Didactief december 2013

JA ARGANG 43, NR 10 / DECEMBER 2013, PRIJS â‚Ź 6,-

OPINIE EN ONDERZOEK VOOR DE SCHOOLPRAKTIJK

SUIKERKERST

Feest in alle klassen

Lees ons complete CITO-DOSS IER online! didactiefon line.nl/cito

Exclusief! Twee literaire kerstverhalen ONDERZOEK Jelle Jolles burgerschap breuken scaffolding feedback

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 1

SPECIAL

VO-raad

28-11-13 15:09

LICHTFEEST ONDERWIJSACHTERSTANDENBELEID INHOUD

VERHALEN INTERVIEWS 8 Anne Bert Dijkstra: ‘Promoot de spelregels’ 50 De favoriete leraar van auteur Mano Bouzamour

ONDERZOEK 12 De onderzoekende student 13 Winnaar TopTalentPrijs 2013: Remco Schoppert 27 Scaffolding: handelen met voorkennis 28 Vrede in de klas 32 Ouderbetrokkenheid: thuiswerk 34 Leerplan: Chinees als examenvak 35 Onderzoek Kort: Q&A, Kort & Goed, Geef feedback, geen cijfers, Kirschner kiest, Kinderen met dyslexie, D-Dating, Nieuw onderzoek 40 Onderwijsachterstandenbeleid 44 Breukenonderwijs 46 De politieke kanten van Cito (deel drie)

COLUMNS 21 Frank Jongbloed: Verbeeldkwaliteit 49 Jo Kloprogge: Autonoom of slaaf?

ELKE MAAND 3 Van de hoofdredacteur 6 Inbox, Onderwijsmuseum & meer 7 Wandelen met Sjoerd Karsten 11 Rondje Binnenhof: Jasper van Dijk 22 Praktijknieuws: Sport, Drama 23 Dode pedagogen: Francisco Ferrer 30 De biotoop van Paulien de Fossé 38 Didactief Dating 42 Beeldspraak: Bethlehem 2013 55 Colofon & Volgende maand

4

8 &

28 13 14 &

52

24 42

Vrede op school

Interview met Anne Bert Dijkstra, hoogleraar burgerschap aan de UvA, over diversiteit, tolerantie en de Cito-toets. Aanbevelingen van Leo Pauw voor burgerschapsonderwijs op school, gebaseerd op zijn promotieonderzoek naar De Vreedzame School.

TopTalentPrijs 2013 Hoe bereid je vakgerichte leerlingen van een creatieve mbo-opleiding voor op de verwachtingen van de kunstacademie? Remco Schoppert schreef er een doordachte lessenserie voor en won de OnderwijsTopTalentPrijs 2013 van INOP en Didactief.

Exclusief: literaire kerstverhalen

René Appel en Mano Bouzamour schreven ieder een heel eigen Kerstverhaal. Over een eenzame wandelaar in een Kerststraat met duizenden LED-lampjes en over een hardgekookt konijn op een feest tussen twee werelden.

Het beste onderzoek van 2013 Jo Kloprogge gaat er eens goed voor zitten en bespreekt voor Didactief uitgebreid zijn top-vijf: de beste onderwijsonderzoeken van het afgelopen jaar.

Bethlehem 2013 Marco Baars was pasgeleden in Israel en Palestijns gebied met 6 vwo van ORS Lek en Linge. Kijk mee naar de muur bij Bethlehem.

Special VO-raad: kennisparade JAARGANG

Talentontwikkeling van leerlingen en professionalisering van docenten: dertig projecten kregen de afgelopen jaren middelen om te onderzoeken of gerichte innovaties op deze gebieden het beoogde effect sorteerden. Praktijkgericht onderzoek in optima forma, met behulp van de SLOA-middelen (subsidiëring landelijke onderwijsondersteunende activiteiten). En? Lees er alles over in deze special va de VO-Raad.

OPINIE EN ONDERZOEK

VOOR DE SCHOOLPRA

43, NR8 / DECEMBER

2013

KTIJK

Schoolontwikkeling onderzocht scholen Samenwerking in beeld & onderzoekers

In opdracht van

SLOA-regeling

december 2013

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 4

28-11-13 15:09

Gasthoofdredacteur Geert ten Dam:

16

'Als je kennis deelt, wordt het meer' Suikerkerst

Binnenkort Opzij met de vrouwelijke TopMaar 100.hoe Zouziet Geert Dam er ineruit staan?

De dagen wordenkomt donkerder, Kerstmis komt eraan. de ten kerstviering op Als voorzitter van de Onderwijsraad, het belangrijkste vanscholen de regering als het over scholen die voornamelijk allochtone leerlingen hebben?adviesorgaan En wat doen die eigenlijk

Zo word je

Abonnee!

onderwijs gaat, heeft zij wel in de melk te brokkelen.

Bij Didactief afgelopen met het Suikerfeest?

Kijk ook meewat in een antroposofische adventtuin en leeswas hoezijkatholieke maand de baas beetje).

Als gasthoofdredacteur stuurde zij ons op weg om Wilfried Adschoolkinderen kerst(een vieren in de kerk. miraal te interviewen, haar collega hoogleraar onderwijskunde in Leiden. Hij pleit op pagina 8 voor academisch docentschap: leraren die onderzoek en praktijk combineren. Maar, zegt

hij,dit leer docenten Win boek!pas onderzoeken wanneer ze er klaar voor zijn: doseer het in de opleiding.

Ten Dam vanPisa een masterdiploma voor docenten. Didactief organiDidactief mag 3is xeen hetgroot boek voorstander De belofte van seerde op pagina weggeven.

16 enkele voor- en tegenstanders, want wat is eigenlijk de toegevoegde van Mano Bouzamour waarde papiertje voor de kwaliteit van het lesgeven? En hebben alle (toekomstige) Mail uw naamvan endat adres naar burgers@didactiefonline.nl welkans de capaciteiten o.v.v.leraren Mano om te maken. om een master te halen?

Maar zult u denken, bestaat de Onderwijsraad niet vooral uit bobo’s die nauwelijks docenten kennen? Niet dus! Ten Dam haalt vier docenten voor het voetlicht die pas een master hebben gedaan: hun praktijkonderzoeken (bijvoorbeeld naar creatief denken en aardrijkskunde) staan op pagina 36, hun persoonlijke verhalen vindt u op de website van Didactief.

En ten slotte vond de redactie dat zelf maar met de billen bloot moest. Een Letde op raad de artikelen meteens het gevarendriehoekje!

‘Natuurlijk is er poreen grote kans dat in de versteende wereld van het onderwijsbeleid geen notie wordt tret van zes leden staat op pagina 42. genomen van dit stuk, maar dat kan de onderzoekers’ - Lia Mulder en Wim Meijnen - ‘niet worden verweten’. Dit schrijft Jo Kloprogge in zijn artikel over de beste onderzoeken van 2013, vanaf p. 24. Lezen dus!

Ook Geert Driessen durft onafhankelijk beleid te bekritiseren in zijn artikel (p. 40) over onderwijsachterstandenbeleid: We weten niet of maatregelen effectief zijn, omdat er nauwelijks onderzoek naar is gedaan.

december 2013

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 5

5

juni 2013

5 28-11-13 15:10

NDERZOEK ONDERZOEK

Thuiswerk Ouderbetrokkenheid bij huiswerk brugklassers Huiswerk maken is essentieel voor brugklassers, maar gemakkelijk vinden ze het vaak niet. Ze hebben steun en sturing nodig, bijvoorbeeld van ouders. Een onderzoek onder ruim 2000 brugklassers van vmbo tot en met gymnasium biedt cijfers over hoe en hoe vaak brugklassers thuis werken.

D

e overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs is vaak een grote stap voor leerlingen. Het adolescente brein en met name de hogere cognitieve functies zijn nog volop in ontwikkeling. Zelfinzicht om in te schatten of een taak moeilijk of makkelijk is en de hoeveelheid tijd die nodig is om de stof tot je te nemen ontwikkelt zich tot in de volwassenheid, evenals vaardigheden in zelfregulatie en prioritering.

Onderwijsonderzoek laat zien dat jongens hun schoolwerk meer lijken te verdelen in ‘batches’ waarbij ze veel werken als het nodig is en veel minder doen als het wat rustiger is. Meisjes plannen over het algemeen beter, waardoor zij regelmatiger en

Brugklassers hebben baat bij ouderlijke steun

meer aan hun huiswerk werken. Het helpen met wiskundesommen, het overhoren van Engelse woordjes of het doorlezen van een opstel voor Nederlands: uit onderzoek blijkt dat praktische steun van ouders een gunstige bijdrage levert aan de schoolresultaten van adolescenten (Dumont, 2012). Ouders spelen dus een belangrijke rol voor wie beter huiswerk wil zien in de klas en betere schoolresultaten bij de leerlingen. Wat weten we eigenlijk over huiswerkmanagement? In het LEERLIJN-onderzoek (zie vluchtstrook) is dit voor het eerst grootschalig onderzocht onder ruim 2000 brugklassers zelf (vmbo tot en met gymnasium). Drie vragen stonden centraal. De eerste betrof de tijd die brugklassers aan hun huiswerk besteden: zijn hierbij verschillen te vinden tussen schoolniveaus en jongens en meisjes? De tweede vraag was in hoeverre ouders op de hoogte zijn van belangrijke momenten op

Figuur 1: Verdeling besteedde huiswerktijd voor jongens en meisjes (kwartielen) 450 400

401

Aantal leerlingen

350 300

269

275 240

250

264 267

231

269

200

Jongens

150

Meisjes

100 50 0 0-45

45-60

61-100

101-350

Aantal minuten huiswerk per dag

32

december 2013

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 32

28-11-13 15:15

tekst M.K. Bult en J. Jolles

beeld Shutterstock

school zoals proefwerken en overhoringen? In welke mate helpen ouders hun kinderen met het maken van huiswerk? De derde ging over de invloed die ouderlijke hulp heeft op het maken van huiswerk en de schoolresultaten van leerlingen.

Geen huiswerk?

De tijd die een leerling besteedt aan huiswerk blijkt sterk te variëren: van nul (‘geen huiswerk’) tot 350 minuten. Leerlingen in de havo en havo/ vwo brugklassen zitten langer aan huiswerk dan leerlingen in de brugklassen vmbo/mavo en vmbo/havo en meer dan leeftijdgenoten op het gymnasium. Meisjes besteden op alle onderwijstypen, behalve op het atheneum, meer tijd aan hun huiswerk dan jongens (zie figuur 1).

Ze horen - zoals verwacht - ook significant vaker bij de groep die de meeste tijd besteedt aan huiswerk.

Verder vindt 85-90% van alle brugklasleerlingen dat ze genoeg tijd uittrekken voor hun huiswerk.

Dit percentage is gelijk voor alle onderwijstypen en verschilt niet voor jongens en meisjes.

Ouderbetrokkenheid En hoe zit het met die ouders? Bijna een op de vier onderzochte leerlingen (17-25%) geeft aan dat zijn/ haar ouders nooit weten wanneer zij een proefwerk of overhoring hebben. Een iets groter percentage (20-30%) van de ouders weten dagelijks of hun kind een proefwerk of overhoring heeft. Ouders van leerlingen in het vmbo weten significant vaker ‘altijd’ of hun kind een overhoring of proefwerk heeft. Op het gymnasium is het tegenovergestelde effect te zien en weten ouders significant vaker ‘nooit’ of hun kind een overhoring of proefwerk heeft. Er zijn geen verschillen gevonden tussen jongens en meisjes.

Ouders van leerlingen op het vmbo helpen significant vaker ‘altijd’ met huiswerk maken. Ouders van leerlingen op het gymnasium helpen significant minder vaak ‘altijd’ met het maken van huiswerk.

Verschillen tussen jongens en meisjes worden alleen gevonden bij de havo en havo/vwo leerlingen.

Jongens worden daar significant vaker ‘altijd’ geholpen dan meisjes.

Ouderbetrokkenheid lijkt te helpen: leerlingen waarvan de ouders vaak of altijd weten dat ze een overhoring hebben en die door hun ouders vaak of altijd geholpen worden, besteden meer tijd aan hun huiswerk (behalve op het atheneum). Het zijn over het algemeen wel leerlingen die lagere cijfers behalen (behalve op het vmbo) en het moeilijk hebben in de brugklas.

Hulp van ouders heeft een positieve uitwerking op het zelfvertrouwen van de leerling. Leerlingen op het vmbo en in de havo en havo/vwo klassen die vaker geholpen worden door hun ouders oordelen positiever over hun eigen kunnen dan leerlingen die minder vaak geholpen worden. Het is belangrijk dat de leerkracht contact heeft met ouders over hoe de leerling thuis ondersteund kan worden in het plannen en volbrengen van geplande activiteiten.

Immers, de gegevens die in deze grote steekproef zijn verkregen ondersteunen de stelling dat de brugklasser baat heeft bij ‘steun, sturing en inspiratie’. Samen kunnen ouder en leerkracht ervoor zorgen dat de scholier het inzicht en overzicht krijgt die nodig zijn om verantwoordelijk te worden voor het eigen schoolwerk. ■

Dit artikel is gebaseerd op gegevens van 2012 brugklasleerlingen uit het LEERLIJNonderzoek. In totaal zaten 449 leerlingen (22.3%) in een vmbo of gecombineerde vmbo/havo klas, 774 (38.5%) zaten in een havo of havo/vwo klas, 170 (8,4%) en 619 (27,9%) leerlingen zaten in een gymnasium klas. Aan het onderzoek namen 1078 jongens deel (53.6%) en 934 meisjes (46.4%).

De leerlingen waren gemiddeld 12,6 jaar op het moment van het invullen van de vragenlijst.

Centrum Brein & Leren en LEARN! Instituut, Afdeling Onderwijsneurowetenschap, Vrije Universiteit Amsterdam. Meer info: j.jolles@vu.nl

Figuur 2: Verdeling besteedde huiswerktijd voor de verschillende schooltypen 40 35 30 25 %

0-45

20

45-60

15

61-100 101-350

10 5 0 vmbo & vmbo/havo

havo & havo/vwo

Atheneum/vwo

Gymnasium

december 2013

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 33

33 28-11-13 15:15

LEERPLAN LEERPLAN

tekst Filip Bloem beeld Shutterstock

Chinees komt eraan Vanaf volgend schooljaar kunnen vwo-scholieren Chinese taal en cultuur als eindexamenvak kiezen. Goed nieuws, vinden ze op de negen middelbare scholen die al meededen aan een succesvolle pilot. ‘Chinees wordt net zo belangrijk als Frans of Duits’.

D

e kogel is door de kerk. Vanaf volgend schooljaar kunnen vwo-scholieren Chinees voor hun eindexamen gaan kiezen.

Dat besloot het kabinet afgelopen november naar aanleiding van een driejarige pilot op tien scholen. Wim Rog, coördinator Chinees op scholengemeenschap De Goudse Waarden in Gouda – één van de pilotscholen – is enthousiast.

‘We beseffen in Nederland nog steeds niet goed hoe belangrijk China aan het worden is’.

Rog, van huis uit docent Engels, denkt dat Chinees op den duur Frans voorbij gaat streven.

Maar hij verhult niet dat de Chinese lessen op De Goudse Waarden met vallen en opstaan zijn verlopen. ‘Het uitvalpercentage is hoog, tussen de dertig en vijftig procent’. Dat zal volgens hem verbeteren nu Chinees een officieel keuzevak gaat worden. ‘Tot nu toe was het roostertechnisch vaak lastig in te plannen, waardoor leerlingen wel heel gemotiveerd moesten zijn om niet af te haken.’

Vanaf dit jaar krijgen voor het eerst alle tweedejaars vwo-leerlingen op De Goudse Waarden verplicht Chinees. Daarna is het een keuzevak, net als Frans of Duits. Op termijn hoopt Rog op een eindexamenklas van rond de twintig leerlingen. ‘Dan wordt het voor ons rendabel.’

les en doet dat sinds 2008 op De Goudse Waarden.

‘Chinees is voor veel van mijn leerlingen een compleet andere wereld, dus de eerste reactie is vaak “oh, wat moeilijk”. Maar het valt echt te leren.’

Liu-Chau is tevreden over de resultaten van haar leerlingen, met wie ze onlangs nog op excursie naar Beijing is geweest. Afgelopen zomer deden op De Goudse Waarden de eerste twee leerlingen eindexamen Chinees en Liu-Chau denkt dat er spoedig flink meer zullen volgen.

Dat gelooft ook Daniela Fasoglio, projectleider van de pilot Chinees bij SLO. ‘Chinees is een lastige taal, maar uit deze pilot is duidelijk gebleken dat er behoefte aan dit vak is.’ Fasoglio verwacht dat er nu meer scholen zullen overwegen Chinees te gaan aanbieden. Geïnteresseerden kunnen op 28 januari terecht bij het congres ‘China en Chinees in het voortgezet onderwijs’ (zie: www.ccvocongres.nl voor meer info). ■ Kijk voor meer info over de pilot Chinees op: chineesopschool.slo.nl

Andere wereld De pilot die in 2010 van start ging werd begeleid door SLO, het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling, in samenwerking met ICLON, de lerarenopleiding van de Universiteit Leiden. SLO stelde een eindexamenprogramma Chinees samen en zorgde met ICLON voor ondersteuning van de betrokken scholen, bijvoorbeeld door regelmatig docentenbijeenkomsten te organiseren.

Eén van de deelnemers was Xuan Hue Liu-Chau. Zij geeft al 32 jaar Chinese 31 januari 2014 begint in China het jaar van het Paard

34

december 2013

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 34

28-11-13 15:15

NDERZOEK ONDERZOEK KORT

Geef feedback, geen cijfers Hoe zorg je dat leerlingen iets leren van proefwerken en toetsen? Het antwoord is simpel – geef feedback – de praktijk vaak weerbarstiger. Een reviewstudie biedt aanknopingspunten om werk te maken van formatief toetsen.

reviewstudie te zeggen: dit soort proefwerken heeft geen enkele leerwaarde. Sterker, uit onderzoek blijkt dat toetsen die louter gericht zijn op certificering en selectie en zonder feedback zelfs negatief zijn voor leren, omdat ze leerlingen eigen verantwoordelijkheid en motivatie ontnemen.

Het gebeurt wel eens dat mijn dochter thuiskomt met een tegenvallend cijfer zonder dat ze weet waaraan het ligt. ‘Is het proefwerk dan niet besproken in de klas of mocht je het niet inzien?’ vraag ik dan steevast. Antwoord: nee, geen tijd.

Of: nee, want sommige leerlingen moeten de toets nog overdoen. Dat schiet natuurlijk niet op. Of om het met de auteurs van de NWO-

&

Kort

Goed

Rob Vink en Mary van den Wijngaart, Onderwijsarrangementen voor cluster-4leerlingen. Tilburg, IVA Onderwijs, 2013.

Te downloaden op www.kortlopendonderzoek.nl

De vraag Hoe kunnen we voor leerlingen met gedragshandicap of psychische problemen (cluster-4-leerlingen) binnen het reguliere onderwijs ondersteunen? Dat wilde het samenwerkingsverband VO/VSO Midden-Holland en Rijnstreek weten.

De bevindingen Een goede samenwerking tussen school en (onder meer) jeugdzorg en ouders is belangrijk, maar de school moet wel proberen zo lang mogelijk de regievoerder te blijven.

Tijdige signalering is belangrijk; let daarbij niet alleen op de luidruchtige en lastige leerlingen, maar ook op leerlingen met internaliserende problemen. De zorgstructuur moet hierop ingericht zijn. Daarnaast is een schoolleiding nodig die ervoor gaat en leraren die zich verantwoordelijk gaan voelen voor de leerlingen in hun klas die mogelijk extra zorg nodig hebben.

Tips voor scholen Als de basisvoorwaarden (zie boven) in orde zijn, kan er gezocht worden naar goede arrangementen. Er zijn zeker voor leerlingen met zwaardere en complexe problemen nauwelijks kant-en-klare arrangementen voorhanden.

Maak daarom combinaties van de werkbare elementen van verschillende arrangementen ofwel kies de krenten uit de pap (het onderzoeksrapport bevat diverse voorbeelden).

Probeer niet alles in voorzieningen te vangen, maar kies ook voor individuele trajecten. Wees daarbij realistisch: niet voor elke leerling is een diploma haalbaar, geef dan voorrang aan maatschappelijke vorming. Gebruik de regelruimte voor flexibele en op maat gemaakte onderwijsprogramma’s.

36

Formatief toetsen is het alternatief voor louter cijfers geven en het afrekenen van leerlingen. Dit begrip is in Nederland nog niet zo ingeburgerd en elders staat het naast vergelijkbare begrippen als classroom assessment, assessment for learning en formative feedback. Uit de reviewstudie naar vijftig studies over formatief toetsen komen acht effectieve methodes uit de bus. Naast feedback geven, zijn dat onder meer vragen stellen, het organiseren van toetsdialogen, het beoordelen door leerlingen van zichzelf en elkaar (self- en peer-assessment) en het werken met beoordelingsrubrieken. Een praktische uitwerking van hoe om te gaan met formatief toetsen is te vinden in het eind november verschenen tweede deel in de Didactief-reeks. Hierin geeft de Britse onderzoeker Dylan Wiliam – diverse van zijn onderzoeken zijn ook meegenomen in de reviewstudie – tips hoe je als leraar continue kunt controleren of je leerlingen het doel van een les hebben begrepen, of je les geland is en welke informatie ze nog nodig hebben om het einddoel te bereiken. / BR Dominique Sluijsmans, Desirée Joosten-ten Brinke & Cees van der Vleuten, Toetsen met leerwaarde.

Een reviewstudie naar de effectieve kenmerken van formatief toetsen. NWO-PROO, 2013. Te downloaden van www.nwo.nl/proo Dylan Wiliam, Cijfers geven helpt niet.

Didactiefreeks nr. 2. Meppel, 2013. Te bestellen via didactiefonline.nl

december 2013

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 36

28-11-13 15:15

VERTAALT WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE SCHOOLPRAKTIJK

Gun jezelf een maandelijkse dosis vakkennis didactiefonline.nl/abonnement

Neem nu een 2-jarig a bonnem ent en krijg e en gratis

e-reade

r

a d n e g A e d u n l Beste ten! rdeel voor Docveon orverkoop voo ,en ontvang € 2

De agenda voor docenten in het voortgezet onderwijs Ieder jaar gebruiken meer dan 15.000 docenten uit het voortgezet onderwijs en secundair beroepsonderwijs de Agenda voor Docenten. Op basis van hun bevindingen is de agenda ontwikkeld tot een overzichtelijke planner met een uitgekiende indeling.

• De meest complete agenda • Overzichtelijke indeling • Kleurrijke uitvoering

• Specifieke bindwijze voorkomt dichtklappen • School en privé gecombineerd in één agenda • Ruimte voor mentorinformatie Bestel nu alvast de Agenda voor Docenten 2014 - 2015 en krijg € 2,- voorverkoop voordeel.

Van € 9,95 voor € 7,95*. *Aanbieding geldig tot en met 10 januari 2014.

Meer info: tenbrinkuitgevers.nl/agenda

DID13_XXX_TDS_nr10 december_2811_2.indd 56

28-11-13 15:18