thema: internationale houtdag november • jaargang • nummer
www.houtblad.nl
001-001_HB07CVR_cover.indd 1
27-10-15 10:01
Plan
Wood
®
Milieuwinst
• Producten met DUBOkeur • Volgens KOMO • Uit duurzaam beheerde bossen
Brandveilig
• Getest op Euroklasse B • Volgens CE-markering • Conform bouwbesluit 2012
Kleurbehoud
• Brandveilige coating • Kleurregistratiesysteem • Behoud esthetiek
Serviceverlening
• Prestatiecontract • Waarborging bij de SGVH • Ontzorging
Natuurlijk kapitaal
• Vastlegging CO2 • Biobased materialen • Bevordert biodiversiteit
Totaaloplossing voor houten gevelprojecten 002-052_HB07ADV_advertenties.indd 2
27-10-15 12:04
Foto: Architecture-Studio Parijs/Luc Boegly
INTERNATIONALE
VOORUITGANGSPUNT HOUT
Al r huim profe outs zijn e sionals r bij!
Wanneer je het bouwmateriaal hout als uitgangspunt neemt, heb je het ook meteen over vooruitgang. Tijdens de Internationale Houtdag vertellen zes topsprekers, aangevuld met vele moderatoren, over hun bevindingen met hout. Dat doen zij via de stapstenen Inspireren - Informeren - Implementeren.
Donderdag november | . - . uur | Castellum Hoge Woerd, De Meern VRAGEN WAAR U ANTWOORD OP KRIJGT: ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■
VOOR WIE?
Waarom is hout weer terug van weggeweest? Wat is het belang van houtkennis bij detailleren? Waarom wordt er niet veel meer gebouwd met hout? Wat zijn de kwaliteitsverbeteringen van hout? Heeft houtskeletbouw een grote toekomst in Nederland? Wat zijn de kansen voor houthoogbouw in Nederland? Hout is van alle continenten - wat kunnen we daar in Nederland van leren?
Architecten, constructeurs, beleidsmakers overheden/ woningbouwcorporaties, houthandelaren, aannemers en docenten/studenten.
Programma met actuele onderwerpen en interactieve vormen • OVERHANDIGING IMPACTSTUDIE GREEN DEAL ‘BEVORDEREN DUURZAAM BOSBEHEER’ AAN MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN • DAGVOORZITTER ATTO HARSTRA • PLENAIRE SESSIES Haiko Meijer (Onix): Vreemd vertrouwd met hout Maarten van der Breggen (Van der Breggen Architecten): jaar houtskeletbouw Bôke Tjeerdsma (SHR): Waarom niet veel meer bouwen met hout? Tom Frantzen (Tom Frantzen et al architecten): Houthoogbouw in Holland (Patch) Jos Lichtenberg (VHSB - Vereniging van Houtskeletbouwers, TU/e, SlimBouwen): Houtskeletbouw dé bouwmethode voor aardbevingsgebieden Alain Bretagnolle (AS.Architecture-Studio Parijs): Hout op alle continenten TWEE RONDETAFELSESSIES (meer dan tafels!), EXPOSITIE MATERIA
Profileren? Wilt u uw bedrijf profileren tijdens de Internationale Houtdag ? Neem dan contact op met onze media-adviseur Wilco Stemerdink, , w.stemerdink@mybusinessmedia.nl Prijzen € ,- Houtblad-abonnee € ,- Niet-abonnee € ,- Student
uncoated
80K
PANTONE 369 U
PANTONE 382 U
Solid Wood Systems
Volledig programma en inschrijven: www.houtdag.nl PMS 144 C
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 3
PMS 288 C
27-10-15 12:04
Het lukt mensen steeds moeilijker out of the botox te denken. Liever verrichten ze velerlei alarmgrepen tegen hun veroudering. Daarbij ontgaat het hun dat ze verpoppen tot allochtonen uit Duckstad. Het schoonheidsideaal van ooit is geworden tot de lelijkheidsrealiteit van nu. De befaamde architect Kengo Kuma zweert bij harmonie met de omgeving. Een gebouw in contrast daarmee is onmogelijk mooi te noemen. Consequentie is dat hij in
6
beginsel lokale materialen voorschrijft. Bij voorkeur hout. ‘Hout is heel herkenbaar voor het lichaam. We dragen het gemakkelijk zelf en de grootste houtstukken zijn ongeveer zo groot als wijzelf.’ Ook materialen verouderen, en dat staat gelijk aan aftakeling,
foto: yves mernier créteil
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
4
s c h o o n h e id
vindt men. Daarom is er in de bouw een run op kunstmatige materialen, die schoon schijnen maar allengs wegwerpelijk verdoffen. Ze nemen nimmer de gelaagde doorleefdheid aan van een materiaal als hout. Of van een doorploegd mens. Ook vastgoedontwikkelaar Coert Zachariasse dacht na over het schoonheidsideaal dat sinds het industriële tijdperk heeft plaatsgemaakt voor het mammongeloof. Schoonheid, kunst en stapvoets leven zijn veranderd in confectie, leuk! en overhaasting. Hoe meer geld, hoe meer tekorten: gebruik zoveel mogelijk wat je niet nodig hebt. En daar botoxt de mens zichzelf. Bij Zachariasse leidde het tot een herijdat is opgezet volgens cradle to cradle-principes. Daarmee inspireert hij vele mensen. En zo komen we bij de Houtdag, die ook een verzamelplaats van bevlogenheidsvinders wil zijn. Dus meld u aan: houtdag.nl. Opzij de treurgordijnen! Steek de jeugd erin!
42
hans de groot, hoofdredacteur
co l o f o n Het Houtblad is een vaktijdschrift over hout en houtproducten in architectuur en bouwen. Het is een uitgave van MYbusinessmedia te Deventer in opdracht van de Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen en Centrum Hout te Almere. Het blad verschijnt x per kalenderjaar en wordt in een oplage van ca. . exemplaren gericht verspreid onder personen, bedrijven en instellingen die professioneel te maken hebben met hout.
004-005_HB07INH_inhoud.indd 4
uitgave MYbusinessmedia Postbus AB Deventer Tel. - www.mybusinessmedia.nl
Uitgever: Marjan Leenders
redactie Het Houtblad Postbus AP Rotterdam Fax: - Internet: www.houtblad.nl E-mail: redactie.houtblad@ mybusinessmedia.nl
Margo Verbiest (webredacteur) Tel. - E-mail: m.verbiest@mybusinessmedia.nl
Hans de Groot (hoofdredacteur) Tel. - E-mail: h.groot@mybusinessmedia.nl
marketing Allet Douma Tel. - E-mail: a.douma@mybusinessmedia.nl
Kasper Weigand (eindredacteur) Tel. - E-mail: k.weigand@mybusinessmedia.nl
foto: jorn van eck amsterdam
king van zijn waarden, en tot Bedrijvenpark / in Hoofddorp
ont werp BladVorm Leiden
opma ak Colorscan bv, www.colorscan.nl advertenties Wilco Stemerdink druk Tel. - E-mail: w.stemerdink@mybusinessmedia.nl Drukkerij Roelofs Enschede
medewerkers John Ekkelboom, Hilde de Haan, John Lewis Marshall (fotografie)
27-10-15 16:02
Coverfoto: Créteil Cathédrale Ontwerp: AS.Architecture-Studio Parijs/ Venetië/Shanghai/Beijing/ Sint-Petersburg Fotografie: Yves Mernier Créteil
v v n h - n i e u w s __________________ 1 3
n ov e m b e r 2 0 1 5
s n e l z o e k e r s ___________________ 4 9
5
o n d e r a rc h i t e c t u u r ________ 1 2
het houtblad
34
foto: www.johnlewismarshall.com
verder in
t h e m a: i n t e r n at i o n a l e h o u t d a g 2 0 1 5 Wanneer je het bouwmateriaal hout als uitgangspunt neemt, dan heb je het over vooruitgang. Zes topsprekers vertellen over hun geschiedenis met hout. Dat doen zij via de stapstenen Inspireren - Informeren - Implementeren. Meld u snel aan via houtdag.nl.
hoger hout
op de k antelen
Er was een tijd dat je niet hoger mocht bouwen dan de kerk. Zo
De Houtdag is in Castellum Hoge Woerd, De Meern. Rond het
staat ook de nieuwe Créteil Cathédrale tussen het geweld van
Romeinse schip De Meern ( n.Chr.) zijn een theater, archeo-
hoge woongebouwen. Maar in haar verschijningsvorm trekt zij
logiemuseum, café-restaurant, stadsboerderij, historische vereni-
wel alle aandacht. ____________________________________
ging en milieuorganisatie samengebracht. _______________
andere onderwerpen slootje over
NIOO-gebouw in Wageningen (). Ook
n at u u r m o n u m e n t
Naast Thialf Heerenveen is nu in Leeuwarden
na vijf jaar laat het de kracht van hout zien
FBW architecten heeft Groot-Speijck in
een tweede ijsstadion gereedgekomen om
in z’n minst bewerkte vorm. ________
Ois- terwijk omgetoverd tot een modern
het hele jaar door te kunnen decemberen: de Elfstedenhal. Je schaatst er door de
weilanden. _______________________
restaurant. Ambachtelijk meesterstuk is
l e r e n (d e) c o n s t r u e r e n
de hoge kap, betimmerd met inlands
De opleiding tot architect gebeurt gewoon-
eiken. __________________________
lijk in gebouwen die de creativiteit niet
nioo na vijf ja ar
stimuleren. Hoe grandioos anders is dat bij
Het volgende Houtblad
Duurzaamheid was de doelstelling voor het
de Melbourne School of Design. ____
verschijnt op december .
redactieadviesr a ad Willem-Jan Bluyssen (Accsys Technologies PLC), Monique Fledderman (NBvT), Ro Koster (RO&AD Architecten), dr. René Klaassen (SHR), ir. Eric D. de Munck (VVNH/Centrum Hout), ir. Natalie Prinsen (SBRCURnet), ir. Vincent Raadschelders (Raadschelders Bouwwadvies), dr. ir. Geert Ravenshorst (TU Delft), Gertjan de Ruijter (Koninklijke Jongeneel), ir. Edwin Smit (MIII architecten) Het Houtblad wordt gedrukt op chloorvrij gebleekt papier. De verpakkingsfolie is milieu-vriende-
004-005_HB07INH_inhoud.indd 5
lijk, zowel als grondstof als wat betreft de productie en de afvalverwerking. abonnementen Het Houtblad belicht de veelzijdigheid van hout voor de hout- en bouwsector. Abonnees profiteren van deze voordelen: - Het vakblad keer per jaar; - Extra vakinformatie op houtblad.nl; - Wekelijks de digitale nieuwsbrief; - Korting op de Nationale Houtdag. Jaarabonnement Het Houtblad Compleet Nederland € ,-. Jaarabonnement BNA € , Jaarabonnement HIBIN € ,
Jaarabonnement KIVI NIRIA € , Jaarabonnement NBvT € , Studentenabonnement gratis Prijzen excl. % btw en € , administratiekosten. VVNH-leden en leden van CNV Hout en Bouw en Bouw- en Houtbond FNV ontvangen Het Houtblad uit hoofde van hun lidmaatschap. Werknemers die geen lid zijn van een van de bonden en in dienst zijn van een houthandelsbedrijf, ontvangen een gratis abonnement na registratie. Zij kunnen zich hiervoor abonneren via www. houtblad.nl/abonneren. Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan.
Opzegging uitsluitend schriftelijk uiterlijk drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode. Nadien vindt automatische verlenging plaats. MYbusinessmedia legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de abonnementenovereenkomst. Uw gegevens kunnen door MBM of zorgvuldig geselecteerde derden worden gebruikt om u te informeren over relevante producten of diensten. Indien u hiertegen bezwaar hebt kunt u contact opnemen met de uitgever. abonnementenadministratie Postbus , AP Rotterdam
Tel. - (dagelijks van : tot : uur) Fax: - E-mail: houtblad@mybusinessmedia.nl copyright Het auteursrecht van de redactionele inhoud van dit tijdschrift wordt voorbehouden. Ongeautoriseerde vermenigvuldiging en/of openbaarmaking van het geheel of gedeelten daarvan, op welke wijze ook, is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming vooraf van Het Houtblad. ISSN: -
27-10-15 16:42
006-011_HB07ARTV1_Creteil_Cathedrale.indd 6
foto: luc boegly parijs
Spectaculair spel van cilindrische tegenwelvingen in het horizontale en verticale vlak.
27-10-15 10:18
cr é t eil c at héd r a le
n ov e m b e r 2 0 1 5
b iddend b o lro nd Er was een tijd dat je niet hoger mocht bouwen dan de kerk. Nu zijn torens voor ander gebruik regel, terwijl kerken eerder worden gesloopt dan bijgebouwd. Zo staat ook de nieuwe Cathédrale Notre-
het houtblad
7
Dame de Créteil enigszins verloren tussen het geweld van hoge woongebouwen. Maar in haar verschijningsvorm trekt zij alle aandacht naar zich toe.
De naam kathedraal is misschien wat overtrokken voor
nadruk op een sterke symboliek en een pastoraal-be-
een torenloos, curven gebouw dat slechts , m ten he-
schermend karakter. Daarnaast is ook Créteil, km ten
mel klimt. Dat geldt ook als je de priemende kegel van de
zuidoosten van Parijs in het departement Val-de-Marne,
, m hoge klokkentoren ernaast erbij betrekt, want die
een multiculturele samenleving. Dus de jeugdige kathe-
staat m-e-t-e-r-s buitenspel. Maar voor een kleine stad als
draal moest zich terdege prononceren te midden van vijf
Créteil, bevolkt met circa . inwoners, is het best iets
andere katholieke kerken, tien synagoges, een moskee,
om tegen op te kijken. Wat dan bovendien het oordeel
één protestantse en vier evangelische kerken, een boed-
bijstelt, is dat het de capaciteit van de oude kathedraal die
dhistische tempel en een bahai-gebouw.
er eerst stond, verdubbelt naar . zitplaatsen. Volgens het plan van eisen moest het gebouw dus groter zijn, en
Meerbeelden Aldus vertoont de kathedraal zich voor
verder moest een opvallend uiterlijk de zichtbaarheid
het oog in een vorm, zoals je die zelden ziet: twee houten
voor de stad rondom verbeteren. Het ontwerp is van het
schalen, met elkaar verbonden door een gekleurde glas-
internationaal opererende AS Architecture-Studio met
in-loodstreep. Goede architectuur roept onmiddellijk
vestigingen in Parijs, Shanghai, Beijing en Venetië.
meerbeelden op, en dat gebeurt ook hier, uiterst krachtig.
foto: luc boegly parijs
De twee welvingen doen denken aan twee handen die in
Sterke symboliek Eigenlijk is het half renovatie, half
gebed gevouwen zijn, boven het altaar zoals blijkt als je
nieuwbouw. Het eerste godshuis uit had een be-
binnen bent. Ook zijn ze te beschouwen als de handen
scheiden, vooral langwerpig voorkomen, al was het blin-
van God die zijn kinderen beschermt. En natuurlijk is de
kend wit geschilderd. Volgens de architectuuropvatting
associatie met een omgekeerde scheepsromp niet ver
van destijds moest het harmonisch opgaan in de omge-
weg, waarbij de verdiepte glaslijn de sleuf is waarin de
ving, die toen overigens nog was gevrijwaard van verticaal
kiel nog moet worden gedrukt. Het verwijst tevens naar
gestapelde hoogwoningen. Het facilitaire, halvemaanvor-
het vaartuig waarmee de eerste discipelen hun beroep
mige deel is gerenoveerd en wit gebleven, de kerkzaal is
van visser uitoefenden. Weer anders gezien doemt de
afgebroken om in de halve ronding plaats te maken voor
gedachte op aan een halfgeopende oester die een forse,
een nieuwe samenkomstruimte. Deze moest in een bij-
kostbare parel herbergt. Tussen een gordijn van bomen
detijdse architectonische stijl worden uitgevoerd, met de
door is er ruim zicht op het kerkplein. De uiterst slanke
006-011_HB07ARTV1_Creteil_Cathedrale.indd 7
27-10-15 10:18
n ov e m b e r 2 0 1 5
Dwarsdoorsnede. Legenda. 1. Kerkzaal 2. Schip
4. Expositieruimte 5. Expositiegalerij 6. Kantoren
tekeningen: as.architecture-studio parijs
het houtblad
8
tekening: t/e/s/s atelier d’ingénierie fontainebleau
3. Kapel
Plattegrond begane grond. Legenda. 1. Hoofdingang 2. Grote Narthex (voorhof) 3. Altaar 4. Schip (kerkzaal) 5. Kapel 6. Conferentiezaal (onder balkon) 7. Auditorium (onder balkon) 8. Expositieruimte 9. Expositiegalerij 10. Kantoren 11. Café-boekenshop 12. Achteringang
V.l.n.r. de gerenoveerde blinkend witte oudbouw, de nieuwe kerkzaal en de klokkentoren voor de hoogwoonbouw
006-011_HB07ARTV1_Creteil_Cathedrale.indd 8
27-10-15 10:18
om vrijuit te kunnen openen naar het kerkplein. Binnen de narthexen biedt een glazen wal zicht op het zuidelijke rompdeel van de kerkzaal. De gang zelf dient ter leniging van de culturele en artistieke behoeften van de bewoners
n ov e m b e r 2 0 1 5
uit stad en regio als expositiegalerij die in het midden uitmondt in een expositieruimte. Daar is door een daklicht een glimp van het kruis op de klokweerszijden van de expositieruimte een vergaderzaal en een auditorium. Rechts van de Grote Marthe bevindt zich een ca-
9
fé-boekenshop. De overgang tussen profa-
het houtblad
ne en sacrale ruimte is scherp begrensd. De dubbele toegangsdeur naar de kerkzaal bij de
Detail knooppunt-huid.
Grote Narthex zit welbewust wat verder onder het lage plafond van de balkongalerij geschoven. De scheklokkentoren met kruis markeert de hoofdentree. De drie
merdonkere nauwte versterkt zo het effect van een glori-
klokken in wybervormige uitsparingen boven elkaar zijn
eus openbarstende ruimte als je het heilige der heiligen
afkomstig uit de oude kerktoren. De klankkolom zet de
binnentreedt.
kathedraal op stedelijke schaal tussen de hoogbouw rondom.
elk spant weer spiegelt zich in het
Openbarstende ruimte De ingangen aan beide zij-
wat e r va n d e r u i m t e
■ ■ ■
kanten van de opgeknapte oudbouw, door een gekromde gang met elkaar verbonden, dienen nu als Grote en Kleine Narthex (voorhal). De grote is ontdaan van de brandtrap
Cilindrische tegenwelvingen In dit hart ontvouwt zich een spectaculair spel van cilindrische tegenwelvingen in het horizontale en verticale vlak. In tegenovergestelde paren zetten gelamineerd vuren boogspanten ( x mm; hart op hart cm) het heiligdom ritmisch repeterend op ontzag. De ene helft (merendeels , m lang) buigt zich iets over de andere helft (vooral , m) heen. Het grootste spant reikt tot , m, de kleinste buigradius is m. Als contrapunt voegen de stoelenrijen op de begane grond en de galerij m boven de grond zich in een driekwartscirkel rond het altaar. Al naar het standpunt zijn alle lijnen óf in harmonische balans óf in wringende torsie, beeld van de mens die z’n leven lang naar evenwicht zoekt voor geest, ziel en lichaam.
Parallelle geometrie Nu wordt ook het uiterlijk aanzien van de kathedraal buiten duidelijk. Daar volgt een open gevelbekleding van voorvergrijsde douglas balkjes ( x mm) de parallelle geometrie van de boogspanten. In spaarzame paren van drie springen de latten over de glas-in-loodstrook van de ene naar de andere welfhelft, onderaan diagonaal beginnend en naar boven toe steeds rechter wordend. Ook de staalconstructie van de foto: luc boegly parijs
tekening: t/e/s/s atelier d’ingénierie fontainebleau
kentoren te zien. Verder zijn er aan
006-011_HB07ARTV1_Creteil_Cathedrale.indd 9
klokkentoren, vanzelfsprekend verticaal, is met dit douglas bekleed. De spanten zijn onderaan met ingelaten stalen verbindingsmiddelen aan een betonnen onderrand
27-10-15 10:18
n ov e m b e r 2 0 1 5
foto: luc boegly parijs
het houtblad
10
De gevelbekleding van voorvergrijsde douglas balkjes loopt parallel aan de gelamineerd vuren spanten binnen.
De afwisseling van zich sluitende en openende spanten stemt tot nadenken: is mijn leven transparant of lichtdicht?
foto’s: yves mernier crÊteil
Magnetische aantrekkingskracht tussen het geweld van verticaal gestapelde hoogwoningen.
006-011_HB07ARTV1_Creteil_Cathedrale.indd 10
27-10-15 10:19
boogspanten zit van binnen naar buiten: vuren balkjes,
west, staat loodrecht op de andere en gaat rond. Dit is de
een vochtbestendige laag, Rookwolk-isolatie, dampwe-
hemelboog van glas in lood die de ruimte in een hoge ver-
rende folie, stalen framewerk, geperforeerde zwarte folie
ticaal overcirkelt. Je kunt de beweging helemaal volgen:
en douglas balkjes. Al het hout is PEFC-gecertificeerd. De
altaar - toegangstrap galerij - kleurenboog - andere toe-
betonconstructie van de galerij aan het zuidelijke romp-
gangstrap galerij - altaar. Dit lichtpad symboliseert als het
deel zorgt voor de stabiliteit.
ware de gang van offer en opstanding van Jezus Christus voor de mensheid. De langere boogspanten die over het
Eenheid en eenvoud Het gebruik van één materiaal
glas doorlopen naar de kortere, geven het kleurkoord de
(hout) verwijst naar de stenen kathedralen van weleer.
vorm van een schakelarmband, zinnebeeld van eenheid.
Dit geeft eenheid en eenvoud. Volgens architectenbureau AS.Architecture-Studio is ‘hout een zowel nederig als
Rood, geel en blauw De drie gebruikte primaire
edel materiaal. Het leent zich perfect voor gebogen con-
kleuren rood, geel en blauw, die zich chromatisch door de
structies, zoals in deze kathedraal. De warmte ervan staat
ruimte verstrooien, staan voor de heilige Drie-eenheid.
model voor de verbondenheid, broederlijk verenigd in de
De regenboog, laatste metafoor, betekent hoop. Met al
viering van de sacramenten.’ Het was zeker niet de be-
deze materiële schoonheden en geestelijke betekenissen
doeling een fijnberekende superconstructie te leveren of
is de Créteil Cathédrale klaar voor de ste eeuw.
n ov e m b e r 2 0 1 5
Offer en opstanding De andere as, van oost naar
11
het houtblad
bevestigd. Bovenin zijn ze aan elkaar vastgezet. Op de
technische opperbravoure te etaleren. Overdag straalt
hans de groot
door de glasboog kleurend licht op het sanctuarium (priesterkoor), terwijl er overnacht licht door naar buiten schijnt als symbool van een levende christelijke gemeenschap.
CO-VOETAFDRUK In het project is onder andere m hout toegepast
Geometrische complexiteit Dieper gezien volgt het
( m gelamineerd vuren en m douglas). Dit
interieur de liturgie. Als gezegd komen de houten spanten
betekent een CO- vastlegging van . kg. Het
m boven het altaar als ineengestrengelde vingers sa-
compenseert de uitlaatgassen van een middenklassen-
men. Verder vormen een liturgische en een geestelijke as
auto over .. km, of het jaarlijkse elektrage-
een kruis. De eerste, van noord naar zuid, loopt van de
bruik van huishoudens.
middeningang onder de balkongalerij naar het altaar, met het doopvont als markeerpunt. De as is ook de route van de processies. Op deze lijn zijn tevens de boogspanten
INTERNATIONALE HOUTDAG
geordend: ze lopen er parallel aan. Elk spant weerspiegelt
Partner-architect Alain Bretagnolle bespreekt hoe zijn
zich aan weerszijden van de as in het water van de ruimte.
bureau AS.Architecture-Studio op alle continenten
Deze geometrische complexiteit zet de ruimte prachtig
met hout bouwt tijdens de Internationale Houtdag
onder spanning, statisch en dynamisch. Een gang door de
(donderdag november, Castellum Hoge
sacrale zaal stemt door de afwisseling van zich sluitende
Woerd De Meern). Voor informatie/aanmelding:
en openende spanten tot nadenken: is mijn leven transpa-
houtdag.nl.
rant of lichtdicht?
Locatie: rue Pasteur Vallery Radot, Créteil Opdrachtgever: Association Diocésaine de Créteil (catholiques-valde-marne.cef.fr); Association ‘Chemin des Arts’ en Val-de-Marne (chemin des arts.com); Les Chantiers du Cardinal Créteil (chantiersducardinal.fr) Ontwerp: AS.Architecture-Studio Parijs/Venetië/Shanghai/Beijing/Sint-Petersburg (architecture-studio.fr) Ontwerp glas in lood: Pascale en Udo Zembok Menton (zembok.com) Constructeur: T/E/S/S atelier d’ingénierie Fontainebleau (Itess.fr) Constructeur hout: Sylva Conseil Clermont-Ferrand (sylva-conseil.fr) Hoofdaannemer: Leon Grosse Versailles (leongrosse.fr) Leverancier gelamineerd vuren, douglas: Fargeot Lamellé Collé (Arbonis) Villeneuve-d’Ascq (arbonis.com) Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: Mei - september (Inauguratie september ) Bouwkosten: ± € miljoen (excl. btw)
006-011_HB07ARTV1_Creteil_Cathedrale.indd 11
27-10-15 10:19
ONDER ARCHITECTUUR
n ov e m b e r 2 0 1 5
tekening: broekbakema architecten rotterdam
HOUTCONSTRUCTIE VOOR BREDE SCHOOL
het houtblad
12
De school krijgt een vorm die de openbare buitenruimte als het warme omarmt.
luchttoevoer naar de lokalen. Per twee lokalen wordt via een verticaal schachtsysteem verse lucht naar binnen aangevoerd en via een toevoeropening in de kanalen ingebracht. De werking is getest met een mock-up van een klaslokaal in een rooktest.
Ruwbouw is afbouw Voor de rest van de constructie is gelamineerd hout gebruikt, waardoor bijvoorbeeld de randbalken van de gevel in gebogen vorm kunnen worden geproduceerd. Voor de hele school geldt dat ruwbouw afbouw is. Al het hout is behandeld
De nieuwe Brede School in Lisse, gereed in
de belevingswereld van de jonge gebruikers,
met een white wash. De montage van de
, krijgt een volledige houtconstructie.
is in het ontwerp gewerkt met ronde vormen,
school is vanaf de betonnen vloer op de bega-
Alle kolommen, balken, vloeren en daken
tactiele materialen en subtiele contrasten.
ne grond teruggebracht tot enkele weken.
worden van hout. De multifunctionele school gaat naast speciaal onderwijs ook onderdak
Luchttoevoer De gelamineerde balken en
bieden aan jeugdzorg, buitenschoolse opvang
kolommen zijn van Europees vuren. De vloer-
en sportzalen. Het gebouw, een ontwerp van
elementen bestaan uit balken en triplexplaten,
architecten- bureau Broekbakema (broekba-
die samen een patroon vormen van holle ka-
kema.nl) in Rotterdam, krijgt een vorm die de
nalen. Aan de onderkant zijn de elementen
openbare buitenruimte als het warme omarmt
geperforeerd. Dat bracht Broekbakema op het
en geborgenheid biedt. Om aan te sluiten bij
idee om de kanalen te gebruiken voor de
HOC-LADDER
CTH Naaldhout: , november, december; examen december .
GEBOGEN ESSEN PLAFONDS
CTH Loofhout: , januari,
foto: ahec londen
februari; examen februari . een ontwerp van architectenbureau Kohn
CTH Plaatmateriaal: , en maart;
Pedersen Fox uit Londen (kpf.com) en Studio
examen april .
V uit Amsterdam (studio-v.nl) en de interieur-
CTH Bouwen met Hout: , mei;
ontwerpers OIII architecten (o-drie.nl). Er
examen mei .
studeren . studenten. Voor het interieur
CTH Bouwmaterialen: , november,
zijn voornamelijk natuurlijke, architectonische
, december .
materialen gekozen, zoals ruw gezaagd hout en geperforeerd staal.
toegepast.
Praktijkopleider , , en december
Op diverse plekken zijn gebogen houten plafonds
Blikvanger De hoge hal bij de hoofdingang aan de Wibautstraat is niet alleen een ontmoe-
Basiscursus Hout en Plaatmateriaal: is een
Op de Amstelcampus van de Hogeschool van
tingsruimte, maar ook geschikt voor bijvoor-
schriftelijke cursus en kan op elk moment
Amsterdam is het nieuwe Wibauthuis ge-
beeld tentoonstellingen. De hal leidt naar een
worden gestart.
bouwd. In dit twaalf verdiepingen hoge ge-
restaurant, studieplekken en een mediatheek.
bouw zijn op diverse plekken gebogen houten
Blikvanger is een schuine achterwand van een
Wilt u een cursus toegespitst op uw be-
plafonds toegepast. Ook zijn er verdiepingen
van de collegezalen die bekleed is met hori-
drijf? Dat kan! Alle cursussen kunnen als
waar de massief houten plafonds en wanden
zontale essen stroken van x mm. De be-
maatwerk worden gegeven. Voor infor-
in elkaar overlopen. De systemen zijn uitge-
kleding volgt de rondingen van de wand.
matie/aanmelding: info@houtopleidings-
voerd met FSC-gecertificeerd Amerikaans es-
Voor de plafonds in de hal, het restaurant en
centrum.nl, houtopleidingscentrum.nl. •
sen, geleverd door Derako. Het gebouw is
studieplekken is zo’n . m essen gebruikt.
012-012_HB07ARC_onderarchitectuur.indd 12
27-10-15 12:03
VVNH-nieuws wordt gepubliceerd onder verantwoordelijkheid van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse
te Almere.
opgepakt: we hebben nu de knelpunten dui-
heer’ is opgericht in om duurzaam hout
delijk aan de oppervlakte gekregen. We kun-
tot de norm te maken. Vanuit het bedrijfsle-
nen de komende jaren grote stappen zetten
ven zijn de VVNH en de NBvT de stuwende
om de hele houtmarkt in Nederland te ver-
kracht. In december loopt de periode
duurzamen.’
voor deze Green Deal af. Tijd om de balans op
Van den Heuvel ziet ook dat het aandeel duur-
te maken: de impactstudie die dit inzichtelijk
zaam hout gestegen is. ‘In was binnen de
maakt, is bijna afgerond en zal worden gepre-
VVNH gemiddeld % van het totaal verhan-
de huidige Green Deal ook andere partijen als
senteerd op november tijdens de Internati-
delde hout duurzaam gecertificeerd. Tegelij-
NGO’s en lagere overheden vertegenwoor-
onale Houtdag .
kertijd zien we dat het aandeel tropisch aan-
digd zullen zijn: ‘We hebben heel bewust met
INTERNATIONALE
Green Deal ‘Bevorderen duurzaam bosbe-
toonbaar duurzaam hout op ,% lag. Deze
veel marktpartijen gewerkt. Dan worden de
Stuurgroep Houdt het werk van de Green
cijfers laten zien dat er flink aan gewerkt is en
krachten, maar ook de praktische knelpunten
Deal nu op? Paul van den Heuvel, directeur
ook dat de tijd rijp is nu goed door te pakken.’
inzichtelijk. Dit is waardevolle input voor een
van de VVNH en voorzitter van de stuurgroep
13
het houtblad
OPMARS NA AR LOGISCH VERVOLG GREEN DEAL
n ov e m b e r 2 0 1 5
Houtondernemingen
logisch en noodzakelijk vervolg op de huidige
van Green Deal ‘Bevorderen duurzaam bos-
Logisch vervolg Op dit moment wordt er
Green Deal, zodat we ook met andere partijen
beheer’: ‘Nee, dat zou eeuwig zonde zijn. We
gewerkt aan een vervolg op de Green Deal. In
kunnen werken aan het beslechten van deze
hebben veel bereikt in de afgelopen jaren.
de huidige Green Deal participeren overheid
knelpunten.’
Alle participerende bedrijven hebben een
(ministeries van Infrastructuur en Milieu en
hele duidelijke promotende rol voor duur-
Economische Zaken), het bedrijfsleven (ver-
Voorbeeld CE Delft heeft onlangs een rap-
zaam hout op zich genomen. Hierdoor is de
tegenwoordigd door vele brancheorganisa-
port uitgebracht dat aanbevelingen geeft ook
bewustwording in de hele houtsector enorm
ties) en vakbonden. Volgens Van den Heuvel
financiële instrumenten in te zetten om de
gegroeid. Maar ook is de signaleringsrol goed
ligt het voor de hand dat er in het vervolg op
houtsector te verduurzamen. Van den Heuvel ziet eveneens mogelijkheden op dat vlak: ‘Er zijn verschillende sporen die we kunnen bewandelen. We gebruiken de komende periode om te kijken wat de prioriteit heeft en welke partijen daaraan kunnen bijdragen. Uiteindelijk hebben we allemaal een gezamenlijk doel: de houtsector volledig te verduurzamen. We zijn al een eind op weg, laat Nederland het goede voorbeeld voor Europa
foto: het houtblad/hans de groot
zijn!’
Tijdens de Internationale Houtdag ( november a.s., Castellum Hoge Woerd, De Meern) wordt de resulterende impactstudie van de Green Deal ‘Bevorderen duurzaam bosbeheer’ overhandigd aan het ministerie van Economische Zaken. Voor informatie/aanmelding: www.houtdag.nl. •
Het aandeel tropisch aantoonbaar duurzaam hout lag in 2014 op 56,3%.
013-013_HB07VVNH_vnnh.indd 13
27-10-15 10:19
LIGNO Dak ®
Eenvoudig te monteren, akoestiek en zichtonderzijde gereed.
Kruislaaghout van Lignotrend af fabriek geleverd met een afgewerkte onderzijde en een geluidsabsorberend oppervlak – daardoor wordt de bouwtijd aanzienlijk korter, en de binnenafbouw is vrijwel meteen gereed. architectonisch hoogwaardige hout-onderzijde bijvoorbeeld kwastvrij dennen werkzaam tegen nagalm en geluidspegel bouwbiologisch gecertificeerd
LIGNOTREND GmbH Landstrasse 25 D-79809 Weilheim Tel.: +49 (0)7755 9200-0
www.lignotrend.com
De oplossing voor het brandvertragend behandelen van hout en plaatmateriaal. www.leegwater.nl/brandvertraging
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 14
27-10-15 12:04
m
Centrum Hout is hét kenniscentrum op het gebied van hout en houtproducten en al meer dan 50 jaar toonaangevend in informatie- en kennisverspreiding op het gebied van houttoepassingen. Doelstelling is het stimuleren van het verantwoord gebruik van hout en houtproducten in technisch, economisch, maatschappelijk en esthetisch opzicht. Centrum Hout streeft zijn doelstelling na door middel van activiteiten op het gebied van onderzoek en voorlichting. Centrum Hout is een onderdeel van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen (VVNH), de brancheorganisatie voor de groothandel in hout.
CMYK
80 K
Technisch medewerker (M/V)
C80 M5 Y100 K3
C50 Y100
Profielschets Als technisch medewerker van de VVNH / Centrum Hout behartig je de technische houtbelangen van de leden van de VVNH en houd je je bezig met voorlichting over hout en houttoepassingen richting opdrachtgevers, voorschrijvers en uitvoerenden in de bouw. Je adviseert leden over technische ontwikkelingen en volgt deze door actief deel te nemen aan technische overleggen met de relevante organisaties. Tevens beantwoord je vragen over hout en houttoepassingen van houtleveranciers en - gebruikers via de Houtinformatielijn en onderhoud je actief contacten met relevante partijen in de bouwsector. Tot slot behoren het organiseren van bijv. Houtcafés, het schrijven van inhoudelijke stukken en het geven van lezingen en het daarmee overdragen van houtkennis en ervaringen aan zowel werkgevers als werknemers eveneens tot het takenpakket.
Functie-eisen • Opleiding op HBO- niveau richting Bouwkunde, Technische bedrijfskunde, International Timber Trade of gelijkwaardig • Ervaring in en kennis van de bouw, met affiniteit voor hout en houtproducten • Commercieel ingesteld en affiniteit met marketing • Initiatiefrijk en proactief met invoelingsen doorzettingsvermogen • Goed analytisch vermogen • Goede communicatieve en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden • Teamspeler met overtuigingskracht • In bezit van een rijbewijs • Kennis van websitebeheer en het professioneel inzetten van social media
Bijzonderheden • Persoonlijke ontplooiingsmogelijkheden met veel ruimte voor eigen initiatief • Salaris afhankelijk van leeftijd, kennis en ervaring • Goede secundaire arbeidsvoorwaarden Uitgebreide sollicitaties kunt u richten aan: Koninklijke Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen ter attentie aan de heer Paul van den Heuvel. Postbus 1380, 1300 BJ Almere of per e-mail: p.vandenheuvel@vvnh.nl. Voor aanvullende informatie over de functie kunt u zich wenden tot de heer Eric de Munck. Telefoon 036-5321020 of per e-mail: e.de.munck@centrum-hout.nl. Voor verdere informatie over de VVNH en het Centrum Hout verwijzen wij u naar www.vvnh.nl en www.centrum-hout.nl.
Natuurlijk Geveladvies “ Innovita is voor ons de autoriteit bij
het toepassen van hout in onze projecten. Arie van der Neut - Architect/partner - Studioninedots
Fraké Noir gevelbekleding superstabiel met mahonie uitstraling
KEIM’s Lignosil mooi, duurzaam en onderderhoudsarm (circa 15-20 jaar)
telefoon 0 6 - 5 3 8 6 2 3 5 4
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 15
|
Remmers GW310 semi-transp. grijstint op FSC Louro preto
Nooit meer omkijken naar je gevel met FSC Ipe
Nederlands hout kan prima in gevels verwerkt worden.
e-m a i l : a ndrie s@innovita -a dvie s . nl | www.na tuurlijkge vela dv ies . n l
27-10-15 12:04
de b a a n der b a nen n ov e m b e r 2 0 1 5
elf s t ed enh a l leeu wa r d en
het houtblad
16
Als beschermende bomen overvaderen de gelamineerd vuren spanten de schaatsbaan.
Friesland is de enige provincie waar ook schoolschaatsen bestaat. De winter is er het favoriete seizoen. Naast Thialf Heerenveen is nu in Leeuwarden een tweede ijsstadion gereedgekomen om het hele jaar door te kunnen decemberen. Het vervangt de oude IJshal ernaast vier keer groter, mĂŠt memorie aan het sentiment hout van daar.
016-021_HB07ARTH1_Elfstedenhal_Leeuwarden.indd 16
27-10-15 10:21
n ov e m b e r 2 0 1 5 foto: rené de wit breda
het houtblad
17
Het ingevroren ijsgevoel is niet vreemd voor een provin-
Een sloot is snel bevroren, dus van baby af aan schrijft elke
cie waar de weiderijkdom wordt opgedeeld door een ein-
Fries hierop zijn eerste krabbels: mijn schaatsen is leren.
deloze aaneenschakeling van slootjes en vaarten, en waar
Einddoel is de Elfstedentocht Universiteit, waar echter
zo’n dertig meren in het linksonder het landschap doen
alleen de enkelsterke taaischaatsers hun kruisje halen,
watertanden. Om over alle andere ee’s nog maar te zwij-
omdat de deuren naar km ijsvitaminen steeds minder
gen.
vaak opengaan.
016-021_HB07ARTH1_Elfstedenhal_Leeuwarden.indd 17
27-10-15 10:21
Doorsnede spant.
te
k
i en
ng
:s
t
e ep
ng
in
ee
rin
ge
mm
en
01.
Centrale hal
07.
Kleedkamers
02.
Winkel
08.
Machinekamer
03.
Schaatsverhuur
09.
Werkplaats
04.
IJshockeyhal
010. Speelvloer
05.
Restaurant
011. Krabbelbaan
06.
Keuken
012. 400 m-baan
tekening: coöperatie gear leeuwarden
Plattegrond begane grond. Legenda.
Gezonde eisen De oude IJshal Leeuwarden ()
(ontwerp), Grontmij (constructie), ITBB en Pranger-
bezat een schaatsbaan van m rond een binnenbaan
Rosier (installaties) en Ekwadraat (duurzaam energiead-
van x m voor ijshockey, shorttrack en curling. De
vies). Er werden drie contracten ondertekend: Design &
schaatstempel voldeed niet meer aan de gezonde eisen
Build, Maintenance en ESCo (Energy Service Compa-
van ste-eeuwse welstand. Hij was bijzonder sfeervol
nies). De beide laatste lopen tot jaar na oplevering voor
door de constructie van houten driescharnierspanten.
onderhoud c.q. water, gas, elektra. De krachtenbundeling
Maar door de vele ontstane gaten en kieren was hij zelf
leidde tot een bouwtijd van slechts negen maanden. Aan
een tocht der tochten geworden. De isolatie was scheur-
de overwinning droeg bij dat het ontwerp perfect uit-
wekkend, het energiemisbruik was warmte naar de lucht
drukking gaf aan het Elfstedengevoel, een van de belang-
dragen, de hal pulverde beton en de koelvloeistof was per
rijkste voorwaardes. Friese architecten hebben dat gevoel
materia non grata. In was het idee een complex
gewoon in de genen zitten.
voor velerlei sporten in de nieuwe wijk Zuidlanden neer te zetten. Door tegenslag en overstag viel in het be-
Zilveren handen In GEAR zijn drie architectenbureaus
sluit tot de Elfstedenhal. Deze moest onderdak bieden aan
verenigd; twee (tussen haakjes de gesprekspartners) ver-
een m-ijsbaan conform ISU-eisen, een baan op het
zorgden het ontwerp: AchterboschZantman architecten
middenterrein en een ijshockeyvloer in eigen hal (beide
(partner-architect Bart Zantman) en TWA Architecten
x m), kleedkamers, ontvangsthal, restaurant, kanto-
(partner-architect Bauke Tuinstra). Vergeleken bij de an-
ren, vergaderzalen en technische ruimtes. Verder moes-
dere indieners begonnen ze al met een bocht voorsprong,
ten er zomerijs en concerten mogelijk zijn.
omdat ze er net een trainingswedstrijd op hadden zitten met de nieuwbouw van Thialf Heerenveen. Dat plan be-
Friese slag Daarna ging het voortvarend verder met de
reikte de tweede plaats, zodat ze helaas met zilveren han-
Friese slag. De gemeente besteedde ontwerp, uitvoering,
den naar huis konden. Zantman: ‘Hier klopte vervolgens
onderhoud en energielevering als één geheel uit. De win-
alles. Door de hechte groepssamenwerking waren we
nende aanbieding kwam van een Friese bouwcombinatie
niet alleen de beste op ontwerp, maar ook op duurzaam-
met de beste cadans van kosten en kwaliteit: Bouwgroep
heid en energie.’ Beide bureaus zelf hadden al samenge-
Dijkstra Draisma/Jorritsma Bouw, Coöperatie GEAR
werkt bij de WaterCampus in Leeuwarden (zie Het Hout-
016-021_HB07ARTH1_Elfstedenhal_Leeuwarden.indd 18
27-10-15 10:21
foto: boyen de boer
blad /) en dat werd welgemoed voortgezet. Het
ernaar het programma in het landschap en het gebouw op
De golvende glasstrook on-
proces verliep via een voortdurende uitwisseling van
te lossen.’ Sportvoorzieningen zijn gewoonlijk potdichte
deraan de buitengevel maakt
ideeën, leidend tot een vondstenvermenigvuldiging. Het
dozen: tijdens wedstrijden bestaat de buitenwereld niet
complex gaat dan ook zwanger van symboliek, soms pro-
meer. De Elfstedenhal bezit daarentegen een grote open-
zaïsch, soms poëtisch, altijd met een glimlach.
heid. Na de entree heb je zicht op het hele gebouw. Links
het elfstedengevoel wakker: als bij de tocht lijkt het of je door de weilanden schaatst. In blauw gevat de krabbelbaan.
is het restaurant dat op de verdieping wordt doorgezet,
Ellipsvormige blob Nu ligt de Elfstedenhal nog in be-
rechtsvoor bevindt zich de schaatshal en rechtsachter zit
trekkelijk niemandsland. Wanneer de hele omgeving is in-
de ijshockeypiste. Witte wanden, binnen- en buitenramen
gericht, wordt de allure alleen maar groter. Bij aankomst
en doorkijkjes scheppen veel licht en ruimte. In de open-
ontwaar je een enorme ellipsvormige blob languit in het
bare gebieden is met referte aan de IJshal gekozen voor
landschap. Om de immensiteit van het beeld te retouche-
warm, blank hout: op de vloeren ligt eiken, in de plafonds
ren, maar ook te dynamiseren, zijn de gevels in drie hori-
lijken staande latten van eikengefineerd MDF op de flit-
zontale banen opgedeeld in steeds een andere kleur. Bo-
sende schaatslijnen van het rechte eind. De tafels en stoe-
ven een donkerblauwe plint - kleur van het Friese wapen
len zijn eveneens (deels) van eiken. Op wandvlakken zijn
dat ook op het elfstedenkruisje prijkt - zit flauwblauw een
knusse historische schaatsbeelden van Friesland getafe-
schaatsbaan, terwijl het witte heuvelendak sneeuwduinen
reeld.
verbeeldt. Led-lichtlijnen liggen als schaatsstrepen op de ijlblauwe baan; ‘s avonds vliegen ze ijzigwit om de bocht
De Schenkenschans Als geheel is de Elfstedenhal een
in eindeloze Elfstedentochten. Aan de kant van de ijsbaan
staalconstructie, ingevuld met betonnen vloeren en
bestaat de plint uit een op en neer gaande glasstrook, we-
houtskeletbouwelementen. De duurzaamheid scoort
zenlijke charme van de hal, zoals we later zullen zien.
hoog. De warmte en elektriciteit worden geleverd door een bio-WKK (warmte-krachtkoppeling) en een bio-cv-
Potdichte dozen De architecten hebben binnen de
ketel. Het biogas komt van de nabijgelegen afvalstort-
gegeven kaders kunstig én liefdevol gelaveerd. Tuinstra:
plaats De Schenkenschans via een m lange transport-
‘Er was al een stedenbouwkundig plan. De locatie lag
leiding ingestroomd. De warmte van de koelinstallatie
vast, de ordening van hallen evenzo. Maar we streefden
draagt bij aan de verwarming, en via een warmtepomp
016-021_HB07ARTH1_Elfstedenhal_Leeuwarden.indd 19
27-10-15 10:21
foto: rené de wit breda
n ov e m b e r 2 0 1 5
foto: step engineering emmen/antje postma
het houtblad
20
aan douchewater. Daardoor is voor de verwarming nog
Led-lichtlijnen gaan
Speciale vingerlas Houtconstructeur STEP Enginee-
slechts een verwaarloosbare % aardgas nodig. Het elek-
als schaatsstrepen
ring bedacht met haar D-CAD-programmatuur een spe-
triciteitsgebruik wordt verder gehalveerd (%) door
de hele gevel rond.
dus constructeur/projectleider Arjan de Roo. Leverancier
zonnepanelen op het dak, ledverlichting en aanwezigheidsschakelaars. Een hoge isolatie en drievoudig glas leiden tot een Rc-waarde voor de gevel van ruim , m
ciale vingerlas, waardoor de spanten uit één stuk zijn, al-
De 62 spanten zijn in zes dagen gemonteerd.
Derix kon ze als zodanig produceren (twaalf dagen), vervoeren en monteren (zes dagen). Dit verkortte en ver-
K/W. Zelfs het schraapijs wordt opgevangen en herge-
laagde het bouwproces en de kosten enorm.
bruikt.
Een %-passing met de aansluitende constructieonderdelen is gerealiseerd met BPM (Bouw Product Model),
Blauwe schaatsfiguren De ijshockeyhal heeft een
dat nog een stapje verdergaat dan BIM (Bouw Informatie
fantastische entourage van donkerblauwe dichte muren
Model), waarvan het consortium gebruikmaakte. De
en een blinkendwitte speelvloer. Tuinstra: ‘De hal krijgt
spanten verzorgen de algehele stabiliteit. Bij de gebogen
zo de dramatiek van een theater. Alle aandacht wordt naar
delen ontstaan dermate hoge trekspanningen haaks op de
de wedstrijd getrechterd.’ Rondom de piste staan
vezelrichting, dat hier extra draadstangen onzichtbaar zijn
stoelen, maar het publiek dromt ook rond de boarding.
ingelaten. Het gevaar voor delaminatie van de buitenste
Een driedimensionale stalen vakwerkconstructie aan het
lamellen hierdoor is voorkomen door ze vast te zetten met
plafond, waaraan de lampen hangen, verwijst wederom
spax-schroeven.
naar kriskrassen in het ijs. Een onderdoorgang, witbetegeld met blauwe schaats-
Grandioos gewirwar Het middenterrein wordt over-
figuren erop, leidt naar de m-baan. Daar vallen on-
spannen door een onderspannen staalconstructie van
middellijk de , donkerbruin gebeitste gebogen spanten
slanke, witgeschilderde staven. Ook dit is een grandioos
van PEFC-gecertificeerd vuren op ( x /./
gewirwar van schaatssporen. Zantman: ‘De houtcon-
mm), die als beschermende bomen de schaatsbaan over-
structie hebben we niet helemaal doorgezet, omdat het
vaderen. Tegelijk zijn ze een dierbare herinnering aan de
middenterrein een andere sfeer heeft. Het is een krabbel-
houten IJshal.
gebied, het ondergelopen weiland dat ieder Fries dorp
016-021_HB07ARTH1_Elfstedenhal_Leeuwarden.indd 20
27-10-15 10:21
n ov e m b e r 2 0 1 5 foto: rené de wit breda
het houtblad
21
heeft. Bij volledige overspanningen waren er tribunes
tegenwoordigen. In jaren van wéér niet is de Elfstedenhal
De gevel bij de meet bestaat
nodig geweest om ze op te vangen, en die ontbreken.’
zo een appeltje voor de vorst. •
uit allerlei baksteenaanzichten die de elf steden vertegen-
Elfstedengevoel De golvende glasstrook onderaan de
hans de groot
woordigen.
buitengevel biedt zicht op de omgeving oftewel maakt het elfstedengevoel wakker. Zoals bij de tocht, krijg je het gevoel dat je door de weilanden schaatst. Het maaiveld ligt
CO-VOETAFDRUK
hoger dan de ijsvloer, met je neus raak je zowaar het gras.
In het project is onder andere m gelamineerd vu-
De glashoogte stijgt en daalt al naar het beeld: rietkraag,
ren toegepast. Dit betekent een CO-vastlegging van
groenpartij, kerktoren. De andere gevel, bij de meet, be-
. kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een
staat uit allerlei baksteenaanzichten die de elf steden ver-
middenklassenauto over .. km, of het jaarlijkse elektragebruik van huishoudens.
Locatie: Fryslânplein , Leeuwarden Opdrachtgever: Gemeente Leeuwarden Gebruiker: Stichting IJshal Leeuwarden (elfstedenhal.frl) Ontwerp: Coöperatie GEAR Leeuwarden (gear.nu; AchterboschZantman architecten Leeuwarden, TWA Architecten Burdaard) Constructeur: Grontmij Nederland (grontmij.nl) Houtconstructeur: STEP Engineering Emmen (step-engineering.nl) Aannemer: Bouwcombinatie Elfstedenhal (Bouwgroep Dijkstra Draisma Bolsward/Dokkum (bgdd.nl) en Jorritsma Bouw Almere (jorritsmabouw.nl) Installaties: ITBB Heerenveen (itbb.nl), Pranger-Rosier Installaties Leeuwarden (pranger-rosier.nl) Adviseur duurzame energie: Ekwadraat Leeuwarden (ekwadraat.com) Leverancier gelamineerd vuren: Derix gelijmde houtconstructies Lierderholthuis (derix.de/ nl) Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: Oktober - september (Opening: --) Bouwkosten: ± € miljoen
016-021_HB07ARTH1_Elfstedenhal_Leeuwarden.indd 21
27-10-15 10:21
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
22
Voor de hele achtergevel zijn buitenkozijnen toegepast met naar binnen draaiende draaivalramen in onbehandeld western red cedar.
o n a f g e w er k t b lijf t ni o o wag ening en n a v ijf j a a r In heeft het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) in Wageningen een nieuw en bij de organisatie passend gebouw gekregen. Duurzaamheid was de doelstelling en hiervoor is afgeweken van de traditionele bouwwijze. Het NIOO-gebouw laat de kracht van hout zien in z’n minst bewerkte vorm.
022-025_HB07ARTV4_SHR_NIOO_Wageningen.indd 22
27-10-15 14:11
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
23
onafgewerkt naaldhout, niet geschilderd maar slim gede-
Doordat deze gevel op het
tailleerd, en waar nodig behandeld om het weerbaarder
noordoosten ligt, treden er
te maken of te voldoen aan het Bouwbesluit. Kozijnen, ramen en deuren zijn van western red cedar, binnenwanden, gevelbekleding en vlonders aan de voorzijde van
kleurverschillen en algengroei op. Algen tasten western red cedar overigens niet aan.
foto’s: shr wageningen/renÊ hillebrink
thermisch gemodificeerd naaldhout. Een gebouw als proeftuin in het ontwerp, maar na vijf jaar ook een proeftuin voor het gedrag van onafgewerkt hout in de toepassing.
Buitenkozijnen Voor de hele achtergevel van het hoofdgebouw zijn buitenkozijnen toegepast met naar binnen draaiende draaivalramen in onbehandeld western red cedar. De weerstand tegen schimmelaantasting van deze houtsoort is hoog, zodat het risico op rot bij onafgewerkte toepassing gering is. Nergens in het geveltimmerwerk is deze aantasting dan ook aangetroffen. Doordat de achtergevel op het noordoosten is gesitueerd, komt hier
Al vanuit de verte springt de toren van het gebouw, be-
relatief weinig zon, en door beplanting, bijgebouwen en
kleed met strakke, verticale houten latten, in het oog. Op
bescherming door het gebouw zelf is de weersbelasting
een handige manier is hierin de naam van het instituut
op ramen, deuren en kozijnen niet overal gelijk. Effect is
aangebracht. Wanneer je dichterbij komt, blijkt dat de
dat de elementen kleurverschillen vertonen. Hout met
glazen schil ook aan de onderzijde voor de zonwering is
minder zon- en regenbelasting is minder sterk vergrijsd
omgeven met hout, en je ziet een vlonder die naar de
dan sterker belast hout. Dit is goed te zien bij de onder-
hoofdingang leidt. Het gebouw is strak en karakteristiek,
dorpels die meer zijn vergrijsd dan de stijlen en bovendor-
de combinatie van hout en glas geeft het een innovatieve
pels van de draaiende delen.
en duurzame uitstraling.
Groene omgeving Verder is op de achtergevel ook Filosofie Het complex, ontworpen door Claus en Kaan
plaatselijk een groene waas zichtbaar door algengroei op
architecten, is zoveel mogelijk volgens cradle to cradle
de kozijnen en gevelbekleding. Deze gevel krijgt weinig
ontworpen. Het moest opgaan in de omgeving, en dit
tot geen zon, daardoor blijft het hout vochtiger en kunnen
vroeg om een ontwerp vanuit een open geest, waarmee
algen groeien. Slecht voor het onafgewerkte hout is het
een proeftuin voor innovatie is ontstaan. Binnen deze filo-
niet, want nergens zijn vervormingen of is rot waargeno-
sofie was het vanzelfsprekend veel hout toe te passen:
men. Voor dit gebouw wordt hiermee voldaan aan de
022-025_HB07ARTV4_SHR_NIOO_Wageningen.indd 23
27-10-15 14:11
Hoewel de vlonderdelen van gemodificeerd naaldhout strak tegen elkaar zitten (kans op algen- en bacteriegroei), zijn ze slechts
n ov e m b e r 2 0 1 5
foto’s: shr wageningen/renÊ hillebrink
sporadisch wat aangetast.
het houtblad
24
Na vijf jaar zit het thermisch gemodificeerd naaldhout (inclusief lijming) nog steeds strak en schadevrij op de toren: al naar de orientatie meer of minder vergrijsd of bedekt met groene aanslag.
Door het strakke ontwerp van wat kleinere gebouwen achter op het terrein verweren de gevels mooi egaal tot donkerbruin, met plaatselijk groene aanslag op de noordgevels.
Ondanks gebruikssporen zit het brandvertragend behandelde thermisch gemodificeerde naaldhout nog strak op de wanden.
022-025_HB07ARTV4_SHR_NIOO_Wageningen.indd 24
27-10-15 14:12
gaan in de groene omgeving. De voorgevel op het zuid-
naaldhout is gemonteerd. Het zijn onafgewerkte balken,
westen kan door de dagelijkse zoninstraling na elke natte
opgebouwd uit twee over de lengte gelijmde delen.
periode weer goed drogen, waardoor de gevelbekleding
Doordat ze via de achterzijde blind zijn bevestigd, is er aan
egaal is vergrijsd, in tegenstelling tot de gevel op het
de weersbelaste voorzijde een homogeen houtoppervlak.
noordoosten en de vlakke gevelbekleding van de gebou-
Het ontbreken van schroeven aan de voorzijde beperkt de
wen achter op het terrein. De fraaie verkleuring van wes-
vochtbelasting en daarmee het risico op schade. Het kop-
tern red cedar is steeds een belangrijke reden dit hout toe
se hout is schadevrij, maar lijkt niet te zijn geseald. Door
te passen. Het NIOO-gebouw laat dus mooi zien, waar-
de open expositie en de windbelasting blijft het hout rela-
mee je rekening moet houden als je het onbehandeld
tief droog, hoewel het kopse hout van de balken in de
toepast op allerlei oriëntaties.
toegepaste vorm relatief snel water kan opnemen. Na ongeveer vijf jaar zijn de balken (inclusief lijming) schade-
Natte beglazing Niet-natuurlijk materiaal paste niet
vrij, afhankelijk van de oriëntatie meer of minder vergrijsd
binnen de bouwfilosofie, maar was niet overal te vermij-
of bedekt met groene aanslag en zitten ze strak aan gevel.
den, ondanks de vele gevonden innovatieve oplossingen. De beglazing van ramen, deuren en buitenkozijnen wilde
Gevelbekleding ander hout Achter op het terrein
men uitvoeren met rubbers of profielen (zogenaamde
staan kleinere gebouwen met horizontaal thermisch ge-
droge beglazing). Hiervan is afgeweken, omdat dit kri-
modificeerd naaldhout als gevelbekleding; er zijn relatief
tisch is bij onafgewerkt hout, met kans op lekkages en
weinig glasopeningen. Door het strakke ontwerp van de
onomkeerbare vlekvorming aan de binnenkant. Daarom is
gevels verweert het hout mooi egaal tot donkerbruin.
hier gekozen voor natte beglazing met kit. Dat bleek een
Groene aanslag is plaatselijk op de noordgevels zichtbaar.
n ov e m b e r 2 0 1 5
kerende folie waarop verticaal thermisch gemodificeerd
25
het houtblad
foto’s: shr wageningen/rené hillebrink
doelstelling van de opdrachtgever: het gebouw moet op-
goede keuze: de kozijn- en raamverbindingen laten geen duidelijke waterdoorslagvlekken zien aan de binnen- en
Houten vlonders Aan de voorzijde van het gebouw is
buitenzijde. Alleen bij de kozijnen is aan de binnenkant op
thermisch gemodificeerd naaldhout gebruikt voor de toe-
plaatsen waar waterlekkage of -doorslag is (geweest),
gangsbrug en toegangspaden naar de hoofdingang van
donkere verkleuring op de onder- en tussendorpels zicht-
het gebouw. Hoewel het hout vrij op het westen is geëx-
baar. Bij een beperkt aantal draaivalramen is ook wat ver-
poneerd en goed zou kunnen drogen, zijn de delen vrij
kleuring aan de binnenkant te zien door waterdoorslag
strak tegen elkaar aan gelegd. Daardoor zijn ze langdurig
tussen raam en kozijn. De afsluitende kaderrubbers func-
nat en zijn algen- en bacteriegroei mogelijk, wat gladheid
tioneren minder goed op onafgewerkt hout. Om de kans
kan veroorzaken. Antislipstrippen zijn later aangebracht
op waterdoorslag tot een minimum te beperken, dienen
tegen de gladheid. De constructie ziet er wel strak uit en
de draaiende delen nauwkeurig afgesteld, nagelopen
het hout is slechts sporadisch wat aangetast.
en regelmatig gecontroleerd te worden. Bij het NIOOgebouw blijft dit risico tot een minimum beperkt.
Interieur De wanden en deuren binnen zijn van brandvertragend behandeld thermisch gemodificeerd naald-
Juiste positionering De lijming van de kozijn- en
hout. Het gebruik van harde materialen als beton, staal en
raamverbindingen vertoont vrijwel geen gebreken, zodat
glas vraagt om aanpassingen voor een betere akoestiek.
de stabiliteit is gewaarborgd en er geen water- en lucht-
Dit is bereikt door het toepassen van hout en het aanbren-
lekkages (wind) zijn. Bij onafgewerkt hout is de kwaliteit
gen van geluidsabsorberend materiaal achter de houtde-
van de hoekverbinding goed te beoordelen en juist dit
len. Hoewel gebruikssporen zichtbaar zijn, zit het hout
soort hout is moeilijk duurzaam te lijmen. In het NIOO-
nog strak op de wanden en behoudt het z’n warme uit-
gebouw zijn alle gelijmde hoekverbindingen aangebracht
straling, ook doordat de deuren in de gangen zijn geïnte-
in niet-zonbelaste gevels, waardoor de belasting op de
greerd in de verdiepingshoge houten wandbekleding.
lijmverbindingen beperkt is; ze zijn namelijk vrijwel niet blootgesteld aan hoge zonbelasting en de daarop volgen-
Conclusies Het NIOO-gebouw bewijst dat onafge-
de hoge temperatuur. Het gebouw laat zien dat het wel
werkt hout nu vijf jaar lang goed functioneert: het is
degelijk mogelijk is duurzame, goed gelijmde hoekver-
correct toegepast met de juiste detaillering, waardoor er
bindingen toe te passen als ook rekening wordt gehouden
beperkt onderhoud nodig is. De beoogde milieuwinst en
met een juiste positionering in het gebouw.
uitstraling ten tijde van de bouw zijn dan ook ruimschoots gehaald. •
Gevelbekleding toren De toren op het gebouw, waarin zich de technische ruimten en apparatuur bevinden, is aan de buitenzijde voorzien van een zwarte, water-
022-025_HB07ARTV4_SHR_NIOO_Wageningen.indd 25
rené klaassen rené hillebrink (shr)
27-10-15 14:12
026-031_HB07ARTV2_Melbourne_School_of_Design.indd 26
27-10-15 14:10
b r eu g hel in au s tr a liĂŤ
foto: peter bennetts melbourne
melb o u r ne s ch o o l o f d e s ig n
026-031_HB07ARTV2_Melbourne_School_of_Design.indd 27
27-10-15 14:10
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
28 Oostgevel met hoofdingang; de trap leidt naar het atrium (Studio Hall) op de eerste verdieping. Het gebouw verklaart zichzelf.
Plattegrond eerste verdieping. Legenda. 1. Atrium (Studio Hall)
2. Terrassen
3. Studio’s
5. Neorenaissancistische gevel 6. Kantoren
tekening: john wardle architects collingwood
4. CAD-studio’s
De bovenste van de drie ateliers in de Suspended Studio zit tussen de LVL-’hanenbalken’. FSC-radiata pine en Tasmaans essenfineer (wanden, liggers) en black-
foto’s: peter bennetts melbourne
butt (vloer).
026-031_HB07ARTV2_Melbourne_School_of_Design.indd 28
27-10-15 14:10
Wat voor het grijpen ligt, wordt niet altijd ook ter hand genomen. De opleiding tot architect gebeurt gewoonlijk in gebouwen die de creativiteit niet tot leven brengen. Hoe anders is dat bij de nieuwe
namelijk tot de verkeersroute van de campus: een sloom
campus van de University of Melbourne, was kapotgestu-
hellende slenterstraat voert van oost naar west dwars
deerd en had trouwens ook steeds alle saaiheid ter wereld
door het volume. Elke verdieping is een dorp met z’n
uitgestraald. Melbourne verdiende iets beters voor haar
eigen acties en interacties van studeren, denken,
drieduizend architectuurstudenten en tweehonderd do-
ontwerpen, tekenen, experimenteren, knutselen.
centen. Op de prijsvraag in kwamen plannen uit vijftien landen binnen. Winnaar werd de combinatie John
Onregelmatigheidspatroon De zuidgevel wijkt rus-
Wardle Architects uit Collingwood, voorstad van Mel-
tig af van de andere gevels: een abstracte compositie van
bourne, en NADAAA uit Boston (VS).
betonnen panelen met ramen als interpunctie. Bij drie buitenwanden slierten betonnen liggervormen ervoor
Aanschouwelijk onderwijs Krachtig, expressief,
langs. Op het zuiden is dat een meer dan gevellange blik-
krankzinnig, onsamenhangend, geniaal - dergelijke ge-
semflits boven de plint. De onderstrook van glazen pane-
voelswoorden impulseren door je heen als je in en om het
len waaiert achteroverhellend over een heuvelend gazon
gebouw schrijdt. Want lopen doe je niet bij iets dat alles
en voegt licht toe aan de bibliotheek in de kelderverdie-
van je bewondering vergt. Nu eens denk je dat het nog in
ping. De andere gevels zijn meer filigrein, gedrapeerd met
de steigers staat, dan weer dat het in versplinterend
geperforeerde zinken zonnezeilen dwars erop. Het com-
deconstructivisme dreigt los te barsten. En wat doet dat
puterprogramma gaf het fluctuerende onregelmatig-
stukje neorenaissance in de westgevel? Duidelijk is dat de
heidspatroon ervan aan. Zink, zo is der studenten les, was
architecten hun aanschouwelijk onderwijs werkelijk su-
vanwege de opgeslagen energie beter dan staal of alumi-
perieur in elkaar hebben geboetseerd. Of geflanst.
nium. De vinnen zijn koud op een stalen frame gezet,
29
het houtblad
De oude vestiging uit begin jaren , midden op de
n ov e m b e r 2 0 1 5
Melbourne School of Design, waar de theorie meteen kan worden ontschroefd aan het gebouw.
wat de fijnheid van de verticale luxaflex lekker lomp rela-
Onvervalst expressionisme Aan de Melbourne
tiveert. De noordkant kent allerlei inspringingen en een
School of Design, onderdeel van de Faculty of Architectu-
forse uitkraging van m: ontwerpen is ook construeren.
re Building and Planning, kun je de opleidingen Architectuur, Landschapsarchitectuur, Stedenbouwkunde, Bouw-
Vloekende leerzaamheidstrekker In de westzijde
kunde en Civiele techniek volgen. Voor alle studenten
is een neorenaissancistisch geveldeel met zuilen opgeno-
bevat het gebouw geheimen ter ontraadseling. Elk college
men, gespaard van de Bank of New South Wales (),
worden aangevuld met een excursie langs ruimtes en lo-
dat in aan de Universiteit van Melbourne is geschon-
kalen. Want welbewust zijn alle constructies inzichtelijk
ken. Eerst vervreemdde het in de oudbouw, nu is het vloe-
gehouden, zijn verbindingen niet aan het oog onttrokken,
kende leerzaamheidstrekker in de nieuwbouw, betoomd
tonen materialen zich in hun opperste naaktheid, openba-
door een moderne aluminium vinnenlijst. De hoofdingang
ren systemen hun werking en zijn ruimtes functioneel be-
zit aan de oostkant; hier gaat het betonnen slingerlint over
paald, multifunctioneel onbepaald. In stijl én voorkomen
in een bruut-schuinse rommeltrap naar het atrium op de
is het onvervalst expressionisme. Niets is weggepolijst,
eerste verdieping. Na de hoofdentree heb je links de
het gebouw is een levend organisme, een stampende
bibliotheekvleugel; die heeft ook zelf een entree. Doorlo-
machine, een bedrijvige bouwplaats.
pend kom je bij de maquettewerkplaats (met D-printers en lasersnijders), de vleugel met ateliers helemaal rechts
Verkeersroute De materiebelt, die is neergezet op de
en achteraan bij de foyer, expositieruimte, café. Onder-
plaats van het oude monstrum, telt zes verdiepingen,
gronds bevinden zich twee collegezalen met bijbehorende
waarvan één onder de grond. Hierin zijn collegezalen,
foyers en de ‘onderafdeling’ van de bibliotheek met de
foyers, studio’s, ateliers, bibliotheek, expositieruimtes en
gekaste boeken. Hier zie je dat de waaierende glasbaan
kantoren ondergebracht. Omdat het ‘t hart uitmaakt van
boven wordt ondersteund door enorme betonnen vorklig-
het universiteitsterrein, zijn alle vier gevels voorkanten
gers, voorbeeld van wat een materiaal vermag.
met elk een ander uiterlijk. Educatief wil dit mogelijke gevelbeelden aangeven. De begane grond heeft vooral
Creatieve contemplatie Vanaf de eerste verdieping
veel glastransparantie, waardoor passanten zich uitgeno-
is het een wirwar van studio’s, ateliers, lesruimtes en kan-
digd voelen naar binnen te kijken en te gaan. Hij behoort
toren. Plaats een drukke werkplaats gewoon naast de
026-031_HB07ARTV2_Melbourne_School_of_Design.indd 29
27-10-15 14:10
Op de hoogste, vierde verdieping zit als rustpunt de Japanse Kamer, een klaslokaal uit het oude gebouw, dat als interessant lesmateriaal is overgebracht.
Voor het leereffect zijn de radiata pine wandpanelen bezaaid
Achter de hangstudio schaart een trap in zichtstaal en Tasmaans eiken als verti-
met akoestische perforaties, om de megahal te ontgalmen, naar
cale vrijplaats van ideeĂŤn helemaal naar boven.
foto’s: peter bennetts melbourne
onder in een steeds dichter patroon.
026-031_HB07ARTV2_Melbourne_School_of_Design.indd 30
27-10-15 14:11
stille bibliotheek. Orden vertrekken niet aan benauwde
op milieuvlak, zoals de Star Green Star Design - Educa-
gangen of liftkokers, maar laat ze oplossen in de ruimte.
tion Design v: de school scoort op alle tien punten van
Stimuleer hoe ruimtes het denken en handelen van men-
duurzame innovatie.
leerruimtes, ontmoetingsplekken als plaatsen van gebun-
Kubistische tegenbeweging Alle kracht en pracht
delde creativiteit zijn. Wanden kunnen wijken voor trans-
culmineren in het verpletterende mammoetatrium dat
parantie. Op de hoogste, vierde verdieping zit als rustpunt
vanaf de eerste etage vier verdiepingen hoog naar het dak
de Japanse Kamer, een klaslokaal eveneens uit het oude
opstijgt. Als kubistische tegenbeweging dondert een
gebouw, dat als lesmateriaal is overgebracht. Zij is in de
veelkantig houten volume naar beneden: de Suspended
exquise houtsoorten Japans ceder en western red cedar
Studio. Hierachter schaart een trap in staal en lichtbruin
uitgebalanceerd. Ernaast is ter creatieve contemplatie een
Tasmaans essen als verticale vrijplaats van ideeën naar
schilderachtige Japanse daktuin aangelegd.
boven; de stalen onderkant toont de merktekens van de
n ov e m b e r 2 0 1 5
sen beïnvloeden. De corridors kunnen net zo makkelijk
aannemer. Het licht plast stromend binnen via verdiepingshoge raampartijen aan de westgevel en een daklicht
het meeslepende drama der materialen: bars beton, on-
als open cassetteplafond ( x m). Het bestaat uit kolos-
barmhartig staal, warm hout, dof aluminium, kil glas, fijn
sale LVL-liggers in trapeziumachtige vormen (maximaal
metaalmaaswerk, helder gips, glansrijk vinyl, verend
x , m). Preciezer, het zijn dooselementen: vakwerk-
schuim... En je ziet het gebouw in z’n onderscheiden
liggers, omtimmerd met mm dik LVL. De gebruikte
bouwdelen: ramen, wanden, deuren, vloeren, construc-
houtsoort is FSC-gecertificeerd radiata pine.
31
het houtblad
Meeslepend drama Vooral in het interieur beleef je
ties, verbindingen, overspanningen. De kleurstellingen zijn overwegend neutrale witten, grijzen, gelen. Enkele elementen accelereren felgekleurd: de felrode studentenlounge, diepblauwe nissen bij de collegezalen, turquoise
ruimtes beïnvloeden het denken en h a n d e l e n va n m e n s e n
■ ■ ■
glasstrook bij de computerwerkplaatsen, helderoranje en -rode vloeren in de ateliers, mosgroene muurbank in de docentenlounge, zwarte band langs de trappen en school-
Architectuur van nu Aan twee LVL-liggers bungelt
bordgroene ketting van bureaus rond het atrium.
de Suspended Studio, een staalconstructie met radiata pine vloeren en wanden; de laatste zijn voorzien van Tas-
Tien prijzen Ook duurzame maatregelen zijn demon-
maans essenfineer. Hierin zijn drie ateliers gestapeld. Er
stratie. Natuurlijk licht, ledverlichting en zonnegevels
rondlopend, trilt de boel vervaarlijk maar educatief. Voor
beperken het energiegebruik, natuurlijke ventilatie maakt
het leereffect zijn de wandpanelen bezaaid met akoesti-
airconditioning en verwarming overbodig. ‘s Zomers
sche perforaties om de megahal te ontgalmen, naar onder
voert een hoogbrede tochtdeur verse lucht toe en leidt die
in een steeds dichter patroon. De wanden van de eerste
mufgeademd via het atrium weer naar buiten. Sensoren
verdieping zijn van spotted gum met Tasmaans essenfi-
regelen de passieve verwarming en koeling door het
neer. Het middendeel van de Studio Hall (en de biblio-
water- en energiegebruik, CO-emissies, vochtigheid,
theek) heeft een vloer van geel- tot lichtbruin blackbutt.
temperatuur en luchtkwaliteit te meten. Een groot paneel
Alle houttoepassingen dienen een zowel esthetisch als
te beganer gronde maakt de hele huishouding inzichtelijk.
onderwijskundig doel. Van heinde en verre frequenteren
Zeker pluspunt zijn hernieuwbare materialen. Het regen-
studenten juist deze Studio Hall: dít is architectuur van nu,
water wordt opgevangen in een . liter-tank in de
dít is leven van nu. •
kelder voor de toilettenspoeling en grasveldensproeiing. Van de tien prijzen die al zijn toegekend, zijn er een paar
hans de groot
Locatie: University of Melbourne, Parkville Campus, Melbourne Opdrachtgever: University of Melbourne Ontwerp, incl. interieur: John Wardle Architects Collingwood (johnwardlearchitects.com) i.s.m. NADAAA Boston (nadaaa.com) Aannemer: Brookfield Multiplex Constructions Sydney (brookfieldmultiplex.com) Constructeur: Irwin Consult Melbourne (irwinconsult.com.au) Timmerwerk, wanden, Hanging Studio: Jacaranda Industries Melbourne (jacarandaindustries.com) LVL, plafondpanelen: Timberbuilt Solutions Clayton South (timberbuilt.com. au) Blackbutt vloeren: Queensland Timber Flooring (woodsolutions.com.au) Vloeroppervlak: . m Bouwperiode: Oktober - december (In gebruik: maart ) Bouwkosten: ± € , miljoen
026-031_HB07ARTV2_Melbourne_School_of_Design.indd 31
27-10-15 14:11
facebook.com/materia.nl
@materia
bezoek onze tentoonstelling
More Incredible Woods op 26 november tijdens de Internationale Houtdag ‘15
Hout, veelzijdig hè? Iedere dag komen er materialen op de markt die nog mooier, duurzamer en slimmer zijn dan hun voorgangers. Materia is wereldwijd hierin hèt leidende informatieplatform. Wekelijks informeren we tienduizenden ontwerpers over de laatste materiaaltrends en zorgen we ervoor dat innovaties van onze partners worden voorgeschreven in markten die voor hen belangrijk zijn. Ook Materia-partner worden? Bel 020 - 713 06 50
www.materia.nl - info@materia.nl
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 32
27-10-15 12:04
www.jongeneelprojecten.nl
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 33
27-10-15 12:04
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
34
Achttien jaar geleden werden geweldige opgravings-
Meern ), andere schepen, wachttorens, gebruiksvoor-
vondsten gedaan in Leidsche Rijn, de Utrechtse nieuw-
werpen en gereedschappen.
bouwwijk in wording. Er kwam een hele Romeinse historie bloot te liggen: de Nedergermaanse Limes (grens) van
Uitzonderlijk belang De Meern ( x , m) heeft
het Romeinse Rijk, de Oude Rijn, een rivierpraam (De
gevaren van circa - n.Chr. Het is vrijwel compleet be-
034-039_HB07ARTV3_Castellum_Hoge_Woerd_Meern.indd 34
27-10-15 16:38
he t v er leden teg en wo o r d i g n ov e m b e r 2 0 1 5
c a s t ellum h o g e wo er d d e meer n Iets bijzonders moet je ook kunnen exposeren. De homo soapiens is echter zo verwend, dat hij al méér belevenis wil. In Castellum Hoge Woerd zijn daarom rond het Romeinse schip De Meern
35
het houtblad
( n.Chr.) een theater, archeologiemuseum, café-restaurant, stadsboerderij, een historische vereniging en een milieuorganisatie samengebracht. Te dezer locatie vindt op november a.s. de
foto’s: www.johnlewismarshall.com
Internationale Houtdag plaats.
waard gebleven en daarmee van uitzonderlijk belang. Voor
pen, kookgerei, dakpannen, schoeisel, bekers en schrijfgerei
Ter onderscheiding van de
de platbodem zijn drie inlandse eiken gebruikt, die volgens
aangetroffen. Halverwege is het ter conservering naar
gemodificeerd abachi kante-
dendrochronologisch onderzoek rond n.Chr. zijn ge-
het Nederlands Instituut voor Scheeps- en onderwater Ar-
kapt. In en om het schip, die landbouwproducten, vee en an-
cheologie (NISA) te Lelystad overgebracht. Halverwege
dere agraria vervoerde, zijn een bed, kast, kist, gereedschap-
, exact elf jaar later, was dit proces voltooid.
034-039_HB07ARTV3_Castellum_Hoge_Woerd_Meern.indd 35
lenkarteling is het paviljoen bekleed met beige aluminium panelen, perforatief doorspikkeld.
27-10-15 14:10
n ov e m b e r 2 0 1 5
Impressie doorsnede.
Plattegrond begane grond. Legenda. 1. Paviljoen 2. Emballage 3. Kantoren 4. Entrees torens 5. Stadsboerderij 6. Expositieruimte Opbouw wallen. Legenda. 1. Wandopbouw: sandwichpaneel, 9 mm dik triplex Exterieur met polyester gevelbekleding, 200 mm dikke isolatie, 15 mm dik Permoxx-plaatmateriaal (brandwerend) 2. Element koppeling: aangelijmde regels, isolatie, luchtdicht afgedicht, 15 mm dik Permoxx; HE 160, brandwerend bekleed 3. Gevelbekleding: horizontale delen gemodificeerd abachi in stalen frames
7. CastellumCafĂŠ 8. Buitenpodium
tekeningen: skets architectuurstudio amsterdam/groningen
het houtblad
36
foto: www.johnlewismarshall.com
Zicht vanaf de omwalling. Het paviljoendak maakt een prettige zigzag: tegen te veel hoogte, voor de akoestiek en om binnen licht op De Meern ďœą te laten vallen.
034-039_HB07ARTV3_Castellum_Hoge_Woerd_Meern.indd 36
27-10-15 14:10
een cultuurpark, waarin functies van lering en vermaak
het oude Romeinse fort kunt zetten. Vóór de bouw zijn
nuttig werden veraangenaamd. Zo geschiedde. Het park
trouwens heel wat metingen verricht. De eerste meter
bestaat uit een landelijke setting waarin een langwerpig
mocht niet meer inklinken dan cm. Er is daarom een
beigeachtig paviljoen met lessenaarsdak de kern vormt,
zandpakket van m dik op het terrein gelegd, waarbij
samen met de bijna-carré van een donkerhouten omwal-
om de m werd gemeten. Tot ieders verrassing bleef de
ling ( x m) waarin het is opgenomen. Het strakke
inklinking beperkt tot , cm. Daarna is m zand wegge-
ensemble (met ronde hoeken!) stileert gedisciplineerd de
haald, de resterende meter bood plaats aan het leiding-
plaats van een Romeins castellum of grensfort tweedui-
werk en de funderingsstroken. Die speelde ook een be-
zend jaar geleden. In dergelijke bolwerken verbleven
langrijke rol om de , m brede omwalling overal op
- soldaten. Erbuiten bevond zich een vicus (ge-
gelijke hoogte te krijgen, voor het zicht en om helemaal
hucht; vgl. ‘wijk’), waar ambacht en nijverheid nering bij
rond te kunnen lopen. De borstweringen en torens (met
de militairen zochten, en een badhuis. Door de vier poor-
zonnecollectoren) mochten niet hoger dan c.q. m
ten liepen, en lopen, Romeinse heerbanen in een kruis
zijn. Door de natuurlijke hoogteverschillen zit er echter
over het binnenterrein.
een verschil van meer dan m in. Op sommige punten zijn
n ov e m b e r 2 0 1 5
van units die je zonder te funderen op de contouren van
37
het houtblad
tekeningen: skets architectuurstudio amsterdam/groningen
Cultuurpark In besloot de gemeente Utrecht tot
ze daarom, op een verheffing in het landschap, maar ,
Bewegende vloeistof Het omliggende gebied is ge-
m hoog.
accentueerd met een ecologische Buurtmoestuin, Plattelandswinkel Goes, de badhuisfundamenten aan een plein en een Romeinse wachttoren in een fruitboomgaard. De laatste is naar een oud exemplaar gereconstrueerd door
de archeologie moet wél een verhaal vertellen
■ ■ ■
leerlingen van erkend leerbedrijf Stichting Bouwloods, dat op het terrein ook een eigen gebouw heeft. Vier bijgebouwtjes, qua vorm replicaatjes van het paviljoen maar
Brugconstructie Spelbreker was het paviljoen dat
in steeds andere materialiseringen, verrijken verder het
vooral door theater Podium aanzienlijk zwaarder was. In
buitengebied: meststal, opslagplaats, bijenstal en kas. De
het eerste ontwerp was het paviljoen gefundeerd op
loop van de Oude Rijn is aangegeven met een strook heu-
vrolijke palen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
velende groenglooiingen langszij: vaste materie die be-
keurde dit uiteindelijk af. ‘Met ABT kwamen we toen uit
wegende vloeistof nabootst. Als geheel vormt Castellum
bij een brugconstructie ter plaatse van de theaterzaal die
Hoge Woerd de rechterbovenrand van het Máximapark
op slechts enkele punten heipalen behoeft. Er zitten nu
tussen Leidsche Rijn en Vleuten-De Meern, ontworpen
tien palen onder de hoekpunten van het theater, in vier
door landschapsarchitectenbureau West .
clusters van x en x .’ De schil van het paviljoen is net als de omwalling niet gefundeerd. De betonnen grond-
Vreemd programma Rond speelde het ontwerp
platen zijn voor de vlakheid en stabiliteit gekoppeld. Ge-
van deze cultuurvoorziening, inclusief bijgebouwtjes. Na
bouw en theater vormen een doos-in-doosconstructie.
een architectenselectie kreeg SKETS Architectuurstudio
Dat dient niet alleen de geluidsisolatie, maar voorkomt
uit Amsterdam/Groningen de opdracht. Het ontwerppro-
ook dat de boel gaat scheurwrikken.
foto: www.johnlewismarshall.com
ces had heel wat voeten in de aarde, of eigenlijk ook niet, want rijksarcheologische grond moet liefst onaangeroerd
Prettige zigzag ‘Een theater op de verdieping is na-
blijven, vertelt directeur-architect Yko Buursma. ‘Maar de
tuurlijk lastig vanwege de decors. Om te vermijden dat
archeologie moet wél een verhaal kunnen vertellen, an-
Castellum potdicht zou zitten - wél de functie van een
ders blijven je vondsten onbekend. Ander probleem van
fort -, snijdt het paviljoen dwars door de wal heen, inclu-
elk museum is: hoe trek je steeds weer publiek? Het ant-
sief glazen wand: wat gebeurt daar binnen?! Daarom zit
woord: je moet je schatten presenteren met andere activi-
de dichte theaterdoos boven.’ Er is wel een hefvoorzie-
teiten.’ Zo werd hij geconfronteerd met een ‘vreemd
ning om vrachtwagens op en neer te vijzelen. Het ge-
programma’: een theater ( zitplaatsen), archeologie-
bouw bestaat uit stalen portaalspanten (voor de overzich-
museum, café-restaurant, stal met dieren…, en daar
telijke rust binnen) met betonnen vloeren en dak dat is
moest een optimale interactie tussen komen.
voorzien van sedum. De binnenwanden zijn in houtskeletbouw en metal stud. Ongeveer in het midden maakt
Flexibel systeem Eén reden dat SKETS het ontwerp
het lessenaarsdak een prettige zigzag. ‘Dat had drie rede-
binnenhaalde, was dat het koos voor een flexibel systeem
nen. Het paviljoen, dat niet hoger dan m mocht zijn,
034-039_HB07ARTV3_Castellum_Hoge_Woerd_Meern.indd 37
27-10-15 16:39
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
38
Achter de verste wand bevindt zich het theater.
Via een hellingbaan is De Meern 1 van alle kanten te bewonderen.
De omloop op de omwalling voert dwars door de torens; hierin zitten vertrekken voor vergaderen
foto’s: www.johnlewismarshall.com
of exposeren.
034-039_HB07ARTV3_Castellum_Hoge_Woerd_Meern.indd 38
27-10-15 14:10
werd anders te hoog. Het maakte het beeld esthetischer.
ramen en puien horizontaal en verticaal scharnierend
En nu valt er door de staande strook licht precies op De
openvouwen: alle delen lopen naadloos in elkaar over.
Meern .’
houten kantelenkarteling is het paviljoen bekleed met
het verleden van schip en museum, het heden van het
beige aluminium panelen, perforatief doorspikkeld.
theater, de toekomst van natuur en milieu.’
Dendrochronologische figuraties van De Meern darte-
En dat gebeurt op uitermate heldere en ruimtelijke wijze,
len er overheen. De omwalling heeft dezelfde opbouw
inclusief doorkijkjes. Het hart is de ruimte waar de Ro-
van staal en beton. Aan de buitenzijde is zij zo vlak moge-
meinse rivierpraam is tentoongesteld op een golvende
lijk, aan de binnenzijde steken de torens uit. De binnen-
rivier van glas naar eveneens ontwerp van SKETS. Erbij
plaats is geheel groenbegrast. In een van de vier kruis-
hangen ellipsvormige kastjes met de scheepsvondsten. In
kwadranten ligt een betonnen plaat als buitenpodium
de glasrijke, blinkend witte hal voert een hellingbaan naar
voor zomervoorstellingen. In het kwadrant er schuin te-
het theater boven en naar een overloop om het schip. De
genover bevindt zich het terras van CastellumCafé. Het is
omloop op de omwalling voert dwars door de torens;
een prachtig ruimtelijke plaats, als besloten fantasiewe-
hierin zitten vertrekken voor vergaderen of exposeren.
reld voor soldateske jongensavonturen en weemoeds-
Ook staan er vier verrekijkers die beelden van de Romein-
zwangere meisjesmijmeringen.
se tijd geven. In het verlengde van De Meern ligt het
39
het houtblad
hebben alle verhalen via een speciale route gebundeld:
n ov e m b e r 2 0 1 5
Speciale route SKETS ontwierp ook het interieur. ‘We Besloten fantasiewereld Ter onderscheiding van de
restaurant-café CastellumCafé voor biologische en lokale
Gemodificeerd abachi Al het FSC-gecertificeerde
producten.
gevelhout ( x mm) is op zwartstalen frames van m breed geschroefd. Door de perfecte maatvoering winnen
. mensen Op de begane grond kun je tevens een
de omwallingen aan imponerende kracht. De montage
rondje onderomwalling doen: langs jaar geschiede-
deed de aannemer in een social return-project met leer-
nis van Leidsche Rijn, lesruimtes en milieu- en natuurex-
lingen van Stichting Bouwloods. De houtsoort voor de
posities van Utrecht Natuurlijk en dierenverblijven van
open gevelbekleding is gemodificeerd abachi (houdbaar-
vogels tot varkens. De opening trok liefst . mensen:
heidsheidsklasse ). De . delen zijn onverzettelijk
het spectaculum zet het verleden ste-eeuws voort. •
horizontaal georiënteerd in plaats van loopt-u-maar-door
hans de groot
verticaal.
Hoofdbrekens Leegwater Houtbereiding heeft ze brandvertragend behandeld met Flame Delay FX Pro. Het
CO-VOETAFDRUK
prachtig diepbruin gaat op termijn naar de militair-strate-
In het project is onder andere m gemodificeerd
gische schutkleur grijs. Jongeneel Projecten leverde het
abachi toegepast. Dit betekent een CO-vastlegging
hout en deed de bewerking en engineering. Dat laatste
van . kg. Het compenseert de uitlaatgassen van
gaf veel hoofdbrekens, omdat de maatvastheid in de
een middenklassenauto over . km, of het jaar-
frames geen millimeter tolerantie toeliet. Dat geldt eens
lijkse elektragebruik van huishoudens.
temeer daar met name aan de binnenkant allerlei deuren,
Locatie: Hoge Woerdplein , De Meern Opdrachtgever: Gemeente Utrecht, Projectbureau Leidse Rijn Utrecht Gebruikers: Podium Hoge Woerd (podiumhogewoerd.nl), Museum Hoge Woerd (castellumhogewoerd.nl) CastellumCafé (castellumcafé.nl), Steede Hoge Woerd (utrechtnatuurlijk.nl), Historische Vereniging Vleuten De Meern Haarzuilens (histvervdmh.nl) Ontwerp: SKETS Architectuurstudio Amsterdam/Groningen (skets.nl) Aannemer: WBC Aannemingsbedrijf Winterswijk (wbc.nl) Constructeur: ABT Velp (abt.eu); Adviesbureau Ab Nanninga Groningen (abnanninga.nl) Levering/bewerking/engineering gemodificeerd abachi: Jongeneel Projecten Utrecht (jongeneelprojecten.nl) Leverancier/behandeling gemodificeerd abachi: Leegwater Houtbereiding Heerhugowaard (leegwater.nl) Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: April - juni (Opening: augustus ) Bouwkosten: ± € miljoen
034-039_HB07ARTV3_Castellum_Hoge_Woerd_Meern.indd 39
27-10-15 14:10
AMSTERDAMSCHE
FIJNHOUT Houtexpert sinds 1898
Van plank tot bundel voor u in bestek gezocht
Innovatie in hout
DUURZAAM, STABIEL EN ECOLOGISCH
gemodificeerd hout door Accsys Technologies
WWW.HOUTEX.NL
T. 020 - 6882100 | www.f ijnhout.nl
SC HAVE RIJ | DROG E RIJ | TR A NSPORT UW HOUTSPECIALIST MET EEN UITGEBREIDE VOORRAAD IN O.A.:
• • • •
CA. 75 HOUTSOORTEN RUIM OP VOORRAAD!
OREGON PINE PITCH PINE (SIBERISCH) LARIKS GRENEN
WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 | WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | E INFO@HOUTEX.NL
Elephant
®
COMPOSIET GEVELBEKLEDING BELANGRIJKSTE KENMERKEN DIMENSIESTABIEL
LANGE LEVENSDUUR
PERFECT TE COATEN
Ceder-look
in Natural Cedar - Off White - Rock Grey - Misty Grey
Alle voordelen van de natuurlijke uitstraling van Western Red Cedar zonder de nadelen van het kostbare onderhoud en de vaak benodigde behandeling voor brandwerendheid. Elephant® hout kunststof composiet rabatdelen maken het mogelijk met een wisselende dosse houttekening, standaard brandwerendheidsklasse B1 en CE markering.
Accoya® en het Trimarque Device zijn gedeponeerde handelsmerken in eigendom van Titan Wood Limited, een volledige dochteronderneming van Accsys Technologies PLC, en mogen niet worden gebruikt of gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming.
www.accoya.com
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 40
27-10-15 12:04
Bouwen met PEFC-gecertificeerd hout draagt bij aan een goede toekomst voor onszelf en de volgende generaties Het internationale PEFC-keurmerk garandeert dat hout- en papierproducten afkomstig zijn uit een duurzaam beheerd bos, waarbij evenveel aandacht is voor people, planet & profit. 1.000.000 boseigenaren zijn al PEFC-gecertificeerd. Zij beheren wereldwijd zo’n 270 miljoen hectare bos. Hoe groter de vraag, des te meer bos duurzaam beheerd wordt.
Het keurmerk voor Duurzaam Bosbeheer www.pefcnederland.nl
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 41
27-10-15 12:04
In de hoek de uitkijkpost voor de kinderen.
042-047_HB07ARTV1_Groot_Speijck_Oisterwijk.indd 42
foto’s: jorn van eck amsterdam
De kap smeedt het bouwwerk tot een overtuigend geheel.
27-10-15 10:22
r e s tau r a n t/b e zo ek er s cen t rum g ro otspeijck o i s t erw ijk
n ov e m b e r 2 0 1 5 43
het houtblad
o nder inl a nd s e b o s s en FBW architecten heeft een befaamde uitspanning omgetoverd tot een weldadig en modern restaurant, tevens visitekaartje van Natuurmonumenten. Ambachtelijk meesterstuk is de hoge kap, betimmerd met FSC-gecertificeerd inlands eiken uit de bossen van de opdrachtgever.
Bosrestaurant Groot-Speijck was een begrip in oostelijk
in afbrandde en ongeveer tegelijkertijd Groot-
Noord-Brabant. Al generaties lang was deze uitspanning
Speijck te koop stond, viel een slimme keuze. Natuurmo-
bij de Oisterwijkse vennen een geliefde plaats om koffie
numenten kocht het restaurant en besloot er haar eerste
te drinken, pannenkoeken te eten of feesten aan te rich-
bezoekerscentrum ‘nieuwe stijl’ van te maken: horeca en
ten. De Brabantse koffietafels waren even beroemd als
natuureducatie ineen.
ooit de wekelijkse dansavonden in de buitenlucht. Dát bestaat niet meer, maar de sfeer leeft voort in een nieuw
Ballast FBW architecten won de opdracht, en vroeg zelf
Groot-Speijck, gebouwd op dezelfde locatie en dit voor-
om landschapsontwerpers. Groot-Speijck, hoewel hokke-
jaar geopend als restaurant en als bezoekerscentrum van
rig met vele aanbouwsels, was zo geliefd, dat het behou-
Natuurmonumenten.
den moest blijven. Het leek niet eenvoudig hier een hel-
foto’s: jorn van eck amsterdam
der geheel van te maken. Architect Belinda van Buiten:
Slimme keuze De Oisterwijkse bossen waren rond
‘We begonnen met alle ballast weg te denken.’
een van de eerste natuurgebieden die deze vereni-
Nu is FBW een uitzonderlijk bureau, het is namelijk vooral
ging aankocht. Initiatiefnemer Pieter van Tienhoven, een
werkzaam in Afrikaanse landen. Eigenaren Antonie Fol-
der oprichters van Natuurmonumenten, behoedde dit ge-
kers en Belinda van Buiten zijn daardoor gewend met
bied daarmee voor kap ten behoeve van een villawijk. Het
weinig middelen en mogelijkheden toch degelijke en
domein werd telkens uitgebreid, maar gebouwen bleven
duurzame gebouwen te maken, waarin steeds ook idealis-
in particuliere handen. Natuurmonumenten zelf bezat één
me doorklinkt. Dat bezorgde hun al eerder een opdracht
bouwwerk, tegenover Groot-Speijck: een bescheiden
van Natuurmonumenten: bezoekerscentrum Veluwe-
houten expositieruimte. De tentoongestelde waar was
zoom in het gelijknamige Nationaal Park (). Hun
educatief, zoals opgezette dieren met drukknopjes voor
visie onderschrijft ditzelfde: ‘Eenvoud en soberheid staan
bijbehorende geluiden, maar de animo ervoor daalde,
een goede atmosfeer en overtuigende ruimtelijkheid niet
terwijl de uitspanning steeds groeide. Toen dit gebouwtje
in de weg.’
042-047_HB07ARTV1_Groot_Speijck_Oisterwijk.indd 43
27-10-15 10:22
De oude kern bleef nieuwgebouwd - gelijk, maar is nu omringd door lage, strakke
n ov e m b e r 2 0 1 5
veranda’s.
tekening: fbw architecten utrecht
het houtblad
44
Plattegrond. Legenda. 1.
Hoofdentree
2.
Winkel
3.
(Verhuurbare) zaal
7. 8.
Berging Bezoekerstoiletten (van buiten toegankelijk) Horeca
20. Entree kantoren Natuurmonumenten 21. Gemeenschappelijke ruimte Natuurmonumenten
25. Kantoor horeca 26/27. Bespreekruimte Natuurmonumenten
4.
Horeca zaal
9.
5.
Horeca ‘serre’
10. Bezoekerstoiletten
22. Server
6.
Keuken
11/19. Kantoren
23. Technische ruimte
29. Overdekt terras personeel horeca
24. Archief
30. Overdekt terras horeca
Natuurmonumenten
28. Overdekt terras natuurmonumenten
Het winkeltje. Ook hier is het inlands eiken over het plafond
foto’s: jorn van eck amsterdam
doorgetrokken.
042-047_HB07ARTV1_Groot_Speijck_Oisterwijk.indd 44
27-10-15 10:22
lamp toont de veelvormigheid van algen. De brede glazen dakrand buiten is versierd met een tekst van Jac. P. Thijsse (ook oprichter van Natuurmonumenten): zijn observaties uit in de Oisterwijkse bossen.
n ov e m b e r 2 0 1 5
Klimplanten Het knapst aan het ontwerp is dit: hoewel reconstructie is de architecte erin geslaagd ook het bouwwerk zelf volkomen te veranderen. De oude kern bleef gelijk, maar is nu omringd door lage veranda’s. Die geven het bouwwerk een heel nieuw gezicht. In dit huidige aanzien is hout bepalend. Hoe goed dat werkt, is duidelijk te
45
zien: al het glas van deze veranda’s is gevat in stoere hou-
het houtblad
ten kozijnen, in wisselend ritme dat doet denken aan een bomenrij. Doordat alle gevels van deze kozijnen zijn voorzien, kent het gebouw alleen voorkanten. ‘In een bos moet een gebouw aan alle kanten mooi zijn. Daarom ook loopt het terras helemaal rond; restaurantbezoekers kunnen ongehinderd langs de kantoorruimten lopen.’ De werknemers krijgen wel enige beschutting: vanaf de dakranden lopen draden, waarlangs klimplanten omhoogschieten.
Slopen en herbouwen Hun aanpak bewees zich ook bij Groot-Speijck, waar Van Buiten concludeerde dat ei-
‘we begonnen met alle ballast weg te denken’
■ ■ ■
genlijk alleen het enorme, beeldbepalende dak moest blijven, samen met de typerende, ambachtelijke entree. ‘We toonden aan dat onder die kap dan een prachtige,
Inlands eiken Aan de voorzijde zijn de veranda’s al
hoge open ruimte mogelijk was.’ Uiteindelijk bleek het
even toonaangevend, zij het net anders uitgewerkt. In
dan het gunstigst het gebouw te slopen en te herbouwen.
plaats van rechte wanden zitten hier rond de hoeken iets
Het grote dak kwam inderdaad in oude vorm terug, even-
naar voren springende etalagenissen. Deze zijn symme-
als de vroegere voorpui met zijn rijkdom aan details. Met
trisch toegepast, als flanken van de hoofdingang. Het is
als grote voordeel dat alles verbeterd kon worden: tech-
een subtiel gebaar dat die oude voorpui relativeert, en te-
niek, duurzaamheid en architectuur.
gelijk verklapt dat hierachter iets bijzonders plaatsvindt. Links van de ingang is de winkel, rechts bevindt zich een
Druktemaker Het oude Groot-Speijck was een druk-
vergaderruimte: de Van Tienhovenzaal.
temaker in het bos, met dominante parkeerplaats. De ver-
Ruud van Deursen (Driessen Bouw Asten) verhaalt met
sie . is bescheidener. Daartoe is de hele omgeving aan-
hoeveel zorg de kozijnen zijn omringd. De architecte be-
gepast: de parkeerplaats verhuisde naar elders, het terras
sloot al vroeg geen tropisch hardhout te gebruiken. Dat
werd heringericht en door een gewijzigd wegenplan kun-
past niet bij Natuurmonumenten. Ze kwam voor de bui-
nen bezoekers niet meer met de auto bij het gebouw ko-
tenkozijnen uit op inlands eiken: kunstmatig gedroogd,
men. Ze moeten nu eerst door het bos wandelen. Binnen
gevingerlast, gelamineerd. Dit had ze liefst onbehandeld
is iets vergelijkbaars gebeurd. Hier is het restaurant nu
gelaten, in lijn met het binnen te gebruiken hout. Omdat
nauw verweven met natuurvoorlichting. In een hoek is
dit door garanties niet kon, koos ze voor een behandeling
een open zaaltje annex winkel, waar kaarten, spelen en
met lijnzaadolie, wat vervolgens weer afviel vanwege te
voorlichtingsmateriaal staan uitgestald. Voor de kinderen
veel onderhoud.
zijn er ontdekkingsplaatsen: een kijkkelder en uitkijkpost. Maar zelfs het publiek dat voor wat lekkers komt, krijgt
Beste oplossing Van Deursen: ‘In goede samenwer-
spelenderwijs natuurhistorische kennis bijgespijkerd. Op
king zochten opdrachtgever, architect, aannemer en part-
de tafeltjes staan informatieve teksten, op de wc-deuren
ners naar de beste oplossing, óók esthetisch. Dat is ner-
prijken foto’s van bosdieren en de majestueuze kroon-
gens zo belangrijk als bij hout.’ De buitenkozijnen zijn nu
042-047_HB07ARTV1_Groot_Speijck_Oisterwijk.indd 45
27-10-15 10:22
foto’s: jorn van eck amsterdam
n ov e m b e r 2 0 1 5 het houtblad
46
Groot-Speijck kent alleen voorkanten. Hier de ‘achterkant’: ongemeen strak en met de ‘bomen’ recht in het gelid.
De werknemers krijgen wel enige beschutting: vanaf de dakranden lopen draden, waarlangs klimplanten omhoogschieten (in de toekomst).
Planken van verschillende breedtematen trekken in schijnbaar willekeurige afwisseling lange banen door de ruimtes.
042-047_HB07ARTV1_Groot_Speijck_Oisterwijk.indd 46
27-10-15 10:22
laag Cetol WM ) en vervolgens met een kleurloze
draden staal. Hoog licht, via de oude dakkapellen, stroomt
matte voor- en aflak (Cetol WF ), die ook is toegepast
hierlangs rijkelijk naar binnen. Het beoogde effect is
op de inlands grenen binnenkozijnen. Alle kozijnen zijn in
ruimschoots bereikt: de kap smeedt het bouwwerk tot
de fabriek gespoten en afgelakt. Al het kozijnhout is net
een overtuigend geheel. De houttoepassing versterkt dit
wat dikker uitgevoerd dan functioneel noodzakelijk, dit
effect. De architecte koos voor een strak patroon waarbij
om de expressie te versterken. Bij de gebruikte hoogte
planken van verschillende breedtematen ( x , x
van . mm is mm dik genoeg. Hier echter is geko-
mm; naden van mm) in schijnbaar willekeurige afwis-
zen voor een dikte van x mm voor de buitenkozij-
seling lange banen trekken. Dat patroon strekt zich niet
nen en x mm voor de binnenkozijnen, maten die bij
enkel uit over de kap, maar loopt even strak door over de
de etalagenissen nog verdubbeld zijn.
plafonds van veranda’s en buitenluifels.
Proefproject Ook binnen slaat hout de trom. Bijzonder
Toewijding Het bevestigen van dit speciale hout verg-
is hier het eiken van Natuurmonumenten zelf. Sinds
de wel toewijding. Timmerman Mark Koolen (Driessen
loopt een proefproject in het Gelderse bos Hackfort, waar
Bouw Asten) heeft het merendeel van de , km eiken op
wordt onderzocht in hoeverre het gerooide hout structu-
het vuren achterhout gespijkerd (blinde bevestiging met
reel kan dienen als bouwmateriaal. Gertjan Bronkhorst,
halfkopse roestvast stalen nagels per schietpistool). Hij
productmanager Hout: ‘Natuurmonumenten bezit .
noemt het hout heel mooi, maar bewerkelijk. ‘Er groeien
ha bossen. Dat geeft jaarlijks . m bijgroei. We kap-
hier nu eenmaal niet van die hoge kaarsrechte bomen als
pen nooit commercieel en halen alleen weg wat nodig is
in Amerika of Canada. Ik kwam dus veel knoesten en
voor natuurbeheer. In Hackfort gebeurt dit vooral om de
scheuren tegen die moesten worden uitgezaagd.’ Al was
bosanemonen meer kans te geven, zo wordt de biodiver-
zijn grootste uitdaging alles precies te laten uitkomen.
siteit vergroot. En we rooien ook niet veel, dit jaar circa
‘Zeker, de architect had alle planken uitgetekend, maar er
. m , circa een vijfde dus van de bijgroei.’
blijft een verschil tussen theorie en praktijk. Niet alle
n ov e m b e r 2 0 1 5
( x mm) uit Hackfort, in combinatie met drie ranke
47
het houtblad
eerst behandeld met een zonblokker (isolerende grond-
planken waren recht; soms weken ze millimeters af van
Eigen projecten Slechts % komt terecht bij de zage-
de officiële breedte.’ •
rij. Dit eigen eiken komt (nog) niet op de markt; gebruik
hilde de haan
is voorbehouden aan eigen projecten, wat bij GrootSpeijck goed uitkwam. Normaliter is een loofhoutsoort als eiken te kostbaar voor een binnentoepassing als een plafond. Nu was het juist voordelig: slechts de verwer-
CO-VOETAFDRUK
kingskosten moesten worden betaald.
In het project is onder andere m inlands eiken toegepast. Dit betekent een CO-vastlegging van
Hanenbalken Het resultaat is indrukwekkend. De
. kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een
opengewerkte kap alleen al heeft een majestueuze ruim-
middenklassenauto over . km, of het jaarlijkse
tewerking. De in het zicht blijvende draagconstructie is
elektragebruik van huishoudens.
beperkt tot drie hanenbalken: gekantrechte eikenbomen
Locatie: Van Tienhovenlaan , SK Oisterwijk Opdrachtgever: Natuurmonumenten ‘s-Graveland (natuurmonumenten.nl/project/groot-speijck.nl) Ontwerp: FBW architecten Utrecht (fbwarchitecten.nl); Belinda van Buiten, Thierry van Baggem, Saskia van Haren Interieurarchitect: Overtreders W Amsterdam (overtreders-w.nl) Schetsontwerp landschappelijke inrichting: TLU Landschapsarchitecten Utrecht (tlulandschapsarchitecten.nl); uitwerking: Buro Lubbers Vught (burolubbers.nl), OVSL ‘s-Hertogenbosch (ovsl.nl) Constructeur: Berkhout Tros Bouwadviseurs Alkmaar (berkhouttros.nl) Directievoerder: Adriaan van Kats Aannemer: Driessen Bouw Asten (driessenbouw.nl) Leverancier vuren, plaatmaterialen: Houthandel Looijmans Someren (onthoutons.nl) Leverancier eiken: Houtzagerij Hengeveld Stroe (houtzagerij-hengeveld.nl) Leverancier buiten-/binnenkozijnen, grenen vouwwand: Holland Houtwerk Kozijnen Kaatsheuvel (hollandhoutwerkkozijnen.nl) Bouwoppervlak: . m Bouwperiode: Maart - maart Vierkante-meterprijs: € .,- (netto bouwkosten, incl btw)
042-047_HB07ARTV1_Groot_Speijck_Oisterwijk.indd 47
27-10-15 10:22
HECO-UFIX ® MDF-schroef – De onverslaanbare schroef voor MDF- en HDF-platen
De nieuwe HECO-UFIX ® MDF-schroef met HECO-Drive: dubbele kwaliteit! Dichtbij de rand en as werken mogelijk
Exact aanzetten zonder weg te glijden op het materiaaloppervlak
Vastschroeven aan kopse kant zonder voorboren
HECO-Drive en aandrijving met stick-fit-effect perfect op elkaar afgestemd
HECO-Schrauben GmbH & Co. KG Dr.-Kurt-Steim-Str. 28, D-78713 Schramberg Telefoon: +49 (0) 74 22 / 9 89-0 E-mail: info@heco-schrauben.de
LTL Woodproducts Voor al uw houttoepassingen Leyenaar Taapken Lamaker B.V. Kamerlingh Onnesweg 7, 4131 PK VIANEN Postbus 191, 4130 ED VIANEN Nederland
Agent Benelux: Jac. Lowie & Zoon bv Korte Brinkweg 37b, 3761 EC SOEST Telefoon: +31 (0) 35 / 54 159 58 E-mail: office@lowie.nl
UNIEKE GEVEL
.
Tel. +31 (0) 347 374 844 Fax. +31 (0) 347 377 908 E-mail: verkoop@ltl.nl Internet: www.ltl.nl
Duurzaamheid, praktische en snelle montage en een blijvende mooie uitstraling. Het zijn vaak belangrijke criteria in de keuze voor een geveloplossing. Het Derako massief houten gevelsysteem heeft als geventileerde voorzetgevel een unieke montage waardoor het systeem niet alleen uiterst nauwkeurig en snel te monteren is, maar er ook voor zorgt dat de massief houten lamellen of overige duurzame en dimensiestabiele materialen niet beschadigd raken. Door de Derako Cradle to Cradle werkmethode en het toegepaste massief hout (ook als FSC of PEFC gecertificeerd) is het systeem uiterst duurzaam. Voor meer inspiratie bezoekt u onze website. De adviseurs van Derako denken graag met u mee.
www.derako.com
Solid Wood Systems
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 48
27-10-15 12:04
Boogaerdt Hout
adviesbureau
bruggen
Voor adviezen die écht hout snijden!
Haasnoot Bruggen BV Postbus 3025, 2220 CA Katwijk (ZH) T 071 - 402 17 44 F 071 - 403 05 91 E info@haasnootbruggen.nl I www.haasnootbruggen.nl Overbruggen in hout, staal en composiet.
Woodteq Houtconstructies
Jutestraat 22, 7461 TR Rijssen Postbus 43, 7460 AA Rijssen T 0548 - 70 13 61 F 0548 - 70 13 41 I www.woodteq.nl E info@woodteq.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies liggers, kolommen, Multiplan dakplaten en Profidecke vloerelementen.
coatings www.houtbedrijvendokter.nl +31 (0)6 54 31 41 21 info@houtbedrijvendokter.nl
Ingenieursbureau Evan Buytendijk BV Regentesselaan 7, 7316 AA Apeldoorn I www.evanbuytendijk.nl E info@evanbuytendijk.nl Advies, begeleiding, (groeps)certificering FSC/PEFC, PEFC boscertificering, CE markering, EUTR/FLEGT, opleidingen & trainingen
afzuiginstallaties
C-Techniek B.V. Chemieweg 71, 1422 DX Uithoorn T +31-2977-52785 I www.c-techniek.com E info@c-techniek.com Filter en afzuiginstallatie voor de industrie.
Meerdink Bruggen Parallelweg 2, 7102 DE Winterwijk T 0543 – 51 35 41 F 0543 – 520935 E bruggen@meerdink.nl I www.meerdinkbruggen.nl Ontwerp, prefabricage en plaatsing in het werk van bruggen in hout, staal en composiet
gecertificeerd hout
Keurhout Postbus 1380, 1300 BJ Almere T 036 - 5494068 F 036 - 5321029 E info@keurhout.nl I www.keurhout.nl Handelsketen voor legaliteit en duurzaamheid.
gelamineerde houtconstructies
Dorpsstraat 88, 2931 AG Krimpen aan de Lek T 0180 - 551552 F 0180 - 510776 E info@boogaerdt.nl I www.boogaerdthout.nl
Carpentier Hardwood Solutions Abeeldreef 15 8760 Meulebeke T +32 51 488961 F +32 51 488965 contact plate 18/1/11 I Dutch www.carpentier.be Specialiteit : Europees hardhout vnl eiken, beuken, thermo & Amerikaans hardhout
Norway Coatings B.V. Postbus 43079 3540 AB UTRECHT T +31 (0)88 450 5400 I www.norwaycoatings.nl E info@norwaycoatings.nl
houtconstructies
Withagen Houtprodukten BV
Exportweg 1, 9482 WP Tynaarlo T 0592 - 274280 F 0592 - 273524 E info@withagenhoutprodukten.nl I www.withagenhoutprodukten.nl Lijmhout op hoog niveau! Specialist in gelamineerd hout voor constructies en kozijnen. Vilam® Lariks en vuren voor kozijnen met KOMO en PEFC certificaat. Bouwteam projecten; ontwerp, levering en montage van constructies.
houtexpeditie
Coillte Panel Products Coillte Panel Products Louis Eijssenweg 3A8 Louis Eijssenweg 3A8 6049 CD Herten 6049 CD Herten The Netherlands The T +31 Netherlands (0) 475 399740 F (0)(0) 475 475 310271 T+31 +31 399740 E info@coillte.com F +31 (0) 475 310271 I www.coillte.com E info@coillte.com I www.coillte.com
DLH Nederland B.V.
C/O Noorderlaan 125 2030 Antwerpen T +32 3 542 63 70 F +32 3 542 18 94 E info.nederland@dlh-group.com I www.dlh-nederland.com Specialist in gecertificeerd hout uit duurzaam beheerde bossen (o.a. CIB).
ARCOS houtconstructies
Holtrop & Jansma B.V. Rondweg 43, 9101 BE Dokkum Postbus 56, 9100 AB Dokkum The Netherlands T +31 (0)519 32 91 00 F +31 (0)519 32 91 10 I www.holtrop-jansma.com E info@holtrop-jansma.com
Postbus 83, 5490 AB Sint-Oedenrode T 0413 - 767 200 F 0413 - 767 201 E info@arcoshoutconstructies.nl I www.arcoshoutconstructies.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies, Profidecke , Multiplan en Multibox dakpanelen
Wood Products Logistics BV
Strevelsweg 700 sub 113 3083 AS Rotterdam T 010 4104670 F 010 4104680 E info@wpl.nu I www.wpl.nu No. 1 in houtexpeditie WPL - de logistieke dienstverlener
houthandel
Greenwood International BV Postbus 52, 1930 AB Egmond aan Zee T 072 5069540 F 072 5069541 E info@greenwoodtimber.nl I http://www.greenwoodtimber.nl Kwaliteit schept duidelijkheid
algemeen Derix
J en J Personeelsmanagement b.v. Noorderpad 24, 1674 NS Opperdoes T 0227-822425 E jenj@tip.nl I www.jenjpersoneelsmanagement.nl Bemiddelaar tussen kandidaat en opdrachtgever
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 49
Postbus 356, 5400 AJ Uden T 0413 - 261738 F 0413 - 252280 E info@derix.nl, I www.derix.nl Producent van gelijmde-gelamineerde houtconstructies, zie: www.derix.nl Engineering, Levering en Montage tevens gelamineerde vloerelementen en ronde kolommen. Gelamineerd hout CNC bewerkt.
Van den Berg Hardhout BV
2e Industrieweg 19 3411 ME in Lopik T +31 (0)348 820000 F +31 (0)348 820008 E info@vandenberghardhout.nl I www.vandenberghardhout.nl Importeur en groothandel van FSC® gecertificeerd tropisch hardhout. Ruw en geschaafd, uit voorraad en op aanvoer! Hout en vertrouwd!
Wijma Kampen B.V. Haatlandhaven 3, 8263 AS Kampen T 038 - 3316444 F 038 - 3322040 E wijma@wijma.com I www.wijma.com “Betrouwbaarhout” voor GWW als damwanden, gordingen, palen of fenderhout of complete houconstructies zoals: sluisdeuren, bruggen, geluidswanden, geleiderail of galerijen voor de bouw.
27-10-15 12:04
LTL Woodproducts
vloeren/dekken
LTL Woodproducts B.V.
GWW Houtimport
Bezoekadres: Bedrijfsweg 11, 3411 NV Lopik T (0348) 55 00 09 F (0348) 55 33 38 E verkoop@gwwhoutimport.nl I www.gwwhoutimport.nl Duurzaam geproduceerd hout voor de weg- en waterbouw uit voorraad leverbaar!
“Wij zijn een landelijk opererende houthandel en kenmerken ons door onze grote voorraad, brede assortiment, eigen zagerij/schaverij, droogkamers en transport. Wij helpen u dan ook graag bij de levering van het juiste hout!” WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | INFO@HOUTEX.NL
WWW.HOUTEX.NL
Houtgroep van Drimmelen B.V. Postbus 39, 3330 AA Zwijndrecht T 078 - 6107207 F 078 - 6101151 E info@drim.nl I www.vandrimmelen.nl Leverancier voor de bouw, handel en industrie van vurenhout, plaatmateriaal, prefab timmerwerk en alle mogelijke bewerkingen.
Postbus 3007, 2935 ZG Ouderkerk a/d IJssel T +31 (0)180 - 688688 F +31 (0)180 - 681463 I www.heuvelman-hout.nl Geregistreerd bij de Kamer van Koophandel voor Rotterdam onder nr. 29020842
Postbus 1025, 2302 BA Leiden T 071 - 5316431 E info@noordmanhout.nl I www.noordmanhout.nl Breed in Hout en Plaat Houtbewerking en Logistiek
Postbus 191, 4130 ED Vianen T 0347 - 374844 F 0347 - 377908 E verkoop@ltl.nl I www.ltl.nl Of het nu om Tropisch, Europees of Noord-Amerkaans hardhout gaat, wij verzekeren u continuïteit en kwalteit door een klantgerichte benadering.
Foreco Dalfsen B.V.
Postbus 73, 7720 AB Dalfsen Dalmsholterweg 5, 7722 KJ Dalfsen T 0529-431548 F 0529-432198 E info@foreco.nl I www.foreco.nl Compleet assortiment hout voor GWW en B+U.
Hout en Plaat Groningen BV Postbus 9128, 9703 LC Groningen T 050 - 3116674 F 050 - 3113111 E info@hpgroningen.nl I www.hpgroningen.nl Specialist in Naaldhout, Loofhout & Plaatmateriaal. Wij beschikken over uitgebreide houtbewerkingsfaciliteiten. FSC : SKH-COC-000033 PEFC : SKH-PEFC-COC-5018
Foreco Houtconstructies
Postbus 472, 4200 AL Gorinchem De Vort 1, 4225 SH Noordeloos T 0183-582556 F 0183-581077 E info@forecohoutconstructies.nl I www.forecohoutconstructies.nl Specialist in geveltimmerwerk en lichte prefab houtconstructies.
houtinformatie www.houtinfo.nl Koninklijke Jongeneel B.V. Postbus 49, 3500 AA Utrecht T 030 - 2346347 F 030 - 2318817 E info@jongeneel.nl I www.jongeneel.nl Uw partner in de bouw, overal in Nederland
Houtinformatielijn T 0900 - 5329946 (15 cpm) I www.houtinfo.nl 24 uur per dag, 7 dagen per week.
internet
Nonhebel
Nobelstraat 24, 5051 DV Goirle T 013 - 5301924 F 013 – 5301925 E contact@nonhebel.nl I www.nonhebel.nl Dé antislip specialist voor houten ondergronden. Leverancier van DuraGrip antislip coating.
vacuümpompen
Becker Druk- en vacuümpompen B.V.
Postbus 573, 8440 AN Heerenveen Eurolaan 11, 8466 SM Nijehaske. T 0513 - 651800 F 0513 - 651855 E info@beckerdvp.nl I www.beckerdvp.nl Topleverancier van vacuümpompen.
vlamvertragers voor hout
Fire-resistant BV
Postbus 4377, 3006 AJ ROTTERDAM T 010 –4137661 F 010 –4363757 E info@fire-resistant.nl I www. Fire-resistant.nl Specialist in het vlamvertragend behandelen van alle houtsoorten, parket en plaatmateriaal.
www.houtblad.nl Digitaal archief en foto’s bestellen.
SNELZOEKERS Voor slechts € 425,- per gekozen rubriek worden uw bedrijfsgegevens (inclusief kleurenlogo en informatieregel) voor de periode van 1 jaargang opgenomen.
Ja, ik reserveer een rubrieksvermelding in SNELZOEKERS Rubriek: ...................................................................................................................................................................................... Bedrijfsnaam: .............................................................................................................................................................................. Adres: .......................................................................... PC + Woonplaats: .............................................................................. Tel./Fax: ..................................................................................................................................................................................... E-mail: ............................................................................... Internetadres: .............................................................................. Informatieregel: .......................................................................................................................................................................... U kunt dit formulier faxen naar MYbusinessmedia, 010 - 289 40 61. Of opsturen (zonder postzegel) naar Antwoordnummer 90543, 3009 VB Rotterdam. Eerst meer informatie? Bel met MYbusinessmedia, 010 - 289 40 69 (Margarita Robertson).
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 50
27-10-15 12:04
Adverte
GEMODIFICEERD LOOFHOUT
• Stijlvol • Notenhoutachtige uitstraling • Vormstabiel • Stootvast • Uit duurzaam beheerde bossen • Duurzaamheidsklasse II
FRAKÉ NOIR is een product van Houthandel van Dam.
DOOR EN DOOR...
...STIJL VOL ? k ut oo o h n lle staa ’s! o lv r to tij daa sfo s t , di ite sing r e bs s ov we epa en e to et p d ge r w s o hti ee en rac M e p jk ki
L
N R.
I
O
N E K
A R F
Advertentie Fraké Banner.indd 1 002-052_HB07ADV_advertenties.indd 51
19-02-15 11:40 27-10-15 12:04
1/1 Staand 1/2
1/8 Staand
Flame Delay FX Pro 1/8 Staand
®
Brandvertragend behandelde Houtproducten 1/4 Staand
• niet hygroscopisch • volledig fixerend • niet uitloogbaar • kleurloos • geschikt voor onbehandelde toepassing in weer en wind • gebaseerd op Polymeer technologie
www.leegwater.nl/brandvertraging
002-052_HB07ADV_advertenties.indd 52
27-10-15 12:04