και τη δίψα για ολο­ κλήρωση, για απελευθέρωση, που στον ρωσικό Λόγο εκφράζεται με τη «νηφάλια μέθη», αυτή την επικεντρωμένη στον έρωτα του Εμείς, αί­ σθηση μιας ζωής απελευθερωμένης, «αναστημέ­ νης». Αίσθημα που, στον σλαβικό κόσμο, δίνει την έμφαση λιγότερο στη νηφαλιότητα και πε­ ρισσότερο στη μέθη, στον μανιακό έρωτα του παντός. Ο Μαγιακόφσκι χρησιμοποιεί συχνά χωρία του Ντοστογιέφσκι -όταν ξεπέρασε την εφηβική του πολεμική ενάντια στους κλασικούςμετά τα 1920, αυτός έγινε ο πιο αγαπημένος του συγγραφέας. Όπω ς θα πει η συντρόφισσά του Λίλη Μπρικ, ο Μαγιακόφσκι είχε με τον Ντοστογιέφσκι μια συγγένεια που θα εκφραστεί συχνά στο έργο του. Στο ποίημά του «Γι’ αυτό» ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι βλέπει τον εαυτό του στη θέση του κεντρικού ήρωα του Εγκλήματος και Τιμωρία του Ντοστογιέφσκι, του Ρασκόλνικωφ:

Ο

Να έτσι κι ο Ρασκόλνικωφ αφού σκότωσε ήρθε να χτυπήσει το κουδούνι... λέει. Και ο ίδιος ο τίτλος άλλωστε του κορυφαί­ ου ίσως αυτού από τα ποιήματά του, προέρχε­ ται, όπως φαίνεται, και από τα κατάλοιπα του ποιητή από το ίδιο έργο του Ντοστογιέφσκι. Το βασικό όραμά τους είναι κοινό, η πείνα και η δίψα τους για το Όλο Σώμα του ανθρώπου, ο απεγνωσμένος τους έρωτας του παντός, η συν»·

αφιερωμα/29 χής πάλη να συναντήσουν τον Άλλο -που παρα­ μένει συχνά κρυμμένος στη Σιωπή: Ο Ρασκόλνικωφ, ο κύριος ήρωας του ντοστογιεφσκικού έρ­ γου, ο άνθρωπος που ψάχνει να βρει τον εαυτό του ανακαλύπτοντάς τον στο σιωπηλό Εμείς, ο άνθρωπος που ανιχνεύει την ατομική και την συλλογική ύπαρξή του, ακροβατώντας στα χείλη της συμπαντικής αβύσσου, ακολουθεί τον Μαγιακόφσκι παντού, είναι η συνείδηση του πριν σώματός του. Βέβαια μέσα στην καινούρια επο­ χή το κοινό όραμα δεν μένει φυλακισμένο στον μέσα άνθρωπο, διαλέγεται με την Πράξη του κό­ σμου, παίρνει μέρος, είναι στοιχείο της Επανά­ στασης. Νάτος νάτος ακουμπισμένος στο παραπέτο του γεφυριού. είναι και η ανάποδη μεριά του τσεκουριού Το διαρκές άλλωστε παράπονο αυτού του γεν­ ναίου, στην έκκληση προς τον θεό, στους Καραμαζώφ: «κάνε με ν’ αγαπήσω βαθιά... εδώ και τώρα... Αγαπώ και δεν μπορώ δίχως την αγά­ πη...» ηχεί στον Μαγιακόφσκι, παρόμοια: «Δεν έζησα ώς το τέλος όλα τα επίγεια, δεν γνώρισα όλη την αγάπη που υπάρχει στη γη». Το βασικό βίωμα είναι κοινό στον Ντοστογιέφσκι και στον Μαγιακόφσκι, το «Εγώ, μονά­ χα εγώ, είμαι ένοχος που δεν αγαπάω, δεν μπο­ ρώ να απελευθερώσω όλους»... θα πει ο Ντοστογιέφσκι.

τους δυστυχισμένους, όλους όσους ζούσαν δίχως χαρά, δίχως αγάπη, δίχως έρωτα. Η Λίλη Μπρικ πάλι, στα Απομνημονεύματά της λέει πως ο Μαγιακόφσκι πονούσε για τους ανθρώπους, για τα ζώα, για «τον πιο μικρό σπόρο ζωής». Ζητά να εκτείνει το Εγώ του ώς τα πέρατα του κόσμου και του Καιρού, αφομοιώνοντας εντός του όλο το χώρο και το χρόνο. Κέντρο της ζωής του στάθηκε πάντα η αναζήτηση το Εγώ του ως μεγαλυμένο Εμείς. Ο χρόνος, η ιστορία, η αναγκαιότητα, είναι γι’ αυτόν υπερβολικά αργόσυρτα. Ο χρόνος, η υπέρβασή του, ο πόθος να καταργηθεί ο Καιρός, να πραγματοποιηθεί εδώ και τώρα, η ολοκλήρω­ ση, η μεγάλη ελευθερία του ανθρώπου μέσα στον έρωτα του Παντός, μέσα στην Πράξη ενοποίη­ σης της διασκορπισμένης ύλης του κόσμου, η ανάγκη αισθητικοποίησης, βίωσης, της κάθε στιγμής μιας τέτοιας ερωτικής και επαναστατι­ κής πρακτικής είναι το συνεχές μέλημα του Μαγιακόφσκι. Στα 1920, ακούοντας για τις επιστη­ μονικές ανακαλύψεις του Einstein θα αναρωτη­ θεί «Μήπως έτσι, μέσα από την ταυτότητα χώ­ ρου και ιστορίας, δεν θα κατακτήσουμε την αιω­ νιότητα;» Ήθελε: «...να διαβάζεται απ’ όποιον δεν τον διάβαζε, να βρίσκεται με αυτούς που δεν μπορούσε να βρεθεί, να αγαπηθεί και από τους λίγους ακόμα που δεν τον αγαπούσαν...» λέει η Λίλη Μπρικ. Ή , όπως θα το πει ο ίδιος: Με αγαπάς;

Εγώ μονάχα είμαι ένοχος για την αιώνια κραυγή των ζωντανών που συντρίβονται στον πόλεμο και ειρήνη

Δοσμένος, πάνω στη γέφυρα, στην περιφρόνηση στο χλευασμό των χρόνων, εξιλαστήριο θύμα του έρωτα πρέπει να μείνω, θα μείνω, για όλους για όλους θα πληρώσω για όλους θα κλάψω θα πει ο Μαγιακόφσκι στο «Γι’ αυτό»). Ο Μαγιακόφσκι είναι απελπισμένα αισιόδο­ ξος, εντάσσοντας σε αυτό ακόμα και τις συχνές στιγμές της θλίψης του. Ό ταν τον ρώτησαν για­ τί, απαντούσε πως ήταν θλιμμένος για όλους

'Οχι; Τότε σκυφτός και θλιμμένος θα πάρω την καρδιά μου και ποτίζοντάς την στα δάκρυά μου θα την κουβαλήσω όπως ένα σκυλί κουβαλά στη φωλιά του το πόδι που του έκοψε ένα τραίνο. Ο Μαγιακόφσκι ωστόσο δείχνει πάντοτε έναν εξαιρετικό ζήλο για να υποτάσσεται στη συλλο­ γική πειθαρχία, για να αποδεικνύει συνέχεια την «ορθοδοξία» του -έστω και αν κάποτε αυτό αν­ τιβαίνει στις εκφράσεις της ποιητικής του. Η κομματικότητά του πηγάζει βέβαια και απ’ την ιδιαίτερη οργανική ανάγκη του να περιστοιχίζε­ ται συνεχώς από πρόσωπα που να τον αγαπού­ νε, να στηρίζεται σε αυτά τα πρόσωπα για να κατανικήσει, να υπερβεί τη διπλή μοναξιά που νιώθει ανανκαστικά μέσα σε ένα, ακόμα λίγο

30/οφιερωμα ευαισθητοποιημένο, πλήθος ο ποιητής ως διπλή πρωτοπορία. Η κομματικότητά του αυτή πηγάζει ωστόσο ιδίως από την ερωτική του βίωση της ζωής, τον συνεχή πόθο του να καταλύει το Εγώ του, μεγαλύνοντάς το σε Εμείς, την επιθυμία του να ενο­ ποιήσει μέσα από τον Λόγο και την Πράξη του τον θρυμματισμένο, τον αλλοτριωμένο, από τη φύση και τις καθυστερήσεις της ιστορίας, συλλο­ γικό και ατομικό του εαυτό, τον πόθο θυσίας και προσφοράς, τον πόθο παράδοσης του Εγώ του στο όλο Άλλο, πόθος που είναι η καθαρή φανέ ρωση της ερημικότητάς του τόσο όσο και της «κομμουνιστικότητάς» του... Ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι θέλησε να απο­ δώσει σε κάθε στιγμή του ανθρώπου την απόλυ­ τη πυκνότητα -να καταργήσει κάθε σύνορο ανά­ μεσα στο Εγώ και στο Άλλο στη ζωή, μέσα από τον Λόγο και την Πράξη. Η ποιητική του αρνείται έτσι κάθε ποιητικότητα που δεν θα ήταν εν­ σαρκωμένη, που δεν γεννιέται μέσα από τη σάρ­ κα και το αίμα του ανθρώπινου πάθους και που δεν εκφράζεται σαν η φλογισμένη πνοή μιας κραυγής που πασχίζει να καταλύσει τη συμπαντική Μοναξιά, συναντώντας το όλο σώμα του ανθρώπου... Εμείς σε πείσμα των αστών θα ανάψουμε παγκόσμια πυρκαγιά. και όταν τον ερχομό του διαλαλώντας ανταριασμένοι θα βγείτε να δεχτείτε τον Σωτήρα εγώ για σας θα ξεριζώσω την καρδιά μου θα την ποδοπατήσω κι έτσι μεγαλωμένη και καταματωμένη θα σας τη δώσω για σημαία ή Εγώ που η γενιά μου χλεύασε βλέπω Αυτόν που φτάνει μες απ’ τις οροσειρές του χρόνου διακρίνω αυτόν που δεν βλέπει ακόμα κανείς. Βλέπω εκεί όπου το βλέμμα του ανθρώπου τσακίζεται ανήμ­ πορο. Βλέπω να καταφτάνει στρατηλάτης των πεινασμένων το 1916 φορώντας το ακάνθινο στεφάνι της Επανάστα­ σης ΑΛΛΟΣ σύγχρονός του ποιητής, ο Alexandre Block, θα γράψει την ίδια εποχή: Ε ΝΑΣ

Το όραμα της Επανάστασης, όπως και του έρωτα, είναι ολικό, καθολικό, στόχος δεν είναι η αλλαγή της οικονομίας, αλλά η μέσα από την αλ­ λαγή της οικονομίας, αλλαγή των σχέσεων παρα­ γωγής, η καθολική απελευθέρωση της κοινω­ νίας. Ο επαναστάτης, ο ερωτικός άνθρωπος, φλέγε­ ται σε κάθε του στιγμή, υπάρχει ως καιομένη βάτος για να ενσαρκώσει τη θρυμματισμένη, τη διασκορπισμένη ύλη του κόσμου στο σώμα του ανθρώπου, ενοποιώντας τη διασκορπισμένη ύλη του κόσμου στο σώμα και στους καημούς του αν­ θρώπου. Ο επαναστάτης -ω ς ερωτικός- κατέχει αυτή την κατάσταση, που ένας εργάτης, του κοι­ νού σε Ρώσους και Ρωμηούς παραδομένου Λό­ γου, μάς διατύπωσε έτσι: «Αναστημένος, δηλαδή απελευθερωμένος εί­ ναι μόνο αυτός που κατέχει τόσον έρωτα για την ανθρωπότητα, για το όλο σώμα του Ανθρώπου, όσο και για τον άνθρωπο που αγαπάει». Οι μεγάλες ρώσικες ψυχές φλέγονται από το ίδιο μεθυστικό αυτό βίωμα της καθολικής αγά­ πης -από τον Σεραφείμ του Σαρώφ ώς τον Λένιν και τους μυριάδες αγωνιστές της Επανάστασης. Και το βίωμα αυτό της καθολικής πείνας και δί­ ψας είναι ένα βίωμα ιδιαίτερα έντονο σε όλο τον κόσμο που μοιράζεται την παράδοση της ορθο­ δοξίας, του φυλακισμένου ερωτικού Λόγου της.

αφιερωμα/31

Γιώργος Δ. Κεντρωτής

Β, Β, ΜΑΒΗΟΒΟΚΙΗ.

06/1ΑΚ0 Β I1JTAHAX.

ΤΕΤΡΑΠΤΜΧ. Το Σύννεφο με Παντελόνια. Το αντίτυπο που δώρισε ο Μαγιακόφσκι με αφιέρωση, στον Γκόρκι

Ένα σύννεφο με παντελόνια που βρέχει εβδομήντα χρόνια στα χωράφια της ποίησης

της Νατάαας Δρόσου

Με το θρίαμβο της Επανάστασης στη Ρωσία, το 1917, και το «θάνατο» της αστικής τάξης και των αστικών παραδόσεων, πέθανε και η «αστική» λογοτεχνία. Η λαμ­ πρότητα τον ρωσικού Συμβολισμού, όπως τον εξέφρασαν οι Βαλέρη Μπριούξωφ (1873-1924), Αντρέη Μπέλη (1880-1934) και Βιατσεσλάφ Ιβανώφ (1865-19491, είχε, σβήσει απ’ το 1912 ήδη. Ο σπουδαιότερος προεπαναστατικός ποιητής της Pojoiai -μετά φυσικά τον Αλέξανδρο Πούσκιν- ο Αλεξάντερ Μπλοκ (1880-1921) εκδήλωνε ανοιχτά όχι πια τη δυσπιστία, αλλά την απιστία του στο Συμβολισμό, καθώς είχε γοητενθεί από τη νέα πραγματικότητα, που περίμενε απλώς το χέρι του Λένιν για να τnc δείξει το δρόμο. Οι λοιποί ποιητές τραβούσαν χωριστούς δρό­ μους. Μόνο ο Νικολάη Γκουμιλιώφ (1886-1921) μαζί με τη γυναίκα του Ά ννα Αχμάτοβα (18891965) και τον Σεργκέη Γκοραντέτσκη (1875-1967) ίδρυσαν τη σχολή του Ακμεϊσμον, η λάμψη της οποίας ήταν εφήμερη, μάλλον περί μαρμαρυγής επρόκειτο, καθώς μόνο η Αχμάτοβα κατάφερε να δώσει έργο, και όχι υπό την φώτιση των αρ­ χών της σχολής του συζύγου της. Άλλοι ποιητές πάλι, όπως ο Οσσίπ Μαντελστάμ (1892-1938), περπάτησαν μοναχικοί και εσωτερικά παραιτη­ μένοι τους δρόμους της ποίησης, χωρίς να κατα­ φέρουν να δώσουν τίποτε περισσότερο απ’ το να γίνει η τέχνη τους το κύκνειο άσμα του λυκόφωτος του παρακμασμένου κόσμου. Αυτή η παρακμιακότητα δε, γίνεται ευκρινέστατη στην περί­ πτωση των Ιμαγκινιστών, οι οποίοι είχαν επιδοθεί στη βότκα, τη χαρτοπαιξία και τα όργια, και οι οποίοι εξαφανίστηκαν εντελώς -λίγο αργότε­ ρα- με το θάνατο του Σεργκέη Γιεσένιν (1895-

1925), του μεγάλου αυτού ποιητή που, εμπνευ­ σμένος από τα μουσικά μοτίβα της Ρωσίας κ φ τη μαγεία της λαϊκής γλώσσας, έδωσε αριστουργή­ ματα και πρωτόγνωρες ποιητικές εικόνες. β5υί: Βλέποντας όλ’ αυτά και κατανοώντας βαθιά τα τεκταινόμενα, ο Μαξίμ Γκόργκι (1868-|Θ36) είπε στα 1913: «Η Ρωσία έχει ανάγκη έναν μεγά­ λο ποιητή, ποιητή ρομαντικό και δημοκράτη, μιας κι εμείς οι Ρώσοι είμαστε νέο και δημοκρα­ τικό έθνος». Το 1915, ο Γκόργκι και πάλι, έχον­ τας απολαύσει μιαν απαγγελία του Όμπλακο Βστανάχ, του Σύννεφου με Παντελόνια δηλαδή, χαιρέτησε στο πρόσωπο του Βλαντίμιρ Βλαντιμήροβιτς Μαγιακόφσκι τον μεγάλο ποιητή με τις δυο φωνές: τη λυρική -που κυλούσε όπως καθά­ ριο ρεύμα- και τη σατιρική -που διακωμωδούσε κι ανέτρεπε τα πάντα. Ο ποιητής και καλλιτέχνης Μαγιακόφσκι, ο αναμορφωτής -μαζί με τον Βελεμήρ Χλέμπνικωφ (1885-1922)- της ρωσικής ποίησης, συνδέθηκε με

32/αφιερωμα

τους ψουτουριστές, και μάλιστα με τους κυβοφοντουριστές- τον κύκλο των μπουτετλιάνιε-, την πιο ακραία τάση του ρωσικού μοντερνισμού, τάση που διαμορφώθηκε τον Απρίλιο του 1910 από τους Βελεμήρ Χλέμπνικωφ, Νταβίντ Μπουρλιούκ, Νικολάη Μπουρλιούκ, Βασίλη Καμένσκη και Έλενα Γκουρό, στα χρόνια δηλα­ δή της κρίσης της αστικής κουλτούρας, την πε­ ρίοδο που εκυοφορείτο η προλεταριακή επανά­ σταση. Οι φουτουριστές, τόσο στη Ρωσία, όσο και στην Ιταλία και την υπόλοιπη Ευρώπη, αξίωναν την προτεραιότητα της μορφής, κηρύσ­ σοντας τον πόλεμο και στην κλασική και στη «μοντέρνα» τέχνη, ανακηρύσσοντας εαυτούς -με την έκδοση του μανιφέστου τους- «εχθρούς της χοντρομπουρζουαζίας». Οι φουτουριστές δεν ταυτίστηκαν απόλυτα με την Επανάσταση. Αντι­ παλεύοντας με λογοτεχνικά μέσα την παράδοση, καταστρέφοντας τ’ απομεινάρια του παλιού κό­ σμου, χλευάζοντας και διασύροντας την αστική τάξη, πλάθοντας νέο κόσμο, παίρνοντας υλικά απ’ τη δύναμη του προλεταριάτου, γοητευμένοι τέλος απ’ τους δυναμικούς ρυθμούς και τις εικό­ νες της βίας, αναζήτησαν νέες φόρμες -εδώ άσκησαν σημαντική επιρροή κορυφαίοι ζωγρά­ φοι όπως ο Βασίλη Τσεκρύγκιν και ο Καζιμήρ Μάλεβιτς- και πέταξαν στα σκουπίδια το γερασμένο μεγαλείο του «ατμόπλοιου που λέγεται μοντερνισμός»· επιδιώκοντας όμως την «καλλιτε­ χνική» επανάσταση επέκεινα της πολιτικής / κοι­ νωνικής επανάστασης, και ενώ τους μάγευε η βία του προλεταριάτου, στην ποίησή τους δεν χώρεσε η ταξική πάλη. Και φυσικό ήταν να μην το φαντάζονταν ούτε ο Χλέμπνικωφ ούτε οι Μπουρλιούκ ότι ο «μικρός» Μαγιακόφσκι θα με­ τέτρεπε τον φουτουριστικό φορμαλισμό τους -την ποίηση δηλαδή του τέλειου μέλλοντος- σε σοσιαλιστικό ρεαλισμό, και την εξημμένη εκκεντρικότητά τους σε εξισωτικό κολεκτιβισμό. Αν και θά ’πρεπε να το είχαν υποπτευθεί, γιατί η αντίληψη του Μαγιακόφσκι για μια επανάσταση στην καλλιτεχνική φόρμα είλκυε την καταγωγή της από την εγγενή κοινωνική του ριζοσπαστικότητα. Ο Μαγιακόφσκι υπήρξε φουτουριστής «με την καρδιά του». Η ρομαντική ιδέα της εξέγερ­ σης ενάντια στην αστική κουλτούρα και τις αστι­ κές παραδόσεις άσκησε φοβερή γοητεία στον ποιητή, τον μάγεψε. Την Επανάσταση την είχε προφητεύσει -πέφτοντας μόνο ένα χρόνο έξωγια το 1916.

Εγώ καταγέλαστος απ’ τους συγχρόνους μου -ατέλειωτο και πρόστυχο καλαμπούριβλέπω να προβάλλει απ’ τα βουνά του χρόνου ό,τι κανένας ακόμα δεν είδε· εκεί που τα πεπερασμένα μάτια των θνητών κουτσαίνουν, εγώ βλέπω νά ’ρχεται το έτος 1916 επικεφαλής λιμοκτονουαών ορδών φορώντας τ ’ αγκάθινο στεφάνι της Επανά­ στασης.1 Μιλούσε γι’ αυτή κι έλεγε: Η Επανάστασή μου. Ό ταν ξεχυθείτε να προϋπαντήσετε τον Σωτήρα επευφημώντας με ωσαννά την έλευσή του, εγώ θα ξεριζώσω την καρδιά μου, κι έτσι μεγάλη, ματωμένη, λαμπαδιασμένη όπως θά ’ναι, θα σας τη δώσω παντιέρα να την σηκώσετε ψηλά.

Βλέπουμε ότι η εξαιρετική λυρική φλέβα του, χτυπώντας τους παλμούς της αχαλίνωτης φαντα­ σίας του του επιδαψίλευε τη χάρη να φτιάξει πραγματικά επαναστατική ποίηση για την Επα­ νάσταση. Ο Μαγιακόφσκι πρόσφερε, γράφει ο C.M. Bowra,2 τις υπηρεσίες του ελεύθερα, επει­ δή πίστευε πως ωφελούσε τη χώρα του· καθώς απευθυνόταν στο προλεταριάτο και νοιαζόταν γι’ αυτό και μιλούσε την ίδια περίπου γλώσσα, δημιούργησε μιαν αληθινά λαϊκή ποίηση που, παρόλη την πρωτοτυπία της, είχε τεράστια απή­ χηση· Το όραμα και η σάρκωση της Επανάστασης, μαζί με τις εντυπώσεις της παιδικής και της εφη­ βικής του ηλικίας, αποτέλεσαν τα θεμέλια της ποιητικής του, όντας ταυτόχρονα η πρώτη ύλη για τη διάπλαση και την ανάπτυξη της καλλιτε­ χνικής του προσωπικότητας. Οι ιδέες της επανά­ στασης κατέστησαν την ποίησή του φορέα εκφράσεως της «νέας εθνικής κουλτούρας της Ρω­ σίας», φίλτρο απ’ όπου πέρασε η μεγάλη κλασι­ κή της κληρονομιά -κ ι ας την είχαν οι φουτουριστές κατ’ όνομα εξοβελίσει- κι εξελίχθηκε σε νέες μορφές. Ο Φουτουρισμός του Μαγιακόφσκι είναι άγρυπνος. Ο ποιητής μισεί όλους εκείνους που κάνοντας χρήση ξένων λέξεων, όρων της κομμωτικής και της μαγειρικής και εκφράσεων του «καλού κόσμον» γράφουν ποιήματα «νυστα­ λέα»· γι’ αυτό και δεν χάνει ευκαιρία να μυκτη­ ρίσει τον Ιγκόρ Σεβεριάνιν -ή Ουσυπλιάνιν, δη­ λαδή Υπνωτικό, κατά Χλέμπνικωφ- τον πατέρα του Εγωφουτουρισμού:

αφιερωμα/33 τότε πρόβαλε μέσ’ α π’ τους καπνούς των πούρων η μουσκεμένη α π’ το κρασί μούρη τον Σεβεριάνιν. Πώς τολμάς κι ανέχεσαι τον ποιητή τον τίτλο και σαν σπουργίτι μονότονα τιτιβίζεις και νω­ θρά; Σήμερα θά ’πρεπε ν’ αόράξεις τη βαρειά τον κόσμου να λιώσεις το σαθρό κρανίο. Αλλά δεν είναι ούτε σαν τον φουτουρισμό του Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944). Ό πω ς σημειώνει ο Γιάννης Ρίτσος,3 στην εισαγωγή του στην έκδοση ποιημάτων του Μαγιακόφσκι στα ελληνικά, σκοπός του ποιητή δεν είναι μόνο να εισαγάγει, πολιτογραφήσει και καθιερώσει το βιομηχανικό τοπίο στην περιοχή της ποίησης. Ούτε αναλώνεται προσπαθώντας να δώσει επι­ τάχυνση στη βραδυπορούσα αισθητική του πα­ ρελθόντος, να την κάνει καλλιεπή, να εκδιώξει το ειδυλλιακό στοιχείο και να το υποκαταστήσει με την «τεχνική πρόοδο». Ο φουτουρισμός του Μαγιακόφσκι εγκλείει μια αγωνία, συνώνυμη του φόβου, για το μέλ­ λον. Δεν ξέρει -ή μήπως ξέρει;- τι χέρια θα δια­ φεντέψουν τα τεχνικά μέσα που υμνεί. Στους στίχους του ο ποιητής δοκιμάζει την πίστη του, δοκιμαζόμενος ταυτόχρονα μέσα στην πίστη του, εχθαίρει το μιαρό παρελθόν, αρνείται παντάπασιν τις αξίες του, ευαγγελίζεται το μέλλον που όμως δεν θά ’ρθει από μόνο του «έτσι νέτο σκέ­ το», αλλά μόνο αν το τραβήξουν απ’ τα βράγχια του οι κομσομόλοι, κι απ’ την ουρά του οι πιονιέροι της επανάστασης. Η εχθρότητά του προς το παρελθόν και ο ευαγγελισμός «του μακρινού κομμουνιστικού μέλλοντος της ανθρωπότητας» εκδηλώνονται με την τάση του για υπερβολή, αναδύονται απ’ το Κολοσσιαίο ως στοιχείο ζωής και δημιουργίας· μέσα απ’ το οπτικό πρίσμα του Κολοσσιαίου και της υπερβολής βλέπει να εξα­ λείφεται ο φόβος του -λυτρωτική διαδικασίακαι να βελτιώνονται «ηθικά» οι ανθρώπινες σχέ­ σεις - δημιουργική διαδικασία. Στην ποίηση του Μαγιακόφσκι τα πάντα παίρνουν μνημειακές διαστάσεις, γίνονται ευθέως ανάλογα προς το ανάστημα του ποιητή: Να ’μαι λοιπόν, τεράστιος καμπούρης προβάλλω στο παράθυρο και λιώνω με το μέτωπο τ ’ αστραφτερά τον τζάμια. «Δεν υπάρχει ο παραμικρός κόκκος σκόνης που να μην ξέρει ο Μαγιακόφσκι να τον κάνει Αρα­ ράτ. Στα ποιήματά του χρησιμοποιεί μεγέθη που

στη Γερμανία, 1923

οι ποητές μας ποτέ δεν φαντάστηκαν. Λες κι έχει συνεχώς το μάτι του στο τηλεσκόπιο».4 Α πό σας που κυλιέστε στα ειδύλλια τα ερωτο πλάνταχτα, από σας που μια ζωή στάζετε δάκρυα, α π’ όλους εσάς θα ξεκόψω τον ήλιο κολλώντας μονόκλ στ’ ορθάνοιχτο μάτι μου. Ο Μαγιακόφσκι στέκεται απέναντι στο σύμπαν σαν ίσος προς ίσον: Γειά σας ουρανοί! Έρχομαι ’γω! Δ ε μ ’ ακούτε; Εμπρός! Αποκαλνφθείτε! Διαβάζοντας τα ποιήματά του φανταζόμαστε έναν Μαγιακόφσκι τεράστιο, αγκιτάτορα που σέρνει πίσω του ολόκληρες στρατιές στίχωνεικόνων. Γει ακούστε! Ο σύγχρονος φωνακλάς Ζαρατούστρας βγάζει ’δω πέρα το κήρυγμά τον με βλαστήμιες κι αναθέματα. «Η σκηνή, όπου κινείται», γράφει ο Angelo Ma­ ria Ripellino,5 «έχει κοσμικές διαστάσεις· άσχετο απ’ το αν ποζάρει σαν απόστολος της πάσχουσας ανθρωπότητας, ή εξευρενά το βυθό των συγχρό­ νων πόλεων, η κραυγή του αντηχεί σε όλες τις περιπτώσεις πέρα απ’ τα όρια της γης, μέσα στην απεραντοσύνη του διαστήματος».

34/αφιερωμα Εκείνο πον ξέρω είναι, ότι το καρφί της μπότας μου είναι τρομερότερο απ’ όλη τη φαντασία του Γκαίτε. Εμείς, - ο καθένας μας κρατάμε μες στη γροθιά μας τους κινητήριους ιμάντες του σύμπαντος! «Ωστόσο αυτή η μεγαλόστομη αναίδεια», συνεχί­ ζει ο Ripellino, «έχει και την πίσω της όψη: ένα αίσθημα μοναξιάς, νευρικής υπερδιέγερσης, ανασφάλειας. Φορές-φορές η αλαζονεία διασχί­ ζεται από πένθιμους και σπαραχτικούς τόνους». Η καρδιά μου δε γνώρισ’ ακόμα τις ηδονές των Μαΐων μόνο των Απριλίων την άγουρη γεύτηκ’ αφροντισιά ίσαμε τώρα. Τα πάντα αποκτούν ανθρωποειδή εμφάνιση και δη αμφισήμαντη, Ο κεραυνός σχιζοφρενής πήδηξ’ από ’να σύν­ νεφο· ρούφηξε απότομα τη μύτη του κι η μούρη τ’ ουρανού για μια στιγμή συνο­ φρυώθηκε στη σκοτεινή θέα ενός νέου σιδερένιου Βίσμαρκ. απ’ τη στιγμή που δίνει υλική υπόσταση στα πάντα. Βαθιά επηρεασμένος από τον Χλέμπνικωφ, ο οποίος παρουσίαζε δύσμορφα και μοχθη­ ρά αντικείμενα να έχουν επαναστατήσει και να βαδίζουν εναντίον των ανθρώπων, αναθεωρεί τη στάση της ποίησης, που γραφόταν ώς τις μέρες του, απέναντι στο αντικείμενο αποτιμά το αντι­ κείμενο στην υλική του πυκνότητα, του προσδί­ δει μια νέα υπερηφάνεια, κι αυτό παίρνει το απειλητικό ύφος ενός φετίχ καθώς τείνει να ξεφύγει απ’ τον έλεγχο του ανθρώπου. Οι πόρτες στο διάδρομο τρίζουν τερετίζουν λες από φόβο τα δόντια του ξενοδοχείου. Δέκατος τρίτος απόστολος είναι ο πραγματικός τίτλος του Σύννεφου με Παντελόνια - τίτλος που διεγράφη απ’ την τσαρική λογοκρισία στην πρώ­ τη έκδοση, το 1915- τίτλος παθητικός και ειρω­ νικός μαζί, που βγάζει στην επιφάνεια την εικό­ να του ίδιου του ποιητή ως αποστόλου της Επα­ νάστασης, καθώς και το προσωπικό δράμα του ήρωα που τον άφησε στα κρύα του λουτρού η αγαπημένη του. Με τις τέσσερις κραυγές των τεσσάρων μερών του ποιήματος -Κάτω ο έρωτάς

σας! Κάτω η τέχνη σας! Κάτω η τάξη σας! Κάτω η θρησκεία σας!- ο ποιητής ανατρέπει εκ βά­ θρων ό,τι είναι ιερό για τους πολίτες. Χλευάζει τον αισθηματικό, συγκινητικό -άσχετα αν είναι μυστικός, μυστικοπαθής ή ανακρεοντικός- εκχυδαϊσμό του έρωτα μέσω της ποιήσεως. Στο πρώ­ το και στο τελευταίο μέρος του Τετράπτυχου αντιπαρατάσσει τον σαρκικό, παθιασμένο αλλά ει­ ρωνικά τραγικό έρωτά του, έναν έρωτα «άξεστο που αμιλλάται με τύμπανα», στον λεπτεπίλεπτο έρωτα των «ροζ φουστανιών» και των «άμεμ­ πτων χειλιών» ορισμένων «Δεσποινίδων-ΜηΜου-'Απτου», μολονότι εξομολογείται ότι μπο­ ρεί κι ο ίδιος νά ’ναι «εκτάκτως σοβαρός», «όχι άντρας πια, μα σύννεφο με παντελόνια». Η οργή του ποιητή είναι γόνιμη, δεν είναι πε­ ραστικός θυμός, ούτε θυμίζει καμώματα παλιμπαίδων. Η οργή του οδηγεί στην εξέγερση και καθοδηγεί την εξέγερση, στην οποία καλεί τους «πεινασμένους», τους «εργάτες με το μπρούτζινο δέρμα», τους «συμμορίτες που κρατάνε στα χέ­ ρια τους τους κινητήριους ιμάντες του σύμπαν­ τος», τους καλεί να πνίξουν στο αίμα «τις εργά­ σιμες ημέρες, τις νόμφ αργίες και τις σχόλες», τους καλεί στο όραμά του, στην έλευση του λυ­ τρωτικού έτους 1916 -έτους της επανάστασης για τον ποιητή- που πλησιάζει φορώντας στο κεφάλι του «στέφανον εξ ακανθών». Ο ίδιος αισθάνεται ότι είναι ο δέκατος τρίτος απόστολος του έρωτα και της επανάστασης. Το Σύννεφο με Παντελό­ νια είναι μια τραγωδία: οι κύριοι χαρακτήρες της, όμως, δεν είναι «αυτός» και «αυτή», αλλά η κοινωνία και το άτομο, ο εξευτελισμός του, δευ­ τέρου δε, καθαγιάζεται από την Εκκλησία και καθοσιούται από τη «σύγχρονη» παρακμιακή τέ­ χνη. Ό θεν και η εξέγερση κατά των φθαρμένων ιδεών. Οι λεκτικές ιδιοτροπίες που γέννησε η φαντασία του περιγράφουν το μαρτύριο των καταπιεζόμενων μαζών και την απόγνωση των κο­ λασμένων της γης. Απ’ το τετράγωνο στόμα του, γράφει ο Μπορίς Παστερνάκ (1890-1960), ξεπετιούνται όχι λέξεις, μα χαλίκια βουερού χειμάρ­ ρου.7 Μέσ’ απ’ το καιόμενο κρανίο μου πηδάνε να σωθούν λέξεις και φράσεις παντός είδους και μεγέ­ θους. Τέτοιος τρόμος μια φορά μονάχα απλώθηκε κι έκαψε χέρια στους ουρανούς: όταν ξεκοίλιαζε η φωτιά τ ’ αμπάρια του «Λουζιτάνια». Το τελευταίο μέρος είναι μια κυνική -στην αρχή καταδεχτική, μα στη συνέχεια απειλητική- και έμπλεως μοτίβων βλάσφημης ειρωνείας συνομι­ λία με τον Θεό, που κατά τον Γκόργκι μπορεί να συγκριθεί με το βιβλίο του Ιώβ. Το θρησκευτικό

αφιερωμα/35 στοιχείο αποκτά ιερόσυλη μορφή χρησιμεύοντας στον ποιητή ως πρόφαση -π ά ν’ απ’ όλα- για ν’ αρχίσει με τη σπηλαιώδη φωνή του ένα λεκτικό κονταροχτύπημα με τον Θεό. Παρόλ’ αυτά, τα πρόσωπα, τα ιστορικά γεγονότα και οι βιβλικές παραβολές επανέρχονται στην ποίησή του ως leitmotive, με συχνότητα έμμονων ιδεών. Εγώ που δοξάζω την Α γγλία και τις μηχανές της, μπορεί νά ’μαι ένας απλός δωδεκαετής από­ στολος στη γενεαλογία των αποστόλων και των αρ­ χαγγέλων που γέννησ’ η Βίβλος. Κι όταν η φωνή μου πρόστυχα πάει να μυκηθεί τις πρωινές και τις νυχτερινές της χυδαιότητες, ίσως μυρίζει ο ίδιος ο Ιησούς τ ’ ανθηρά μη-με-λησμόνει της ψυχής μου. Στο Σύννεφο με Παντελόνια ο «ύστατος λυρικός αγκιτάτορας» Μαγιακόφσκι, μέσα απ’ την τρα­ χύτητα των στίχων του, τον απτό όγκο των αντι­ κειμένων (οι αιχμηρές και προεξέχουσες γωνίες των οποίων διαρρηγνύουν τα πλαίσια του λό­ γου), μέσα από την πολλαπλή αντιθετικότητα των διαφόρων σημασιολογικών επιπέδων, και την ομοιότητα του ποιητικού τόνου με τον σου-

πρεματισμό του Μάλεβιτς, καταφέρνει να δώσει ένα γνήσιο ποιητικό μανιφέστο. Πράγματι, το ποίημα είναι κείμενο προγραμματικό για το μετέπειτα έργο του, πρόκειται για μια ποιητική Κατήχηση της Μοντέρνας Τέχνης, που δεν είναι πια καθρέφτης με εκτυφλωτικές αντανακλάσεις μα μια απέραντη επιφάνεια, που θυμίζει έδαφος με πτυχώσεις, καθιζήσεις και λοιπά οικεία γεω­ λογικά φαινόμενα, αλλά και φακός συνάμα, γιαΗ τέχνη δεν πρέπει ν’ αντανακλά σαν τον κα­ θρέφτη μα σαν φακός να μεγεθύνει.*1

Σημειώσεις 1. Οι στίχοι που ακολουθούν ανήκουν στο «Σύννεφο με Παντε­ λόνια» και η μετάφραση στα ελληνικά είναι τον γράφοντος, με μικρές αλλαγές σ’ αυτήν που είχε όημοσιενθεί το 1982 στο τεύχος No 4 του περιοδικού «Το Μικρό Δέντρο».

2. C.M. Bowra: Ποίηση και Πολιτική, εκό. Δημ. Ν. Παπαδήμα, μτφρ. Λύντια Στεφάνου, Αθήνα, 1982, σελ. 140.

3. Μαγιακόφσκι: Ποιήματα, εκό. Κέδρος, Πρόλογος και από­ δοση: Γιάννης Ρίτσος, Αθήνα, 1964, σελ. 13-14.

4. Κορνέλη Τσονκόφσκι: Οι Φοντονριστές, Πετρούπολη, 1922, σελ. 71.

3. Angelo Maria Ripellino: Ο Μαγιακόφσκι και το Ρωσικό Πρωτοποριακό θέατρο, εκό. Κέδρος, μτφρ. Ά ρης Αλεξάν­ δρου, Αθήνα, 1977, σελ. 33.

6. ό.π. σελ. 34.

7. Μπορίς Παστερνάκ: Άδεια Διελεύσεως, 1931, σελ. 200.

ΜΑΡΙΑ ΜΗΤΣΟΡΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΤΣΩΝΗΣ Εξορκίζοντας θάνα <αι οκριτικόςiHinoHiH*________μυθιστόρημα_____________ μυθιστόρημα______________πεζογραι Γ 1 . i a v i .'IV l I.' I n o v E K A O E U li K h A F U ),

Γεωργίου Γενναδίου 6 - Τηλ. 36.15.783 /((λ ό γγ ο υ 6 - Τηλ. 36.02.007 - 36.17,826

_

τ

36/αφιερωμα

Γιώργος Μολέσκης

Πώς μεταφράστηκε ο Β. Μαγιακόφσκι στα ελληνικά Μερικές απόψεις της ποιητικής του Μαγιακόφσκι Η πρακτική της μεταφοράς λογοτεχνικών κειμένων από τη μια γλώσσα στην άλλη είναι μέρος της λογοτεχνικής δραστηριότητας τον κόσμου από πολλούς αιώνες. Κι αυτή είναι αποτέλεσμα μιας βαθιάς αναγκαιότητας για επικοινωνία, αναμφίβολα, κατανοητής από όλους. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια τοποθετείται και η πρακτική της μετάφρασης ποιητικών κειμένων. Συγκρινόμενη με τη μετάφραση πεζού κειμένου η μετάφραση ποιητικού κειμένου παρουσιάζει μια σειρά ιδιομορφίες και προβλήματα. Εκτός από τα γενικά προβλήματα, που αφορούν κάθε μετάφρα­ ση ποιητικού κειμένου παρουσιάζει μια σειρά από ειδικά προβλήματα που αφορούν, α) τις ιδιομορφίες του μεταφραζόμενου έργου και τους τρόπους μεταφοράς τους σε άλλη γλώσσα και, β) τις ιδιομορφίες της λογοτεχνίας που δέχεται το μεταφραζόμενο έργο και το ρόλο που αυτό προο­ ρίζεται να διαδραματίσει στον συγκεκριμένο τό­ πο και χρόνο. Συχνά τα γενικότερα μεταφραστι­ κά προβλήματα προβάλλουν με ειδική μορφή στη δοσμένη μεταφραστική περίπτωση. 'Ετσι ο μετα­ φραστής έχει να επιλέξει ανάμεσα σε μια σειρά δυνατότητες. Η προσπάθειά του θα έχει, οπωσ­ δήποτε, δημιουργικό χαρακτήρα αν πετύχέι να κάνει σωστές επιλογές και να δώσει ενότητα τρό­ πων έκφρασης, μορφής και περιεχομένου στο με­ ταφραζόμενο έργο και παράλληλα, να το τοποθε­ τήσει σωστά μέσα στη λογοτεχνία που το δέχεται. Η διαδεδομένη άποψη ότι κάθε μετάφραση πρέπει να αποδίδει πιστά και με όλες του τις ιδιο­ μορφίες το πρωτότυπο είναι εντελώς αξεκαθάριστη. Το «πιστά» χρειάζεται πολλή συζήτηση για να γίνει καθαρό τι εννοεί ο καθένας, και η μετά­ φραση «όλων των ιδιομορφιών» του ποιητικού

έργου είναι κάτι-το εντελώς αδύνατο. Αφήνω, όμως, την περιοχή αυτή της θεωρητι­ κής προσέγγισης του φαινομένου της ποιητικής μετάφρασης γιατί αυτό είναι ένα ξεχωριστό θέμα, και περνώ στην ανάλυση, συγκεκριμένων ποιητι­ κών μεταφράσεων από τον Μαγιακόφσκι πάντο­ τε, μέσα από τη σύγκρισή τους με το πρωτότυπο. Κατά την ανάλυση αυτή θα προσπαθήσω να δώ­ σω κάποιες απαντήσεις σε ορισμένα μεταφραστι­ κά προβλήματα. Πιστεύω, επίσης, ότι η μέθοδος που θα ακολουθήσω, της σύγκρισης τόσο των διαφόρων στοιχείων της ποιητικής του πρωτοτύ­ που με τη μεταφραστική τους απόδοση όσο και ολοκληρωμένων ποιημάτων, θα βοηθήσει στη σω­ στή κατανόηση της ποιητικής του Μαγιακόφσκι και παράλληλα θα μας δώσει μερικά ενδιαφέρον­ τα πράγματα σχετικά με την ελληνική ποιητική γλώσσα, το στίχο κλπ. Για τους σκοπούς της μελέτης αυτής θα χρεια­ στεί να διαλύσω πολλά πράγματα στα συστατικά τους μέρη, ακόμα και να τα απομονώσω από το σύνολο. Αυτό γίνεται με πλήρη συνείδηση της επέμβασης που επιχειρείται στην ποίηση και έχει σκοπό να μας βοηθήσει να την κατανοήσουμε κα­ λύτερα, πληρέστερα και βαθύτερα. Και αρχίζω από το πρώτο στάδιο της μεταφραστικής πράξης, την επιλογή του ποιήματος που θα μεταφραστεί.1

αφιερωμα/37

Η επιλογή ποιήματος για μετάφραση Η επιλογή ποιήματος για μετάφραση αποτελεί την πρώτη μεταφραστική πράξη- απ’ αυτή αρχί­ ζει η μετάφραση. Η επιλογή αυτή δε γίνεται τυ­ χαία αλλά καθορίζεται ή επηρεάζεται από διάφο­ ρους λόγους, αισθητικούς, ιδεολογικούς, πολιτι­ κούς, οικονομικούς κ.ά. Έτσι σ’ αυτή την επιλο­ γή βρίσκουν, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, έκ­ φραση οι ποιητικές προτιμήσεις του μεταφραστή, οι αντιλήψεις, οι αναζητήσεις του κλπ. Εκτός απ’ αυτό, η επιλογή ποιήματος για μετάφραση από το έργο ενός ποιητή αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο επέμβαση του μεταφραστή στο περιεχόμενο ενός ποιητικού βιβλίου και διάλυση του συστήματος του με την επιλογή ορισμένων και την απόρριψη άλλων ποιημάτων. Μιλώντας πιο συγκεκριμένα για τις μεταφρά­ σεις του Μαγιακόφσκι, που ουσιαστικά αρχίζουν να γίνονται μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, βλέπουμε πως στα πρώτα στάδια μεταφράζονται, κυρίως, τα επαναστατικά του ποιήματα. Ο ποιη­ τής γινόταν δεκτός ως εκπρόσωπος της σοσιαλι­ στικής επανάστασης. Ο Γ. Ρίτσος, για παράδειγ­ μα, μετέφρασε τα ποιήματα «Σύγνεφο με παντε­ λόνια», «Ξελασπώστε το μέλλον», «Καλά πάμε». Το πρώτο από τα ποιήματα αυτά δημοσιεύτηκε το 1947 στο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα» και τα άλλα αργότερα στην «Επιθεώρηση Τέχνης». Ό λα τα ποιήματα είναι χαρακτηριστικά για την επα­ ναστατική τους κατεύθυνση. Με το ίδιο πνεύμα ο Ν. Παππάς και ο Κ. Κουλουφάκος μετέφρασαν αποσπάσματα από το ίδιο ποίημα που ο Ρίτσος απέδωσε τον τίτλο του ως «Καλά πάμε» με τους τίτλους «Καλά!» και «Πολύ καλά» αντίστοιχα. Από την άλλη πλευρά ο Ο. Ελύτης επιλέγει και μεταφράζει ποιήματα χαρακτηριστικά μέσα στο όλο έργο του Μαγιακόφσκι για τη λυρικότητα και την ποιητική τους τελειότητα. «Στων σπονδύλων τον αυλό», «Η καταπληκτική περιπέτεια του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι ένα καλοκαίρι στην εξοχή» και «Η γέφυρα του Μπρούκλιν». Βέβαια εδώ μεταφερόμαστε μια δυο δεκαετίες πιο μπρο­ στά όπου η γνώση για τον ποιητή αναπτύσσεται σημαντικά, αποκαλύπτοντας και άλλες απόψεις της ποιητικής του δημιουργίας, πράγμα που με τη σειρά του επηρεάζει το μεταφραστή στην επιλογή του.

Παραλείψεις στίχων Μιλήσαμε πιο πάνω για την επέμβαση του μετα­ φραστή όταν από ένα ορισμένο ποιητικό βιβλίο επιλέγει μερικά ποιήματα για μετάφραση. Αυτό, ωστόσο, λειτουργεί χωρίς οι επιπτώσεις να είναι

Η Λ ίλη και ο Μαγιακόφσκι. Στη δεύτερη σειρά ο Μπ. Γίάατεραχ και ο Σεργκέι Αϊζενστάιν

τόσο φανερές και καθοριστικές. Ό ταν, όμως, από ένα ποίημα μεταφράζονται ορισμένα απο­ σπάσματα και άλλα παραλείπονται, τότε η επέμ­ βαση του μεταφραστή είναι πολύ πιο σοβαρό και υπεύθυνο πράγμα. Οι παραλείψεις στίχων και οι αποσπασματικές μεταφράσεις είναι κάτι που συμβαίνει συχνά στις ελληνικές μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι. Απο­ σπασματικά μεταφράζονται, συνήθως, τα μεγάλα συνθετικά του ποιήματα. Παραλείψεις στίχων συναντούμε τόσο στις μεταφράσεις ποιημάτων του Μαγιακόφσκι όσο και αποσπασμάτων από τα μεγαλύτερά του ποιήματα. Αυτό γίνεται επανει­ λημμένα στη μετάφραση του «Σύγνεφο με παντε­ λόνια» και σε μερικές άλλες μεταφράσεις του Ρίτσόυ, στα αποσπάσματα που μετέφρασε ο Κ. Κουλουφάκος, στις μεταφράσεις του Γ. Σαραντή. Η θέση, μάλιστα, αυτών των παραλείψεων δεν σημειώνεται πάντα στο κείμενο με αποσιωπητι­ κά. Αυτό, ίσως, να είναι αποτέλεσμα της προσ­ πάθειας του μεταφραστή να δώσει την εντύπωση της ενότητας στη μετάφρασή του. Ανάμεσα στα αμετάφραστα αποσπάσματα βρί­ σκονται δύσκολοι, από ποιητική άποψη, στίχοι, που είναι χτισμένοι πάνω στις εσωτερικές παρη­ χήσεις, τις ομοηχίες ολόκληρων λέξεων είτε ενός

38/αφιερωμα μέρους τους, ομοιοκαταληξίες κλπ. Άλλοτε, πά­ λι, παραλείπονται δυσκολομετάφραστες συγκρί­ σεις και μεταφορές. Στο «Σύγνεφο με παντελό­ νια», για παράδειγμα, υπάρχουν οι στίχοι: Εγώ, ο περιγελασμένος από τη σημερινή φνλή, όπως ένα μακροσκελές βωμόλοχο ανέκδοτο, βλέπω αυτόν που έρχεται μεσ' απ’ τα βου­ νά των χρόνων που δεν τον βλέπει κανένας [κατά λέξη μετάφραση Γ.Μ.] Ο Ρίτσος μεταφράζει το απόσπασμα αυτό ως εξής: Εγώ που η σύγχρονη γενιά μού γέλασε κα­ τάμουτρα, διακρίνω αυτόν που φτάνει μες απ’ τις ορο­ σειρές του χρόνου, διακρίνω αυτόν που κανένας δε βλέπει. Εδώ, εκτός από την ένωση του πρώτου και του δεύτερου στίχου σε ένα, παραλείπεται η σύγκρι­ ση: όπως ένα μακροσκελές βωμόλοχο ανέκδοτο. Έτσι έχουμε τρεις στίχους, αντί έξι που είναι στο πρωτότυπο. Παράλληλα, η παράλειψη αυτή, σε συνδυασμό και με ορισμένες άλλες ιδιομορφίες της μετάφρασης, χαμηλώνει κατά κάποιο τρόπο τον τόνο του πρωτοτύπου, «ομαλοποιεί» το ύφος του Μαγιακόφσκι όπου τέτοιες μεταφορές χαρα­ κτηριστικών από άψυχα αντικείμενα σε έμψυχα, στη δεδομένη περίπτωση από την αφηρημένη έν­ νοια «ανέκδοτο» στον άνθρωπο, είναι πολύ συ­ χνές στην πρώτη περίοδο της δημιουργίας του ποιητή. Σε άλλες περιπτώσεις παραλείπονται ξεχωρι­ στές εικόνες, παραστάσεις, χτισμένες κυρίως πά­ νω στη ρωσική είτε τη σοβιετική πραγματικότητα, στίχοι με πολύπλοκη παραστατική και ηχητική οργάνωση είτε άλλοι, που στηριγμένοι πάνω σε παροιμίες και αποφθέγματα απαιτούν μια πιο πολύπλευρη μεταφραστική δουλειά. Πρέπει, ωστόσο, να παρατηρήσουμε πως παρόμοιες πα­ ραλείψεις, που συναντούνται συχνά στις πρώτες μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι, δεν παρατηρούν­ ται στις νεότερες μεταφράσεις, της δεκαετίας του 1970 και μετά. Τούτο δείχνει, ασφαλώς, την εξοι­ κείωση των μεταφραστών με την ποιητική του Μαγιακόφσκι, που είναι αποτέλεσμα της ανάπτυ­ ξης των γνώσεων γύρω από τον ποιητή, την εποχή του και τη χώρα του.

Για τη μετάφραση της γλώσσας του Μαγιακόφσκι Εργαζόμενοι πάνω στην απόδοση του λεξιλογίου του Μαγιακόφσκι οι μεταφραστές του συναν­ τούν, εκτός από τις γνωστές σ’ αυτό τον τομέα δυσκολίες, και μια σειρά από ειδικά προβλήματα που σχετίζονται με τον ιδιόμορφο τρόπο χρήσης του λόγου από τον ποιητή. Η λέξη είναι στο Μαγιακόφσκι μια ξεχωριστή στιχουργική μονάδα και έχει ιδιαίτερη σημασία και βάρος. Ο Μαγιακόφσκι χτίζει στίχους με ξεχωριστές λέξεις που συνδέονται μεταξύ τους με νέες ρυθμικοσυντακτικές σχέσεις, γράφει ο μελετητής του Μαγιακόφσκι Β. Τρένιν. Η λέξη του Μαγιακόφσκι είναι φορτωμένη με ποιητικό νοήμα και ταυτόχρονα είναι φορέας μιας βασικότατης κοσμητικής λειτουργικότητας. Είναι νέα και ασυνήθιστη. Προσπαθώντας να πετύχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εκφραστικότη­ τα ο Μαγιακόφσκι δεν ικανοποιόταν με τις λέξεις όπως τις έβρισκε έτοιμες, με τη μορφή και τη χρή­ ση που είχαν. Γι’ αυτό τα υπερέβαινε και τα δύο, γινότανε ο ίδιος λεξοπλάστης και πειραματιζότα­ νε με το συντακτικό της γλώσσας. Στη γλώσσα του Μαγιακόφσκι υπάρχουν πολλές υπερβάσεις της νόρμας της λογοτεχνικής γλώσσας. Και «αυ­ τές οι υπερβάσεις της κοινής νόρμας της γλώσσας είναι αισθητές μόνο σ’ αυτή τη γλώσσα» και είναι σχεδόν αδύνατο ν’ αποδοθούν σε άλλη γλώσσα, γράφει ο φιλόλογος Α. Φέντοροφ.3 Προσπαθώντας να λύσουν τα προβλήματα που βάζει μπροστά τους η γλώσσα του Μαγιακόφσκι και που δεν μπορούν να λυθούν με τη βοήθεια του λεξικού της ελληνικής γλώσσας, οι μεταφραστές καταφεύγουν σε διαφορετικές λύσεις, ανάλογα με τη κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Ωστόσο, οι προσπάθειές τους δεν έχουν πάντα την ίδια επι­ τυχία. Η επιλεγμένη, είτε δημιουργημένη λέξη, δεν είναι πάντα το λεκτικό, και πολύ περισσότε­ ρο, το στυλιστικό ανάλογο της λέξης του Μαγιακόφσκι. Εκτός απ’ αυτό, σε πολλές περιπτώσεις οι μεταφραστές καταφεύγουν σε περιφραστική μετάφραση της ξεχωριστής λέξης, πράγμα για το οποίο απαιτείται κάποτε ολόκληρη πρόταση. Σταματούμε πιο συγκεκριμένα σε μερικά παρα­ δείγματα. Ανάμεσα στις λέξεις που δεν έχουν πλήρη ελλη­ νικό ανάλογο βρίσκονται οι νεολογισμοί του Μαγιακόφσκι, λέξεις που εκφράζουν εθνικές συνή­ θειες πράγματα και καταστάσεις, λέξεις δημιουργημένες στη σοβιετική εποχή (σοβιετισμοί), το­ πωνύμια και ονόματα, ξένες λέξεις, επιφωνήματα κλπ. Μερικές απ’ αυτές τις λέξεις, και πρώτα απ’ όλα σοβιετικές λέξεις όπως, «Σοβιέτ», «Μοσσοβιέτ», «Τσεκά», «Μπολσεβίκος», συνήθως αποδί-

αφιερω μα/39

δονται σε φωνητικό επίπεδο. Αυτό είναι χαρα­ κτηριστικό για τις μεταφράσεις του Α. Πάρνη, ο οποίος με διάφορα σχόλια και υποσημειώσεις εξηγεί το νόημά τους. Σε φωνητικό επίπεδο απο­ δίδει λέξεις, όπως τις πιο πάνω και ο Γ. Ρίτσος και ακόμα τέτοιες, όπως, «μπιλίνα» «αγκιτάτορ», «ναρότνικ», που τις δίνει χωρίς σχόλια και εξηγή­ σεις, πιστεύοντας πως αυτές είναι κατανοητές στον έλληνα αναγνώστη της δεκαετίας του 1960. Η φωνητική απόδοση τέτοιων λέξεων εισάγει μέσα στο κείμενο της μετάφρασης το στοιχείο του εξωτισμού, πράγμα που το επιδιώκουν συχνά οι μεταφραστές. Αυτό, ωστόσο, δεν μπορεί να γίνε­ ται σε βάρος της καθαρότητας της γλώσσας της μετάφρασης και της στυλιστικής της ομοιομορ­ φίας. Η «εξωτική» λέξη πρέπει να ενωθεί αρμονι­ κά με το όλο νοηματικό και αισθητικό σύνολο. Αυτό το πετυχαίνει σε αρκετό βαθμό ο Γ. Ρίτσος, ενώ ο Α. Πόρνης τις αφήνει ξεκάρφωτες μέσα στο κείμενο. Άλλες λέξεις χωρίς ελληνικό ανάλογο μετα­ φράζονται είτε με κάποια παραπλήσια ελληνική λέξη, είτε περιγραφικά, είτε ακόμα και με κάποια λέξη, άσχετη μεν με την πρωτότυπη αλλά που ο μεταφραστής θεωρεί ότι αποδίδει στη δική του γλώσσα το αντίστοιχο είτε το ανάλογο νόημα. Έ τσι ο Γ. Ρίτσος, για παράδειγμα, αποδίδει τη ρωσική λέξη «μπορς» (είδος σούπας) με τη λέξη «ψωμί». Αλλού σοβιετικές λέξεις όπως «σουμπότνικ», είτε συντομογραφίες όπως «Κόοπσαχ» αποκωδικοποιούνται και γίνονται «εθελοντική εργα­ σία του Σαββάτου» και «συνεργατική βιομηχανία ζάχαρης» αντίστοιχα.

Σε περιπτώσεις που η μετάφραση γίνεται από άλλη γλώσσα, εκτός της ρωσικής, μέσα στο ελλη­ νικό κείμενο εισχωρούν λέξεις ξένες, είτε που ηχούν σαν τέτοιες, όπως για παράδειγμα: «φαερόπ» (μετάφραση Κ. Κουλουφάκου), που η αντί­ στοιχη λέξη στο ρωσικό κείμενο «σιήμσιε» σημαί­ νει «γρηγορότερα», είτε «αν μπλοκ» (μετάφραση Γ. Ρίτσου), που στη γαλλική απόδοση, από την οποία έγινε η ελληνική μετάφραση αποδίδεται «en bloc», ενώ η αντίστοιχη ρωσική είναι «απλόμκι» = συντρίμμια. Μια κατά λέξη μετάφραση των στίχων αυτών θα ήταν: Οι Άγνωστες, καταχνιές τον βορρά πήγαιναν στον πάτο πάνε τα συντρίμμια Στη μετάφραση του Ρίτσου γίνεται: Οι αγνώριστες κυρίες διάφανα

πέπλα του βορρά

σα θραύσματα βουλιάζανε στον πάτο «αμπλοκ» ή σα τενεκεδένια κονσερβών κουτιά.

40/αφιερωμα Και στη μετάφραση του Ν. Παππά: Οι Άγνωστες, οι καταχνιές τον Βορρά πήγαιναν στον πάτο όπως πάνε τα σίδερα, τα κουτιά της κον• σέρδας. Εδώ θα πρέπει να σημειώσω δυο πράγματα: Η λέξη «Άγνωστες» γράφεται εδώ με κεφαλαίο γιατί πρόκειται για ειρωνική αναφορά στο λυρικό-συμβολιστικό ποίημα του Α. Μπλοκ «Η Άγνωστη». Ο Ρίτσος γράφει: «αγνώριστες» σβή­ νοντας έτσι τον παραλληλισμό. Τόσο ο Ρίτσος, όσο και ο Ν. Παππάς, ακολουθώντας τη γαλλική μετάφραση, εισάγουν στους στίχους αυτούς «τα σίδερα», «τα κουτιά της κονσέρβας» κλπ. Πιο ελεύθερα μεταχειρίζεται τη γλώσσα του Μαγιακόφσκι ο Ο. Ελύτης που μεταφράζει με προσανατολισμό πάντοτε την ελληνική ποιητική γλώσσα (ξεκινώντας από τη γαλλική απόδοση των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι). Ο Ελύτης με­ ταφράζει, με αντίστοιχες ελληνικές λέξεις, είτε περιγραφικά, ακόμα και τις λέξεις εκείνες που εκφράζουν ρωσικές είτε σοβιετικές πραγματικό­ τητες, προσανατολιζόμενος για την απόδοσή τους πάνω στο νόημα του στίχου είτε του ποιήματος. Έτσι τη λέξη «ΡΟΣΤΑ» (Οργανισμός πληροφο­ ριών και προπαγάνδας) όπου δούλευε ο Μαγιακόφσκι στα πρώτα χρόνια της σοβιετικής εξου­ σίας, την κάνει «την άτιμη δουλειά πού ’χω κατα­ πιαστεί», πράγμα που αποδίδει σωστά το νόημα και την καλαμπουρίστικη διάθεση που θέλει να εκφράσει ο Μαγιακόφσκι. Υπάρχουν, επίσης και μια σειρά άλλες λέξεις, συνηθισμένες στη ρωσική γλώσσα αλλά χωρίς ακριβές ανάλογο στα ελληνικά όπως οι λέξεις «μπούτνι» (καθημερινότητα, ρουτίνα κλπ.) και «τασκά», λέξη που εκφράζει ένα βαρύ συναίσθη­ μα χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένη αιτία και που δεν την αποδίδουν οι ελληνικές λέξεις «νοσταλ­ γία», «πλήξη» κλπ., που χρησιμοποιούνται ως αντίστοιχές της. Πολύ δύσκολο πράγμα αποδεικνύεται και η με­ τάφραση χαρακτηριστικών για την ποίηση του Μαγιακόφσκι λέξεων με μεγεθυντικές είτε μικρυντικές καταλήξεις που ο Μαγιακόφσκι δη­ μιουργεί συχνά, με βάση τους κανόνες της ρωσι­ κής γλώσσας αλλά καινούριες και ασυνήθιστες, που μένουν πάντα τέτοιες μέσα στην ποίησή του και προκαλούν και εντυπωσιάζουν και ξαφνιά­ ζουν. Σε μερικές περιπτώσεις κατά τη μετάφραση γί­ νεται αλλαγή ενός μέρους του λόγου με άλλο. Πιο συχνά αυτό συμβαίνει κατά τη μετάφραση λέξεων καμωμένων από τον Μαγιακόφσκι, συνήθως ρη­ μάτων, που προσδίδουν δυναμικότητα στο στίχο, με τα στατικά ουσιαστικά. Στο ποίημα «Παρίσι», για παράδειγμα, ο Μαγιακόφσκι φτιάχνει ρήμα

από το επίθετο «φανταστικός» προσθέτοντάς του την ενεργητική ρηματική κατάληξη του τρίτου προσώπου. Το νόημα του στίχου είναι περίπου ότι «τα αυτοκίνητα χορεύουν ένα χορό που τα ίδια φαντάζονται». Ο Ρίτσος αποδίδει τη λέξη αυτή σαν «χορογραφία φανταστική» και ο Πόρ­ νης σαν «φανταστικό χορό». Στις ελληνικές μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι οι μεταφραστές χρησιμοποιούν κατά κανόνα πε­ ρισσότερες λέξεις απ’ ό,τι έχει πρωτότυπο. Ο πιο «οικονομικός» μεταφραστής είναι ο Πόρνης, που ελάχιστα ξεπερνά το πρωτότυπο, ο πιο «ανοικονόμητος» είναι ο Ελύτης, που χρησιμοποιεί σχε­ δόν δυο φορές περισσότερες λέξεις. Κάπου στο μέσο βρίσκεται ο Ρίτσος. Αυτό δείχνει, πρώτα απ’ όλα, τη μεταφραστική μέθοδο που ακολουθεί ο κάθε μεταφραστής, το πόσο «πιστή» είτε «ελεύ­ θερη» θέλει τη μετάφρασή του. Τούτο, ωστόσο, δεν αποτελεί κριτήριο για την αξία της μετάφρα­ σης που πρέπει να τη βλέπουμε πάντα σαν ένα ενιαίο σύνολο και μια ολοκληρωμένη δημιουργι­ κή πράξη.

Για την απόδοση της φράσης του Μαγιακόφσκι Τόσο στη ρωσική όσο και στην ελληνική γλώσσα η σειρά των λέξεων μέσα στη φράση είναι ελεύ­ θερη. Αυτό, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι στο γρα­ πτό λόγο δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη διάταξη των λέξεων που την αντιλαμβανόμαστε σα νόρ­ μα. Η αλλαγή αυτής της διάταξης δείχνει κάποια προσπάθεια για νοηματική είτε στυλιστική κίνη­ ση, για περισσότερη εκφραστικότητα, πυκνότη­ τα, συναισθηματικότητα κλπ. Η χρησιμοποίηση παρόμοιων συντακτικών τρόπων είναι κάτι που γίνεται συχνά στην ποίηση του Μαγιακόφσκι. Ένας τρόπος που χρησιμοποιεί ο ποιητής εί­ ναι η αντιστροφή της φράσης, όπως για παρά­ δειγμα: Είταν ακριβώς όπως όλες - μέχρι εμετού η ίδια με τις άλλες η μέρα της καθόδου μου σε σας. (Κατά λέξη μετάφραση δική μου) Στη μετάφραση παρόμοιες αντιστροφές συχνά χάνονται. Έτσι οι πιο πάνω στίχοι στη μετάφρα­ ση του Ρίτσου γίνονται: Η μέρα της καθόδου μου σε σας είταν απόλυτα ως την απελπισία κατάομοια με τις άλλες. Πιο συχνά αυτό το «ίσωμα» της φράσης συναντάται στις μεταφράσεις που έγιναν από τα

αφιερωμα/41 γαλλικά, όπου η σειρά των λέξεων είναι αυστηρά καθορισμένη μέσα στην πρόταση. Εξαίρεση απο­ τελούν οι μεταφράσεις του Ελύτη που σωστά ένιωσε το στυλ του Μαγιακόφσκι και κατάφερε να το αποδώσει ζωντανό με τα μέσα της ελληνι­ κής γλώσσας. Χαρακτηριστική είναι η απόδοση των πιο κάτω στίχων από «Τη γέφυρα του Μπρούκλιν»: Κοκκινίσετε λοιπόν όμοια με της σημαίας μου το ύφασμα τέτοιον έπαινο ακούγοντας. που αποτελούν αντιστροφή από την άποψη της ελληνικής γλώσσας, καθόλα αποδεκτή όμως και παράλληλα μας φέρνουν πολύ κοντά στο στυλ του Μαγιακόφσκι. Ο Μαγιακόφσκι χρησιμοποιεί συχνά διάφορες εκφράσεις του καθαρά προφορικού λόγου, που ξεχωρίζουν για το δυναμισμό, τη λακωνικότητα και την εκφραστικότητά τους, και που δεν είναι εύκολο να αποδοθούν με ανάλογες εκφράσεις άλλης γλώσσας κατά τη μετάφραση. Αποδίδον­ ται συνήθως με λογοτεχνικές εκφράσεις πράγμα που στερεί το στίχο από τη ζωντάνια του. Με την αλλαγή της σύνταξης στη μετάφραση αλλάζουν και τα σημεία στίξης. Εξαφανίζονται, συνήθως, διάφορα ερωτηματικά, θαυμαστικά, παύλες κλπ. Αυτό χαμηλώνει τον τόνο της ποίη­ σης του Μαγιακόφσκι, μειώνει την εκφραστικό­ τητα και το δυναμισμό του ύφους του. Από το ποίημα «Στον εαυτό του τον αγαπημένο αφιερώ­ νει αυτούς τους στίχους ο συγγραφέας» παίρνω ένα απόσπασμα: Πού νάβρω την ερωμένη εκείνη που νάναι στα δικά μου μέτρα; Δε θ’ άντεχε σ’ αυτό τον μικροσκοπικό ου­ ρανό. Αν είμουνα φτωχός σαν ένας εκατομμυριούχος. Αλλά η ψυχή τα χρήματα χλευάζει: πάντα ένας κλέφτης κατοικεί εκεί μέσα ακόρεστος.

Αυτή είναι η μετάφραση του Γ. Ρίτσου. Και του Α. Πάρνη: Αν έβρισκα μια γυναίκα στα μέτρα μου τότε προφανώς στον μικροσκοπικόν ουρανό δεν θα χω­ ρούσε κείνη. Ω και νάμουν φτωχός σαν Κροίσος στη γη! Τι ’ναι τα λεφτά για τη ψυχή μας; Κλέφτες που την κλέβουν αιώνια.

Μαγιακόφσκι: Αυτοπροσωπογραφία

Από τις μεταφράσεις αυτές είναι φανερό πως τα ερωτηματικά και τα θαυμαστικά παίζουν πο­ λύ σημαντικό ρόλο. Πάνω σ’ αυτά είναι χτισμέ­ νοι οι πιο πάνω στίχοι στο πρωτότυπο, όπου υπάρχουν μάλιστα δυο ερωτηματικά και δυο θαυμαστικά. Στην πρώτη μετάφραση έχουμε ένα ερωτηματικό μόνο. Στη δεύτερη ένα θαυμαστικό κι ένα ερωτηματικό. Από την άποψη αυτή είναι χαρακτηριστική και η μετάφραση του ποιήματος «Ακούστε!». Δί­ νω τους τελευταίους εφτά στίχους σε μια δική μου μ. -άφραση: Ακούστε! Τάχα αν τ ’ αστέρια ανάβουν πάει να πει πως κάποιος τά ’χει ανάγκη, πάει να πει πως είναι απαραίτητο κάθέ'βράδυ πάνω απ’ τις στέγες ν’ ανάβει κι ένα αστέρι;! Από τις τρεις ελληνικές μεταφράσεις που βρή­ καμε του πιο πάνω ποιήματος μόνο η μια, του Α. Δικταίου, διατηρεί στο τέλος το ερωτηματικό παραλείποντας το θαυμαστικό. Οι άλλες τα πα­ ραλείπουν και τα δυο. Σαν αποτέλεσμα η κατά­ ληξη του ποιήματος μετατρέπεται σε απλή κατά­ φαση: είναι ανάγκη κάθε βράδυ πάνω απ’ τις στέγες ν’ ανάβει ένα αστέρι.

42/αφιερωμα

Η μετάφραση των ιδιωματισμών του Μαγιακόφσκι Η μετάφραση των ιδιωματισμών είναι μια από τις πιο δύσκολες πλευρές της ποιητικής μετά­ φρασης. Με την ποίηση του Μαγιακόφσκι αυτό γίνεται ακόμα πιο δύσκολο γιατί οι ιδιωματισμοί χρησιμοποιούνται προωθημένοι μέσα στο στίχο του, αποκτώντας επιπρόσθετα νοήματα και δια­ δραματίζοντας σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ποιητικού του ύφους. Συχνά μαζί τους μεταφέρεται μέσα στην ποίηση «η συνηθισμένη προ­ φορική γλώσσα», κατά την έκφραση του ίδιου του ποιητή,4 καθώς επίσης και ό τόνος του προ­ φορικού λόγου. Ο μεταφραστής έχει δυο τρόπους για να απο­ δώσει τους ιδιωματισμούς: είτε χρησιμοποιώντας ανάλογες εκφράσεις της δικής του γλώσσας, είτε να αποδώσει το νόημά τους περιγραφικά. Και στις δυο περιπτώσεις είναι βασικό να αποδοθεί όχι μόνο το νόημα αλλά και ο στυλιστικός ρόλος των ιδιωματισμών μέσα στο έργο. Στις ελληνικές μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι χρησιμοποιού­ νται και οι δυο τρόποι, ανάλογα με την κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Αρκετοί ιδιωματισμοί που χρησιμοποιούνται στην ποίηση του Μαγιακόφσκι αποδίδονται από το Γ. Ρίτσο και τον Α. Πάρνη με τη βοήθεια ελ­ ληνικών ιδιωματισμών. Έτσι συναντούμε στις μεταφράσεις τους εκφράσεις όπως: «στα παλιά μας τα παπούτσια», «δεν σκοτίζομαι», «μούρχεται ταμπλάς», «έφαγα φάπα», που αποτελούν προσπάθεια απόδοσης εκφράσεων που στο πρω­ τότυπο διατυπώνονται με εντελώς διαφορετικές λέξεις. Στις μεταφράσεις του Ο. Ελύτη είναι χαρα­ κτηριστική η περιγραφική απόδοση των ιδιωμα­ τισμών. Το ποίημα, για παράδειγμα, του Μαγιακόφσκι «Η καταπληκτική περιπέτεια του Βλαδί­ μηρου Μαγιακόφσκι ένα καλοκαίρι στην εξοχή» τελειώνει με μια ιδιωματική έκφραση, κατά λέ­ ξη:

Να λάμπειςκι ούτε καρφί! Ο Ελύτης τους μεταφράζει: λάμψη, ως τη συντέλεια των ημερών, όχι τσαρλατανιές και τέτοια! Η απόδοση αυτή βρίσκεται πολύ κοντά στο πρω­ τότυπο.

Η μοίρα της ομοιοκαταληξίας του Μαγιακόφσκι στις ελληνικές μεταφράσεις Στο ριζοσπαστικό και βαθιά νεοτερικό ποιητικό σύστημα του Μαγιακόφσκι «η ομοιοκαταληξία, όπως και όλα τα άλλα στοιχεία του στίχου του, αποτελεί μέρος μιας πολύπλοκης γλωσσικής κα­ τασκευής όπου η νοηματική και η φωνητική πλευρά της λέξης βρίσκονται σε μια άρρηκτη σχέση και αλληλοεξάρτηση».5 Τον ποιητή δεν τον ικανοποιούν οι ομόηχες καταλήξεις των λέ­ ξεων, που βασίζονται συνήθως πάνω στα όμοια φωνήεντα και αναζητά ομοηχίες ανάμεσα στα σύμφωνα των λέξεων που ομοιοκαταληκτούν αλ­ λά και που βρίσκονται διεσπαρμένες στους αντί­ στοιχους στίχους. Συχνά η ομοιοκαταληξία χτί­ ζεται ολόκληρη πάνω στα σύμφωνα και η υπολο­ γισμένη ανακρίβειά της ξαφνιάζει και εκπλήττει. Στην ποίηση του Μαγιακόφσκι η ομοιοκατα­ ληξία είναι συχνά μέσο συνένωσης λέξεων που ονομάζουν άσχετα, ξένα μεταξύ τους αντικείμε­ να και έννοιες και παράλληλα αποτελεί τρόπο μετάδοσης μιας εσωτερικής κίνησης στο ποίημα. Αυτή η ξαφνική συσχέτιση (με την ομοιοκαταλη­ ξία) άσχετων μεταξύ τους πραγμάτων, κατά την οποία οι διαφορές τους, όχι μόνο δεν απαλείφονται, αλλά αντίθετα, τονίζονται, δημιουργεί ένταση στην κίνηση του στίχου. Η ομοιοκαταλη­ ξία του Μαγιακόφσκι δεν ανήκει μόνο στα στοι­ χεία της φόρμας αλλά είναι βαθιά συνδεδεμένη με το περιεχόμενο του έργου. Έτσι, μια μετάφραση με ομοιοκατάληκτες, απλώς, λέξεις, στο τέλος των στίχων, ούτε κατά προσέγγιση δεν αποδίδει την ομοιοκαταληξία του Μαγιακόφσκι. Στις πρώτες μεταπολεμικές μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι στα ελληνικά, που έγιναν από το Γ. Ρίτσο, τον Α. Αλεξάνδρου, τον Κ. Κουλουφάκο, τον Ν. Παππά και τον Γ. Σαραντή, η ομοιοκατα­ ληξία δεν υπάρχει. Αλλά σε μερικές κατοπινές μεταφράσεις του Γ. Ρίτσου και του Α. Αλέξαν­ δρου γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί η ομοιο­ καταληξία. Πρόκειται για ένα απόσπασμα από το «Καλά πάμε» (κατά την απόδοση του Ρίτσου), το «Μ’ όλη μου τη φωνή» και το «Επετειακό». Επίσης στη μετάφραση της τραγωδίας «Βλαδίμη­ ρος Μαγιακόφσκι» από τον Α. Αλεξάνδρου. Η προσπάθεια για ομοιοκαταληξία είναι και το κυριότερο χαρακτηριστικό των μεταφράσεων του Α. Πάρνη, ενώ ο Ελύτης ούτε καν δοκιμάζει κά­ τι τέτοιο. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να παρατηρή­ σουμε εξετάζοντας τις ομοιοκατάληκτες μετα­ φράσεις του Μαγιακόφσκι στα ελληνικά είναι ότι η ομοιοκαταληξία αυτή είναι εντελώς διαφο-

αψιερωμα/43

Ο Μαγιακόφσκι στην έκθεση «20 χρόνια δουλειάς»

ρετικού χαρακτήρα από εκείνη του πρωτοτύπου. Ούτε ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της δεν διατηρείται. Το στοιχείο της ανακρίβειας χάνε­ ται, ο ρόλος των συμφώνων είναι μηδαμινός, δεν υπάρχει το στοιχείο της έκπληξης και του δυνα­ μισμού, ούτε και συνδιαλέγεται με το περιεχόμε­ νο των λέξεων. Μεταφράζοντας «Το γεφύρι του Μπρούκλιν» ο Α. Πάρνης γράφει: Σα ζωγράφος τρελός από λατρεία στη Μαντόνα πνρπολημένος γι’ αυτήν σ’ έρωτα λιοπύρι αγγίζοντας τ ’ άστρα κοιτάω την εικόνα της Νέας Υόρκης απ’ του Μπρούκλιν το γιοφύρι. Οι στίχοι αυτοί μου φαίνονται κακοί, πρώτα απ’ όλα γιατί είναι κακοί από την άποψη της ελ­ ληνικής γλώσσας και κατά δεύτερο λόγο γιατί, σε σύγκριση με το πρωτότυπο είναι πολύ στατι­ κοί. Και η προσπάθεια για ομοιοκαταληξία συμ­ βάλλει σ’ αυτή τη στατικότητα. Στην ποίηση του Μαγιακόφσκι δεν μπορούν να υπάρχουν τέτοιες φράσεις-κλισέ όπως «πυρπολημένος...σ’ έρωτα λιοπύρι» κλπ. Σίγουρα πιο κοντά στον Μαγια-

κόφσκι βρίσκονται οι αναδιπλωμένοι στίχοι του Ελύτη: Όπως ένας ζωγράφος που δεν τον κόφτει και πολύ κάθεται ώρες κι ατενίζει μ ’ έρωτα και με προσοχή σ’ ένα Μουσείο κάποια Παναγιά, όμοια κι εγώ μες στους αιθέρες στέκω τους σπαρμένους μ ’ άστρα ορθός, ατενίζοντας τη Νέα Υόρκη ψηλά πάνω απ’ τη γέφυρα του Μπρούκλιν. Στις ελληνικές μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι ομοιοκαταληκτούν βασικές λέξεις που ανήκουν στα ίδια μέρη του λόγου, στην ίδια πτώση. Το σύνολο των δυνατών ομοιοκαταληξιών είναι πε­ ριορισμένο και οι ίδιες ομοιοκαταληξίες επανα­ λαμβάνονται συχνά. Η προσπάθεια για ομοιοκα­ ταληξία αναγκάζει το μεταφραστή να εισάγει στο κείμενο της μετάφρασης νέες λέξεις, συχνά κύριες, που ονομάζουν αντικείμενα και κατα­ στάσεις που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο. Στα­ ματώ σ’ ένα παράδειγμα από τη μετάφραση του Α. Αλεξάνδρου. Μια κατά λέξη μετάφραση έχει ως εξής:

44/αφιερωμα Και να σήμερα απ’ το πρωί στην ψυχή βύθισε η λάμια τα χείλη. Περπατούσα τραντάζοντας, τα χέρια ανοίγοντας και παντού στις στέγες χόρευαν οι σωλή­ νες και η κάθε μια με τα γόνατα πετούσε ένα 44!

Και η μετάφραση του Α. Αλεξάνδρου: Και να που σήμερα απ’ το πρωί η λάμια μπήγοντας τα χείλη, απ’ της ψυχής μου ρούφαγε τη φλάσκα. Προχώραγα κουνώντας με σπασμούς και χέρια και ποδάρια και παντού οι καμινάδες χόρευαν στις στέ­ γες καζάσκα κι ήταν τα λυγιαμένα γόνατά τους δυο τεσσάρια. Εδώ βλέπουμε να εισάγονται στο κείμενο για χάρη της ομοιοκαταληξίας οι λέξεις «φλάσκα» και «καζάσκα», που προσδίδουν κι ένα χαρα­ κτήρα εξωτισμού στους στίχους αυτούς, και να γίνονται διάφορες άλλες αλλαγές. Τέτοια παρα­ δείγματα υπάρχουν πολλά στη μετάφραση του Αλεξάνδρου. Οι πιο πετυχημένες ομοιοκατάληκτες μετα­ φράσεις του Μαγιακόφσκι στα ελληνικά είναι εκείνες ιου Γ. Ρίτσου. Παρ’ όλο που κι εδώ ούτε κατ προσέγγιση δεν αποδίδεται το ιδιόμορφο σύσημα ομοιοκαταληξιών του Μαγιακόφσκι, (η λειτουργικότητά τους κλπ.), όμως είναι τουλάχι­ στον φροντισμένη η γλώσσα και ο στίχος, που είναι ελεύθερος και άνετος.

Η μοίρα των παρηχήσεων του Μαγιακόφσκι στις ελληνικές μεταφράσεις Παράλληλα με την ομοιοκαταληξία μεγάλο ρόλο στην ηχητική οργάνωση του στίχου του Μαγιακόφσκι παίζουν οι διάφορες παρηχήσεις που

γεννιούνται μέσα στο στίχο και μεταξύ διαφορε­ τικών στίχων. Πάνω σ’ αυτές τις παρηχήσεις ο Μαγιακόφσκι χτίζει συχνά τις ποιητικές του πα­ ραστάσεις. Είναι παραστάσεις «ηχούσες» και «ηχητικές», οι οποίες σμίγουν μέσα στον «ενορχηστρωμένο κόσμο της ποίησης του Μαγιακόφσκι».6 Από αυτή την ηχητική αλυσίδα γεν­ νιούνται πλήθος συσχετισμών και αντιπαραβο­ λών. Για να αποδοθούν όλα αυτά σε άλλη γλώσσα χρειάζεται να προσεγγίσει ο μεταφραστής το πρωτότυπο δημιουργικά, και το ίδιο δημιουργι­ κά να χειριστεί τα μέσα της δικής του γλώσσας. Δεν είναι τυχαίο που τα περισσότερα σ’ αυτό το πολύ βασικό τομέα πέτυχε με τις μεταφράσεις του ο Ο, Ελύτης, μεταφράσεις του οποίου είναι οι πιο «ελεύθερες» ελληνικές μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι. Δίνω ένα χαρακτηριστικό από­ σπασμα από το ποίημα «Στων σπονδύλων τον αυλό».

Λιώνει χιλιόμετρα στους δρόμους η πατημασιά μου. Τι την κάνεις την κόλαση όταν κοχλάζει εντός σου! Ποιος λοιπόν, μα ποιος Χόφμαν ουράνιος σ’ έπλασε με τη φαντασία του, καταραμένο πλά­ σμα; Ιδού, από τρικυμία χαράς οι δρόμοι ανοίγουν. Κύματα-κύματα ξεχύνονται οι ευτυχισμένοι. Το μυαλό μου εμένανε δουλεύει. Θρόμβοι αίματος οι στοχασμοί αρρωστημένοι και πηχτοί σταλάζουνε απ’ το καύκαλό μου.

Ο Γ. Ρίτσος προσπαθεί στις μεταφράσεις του να είναι όσο το δυνατό πιο κοντά στο κείμενο του πρωτοτύπου. Ωστόσο, πρόθυμα καταφεύγει στη δημιουργία παρηχήσεων, εκεί που η ελληνι­ κή γλώσσα τού προσφέρει αυτή τη δυνατότητα, χωρίς να ακολουθεί πάντα, κατ’ ανάγκη, τον Μαγιακόφσκι. Γράφει, για παράδειγμα, «μια κοπελίτσα-σταγονίτσα», είτε «στο χρόνο-χαμαιλέοντα». Στο ποίημα «Καλά πάμε» (απόδοση Γ. Ρίτσου) μεταφράζονται, με φανερή πρόθεση να πλησιαστεί το στυλ του Μαγιακόφσκι, οι στίχοι:

αφιερωμα/45 Οι δι­ κοί σας εχ-

. τροί. και δι­ κοί μου εχ­

τροί

είτε: πέρασε μοσκο6ολιστό. Πιο ατυχείς προσπάθειες απόδοσης των παρη­ χήσεων του Μαγιακόφσκι συναντούμε στον Α. Αλεξάνδρου και τον Α. Πάρνη. Οι άλλοι μετα­ φραστές όπως ο Ν. Παππάς, ο Γ. Σαραντής, ο Κ. Κουλουφάκος κ.ά. δεν τις επιδιώκουν καθό­ λου.

Ο ρυθμός της ποίησης του Μαγιακόφσκι και ο ρόλος της στις ελληνικές μεταφράσεις Η ποίηση του Μαγιακόφσκι έχει έναν δικό της, ιδιόμορφο και ανεπανάληπτο ρυθμό. Ο ρυθμός αυτός δεν είναι στατικός αλλά1αναπτύσσεται από το ένα ποίημα στο άλλο και από τον έναν κύκλο ποιημάτων στον άλλο, παράλληλα με την ανάπτυξη της ποιητικής του και της θεματογρα­ φίας του. Και δεν μιλώ εδώ για τη γνωστή «σκά­ λα» του Μαγιακόφσκι, ούτε και για τη μετρική διαίρεση του στίχου του σε πόδες,7 αλλά για το ρυθμό εκείνο που περνά μέσα από ολόκληρο το ποίημα και αποτελεί ένα από τα βασικότερα στοιχεία της οργάνωσής του. Ο ρυθμός αυτός εί­ ναι παράλληλα στενά συνδεδεμένος με το νόημα του ποιήματος. Ο ρυθμός αυτός μου φαίνεται πως αποτελεί το βασικότερο στοιχείο της ποιητικής του Μαγιακόφσκι το οποίο κλείνει μέσα του τη δυνατότητα ανάλογης απόδοσής του, με τα μέσα μιας άλλης γλώσσας κατά τη μετάφραση. Για τούτο απαιτεί­ ται, βέβαια, μια σχετική ελευθερία στην προσέγ­ γιση του πρωτοτύπου και δημιουργική χρήση της γλώσσας και του στίχου στα οποία γίνεται η με­ τάφραση. Οι περισσότεροι έλληνες μεταφραστές αγνόη­ σαν αυτό το ρυθμό και έδωσαν τις μεταφράσεις τους σ’ έναν ελεύθερο στίχο με αρκετή πεζολο­ γία. Άλλοι, ωστόσο, όπως ο Γ. Ρίτσος και κυ­ ρίως, ο Ο. Ελύτης, κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό να συλλάβουν και να αποδώσουν το ρυθμό της

ποίησης του Μαγιακόφσκι. Ειδικά για την περί­ πτωση του Ελύτη, παρατηρεί, πολύ εύστοχα, ο Γ. Βαλέτας: «κατόρθωσε με τη διάίσθησή του, ακολουθώντας το Γάλλο μεταφραστή, να τον πλησιάσει (τον Μαγιακόφσκι) στον τόνο της φω­ νής με τη δύναμη της δικής του γλώσσας». Από όλους τους μεταφραστές του Μαγιακόφσκι μόνο ο Α. Πάρνης προσπάθησε να αποδώσει τους στίχους του ποιητή με έμμετρους ομοιοκα­ τάληκτους στίχους, που και από πλευράς έκτα­ σης να είναι ίσοι με την έκταση που έχουν στο πρωτότυπο. Αυτές οι προσπάθειες, ωστόσο, πα­ ραμένουν στην εξωτερική μόνο εμφάνιση των στίχων και περιορίζονται στο να επιτευχθεί ένας επιφανειακός ρυθμός άσχετος με το ρυθμό του Μαγιακόφσκι. «Για την επίτευξη του τόνου του πρωτοτύπου στην ποιητική μετάφραση δεν είναι απαραίτητο να επαναλαμβάνεται το μέτρο του (πρωτοτύπου)», γράφει ο Γεωργιανός καθηγητής Γ. Γκατσετσιλάντζε. Κατά την απόδοση του ρυθμού ο μεταφραστής πρέπει να κάνει τη δική του δημιουργική επιλογή, ξεκινώντας από τη σωστή ανάγνωση του πρωτοτύπου ή τη σωστή του αντίληψη και κατανόηση, d^Q η ανάγνωση γίνεται από κάποια μετάφραση. υ Εξετάζοντας χωριστά την τύχη των διάφορων στοιχείων της ποιητικής του Μαγιακόφσκι κατά τη μετάφραση ποιημάτων του στα ελληνικά ανα­ φερθήκαμε σε πολλές μεταφράσεις και μεταφρα­ στές και εκφράσαμε ξεχωριστές απόψεις στην κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Σκοπός μας δεν

46/αφιερωμα ήταν να κρίνουμε τις μεταφράσεις αυτές, πολλές από τις οποίες δεν αποτελούν καν προϊόν συστη­ ματικής ενασχόλησης, ούτε με τη μετάφραση ού­ τε με το έργο του Μαγιακόφσκι, και εμφανίστη­ καν ευκαιριακά σε διάφορα έντυπα. Εκείνο που θέλαμε να δείξουμε είναι το γενικό πλαίσιο και τις ιδιομορφίες της ποιητικής του Μαγιακόφσκι και να δούμε, σε μια άμεση σύγκριση με την ελ­ ληνική γλώσσα, το στίχο κλπ. τη δυνατότητα απόδοσής τους στα ελληνικά. Από μια τέτοια συγκριτική δουλειά οι ιδιομορφίες τόσο της ποίησης του Μαγιακόφσκι όσο και της ελληνικής ποιητικής γλώσσας και του στίχου γίνονται πιο κατανοητές. Ξεκινώντας από τη διατύπωση αυτή, και έχον­

τας πάντα υπόψη μας πως η δυνατότητα μιας αντάξιας με το πρωτότυπο μετάφρασης υπάρχει μόνο όταν ξεκινούμε από το έργο σα σύνολο και όχι από τα διάφορα ξεχωριστά του στοιχεία, γιατί και τα στοιχεία αυτά αποχτούν το' συγκε­ κριμένο τους νόημα μόνο ως μέρη αυτού του συ­ νόλου, μπορούμε να εκτιμήσουμε καλύτερα τη σημασία που έχουν οι δημιουργικές επιλογές του μεταφραστή, η σε βάθος κατανόηση του μετα­ φραζόμενου έργου, καθώς και η σωστή αποτίμη­ ση της λογοτεχνικής κατάστασης που επικρατεί στο χώρο για τον οποίο προορίζεται η μετάφρα­ ση.

Σημειώσεις 1. Για τη συγγραφή τον άρθρου αυτού είχα υπόψη μου, τις ακόλουθες μεταφράσεις ποιημάτων τον Μαγιακόφσκι στα ελληνικά: α. Σύγνεφο με παντελόνια, (απόσπασμα)· μετ. Γ. Ρίτσον και Α. Αλεξάνδρου, «Ελεύθερα Γράμματα», 15 Δεκεμ­ βρίου 1947.

6. Πολύ καλά [Καλά!] (απόσπασμα), μετ. Κ. Κουλονφάκου, «Επιθεώρηση Τέχνης», τ. 11, 1955. γ. Καλά!, Ποίημα αποχαιρετισμού [«είναι κιόλας δυό, θά 'χεις πλαγιάσει»], μετ: Ν. Παππά. Στο βιβλίο: Ν. Παππά και Ρ. Μπ. Παππά: Παγκόσμια Ποιητική Ανθολογία, 1952. δ. Το φλάουτο των σπονδύλων [Στο φλάουτο σπόνδυλος], μετ. Γ. Σαραντής, ό.π. ε. Ακούστε, Τελευταίοι στίχοι [«Είναι κιόλας δυο, θά ’χεις πλαγιάσει»], μετ. Α. Δικταίος. Στο βιβλίο: Α. Δικταίος, Ανθολογία Παγκοσμίου Ποιήσεως, 1960. στ. Ξεπούλημα, μετ. Α. Αλεξάνδρου, «Καινούργια επο­ χή», Άνοιξη 1961. ζ. Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, Τραγωδία, μετ. Α. Αλεξάν­ δρου. Στο βιβλίο: Α. Αλεξάνδρου, Μαγιακόφσκι. θεατρι­ κά, (χωρίς χρονολογία έκδοσης). η. Καλά πάμε [Καλά!], μετ. Γ. Ρίτσον και Α. Αλεξάνδρου, «Επιθεώρηση Τέχνης», τ. 106-107, 1963.

0. Ο πόλεμος και το σύμπαν [Πόλεμος και ειρήνη], μετ. Γ. Ρίτσον, ό.π. ι. Ο αυτοαγαπώμενος συγγραφέας αφιερώνει τούτες τις γραμμές στον εαυτό του, Ο άνθρωπος, Παρίσι (Κουβεντο­ λόι με τον Πύργο του Άιφελ), Ιωβήλαιο, Ξελασπώστε το μέλλον, Μ’ όλη μου τη φωνή,μετ. Γ. Ρίτσος. Στο βιβλίο: Γ. Ρίτσον, Μαγιακόφσκι. Ποιήματα, 1964. ια. Θα μπορούσες; [εσείς θα μπορούσατε;], Ύμνος του φαγητού, Ύμνος του σοφού. Σε σας, Κήρυξις πολέμου, Στον εαυτό του τον αγαπημένο αφιερώνει ο ποιητής αυτές τις γραμμές, Βαρέθηκα, Φθηνό ξεπούλημα, Αριστερό

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

μαρς. Οι συνεδριάζοντες. Στον Σεργκέι Εσένιν, Τσανακογλύφτης, Η Μαριώ φαρμακώθηκε, Πομπαντούρ, Αν είναι κι έτσι, Παρίσι (ψιλοκουβέντες με τον Πύργο του Άιφελ), Το γιοφύρι του Μπρούκλιν, Με όλη μου τη φωνή, Ημιτε­ λές, Αποσπάσματα από τη δεύτερη εισήγηση για το πεντά­ χρονο (είναι κιόλα δυο θά ’χεις ξαπλώσει), Βλαντιμίρ Ιλίτς Λένιν, μετ. Α. Πόρνης. Στο βιβλίο: Α. Πόρνης, Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι. Εκλογή (χωρίς χρονολογία έκδοσης), ιβ. Στων σπονδύλων τον αυλό [Στο φλάουτο σπόνδυλος], Η καταπληκτική περιπέτεια του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι ένα καλοκαίρι στην εξοχή, Η γέφυρα του Μπρούκλιν, μετ. Ο. Ελύτης. Στο βιβλίο: Ο. Ελύτη. Δεύτερη Γραφή.

1976. Β. Τρένιν, Στο εργαστήρι τον στίχον τον Μαγιακόφσκι, Μόσχα 1978, σελ. 182 (στα ρωσικά). Α. Φέντοροφ, Οι βάσεις της γενικής θεωρίας της μετάφρα­ σης, Μόσχα 1968, σελ. 396 (στα ρωσικά). Β. Μαγιακόφσκι, Στους Πολωνούς αναγνώστες. Πρόλογος βιβλίου με μεταφράσεις έργων του στα πολωνικά. Αναδημο­ σιεύεται στο 12 τόμο της έκδοσης των απάντων του Μαγιακόφσκι, Μόσχα 1955, σελ. 142-143 (στα ρωσικά). Ν. Χαρτζιέβ και Β. Τρένιν, Η ποιητική κουλτούρα τον Μαγιακόφακι, Μόσχα 1970, σελ. 328 (στα ρωσικά). ό.π. σελ. 214. Σαν μετρική μονάδα στην ποίηση τον Μαγιακόφσκι θεωρεί­ ται από τους μελετητές τον ο πόδας (μια τονισμένη περίο­ δος) που αποτελείται από έναν ανισομερή αριθμό λέξεων είτε συλλαβών αλλά που περιλαμβάνει μια λέξη με δυναμικό τόνο και που συγκεντρώνει γύρω της τις τυχόν άλλες λέξεις. Ο αριθμός τέτοιων ποδών είναι συχνά ίσος με όλους τους στίχους τον ποιήματος. Πολλές φορές, όμως, ένας στίχος μπορεί να έχει λιγότερονς πόδες. Στις περιπτώσεις αυτές το μέτρο ισοζυγιάζεται με παύσεις, που είναι αναγκαίες στην προφορά τον στίχου. Γ. Βαλέτας, Το μεταφραστικό έργο τον Ελύτη, «Αιολικά γράμματα», τ. 43-44, 1978. Γ. Γκατσετσιλάντζε, Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνικής μετάφρασης, Τνφλίδα, 1970, σελ. 239 (στα ρωσικά).

αφιερωμα/47

Πλάτωνας Μαυρομούστακος

Ο Διαφωτιστής που χαμογελάει Τα πρώτα χρόνια, μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής επανάστασης, έφεραν πολλά νέα στοιχεία στη θεατρική πρα­ κτική. Η συμμετοχή όλων σχεδόν των καλλιτεχνών στην αναζήτηση νέων θεα­ τρικών μορφών, προσπάθεια που έμεινε γνωστή με το όνομα «Θεατρικός Οκτώβρης», ήταν παράλληλη με τη δημιουρ­ γία εκατοντάδων θεατρικών ομάδων που είχαν κύριο στόχο τη διαφώτιση των μαζών και την πρόσκληση συμμετο­ χής στις επαναστατικές διαδικασίες: το θέατρο Λγκίτ-Προπ.1 Μπορούμε να ορίσουμε το θέατρο Αγκίτ-Προπ ως το θέατρο που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στη Ρωσία, που δραστηριοποιεί ένα μεγάλο μέρος του καλλιτε­ χνικού δυναμικού και συσπειρώνει έναν μεγάλο αριθμό ερασιτεχνών μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’20· θέατρο, που χρησιμοποιώντας διάφορες σκηνικές μορφές, ενημερώνει ιδεολογικά και πο­ λιτικά τους θεατές με στόχο να προκαλέσει την συμμετοχή τους στην οικοδόμηση της νέας κοι­ νωνίας. Στο έργο του Μαγιακόφσκι η προπαγάνδιση των ιδεών της επανάστασης αποτελεί μόνιμο μέλημα· ήταν λοιπόν φυσικό να ανταποκριθεί στην πρόσκληση για συγγραφή έργων που να καλύπτουν τις ανάγκες των Αγκίτ-Προπ. Η παρουσίαση, άλλωστε, έργων του από τις σκηνές των Αγκίτ-Προπ ήταν πολύ συχνή. Τα βασικά στοιχεία που ορίζουν τη λειτουργία •των θιάσων Αγκίτ-Προπ μπορούμε να τα βρούμε στο Β.Ι. Λένιν: «Ο προπαγανδιστής πρέπει να μεταδίδει πολλές νέες ιδέες, ακόμα κι αν το σύ­ νολο αυτών των ιδεών, αρχικά, δεν είναι κατα­ νοητό από όλους τους ακροατές του... Ο διαφω­ τιστής αντίθετα, μιλώντας έστω και για τα ίδια προβλήματα με τον προπαγανδιστή, πρέπει να χρησιμοποιεί το πιο εύληπτο παράδειγμα, εκείνο το γεγονός που είναι γνωστό στον κάθε ένα από

τους ακροατές του, και να κατευθύνει τις προσ­ πάθειες του στο να μεταδώσει σε όλους την ίδια μοναδική ιδέα».3 Οι ανάγκες διαφώτισης, που δημιουργήθηκαν από τον εμφύλιο, πρόκάλεσαν την ταχύρυθμη εμφάνιση των θιάσων ΑγκίτΠροπ, που, έχοντας ως κύριο μέλημα τη διαφώ­ τιση και όχι την προπαγάνδα, αποτέλεσαν τους βασικούς πυρήνες «αυτο-ενεργοποίησης»4 των μαζών, πυρήνες που προωθήθηκαν από όλους τους μηχανισμούς του νεαρού σοβιετικού κρά­ τους. Στο θεατρικό κίνημα Αγκίτ-Προπ εντάχθηκαν διαφόρων μορφών θίασοι: επαγγελματικοί που προσάρμοσαν το ρεπερτόριο τους στις ανάγκες διαφώτισης (παράδειγμα το ΤΕΡΕΒΣΑΤ, Επα­ ναστατικό Θέατρο Σάτιρας, στη Μόσχα και στο Ροστόβ), θίασοι ισότιμης συνεργασίας ερασιτε­ χνών και επαγγελματιών του θεάτρου (οι θίασοι που ίδρυσε το ΝΑΡΚΟΜΠΡΟΣ, Γραφείο του Λαού για την Επιμόρφωση των Πολιτών) και φυσικά ομάδες ερασιτεχνών, φυσικά με την κα­ θοδήγηση κάποιου επαγγελματία. Οι σημαντικό­ τερες οργανώσεις των τελευταίων ήταν τα ΤΡΑΜ (Θέατρα της Εργατικής Νεολαίας) που κύριος εμψυχωτής τους ήταν τα μέλη της Λενινιστικής Κομσομόλ, καθώς και η Μπλε Φόρμα,5 οργάνω­ ση που το 1928 αριθμούσε γύρω στους 7.000 πυ­

48/αφιερωμα ρήνες θεατρικής δραστηριότητας. Η Μπλε Φόρ­ μα που ιδρύθηκε το 1923 από το Ινστιτούτο Δη­ μοσιογραφίας της Μόσχας και ήταν συνδεδεμένη με την Ένωση Συνδικάτων της Μόσχας, στον απολογισμό της του 1928 ισχυρίζεται ότι έφτασε τις 20.000 παραστάσεις με 10.000.000 θεατές. Εί­ ναι αλήθεια πάντως ότι, μετά από μια περιοδεία ομάδων της στη Γερμανία το 1927, ιδρύθηκαν 80 ομάδες με το ίδιο όνομα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Αντίστοιχες θεατρικές ομάδες δημιουργήθηκαν από τη ΡΟΣΤΑ (Ρωσικό Πρακτορείο Τηλεγραφίας), τον Κόκκινο Στρατό, την Πανρω­ σική Ένωση συγγραφέων και όλες σχεδόν τις ενώσεις συνδικάτων. Η έκταση αυτής της δρά­ σης, το 1927, χρονιά που σήμανε την παρακμή του είδους, είναι εντυπωσιακή: 75.000 πυρήνες με 2.000.000 μέλη έπαιξαν μπροστά σε 100.000.000 θεατές. Τα βασικά είδη του ρεπερτορίου των ομάδων Αγκίτ-Προπ μπορούν να ταξινομηθούν στις εξής κατηγορίες: 1) Διαφωτιστικές Δίκες, 2) Ζωντα­ νές Εφημερίδες, 3) Καθαρά έργα Προπαγάνδας, 4) Έργα Διαφώτισης με στόχο την παρουσίαση των νέων ηθών στην καθημερινή ζωή, 5) Περι­ θωριακά είδη: αλληγορικά και επετειακά έργα, λογοτεχνικά μοντάζ. Ταυτόχρονη ήταν βέβαια και η χρήση των «παλαιών» μορφών θεάτρου: 1) Επαναστατικό Μελόδραμα, 2) Κωμειδύλλια και Οπερέτες, 3) Κόκκινο Καμπαρέ, 4) Κόκκινο Κουκλοθέατρο.6 Ο Μαγιακόφσκι δεν μπορούσε να απουσιάσει από αυτή την πληθωρικότητα. Το 1921 έγραψε τρία έργα Αγκίτ-Προπ: το «Μικρό έργο για τόνς παπάδες που δεν καταλαβαίνουν τι είναι μια γιορτή>> γράφτηκε για τις γιορτές της πρωτομαγιάς αλλά παίχτηκε, με μικρές αλλαγές, λίγο και­ ρό μετά (δεν εκδόθηκε έγκαιρα η σχετική άδεια για την παράσταση), από το ΤΕΡΕΒΣΑΤ, το «Και τι; Εάν;...» με παράτιτλο: Πρωτομαγιάτικα όνειρα σε μια αστική πολυθρόνα, που παίχτηκε από το Πειραματικό εργαστήρι του ΤΕΡΕΒΣΑΤ και το «Ποιος και Πώς περνάει τον καιρό του τις γιορτές γιορτάζοντας »με παράτιτλο: Ποικίλες παρατηρήσεις σ’ αυτό το θέμα9 που γράφτηκε για το Πειραματικό εργαστήρι του ΤΕΡΕΒΣΑΤ αλλά δεν παίχτηκε την ίδια χρονιά. Τα τρία αυ­ τά έργα είναι πολύ σύντομα· εντάσσονται στην κατηγορία των έργων διαφώτισης, με στόχο την παρουσίαση των νέων ηθών στην καθημερινή ζωή. Μοντάζ στιγμιοτύπων αναφέρονται στην θρησκεία, στα «αστικά ήθη», στον αλκοολισμό. Το 1921, κατά παραγγελία των ομάδων της ΡΟ­ ΣΤΑ έγραψε το «Κατορθώματα τον χθες», που σύμφωνα με μια ανακοίνωση του περιοδικού «Θεατρική Μόσχα» παίχτηκε το Νοέμβριο του 1921."’ Το 1926 η Μπλε Φόρμα παράγγειλε στον Μαγιακόφσκι ένα έργο που θα παρουσίαζαν οι

ομάδες της στην ένατη επέτειο της επανάστασης. Σε συνεργασία με τον Ο. Μπρικ έγραψε το «Ρά­ διο Οκτώβρης» που γνώρισε μεγάλη επιτυχία.11 Το έργο έχει τρεις εικόνες (επιγράφεται Γκροτέσκο Επαναστατικό σε τρεις εικόνες). Στην πρώτη εικόνα, σε έξι σκηνές, παρουσιάζονται διαδοχικά, ένας τραπεζίτης που μαλώνει το βα­ σιλιά για τις αλόγιστες δαπάνες του, ο βασιλιάς τα βάζει με τον πρωθυπουργό ο οποίος ξεσπάει στον εισαγγελέα, κι αυτός με τη σειρά του τα ψάλλει στον αρχηγό της αστυνομίας. Ο τελευ­ ταίος διατάζει τον αστυνόμο να εμποδίσει τις εργατικές διαδηλώσεις που είναι πολύ πιθανό να γίνουν, αφού είναι η μέρα της επετείου της επα­ νάστασης. Στη δεύτερη εικόνα παρακολουθούμε διαδοχικές συλλήψεις: μια γριά εργάτρια, που ο αστυνόμος θεωρεί μεταμφιεσμένο μπολσεβίκο, συλλαμβάνεται για «απόκρυψη του φύλου του με σκοπό προφανώς εγκληματικό», ένας γέρος ερ­ γάτης «για δυσαρέσκεια προς τις κρατούσες αρ­ χές» (Αστυν: Πώς πάει; - Γέρος Εργ.: Μάλλον άσκημα), ένας νέγρος φυσικά γιατί είναι νέγρος, ένας Κινέζος, που λέει ότι οι μόνοι ξένοι που δεν ταπεινώνουν την πατρίδα του είναι οι Ρώσοι, για «συμπάθεια προς τη σοβιετική εξουσία», ένας νέος εργάτης που σφύριζε αμέριμνα για την «προκλητική του συμπεριφορά και γιατί τραγου­ δάει επαναστατικά τραγούδια» και μια νέα ερ­ γάτρια, που διαμαρτύρεται για τα χοντρά πει­ ράγματα και τις άσεμνες χειρονομίες του αστυ­ νόμου, «για αντίσταση κατά της αρχής που νομίμως εκτελεί τα καθήκοντά της». Η τρίτη εικόνα είναι στη φυλακή όπου κρατούνται όλοι οι συλληφθέντες. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης των αρχών (όλα τα πρόσωπα της πρώτης εικόνας), η κόρη του τραπεζίτη προτείνει στον αρχηγό της αστυνομίας να χορέψουν- από το ραδιόφωνο αν­ τί να ακουστεί μουσική χορού ακούγονται συν­ θήματα που καλούν τους εργάτες όλου του κό­ σμου να ακολουθήσουν το παράδειγμα του ρώσικου λαού. Οι φυλακισμένοι εξεγείρονται, οι φορείς της εξουσίας «σωριάζονται ο ένας πάνω στον άλλο σαν τραπουλόχαρτα» και ακούγεται το επαναστατικό κάλεσμα του ραδιοφώνου που προφητεύει τη νίκη της παγκόσμιας εργατικής τάξης καταλήγοντας: «Περιμένοντας την τελική νίκη / οι εργάτες σ’ όλο τον κόσμο και στην αί­ θουσα μας / για να ατσαλωθούν στην πάλη / τρα­ γουδούν: / Εμπρός της γης οι κολασμένοι...» Η επιτυχία του έργου ήταν τόση ώστε πολύ σύντομα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Μπλε Φόρμας. Μεταφράστηκε στα πολωνικά και παί­ χτηκε από μια πολωνική θεατρική ομάδα στο Παρίσι. Ξαναδουλεύτηκε από τις ομάδες της Μπλε Φόρμας και, αφού συμπληρώθηκε με το ποίημα του Μαγιακόφσκι και του Ν.Ν. Ασσέγιεφ «Η Πρώτη Πρωτομαγιά» εκδόθηκε με τίτλο «Ράδιο Μάης». Το 1931 η πρώτη μορφή μετά-

αφιερωμα/49

Μακέτα τον Αντρέ Μπακστ για τη σκηνή τον ζωολογικού κήπον. Από το ανέβασμα τον «Κοριού» το 1959 στο Παρίσι

φράστηκε στα γαλλικά και δημοσιεύτηκε στο πε­ ριοδικό «Η εργατική σκηνή» με τίτλο «Η Μεγάλη Τρομάρα». Αν το «Ράδιο Οκτώβρης» περιλαμβάνει τα ελάχιστα που μπορεί να περιλάβει ένα θεατρικό έργο, η πλοκή είναι στοιχειώδης, τα πρόσωπα καρικατούρες και ο λόγος συνοπτικός, απλοϊκό παιχνίδι για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των Αγκίτ-Προπ, δεν συμβαίνει το ίδιο με το τελευ­ ταίο έργο του Μαγιακόφσκι το «Η Μόσχα στις Φλόγες»}2 Εκεί το παιχνίδι γίνεται θέαμα, και θέαμα για τον Μαγιακόφσκι είναι πάντα το τσίρκο. «Η Μόσχα στις Φλόγες» γράφτηκε, κατά πα­ ραγγελία της Κεντρικής Διεύθυνσης των Κρατι­ κών Τσίρκων, το 1930, πάλι σε συνεργασία με τον Ο. Μπρικ. Το έργο εξιστορεί τα γεγονότα της επανάστασης του 1905 και τη σχέση τους με όσα ακολούθησαν μέχρι το 1930. Για να το γρά­ ψει ο Μαγιακόφσκι συμβουλεύτηκε ντοκουμέντα και περιοδικά της εποχής. Το ενδιαφέρον του Μαγιακόφσκι για το τσίρκο καθορίζει και τα προηγούμενα έργα του. Στο «Η Μόσχα στις Φλό­ γες» έχουμε το τελευταίο αλλά και σαφέστερο ίσως δείγμα των αναζητήσεών του για την ανα­ νέωση των σκηνικών μορφών. Από τα πρώτα χρόνια της επανάστασης ο Μαγιακόφσκι, μέσα στη φουτουριστική του λογική, αναζητά ένα θέατρο ξένο προς τις υπάρχουσες σκηνικές πα­ ραδόσεις, και το τσίρκο ήταν μία πρόκληση.13 Καθαρό θέαμα που υποτάσσεται σε μια από­ λυτη αυστηρότητα, το τσίρκο, είναι προϊόν ενός

επαγγελματισμού που μόνο οι τεχνίτες του εί­ δους μπορούν να παρουσιάσουν και του οποίου χαρακτηριστικά αποτελούν τόσο η κυριαρχία των σωματικών δυνατοτήτων όσο και η συνεχής αντιμετώπιση κινδύνων και δυσκολιών. Τα στοι­ χεία αυτά αυξάνουν τη γοητεία του θεάματος, ενός θεάματος που αγνοεί την ψυχολογία και απαιτεί μια εκφραστικότητα που υποτάσσεται στους ρυθμούς του γέλιου. Τα θεατρικά πειρά­ ματα της εποχής συχνά έχουν ως ζητούμενο τη χρήση των μορφών του τσίρκου στη θεατρική σκηνή, ή αντίθετα τη θεατρικοποίηση του τσίρ­ κου.14 Ο Μαγιακόφσκι γοητεύεται από τις κλοουνίστικες παραδόσεις, από τη γλωσσική αυθαιρεσία που κυριαρχεί σ’ αυτές, όσο και από τα νούμερα του τσίρκου.15 Στο «Η Μόσχα στις Φλόγες» πα­ ρουσιάζει μια συρραφή κλασικών ατραξιόν του τσίρκου: οι κλόουν εναλλάσσονται με ανθρώπι­ νες πυραμίδες, ακροβασίες, πυροτεχνίες, άλογα, θεαματικές βουτιές σε δεξαμενές νερού. Τα γνω­ στά πρόσωπα του τσίρκου είναι παρόντα: κλόουν, αύγουστος, κήρυκες, ένας νάνος, εκπαι­ δευτές σκυλιών. Τα νούμερα όμως αναφέρονται σε συγκεκριμένα γεγονότα της επανάστασης του 1905. Για να τα εικονογραφήσει ο Μαγιακόφσκι χρησιμοποίησε τις γνωστές σε όλους τους θεατές γελοιογραφίες και αναφέρεται στα περιστατικά έτσι όπως τα γνώρισαν οι θεατές από τον τύπο της εποχής ή από τα φιλμ που αναφέρονται στην περίοδο. Η πυραμίδα της καταπίεσης που πα­ ρουσιάζεται από ακροβάτες αντλήθηκε από μία

50/αφιερωμα γελοιογραφία εφημερίδας και η άνοδος του κλόουν-Κερένσκι παραπέμπει στις σκηνές του «Οκτώβρη» του Αϊζενστάιν. «Η Μόσχα στις Φλόγες» εντάσσεται στην παράδοση της παντο­ μίμας του τσίρκου, ουσιαστικά είναι σενάριο για το πρόγραμμα ενός τσίρκου. Ο Μαγιακόφσκι σκόπευε να παρουσιάσει το θέαμα στο Ιο Κρατι­ κό Τσίρκο της Μόσχας (όπου το 1921 παίχτηκε το «Μυστήριο Μπούφο» προς τιμή του 3ου συνε­ δρίου της Διεθνούς), ταυτόχρονα προσπάθησε να το προσαρμόσει, αλλάζοντας μερικές από τις σκηνικές οδηγίες και αφαιρώντας κάποια από τα νούμερα, έτσι ώστε να μπορεί να παιχτεί σε νυ­ χτερινά κλαμπ. Παίρνοντας το γνωστό σε όλους, γνωστό γεγο-

νός ή γνωστό νούμερο, γνωστό ρόλο ή γνωστή εικόνα, ο Μαγιακόφσκι γίνεται ιδανικός διαφω­ τιστής. Ό λα χρησιμοποιούνται για να υποβάλ­ λουν την ίδια ιδέα: Η Επανάσταση είναι Γιορτή και η Γιορτή κρατάει μέχρι την τελική νίκη. Η γιορτή της επανάστασης έγινε μια βδομάδα μετά το θάνατο του ποιητή, στις 21 Μαρτίου 1930, στο Ιο Κρατικό Τσίρκο της Μόσχας· συμμετείχαν καλλιτέχνες του τσίρκου, μαθητές δραματικών σχολών, σχολών των τεχνικών του τσίρκου και στρατιωτικά τμήματα, συνολικά 500 άτομα. Η τελική νίκη όμως ανήκει στο μακρινό μέλλον και ο ποιητής του μέλλοντος χάθηκε από μία υπερ­ βολική δόση αναμονής.

Σημειώσεις 1. Τίτλος που προέρχεται από τις λέξεις: αγκιτάτσια (= δια­ φώτιση) και προπαγάνδα. Το θέατρο Αγκίτ-Προπ δεν αναπτύσσεται μόνο στο νεαρό Σοβιετικό Κράτος αλλά συ­ ναντάει μιμητές σ’ όλη την κεντρική Ευρώπη και στις Η.Π.Α. Βλ. αχ. Τ. III και IV του Theatre d’ Agit Prop de 1917 i 1932, La Citi-L’Age d’Homme, «Thidtre Annies ’20», Lausanne, 1977, 4 Τόμοι.

2. Βλ. σχ. Morel, Jean-Pierre: «Les phases historiques de T Agit-Prop soviitique», T. 1, a. 33-48, ό.π.

3. Lenine, Vladimir Ilitch: Oeuvres, T.5, a. 408-409, Editions Sociales / Editions du Progris, Paris / Moscou, 1976, 4η έκδ.

4. Μεταφράζω έτσι τον όρο «auto-activisme» που σημαίνει την ενεργοποίηση των μαζών για τη δημιουργία της κουλ­ τούρας που χρειάζεται η νέα κοινωνία. Βλ. σχ. ChevrelAmiard, Claudine: «Mithodes et formes spicifiques» στον T.I a. 49-61 και τα σχετικά ντοκουμέντα στον Τ.ΙΙ σ. 11-44 του Theatre d’Agit Prop 1917-1932, ό.π.

5. Το μανιφέστο της Μπλε Φόρμας (Blouse Bleue, blouse = ερ­ γατική φόρμα) σ. 44-46 του Τ.ΙΙ στο Theatre d’Agit Prop 1917-1932, ό.π.

6. Βλ. σχ. Chevrel-Amiard, Claudine, ό.π.

7. ο. 115-122, του Τ.ΙΙ στο Theatre d’ Agit Prop 1917-1932, 8. a. 123-129, τον Τ.ΙΙ, ό.π.

9. σ. 130-137, του Τ.ΙΙ, ό.π.

10. Ripellino, Angelo-Maria: Maiakovski et le theatre russe d' avant garde. Editions de T Arche, Paris, 1965, a. 124-125.

11. a. 86-98, στο Τ.ΙΙ στο Theatre d’Agit Prop 1917-1932, ό.π.

12. a. 49-64, του Τ.ΙΙ, ό.π. Μεταφράστηκε στα ελληνικά και εκδόθηκε από τα Αντιπαοάλληλα.

13. ΒΛ. σχ. Chevrel-Amiard, Claudine: «La cirquisauon du Thiatre chez Maiakovski», Du Cirque au Theatre a. 103120, La Citi-L’Age d’Homme, «Thidtre Annies ’20», Λωζάννη, 1983, 239 a. και το σχετικό κεφάλαιο του Ripelli­ no, ό.π. σ. 254-256.

14. Στις 17 Φεβρουάριου τον 1919 ο Ν. Φόρεγκερ, παλιός μα­ θητής τον Β. Μέγιερχολντ, σκηνοθέτης και χορογράφος, παρουσίασε στην αίθουσα της διεθνούς ένωσης καλλιτε­ χνών μια ειαήγηση όπου ορίζοντας το παραδοσιακό θέα­ τρο ως το «θέατρο των υψηλών παθών» και το τσίρκο ως το «θέατρο της ξένοιαστης χαράς» κατέληγε στο όνειρο ενός τσίρκου!θεάτρου. Ο Μέγιερχρλντ, που η βιο­ μηχανική θεωρία τον απαιτεί από το σώμα του ηθοποιού την ευελιξία του ακροβάτη, αρνείται το όνειρο του Φό­ ρεγκερ. Προσθέτει όμως: «(Ο ηθοποιός)... θα πρέπει πριν διαλέξει έναν από τους δυο δρόμους, το θέατρο ή το τσίρ­ κο, να περάσει κατά τη διάρκεια της πιο τρυφερής νεότη­ τάς του από μια ειδική σχολή που θα τον βοηθήσει να κάνει το σώμα του ωραίο, ευέλικτο και ρωμαλέο ■κι αυτό όχι μόνο για το salto mortale αλλά και για οποιονδήποτε τραγΑιό ρόλο». Meyerhold, Vsevolod: «La renaissance du cirque» στον Τ.ΙΙ, σ. 33-35 του Ecrits sur le Theatre, La Citi - V Age d’ Homme, «Thi&tre Annies ’20», Αωζάννη, 1975, 3 τόμοι.

15. Στις αναμνήσεις του κλόουν Βιτάλι Ααζαρένκο περιγράφεται το ενδιαφέρον του ποιητή για το τσίρκο. Ο Λαζαρένκο συχνά χρησιμοποίησε αποσπάσματα από ποιήματα τον Μαγιακόφσκι και ο ίδιος έγραψε σύντομες παντομίμες για τις εισόδους του κλόουν η μόνη που έχει διασωθεί, όπως με λύπη σημειώνει ο Ααζαρένκο, είναι το «Παγκό­ σμιο Πρωτάθλημα της πάλης των τάξεων». Βλ. σχ. Ripel­ lino, ό.π. σ. 256-260.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΡΑΜΠΑΒΙΛΑ

άνθρωποι στη θαλασσα! μυθιστόρημα* ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

αφιερωμα/51

Αλέξης Σολομός

Σημειώσεις για δ παραστάσεις: «Ο Κοριός» και το «Λουτρό» Σερβίρω την ψ υχή μ ο υ σ ’ ένα δίσκο. Μ αγιακό φσκι

Σκηνή από την παράσταση του «Κοριού» στην Αθήνα, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού (1971)

Στα χρόνια τον μεσοπόλεμον, όταν ο Μαγιακόφσκι είχε γίνει διάσημος στην ποίη­ ση, η σοβιετική όραματονργία αντιπροσωπενόταν επάξια από ρεαλιστές - τον Μπονλγκάκοφ, τον Παγκόντιν, τον Βισνέφσκι, ακόμα και τον «γέρο» Γκόρκι. Ίσως όμως να την αντιπροσώπεναν λιγότερο οι παραπάνω δραματονργοί, και πιο πολύ ορισμένοι σκηνοθέτες πον αναζητούσαν νέονς ορίζοντες. Έτσι ο Μαγιακόφσκι, με τις θεατρικές τον προσπάθειες, βρίσκεται πιο κοντά στο νέο κύμα των σκηνοθετών πον δόξασε την ιστορική αντή εποχή τον ρωσικού θεάτρον, απ’ ό,τι οι πολνγράφοι επαγγελματίες πον τροφοδοτούσαν τις σκηνές της Μόσχας και τον Λένινγκραντ. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά στον θεατρικό στίβο με ένα φουτουριστικό σκηνικό ποίημα, που έχει για τίτλο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι τρα­ γωδία, και για να χαιρετίσει την Επανάσταση γράφει το Μυστήριο - Μπούφο (θρησκευτικό μυ­ στήριο και όπερα-μπούφα μαζί). Θα ξαναθυμηθεί το θέατρο με τον Κοριό, μια -σύμφωνα με τον δικό του ορισμό- «φαντασμαγορική σάτιρα». Στόχος της, η ανωριμότητα του προλεταριάτου να κατανοήσει και να υιοθετήσει συνειδητά τα ιδανικά του κομμουνισμού. Οι επαναστάτες -που συμβολίζονται στην κωμωδία απ’ τον στε­ νοκέφαλο συμφεροντολόγο Προσίπκιν- εκθρόνι­ σαν τους αστούς απ’ τις αναπαυτικές πολυθρό­ νες τους, για να στρογγυλοκαθήσουν οι ίδιοι. Τα καταδικαστέα αγαθά της καλοζωίας, που είχαν αγωνιστεί να τα εκμηδενίσουν, είναι τα ίδια αγαθά που τώρα κι αυτοί ορέγονται. Θεατρική αδείρ ο Πρισκίπκιν, νικάει τη φθο­ ρά του χρόνου κι επιζεί στο μέλλον. Στον μελ­ λοντικό αυτό κόσμο οι μηχανές κυβερνούν και οι άνθρωποι συμπεριφέρονται μ’ έναν καλολαδωμένο αυτοματισμό. Μαζί με τον κωμικό ήρωα έχουν διατηρηθεί και δυο χαρακτηριστικά σύμ­ βολα των παλιών καιρών: μια κιθάρα κι ένας κο­

ριός. Στο τέλος της κωμωδίας ο παρωχημένος αστός-προλετάριος καταλήγει στον Ζωολογικό Κήπο, μαζί με τον κοριό του, ως ένα πολύτιμο δείγμα -και προς αποφυγήν παράδειγμα- των ανθρωπόμορφων ζώων που ζούσαν στον πλανή­ τη μας σ’ εποχές πρωτόγονες. Η παράσταση του Κοριού στο «Προσκήνιο» χαρακτηρίστηκε απ’ τον τύπο σαν «κυριολεκτικά εκρηκτική» (Απογευματινή), «καταπληκτική -δεν ήξερες τι να πρωτοθαυμάσεις» (Νέα). Κι οι εκτελεστές της «φέρανε τη σφραγίδα της πλαστι­ κής φαντασίας και της ιδιοφυίας» του «Προσκή­ νιου», που «ζει όλον τον παλμό της εποχής του» (Βραδυνή). Κάποιος, τέλος, πρόσεξε πως δέσπο­ ζε στη σκηνή «μια κεφαλή του Λένιν, με αρκετή φυσιογνωμική ομοιότητα προς το σκηνοθέτη». Ποια είναι,' αναρωτιέται κανένας, η θέση του Μαγιακόφσκι στη σάτιρα τούτη; Καταδικάζει την εποχή του και στηρίζει όλες του τις ελπίδες στη μελλοντική πρόοδο;... Ή οραματίζεται με φρίκη την εξέλιξη της σύγχρονης προόδου, νο­ σταλγώντας εκ των προτέρων τη γήινη ανθρωπιά -έστω και μ’ όλα της τα ελαττώματα- που κινδυ­ νεύει να εκλείψει;... Την απάντηση στο ερώτημα τη δίνει ο ίδιος στο στερνό του έργο, το Λουτρό

52/αψιερωμα (στην κυριολεξία το Δημόσιο Λουτρό). Αν το σοβιετικό Παρόν εμφανίζεται κι εδώ γεμάτο ψε­ γάδια, το Μέλλον μένει αλέκιαστο από σαρκα­ σμούς κι αμφιβολίες. Ιδανικά οραματισμένο, συμβολίζει την εξέλιξη, την τελειότητα - την ολοκλήρωση του δύσκολου έργου που άρχισε τον Οχτώβρη του Ί7. Ο ποιητής επιχειρεί μιαν επι­ κή μπουγάδα 'των άπλυτων της ρωσικής γρα­ φειοκρατίας. Η επανάσταση που είχε γίνει για να ελευθερώσει τον Άνθρωπο απ’ τη σκλαβιά, φαίνεται να τον οδηγεί σε μια νέα αιχμαλωσία, στους λαβύρινθους των δημόσιων υπηρεσιών, όπου ο κάθε αρμόδιος υπαλληλίσκος αποτελεί κι έναν ανθρωποφάγο Μινώταυρο. Εδώ πέρα εμ­ φανίζεται και το «Διαστημόπλοιο του Χρόνου» - μια χρονομηχανή που θα επιτρέψει στους αν­ θρώπους να μεταναστεύσουν πιο γρήγορα σε μιαν ιδανική μελλοντική εποχή. Αν ο Κοριός έκανε ένα άλμα στο χρόνο, το Λουτρό κάνει ένα ακόμα μεγαλύτερο, στο χρονικό άπειρο. Για την ελληνική παρουσίαση του Λουτρού γράφτηκε πως «συναρπάζει το θεατή», πως «ει­ σχωρεί βαθιά στο πνεύμα του ποιητή» και πως δίνει την ευκαιρία στους ηθοποιούς «να προσφέ­ ρουν τον καλύτερον εαυτό τους, αποκαλύπτοντάς μας πτυχές άγνωστες μέχρι σήμερα». Το μό­ νο αστείο ήταν πως, ενώ δεν έπαψα ποτέ στο πα­ ρελθόν να βάλλομαι για τη «θεαματοποίηση» και την «τσιρκοποίηση» που έκανα σ’ άλλες κωμω­ δίες, μου καταλόγισαν τώρα μερικοί πως έλειπε απ’ την παράσταση το «θέαμα» και το «τσίρ­

Θεόδωρος Πέρσης Παραστασιογραφία

Μαγιακόβσκι

Ο Κοριός 1. «Προσκήνιο» Α. Σολομού 1970-71. Μετάφραση: Α. Ροσσόλυμος. Σκηνοθεσία: Α. Σολομός. Σκην.-Κοστ.: I. Παπαντωνίου. Μουσική: Β. Τενίοης. Διανομή: Ε. Ανουσάκη, Α. Γεραλή, Γ. Γκιωνάκης, Ε. Δακορώνια, Ν. Κάπιος, Γ. Μαλούχος, Χρ. Μάντζαρης, Γ. Μεσσάλας, Υ. Μεταξάκη, Δ. Ποταμίτης, Ο. Τουρνάκη, Β. Τσιούνη. Φωνή Μαγιακόβσκι: η φωνή του Μ. Κατράκη.

2. «Θέατρο Καισαριανής» 1984-85.

κο»... (Ας συγχωρέσουν το γράφοντα, μα πάντα προτίμησε «ου δοκείν άριστος, αλλά είναι»). Επίσης βρέθηκε κάποιος απ’ τους γενίτσαρους της χούντας θεατροκριτικούς ν’ αποφανθεί πως «η σάτιρα του Μαγιακόφσκι μας αφήνει αδιάφο­ ρους». Φαίνεται πως, με μια πρόχειρη δίκιά του χρονομηχανή είχε ξεπεράσει τη σατιρική βολίδα της ρωσικής κωμωδίας στο διαστημικό μεγαλείο της βλακείας του. «Το Λουτρό σίγουρα δεν είναι απλώς καλό έρ­ γο» μου έγραψε ο Νότης Περγιάλης. «Καθαρτή­ ριο θα μπορούσε να το πει κανείς... Μαστίγιο είναι ο λόγος του, νυστέρι και φωτιά να κατακά­ ψει ό,τι σάπιο απόμεινε στο ζωντανό σώμα... Όσο για την παράστασή σου - πρόβαλε ανάγλυ­ φα όλα τα στοιχεία του έργου (και πόσο δύσκο­ λου έργου!) από την απλή σάτιρα ώς τις γκροτέσκες αιχμές κι ώς το όραμα που έρχεται απ’ το μέλλον με τόση σιγουριά, μυαλό και δύναμη. Ό λα αυτά, τα πολλές φορές αντιφατικά, με τι μαστοριά κατάφερες να τ’ αρμονίσεις, παίζοντας με τους ρυθμούς του λόγου και των καταστά­ σεων... Και μαζί μ’ όλες τις αποσκευές που κου­ βαλάς στο δισάκι σου, χρώματα, ευρήματα, μα­ γεία και σιγουριά, ρεαλισμό και όνειρο και βα­ θιά βαθιά ένα αδιόρατο πέπλο μελαγχολίας, έστησες τον Μαγιακόφσκι εκεί που του αξίζει».

( Από το «Βίον και Π αίγνιον» εκό. Δωδώνη)

Μετάφραση: Α. Αλεξάνδρου. Σκηνοθεσία: Ν. Χαραλάμπους. Σκην.-Κοστ.: Ε. Δρίνη. Μουσική: Στ. Κραουνάκης. Χορογραφίακίνηση: Ρ. Καπέτανάκη. Διανομή: Θ. Θεολόγης, Ε. Καλογεροπούλου. Στ. Καρακώστας, Σπ. Κωνσταντινίδης, Η. Παναγιωτούνη, Μ. Παπανέστορα, Α. Τουντοπούλου, Σ. Χατζάκης, Γ. Χριστογιάν-

νης·

Το Λουτρό «Προσκήνιο» Α. Σολομού 1978-79. Μετάφραση: Α. Ροσσόλυμος. Σκηνοθεσία: Α. Σολομός. Σκην.-Κοστ.: Α. Φασιανός. Διανομή: Γ. Γκιωνάκης, Δ. Ζακυνθηνός, Ν. Κάπιος, Κ. Ιμπροχώρη, Ε. Ναθαναήλ, Ν. Γκλαβάς, Κ. Καγξίδης, Δ. Καλλιβωκάς, Γ. Σταμάτης, Δ. Βασματζής, Κ. Ρέππα, Ε. Δα­ κορώνια, Ντ. Δουλγεράκης, Υ. Μεταξάκη.

αφιερωμα/53

Βασίλης Κ. Καλαμαράς

Ε λ λ η ν ικ ή β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία Β λ α ν τ ιμ ίρ Μ α γ ια κ ό φ σ κ ι

(1964-1985) (Μια πρώτη καταγραφή)

Α. Ποίηση 1. Ποιήματα. Πρόλογος και απόδοση Γιάννη Ρίτσου. Α ' έκδοση. Εκδόσεις Κέδρος. < 19 6 4 >. Σελ. 136 [Βλ. και β', Υ , δ', ε', στ', ζ \ η', θ', Γ, ια', ιβ', ιγ', ιδ' έκδοση στις ίδιες εκδόσεις).

2. Σ ύννεφο με παντελόνια. Εισαγωγή-απόδοση Γιώργος Δ . Κεντρωτης. Το μικρό Δέντρο. Τεύχος 4. [Απρίλιος 1982]. Σελ. 364+5 φωτογραφίες.

3. Ποίηση. Απόδοση από τα ρωσικά Πέτρος Α ν­ ταίος. Τόμος I. Οδυσσέας. Αθήνα. [1982]. Σελ.

247.

4. Ποίηση. Απόδοση από τα ρωσικά Πέτρος Α ν­ ταίος. Τόμος II. Οδυσσέας. Αθήνα [1982]. Σελ.

213.

5. Β.Ι. Λ ένιν. Ποίημα. Μετάφραση Δημήτρη Πάνου. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα. 1982. Σελ. 93.

Β. Πεζογραφία 6. Η δική μ ου ανακάλυψη της Αμερικής. Μετάφραση Ν. Μ πένου. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 107.

Γ. θέατρο 7. θεατρικά. Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκη. ΜυστήριοΜ πούφο. Ο Κοριός. Μετάφραση 'Αρη Α λεξάν­ δρου. Α θήνα. [1962;]. Σελ. 248.

8. Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι. Αντιπαράλληλα. Α θήνα.

1978. Σελ. 47.

9. Ο κοριός. Αντιπαράλληλα. Α θήνα. 1978. Σελ. 95.

10. Η Μόσχα στις φλόγες. Αντιπαράλληλα. Αθήνα.

1978. Σελ. 47.

11. Μυστήριο-Μπούφο. Αντιπαράλληλα. Α θήνα.

1978. Σελ. 95.

12. Το χαμάμ. Αντιπαράλληλα. Α θήνα. 1978. Σελ. 96.

13. Θεατρικά. Μετάφραση Ά ρ η Α λεξάνδρου. Γν j 60στης/Μπάυρον. Α θήνα. 1979. Σελ. 248.

Δ. Δοκίμια 14. Ποίηση και επανάσταση. Επιλογή-μετάφραση Α ντώνης Βογιάζος. Θεμέλιο. Αθήνα. <1982’> . Σελ.

173 [Βλ. και 19842].

15. Ποίηση και επανάσταση. Μετάφραση Ν. Παπαμικρούλη-Α. Παυλίδη. Μνήμη. Α θήνα. 1980. Σελ.

161.

Ε. Αλληλογραφία 16. Ερωτικά γράμματα στη Λ ίλια Μπρικ. Μετάφραση Τ. Καραϊσκάκη. Οδυσσέας. Α θήνα. 1978. Σελ.

193.

ΣΤ. Εκλογές από το έργο του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι 17. Εκλογή. Μετάφραση-εισαγωγή-σχόλια Αλέξη Πόρ­ νη. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 176.

Ζ. Παιδικό βιβλίο 18. Ο Μ αγιακόφσκι για τα παιδιά. Βιβλίο I. Εικονο­ γράφηση Γ. Κορόβιν. Ποιητική μετάφραση από τα ρωσικά: Πέτρου Α νταίου. Παγκόσμια παιδική βι­ βλιοθήκη. Εκδόσεις Ακάδημος. Αθήνα. < 1978>. Σελ. 55.

19. Ο Μ αγιακόφσκι για τα παιδιά. Βιβλίο II. Εικονο­ γράφηση Γ. Κορόβιν-Μ . Σκομπέλεφ. Ποιητική με­ τάφραση από τα ρωσικά: Πέτρου Α νταίου. Παγ­ κόσμια παιδική βιβλιοθήκη. Εκδόσεις Ακάδημος. Αθήνα. < 1 9 7 8 > . Σελ. 57.

54/αφιερωμα

Η. Κυριότερες μελέτες και κρίσεις για τη ζωή και το έργο του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι 20. Βάσου Βαρίκα: «Κοριός» στον τόμο: Κριτική θεά­ τρου. Α θήνα. < 1972>. Σελ. 377-381.

21. Γιάννη Ρίτσου: Μελετήματα. Μαγιακόβσκι-ΧικμέτΈρενμπουργκ-Ελυάρ-«Μαρτυρία»-«Θυρωρείο». Β' έκδοση. Κέδρος. Α θήνα. 1974. Σελ. 111.

22. Roman Jakobson: Το πρόβλημα Μαγιακόβσκη. Μια γενιά που σπατάλησε τους ποιητές της. Μετά­ φραση Ρένας Κοσσέρη. Έρασμος. Αθήνα. 19771 [Βλ. και 19822].

23. D .S. Mirsky: Ιστορία της ρώσικηςλογοτεχνίας. Με­ τάφραση από τα αγγλικά Ιουλιέττα Ράλλη-Καίτη Χατζηδήμου. Ερμής. Αθήνα. 1977. Σελ. 424-426.

24. Ά ντζελο Μαρία Ριπελλίνο: Ο Μαγιακόβσκη και το ρώσικο πρωτοποριακό θέατρο. Μεταφραστής Ά ρ η ς Α λεξάνδρου. Εκδόσεις Κέδρος. Αθήνα.

1977. Σελ. 373.

25. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: «Ο Μαγιακόφσκι» (1893-1936) στον τόμο: Η ρωσική λογοτεχνία (Α πό τον 11ο αιώνα μέχρι την επανάσταση του 1917). Τόμος Γ'. Κέδρος. Αθήνα. 1978. Σελ. 217-228.

26. Λίλι Μπρικ: Με τον Μαγιακόφσκι. Συζήτηση με

τον Κάιρλο Μπενεντέτι. Μετάφραση Α. Χρυσοστομίδης. Θεμέλιο. Α θήνα. 1979. Σελ. 141.

27. Κ[ώστα] Σ[ταματίου]: Μισός αιώ νας χωρίς Μαγιακόφακι. Εφ. Τα Ν έα, 12 Απριλίου 1980.

28. Κώστα Τσαούση: Για τον Λ ένιν και το 1917. Εφ. Ελευθεροτυπία, 7 Νοεμβρίου 1982.

29. Ο έρωτας που σημάδεψε την ζωή του Μ αγιακόφσκι. Εφ. Τα Νέα, 14 Οκτωβρίου 1982.

30. Λέων Τρότσκι: «Ο φουτουρισμός», «Η αυτοκτονία του Μ αγιακόφσκι» στον τόμο: Λογοτεχνία και επανάσταση. Μετάφραση-σημειώσεις-επιμέλεια Λ. Μιχαήλ. Απόδοση στίχων Κώστα Δελάρου. Πρό­ λογος Μανόλη Λαμπρίδη. Θεωρία. Α θήνα. 1982. Σελ. 119-128 και 209-212.

31. Φριού Κλωντ: Μ αγιακόφσκι. Α π ό τον ίδιο. Μετάφραση-επιμέλεια Παναγή ' Λυγγούρη. Αλφειός. Α θήνα. 1982. Σελ. 216.

32. Πέτρου Ανταίου: Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι. Σύντο­ μο οδοιπορικό στη ζωή και το θάνατό του. Περ. Διαβάζω , τεύχος 57, Νοέμβριος 1982. Σελ. 75-85.

33. Επαφή με τον Πρωτοπόρο (Έκθεση του Μαγιακόφσκι στην Ελλάδα). Εφ. Έ θνος, 6 Μαρτίου 1983.

34. Ρ. Wollen, Β. Hein, Μ. Kirloy, S. Mitchell, Β. Corra, V. Maiakovski, N. Blumenkranz, A . Bragaglia: Ο φουτουρισμός, ο Μ αγιακόφσκι και ο κινηματο­ γράφος. Αιγόκερως. Αθήνα. [1985]. Σελ. 143.

ΣΕΙΡΑ: ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΑΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΟΛΙΣ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Η Σ Α Ν

Άρθσυ$ Κότα? Νχόυλ ΤΓ Eeyxi -ΑστυνομικήΛογοτεχνία

ΤζέημςΚέπν

ei»

Η άνοδος και η πτώση της ΜίΑντρεντ Περς

παρατηρητής V. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ-ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ-ΠΡ ΚΟΡΟΜΗΛΑ 38ΤΗΛ 264958 - ΑΘΗΝΑ -ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ- ΔΙΔΟΤΟΥ 3» ΤΗΛ 3400658

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ r

1

επιλογή

ιστορική ανάλυση και μυθιστορηματική πλοκή ΣΟΦ ΙΑΣ ΜΑ ΥΡΟΕΙΔΗ-ΠΑΠΑΔΑ Κ Η : Μ ύθοι και θρύλοι της Ρώ­ μης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984.

Τα ιστορικά μυθιστορήματα έχουν μια δική τους μαγεία - κάτι που εκ των προτέρων, θά ’λεγα, τα κάνει ενδιαφέροντα και συ­ ναρπαστικά: Κι αυτό, γιατί τα ιστορικά γεγονότα που περιγράφονται, χαρίζουν τη σφιχτή πλοκή τους, που κι αυτή - στη συνέ­ χεια - ενώνεται με τη λογοτεχνική αφήγηση κι έτσι το τελικό απο­ τέλεσμα περιέχει όλα εκείνα τα στοιχεία-πόλους έλξης του ανα­ γνωστικού κοινού. 'Επειτα -υπάρχει κι αυτό- τα πρό­ σωπα, που δρουν μέσα στις σελίδες των ιστορικών μυθιστορημάτων, έχουν, από τη φύση τους, μια εν­ διαφέρουσα προσωπικότητα και ζούνε μέσα σε γεγονότα ξεχωριστά. Γεγονότα πόυ λίγο πολύ τα ξέρει ο αναγνώστης και που, μέσα από τη μυθιστορηματική υπόστασή τους, δίνουν την ευκαιρία να τα πλησιά­ σει κανείς, να τα μορφοποιήσει - μ’ άλλα λόγια να τα δει όχι με την ψυ­ χρή ιστορική ματιά, αλλά με την αντίστοιχη λογοτεχνική που τη δια­ κρίνει το πάθος. Ό λ α τα π ιο πάνω έχουν ισχύ μο­ νάχα για την περίπτωση εκείνη που ο συγγραφέας, τέτοιων μυθιστορη­ μάτων, έχει καταφέρει να συνενώ­ σει τις ιστορικές γνώσεις με το λο­ γοτεχνικό ταλέντο. Η λογοτεχνική ανάπλαση μιας περιόδου του παρελθόντος απαιτεί ξεχωριστές γνώσεις, μα και ξεχωρι­ στές συγγραφικές ικανότητες. Το ίδιο απαιτητική είναι και η λογοτε­ χνική παρουσίαση -τ ο ξαναζωντά­

νεμα, πιο σωστά- προσώπων που κάποτε υπήρξαν και που κάποτε σημάδεψαν με τα έργα και τις απο­ φάσεις τους την πορεία της ανθρω­ πότητας. Η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη διέθετε αυτές τις ικανότητες. Μια στέρεη και πολυπρισματική γνώση της ιστορίας. 'Ενα ταλέντο σοβα­ ρό. Και γνώσεις ψυχολογικές. Με τέτοια εφόδια καταπιάστηκε -ανάμεσα στις υπόλοιπες λογοτε­ χνικές της επιδόσεις- με τη δη­ μιουργία ιστορικών μυθιστορημά­ των για μεγάλα παιδιά. Έ να από αυτά και τούτο το βι­ βλίο που πρόσφατα κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Καστανιώτη. Θέμα του το πώς χτίστηκε η Ρώ­ μη και τα πρώτα γεγονότα που σταθεροποίησαν την ύπαρξή της μέσα στα όρια του κόσμου εκείνης της εποχής, αλλά και που οριοθέ­ τησαν τις μελλοντικές κοινωνικοπολιτικές θέσεις της. Οι ήρωες του βιβλίου τα δυο αδέλφια: ο Ρώμος κι ο Ρωμύλος. Και δίπλα σ’ αυτά

κάποια ακόμα πρόσωπα -άλλα από αυτά ιστορικά, άλλα συγγραφικά δημιουργήματα. Τόσο τα πρώτα, όσο και τα δεύτερα έχουν περιγρά­ φει με πινελιές που τους χαρίζουν υπόσταση, πάθη, ζωντάνια. Η Σ. Μ .-Π. με μια εκπληκτική άνεση ταξινομεί το ιστορικό υλικό της, το επεξεργάζεται, το πλέκει με τα προϊόντα της φαντασίας της και τελικά παρουσιάζει ένα έργο που έχει την υπευθυνότητα μιας ιστορι­ κής ανάλυσης και τη συναρπαστικότητα μιας μυθιστορηματικής πλοκής. Ακόμα, σε τούτο το βιβλίο, ο αναγνώστης του θα συναντήσει μια τόλμη -εκείνη που αποφασίζει όχι μόνο να αφηγηθεί κάποια γεγονό­ τα, αλλά και προσπαθεί να τους δώσει ερμηνείες ιδεολογικές και ψυχολογικές. Μια ολόκληρη ζωή η Σ. Μ.-Π. υπήρξε άτομο που αντιμετώπιζε τα γεγονότα με υπεύθυνη ανάλυση και εξίσου υπεύθυνη ανάμιξη στη δια­ μόρφωσή τους. Μια στάση ζωής που διαγράφεται και στο έργο της. Το μυθιστόρημα έχει μια κλασι­ κή μορφή. Η γλώσσα είναι στρωτή, με λυρικές εξάρσεις και αντικειμε­ νικές -στην ιστορικότητά τους- πε­ ριγραφές. Βέβαια, δείχνει την ηλι­ κία του. Είναι κείμενο φτιαγμένο με τρόπους λογοτεχνικής αντιμετώ­

56/οδηγος πισης τέτοιους που ένας αντίστοι­ χος σημερινός συγγραφέας δεν θα χρησιμοποιούσε. Μα τούτες οι ρυ­ τίδες, του χαρίζουν συνάμα ένα στέρεο κράτημα, μια σεβαστή πα ­ ρουσία. Για μένα προσωπικά, το βιβλίο αυτό υπήρξε μια ευκαιρία να μυη-

θώ στα συμβάντα μιας περιόδου της ανθρώπινης ιστορίας που μου ήταν γνωστή μοναχά σε επίπεδο πληροφόρησης. Νομίζω πως οι πε­ ρισσότεροι από τους «φυσικούς» αναγνώστες του -τ α παιδιά, δηλα­ δή- θα έχουν την ίδια ευκαιρία. Ό σ ο ι από τους ενήλικες -π ο υ

διαθέτουν τις ίδιες με μένα περιο­ ρισμένες ιστορικές γνώ σεις- απο­ φασίσουν να το διαβάσουν, θα συμφωνήσουν μαζί μου. ΓΓ αυτό και τους το συνιστώ. Ανεπιφύλα­ κτα. Μ ΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

ποίηση για την πραγματικότητα της ανυπαρξίας ΓΙΑΝ ΝΗ Π ΑΤΙΛΗ: Ζεστό Μεση­ μέρι. Υψικάμινος, αρ. 31. Αθήνα, Ύ ψ ιλον, 1984. Σελ. 50

Ο Γιάννης Πατίλης ενάντια στην προσπάθεια προσέγγισης κά­ ποιας υποτιθέμενης «ολοκλήρωσης» (πράγμα που στον μεγαλύτε­ ρο βαθμό του επέτυχε στο ποίημα «Κούλουμα 1977» της συλλογής «Υπέρ των καρπών») και -ενάντια- στη διάσταση στην οποία βρι­ σκόταν η ποίησή του με το χώρο και τους κανόνες ζωής της σύγ­ χρονης μεγαλούπολης, μέχρι και την τρίτη συλλογή του, εισέρχε­ ται τώρα συνειδητά στο χώρο ενός κατακερματισμένου κόσμου, και στην περιοχή μιας -επίσης συνειδητής- συμφιλίωσης, ακριβώς με την πόλη και το ρυθμό της ζωής της. Έ τσι, αυτός ο νέος χώρος, μαζί με ση./Γι’ αντό καθημερινώς την εορ­ την άποψη ότι η ζωή είναι κάτι τάζω») πιστεύοντας ότι για τον άν­ «ανώτερο» από τη συγγραφή, και το θρωπο, «ζωή» είναι κάτι που έχει να γράφεις είναι ένας τρόπος να ζεις αρχή και τέλος. Η ώρα του μεσημε­ και όπως εκείνος έτσι και αυτός ριού είναι μια οδός που του εξασφα­ μπορεί να είναι «καλός» ή «κακός», λίζει την εικόνα μιας άδειας πόλης με λίγη ή περισσότερη ή και καθόλου -π α ρ ά το ότι αυτή ουσιαστικά είναι «ζωή» και με την πάροδο του χρόνου ασφυκτικά γεμάτη-, ένα «κενό» σε υπάρχει μια βαθύτερη αντιμετώπιση πολλά επίπεδα, παράλλήλα με μια του επικαιρικού κοινωνικού «γίγνε­ προσωπική αγαλλίαση προερχόμενη σθαι», αφού τώρα πια φαίνεται να από το φως που τον περικλείει, κα­ πιστεύει ότι το κοινωνικό «αντίκρι­ θώς του εξασφαλίζει και την ευκαι­ σμά» του δεν είναι τίποτα άλλο πέρα ρία με την απέραντη σιωπή της να από την ίδια τη στάση του πνεύμα­ τον φτάνει σε μια αύξηση της στοχα­ τος απέναντι στα πράγματα, θα τον στικής του διάθεσης, με αποτέλεσμα βοηθήσει να συνειδητοποιήσει: να κατανοεί τον κόσμο και να τον I) Ό τ ι ο άνθρωπος γνωρίζει μό­αγαπά: «φλεγομένη ΙπποκράτουςΙ νο αυτό που είναι και ότι αυτό δεν χωρίς ανάσα κι άόεια/Σαν από βόμ­ είναι παρά ένα μέρος από το μεγάλο βα νετρονίου. /Ο ύτε σταγόνα σάλιο άγνωστο ή το τίποτα, θέση που τον μες στο στόμα μου. IΟύτε ιδρώτας να ωθεί να συμφιλιώνεται με τον πιο κολλά το παντελόνι./Κ οιτώ στο βά­ οικείο κόσμο, τον κόσμο της «πτώ­ θος τα ηλεκτρονικά./Πώς λάμπουν σης» («Δ εν ξέρω τον κόσμο/Π ριν α π ’ τυλιγμένα/Στο δροσερό τους το σκο­ την πτώση του/Ξέρω μόνο την πτώ­ τάδι!/Ή χοι κρ ο υνο ί με φτάνουν ώς

εδώ. IΚαι με ραντίζουν/Σαν ξερό δεντρί στο ρείθρο». Με άλλα λόγια, η «εισβολή» ενός φυσικού στοιχείου σε έναν κόσμο τεχνοκρατούμενο τού παρέχει την ευκαιρία, με το να εξα­ φανίζει την «συνταρακτικότητα» της επικαιρότητας, να προβάλλει σαν μοναδική ύπαρξη, την ύπαρξη του φωτός· η παρουσία του ξανακά­ νει ασήμαντα τα ασήμαντα και αυ­ τόν να υιοθετεί την εφήμερη όσο και αιώνια θέση της «ανέτοιμης» για τα πάντα ποίησης, της έτοιμης δηλαδή πάντα να ξαφνιάζεται («Κι ο άν­ θρωπος πάντα αγαπά/Αυτό π ο υ λ ι­ γότερο καταλαβαίνει», «Κι είμαι ανέτοιμος/Βαθύτατα ανέτοιμος για όλα»).

II) Ό τ ι το σπασμένο είναι πιο ανθεκτικό διότι δεν κινδυνεύει να σπάσει ή να χαλάσει. Ενώ παράλλη­ λα έχοντας συμφιλιωθεί με το χρόνο δεν προσποιείται το αιώνιο, το άφθαρτο και το άθικτο. (Η «ολόκλη­ ρη» εικόνα είναι ένα ψεύδος, ένας «ολοκληρωτισμός» που σκοπό έχει να υποτάξει τον άνθρωπο στην «μια» και «μοναδική» αλήθεια, στον ένα και μοναδικό τρόπο του οράν τον κόσμο, ενώ θα έπρεπε να τον παρουσιάζει όπως είναι, γεμάτον θρυματισμένες εικόνες, ζεστές και οικείες, γεμάτες άγνωστες ιδιαίτε­ ρες σημασίες, χωρίς κανένα κεντρι­ κό και θεμελιακό νόημα.) Ποίημα

οδηγος/57 «τι θέλω να σκέφτομαι».

III) Ό τ ι όσο πιο ακραία είναι μια κατάσταση τόσο πιο έντονα ανακα­ λεί την αντίθεσή της. Ο έρωτας ανα­ καλεί το θάνατο, η αγάπη το μίσος, το φως το σκοτάδι. Γι’ αυτό και στη συλλογή, αν και τόσος λόγος γίνεται για το «μεσημέρι», έχουμε τόσο συ­ χνή παρουσία του σκότους κατά έναν περίεργο τρόπο: Το φως θεμε­ λιώνεται πάνω στο σκοτάδι, η ύπαρ­ ξη πάνω στην ανυπαρξία («Να που όλα καταλήξανε. Σε τόσο φως/Πον όλο μ α ζί μας κάνει/ Έ να σκότος φω­ τεινό.», «κάθομαι στο καφενείον Α ιώ νιο Σκότος/Και κοιτάξω το φως./Είναι τζάμπα!Κερνάει το τίπο­ τα από μέσα»).

IV) Ό τ ι πρέπει να βιώσει πλέον το σκότος σαν μια πρόγευση της ανυπαρξίας («Κάποτε κλείνω το φως/και ανασαίνω στο σκοτάδι./ πρόβες/Για να συνηθίζω στον Ά δη ») και ότι οι δυνάμεις που στη­ ρίζουν την ύπαρξη αντλούν κίνηση από αυτήν ακριβώς τη γεύση: μια ύπαρξη είναι κάτι το πολύ πραγμα­ τικό αφού μπορεί να οδηγηθεί - και θα οδηγήσει κάποτε - στην ανυπαρ­ ξία· από αυτήν -την υπαρκτή ανυ­ π αρ ξία- αντλεί τα μυστικά της: «Υπάρχω για να ληστεύω την ανυ­ π αρξία./Από εκεί κουβαλάω με κό­ πο/Υπέροχα ποιήματα./Είναι διά­ φανα, φωτεινά κι ανέκφραστα./Αλ­ λά στο δρόμο μου πέφτουνε, σπάνε./ Τα μπαλώνω, τα κολλάω με λέξεις./ Με λέξεις που οι άνθρωποι λένε. /Μ ’ αυτά που ξέρω, που βλέπω κι ακούω ./Και τα χαλάω μ ’ αυτό που υπάρχει», και αυτός - ο ποιητής- ευ­ ρισκόμενος σ’ έναν κόσμο βαθιάς μοναξιάς που ακόμη και η ερωτική σύντροφος του έχει επιβάλει ενώ αυ­ τή ζει έξω από αυτόν («ζεις με φ ί­ λες»), «ασυνείδητη νάρκη» που δεν υποψιάζεται το κακό που μπορεί να προξενήσει, σε έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει κανόνας της ομορφιάς αλλά που μια σκοτεινή τύχη τον ομορφαί­ νει («σε κάνει όμορφη το τίποτα»)έχει την «υποχρέωση» να αποκαλύψει τη σχετικότητα των λέξεων των ανθρώπων, μιας και αυτές δεν είναι «τελικές» αλλά ούτε και υπάρχουν και άλλες εκτός από αυτές. Το ποίη­ μα είναι και αυτό ένα χαλασμένο πράγμα-θραύσμα που την όποια αξία του αντλεί εν τέλει από την ανυπαρξία, που όμως αυτή δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια λέξη που υποδηλοί τη δημιουργία. Έ να ποίημα μπορεί να είναι ένα «θραύσμα», εί­ ναι όμως ένα θραύσμα που δεν υπήρξε στο παρελθόν και κρατά μέ­

σα του μια μνήμη «ανυπαρξίας», που φέρνει κάτι που δεν είχε υπάρ­ ξει μέχρι τη στιγμή της δημιουργίας του. Έ χει την «υποχρέωση» - ο ποιητής- να αποκαλύψει ότι μόνον η ποίηση γνωρίζει να αναιρεί όλες τις σημασίες, φτιάχνοντας καινούριες, σε μια διαδικασία όπου μεγαλύτερη από οτιδήποτε άλλο αξία έχει αυτή η ΑΟΥΚΗ ίδια η ποιητική διαδικασία («Κι εί­ ΠΑΤΙΑΦΙΛΙΠΠΟΥ: μα ι χαρούμενος/Για την αποτυχία Δέσμη. Λευκωσία, όλων των σημασιών») μιας και με Α ιγαίον, 1984. Σελ. 99. την επιτυγχανόμενη, μέσω αυτής, αποτυχία των σημασιών, ο άνθρω­ Ο θάνατος πρωτολαλεί στα πος γίνεται πιο ελεύθερος να δώσει ποιήματα του Λουκή ο ίδιος νέες σημασίες στα πράγματα, Παπαφιλίππου, που σε τρεις διατηρώντας ταυτόχρονα ακέραιο ομάδες γεμίζουν τη «Δέσμη». Ο το δικαίωμά του να ξαφνιάζεται, με θάνατος, όπως απλώθηκε το μια πλατωνική έννοια του θαυμα­ 1984, στο κυπριακό σμού.

V) Ό τ ι ο έρωτας είναι μια προ­ «χρυσοπράσινο φύλλο, το ριγμένο στο πέλαγος». Ο σήλωση προς τα «έξω», προς το ερω­ θάνατος, που γεμίζει τα μάτια τικό είδωλο (« Έρωτα δεν σου ται­ των ζωντανών, που χρωματίζει ριάζει το κόκκινο. /Σου τ α ρ ιά ζ ει η τα όνειρά τους, που μετρά τις αφή. Και πάνω α π ’ όλα:/η όραση./ ώρες τους τις προκαθορισμένες Α λλά σε ποιόν ανήκει Έρωτα, η από τη μνήμη. Κι ο λόγος, όραση;/Δένεις στο έξω το μάτι και βρίσκει τις χαραμάδες, ώστε η μα ς κρύβεις/Ποιο είν’ αυτό που β λέ­ ελεγεία να μην μένει πλάκα πει») ενώ εν τω μεταξύ μάς κάνει - ο τάφου κλασικών επιφανειών έρωτας- να έχουμε ξεχάσει -α ν αυτό και σμιλέματος, μα να υπάρχει- «ποιο είν’ αυτό που βλέ­ απλώνεται στις άμεσες πει»· Το ένστικτο, ο «μέσα άνθρω­ αναλογίες του «γίγνεσθαι» και πος» ο νοητός ή μια ερωτική (πλα­ του «γνώθι». τωνική) ιδέα πάνω από όλα; («Κι αν

πλαίσιο

δεν υπάρχει, έρωτα, το μέσα;/Αν όλο το μέσα είναι σπλήνες, συκώτια/ Λειτουργίες και κυκλοφοριακά;Ι Γιατί να μη γίνω, Έρωτα, λύκος;/ Να σκοτώσω, να ουρλιάξω, να βιά­ σω. /Τι κάθομαι εδώ στο λόφο/και χαζεύω τα πουλιά και τις στέγες/ Ό τ α ν μέσα σε τόσα διαμερίσματα/ Κορμιά δίχως μέσα περιμένουν/Να σκοτωθούν, να ουρλιάζουν και να βιαστούν;») Μπροστά δηλαδή στην τεράστια αυτή ερωτική απροσδιορι­ στία, στην «ασημία» που επιβάλλει σε όλες τις άλλες γνωστές σημασίες το μεγάλο μεσημέρι, πιστεύει - ο ποιητής- ότι πρέπει να μπει στον πειρασμό να φανταστεί έναν έρωτα χωρίς «μέσα» -χω ρίς δηλαδή σημα­ σ ία - ο οποίος ωστόσο μπορεί και απελευθερώνει τη σάρκα -εμφ α νι­ ζόμενος δηλαδή σαν κάτι που στηρί­ ζει την υπόστασή του προς τα «έξω»-. Μέσα όμως από αυτή την εξωτερική σχέση του ματιού με το ερωτικό είδωλο τι βρίσκεται; Η λίμπιντο, το ένστικτο, κάτι το μεταφυ­ σικό, ένα νοητό φως ή η έννοια ότι στον έρωτα αποσιωπάται αυτό που πραγματικά βλέπει; Και αν αυτό το «μέσα» -η ύ λη- που βλέπει κινεί το μάτι του ενστίκτου, τότε τι γίνεται;

Π Ε ΤΡ Ο Υ ΤΑΤΣΟΠ ΟΥΛ ΟΥ: Κ ινούμενα σχέδια. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 86. ΜΕ πέντε διηγήματα, ενιαίου «ύφους» (ψυχρής οπτικής «τρίτου» καταγραφέα), εμφανίζεται πάλι στον πεζό λόγο ο Πέτρος Τατσόπουλος. Πέντε φανταστικές ιστορίες, όπου η αφαίρεση συμπορεύεται με την αλληγορία και η «μηχανική» σχεδόν αναφορά επικαλύπτει έναν παλλόμενο - α ν και πλήρως κατευθυνόμενο- σαρκασμό τού «υπάρχειν» στον σύγχρονο κόσμο. Άλλω στε, τα πρόσωπα, επίκεντρα των αφηγήσεων, ανήκουν παντού, καθώς τα χαρακτηριστικά τους μοιάζουν με επιλεγμένα αντικρύσματα, περίπου συμβολικά, των πληγών στο σώμα της παγκόσμιας κοινωνίας. Κι έτσι,

58/οδηγος Εκφράζοντας έτσι μια διαμαρτυρία κατά των ερωτικών συναντήσεων που ματαιώθηκαν εν ονόματι κάποι­ ου υποθετικού «μέσα», προτείνει παράλληλα σαν θέση το: Ας ζήσουμε και ας είμαστε χώρια. Μπορούμε να αγαπιόμαστε ακόμη και όταν δεν εί­ μαστε μαζί. Το ότι συνειδητοποιού­ με ότι είμαστε ικανοί να αγαπήσου­ με είναι μια εγγύηση ότι θα συνεχίσουμε να αγαπάμε. Τα πρόσωπα δεν είναι παρά μόνο τα διάφορα πρόσω­ πα της αγάπης μας: «Κοιτάζω τα ρούχα μας.ΙΤα πεταμένα διάστιχά

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ

ΣΙΝΤΑΡΤΑ

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ

Σιντάρτa

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ

Η ΑΓΩΝΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ Η αγωνία ενός πολιτισμού

έκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 3607744 - 3404793

πριν τον έρωτα.ΙΤι φνρόην-μίγόην, τι ανακάτωμα./Σαν τα ρούχα των άτνχων/που τους στήναν στα σκοπευτήρια/ή τους στοιδάζαν στους θαλάμους των αερίων.ΙΤι τύχη καλή μου/Π ού θα τα ξαναξεχωρίσονμε με τα χέρια μας. IΘα τα φ ορέσουμε στα κορμιά μας και θα φύγουμε./Κι ας ήταν ποτέ να μη ξαναδρεθούμε»· η ταύτιση του έρωτα με το είδωλο -το αντικείμενο- είναι μια ενέργεια «πραγματοποίησης», μιας και πηγή στην αγάπη είναι η ζωή, αυτή που «παράγει» όλες τις σημασίες και τις αναιρέσεις τους και είναι πάνω από κάθε πρόσωπο που δεν είναι ο εαυ­ τός μας, όπως και πάνω από κάθε σχέση: «Και σεις παπούτσια μου/ Σ ας δγάζω σας δάζω /θα με περνάτε γ ι’ αναποφάσιστο./Δεν ξέρετε εσείς από ύπνο και έρωτα./Τι σημαίνει να δύει ο ήλιος/Και ν ’ ανατέλλει.ΙΤι ση­ μα ίνει να πέφτεις γυμνός!Μ’ ένα γυ­ μνό κορμί/».

VI) Ό τ ι η «αγορά» είναι ο συχνά παραμορφωτικός καθρέφτης της ύπαρξής μας: «Ποιος όμως θα ισχυ­ ριζόταν ότι δεν μπ ορεί να υπάρξει ζωή χωρίς καθρέφτες; Υπάρχουμε όχι γιατί μας βλέπουν οι άλλοι (νό­ μος της «αγοράς») αλλά γιατί εμείς βλέπουμε το φως (νόμός της ύπαρ­ ξης)». (Ποίημα «αγαπώ τους αν­ θρώπους»), VII) Ό τ ι το φως, η ζωή, η ύπαρ­ ξή μας, είναι μια παροχή άνευ κατα­ βολής αντιτίμου και αυτό που την κάνει πραγματικά ελεύθερη είναι το ότι δεν την προσφέρει κάποιος θεός ή κάποια υπερβατική έννοια με τα γνωστά ανταλλάγματα, που εν τέλει καταργούν αυτή τη χάρη, αλλά ένα απτό και υλικό «τίποτα» (Ποίημα «κάθομαι στο καφενείον Αιώνιο Σκότος»).

VIII) Ό τ ι η συνείδηση -καθώς και η ποίηση- είναι ομορφιά επειδή αποτελεί είδος μορφής -η ομορφιά μάς προάγει, η ασχήμια (α-σχήμα) μάς μειώνει. Βλέπε και ποίημα: «Να φυτέψουμε μουριές» -κα ι ότι ο ποιητής θα πρέπει να θησαυρίζει φως και ομορφιά για να αντέξει σε έναν κόσμο σκοταδιού και ασχήμιας (ποιήμα: «τώρα θέλω να πιω ένα π ο­ τήρι φως». Βλέπε και στο «κέρματα» τελευταίο ποίημα) ή ακόμη -συνει­ δητοποιεί- ότι το φως της αγάπης είναι πιο δυνατό από το φως του ήλιου, μιας και είναι το φως της συ­ νείδησης, αυτό που σε κάνει από απλό παρατηρητή, τραγικό μέτοχο της ζωής -τ ο φως του ήλιου δείχνει το «θραύσμα». Η αγάπη είναι κάτι

παραπάνω α πό αυτό, γιατί τον βοη­ θά να βυθιστεί μαζί της, τον βοηθά να συμφιλιωθεί με το θάνατό του (ποίημα «τι να προτιμήσω»)- και τε­ λικά το να «γράφεις», σημαίνει πως συνειδητοποιείς τη ζωή, γεγονός π ο υ δηλώνει δυνατότητα να κρίνεις και επομένως να κρίνεσαι. Μπαί­ νουμε στη «διαδικασία» και επομέ­ νως δεν μπορούμε να μείνουμε αδέ­ καστοι, όταν συνειδητοποιήσουμε την ύπαρξή μας, μιας και η συνείδη­ ση δεν είναι τίποτα άλλο από ένα «εργαστήριο» και η ποίηση μια πρά­ ξη συνείδησης: «Γιατί να γράφω εγώ αυτά τα ποιήματα/Γιατί να μην πάω στο περίπτερο/ Να χαζέψω τις γλά­ στρες από το παράθυρο/Να πιώ νε­ ρό;/Γιατί να μην αφήσω τον εαυτό μου/Στην καρέκλα του/Ξεχασμένο/ κι αδίκαστο;». Τελειώνοντας, θα ήθελα να ση­ μειώσω ότι εκείνο που διαπιστώνει κανείς κλείνοντας τη συλλογή είναι ότι: 1) Μεταξύ των ποιημάτων υπάρχει μια κυκλική σχέση (ενδει­ κτικά αναφέρω τα: «υπάρχω για να νηστεύω την ανυπαρξία», «όλο το φως μάς κάνει ένα σκότος φωτεινό», «κάθομαι στο καφενείο Αιώνιον Σκότος»). 2) Εν αναθέσει με τις προηγούμενες συλλογές, εδώ η ποίηση γεννιέται από μια στροφή· όχι προς τα «έξω» αλλά προς τα «μέ­ σα» (όχι βέβαια το «μέσα» της «εξομολογητικής» ή της «χαμηλόφωνης» ποίησης αλλά το «μέσα» ενός αν­ θρώπου που ήλθε γεμάτος βιώματα, χωρίς καμιά πικρία, από το «έξω»).

3) Παρά τον τίτλο, εμφανίζεται τό­ σες φορές το σκοτάδι, διότι η πα­ ρουσία του φωτός είναι τόσο έντο­ νη, καθοριστική και οριστική, που οδηγεί μοιραία στην τοποθέτησή του εναντίον του. Γιατί κάθε προσ­ πάθεια να θεμελιωθεί κάπου αλλού, αυτή η παρουσία του φωτός, οδηγεί­ ται σε αδιέξοδο, επειδή αυτό το φως έρχεται για να φωτίσει ένα «θραύ­ σμα», ενώ θεωρητικά είναι μια ακραία, «ολόκληρη» έννοια που φωτίζει έναν κόσμο κατακερματι­ σμένο. Ά ρ α , δεν μπορεί να βρει την εξήγησή του μέσα στον κόσμο, και ο ποιητής, αφού δεν βλέπει κάτι ολό­ κληρο μέσα στο φως, καταλήγει στο αντίθετό του και συμφιλιώνεται με αυτή την «απαισιόδοξη» θέση που σαν συμπέρασμα προβάλλει: Αυτός είναι ο κόσμος μας, ας τον αγαπή­ σουμε. ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ

οδηγος/59

«Ό χι, δε θα το κάνεις αυτό... Ναι, θα το κάνω...»

N A T H A LIE SARRAU TE: Π αιδι­ κά χρόνια. Μετ. Ιωάννας Χατζηνικολή. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1985. Σελ. 258.

Σ’ αυτό το σύντομο διάλογο, ανάμεσα σε μια γκουβερνάντα και στη μικρή Ναταλί, συνοψίζει η συγγραφέας Nathalie Sarraute τα κίνητρα για τη συγγραφή του τελευταίου βιβλίου της Π α ιδ ικ ά Έ να παιδί πέντε-έξι χρονών κάθεται με μια νέα γυναίκα, που έχει αναλάβει να το φροντίζει και να του μάθει τη γερμανική γλώσσα, στο σαλόνι ενός ξενοδοχείου όπου περνά μόνο του, μαζί με τον πατέρα του, τις διακοπές του. Το παιδί αρπάζει απότομα ένα ψαλίδι από το εργόχειρο της γκουβερνάντας, και στοχεύει με την αιχμηρή μύτη του την πλάτη ενός πλουμιστού καναπέ, ντυμέ­ νου στο μετάξι. «Θα το ξεσκίσω», λέει. «Δε θα το κάνεις αυτό», απαντά η γκουβερνάντα, εξασκώντας μια γλυκιά, σταθερή και αμείλικτη πίεση. «Ναι, θα το κάνω». Το παιδί βυθίζει με έξαρση τη μύτη του ψαλιδιού στην πλάτη του καναπέ, και «... αυτό που βγαίνει από μέσα της... ένα μαλακό, γκριζωπό πράγμα ξεφεύγει από τη σχισμή». χ ρ ό ν ια .'

Ξεπερνώντας το1φόβο «για αδια­ νόητες τιμωρίες, μπροστά σ’ αυτό που θα γίνει μέσα σε μια στιγμή», η ογδοντάχρονη2 Nathalie Sarraute αποφασίζει να ελευθερωθεί, να πηδήξει έξω από την αξιοπρέπεια, και να βυθιστεί μ’ όλες τις δυνά­ μεις της εκεί μέσα, όπου «όλα είναι ρευστά... ξεγλιστράνε...» Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, μι­ λώντας για τις δικές του παλινδρο­ μήσεις στο αισθησιακό υπόβαθρο της παιδικής ηλικίας, περιγράφει μια διαδικασία, που ταιριάζει απόλυτα μ’ αυτό που συμβαίνει εδώ, στη γαλλίδα συγγραφέα: «...Ο λόγυρα η τρομερή απαστράπτουσα λευκότητα του χαρτιού -τρομερή στην άγνοιά της και στην

ενεδρεύουσα πληθωρικότητά της. Κι άξαφ να, μέσ’ από τη ρωγμή αρ­ χ ίζουν να εκτινάζονται άνεμοι, άχυρα, καπνοί... όχι τεμαχισμένα, ολόκληρα σώματα στέρεα κι αέρινα , ώσπου τα πάντα ρευστοποιούνται, συμπαρασύρονται σε μια ρέουσα μάζα, κάτι σαν αυτό που λέμε λάβα, κυλούν με τεράστια τα­ χύτητα, κύματα, μαύρα, χρυσά, πράσινα, κόκκινα, αγάλματα από λιωμένο μέταλλο, πλαγιασμένα, κυλιόμενα, -δ εν υπήχουν πια λε­ πτομέρειες, χαρακτηριστικά, σχή­ ματα- όλη η ομορφιά βρίσκεται σ' αυτό το αέναο κύλισμα, στο ρεύμα, στην ορμή και στον τόνο - γιατί λί­ γο αργότερα προσέχεις πως υπάρ­ χει (κι ίσως υπήρχε α π ’ την αρχή)

τα κείμενα παίρνουν διαστάσεις «επέμβασης», ξεπερνώντας συγχρόνως τοπικά ή χρονικά όρια. ΕΠ ΑΜ. Μ Π Α ΛΟ ΥΜ Η : Η λειτο υργία τον λ α ο γρα φ ικο ν στοιχείου στο έ ρ γο τον Καρκαβίτσα. Αθήνα, Εκπαιδευτήρια Κωστέα- Γείτονα, 1984. Σελ. 270. ΤΟ λογοτεχνικό έργο του Α νδρέα Καρκαβίτσα συνεχίζει -αρκετές δεκαετίες μετά το θάνατό τ ο υ - να προσφέρει έδαφος για διερεύνηση και ανάλυση, συστηματικότερη από τις όποιες κρίσεις των παλιότερων θεωρήσεων. Και μια τέτοια διερεύνηση επιχειρεί ο Επαμ. Μπαλουμής στο βιβλίο του, (που αποτέλεσε και τη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), εξετάζοντας -σ ε πρώτο επ ίπ εδο- τις «λαογραφικές» συντεταγμένες μέσα στα κείμενα του Καρκαβίτσα. Α λλά και προχωρώντας έμμεσα στο άγγιγμα των κοινωνικών διαστάσεων που δίνει η χρήση και μεταμόρφωση των λαογραφικών στοιχείων. ΓΙΑ Ν ΝΗ ΓΙΑΝΝΟΥ: Π ολυτεχνείο ’73. Αθήνα, Γκοντενμπεργχ, 1984. Σελ. 205. ΚΑΘΩΣ η μνήμη του ξεσηκωμού του Πολυτεχνείου έχει πάρει τις διαστάσεις εορτασμού (τυπικού ή μη) με όλα τα συνεπακόλουθα, ήταν φυσικό να υπάρξει και η έκδοση ενός «βοηθήματος», που θα συγκέντρωνε κατάλληλα κείμενα, για παρουσίαση στις -μαθητικές κυρίως- εκδηλώσεις της επετείου. Και η «Ανθολογία» τούτη (πεζών, ποιημάτων και τραγουδιών) πετυχαίνει σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό το στόχο της, αφού, άλλωστε, τα όποια μειονεκτήματά της προέρχονται κατά βάθος α πό την ίδια την

60/οδηγος ένας βαθύς μουσικός τόνος κι ένας ενδόμυχος ρυθμός που δε συνοδεύ­ ει τη ροή ούτε προέρχεται απ’ αυ­ τήν, είναι η φυσιογνωμία της, το ίδιο το καρδιοχτύπι της, η κίνησή της...».3 Χωρίς περιστροφές, εκλογικεύ­ σεις, δικαιολογίες, κατακρίσεις. Χωρίς διανοουμενίστικη, ιστορική ή κοινωνική πρόθεση. Επικαλείται την παιδική της ηλικία ώς τα δώδε­ κα χρόνια, καταγράφει μέσα από τη μνήμη των αισθήσεων μικρογεγονότα, δευτερεύοντα περιστατικά, λεπτομέρειες φευγαλέες «πάντοτε ψάχνοντας, με απλωμένα χέρια... προς ποιο πράγμα; τι είναι αυτό; δε μοιάζει με τίποτα... κανείς δε μιλά γι’ αυτό... σου φεύγει, τ’ αρ­ πάζεις όπως μπορείς, το σπρώ­ χνεις... προς τα πού; όπου νά ’ναι, αρκεί να βρίσκεται στο πρόσφορο κέντρο όπου αναπτύσσεται, όπου ίσως κατορθώσει και ζήσει...».'Ε να παράλληλο «εγώ», ίσως ενήλικο, ίσως ,αποστασιωμένο, ίσως και τα δυο, παρακολουθεί από κοντά τη σποραδική αυτή διή­ γηση. Χωρίς στόμφο, κρατά μια ισορροπία: καμία αξιολόγηση, κα­ μία συναισθηματική φόρτωση δεν πρέπει να επιβαρύνει την επικοι­ νωνία με τον αναγνώστη. Η ποίηση είναι μια αύρα, τα Παιδικά χρόνια δεν έχουν ούτε άρθρο, ούτε κτητι­ κή αντωνυμία. Δ ε γίνεται να σκα­ λώσει σε συλλογιστικές κράμπες, ακριβή περιστατικά, καθότι έχει ανάγκη, σαν ασαφή εντύπωση των αισθήσεων, να κινηθεί στο ρυθμό της λέξης, και να ταλαντευτεί ανά­ μεσα στη συγγραφέα και στον ανα­ γνώστη. Η Nathalie Sarraute λέει4 πως το τεράστιο σύμπαν μέσα στο οποίο κινείται, είναι η ζωή της ψυχής, και δηλώνει κατηγορηματικά πως αυτό το σύμπαν δεν έχει τίποτε με την ψυχολογία να κάνει, ούτε με κανένα ψυχαναλυτικό δόγμα. Κι αυτό το συμπέρασμα βγαίνει μέσα από την ξεκάθαρη πρόζα του τωρι­ νού της βιβλίου. Ό μ ω ς, αν οι περί­ φημες εντυπώσεις των αισθήσεων, που και με παλαιότερα βιβλία της προσπάθησε να φέρει στο φως, βρίσκονται, όπως λέει και η ίδια, στις μεθοριακές γραμμές της συνεί­ δησης, τότε, νομίζω, πως οι επιλο­ γές των θεμάτων, και των λεπτομε­ ρειών που χρησιμοποιεί, για να κά­ νει ένα μοντάζ όπου ο καθένας να μπορεί ν ’ αναγνωρίσει την τελε­ τουργία της βίας από την παιδική του ηλικία, είναι και οι απολήξεις

υπογείων, αλλά στέρεων νημάτων. Αυτά τα νήματα μας οδηγούν στην ανικανοποίητη παιδική λίμπιντο, που δεν είχε κανένα επαρκές αντι­ κείμενο για να επενδυθεί. Ο πατέ­ ρας και η μητέρα είναι μακριά από το παιδί, και μια και τα υποκατά­ στατα είναι εφήμερα κι αβέβαια, αυτό ξεμένει χωρίς πραγματικό

Ναταλί Σαρότ

στόχο, αφού έχει απορριφτεί τόσες φορές από τους ενήλικους. Εγκα­ τάλειψη είναι η λέξη που θα μπο­ ρούσε να γίνει ο τίτλος αυτής της συναρπαστικής διήγησης. Το αί­ σθημα του ανικανοποίητου ριζώνε­ ται στο παιδί, κι αρχίζει να διοχε­ τεύεται σε στόχους ιδεατούς. Το τραυματισμένο μικρό κορίτσι θα στηριχτεί στην προστατευτική μο­ ναξιά για ν ’ ανακαλύψει μαγικές δυνάμεις που θα υποκαταστήσουν τις απογοητεύσεις. Το γράψιμο, στόχος ιδεατός της φαντασίας, γί­ νεται μια μέρα σωτήρια λύση για την ενήλικη Sarraute, ώστε και να ξεφύγει από τη μοιραία τροχιά του επιθυμητού αντικειμένου που περι­ στρέφεται γύρω από το είδωλο των απάντων γονέων, και να βρει μια απόλαυση και διέξοδο στη μονα­ ξιά. Διαβάζοντας το βιβλίο, προετοι­ μάζεται ο αναγνώστης, μέσα από τα αυτογραφικά γεγονότα, να κα­ ταλάβει και τη διαδικασία εξιδανίκευσης απ’ όπου πέρασε το κύριο πρόσωπο για να φτάσει στη σαδομαζοχιστική απόλαυση της γραφής. Κι αυτή ακόμη η αντιπαράθεση ανάμεσα στο κενό, τη μοναξιά της

παιδικής ηλικίας, και το μετέπειτα «ψυχικό γέμισμα» με τη συγγραφή, και κυρίως την έκδοση των γρα­ πτών, δεν μπορεί να παραλληλιστεί με την παιδική στάση αναμονής και τη λαχτάρα αναγνώρισης, που έχει οπωσδήποτε όποιος δημοσιεύσει τα χειρόγραφά του, ζητά ένα κοινό κι εκτίθεται στην κριτική; Ο ρόλος της ως συγγραφέας, έστω κι αν φαίνεται ότι δεν ακολουθεί τις συ­ νηθισμένες συνταγές της επιτυ­ χίας,5 και τα κόλπα της αναγνώρι­ σης, εφόσον λειτουργεί σε σχέση μ’ ένα αναγνωστικό κοινό, δεν είναι ο ίδιος με αυτόν του μικρού κορι­ τσιού, που περιμένει να συναντήσει τον πατέρα και τη μητέρα για να αυτοπραγματωθεί, μέσα από τη δι­ κή τους αναγνώριση; Η ελληνική μετάφραση είναι δουλεμένη με πολλή ευαισθησία. Η δομή και ο τόνος των φράσεων αποδίδουν και πολύ πιστά και πο­ λύ όμορφα, σχεδόν χαϊδευτικά, την ατμόσφαιρα του μικρόκοσμου της Ναταλί, αλλά και ενός αρκετά σπάνιου για μας, σχεδόν εξωτικού, περίγυρου των αρχών του αιώνα. Νομίζω πως η Ιωάννα Χατζηνικολή έχει πετύχει αυτό που λείπει από δυο τρεις άλλες ξένες μεταφάσεις, που έχω υπόψη μου: την ανε­ πιτήδευτη απλότητα του ύφους. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΟΡΝΙΝΓΚ *12345 Σημειώσεις 1. Η Nathalie Sarraute εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα γράμματα, το 1939, σε ηλικία 37 ετών με το βιβλίο Tropi2. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στο Παρίσι, σα ς αρχές τον 1983, από τις εκδόσεις Gallimard.

3. Ρίτσος Γ.: Με το σκούντημα στον αγ­ κώνα, Κέδρος, 1984, σελ. 9-10.

4. Le Monde, 15.4.1983, συνέντευξη με την ενκαρία της γαλλικής έκδοσης.

5. Η N.S. δεν επιδίωξε να ταυτιστεί μι κινήσεις, κινήματα, λογοτεχνικές ομάδες και τάσεις. Α ν με τα βιβλία της L’fere du soupgon και La Jalousie, εντάχθηκε από τους ιστορικούς της λογοτεχνίας και τους κριτικούς στο *Nouveau Roman» αυτό οφείλεται κυρίως σε μια αντίληψη πραγμάτων που είχε τότε ο Alain Robbe-Grillet, και ο Emile Henriot ο οποίος τιτλο­ φόρησε, κατά κάποιο τρόπο, στη Le Monde, τάσεις που ξέφενγαν από το παραδοσιακό μυθιστόρημα. Αυτές οι καινούριες τότε τάσεις, χωρίς να έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους, εκ­ φράζονταν από τους Michel Butor, Robert Pinget, Claude Simon και τον ίδιο τον Robbe-Grillet.

οδηγος/61

μαθήματα ποιητικής τέχνης Μ ΑΞ ΖΑ Κ Ο Μ Π : Συμβουλές σ ’ ένα νέο ποιητή. Μετ.: Αντώνη Φωστιέρη. Αθήνα. Καστανιώτης, 1984. Σελ. 50.

Η έλλειψη ποιητικής θεωρίας στη νεότερη Ελλάδα αποτελεί επιμέρους εκδήλωση ενός γενικότερου φαινομένου, που είναι η απου­ σία συστηματικής θεωρητικής σκέψης. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε την ποιητική πράξη να φτάσει σε θαυμαστά αποτελέσματα, επιβε­ βαιώνοντας άλλη μια φορά την ιδιορρυθμία της ποίησης. Συγχρό­ νως όμως οδήγησε σε υπεραπλουστεύσεις, αφελή και λανθασμένα συμπεράσματα σχετικά με την ποιητική τέχνη, και τροφοδότησε μια επικίνδυνη σύγχυση, με άμεση συνέπεια τα κατά καιρούς ποιητικά υποπροϊόντα, αλλά και τις αμήχανες αναζητήσεις πολ­ λών αξιόλογων δημιουργών που δεν είχαν τη δυνατότητα θεωρητι­ κής εμβάθυνσης και αντιπαράθεσης, γεγονός που θα διευκόλυνε τις ατομικές επιλογές τους, και κυρίως τη συνειδητοποίηση των δυσκολιών που ενέχει το ποιητικό εγχείρημα, και θα τους οδηγού­ σε ευκολότερα στη διαμόρφωση της δικής τους ποιητικής. Η ποιητική τέχνη εξακολουθεί έτσι να παραμένει η πιο παρεξηγημένη. Εδώ τα πάντα επιτρέπονται. Η γλώσσα, το κατεξοχήν υλικό της ποίησης, παραμελείται. Η ποιητική των περισσοτέρων συνοψίζεται στην έκφραση προσωπικών προ­ βλημάτων: Η προσωπική τους πε­ ρίπτωση τους συγκινεί και θεω­ ρούν αυτονόητο ότι θα συγκινήσει και τους αναγνώστες. Η τακτική αυτή οδηγεί σε ποιητικά κλισέ: με­ λαγχολική διάθεση, μοναξιά, απο­ γοήτευση, ή αγανάκτηση, λίγη αμ­ φισβήτηση, και άλλα γνωστά. Δεν υπερασπίζομαι την άποψη ότι η ποίηση διδάσκεται ή ότι ένας θεω­ ρητικά καταρτισμένος ποιητής θα γράψει κατανάγκην καλά ποιήμα­ τα. Φαντάζεστε όμως έναν μουσικό ή έναν αρχιτέκτονα που αγνοεί στοιχειώδεις κανόνες της τέχνης του; Πολλά θα είχαμε να ωφελη­ θούμε από τη μελέτη εγχώριων και ξένων θεωρητικών κειμένων. Ωστόσο τα όποια δικά μας παρα­ μένουν παραγνωρισμένα, ενώ από τα ξένα, ελάχιστα έχουν μεταφρα­

στεί. Επιφυλάσσομαι σε άλλη ευ­ καιρία να αναφερθώ σε ορισμένες σημαντικές εξαιρέσεις, αυτή τη στιγμή όμως θα ήθελα, για καθαρά συναισθηματικούς λόγους, να ση­ μειώσω δύο βιβλία του Ράινερ Μα­ ρία Ρίλκε, τα Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή, έξοχα μεταφρασμένα από τον Μ άριο Πλωρίτη, και τις Ση­ μειώσεις του Μάλτε Λ ά ουριτζ Μ πρίγχε, που δυστυχώς δεν ευτύ­ χησαν στην ελληνική τους μετά­ φραση. Έ τσι αποκτά ξεχωριστή σημασία η πρωτοβουλία των εκδόσεων να παρουσιάσουν σ’ έναν εξαιρετικά επιμελημένο τόμο τις Συμβουλές σ’ ένα νέο ποιητή του Μαξ Ζακόμπ. Ο Μ αξ Ζακόμπ (1876-1944), εβραϊκής καταγωγής, γεννημένος στο Κεμπέρ της Βρετάνης, υπήρξε πολύπλευρη και παραγωγικότατη καλλιτεχνική προσωπικότητα: ποιητής, ζωγράφος, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, θεατρικός συγγρα­ φέας. Με έκδηλη ανησυχία για τα προ­ βλήματα της εσωτερικής ζωής, που

κατεύθυνση αντίληψης που έχει επικρατήσει για τη θεώρηση του Πολυτεχνείου. Θ Ε Ο Φ Ρ Α ΣΤ Ο Υ ΓΕΡΟΥ: Ο σχολικός σύμβουλος και η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση. Αθήνα, Δ ίπτυχο, 1984. Σελ. 126. ΕΝ Α ακόμη βιβλίο του Θεόφραστου Γέρου με μελετήματα για την Εκπαίδευση. Έ ργο, όμως, που απευθύνεται κατά πρώτο λόγο στους παιδαγωγούς και μόνο κατά δεύτερο στον απλό αναγνώστη, κυρίως στα τελευταία κεφάλαιά του. Και παρουσιάζει (δεδομένου ότι ο συγγραφέας μετέχει στη διαμόρφωσή τους) μια σχετική εικόνα των κατευθυντηρίων γραμμών που ακολουθούνται σήμερα στην οργάνωση της δημοτικής εκπαίδευσης, καθώς και τη «φιλοσοφία» τους, παρότι, προφανώς επειδή δεν συνθέτουν τα μελετήματα ενιαίο κείμενο, δεν ολοκληρώνεται η αντιμετώπιση, αλλά μένει αποσπασματική. Τ Ρ ΙΑΝ Τ ΑΦ Υ Λ ΛΟ Σ ΡΑΝ ΤΣΙΟΣ. Ο καθένας τους ήτανε και μια ιστορία. Α θήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 79. Η «μαρτυρία», δηλαδή η -λα ϊκ ή - αφήγηση βιωμένων ιστορικο-κοινωνικών γεγονότων, έχει -τ α τελευταία ιοίως χρ όνια - φτάσει σε αζιόλογα επίπεδα από εκδοτικής πλευράς. Χωρίς, όμως, να καλύπτεται ευρύ χρονικό και τοπικό φάσμα. Γι’ αυτό και ξεχωρίζει τούτο το βιβλίο, πέρα από τη ρέουσα γλώσσα του και τη γνήσια λαϊκή ατμόσφαιρά του. Επειδή •αναφέρεται σε μια περίοδο σχεδόν αγνοημένη (τους χρόνους από την τουρκική ώς τη γερμανική κατοχή) στην Ανατολική Μ ακεδονία, περιοχή με πλούσια παλιότερη ιστορία και σκληρή νεότερη, με τις

62/οδηγος εκφράστηκε στα νεανικά του χρό­ νια με ένα περίεργο μείγμα ιουδαϊ­ κού και κελτικού μυστικισμού, βρέθηκε εν συνεχεία στην τροχιά του κυβισμού και της καλλιτεχνι­ κής πρωτοπρίας του Παρισιού, προσχώρησε στο χριστιανισμό, κλείστηκε σε μοναστήρι, για να τε­ λειώσει τη ζωή του μάρτυρας σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Α πό τα είκοσι περίπου βιβλία του θα ήθελα να μνημονεύσω το θεμελιακό ποιητικό έργο του (με τον ουσιαστικά μη μεταφράσιμο τίτλο) Le com et a dis (1917), που η γραφή του θεωρείται ότι περιέχει πολλά υπερρεαλιστικά στοιχεία. (Ο ίδιος σημείωνε στον πρόλογο της συλλογής αυτής: «Εδώ και πο­ λύ καιρό βάλθηκα να συλλάβω εν­ τός μου με κάθε τρόπο τα δεδομένα του ασυνειδήτου -λέξεις αδέσπο­ τες, παρακινδυνευμένους συνειρ­ μούς ιδεών, όνειρα της νύχτας και της μέρας, παραισθήσεις και λοι­ πά»), Επίσης τις ποιητικές συλλο­ γές του: Τα κωμικά και μυστικά έρ­ γα τον αδελφού Ματορέλ (1912), Η υπεράσπιση του Ταρτούφου (1919), Το Κεντρικό Εργαστήρι (1920), Οράματα της κόλασης (1924), Τα Ποιήματα τον Μορβέν τον Γκαελικού (1928), και Μπαλάντες (1938). Α ν και στο έργο του Ζακόμπ εί­ ναι διάχυτη η αγωνία του θείου και ο τρόμος της κόλασης, το χιούμορ είναι από τα κυρίαρχα στοιχεία του. Πρόκειται για προσωπείο που κρύβει την αγωνία του συγγραφέα: υποσκάπτοντας το σοβαρό επιτρέ­ πει στην αθωότητα ν ’ ανθίσει, και προσδίδοντας στη φρίκη ευτράπε­ λο τόνο εξορκίζει το φόβο. Τις Συμβουλές σ’ ένα νέο ποιητή τις έγραψε το 1941, για κάποιο φοιτητή της ιατρικής, ο οποίος του είχε ζητήσει να τον καθοδηγήσει στα πρώτα του λογοτεχνικά βήμα­ τα. Διατυπωμένες με τρόπο αφορι­ στικό, ωστόσο όχι διδακτικό -ο λ ό ­ κληρο το κείμενο χρωματίζεται έν­ τονα από το πάθος του ποιητή για

την τέχνη το υ- συνοψίζουν την ποιητική του Ζακόμπ, που την είχε ήδη εκθέσει πιο αναλυτικά και πιο συστηματικά στο έργο του Η Ποιη­ τική Τέχνη (1922). Ο ποιητής, άσχετα αν κέρδισε το ποιητικό του στοίχημα, αισθάνεται την ανάγκη, όπως συγκινητικά ομολογεί ο ίδιος, να μεταδώσει την πείρα του στους νεοτέρους. Η ποιητική θεωρία του Ζακόμπ αντικρούει άμεσα τις θέσεις των ρομαντικών, που θεωρούσαν την έμπνευση αρχή και τέλος της αλη­ θινής ποίησης, και συγχρόνως απο­ τελεί έμμεση και προδρομική απάν­ τηση στον δογματικό υπερρεαλι­ σμό, ο οποίος τοποθέτησε στη θέση της έμπνευσης την αυτόματη γρα­ φή. Το βιλβίο έχει δύο κεντρικούς άξονες: το ποιητικό ήθος ή εσωτε­ ρική ποιητική διεργασία και την ποιητική μορφή. Ο Ζακόμπ θεωρεί αφετηρία της ποίησης αλλά και της λογοτεχνίας γενικότερα (μέρος των συμβουλών αναφέρεται και στην πεζογραφία) την εσωτερική ζωή που έχει κερδηθεί με οδύνη, δηλα­ δή την εταστική κατάδυση στα βά­ θη της ψυχής και τη διαρκή αναζή­ τηση του Θεού. Με την επίμονη εσωτερική διεργασία ο ποιητής πρέπει να κατορθώσει να γίνει διά­ βροχος στις ιδέες, να τους δοθεί με πάθος, να τις αφομοιώσει και να τις μετασχηματίσει σε συναισθήμα­ τα, συστατικά δηλαδή της προσω­ πικής τους περιπέτειας. Να υπερβεί, με λίγα λόγια, τον εαυτό του, γιατί μόνο αυτή η υπέρβαση μπορεί να του προσφέρει το ποιητικό όρα­ μα, το θέμα. Να συλλάβει το ωραίο, γιατί μόνο έτσι θα μπορέσει να το εκφράσει. Για την κατάκτηση ωστόσο της ποιητικής γραφής, που θα εκφράσει το όραμα, απαιτούν­ ται πολλά εφόδια, ανάμεσα στα οποία ο Ζακόμπ αποδίδει πρωταρ­ χική σημασία στη γλώσσα: ο ποιη­ τής πρέπει να γνωρίζει και γραμ­ ματική και συντακτικό ούτως ώστε να μπορεί εν συνεχεία να τα ανα­

τρέπει με συνειδητό τρόπο για να προχωρήσει στη δυναμική εναλλα­ γή τρόπων έκφρασης, που θα του εξασφαλίσουν πλούτο και ποικιλία ύφους. Συνιστά την υπομονετική αποταμίευση ερεθισμάτων και εμ­ πειριών, που, με την κατάλληλη επώαση, θα μετουσιωθούν μέσα στο χρόνο σε ποιητικό λόγο, και πιστεύει ότι μια ευρύτερη πνευμα­ τική καλλιέργεια αποτελεί «βάση του ταλέντου που πλαταίνει το πε­ δ ίο της εμπειρίας». Δ εν αρνείται την έμπνευση και τα συνώνυμό της· πιστεύει όμως ότι πρέπει να υποβάλλεται απαραιτήτως σε διαρκή έλεγχο: Αυτό δεν αναιρεί την ερωτική σχέση με τις λέξεις, ούτε το χαρακτήρα της τέ­ χνης ως παιχνιδιού: «τόσο το χει­ ρότερο για κείνον που την παίρνει σαν καθήκον». Παιγνίδι, όχι όμως θολό και νεφελώδες, που τις πε­ ρισσότερες φορές εξαπατά τον αναγνώστη: «Συγκεκριμενοποίηση δεν σημαίνει ποίηση λαϊκίζουσα -χωριάτες, τσόκαρα κτλ. Σημαίνει: να τοποθετήσετε τη φωνή σας στην κοιλιά, το στοχασμό σας στην κοι­ λιά, και να μιλάτε για τις ύψιστες αξίες με τη φωνή σας τοποθετημένη στην κοιλιά.» Το βιβλίο του Ζακόμπ, πέρα από την άμεση πρόθεσή του να συμβου­ λεύσει ένα νέο ποιητή, κατορθώνει να μιλήσει συγκεκριμένα για το ανέκφραστο της ποίησης, και ν ’ απευθύνεται έτσι όχι μόνο στους τεχνίτες, αλλά και στο αναγνωστι­ κό κοινό. Η μετάφραση του Αντώνη Φωστιέρη, πιστή και ταυτόχρονα ευ­ ρηματική, κατορθώνει να αποδώ­ σει την ουσία αλλά και τις λεπτές αποχρώσεις του κειμένου. Περιμέ­ νουμε εν καιρώ να μεταφράσει και την Ποιητική Τέχνη του Ζακόμπ, που θα προσφέρει στο αναγνωστι­ κό κοινό μια σφαιρική εικόνα της ποιητικής του θεωρίας. ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ

Γ Γνωρίσατε τον

. ΕΤΡΟΥΣΚΟ;

Πολεμιστής και εραστής, σοφός και πειρατής, αψήφησε ανθρώπους και θεούς ι για να Βρει τον εαυτό του...

οδηγος/63

αλλεπάλληλες καταλήψεις της από τον βουλγαρικό στρατό.

τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική ΓΙΩ ΡΓΟ Υ ΓΙΑΝΝΑΡΗ: Ζ αν Μω­ ρεάς ο Έλληνας. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 132.

Δεν είναι μόνο η λογοτεχνία -πεζογραφία, ποίηση, θέατρο- ελλη­ νική και κυρίως ξένη που γεμίζει πληθωρικά τις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Τώρα και η θεωρία της λογοτεχνίας, η επιστημο­ νική φιλολογική μελέτη δεν μονοπωλούνται πια από τις στήλες του απρόσιτου εξειβικευμένου περιοδικού κι από τις ειδικές εκδόσεις κλειστού κυκλώματος ενδιαφερομένων. Κυκλοφορούν σε χρηστική εκδοτική μορφή, προσελκύοντας έτσι τον αναγνώστη. Και να, εν­ δεικτικά, πέρυσι μεταφράζεται στα ελληνικά ένα βιβλίο, που έχει κυκλοφορήσει γαλλικά πριν από 25 χρόνια. Τίτλος του Τα πρώτα όπλα του Συμβολισμού, σε μετάφραση Ε. Πανταζή, στις εκδόσεις Γνώση. Περιεχόμενο το Μανιφέστο του Συμβολισμού του Μωρεάς και άλλα κείμενα του Μωρεάς, του Π. Μπουρντ, του Α. Φρανς, που δίνουν το στίγμα της σχολής και της εποχής. Βραδυπορούσα η ελληνική ενημέρωση, οπωσδήποτε όμως χρήσιμη για τον σπουδα­ στή και το μελετητή. Αλλά και σημαίνουσα η προσεγμένη μετα­ γραφή στα ελληνικά ενός βιβλίου, ίσως αποξεχασμένου πια και στη Γαλλία, που μας υπενθυμίζει τον παραμερισμένο σήμερα στη Γαλλία ποιητή. Στην Ελλάδα επανέρχεται στη μνή­ μη μας, έστω κι ευκαιριακά, πιο συχνά, μια που ο δοξασμένος στον καιρό του Μωρεάς, ο Έλληνας Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, πριν εγκατασταθεί στο Παρίσι και διαπρέψει στη δεύτερη πατρίδα του, αρχίζει την ποιητική και φιλο­ λογική του σταδιοδρομία στη μικρή κι απόμερη Αθήνα της εποχής με τη δημοσίευση ποιημάτων, μετα­ φράσεων και κριτικών, με επιστέ­ γασμα μια ποιητική συλλογή, Τρυγόνες και έχιόναι (1878) και τη γνωστή μικρή αναιρετική του μελέ­ τη Ο λίγαι σελίδες επ ’ ευκαιρία της μεταξύ των κ.κ. Ε.Δ . Ροΐόου και Α γγέλου Βλάχου Αναφυείσης Φι­ λολογικής Έριδος (1878), που κυ­ κλοφορούν λίγο πριν εγκαταλείψει την Ελλάδα. Έ τσι και τώρα ο Γιώργος Γιάνναρης, ποιητής, φιλόλογος και με­

λετητής της λογοτεχνίας μας, με το βιβλίο του Ζ α ν Μωρεάς φέρνει για μια ακόμη φορά κοντά μας τον ελληνογάλλο ποιητή, που έστω κι αν δεν διαβάζεται πια στη Γαλλία, έπαιξε καίριο ρόλο στην εξέλιξη της ποίησής της. Ο Γ. Γιάνναρης είναι ειδήμων. Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών του στη Νέα Υόρκη εργάστηκε πάνω στον Μωρεάς «ως τον θεωρητικό του γαλλικού συμβολισμού» και στη μονογραφία του, για το πτυχίο Master’s από το Πανεπιστήμιο της Πόλης της Νέας Υόρκης το 1969, μελέτησε «τις σχέσεις του (θεωρητι­ κές και αισθητικές) με τους Γάλ­ λους Decadents και Symbolistes». Το περιεχόμενο οριοθετεί ο υπότιτ­ λος του βιβλίου «Ο Έλληνας». Θέ­ μα του λοιπόν τα πρώτα παιδικά και νεανικά βήματα του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου, που, εγ-

ΠΑΝΟΥ Κ Α Ρ ΥΚ Ο Π Ο ΥΑ Ο Υ: 200 Χρόνια Ελληνικού Τ ύπου 1784-1984. Αθήνα, Γρηγόρης, 1984. Σελ. 169. ΑΠ Ο τους κυριότερους μελετητές της ιστορίας του Τύπου, (δημοσιογράφος κι ο ίδιος), ο Πάνος Καγυκόπουλος δίνει στο βιβλίο του μια σύνοψη της διαδρομής του στους δύο τελευταίους αιώνες. Κα. ειδικά, στέκει περισσότερο στα πρώτα - και σχετικά άγνωσταβήματα, ενώ ιδιαίτερο βάρος ρίχνει επίσης στους «μεγάλους επικεφαλής» της ελληνικής δημοσιογραφίας, στις περιόδους ακμής της. Οι αναφορές σ’ αυτούς, όπως άλλωστε και το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου, είναι γραμμένες με καθαρά δημοσιογραφικό «στυλ», πράγμα που κάνει και ολόκληρο το βιβλίο «εύκολο» στο διάβασμα. ΚΛ ΕΑΝ Θ Η ΓΡΙΒΑ: Δη μ όσια Υ γεία ή η κακοποίηση της κοινωνικοποίησης. Αθήνα, Στοχαστής, 1984. Σελ. 123. Α ΠΟ τα πιο πολυσυζητημένα θέματα του καιρού το πρόβλημα της Δημόσιας Υγείας και των προγραμμάτων αντιμετώπισής του, (και, ειδικά, του περίφημου ΕΣΥ). Και μέσα στις διάφορες κραυγές τύπου αρένας (χειροκροτητών ή αποδοκιμαστών) το βιβλίο αυτό του Κλεάνθη Γκρίβα, (με κείμενα δημοσιευμένα στο πρόσφατο παρελθόν σε εφημερίδα της Θεσσαλονίκης), προσφέρει την εναλλακτική λύση της νηφάλιας κριτικής. Α πό θέσεις που οραματίζονται -χω ρίς να τους λείπει η εφαρμόσιμη πλευρά- μια . αντιεξουσιαστική διάρθρωση ολόκληρου του υγειονομικού

64/οδηγος κλωβισμένος μέσα στο πλέγμα της ελληνικής πνευματικής ζωής της εποχής του, θαυμάζει τον Α. Σούτσο και τον Αχιλλέα Παράσχο, δεν αγαπά τον Σολωμό, «μας λέει η Μυρτιώτισσα, γιατί η γλώσσα του δεν του ήταν αγαπητή», κι επιμένει σε παρεμφερείς απόψεις, ακόμα και μετά την παρισινή λαμπρή του θητεία, ώστε να προκαλεί την απο­ ρία του Κωστή Παλαμά, που πα­ ρατηρεί -αντιγράφω πάντα από το βιβλίο του Γιάνναρη- ότι «θα στο­ χαζόταν κανείς πως αυτά τα λέει όχι ο ακουσμένος ποιητής, μα ο βρυκόλακας του νέου και λογιώτατου στιχουργοΰ που ζούσε στην Αθήνα εδώ και τριάντα χρόνια». Κίνητρο της εργασίας μια βαθύ­ τατη ανάγκη. Η μελέτη του Γάλλου ποιητή οδηγεί τον Γ. Γιάνναρη στις πηγές: «Είδα πως έκτιζα σε σαθρό έδαφος», μας πληροφορεί στον πρόλογό του: «Έ πρεπε να ανακαλύψω και να εμβαθύνω στις ρίζες πάνω στις οποίες στηρίχτηκε... που δεν είναι τίποτα άλλο από τα ελλη­ νικά χρόνια και έργα του, που

αποτέλεσαν τα θεμέλια και τα στη­ ρίγματα, του μετέπειτα γαλλόφω­ νου ποιητή». Δεν ξέρω ώς ποιο σημείο, ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος προοιωνίζει με βεβαιότητα τον Ζαν Μωρεάς. Πάντως το βι­ βλίο του Γιώργου Γιάνναρη, με τις 110 σελίδες του που συμπληρώνουν δέκα σελίδες σημειώσεων, φωτίζει με διαύγεια την ελληνική διαδρο­ μή. Παλαιότερα έχουν και άλλοι ασχοληθεί με τα νεανικά χρόνια του Μωρεάς. Ο Μπάμπης Ά ν νινος, ο Παλαμάς, ο Κώστας Καιροφύλας και πιο ύστερα Κ.Π. Λουκάτος, ο I. Μανωλινάκης, ο Π. Κωνσταντινίδης και άλλοι, τους οποίους συχνά αναφέρει ο Γιάνναρης στο βιβλίο του. Κι ακόμα πιο πρόσφατα ο Ρομπέρ Ζουανύ, που ασχολείται ειδικά με τον Μωρεάς, στον ογκώδη τόμο του: Ζαν Μω­ ρεάς έλληνας συγγραφέας, καρπό εξονυχιστικής κι επιτόπιας έρευ­ νας, και έδωσε μια εργασία, όπου «η μορφή του νεαρού λογίου δια­ γράφεται καθαρά, και, πάω να πω, οριστικά».1 Η μελέτη όμως του

Ρομπέρ Ζουανύ δεν έχει μεταφρα­ στεί στη γλώσσα μας. Επομένως το βιβλίο του Γιώργου Γιάνναρη δια­ τηρεί ακέραιο το ενδιαφέρον του για τον Έλληνα αναγνώστη. Οι τίτλοι των οκτώ κεφαλαίων («Παι­ δεία και Επιδράσεις», «Τα πρώτα Δημιουργήματα», «Ο Συναισθημα­ τικός του Κόσμος», «Η Κριτική της Κριτικής», «Ο Θεωρητικός της Λ ο­ γοτεχνίας», «Ο Μεταφραστής και ο Πεζογράφος», «Δυαδικά Στοιχεία και Ποιητική», «Ο Γάλλος ποιητής και η Ελλάδα») δείχνουν την πλή­ ρη κάλυψη του θέματος. Χρηστικό λοιπόν το βιβλίο Ζαν Μωρεάς ο Έλληνας, για τον έλληνα μελετητή, αλλά και για τον πε­ ρίεργο αναγνώστη, που γυρίζει ρεμβαστικά σε άλλους παλιούς κι όχι πάντα καλούς, όπως τους θέλει μια τάση ουτοπικής φυγής κι απο­ προσανατολισμού, ' καιρούς. Ας μου επιτραπεί όμως ευκαιριακά μια παρατήρηση που δεν αφορά το περιεχόμενο. Η γλώσσα του κειμέ­ νου δεν ρέει πάντα και η διατύπω­ ση δεν θυμίζει πάντα τρόπους οι­ κείους και καθιερωμένους. Αντι­ γράφω στην τύχη: «Η γαλλική γλώσσα ήταν η κύρια απασχόλησή του από τα νηπιακά του χρόνια σε ίσο βαθμό με την ελληνική. Τέλος, πλούσια ήταν η συλλογή βιβλίων της οικογένειας σε διάφορες γλώσ­ σες και από διάφορες εποχές». «Τον βλέπουμε... να ηγείται παρα­ τάξεων με κριτικές λογοτεχνικές διαθέσεις», «γεμίζοντας έτσι σε όγ­ κο τις εργασίες του», «Οι επιδρά­ σεις αυτές... παρουσιάστηκαν στα έργα των ελλήνων... γλωσσικά με έναν φανατισμένο λογιωτατισμό και δημιουργικά με μια δόση προσ­ ποίησης», «Υπήρξε μια συναφής και συνεχής στάση του ποιητή στο ζήτημα των σχέσεων με το γυναι­ κείο φύλο, στάση μη συμμετάσχοντος στις γυναίκες», «Στην Αθήνα οι νέοι, μη έχοντας από πού να πά­ ρουν ενημέρωση... ακολουθούσαν -στη σύνθεση- τις αρχές των παρα­ δεγμένων», «Ώ ρ ες ολόκληρες περ­ νούσαν μαζί οι νεαροί είτε ομαδικά είτε κατ’ άτομα», «Εμπνέεται ο Παπαδιαμαντόπουλος από την ελ­ ληνική λαογραφία που ο Πολίτης είχε ήδη... πολύ αξιολογήσει.... Στο Νικόλαο Πολίτη οφείλεται το γεγονός κατά το οποίο οι έλληνες δημιουργοί...», κλπ., κλπ. Α ς μη ξεχνάμε το λόγο του ποιητή. «Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική». Δ . ΠΛΑΚΑΣ

οδηγος/65

οικοδομήματος, μακριά από συμβιβασμούς, παλινδρομήσεις και νεφελώδεις τοποθετήσεις. ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑ ΚΟ ΥΛΙΔΗ : Η αίρεση της τίγρης. Αθήνα, Ά γρα , 1984. Σελ. 25.

ο μακεδονικός χώρος με τα μάτια των περιηγητών Π.Κ. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗ: Μακεδονικές Πόλεις και Οικογένειες 1750-1930. Αθήνα. Εστία, 1984. Σελ. 325.

ΚΗΠΟΣ οραμάτων. Σχεδόν εξωτικών. Ό π ου ακόμη και μια λέξη αρκεί να τα σχεδιάσει, κρύβοντας κάτω από τις αιχμηρές -ματωμένες;- λάμψεις την εσωτερική φυγή και καταφυγή, το σκοτάδι και την πορεία του. Κι όμως, η ποίηση του Γιώργου Κακουλίδη (όπως καθορίζει και τούτη η συλλογή) δεν αποκλείεται ούτε αποκλείει. Παραμένει ανοιχτή, αρμενίζοντας, αδιάφορη μα όχι εχθρική σ’ όσους κουρσάρους την πλησιάσουν, ανέγγιχτη μα όχι και ανύπαρκτη -μεσ ’ τους υπαινιγμούς της- και μετά την εγκατάλειψη. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Διαβάζοντας το τελευταίο βιβλίο του καθηγητή Πολυχρόνη Ενεπεκίδη καταλήγεις αβίαστα στο συμπέρασμα πως η ελληνική ιστο­ ρία θα ήταν, από μια πλευρά, φτωχή χωρίς την πολύτιμη συμβολή του. Οι μελέτες και τα βιβλία του έχουν σίγουρα περιορίσει τον ιστορικό ναρκισσισμό με τον οποίο είναι εμποτισμένη η ελληνική ιστοριογραφία και διαποτισμένη η ιστορική γνώση των νεοελλή­ νων. Σπάνια είχαμε σ’ εκτίμηση τις απόψεις των «κουτόφραγκων», και ιδιαίτερα μετά την περίπτωση Φαλμεράυερ, που τόσο τραυμάτισε την εθνική φιλοτιμία, οι ξένοι ιστορικοί και ερευνητές των ελληνικών πραγμάτων απόκτησαν εύσημα μισελληνισμού και παραποίησης, προκαλώντας την αποστροφή της ελληνικής ιστο­ ρίας. Είναι κι αυτός ένας από τους λό­ γους για τους οποίους οι ξένοι απομνημονευματογράφοι δεν αξιοποιήθηκαν και τα πολύτιμα ευρω­ παϊκά αρχεία δεν έθελγαν τους έλληνες ερευνητές. Αυτή η προκατά­ ληψη εγκαταλείπεται ευτυχώς με ραγδαίο ρυθμό. Α πό τους πρωτο­ πόρους στην έρευνα των ευρωπαϊ­ κών αρχείων και των πηγών που σχετίζονται με τον νεότερο ελληνι­ σμό, ο καθηγητής Ενεπεκίδης έχει προσφέρει εξαιρετικές πληροφο­ ρίες και στοιχεία, που συμπληρώ­ νουν, ενισχύουν ή αναθεωρούν τις μέχρι τώρα απόψεις μας για ορι­ σμένα ιστορικά γεγονότα ή μας προσφέρουν μια άλλη θεώρηση,

μια νέα οπτική γωνία για τη μελέτη και αξιολόγησή τους. Εδώ και εικοσιπέντε περίπου χρόνια ερευνά συστηματικά τα ευ­ ρωπαϊκά αρχεία και άλλες πηγές για την ιστορία του νεοελληνικού κόσμου και ιδιαίτερα εκείνα του γερμανικού χώρου. Το έργο του το δημοσιευμένο σε αυτοτελείς τόμους ξεπερνά τις τρεις χιλιάδες σελίδες. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικά του έργα: «Η Δόξα και ο Διχασμός -Α π ό τα μυστικά Αρχεία της Βιέν­ νης» Αθήναι 1962. «Η Ελληνική Αντίστασις -Ε π ί τη βάσει των μυ­ στικών αρχείων της Βέρμαχτ εν Ελλάδι», Αθήνα 1964. «Ρήγας και Υψηλάντης, Καποδίστριας -Π ηγαί

Στα Γράμματα χα ι Τέχνες, (τεύχος 39), δεσπόζει ένα μεγάλο αφιέρωμα στον Γιώργο Ιωάννου, αλλά και μια συνέντευξη του Λώρενς Ντάρρελ. Ενώ στον Πόρφνρα, (τεύχος 27), ανάμεσα στα άλλα κείμενα, υπάρχει η ανακοίνωση του ποιητή Έκτ. Κακναβ.άτου, (στο 4ο Συμπόσιο Ποίησης), για τα στοιχεία υπερρεαλιστικής προβολής στο δημοτικό τραγούδι. Στην κυπριακή Ά μ α ξ α , (τεύχος 7-8), εξ άλλου, εκτός α πό μια εκτενή παρουσίαση του «ξεχασμένου» ποιητή Κυπρ. Χατζηγεωργίου, ξεχωρίζει και ένα μελέτη μα για τη γλώσσα των Κυπρίων της Αγγλίας και της Αυστραλίας. Στα νέα περιοδικά, τέλος, προστέθηκε τώρα και η Κριτική Παρέμβαση. (Το πρώτο τεύχος το Φεβρουάριο), τρίμηνη έκδοση της Ένωσης Ελλήνων Ιστορικών και Κριτικών Τέχνης. Με περιεχόμενο - για τις πλαστικές τέχνες - ανάλογο ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

66/οδηγος και έρευναι περί της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού από το 1453», Αθήναι 1965. «Κοραής, Κούμας, Κάλβος -Π ηγαί και έρευ­ ναι περί της Ιστορίας του Νεώτε­ ρου Ελληνισμού από του 1453» Αθηναι 1967. «Χρηστομάνος, Βικέλας, Παπαδιαμάντης», στην ίδια σειρά, Αθηναι 1970. «Ιωάννης Καποδίστριας -176 ανέκδοτα γράμμα­ τα προς τον πατέρα του 1808-1820» Αθηναι 1972. «Η Βασιλική Ανταρ­ σία 1916-1918», Αθηναι 1974. «Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι 1941-1944 - Επί τη βάσει των μυ­ στικών Αρχείων των Ες-Ες», «Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912», Αθήναι 1983. Ό λ α σχεδόν είναι έργα αρχειακής υφής και τεκμηρίωσης. Απαραίτητα για κάθε ιστορική βιβλιοθήκη, πολύτι­ μα για κάθε ιστορικό, ερευνητή και φιλίστορα. Στο βιβλίο «Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912», δεύτερο τόμο της σειράς «Πηγές και μελέτες για την ιστορία της Τουρκοκρατίας στις ελληνικές χώρες», γερμανοί, αυστριακοί και γάλλοι διπλωμάτες, πολιτικοί και λόγιοι καταγράφουν τις εντυπώσεις τους από τις τουρ­ κοκρατούμενες ελληνικές πόλεις του Βορρά, αφηγούνται τη γραφι­ κότητα, την ιδιομορφία και τις συνθήκες ζωής, την κίνηση, τη διοίκηση, την πολιτική, τους θε­ σμούς, τις δομές και την τοπογρα­ φία των μακεδονικών πόλεων. Πρόκειται για ταξιδιωτικές εντυ­ πώσεις, ημερολογιακές καταγρα­ φές, απομνημονεύματα, επιστολές και σημειώσεις άλλοτε γλαφυρές, αντικειμενικές ή γραμμένες με συμ­ πάθεια για τον πληθυσμό, κι άλλο­ τε στεγνές και αιχμηρές, εμποτι­ σμένες από πολιτικές ή άλλες προ­ καταλήψεις. Στο νέο του βιβλίο, τρίτο της ίδιας σειράς, με τον τίτλο «Μακεδονικές Πολιτείες και Οικο­ γένειες 1750-1930», που κυκλοφό­ ρησε πριν λίγους μήνες, γερμανοί και αυστριακοί πολιτικοί, στρα­ τιωτικοί, επιστήμονες και έμποροι, ευκαιριακοί ταξιδιώτες ή ερευνη­ τές, παρατηρούν και περιγράφουν τον βορειοελλαδικό χώρο. Η έκδο­ ση είναι χωρισμένη σε τρεις ενότη­ τες. Στην πρώτη μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά, ένα μέ­ ρος του οδοιπορικού στην Ανατο­ λή, του μεγάλου γερμανού ιστορι­ κού του δικαίου Eduard Zacharia Von Lingenthal. Ο Ζαχαρία φσν Λίνγκενταλ, ο συγγραφέας του εφτάτομου «Ελληνορωμαϊκού Δ ι­

καίου», που έθεσε τα θεμέλια της έρευνας και συστηματοποίησε τη γνώση του Βυζαντινού Δικαίου, ταξίδεψε το 1839, σε ηλικία 26 χρό­ νων, στις ελληνικές χώρες, αναζη­ τώντας έγγραφα και κώδικες για τις μελέτες του, που κατοπινά τον έκαναν διάσημο. Τις εντυπώσεις και εμπειρίες του τις δημοσίευσε το 1840 σε βιβλίο με τον τίτλο «Ταξίδι στην Ανατολή». Το βιβλίο του κ. Ενεπεκίδη περιέχει μεταφρασμένα αποσπάσματα από το βιβλίο αυτό και βασικά το ταξίδι Αθήνα-Θεσσαλονίκη-Αγιονόρος. Προηγείται μια σύντομη αλλά περιεκτική και κατατοπιστική εισαγωγή. Σημαντι­ κότερες είναι οι περικοπές που αφορούν τη Θεσσαλονίκη του 1838 και τον Ά θ ω . Οι παρεμβάσεις και τα σχόλια του κ. Ενεπεκίδη είναι πάντα σύντομα και κατατοπιστικά. Συστηματικά απέφυγε το ρόλο του σχολαστικού σχολιαστή, με παρεμ­ βάσεις, σχόλια παραπομπές και υποσημειώσεις που προσδίδουν επιστημονοφάνεια αλλά καθιστούν τα βιβλία βαριά και προορισμένα μόνο για λίγους. Στη δεύτερη ενότητα, περιλαμ­ βάνονται μεταφρασμένες περικο­ πές, από τα οδοιπορικά στην Α να­ τολή και ιδιαίτερα στη Μακεδονία, του ονομαστού βοτανολόγου της Γοτίγγης Heinrich August Grisebach, του διαδόχου Kronping Rupprecht της Βαυαρίας, του βιεννέζου ζωολόγου Gottfried Stransky καθώς και μια ανταπόκριση από τη Θεσσαλονίκη, δημοσιευμένη το 1894 στην εφημερίδα της Βιέννης «Die Presse». Ο Χάινριχ-Αύγουστος Γκρίζεμπαχ, ένας από τους μεγαλύτερους βοτανολόγους του 19ου αιώνα πραγματοποίησε το 1839 ένα επι­ στημονικό ταξίδι στα Βαλκάνια. Το 1841 δημοσίευσε τις εντυπώ­ σεις, στη Γοτίγγη, σ’ ένα βιβλίο με τον τίτλο «Ταξίδι μέσα από τη Ρω­ μυλία και προς την Προύσα 1839». Πρόκειται για έναν βοτανολογικό οδηγό γεμάτο όμως χρήσιμες πλη­ ροφορίες και γλαφυρές περιγραφές για τον φυσικό κόσμο, τις πόλεις της Μακεδονίας, τους κατοίκους, τη γλώσσα και τις συνήθειες τους. Α πό το βιβλίο αυτό ο καθηγητής Ενεπεκίδης ανθολογεί και μετα­ φράζει με σύντομη εισαγωγή και λιτά σχόλια, κομμάτια που αφο­ ρούν τη Θεσσαλονίκη, την Έ δεσ­ σα, τα Γιάννενα, την Ιερισσό, την Α ρναία, τη Γαλατίστα και τα Βα­ σιλικά. A Sitei να συγκρίνει κανείς

τις περιγραφές της Θεσσαλονίκης από τον Ζαχαρία Φον Λίγκενταλ και τον Χάινριχ Γκρίζεμπαχ που ταξίδεψαν στους ίδιους χώρους, με χρονική διαφορά λίγους μόνο μή­ νες. Πιο γλαφυρός, με πιο πλατιά ενδιαφέροντα, πιο παρατηρητικός και πιο ευαίσθητος δέκτης, ο δεύ­ τερος, αν και ασχολείται με μια θε­ τική επιστήμη, κάνει μια θαυμά­ σια, ζωντανή περιγραφή της Θεσ­ σαλονίκης και της Έδεσσας. Κοντά στις περιγραφές των δύο επιστημόνων έρχεται να προστεθεί και εκείνη του Διαδόχου της Βαυαρίας, Ρούμπρεχτ, που ταξίδε­ ψε τρεις φορές στην Ελλάδα (18941896-1901) και το 1923 περιέλαβε τις εντυπώσεις του στο βιβλίο «Τα­ ξιδιωτικές αναμνήσεις από τη Νο­ τιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολή». Κοντά στις παρατηρή­ σεις των δύο πρώτων ταξιδευτών, με την επιστημονική υφή και την περιγραφική θεώρηση, προστίθεται η κριτική ματιά του πολιτικού και στρατιωτικού Ρούμπρεχτ. Λιτός και ρεαλιστικός στις περιγραφές, δεν παραμένει ένας απλός ταξιδευτής που βλέπει και καταγράφει αλ­ λά ταυτόχρονα κρίνει, διαπιστώνει και επικρίνει όχι πάντα με επιείκια. Α πό ιστορική άποψη είναι ίσως το σημαντικότερο τμήμα του βιβλίου. Αντιγράφω μερικές από τις καίριες παρατηρήσεις του: «... Πολύ άσχημη είναι η θέση και το μέλλον των δασών της χώρας...» (αληθινά προφητικός λόγος δυστυ­ χώς). «... Οι Βαυαροί υπάλληλοι που είχαν έρθει με το βασιλέα Ό θω να θα πρέπει να τα είχαν χά­ σει μπροστά στις δυσκολίες που έπρεπε να υπερπηδηθούν... αμφι­ βάλλω ότι θα είχαν κατορθώσει να καταλάβουν την ιδιοτυπία του ελ­ ληνικού λαού»... «Σε δυσαναλσγία προς τις πενιχρές δυνάμεις των στρατευμάτων βρίσκεται ο μεγάλος αριθμός των αξιωματικών... Το ελ­ ληνικό πολεμικό ναυτικό είναι ασήμαντο, τα δε σκάφη του απηρ­ χαιωμένα. Παρ’ όλα αυτά θα πρέ­ πει να είναι σε θέση να τα βγάλουν πέρα με τον τουρκικό στόλο, που είναι ολότελα παραμελημένος». Δεν διαφέρουν δηλαδή οι διαπι­ στώσεις του Βαυαρόύ διαδόχου από εκείνες του Τρικούπη που αγωνιούσε για τον εκσυγχρονισμό του στόλου. Μόνο οι θερμοκέφαλοι της Εθνικής Εταιρείας εθελοτυ­ φλούσαν και δεν έβλεπαν όσα δια­ πίστωναν δικοί μας και ξένοι, πα­ ραμονές του άτυχου και θλιβερού

οδηγος/67 ’97. Κι ακόμα ο Ρούμπρεχτ κάνει διαπιστώσεις, πάγιες μέχρι σήμε­ ρα, της ελληνικής πολιτικής ζω ής... «Οι περισσότεροι από τους βου­ λευτές είναι δικηγόροι. Α πό τα άλ­ λα επαγγέλματα αντιπροσωπεύον­ ται κατά πλειοψηφίαν οι για­ τροί...». Φαίνεται πως η κατάστα­ ση αυτή μόνο με τη λίστα μπορεί ίσως ν ’ αλλάξει... Γράφοντας ακό­ μα για τους αρχαίους έλληνες και τους φιλομακεδόνες αθηναίους αποκαλύπτει τις συντηρητικότατές του επιλογές: «... Είναι ακόμη πάντοτε προτιμότερο να υπάρχει ένας τύραννος παρά η τυραννία των μαζώ ν...» Διάδοχος ήτανε, σί­ γουρα προτιμά τον έναν τύραννο. Η αντιστροφή της επιλογής θά ’ταν το λιγότερο παράδοξη. Καίριες όμως και διεισδυτικές είναι οι πα­ ρατηρήσεις του για τους μεγάλους ευεργέτες, τα «Ευαγγελιακά», των οποίων ήταν αυτόπτης μάρτυρας, τον «ρωσικό δάκτυλο» (χρόνια και χρόνια λάβαρο κινδυνολογίας των συντηρητικών), τη νυχτερινή ζωή και την ελγίνεια αρπαγή «... Α ν αγανάκτησα πάνω στην Ακρόπολη για τις ερημώσεις που προκάλεσε ο λόρδος Ελγίνος με το βαρβαρικό ζήλο του συλλέκτη, στο θέατρο του Διονύσου είχα μια νέα αφορμή ν ’ αγανακτήσω για τη θηριωδία του. Και ο λόγος αυτός: Τ’ αγάλματα του θεάτρου που του φαίνονταν δύσκολα στη μεταφορά τα αποκε­ φάλισε μ’ ένα τσεκούρι, κι έστειλε τα κεφάλια τους στο Λονδίνο...». Ο Γερμανός διάδοχος-στρατάρχης επιστρατεύεται μετά θάνατον στην εκστρατεία για επιστροφή των ελ­ γίνειων μαρμάρων. Παρόλο που τα κεφάλαια 17 και 18 (Ελλαδικό Κα­ λειδοσκόπιο 1894 και το πρελούδιο της Ντροπής του ’97) απ’ όπου έγι­ ναν οι πιο πάνω επισημάνσεις, φαίνονται λίγο παράταιρα στον όλο χαρακτήρα του βιβλίου, λόγω των γενικών τους παρατηρήσεων που αφορούν περισσότερο το ελλη­ νικό κράτος παρά τη Μακεδονία, εντούτοις θά ’ταν παράλειψη να μην έμπαιναν στο βιβλίο, μια και προσφέρουν μια άλλη νότα στην όλη έκδοση. Ο τέταρτος γερμανός επισκέπτης της Μ ακεδονίας είναι ο νεαρός ζωολόγος G. Stransky, που περιο­ δεύει τη Μακεδονία την εποχή του Μακεδονικού Α γώνα (1903). Χρή­ σιμο το οδοιπορικό του για τις πα ­ ρατηρήσεις του, που δυστυχώς όμως είναι φτωχές και επιφανεια­ κές. Περισσότερο ασχολείται με

τους αγωγιάτες του και λιγότερο με τη Μ ακεδονία που βρισκόταν ολό­ κληρη σ’ επαναστατικό αναβρα­ σμό. Η τρίτη ενότητα του βιβλίου αποτελεί στην πραγματικότητα ένα αυτοτελές δεύτερο μέρος και ασχολείται με τις μακεδονικές οικογέ­ νειες στην Αυστροουγγαρία, την περίοδο 1750-1930. Βιογραφικά και γενεαλογικά στοιχεία για τους Κάραγιαν, τους Ρουσόπουλους, τους Δούμπα και τους Χρηστομάνους. Μαικήνες, καλλιτέχνες, επι­ στήμονες, αυλικοί δάσκαλοι που και οι επίγονοι τους ζουν και διαπρέπουν μέχρι σήμερα. Πιο σύνθε­ τη εργασία το δεύτερο μέρος έχει πιο έντονη τη σφραγίδα της προ­ σωπικής εργασίας του καθηγητή Πολυχρόνη Ενεπεκίδη. Διαβάζεται όπως και το πρώτο μέρος ευχάρι­ στα και με πιο μεγάλο ενδιαφέρον, μια και οι πρόγονοι, οι ρίζες και οι καταβολές των προσωπικοτήτων ασκούν πάντα μια ιδιαίτερη γοη­ τεία στο αναγνωστικό κοινό. Και εδώ είναι κυριαρχικά παρόντες ο διάσημος μουσουργός Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, η αυτοκράτειρα Ελισάβετ, με τους έλληνες δασκά­ λους της και ο Μπραμς. φίλος και συνεργάτης του Δούμπα. Αυστριακοί και Γερμανοί στην Ελλάδα, Έλληνες στην Αυστρία, ταξιδιώτες οι πρώτοι, μετανάστες που ρίζωσαν οι δεύτεροι, παρελαύ­ νουν στο βιβλίο ζωντανεμένοι από τα ίδια τούς τα γραπτά και ανασταίνουν μνήμες, σκιαγραφούν πρόσωπα, εικόνες και χώρους. Και παραδίπλα πορεύεται παράλληλα ο καθηγητής Π. Ενεπεκίδης, ανα­ δρομικά μέσα στο χρόνο, παρεμβαίνοντας στα κατάλληλα σημεία για να σχολιάσει, να κατατοπίσει και να επισημάνει. Πρόκειται για ένα βιβλίο που δεν απευθύνεται μόνο στους ιστορικούς και στους φιλΐστορες μα και σ’ ένα πλατύτερο κοινό. Διαβάζεται ευχάριστα, σα λογοτέχνημα, και σε πολλούς θα ξυπνήσει μνήμες και νοσταλγίες από τις ιδιαίτερες πατρίδες του ελ­ ληνικού βορρά. Και στο τέλος, μια εισήγηση, μια ευχή. Ο Δήμος της Θεσσαλονίκης, με ευκαιρία τις εκδηλώσεις για την πόλη, να συγκεντρώσει και να εκδώσει τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις και τις περιγραφές της πόλης, από την ίδρυση μέχρι την απελευθέρω­ σή της, το 1912. ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Ι.Δ. ΙΩΑΝΝΙΔΗ: Χω ρίς Κοτσάνι. Αθήνα, Κέδρος, 1984. ΕΝΑΣ από τους πλέον ευαίσθητους δασκάλους και συγγραφείς μάς δίνει ένα μυθιστόρημα όπου γίνεται αντιπαράθεση μιας «σκληρής» τάξης Δημοτικού και μιας «αυταρχικής» δασκάλας. Έ να τριαντάφυλλο χωρίς κοτσάνι σημαίνει παρουσία, αναγκαστική δουλειά και υπακοή χωρίς την αγάπη. Το εύρημα των μαθητών για να πληγώσουν τη δασκάλα τους αποκαλύπτει μια σκληρή πραγματικότητα και οδηγεί στην κάθαρση. Μέ ένταση, με ρεαλισμό αλλά και ευαισθησία και γνώση του παιδιού, ο συγγραφέας χειρίζεται εύστοχα ένα θέμα όπου κυριαρχούν οι λεπτές ισορροπίες και τοιχογραφεί μια πλευρά της σύγχρονης εκπαίδευσης. Σ ειρά Ο πτικές Εννοιες Τέσσερα βιβλία με εικόνες, 12 σελ. το καθένα. Θεσσαλονίκη, Κίρκη, 1984. ΜΙΚΡΑ βιβλία, με χαρτσνένια εξώφυλλα, για π αιδιά 2-6 ετών. Σκοπός τους να εξηγήσουν στα παιδιά, με οπτικό τρόπο, κάποιες πρωταρχικές έννοιες και τις σχέσεις τους, «με απλό, σαφή και διασκεδαστικό τρόπο». Έ τσι οι έννοιες: Μεγέθη-Ποσότητες-θέσεις στο χώρο Α ' και Β' δίνονται με σκίτσα και τετραχρωμία, χρησιμοποιώντας γνωστά ζώα και πράγματα. Τα βιβλία είναι χρηστικά στα παιδιά, χρήσιμα, αλλά σίγουρα χρειάζεται και κάποιος ενήλικος για να εξηγεί τις έννοιες και να συζητεί. θ α ήταν περισσότερο γόνιμα, αν υπήρχε το σκίτσο χωρίς χρώμα για να ζωγραφίσει και το παιδί. ΑΝΤΩΝΗΣ ΔΕΛΩΝΗΣ

68/συνεντευξη

Μιλά ο «Κολοσσός τον Μαρονσίον»

Γιώργος Κατσίμπαλης: «Κόσμο ολόκληρο έχω βγάλει» Το κείμενο που δημοσιεύεται σήμερα στο «Διαβάζω» αποτελεί μέρος μιας μακρύς συζήτησης που είχε ο Bo-Lennart Eklund με τον Γιώργο Κατσίμπαλη, το βράδυ 4 του Δεκέμβρη 1972, στην οδό Λλ. Σούτσου 17, στην Αθήνα. Η συνομιλία αυτή ηχογραφήθηκε σε κασετόφωνο, και αποτελεί μια από τις τελευταίες προφορικές μαρτυρίες του Γ. Κατσίμπαλη. Ο τελευταίος μιλά στη συζήτηση αυτή, με τη γνωστή πληθωρικότητα και το χιούμορ που τον

διέκριναν, για την ποίηση, τον Παλαμά, τις νεοελληνικές σπουδές στο εξωτερικό, το Μαρούσι κ. ά. Πρέπει να σημειώσουμε ακόμη ότι ο Bo-Lennart Eklund, που μας έστειλε αυτή την ανέκδοτη συνέντευξη που είχε με τον Κατσίμπαλη στη διάρκεια μιας επίσκεψής του στην Αθήνα, είναι σήμερα καθηγητής στην έδρα Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ της Σουηδίας, κι έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το έργο του Κωστή Παλαμά.

Από παιδί έτυχε να έχω επαφάς και νά ’χω γνω­ ρίσει, μπορώ να πω, όλους τους νεοελληνιστάς. Βέβαια, εις την Γαλλία υπάρχει η παλιότερη πα­ ράδοση. Στην Ολλανδία είχαμε τον Hesseling. Εις την Γαλλία είναι ο μόνος τόπος ο οποίος... όπου συνεχίζεται η παράδοση η οποία άρχισε από τον Legrand, πριν από τον Legrand. Υπάρ­ χουνε νέοι αυτή τη στιγμή, λαμπροί νέοι, οι οποίοι ακόμα δεν έχουν εκδηλωθεί και περιμέ­ νουνε... Έχουνε έδρες διάφορες εις την Γαλλία, υπάρχουνε. Ο Δημαράς αυτή τη στιγμή είναι κει ως αναπληρωτής, δηλαδή ο Δημαράς είναι κει πέρα περιμένοντας πότε θα μπορέσει ένας Γάλ­ λος να έχει τα προσόντα, αλλά ξέρετε τι κάνου­ νε; Ξέρετε τον Μιλλιέξ; Ήταν άριστος. Δεν έκα­ τσε ποτέ να ετοιμάσει μια εναίσιμη διατριβή να πάρει ένα δίπλωμα και λοιπά, ώστε να έχει μια τέτοια θέση.

Υπάρχουνε... Πού να θυμηθώ τώρα; Δεν μπορώ να θυμηθώ, αλλά ώς τη στιγμή έχουνε ατυχήσει, κατ’ εμέ, διότι δεν ευρέθηκε ένας, ας τον πω ge­ nius, μεταξύ αυτών, δηλαδή ένας ο οποίος να μπορέσει να πάρει τη νεοελληνική λογοτεχνία και να την προβάλει μ’ έναν τρόπο μπιστικό και επιβλητικό. Κι εγώ έχω τραφεί εις το γόνατο του Pernod. Ήτανε φίλος του πατέρα μου, από παιδί που ήμουν. Η μάνα του Pernod ήτανε καθηγήτρια του πιάνο εις το σπίτι το δικό μας. Τι ετραβάγαμε, τι εκλιπαρούσαμε για να μπορέ­ σουμε να βγάλουμε μια μεταφρασούλα καν, να μπορέσουμε να βγάλουμε ένα άρθρο! Υπήρχε ένας Phileas Levesque με το ψευδώνυμο «Δημήτρης Αστεριώτης», ο οποίος επί τριάντα-

συνεντευξη/69

σαράντα χρόνια εδημοσίευε μια στήλη με τη ρουμπρίκα «Lettres Neogrecques» στο «Mercure de France» που ήταν ένα σπουδαίο περιοδικό της εποχής. Και ήταν ένα κατόρθωμα αυτό. Ευ­ τυχώς ότι έσπασε αυτό το κακό. Πρώτον το έσπασε ο Καζαντζάκης. Η επιτυχία του Καζαντζάκη έκανε ένα ενδιαφέρον μεγάλο. Δεύτερον η επιτυχία του Καβάφη. Τρίτον το Νόμπελ του Σεφέρη. Ό ταν εγώ το 1925 έβγαλα το κομμάτι εδώ - αν δεν το έχετε δει, θα σας το δείξω-, ξέρετε τι κατόρθωμα ήταν αυτό; Δεν είχα λεφτά να το βγάλω... privately printed, κόστισε γύρω στις πεντακόσιες λίρες,., δεν ξέρω πόσες λίρες κόστι­ σε το τύπωμα. Αυτά τα τρία γεγονότα εδώσανε φτερά. Και σή­ μερα μεταφράζονται πολλά έργα - κι ανάξια έρ­ γα και λοιπά.

νε στείλει με αφιέρωση. Γιατί; Διότι είμαι ο μό­ νος... έτσι έτυχαν τα πράγματα που από παιδί έκανα ό,τι μπορούσα για να διαδώσω την ελλη­ νική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Είχα ακούσει πως στη Σουηδία υπάρχει ένας Gullberg και τα ρέστα. Του στέλνω Καβάφη, του στέλνω Παλαμά, του στέλνω Σικελιανό, του στέλνω Ελύτη. Δεν του αρέσει ο Ελύτης. Σικελιανού μετέφρασε παρά πολύ ωραία. Και του στέλνω Σεφέρη. Αυ­ τός λοιπόν μου γράφει και μου γυρεύει την άδεια να τα δημοσιεύσει για να την πάρω από τους ενδιαφερόμενους. Κι έτσι είναι η περίπτωση με τον Gullberg... Δύο τόμοι, έβγαλε δύο τόμους με με­ ταφράσεις ο Gullberg. Αυτός αυτοκτόνησε. Κα­ λός ποιητής. Αλλά ένα πράμα μού κάνει αίσθη­ ση: όταν δημοσίευσε Σικελιανό ο Gullberg, οι εφημεοίδες στη Σουηδία γράφουνε ενθουσιωδώς. . αν βγήκε ο Σεφέρης, πριν από το Νόμ­ πελ, τα ίδια. Εδώ πέρα έχουμε φθάσει σε ένα σημείον καταπτώσεως. Πρώτον οι εφημερίδες δεν ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνία, για τα πραγματικά ζητήματα. Το θεωρούν ότι είναι... άχθος, ότι είναι βάρος για την εφημερίδα το να δημοσιεύσει μια βιβλιοκρισία. Βγαίνουν τα βι­ βλία και δεν μπαίνει ούτε αναγγελία, ούτε αναγγελία δεν μπαίνει. Αυτό δε συνέβαινε. Εγώ εις το τεύχος που έβγαλε η «Νέα Εστία» για τον Σεφέρη συγκέντρωσα και τους έδωσα τις πρώτες κριτικές που γραφτήκανε για τον Σεφέρη. Μα κουτσές, μα στραβές, μα κακές, αλλά γραφότανε κάτι. Τώρα τίποτε. Φίλος μου αρχιτέκτων που ήταν στη Σουηδία και ξέρει σουηδικά θαυμάσια άκουσε εις το ραδιόφωνο την «Ιερά Οδό» μετα­ φρασμένη απ’ τον Gullberg και μου είπε ότι είyai αριστούργημα. Μεταφράσεις της ποίησης εί­ ναι δύσκολο πράγμα, ιδίως δε της ποίησης της

Ύστερα εκείνο που έχει πέραση είναι ο πεζός λόγος, το μυθιστόρημα, και βλέπουμε δω πέρα... τον Καζαντζάκη να έχει αυτή την επιτυχία. Αλ­ λά δεν έχουμε άλλον Καζαντζάκη.

έτσι έτυχαν τα πράγματα που από παιδί έκανα ό,τι μπορούσα για να διαδώσω την ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό

Από τους νεότερους δεν έχουμε δυστυχώς ακόμα μυθιστοριογραφία και πεζογραφία ανάλογη για να ευρεί διεθνές κοινόν. Γι’ αυτό, τι είναι το εν­ διαφέρον; Βέβαια, ο Σαμαράκης (έχει μεταφρα­ στεί), μα... cheap, cheap, cheap δουλειά. Παλιός ο Παλαμάς. Ο Σεφέρης έχει πέραση. Γίνεται με­ γάλη κίνηση γύρω στον Ρίτσο. Τον μεταφράζουν σε όλες τις γλώσσες. Το άλλο, τι έγινε, που δημο­ σίευσε το Bonniers, του Gullberg, τη μετάφραση του Σεφέρη; Το έχω κάτω, δεν ξέρω πού το έχω, κάπου το έχω. Έχω του Gullberg, μου την είχα­

κλασικής, θα πούμε. Δεν είναι οι ιδέες που κά­ νουν την ποίηση, οι ιδέες, βέβαια μπαίνουν και οι ιδέες μέσα, αλλά όπως είπε ο Mallarme: «Ce n’est pas avec les idees qu’on fait des poemes, mais avec des mots». Είναι οι λέξεις, το βάρος είναι οι λέξεις, η σημασία της λέξης. Όταν μεν τα ποιήματα δεν έχουνε ρυθμό, δεν έχουνε μέ­ τρα, δεν έχουνε λόγο, αλλά απλώς έχουνε μιαν ιδέα την οποία αναπτύσσουνε κατά έναν ωραίον, πρωτότυπον τρόπον, αυτά μεταφράζον­

70/συνεντευξη ται. «Νύχτα γεμάτη θαύματα, / Νύχτα σπαρμένη μάγια», λέει ο Σολωμός. Άιντε να το μεταφρά­ σεις! Αλλά η ποίηση η πραγματική μέχρι προ ολίγων χρόνων ήταν η ποίηση αυτή. Τώρα η ποίηση έχει αλλάξει. Σας βεβαιώ ότι εγώ αισθάνομαι μιαν αηδίαν, δεν αντέχω. Αισθάνομαι αηδία, που εγώ τελοσπάντων εργάστηκα όσο κανένας για να λαντσάρω - δεν έχουμε άλλη λέξη στα ελληνικά, ξέρετε τι θα πει; Δεν έχουμε λέξη ελληνική- να προωθήσω την ποίηση. Εγώ έβγαλα τα «Νέα Γράμματα» με τον Καραντώνη μαζί, οι δυο μας. Εμείς ανατρέψαμε όλην... όλο τον ποιητικόν, ας πούμε ρυθμόν της εποχής ο οποίος ήταν ο Καρυωτάκης. Φέραμε τη νέα ποίηση και τα ρέστα, αλλά από κει και πέρα, τι γίνεται αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα δεν περιγράφεται. Πάντως για μια χώρα μικρή σαν τη Σουηδία υπάρχει πολύ μεγα­ λύτερο ενδιαφέρον απ’ ό,τι υπάρχει στην Ελλά­ δα. Έχετε στήλες λογοτεχνικές στις εφημερίδες. Δε σας ενδιαφέρει να διαβάσετε κανένα βιβλίο; Εδώ πέρα δε βγάζουνε λέξη. Η κατάσταση εδώ είναι πολύ χαμηλά. Ποτέ δεν ήταν έτσι χαμηλά, ποτέ, ποτέ, ποτέ, πιστέψτε εμένα που έχω ζήσει εδώ πέρα γενεές ολόκληρες. Το Μαρούσι, α, ήταν ωραίο. Είχα βιβλιοθήκη, είχα δεκατέσσερις χιλιάδες τόμους. Πού είναι;

δεν είναι οι ιδέες που κάνουν την ποίηση, είναι οι λέξεις, το βάρος είναι οι λέξεις, η σημασία της λέξης «Πες μου να στο πω», που λέει ο λαός, η παροι­ μία. Πού τις πήγαν οι Γερμανοί; Πού τις πήγαν οι Ελασίτες; Το πούλησαν το σπίτι. Είχαν πε­ νήντα δύο Γερμανούς μέσα. Κι εκείνος που το αγόρασε ήταν χειρότερος από τους Γερμανούς. Έ να βιβλίο που είναι πάρα πολύ ωραίο είναι του Peter Bien. Μου έγραψε γράμμα, με ρώταγε, ετοίμαζε άρθρα για μια εγκυκλοπαίδεια αμερι­ κάνικη. Εγώ του έγραψα, εγώ δε γράφω ποτέ, ενθουσιάστηκα, διότι έχει κάνει δουλειά σοβα­ ρή. Στο πρώτο μέρος όλα τα ιστορικά και στο δεύτερο μέρος λέει πράγματα σωστά και αντικει­ μενικά. Ο Sherrard, πολύ καλός. Εγώ τον βοήθησα σε όλα τα πρώτα του βήματα. Θα δούμε τώρα ποιος θα πάρει την έδρα της Οξφόρδης. Υπάρχει ένας Mango.

Νομίζω πως το καλύτερο για μια διατριβή θα ήταν για τον Νίτσε τι επίδραση είχε στην πραγ­ ματική Ελλάδα της εποχής του. Ο Καζαντζάκης τι είναι; Όλος από τον Νίτσε βγαίνει ο Καζαν­ τζάκης. [Η Ναυσικά Παλαμά] είχε μια λατρεία για τον πατέρα της και... να... φρόντιζε τα βιβλία του, τα χαρτιά του, ξέρω γω. Πεθαίνει η Ναυσικά. Ο γιος του Παλαμά ήταν ανισόρροπος. Αντί να τ’ αφήσει όπως τα είχε η αδερφή του, και μια μέρα αυτά να μπορέσουν να γίνουν ένα μουσείο, πάει κι αναθέτει σε δυο σοφέρ, taxi drivers, να τα πά­ ρουνε και να μετακομίσουνε, και νοικιάζει ένα σπίτι τρεις φορές πιο ακριβό από κείνο που ήταν εκεί στην οδό Μάρκου Μουσούρη, και τα ρί­ χνουν όλα φύρδην μίγδην. Κουρέλια τα κάνανε, σκορπίσανε τα χειρόγραφα του Παλαμά, τι τα κάνανε... Στους έξι μήνες επάνω πεθαίνει ο Λέανδρος ο Παλαμάς, χωρίς διαθήκη, κι εμφα­ νίζονται δεκατέσσερις κληρονόμοι, άσχετοι με τον Παλαμά, συγγενείς της μάνας του Λέανδρου Παλαμά. Σαν λιμασμένοι λύκοι πέσανε, έκλεβε ο ένας τον άλλονε, αρπάξανε ό,τι μπορέσανε ώσπου μια μέρα, γιατί έγινε μεγάλο κακό στις εφημερίδες και είπανε ότι είναι «ζήτημα εθνι­ κόν» και δεν ξέρω γω τι και λοιπά, αποφάσισαν οι κληρονόμοι χάρη σ’ έναν Συριώτη που ήταν κι αυτός κληρονόμος, ήταν μορφωμένος άνθρωπος, σπουδαίος και λαμπρός δημοσιογράφος, διευ­ θυντής του «Βήματος», και είπε «Ρε παιδιά, όλα αυτά πρέπει να τα δώσουμε στον Κατσίμπαλη». Και με φωνάζουν μια μέρα εν επισήμω τελετή και μου παραδίδουν τα κλειδιά. Και μπαίνω εγώ μέσα. Τι έχω τραβήξει; Σ’ έναν σκουπιδιώνα να πιάνω ένα μυξομάντηλο -ξέρεις τι είναι μυξομάντηλο;- της Ναυσικάς μπερντεμένο με μελέτη του Παλαμά άγνωστη. Να πιάνω ένα βουβάκι -«βουβάκι» λέγεται το παπούτσι- με άλλα χειρό­ γραφα. Τα βιβλία κουρελιασμένα, σχισμένα, χά­ λια. Ο καθένας έπαιρνε ό,τι του κατέβαινε. 'Ολα αυτά καθάρισα σε τρεις μήνες εγώ. Κάθε μέρα ήμουν έτσι ίσαμε κει στη σκόνη να τα μαζέψω, να τα βάλω σε φακέλους τα χαρτιά, να τα ξεχω­ ρίσω. Και τότε κάνανε διάταγμα, Βασιλικόν Διάταγμα, και ιδρύσανε το «Ίδρυμα Κωστή Πα­ λαμά» μ’ εμένανε ισόβιο πρόεδρο, χωρίς πεντά­ ρα. Ένα βράδυ, ήμουνε στου Καραμανλή... στου Τσάτσου το σπίτι -ήταν υπουργός του Κα­ ραμανλή-, ήταν εκεί ο Καραμανλής. Μου λέει ο Καραμανλής: «Τι γίνεται με το Ίδρυμα;» Διάβο­ λος, δε μου άρεσε ο Καραμανλής. Πού ήξερε για το Ίδρυμα; Του λέω «Κύριε Πρόεδρε», του λέω... εγώ ήμουνε αντίθετος, εγώ είμαι δημο­ κρατικός, είμαι εναντίον των δεξιών. Λοιπόν, του λέω -δεν είχα φιλίες- «Κύριε Πρόεδρε», του λέω, «Ίδρυμα χωρίς προικοδότηση δε γίνεται».

συνεντευξη/71 Λέει στον Τσάτσο αμέσως: «Δώσε ένα εκατομμύ­ ριο!» Πάλι ο Τσάτσος μου τρώει το μισό εκατομ­ μύριο. Και τότε εγώ, με τα δυο μου χέρια αυτά, μετακομίζω. Πού να τα πάω; Νοίκιασα εδώ πέ­ ρα ένα σπίτι, εδώ στην οδό Ομήρου, δύο δωμά­ τια δηλαδή: Τα επήγα, τα εστήλωσα. Έχω σώσει το γραφείο του, έχω σώσει τις βιβλιοθηκούλες του τις παλιές που είχε από νέος. Συγκινητικό­ τατο. Έχω διασώσει καμιά χιλιάδα βιβλία, αλλά δεν είν’ αυτά, είναι άλλα. Μου ’κάμε εκείνο... εκείνο μου ’κάμε αίσθηση, τα βιβλία αυτά που

εδώ στην Ελλάδα δεν έχουν αξία αυτά τα πράγματα... δεν υπάρχει κοινό μορφωμένο και με λεφτά που να μπορεί να πληρώσει για να έχει ένα χειρόγραφο του Παλαμά είχα διασώσει είναι όλα κοινωνιολογικά, φιλο­ σοφικά και κοινωνιολογικά, και «κοινωνιολογι­ κά» σημαίνει σοσιαλιστικά της εποχής εκείνης. Περίεργο αυτό... Αλλά είναι σταγών εν τω ωκεανώ, γιατί η βιβλιοθήκη του Παλαμά ήτανε δέκα φορές πιο μεγάλη, κι αυτά τα μπόρεσα και τα έσωσα. Τι κάναμε εν τω μεταξύ; Τα «Ά παν­ τα». Με δέκα δραχμές και πενήντα που μας πλη­ ρώνουνε για τον τόμο ποσοστά, μόνον, μόνον. Το πουλάνε εκατό κι εμάς μας δίνουνε δέκα και πενήντα. Καταφέραμε και μαζέψαμε λεφτά κι αγοράσαμε το σπίτι όπου εζούσε ο Παλαμάς όλη τη ζωή, όπου έχει γράψει και το έργο του. Το σπίτι γκρεμίστηκε κι έγινε πολυκατοικία κι αγο­ ράσαμε έναν όροφο. Από δω δε μας έχουνε δώσει λεφτά, τίποτε. Από δω ό,τι βγάζουμε από δω πέρα. Εγώ έδωσα τώ­ ρα σ’ έναν φιλόλογο έναν τόμο τον οποίον έχω σκοπό και να τον βγάλω, τον οποίον οι εκδότες αρνήθηκαν. Ξέρετε ότι αυτά τα «Άπαντα» όλα είναι... εγώ ’χω κάνει την έρευνα, εγώ ’χω κάνει την αντι­ γραφή, εγώ ’χω κάνει τη δακτυλογράφηση κι εγώ ’χω κάνει τις διορθώσεις -χωρίς να πληρωθώ πεντάρα. Θηρίο είμαι στη δουλειά. Το σκέπτο­ μαι και λέω: «Πώς τα έκαμα;» Τώρα, μού ’λεγαν να το κάνω, δεν μπορώ, γιατί είμαι γέρος, αλλά και τότε ήμουνε γέρος. Εδώ τα «Άπαντα» προ τεσσάρων ετών τελείωσα. Είμαι εβδομήντα τεσ­ σάρων, ήμουν εβδομήντα ετών όταν τελείωσα τα «Άπαντα», στα εβδομήντα μου χρόνια.

Τελοσπάντων, τώρα είμαι ήσυχος, γιατί το κτί­ ριο είναι δικό μας, διότι εμείς κάναμε την εγκα­ τάσταση μέσα. Βέβαια, ακόμα δεν έχουμε οργα­ νώσει, αλλά η εγκατάσταση έχει γίνει και θα υπάρχει επί αιώνες ένα μουσείο Παλαμά. Αυτός είναι ο Παλαμάς. Δεν έχουμε την ίδια τη φωτογραφία. Εγώ την έσωσα από ’να περιοδικό τη φωτογραφία και την ξεσήκωσα. Είναι ο Πα­ λαμάς στα 1907, «Δωδεκάλογος του Γύφτου». Βλέπεις τη δύναμη των ματιών; Η έκφραση... Εγώ την έσωσα από ’να περιοδικό, διότι ο κ. Λέανδρος Παλαμάς όλα τα εξαφάνισε, και οι κληρονόμοι, αφού τους επρότεινα εγώ, έστειλαν έναν άνθρωπο να μου προσφέρει ό,τι έχουνε πά­ ρει. Δεν το αγόρασα. Διάφορα πράγματα, ωραία πράγματα ναν πούμε, ξέρω γω, τις δάφ­ νες και το βραβείο του «'Υμνου της Αθηνάς» το ογδόντα οχτώ. Τις πήρανε. Τι να τις κάνω; Είναι για το μουσείο. Φωτογραφίες... πήγα εγώ από. δω κι από κει, τις έχω μέσα μάλιστα, δεν τις έχω πάει ακόμα στο Ίδρυμα, γιατί ακόμα δεν είναι οργανωμένα. Στο Ίδρυμα μέσα θα μπει σε μια βιβλιοθήκη ό,τι έχει δημοσιεύσει ο Παλαμάς, φυλλάδια, πράγματα, όλες οι εκδόσεις των έρ­ γων του, όλες. Εις την άλλη βιβλιοθήκη θα μπει ό,τι έχει γραφεί για τον Παλαμά, ό,τι έχει γρα­ φεί. Ό λα τα έχω μαζεμένα εγώ, τά ’χω γω, δικά μου είναι όλα. Εγώ τα έχω. Για τους Pamassiens έχει γράψει μια κοπέλα την οποία ξέχασα- παντρεύονται τα κορίτσια και χά­ νονται. Μια Έλη... Έλη Πολίτη. Έχει κάνει

τι ετραβάγαμε, τι εκλιπαρούσαμε για να μπορέσουμε να βγάλουμε μια μεταφρασούλα καν, να μπορέσουμε να βγάλουμε ένα άρθρο... μια δουλειά, την είχα δω ένα βράδυ, εδώ πέρα. Αυτά που είπε τα ξέχασα, διότι δε φανταζόμουν ποτέ ότι τα ήξερε. Έχει γράψει για τον Παλαμά και τον Παρνασσό, για τους Pamassiens. Εκείνο που έχει ενδιαφέρον είναι ότι τώρα έχω αναθέσει... να φωτογραφήσουν τα χρονογραφή­ ματα του Παλαμά, γιατί δρν τα έχουμε εκδώσει. Είναι κάπου χίλια διακόσα τόσα. Πιάνουν οχτώ τόμους. Δεν υπάρχει εκδότης να τα βγάλει. Αν μπορέσουμε εμείς με τα δικά μας τα λεφτά σιγά-

72/συνεντευξη σιγά να βγάζουμε μερικούς τόμους... Εκεί έχει ενδιαφέρον, γιατί εκεί μέσα ο Παλαμάς έγραφε για να πάρει ο καημένος μια δεκάρα για να ζήσει. Πάντως έβαλε κει τον εαυτό του μέσα, έβαλε τις σκέψεις του, κι έχει κει πέρα για διεθνή θέ­ ματα, για προσωπικότητες διεθνείς, έχει απειρία χρονογραφημάτων. Όσο κι αν είναι πρόχειρος, είναι του ποδαριού, όσο κι αν έχουν το χαρακτή­ ρα του χρονογραφήματος, έχουν μεγάλο ενδια­ φέρον. Πρόβλημα για μας. Τι να κάνουμε; Να τα διασώσουμε, /ιατί χάνονται στις εφημερίδες. Θα τα φωτογραφήσουμε ωραία-ωραία. Ακόμα δεν τελειώσαμε, ακόμα να φωτογραφήσουν, γιατί εί­ ναι χίλια διακόσια. Τώρα ακριβώς έχω αναθέσει σ’ έναν φιλόλογο, αλλά βλέπω, είναι νωθρός, δεν κάνει τίποτε, να εκδώσουμε σ’ έναν τόμο, πεντα­ κόσιες σελίδες θα είναι, τα γράμματα του Παλαμά όσα έχουνε δημοσιευθεί, γιατί έχουμε κι ανέκδοτα. Δεν μπορώ να βρω έναν φιλόλογο που να είναι ζωντανός, που να έχει Stimmung. Εδώ εις την Ελλάδα δεν έχουν αξία αυτά τα πράγματα. Δεν υπάρχει κοινό τέτοιο, να πούμε, μορφωμένο και με λεφτά που να μπορεί να πλη­ ρώσει για να έχει, να πούμε, ένα χειρόγραφο του Παλαμά. Τα καταστρέψανε, πατημένα, σχισμένα τα μάζευα γω, τα μάζευα κουρέλια, κουρέλια τα μάζευα. Τελοσπάντων είμαι ευχαριστημένος που έβγαλα τ’ «Άπαντα». Αυτά υπάρχουνε, υπάρ­ χουνε. Πού ναν τα βρεις αυτά; Πού ναν τα βρεις; Σε περιοδικά, σε εφημερίδες, χαμένα πράγματα, όλα τα μάζεψα για να τα έχω εδώ. ΠοΈ τα βρήκα; Τριάντα χρόνια, κύριε. Μα δεν είναι μόνο για τον Παλαμά, σαράντα εργασίες έχω βγάλει. Έχω βγάλει... κόσμο ολόκληρο έχω βγάλει. Κάθε μέρα, κάθε μέρα ήμουνε στη βι­ βλιοθήκη, συστηματικά έπαιρνα μία-μία εφημε­

ρίδα, ένα-ένα βιβλίο, παραπομπές και τα ρέστα όπου τα έβρισκα. Τριάντα χρόνια, τριάντα χρό­ νια της ζωής μου. Μάλιστα. Το μετάνοιωσα. Μπορούσα να κάνω κάτι καλύτερο. Υπάρχουνε πολύ καλύτερα πράγματα, κύριε. Πώς; Υπάρχει διασκέδαση, υπάρχουν τα κορίτσια, υπάρχουν τα ταξίδια. Καθόμουν εγώ ο βλάκας εδώ πέρα. Έχω βγάλει δεκατέσσερις εργασίες για συγκριτι­ κή λογοτεχνία. Έχω βγάλει για τον Poe, για τον Mallarme, για τον Baudelaire, για τον Whitman, δεκατέσσερις, δεν τις θυμάμαι τώρα. Πέρασαν έτσι. Τις έβγαλα για το κέφι μου. Πλήρωνα με τα λεφτά μου, τις τύπωνα και τις έβγαζα. Έχω βγάλει εργασίες για τον Γιαννόπουλο. Ο Γιαννόπουλος ήταν μια... μορφή εξαιρετική. Ό ταν το έβγαλα στα 1938, έπεσε σαν μπόμπα. Βγήκανε, με βρίσανε, με κάνανε πε-πε-πε. Τι τράβηξα δε μ’ ενδιέφερε. Δεν υπάρχει πιο εξοντωτική δου­ λειά παρά η βιβλιογραφική έρευνα. Είναι εξον­ τωτική. Αν είχα παιδί, θα τ’ άφηνα στη διαθήκη μου να κάνει ό,τι θέλει, αλλά μονάχα αυτό να μην κάνει. Γ ιατί δεν αποδίδει, δε σε ανταμείβει, καταλάβατε; Λοιπόν, τον δικό μου τον καιρό, πάμε πενήντα τόσα χρόνια πίσω, οι Σουηδοί δεν ξέρατε εγγλέ­ ζικα, μόνο γερμανικά. Πώς το ξέρω; Εζούσα στο Παρίσι, εγώ εζούσα στο Παρίσι χρόνια, ήταν οι γονείς μου εκεί πέρα, κι εγώ κι εγνώριζα πολλές Σουηδέζες, και είχα κι έρωτα με μια Σουηδέζα, πολύ. Ή ταν μια καλή κοπέλα. Τσακώθηκα βλακωδώς μαζί της. Και δεν ξέρανε εγγλέζικα, δεν ξέρανε γλώσσα. Γερμανικά, εγώ γερμανικά δεν ήξερα. Πού να συνεννοηθούμε; Γαλλικά δεν ξέ­ ρανε αυτές. Πού να συνεννοηθούμε, πού να μι­ λήσω.

26 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 30 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αρισιοτέλους ‘Ρΐ'ΕγναιΙας 150 ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ Αριστοτέλους 6*Τηλ. 27.18.53 ΤΟ ΣΠ ΙΤ Α Κ Ι ΤΟ Υ Π Α ΙΔ ΙΟ Υ Καρόλου Ντηλ 3*Τηλ. 23.97.46 Το μοναδικά παιδικά βιβλιοπωλείο

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

ΔΕΛΤΙΟ ο

λ

/

„

β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό ο ε λ τ ιο α ρ ιθ .

28Μαϊου1985

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο' συντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε κατηγορία βιβλίω ν προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

.

121

Επιμέλεια: Απακυ

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνετα ι σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκα,ιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

και πολιτική. Αθήνα, Πολύτυπο, 1985. Σελ. 187.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΡΑΤΟΠΟ ΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Η αποκάλυψη περί Θεού. Ζ' έκδοση. Αθήνα, 1985. Σελ. 48.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Μ ΠΑΜΠΑΝΑΣΗΣ Σ. - ΣΑΜ ΑΡΑΣ Γ. Εισαγωγή στην πολιτική οικονομία του σοσιαλισμού. Αθήνα, Παπαζήσης, 1985. Σελ. 209. ΣΑ ΖΑ Ν ΙΔΗ Σ ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. Ξένοι, βάσεις και πυρη­ νικά στην Ελλάδα. Τόμος Β'. Θεσσαλονίκη, 1985. Σελ.

565. Δρχ. 2.000.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΙΧΑΛΗΣ. ΔΕΗ. Για το λαό ή για τα μονοπώλια. Μελέτες Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, αριθ. 23. Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 1985. Σελ. 247. Δρχ. 400.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ ΙΩΑΝ. ΑΝΤΩΝ. Υγειονομική περίθαλψις. Τόμος ΛΒ'. Αθήναι, 1984. Σελ. 702. Δρχ.

1800.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. Πολιτικό σύστημα

ΔΙΚΑΙΟ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Ν. Η φωνή του δικαίου. Αθήνα, 1985. Σελ. 158. ΜΠΟΥΡΝΙΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ I. Έ ννοια, θεωρία, ίδρυσις, περιεχόμενου και αντικείμενου της οριζοντίου ιδιοκτησίας. Αθήνα, 1985. Σελ. 640. Δρχ. 2.200.

74/δελτιο

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΓΕΝΙΚΑ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ ΙΕΡΕΜΙΑΣ Η. Θεωρία και πρά­ ξη της φυσικής αγωγής. Αθήνα. Σελ. 304. Δρχ. 600.

ΤΕΧΝΕΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ARECCO SERGIO. Θόδωρος Αγγελόπουλος. Μετ. Τζίνα Λαμπαδαρίου. Αθήνα, Ηράκλειτος, 1985. Σελ.

175. Δρχ. 350.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Είσαι για ένα τσιγάρο ΜΕΞΗ; Επιμ. Α . Χαρίσης. Αθή­ να, Μπάυρον, 1985. ΔΗΜΟΣ ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ / ΟΜ Α ΔΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙ­ ΚΩΝ ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ. Σκιαγράφηση μιας προσπάθειας στο Πέραμα. Αθήνα, Νομαρχιακή Επιτροπή Λαϊκής Επιμόρφωσης. Σελ. 31.

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΛΙΑΤΣΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Οι πρόσφυγες της Μικρασίας και το ρεμπέτικο τραγούδι. Μελέτη. Β' έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1985. Σελ. 95. Δρχ. 250.

WALKET JEATL. Το πανηγύρι της φυσικής με απαν­ τήσεις. Μετ. Α . Μάμαλης - Γ. Τρουφάκος. Α θήνα, Τροχαλία, 1985. Σελ. 306. Δρχ. 1.200.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΦΥΣΙΚΗ

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΠΟΙΗΣΗ Βασίλειος Διγενής Ακρίτας και το άσμα του Αρμούρη. Κριτική έκδοση, εισαγωγή, σημειώσεις, γλωσσάριο Στυλιανός Α λεξίου. Φιλολογική Βιβλιοθήκη, αριθ. 5. Αθήνα, Ερμής, 1985. Σελ. 286. Δρχ. 1.000. ΛΑ ΪΝ Α ΜΑΡΙΑ. Δικό της. Α θήνα, Κείμενα, 1985. Σελ. 82. Δρχ. 300.

Ανθρωπολογικές συμπληγάδες. Επιμ. Ν .Α . Πουλιανός. Αθήνα, 1985. Σελ. 369. Δρχ. 700.

ΝΤΟΥΦΕΞΗΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ. Παράλληλοι καθρέφτες. Ποιήματα. Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ. 63.

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Στιγμογραφία. Αθήνα, Περγαμη­ νή, 1985. Σελ. 14. Δρχ. 500.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. ζωής. Αθήνα, 1985. Σελ. 32.

Η αυγή της

LAYTON IRVING. Εδώ αγάπησε φλεγομένη η Σαπφώ. Μετ. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Α θήνα, Libra, 1985. Σελ. 145. Δρχ. 300.

ΥΓΙΕΙΝΗ ΒΑΛΜ ΑΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Ζ. Κυνηγώντας την υγεία. Αθήναι, 1985. Σελ. 719. Δρχ. 600.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΔΑΜ ΟΠ ΟΥΛΟΣ

ΑΧΙΛΛΕΑΣ.

Η πολιτεία

δελτιο/75 ήλιου. Αθήνα, Δωρικός, 1984. Σελ. 591.

ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ ΑΣΗΜΑΚΗΣ. Σημειωματάριο. Δ' έκδοση. Α θήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 76. Δρχ. 250.

ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Α ν είσαι μάνα. Αθή­ να, 1985. Σελ. 178. Δρχ. 450. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ. Συνθέσεις από τη ζωή του Μακρυγιάννη. Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ.

69. Δρχ. 200.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΓΑΛΑΤΕΙΑ. Γέλα παλιάτσο. Γ έκ­ δοση. Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 1984. Σελ. 92. Δρχ. 250.

Επταετία 1967-74. Α θήνα, Ελληνικά Γεγονότα, 1984. Σελ. 163. Δρχ. 1.500.

ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΣΤΟΥΛΑ. Παράσταση έναν. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 148. Δρχ. 450.

για

ΠΑΠΑΔΟΠ ΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΣ (ΜΕΣΤΟΥΣΗΣ). Τουρκικά ντοκουμέντα για τη Μικρασιατική κατα­ στροφή. Αθήνα, 1985. Σελ. 117. Δρχ. 300.

ΠΑ ΠΑ ΔΑ ΚΗ - ΚΑΡΑΜΗΤΣΑ ΚΑΙΤΗ. Ηλιοτρόπια. Διηγήματα. Α θήνα, Το ελληνικό βιβλίο, 1985. Σελ. 54.

ΣΑΡΔΕΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Πρόγονοι. Αθήνα, Αστήρ, 1985. Σελ. 233. Δρχ. 350.

ΡΑΜΠΑΒΙΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Ά νθρω ποι στη θάλασσα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, 1985. Σελ. 219. Δρχ.

320.

ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΑΜ ΕΙΝ. Κ. Κόμματα και εκλογές στην Ελλάδα. (1821-1985). Αθήνα, 1985. Σελ.

191. Δρχ. 400.

ΓΟΥΕΣΤ ΜΩΡΙΣ. Οι γελωτοποιοί του θ εο ύ . Μετ. Γιούρι Κοβαλένκο. Α θήνα, Ά γκ υρ α , 1985. Σελ. 374. Δρχ. 450. ΜΠΑΚΛΑΝΟΦ ΓΚΡΙΓΚΟΡΙ. Αιώνια δεκαεννιά χρονών. Νουβέλα. Μετ. Γιάννης Κυπαρίσης. Αθήνα, Σύγ­ χρονη εποχή, 1985. Σελ. 238. Δρχ. 400. ΝΤΙΚΕΝΣ ΚΑΡΟΛΟΣ. Ό λιβερ Τουίστ. Μετ. Π. Αναγνωστόπουλος. Αθήνα, Γκοβόστης. Σελ. 487. ΣΤΑΪΝΜΠΕΚ ΤΖΩΝ. Το φεγγάρι κατέβηκε χαμηλά. Μετ. Κοσμάς Πολίτης. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 81. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1985. Σελ. 135. Δρχ. 200. ΧΟΡΒΑΤ ΕΝΤΕΝ ΦΟΝ. Έ να παιδί του καιρού μας. Μυθιστόρημα. Μετ. Αιμιλία Μανούση. Α θήνα, Γνώ­ ση, 1985. Σελ. 123. Δρχ. 250.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Σύντομη Ιστορία. Τόμος 1. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985. Σελ. 457. Δρχ. 750. Οι Κούρδοι. Έ νας Ιστορικός λαός, αγνοούμενος... Μετ. - απόδ. - επιμ. Μανόλης Μαυρολέων. Αθήνα, 1985. Ο μεγάλος πατριωτικός πόλεμος σε ερωτήσεις και απαντήσεις. Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 1985. Σελ. 304. Δρχ. 500.

BIRAND MEHMET ALI. Παζαρέματα. Μετ. Κων­ σταντίνος Χατζηβγέρης. Αθήνα, Φλώρος, 1985. Σελ.

573. Δρχ. 950.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η κρίση του θεάτρου. (19761984). Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 269. Δρχ. 800. ΔΗΜ ΑΡΑΣ Κ.Θ. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας. Ζ' έκδοση. Αθήνα, Ίκαρος, 1985. Σελ. 731. Δρχ. 2.800.

ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΓΚΙΚΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Π. Κάστρα. Ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας. Αθήνα, Αστήρ, 1985. Σελ. 319. Δρχ. 500.

ΒΑΦΕΙΑΔΗΣ ΜΑΡΚΟΣ. Απομνημονεύματα. Τόμος Β', μέρος Α ' (1940-1944). Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1985. Σελ. 262. Δρχ. 650.

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ιουλιανά. 1965. 100 μέρες που συγκλόνισαν την Ελλά­ δα. Επιμ. Φώντας Λάδης - Τάσος Βασιλειάδης. Αθή­ να , Καστανιώτης, 1985. Σελ. 109.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΚΑΒΒΑΘΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Η άλλη Ελένη. Αθήνα, Αλκυών. Σελ. 400. Δρχ. 750.

ΑΣΙΜΟΦ ΙΣΑΑΚ. Οι άγγελοι του διαστήματος. Μετ.

76/δ ελ τίο Λίτσα Ψαραύτη. Αθήνα, Πατάκης, 1985. Σελ. 69. Δρχ.

200.

ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Τεύχος 85/19. Δρχ. 150. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδι­ κό ιστορικής ύλης. Τεύχος 202. Δρχ. 150.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ. Μηνιαίο μορφωτικό λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχη, 1, 2. Δρχ. 100.

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τεύχος 24. ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Έκδοση της νεολαίας ΠΑΣΟΚ. Τεύχος 192. Δρχ. 80.

ΚΡΙΤΙΚΗ. Ειδική έκδοση. Τεύχος 11. Δρχ. 70. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 44. Δρχ. 150. ΜΑΖΙ - TOGETHER. Τεύχη 18-20. Δρχ. 25.

Ο ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΗΣ. Φύλλο 137. ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνη Επιθεώρηση της λε­ σβιακής τέχνης. Τεύχος 85. ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Τεύχος 3. Δρχ. 130. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχη 289, 290. Δρχ. 70. ΑΠΟΨΕΙΣ. Περιοδική έκδοση του Συλλόγου Εκπαι­ δευτικών λειτουργών του Κολλεγίου Αθηνών. Τεύχος 2. Δρχ. 500. ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Αυτοθεραπεία - μεταμόρφωση. Τεύχη 9, 10. Δρχ. 150. ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝΟΙΚΟ. Τρίμηνη έκδοση Συλλόγου Βασιλειωνοικουσών Α θήνας. Φύλλο 17. ΤΟ ΒΗΜΑ. Δημοσιογραφικό όργανο της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης. Φύλλο 188.

ΜΑΡΑΣΛΕ1ΑΚΟ ΒΗΜΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 9. Δρχ. 100. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 26. Δρχ.

40. ΝΑΞΙΑΚΑ. Δίμηνη επιθεώρηση της Ομοσπονδίας Να­ ξιακών Συλλόγων. Τεύχος 1. Δρχ. 200. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα ενημέρωσης της Ομοσπονδίας Συλλόγων Ναυπακτίας. Φύλλο 13. Δρχ. 20. ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 7. Δρχ. 150. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Τεύχος 16. Δρχ.

200. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Διμηνιαίο περιοδικό του Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων. Φύλλο 2. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ Ν ΕΑ . Φύλλο 28.

ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. Τεύχος 8. Δρχ. 200.

ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Λόγος αντίλογος διάλογος. Τεύχος 3. Δρχ. 120.

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαία επιθεώρηση τέ­ χνης, κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύ­ χος 40. Δρχ. 150.

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 829. Δρχ. 100.

ΓΥΝΑΙΚΑ. 15 μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 920. Δρχ. 100. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 41. Δρχ. 120. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜ ΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 41. Δρχ.

100. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜ ΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Έκτακτο τεύχος. Δρχ. 100. ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛ ΛΑ ΔΟΣ. Τόμος 27ος/1984. Δρχ.

1.000. ΔΙΑ ΒΑ ΖΩ . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 119. Δρχ. 150. ΕΛΛΗΝΟΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΚΟΣ Τεύχος 28.

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ.

ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Φύλλο 63. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Τεύχος 54. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 34. ΘΟΥΡΙΟΣ. Κεντρικό όργανο της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος. Τεύχος 197. Δρχ. 40. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 46, τεύχη 1, 2, 3.

ΠΑΡΑΘΥΡΟ. Πατρινό περιοδικό άσκησης σε γραφή κι ανάγνωση. Τεύχος 4. Δρχ. 150. ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Περιοδική έκδοση λαϊκής επιμόρφωσης νομού Πιερίας. Τεύχος 4-5. Δρχ. 100. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 75. Δρχ.

200. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. Τεύχος 19. Δρχ. 150. ΣΠΑΡΜΟΣ. Δίμηνο περιοδικό τέχνης. Τεύχος 41. Δρχ. 500. ΣΤΕΓΗ. Περιοδική έκδοση για τον πολιτισμό και την ποιότητα ζωής. Τεύχος 2. Δρχ. 100. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 26. Δρχ. 130. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ. Τεύχος 40. Δρχ. 150. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 102. Δρχ. 7. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 104.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 176. Δρχ. 100. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τεύχος 5. Δρχ. 150. Υ ΔΡΙΑ. Τεύχος 51-53. Δρχ. 200. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ 1984. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τεύχος 39.

δελτιο/77 1 Μαίου 14 Μαίου 1985

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές π ου δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φ ροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

— Υ πόμνημα — ΚΡΙΤΙΚΟΙ Α θ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: θ . Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμσνίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος

ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τ θ: Τ. θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΙ: Εικόνες Ε θ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης Π θ: Πολιτικά θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία

Κοινώνιολογ ία

Μουτσόπουλος Ε.: Φιλοσοφία της καιρικότητας (Ρ. Αργυροπούλσυ, ΔΙ, 118)

Γιαννίτσης Τ.: Διεθνής εξειδίκευση και καταμερισμός εργα­ σίας (Π. Λινάρδος-Ρυλμόν, ΟΤ, 9/5). Γκιζελή Β.: Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (Γ. Πολύζος, ΔΙ, 118). Κουκουλές Γ.: Ελληνικά συνδικάτα (ΚΣ, ΝΕ, 9/5). Οικογενειακός προγραμματισμός και λαϊκή επιμόρφωση (ΘΥ, ΕΙ, 8/5).

Fester R, κ.ά.: Γυναίκα και εξουσία (ΒΠ, ΔΙ, 118).

Ψυχολογία Ελληλογαλλικό Συμπόσιο Κοινωνικής Ψυχιατρικής (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 101). Τσαλίκσγλου-Κωστοπούλου Φ.: Σχιζοφρένια και φόνος (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 101,).

θρησκεία

Δίκαιο

θεοφάνους του Κρητός. Το Δωδεκάορτο στη Μονή Σταυρονι­ κήτα (Π. Δρακόπουλος. ΕΟ, 101).

Μάνεσης Α. - Παπαδημητρΐου Γ.: Το σύνταγμα του 1975 (W, ΟΤ, 2/5).

78/δελτιο Πολιτικές επιστήμες Κανελλόπουλος Α.: Η οικονομική σκέψη και πολιτική των αρ­ χαίων Ελλήνων (ΑΦ. ΑΚ. 4/5). Φιλιππίδης X.: Πολιτικές τομές (Κ. Στυλιδιώτης, ΟΤ, 2/5). Μπάλιμπαρ Ε., κ.ά.: Η κριτική της πολιτικής στον Μαρξ (Β. Χατζηβασιλείου, ΑΥ, 7/5). Οικονομία Αγγελόπουλος Α.: Ένα παγκόσμιο σχέδιο για την απασχόλη­ ση (Ν. Κομνηνού-Χατζηγεωργίου, Τα Ψαρά, 55-57). Νιάρχος Ν.: Οικονομική ανάλυση ισολογισμών (Δ. Στεργίου, ΟΤ, 9/5).

Mises L.: Η οικονομική της ελευθερίας (ΠΑ, ΟΤ, 2/5). Λαογραφία Λουκόπουλος Δ.: Αιτωλικαί Οικήσεις (ΒΠ, ΔΙ, 118). Πολίτης Α : Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (Ε. Λεβίδη, Τέταρτο, 1). Σταυρακάκης Μ.: Ήλιε μου Κοσμογυρευτή (ΒΠ, ΔΙ, 118). Εκπαίδευση Δρακουλίδης Ν.Ν.: Τα σωστά και τα λάθη για γονείς και παι­ διά (Ν. Στασινόπουλου, ΔΙ, 118). Ζυμάρη Δ.: Σχέση φύλου σε ορισμένες ηλικίες και επίδοση στα ελληνικά και μαθηματικά (Σ. Κάλμπαρη, Το Βασιλειώνοικο, 17). Πολυχρονόπουλος Π.: Φιλοσοφία της παιδείας (ΣΤ, ΕΛ, 2/5). Εφαρμοσμένες επιστήμες Κουτσελίνης Α. - Μουλοπούλου-Καρακίτσου Κ.: Καλλυντικά (ΒΠ, ΔΙ, 118). Τέχνες Μακρή A.: 1) Πρώτος 2) Είμαι ο πρώτος (ΣΚ, ΕΛ, 9/5). Σηφουνάκης Ν., κ.ά.: Τα λιθόστρωτα της Λέσβου (Ν. Κομνηνού-Χατζηγεωργίου, Τα Ψαρά, 55-57). Σιατόπουλος Δ.: Το θέατρο της Ρωμιοσύνης (Α. Ταμπάκη, ΔΙ, 118) Χόουπ Τ.: Εικόνες από την Ελλάδα του 18ου αιώνα (ΚΤ, Ε θ, 8/5). Κλασική φιλολογία Χριστόπουλος Μ.: Οι θεότητες της μουσικής (ΣΤ, ΕΛ, 2/5). Ποίηση Βέης Γ.: Ο δράκος του μεσημεριού (ΘΠ, ΕΣ, 26/4) Εμπειρίκος Α.: Η σήμερον ως αύριον και ως χθες (Μ. Χρυσανθόπουλος, Τέταρτο, 1) Ζαφειράτος Η.: Ποίηση (ΑΦ, ΑΚ, 11/5) Ίσαρης Α.: Οι παρενέργειες της σιωπής (Β. Χατζηβασιλείου, ΔΙ, 118) Καπηλάρης Ν.: Τα πρώτα ποιήματα (Γ. Βαλέτας, Αιολικά Γράμματα, 85) Κατσιγιάννης X.: Μαθητεία στη μοναξιά (Κ.Γ. Σταυρόπουλος, Έρευνα Τρικάλων, 8/5) Κουβαράς Γ.: Οδός ανθρώπου (X. Κουλούρης, Νέα Σκέψη, 262), (Ν. Μαρκίδου, CO, Μάης ’85) Μαυρίδου Ε.: Σελάγισμα (ΦΤ, Δραμινή, 12/4) Νατσούλης Τ.: Ποιήματα (Α. Ροδινός, Κουτί της Πανδώρας, 2) Νικορέτσος Δ.: Στοχασμοί στο ημίφως (Π. Αργύρης, Τα Ψα­ ρά, 55-57) Οικονόμου Ζ.: Κι επί γης ειρήνη (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 118) Παπαδημητρίου Π.: Της μοναξιάς (ΘΠ, ΕΣ, 12/4) Παπάς Ν.: Ελεγεία για τη Ρίτα (Γ. Βαλέτας, Αιολικά. Γράμ­ ματα, 85)

Πετρόπουλος Γ.: Θλίψη και καταγραφή (ΘΠ, ΕΣ, 2/5) Πετρουλάκης Α.: Λόγος δεύτερος (Α. Ροδινός, Κουτί της Πανδώρας, 2) Πύρπασος X.: Ανθρώπινα (Α. Ροδινός, Κουτί της Πανδώρας,

1)

Σπεντξής Λ.: Εν όψει (ΔΣ, ΒΡ, 7/5) Σταφυλοπάτης Ν.: (επιμ.) Ανθολογία Σιφνίων ποιητών (Μ. Τσιάμης, Τα Ψαρά, 55-57) Χατζηλαζάρου Μ.: «7-3» (Ε. Λεβίδη, Τέταρτο, 1) Χριστοδούλου Δ.: Χώμα (Β. Χατζηβασιλείου, ΑΥ, 14/5) Χρονάς Γ.: Ο Αναιδής θρίαμβος (θ. Φωσκαρίνης, ΔΙ, 118), (MX, Τέταρτο, 1) Βαλερύ Π.: Το θαλασσινό Κοιμητήριο (ΒΠ, ΔΙ, 118) Έλιοτ Τ.Σ.: Άπαντα τα ποιήματα (Βασιλάκης Γ., κ.ά. ΔΠ, 39) Πεζογραφία Ακρίτα Ε.: Η διαθήκη της Έλενας (ΚΤ, ΕΘ, 8/5) Δρακονταειδής Φ.: Το άγαλμα (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Θεοτοκάς Γ.: Σημαίες στον ήλιο (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Θεοφίλου Φ.: Το δαχτυλίδι του ήλιου (Ν. ΚομνηνούΧατζηγεωργίου, Τα Ψαρά, 55-57) Καραμάνος Γ.Ι.: Ο φωτογράφος του χωριού (Π. Αργύρης, Τα Ψαρά, 55-57), (ΒΠ, ΔΙ, 118) Καρατζαφέρη I.: Ζευγάρια της Αθήνας (Ν. Μαρκίδου, CO, Μάης ’85) Κοντολέων Μ.: Με στοιχεία προσωπικών συνεντεύξεων (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 118) Λάγκε Ε.: Αδελφέ μου Κάιν (ΕΛ, ΓΎ, 919) Μούλιος Φ.: Η φαμίλια των Λιστίνων (ΑΦ. ΑΚ, 11/5) Παπαδάκη Β.. Ευρυδίκη 2000 (ΕΛ, ΓΥ, 919) Παπαδόπουλος θ .: Το κυκλικό διήγημα (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Παρασκευαίδης θ .: Μια γάτα φωνάζει για το δικό της (Ν. Κομνηνού Χατζηγεωργίου, Τα Ψαρά, 55-57), (ΕΛ, ΓΥ, 919), (Π. Αργύρης, ΑΥ, 13/3), (X. Χατζηγιάννιου, Δημο­ κράτης Μυτιλήνης, 20/3), (Κ. Παλαιολόγος, Δημοκράτης Μυτιλήνης, 13/2), (Δ. Νικορέτσος, Δημοκράτης Μυτιλήνης, 22/ 4) Τσακίρη Σ.: Κλειστή στροφή (ΓΜ, ΑΥ, 12/5) Τσιφόρος Ν.: Το τυχερό μου αστέρι (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Χατζηαργύρης Κ.: Μειδιάματα και αγωνίες (Δ. Πλάκα, ΑΓ, 191) Βαλτάρι Μ.: Ο Ετρούσκος (ΚΤ, ΕΘ, 8/5) Βιτορίνι Ε.: Οι άνθρωποι και οι άλλοι (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Ζάχερ-Μαζόχ Λ.: Η Αφροδίτη με τη γούνα (Ν. Μαρκίδου, CO, Μάης ’85) Ζιντ Α.: Θησέας (Δ. Πλάκα, ΑΓ, 191) Μούζιλ Ρ.: Ο νεαρός Τέρλες (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Μπουλγκάκοφ Μ.: Ο Μαιτρ κι η Μαργαρίτα (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Ντίκενς Κ.: Όλιβερ Τουίστ (ΚΤ, Ε θ , 5/5) Ουσμάνε Σ.: Χορμάτιαν (Ν. Μαρκίδου, CO, Μάης ’85) Σιέν Λ.: Ιστορίες του παλιού καιρού (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Τζόυς Τ.: Οι νεκροί (ΚΜ., Τέταρτο, 1) Μελέτες

Κοκόλης Ξ.Α.: Για το «Άξιον Εστί» του Ελύτη (ΒΠ, ΔΙ, 118) Μακράκης Μ.: Ο σοσιαλισμός του Ντοστογιέφσκι και η σοβιε­ τική κριτική (Σ. Αλεξίου, ΚΑ, 2/5) Μαλάνος Τ .: Η δύναμη των αισθητικών συγκινήσεων (X. Κορέλας, ΕΟ, 101) Πολίτης Θ.Μ.: Σκιαγραφήσεις λογοτεχνών (Α. Μπλίκας, Τα Πορφύρια, 45) Πράτσικας Μ.: Προσέγγιση στον Κάφκα (ΔΣ, ΒΡ, 7/5) Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ.: Το δίχτυ και το μέλι (Μοναχός Μωϋσής, ΕΟ, 101)

δελτιο/79 Averbach Ε.: Ο Μπωντλαίρ, τα άνθη του κακού και το ύψος (ΚΜ, Τέταρτο, 1) Vitti Μ.: Οδυσσέας Ελύτης (Π. Κουνενάκη, ΤΑ, 2/5) Μαρκήσιος ντε Σαντ: Απόψεις για το μυθιστόρημα (ΕΑ, ΕΛ, 9/5) Ροντάρι Τ.: Η γραμματική της φαντασίας (ΚΤ, Ε θ , 12/5) Τζαίημς X.: Η τέχνη της μυθοπλασίας (Δ. Καψάλης, ΔΠ, 39) Δοκίμια Βάις Π.: Σημειώσεις για την πολιτιστική ζωή στο Βιετνάμ (ΘΥ, ΕΙ, 8/5) Jean Maire Η.: Διόνυσος (ΣΤ, ΕΛ, 2/5) Κλεμάν Ο.: Βυζάντιο και Χριστιανισμός (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 101) Α λληλογραφία Αμαραντίδης Α.: Ο Μπετόβεν μέσα από την αλληλογραφία του (ΑΘ, ΗΜ, 11/5) Παλαμάς Κ.: Γράμματα στη Ραχήλ (Σ. Αρτεμάκης, ΒΡ, 4/5)

θεατρικά έργα Παπαδογεώργος Σ.: Τα δαχτυλίδια (ΒΠ, ΔΙ, 118) Παιδικά Βελετά-Βασιλειάδου Μ.: Ένα σακούλι παραμύθια (θ . Καραγιάννης, Μαρασλειακό Βήμα, 9) Λοίζου Μ.: Το τελευταίο ινδιάνικο καλοκαίρι (ΚΤ, Ε θ , 8/5) Παλαιολόγου-Πετρώνδα Ε.: Στο κάστρο της νεράιδας μουσι­ κής (X. Τόμπρα, ΕΟ, 101) Φυτσιλής Β.: Ο Τσιριφλίνος (θ . Καραγιάννης, Μαρασλειακό Βήμα, 9) Φωτεινού X.: Ελάτε να σας δείξω το διπλόκαστρο της Μονεμ βασιάς (ΒΑ, ΔΙ, 118) Εξέντι Σ.: Πώς ταξιδεύουν τα παιδιά στον κόσμο (ΑΠ, ΑΥ, 10/5) Λεονάρντο Ντα Βίντσι (Β. Παπαδόπουλου, Ανοιχτό Σχολείο, 3) Μπουλίτσεφ Κ.: Η Αλίκη και το μυστικό του τρίτου πλανήτη (Μ.11., ΝΕ, 4/5) Hill Ε.: 1) Ο πρώτος περίπατος του Σπολ 2) Τα γενέθλια του Σπολ (ΑΠ, ΑΥ, 10/5)

Βαλσαμόπσυλος Ν: Ιστορία του Δασκαλικού Συνδικαλισμού (ΚΣ, ΝΕ, 4/5) Γεωργιάδου-Κατσουλάκη Α.: Η πρώτη Συνδιάσκεψη του ΣΕ­ ΚΕ (ΒΠ, ΔΙ, 118) Γκούτος X.: Εργασιακές σχέσεις των οικοδόμων στη χερσαία Ελλάδα μετά το 1800 (ΚΣ, ΝΕ, 4/5) Δημητρίου Μ.: Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα (ΚΣ. ΝΕ, 11/ 5) Καρατζάνος X.: Πολιχνιάτικα ιστορήματα (Γ. Βαλέτας, Αιο­ λικά Γράμματα, 85) Κεφαλληνιάδης Ν.Α.: Πειρατεία (Π. Αργύρης, Τα Ψαρά, 5557) Νικολόπουλος θ .: Η άλλη όψη του ελληνικού εργατικού κινή­ ματος 1918-1930 (ΚΣ, ΝΕ, 4/5) Υπόμνημα ιστορικού περί της νήσου Ίμβρου (Π. Αργύρης, Τα Ψαρά, 55-57) Χαρίτος X.: Σημειώσεις για το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα (ΚΣ, ΝΕ, 4/5) Βιογραφίες-Μ αρτυρίες-Απομνημονεύματα Γρηγοριάδου-Σουρελή Γ.: Καυτές μνήμες από τη Σμύρνη (ΑΘ, ΗΜ, 11/5) Δέμπονος Α.Δ.: Ρόκκος Χοϊδάς (ΚΣ, ΝΕ, 11/5) Εξομολογήσεις γυναικών (Δ. Πλάκας, ΑΓ, 191) θρακιώτης Κ.: Ένα παιδί στην καταχνιά (Γ. Βαλέτας, Αιολι­ κά Γράμματα, 85) Καββαθάς Β.: Η άλλη Ελένη (ΣΠ, Ε θ, 13/5) Καραγιάννης Β.: Σύντομα γενεολσγικά βιβλιογραφικά του Ασημάκη Πανσέληνου (Π. Αργύρης, Τα Ψαρά, 55-57) Κασίνης Κ.Γ.: Το τραγικό ημερολόγιο του Ροίδη (ΑΘ, ΗΜ, 11/5) Κώστιος Α.: Δ. Μητρόπουλος (ΣΤ, ΕΛ, 2/5) Λουκάτος Σ.: Ρόκκος Χοϊδάς (ΚΣ, ΝΕ, 11/5) Οικονόμου Π.: Αλέξανδρος Αδαμίδης (ΦΤ, Δραμινή, 12/4) Πανταζής Π.Δ.: Μίλτος Κουντουράς (Γ. Βαλέτας, Αιολικά Γράμματα, 85) Πιομπίνος Φ.: Έλληνες αγιογράφοι μέχρι το 1821 (X. Κουτελάκης, Τα Ψαρά, 55-57) Ρουμπάνης θ .: Οι ρίζες του σοσιαλισμού στην Ελλάδα (ΚΣ, ΝΕ, 11/5) Χατζηγιάννη Μ : Ο άλλος Σκαρίμπας (Γ. Βαλέτας, Αιολικά Γράμματα, 85) Σαγκάν Φ.: Σας θυμάμαι πάντα (ΚΣ, ΝΕ, 11/5) Το Άουσβιτς με τα μάτια των SS (ΒΠ, ΔΙ, 118) Περιοδικές εκδόσεις

Ιστορία Αρσενίου Λ.: Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία (Π. Κουνενά­ κη, ΤΑ, 2/5)

Β πρίσμα βιβλία παιχνίδια χαρτικα περιοδικά - αψισσες

Θασιακά (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 5/4) Κείμενα και κριτική (Π. Δρακόπουλος, ΕΟ, 101) Χιακά Χρονικά (Π. Αργύρης, Τα Ψαρά, 55-57)

Γ—'υ ιτ —(§)Λ(35ί)-_@Λι

^ μπουμττουλινας 48 & υψηλαντου πειραιας τηλέφωνο: 41.72.386

^ 0 . 9 ' -- - -

80/μικρές αγγελίες

Μικρές αγγελίες

ΤΟ «ΔΙΑΒΑΖΩ» ζητά επειγόν­ τως να στεγαστεί σε καινούρια γραφεία ή τριάρι διαμέρισμα, στο κέντρο, περιοχή Ομήρου Σόλωνος - Ιπποκράτους. Τηλ.: 36.26.910 - 36.40.488 - 36.40.487 -36.03.011. ΝΕΑΡΟΣ συγγραφέας γράφει θέατρο με αξιέπαινο ταλέντο. Ζητά βοήθεια, προώθηση, ερ­ γασία. Χάρης. Πάροδος ΕΒ 53.

3. Εγλυκάδα. Πάτρα. 26331. Τηλ.: 061-276273.

[ΙΑΝΟΣ W UJ W Ο <3 * LU 1

><

ΙΑΝΟΣ Τα βιβλία για τις διακοπές σας

Ρ4

W

βιβλία περιοδικά ξένος τύπος w χαρτικά - σχολικά UJ εκδόσεις τέχνης < μεταξοτυπίες α λιθογραφίες Urn γκραβούρες ο παλιά βιβλία < 00 3 ΙΑΝΟΣ < ο

1

ΟΠΟΙΟΣ ενδιαφέρεται για την κλασική μουσική πωλούνται δίσκοι εισαγωγής (Δ. Γερμα­ νία, Γαλλία, Αγγλία, Ολλαν­ δία) σε άριστη κατάσταση. Τηλ.: 8825681.

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ διορθώσεις και επιμέλεια ελληνικών κειμέ­ νων. Τηλ. 77.10.328. (Κάβε λέξη στίς «μικρές άγγϊλίες» β»οιχίζη ΙΟ μόνο δρχ.)

h -*

W

ΛΡΟΤΟΤΕΛΟΥΧ 7

— Θ ΕΣ/Ν ΙΚ Η _ ΤΗ Λ . 277.004

Μ ε νέο πρόσωπο σ’όλη την Ελλάδα. Η Εμπορική Τράπεζα, πάντα σύγχρονη και πρωτοποριακή, λέει «ναι^ στην ανάπτυξη της συνεργασίας της με σας. Γι’ αυτό...

Συμπληρώστε τη σειρά των αφιερωμάτων του

ΛΙΑΒΑΖΩ

Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14)* Βιβλία για παιδιά (No 24)* Γυναικείος λόγος (No 36)* Γκέοργκ Λούκατς (No 41) Τα διδακτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Φραντς Κάφκα (No 50)* Νέοι Λογοτέχνες (No 50)* Νίκος Καξαντζάκης (No 51)* Μαρσέλ Προυστ (No 52)* Ουίλλιαμ Φώκνερ (No 54)* Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Σοβιετική Λογοτεχνία (No 57)* Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρος (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) * Τα τεύχη π

Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμαν Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μπαρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροΐδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γ ρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καΐρης (No 106) Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό, Γκριμ, Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμαν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έντγκαρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Μαγιακόφσκι (No 121)

U με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Ομήρου 34 — 106 72 Αθήνα —

τη λ .

36.40.488 - 36.40.487 - 36.26.910