Het Houtblad 5 2016 by Het Houtblad

augustus  • jaargang  • nummer 

www.houtblad.nl

NOBELWOOD® Innovatief van Foreco, met

Een geniaal alternatief voor tropisch hardhout

Grondstof naaldhout

• Hernieuwbare grondstof • Snelgroeiend dennenhout • Uit duurzaam beheerd bos

Eco friendly

• 100% organisch • Toepasbaar zonder coating • Gelijkmatige vergrijzing en onderhoudsvrij

Bio modificatie

• Tot in de kern gemodificeerd • Op basis van biopolymeren • Versterkt door cross-linking

Bio based

• Biopolymeren uit rietsuikerstengels • Volledig recyclebaar • 100% hernieuwbaar

Lange levensduur

• Getest op duurzaamheidsklasse I • Minder scheurvorming • Toepasbaar in damp-open constructies

info@foreco.nl

www.foreco.nl

technologie

Waar topsprekers hun geschiedenis met hout vertellen. Met twee interactieve rondetafelsessies en met een interessante informatiemarkt waar mensen uit de branche elkaar ontmoeten en kunnen netwerken.

2016

Beeld: © Création Holz Herisau

HOUTDAG 2016 hét event voor de houtbranche

DAG

THEMA: HOUT DUBBELPLUS INSPIREREN • INFORMEREN • IMPLEMENTEREN Voor wie? Architecten Constructeurs Adviseurs Beleidsmakers Overheden Docenten/studenten Houthandelaren Aannemers

Dagvoorzitter: Atto Harsta Oliver Sterl* architect HoHo Wien (84 m hoog, 24 verdiepingen!) Hermann Blumer superhoutconstructeur (bekend van o.a. Shigeru Ban). Tevens masterclass! Edwin Smit architect Jardin d’Hiverre en Q-woningconcept Mieke Oostra lector Innovatieve technologie bouw Saxion Enschede Matthijs Zeelenberg architect én projectontwikkelaar * Gesponsord door Koninklijke Jongeneel

Profileren? Wilt u uw bedrijf profileren tijdens de Houtdag 2016? Neem dan contact op met onze media-adviseur: Wilco Stemerdink T. 06 83 170 818 E. w.stemerdink@mybusinessmedia.nl

Waar & wanneer: Donderdag 24 november 2016 12.30 - 18.30 uur Jardin d’Hiverre Baarn Prijzen: Houtblad-abonnee Niet-abonnee Student

€ 95,€ 195,€ 50,-

€ 20,vroegboekkorting tot 16 september + 1ste keus ronde tafel!

Kijk voor het volledige programma en inschrijven op: www.houtdag.nl

foto: institute for computational design (icd) stuttgart

h o h o? h a h a! Trots zij gemeld dat we voor Houtdag  (www.houtdag.nl) een van de twee hoofdarchitecten van het hoogste houten gebouw ter wereld hebben gecontracteerd. Oliver Sterl geeft acte de présentation over HoHo Wien dat als een  m hoge vuurtoren zal houtstralen over de nieuwbouwwijk Seestadt Aspern. Zie het openingsartikel over deze hemelbestorming. Hoe langer hoe meer merk je dat bouwpartijen genezen van houthoogtevrees. Hoegenaamd is houtbouw een groen uitroepteken geworden. Vanzelf geven de wielen van duurzaamheid daar de vaart aan. In Wenen tonen de initiatiefnemers een grote houtmoedigheid, al wordt in verstandige bedaardheid de nodige laveerkracht aangewend, tussen de rotsen der problemen door. Ondertussen fulmineert de National Ready Mixed Concrete Association (NRMCA) in Amerika tegen kruislaaghout, hét materiaal voor hoogbouw. Niet alleen heeft zij met succes een belastingvoordeel voor dit beloftemateriaal bij de rechter aangevochten, maar ook vlijmt zij dode punten van kritiek aan: hout rot, schimmelt en brandt. Doel is het eigen beton de borst te kloppen, terwijl dit qua beschikbaarheid toch wegzappende is. De toekomst van hout gloort kleur: kom Oliver Sterl beluisteren!

hans de groot, hoofdredacteur

co l o f o n Het Houtblad is een vaktijdschrift over hout en houtproducten in architectuur en bouwen. Het is een uitgave van MYbusinessmedia te Deventer in opdracht van de Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen en Centrum Hout te Almere. Het blad verschijnt x per kalenderjaar en wordt in een oplage van ca. . exemplaren gericht verspreid onder personen, bedrijven en instellingen die professioneel te maken hebben met hout.

uitgave MYbusinessmedia Postbus   AB Deventer Tel. - www.mybusinessmedia.nl

Uitgever: Marjan Leenders

redactie Het Houtblad Postbus   AB Deventer Tel. - Internet: www.houtblad.nl E-mail: redactie.houtblad@ mybusinessmedia.nl

Margo Verbiest (webredacteur) Tel. - E-mail: m.verbiest@mybusinessmedia.nl

Hans de Groot (hoofdredacteur) Tel. -; - E-mail: h.groot@mybusinessmedia.nl

marketing Stella de Jong Tel. - E-mail: s.jong@mybusinessmedia.nl

Kasper Weigand (eindredacteur) Tel. - E-mail: k.weigand@mybusinessmedia.nl

ont werp BladVorm Leiden

opma ak Colorscan bv, www.colorscan.nl advertenties Wilco Stemerdink druk Tel. -    E-mail: w.stemerdink@mybusinessmedia.nl Drukkerij Roelofs Enschede

medewerkers John Ekkelboom, Hilde de Haan, John Lewis Marshall (fotografie)

h o u t h e m e lwa a r t s

g e v e l o p va n g

Deze herfst start de bouw van het hoogste

De Regionale Ambulance Voorziening Utrecht

houten gebouw ter wereld: HoHo Wien ( m,

(RAVU) beschikt sinds kort over een opvallend

 verdiepingen). Het zorgvuldig voorbereide

maar simpel gebouw. Dankzij de gevels van

drietorengebouw bestaat voor % uit hout.

ThermoHout Fraké vormt het een mooi geheel

Deel  in de serie over houthoogbouw. ___



met het aanpalende bos. _______________ 

a m b a c h t e l i j k va k m a n s c h a p

zwiepende overgang

LEVS architecten ontwierp twee bedrijfspavil-

Als je ingrijpt in wat allang bestaat, doen zich

joens voor bouwbedrijf De Nijs. Ingenieuze

gewoonlijk problemen van stroperigheid voor.

gevelpatronen in Fraké Noir, strakke detaille-

Waar een wil is, is echter ook altijd een weg,

ring en robuuste kozijnen zijn nu meteen een

zoals de  m lange FSC-azobé brug in Den-

visitekaartje. _________________________



o n d e r a rc h i t e c t u u r ___ 1 5 , 4 4

Wetenschappers aan de Universiteit van Stutt-

v v n h - n i e u w s __________________ 2 2

gart onderzoeken hoe de natuur en robotica

s n e l z o e k e r s ___________________ 4 5

kunnen helpen bij lichtgewichtconstructies. Het zesde bewijspaviljoen is een mirakels

futurum van gestikt beukentriplex. ______ 

Het Houtblad wordt gedrukt op chloorvrij gebleekt papier.

De verpakkingsfolie is milieu-vriendelijk, zowel als grondstof als wat betreft de productie en de afvalverwerking. abonnementen Het Houtblad belicht de veelzijdigheid van hout voor de houten bouwsector. Abonnees profiteren van deze voordelen: - Het vakblad  keer per jaar; - Extra vakinformatie op houtblad.nl; - Wekelijks de digitale nieuwsbrief; - Korting op de Nationale Houtdag. Jaarabonnement Het Houtblad Compleet Nederland € , Jaarabonnement BNA € ,

verder in

derleeuw bewijst. ____________________ 

theorie in pr aktijk

redactieadviesr a ad Willem-Jan Bluyssen (Accsys Technologies PLC), Monique Fledderman (NBvT), Ro Koster (RO&AD Architecten), dr. René Klaassen (SHR), Dennis Leegwater (Leegwater Houtbereiding), ir. Eric D. de Munck (VVNH/Centrum Hout), ir. Natalie Prinsen (SBRCURnet), ir. Vincent Raadschelders (Raadschelders Bouwwadvies), dr. ir. Geert Ravenshorst (TU Delft), ir. Gertjan de Ruijter MBA (Koninklijke Jongeneel), ir. Edwin Smit (MIII architecten)

Coverfoto: Onderzoekspaviljoen - Stuttgart Ontwerp: Institute for Computational Design (ICD)/Institut für Tragkonstruktionen und Konstruktives Entwerfen (ITKE) Stuttgart Fotografie: Roland Halbe Stuttgart

Het volgende Houtblad verschijnt op  oktober 

Jaarabonnement HIBIN € , Jaarabonnement KIVI NIRIA € , Jaarabonnement NBvT € , Studentenabonnement gratis Prijzen excl. % btw en € , administratiekosten. VVNH-leden en leden van CNV Hout en Bouw en Bouw- en Houtbond FNV ontvangen Het Houtblad uit hoofde van hun lidmaatschap. Werknemers die geen lid zijn van een van de bonden en in dienst zijn van een houthandelsbedrijf, ontvangen een gratis abonnement na registratie. Zij kunnen zich hiervoor abonneren via www. houtblad.nl/abonneren.

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan. Opzegging uitsluitend schriftelijk uiterlijk drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode. Nadien vindt automatische verlenging plaats. MYbusinessmedia legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de abonnementenovereenkomst. Uw gegevens kunnen door MBM of zorgvuldig geselecteerde derden worden gebruikt om u te informeren over relevante producten of diensten. Indien u hiertegen bezwaar hebt kunt u contact opnemen met de uitgever.

abonnementenadministratie Postbus ,  AB Deventer Tel. - (dagelijks van : tot : uur) Fax: - E-mail: houtblad@mybusinessmedia.nl copyright Het auteursrecht van de redactionele inhoud van dit tijdschrift wordt voorbehouden. Ongeautoriseerde vermenigvuldiging en/of openbaarmaking van het geheel of gedeelten daarvan, op welke wijze ook, is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming vooraf van Het Houtblad. ISSN: -

augustus 2016 het houtblad

foto: www.johnlewismarshall.com

foto: stijn poelstra rosmalen

augustus 2016 het houtblad

een g eur va n h o g er h o u t h o h o w ien Deze herfst start de bouw van het voorlopig hoogste houten gebouw ter wereld: HoHo Wien ( m,  verdiepingen). Het zéér zorgvuldig voorbereide drietorengebouw bestaat voor % uit hout. Betonnen trappenhuizen/liftschachten in het midden verzorgen de algehele stabiliteit. Deel  in de serie over houthoogbouw.

Hoho Wien is gedacht op 4.000 m in Seestadt Aspern, een nieuw stadsdeel in het noord-

augustus 2016

oosten van Wenen.

het houtblad

Op de begane grond bevindt zich onder andere

artist’s impressions: cetus baudevelopment wenen

een restaurant.

Aan de zuidkant staat het lagere HoHo Next in dezelfde materialisering.

Na vele maanden van voorbereiding werd in oktober 

Bedrempelde beradenheid Zelfs nu is nog niet dui-

HoHo Wien aangekondigd: in het voorjaar van  zou

delijk wie de enorme massa houtproducten mag leveren,

de bouw beginnen. Toch duurde het nog een half jaar

al zullen de leveranciers wel uit de regio of in ieder geval

voor dit heuglijke feit een eerste spa in de grond stak. Zo

Oostenrijk komen. Pas als de bouwmomenten daar zijn,

behoedzaam ging het avonturiersteam van ontwikkelaars

vallen de beslissingen. Het is een bewijs dat deze sprong in

(Kerbler Holding, cetus Baudevelopment), architecten

het hoogteduister alleen met bedrempelde beradenheid

(RLP Rüdiger Lainer + Partner Architekten), construc-

wordt gewaagd, in een foutloos proces naar onberispelijke

teurs (RWT PLUS) en brandveiligheidsadviseurs (Kunz -

kwaliteit. Het toeval mag geen millimeter instortingsgevaar

Die innovativen Brandschutzplaner) te werk.

krijgen. Herfst , na twee jaar bouwtijd - een derde

De eerste en tweede verdieping worden ingenomen door allerlei gezondheidsvoorzie-

vuren kolom

Toevoeging

en betonnen

hout-beton-

randbalk

vloerelementen

voor later uitvul-

Plaatsing kolom

Knooppunt

len met beton

volgende verdieping

kant-en-klaar

Een standaard knooppunt is de basis voor de hele opbouw.

Uitsparing met wapeningsstaal

De betonkernen van het drieto-

Daaromheen zijn alle

rengebouw zijn onderling aan

ruimtes in hout gedra-

elkaar verbonden, waardoor het

peerd.

onwrikbaar vast staat.

… terwijl er op de derde verdieping tijd is voor schoonheidssalons. Bewust blijft in het hele gebouw het hout in het zicht.

artist’s impressions: cetus baudevelopment wenen

Gelamineerd

tekeningen: rlp rüdiger lainer + partner architekten wenen

ningen (dokter, fitness), …

minder lang dan bij traditionele bouw -, zijn alle onzeker-

sprekend zijn de voordelen daar ook bekend: milieuvrien-

heden  m hoog opgelost. De kosten worden geraamd op

delijk, oneindig beschikbaar, licht van gewicht, groot

€  miljoen. Dat is -% meer dan gewone bouw. Het

draagvermogen, stabiel, elastisch, heilzaam voor het bin-

verschil hoopt men onder meer in te halen door de kortere

nenklimaat (regulering luchtvochtigheid), CO-opslag en

bouwtijd en de lagere faalkosten.

cyclisch lang meedraaiend in de wastrommel van herge-

m in Seestadt Aspern, een nieuw stadsdeel in het noord-

meer op stroom komt. Maar soms moet een individu een

oosten van Wenen, groeiend op de brandstof innovatie.

zetje geven, zoals in dit geval projectontwikkelaar Caroli-

Op dit voormalige vliegveld zullen uiteindelijk in 

ne Palfy van cetus Baudevelopment, die als moeder van

meer dan . mensen wonen, werken en winkelen in

een meisjestweeling een duurzame toekomst voor hen

een diversiteit van . wooneenheden. Deze zijn gesi-

wil veiligstellen. En het is dan bijzonder dat ze erin is ge-

tueerd rond een meer van . m dat weer in een bijna

slaagd een hele club mensen te laten geloven in een visi-

dubbel zo groot park (. m) ligt. In HoHo Wien,

oen waarvan de grenzen nog buiten de realiteit lagen.



het houtblad

trek naar de stad, een verschijnsel dat wereldwijd steeds



augustus 2016

bruik. Bovendien krijgt ook Oostenrijk te maken met de

Kolossale uitdaging Hoho Wien is gedacht op .

direct naast het nieuwe station Seestadt, worden diverse functies samengebracht: commerciële centra voor ge-

Absolute eis Zij en investeerder Günter Kerbler bewa-

zondheid, schoonheid en wellness, een restaurant, kanto-

ren dit houtvastgoed wel in eigen portefeuille. Alle woon-

ren, hotel en gemeubileerde appartementen. Van begin af

en werkeenheden worden verhuurd, waarvoor gelukkig

aan was het in hout gedacht en was het tevens de bedoe-

veel animo bestaat bij allerlei partijen. Hout heeft de wind

ling dat zoveel mogelijk in het zicht te laten. En zo was het

mee en het kietelt ook de spanning om je in houtbouw op

project niet alleen bouwkundig, installatietechnisch en

te houden. De initiatiefnemers hebben er alles aan gedaan

organisatorisch een kolossale uitdaging, maar ook com-

om de aantrekkelijkheid van het natuurmateriaal te verho-

mercieel om het aan de markt te brengen.

gen. Absolute eis van de architect was het hout zoveel

Drie verbonden torens In ruimere zin is het een veel groter complex. HoHo Wien zelf bestaat uit drie verbonden torens van ,  en  m hoog (,  en  verdie-

hout uit het zicht vindt de architect ‘principieel onzinnig’

pingen). Aan de zuidkant, en eveneens in hout uit te voeren, staat HoHo Next, een tweedeler van  en  m ( en  verdiepingen). Dit zijn kantoorgebouwen met op de

mogelijk in het zicht te laten. Aan de buitenkant is dat te

begane grond een receptie en winkeltjes. Op de parterre

zien aan de eerste twee verdiepingen die een gevelbekle-

van de grotere broer bevinden zich een restaurant en lob-

ding van verticale houten delen krijgen. Deze wordt aan

by’s. De eerste en tweede verdieping worden ingenomen

de bovenkant afgesloten met een overstek. Zo komt het

door allerlei gezondheidsvoorzieningen (dokter, fitness).

gebouwenensemble meer op de menselijke schaal van de

Op de derde en vierde verdieping is het tijd voor schoon-

passant. Doordat de voor- en achtergevels vooral uit ra-

heidssalons en wellnesscentra. De vijfde t/m negende

men bestaan, is het hout van de constructie, de wanden

etage dienen voor het geconcentreerd doorbrengen van

en plafonds goed te zien, wat zeker ‘s avonds de donkere

kantooruren. De twee hogere gebouwdelen zetten hun

avondlucht verwarmt. De gevels zijn voorts afgewerkt

tocht naar de hemel voort met een hotel ( dubbelka-

met een ruw soort schuimbeton dat associaties met

mers en suites), van tien- naar zeventienhoog. Het hoog-

boomschors moet oproepen en bovendien de enorme vo-

ste torendeel biedt dan nog gemeubileerde appartemen-

lumes verder relativeert.

ten van ademloos uitzicht, gestapeld van de achttiende t/m drieëntwintigste verdieping. Etage  is ingeruimd

Modulaire opbouw Essentieel uitgangspunt was en is

voor de techniek.

een eenvoudig en overzichtelijk bouwsysteem. Dit was voor alle partijen van aanvang af dé handelingsbasis. In de

Meisjestweeling Hoewel Oostenrijk een houtland

praktijk betekende dat een modulaire opbouw. Hierbij

pur sang is - het is voor % bedekt met bossen -, blijft

speelde tevens mee dat deze methode zowel tijdens de

(moderne) houtbouw veelal beperkt tot de landelijke

bouw verschillende plattegronden toelaat als andere in-

gebieden. De technische mogelijkheden ervan zijn tegen-

delingen op de toekomstige termijn. Om nu ook weer niet

woordig echter zo overweldigend, dat het ook in stedelij-

vriendelijker te zijn dan het milieu, viel de keuze op hout-

ke gebieden een voorname plaats kan krijgen. En dat is

hybridebouw. Daarin neemt gewapend beton de algehele

het land zeker wel aan z’n (bos)stand verplicht. Vanzelf-

stabiliteit stevig voor z’n rekening en speelt het bovendien

■ ■ ■

augustus 2016 het houtblad

De vierde verdieping is ingeruimd voor fitnesscentra.

Plattegrond begane grond (restaurant e.d.).

Montage vloeren gevelelementen.

Plattegrond derde verdieping

De hout-betonvloeren hebben drie soorten verbinding: v.b.n.b. liplas-, tand- en dubbele zwa-

artistâ&#x20AC;&#x2122;s impressions: cetus baudevelopment wenen

luwstaartverbinding.

Vijfde t/m negende etage: kantoren.

Plattegrond kantoorverdieping (vijfde t/m negende).

augustus 2016 11

het houtblad

tekeningen: rlp rĂźdiger lainer + partner architekten wenen

(schoonheidssalons).

artistâ&#x20AC;&#x2122;s impressions: cetus baudevelopment wenen

augustus 2016 het houtblad

Het hotel strekt zich uit van tien- naar zeventienhoog.

De gemeubileerde appartementen zijn gestapeld van de achttiende

Plattegrond appartementenverdieping.

Plattegrond hotelverdieping.

tekeningen: rlp rĂźdiger lainer + partner architekten wenen

t/m drieĂŤntwintigste verdieping.

betonkernen van het drietorengebouw zijn onderling aan

bewust in de overdimensionering van het hout opgelost.

elkaar verbonden, waardoor het onwrikbaar vast staat. In

Door het in te kapselen ontstaan er holle ruimtes waar de

de kernen zijn de trappenhuizen, liften en woningcor-

brand zich kan opkroppen om vervolgens uit te breken in

ridors opgenomen. Daaromheen zijn alle ruimtes in hout

lichterlaaie. Uit de brandproeven bleek dat de verkoren

gedrapeerd. Van zuivere houthoogbouw is dus niet echt

houtopzet vanzelf uitging, zonder verlies van draagvermo-

sprake, al bedraagt het totale aandeel van dit natuurmate-

gen. De gerealiseerde brandwerendheid bedraagt nu zelfs

riaal in het gebouw wel een indrukwekkend lieve %.

circa  minuten, aanmerkelijk meer dan de geëiste  minuten. Vrouwen en kinderen eerst is toch ook het hele

Vier prefab bouwdelen Voorts is binnen de gekozen

gebouw gesprinklerd.

eenvoud steeds uitgegaan van vier standaard prefab bouwdelen, waarmee alle verdiepingen gestapeld zijn:

Rooskleurige toekomst Eveneens is de kans aan-

gelamineerd vuren kolommen, betonnen randbalken,

gegrepen om allerlei installatoire milieumaatregelen te

(kruislaag)hout-betonvloeren ( +  =  cm dik) en

treffen. Er is een decentraal ventilatiesysteem met warm-

houten gevelelementen. De ramenrijke gevelmodules, op-

teterugwinning, er functioneert een systeem van koude-

gebouwd uit kruislaagvuren aan de binnenkant, schuim-

warmteopslag, er diagonalen zonnepanelen op de daken

beton aan de buitenkant en opbouwmateriaal, isolatie en

en de liften op-en-neren energie terug. Verder is HoHo

folies ertussenin, staan op de betonnen randliggers en zijn

Wien met de laatste multimediatechnologische voorzie-

bevestigd aan de verdiepingshoge gelamineerd vuren pen-

ningen opgewaardeerd. Tijdens de bouw die nu binnen

delkolommen. Als bij een boom hebben deze naar boven

afzienbare tijd een aanvang neemt, zal het hele proces tot

toe afnemende afmetingen:  x  tot uiteindelijk  cm.

en met de materialen worden gemonitord. Want leren is

De hout-betonvloeren liggen er tussen en overspannen

stappen in het wenkende perspectief van de rooskleurige

, m naar de betonkern; de breedte van de vloerelemen-

toekomst. •

ten is , m. De kruislaagvuren binnenwanden zijn  cm

hans de groot

dik en zijn geen van alle dragend. Zo is de flexibiliteit van (ver)bouwen gewaarborgd. Kolom, randbalk en vloer vormen één zich steeds herhalend knooppunt. Zeker ook dit opbouwprincipe kwam de bouweenvoud ten goede:

CO-VOETAFDRUK

probleemloos, snel, kostenbesparend.

In het project is onder andere . m vuren toegepast. Dit betekent een CO-vastlegging van ..

‘Principieel onzinnig’ Het hele systeem is niet gepa-

kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een mid-

tenteerd, zodat het voor iedereen beschikbaar is. Met deze

denklassenauto over .. km of het jaarlijkse

methode is gemakkelijk de  m-grens te doorbreken. De

elektragebruik van . huishoudens.

 m van nu is al een reuzenstap: nog nooit heeft men zich in hout zo hoog gewaagd. Overigens kostte niet de constructie de meeste hoofdbrekens - op het hoogste punt is

HOUTDAG 

de uitslag slechts  mm - als wel de brandwerendheid,

Partner-architect Oliver Sterl (RLP Rüdiger Lainer +

vooral ook omdat ervoor was gekozen het hout glorieus in

Partner Architekten ZT Wenen) presenteert HoHo

het zicht te laten: dat is immers nu juist de charme van het

Wien tijdens Houtdag  (donderdag  november,

materiaal. Het aan het oog onttrekken vindt de architect

Jardin d’Hiverre Baarn). Voor informatie/aanmelding:

‘principieel onzinnig’, omdat je het daarmee van z’n es-

www.houtdag.nl.

sentiële waarde als ornamentele sfeeropwekker ontdoet.

Locatie: Seestadt Wenen Opdrachtgevers/eigenaren: Kerbler Holding Wenen; Günter Kerbler (kerblerholding. at), cetus Baudevelopment Wenen; Caroline Palfy (cetus.at) Ontwerp: RLP Rüdiger Lainer + Partner Architekten ZT Wenen; Rüdiger Lainer, Oliver Sterl (lainer.at) Aannemer: Nog niet bekend Constructeur: RWT PLUS ZT Wenen; Richard Woschitz (woschitzgroup.com) Brandveiligheid: Kunz - Die innovativen Brandschutzplaner Mödling, Oostenrijk; Alexander Kunz (brandschutzplaner.at) Gebouwtechniek: Dr. Ronald Mischek ZT Wenen; Ronald Mikschek (mischek-zt.at) Leveranciers kruislaaghout, gelamineerd hout: Nog niet bekend Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: Herfst  - herfst  Bouwkosten: ± €  miljoen

augustus 2016

De vereiste brandwerendheid van  minuten is daarom

het houtblad

een geluiddempende rol in de hout-betonvloeren. De

ONTVANG 1X PER WEEK GRATIS DE NIEUWSBRIEF MET: ✓ Inspirerende projecten ✓ Internationale houtarchitectuur ✓ Belangrijke houtinnovaties

Meld u nu aan op

www.houtblad.nl

EEN DUURZAAM ALTERNATIEF Als het verantwoord kán, dan kiest Stiho daarvoor. Met Stiho ThermoHout bijvoorbeeld: gemodificeerd hout met FSC-certificaat. Voor Stiho ThermoHout wordt hout gebruikt dat van nature een korte levensduur heeft. Door het hout door en door te verhitten, gaat het langer mee en heeft het een hoge dimensiestabiliteit. Houtsoorten die normaal alleen geschikt zijn voor binnen (risicoklasse 1), kunnen dan ook onbeschut buiten worden gebruikt (risicoklassen 2 en 3.1). Daarmee is Stiho ThermoHout ideaal voor interieurbouw, maar ook voor gevels, stelkozijnen en tuinhout. Stiho biedt twee soorten ThermoHout: vuren en fraké. Het Scandinavische vuren heeft kenmerkende noesten en nerven. Fraké is een vrijwel foutvrije houtsoort met een levendige tekening. FSC-gecertificeerd Duurzaamheidsklasse 2 Zonder toevoeging van chemicaliën Onderhoudsarm Brandvertragend te impregneren Veilig tegen houtconsumerende insecten Recyclebaar Goed verwerkbaar

Voor meer informatie www.thermohout.nl

ONDER ARCHITECTUUR PR I J S VOO R H OOG S TE SC AN DI NAV I SC H E H O U TBO U W PROJ EC T  m hoog De houthoogbouw wordt 

hotel. Daarmee wordt het gebouw het hoogste houtbouwproject in de Scandinavische beeld: white arkitekter stockholm

landen.

Houtarchitectuur Skellefteå, halverwege Zweden gelegen aan de oostkust bij de Botnische Golf, is omgeven door bossen en staat bekend om zijn houtarchitectuur. ‘Een cultureel centrum in deze stad moet daarom gewoon worden gebouwd met hout,’ stelt architect Oskar Norelius van White Arkitekter.

Het indrukwekkende ontwerp van White

Het ontwerp Sida vid sida (Side by side) van

Arkitekter (en.white.se) voor een nieuw cul-

White Arkitekter werd gekozen uit meer dan

Stalen spanten De hybride constructie

tureel centrum en hotel in de Zweedse stad

 inzendingen uit tien landen. Het gebouw

bestaat uit gelamineerd hout, versterkt met

Skellefteå heeft een internationale ontwerp-

gaat onderdak bieden aan een theater, een

stalen spanten, en uit prefab modules. Voor

wedstrijd gewonnen. De hoogbouw moet in

museum, een kunstgalerie, een stadsbiblio-

de houtconstructie werkt het architecten-

 klaar zijn.

theek en een viersterrenhotel.

bureau samen met ingenieursbureau DIFK.

HOC-LADDER

CTH Basiskennis: ,  september, ,  oktober; examen  november. CTH Commercie: ,  september,  oktober; examen  oktober. Verkoper als onderscheidende factor: Start september . Bruggen en oeverbeschoeiingen: Datum nog nader te bepalen. Basiscursus Hout en Plaatmateriaal: Is een schriftelijke cursus en kan op elk moment

LTL Woodproducts Voor al uw houttoepassingen Leyenaar Taapken Lamaker B.V. Kamerlingh Onnesweg 7, 4131 PK VIANEN Postbus 191, 4130 ED VIANEN Nederland

worden gestart. Wilt u een cursus toegespitst op uw bedrijf?

Tel. +31 (0) 347 374 844 Fax. +31 (0) 347 377 908 E-mail: verkoop@ltl.nl Internet: www.ltl.nl

Dat kan! Alle cursussen kunnen als maatwerk worden gegeven. Voor informatie/aanmelding: info@houtopleidingscentrum.nl. •

het houtblad

worden  verdiepingen ingenomen door het

augustus 2016

verdiepingen hoog ofwel  m. Daarvan

b ed r ijf spav il j o en s d e nij s wa r menh u izen LEVS architecten ontwierp twee markante bedrijfspaviljoens voor bouwbedrijf De Nijs, tevens aannemer van dit werk. Ingenieuze gevelpatronen in FrakĂŠ Noir, strakke detaillering en robuuste kozijnen zijn nu meteen een visitekaartje: ze tonen het ambachtelijk vakmanschap dat hier al generaties wordt gekoesterd.

foto: architectuurfotografen.nl/fedde de weert

de g e v el vo o r b ij

augustus 2016

Detail gevel.

het houtblad

Het indrukwekkendst is de gang. Deze dient niet alleen als route naar de paviljoens, maar vooral als expositieruimte.

 

1. Kantoor

3. Pantry/repro 4. Technische ruimte 5. Gang 6. Toiletten



2. Vergaderruimte











 





 











7. Tuin 8. Secretariaat 9. Directie/vergaderruimte

tekeningen: levs architecten amsterdam



Plattegrond. Legenda.

De nieuwbouw valt alleen al op door z’n omvang: bijna 36 m breed, drie keer zoveel als het

foto’s: architectuurfotografen.nl/fedde de weert

oude kantoor ernaast (rechts).

De nieuwbouw ging niet over één nacht ijs. In  won

zij behandeling met Sansin Enviro Stain Butternut, in

LEVS architecten de opdracht, de feestelijke opening

combinatie met de brandvertrager Flame Delay PT, beide

volgde pas in juni . Het lange ontwerpproces had

uitgevoerd door Leegwater Houtbereiding.

over je huisvesting betekent nadenken over je organisatie.

Expliciete wens De houten gevels waren een explicie-

Als je daarvoor ruim de tijd neemt, ontdek je waar het

te wens van de opdrachtgever. Daniëlle de Nijs: ‘We zijn

echt om gaat. Dat is hier voortdurend gebeurd, en dat

een bouwbedrijf, we werken met hout en dat wil je laten

loont. Het uiteindelijke gebouw beantwoordt precies aan

zien. In een eerder ontwerp waren ook de draagconstruc-

hoe de vakwereld in negen jaar is veranderd.’

tie en daken van hout, maar toen trok het werk aan en had

augustus 2016

voordelen, zegt architect Jurriaan van Stigt: ‘Nadenken

onze timmerfabriek niet meer zoveel tijd. De constructie is nu van staal, de daken van beton - materialen waarmee we uiteraard ook werken.’ Het ‘Fraké Noir bevalt haar

er toen gebeurde, namelijk dat steeds meer uitzoekwerk

zeer: ‘Het is hard, in FSC-kwaliteit ruimschoots verkrijg-

naar aannemers werd doorgeschoven. De jaren daarna

baar, en het vraagt zoals nu behandeld geen onderhoud.

won echter het werken met BIM terrein. Architect, con-

Er hoeft alleen soms een borstel overheen.’

het houtblad

BIM In  wenste De Nijs nog nieuwbouw die het bestaande kantoor verving. Zo wilde men inspelen op wat

structeur, installatieadviseur en aannemer werken nu allen een ontwerp uit in eenzelfde digitaal D-model.

Krachtig scherm LEVS stelde zich als voorname taak

Dat vergt een andere aanpak, met veel denkwerk in een

de gevel ‘tekenend voor De Nijs’ te maken. Robuust dus,

eerder stadium. Dit vroeg van De Nijs nieuwe huisves-

strak in alle details. Stoere verticale delen Fraké Noir (

tingsplannen.

x  mm, op alle gevels behalve de noordkant) zijn bovenaan afgeschuind; ze strekken zich uit over de daktrim.

Flexibiliteit Het oude kantoorgebouw is toch gehand-

Hierdoor werkt het gevelhout als een krachtig scherm.

haafd, een jaren -ontwerp van architect prof. Piet

Bijzonder kloek zijn ook de kozijnen, bijvoorbeeld in de

Tauber, waarvan ook de prominente hoofdingang intact is

zijgevels van de paviljoens. Het glas is in rank staal gevat

gebleven. Uitbreiding bleef nodig, maar bescheidener.

met rondom forse planken Fraké Noir ( x  mm). De

Daniëlle de Nijs, directielid van de vierde generatie: ‘We

onderkant sluit aan op mooie cortenstalen waterslagen,

hebben nu in Amsterdam een vergadercentrum ingericht

bovenaan is zonwering onzichtbaar in koofjes wegge-

voor BIM-vergaderingen met bouwpartners die dan niet

werkt.

naar Warmenhuizen hoeven rijden. De nieuwbouw hier biedt alles wat nog nodig was. Eén paviljoen om met part-

Handreiking De stevige kozijnmaat heeft nóg een

ners aan BIM-projecten te werken, één voor de techni-

doel: deze vormt tevens een handreiking naar het oude

sche ondersteuning: administratie, ict.’ Flexibiliteit is

kantoor, waarvan de kozijnen precies even dik zijn, maar

gewaarborgd: de paviljoens hebben een kolomvrije

dan donkerrood. En andersom komt dat rood in de nieuw-

draagconstructie, zodat de indeling snel is aan te passen.

bouw terug, verrassend genoeg in de open gevelbekle-

Er kan nog worden uitgebreid met een derde paviljoen, en

ding met extra brede naden ( mm). Dat geeft aardig wat

de gang langs beide paviljoens kan simpelweg worden

zicht op de cementgebonden platen erachter, waarop het

verlengd.’

gevelhout via regelwerk van onbehandeld western red cedar is bevestigd. Die achterplaten zijn karmijnrood. Dat

Fraké Noir Buiten presenteert de nieuwbouw zich bescheiden: een gesloten bouwwerk zonder eigen ingang waar je alleen binnenkomt via het oude kantoor. Dat pronkt des te meer, want het is opgeknapt naar oude

o n r e g e l m at i g h e d e n d i e w i j n o o r d e rlingen al vlug ‘fout’ noemen

glorie: met brede witte luifel, rode deur en kozijnen, en bekroond door een stoer bedrijfslogo tegen een pui van

geeft een zachte rode gloed, achter het donkere gevel-

glimmend gelakt merbau. Toch valt de nieuwbouw op,

hout, die nieuw- en oudbouw met elkaar verzoent.

alleen al door z’n omvang: bijna  m breed, drie keer zoveel als het kantoor ernaast. En vooral de open gevel-

Silhouet De noordgevel is een verhaal apart. Deze

bekleding in Fraké Noir is bijzonder. Dit is een exclusief

vormt mede het gezicht van De Nijs; hij staat immers

houtproduct van Houthandel van Dam: niet-duurzaam

direct aan de parkeerplaats, pal naast het kantoor. LEVS

Afrikaans limba via thermische modificatie verduurzaamd

bedacht hiervoor een speciaal gevelpatroon, zo ingenieus

tot duurzaamheidsklasse . Het is fraai donkerbruin met

dat het bedrijf er z’n ambachtelijk vakmanschap echt

zwarte nerven. Het wordt behoed voor vergrijzing dank-

moest bewijzen. Het basisidee was de verticale naden

■ ■ ■

foto’s: architectuurfotografen.nl/fedde de weert

augustus 2016 het houtblad

De kiem voor het patroon ligt bij het Malinese Dogon-volk. De door noorderlingen geconstateerde afwijkingen van een logische structuur beschouwen zij als iets moois.

Vakwerk van De Nijs: de bijna gevelbrede strook laaggeplaatste ramen is opgebouwd uit kozijnelementen van  m breed; en twee gevelhoge verticale glasstroken die bovenaan omslaan tot daklichten.

‘Tekenend voor De Nijs’: stoere open verticale gevelbekleding van Fraké Noir.

onderbreken. Vandaar óók horizontale naden, maar daar-

de hoogte staan, valt de lijn rond de ramen uiteen. We

voor moest wel een reden zijn. Zo ontstond het idee delen

hebben veel met D geëxperimenteerd om dit patroon te

van drie verschillende breedtematen (// x 

kunnen componeren.’

Grote foto’s Binnen is de nieuwbouw een reuze aan-

geld verspringt. Het is of iemand met een pen er het sil-

winst. De paviljoens bieden veel ruimte, met weldadige

houet van een stad over heeft getekend. Het mooist: rond

maatvoering en ze zijn strak vormgegeven. Het indruk-

die horizontale naden, bij al die verspringingen, ontmoe-

wekkendst is de gang:  x  m, circa , m hoog. Deze

ten steeds verschillende aantallen planken elkaar. Soms

dient niet alleen als route naar de paviljoens, maar vooral

zijn er aan de onderkant van de horizontale naad slechts

als expositieruimte. Er hangen grote foto’s van gereali-

smalle planken, en erboven slechts brede (of andersom).

seerde bouwwerken. Bezoekers en bouwpartners kunnen

Maar het komt ook voor dat de plankbreedtes zowel bo-

op weg naar een vergaderruimte meteen bestuderen wat

ven als beneden wisselen of een verloop vertonen: van

De Nijs zoal kan. Dit vroeg veel muuroppervlak, dus wei-

smal naar breed, of andersom.

nig ramen. Dat verklaart de gesloten indruk die deze gevel buiten maakt. Maar binnen wacht juist daardoor een ver-

Dogon De kiem voor dit patroon ligt in Afrika. Dat komt

rassing: de gang is heel licht. Hieraan draagt de fraaie

doordat ook LEVS een bedrijf met familiewortels is, wat

wandbekleding van gewhitewasht berkentriplex bij, maar

tot uitdrukking komt in een speciale band met het Dogon-

het is vooral te danken aan de schitterende ramen die wel

volk in Mali. In de voetsporen van zijn ouders Joop en

degelijk zijn aangebracht.

Gonny komt Jurriaan van Stigt daar vaak en graag, deels om deze mensen en hun cultuur te ondersteunen, deels

Puzzelstukken En juist ook deze ramen zijn zo uitge-

om van hen te leren en er ideeën op te doen. Het gevel-

voerd, dat ze haast meer nog dan de foto’s het vakman-

patroon van de noordgevel is rechtstreeks geënt op de

schap van De Nijs demonstreren. Neem de bijna gevel-

Dogon. Van Stigt: ‘Zij maken handgeweven stroken tex-

brede strook laaggeplaatste ramen: deze is opgebouwd

tiel, waarmee ze grote doeken vervaardigen. Daar zitten

uit kozijnelementen van  m breed, in de eigen timmer-

altijd onregelmatigheden in die wij noorderlingen al vlug

fabriek vervaardigd, en ter plaatse als puzzelstukken in

‘fout’ noemen. De Dogon zien dat anders, afwijkingen

elkaar gestoken. En dan zijn er twee gevelhoge verticale

van een logische structuur beschouwen zij veeleer als iets

glasstroken die bovenaan omslaan tot daklichten. Al deze

moois. Dat effect wilde ik hier ook bereiken.’

kozijnen zijn zo robuust als meubelstukken en de perfecte kleurstelling maakt het af: het kozijnhout binnen is nau-

D Westerse verworvenheden hielpen wel. Dit project

welijks te onderscheiden van het Fraké Noir buiten, maar

was voor LEVS het eerste dat tot stand kwam via het BIM-

heus afkomstig van een andere boomsoort: beuken. •

model, en dat bleek gunstig. Merkwaardig genoeg, want

hilde de haan

je zou denken dat het uittellen van al die planken tot precies passende patronen slechts tweedimensionale vaardigheden vraagt. Maar nee: ‘Als je het gevelpatroon in een D-model hebt ingevoerd, kun je erlangs bewegen en

CO-VOETAFDRUK

de gevel vanuit verschillende hoeken bekijken. Zo zie je

In het project is onder andere  m Fraké Noir toege-

wat wel en niet werkt. We ontdekten bijvoorbeeld dat we

past. Dit betekent een CO-vastlegging van . kg.

bij de verticale ramen de horizontale naad aan weerszij-

Het compenseert de uitlaatgassen van een midden-

den op precies dezelfde hoogte moesten zetten. Eerst

klassenauto over . km of het jaarlijkse elektra-

denk je: “Niet doen, dat haalt de beweging eruit.” Maar

gebruik van  huishoudens.

de computer bewijst hoe het werkt: als ze niet op dezelf-

Locatie: Oude Wal , Warmenhuizen Opdrachtgever/aannemer: Bouwbedrijf M.J. de Nijs en Zonen Warmenhuizen (denijs.nl) Ontwerp: LEVS architecten Amsterdam (levs.nl); Marianne Loof, Adriaan Mout, Jurriaan van Stigt Constructeur: Van Rossum Raadgevende Ingenieurs Almere (vanrossumbv.nl) Landschapsontwerp: Vos Tuin en Landschap Winkel (vostuinenlandschap.nl) Fraké Noir: Houthandel Van Dam Bunnik (frakenoir.nl, houthandelvandam.nl) Behandeling Fraké Noir: Leegwater Houtbereiding Heerhugowaard (leegwater.nl) Oppervlak (bvo):  m Bouwperiode: Mei  - mei  Bouwkosten: Niet openbaar

het houtblad

Over de hele gevel loopt een horizontale naad die gere-

augustus 2016

mm) met wisselde lengtes. Het resultaat is fascinerend.

augustus 2016

CONCREET ACTIEPLAN VOOR VERSTERKING HOUTPOSITIE IN DE GW W

foto: wijma kampen

het houtblad

De leden van de VVNH hebben een actieplan gemaakt waardoor hout weer prominenter op de kaart wordt gezet.

Houten damwanden worden de laatste tijd

door hout weer prominenter op de kaart

straks kennis tot zich kunnen nemen. De

veel vaker vervangen door concurrerende

wordt gezet. Eric de Munck is projectleider:

Munck: ‘Het is een gespannen markt, daar

materialen. De opmars van materialen als

‘De grootste oorzaak van het kiezen voor

zijn we ons van bewust. Tijd en geld zijn be-

kunststof in bijvoorbeeld brugconstructies,

concurrerende materialen is het gebrek aan

langrijke factoren bij het maken van beslissin-

brugdekken en sluisdeuren is een feit. En dat

kennis van techniek en specificaties bij de op-

gen. We zien dat hierdoor onvoldoende tijd

terwijl de meest recente lca-studies uitwijzen

drachtgevers, verwerkers en voorschrijvers.

wordt gemaakt voor het opdoen van kennis.

dat hout veruit het duurzaamste materiaal

Vroeger was het contact tussen hen en de

We begrijpen dat het de betrokkenen gemak-

hiervoor is. Neemt niet weg dat het markt-

houtsector veel intensiever, waardoor de aan-

kelijk moet worden gemaakt. Dat is het uit-

aandeel hout in deze sector dalende is...

wezige kennis ook toegepast werd. Nu is dat

gangspunt van dit actieplan.’

contact drastisch teruggelopen, kennis gaat

Gebrek aan kennis De leden van de

hierdoor verloren.’ Alles in dit actieplan

Vinger aan de pols Wat opvalt, is de

VVNH hebben een actieplan gemaakt waar-

ademt het gemak, waarmee de betrokkenen

strakke planning en meerdere meetmomenten. De Munck: ‘Voor dit hele concrete plan is het relatief gemakkelijk continu vinger aan de

Om de kennis weer op te vijzelen en hout weer prominenter op de kaart te zetten, staan in

pols te houden door meetmomenten in te

het actieplan een aantal concrete acties, waaronder de volgende:

bouwen: Waar staan we nu? Wat kan er be-

.

Beschikbaar stellen van goed uitgewerkte bestekteksten. RAW-bestekteksten voor

ter? Het kan zijn dat we tijdens het proces

specifieke, gangbare toepassingen ontzorgen voorschrijvers en vergroten de kans op de

bijgestuurd moeten worden op inhoud of

toepassing van hout.

invalshoek. We verwerken de feedback en

Ontwikkelen van voorbeeldberekeningen die het meest in de gww-sector voorkomen.

passen waar nodig het plan aan.’ Het Actie-

Dit is met name interessant voor bureaus die geen geoefende houtconstructeur in dienst

plan Versterking Hout in de GWW is een ini-

hebben.

tiatief door en voor VVNH-leden.

.

Actief overdragen van kennis tijdens doelgroepbijeenkomsten.

Ook participeren in dit Actieplan Versterking

.

Ontwikkelen en verspreiden van (digitale) achtergrondinformatie en naslagwerk.

Hout in de GWW? Neem contact op met Eric

.

de Munck via e.de.munck@centrum-hout.nl.

VVNH-nieuws wordt gepubliceerd onder verantwoordelijkheid van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse

HOUTCONSTRUCTIE IS BASIS VOOR ZEER D U U R Z A A M VA S TGOED

B E L VA N Z E L F S P R E K E N D D E H O U T I N F O R M AT I E LIJN Aan het aantal vragen aan Centrum Hout is te

afwerking, verduurzaming of helpt bij het in-

merken dat de bouw weer aantrekt. Met na-

terpreteren van regelgeving over bijvoorbeeld

me aan het einde van het eerste kwartaal was

brand- of kwaliteitseisen of duurzaam inko-

Vastgoedeigenaren geven aan dat aan-

een sterke stijging te bespeuren ten opzichte

pen en certificering.

toonbare duurzaamheid van vastgoed het rendament met % verhoogt. BREEAM-

van vorige jaren. Vooral architecten (%) en in toenemende mate particuliere opdrachtge-

Trots Ook complexere (bouw)vraagstuk-

certificering is een van de middelen om

vers (%) vragen om informatie over hout

ken zijn bij Centrum Hout in goede handen:

duurzaamheid van gebouwen aan te to-

en houtoepassingen.

regelmatig laten architecten weten blij te zijn

nen. Dit certificeringssysteem gebruikt

met de informatie via de Houtinformatielijn:

een materialentoolbox die in Nederland is

Houtsector Ook de houtsector en achter-

‘Als Centrum Hout er niet was!’ Architecten

gekoppeld aan de Nationale milieudataba-

ban van de VVNH zelf maken graag gebruik

bellen zelfs trots terug wanneer hun project in

se (NMD). Daarmee bepaald deze de mili-

van de Houtinformatielijn (%). Vragen

hout is opgeleverd. Maak daarom ook gebruik

euscore voor gekozen materialen.

worden onder andere gesteld over de juiste

van de Houtinformatielijn. Wij informeren u

De VVNH heeft recent sterk verbeterde

houtsoortkeuze, goede detaillering van bij-

graag.

milieudata van hout toegevoegd aan de

voorbeeld gevelbekledingen, dakopbouwen of houtskeletbouwelementen.

NMD, voor zowel duurzaam geproduHoutinformatielijn: tel. - (€ ,

ceerd tropisch hardhout als Europees

p.m.) van maandag t/m donderdag van .

naaldhout. Deze sterk verbeterde milieu-

Interpreteren regelgeving Centrum

tot . uur. Mailen kan ook via: houtinfor-

data zorgen ervoor dat hout - hét biobased

Hout informeert bellers ook regelmatig over

matie@centrum-hout.nl.

materiaal bij uitstek - een nog betere keuze is bij het ontwerpen en bouwen van duurzame gebouwen. Voorbeeld van een dergelijke benadering is het recent door BREEAM gelouterde nieuwe hoofdkantoor van droger- en koelerfabrikant Geelen Counterflow te Haelen. Volgens de eigenaar is de nieuwbouw, met een magische score van ,%, het duur-

foto: www.johnlewismarshall.com

zaamste kantoor ter wereld. Hij koos voor

Hulp bij houtsoortkeuze en detaillering gevel. Punt-West Hotel & Beachresort Ouddorp; ontwerp: Zeelenberg Architectuur Ouddorp.

een houtconstructie als basis en liet in een bericht weten dat: ‘onze keuze voor dit houten casco doorslaggevend is geweest voor de hoogste BREEAM-score die wereldwijd ooit is gehaald.’ De VVNH zal door onderzoek de komende tijd aanvullende milieudata van hout en houtproducten beschikbaar maken om zo het realiseren van duurzaam vastgoed nog eenvoudiger te maken. •

het houtblad

te Almere.

augustus 2016

Houtondernemingen

n at u r a co n s t ru c t i o n o nd er zo ek s pav il j o en 20 15-16 s t u t tg a rt

foto: roland halbe stuttgart

i s m ag i s t r a

Onderzoekspaviljoen : vijfpotig ijlpaviljoen van koolstof- en glasvezelcomposieten, gefabriceerd door een robot. Biomimetische ontwerpprincipes van het huidskelet van geleedpotigen, en nieuwe robotische productiemethodes.

Onderzoekspaviljoen . Demonstratie van computergebaseerd ontwerpen, gericht op materialen. Gebogen strips berkentriplex met puzzelvormige verbindingen.

Onderzoekspaviljoen 2011. Biologische bouw-

Waterkleurig paviljoen 2013-14: robotmatige nabootsing van de

principes van de zee-egel in architectuurvorm.

kalkvezelcomposieten van schelpen in vezelversterkte polymeercon-

Koepel van modulaire berkentriplexelementen

structies, tweelagig en in vrije windingen.

met tandverbindingen.

In het onderzoekspaviljoen -- zijn nieuwe gerobotiseerde textiele fabricagetechnieken en gesegmenteerde houtbouw tot eenheid gebracht.

Koepelvormig prieel 2014-15 van webdraden, gevangen in een doorzichtig membraan. Geïnspireerd op het nest van de waterspin: een ‘vezelversterkte’ luchtbel onder water.

Al een handvol jaren onderzoeken wetenschappers van verschillende pluimage aan de Universiteit van Stuttgart hoe de natuur en robotica zouden kunnen helpen bij het ontwerpen van lichtgewichtconstructies. De praktijk bij de theorie voegend, zijn ze alweer toe aan hun zesde bewijspaviljoen: een

wordt vanbuiten aangevuld met biologen en paleontolo-

pus elk jaar een tijdelijke constructie die, hoewel op de

gen van de faculteiten van Evolutionaire Biologie c.q. Pa-

vertrouwde natuur gebaseerd, meer van een buitenaards

leontologie van Ongewervelde Dieren, beide aan de Uni-

ruimteschip of van een onderaards diepzeewezen weg

versiteit van Tübingen. De wetenschapsinstituten hebben

heeft. Een tijdje bloeien ze en dan verdwijnen ze weer om

langjarige relaties met industriële netwerken: tien lof-

een jaar later anderergedaante te herrijzen. Ze worden

waardige bedrijven verlenen financiële en/of materiële

‘gekweekt’ door onderzoekers en studenten van het Insti-

ondersteuning.

het houtblad

Sinds  verwelkomt de leergemeenschap op haar cam-

augustus 2016

mirakels futurum van gestikt beukentriplex.

tute for Computional Design (ICD) en het Institut für Tragkonstruktionen und Konstruktives Entwerfen (ITKE)

Digitale inzichten Doel van ITECH is een nieuwe

onder leiding van respectievelijk de professoren Achim

eneratie studenten van verschillende studierichtingen op

Menges en Jan Knippers.

te leiden in technologische en computergebaseerde processen in de architectuur. Daarbij worden niet alleen ont-

Biologen en paleontologen Het hele programma

werp, constructie, bouw en natuurwetenschappen op

is onderdeel van het Integrative Technologies & Architec-

elkaar betrokken, maar ook gekoppeld aan de modernste

tural Design Research (ITECH) van de faculteit van Archi-

fabricagemethodes. Opzet is alle bestaande grenzen van

tectuur en Stedenbouwkundige Planning. Er bestaat

theorieën, praktijken en technieken te verleggen naar een

verder een samenwerking met het Institute of Building

nieuwe horizon van hightech construeren, robotica, cnc-

Technology, Construction and Design (IBK) onder lei-

productie, materiaalkunde en biologie. Juist de combinatie

ding van professor Stefan Behling. Dit instituut richt zich

van allerlei vakgebieden moet gaan droomversnellen naar

op levensduurzaam ontwerpen in relatie tot nieuwe ma-

een compleet andere ontwerpen maakcultuur. De alou-

terialen en constructiemethoden. De club van construc-

de romantische begrippen van ruimte, constructie en

teurs, computerwetenschappers en materiaaldeskundigen

oppervlak krijgen gezelschap van digitale inzichten in processen, systemen en wederkerigheidsbetrekkingen tussen natuur en cultuur.

droomversnellen naar een compleet andere ont werp - en ma akcultuur

Weldaad aan faciliteiten Simpeler gezegd gaat het om de integratie van bouwkundige, ruimtelijke, constructieve, esthetische en ecologische ontdekkingen in de architectuur. Kritisch? Zeker! Creatief? Absoluut! Tegen alle kruidenierende kritiekschieters in beschikt het ITECH-programma over een weldaad aan faciliteiten: een eigen studio, een roboticalaboratorium met een -assige robot en een verticale draaischijf als e as, een testlab voor materialen, een computerlab met D-printer en plot-

foto’s: icd/itke stuttgart

ter, een maquetteworkshop met drie lasersnijders, snijplotter en twee -assige cnc-machines, een houten metaalworkshop en een fotostudio. Zó trap je een pakje boter effectief aan deuken!

■ ■ ■

fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: icd/itke stuttgart

Paviljoen 2015-16 bestaat uit 151 verschillende segmenten.

Het is het eerste bouwwerk van industrieel genaaide elementen ter wereld.

De studenten namen zelf de montage ter hand.

De afmetingen bedragen 11,5 x

foto: roland halbe stuttgart

9,5 m.

andere boeg met een vijfpotig ijlpaviljoen van koolstof-

met lokale, evolutionair bepaalde variaties in de materi-

en glasvezelcomposieten, compleet gefabriceerd door

aaleigenschappen. De natuur kan daarom structuren veel

een robot. Onderzoekspunt was de interrelatie tussen

diepgaander integreren dan de eendimensionale benade-

biomimetische ontwerpprincipes van het huidskelet van

ringen van architecturale vormen en fabricagetechnieken

geleedpotigen en nieuwe robotische productiemethodes.

waar de mens veelal mee standaardiseert. In gewone

Het waterkleurige paviljoen -, prachtig dromerig

spreektaal, er is een kloof van verschil tussen levende

en draderig, borduurde hierop in dezelfde materialen

organismen en levenloze objecten. Echter, recente ont-

voort door de natuurlijke kalkvezelcomposieten van

wikkelingen in computergebaseerde ontwerpmethoden,

schelpen robotmatig na te bootsen in vezelversterkte

materiaalkunde en productiemethoden openen nieuwe

polymeerconstructies, tweelagig en in vrije windingen.

mogelijkheden om principes van de natuur via een inte-

Het gladde, koepelvormige prieel - van webdra-

graal ontwerpproces multifunctioneler te vertalen in

den, gevangen in een doorzichtig membraan, vond z’n

architecturale toepassingen. Waarschuwing: het blijft

inspiratie in het nest van de waterspin: een luchtbel onder

daarbij oppassen met beperkende spelregels van omvang,

water. De spin maakt eerst een blaas en brengt daarna van

verbindingen, mechanische gedrag (draagvermogen,

binnenuit versterkende draden (‘vezels’) aan die de slap-

kruip, werken), fysische eigenschappen (brandwerend-

pe vorm op bolling zetten. Of deze geleidelijk verstijving

heid, weersbestendigheid, isolatievermogen) en milieu-

ook met vezelcomposieten robotrealiteit kon worden,

eigenschappen (recycling, lca, cyclisch gebruik).

was de opgave, en uitkomst.

Ingenieuze scheppingskracht Voortdurend is er de

Industrieel genaaid Afgelopen april is als zesde het

constatering dat de natuur er permanent in slaagt steeds

onderzoekspaviljoen - samengesteld. Hierin zijn

ingewikkelder vormen en structuren te scheppen, milieu-

nieuwe gerobotiseerde textiele fabricagetechnieken en

invloeden en natuurkrachten ten (on)dank. Zelfs de simpel-

gesegmenteerde houtbouw tot eenheid gebracht. Het is

ste organismes zijn bij nadere verbazing ware wonderen

het eerste bouwwerk van industrieel genaaide elementen

van complexiteit en hiërarchische opbouw. De natuur is

ter wereld. Het onderzoek greep weer terug op de eerste

eigenlijk continu aan het dupliceren, reconstrueren en

twee triplexpaviljoens van  en  en de structuur

herordenen. Het ITECH-programma onderzoekt dus de

van de zanddollar. Nu is gekozen voor beukentriplex,

onderliggende principes van deze morfogenesis, veraan-

omdat het constructief sterker is dan berkentriplex. Geo-

schouwelijkt met het computer-evolutionair ontwerpen en

metrisch ingewikkelde constructies vereisen óók een

bouwen van paviljoens. De uitdaging is in ieder geval aan te

groeiend begrip van verbindingstechnieken en verbin-

klampen bij de ingenieuze scheppingskracht en verbluffen-

dingsmiddelen. Bij het eerdere onderzoek van de zand-

de materiaalefficiëntie van de natuur. En dat lukt aardig, een

dollars was al ontdekt dat ze constructief bijzonder in

(dr)enkeling hoef je je nu ook weer niet te voelen.

elkaar zitten. De zee-egelsoort, die in en op de zeebodem leeft, heeft een plat skelet van kalkplaatjes met rondom

Biologische bouwprincipes Het eerste onderzoeks-

kleine stekels, waarin een bouwkundige meteen vinger-

paviljoen verrees in . Uitgangspunt was hier de de-

lassen ontdekt. Aanvullende analyse van de skeletstructu-

monstratie van de laatste ontwikkelingen van computer-

ren met een rasterelektronenmicroscoop leerde dat zowel

gebaseerd ontwerpen, specifiek gericht op materialen.

het dubbellaagse karakter der schelphelften als de vezel-

Het paviljoen heeft een paddenstoelvorm (Ø  m) van

achtige verbinding tussen de kalkplaatjes essentieel is

extreem dunne, elastisch gebogen strips berkentriplex

voor de stabiliteit van het skelet.

(, mm dik), aan elkaar verbonden met puzzelvormige verbindingen. De constructie is geheel gebaseerd op het

Textiele verbindingsmethode Daarnaast werd een

buiggedrag van dit materiaal. Bij onderzoekspaviljoen

nieuwe gerobotiseerde methode ontwikkeld voor het

 werden voor het eerst de biologische bouwprincipes

naaien van uiterst dunne, elastisch gebogen dubbellaagse

van de zee-egel (Echinoidea) vertaald in architectuur-

triplexlagen. Juist de introductie van een textiele verbin-

vorm. Preciezer ging het om de ondersoort van de zand-

dingsmethode in de houtbouw, zo was de aanname van

dollar (Clypeasteroida), die meer plat dan rond is. Het

ICD/ITKE, maakt extreem lichte schaalconstructies mo-

leidde tot een facettenkoepel van modulaire berkentri-

gelijk; stalen bevestigingsmiddelen zijn dan overbodig.

plexelementen, eveneens , mm dik, die met tandver-

Het gerealiseerde paviljoen in de vorm van een sierlijke

bindingen aan elkaar zijn gezet.

overhuiving bestaat uit  verschillende segmenten.

augustus 2016

Luchtbel onder water In  ging het over een

karakteriseerd door hoog gedifferentieerde geometrieën

het houtblad

Kloof van verschil Biologische structuren worden ge-

augustus 2016

foto: icd/itke stuttgart

het houtblad

Hoewel op de vertrouwde

Elk segment heeft een opbouw van drie fineren van in

Brede laan Volgens ICD/ITKE bewijst paviljoen -

natuur gebaseerd hebben de

totaal - mm dik; de diameter varieert van , tot , m.

 dat de biologische principes, wisselwerkend tussen

De omvang bedraagt , x , m bij een oppervlak van 

materiaal, vorm en gerobotiseerde fabricagemethode,

onderzoekspaviljoens meer weg van buitenaardse ruimteschepen of onderaardse diepzeewezens.

m . Het toekomstvisioen van niet-duurzaam beukentri-

een brede laan naar innovatieve houtbouw openen. Op-

plex weegt slechts  kg (, kg/m). Het is behandeld

nieuw leidde de multisdisciplinaire aanpak zo tot niet al-

met een poriënvuller om het een paar maanden langer

leen een hoogwaardige, materiaalefficiënte lichtgewicht-

houdbaar te maken.

constructie, maar ook tot een verdere verkenning van de



ruimtelijke kwaliteiten en bouwkundige mogelijkheden

Vervormde staat Doordat de eigenschappen van hout

van houtarchitectuur. Het ITECH-programma resulteert

niet in alle richtingen hetzelfde zijn (anisotropie), zijn de

elk jaar in een rijkere vormgeving van de ruimte dan voor-

strips zo gelamineerd, dat de vezelrichting en de dikte

heen met naturige imitatiestructuren-van-kennisgebrek

corresponderen met de vereiste stijfheden van de onder-

mogelijk was. •

delen; de radiussen ervan variëren tussen - cm. Dit

hans de groot

wordt gerealiseerd door de strips te buigen en in hun vervormde staat robotmatig te fixeren met textieldraad. De tweelaagse segmenten dragen de externe krachten overwegend af door normaal- en schuifkrachten in het

CO-VOETAFDRUK

plaatvlak. Terwijl de schuifkrachten door de vingerlassen

In het project is  m beukentriplex toegepast. Dit bete-

aan de randen worden opgenomen, vangen de textielver-

kent een CO-vastlegging van . kg. Het compen-

bindingen de trekkrachten op. Het stikwerk dient even-

seert de uitlaatgassen van een middenklassenauto over

eens om delaminatie te voorkomen. Een wit membraan

. km of het jaarlijkse elektragebruik van  huis-

tussen de snijdende draden en het fragiele beukentriplex

houden.

zorgt voor de onderlinge vrede.

Locatie: Keplerstrasse -, Stuttgart Opdrachtgever, ontwerp, constructie, uitvoering: Institute for Computational Design (ICD; icd.uni-stuttgart.de) en Institut für Tragkonstruktionen und Konstruktives Entwerfen Stuttgart (ITKE; itke.uni-stuttgart.de) Beukentriplex: Hess & CO Döttingen, Zwitserland (hessco.ch) Bouwperiode: April  Bouwkosten: Grotendeels gesponsord

facebook.com/materia.nl

@materia

Hout, veelzijdig hĂ¨? Iedere dag komen er materialen op de markt die nog mooier, duurzamer en slimmer zijn dan hun voorgangers. Materia is wereldwijd hierin hĂ¨t leidende informatieplatform. Wekelijks informeren we tienduizenden ontwerpers over de laatste materiaaltrends en zorgen we ervoor dat innovaties van onze partners worden voorgeschreven in markten die voor hen belangrijk zijn. Ook Materia-partner worden? Bel 020 - 713 06 50

www.materia.nl - info@materia.nl

zo nder s ir ene s r av u zei s t

augustus 2016 fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: stijn poelstra rosmalen

het houtblad

De Regionale Ambulance Voorziening Utrecht (RAVU) beschikt sinds kort over een bijzonder onderkomen in Zeist. Hoewel het een opvallend maar simpel gebouw is, vormt het dankzij de gevels van ThermoHout FrakĂŠ een mooi geheel met het aanpalende bos.

tekening: heko spanten ede

Houtconstructie van gelamineerd vuren.

‘Woonkamer’ met Accoya pui; uitzicht op het aangrenzende bos en wild

foto: stijn poelstra rosmalen

begroeide binnentuin.

Door de hevige plensbui en de broeierige temperatuur

Glenn Murcutt uit Australië (Pritzker Prize -winnaar,

komt er een aparte maar niet onaangename geur van de

red.). Hij heeft daar diverse prachtige utilitaire gebouwen

gevel van het nieuwe RAVU-gebouw, op steenworp af-

in de outback gemaakt. Het zijn in feite simpele schuurach-

stand van het Diakonessenhuis in de bossen van Zeist. Ar-

tige ontwerpen met verrassende binnenruimten en veel ra-

chitect Erik Knippers (Architectenforum Utrecht) vertelt

men die uitzicht bieden op de weidse landschappen. Dat

dat deze reuk het gevolg is van het modificatieproces dat

concept hebben we bij alle RAVU- posten toegepast.’ Deze

het gevelhout heeft ondergaan. Het ThermoHout Fraké

zijn alle bekleed met western red cedar.

is thermisch gemodificeerd. Knippers is er erg tevreden over. ‘We hadden verschillende houtsoorten de revue la-

Alles uit hout Dat het Architectenforum een vierde

ten passeren. Ik wilde vooral een lichte houtkleur. Uitein-

opdracht kreeg op deze voormalige locatie van een ver-

delijk kwamen we uit op deze snelgroeiende Afrikaanse

pleegstersflat in Zeist lag daarom voor de hand. Dit keer

houtsoort, die niet alleen mooi en licht van kleur is, maar

was het verzoek nog meer natuurlijke materialen toe te

ook strak, glad en gelijkmatig van kwaliteit. Tezamen

passen en het energieverbruik minimaal te houden.

geeft dat het gebouw een opmerkelijke uitstraling.’

Knippers vertelt dat zijn bureau nooit specifiek bezig is geweest met hout als bouwmateriaal. Zo werd bij verbou-

Glenn Murcutt De post in Zeist is niet het eerste

wingen van ziekenhuizen (zoals VU medisch centrum

gebouw voor de RAVU. Al eerder ontwierp het bureau

Amsterdam) en bij transformatieprojecten (zoals textiel-

succesvol dergelijke voorzieningen in Doorn, Maarssen en

fabriek Enschede tot wooncomplex en Rijksarchief Twee-

Utrecht. De eerste twee gebouwen waren evenals dat in

de Kamer tot kantoren en enquêtezaal) weinig hout toe-

Zeist van Knippers. Om een indruk te geven, schetst hij met

gepast. ‘Eigenlijk hebben we het alleen gebruikt voor

potlood deze eerder voltooide RAVU-posten. ‘Eigenlijk

interieurafwerkingen. Pas bij de RAVU-gebouwen zijn

zijn ze een soort familie. Ze hebben allemaal een gebogen

we het ook gaan inzetten als constructiemateriaal. In Zeist

dak en een houten gevelafwerking. Bij het eerste gebouw

zijn we zelfs zover gegaan, dat vrijwel alles uit hout be-

in Doorn hebben we ons laten inspireren door architect

staat. Alleen het dak is van staal.’

Schema energiemaatregelen. Legenda. 1. Warmtepomp 2. Zonneboiler 3. Vloerverwarming (en koeling) 4. Zonnepanelen 5. Goed geïsoleerde schil

1. Stalling 2. Berging 3. Opslag zuurstofflessen 4. Fietsenberging 5. Kleedruimte 6. ‘Woonkamer’ 7. Kantoor 8. Terras Detail gevel-dak. Legenda. 1. Gelamineerd vuren spant

5. EPDM-dakbedekking

2. Gipsplaat (Rigitone)

6. Bouwstaalmat (12 mm dik)

3. Stalen dakplaat

7. Hemelwaterafvoer

4. Steenwol

8. Sedumdak

Bos met bloemetjes Het nieuwe RAVU-gebouw

met daartussen zonnepanelen en een serie koepelramen

heeft een L-vorm. In de lange poot zit aan het ene uiteinde

die de garage van daglicht voorzien.

een gang met voordeur en aan het andere een fietsenstalling en opslag voor zuurstofflessen. Daartussen bevindt

‘Woonkamer’ In de korte poot zijn de ‘woonkamer’,

zich een grote garage met in de voorgevel zes transparan-

een kantoor en de toilet- en kleedruimten ondergebracht.

te roldeuren, zodat er zes ambulanceauto’s in en uit kun-

Opvallend zijn de tafels van steigerhout die het interieur

nen rijden. De deuren zijn  cm breder dan die van de

verfraaien. Een van de personeelsleden heeft die zelf

andere posten, omdat de nieuwste mobiele intensive care

gemaakt. Het dak van het voorste gebouwdeel loopt in

units (micu’s) groter zijn dan de conventionele ambulan-

dezelfde gekromde vorm door over de korte poot. Echter,

ces. Binnen zijn de muren van de stallingsruimte bekleed

hier eindigt het dak halverwege - hierdoor ontstaat de

met beige tegels met her en der gele, blauwe en groene

L-vorm - met daaronder een glazen pui, die net als alle

exemplaren. ‘Een bos met bloemetjes,’ aldus Knippers.

kozijnen van Accoya is gemaakt. Behalve voor de gevels wilde de architect ook voor de kozijnen een lichtkleurige

Klimplanten Van de uitgestrekte grijze gietvloer fun-

houtsoort. Accoya viel bij hem meteen in de smaak. Het is

geert één parkeerplaats tevens als wasplaats voor de am-

met een transparante lak afgewerkt.

bulances. De bovenzijde van de voorgevel, en daarmee het dak, is gebogen. De beide dakuiteinden lopen name-

Bostuin Via de bijna  m hoge glazen pui, voorzien van

lijk vanaf de grond omhoog met hellingen van ° naar

een glasvezeldorpel, hebben de ambulancemedewerkers

elkaar toe. Op een hoogte van  m maken die hellingen

vanuit de woonkamer prachtig uitzicht op het aangren-

een scherpe bocht naar links of rechts, waarna ze naar

zende bos en de wild begroeide binnentuin. De bostuin is

het midden van het gebouw toe geleidelijk iets oplopen.

ontworpen door Copijn Tuin- en Landschapsarchitecten

Het dak bestaat uit gebogen stalen trapeziumplaten. De

uit Utrecht. Drie grote bomen in de tuin (een trompet-

steile hellingen zijn voorzien van gaas, waarop klimplan-

boom, twee beuken) zijn gespaard gebleven. ‘Dat hebben

ten groeien als hedera en clematis. Op het dak zit sedum

we besloten na overleg met een lokale milieustichting.

augustus 2016

Plattegrond. Legenda.

het houtblad

tekeningen: architectenforum utrecht

6. Natuurlijke zonwering

Stalling van buiten. Ieder geveldeel moest apart worden ingemeten, in de lijn van het dak gezaagd en ten slotte genageld.

Stalling voor zes ambulances. De plint van de tegelbekleding verbeeldt een bos met gele, blauwe en groene bloemetjes.

Mede daardoor heeft het gebouw die L-vorm. De bomen

verschillende breedtes: // x  mm, met tus-

fungeren nu tevens als zonwering voor de glazen pui.’

sennaden van  mm. De overstekken bestaan uitsluitend uit delen van  mm breed. Volgens Laurens Schaap,

Nieuw leven voor fraké De constructie bestaat uit

werkvoorbereider en uitvoerder bij aannemersbedrijf Van

gekromde en rechte gelamineerd vuren spanten ( x

Zoelen te Utrecht, was het geen sinecure de geveldelen

/ cm), voorzien van stalen windverbanden die de

aan te brengen. ‘Iedere plank moest apart worden inge-

stabiliteit waarborgen. De spanten worden ondersteund

meten, in de lijn van het dak gezaagd en ten slotte gena-

door vuren kolommen ( x  cm). Al dat vuren is trans-

geld. Daar hebben onze timmerlieden heel wat tijd inge-

parant grijs behandeld, omdat de architect vergeling niet

stoken. Dat geldt ook voor de verdeling van de breedtes.

mooi vindt. De op de kolommen gemonteerde hsb-wan-

Die zitten op het oog in een willekeurige volgorde naast

den zijn aan de buitenkant bekleed met ThermoHout

elkaar, maar toch zit er een vast stramien in. Om de  cm

Fraké, geleverd door Stiho Utrecht. Productspecialist Jos

herhaalt het patroon zich. Op papier lukt zoiets prima, de

Voorn vertelt dat het een hoge duurzaamheid en dimen-

praktijk is helaas weerbarstiger. Om telkens aan het einde

siestabiliteit heeft. ‘Van nature valt fraké in duurzaam-

van een gevel op een hele maat uit te komen en geen en-

heidsklasse , maar dankzij de thermische modificatie gaat

kele plank in de lengterichting te hoeven zagen, hebben

het naar klasse . Hout waarvoor nauwelijks afzet was, is

we tevoren met een mal de maatvoering op iedere gevel

hierdoor ineens een interessant alternatief geworden voor

uitgezet. Zo nodig hebben we de verdeling aangepast.

andere houtsoorten van hoge duurzaamheid. Voordeel is

Uiteindelijk is het niet honderd procent geworden wat de

bovendien dat het geen last heeft van raising grain (dela-

architect heeft getekend, maar zijn visie is wel gevolgd.

minatie van jaarringen, red.). Verder hebben we het hout

Het gaat immers om millimeters. Het resultaat is verbluf-

geschaafd en voorzien van vier ronde kantjes en door

fend. De gevels zien er mooi en strak uit.’

Leegwater Houtbereiding laten afwerken met Sansin Woodsealer, waardoor het mooi egaal vergrijst.’

All-electric Omdat het bouwterrein groot genoeg was,

Geen sinecure De verticale geveldelen hebben drie

kon de nieuwe RAVU-post één bouwlaag blijven. Aange-

augustus 2016

foto’s: stijn poelstra rosmalen

het houtblad

De geveldelen hebben drie breedtes: 90/140/190 x 18 mm, met tussennaden van 10 mm. De overstekken bestaan uitsluitend uit delen van 190 mm breed.

zien hij lager is dan  m, zijn er geen aanvullende eisen voor

toepassing van zoveel hout, allemaal FSC, spreekt me erg

brandveiligheid. Veel aandacht is besteed aan energiebe-

aan. We gaan dit herbruikbare materiaal vaker inzetten.’ •

sparing. Met uitzondering van de garage is overal drievou-

john ekkelboom

dig glas toegepast en dankzij de goede isolatie hebben dak en gevel een Rc van ,. Naast de zonnepanelen op het dak is er binnen een warmtepomp geplaatst. Omdat het gebouw in een waterwingebied staat, mag de pomp geen

CO-VOETAFDRUK

grondwater gebruiken. De warmte wordt nu via een pijp

In het project is circa , m hout toegepast ( m

door het dak uit de lucht gehaald. Dit is minder efficiënt,

vuren(triplex),  m ThermoHout Fraké en , m

maar uiteindelijk is het toch gelukt een all-electric en bijna

Accoya). Dit betekent een CO-vastlegging van

energieneutraal gebouw te ontwerpen. Knippers is erg

. kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een

tevreden over het eindresultaat. ‘Het was een bewerkelijke

middenklassenauto over . km of het jaarlijkse

klus, maar de aannemer heeft echt vakwerk geleverd. Wat

elektragebruik van  huishoudens.

me opviel, is dat de houtconstructie er zo snel stond. De

Locatie: Jagersingel , Zeist Opdrachtgever/gebruiker: RAVU Zeist (ravu.nl) Ontwerp: Architectenforum Utrecht (architectenforum.nl); Erik Knippers Houtconstructeur: IKAABEE Soest (ikaabee.nl) Aannemer: Aannemersbedrijf van Zoelen Utrecht (vanzoelen.nl) ThermoHout Fraké: Stiho Utrecht (thermohout.nl) Behandeling ThermoHout Fraké: Leegwater Houtbereiding Heerhugowaard (leegwater.nl) Gelamineerd vuren liggers: Heko Spanten Ede (hekospanten.nl) Accoya kozijnen: TimmerSelekt Doornenbal Veenendaal (doornenbal. com) Hsb-wanden: Timmerfabriek Jongbloed Winschoten (tifajongbloed.nl) Bruto bouwoppervlak:  m Bouwperiode: Oktober  - april  Bouwkosten: N.B.

de n at u ur b ij g eb o g en a zo b ĂŠ va k w er k b ru g d end er leeu w

foto: www.johnlewismarshall.com

augustus 2016 het houtblad

250 m vakwerk.

Naast de trap vormen twee jukken de voornaamste stabiliteitsconstructie. In alle richtingen zijn ze met twee zware windverbanden en een trekstang aan elkaar verbonden. Ter hoogte van het spoor staat een trap: 6,5 x 3,0 x 8,2 m. Bestaande uit vier trappen en vier bordessen, dient zij als opstap of afdaal naar een andere

fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: www.johnlewismarshall.com

vervolgroute.

Iets willen veronderstelt ook iets kunnen. Zeker als je wilt ingrijpen in wat allang bestaat, doen zich gewoonlijk problemen van stroperigheid voor. Een eenmaal genomen beslissing (of fout!) is ontzettend moeilijk weer terug te draaien. Waar een wil is, is echter ook altijd een kunst, zoals de 

den ze in vloei en bloei. Vanzelf paste de fauna en flora

wegovergangen in ons Zuiderland te ontvlechten van ver-

zich daarop overstelpend aan met een rijkdom van varië-

keerswegen door ze te veranderen in onderdoorgangen,

teiten. Er leven . verschillende diersoorten (zoogdie-

viaducten en bruggen. Veiligheid is de doorslaggevende

ren, vogels, amfibieën, vlinders), terwijl . planten-

urgentie. Zo vonden er in  liefst  ongelukken bij

soorten het stroomparadijs kleur en geur geven.

het houtblad

Infrabel, het Belgische ProRail, is druk bezig alle spoor-

augustus 2016

m lange FSC-azobé brug in Denderleeuw overtuigend bewijst.

overwegen plaats, waarbij elf mensen jammerlijk tegen de dood opknalden. In datzelfde jaar zijn er  overwegen

Tentoonstelling der natuur Voor de liefhebber is

opgeheven. Die bij Denderleeuw, nu ingevuld met een

er de Welle- en Kapellemeersenwandelroute uitgezet,

forse houten brug, is de laatste op het drukke traject

 km lang, en in te korten tot de , km van alleen het

Gent-Brussel van lijn . Praktisch voordeel is dat trein-

Wellenmeersenpad. In de drassige delen zijn houtpaden

vertragingen aanmerkelijk zullen afnemen.

(zogenaamde knuppelpaden) aangelegd. De tocht is heel gevarieerd in een voortdurende wisseling van landschaps-

Voorzichtige oplossing Denderleeuw (circa .

schilderijen. Van deze tentoonstelling der natuur maakt

inwoners) ligt in de buurt van Aalst tussen Gent en Brug-

ook de nieuwe fietsers- en voetgangersbrug, voor %

ge. De naam ontleent de gemeente aan de rivier die er-

medegefinancierd door de Europese Unie, onderdeel uit.

langs stroomt: de Dender. Door de strategische ligging is het een belangrijk overstapstation voor treinreizigers op de spoorlijnen Gent-Aalst-Brussel en Kortrijk-Brussel.

d e k e uz e vo o r h e t n at u u r m at e r i a a l

Complicerende factor was dat de spoorlijn hier dwars

h o u t l a g vo o r h e t v e r s ta n d

door het natuurreservaat De Wellemeersen loopt. Dat vroeg om een voorzichtige oplossing. Natuurpunt, het Vlaamse Natuurmonumenten dat . ha Vlaamse

Daarom maakt de overspanning niet een korte oversteek

natuur in  verschillende gebieden beheert, tekende

over de rails, maar zwiert zij - ‘spilziek’ als de natuur - na

onmiddellijk protest aan toen In de ontwerpfase de

een korte aanloop over het spoor en vervolgens in een

gedachten naar een brug in staal en beton oogklepten.

wijde boog de omgeving in, als een uit z’n vorm getrok-

Gelukkig kostte het niet veel moeite ieders vergezicht op

ken reuzenhoefijzer. Duidelijk is dat een dergelijk exem-

hout te zetten. In dat materiaal zou de brug ‘natuurlijk’

plaar in staal en beton het eeuwenoude stroomgebied ter

op z’n elegantst in het reservaat passen.

plaatse  m lang in de vernieling zou trekken. De keuze voor het natuurmateriaal hout lag dus wel erg voor het

Levende lappendeken En ja, De Wellemeersen (

verstand.

ha) is héél uniek. Samen met de Kapellemeersen op de tegenoverliggende rechteroever vormt het een van de

Wankele handstand Inclusief de infrastructurele

laatste overstromingsgebieden in de Dendervallei tussen

voorbereiding van vijf maanden nam de bouw van het

Denderleeuw en Erembodegem. In vroeger vanouds

kunstwerk ruim een jaar in beslag: april  - mei .

overstroomde de Dender, toen nog een beek, met klot-

Het terrein moest bouwrijp worden gemaakt en er moes-

sende regelmaat de aanpalende langslanden. In het ge-

ten prefab betonnen heipalen in de dras worden inge-

duld van de tijd stikte de nijvere natuur er als een energie-

bracht om te voorkomen dat de brug uit haar verband zou

ke oude dame een levende lappendeken aan elkaar van

zakken. Dit kostte extra tijd, omdat het treinverkeer ge-

valleibossen (populier, els, iep), moerasvegetaties, dras-

woon doorraasde. De brug zelf is helemaal geëngineerd,

weilanden, rietlanden en hooivlaktes. Afwisselend ston-

geprefabriceerd, in  transporten ter locatie gebracht en

■ ■ ■

foto + artist’s impression: wijma kampen

Artist’s impression.

De brugsecties zijn in  transporten ter locatie gebracht.

De brug is opgebouwd uit 19 secties van 12 en één sectie van 20 m lengte. De laatste bevindt zich als een soort uitkijkpost boven het spoor.

foto’s: www.johnlewismarshall.com

Weer zijn een spoor en een verkeersweg op superieure wijze ontvlochten.

de twee vakwerken van de grootste sectie bijeengehou-

constructeur TUC RAIL uit Brussel is simpel: een vak-

den door twee stevige horizontale stalen windverbanden.

werkbrug zonder veel franje. Esthetisch interessant zijn

Mooi is ook dat het dek niet op, maar tussen de hoofd-

de zwiepende ronding, de hoge repetitie van vakwerkpa-

draagconstructie is gelegd, wat een vloeiend geïntegreerd

tronen en - heel subtiel - de jukken op betonnen poeren,

beeld geeft. Het dek zelf is eveneens een bijzonder fraai

die niet breeduit in de stabiele schraagstand staan, maar

geheel van delen ( x  mm), die in een licht hinkelend

smalletjes in de wankele handstand. Om de constructie

schroefpatroon op de onderconstructie zijn bevestigd. Ze

toch voldoende stijfheid te geven, zijn ze alle voorzien van

zijn tevens voorzien van groeven met een antislipvoegvul-

windverbanden; de hoogste hebben er zelfs twee, onder

ling, een zowel esthetisch chique als functioneel effectie-

en boven een stalen trekstang.

ve oplossing van tegenwoordig.

Stabiliteitsconstructie Ter hoogte van het spoor is

Koninklijk robuust De waterbouwhoutsoort azobé

tevens een trap geplaatst: , x , x , m. Bestaande uit

(houdbaarheidsklasse ) is een krachtpatser onder de

vier trappen en vier bordessen, dient zij voor voetgangers

houtsoortgenoten. Dat maakt de brug ook zeker konink-

als opstap of afdaal naar een andere vervolgroute. Ernaast

lijk robuust. IJs en weder dienende moet zij een honderd

staan twee jukken vlak bijeen. Ze zijn niet alleen zelf,

jaar kunnen meegaan.

augustus 2016

sen op fatale wijze de trein willen halen. Bovenin worden

Kampen. Dat won weer heel veel tijd. Het ontwerp van

het houtblad

met een mobiele bouwkraan gemonteerd door Wijma

maar ook onderling met twee zware windverbanden en een trekstang aan elkaar verbonden. Samen vormen ze de belangrijkste stabiliteitsconstructie van de brug. In totaal

een denderende aanwinst in het

is er . kg staal aan bout-/schroefverbindingen,

s c h i t t e r e n d e n at u u r s c h o o n

trekstangen en windverbanden in het bouwwerk terechtgekomen. De brug is opgebouwd uit  secties van  en één sectie van  m lengte. De laatste bevindt zich als een

De feestelijke inhuldiging, op  juni jl., gebeurde symbo-

soort uitkijkpost boven het spoor. De secties zijn , m

lisch met een estafetteloop over de brug door tachtig

breed en , m hoog. De hoofdsectie is , x , m

schoolkinderen van de gemeentelijke basisscholen in

breed en hoog, waarmee de brug op haar hoogste punt

Welle, waarbij ze ten slotte elk een ballon in de lucht lie-

zo’n , m haalt. De jukken hebben variabele lengtes, de

ten zweefstijgen. Het is een symbool dat de brug aller-

overige afmetingen - ook die van de opliggende kespen -

wegen is ontvangen als een denderende aanwinst in het

bedragen  x  mm.

schitterende natuurschoon van het overstromingsgebied. Kromt allen kijken! •

Hinkelend schroefpatroon Op de kespen rust de hans de groot

brugconstructie van dubbele randliggers ( x  mm), dwars- ( x  mm) en langsbalken ( x  mm). De buitenste randliggers vormen de onderkant van de brugleuningen: rechthoeken van kolommen en liggers (even-

CO-VOETAFDRUK

eens  x  mm), ingevuld met diagonale, elkaar krui-

In het project is  m azobé toegepast. Dit betekent

sende planken ( x  mm). Ze zijn voorzien van gaas

een CO-vastlegging van . kg. Het compen-

als valbeveiliging voor kinderen, want de gaten zijn vrij

seert de uitlaatgassen van een middenklassenauto over

groot. Bij het grootste segment boven de rails is op beide

.. km of het jaarlijkse elektragebruik van 

delen van de , m hoge constructie plexiglas gebout,

huishoudens.

veelal met afstandhouders. Dit moet voorkomen dat men-

Locatie: Wellemeersenstraat, Denderleeuw Opdrachtgever: Infrabel Brussel (infrabel.be) Constructeur: TUC RAIL Brussel (tucrail.be) Aannemer: West Construct Oostkamp (westconstruct.be) Constructeur bovenbouw, levering en montage azobé onderdelen: Wijma Kampen (wijma.com) Bouwperiode: Augustus  - mei  (Opening  juni jl.) Bouwkosten: ± €  miljoen

■ ■ ■

ONDER ARCHITECTUUR EEN EINDELOZE GLIMLACH IN KRUISLAAGHOUT De American Hardwood Export Council

samen aan een installatie in kruislaaghout: The Smile. Het festival is van  tot  septembeeld: london design festival

het houtblad

Merk en het London Design Festival werken

ber . De installatie (thetulipwoodsmile.info) is van tulpenboomhout en kan van binnen worden bekeken en onderzocht. Het Londen Design Festival heeft al eerder samengewerkt met de AHEC aan creatieve projecten, zoals Timber Wave, Endless Stair en The Wish List. grond raakt. De uitkragingen, beschutte bui-

het gebogen plafond en de gebogen wanden

Megabuis Het concept van Alison Brooks is

tenruimtes, zweven boven de grond. De twee

creëren een dynamische en ongebruikelijke

, m hoog en  m lang. De rechthoekige

buiseinden zijn open en hebben een balkon

binnenruimte, die het midden houdt tussen

buis is de eerste megabuis ooit die gemaakt is

dat uitzicht geeft op het landschap. ‘s Avonds

een avontuurlijke speeltuin, een brug en een

in hout. De naam, The Smile, verwijst naar de

projecteren deze openingen licht om een ein-

duikplank. In de installatie wordt slechts  m

vorm van de buis die op slechts één punt de

deloze glimlach te creëren. De gebogen vloer,

hout gebruikt voor een buis van  m.

G E B O G E N L O O P B R U G M E T H O U T E N L AT T E N B E K L E D I N G Monotonie De asymmetrische bogen doorbreken de monotonie van de ringweg. In het midden van de brug, boven de Boulevard Périphérique, zijn de latten langer en staan ze dichter op elkaar. Dit om de voetgangers te beschermen tegen het lawaai en de vervuiling van het verkeer dat  m lager onder hen voorbijraast. De loopbrug is te bereiken via trappen aan weerszijden en via hellingen voor mensen Een bijna  m lange loopbrug boven de

paardje van Parijs. De brug, die  m breed is,

die slecht ter been zijn of een fiets of kinder-

Boulevard Périphérique verbindt Parijs en

moet de doorstroming van het verkeer be-

wagen bij zich hebben. •

Aubervilliers voor voetgangers en fietsers.

vorderen.

Deze Claude Bernard Overpass is uitgerust met PEFC-gecertificeerde eiken lattenbekle-

Verbinding De architecten wilden een

ding.

sterke visuele verbinding boven de ringweg creëren. De draagconstructie bestaat uit

De gebogen constructie oogt als een simpele

twee driedimensionale stalen bogen die zijn

penseelstreek en biedt een ongekend uitzicht

verborgen achter de transparante lattenbe-

over dit deel van de stad. Het ontwerp van

kleding. Door de slanke constructie kon er op

het Franse architectenbureau DVVD (dvvd.

materiaal worden bespaard, is de ecologische

fr) overbrugt de ringweg tussen het Parc du

voetafdruk gereduceerd en kon de brug door

Millénaire en de Claude Bernard-wijk, een

een kraan worden geplaatst. De brug weegt

stedelijk gebied in ontwikkeling, het parade-

 ton.

foto’s: luc boegly parijs

augustus 2016

(AHEC), Alison Brooks Architects, Arup,

adviesbureau

opdrachtgever

bruggen

Voor adviezen die écht hout snijden!

Carpentier Hardwood Solutions Haasnoot Bruggen BV Postbus 3025, 2220 CA Katwijk (ZH) T 071 - 402 17 44 F 071 - 403 05 91 E info@haasnootbruggen.nl I www.haasnootbruggen.nl Overbruggen in hout, staal en composiet.

www.houtbedrijvendokter.nl +31 (0)6 54 31 41 21 info@houtbedrijvendokter.nl

Ingenieursbureau Evan Buytendijk BV Withagenweg 36, 7384 SB Wilp T 055 3014754 I www.evanbuytendijk.nl E info@evanbuytendijk.nl Advies, begeleiding, (groeps)certificering FSC/PEFC, PEFC boscertificering, CE markering, EUTR/FLEGT, opleidingen & trainingen

afzuiginstallaties

C-Techniek B.V. Chemieweg 71, 1422 DX Uithoorn T +31-2977-52785 I www.c-techniek.com E info@c-techniek.com Filter en afzuiginstallatie voor de industrie.

Holtrop & Jansma B.V. Rondweg 43, 9101 BE Dokkum Postbus 56, 9100 AB Dokkum The Netherlands T +31 (0)519 32 91 00 F +31 (0)519 32 91 10 I www.holtrop-jansma.com E info@holtrop-jansma.com

Meerdink Bruggen Parallelweg 2, 7102 DE Winterwijk T 0543 – 51 35 41 F 0543 – 520935 E bruggen@meerdink.nl I www.meerdinkbruggen.nl Ontwerp, prefabricage en plaatsing in het werk van bruggen in hout, staal en composiet

gecertificeerd hout

Woodteq Houtconstructies

Abeeldreef 15 8760 Meulebeke T +32 51 488961 contact plate 18/1/11 I Dutch www.carpentier.be Specialiteit : Europees hardhout vnl eiken , themisch essen en thermisch naaldhout (thermowood)

coatings

Coillte Panel Products Coillte Panel Products

Handelsweg 22, 7451 PJ Holten Postbus 43, 7460 AA Rijssen T 0548 - 70 13 61 F 0548 - 70 13 41 I www.woodteq.nl E info@woodteq.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies liggers, kolommen, Multiplan dakplaten en Profidecke vloerelementen.

Norway Coatings B.V. Postbus 43079 3540 AB UTRECHT T +31 (0)88 450 5400 I www.norwaycoatings.nl E info@norwaycoatings.nl

houtexpeditie Keurhout Postbus 1380, 1300 BJ Almere T 036 - 5494068 F 036 - 5321029 E info@keurhout.nl I www.keurhout.nl Handelsketen voor legaliteit en duurzaamheid.

gelamineerde houtconstructies

Wood Products Logistics BV

Strevelsweg 700 sub 113 3083 AS Rotterdam T 010 4104670 F 010 4104680 E info@wpl.nu I www.wpl.nu No. 1 in houtexpeditie WPL - de logistieke dienstverlener

DLH Nederland B.V.

C/O Noorderlaan 125 2030 Antwerpen T +32 3 542 63 70 F +32 3 542 18 94 E info.nederland@dlh-group.com I www.dlh-nederland.com Specialist in gecertificeerd hout uit duurzaam beheerde bossen (o.a. CIB).

Greenwood International BV

Derix

Herenbrinksweg 3b 8144 RC Lierderholthuis T 0572-366280 M 06-57930394 E j.borreman@derix.nl I www.derix.nl Producent van gelamineerdhoutconstructies; zie www.derix.nl Engineering, productie, levering en montage van gelamineerde houtconstructies, liggers, kolommen en kruislaag houten onderdelen (CLT / X-lam)

Van den Berg Hardhout BV

2e Industrieweg 19 3411 ME in Lopik T +31 (0)348 820000 F +31 (0)348 820008 E info@vandenberghardhout.nl I www.vandenberghardhout.nl Importeur en groothandel van FSC® gecertificeerd tropisch hardhout. Ruw en geschaafd, uit voorraad en op aanvoer! Hout en vertrouwd!

Withagen Houtprodukten BV

Noorderpad 24, 1674 NS Opperdoes T 0227-822425 E jenj@tip.nl I www.jenjpersoneelsmanagement.nl Bemiddelaar tussen kandidaat en

E info@coillte.com I www.coillte.com

houthandel

algemeen

J en J Personeelsmanagement b.v.

Louis Eijssenweg 3A8 Louis Eijssenweg 3A8 6049 CD Herten 6049 CD Herten The Netherlands T +31 (0) 475 399740 The Netherlands F +31 (0) 475 310271 T +31 (0) 475 399740 E info@coillte.com +31 (0) 475 310271 IF www.coillte.com

Exportweg 1, 9482 WP Tynaarlo T 0592 - 274280 F 0592 - 273524 E info@withagenhoutprodukten.nl I www.withagenhoutprodukten.nl Lijmhout op hoog niveau! Specialist in gelamineerd hout voor constructies en kozijnen. Vilam® Lariks en vuren voor kozijnen met KOMO en PEFC certificaat. Bouwteam projecten; ontwerp, levering en montage van constructies.

Boogaerdt Hout

Dorpsstraat 88, 2931 AG Krimpen aan de Lek T 0180 - 551552 F 0180 - 510776 E info@boogaerdt.nl I www.boogaerdthout.nl

Postbus 52, 1930 AB Egmond aan Zee T 072 5069540 F 072 5069541 E info@greenwoodtimber.nl I http://www.greenwoodtimber.nl Kwaliteit schept duidelijkheid

Wijma Kampen B.V. Haatlandhaven 3, 8263 AS Kampen T 038 - 3316444 F 038 - 3322040 E wijma@wijma.com I www.wijma.com “Betrouwbaarhout” voor GWW als damwanden, gordingen, palen of fenderhout of complete houtconstructies zoals: sluisdeuren, bruggen, geluidswanden, geleiderail of galerijen voor de bouw.

LTL Woodproducts

vloeren/dekken

LTL Woodproducts B.V.

GWW Houtimport

Bezoekadres: Bedrijfsweg 11, 3411 NV Lopik T (0348) 55 00 09 F (0348) 55 33 38 E verkoop@gwwhoutimport.nl I www.gwwhoutimport.nl Duurzaam geproduceerd hout voor de wegen waterbouw uit voorraad leverbaar!

“Wij zijn een landelijk opererende houthandel en kenmerken ons door onze grote voorraad, brede assortiment, eigen zagerij/schaverij, droogkamers en transport. Wij helpen u dan ook graag bij de levering van het juiste hout!” WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | INFO@HOUTEX.NL

WWW.HOUTEX.NL

Houtgroep van Drimmelen B.V. Postbus 39, 3330 AA Zwijndrecht T 078 - 6107207 F 078 - 6101151 E info@drim.nl I www.vandrimmelen.nl Leverancier voor de bouw, handel en industrie van vurenhout, plaatmateriaal, prefab timmerwerk en alle mogelijke bewerkingen.

Postbus 3007, 2935 ZG Ouderkerk a/d IJssel T +31 (0)180 - 688688 F +31 (0)180 - 681463 I www.heuvelman-hout.nl Geregistreerd bij de Kamer van Koophandel voor Rotterdam onder nr. 29020842

Postbus 1025, 2302 BA Leiden T 071 - 5316431 E info@noordmanhout.nl I www.noordmanhout.nl Breed in Hout en Plaat Houtbewerking en Logistiek

Postbus 191, 4130 ED Vianen T 0347 - 374844 F 0347 - 377908 E verkoop@ltl.nl I www.ltl.nl Of het nu om Tropisch, Europees of Noord-Amerkaans hardhout gaat, wij verzekeren u continuïteit en kwalteit door een klantgerichte benadering.

Foreco Dalfsen B.V.

Postbus 73, 7720 AB Dalfsen Dalmsholterweg 5, 7722 KJ Dalfsen T 0529-431548 F 0529-432198 E info@foreco.nl I www.foreco.nl Compleet assortiment hout voor GWW en B+U.

Hout en Plaat Groningen BV Postbus 9128, 9703 LC Groningen T 050 - 3116674 F 050 - 3113111 E info@hpgroningen.nl I www.hpgroningen.nl Specialist in Naaldhout, Loofhout & Plaatmateriaal. Wij beschikken over uitgebreide houtbewerkingsfaciliteiten. FSC : SKH-COC-000033 PEFC : SKH-PEFC-COC-5018

Foreco Houtconstructies

Postbus 472, 4200 AL Gorinchem De Vort 1, 4225 SH Noordeloos T 0183-582556 F 0183-581077 E info@forecohoutconstructies.nl I www.forecohoutconstructies.nl Specialist in geveltimmerwerk en lichte prefab houtconstructies.

houtinformatie www.houtinfo.nl Koninklijke Jongeneel B.V. Postbus 49, 3500 AA Utrecht T 030 - 2346347 F 030 - 2318817 E info@jongeneel.nl I www.jongeneel.nl Uw partner in de bouw, overal in Nederland

Houtinformatielijn T 0900 - 5329946 (15 cpm) I www.houtinfo.nl 24 uur per dag, 7 dagen per week.

internet

Nonhebel

Nobelstraat 24, 5051 DV Goirle T 013 - 5301924 F 013 – 5301925 E contact@nonhebel.nl I www.nonhebel.nl Dé antislip specialist voor houten ondergronden. Leverancier van DuraGrip antislip coating.

vacuümpompen

Becker Druk- en vacuümpompen B.V.

Postbus 573, 8440 AN Heerenveen Eurolaan 11, 8466 SM Nijehaske. T 0513 - 651800 F 0513 - 651855 E info@beckerdvp.nl I www.beckerdvp.nl Topleverancier van vacuümpompen.

vlamvertragers voor hout

Fire-resistant BV

Postbus 4377, 3006 AJ ROTTERDAM T 010 –4137661 F 010 –4363757 E info@fire-resistant.nl I www. Fire-resistant.nl Specialist in het vlamvertragend behandelen van alle houtsoorten, parket en plaatmateriaal.

www.houtblad.nl Digitaal archief en foto’s bestellen.

SNELZOEKERS Voor slechts € 425,- per gekozen rubriek worden uw bedrijfsgegevens (inclusief kleurenlogo en informatieregel) voor de periode van 1 jaargang opgenomen.

Ja, ik reserveer een rubrieksvermelding in SNELZOEKERS Rubriek: ...................................................................................................................................................................................... Bedrijfsnaam: .............................................................................................................................................................................. Adres: .......................................................................... PC + Woonplaats: .............................................................................. Tel./Fax: ..................................................................................................................................................................................... E-mail: ............................................................................... Internetadres: .............................................................................. Informatieregel: .......................................................................................................................................................................... U kunt dit formulier faxen naar MYbusinessmedia, 010 - 289 40 61. Of opsturen (zonder postzegel) naar Antwoordnummer 90543, 3009 VB Rotterdam. Eerst meer informatie? Bel met MYbusinessmedia, 06-83 17 08 18 (Wilco Stemerdink).

GEMODIFICEERD LOOFHOUT

DOOR EN DOOR STIJLVOL

• Stijlvol • Notenhoutachtige uitstraling • Vormstabiel • Stootvast • Uit duurzaam beheerde bossen • Duurzaamheidsklasse I • Geleverd onder KOMO® productcertificaat

FRAKÉ NOIR is een product van Houthandel van Dam.

ns ee e jk g ki hti ? ut rac o h p le ook ! l o s lv n o’ tij staa fot s it r gs r d daa sin e s ov ite, pa e n s e b o et e t w ew r ee d M op

A R F

N E K

N R.

Flame Delay FX Pro ®

Brandvertragend behandelde Houtproducten • niet hygroscopisch • volledig fixerend • niet uitloogbaar • kleurloos • geschikt voor onbehandelde toepassing in weer en wind • gebaseerd op Polymeer technologie