maart • jaargang • nummer
www.houtblad.nl
ut hardho m a a z r uu 100% d ar leverba d a a r r at Uit voo g op ma in k r e w Houtbe
Je kans op succes groeit elke dag. Als architect verrast u opdrachtgevers met uw ontwerpen. Ontdek hoe u gebruik kunt maken van hout als duurzaam, natuurlijk bouwmateriaal. Hardhout met een robuuste uitstraling, goed voor een succesvol ontwerp. Terwijl uw idee wordt gerealiseerd, groeit er allang weer een andere boom. Wij inspireren u graag.
HARDHOUT VOOR EEN MOOIERE WERELD
vandenberghardhout.com
facebook.com/materia.nl
@materia
Hout, veelzijdig hè? Iedere dag komen er materialen op de markt die nog mooier, duurzamer en slimmer zijn dan hun voorgangers. Materia is wereldwijd hierin hèt leidende informatieplatform. Wekelijks informeren we tienduizenden ontwerpers over de laatste materiaaltrends en zorgen we ervoor dat innovaties van onze partners worden voorgeschreven in markten die voor hen belangrijk zijn. Ook Materia-partner worden? Bel 020 - 713 06 50
www.materia.nl - info@materia.nl
foto: dietrich I untertrifaller architekten bregenz
6
b o u w e n zo n d e r b a a l ko s t e n Als je het zelf voor het zeggen hebt, zou de wereld een stuk beter floreren. Maar, zouden anderen in jouw aardse hanendal willen leven? Wat dan resteert, is een maatschappij van eenpersoonswerelden die nergens naartoe ikketikken. Daar is eenzaam koning. Met de kop in het zand pakt men vervolgens meermaandelijks de hoogvlieger naar Lekkerweggië of Oordenrijk. Voor de haastmens klinkt evenwel sinds allerheugenis het geduldwoord: klein beginnen is groot eindigen. Of warmmenselijker: gunnen is kunnen. Wie veel in de historie maait, wéét hoe het in het heden zaait. In de bouwpenariën gloort thans gelukkig hoop door. Er blijven altijd eenzaten, niettemin springen steeds meer gelovers op de andere kant van de weegschaal. Anderen verbreden hun bereik en dromen gepartnerd hun plannen naar de realiteit. Liefst moeten nog veel zwarte raven wit worden. Dat zijn de zieners met oog voor mens en maatschappij, opwindende schoonheid en nuchtere kwaliteit, de hoge lat en de verre horizon. Waarom zet ik niet drie architecten en dertig specialisten op mijn nieuwe kantoor? Waarom neem ik niet licht als ontwerpmiddel erbij? ‘Licht is gratis!’ handenwringen de kruideniers. Maar daar gaat het om: zij moeten schemeren, nieuwlichters stralen. Door avant-gardisten bloeit de wereld.
hans de groot, hoofdredacteur
co l o f o n Het Houtblad is een vaktijdschrift over hout en houtproducten in architectuur en bouwen. Het is een uitgave van MYbusinessmedia te Deventer in opdracht van de Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen en Centrum Hout te Almere. Het blad verschijnt x per kalenderjaar en wordt in een oplage van ca. . exemplaren gericht verspreid onder personen, bedrijven en instellingen die professioneel te maken hebben met hout.
uitgave MYbusinessmedia Postbus AB Deventer Tel. - www.mybusinessmedia.nl
Uitgever: Marjan Leenders
redactie Het Houtblad Postbus AP Rotterdam Fax: - Internet: www.houtblad.nl E-mail: redactie.houtblad@ mybusinessmedia.nl
Margo Verbiest (webredacteur) Tel. - E-mail: m.verbiest@mybusinessmedia.nl
Hans de Groot (hoofdredacteur) Tel. - E-mail: h.groot@mybusinessmedia.nl
marketing Stella de Jong Tel. - E-mail: s.jong@mybusinessmedia.nl
Kasper Weigand (eindredacteur) Tel. - E-mail: k.weigand@mybusinessmedia.nl
ont werp BladVorm Leiden
opma ak Colorscan bv, www.colorscan.nl advertenties Wilco Stemerdink druk Tel. - E-mail: w.stemerdink@mybusinessmedia.nl Drukkerij Roelofs Enschede
medewerkers John Ekkelboom, Hilde de Haan, John Lewis Marshall (fotografie)
Coverfoto: OMICRON Campus Klaus, Oostenrijk Ontwerp: Dietrich I Untertrifaller Architekten Bregenz; hotspot Body: eichinger offices Wenen Fotografie: Dietrich I Untertrifaller Architekten Bregenz
m a a rt 2 0 1 6 5 o n d e r a rc h i t e c t u u r ___ 1 9 , 4 8 v v n h - n i e u w s __________________ 3 2 s n e l z o e k e r s ___________________ 4 9
omicron campus algemeen
u i t s t r a l i n g +++
loftig wonen
Ook bedrijven laten hun kantoren tegen-
Circulair en duurzaam - dat zijn de trefwoor-
Wat lean ondernemen is, toont de Oosten-
woordig in duurzaamheid uitblinken. Dat
den voor de ontwikkeling van Buiksloterham
rijkse onderneming OMICRON. De nieuwe
geldt ook voor onderneming Plaisier in Hen-
in Amsterdam-Noord. Vier sfeervolle woon-
campus is dé hoogste tijd voor andere bedrij-
drik-Ido-Ambacht, die koos voor een nieuw
werklofts in hout voldoen moeiteloos aan
ven die eveneens willen ste-eeuwen. _
houten nulenergiekantoor. ___________
omicron campus - licht
historie wordt heden
Gebouwen hebben een vorm, een materiali-
Het Janskerkhofcomplex in Utrecht heeft als
sering, een aankleding. En licht? Licht is on-
studie- en onderwijscentrum voor Rechtsge-
grijpbaar. Architect en lichtspecialist Henri
leerdheid z’n herbestemming gevonden.
Borduin toont de ontwerpmogelijkheden
Meesterstuk is de wervelende trap van gela-
ervan. ____________________________
mineerd lariks. _____________________
o m i c r o n c a m p u s - b o dy
k at e r n m e n s e n w e r k
De constellatie Body is een futuristisch
Het katern Mensenwerk wordt gemaakt
hoogstandje in hout over twee verdiepingen
samen met FNV Bouw, CNV Vakmensen en
van de OMICRON Campus te Klaus. Ten
VVNH. Hierin komen allerlei zaken uit de
overvloede bewijst het materiaal dat het zich aan iedere eeuw aanpast. ____________
redactieadviesr a ad Willem-Jan Bluyssen (Accsys Technologies PLC), Monique Fledderman (NBvT), Ro Koster (RO&AD Architecten), dr. René Klaassen (SHR), Dennis Leegwater (Leegwater Houtbereiding), ir. Eric D. de Munck (VVNH/Centrum Hout), ir. Natalie Prinsen (SBRCURnet), ir. Vincent Raadschelders (Raadschelders Bouwwadvies), dr. ir. Geert Ravenshorst (TU Delft), ir. Gertjan de Ruijter MBA (Koninklijke Jongeneel), ir. Edwin Smit (MIII architecten) Het Houtblad wordt gedrukt op chloorvrij gebleekt papier.
deze voorwaarden. _________________
houtpraktijk aan bod. _______________
De verpakkingsfolie is milieu-vriendelijk, zowel als grondstof als wat betreft de productie en de afvalverwerking. abonnementen Het Houtblad belicht de veelzijdigheid van hout voor de hout- en bouwsector. Abonnees profiteren van deze voordelen: - Het vakblad keer per jaar; - Extra vakinformatie op houtblad.nl; - Wekelijks de digitale nieuwsbrief; - Korting op de Nationale Houtdag. Jaarabonnement Het Houtblad Compleet Nederland € ,-. Jaarabonnement BNA € ,
Het volgende Houtblad verschijnt op mei .
Jaarabonnement HIBIN € , Jaarabonnement KIVI NIRIA € , Jaarabonnement NBvT € , Studentenabonnement gratis Prijzen excl. % btw en € , administratiekosten. VVNH-leden en leden van CNV Hout en Bouw en Bouw- en Houtbond FNV ontvangen Het Houtblad uit hoofde van hun lidmaatschap. Werknemers die geen lid zijn van een van de bonden en in dienst zijn van een houthandelsbedrijf, ontvangen een gratis abonnement na registratie. Zij kunnen zich hiervoor abonneren via www. houtblad.nl/abonneren.
Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan. Opzegging uitsluitend schriftelijk uiterlijk drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode. Nadien vindt automatische verlenging plaats. MYbusinessmedia legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de abonnementenovereenkomst. Uw gegevens kunnen door MBM of zorgvuldig geselecteerde derden worden gebruikt om u te informeren over relevante producten of diensten. Indien u hiertegen bezwaar hebt kunt u contact opnemen met de uitgever.
abonnementenadministratie Postbus , AP Rotterdam Tel. - (dagelijks van : tot : uur) Fax: - E-mail: houtblad@mybusinessmedia.nl copyright Het auteursrecht van de redactionele inhoud van dit tijdschrift wordt voorbehouden. Ongeautoriseerde vermenigvuldiging en/of openbaarmaking van het geheel of gedeelten daarvan, op welke wijze ook, is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming vooraf van Het Houtblad. ISSN: -
het houtblad
26
foto: het houtblad/hans de groot
20
foto: moen & van oosten architekten rotterdam
verder in
dalende hemel, z we ve m a a rt 2 0 1 6
omi cro n c a mp u s k l au s , o o s t enr ijk
het houtblad
6
Crossing Borders: een soort zeppelin aan drie stalen draden en een monolithische hoge koepelvorm in leem. Belevenis van lichtvormen.
Lean ondernemen in optima forma toont de Oostenrijkse onderneming OMICRON. Zij doet alles om maximale werkcondities voor haar werknemers te creëren. Daarbij worden platgetreden paden resoluut overwoekerd. De nieuwe bedrijfscampus is dé hoogste tijd voor andere ondernemingen die eveneens modern willen ste-eeuwen.
m a a rt 2 0 1 6
nde a ar de
foto: bruno klomfar wenen
foto: dietrich I untertrifaller architekten bregenz
het houtblad
7
Eiken (vloer), dennen en licht als constituerende bestanddelen van het gebouw.
Aandacht voor personeel, kwaliteit en communicatie
een concern met twintig kantoren over de hele wereld,
heeft er al vanaf de oprichting in in gezeten. Start
servicecentra op alle continenten, klanten in meer dan
was de kelder van een woning in het stadje Hohenems
landen en ruim werknemers. Hoeveel meer bewijs
(. inwoners) in Bundesland Vorarlberg; de deel-
wil je nog dat alleen drieste stenen door bedompte ruiten
staat, vermaard om z’n houtbouw, maakt de uiterste
frisse lucht geven? Dat niet angst, maar durf resulteert?
westpunt van Oostenrijk uit. Hier groeide de plat-hiërar-
Aan de jongste nieuwbouw is de ZV Bauherrenpreis
chische onderneming in een losse drie decennia uit tot
toegekend.
m a a rt 2 0 1 6
foto: dietrich I untertrifaller architekten bregenz
het houtblad
8
Omic Kl
Er zijn kamers waar de concentratie marathons maakt en kamers tekening: dietrich I untertrifaller architekten bregenz
waar het vrijuitdenken rondsprint.
Plattegrond eerste verdieping. V.l.n.r. bestaande gebouw (2000), fase 2 (nog niet gerealiseerd) en fase 1 (2015). Helemaal rechts de opslag.
Bestand
Phase 2
Phase 1
In de blauwglazen 25
50
ficiĂŤnte zonnecellen opgenomen. Negentig geĂŻntegreerde glazen led-elementen in de befoto: bruno klomfar wenen
0
zuidgevel zijn hoogef-
drijfskleuren blauw, geel, rood lichten ‘s avonds op.
Eben Fertigstellung 2
het vrijuitdenken rondsprint. Belangrijk was voor het per-
stroom testinstrumenten voor de beveiligings- en meet-
soneel een omgeving zonder kunstmatige grenzen te
techniek van elektrische systemen. Daarbij geeft zij ook
scheppen, waarbinnen hun potentieel en innovatievermo-
advies, stelt diagnoses en organiseert scholing. Uitgangs-
gen zich maximaal zouden kunnen ontplooien in één
punten zijn: treed royaal buiten je comfortoevers, zit niet
meeslepende kruisbestuiving van onderlinge communica-
gierig op je kennis en vrijgevig ervaringen als bankbiljet-
tie en creativiteit.
m a a rt 2 0 1 6
Omwegen OMICRON ontwikkelt een constante
ten. Vanaf , toen het OMICRON Development
Geweldige lichtnuances Het deel met de drie patio’s
werd gestart, is het bedrijf bezig met het creëren van een
is uitgevoerd in een betonnen portaalconstructie, inge-
campus, waarin kantoren, laboratoria, productie, opslag
vuld met houtskeletbouwelementen, het deel met de
en transport vloeienderbeweging in elkaar overlopen.
opslag heeft een gelamineerd-houtconstructie. Zeer op-
Voor die tijd werd er in omwegen gewerkt, in vier dicht-
vallend is het overvloedige gebruik van glas in de buiten-
bije maar toch verre gebouwen. Dat duurde tot ,
gevels (drievoudig), dak en binnengevels. Maar dat past
toen een volgend deel van de campus gereedkwam: een
ook weer heel goed bij de uitgangspositie: licht is gezond
rechthoek met kantoorcellen langs de randen, in het mid-
voor het algeheel welfunctioneren van de mens, reden
den over twee derde van de lengte voorzien van een bin-
waarom het van alle kanten tot diep in het gebouw valt.
nenhof en een kleiner exemplaar dwars eronder.
De nadruk ligt op hoe het door de daklichten naar binnen
9
het houtblad
Center (ODC) in het gehucht Klaus vlak bij Hohenems
filtert en, gemengd met het zijlicht van de verdiepings-
Doen is geloven Met de bestaansjaren kreeg het in-
hoge glazen binnen- en buitenwanden, de ruimtes door-
zicht scherper contour dat een goed ontworpen gebouw
dringt, verbindt en activeert. Samen geven ze geweldige
leidt tot gelukkiger werknemers en een hogere producti-
lichtnuances en verademende doorzichten door het ge-
viteit. Dat kreeg vorm in een nieuw volume van drie lagen
bouw en de individuele kantoorkamers. Licht van boven is
voor werknemers. Daarbij denderde OMICRON
hemels-puur, licht van opzij aards-gemengd. Ook de kleur
wonderwel over één nacht ijs: doen is geloven. Behalve
en sterkte van het licht en zelfs de schaduwwerkingen zijn
een hoofdarchitect voor het gebouw (Dietrich l Unter-
per werkomgeving in te stellen. Het kunstlicht evenaart
trifaller Architekten Bregenz) schakelde zij ook andere
‘s avonds het daglicht met led-schakeringen die het kan-
architecten in voor twee hotspots als wezenlijke toevoe-
toor omvormen tot poëtisch-atmosferische ruimtes. Zie
gingen aan het interieur: eichinger offices Wenen en
verder over het licht p. -.
Studio Anna Heringer Laufen, Duitsland/Martin Rauch Schlins, Oostenrijk. Verder speelde Border Architecture te Amsterdam een beslissende rol bij de daglichtplanning. Op kleinere onderdelen hadden ruim dertig andere ont-
alleen drieste stenen door bedompte ruiten geven frisse lucht
werpers invloed. En niet te vergeten mochten de werknemers er lustig op los ideeën. Het leidde in tot een werkomgeving van ieders tevredenheid. Een voorlopig
Witte gordijnen Allerlei verfijningen dragen even-
laatste eenheid voor mensen is nog wenkende toe-
zeer bij aan de optimalisering van de werkplekken. Er is
komst.
overal direct toegang tot de binnenhoven of balkons. Het klimaat is regelbaar en ook de lichte inrichting zorgt voor
Meeslepende kruisbestuiving Het tweede kan-
behaaglijkheid. Eiken vloeren en dennen deuren, binnen-
toordeel blinkt uit in speelsheid en vrijheid, met meande-
kozijnen, wanden, plafonds en meubilair geven warmte
rende arbeidsplaatsen rond drie groene binnenhoven.
en zelfs gezelligheid bij de koelende witmetalen perfora-
Dat wil zeggen, twee derde is hiervan vooralsnog gereali-
tieplafonds en de witte gordijnen (!); al het hout is FSC-
seerd. De binnenhoven liggen naast de hoofdcorridor en
of PEFC-gecertificeerd. Er is vloerverwarming, de warm-
zijn dus steeds ervaarbaar. Op de begane grond bevinden
te van computers en beeldschermen wordt hergebruikt.
zich vergaderzalen, spreekkamers, laboratoria en, in een
Naast warmtepompen houdt een hydraulisch systeem de
dwars volume op de zuidgevel, de geautomatiseerde op-
energie in balans door de overtollige kracht tussen de
slag. Op de twee verdiepingen erboven zitten de kantoren
gebouwdelen te communicerendevaten. Op het dak ligt
en koffiepunten; de kantoorcellen zijn aanpasbaar aan de
voor m aan zonnepanelen. De transformatorinstalla-
steeds wisselende teamsamenstellingen. Er zijn kamers
tie in een van de binnenhoven heeft een dubbel gebruik:
waar de concentratie marathons maakt en kamers waar
het testen van nieuwe ideeën en het scholen van klanten.
■ ■ ■
m a a rt 2 0 1 6 10
de gevels van glas en lariks.
komen ook tot uitdrukking in
Dakterras. ‘Mijn werken is spelen’ is het arbeidsethos van OMICRON.
Een van de binnenhoven met zicht op de houten Body op de tweede en derde verdieping; zie artikel p. 14-17. foto’s: bruno klomfar wenen
het houtblad
De openheid en ruimtelijkheid
Blauw, geel, rood Maar natuurlijk was ook het aan-
-doorlating, voegen licht in uitbundigheid toe. Zie voor
zicht belangrijk. Het gebouwarrangement is zorgvuldig in
Body p. -.
Crossing Borders Crossing Borders, ontworpen door
eigen bedrijfskunnen wilde OMICRON op het zuiden een
de Duitse architecte Anna Heringer en de Oostenrijkse
innovatieve en duurzame gevel. Het technisch vernuft en
leemkunstenaar Martin Rauch, behelst een monolithische
de innovatieve drang van de onderneming leidden zo tot
hoge koepelvorm volgens een Ghanese aardbouwtech-
een bijzonder stijlvolle donkerblauwe glasgevel van
niek (zabur) van cm dikke lemen wanden. De Oosten-
panelen ( m ), waarin hoogefficiënte zonnecellen zijn
rijkse regelgeving stelde enkele stalen versterkingen ver-
opgenomen. Dit wordt verder vervolmaakt door negentig
plicht; ze zijn onzichtbaar ingeboetseerd. Het interieur
verticaal geïntegreerde glazen led-elementen in de eigen
met een rondlopende bank langs de wand is schitterend
bedrijfskleuren blauw, geel, rood, die ‘s avonds oplichten.
rood; kussens met patronen van Ecuador tot Afghanistan
Alleen al de ingewikkelde productie en montage van deze
verraden het door OMICRON ondersteunde liefdadigs-
gevel nam zes maanden in beslag. De andere gevels wor-
heidprogramma Crossing Borders - Education for Children
den ingenomen door verdiepingshoog glas, staalbehekte
(inmiddels . kinderen). In het kleine hemelgewelf
balkons en lariks gevelbekleding.
zitten ronde kunstlichtsterren van verschillend formaat
dicht opeengepakt aan en uit te wezen. Je bent je er voor-
Twee hotspots De twee - van ooit drie - hotspots,
al bewust van de aarde.
reusachtige sculpturen in hout (Body) en leem/textielen (Crossing Borders), zijn ingevoegd om de onderlinge
Pure arbeidsvreugde Een lichter gevoel geeft het
communicatie en samenwerking doelbewust te ontkade-
andere object, een soort zeppelin aan drie stalen draden.
ren. Ze komen tevens enigszins tegemoet aan de organi-
De houten skeletconstructie is bekleed met handgeweven
sche wensen van de opdrachtgever. De werknemers
zijde uit India, wat binnen een dromerige sfeer wakker
moeten in aanraking komen met andere materialen en
maakt. Samen zetten de culturele curiosa de zintuigen op
daarbij behorende vakmanschappen, met andere culturen
avontuur.
en daarbij behorende belevingswijzen en zo met laterale
En zo is een fantastisch veelzijdige en veelkleurige werk-
denkstrategieën en daarbij behorende oplossingen. De
omgeving gecreëerd, die alle arbeidsomstandigheden
hotspots zitten op de eerste en tweede verdieping langs
voordelig tart. OMICRON zelf toont geen enkele haast tot
de ontsluitingsas die in de lengterichting door het hele
ruchtbaarheid, maar eigenlijk zou het daverende gebouw
gebouw loopt. De houten sculptuur maakt de hele ruimte
een drukbezocht bedevaartsoord moeten zijn van wat
uit, die van leem/textielen staat als twee vormen in de
pure arbeidsvreugde nu echt betekent. •
ruimte. Ze dienen voor zitten, liggen, spelen respectievelijk contempleren, terugtrekken, overleggen. De glazen langszijden, speciaal behandeld op lichtgeleiding en
hans de groot
Locatie: Oberes Ried , Klaus, Oostenrijk Opdrachtgever: OMICRON electronics Klaus (omicronenergy.com) Ontwerp gebouw: Dietrich l Untertrifaller Architekten Bregenz/Wenen/Sankt Gallen, Zwitserland/Parijs (dietrich.untertrifaller.com) Daglichtplanning: Border Architecture Amsterdam (borderarchitecture.com) Constructeur: gbd ZT Dornbirn (gbd.at) Ontwerp Crossing Borders: Studio Anna Heringer Laufen, Duitsland (annaheringer. com), Martin Rauch Schlins (lehmtonerde.at) Ontwerp Body: eichinger offices Wenen (eichingeroffices.com) Eiken vloeren: J.C.Bawart & Söhne Sulz (bawart.at) Lariks puien/kozijnen: Heinrich Manahl Bludenz-Bings (manahl.at) Dennen binnendeuren: Lenz-Nenning Möbelhandwerk Dornbirn (lenz-nenning.at) Dennen/ glas-systeemwanden en deuren: Strähle Raum-Systeme Waiblingen (straehle.de) Dennen binnenwanden: Tischlerei Schwarzmann & Co Schröcken (O.) (schwarzmann.cc) Dennen plafonds: Frick Burtscher - Holz mit Technik Dornbirn (holz-mit-technik.at) Meubelwerk middenzone: Tischlerei Sternath Hard (sternath-tischlerei. at) Ipé terrasdelen: Peter Greussing Bezau Bruto vloeroppervlak : . m Bouwperiode: Mei november Bouwkosten: € , miljoen
11
het houtblad
langs de beek Klausbach. Als breed accent en als blijk van
m a a rt 2 0 1 6
de omgeving gepast, inclusief prettige recreatiezones
foto’s + tekening: border architecture amsterdam
De langskanten van de D-trapezia zijn bekleed met messing of koper, zodat het licht (warmer) bijkleurt, vooral bij zonsopkomst en zonsondergang.
er z ij li c ht omicro n c a mp u s k l au s - li ch t Gebouwen hebben een vorm, een materialisering, een aankleding. En licht? Licht is ongrijpbaar. Daarom kennen weinig architecten de ontwerpmogelijkheden ervan. Uitzondering is lichtspecialist Henri Borduin (Border Architecture Amsterdam).
Altijd is hij geïnteresseerd geweest in beeldcultuur en de
Voor het wonen betekent dat volgens Borduin dat je
ervaring van ruimtes. In won hij de Nederlandse
buiten en binnen aan elkaar moet verbinden. ‘Het weer
Daylight Award en de Oostenrijkse Daylight Spaces
en het ritme van de zon bepalen je tijdsgevoel en veran-
Award met de steegwoningen Al-light in Haarlem. Hierin
keren je in de omgeving. Je huis is in essentie een stukje
creëerde hij verschillende lichtintensiteiten door drie
ommuurde natuur. Daarom probeer ik licht in de struc-
daklichten en daarmee verbonden vides.
tuur van mijn gebouwen te verwerken. Daglicht is absoluut beslissend voor ons gedrag.’ Zo is hij steeds op zoek
Ommuurde natuur Een mens staat bloot aan vele in-
naar meerruimtelijkheden, fijnovergangen en zintuig-
vloeden, van medemens en seizoen, maar ook van licht.
verbanden.
m a a rt 2 0 1 6 het houtblad
13
Drie lichtsnedes, 60 cm schouderbreed, gaan door de zones.
Per moment leiden alle ideeënschakeringen tot een overvloed van subtiele
Ze lichten of kleuren eerst de ene, dan de andere wand aan.
lichteffecten.
Claustrofobie De Daylight Spaces Award bracht
Ideeënschakeringen In de hotspots wordt verschil-
hem als docent naar Oostenrijk. De opdrachtgever van
lend licht gecreëerd door twee soorten rechthoekige
OMICRON Campus te Klaus was een van zijn toehoor-
dakopeningen met diverse bovenbreedtes (, ,
ders. Hij wilde alles weten over licht en vroeg Borduin
mm): curves en taps gehoekte trechtervlakken. De eerste
om hulp. Ruimte zonder grenzen - daar ging het om. ‘Hij
vangen het licht en geven het terug, de tweede zorgen
wilde alle kantooreenheden dezelfde lichtkwaliteit ge-
voor indirect licht. De langskanten van de D-trapezia zijn
ven. Dat was moeilijk realiseerbaar. Ik heb verschillende
bekleed met messing of koper, zodat het licht (warmer)
studies met bijbehorende maquettetjes gedaan.’ Uitein-
bijkleurt, vooral bij zonsopkomst en zonsondergang
delijk kwam het accent op de gebouwlange middenzone
brengt dat de fantasie op gang. Dit gaat nog variabeler-
terecht, waar de beoogde lichtkwaliteit wel mogelijk
waarts, doordat ze óf glanzend zijn opgepoetst óf met
was. Door extra functies begon die zone echter dicht te
zuur verdoft. De kopse kanten zijn bespiegeld, wat de
groeien: vrijheid werd claustrofobie.
sleuven optisch dubbele afmetingen geeft. Per moment leiden al deze ideeënschakeringen tot een overvloed van
Mystieke lichtstrepen Daarop viel het besluit alle mas-
subtiele lichteffecten in de ruimtes en de daarin geplaatste
sa in drie zones en drie lege ruimtes (de latere hotspots)
objecten.
bijeen te vegen. Drie lichtsnedes, cm schouderbreed, gaan ingekaderd door de zones. Ze lichten of kleuren eerst
Boeiende relatie De hele dag ervaren de werknemers
de ene en dan de andere wand aan, en vinden in de hotspots
nu dynamische lichtverschillen, waardoor er een speciale
hun exploderende vrijheid. Omgekeerd kleven de functies
relatie met het gebouw en met ruimte en tijd ontstaat. Het
aan muren van licht. ‘De werknemers passeren steeds een
gebouw licht hen aan, het plafond antwoordt terug, de
lichtsnede met oneindigheidsproporties in horizontale en
materialen kameleoneren. ‘Dat was ons doel: verschillen-
diagonale richting. Ze voelen allerlei ruimtes, maar kunnen
de zonlichtkwaliteiten en de bedrieglijke dualiteit van
die niet exact benoemen.’ Opmerkelijk verschijnsel bij mooi
open en gesloten ruimtes. Jij hebt een boeiende relatie
weer is dat het zonlicht klokke twaalf dwars door het ge-
met het gebouw en het gebouw met jou.’ •
bouw schijnt, in hink-stap-sprong mystieke lichtstrepen door de corridor strooiend en splinterend.
Lichtplan hoofd-
hans de groot
corridor en hotspots.
ruimte k ent g een tijd omicro n c a mp u s k l au s - b o dy
De constellatie Body is een futuristisch hoogstandje in hout op de tweede en derde verdieping van het nieuwe kantoor van OMICRON Campus te Klaus. Mens en machine waren nodig om dit maxivisioen voor de werknemers uitvoerbaar te maken. Ten overvloede
Perp
foto: eva kees wenen
bewijst het materiaal hout dat het zich moeiteloos aan iedere eeuw aanpast.
foto + 3d-tekening: eichinger offices wenen
ďœłD-schets.
De montage nam vijf weken in beslag.
De houtcolossus welft, draait, golft, spiraalt, krult en tordeert zich tot een ruimte.
foto’s: eva kees wenen
De ongewone vormen zetten de waarneming op dolle schroeven.
moest passen. Zoals je op zolder geen megavlieger moet
spots die de arbeid van de werknemers moeten optimali-
plakken die niet door het trapgat kan, zo moet je ook bui-
seren; zie p. -. Geheel in lijn met de filosofie van de
ten geen megaliteit fabrieken waarvoor de deur te krap is.
opdrachtgever zetten de ongewone vormen van dit
Timmervirtuoos Berchtold zag het meteen: het hele blok
beeldhouwwerk, ontworpen door de Weense architect
moest als een worst in genummerde plakken worden op-
Gregor Eichinger, de waarneming drastisch op dolle
gedeeld en ter plaatse naadloos worden samengevoegd.
schroeven. De grenzen tussen wanden, vloeren, plafonds,
Preambule was dat het kruislaagvuren het juiste hout-
tafels, banken en stoelen vervagen volledig in deze hout-
vochtgehalte moest hebben, opdat het zich niet nader-
colossus ( x x m). Compleet losgekoppeld van de
hand krimpend en zwellend vrije vormen zou scheuren.
m a a rt 2 0 1 6
Samen met Crossing Borders vormt Body de twee hot-
realiteit welft, draait, golft, spiraalt, krult en tordeert hij zich tot een ruimte.
, maand Vanwege het perpetuum mobile van con-
17
Donderend stilleven Zeker deze glooiingen en plooi-
ken naar de juiste producent voor dit klusje. Dat werd
ingen moeten de werknemers ertoe aansporen de strakke
Mayr-Melnhof Holz uit het naburige Reuthe. Hun vijfassi-
draden van hun eigen denkgewoontes te laten kortsluiten
ge cnc-machine draaide , maand onafgebroken om de
en vrij te gaan paragliden in hun hersenpan. De zinsbe-
duizendplus onderdelen te vervaardigen. Vaak moesten
goocheling van ton moet je toch echt driedimensionaal
ze tot zes keer door de machine, voor ze de juiste vorm
beleven. Het is een donderend stilleven waar je nu eens
hadden.
het houtblad
vexe en concave achtbaanwelvingen was het danig zoe-
tastbaar met beide benen op de grond staat, dan weer wankelmoedig te rugge gaat, dan weer zwevend met je
p e r p e t u u m m o b i l e va n co n v e x e e n
hoofd in de wolken loopt. Iedereen mag in al dit utile dulci
conc ave achtba anwelingen
het hoofd lichtvoetigerkind aan het hollen brengen! Hout als duurzame grondstof én als gezond mensenmateriaal waren terecht strikte eisen van OMICRON, maar het was ook zeer geëigend om deze allesovertreffende abstractie
Boeiende toekomst De montage nam vijf weken in
enigszins te aarden en gevoelens van bescherming, be-
beslag. Daartoe werd een speciale hefinstallatie ge-
haaglijkheid en warmte mee te geven.
bouwd. De horizontaal aangevoerde elementen werden stuk voor stuk verticaal door het venster getransporteerd
Absoluut bewijs De hotspot Body is ook een absoluut
en vervolgens aan elkaar geregen. Dat duurde twee we-
bewijs van wat D-tekenprogramma’s en cnc-machines
ken. Daarna kostte het nog drie weken om alle houtop-
tegenwoordig vermogen. Toen Eichinger de complexe
pervlakken te schuren, slipvast te maken en te oliën. De
D-tekening aan meester-timmerman Harald Berchtold
rest is enerverende geschiedenis voor de makers en boei-
uit Schwarzenberg liet zien en vroeg of al die vloeiende
ende toekomst voor de verblijfsgebruikers. •
vormen realiseerbaar waren, zei deze met kloppend hart,
hans de groot
maar zonder één spier te vertrekken dat dat geen enkel probleem was. Dat was ; het was nog drie jaar leven en soms beven, tot het kunstwerk in gereedkwam, op de millimeter een exacte kopie van de schets. Het ba-
CO-VOETAFDRUK
sismateriaal bestond uit platen PEFC-gecertificeerd kruis-
In het project is m kruislaaghout toegepast. Dit
laaghout van x m, dik cm. Van de aangeleverde
betekent een CO-vastlegging van . kg. Het
m is ongeveer de helft in de vormgeving gestold.
compenseert de uitlaatgassen van een middenklassen-
auto over . km of het jaarlijkse elektragebruik
Genummerde plakken De ingewikkelde fabricage
van huishoudens.
had als complicatie dat het houtstelsel in een gebouw
Locatie: Oberes Ried , Klaus, Oostenrijk Ontwerp: eichinger offices Wenen (eichingeroffices.com) Houtconstructeur: mkp (merz kley partner) Dornbirn, Oostenrijk (mkp-ing.com) Aannemer: Mayr-Melnhof Holz Reuthe, Oostenrijk (mm-holz.com) Montage: Gerhard Berchtold Zimmerei Schwarzenberg (berchtoldholz.at) Leverancier kruislaaghout: Stora Enso Bad St. Leonhard, Oostenrijk (clt.info)
■ ■ ■
Gelamineerd hout? Natuurlijk. Van Withagen Houtprodukten
Gelamineerd constructie hout in Vuren en lariks. Korte levertijden, ook met bewerkingen en gronden. Standaard met KOMOcertificaat voor dragende toepassingen Duurzaam hout voorzien van PEFC certificaat NL12-0549. Kruislaagshout, spanten, kolommen en liggers op maat. 3D tekenwerk en berekeningen voor houtconstructies. Directe prijsopgaves voor de houthandel en industrie. Wekelijkse leveringen en gelost door de chauffeur. Vuren GL24 direct beschikbaar tot 1 meter hoog en 18 meter lang. Gebogen spanten en sporen. NL12-0549
SGS COC-2385
www.withagenhoutprodukten.nl Exportweg 1 9482 WP Tynaarlo T. 0592 - 274280
F. 0592 - 273524 info@withagenhoutprodukten.nl www.withagenhoutprodukten.nl
WITHAGEN VI houtprodukten
ONDER ARCHITECTUUR HOHO: HOGER, HOOGST Dit voorjaar start de bouw van wolkenkrabber HoHo in Wenen. Met verdiepingen wordt dit het hoogste gebouw in hout ter wereld. Op dit moment is Treet in het Noorse Bergen recordhouder met verdiepin-
m a a rt 2 0 1 6
gen en een hoogte van , m. HoHo Wien wordt m hoog.
Hout- en betonconstructie ‘Het uitgangspunt is het gebouw zo efficiënt mogelijk te realiseren,’ zegt architect Rüdiger Lainer van Rüdiger Lainer + Partner Architects (lainer.at). ‘Daarom combineren we een houmogelijke oplossing komen uit oogpunt van bouwregelgeving, kwaliteit, kosten, brandveiligheid en flexibiliteit.’ Het gebouw van twee torens op een betonnen fundering bestaat voor % uit kruislaaghout. Betonnen
lijk maakt. Geprefabriceerde modules van massiefhout zorgen voor een
trappenhuizen, met tevens de lift en de installaties, vormen de stabilise-
gevelontwerp met afwisselend open en gesloten vlakken die zowel uit-
rende kernen. Rond de trappenhuizen zit de dragende houtconstructie
zicht als privacy bieden. De gevel doet denken aan boomschors.
voor de kantoren en andere ruimtes. Doel is de beste eigenschappen van elk materiaal te gebruiken naar dragend vermogen, brandveiligheid en
Goed binnenklimaat De architect zegt een gebouw te willen creë-
comfort.
ren waarin de bewoners hout kunnen ervaren. ‘Dit materiaal draagt bij aan een goed binnenklimaat. Het bevordert het welzijn van de bewo-
Geprefabriceerde modules ‘Hout is een logische keuze in Oosten-
ners. In het gebouw komen appartementen, een wellnesscentrum, kan-
rijk, omdat er van het materiaal meer groeit dan er wordt gebruikt,’ aldus
toren en restaurants. Het is de bedoeling dat de bouw in klaar is.
de architect. RLP ontwikkelt een constructie die houthoogbouw moge-
Bron: woodproducts.fi. •
Wood. Our way of making a mark on environmental protection. Compared to other building materials such as steel or concrete, Stora Enso CLT (Cross Laminated Timber) has the smallest CO2 footprint. It is also a sustainable raw material that can be used again and again. For more information about the most sustainable and modern building material, visit www.clt.info and www.facebook.com/StoraEnsoLivingRoom
Stora Enso Wood Products Liparweg 6 1044 Am Amsterdam + 31 20 680 77 77
het houtblad
19
ten constructie met een betonconstructie. Daarmee willen we tot de best
li c hte s c h o o nheid vo o r z wa r e k lu s s en k a n to o r pl a i s ier hend r ik-id o -a mb ach t Ook bedrijven laten hun kantoren tegenwoordig duurzaam uitblinken. In een mengeling van ethiek en commercie doen ze zo aan klantenbinding en klantenwerving. Dat geldt ook voor onderneming Plaisier in Hendrik-Ido-Ambacht. Zij koos voor houten nulenergienieuwbouw, die zowel binnen als buiten zwaar plust in de uitstraling.
foto: moen & van oosten architekten rotterdam
foto’s + tekeningen: moen & van oosten architekten rotterdam
m a a rt 2 0 1 6 het houtblad
22
Openheid ook qua personeel. Kantine met achter de glazen wand het groepskantoor.
Plattegrond begane grond.
Legenda. 0.01
Entree
0.02
Kleedruimte
0.03
Herentoilet
0.04
Dames-/ mindervalidentoilet
0.05
Werkkast
0.06
Archief
0.07
Groepskantoor + balie
0.08
Kantine
0.09
Portaal
0.10
Meterkast
Plattegrond 1ste verdieping. Legenda. 1.01 Directiekantoor
1.04 Dames-/herentoilet
1.07 Archief directie
1.02 Secretariaat
1.05 Vergaderruimte
1.08 Archief
1.03 Installaties
1.06 Overloop
secretariaat
Het industriĂŤle karakter ten spijt is het kantoor uitzonderlijk sfeervol. Groepskantoor met rechts de balie.
De samenwerking met opdrachtgevers is vaak decennia-
rijplaten en FSC-gecertificeerde azobé draglineschotten
lang, zoals met Schiphol Real Estate en Havenbedrijf Rot-
(geleverd door Wijma Kampen) om vracht- en machine-
terdam. Via een relatie kwam Moen terecht bij dit project.
verkeer mogelijk te maken op zachte ondergronden als
‘Dat was vele jaren geleden. Of ik even een schetsje wilde
gras, aarde en andere buitenvochtvloeren. Betrouwbaar
maken voor een bestemmingsplanwijziging. Pas in
bewijzen ze hun onmisbaarheid bij bouwprojecten en
kwam de opdracht.’ Het programma van eisen is niet heel
infrastructurele werken. Bij de firma bestond een grote
ingewikkeld, wat de openheid van het interieur bevor-
behoefte aan een nieuw accommodatie, waarin kantoor-
dert. Op de begane grond bevinden zich een groepskan-
personeel en chauffeurs dicht op elkaar betrokken zijn.
toor met balie, kantine, kleedruimte, archief en toiletten,
Gelukkig kon er op eigen terrein worden gebouwd, met
op de halve eerste verdieping directiekamer, secretariaat,
een enkele haak en oog.
vergaderruimte, archieven, toilet en overloop. Binnen is
m a a rt 2 0 1 6
Het bedrijf verhuurt en verkoopt stalen en kunststof
23
Dijkige minipolder Plaisier is gevestigd in de Crezée-
binnen, in het bijzonder door de zuidgevel. Om het effect
polder, een gebogen rechthoek van circa ha tussen de
van de zonwerende beglazing te vergroten, hellen de
Noord, A, Oostmolendijk en Het Nieuwe Veer, op de
raampartijen voorover. Intern geeft een glazen plint op de
grens van Hendrik-Ido-Ambacht en Ridderkerk. Er werd
verdieping aan de zuidkant contact met het groepskan-
vroeger landbouw bedreven. Dit jaar zijn de maatregelen
toor eronder.
het houtblad
het vele daglicht heel plezierig. Het komt via alle gevels
gereed, die de oorspronkelijke waternatuur met bijbehorende vogels en planten van vóór de inpoldering herstel-
Venstervloed Het kantoor rust met een punt op de
len en tot een welstandsgebied voor wandelaars maken.
kant en voor de rest op een betonnen tafel waaronder
De dijkige minipolder is winderig open, zodat bij menig-
vijftien poten in drie rijen geordend staan. Via een steiger
een de zuidwester vaste hoofdbagage zal zijn. Op het
langszij, belegd met bilinga dekdelen, bereik je de entree
eigen terrein van Plaisier ligt een waterkamer die als
in de noordgevel. Hier zit een horizontale strook ramen
retentiecapaciteit de polder op het juiste vochtgehalte
die om de hoek verdergaat over bijna de hele westgevel,
houdt. Om te vermijden dat er opslagruimte voor de
langs de kantine en het groepskantoor. Andere openingen
rijplaten en schotten verloren gaat, is het nieuwe kantoor
zijn de entree, vier kubusraampjes bij kleedruimte en
als een schiereiland-op-poten boven het water gezet,
archief en - op de verdieping - twee verticale ramen bij
waardoor dit het voorkomen van een heuse vijver heeft.
directiekamer en secretariaat. Bij het directeursverblijf op de westgevel begint eveneens een overhoekse raamlijn
Aangenaam basic Het gebouw ligt er door z’n over-
die over de hele zuidgevel doorgaat langs overloop en
zienbare omvang en lichtgrijze uiterlijk enerzijds en z’n
vergaderzaal, om te eindigen op de oostgevel. Aldaar zit
opvallende vorm en zwevende karakter anderzijds tegelij-
op de begane grond ter hoogte van de trap en het bezoe-
kertijd bescheiden en prominent bij. De noordgevel rijst
kerszitje nog een vierraamspartij. Het groepskantoor be-
hoog op richting de A, de zuidgevel buigt tweetraps af
neden heeft op het zuiden een bijna gevellange ramen-
naar de Oostmolendijk. Bepalend voor de vorm was dat
strook. De venstervloed van aluminium kozijnen geeft
de directeur op de verdieping zicht op het hele terrein
wel aan hoe ontzettend helder en licht het binnen is.
wilde houden, als vanuit een cockpit of verkeerstoren. Aldus is het een prachtig strak volume, dat er ook binnen aangenaam basic uitziet. ‘Dat is zeker de stijl van ons bureau,’ vertelt architect-directeur Henk Moen (Moen
‘ h e t i s va a k h e t m o e i l i j k s t h e t ontwerp simpel te houden’
& van Oosten architekten Rotterdam) ter locatie. ‘Het is vaak het moeilijkst het ontwerp simpel te houden. Ondanks de keuze voor eenvoudige vormen zorgen we er
Terugverdientijd De vooroverhellende dakvlakken
wel voor dat ze spannend zijn, zoals hier boven de vijver.’
van begane grond en verdieping zijn ingezaaid met mos-
Ook de materialen behouden meestal hun eigen kleur,
sedum respectievelijk voorzien van pv-panelen. Het mos-
met hier en daar accenten in bijvoorbeeld een blauwe of
sedum werkt mee aan de koeling van het groepskantoor
andersgetinte deur.
eronder. De zonnepanelen hebben een terugverdientijd van zeven jaar. Samen met andere maatregelen is het kan-
Stoere gebouwen Het bureau ontwerpt merendeels
toor energieleverend. Een lucht-warmtepomp zorgt voor
werken als luchtvrachtgebouwen voor Schiphol en Rot-
een uiterst laag energiegebruik van de installaties; een
terdam, brandweerkazernes en machtige bedrijfspanden.
warmte-koudebron was niet mogelijk, omdat de locatie
■ ■ ■
foto’s + tekening: moen & van oosten architekten rotterdam
m a a rt 2 0 1 6 het houtblad
24
De directeurskamer ziet als een cockpit of verkeerstoren over het hele bedrijfsterrein uit. Basic aankleding met Kerto-wanden en stalen canneluredak.
Rechts achter de trap (met eiken treden) het groepskantoor. Combinatie van stalen cannelure- en akoestisch Kerto Sonans-plafond.
Detail zuidgevel-mossedumdak. Opbouw wand: Kerto ( mm), dampremmende folie, vuren regelwerk ( x mm), Rockwool-bouwplaat, Isolair houtvezelisolatieplaat ( mm), zwarte dampopen folie, verticale lat ( x mm), gepotdekseld Plato Vuren ( x / mm). Opbouw dak: stalen dakplaat, geperforeerd, Rockwool-cannelurevulling (geluid), dampremmende laag, Therma TR-dakplaat ( x mm), pvc dakbedekking Rhenolit, mossedum (ca. kg/m).
Oost- en noordgevel met entree. Alle gevels zijn verfijnd gepotdekseld met Plato Vuren (18 x 115/200 mm).
de uitloper van een drinkwaterwingebied is. Ook de uit-
Kerto-Q van mm dik is geschroefd om zo als stabili-
voering in hout(skelet)bouw droeg belangrijk bij aan de
teitsvlakken voor het gebouw te fungeren. Het Kerto is
duurzaamheid. Er is veel aandacht aan de kierdichting
in het hele kantoor robuust in het zicht gelaten.
Drie redenen De verdiepingsvloer kent een opbouw
een Rc van , bereikt.
van Kerto-Ripa: een stelsel van ribben en een bovenplaat, die constructief aan elkaar zijn gelijmd; ze overspannen
Mooi verfijnd uiterlijk Hout was voor Plaisier geen
, m. Daardoor is de doorbuiging verwaarloosbaar. Aan
dwingende voorwaarde, al lag het wel voor de hand bij de
de onderzijde zijn de vloeren voor een deel bekleed met
gevoerde duurzaamheidsfilosofie. Kenmerkend voor een
geperforeerd Kerto Sonans om de akoestiek te waarbor-
familiebedrijf is dat je vanwege het blote voortbestaan
gen. Ook dit product is het zicht gelaten. De keuze voor al
veel meer met de lange termijn rekent. Argument is van-
het PEFC-gecertificeerde Kerto had drie redenen: het be-
zelfsprekend ook dat een duurzaam imago gewoon meer
zit bijzonder hoge constructieve eigenschappen, het zorgt
opdrachten betekent. Voor Moen was hout een uitge-
voor een prettig binnenklimaat en het heeft een stoere in-
maakte zaak. ‘Het is verder een prachtig materiaal om te
dustriële uitstraling. Het dak is aan de onderkant uitgerust
verwerken, en zeker de eenvoud ervan spreekt me bij-
met breed geribbelde stalen cannelureplaten die even-
zonder aan. Plezierig voordeel is en blijft dat je het pro-
eens in het zicht blijven; ze zijn voorzien van akoestische
bleemloos van binnen naar buiten kunt laten doorlopen,
perforaties.
omdat je geen koude bruggen hebt.’ Binnen is het meer basic toegepast, buiten koos hij juist voor een mooi ver-
Zachte zakelijkheid Het industriële karakter ten spijt
fijnd uiterlijk. Alle gevels zijn levendig gepotdekseld met
is het kantoor uitzonderlijk sfeervol. Naast het hout, het
Plato Vuren in twee afmetingen ( x / mm). De
licht en de ruimtelijkheid wordt dat veroorzaakt door het
delen zijn willekeurig over de buitenwanden verdeeld,
interieurontwerp van Smeele I ruimte voor ontwerp uit
wat de verbeelding op mijmeren zet. Een voorvergrijzer
Rotterdam. Dit wordt gekenmerkt door een zekere zachte
zorgt voor een regelmatige kleurafname. Voor een dyna-
zakelijkheid, waarin een prachtige balans van eiken kas-
mischer aanblik vallen de delen op de hoeken als een rits
ten, tafels, stoelen en trap fantastische nuanceringen aan-
in elkaar.
brengt. Zo is het vreugde op vreugde hier iedere dag te verkeren. Wat een allemansfeest voor het gestreelde
Drie boomstructuren De hoofdconstructie bestaat
gemoed kan werken zijn! •
uit gelamineerde kolommen en liggers van FSC-gecertifi-
hans de groot
ceerd inlands lariks ( x // mm c.q. x / en x / mm), die als drie boomstructuren op een rij ongeveer in het midden zijn geplant. Eén tak wijst naar beneden en draagt het mossedumdak en
CO-VOETAFDRUK
één wijst naar boven en torst het zonnepanelendak. De
In het project is circa m hout toegepast (, m
liggers verjongen zich als echte takken. Feitelijk gaat het
Kerto, , m vuren, m Plato Vuren, m lariks).
om drie grote en drie kleine portaalspanten, omdat de af-
Dit betekent een CO-vastlegging van . kg. Het
sluitende kolommen onder de takpunten in de gevels zijn
compenseert de uitlaatgassen van een middenklassen-
opgenomen. Moen koos voor lariks, omdat hij dat als
auto over . km of het jaarlijkse elektragebruik
zichthout ‘zeer veel mooier vindt dan vuren’. De hsb-bui-
van huishoudens.
tenwanden zijn versterkt met Finnjoist I-liggers, waarop
Locatie: Crezéepolder , Hendrik-Ido-Ambacht Opdrachtgever: Plaisier Hendrik-Ido-Ambacht (plaisierbv.nl) Ontwerp: Moen & van Oosten architekten Rotterdam (moenvanoosten.nl) Ontwerp interieur: Smeele I ruimte voor ontwerp Rotterdam (smeeleprojecten.com) Aannemer: Verhaar Bouw Nieuw-Lekkerland (verhaarbouw.nl) Constructeur: Bouwadviesbureau Van der Ven Ridderkerk (vd-ven.nl) Leverancier gelamineerd lariks, engineering en productie Kerto-onderdelen: De Groot Vroomshoop (degrootvroomshoop.nl) Leverancier Kerto: Metsä Wood Holland Apeldoorn (metsa.com/nl) Bruto vloeroppervlak: m Bouwperiode: November - juli (Ingebruikname: september ) Bouwkosten: N.B.
25
het houtblad
bouw heeft vloerverwarming. Door al deze ingrepen is
m a a rt 2 0 1 6
besteed, zonder dat er sprake is van passiefbouw. Het ge-
m a a rt 2 0 1 6 het houtblad
26
b uiten in de s ta d v ier wo o n w er k lo f t s a m s t er da m Circulair en duurzaam - dat zijn de trefwoorden voor de ontwikkeling van Buiksloterham, een voormalig industriegebied in het westelijk deel van Amsterdam-Noord. Vier houtlofts voldoen moeiteloos aan deze twee voorwaarden en brengen bovendien sfeer in deze barre bedrijvenwoestijn die, getransformeerd, rond zal bloeien als een roos.
m a a rt 2 0 1 6 foto: luuk kramer amsterdam
het houtblad
27
Al eerder schreven we over dit gebied van ha in ver-
ver. Ruigte en ruimte zijn de kaders, vrijheid en blijheid de
Door de houtbegevelde
band met Patch, de eerste houthoogbouw in Nederland
gevoelens aan deze zonnige kant van het IJ voor ontwer-
buitenruimtes heeft de
(nummer /). Dit vierwoningenproject is er een paar
pers, architecten, pioniers, initiators en andere proactie-
blokken van verwijderd. Buiksloterham, ooit een droog-
velingen die het avontuur huwen.
makerij, wordt in stoptreinvaart omgevormd tot een nieuwe woon- en werkrealiteit, waarbij de bedrijvigheid
Wijken verbazen Aan woningen zal er in met
kleinschaliger is en het karakter innovatiever en creatie-
. stuks geen gebrek zijn. Oude gebouwen worden
Kaswoning de meeste sfeer.
foto: luuk kramer amsterdam
De woningen hebben bevrijdende hoogtes van 3,80 m, welk gevoel
Terraswoning
wordt versterkt door grote vides. Hier de uitzichtwoning met balkons
Kaswoning
Van boven naar beneden plattegronden begane grond, 1ste en 2e verdieping
op de tweede en derde verdieping.
(3e verdieping ontbreekt).
Uitzichthuis
Als bij traditionele bouw is er bij houtskeletbouw geen directe noodzaak alles meteen muurvast in steen te verankeren.
foto + tekening: ana architecten amsterdam
Werkloft
meteen muurvast in steen te verankeren. Houtskeletbouw
bazen. Er wordt gewoond aan en op het water, naast en
is niet echt gecompliceerd.’ Al luistert de detaillering wel
boven het eigen bedrijf, in leefstijlen bij de vleet. Een
nauw. Daarom is intensief gebouwteamd met Jan-Willem
groene promenade langs het IJ en groene parken met ba-
van Engen (Bouwbedrijf van Engen Kockengen) - een
saltblokken als zere havenverwijzingen trekken de natuur
echte houtbouwer -, houtconstructeur Mario van der Lin-
prachtig de wijk in en de wijk krachtig de natuur in. Er is
den (Van der Linden Constructie Advies Vleuten) en Gui-
verbinding met het NDSM-terrein ten westen en Over-
do van Els (HO Installatietechniek Woerden).
hoeks ten oosten en via de Noord-Zuidlijn met de rest van de stad. Ten noorden ligt Waterland gereed voor de week-
Vriendelijk gevelaanzicht Wat meteen opvalt als je
endse vrijetijdsbesteding in eeuwig cultuurlandschap.
in de Bosrankstraat naar de vierverdiepingshoge woningen toeloopt, is het vriendelijk geaccidenteerde gevelaan-
Dubbelkavel ANA architecten en de daarvan afge-
zicht van in- en uitspringende delen, uitgevoerd in gerust-
splitste ontwikkelingsmaatschappij Huiz& (zie kader hier-
stellend blank hout. Het is een volgend bewijs dat je met
onder) kreeg in de Bosrankstraat vier kavels toebedeeld
dit materiaal ontzettend makkelijk in je vormen kunt vari-
om in een rijtjeszelfbouw van achttien woningen vier
eren. De houten kaders van woningen en verdiepingen
houten lofts te realiseren. De percelen waren van twee
zijn gevuld met verdiepingshoog dubbelglas. Aangezien
opdrachtgevers die er allebei een dubbelkavel hadden.
de lofts hier op het zuiden staan, zitten grijze rasterblin-
Het proces verliep razendsnel, omdat de gemeente de ui-
den opzij in de grijze aluminium kozijnen om zonlicht en
terste verstrekkingsdatum van de omgevingsvergunning
zonnewarmte weg te schuiven. Balkons, soms door hun
in april en de oplevering op oktober had ge-
grootte uitdijend tot heuse terrassen, zijn afgezet met
steld. Het ontwerp startte januari en duurde drie we-
grijsstalen spijlwerk. Als geheel levert dit een beeld van
ken. De goedkeuringsprocedure nam acht weken, daarna
opperste ruimtelijkheid en vrijheid op.
is het woonensemble in bouwteam verder uitontwikkeld en in acht maanden geklaard. Trots stond het er in sep-
Bevrijdende hoogtes Het uitzicht van binnen naar
tember , terwijl andere nabuurhuizen nog onaf ston-
buiten behoeft nog wel verbetering: zowel voor als achter
den te wezen, en sommige ook nu nog staan te weifelen.
zijn de bejaarde bedrijfsgebouwen het staande blijven moe. Mogelijk gaat het avant-gardistische Droog Design
Fijnafstemming De geboden haast van schakelen en
de overkant vitaliseren met een aansprekend nieuw of ver-
bouwen gaf de gekozen bouwwijze in: snelle prefab
bouwd pand. Aan deze zuidzijde zitten diepe voortuinen
hout(skelet)bouw. Daardoor hoefde ook de meet niet
als parkeerplaats, aangezien parkeren op straat niet is toe-
hijgend dichtbij te worden gelegd met viermaal standaard,
gestaan. Daarom zijn ook balkons en terrassen, belegd met
maar kon in redelijk tempo een volle ronde worden om-
FSC-bilinga delen op een onderconstructie van FSC-azobé,
boogd naar vier totaal verschillende woningen. Eigenaar-
op de verdiepingen als buitenkamers toegevoegd.
architect Marcel van der Lubbe: ‘Bouwen met hout is heel flexibel. We kozen er welbewust voor. Je kunt in de fijn-
Sculpturale aanblik Ondanks de losse gevelsprongen
afstemming tijdens de bouw nog heel veel veranderen.
zit er toch systeem in de woningen. Ze overspannen m
ARCHITECT ALS PROJECTMANAGER Van de regen in de zegen - de afgelopen crisis leidde er ook toe dat architecten hun beroep gingen herdefiniëren en zich tevens als projectmanager van eigen werk profileerden. Dat geldt eveneens voor ANA architecten. Marcel van der Lubbe: ‘In gingen we samenwerken met eerst ontwikkelaar Hans Blok die een verleden had bij woningcorporaties als Ymere en bij gemeentes, en nu met Evert Jan de Vries.’ In Huiz& worden zo duurzame en energiezuinige woningen in hout gerealiseerd, in bouwteam van architect, constructeur, installateur en aannemer. Kopers hebben invloed op zaken als woningindeling en -grootte. Het eerste project waren twaalf sociale nulenergiehuurwoningen in Den Hoorn op Texel (): uitbreidbaar, aanpasbaar, recyclebaar. ‘Dit soort projecten krijg je niet voor elkaar met een standaardontwikkelaar. Je moet zelf aan het roer staan om tot bijzondere dingen te komen, en om zonder gezeur in hout te bouwen. Ook hou je bezuinigingen in eigen hand, zonder dat ze vanboven worden gedicteerd.’
m a a rt 2 0 1 6
Als bij traditionele bouw is er geen directe noodzaak alles
gebouwen en zelfbouwers zijn van plan de wijken te ver-
29
het houtblad
gereconstrueerd tot appartementen- of bedrijfsverzamel-
foto’s: luuk kramer amsterdam foto + tekening: ana architecten amsterdam
Gezien de gevelsprongen kun je met hout(skelet)bouw ontzettend makkelijk - én vriendelijk - variëren.
Entree van de werkloft. Het werkgebied is hier dubbelhoog
Detail gevel-verdiepingsvloer.
De buitenruimte van de Terraswoning meet liefst 3,5 x 6 m. Ook op de derde verdieping zit nog een balkon.
wonen, met vide, vindt op de tweede verdieping plaats,
welk gevoel wordt versterkt door grote vides. Die beuk-
het slapen, met uitloopbalkon, op de derde. In de Werk-
maat van m overspan je niet in één keer in hsb. Daarom
loft is het arbeidsgebied dubbelhoog. Het dagleven speelt
zijn als hoofdconstructie kolommen en liggers van PEFC-
zich af op de tweede etage, inclusief megaterras, de
gecertificeerd gelamineerd vuren toegepast, die de lofts
nachtrust op de derde. De Kaswoning heeft aan de straat-
een mooie sculpturale aanblik geven. Binnen blijven ze
kant een hoge, kasachtige constructie, intermediair tussen
warmgevend in het zicht. Aan de zijkanten en op , m
binnen en buiten, met een groot terras op eenhoog (keu-
lopen kolommenrijen ( x mm) m de diepte in;
kenafdeling) en twee kleinere balkons op twee en drie
ze zijn geschouderd met liggers van x mm. In de
(wonen en slapen). Door de houtbegevelde buitenruim-
, m-zones bevinden zich de verblijfsruimtes, in de ,
tes heeft deze woning op afstand de meeste sfeer. Ken-
m (die de m vol maakt) de faciliteiten als essenbetrede
merken van het Uitzichthuis zijn de kleine werkruimte
trappen, toiletten en badkamers. De leidingen hiervoor
beneden en de grotere leefvertrekken erboven, waarbij
zitten boven het verlaagde plafond. Het hoogteverschil
de functies zijn omgedraaid: slapen, eten, wonen. Op de
tussen beide zones (, om , m) wordt subtiel gemas-
tweede verdieping zit weer een groot terras, op de derde
keerd door de liggerhoogte ( mm). Uitkragend funge-
een balkon.
ren de draagbalken als onderconstructie van de balkons.
Houten bouwpakket De open gevelbekleding is van Winnende troef Leidend principe bij alle woningen
ruwbezaagd ThermoHout (gemodificeerd vuren van
was de woonfuncties op de verdiepingen te plaatsen.
houdbaarheidsklasse ). Het onbehandelde FSC-gecerti-
‘Door de auto pal voor de deur en een beter uitzicht lag
ficeerde hout, dat tegelijk stoerheid en warmte uitdrukt, is
dat ook voor de hand. Daarbij, de vereiste % voor wer-
in drie afmetingen toegepast: x // mm. Aan de
ken paste natuurlijk beter op de begane grond. Verder
horizontale en verticale oriëntering is de kolom-ligger-
vonden we dat een woning in de stad een of meer goede
structuur van de panden af te lezen. Het is een zoveelste
buitenruimtes moest hebben.’ Doordat de maximaal toe-
voorbeeld van de speelsheid, waarmee deze vier wonin-
gestane bruto vloeroppervlakte een riante m bedroeg
gen in elkaar zijn gezet. ‘Het was één prachtig houten
(netto m ), is de mogelijkheid dankbaar aangegrepen
bouwpakket dat perfect in elkaar paste!’ •
grotere volumes te maken met overmaat in de woningen
hans de groot
en een overvloed aan balkons en terrassen. Ook de duurzaamheid is niet vergeten. Behalve de biobased houttoepassingen zijn te noemen: warmtepomp voor iedere woning, ventilatiesysteem met warmteterugwinning,
CO-VOETAFDRUK
vloerverwarming, pv-panelen en zonnecollector op het
In het project is circa m hout toegepast ( m
dak. Met een epc van < , nadert de energiezuinigheid
vuren, , m bilinga, m azobé, , m essen). Dit
de nul.
betekent een CO-vastlegging van . kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een middenklassen-
Verschillende woningen Flexibiliteit was dus de
auto over . km of het jaarlijkse elektragebruik
winnende troef. En dat blijkt ook uit de vier verschillende
van huishoudens.
woningen. De eerste is de Terraswoning, waarin de
Locatie: Bosrankstraat -, Amsterdam-Buiksloterham Opdrachtgevers: Particulier Gedelegeerd opdrachtgever: Huiz& Amsterdam (huiz-en.nl) Ontwerp: ANA architecten Amsterdam (ana.nl); Marcel van der Lubbe, Jannie Vinke, met Lynn Ewalts, Joeri van Wijk, Christina Partearroyo Aannemer: Bouwbedrijf van Engen Kockengen (bouwbedrijfvanengen.nl) Constructeur: Van der Linden Constructie Advies Vleuten Leverancier gelamineerd vuren: Withagen Houtprodukten Tynaarlo (withagenhoutprodukten.nl) Installaties: HO Installatietechniek Woerden (ho-installatietechniek.nl) Leverancier hsb, ThermoHout Vuren, bilinga, azobé: Stiho Utrecht (stiho. nl) Leverancier trappen: DD Trappen Gorredijk (ddtrappen.nl) Bruto vloeroppervlak: m Bouwperiode: Februari - september Bouwkosten: N.B.
m a a rt 2 0 1 6
woonkeuken aan een enorm terras grenst: , x m! Het
op begane grond en verdiepingen van , en , m,
31
het houtblad
in de breedte en m in de diepte, bij bevrijdende hoogtes
VVNH-nieuws wordt gepubliceerd onder verantwoordelijkheid van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse
het houtblad
32
Houtondernemingen te Almere.
Er loopt een lca-studie naar de milieu-impact
gebreid veldonderzoek van de keten gedaan
bare stalen damwand. Over jaar is dat res-
van damwanden in duurzaam tropisch loof-
om de meest recente praktijkcijfers te kunnen
pectievelijk: , en keer beter.
hout. Deze studie is een initiatief van Konink-
gebruiken. Hieruit bleek ook dat % van de
Eind maart zijn de resultaten van de lca dam-
lijke VVNH en FSC Nederland en wordt me-
houten damwanden worden hergebruikt. Uit-
wanden voor de drie houtsoorten door der-
degefinancierd door de European Sustainable
komst is dat azobé het beste scoort, nagenoeg
den beoordeeld en is het rapport definitief,
Tropical Timber Coalition. Behalve naar hout
gelijk aan okan, op iets ruimere afstand ge-
waarna het voor leden beschikbaar is. Zodra
is een verkennende studie uitgevoerd naar de
volgd door angelim vermelho. Het verschil
dat kan, worden de media uitgebreid geïnfor-
milieu-impact van vergelijkbare kunststof en
tussen de Afrikaanse houtsoorten enerzijds
meerd.
stalen damwanden. Dinsdag februari jl.
en het Zuid-Amerikaanse angelim wordt ver-
werden de voorlopige resultaten opgeleverd.
oorzaakt door de grotere transportafstand.
Milieubelasting Het lca-onderzoek dam-
Damwandprofielen In een verkennende
wanden is uitgevoerd door Ernst & Young
studie zijn met exact dezelfde methodiek ook
Clean Technology met medewerking van
vergelijkbare damwandprofielen in kunststof
VVNH-leden, bos- en zagerijeigenaren in lan-
en staal berekend. Op basis van de voorlopige
den van herkomst en aannemerij in de gww.
cijfers kan worden gesteld dat over een perio-
Allereerst is de milieubelasting bepaald van
de van jaar hout gemiddeld keer beter
de belangrijkste houtsoorten (azobé, okan en
scoort dan damwanden van gerecycled kunst-
angelim vermelho) die worden toegepast in
stof, keer keer beter dan die van ’Virgin’
Damwandconstructie van duurzaam tropisch hout
damwandprofielen. Hiervoor is eerst een uit-
kunststof en keer beter dan een vergelijk-
heeft veruit laagste milieuscore.
foto: wijma kampen
m a a rt 2 0 1 6
V O O R L O P I G E R E S U LTAT E N L C A - S T U D I E DAMWANDEN GUNSTIG VOOR HOUT
HOUTCAFÉ ‘SCOREN MET HOUTPRODUCTEN’ Centrum Hout organiseert op mei
leidt tot een verplicht onderdeel van de
verkennende studies die zijn gedaan om
een Houtcafé over de milieuscores van hout
CE-markering. Het is daarom van belang
houtproducten en concurrerende materialen
en houtproducten. Diverse lca-deskundigen
goede lca-data te hebben voor hout en hout-
te kunnen vergelijken. Zo zijn de milieudata
(o.a. SHR en EY) presenteren de bevindingen
producten.
van houten damwanden naast die van verge-
uit verschillende lca-studies die in opdracht
lijkbare damwandprofielen in (gerecycled)
van VVNH en haar sectiebesturen zijn uitge-
Houtstromen Tijdens dit twaalfde Hout-
kunststof en staal gelegd (zie bericht hierbo-
voerd. Daarnaast is er ook ruime aandacht
café wordt ingegaan op de ’basisprofielen’
ven) en zijn houten kozijnen vergeleken met
voor een aantal studies dat is gedaan in nau-
van de belangrijkste houtstromen uit Azië,
kozijnen van onder andere kunststof.
we samenwerking met NBvT en FSC Neder-
Afrika en Zuid-Amerika, alsook die van
land.
naaldhout. Daarnaast wordt gesproken over
Het Houtcafé opent z’n deuren om . uur
houtproducten, zoals kolommen en liggers in
en duurt tot ca. . uur, waarna kan wor-
Lca Het uitvoeren van levenscyclusanalyses
naaldhout, gelamineerd hout, houtskelet-
den genetwerkt onder het genot van een
(lca’s) van hout(producten) is in meerdere
bouwwanden, trappen en deuren. Ter toe-
hapje en een drankje. Plaats: Kantoor VVNH,
opzichten van belang. De maatschappelijke
lichting wordt behandeld wat de Nationale
Westeinde , BK Almere. Opgeven kan
vraag naar milieuvriendelijke producten
Milieudatabase is, welke invloed deze vanuit
via info@vvnh.nl of -. Voor infor-
neemt toe. Lca-uitkomsten worden in het
het Bouwbesluit zal hebben op toekomstig
matie: Eric de Munck, e.de.munck@cen-
kader van duurzaam inkopen steeds door-
bouwen in Nederland, en op de Environmen-
trum-hout.nl of tel. -. De kosten
slaggevender en Europa is bezig met het
tal Product Declaration (EPD), die van pro-
voor deelname aan het Houtcafé bedragen €
opstellen van eisen rondom de duurzaamheid
ducenten kan worden verlangd. Ten slotte
, - (excl. btw). VVNH neemt de kosten van
van gebouwen dat in de toekomst wellicht
wordt ingegaan op de uitkomsten van enkele
haar leden voor haar rekening. •
1PIJL_
MENSENWERK Skills Dit mooie magazine bevat zeer geregeld reportages en foto’s over de ontwikkelingen in de pagina
35
branche. Daarmee wordt zichtbaar waartoe we als sector in staat zijn en wat voor mooie producten we maken. Technologische ontwikkelingen volgen elkaar in ras tempo op. Steeds minder mensen komen er aan te pas… of is dat een te somber beeld? Is er in de toekomst nog echt behoefte aan die echte vakman of vakvrouw? Hebben we nog goede opleidingen nodig? De vraag stellen is hem wat mij betreft beantwoor-
pagina
37
den. Ja natuurlijk! Ook in de toekomst zullen we vakmensen nodig blijven hebben om uiteindelijk die mooie producten te realiseren. Investeringen in opleidingen en zeker in loopbanen moeten daarom in de top drie van de agenda staan van het overleg tussen werkgevers en werknemers. De samenwerking met het onderwijs moet up-to-date zijn om een goede basis te leggen.
Herstel En is er wel genoeg werk? Gaat de bouw dan eindelijk herstellen en kunnen we bijvoorbeeld meer trappen, kozijnen en deuren gaan leveren? Er zijn tekenen van herstel, vooral in de nieuwbouw. Maar uit de cijfers blijkt niet dat er ook meer werknemers komen. Risico’s worden gemeden. Wel zijn er meer uitzendpagina
38
krachten. Zijn we er zeker van dat ook zij over de gewenste skills en vaardigheden beschikken? Onze gemeenschappelijke uitdaging zal zijn om een ieder die in onze sector werkt, ongeacht wat voor soort arbeidsrelatie het betreft, over de gewenste en vereiste opleiding en vaardigheden te laten beschikken. Een MUST om de toe-
komst van deze mooie sector te garanderen. Gijs Lokhorst, sectorbestuurder CNV Vakmensen
pagina
40
DIT KATERN VERSCHIJNT 4X PER JAAR IN HET HOUTBLAD IN SAMENWERKING MET CNV VAKMENSEN, FNV BOUW EN KONINKLIJKE VVNH
MENSENWERK
NIEUWS FNV BOUW
daar te prikkelen meer bossen duurzaam te
maar telt minder inwoners dan de stad Rotter-
beheren.
dam. Ruim % van het land is bedekt met
Met dat doel is onlangs een handelsmissie
bossen. Daarom is Suriname bij uitstek ge-
naar Zuid-Amerika gereisd. Probos en de
foto: chris pennarts montfoort
schikt om de mogelijkheden voor tropisch bosbeheer te verkennen. Dat gebeurt nu. FSC Nederland meldt dat met steun van het Initiatief Duurzame Handel (IDH) ruim . hectare bos FSC-gecertificeerd is. Europa moet worden gestimuleerd om dit Surinaamse hout te importeren en zo de bosbeheerders
European Timber Trade Federation gingen met zeven Nederlandse houtimporteurs op bezoek bij vier onlangs FSC-gecertificeerde houtproducenten die aan alle eisen voldoen. Drie van de importeurs overwegen inderdaad Surinaams hout te gaan kopen. Mogelijk volgen er meer.
FN V- C A M PAG N E G E LI J K W E R K G E LI J K LOO N Steeds meer mensen werken als zzp’er, uit-
gelijk werk heeft, heeft recht op gelijk loon.
zendkracht of flexkracht. Meestal doen ze dat
De FNV spreekt werkgevers en politiek aan
niet uit vrije wil en vaak voor een veel lager
op hun verantwoordelijkheid. En met succes.
loon dan hun collega’s in vaste dienst die het-
Er is nu de Wet Aanpak Schijnconstructies.
zelfde werk doen, zonder uitzicht op een ech-
Daarmee worden bedrijven aansprakelijk
te baan.
voor de arbeidsvoorwaarden van alle mensen
De FNV vindt dat dat niet kan en voert daar-
die voor het bedrijf werken en ook bij bedrij-
om de campagne ‘Gelijk werk gelijk loon’.
ven die ze inhuren. Ook u kunt in actie ko-
Werkgevers moeten stoppen met het afwen-
men. Stap naar de bestuurder van de FNV of
telen van risico’s op flexwerkers. Iedereen die
naar de eventuele kadergroep in het bedrijf.
JONGEREN ZIJN WELKOM BIJ DE FNV De FNV is er voor werknemers van alle leeftijden en dus ook voor jongeren. De sector FNV Bouw sluit cao’s af voor . werknemers in de hout- en bouwnijverheid, ook voor de houthandel. Meer informatie daarover is te vinden op de website fnvbouw.nl. Je kunt ook de FNV Bouw App downloaden op je smartphone, dan heb je je cao altijd bij de hand. Wist je trouwens dat FNV Bouw dagelijks meer dan vragen van leden beantwoordt over hun contract, loonstrookje, vakantiedagen en nog veel meer? Bij ontslag, faillissement of conflict op je werk, staan bestuurders en juristen van de bond je bij. Je kunt op werkdagen van . tot . uur bellen met de bond op nummer -. Als je lid wordt en je bent jaar of jonger, dan krijg je gratis het jongerenblad Bahm! Verder is er een actief jongerennetwerk, zijn er workshops voor jongeren, gastlessen op scholen en opleidingsinstituten en nog veel meer. •
foto: martin de bouter maarssen
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
34
Suriname is vier keer zo groot als Nederland,
foto: martin de bouter maarssen
m a a rt 2 0 1 6
FSC-HOUT NU OOK UIT SURINAME
MENSENWERK
ARTIKEL FNV BOUW
GEWOON GOED WERK werk. Daar zet FNV Bouw zich in voor in. Zij krijgt graag informatie van u en komt desgewenst op bezoek bij uw bedrijf.
Duurzame inzetbaarheid Nu het economisch beter gaat, komt er weer ruimte voor verbeteringen. Naast loon gaat het daarbij ook om duurzame inzetbaarheid en werk- en inkomenszekerheid met gezonde flexibiliteit. Met vanzelfsprekend aandacht voor de naleving van de afspraken. Het bestuurdersteam Meubel en Hout van de FNV gaat zich dit jaar op die onderwerpen richten. De bond wil zich oriënteren bij een aantal bedrijven in de sector om meer betrokken te zijn bij de praktijk op de werkvloer. Welke knelpunten spelen er voor medewerkers en directie? Hoe denken ze over de oplossingsmogelijkheden? Is het via cao-afspraken te regelen of moet het binnen het bedrijf worden opgelost?
Contactpersonen De bond wil van de leden horen wat er speelt in hun bedrijf en wat zij voor zichzelf en hun collega’s belangrijk vinden. Een goede informatie-
foto: chris pennarts montfoort
voorziening staat of valt met de contactpersonen die de bond in de bedrijven heeft en die soms ook als vraagbaak voor collega’s dienen. De bestuurders van de FNV komen graag langs bij bedrijven in de houtsector. Alleen goed overleg met een breed draagvlak zorgt voor een gezonde sector waarvoor werkgevers en vakbonden samen de verantwoordelijkheid nemen. Schroom niet en neem contact op met de bestuurder Meubel en Hout in uw regio.
De afgelopen jaren is door de crisis het zicht op goed
Het FNV-bestuurdersteam Meubel en Hout bestaat uit:
werk met gezonde arbeidsomstandigheden en een
•
sementen en ontslaggolven maakten het lastig om in
•
bedrijven het gesprek aan te gaan over investeren in
michel.steketee@fnvbouw.nl; •
bij ontslagzaken.
Henk Panhuizen, regio Zuidoost: henk.panhuizen@fnvbouw.nl;
korte termijn richtte. Voor FNV Bouw betekende dat het afsluiten van sociale plannen en ondersteuning bieden
Michel Steketee, regio Zuidwest (ook verantwoordelijk voor de cao Houthandel):
scholing en ontwikkelingen voor de toekomst. De waan van de dag zorgde ervoor dat de blik zich vaak op de
Peter Ansems, regio Noordwest: peter.ansems@fnvbouw.nl;
fatsoenlijke beloning wat vertroebeld geraakt. Faillis-
•
Fedde Boonstra, regio Noordoost: fedde.boonstra@fnvbouw.nl. •
35
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
Nu de economie zich ook in de houtsector langzaam herstelt, is er weer ruimte voor cao-afspraken die passen bij gewoon goed
m a a rt 2 0 1 6
fn v s ta at k l a a r vo o r d e h o u t s ec to r
MENSENWERK NIEUWS
CNV VAKMENSEN
m a a rt 2 0 1 6
O N L I N E CO M M U N I T Y C N V VA K M E N S E N N U L I V E
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
36
Speciaal voor medewerkers in de bouw en
en andere experts van CNV Vakmensen. Ver-
hout heeft CNV Vakmensen een online com-
der vind je hier altijd het laatste nieuws rond-
munity ontwikkeld. Hier kan iedereen die
om jouw werk. Ook zullen bestuurders van
werkt in de bouw terecht met vragen over
het CNV leden en niet-leden via Je Achterban
werk en inkomen. In de community die Je
raadplegen over de inzet tijdens cao-onder-
Achterban heet, kun je online contact leggen
handelingen.
met collega’s uit de bouw én met CNV Vakmensen. Werknemers, zzp’ers en flexwerkers
Kortom, alle relevante informatie op één plek.
kunnen op Je Achterban met elkaar praten
Kijk snel eens op jeachterban.nl/bouw. Overi-
over alles wat te maken heeft met werk en
gens komen er zeer binnenkort ook online
inkomen. Al jouw vragen stel je aan collega’s
community’s voor andere sectoren, zoals
uit het hele land. Of aan bestuurders, juristen
horeca, industrie, of land- en tuinbouw.
L A AT J E S A L A R I S N A R E K E N E N Je loonstrook is misschien niet altijd even duidelijk. Plusjes en minnetjes, bruto en netto. Hoe weet je nu zeker of het allemaal klopt? Daar hebben wij een simpel antwoord op: laat je salaris gewoon eens narekenen door onze specialisten! De looncontrole is een gratis service voor onze leden. Hoe werkt het? Ga naar cnvvakmensen.nl/diensten/looncontrole/narekenen en meld je aan door het formulier in te vullen. Ben je nog geen lid, vink jezelf dan toch aan als lid, zodat je ook gebruik kunt maken van de gratis looncontrole. Wij vragen je dan een aantal documenten in te sturen. Daarna gaat CNV Vakmensen voor je aan de slag. Je krijgt van ons de uitkomst van de looncontrole: groen, oranje of rood. En een eerste advies over mogelijke vervolgstappen. Ben je lid en klopt er iets niet, dan helpen we je uiteraard nog uitgebreider verder.
INDIVIDUELE SCHOLINGSBUDGETTEN BELANGRIJK VOOR CNV In veel hout-cao’s die CNV Vakmensen
vloerenondernemingen de mogelijkheid via
afgelopen jaar afsloot, zijn afspraken ge-
de cao à la carte vrije dagen te verkopen en
maakt over individuele scholingsbudgetten.
daar (vak)opleidingen voor in te kopen.
Ook was duurzame inzetbaarheid een be-
CNV Vakmensen biedt werknemers in deze
langrijk onderwerp. Hoe houd je immers
sector de mogelijkheid via de helpdesk van
een fysiek zwaar beroep op een gezonde
James individuele scholingsbudgetten op te
manier vol als werknemer in een van de
bouwen. Ben je benieuwd of er in jouw cao
houtsectoren? CNV Vakmensen wil dat in-
ook mogelijkheden zijn een persoonlijk
dividuele werknemers ontwikkelbudgetten
opleidingsbudget op te bouwen of dat er
krijgen om hun wend- en weerbaarheid op
mogelijkheden zijn voor loopbaanontwik-
de arbeidsmarkt te vergroten. In diverse
keling? Ga dan voor meer informatie naar
cao’s zijn daarom cafetariamodellen opge-
jamesvandevakbond.nl/caos/hout-en-meu-
nomen. Zo hebben werknemers in parket-
bel of bel -. •
MENSENWERK ARTIKEL
CNV VAKMENSEN
INZETBAAR HOUDEN ker. Wat CNV Vakmensen betreft, houden medewerkers zichzelf zo goed mogelijk inzetbaar. Het CNV kan daarbij helpen.
Inzetbaar houden betekent voor werknemers dat ze ge-
andere loopbaantrajecten. Of bij het opzetten van een
makkelijk in hun oude functie meekunnen of dat ze snel
eigen bedrijf.
in een nieuwe functie kunnen starten. Aan de ene kant ondersteunt het CNV dat door afspraken te maken in
Trappenfabriek Jacob Visser () bijvoorbeeld verloor
cao’s over scholingsbudgetten voor medewerkers. De
zijn baan op de inkoopafdeling van Houtconstructie Ne-
branche ontwikkelt zich razendsnel. Om bij te blijven,
derland. Hij zit al vanaf zijn zeventiende in het hout. Een
moeten medewerkers continu kennis blijven opdoen van
echte houtwurm dus. Via het CNV kon hij een dagje mee-
nieuwe machines en werkwijzen, maar bijvoorbeeld ook
lopen in een trappenfabriek. Daarmee verbreedde hij zijn
van de digitalisering die een steeds grotere rol speelt.
horizon binnen de branche. ‘Als werkzoekende moet je al-
Daarnaast moet je als medewerker oog blijven houden
les in de strijd gooien om weer aan de bak te komen,’ zegt
voor functies buiten je branche. En het liefst nog voordat
Jacob, die in één dag de hele trappenfabriek te zien kreeg.
er iets aan de hand is in je eigen bedrijf. Dat maakt je
Van voorraadbeheer tot de tekenkamer en van de werk-
mobiel op de arbeidsmarkt. CNV Vakmensen pleit in veel
voorbereiding tot de productiehal. ‘Heel boeiend om te
cao’s voor persoonlijke scholingsbudgetten die ook inge-
zien en er zitten best veel functies tussen die mij passen.’
zet kunnen worden voor opleidingen buiten de branche.
Goede stap Hoewel een dagje meelopen natuurlijk Loopbaanbureau Aan de andere kant laat CNV Vak-
geen baangarantie geeft, is het wat Karlien Haak van
mensen werknemers die op wat voor manier dan ook
loopbaanbureau James betreft wel een hele goede stap
zonder werk zijn komen te zitten, ook niet aan hun lot
die Jacob heeft gezet. ‘Het werkt sowieso motiverend
over. Via de eigen loopbaanbureaus Kans en James biedt
voor werkzoekenden om feeling te houden met de
de bond allerlei praktische hulp bij outplacement- en
werkvloer,’ zegt ze. ‘Daarnaast, als je in een aantal bedrijven een kijkje neemt, weet je wat de markt van tegenwoordig te bieden heeft. Je weet welke functies er zijn en welke je eventueel leuk vindt. Dat helpt je in je keuze om een gerichte een cursus of opleiding te doen.’
WW Jacob raakt meteen de andere kant van het verhaal. Mensen in de WW moeten in de meeste gevallen omscholing zelf financieren. Soms kunnen ze daar hun ontslagpremie voor inzetten, maar in het geval van een faillissement bijvoorbeeld is daar helemaal geen sprake van. Daarom vindt CNV Vakmensen het belangrijk dat mensen al met hun loopbaan bezig zijn op het moment dat ze nog werk hebben en er nog niets aan de hand is. ‘Scholingsbudgetten kunnen werknemers daarbij ondersteunen, en daar maken we ons hard voor. Maar medewerkers moeten het wel zelf doen en initiatief Jacob Visser verbreedt zijn horizon door een kijkje te nemen in een trappenfabriek.
nemen,’ aldus loopbaanadviseur Haak. •
37
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
Hoewel de werkgelegenheid in de bouw- en houtsector weer enigszins aantrekt, is de situatie bij een hoop bedrijven nog onze-
m a a rt 2 0 1 6
med e w er k er mo e t k enni s b lij v en o pd o en
foto: martin de bouter maarssen
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
m a a rt 2 0 1 6
MENSENWERK
38
INTERVIEW FNV BOUW
MENSENWERK
INTERVIEW FNV BOUW
TEGEN ONRECHT zijn rechteloos. Kaderlid John Dekker van FNV Bouw ging op missie naar Kuala Lumpur.
Dekker maakte deel uit van een delegatie van de inter-
zegt Dekker. Evergreen exporteert zijn producten ook
nationale bouw- en houtbond BWI, die vorig jaar een
naar Nederland.
reis maakte naar India, Indonesië en Maleisië. De dele-
Tijdens het bezoek aan de fabriek hoort de delegatie het
gatie werd geleid door Ruud Baars, BWI-bestuurslid en
verhaal van een migrant die door een ongeluk met een
oud-algemeen secretaris van FNV Bouw. Dekker was
machine zwaargewond werd aan zijn arm. Hij moest
speciaal aan de groep toegevoegd vanwege zijn kennis
worden geopereerd. ‘In het ziekenhuis bleek dat de man
van en ervaring in de houthandel. Hij werkt als maga-
niet was verzekerd en alle kosten zelf moest dragen. Dat
zijnmedewerker bij houthandel Jongeneel in Utrecht en
gaat natuurlijk niet, zeker niet als je arbeidsongeschikt
is al twaalf jaar kaderlid van de bond.
bent. Als de arm niet goed geneest, ben je bovendien als mens vrijwel afgeschreven.’
Slechte omstandigheden ‘Schokkend,’ zegt hij over de arbeidsomstandigheden waaronder migranten
Eigen bond De BWI-delegatie sprak met vertegen-
uit Nepal en Bangladesh moeten werken in Maleisië.
woordigers van de Maleisische vakbond TEUPM in Kua-
‘Arme arbeiders worden geronseld om te komen werken
la Lumpur. Die heeft een project opgezet om migranten
op de palmolieplantages en in de houtindustrie. Maar als
bij te staan. Het oprichten van een eigen bond voor en
ze eenmaal in Maleisië zijn, wordt hun paspoort afge-
door migranten is al twee keer mislukt omdat de aan-
pakt en moeten ze zes dagen in de week twaalf of der-
vraag die daarvoor moet worden gedaan bij de autoritei-
tien uur per dag werken onder slechte omstandigheden.
ten, wordt afgewezen. Een derde poging loopt en zou
Ze krijgen geen zorg en worden erbarmelijk gehuisvest.
kunnen slagen met hulp van de internationale vakbewe-
Ze kunnen wel minder werken, maar dan krijgen ze
ging. Als dat gebeurt, kan de belangenbehartiging voor
geen warme maaltijd. En lid van een bond mogen ze niet
de buitenlandse werknemers worden verbeterd. Voor-
worden. Als hun contract eindigt, verdwijnen ze vaak in
alsnog heeft TEUPM een vakbondscollega uit Nepal
het illegale circuit en worden ze nog meer uitgebuit.’
over laten komen voor een betere communicatie met de groep met als gevolg dat meer migranten de weg naar
Zwaargewond De BWI-delegatie bezocht de palm-
de bond weten te vinden.
olieplantages van de multinational Evergreen. Dat bedrijf kapt volgens Dekker reguliere bossen en beplant de
Terug in Nederland wordt gepoogd invloed uit te oefe-
vrijgekomen ruimte met palmbomen. Het hout dat door
nen op bedrijven hier die olie of hout afnemen van
het kappen wordt gewonnen, wordt verkocht als hard-
Evergreen. Deze bedrijven zijn gevoelig voor negatieve
hout of als plaatmateriaal (MDF). Daarvoor heeft Ever-
publiciteit en kunnen op hun beurt de Maleisische leve-
green een eigen fabriek dichtbij Kuala Lumpur. ‘Het gaat
ranciers onder druk zetten om de arbeidsomstandig-
om hout dat veel wordt gebruikt in de meubelindustrie,’
heden van de migranten te verbeteren. •
39
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
Arbeiders uit Nepal en Bangladesh, die gaan werken op palmolieplantages en in de houtsector in Maleisië, worden uitgebuit en
m a a rt 2 0 1 6
fn v o p d e b r e s vo o r co lleg a’s in m a lei s ië
MENSENWERK
ARTIKEL VVNH
DESKUNDIGE HULP m a a rt 2 0 1 6
h o u t inf o r m at ielijn b ij v r ag en ov er h o u t
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
40
Deskundigen van Centrum Hout beantwoorden dagelijks vele vragen over hout, houtproducten en toepassingen van werknemers in de houthandel, architecten en andere geïnteresseerden die professioneel hout gebruiken. Hiermee wordt kennis overgedragen en zo het gebruik van dit natuurlijke materiaal gestimuleerd, en worden belemmeringen weggenomen. Per jaar worden ruim duizend vragen over uiteenlopende houtonderwerpen beantwoord.
Hoe zit het met brandeisen en de gevel? De brandweer
altijd per e-mail worden gesteld, desgewenst met be-
eist een brandwerendheid klasse B, kan ik hieraan vol-
stekteksten, detailtekeningen, foto’s enzovoorts.
doen? Wat is de milieubelasting van hout toegepast in kozijnen in vergelijking met alternatieven als kunststof
Website Ook is de nodige informatie te vinden op
of aluminium? Hoe kan ik voor mijn klant snel de afme-
houtinfo.nl, een informatieve website met basisinforma-
ting van zijn vuren dakliggers bepalen? Of vragen over
tie over onder meer duurzaam geproduceerd hout,
ISPM, afwerking van hout of de eigenschappen van een
houteigenschappen en toepassingen. Het rekenhulp-
‘onbekende’ houtsoort? Voor dit soort vragen is de
middel de digitale balkenschuif kunt u hier ook vinden.
Houtinformatielijn de ideale vraagbaak.
Met de balkenschuif kan op eenvoudige manier bijvoorbeeld de hart-op-hartafstand van een balklaag voor een
Parate kennis Via de Houtinformatielijn heeft u toe-
vloer worden bepaald door een balkmaat en een over-
gang tot parate kennis. Vragen als die van een verkoper
spanning in te voeren. Met vragen over houtsoorten uit
binnendienst houthandel: ‘Kan ik in vluchtwegen mer-
duurzaam beheerde bossen en gecertificeerd-houtleve-
bau traptreden toepassen?, of ‘Welk type triplex kan
ranciers kan men ook terecht op houtdatabase.nl. Hier
mijn klant gebruiken voor gebruik in een koelcel’ van
zijn ruim factsheets te vinden rondom duurzaam in-
een vertegenwoordiger buitendienst kunnen dan ook
kopen, bestekken en info over certificeringsinitiatieven.
eenvoudig worden beantwoord. ‘Wat is de afschuif-
Ook zijn er ruim honderd voorbeeldprojecten te zien die
weerstand van hout op staal?’ of ‘Welke houtsoort kan
tonen wat er met duurzaam geproduceerd hout allemaal
ik aanbevelen voor het maken van een werkblad voor
mogelijk is.
een laboratorium?’ Dit soort vragen wordt niet alleen telefonisch gesteld, maar kan buiten openingstijden
Houtvak Kennisoverdracht is belangrijk voor de ontwikkeling en het behoud van het houtvak. Vanuit het Fonds OO&A wordt daarom onder meer de Houtinformatielijn ondersteund. Medewerkers uit de bedrijfstak zijn dan ook van harte uitgenodigd om gebruik te maken van de kennis en kunde van de medewerkers van de Houtinformatielijn. Centrum Hout is onderdeel van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen (VVNH). Houtinformatielijn: tel. - (€ , pm): maandag t/m donderdag van . tot . uur, of houtinformatie@centrum-hout.nl. Meer houtinformatie
Kennisoverdracht is belangrijk voor het behoud van het houtvak.
is te vinden via: houtinfo.nl en houtdatabase.nl. •
MENSENWERK VRAAG AAN
VR AGEN A AN CNV VA K M E N S E N In deze rubriek van CNV Vakmensen leggen leden vragen voor. De onderwerpen variëren van werkomstandigheden tot cao en scholing. Deskundigen geven antwoord.
je werkgever een opleiding volgt en binnen drie jaar vertrekt, is het gebruikelijk dat je een deel van de kosten weer terugbetaalt, als dit schriftelijk is vastgelegd. De werknemer weet dan waar hij aan toe is en de werkgever krijgt een deel van het geïnvesteerde bedrag terug. In het geval van deze werknemer was het vier jaar geleden dat hij de opleiding volgde. Wat de tijdspanne betreft zijn de kosten dus gewoon voor de werkgever. Maar de directeur dacht daar anders over. Hij vond dat de werknemer alsnog moest betalen, omdat hij de opleiding niet helemaal had afgemaakt. Hij verwees daarbij naar een zogenaamd ‘regelingenboek’. Daarin zou zwart-op-wit staan dat de kosten van een niet-afgeronde studie voor de werknemer zelf zijn. Maar uit nadere bestudering van het bewuste boek blijkt dat zo’n specifieke situatie er helemaal niet in staat. Daar komt bij dat ‘Het was mijn laatste werkdag voordat ik aan een
deze werknemer de hele opleiding met goed resultaat
nieuwe baan zou beginnen. De stemming was goed
heeft doorlopen. Alleen het laatste onderdeel, de scrip-
en ik had net een paar dozen gebak gehaald voor
tie, was onder andere vanwege de drukte op het werk
mijn collega’s ter viering van mijn afscheid. Vlak
en de slechte begeleiding van de werkgever niet gelukt.’
voordat we de taart aansneden, belde de directeur of ik nog even op zijn kantoor wilde langskomen. Ik
‘Maar daarmee was de kous natuurlijk nog niet af. CNV
dacht dat hij mij ook nog even persoonlijk de hand
Vakmensen stuurde het bedrijf brieven en aanmaningen.
wilde schudden, maar in plaats daarvan maakte hij
Uiteindelijk werd het een rechtzaak. De werkgever haal-
me duidelijk dat ik nog . euro moest terugbe-
de volledig bakzeil en deze werknemer hoefde niets
Ook een vraag aan
talen. Dat waren de kosten voor een opleiding die ik
terug te betalen. Hij kreeg bovendien alsnog zijn vakan-
CNV Vakmensen? Bel
vier jaar geleden had gevolgd, maar niet had afge-
tiedagen uitbetaald. De rechter zegt hiermee dat ondui-
- (ma-vrij
rond. In het regelingenboek stond, zo zei hij, dat ik
delijkheid in een studiekostenbeding voor rekening van
. tot .), mail
daarom zelf opdraaide voor de kosten. Hij hield als
de werkgever komt. Als je dus via je werk een opleiding
(info@cnvvakmensen.
voorschot alvast . euro aan vakantiedagen in
of cursus volgt, verdiep je dan eerst goed in de voor-
nl) of chat (op cnvvak-
die ik nog te goed had. Dat kan toch niet zomaar?’
waarden. Vaak geldt een terugbetalingsregeling als je
tot .).
een opleiding zelf afbreekt of binnen drie jaar vertrekt.
Matthijs van de Wetering, rechtshulpverlener
Lees daarom goed de studieovereenkomst, voordat je
CNV Vakmensen:
een handtekening zet.’ •
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
41
‘Eerst maar eens de algemene regel: als je op kosten van
mensen.nl, werkdagen
m a a rt 2 0 1 6
CNV VAKMENSEN
hi s to r ie in helder heden
Werveling van gelamineerd lariks. De trapbomen steunen via kinderbalken op stalen kokers.
foto: renĂŠ de wit breda
j a n sk er k h o f comp le x u ni v er s i t ei t u t r ech t
Ooit werden er de kloosterlingen bruut verdreven, nu is het gebouw opnieuw gevuld met leergierige studenten. Het Janskerkhofcomplex in het centrum van Utrecht heeft z’n bestemming hervonden. Een studie- en onderwijscentrum voor Rechtsgeleerdheid, aangepast aan de moderne tijd. Meesterstuk is de wervelende
gelukkig nog redelijk intacte samengestelde balklagen
architecten Annette Marx en Ady Steketee het complex
aanwezig. Hetzelfde gold voor de grenen kapconstructies
aan in . Het was toen in gebruik als rechtenbiblio-
met flierbinten, hanenbalken en dakkapellen. Het waren
theek. Sloop, bouw en herbouw hadden de ooit zo hel-
herinterpretaties van middeleeuwse bouw- stijlen bij een
dere kloosterstructuur vertroebeld. Onze tijd had daar
grootscheepse renovatie in Hollandse stijl (). Na het
nog eens utilitaire zaken overheen gewalst, zoals vlucht-
strippen én de aanbesteding werd een intermezzo inge-
trappen en luchtbehandelingsinstallaties. Er begon een
last om de bouwsporen en monumentale details zo fraai
‘zoek-, vind- en maakproces’ dat bijna tien jaar duurde.
mogelijk in te passen in het ontwerp.
Pilot duurzaamheid Aanleiding voor de transfor-
Twee uitgangspunten ‘Twee uitgangspunten ston-
matie was de verhuizing van de boekencollectie naar de
den voorop,’ aldus Steketee. ‘Het leesbaar maken van de
vernieuwde universiteitsbibliotheek. Ook voor de op-
monumentale waarde en het aanbrengen van een heldere
drachtgever, Vastgoed & Campus van de Universiteit van
structuur.’ Besloten werd het uit zeven delen bestaande
Utrecht (UU), begon daarmee een zoektocht. Wat te
bouwvolume terug te brengen naar de architectonische
doen met dit verouderde rijksmonument? Afstoten of
oorsprong: kloostergangen rondom een kloosterhof. Alle
toch herbestemmen? En hoe ziet een toekomstgerichte
verstoringen, waaronder insteekverdiepingen en noodge-
studeerambiance eruit in de digitale ste eeuw? Mede
bouwen, werden gesloopt. Wat restte was de logistieke
gelet op duurzaamheid. Het was een probleem waarmee
hoofdstructuur waaraan alle onderwijsruimten zijn ge-
de vastgoedtak, met vele oudere panden in eigendom,
koppeld, inclusief de grote collegezaal in de voormalige
sowieso al worstelde. Het project kreeg de status ‘pilot
Statenzaal. Uitzondering is het anatomisch theater dat
duurzaamheid bij herbestemming’, met als programma
midden in de binnentuin staat. Met gevoel voor ironie
van eisen een studie- en onderwijscentrum voor Rechts-
doet deze voormalige snijzaal nu dienst als lunchruimte.
geleerdheid en het Utrecht Law College, op één centrale locatie. Met collegezalen, werkgroepruimtes en individu-
Drie ingrepen Om zo’n . man soepel door het
ele studieplekken voor ruim studenten. Aangevuld
gebouw te loodsen, zijn drie grote ingrepen gedaan: de
met een studie-informatiepunt, ontmoetingscentrum en
spectaculaire glasoverkappingen van twee binnenplaat-
ruimtes voor representatieve taken van de faculteit.
sen en de verticale doorbraak voor een nieuwe gebouwkern met trappenhuis, lift en leidingschacht, het logistieke
Bouwsporen Marx & Steketee Architecten werd uit-
kruispunt in het assenstelsel van routings. Afwijkende
verkoren vanwege de expertise in het herbestemmen van
vloerniveaus zijn daarvoor bouwkundig geëgaliseerd,
historische gebouwencomplexen. Zoals Drift dat zij
soms met mm hellingbanen. De complexe trap doet
eerder voor de UU onder handen had genomen (nomina-
liefst acht niveaus aan, vanaf het facilitaire souterrain tot
tie Daylight Award ) en Het Klooster ZIN in Vught.
in de nok. Strategisch geplaatste binnenramen bieden
Ter voorbereiding doken ze diep in de bouwhis- torie van
zichtlijnen ter oriëntatie. Aangezien het gebouw bepaald
het Janskerkhofcomplex. Gesticht in als Minder-
niet haaks is, zit er een hoekverdraaiing in. Dat resulteert
broe-derklooster, kreeg het in de e eeuw een bestuurs-
in stompe (°) en scherpe hoeken. ‘Een werveling van
bestemming. Van tot bood het onderdak aan het
lariks,’ wijst Steketee.
Instituut voor Zoölogie en Anatomie. Bouwsporen van al deze gebruikers kwamen aan het licht bij het strippen van
Gelamineerd lariks Contrasterend met de historische
de binnenzijde. Restanten van de afgebroken Minder-
houtconstructies met deuvels, bestaan de nieuwe con-
broederskerk, prachtige eiken vitrinekasten en zelfs graf-
structies uit gelamineerd inlands spintarm lariks van Hol-
kelders. Boven de verlaagde (systeem)plafonds bleken
lands Hout (Staatsbosbeheer). De Groot Vroomshoop
43
het houtblad
‘Een doolhof; een labyrintische zoekmachine.’ Zo troffen
m a a rt 2 0 1 6
trap van gelamineerd lariks.
tekening: de groot vroomshoop
Het project kreeg de status â&#x20AC;&#x2DC;pilot duurzaamheid bij herbestemmingâ&#x20AC;&#x2122;.
Kloostergang met samengesteld balkenplafond. De sleutelstukken zijn niet teruggerestaureerd.
De renovatie was een uitermate ingewikkelde klus.
tekening: marx & steketee eindhoven
Impressie trappenhuis.
lijmklemmetje, om dak en gevels bij elkaar te houden.’
Zeven trappenhuizen Er is aangestuurd op het herstel van de moer- en kinderbintenplafonds. Na stofstralen met olivijnpoeder werden de zichtbare moerbalken, waar nodig, aan de bovenzijde versterkt met epoxy en glasvezeldeuvels. Niet-zichtbare balken zijn versterkt met UNP-staalprofielen. Ook het gebint werd gestraald, en
m a a rt 2 0 1 6
verder onbehandeld gelaten. Enkele ingerotte blokkeels (horizontaal uit de muur stekende balken) zijn vervangen. De inventarisatie leverde trappen/trapjes en verschillende kozijnen op. Zeven trappenhuizen, waaronder een gietijzeren wenteltrap, werden in oude luister her-
45
steld. Vensters, ontdaan van raamhout en middenstijlen,
het houtblad
foto’s: rené de wit breda
kregen hun oorspronkelijke - en -deling weer terug.
DuMo-profiel Qua duurzaamheidsambitie is een integraal engineeringsproces ingezet tussen architect, installatieadviseurs, bouwfysici en duurzaamheidsadviseur BenR. Het DuMo-profiel (Duurzame Monumenten), zijnde de milieuwinst bij renovatie van monumenten, was gesteld op ≥ . Dit betekende een verdubbeling van de oude situatie. Het werd bereikt met lagetemperatuurverwarming, energiezuinige verlichting met daglichtschakeling en aanwezigheidsdetectie, CO-gestuurde verdrin-
leverde voor de trap acht trapbomen met vingerlassen
gingsventilatie en automatische buitenscreens. Ook de
( x . mm), incl. voorgemonteerde keepbomen,
materialen en water- en rioleringssystemen passen in het
zeven balustrades en acht gelamineerde liggers ( x
thema duurzaamheid. Om de balkenplafonds te sparen,
mm) voor de bordessen. Zaagkanten hebben een vel-
zijn alle installaties nauwkeurig ingeweven in de bouw-
ling tegen versplintering. De beloopbare atriumkappen
kundige realiteit, zoals boven verlaagde plafonds, door
worden gedragen door mm dikke, gevorkte spantstellen met tapse kolommen en dakliggers; het geheel gelijkt op een parasol. Het grootste atrium is , m hoog bij een overspanning van m. Alle FSC-gecertificeerde construc-
h e t m o n u m e n ta l e e r f g o e d i s o p alle fronten gekoesterd
ties heeft De Groot Vroomshoop in D uitgewerkt.
Hijsplan en lijmklem Waar de atriumspanten gewoon
vast meubilair en montage boven akoestische plafond-
over het gebouw zijn gehesen, was het monteren van de
eilanden die het zicht op sleutelstukken vrijlaten.
trapconstructie een behoorlijke uitdaging. De trapbomen steunen via gelamineerde liggers op stalen kokerbalken.
Isolatie Cruciaal voor een hoge score is de thermische
De akoestische beplating op de traponderzijde valt daar-
isolatie van de schil. Voor bestaande houten kappen is
binnen. ‘Zo maak je de klassieke, gestapelde opbouw
aangehouden Rc = , mK/W, waarbij de dampremmen-
weer zichtbaar.’ Om de onderdelen op de juiste positie te
de folie nauwkeurig is afgeplakt, gelet op mogelijke con-
manoeuvreren, werd een gedetailleerd montageplan op-
densatie op het dakbeschot. Raamsponningen bleken
gesteld. Diverse wanden zijn pas later aangebracht om de
merendeels geschikt voor of mm dik renovatieglas
trapbomen van x , m door het gebouw te kunnen
met kryptonvulling: U = of , = W/mK (HR of HR+).
transporteren. De montage is uitgevoerd door een gespe-
De beglazing is gezet met stopverfachtige kit. Als alterna-
cialiseerd Duits team dat met een maquette : het hijs-
tief, denk aan glas in lood, zijn (brandwerende) achterzet-
plan uitpuzzelde. ‘Een fantastisch gezicht,’ herinnert
ramen toegepast (HR++). Op de glasdaken van de atria ligt
Steketee zich. ‘Stoere mannen op beschermende sokken
innovatieve drievoudige beglazing. Qua geluidscomfort
die voor een poppenhuisje in de weer waren met touw-
gold een nagalmtijd < , sec. Dat is grotendeels behaald
tjes.’ Kort daarvoor was boven het nieuwe trapgat al een
met akoestische gipsplaat voorzetwanden (Gyproc Ri-
gigantisch stalen spant met trekstang aangebracht. ‘Ons
gitone) en geperforeerde meubelplaatbetimmeringen
■ ■ ■
Kiosk in het voormalig anatomisch theater; aftimmering deels met akoestische eikengefineerde meubelplaat.
fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: renĂŠ de wit breda
Drie driehoeken: een
Trapdoorbraak met stalen renovatiespant in het oude gebint.
gevorkt lariks spantstel met kokerprofielen draagt het beloopbare drievoudige glas.
schuurd hardsteen en eiken) voeren de boventoon. In totaal is . m parket gelegd op verdiepingsvloeren en traptreden, in de sortering Eiken prime (multiplank / mm eiken/berken, cm breed zonder vellingkant). Het bouwteam heeft het monumentale erfgoed op alle fronten gekoesterd. Zo werkten de vloerenleggers op de zolderingen keurig om de kapvoeten heen. Ook de vensterbanken,
gecertificeerd eiken. Alles is gegreywasht met Royal Kolie van Ursa Paint in de kleur Foggy mountain. Vanwege brandwerendheidseisen is er m isolerende stalen binnenpuien geplaatst. Deuren, ramen en compartimenteringen zijn uitgevoerd in stalen, deels getoogde Jansenprofielen. Belangrijke bouwsporen kregen een plaatsje in muurvitrines, zoals de riddergraven onder de hoofdtrap.
Gulden Feniks Voor Marx & Steketee was het een droomproject. ‘Hout is een prachtig materiaal. Sfeervol en praktisch.’ Ze wonnen de derde prijs bij de Houtarchitectuurprijs met hun modernistische kapconstructie voor de Elleboogkerk in Amersfoort. Nu werken ze aan een dachawoning in biobased massiefhoutbouw (passiefhuis) in Almere-Poort. Het Janskerkhofcomplex is ingediend voor de NRP Gulden Feniks , dé prijs voor hergebruik van de bestaande gebouwde omgeving. •
cécile dornseiffen (Steward Acoustics, type Perfo). Tussenvloeren met Fermacell dempen de contactgeluiden. De grote collegezaal is akoestisch ontkoppeld door een doos-in-doosconstruc-
CO-VOETAFDRUK
tie. Met al deze maatregelen kwam de DuMo- score op
In dit renovatieproject is circa m nieuw hout toege-
. Dat niet is gehaald, ligt vooral aan de isolatie-
past ( m inlands lariks, m eiken parket, m ber-
pakketten in de kappen. Een verdere opdikking zou het
kentriplex). Dit betekent een CO-vastlegging van
lijnenspel van de gordingen onacceptabel aantasten.
. kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een middenklassenauto over . km of het jaarlijkse
Robuust interieur Alles ademt een serene klooster-
elektragebruik van huishoudens.
sfeer. Witte wanden en natuurlijke materialen (licht ge-
Locatie: Janskerkhof -a, Utrecht Opdrachtgever: Universiteit Utrecht, Vastgoed & Campus Gebruiker: Faculteit REBO (Recht, Economie, Bestuur en Organisatie) Ontwerp: Marx & Steketee Architecten Eindhoven (mrxnstkt.nl) Constructeur: Pieters Bouwtechniek Utrecht (pietersbouwtechniek.nl) Houtconstructeurs: Pieters Bouwtechniek, De Groot Vroomshoop (degrootvroomshoop.nl) Aannemer: Wijnen Bouw Someren (wijnenbouw.com) Adviseur restauratie: Verlaan & Bouwstra Architecten Vianen (verlaanenbouwstra.nl) Adviseur duurzaamheid: BenR/Adviseurs voor duurzaamheid Amersfoort (benr-adviseurs.nl) Leverancier gelamineerd lariks: De Groot Vroomhoop Afbouwer plafond- en wandsystemen: Trajectum Afbouw Utrecht (trajectumafbouw.com) Leverancier akoestische meubelplaat: Steward Design Panels Asperen (designpanels.com) Parketteur: Willemen Parket Velddriel (willemenparket.nl) Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: Oktober - november (Ingebruikname: januari ) Bouwkosten: € , miljoen (incl. installaties, excl. btw)
47
het houtblad
banken, studienisjes, balies, kiosk) zijn gemaakt van FSC-
m a a rt 2 0 1 6
wandbetimmeringen en het vaste maatmeubilair (klooster-
ONDER ARCHITECTUUR D R I J V E N D PAV I L J O E N V O O R M A N I F E S TA Architectuurstudenten van de ETH in Zürich ontwierpen een Pavillon of Reflections in hout. Dit drijvend eiland wordt het centrale punt van Marendering: studio emerson zürich
bioscoop en een zwembad met bar, zonnedek en tribunes. Het moet ruimte bieden voor dialoog en reflectie op de kunstwerken. In de bioscoop worden ‘s avonds films vertoond, die het ontstaansproces van de kunstwerken belichten. Dertig ETH-studenten bedachten het paviljoen onder leiding van Studio Tom Emerson.
Promenade De constructie wordt geheel uit hout opgetrokken, meldt de Tages Anzeiger. Het paviljoen zal via een promenade bereikbaar zijn, die eveneens van hout wordt. De studenten zijn met de voor-
HOC-LADDER
bereidingen bezig. Dit voorjaar start de bouw op het Meer van Zürich, waarin het paviljoen komt te liggen.
CTH Plaatmateriaal: maart, april, derde studiedag week
HOUTEN DAKCONSTRUC TIE VOOR NIEUWE ENTREE KEUKENHOF
; examen mei . CTH Bouwen met Hout: mei, juni; examen juni . CTH Basiskennis: april, , mei, juni; examen juni. CTH Commercie: , september, oktober; examen oktober. Praktijkopleider: , mei, , juni . Basiscursus Hout en Plaatmateriaal: is een schriftelijke cursus en kan op elk moment worden gestart. Wilt u een cursus toegespitst op uw bedrijf? Dat kan! Alle cursussen kunnen als maatwerk worden gegeven. Voor informatie/aanmel-
De Keukenhof in Lisse krijgt een nieuwe entree met een imposante dak-
ding info@houtopleidingscentrum.nl, houtopleidingscentrum.nl. •
constructie van hout. Het hoogste punt is inmiddels bereikt. De nieuwe entree is een ontwerp van Mecanoo architecten. Het Delftse architectenbureau ontwierp onder meer juttersmuseum Kaap Skil op Texel, beschreven in Het Houtblad /. Het transparante entreegebouw functioneert als toegangspoort.
Dakconstructie blikvanger Het gebouw bevat twee lagen en is bij meter. Het wordt eind juni opgeleverd. Er komen een informatiebalie, kassa, restaurant, souvenir- shop en toiletten. De dakconstructie is de blikvanger. Het markant opengewerkte dak is een diagonale constructie met brede overspanning tot m. De constructie bestaat uit gelamineerd vuren naar ontwerp van IMd Raadgevende Ingenieurs uit Rotterdam. IBT Veenendaal verzorgde het detailrekenwerk van de gelamineerde houtconstructie in opdracht van Heko Spanten. Na de zomer publiceert Het Houtblad over dit project.
WWW.HOUTEX.NL
het houtblad
48
a.s.; manifesta.org). In het paviljoen ( x m) komen een openlucht-
foto: keukenhof images/laurens lindhout
m a a rt 2 0 1 6
nifesta , biënnale voor hedendaagse kunst ( t/m september
SC H AV E RIJ | DROG E RIJ | TR A N SPORT VELE MOGELIJKHEDEN IN TUINHOUT VOOR DE AANLEG VAN BRUGGEN, VLONDERS, BANKEN, DAMWANDEN E.D.: • • • •
AZOBÉ BANGKIRAI BILINGA CUMARU
• • • •
KAPUR LOURO GAMELA MASSARANDUBA NIOVÉ
WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 | WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | E INFO@HOUTEX.NL
CA. 75 HOUTSOORTEN RUIM OP VOORRAAD!
Boogaerdt Hout
adviesbureau
bruggen
Voor adviezen die écht hout snijden!
Haasnoot Bruggen BV Postbus 3025, 2220 CA Katwijk (ZH) T 071 - 402 17 44 F 071 - 403 05 91 E info@haasnootbruggen.nl I www.haasnootbruggen.nl Overbruggen in hout, staal en composiet.
Woodteq Houtconstructies
Jutestraat 22, 7461 TR Rijssen Postbus 43, 7460 AA Rijssen T 0548 - 70 13 61 F 0548 - 70 13 41 I www.woodteq.nl E info@woodteq.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies liggers, kolommen, Multiplan dakplaten en Profidecke vloerelementen.
coatings www.houtbedrijvendokter.nl +31 (0)6 54 31 41 21 info@houtbedrijvendokter.nl
Ingenieursbureau Evan Buytendijk BV Regentesselaan 7, 7316 AA Apeldoorn I www.evanbuytendijk.nl E info@evanbuytendijk.nl Advies, begeleiding, (groeps)certificering FSC/PEFC, PEFC boscertificering, CE markering, EUTR/FLEGT, opleidingen & trainingen
afzuiginstallaties
C-Techniek B.V. Chemieweg 71, 1422 DX Uithoorn T +31-2977-52785 I www.c-techniek.com E info@c-techniek.com Filter en afzuiginstallatie voor de industrie.
Meerdink Bruggen Parallelweg 2, 7102 DE Winterwijk T 0543 – 51 35 41 F 0543 – 520935 E bruggen@meerdink.nl I www.meerdinkbruggen.nl Ontwerp, prefabricage en plaatsing in het werk van bruggen in hout, staal en composiet
gecertificeerd hout
Postbus 1380, 1300 BJ Almere T 036 - 5494068 F 036 - 5321029 E info@keurhout.nl I www.keurhout.nl Handelsketen voor legaliteit en duurzaamheid.
gelamineerde houtconstructies
Carpentier Hardwood Solutions Abeeldreef 15 8760 Meulebeke T +32 51 488961 contact plate 18/1/11 I Dutch www.carpentier.be Specialiteit : Europees hardhout vnl eiken , themisch essen en thermisch naaldhout (thermowood)
Norway Coatings B.V. Postbus 43079 3540 AB UTRECHT T +31 (0)88 450 5400 I www.norwaycoatings.nl E info@norwaycoatings.nl
houtconstructies
Keurhout
Dorpsstraat 88, 2931 AG Krimpen aan de Lek T 0180 - 551552 F 0180 - 510776 E info@boogaerdt.nl I www.boogaerdthout.nl
Withagen Houtprodukten BV
Exportweg 1, 9482 WP Tynaarlo T 0592 - 274280 F 0592 - 273524 E info@withagenhoutprodukten.nl I www.withagenhoutprodukten.nl Lijmhout op hoog niveau! Specialist in gelamineerd hout voor constructies en kozijnen. Vilam® Lariks en vuren voor kozijnen met KOMO en PEFC certificaat. Bouwteam projecten; ontwerp, levering en montage van constructies.
Coillte Panel Products Coillte Panel Products Louis Eijssenweg 3A8 Louis Eijssenweg 3A8 6049 CD Herten 6049 CD Herten The Netherlands T +31 (0) 475 399740 The Netherlands F +31 (0) 475 310271 T +31 (0) 475 399740 E info@coillte.com +31 (0) 475 310271 IF www.coillte.com
E info@coillte.com I www.coillte.com
DLH Nederland B.V.
C/O Noorderlaan 125 2030 Antwerpen T +32 3 542 63 70 F +32 3 542 18 94 E info.nederland@dlh-group.com I www.dlh-nederland.com Specialist in gecertificeerd hout uit duurzaam beheerde bossen (o.a. CIB).
houtexpeditie ARCOS houtconstructies
Holtrop & Jansma B.V. Rondweg 43, 9101 BE Dokkum Postbus 56, 9100 AB Dokkum The Netherlands T +31 (0)519 32 91 00 F +31 (0)519 32 91 10 I www.holtrop-jansma.com E info@holtrop-jansma.com
Postbus 83, 5490 AB Sint-Oedenrode T 0413 - 767 200 F 0413 - 767 201 E info@arcoshoutconstructies.nl I www.arcoshoutconstructies.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies, Profidecke , Multiplan en Multibox dakpanelen
Wood Products Logistics BV
Strevelsweg 700 sub 113 3083 AS Rotterdam T 010 4104670 F 010 4104680 E info@wpl.nu I www.wpl.nu No. 1 in houtexpeditie WPL - de logistieke dienstverlener
Wijma Kampen B.V.
Derix
Noorderpad 24, 1674 NS Opperdoes T 0227-822425 E jenj@tip.nl I www.jenjpersoneelsmanagement.nl Bemiddelaar tussen kandidaat en opdrachtgever
Postbus 52, 1930 AB Egmond aan Zee T 072 5069540 F 072 5069541 E info@greenwoodtimber.nl I http://www.greenwoodtimber.nl Kwaliteit schept duidelijkheid
houthandel
algemeen
J en J Personeelsmanagement b.v.
Greenwood International BV
Herenbrinksweg 3b 8144 RC Lierderholthuis T 0572-366280 M 06-57930394 E j.borreman@derix.nl I www.derix.nl Producent van gelamineerdhoutconstructies; zie www.derix.nl Engineering, productie, levering en montage van gelamineerde houtconstructies, liggers, kolommen en kruislaag houten onderdelen (CLT / X-lam)
Van den Berg Hardhout BV
2e Industrieweg 19 3411 ME in Lopik T +31 (0)348 820000 F +31 (0)348 820008 E info@vandenberghardhout.nl I www.vandenberghardhout.nl Importeur en groothandel van FSC® gecertificeerd tropisch hardhout. Ruw en geschaafd, uit voorraad en op aanvoer! Hout en vertrouwd!
Haatlandhaven 3, 8263 AS Kampen T 038 - 3316444 F 038 - 3322040 E wijma@wijma.com I www.wijma.com “Betrouwbaarhout” voor GWW als damwanden, gordingen, palen of fenderhout of complete houconstructies zoals: sluisdeuren, bruggen, geluidswanden, geleiderail of galerijen voor de bouw.
LTL Woodproducts
vloeren/dekken
LTL Woodproducts B.V.
GWW Houtimport
Bezoekadres: Bedrijfsweg 11, 3411 NV Lopik T (0348) 55 00 09 F (0348) 55 33 38 E verkoop@gwwhoutimport.nl I www.gwwhoutimport.nl Duurzaam geproduceerd hout voor de weg- en waterbouw uit voorraad leverbaar!
“Wij zijn een landelijk opererende houthandel en kenmerken ons door onze grote voorraad, brede assortiment, eigen zagerij/schaverij, droogkamers en transport. Wij helpen u dan ook graag bij de levering van het juiste hout!” WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | INFO@HOUTEX.NL
WWW.HOUTEX.NL
Houtgroep van Drimmelen B.V. Postbus 39, 3330 AA Zwijndrecht T 078 - 6107207 F 078 - 6101151 E info@drim.nl I www.vandrimmelen.nl Leverancier voor de bouw, handel en industrie van vurenhout, plaatmateriaal, prefab timmerwerk en alle mogelijke bewerkingen.
Postbus 3007, 2935 ZG Ouderkerk a/d IJssel T +31 (0)180 - 688688 F +31 (0)180 - 681463 I www.heuvelman-hout.nl Geregistreerd bij de Kamer van Koophandel voor Rotterdam onder nr. 29020842
Postbus 1025, 2302 BA Leiden T 071 - 5316431 E info@noordmanhout.nl I www.noordmanhout.nl Breed in Hout en Plaat Houtbewerking en Logistiek
Postbus 191, 4130 ED Vianen T 0347 - 374844 F 0347 - 377908 E verkoop@ltl.nl I www.ltl.nl Of het nu om Tropisch, Europees of Noord-Amerkaans hardhout gaat, wij verzekeren u continuïteit en kwalteit door een klantgerichte benadering.
Foreco Dalfsen B.V.
Postbus 73, 7720 AB Dalfsen Dalmsholterweg 5, 7722 KJ Dalfsen T 0529-431548 F 0529-432198 E info@foreco.nl I www.foreco.nl Compleet assortiment hout voor GWW en B+U.
Hout en Plaat Groningen BV Postbus 9128, 9703 LC Groningen T 050 - 3116674 F 050 - 3113111 E info@hpgroningen.nl I www.hpgroningen.nl Specialist in Naaldhout, Loofhout & Plaatmateriaal. Wij beschikken over uitgebreide houtbewerkingsfaciliteiten. FSC : SKH-COC-000033 PEFC : SKH-PEFC-COC-5018
Foreco Houtconstructies
Postbus 472, 4200 AL Gorinchem De Vort 1, 4225 SH Noordeloos T 0183-582556 F 0183-581077 E info@forecohoutconstructies.nl I www.forecohoutconstructies.nl Specialist in geveltimmerwerk en lichte prefab houtconstructies.
houtinformatie www.houtinfo.nl Koninklijke Jongeneel B.V. Postbus 49, 3500 AA Utrecht T 030 - 2346347 F 030 - 2318817 E info@jongeneel.nl I www.jongeneel.nl Uw partner in de bouw, overal in Nederland
Houtinformatielijn T 0900 - 5329946 (15 cpm) I www.houtinfo.nl 24 uur per dag, 7 dagen per week.
internet
Nonhebel
Nobelstraat 24, 5051 DV Goirle T 013 - 5301924 F 013 – 5301925 E contact@nonhebel.nl I www.nonhebel.nl Dé antislip specialist voor houten ondergronden. Leverancier van DuraGrip antislip coating.
vacuümpompen
Becker Druk- en vacuümpompen B.V.
Postbus 573, 8440 AN Heerenveen Eurolaan 11, 8466 SM Nijehaske. T 0513 - 651800 F 0513 - 651855 E info@beckerdvp.nl I www.beckerdvp.nl Topleverancier van vacuümpompen.
vlamvertragers voor hout
Fire-resistant BV
Postbus 4377, 3006 AJ ROTTERDAM T 010 –4137661 F 010 –4363757 E info@fire-resistant.nl I www. Fire-resistant.nl Specialist in het vlamvertragend behandelen van alle houtsoorten, parket en plaatmateriaal.
www.houtblad.nl Digitaal archief en foto’s bestellen.
SNELZOEKERS Voor slechts € 425,- per gekozen rubriek worden uw bedrijfsgegevens (inclusief kleurenlogo en informatieregel) voor de periode van 1 jaargang opgenomen.
Ja, ik reserveer een rubrieksvermelding in SNELZOEKERS Rubriek: ...................................................................................................................................................................................... Bedrijfsnaam: .............................................................................................................................................................................. Adres: .......................................................................... PC + Woonplaats: .............................................................................. Tel./Fax: ..................................................................................................................................................................................... E-mail: ............................................................................... Internetadres: .............................................................................. Informatieregel: .......................................................................................................................................................................... U kunt dit formulier faxen naar MYbusinessmedia, 010 - 289 40 61. Of opsturen (zonder postzegel) naar Antwoordnummer 90543, 3009 VB Rotterdam. Eerst meer informatie? Bel met MYbusinessmedia, 06-83 17 08 18 (Wilco Stemerdink).
GEMODIFICEERD LOOFHOUT
• Stijlvol • Notenhoutachtige uitstraling • Vormstabiel • Stootvast • Uit duurzaam beheerde bossen • Duurzaamheidsklasse II
FRAKÉ NOIR is een product van Houthandel van Dam.
DOOR EN DOOR...
...STIJL VOL ? k ut oo o h n le taa s! l vo s o’ ijl aar fot t s it te, d ngs d i i er bs ass v e p o n e w toe e et d e w op tig r s h ee n c M ee pra jk ki
I
O
A R F
N E K
L
N R.
Flame Delay FX Pro ®
Brandvertragend behandelde Houtproducten • niet hygroscopisch • volledig fixerend • niet uitloogbaar • kleurloos • geschikt voor onbehandelde toepassing in weer en wind • gebaseerd op Polymeer technologie
www.leegwater.nl/brandvertraging