JA ARGANG 45, NR 8 / ok tober 2015, PRIJS € 6,95
OPINIE EN ONDERZOEK VOOR DE SCHOOLPRAKTIJK
Hier had een advertentie van uw school kunnen staan
PO biotoop Leerlingen van Peter doen van alles op hun iPad: van rekenen tot filmpjes maken
Steve Jobs leeft Niet de leerstof, maar de leerling centraal. Dat is de leidraad voor Peter Ottenhof, leerkracht op de Master Steve Jobsschool in Sneek.
I
n groep 8 van meester Peter Ottenhof (48) vallen we midden in een presentatie. Op een gigantische televisie van minstens één bij twee meter projecteren Sterk en Sake vanaf hun iPad een zelfgemaakt instructiefilmpje over breuken. Het is hun afscheidscadeau aan de school. Over een paar weken begint hun lange zomer en daarna een nieuw avontuur op de middelbare school. De stemming is opgewonden. De camera zoomt in op een dampende pizza van de firma Domino’s. Dan gaat het mes erin. ‘Kijk,’ zegt de presentator, ‘net was het nog een hele pizza, nu zijn het twee halve.’ Op het vette karton van de pizzadoos schrijft Sterk met een pen ‘½’. Dan gaat de pizza in vier stukken en ten slotte in acht stukken. In de doos is het inmiddels een slagveld van kaas, tomatensaus en champignons en de pen heeft het loodje gelegd. De klas ligt dubbel. ‘Tips?’ vraagt meester Peter. Biotoop is op audiëntie bij de Master Steve Jobsschool in Sneek, beter bekend als de iPad-school naar een idee van onze nationale opiniepeiler Maurice de Hond. De zoektocht naar een passende school voor zijn dochter Daphne heeft inmiddels geleid tot een beweging onder de naam O4NT (Onderwijs voor een Nieuwe Tijd). Het bleef niet bij een modieus ideetje van een technologieadept. Nederland telt al 22 Steve Jobs-scholen, eind 2015 zullen dat er veertig zijn en volgend schooljaar naar verwachting meer dan honderd. Steve Jobs is dood, leve Steve Jobs! De term ‘iPad-school’ doet vermoeden dat het slechts gaat om de introductie van een nieuw leermiddel met een stekker. In de klas van Peter hebben alle leerlingen inderdaad het speeltje voor zich liggen. Er zit een dikke stootrand van rubber omheen, in de
‘Als je alles voorkauwt, gaat een kind zich vervelen’
30
oktober 2015
meest vrolijke kleuren. De leerlingen zijn er buitengewoon handig mee. Ze maken er aantekeningen op, nemen er filmpjes mee op, berekenen hun sommen en bouwen er fantasiehuizen mee. Maar meester Peter snapt de ophef over de iPad als leermiddel niet echt. ‘Wij doen hier eigenlijk niks bijzonders. Freinet, Dalton, Montessori, ze hebben allemaal elementen die wij hier ook toepassen. De kern is dat we als docenten het leerproces van het kind niet bepalen, maar faciliteren met eigentijdse middelen.’ De wereld ontdekken Zijn eigen lagere schooltijd was ‘ronduit afschuwelijk’, zegt hij. Als ongelovige op een christelijke buurtschool werd hij gedwongen in de pauzes psalmen uit zijn hoofd te leren. Hij kende ze niet, maar wílde ze ook niet kennen. Deze religieuze oorlog werd voor het oog van de klas uitgespeeld. Petertje mocht voor het bord, hardop, keer op keer zijn proeve van onbekwaamheid afleggen. ‘Verschrikkelijk,’ zegt hij. ‘Mijn eigen onderwijsverleden kan ik kort samenvatten: dit is het aanbod, leef er maar mee!’ Met zijn eerste fototoestel kon hij later de wereld zelf ontdekken. Gewoon door dingen te doen en van zijn fouten te leren. Een onscherpe foto, hoe kan dat? Overbelicht? Hoe werkt dat? Eindelijk was hij de eigenaar van zijn eigen leerproces en dat voelde goed. Hij maakte steeds meer foto’s en noemde zichzelf op een dag fotograaf. ‘Ik deed echt alles: natuur- en bedrijfsfoto’s, bruiloften en partijen, schoolfoto’s. Als schoolfotograaf ontdekte ik weer een ander talent: ik kon goed omgaan met die kinderen. Er was snel een klik.’ Toen pas heeft hij zich schoorvoetend weer
De foto’s zijn gemaakt door leerlingen van groep 8 van de Master Steve Jobsschool in Sneek
Tekst Stef Verhoeven
S
L
CHOO
Jobsschool en het leerlingenaantal groeide in een paar maanden naar honderdvijftig leerlingen. ‘Het ging allemaal halsoverkop. De iPad leek in het begin een doel op zichzelf. We hebben in het eerste jaar ook wat gas terug moeten nemen. Sommige ouders zeiden: “Mijn zoon zit alleen nog maar achter dat ding. Laat dat apparaat maar op school.” Prima, ook al ligt zo’n situatie natuurlijk niet aan het apparaat. Welk kind wil nu geen spelletjes spelen? Er moet iemand zijn die de grenzen bepaalt. Op school is dat de leraar, thuis zijn dat de ouders.’
opgegeven voor een opleiding: de verkorte pabo. Nu zit hij alweer vijftien jaar in het onderwijs en sinds twee jaar op deze Master Steve Jobs-school in Sneek. Op de reguliere school waar hij lesgaf, zat hij te vast aan de strakke lesplannen en leerstof. ‘De methodes irriteerden me. Ik werd als leraar geacht voor mijn leerlingen te denken en alle stappen in het leerproces aan te reiken. Maar kinderen kunnen veel meer dan we denken. Als je alles voorkauwt, gaan ze zich vervelen.’ Daarom proberen ze op deze school dichter bij het kind te blijven. In O4NT-taal: de leraar is een coach. Hij stelt doelen en grenzen, maar daarbinnen is de leerling aan zet. Het concept viel in goede aarde bij ouders. De krimpende school werd omgevormd tot een Steve
Technische mogelijkheden Soms is de iPad niet geschikt als leermiddel. ‘Bovendien zijn er nog niet voor alle competenties goede apps ontwikkeld.’ Nu is er meer evenwicht op de school in Sneek: gebruik wat je wilt, maar gebruik vooral je fantasie bij het onderzoeken van een probleem. Voor geen goud wil Ottenhof nog naar een klassieke school. ‘Volgend jaar komt de inspectie hier, maar we vrezen het oordeel niet. We volgen de voorgeschreven leerlijnen en einddoelen. Soms denk ik wel: hoe zal het mijn leerlingen straks vergaan op de middelbare? Houden ze hun motivatie op een school waar niet het leerproces, maar de leerstof weer het dagritme bepaalt?’ Biotoop ziet een nieuwe uitdaging voor Maurice de Hond. ■ Voor meer informatie over O4NT, zie www. didactiefonline.nl met een reportage over iPadschool De Ontplooiing in Amsterdam-West en een interview met Hans Theeboom, directeur van O4NT.
Meester Peter: ‘Freinet, Dalton, Montessori, ze hebben allemaal elementen die wij ook toepassen.’
De leerlang centraal stellen, is dat een goed idee? Sla snel om en lees er meer over op de volgende pagina.
oktober 2015
31
ONDERZOEK KORT PO/VO Tekst Bea Ros
Q&A Wouter Schenke
‘Praktijkgericht onderzoek is leerzaam voor leraren en onderzoekers’ Praktijkgericht onderzoek door leraren en onderzoekers blijkt tot mooie dingen te kunnen leiden, ontdekte onderzoeker en lerarenopleider Wouter Schenke. Onderwijsonderzoekers lopen vaker rond op een school. Wat maakt praktijkgericht onderzoek anders? ‘Bij deze vorm van onderzoek trekken onderzoekers en scholen echt samen op. Ik noem dat crossprofessionele samenwerking: mensen uit verschillende professies leveren samen een inspanning. Dat kan leiden tot een kruisbestuiving. Dat zag ik ook terug in tweederde van de negentien SLOA-onderzoeken die ik bestudeerd heb.’ Wat leren leraren en schoolleiders dan van praktijkgericht onderzoek? ‘Ze gaan onderzoeksmatiger werken. Ze nemen meer tijd voor reflectie en analyse. Zo bediscussiëren en evalueren ze bijvoorbeeld samen de resultaten van leerlingen. Dit vanuit de vraag: doen we het als school goed of moeten we dingen anders aanpakken? Dat is dus iets anders dan de doorsneerapportvergadering. Ze maken beter onderbouwde keuzes.’ En wat steken onderzoekers ervan op? ‘Ze worden zich bewuster van de complexiteit van de onderwijspraktijk en leren beter te kijken vanuit het perspectief van een leraar. Leraren kunnen bijvoorbeeld enthousiast zijn over een onderzoek, maar als er een toetsweek is, moet er nagekeken worden en is er even geen tijd voor onderzoek doen. Onderzoekers leren daar rekening mee te houden.’ In dertien van de negentien SLOA-onderzoeken zag u die meerwaarde. Wat ging er mis in die andere projecten? ‘Daar kwam nauwe samenwerking niet van de grond of sloot het onderzoek onvoldoende aan bij de wensen van de school. Schoolontwikkeling ontstaat vooral in projecten waarbij de vraag echt vanuit de hele school komt. Nadeel daarvan is weer wel dat de opbrengsten dan vaak erg contextgebonden zijn, dus gebonden aan die ene school.’ Dus maatwerk staat haaks op de reikwijdte van het onderzoek? ‘Ja, klopt. Vaak is een inhoudelijk resultaat niet eenop-een te delen met andere scholen. Maar je kunt natuurlijk wel het proces en de werkwijze delen. Dat zou nog meer mogen gebeuren. Daar zie ik ook een taak voor het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek. Dat zit nu nog erg op kennisdeling, maar het zou mogen stimuleren dat leraren bij elkaar op school
langskomen. Meer scholen moeten ervaring krijgen in wat praktijkgericht onderzoek kan betekenen voor de schoolpraktijk.’ Onderzoekers halen weleens hun neus op voor praktijkgericht onderzoek. Dat zou geen echte wetenschap zijn. Mee eens? ‘Nee, het is zeker wel wetenschap. Die beeldvorming komt doordat mensen het verwarren met praktijkonderzoek, waarin een leraar de eigen praktijk systematisch wil verbeteren. Maar bij praktijkgericht onderzoek benutten de onderzoeker en leraar bestaande kennis en onderzoeksmethoden en ontstaat er ook nieuwe kennis die, als je het goed doet, breder geldt dan alleen die ene school.’ De overheid wil graag dat elke leraar onderzoeker is. Is dat wel realistisch? ‘Elke leraar een onderzoeker? Nee, dat zal niet gebeuren. Van docentonderzoekers heb je er hooguit vier of vijf per school. Zo’n leraar moet vrij geroosterd worden voor onderzoek voor de school. Daarnaast heb je de onderzoekende leraar, iemand die reflecteert op hoe hij lesgeeft en hoe hij een betere docent kan worden. Die analytische houding kan en mag je van elke leraar verwachten. Een schoolleider of -directeur kan dat stimuleren door de vraag “Wat voor onderwijs willen wij geven?” expliciet aan de orde te stellen.’ Onderzoek als onderwerp voor een vergadering? ‘Je moet stimuleren dat leraren bij elkaar gaan zitten en samen lessen ontwerpen en evalueren. Zorg voor een professionele leergemeenschap waarin leren van elkaar en onderzoek doen vanzelfsprekend is.’ ■ Wouter Schenke, Praktijkgericht onderzoek en schoolontwikkeling verbinden. Crossprofessionele samenwerking in het voortgezet onderwijs. Proefschrift Universiteit van Amsterdam. Zie ook ‘Kort & goed’ op pagina 36.
oktober 2015
35
onderzoek kort PO/VO Tekst Paul Kirschner
Digital natives Wie is opgegroeid in het internettijdperk, lijkt extra risico te lopen op oppervlakkig leren en is sneller afgeleid.
Hersenscans laten zien dat het brein zich aanpast: neurale netwerken voor zelfbeheersing veranderen. is’, waar scholen bestaan om ‘vrienden te ontmoeten in plaats van te leren’ die ‘betekenisvolle kennis kunnen construeren uit discontinue audiovisuele en tekstuele informatiestromen’. Aan de andere kant staat Manfred Spitzer die in zijn boek Digitale dementie betoogt dat we dement worden van de media die wij gebruiken. Hoewel er enige waarheid zit in zijn positie, overdrijft hij en zijn niet al zijn standpunten even goed onderbouwd. De onderwijswetenschappers Loh en Kanai schilderen in een reviewartikel in The Neuroscientist ook een verontrustend beeld van wat er aan de hand is, maar dan wél goed onderbouwd: ‘Digital natives neigen naar ondiepe informatieverwerking gekenmerkt door snelle aandachtswisselingen en verminderd nadenken. Zij multitasken veel met als gevolg dat ze meer afgeleid zijn en kunnen dit niet tegenhouden. Digital natives vertonen ook tekenen van verslavingsgedrag. Recent breinscanonderzoek suggereert een verband tussen deze gedragingen en structurele veranderingen in het brein.’ Wat betekent dit? De Amerikaanse auteur Nicholas Carr schreef al dat intensief internetgebruik (waarbij teksten vol hyperlinks zitten) gepaard gaat met een toename van ondiepe informatieverwerking. Lezers verschuiven voortdurend hun aandacht, lezen de tekst oppervlakkig, denken minder diep na over wat zij lezen en onthouden de informatie slecht. Dit komt overeen met de bevindingen van de onderzoekers Sparrow, Liu en Wegner: als wij informatie zomaar kunnen vinden (via Google of andere zoekmachines), onthouden wij die slechter.
Een tweede probleem is dat het cognitief verwerken van ‘niet-lineaire’ teksten veel onproductieve cognitieve belasting veroorzaakt, waardoor je slechter leert. In ons artikel Do Learners Really Know Best? spreken Jeroen van Merriënboer en ik spottend van ‘een nieuw soort ADHD’. Dat past ook bij het welhaast dwangmatig snel afgeleid zijn. In 2009 lieten Ophir, Nass en Wagner zien dat studenten van Stanford die veel zeiden te multitasken, niet (meer) in staat waren om irrelevante stimuli te weren of onderdrukken. Veel onderzoek laat ook een sterk verband zien tussen multitasken tijdens het leren en slechtere leerresultaten. Overigens is multitasken een hardnekkige mythe. Mensen kunnen weliswaar schakelen van de ene taak naar de andere, maar kunnen geen twee of meer cognitieve processen tegelijk uitvoeren. Dit schakelen levert blijkbaar niet alleen tijd- en accuratesseverlies op, maar ook het vermogen om afleiding te negeren. Ten slotte de verslaving. Loh en Kanai stellen dat internet gebruikers ‘conditioneert’ op een manier zoals behaviorist Skinner dit zou voorschijven, namelijk via onregelmatige beloning. De beloning is onvoorspelbaar qua ritme (zoals bij Facebooklikes en YouTubeviews) en qua omvang en kwaliteit. Dit leidt alleen maar tot meer internetverslavingsgedrag. Zoals een drugsverslaafde hunkert de internetverslaafde naar onmiddellijke beloning die leidt tot nog meer internetgebruik, ook al kent de verslaafde de nadelen daarvan. Dit is ook te zien op hersenscans: neuronetwerken die verantwoordelijk zijn voor zelfbeheersing en verwerking van beloningen maken veranderingen door. Misschien is het dus echt zo dat ‘deze generatie onmogelijk kan excelleren in het huidige onderwijs’. Niet omdat de onderwijsaanpak achterhaald is, maar door veranderingen in hun hersenen die het diepe leren tegenhouden.
kirschner KIEST
Digital natives zijn mensen van na 1984 en die vanaf hun geboorte ondergedompeld zijn geweest in digitale technologieën. Volgens onderwijsauteur Marc Prensky beschikken ze over unieke gaven die hen onderscheiden van alle vorige generaties. Maar ze kunnen volgens hem ‘onmogelijk excelleren in het huidige onderwijs met zijn achterhaalde lesaanpakken’. Digital natives, samen met hun stamverwant homo zappiëns, vormen volgens Prensky een generatie ‘voor wie leren spelen
nu elke maand
Paul Kirschner is hoogleraar Onderwijspsychologie aan de Open Universiteit en schrijft elke maand over internationaal onderwijsonderzoek. Kijk op www.didactiefonline.nl voor de bronnen bij dit artikel.
oktober 2015
37
Word nu abonnee
tot
25 %
KoRtI N
G
Speciale actie voor scholen Neem een collectief abonnement op Didactief en profiteer van een fikse korting! Zorg dat het hele schoolteam op de hoogte is van de laatste onderzoeksresultaten over onderwijs.
Elke abonnee ontvangt: • 10 nummers van Didactief • een inlogcode voor het online archief met 10 jaar
5-10 abonnementen: €33,15 per abonnement in plaats van €39,- (korting van 15%)
onderwijsonderzoek • 10% korting op conferenties
10-50 abonnementen: €31,20 per abonnement (korting van 20%)
en boeken
50+ abonnementen: €29,25 per abonnement (korting van 25%)
www.didactiefonline.nl/abonneren Vakliteratuur voor professionals in het onderwijs
Schoolvaardigheidstoetsen:
kies voor het andere leerlingvolgsysteem Op elk moment in 3 het jaar af te nemen door de 3 Toegelaten Onderwijsinspectie
3 COTAN-ok SVT Spelling nu 3 verkrijgbaar: 100% dictee Bestel een gratis informatiepakket of maak een afspraak met ons bij u in huis!
www.boomtestuitgevers.nl Adv Didactief 185x130 02-09 1
02-09-15 09:02