december • jaargang • nummer
www.houtblad.nl
Material Xperience Het jaarlijkse materiaalevenement voor creatieve professionals
Hoofdsponsor
Haal je gratis kaart op
6 – 10 februari Jaarbeurs Utrecht
www.materialxperience.nl
2017
In samenwerking met
Media Partners
december 2016 het houtblad
4
i n d e pa s De redactie bood mij, naast de eer van eerste gasthoofdredacteur, de uitgelezen kans hout en duurzaamheid nader in het spotlicht te zetten. Regelmatig spreek ik mensen die met diverse wetenschappelijk argumenten graag aan willen tonen dat materialen gebaseerd op fossiele grondstoffen eigenlijk ook heel duurzaam zijn. Het antwoord daarop is: duurt lang… Fossiele grondstoffen missen de tijd om echt onderdeel van onze circulaire wereld te zijn. Langcyclische kringlopen van miljoenen jaren kunnen ons niet bijbenen. Natuurlijke grondstoffen met een kortcyclische kringloop kunnen dat wel. Duurzaamheid is geen vast gegeven, de uitgangspunten bepalen de mate ervan. En, afhankelijk van wie je het vraagt, begin je met andere uitgangspunten. Hoe meer we ons naar een natuurlijke kortcyclische kringloop voegen, hoe duurzamer we bezig zijn. Natuurlijke materialen, met hout voorop, hebben daarmee een niet in te halen voorsprong. In dat kader heb ik René Klaassen (SHR) en Gert-Jan Nabuurs (WUR) gevraagd het ware verhaal over de grondstof hout op te schrijven. Pablo van der Lugt heb ik verzocht de verbazingwekkende geschiedenis van een grassoort op papier te zetten, met wel zulke duurzame aspecten als hout. Ten slotte beschrijf ik zelf de veranderende waardering van hout en hoe we dat in onze architectuur terugzien: als puur constructief en bouwkundig materiaal naar z’n esthetische, architectonische veelzijdigheid en naar z’n gezonde en comfortabele effecten. Prefab, aanpasbaarheid, hergroeibaarheid, CO-opslag en hoge waarderingen in duurzaamheid doen de rest!
2
daan bruggink, gasthoofdredacteur
co l o f o n Het Houtblad is een vaktijdschrift over hout en houtproducten in architectuur en bouwen. Het is een uitgave van MYbusinessmedia te Deventer in opdracht van de Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen en Centrum Hout te Almere. Het blad verschijnt x per kalenderjaar en wordt in een oplage van ca. . exemplaren gericht verspreid onder personen, bedrijven en instellingen die professioneel te maken hebben met hout.
uitgave MYbusinessmedia Postbus AB Deventer Tel. - www.mybusinessmedia.nl
Brandmanager: Marjan Leenders
redactie Het Houtblad Postbus AB Deventer Tel. - Internet: www.houtblad.nl E-mail: redactie.houtblad@ mybusinessmedia.nl
Margo Verbiest (webredacteur) Tel. - E-mail: m.verbiest@mybusinessmedia.nl
Hans de Groot (hoofdredacteur) Tel. -; - E-mail: h.groot@mybusinessmedia.nl
marketing Stella de Jong Tel. - E-mail: s.jong@mybusinessmedia.nl
Kasper Weigand (eindredacteur) Tel. - E-mail: k.weigand@mybusinessmedia.nl
ont werp BladVorm Leiden
opma ak Colorscan bv, www.colorscan.nl advertenties Wilco Stemerdink druk Tel. - E-mail: w.stemerdink@mybusinessmedia.nl Drukkerij Roelofs Enschede
medewerkers John Ekkelboom, Hilde de Haan, John Lewis Marshall (fotografie)
Coverfoto: Metropol Parasol Sevilla Ontwerp: Jürgen Mayer H. und Partner Berlijn Fotografie: David Franck Photographie Ostfildern
5
c i r c u l a i r e t o e ko m s t
Het Houtblad heeft als experiment voor
Houtbouw is van alle tijden volledig
deze editie de veelgelauwerde Daan
circulair. Hout is het natuurlijkste con-
Bruggink (ORGA architect) als gast-
structieve bouwmateriaal. % van
milieuverlichting
hoofdredacteur gevraagd. Bruggink is
alle bouwwerken die we ooit hebben
In het kader van duurzaam bouwen is
gespecialiseerd in ecologisch en bioba-
gebouwd, zijn van hout. ________
het essentieel de milieubelasting van
nieuwste generatie bamboebouwproducten. ______________________
bouwmaterialen te kennen. Dit artikel
en een artikel geschreven. Voor twee
t r a n s i t i e m at e r i a l e n
brengt die van hout zo eerlijk mogelijk
andere artikelen heeft hij contacten
De circulaire economie biedt hout vele
in beeld. ____________________
uitgenodigd. Zo vraagt Het Houtblad
kansen. Daarnaast zijn er andere kans-
aandacht voor de biobased economie
rijke gewassen en agro(afval)stromen,
waarnaar we op weg zijn.
zoals vlas, hennep, kokos, kurk en de
en verder h o u t d a g 2 0 1 6 i n f o t o ’s
hans de groot,
verrezen. De futuristische vloeiende vor-
veilig en mooi
men zijn mogelijk gemaakt door een skelet
Schilderen bewijst hoe ongelooflijk kwetsbaar materialen zijn én hoe gespitst mensen zijn op de esthetiek en
Houtdag is bijzonder succesvol verlopen. Meer dan mensen, een record,
k at e r n m e n s e n w e r k
vonden de weg naar de Philharmonie te
Het katern Mensenwerk wordt gemaakt
Haarlem. De roep om verdieping kreeg
samen met FNV Bouw, CNV Vakmensen
alleszins invulling. _______________
hoofdredacteur
van gelamineerd vuren en douglas. __
stemmingsfactor van hun omgeving. De historie en het heden. ___________
en VVNH. Hierin komen allerlei zaken
uit de houtpraktijk aan bod. _______
houtige ondertoon In Bordeaux is een enorm wijnmuseum Het volgende Houtblad verschijnt op januari .
redactieadviesr a ad Willem-Jan Bluyssen (Accsys Technologies PLC), Monique Fledderman (NBvT), Ro Koster (RO&AD Architecten), dr. René Klaassen (SHR), Dennis Leegwater (Leegwater Houtbereiding), ir. Eric D. de Munck (VVNH/Centrum Hout), ir. Vincent Raadschelders (Raadschelders Bouwwadvies), dr. ir. Geert Ravenshorst (TU Delft), ir. Edwin Smit (MIII architecten)
zowel als grondstof als wat betreft de productie en de afvalverwerking.
milieu Het Houtblad wordt gedrukt op chloorvrij gebleekt papier. De verpakkingsfolie is milieuvriendelijk,
Jaarabonnement Het Houtblad Compleet Nederland € , Jaarabonnement BNA € , Jaarabonnement HIBIN € ,
abonnementen Het Houtblad belicht de veelzijdigheid van hout voor de hout- en bouwsector. Abonnees profiteren van deze voordelen: - Het vakblad keer per jaar; - Extra vakinformatie op houtblad.nl; - Wekelijks de digitale nieuwsbrief; - Korting op de Nationale Houtdag.
Jaarabonnement KIVI NIRIA € , Jaarabonnement NBvT € , Studentenabonnement gratis Prijzen excl. % btw en € , administratiekosten. VVNH-leden en leden van CNV Hout en Bouw en Bouw- en Houtbond FNV ontvangen Het Houtblad uit hoofde van hun lidmaatschap. Werknemers die geen lid zijn van een van de bonden en in dienst zijn van een houthandelsbedrijf, ontvangen een gratis abonnement na registratie. Zij kunnen zich hiervoor abonneren via www. houtblad.nl/abonneren. Abonnementen worden tot
december 2016
s n e l z o e k e r s ___________________ 4 9
ga sthoofdredacteur
sed bouwen. Hij heeft het voorwoord
foto: xtu parijs/patrick tourneboeuf
26
22
v v n h - n i e u w s __________________ 3 3 o n d e r a rc h i t e c t u u r ________ 4 8
wederopzegging aangegaan. Opzegging uitsluitend schriftelijk uiterlijk drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode. Nadien vindt automatische verlenging plaats.
abonnementenadministratie Postbus , AB Deventer Tel. - (dagelijks van : tot : uur) Fax: - E-mail: houtblad@mybusinessmedia.nl
MYbusinessmedia legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de abonnementenovereenkomst. Uw gegevens kunnen door MBM of zorgvuldig geselecteerde derden worden gebruikt om u te informeren over relevante producten of diensten. Indien u hiertegen bezwaar hebt kunt u contact opnemen met de uitgever.
copyright Het auteursrecht van de redactionele inhoud van dit tijdschrift wordt voorbehouden. Ongeautoriseerde vermenigvuldiging en/of openbaarmaking van het geheel of gedeelten daarvan, op welke wijze ook, is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming vooraf van Het Houtblad. ISSN: -
het houtblad
6
foto: www.johnlewismarshall.com
foto: nigel young/foster + partners londen
verder in
Voor stadsbeeldbepalende structuren is hout een serieuze overweging. Metropol Parasol Sevilla; ontwerp: JĂźrgen Mayer H. Berlijn.
k l a a r vo o r de c irc ul a ir e to ekom s t d u u r z a me h o u ta rchi t ec t u u r Houtbouw is van alle tijden volledig circulair. Hout is het natuurlijkste constructieve bouwmateriaal dat voorhanden is. % van alle bouwwerken die we als mensheid ooit hebben ge-
foto’s: nikkol rot for holcim
bouwd, zijn ervan. Houtbouw is zo verreweg de oudste wijze van echt duurzaam bouwen.
Price Residence in Corona del Mar, Californië; ontwerp: Bart Prince Albuquerque, New Mexico. De architectuur was alleen mogelijk met de
december 2016
bouwkundige eigenschappen
foto: joe price corona del mar, californië
van hout.
het houtblad
8
The Angel Oak Tree laat in haar ouderdom en pracht de veelzijdigheid van hout zien. Angel Oak Park, Johns Island bij Charleston,
foto: www.angeloaktree.com
South Carolina.
Pure architectuur: The Norwegian Wild Reindeer Centre Pavilion, Dovrefjell nabij Hjerkinn; ontwerp:
foto: diephotodesigner.de
Snøhetta Oslo.
derende tijden, wensen, eisen en maatschappijen. Door
tectuur zijn gebouwd en nóg bestaan, zijn zo goed als al-
de komst sinds de e eeuw van tropische hardhoutsoor-
lemaal godshuizen. De toorn der goden zorgde er wel
ten van hoge duurzaamheidsklassen ontstonden tal van
voor dat ze de vergankelijkheid overleefden. Het oudste
toepassingen in de gww-sector. Toch zag het zich vanaf
stukje constructiehout vinden we in een tempel in Japan;
de ste eeuw met name in de bouw verdrongen door
het dateert uit ongeveer de e eeuw. De meeste andere
staal, beton en glas en dreigde een rol van handig en voor-
houten bouwwerken zijn weer opgenomen in de kring-
al esthetisch materiaal. Wél handhaafde het zich in diverse
loop: vergaan in de grond, geëindigd als brandstof of door
bouwonderdelen, zoals kozijnen, daken, deuren en ver-
een middeleeuwse stadsbrand weer teruggebracht als
diepingsvloeren. Rond viel de introductie van hout-
CO als grondstof voor nieuwe bomen. Nog circulairder
skeletbouw. Toch had het natuurmateriaal veel terrein
dan dat kunnen we het niet bedenken.
verloren, maar nu zien we tegen het einde van het fossiele
december 2016
De oudste houten gebouwen ter wereld die onder archi-
9
College Hall Circulariteit of duurzaamheid was vroe-
culariteit zijn geen keuzes meer, maar realiteit. En mede
ger geen keuze. Toen leefde je veel meer met de nietig-
door de hoge vlucht van computerprogramma’s met daar-
heid van het bestaan. Gebouwen waren grootser dan je-
aan gekoppelde cnc-machines kwam een grote reeks
zelf en zouden jou en je kinderen eeuwenlang overleven.
nieuwe houtproducten op de markt.
het houtblad
tijdperk de interesse weer groeien. Duurzaamheid en cir-
Zo werd dus ook gebouwd, en onbewust was circulariteit veel meer onderdeel van het dagelijks leven. In Oxford
Fraai contrast Hout bleef gelukkig wel altijd architec-
staat het New College, opgericht in en bekend van
ten beroeren. Als geen ander toont het de veelzijdigheid
de Harry Potter-films. De College Hall heeft een grote
van de natuur. Het heeft compositie, kleuren, geuren,
eetzaal met grote eiken balken. Toen deze er begin ste
contrasten, diversiteit van vormen, maar ook kracht,
eeuw vijfhonderd jaar in lagen en door kevers waren aangetast, was vervanging noodzakelijk. Mogelijk wisten de boswachters van het College of ze ergens nieuwe hadden
duurza amheid en circulariteit zijn
liggen? ‘Well, sirs, we was wonderin’ when you’d be askin’,
realiteit geworden
was het antwoord. Al eeuwen werd doorgegeven dat enkele grote eiken niet mochten worden gekapt: die waren voor de College Hall. De honderden jaren oude eiken vor-
structuur, vergankelijkheid, zuiverheid, ruwheid of juist
men nu het nieuwe plafond voor de komende vijfhonderd
zachtheid. Ware houtarchitectuur laat deze eigenschap-
jaar. Over circulariteit gesproken.
pen in hun volle kracht zien en ervaren. Dan spreek je over pure architectuur. The Norwegian Wild Reindeer
Price Residence Het industriële tijdperk bracht ons
Centre Pavilion van architectenbureau Snøhetta op het
eind e eeuw de fossiele grondstoffen. Die bleken een
bergplateau Dovrefjell nabij Hjerkinn vertoont deze ei-
goedkope basis voor wat nu het grootste deel van onze
genschappen op schitterende wijze. Inspiratie uit de na-
bouwmaterialen is. Maar ook leken alleen stenen gebou-
tuur vind je niet alleen in vorm, maar juist ook door mate-
wen de tand des tijds te doorstaan. Dat werkte voor
rialen en elementen te gebruiken die verbinding geven
houtarchitectuur nadelig. In rap tempo verdween hout
met de natuur en die door minimale verwerking de lokale
naar de achtergrond. Enkele architecten specialiseerden
ecologie en geologie weerspiegelen. Dat geeft een dui-
er zich nog in. De Amerikaanse architect Bart Prince
delijk gevoel van plaats en tijd. Het contrast tussen de gol-
() is er zo één, in de lijn van Frank Lloyd Wright
vende ruwe grenen vormen in een rechte zwarte doos
(-) en Bruce Goff (-). Hij liet de bouw-
laten je letterlijk de ecologie en natuur voelen. De onbe-
kundige en esthetische aspecten van hout tot volle was-
werkte balken doen de ruwheid van de omgeving eer aan.
dom komen. Resultaat was onder andere een organisch,
Het lijkt of het hout is uitgesleten door water en ijs, glad
blobachtig ontwerp, de Price Residence in Corona del
en gekerfd. Je voelt duidelijk de locatie. De zachte eigen-
Mar, Californië, gebouwd in -, met een uitbrei-
schappen van hout, maar tegelijkertijd ook de ruwheid
ding van -. De architectuur kon alleen tot stand
ervan geven een fraai contrast.
komen door de bouwkundige eigenschappen van hout.
Minimanifest Ook diverse starchitecten keerden hun Hoge vlucht Hout was millennialang een puur con-
blik wederom naar hout. Sir Norman Foster ontwierp het
structief materiaal. De afgelopen eeuwen ontwikkelde
Chesa Futura in St Moritz, Zwitzerland. Met dit ‘huis van
het zich tot een materiaal dat aanpasbaar bleek aan veran-
de toekomst’ wilde hij bewijzen hoe uitgekiend eeuwen-
■ ■ ■
foto: orga architect nijmegen beeld: team v architectuur amsterdam
Tandartspraktijk Middenmeer; ontwerp: ORGA architect Nijmegen. Een fijn, natuurlijk en licht gebouw, gericht op de patiĂŤnt.
In de houthoogbouw HAUT (73 m) in het Amstelkwartier, Amsterdam wordt ruim 3 miljoen kg COďœ˛ op-
beeld: perkins + will chicago
geslagen. Ontwerp: Team V Architectuur Amsterdam.
River Beech Tower Chicago. Architectenbureau
Chesa Futura in St Moritz, Switzerland; ont-
Perkins + Will te Chicago verwacht met een totaal
werp: Foster and Partners Londen. Uitgekiend
ander houtbouwsysteem 80 verdiepingen te bereiken.
samengaan van eeuwenoude bouwtechnieken met eeuwenoude materialen.
in duurzaamheid, lijkt het hek van de dam. Zo weten we
blootstelling aan de natuurlijke elementen en gaan zeker
inmiddels dat staalskeletten hoogstens à jaar mee-
honderd jaar mee. De vorm is dan wel rond, maar ook dit
gaan, terwijl eiken skeletten wel jaar kunnen blijven
gebouw verheft zich, net als vroeger, van de grond om
staan, en na sloop bovendien geen voetafdruk achterlaten.
rotting te voorkomen als het in de sneeuw ligt. De ronde vorm geeft een ideale inhoud-oppervlakteverhouding,
Megaprojecten Houtarchitectuur speelt de komende
met grote voordelen om warmte binnen te houden. Foster
eeuw de belangrijkste rol in de transitie naar onze circu-
zag dit project als een minimanifest voor de architectuur.
laire maatschappij. We zien megaprojecten als internatio-
Het toont hoe nieuwe gebouwen in verhoogde dichthe-
nale treinstations in hout, maar ook voor stadsbeeldbepa-
den kunnen worden gebouwd met behoud van lokale
lende structuren is het een serieuze overweging.
bouwtechnieken en de natuurlijke omgeving.
Metropol Parasol in Sevilla van de Berlijnse architect Jürgen Mayer H. is een van de grootste architectonische
Grote voordelen Na constructieve, bouwkundige, es-
houtconstructies ooit gebouwd ( x m). De vrijstaan-
thetische en architectonische veelzijdigheid krijgen nu de
de ‘paddenstoelen’ zijn volledig gemaakt van PEFC-
volgende eigenschappen de aandacht: gezondheid en
gecertificeerd Kerto-Q, voorzien van een laagje poly-
comfort, de grote voordelen bij de groeiende vraag naar
urethaan ter bescherming. Ook houthoogbouw is volop
een gezonde leef- en werkomgeving. Hout- skeletbouw
in ontwikkeling. Nieuwe technieken maken houtcon-
is een droogbouwmethode, zonder uitlogende stoffen.
structies stijver, waardoor steeds meer mogelijk is. In
Bovendien heeft zij een energetische, positieve en gezon-
Amsterdam verschijnt de m hoge woontoren HAUT
de werking op ons als gebruiker. Voor een nieuwe tand-
(Team V Architectuur). In het gebruikte hout wordt ruim
artspraktijk (ontworpen door de auteur, red.) wilde de
miljoen kg CO opgeslagen. Het gebouw wil als eerste
tandarts een fijn, natuurlijk en licht gebouw, gericht op de
woningbouwproject de hoogste duurzaamheidsclassifi-
patiënt. Die moet zich ‘thuis’ voelen in een natuurlijke en
catie in Nederland krijgen: BREEAM-vijf sterren.
gezonde omgeving met levend groen. Dat is onmiddellijk voelbaar aan het frisse interieur en de lichte houtgeur. Het
Grote vlucht Hoewel deze eerste houthoogbouw-
gebouw is opgetrokken in spanten van massief inlands la-
voorbeelden soms nog wat recht en vierkant overkomen,
riks van Staatsbosbeheer, hsb-elementen en geïsoleerd
nemen de ontwikkelingen een grote vlucht. Zo verwacht
met houtvezelisolatie. Het plafond is afgewerkt met ge-
architectenbureau Perkins + Will te Chicago met een to-
greywashte vuren planken; de opvallende strook met
taal ander houtbouwsysteem voor de River Beech Tower
daarin de behandelkamers is bekleed met inlands grenen.
in Chicago verdiepingen te bereiken. Een buitenskelet van vakwerken benut de natuurlijke axiale sterkte van
Bijvangst Tot nu toe leken andere eigenschappen als
hout (in de lengterichting van de as). In het centrale atri-
prefab, aanpasbaarheid, hergroeibaarheid en CO-opslag
um komt een constructie van houten windverbanden,
slechts bijvangst. Nu we die eigenschappen juist meer
verbonden met het buitenskelet. Die combinatie vangt de verticale en horizontale krachten op, wat een efficiënte krachtenverdeling over alle houtelementen oplevert.
Vooruitdenken Het is een enorm genoegen deze ontwikkelingen te zien. Alhoewel voor de mens langetermijndenken lastig schijnt te zijn vanwege onze relatief korte tijd op aarde, zullen we moeten leren ons weer wat
foto: nigel young/foster and partners londen
nietiger voelen ten opzichte van de natuur en haar cycli. Pas dan zijn we in staat een circulaire wereld te bouwen. Houtarchitectuur speelt de komende eeuw een belangrijke rol bij de totstandkoming daarvan. Laten we net als de e-eeuwse College Hall-boswachters vooruitdenken en waar het kan duizenden en duizenden hectares nieuw bos aanplanten. We zullen de bomen nodig hebben! •
daan bruggink
december 2016
gaan waarderen en zelfs belonen met hoge waarderingen
mengaan. De lariks shingles veranderen van kleur door
11
het houtblad
oude bouwtechnieken met eeuwenoude materialen sa-
b i o b a s ed b a mb o e p o rt r e t va n een b i o c yclu sm at er i a a l
ontwerp: Rogers Stirk Harbour + Partners Londen. Gebogen bamboeplafond (200.000 mďœ˛).
De circulaire economie, met in het kielzog de biobased economie (van biologische, hernieuwbare materialen), is hoogst actueel en biedt hout vele kansen. Daarnaast zijn er andere hernieuwbare gewassen en agro(afval)stromen in de transitie naar zo’n economie, zoals vlas, hennep, kokos, kurk en - als zeer interessante aanvulling - de nieuwste generatie bamboebouwproducten.
foto: moso international zwaag
Internationale luchthaven Madrid;
Hoofdkantoor AGC Glass Europe Louvain-la-Neuve; ontwerp: Samyn and Partners Brussel. Gevelbekleding en
december 2016
kozijnen in bamboe.
Bamboe kan bijna volledig worden gebruikt
14
Zhaohua, INBAR; inbar.int)
beeld: moso international zwaag
het houtblad
voor allerlei toepassingen. (Bron: Prof. Zhu
Van stam tot product.
foto’s: moso international zwaag
Bamboebos: groeisnelheden tot één meter per dag!
. verschillende bamboesoorten zijn - en kleine soor-
striële bamboeproducten, met name vloeren, op de
ten zelfs in Nederland groeien, met name als tuinplant -
Nederlandse markt verschenen. Sindsdien heeft de bam-
hebben de reuzenbamboes uit (sub)tropische gebieden in
boeindustrie een stormachtige ontwikkeling doorge-
Afrika, Latijns Amerika en Azië de meeste potentie voor
maakt en inmiddels zijn er naast vloeren ook fineer, platen
industriële verwerking tot hoogwaardige materialen voor
en balken beschikbaar. Dit geschiedt op basis van het la-
de bouw. Door de ruime beschikbaarheid ( miljoen ha in
mineren van bamboestrips (side of plain pressed, d.w.z.
China, zich uitbreidend met een paar procent per jaar) en
horizontaal of verticaal geperst; volumieke massa kg/
de goede verwerkbaarheid (rechte stammen!) is de bam-
m) of door het comprimeren van ruwe bamboevezels on-
boesoort Phyllostachus Pubescens oftewel Moso-bamboe
der hoge druk, waardoor een keihard materiaal ontstaat
op het moment de meest gebruikte voor industriële pro-
(volumieke massa .-. kg/m). Indien gecombi-
ductie.
neerd met een thermische behandeling, of impregnatie
Enorme groeisnelheid Een van de interessantste eigenschappen van de reuzenbamboe is de ongehoorde groeisnelheid. Tijdens het groeiseizoen schieten de bam-
BAMBOEMYTHEN
boescheuten als paddenstoelen uit de grond en reiken razendnel naar - m hoog, bij een diameter tot cm.
Reuzenpanda bedreigd?
Doordat bamboe geen diktegroei kent en de holle kamers
De Moso-bamboesoort, die wordt gebruikt voor industriële doeleinden, dient niet
zich als een telescoop uitschuiven, worden groeisnelhe-
als voedingsbron voor de reuzenpanda, simpelweg omdat diens natuurlijk leefgebied
den tot één meter per dag bereikt! Het duurt dan nog een
(provincie Sichuan in midden-China), niet overeenkomt met het gebied waar Moso
jaar of à , voor de lignificatie of verhouting volledig is
groeit (oost-China). Daarnaast zitten de takken en bladeren van de Moso-bamboe
en de stam kaprijp is voor bouwproducten; voor andere
hoegenaamd te hoog om als voedingsbron te dienen; de panda eet bladeren en twijg-
toepassingen, zoals pulp voor papier en textiel, kan al eer-
jes van soorten met lage takken).
der worden gekapt. Door de snelle groei wordt tijdens het fotosyntheseproces uiteraard ook relatief veel CO
Ontbossing van tropisch regenwoud?
opgeslagen (en zuurstof geproduceerd).
Op de enige plaats waar bamboe tot dusverre echt succesvol op grote schaal is geïndustrialiseerd (China), is sprake van bamboe-oerbossen die onder actief beheer zijn
Beheerd als landbouwgewas Eén bamboeplant
gebracht. Door herbebossing van arme landbouwgrond neemt het bamboeareaal
bestaat uit meer stammen. Ieder jaar produceert deze ver-
jaarlijks met gemiddeld % toe. Hoewel ontbossing door bamboe dus nog niet het
schillende nieuwe scheuten. Ongeveer een kwart van de
geval is, blijft het van belang ervoor te waken dat er geen oerbossen worden gekapt
stammen in het bamboebos, beheerd als landbouwgewas,
voor de aanleg van bamboeplantages (zoals elders gebeurt met palmolie- en soja-
is jaarlijks duurzaam te oogsten, zonder dat de omvang
plantages), zeker nu de potentie van bamboe als grondstof steeds meer wordt er-
van het bos vermindert. Dit betekent dus dat de bamboe-
kend.
plant niet doodgaat na de oogst. Sterker nog, door de volwassen stammen te kappen, gaat de plant zelfs sneller
Snelle groei bamboe put bossen uit?
reproduceren waardoor de productie en kwaliteit verder
Integendeel, bamboe is juist heel goed inzetbaar als herbebossingsgewas om arme,
toeneemt. Elk jaar oogst de boer een deel van de stammen
geërodeerde grond weer vruchtbaarder te maken (herstel bladerdak, toplaag, water-
en verkoopt deze aan de verwerkende industrie, die er
peil). De snelle groei komt hieruit voort dat bamboe een gras is en compleet anders
specifieke producten van maakt, zoals vloeren, platen,
groeit dan bomen. Op commerciële bamboeplantages - net als bij houtplantages -
eetstokjes, rolgordijnen, bezemstelen, maar ook papier,
kunnen kunstmest en pesticiden worden ingezet voor nog hogere opbrengsten, maar
textiel, pellets, houtskool, filtersystemen en zelfs medicij-
dit is niet noodzakelijk.
nen en bier, one size fits all! Het Chinese bamboeproductiesysteem is over de jaren zo geoptimaliseerd, dat inmid-
Gelijmd, dus milieuonvriendelijk?
dels liefst % van de bamboestam effectief toepassing
Voor het produceren van bamboeplaten en -balken is een relatief kleine hoeveelheid
vindt in producten. Sinds zit bamboe ook in het
lijm nodig, afhankelijk van het product -% droog gewichtsaandeel. Dezelfde lij-
FSC-systeem, hoewel uit bovenstaande mag blijken dat er
men zijn gangbaar als in de houtindustrie: PVAc, MUF, EPI en PF. Recente lca- en
geen grote invloed is op ontbossing, omdat bamboe door
epd-studies, waarin energie, lijmgebruik en (internationaal) transport worden mee-
de jaarlijkse oogstwijze daar nauwelijks gevoelig voor is.
genomen, tonen aan dat industrieel verwerkt bamboe, net als duurzaam geproduceerd hout, een zeer gunstige milieubalans heeft ten opzichte van niet-hernieuwbare
Industriële bamboeproducten De industriële productie van bamboematerialen is nog relatief nieuw, pas
tegenstrevers.
december 2016
tegen het einde van de vorige eeuw zijn de eerste indu-
15
het houtblad
Bamboe is geen hout, maar een grassoort. Hoewel er
BMW-autostalling: bamboecon-
Als dekdelen voor tuin en terras.
Bamboevloeren in het hoofdkantoor van AkzoNobel Amsterdam-Zuidas.
foto: frans hanswijk rotterdam
foto: moso international zwaag
foto: bmw group south africa
structie met zonnepanelen.
Bamboe, toegepast in wanden, vloeren en terrasdelen in het Fugro TechCenter te Nootdorp. Ontwerp: Hidde & Peeperkorn Overveen/Heem-
foto: roeland van der hidde overveen
stede.
met een biocide kan een geveldeel, terrasplank of meu-
men. Hoewel het milieuprofiel van bamboematerialen
belbalk ontstaan met duurzaamheidsklasse , zeer ge-
dus vrij positief is, is er natuurlijk altijd ruimte voor verbe-
schikt voor toepassing buiten.
tering. Zo werkt fabrikant MOSO International samen nen) van het energieverbruik tijdens de productie, het be-
alle bamboeproducten op onze Nederlandse markt van
trekken van bamboe dichterbij (Afrika en Latijns Amerika)
dezelfde kwaliteit, wat in de praktijk heeft geleid tot wis-
en het uitvoeren van grootschalige proeven met een nieu-
selende ervaringen met bamboe. Voor een kwalitatief
we biobased lijm die bamboe % passend maakt voor
goed product dienen alle productieparameters (vocht-
een biobased economie.
december 2016
met toeleveranciers aan het verder verlagen (en vergroe-
Semiconstructieve toepassingen Helaas zijn niet
gehalte, leeftijd strips, persing, thermische behandeling
Biocyclus boven technocyclus Er is algehele con-
boe voorheen met name decoratief werd toegepast, is
sensus dat een overgang van een lineaire naar een circu-
sinds kort een verschuiving waarneembaar naar meer se-
laire economie nodig is - door toenemende bevolking en
miconstructieve toepassingen als raamkozijnen en kleine
consumptiepatronen verbruiken we , keer de hoeveel-
constructies. Met de verdere ontwikkeling van sterkte-
heid grondstoffen die de aarde reproduceert -, maar de
classificaties en bouwnormeringen via onder andere de
focus lijkt wel erg eenzijdig te liggen op materialen uit de
recente oprichting ISO Technical Committee , met ac-
technocyclus, zoals pvc, aluminium, staal en steenachtige
tieve Nederlandse deelname, lijkt het slechts een kwestie
materialen. Dit komt door de dominante machtspositie
17
het houtblad
enzovoorts) namelijk perfect in orde te zijn. Waar bam-
van tijd (voor een opdrachtgever met lef!), tot de eerste grotere bamboeconstructies zich aandienen.
veel logischer naar oplossingen Lca-onderzoek Tijdens de Internationale Klimaatconferentie COP in Parijs eind presenteerde INBAR
te zoeken in de bioc yclus
(International Network for Bamboo and Rattan) samen met de TU Delft en MOSO International de resultaten van
van deze traditionele materialen, maar vaak ook door de
een uitgebreid lca-onderzoek. Daarin werd de milieu-
goede technische prestaties. Vanuit milieuoogpunt is het
impact van verschillende massieve bamboematerialen
echter veel logischer naar oplossingen te zoeken in de
(platen, balken, vloeren, terrasplanken) bepaald over de
biocyclus. Immers, uitgaande van een duurzame verbouw
gehele levenscyclus, van wieg tot graf. Het rapport (inbar.
(herplanten na oogst), hebben biocyclusmaterialen drie
int/how-green-bamboo) concludeert dat ondanks de pro-
grote voordelen: () oneindig hernieuwbaar; () lage
ductie in China en het transport naar Nederland de mas-
CO-voetafdruk; () nauwelijks/geen afvalprobleem.
sieve bamboeproducten CO-neutraal zijn over de gehele
Als een goed presterend alternatief uit de biocyclus be-
levenscyclus. Dit komt door een efficiënte productie en
schikbaar is, zou hieraan vanuit milieuoogpunt voorrang
door CO-opslag in grote herbebossingsprojecten in Chi-
moeten worden gegeven. Denk aan toepassingen in de
na. Daardoor neemt het bamboeareaal snel toe, maar ook
bouw als buitenkozijnen, deuren, terrasplanken en gevel-
wordt het product in Nederland in de afvalfase vaak ver-
delen en in de gww bijvoorbeeld bruggen en damwan-
brand voor de productie van groene energie, wat het ge-
den. De focus van technocyclusmaterialen zou dienen te
bruik van fossiele brandstoffen tegengaat.
liggen op toepassingen waar geen goede biobased oplos-
De groeisnelheid van hernieuwbare materialen qua jaar-
sing voorhanden is, zoals in de automotive en elektronica.
lijkse opbrengst in m/ha is niet meegenomen in de lca en de CO-voetafdruk. Die is daarom te zien als extra milieu-
Complementair Zoals uit dit artikel blijkt, is bamboe
voordeel voor hernieuwbare materialen in het algemeen
door de grote groeisnelheid, het vermogen om te groeien
en voor snelgroeiend reuzenbamboe in het bijzonder.
op kaalgeslagen grond (herbebossingspotentie) en de veelzijdigheid - de bamboevezel is inzetbaar in zowel de
Ruimte voor verbetering Naast het lca-rapport zijn
bouw- als de textiel-, papier-, energie- en voedselindu-
inmiddels ook verschillende epd’s (EN : Duurzaam-
strie! - een prachtige biobased aanvulling op hout. Inder-
heid van bouwwerken - Milieuverklaringen van producten -
daad een aanvulling, want bamboe en hout zijn comple-
Basisregels voor de productgroep bouwproducten) gepubli-
mentair en hebben elkaar hard nodig in de noodzakelijke
ceerd voor industriële bamboebouwproducten, die ook
overgang naar de biobased economie. •
zijn opgenomen in de Nationale Milieudatabase; zie moso.eu/epd. In tegenstelling tot de lca-studie is in de epd de CO-opslag in de bossen en producten niet meegeno-
pablo van der lugt moso international/tu delft
■ ■ ■
Wegensteunpunt Assen; ontwerp: 24H Architecture Rotterdam. Gelamineerd naaldhout voldoet zelfs goed waar metaal snel oxideert, zoals in zoutloodsen of zwembaden.
d u ur z a a m, b e tro u wb a a r , inn ovatief milieu b el a s t ing h o u t a l s b o u wm at er i a a l In het kader van duurzaam bouwen is het essentieel de milieubelasting van bouwmaterialen te kennen. Dit artikel probeert die van hout zo eerlijk mogelijk in beeld te brengen en duidelijk te maken wat dit betekent ten opzichte van andere bouwmaterialen.
Er zijn allerlei invalshoeken en methodieken om tot een
Langjarige groeidynamiek Houten bouwmaterialen
kwantificering van de milieubelasting te komen. De ruimte
hebben slechts een milieuvriendelijk karakter, wanneer ze
die dit geeft, gebruiken velen om eigen producten of grond-
zijn geproduceerd in duurzaam beheerde bossen. De
stoffen zo goed mogelijk te positioneren. Hierdoor is het voor
houtoogst heeft dan geen effect op de samenstelling en
de buitenstaander moeilijk objectieve verschillen te zien.
opbouw van het bos. Dit kan natuurlijk alleen bij grotere
Zuiver materiaal Hoewel de milieubelasting van bouwmaterialen door vele factoren ontstaat (uitputting van fossiele grondstoffen, emissies schadelijke stoffen), is de CO-uitstoot een belangrijke factor voor de opwarming van de aarde. Vandaar dat we hieraan extra aandacht besteden. In de houtkringloop vanuit duurzaam bos is
duceerd. Dit is dan een heel zuiver materiaal dat vrijwel volledig (> ,%) uit koolstof, waterstof en zuurstof bestaat. In tropisch hout met al z’n inhoudsstoffen is dit percentage wat lager. Bij het verbranden of rotten komt dus bijna alleen water en CO vrij. Het is daarom een tijdelijke CO-opslag en tegelijkertijd een bouwmateriaal en
foto: www.johnlewismarshall.com
brandstof.
Politieke kwestie Binnen de klimaatdiscussie is die
foto: gert-jan nabuurs
opslag in biomassa een politieke kwestie. Men houdt jaarlijkse statistieken bij over hoeveel CO er per land is opgeslagen. Nu lijkt houtoogst een negatief effect op de COopslag te hebben, tenzij duurzaam wordt geproduceerd en de bossen op landniveau worden bekeken. Immers, houtoogst op de ene plaats waar CO-opslag en de capaciteit om CO te binden afnemen, wordt gecompenseerd door groei en houtproductie elders. Juist oogsten in het bos kan de houtproductie stimuleren.
bosgebieden met een langjarige groeidynamiek. In veel
Sinds het jaar 2000 is de
Staande houtvoorraad Van het Nederlandse bosbe-
gebieden van West-Europa werkt men al eeuwen op deze
staande voorraad in de EU
stand is de staande houtvoorraad tussen - toege-
manier. Zo levert het Duitse bosgebied bij Spessert eiken van hoge kwaliteit in cycli van circa jaar. Dit bos doorloopt verschillende fasen van grote biodiversiteit, maar
toegenomen met ruim 4 miljard m³ naar 26.5 miljard m³ nu.
nomen van naar m/ha, dit ondanks of dankzij een continue houtoogst. Voor de EU-bossen ( miljoen ha) geldt eenzelfde beeld: de staande voorraad neemt al de-
de cyclus eindigt wel met kaalkap. Algemeen hebben de
cennia toe. Sinds het jaar is die gegroeid met ruim
Europese productiebossen kortere cycli (rond - jaar)
miljard naar , miljard m nu. De oogst ligt op ongeveer
en er vindt niet altijd kaalkap plaats. Elders in de wereld
% van de bijgroei. Niet al het Europese bos is gecertifi-
worden bomen vele honderden jaren oud, zoals in Noord-
ceerd, maar het valt wel onder nationale wetgeving. Ook
Amerika (Californian redwood, douglas); in bepaalde tro-
moeten Europese landen over hun bossen rapporteren
pische gebieden is jaar en ouder geen uitzondering.
aan ForestEurope (Europese bosstatistiek), en een hoge
Plantagebossen Vooral in de tropen moeten de bos-
vooral bosverlies in de tropen voor.
CO-opslag geldt daar als plus. Op wereldschaal komt beheerssystemen zich nog verder ontwikkelen, willen ze echt duurzaam zijn. Wereldwijd zie je steeds meer planta-
Houtbehoefte groot Bij de sloop van bossen is hout-
gebossen met snelgroeiende soorten, waarbij de boom-
oogst voor bouwmateriaal meestal niet de oorzaak. Die
pjes zorgvuldig zijn geselecteerd en het bos intensief
wordt meer gevonden in de omzetting van bossen naar
wordt beheerd. In Nieuw-Zeeland teelt men aldus radiata
weidegronden of productieland voor bijvoorbeeld palm-
pine, met in - jaar een oogst van vrijwel foutvrij stam-
olie of als brandhout lokaal. Bij de sloop verdwijnt bos-
hout in diameters van - cm. Helaas worden ook nog
biomassa, wat de CO-concentratie in de lucht verhoogt.
steeds bossen gesloopt om het land te gebruiken voor an-
Bostoename in zowel oppervlakte als houtvolume ge-
dere doeleinden, zoals weidegrond of oliepalmplantage.
beurt vooral in de gematigde en boreale streken. Op mid-
De belofte vanuit de bouw alleen hout uit duurzaam be-
dellange termijn wordt een toename in de vraag naar
heerde bossen te gebruiken is groot en de verwachting is
hout verwacht voor energieopwekking, als grondstof
dat dit binnenkort ook gewoon uitgangspunt is.
voor de chemische industrie en voor bouwhoutgebruik.
19
het houtblad
van CO en water en met energie van de zon hout gepro-
december 2016
sprake van een evenwicht tussen CO-opname en -afgifte. Tijdens de groei van een boom wordt door de opname
foto: shr wageningen foto: shr wageningen
Duurzame schutting van gemodificeerd grenen.
Kebony kozijnen (gemodificeerd Schots grenen). Gemodificeerd hout heeft een vaste plaats op de markt verworven.
Maleisisch bos. Tropisch hout wordt gebruikt om z’n hoge duurzaamheid, grote sterkte en esthetisch uiterlijk.
Humboldt Redwoods State Park Californië. In sommige delen van de wereld worden bomen vele honderden jaren oud, zoals in Noord-Amerika (Californian redwood,
foto’s: het houtblad/hans de groot
douglas).
Naar verwachting wordt de houtbehoefte zo groot dat
zien, en hoe lang het kan worden toegepast. Zij is in staat
de bossen van de gematigde en boreale streken deze niet
hightech producten te leveren, die voor niet-ingewijden
kunnen dekken. Meer houtgebruik (bio-economie) bete-
in de praktijk ongekend goed presteren. Drie lariks weg-
kent dus ook investeren in bossen.
portalen overkoepelen al bijna twintig jaar de snelweg en Rijkswaterstaat zou hiermee haar voordeel kunnen doen
schaars in de bouw en hiermee heeft hout een redelijk
bij toekomstige wegaanbestedingen. Gemodificeerd hout
unieke positie. Mits duurzaam geproduceerd is in Europa
heeft al wel een vaste plaats verworven.
december 2016
blijken zonder onderhoud nog steeds in goede conditie.
Unieke positie Hernieuwbare grondstoffen zijn
nog veel ruimte om meer hout te oogsten. Dat is goed
Gelamineerd naaldhout Kolommen en liggers van
door milieuvriendelijker hout te vervangen en er komt
gelamineerd naaldhout van meer dan m lang zijn de ba-
meer biomassa beschikbaar voor energieopwekking. Bin-
sis voor grote constructies waarmee sterk maar licht kan
nen de circulaire economie is het streven grondstoffen zo
worden gebouwd. Ze voldoen zelfs goed waar metaal snel
lang mogelijk te gebruiken door recycling en hergebruik
oxideert, zoals in zoutloodsen of zwembaden. Met hout
om de uitputting ervan af te remmen. De circulariteit van
kun je licht en flexibel bouwen, zodat geen (zware) fun-
hout zit op een hoger niveau en zolang in duurzaam be-
dering nodig is en je aardbevingsbestendig bent. Het kli-
heerde bossen met overcapaciteit wordt geproduceerd,
maat in gebouwen wordt steeds belangrijker, en in houten
verdient het een andere benadering. Het is als verbruiks-
gebouwen ervaart men dat als aangenaam door het vocht-
artikel te zien dat aan het einde van z’n levenscycli als
regulerende karakter van het materiaal. Een ruimte is snel
bouwmateriaal ook nog de opgeslagen zonne-energie vrij
opgewarmd, omdat het nauwelijks warmte opneemt. Als
kan geven. Echter, bij niet-professionele houtverbranding
hout goed wordt ingezet als bouwmateriaal, is z’n milieu-
komen veel milieubelastende roetdeeltjes vrij. Het begrip
belasting vaak vele malen minder dan van andere bouw-
cascadering, binnen de circulaire economie gebruikt voor
materialen. Dit komt doordat het een hernieuwbare
recyclen en hergebruik, is voor hout lastig uit te voeren,
grondstof is en een grondstof die in verhouding tot z’n
hoewel er de laatste decennia al veel is bereikt op het vlak
gewicht relatief sterk is en makkelijk te bewerken.
21
het houtblad
voor de werkgelegenheid, meer bouwmaterialen zijn
van papierrecycling en hergebruik van sloophout. Cascadering is dan alleen van toepassing wanneer de milieukosten van nieuw hout hoger zijn dan die van recyclen.
Verstandig inzetten In tegenstelling tot andere
meer houtgebruik (bio-economie) betekent investeren in bossen
bouwmaterialen is de variatie binnen hout enorm. Er zijn honderden houtsoorten, de kwaliteit kan enorm verschillen en de bewerking (drogen, zagen, frezen) heeft grote
Objectieve vergelijkingen Objectieve vergelijkin-
effecten op de toepassing, en niet onbelangrijk: het kan
gen zijn steeds beter te maken, nu we in Nederland de
wegrotten en verbranden. Hout in de bouw moet daarom
Nationale Milieudatabase (milieudatabase.nl) hebben.
deskundig en alleen toepassing vinden waar het geschikt
Toch moet de observatie goed zijn of dezelfde producten
is. Alleen dan is het een waardevol bouwmateriaal en kan
worden vergeleken, want hier maakt men vaak fouten. Zo
het vrijwel onbeperkt mee, zoals vele monumentale pan-
zijn de milieukosten van kozijnen te berekenen met of
den bewijzen. Het verstandig inzetten geldt vooral voor
zonder glas, hang-en-sluitwerk of isolatie. Uit recente
in lange omlooptijden geproduceerd hout. Zo wordt tro-
SHR-berekeningen bleek dat voor een draaivalraamkozijn
pisch hout gebruikt om z’n hoge duurzaamheid, grote
met glas, hout en sluitwerk de milieubelasting van een
sterkte en esthetisch uiterlijk; gekeken moet worden waar
uitvoering in hout slechts % was van die van pvc. Het
deze eigenschappen echt nodig zijn.
eerlijke verhaal van hout is dat het in eigenschappen lang niet altijd als bouwmateriaal kan concurreren met kunst-
Hightech producten Helaas wordt hout niet altijd
stof, staal of beton. Maar waar het wel duurzaam als
vakkundig toegepast, waardoor het onterecht als risicovol
bouwmateriaal toepasbaar is, is het altijd minder milieu-
geldt. Gevolg: in ontwerpen valt de keuze vaak op andere
belastend dan concurrerende materialen. •
materialen. Het vreemde is dat ontwerpers veel minder terughoudend zijn bij innovatieve hightech materialen.
rené klaassen
Ondanks een hoog risico door gebrek aan praktijkerva-
(shr)
ring valt sneller de beslissing tot grootschalige toepassing,
gert-jan nabuur s
vaak leidend tot teleurstellingen. De houtbranche zou
(wageningen university &
veel meer het houtgedrag in de praktijk moeten laten
research)
■ ■ ■
hou tdag 20 16 f otov er sl ag De ruim 200 bezoekers
Houtdag is bijzonder succesvol verlopen. Meer dan mensen, een record, vonden
waren een record. De vijftig verlate Belgische studenten met hun begeleiders moesten
donderdag november jl. de weg naar de Philharmonie te Haarlem.
nog aanschuiven…
De roep om verdieping van de laatste jaren kreeg ‘s mor-
Hoopvolle toekomst ‘s Middags was er een afwisse-
gens invulling met twee goed bezochte bijeenkomsten. Er
ling van plenaire en interactieve rondetafelsessies met
was een masterclass van sponsor Saxion, een conglomeraat
topsprekers en -moderatoren die allen graag de grenzen
van organisaties en bedrijven, waaronder Het Houtblad,
opzoeken. In presentatie en discussie was er volop aan-
die onderzoek doen naar het toevoegen van slimme eigen-
dacht voor de uitermate hoopvolle toekomst van hout. De
schappen aan gevelhout. En er was een masterclass van de
gesprekken zetten zich in de pauzes voort op de Informa-
2016
geniale houtconstructeur Hermann Blumer die ongelooflijk tiemarkt, waar twaalf sponsors hun producten en dien-
DAG
veel voor de ontwikkeling in moderne richting van het
sten toonden. Tevens kon men kennisnemen van innova-
bouwmateriaal hout heeft betekend.
tieve houtmaterialen op de tentoonstelling van Materia: WANTED! WOOD!
Ook hield de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen (VVNH) er haar ledenvergadering.
Voor presentaties en overige informatie:
Zo deed de Houtdag haar naam alle eer aan.
www.houtdag.nl. •
Tenzij anders aangegeven, foto’s: www.johnlewismarshall.com.
hans de groot
. … en van Saxion over de tovervloeistof polypyrrol die slimme eigenschappen aan hout toevoegt. Hier de voordracht van projectlei-
december 2016
der Andries van Eckeveld.
Verdieping ‘s morgens in de masterclasses van Hermann Blumer (rechts moderator Vincent Raadschelders)…
foto: marcus koppen amsterdam
het houtblad
23
Hans de Groot, organisator en hoofdredacteur Het
Dagvoorzitter Atto Harsta: ‘Qua
Houtblad: ‘Wees een grensverlegger, ook in hout.
sprekers, programma en gewicht
Daarmee maak je de wereld groter!’
moet de Houtdag weer Internationale Houtdag gaan heten.’
De aanstormende jeugd was vertegenwoordigd door twee pitchers. Hier Anne-Louise Bergkamp, thans werkzaam bij Dok Architecten Amsterdam, over haar eindscriptie van alles-in-houtarchitectuur.
De Weense architect Oliver Sterl sprak over het in aanbouw zijnde HoHo Wien, de hoogste houthoogbouw ter wereld ( m). Ondanks een mediastop was hij wél op de Houtdag.
december 2016
marcus koppen amsterdam
Sponsoren:
het houtblad
24
Van jong…
. … tot oud was men geïnspireerd interactief over…
… tal van houtinnovaties. En dat houd je jeugdig, zoals een lachende éminence grise Hermann Blumer (73) bewijst.
Mieke Oostra verlevendigde haar presentatie over polypyrrol met twee pitches van deelnemers uit de Saxion-groep. Hier Olaf Vijn, directeur Mevo Houtindustrie.
december 2016
Op de Informatiemarkt kon men het woord…
De Materia-tentoonstelling
25
WANTED! WOOD! Terecht met
het houtblad
uitroeptekens. … bij het product voegen. Zien is geloven.
Projectontwikkelaar De tweede rondetafelsessie verliep even
Matthijs Zeelenberg
geanimeerd als de eerste.
verblufte de zaal met plannen van nieuwe vakantieachtige (strand)natuur waarvan hout onlosmakelijk onderdeel is.
Frisse ideeën bracht ook pitcher en productontwerpster Lisanne Jasperse met haar afstudeerproject de Biocova, een privacyscherm waarin houtsnippers een grote rol spelen.
Het laatste woord was aan houtvisionair Hermann Blumer die mede de moderne houtbouw naar een ongekend hoog niveau heeft getild.
lied va n w ijn en s c hijn l a ci t ĂŠ d u v in b o r d e au x Frankrijk zou Frankrijk niet zijn, als het niet ook vele wijnmusea zou tellen. In Bordeaux, centrum van een van de belangrijkste wijnstreken, is er een hoogst apart exemplaar aan toegevoegd. Zo oud wijn is, zo futuristisch is het gebouw aan de Garonne. De vloeiende
foto: xtu architects parijs/p. desmazières
vormen zijn mogelijk gemaakt door een skelet van gelamineerd vuren en douglas.
De houtconstructie staat. Associatie met wijnvaten of scheepsrompen waarin
december 2016
foto: xtu architects parijs/patrick tourneboeuf
de vaten werden vervoerd.
beelden: xtu architects parijs
het houtblad
28
Om alle verglijdende lijnen en vormen mogelijk te maken, ‌
‌ is gekozen voor een houtconstructie.
foto: xtu architects parijs/anaka
Fantastisch contrast met de traditionele bebouwing waar het expressief bovenuit vloeit.
m hoge toren) is het een fors museum. Er zijn twee in-
vocht is gewijd, en het vreemdsoortigste. Van welke kant
gangen: aan de stads- en de waterkant. Tegen de toren
je het ook benadert - je vreugdedronken hart maakt een
zijn een los-en-laadstation met erboven een installatie-
polsstokhoogsprong door het fantastische contrast dat het
ruimte gebouwd. Erbinnen vind je van de begane grond
maakt met de traditionele bebouwing waar het expressief
naar boven de balie, garderobe, wijnkelder en souvenir-
bovenuit vloeit. Architectuur tapt hier wel even uit een
winkel (), lounge en tijdelijke exposities (), installatie-
heel ander vaatje. Langsvarende schepen moeten oppas-
ruimtes (, ), kantoortuin (, ), kantoren staf () en
sen niet in trance tegen elkaar op te botsen, gebiologeerd
panoramisch restaurant (). Op de achtste verdieping
als de kapiteins zijn wanneer ze dit landrotmonument als
(Belvedère) heb je, m hoog, een schitterend °-uit-
een zinsbegoochelende Lorelei zien opdoemen.
zicht over stad, rivier en achterland. De ruimte zelf heeft
december 2016
Het museum is het grootste ter wereld dat aan het genot-
29
Joyeuze walsbeweging Natuurlijk buitelen de asso-
rende wijnflessen en een blankeiken toonbank van m
ciaties over elkaar heen. Met referte aan het dierenrijk en
lang.
het houtblad
een monumentale kroonluchter van duizenden glinste-
de mariene omgeving zou je bijvoorbeeld kunnen denken aan de Alveus anas maior (Grote badeend), maar dat is te
. flessen In het verbindingsstuk naar de laag-
platvloers om recht te doen aan de poëzie die het bouw-
bouw heb je de Tuin der Geuren en een patio. In het drie-
werk gloort. Een gepolijste dinosaurus dan wel een voor-
verdiepingenvolume zitten de ontvangstruimte en het
of buitenwereldlijk monster zijn eveneens makkelijke ty-
informatiecentrum op de begane grond. Vrij toegankelijk
peringen. Gezochter is een termietenheuvel. Zeker vestigt
zijn een wijnboetiek en een snackbar. De kelder bewaakt
het de aandacht op zich als een sprekend baken of opge-
een schat van . flessen wijn uit tachtig landen. De
stoken vinger in het stadslandschap. Abstracter vormt het een vloeiend lijnenspel in het continuüm van de ruimte.
lastige vormen soepel, makkelijk en
Voor een deel onttrekt het zich ook daaraan, doordat in de
effectief volgen
glasgevel van het torendeel de stad en de rivier zich steeds anders wiegelen en spiegelen. Het dichtst bij de waarheid is het beeld van de joyeuze walsbeweging, gestold en verstild, waarna het wijnglas is weggehaald.
eerste verdieping heeft een lobby met lounge, drie proeflokalen en workshopruimtes waarvan één inter-
Vaste bestemming Bordeaux kent een woelige ge-
actief en multisensorisch, leeslokaal en auditorium (
schiedenis. Lange tijd behoorde het tot Engeland (-
zitplaatsen) waar films over wijn worden vertoond. Op
). Daarna kwam de stad in bezit van Frankrijk, dat
de tweede etage zwerm je uit naar twintig permanente
haar lange tijd onderdrukte als een toch vreemd element.
deeltentoonstellingen (. m). Met de pendelboot of
Nu is deze hoofdstad van het departement Gironde aan de
-bus kun je een uitstapje naar verschillende wijngaarden
Atlantische Oceaan druk in de weer om een vaste bestem-
maken.
ming voor toerisme, recreatie en zakenleven te worden. In is de hogesnelheidslijn van en naar Parijs gereed
Culturele erfenis Doel van La Cité du Vin is een zo
( uur treinen). Vanaf het vliegveld worden meer bestem-
breed mogelijk publiek fysiek en emotioneel bekend te
mingen bereikbaar en ook in de haven leggen steeds meer
maken met de universele culturele erfenis van wijn, van
cruiseschepen aan. De laatste tijd is het bezoeken van
. v.Chr. tot heden. In dat opzicht is het museum uniek
Bordeaux gestegen naar jaarlijks vijf miljoen mensen. In
in de wereld. Het fenomeen wijn wordt vanuit diverse in-
die dynamiek past ook de komst van La Cité du Vin, al-
valshoeken belicht: wetenschap, geschiedenis, geografie,
waar men ieder jaar . bezoekers hoopt te verwel-
kunst, religie, antropologie, filosofie, mythe, magie en
komen. Het wijnmuseum is gesitueerd in de wijk Bassins
rituelen. Pleisterplaatsen op de tweede verdieping zijn
à Flot. Dit stadsdeel ondergaat als geheel een ecotransfor-
onder andere Wijn en liefde, Ontmoeting met wijnex-
matie naar woon-, werk- en winkelkwartier, een ontwik-
perts, Wijngaarden van de wereld, Tafel der vijf zintuigen,
keling die vele andere havensteden al een jaar of twintig
Metamorfoses van wijn en Feestmaal van legendes. Elk
doormaken.
jaar vinden er twee exposities van drie maanden plaats met materialen uit andere musea en privécollecties. Ertus-
Schitterend uitzicht Met een totale oppervlakte van
senin zit steeds een evenement, gewijd aan een wijnge-
. m over drie en tien verdiepingen (onderbouw en
bied elders ter wereld. Het Thomas Jefferson Auditorium
■ ■ ■
tekening: xtu architects parijs
foto: xtu architects parijs/philippe caumes
Langsdoorsnede.
foto: xtu architects parijs/anaka
Zinsbegoochelende Lorelei aan de Garonne.
Belvedère op de achtste verdieping (35 m hoog) met schitterend 360°-uitzicht over stad, rivier en achterland. Monumentale kroonluchter van duizenden glinsterende toonbank van 10 m.
Deel van de permanente tentoonstelling op de tweede verdieping van de onderbouw. De indrukwekkende houtconstructie is hier permanent aanwezig.
foto: xtu architects parijs/julien lanoo
flessen en blankeiken
ties; bedrijven of organisaties kunnen het ook afhuren.
kolommen van gelamineerd vuren en Frans douglas
In de drie proeflokalen ervaar je smaken, aroma’s, tech-
- alle uniek! - zijn geprefabriceerd en daarna gemonteerd.
nieken, wijnlandschappen, erfgoed, kunst, creativiteit
Het douglas is gebruikt in het midden van de laagbouw in
enzovoorts. In een ervan onderga je een bombardement
rondlopende palissades van kolommen en in het omhoog-
van licht, geluid en aroma’s.
buigende beginsel van de toren. De spanten hebben gemiddelde afmetingen van x mm bij overspannin-
Kronkelende wijnstok De start voor La Cité du Vin
gen van - m. De kolommen in de toren zijn x
lag eind toen de prijsvraag werd uitgeschreven. Be-
mm en reiken naar m. Op de spanten in de laagbouw
langrijke voorwaarde was dat alleen partnerschappen van
rusten de gordingen van het plafond; hierop is Frans
een architect en een in musea gespecialiseerde interieu-
grenentriplex bevestigd. Elk paneel (. x . mm;
rarchitect, een plan mochten indienen. Er kwamen
mm dik) is ge-cnc’t tot trapeziumachtige vormen met
inzendingen binnen, waaruit vijf kanshebbers werden
breedtes van circa . mm. Waar de spanten het duide-
geselecteerd. Winnaar was de combinatie XTU architects
lijkst in het zicht zijn, krijg je ideeën van een omgekeerde
Parijs en Casson Mann Londen. XTU ontwierp onder
scheepsromp of van wijnvaten in de luxe-formaat.
meer ook het Franse paviljoen voor de Milan Expo ; zie nummer /. De jury was bepaald gecharmeerd
Ziel van de wijn Ook aan het milieu is gedacht. Zo
van de gedurfde welvingen en rondingen. De kronkelen-
komt % van de benodigde energie uit hernieuwbare
de wijnstok - nieuwe symboliek - kenschetst XTU zelf als
bron. Het binnenklimaat verloopt via circulaire ventilatie.
‘een naadloze kromme, gewichtloos en sensueel’. Dat
Het vele glas in de gevel is zonwerend. De landschappe-
wordt versterkt doordat het gebouw qua gevelbekleding
lijkheid rondom bootst zoveel mogelijk de stoffering van
in goudschijnsel gekleed gaat, in een schakering van
de langse rivieroevers na. Als geheel wil het museum op
gezeefdrukte glaspanelen en . geperforeerde, regen-
organische wijze de ziel van de wijn uitbeelden: werve-
boogkleurig gelakte aluminium platen. Allemaal zijn ze
lend, kolkend, wemelend, stil vloeiend. Virtueel kun je
verschillend van formaat. De gouden gloed verwijst naar
spreken van een panta rhei van edelvocht, rivier en bezoe-
het blonde kalksteen van de klassieke gebouwen die de
kers. Deinen in het hoofd is niet de bedoeling. La Cité du
bezoekwaardigheid van Bordeaux verhogen.
Vin wil van mensen geen perpetuum mobile’s van dronkenschap maken. •
Verglijdende lijnen In september begonnen de hans de groot
grondwerkzaamheden, waarna januari driehonderd heipalen werden geslagen met diameters van - cm. Ze waren lang, want ze moesten de rotsbodem m lager bereiken. Daarna werd het beton gestort, waarop het
CO-VOETAFDRUK
museum moest gaan verrijzen. De toren is in beton op-
In het project is . m hout toegepast ( m vuren,
getrokken. Alle verdiepingsvloeren zijn eveneens van dit
m Frans douglas, m Frans grenentriplex). Dit
materiaal. Echter, om alle verglijdende lijnen mogelijk te
betekent een CO-vastlegging van . kg. Het
maken, is gekozen voor een houtconstructie. Hout is als
compenseert de uitlaatgassen van een middenklassen-
geen ander materiaal in staat lastige vormen soepel, ge-
auto over .. km of het jaarlijkse elektrage-
makkelijk en effectief te volgen. Dit werk liep van juli tot
bruik van huishoudens.
december .
Locatie: - Quai de Bacalan, Bordeaux (laciteduvin.com) Opdrachtgever: Gemeente Bordeaux Eigenaar: Fondation de La Cité du Vin (fondation.laciteduvin.com) Ontwerp: XTU architects Parijs (x-tu.com); Casson Mann Londen (cassonmann.com) Aannemers: GTM Bâtiment Nanterre (gtm-batiment.fr); VINCI Construction RueilMalmaison (vinci-construction.com) Constructeur: SNC-Lavalin Montreal (snclavalin.com) Houtconstructie: Arbonis Verosvres (arbonis.com) Akoestiek: Peutz Parijs (peutz.fr) Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: September - mei (Opening: juni ) Bouwkosten: € miljoen (incl. btw)
december 2016
Rondlopende palissades Liefst boogvormen en
31
het houtblad
biedt tevens plaats aan shows, manifestaties en conferen-
Beeld: © Création Holz Herisau
Houtdag 2016 was wederom een succes! Het Houtblad bedankt de sponsoren voor het mede mogelijk maken van deze fantastische dag.
www.houtblad.nl HECO-UFIX ® MDF-schroef – De onverslaanbare schroef voor MDF- en HDF-platen
ONLINE VEILING INDUSTRIËLE HOUTBEWERKINGSMACHINES Sluiting: 12/01/2017 Bezichtiging: 3/01/2017 en 10/01/2017 Locatie: Atealaan 18, 2270 Herenthout
De nieuwe HECO-UFIX ® MDF-schroef met HECO-Drive: dubbele kwaliteit! Dichtbij de rand en as werken mogelijk
Exact aanzetten zonder weg te glijden op het materiaaloppervlak
Vastschroeven aan kopse kant zonder voorboren
HECO-Drive en aandrijving met stick-fit-effect perfect op elkaar afgestemd
HECO-Schrauben GmbH & Co. KG Dr.-Kurt-Steim-Str. 28, D-78713 Schramberg Telefoon: +49 (0) 74 22 / 9 89-0 E-mail: info@heco-schrauben.de
Agent Benelux: Jac. Lowie & Zoon bv Korte Brinkweg 37b, 3761 EC SOEST Telefoon: +31 (0) 35 / 54 159 58 E-mail: office@lowie.nl
Meer dan 60 diverse houtbewerkingsmachines en toebehoren WO CNC gestuurde industriële combi frees-en schaafmachine HUNDEGGER K2M, CNC gestuurde freesmachine MASTERWOOD PROJECT 500, industrie vierzijdige freesmachine WEINIG HYDROMAT 22 BL, afzuiginstallatie CORAL POC 450, CNC gestuurde blokhuisfreesmachine AUER BL 100A, diverse schaafmachines, zaagmachines, schuurmachines, freesmachines, …
BIED MEE W W W.V A V AT O . C O M
VVNH-nieuws wordt gepubliceerd onder verantwoordelijkheid van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse
te Almere.
hebben. Elke m hout gebruikt ter vervanging van andere bouwmaterialen reduceert de CO-emissie met gemiddeld , ton CO.
foto: www.johnlewismarshall.com
Wanneer dit wordt toegevoegd aan de , ton CO door fotosynthese in hout vastgelegd, dan bespaart elke m hout liefst ton CO.
Volksgezondheid en hout Jaarlijks vallen er naar schatting van de Gezondheidsraad dodelijke slachtoffers als gevolg van de blootstelling aan radonstraling afkomstig uit minerale bouwmaterialen. Hout bevat geen radon, is niet-toxisch en is vochtregulerend.
Houtbouw kan serieus bijdragen aan het beperken van klimaatverandering. Punt-West Ouddorp; ontwerp:
Onderzoek wijst uit dat hout een rustgevende
Zeelenberg Architectuur Ouddorp.
werking heeft die de productiviteit, efficiëntie en welbevinden verhoogd. Door deze eigen-
Overheden, planners, ontwikkelaars, archi-
CO (carbon sinks) vormen samen de tweede
schappen biedt de houtskeletbouwmethode
tecten en bouwers zouden zich meer bewust
component van CO-reductie die dankzij het
hier een bewezen bijdrage aan de volksge-
moeten zijn van de invloed van bouwmateria-
gebruik van hout kan worden behaald. Een
zondheid.
len op klimaatverandering. Bovendien zouden
boom heeft de unieke eigenschap om door
ze een keuze moeten maken voor materialen
fotosynthese CO uit de lucht te vangen en dit
Klimaatverandering en volksgezond-
met een lage CO-uitstoot, zoals hout. De
vervolgens met zonne-energie en water om
heid In Nederland wordt voor % gebruik
bouwsector is namelijk verantwoordelijk voor
te zetten in hout. Niet alleen zijn de winning
gemaakt van betonbouw. Door geplande tra-
% van de CO-emissie. Door bouwmateria-
en de productie van de grondstof hout ultra
ditionele (zware) bouw op grotere schaal te
len met een grote energie-inhoud te vermij-
energie-efficiënt, het kan in veel gevallen
vervangen door houtskeletbouw kan op het
den en te vervangen door hout kan dus een
eenvoudig bouwmaterialen vervangen die
vlak van klimaatverandering en volksgezond-
serieuze bijdrage worden geleverd aan het
voor hun productie juist veel energie nodig
heid grote winst geboekt worden. •
beperken van klimaatverandering.
Ook in gww De traditionele nieuwbouw van grondgebonden woningen zorgt jaarlijks
ACTIEPLAN BOS EN HOUT
voor .. ton CO eq. Reductie van % is te halen als de woningbouw volledig over-
Tijdens de Nationale Klimaattop wees
stapt naar houtskeletbouw, en loopt zelfs op
minister-president Rutte op de hoge urgen-
tot % bij volledig bouwen in hout (Rapport
tie om CO drastisch te verminderen. Het
‘Onderzoek klimaatwinst door bouwen met
Actieplan Bos en Hout van de Nederlandse
hout’, W/E adviseurs). Ook in de gww kan
bos- en houtsector en natuur- en milieuor-
substantiële milieu- en klimaatwinst worden
ganisaties is gericht is op vermindering van
behaald door te kiezen voor duurzaam gepro-
, MT CO. Dit plan werd tijdens de Natio-
duceerd hout als grondstof.
nale Klimaattop enthousiast ondertekend
Paul van den Heuvel (VVNH) en Evelien Verbij
door minister-president Rutte en staatsse-
(VBNE) tijdens de ondertekening van het Actie-
Meer CO -reductie door vastlegging in hout Uit de lucht halen én vastleggen van
cretaris Dijksma.
plan Bos en Hout door minister-president Rutte en staatssecretaris Dijksma.
33
het houtblad
M E T H O U T VA LT V E E L T E W I N N E N , HEEL VEEL
december 2016
Houtondernemingen
NORDIC BEITS AQ NORDIC BE DIC BEITS AQ NORDIC BEITS NORDIC BEITS AQ DIC BEITS AQ NORDIC BEITS V NORDIC BEITS AQ NORDIC BEITS AQ NORDIC BEITS AQ AQ NORDIC BEITS AQ NORDI Duurzame houtbescherming met een karakteristieke Scandinavische sfeer
NORDIC BEITS AQ-BB
VOOR INDUSTRIËLE TOEPASSINGEN
WATERGEDRAGEN EN SEMI-DEKKENDE BEITS
- Waardoor de natuurlijke uitstraling van het hout behouden blijft. - Na behandeling goede schimmel-, rot- en aangroeiwerende eigenschappen. - Geschikt voor onder andere gevelbetimmering, gepotdekselde schuren, tuinhout en houten interieurdelen. - Rechtstreeks aan te brengen op onbehandeld hout, geïmpregneerd hout of oppervlaktes die behandeld zijn met carbolineum of andere teer-/creosootproducten. - Sneldrogend, daardoor meerdere lagen per dag mogelijk.
Noors Wit
Taupe Light
Taupe
Zomergeel
Zomerblauw
Zweeds Rood
ECO Mengkleuren op aanvraag
Parelgrijs
Leisteengrijs
Loodzwart
Diepzwart
+31 (0)570 56 38 38 www.oafholland.nl info@oafholland.nl
WWW.HOUTEX.NL
Made in Holland
SC H AV E RIJ | DROG E RIJ | TR A N SPORT UW SPECIALIST VOOR LEVERING VAN HET JUISTE HOUT! • KENNIS & ERVARING • GROTE VOORRAAD • VELE BEWERKINGSMOGELIJKHEDEN
CA. 75 HOUTSOORTEN RUIM OP VOORRAAD!
WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 | WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | E INFO@HOUTEX.NL
KEIM LIGNOSIL DE VERF MET HET MINERALE HECHTINGSPRINCIPE TER BESCHERMING VAN HOUT.
• Uitstekende bescherming tegen vocht • UV-stabiel en absoluut lichtecht • Extreem weerbestendig • Ongeëvenaarde levensduur • Fluweelmat oppervlak • Eenvoudig overschilderbaar KEIM. COLOURS FOR EVER. WWW.KEIM.NL
G R AT I S E - N I E U W S B R I E F H E T H O U T B L A D? MELD U AAN OP W W W. H O U T B L A D. N L!
1PIJL_
MENSENWERK Bouwen met hout, toen en nu Een paar weken geleden kwam ik bij toeval in een Oostenrijks dorpje, Alpbach. Het dorp bepagina
39
staat sinds en sinds beschikt het over een verbindingsweg met de rest van Oostenrijk. Alpbach is bekend vanwege het Europees Forum, maar zeker ook vanwege de bouwstijl van de huizen. Het is daarom uitgeroepen tot het mooiste dorp van Oostenrijk. Van generatie op de Vollholzhäuser zijn nu een bezienswaardigheid. Doordat het dorp zo afgelegen lag, is een
pagina
41
typische, consequente bouwstijl ontstaan én bewaard gebleven. Huizen en boerderijen die uitsluitend met hout gebouwd zijn, die van generatie op generatie in de familie blijven en die nog steeds bewoond zijn. Uiteraard allemaal met balkon en enorme geraniums!
foto: martin de bouter maarssen
generatie werd het vakmanschap overdragen en
Hoger en hoger Hout als bouwmateriaal is gelukkig ook vandaag de dag populair. In Canada verrijst een achttien verdiepingen tellend studentencomplex van hout, m hoog, kosten: miljoen euro. De bouwtijd is vier maanden korter dan als er met ‘gewone’ bouwmaterialen zou worden gewerkt. In Wenen is deze herfst begonnen aan een m hoog houten woon- en kantorencomplex. En in Chicago pagina
42
komt een houten wolkenkrabber van m hoog met tachtig verdiepingen. Goede voorbeelden die hopelijk goed doen volgen. Bouwen met hout is duurzaam en toekomstgericht, energiezuinig en klimaatvriendelijk.
Scholing Nieuwe technieken vragen ook om nieuwe vormen van vakmanschap, reden voor de FNV om scholing van werknemers te stimuleren en te promoten. De Europese Federatie Bouw en Hout heeft het ‘verhouten’ van de bouw tot een van haar speerpunten gemaakt, uiteraard uitgaande van verantwoord bosbeheer, gebruik van gecertificeerd hout en op een duurzame manier be- en verwerkt.
pagina
44
Henk Panhuizen, Bestuurder Meubel en hout bij FNV Bouw
DIT KATERN VERSCHIJNT 4X PER JAAR IN HET HOUTBLAD IN SAMENWERKING MET CNV VAKMENSEN, FNV BOUW EN KONINKLIJKE VVNH
MENSENWERK
NIEUWS FNV BOUW
“Ik ben de balk die je huis schraagt, het blad
van FNV Bouw, maakte op vakantie een wan-
van je tafel, het bed waarop je ligt en het hout
deling in het Tahquamenaw Falls State Park,
van je boot”
Michigan. Hij stuitte daarbij op een bord met
“Ik ben de deur van je woonstee, het hout van
‘Het gebed van de bossen’. Waarschijnlijk een
je wieg en van je doodskist”
Indiaanse wijsheid, die aansluit bij onze opvattingen over duurzaam bosbeheer:
“Ik ben het brood van de goedheid en de bloem van de schoonheid”
“Ik ben de warmte van je haard in de koude winternachten, de aangename schaduw die je
“Gij die langskomt, hoort mijn gebed. Doe me
beschermt tegen de zomerzon en mijn ver-
geen kwaad”
foto: fedde boonstra woerden
een nationaal park in de Amerikaanse staat
frissende vruchten lessen je dorst op je tocht”
F N V- M E L D P U N T G E VA A R L I J K E S I T U AT I E S O O K V O O R H O U T H A N D E L FNV Bouw heeft dit najaar een meldpunt geopend, waar bouwvakkers anoniem gevaarlijke situaties op de bouwplaats kunnen doorgeven. Werknemers in de houthandel kunnen daar ook gebruik van maken. Als zij op hun werkplek onveilige of ongezonde omstandigheden aantreffen, kunnen ze dat aan de bond doorgeven. Die onderneemt dan actie. Het meldpunt is in het leven geroepen omdat het aantal ongevallen op bouwplaatsen fors is gestegen. Sinds de opening ervan zijn al tientallen reacties binnengekomen. Een onveilige situatie melden kan via het formulier op de website (fnvbouw.nl/meldpuntveiligheid) of telefonisch via -.
AMBITIEUS ACTIEPLAN BOS EN HOUT Het Actieplan Bos en Hout is een gezamenlijke inspanning van boseigenaren, houtproducenten, hout- en bouwbedrijven en natuur- en milieuorganisaties. Het plan, dat werd gepresenteerd tijdens de Nationale Klimaattop in oktober, is gericht op een toename van de Neder-
foto: chris pennarts montfoort
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
36
Fedde Boonstra, bestuurder Meubel en hout
foto: chris pennarts montfoort
december 2016
H E T G E B E D VA N D E B O S S E N
landse houtproductie en het slimmer benutten van hout als duurzaam materiaal. Hout is het langzame goud. Of het nu gaat om klimaatbeleid, duurzaam bouwen, gezondheid of recreatie: hout en bosbouw vormen een deel van de oplossing. Bos is een noodzaak voor het behalen van onze klimaatdoelen; de vraag naar hout neemt toe door nieuwe toepassingen van energieopwekking en de duurzame economie. Die nieuwe vraag voert de druk op voor de Nederlandse houtsector. Nederland is voor
investeren in bos en hout veel economisch en maatschappelijk rende-
% afhankelijk van houtlevering uit het buitenland en moet investeren
ment op. Zij willen onder meer houtskeletbouw een flinke stimulans
om zelf meer te produceren. Volgens de partijen in het Actieplan levert
geven. •
MENSENWERK
ARTIKEL FNV BOUW
Internationale solidariteit, de FNV maakt er werk van. Door op te trekken met vakbonden in andere landen kan een vuist worden gemaakt om het lot van werknemers te verbeteren. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de houtsector.
Van de katoenpluk in Azië tot
Gedragscode als munitie Vakbondsleden van Ikea
aan het truitje in de kleding-
komen wereldwijd elk jaar een keer bij elkaar om de
kast. Of van het kappen van
problemen met elkaar te bespreken. Die gaan vaak over
een boom in Brazilië tot aan
de manier waarop mensen worden behandeld. Ikea
de stoel in je huiskamer. Daar
meet graag met twee maten. In elk land voeren ze weer
komen veel processen bij kij-
een ander beleid. Daarom is het belangrijk regelmatig
ken. Ga maar na: de boom
internationaal te overleggen. Dan kan er gezamenlijk
moet gekapt, de stam ge-
actie worden ondernomen. FNV-bestuurder Marian
transporteerd, het hout ver-
Beldsnijder: ‘Ikea heeft een code of conduct, een ge-
handeld, het meubel ontwor-
dragscode, die wij als munitie gebruiken. Als er iets mis
pen en gemaakt en ten slotte
gaat bij een vestiging, gebruiken we de tekst om daar-
in de winkel verkocht. Bij elk
mee de directie om de oren te slaan.’
foto: chris pennarts montfoort
proces zijn mensenhanden betrokken, arbeidscontrac-
Werk aan de winkel Ook in Nederland, waar Ikea
ten, werkomstandigheden.
vijfduizend werknemers heeft in dertien vestigingen,
Hoe krijg je het voor elkaar
gaat het lang niet allemaal goed. Het bedrijf wil hier bij-
om dat voor iedereen eerlijk
voorbeeld de toeslagen afschaffen en de pensioenrege-
en veilig te laten verlopen?
ling versoberen. Ook klaagt het personeel erover dat
Zonder internationale vak-
Ikea bij het plannen van diensten nauwelijks rekening
bondssamenwerking lukt
houdt met mensen die mantelzorg verlenen of gebon-
dat niet.
den zijn aan tijden van kinderopvang. Werk aan de winkel dus voor de vakbeweging. Eind vorig jaar viel ook in
Transparant en eerlijk Ikea is een voorbeeld van
Nederland de term ‘angstcultuur’ in relatie tot het
een bekende en grote internationale speler in de hout-
woonwarenhuis. ‘Het grootste probleem bij Ikea is, dat
sector. Maar wordt er transparant en eerlijk gespeeld?
alles wordt opgehangen aan beoordelingen,’ aldus
De vakbeweging ziet daar op toe. ‘In Scandinavië, de
FNV-bestuurder Pieter Beuzenberg. ‘Medewerkers
thuisbasis van de meubelgigant, gaat het goed,’ zegt een
worden op ieder moment van de dag beoordeeld. In elke
FNV-kaderlid bij een Nederlandse vestiging van het be-
hoek staat wel een manager die iedereen in de gaten
drijf, ‘maar hoe verder je afzakt, hoe zwaarder de men-
houdt. Dat werkt verlammend.’ Om dat probleem aan te
sen het hebben.’ De FNV komt waar dat nodig is in actie
kaarten, werd zelfs een open brief gestuurd aan Ingvar
om de werknemers te helpen. In Istanbul bijvoorbeeld
Kamprad, de -jarige oprichter van de Zweedse meu-
was geen vakbond voor houtarbeiders. De FNV heeft
belgigant.
geholpen er één op te richten. En bij een vestiging in de Verenigde Staten, waar een angstcultuur heerste, heb-
Zo houdt de FNV, samen met haar zusterorganisaties in
ben FNV’ers meegedacht over de inhoud van een brief
andere landen, de vinger aan de pols bij de multinational.
aan het hoofdkantoor, waarin ze de situatie uit de doe-
Dat gebeurt ook in andere sectoren. Dat geeft het begrip
ken deden en om verbeteringen vroegen.
internationale solidariteit daadwerkelijk inhoud. •
37
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
in t er n at i o n a le s o lida r i t ei t
december 2016
VINGER AAN DE POLS
MENSENWERK NIEUWS
CNV VAKMENSEN
december 2016
VORSTVERLET APP Als je door winterse omstandigheden niet kunt werken,
de cao bouwnijverheid, download dan gratis de CNV
moet jouw werkgever je salaris (loon en eventuele pres-
Vorstverlet App.
tatietoeslag) gewoon doorbetalen. Ook als er sprake is van een meningsverschil over het stoppen met werken.
38
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
Het wordt weer koud op de bouwplaatsen. Val je onder
Direct en heel makkelijk Je checkt dagelijks direct
Duurt de periode dat je niet kunt werken, langer dan vijf-
en heel makkelijk of het te koud is om te werken, wat de
tien dagen, dan kan je werkgever voor jou een tijdelijke
regels zijn en wat je moet doen of wie je moet informe-
WW-uitkering aanvragen. Dit gaat niet ten koste van je
ren. De app is verkrijgbaar in de App Store (iOS) en de
salaris of andere voorwaarden. Lees alles over de Vorst
Google Play Store (Android).
WW op onze site: cnvvakmensen.nl/caos/bouw.
BEL ASTINGA ANGIFTE! HULP NODIG? In het decembernummer van het ledenmagazine Vakmensen staat een lijst met belastingzittingen in het hele land. Wil je hulp bij het invullen van je belastingaangifte, kijk dan wanneer het CNV bij jou in de buurt is en maak nu alvast een afspraak. Een ervaren en speciaal opgeleide vrijwilliger vult dan samen met jou je aangifte in. Ben je lid van het CNV, dan betaal je een kleine bijdrage van zeven euro. Ben je geen lid van de vakbond, dan helpen we je ook. Je betaalt dan veertig euro voor een aangifte. Een gratis proefexemplaar van het decembernummer van ledenmagazine Vakmensen (inclusief lijst met belastingzittingen) vraag je aan via redactie@cnvvakmensen.nl. Kijk ook voor meer informatie over de regi-
tingservice. Je kunt tevens CNV Info bellen voor een individuele af-
onale belastingzittingen op de site: cnvvakmensen.nl/diensten/belas-
spraak op een van de regionale servicepunten. Dit kan op: -.
AGENDA Op de site van
C N V VA K M E N S E N O P SO C I A L MEDIA
CNV Vakmensen
Volg CNV Vakmensen op social media om op de hoogte te blijven
staat een uitge-
van wat er speelt.
breide agenda (bij
JeAchterban (jeachterban.nl) is de online community van CNV Vak-
het tabje Diensten
mensen. Leden maar ook niet-leden kunnen hier terecht als ze snel
en vervolgens on-
antwoord willen krijgen op vragen over werk en inkomen; ervarin-
der het kopje acti-
gen en kennis willen delen met collega’s en deskundigen van CNV
viteiten). De acti-
Vakmensen; collega’s willen ontmoeten en verder helpen. Vragen
viteiten variëren
of suggesties? Laat het weten: info@jeachterban.nl
van workshops
Twitter: @cnvvakmensen
(‘Jezelf presenteren met empower’, ‘In gesprek met jouw werkgever’,
Facebook: CNV Vakmensen vind je behalve op facebook.com/cnv.
‘Solliciteren en netwerken’) tot toneelavonden, feestelijke ontmoe-
vakmensen ook op facebook.com/cnvnextnow. Dit is het drukbe-
tingsavond of informatieve lezingen over erfrecht en veiligheid op de
zochte jongerenplatform voor scholieren, studenten en jonge
werkvloer. De bijeenkomsten en workshops worden georganiseerd
werknemers. Verder vind je ons vanzelfsprekend op LinkedIn en
door de platforms, de regionale ‘handen en voeten’ van de vakbond.
Youtube.
De activiteiten zijn voor leden van het CNV. •
MENSENWERK ARTIKEL
CNV VAKMENSEN
De WW-uitkeringen van zo’n . mensen worden binnenkort aangepast ,nadat CNV Vakmensen aan de bel heeft getrokken in Den Haag. De vakbond was verontwaardigd dat starters en flexwerkers na invoering van nieuwe regels op juli opeens een veel lagere WW-uitkering kregen. Terecht, oordeelde Den Haag. Het UWV maakt zich nu op voor een grote compensatieactie in .
De grote financiële compensatieactie van WW-uitkeringen gaat over het zogenaamde dagloonbesluit. Vanaf
DUIZENDEN EURO’S
juli werden maanden waarin er géén inkomen was,
Heb jij een WW-uitkering of de afgelopen jaren een
opeens meegenomen in de berekening van de WW. Dat
WW-uitkering gehad en denk jij in aanmerking te
betekende dat starters en flexwerkers opeens een lagere
komen voor een herberekening of compensatie? Dan
uitkering kregen. In totaal scheelt dit al snel . euro.
loont het zeer de moeite lid te zijn van CNV Vakmen-
Toen CNV Vakmensen deze nadelige verandering op-
sen. Of te worden. De compensatiebedragen lopen
merkte, is onmiddellijk actie ondernomen in Den Haag.
soms op tot wel duizenden euro’s. Kijk op de site en maak gebruik van onze berekeningstool om te kijken
Reparaties ‘We hebben aan de minister van SZW
of je in aanmerking komt.
gevraagd de onrechtvaardige regels terug te draaien. De minister heeft in augustus toegegeven dat de nieuwe regels onrechtvaardig zijn en heeft de regels
Kwetsbaar Het UWV maakt zich op voor de grote
gerepareerd,’ aldus Piet Fortuin, voorzitter van CNV
compensatieactie, waarvan ze de uitvoering ‘erg kwets-
Vakmensen. ‘Vanaf december worden de maan-
baar’ noemt. CNV Vakmensen stelt veel in het werk om
den waarin helemaal geen loon is ontvangen, niet meer
de doelgroep te informeren. Voorzitter Fortuin: ‘Met
meegerekend. Voor een grote groep mensen die onder
name starters en flexwerkers zijn door het oude dag-
het oude dagloonbesluit vielen, komt er met terugwer-
loonbesluit onterecht onder het bijstandsniveau terecht-
kende kracht ook een financiële compensatie.’
gekomen. Via twee tools die wij hebben ontwikkeld, kun je zelf nagaan of je in aanmerking komt voor herberekening en compensatie.’
‘Trek aan de bel!’ Het UWV start vanaf januari met de herberekeningen. Volgens het UWV krijgen mensen die recht hebben op een hogere uitkering, begin bericht en mensen die recht hebben op een compensatie, naar verwachting na april . Maar de uitkeringsinstantie geeft zelf aan dat het een moeilijke operatie is. Fortuin: ‘Hoort iemand niets van het UWV, dan betekent dit niet automatisch dat het goed is gegaan. Trek dus zelf aan de bel, als je in deze periode een WWuitkering hebt ontvangen of attendeer familieleden of collega’s hierop!’ Meer weten? cnvvakmensen.nl/ ww. •
39
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
her b er ek ening va n je w w-u i t k er ing
december 2016
C O M P E N S AT I E A C T I E
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
december 2016
MENSENWERK INTERVIEW CNV VAKMENSEN
40
MENSENWERK
INTERVIEW CNV VAKMENSEN
In de cao meubel die dit jaar is afgesloten, is afgesproken dat werkgevers . euro reserveren om voorlichting te geven over cursussen en bijeenkomsten rond geldzorgen van werknemers. Onlangs liet een groep kaderleden uit de houtsector zich uitgebreid informeren over noodzaak én mogelijkheden om juist in de houtsector iets te doen op het gebied van geldzorgen. Wat is er aan de hand?
Arie-Jan van Oort is bestuurder bij CNV Vakmensen en
Signaleren Onlangs organiseerde Van Oort op initia-
onderhandelt over cao’s in de houtsector. Hij heeft het
tief van een groep kaderleden uit de houtsector een
initiatief genomen om in de cao meubel een afspraak te
voorlichtingsbijeenkomst over geldzorgen onder werk-
maken over een budget ter preventie van geldzorgen.
nemers. Hoe ga je met je eigen geldzorgen om, die van
‘Iedereen is daarbij gebaat. Zowel de werkgever als de
je collega of werknemer, hoe signaleer je problemen en
werknemer,’ vertelt Van Oort. ‘Financiële zorgen heb-
hoe help je iemand om actie te ondernemen? En heel
ben namelijk een grote impact op de werkvloer, voor
belangrijk: hoe voorkom je dat geldzorgen echt een pro-
werknemers én werkgevers. Het raakt de veiligheid,
bleem worden? ‘De betrokkenheid van de kaderleden
denk aan verlies van concentratie en irritaties, maar ook
bij het onderwerp bleek groot. Iedereen heeft er wel
aan gezondheid en het bedrijfsresultaat. Denk aan ziek-
eens mee te maken gehad of kent collega’s die ermee te
teverzuim en productieverlies, maar ook aan heel directe
maken hebben.’
kosten als de kosten van loonbeslag. Loonbeslagkosten moet de werkgever bijvoorbeeld zelf betalen.’
Diverse mogelijkheden ‘Het mooie is dat het pakket van mogelijkheden van CNV Geldzorg twee kanten
Taboe Van Oort is blij met de mogelijkheden die er
heeft. Werkgevers en leidinggevenden krijgen inzicht
zijn met geldzorgen op de werkvloer aan de slag te gaan.
hoe ze problemen kunnen signaleren en ermee aan de
‘Een op de drie huishoudens loopt achter met betalen
slag kunnen gaan; en werknemers krijgen handvatten
van rekeningen. Een op de zes zit al in de problemen.
om greep te krijgen en te houden op inkomsten en uit-
Dat aantal neemt toe. Ondertussen zijn geldzorgen
gaven. En het aanbod van mogelijkheden is divers. Er
moeilijk bespreekbaar. Werknemers lopen er niet graag
zijn bijeenkomsten die voor iedereen interessant zijn.
mee te koop. De trainers van CNV Geldzorg helpen dit
Vervolgens zijn er workshops en bijeenkomsten en
taboe te doorbreken. Zij maken geldzorgen bespreek-
e-learningpakketten naar de behoeften van de werk-
baar en kunnen werknemers helpen bij het op orde
nemers.’ •
brengen en houden van hun financiën.’
Enthousiast De cao meubel is de eerste cao in de houtsector waarin afspraken zijn gemaakt met de werk-
MOGELIJKHEDEN
gevers over een budget om preventief met geldzorgen
Meer weten over CNV Geldzorg en de mogelijk-
om te gaan. Van Oort hoopt dat er snel meer cao’s in de
heden? Kijk op onze site cnvvakmensen.nl/cnv-
houtsector volgen. ‘Zodra je werkgevers laat zien dat zij
geldzorg. Er is informatie speciaal voor werkgevers
heel direct baat hebben bij het voorkomen van geldzor-
en speciaal voor werknemers. CNV Geldzorg werkt
gen én dat er goede middelen en mogelijkheden zijn
altijd samen met werkgevers en werknemers. Want
hiermee heel praktisch en efficiënt aan de slag te zijn,
geldzorgen los je echt samen op.
zijn ze vaak enthousiast.’
41
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
g eldzo rg en s a men o plo s s en
december 2016
CNV GELDZORG
MENSENWERK
ARTIKEL VVNH
december 2016
OPLEIDING CTH
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
42
o nmi s b a a r in he t h o u t va k
De crisisjaren lijken weer achter ons te liggen. De handel trekt weer aan, net zoals de opleidingen in de houtbranche. Jaco Hoogendoorn, commercieel directeur van Houthandel Alblas beseft het zich nu maar al te goed: ‘In een tijd van roeien met de riemen die je had, stuurden we geen mensen op cursus: dit leverde een financiële besparing op. Nu het weer beter gaat, wordt het pijnlijk zichtbaar: binnen ons bedrijf vond er bijna geen doorstroom van medewerkers plaats.’
Hoogendoorn wijdt dit
de aanwezige, hele specifieke bedrijfskennis veel ge-
aan het gebrek aan op-
makkelijker oppikken. Ik ben blij dat daar nu weer ruim-
leiding. Waar voor de
te voor gemaakt kan worden.’
crisis iedere jonge of nieuwe medewerker
Samenwerken en kennis delen Hoogendoorn is
direct op CTH-oplei-
lid van Het Wapen (een samenwerkingsverband van
ding werd gestuurd,
zelfstandige handelaren in hout, plaatmateriaal en
moesten ze de kennis
bouwstoffen): ‘Maandelijks spreken we met elkaar
nu van collega’s, leve-
over ontwikkelingen in de branche. Wat is de toege-
ranciers en internet/
voegde waarde van zelfstandige houtondernemers,
boekjes halen.
waar kunnen we ons nog mee onderscheiden? Naast
Hoogendoorn: ‘Op
het leveren van maatwerk is een belangrijk onderdeel
zich niks mis mee, maar
het persoonlijk advies. We zien al langere tijd dat de
de CTH-opleiding is in
kennis rondom hout steeds minder wordt. Er zijn zóveel
een kort tijdsbestek
belangrijke voordelen van hout, die de inkoper nog wel
een hele brede en in-
eens over het hoofd ziet en waardoor hij verkeerde keu-
Jaco Hoogendoorn is
tensieve scholing in het houtvak. Een absolute basis wat
zes maakt. En het is onze taak als houtbranche om juist
blij dat er weer ruimte is
mij betreft. Met die basis kunnen ze naast het geleerde
die waardvolle kennis te delen.’ •
voor opleiding.
DE OPLEIDING
.
Commercie; toepasbare kennis en vaar-
.
Bouwen met hout; inzicht in bouwkun-
De opleiding Commercieel Technisch mede-
digheden commercieel-, klant- en re-
dige tekeningen. Daarnaast praktisch
werker Houthandel CTH is opgebouwd uit zes
sultaatgericht te functioneren.
toepasbare kennis over diverse toepas-
Naaldhout; praktische toepasbare ken-
singen van hout in de bouw.
modules. Na het behalen van de modules Ba-
.
siskennis en Commercie kunnen mensen zich
nis over diverse soorten naaldhout: ma-
specialiseren in Naaldhout, Loofhout of Plaat-
ten, toepassingen, bewerkingen en
cultatieve) vierdaagse cursus is speciaal
kwaliteiten.
ontwikkeld voor houthandelaren die
Loofhout en niet-Europees naaldhout;
bouwmaterialen in hun pakket hebben
lificaties Naaldhout, Loofhout of Plaatmateria-
praktische en uitgebreide en toepasbare
en medewerkers in de bouwmaterialen-
len.
kennis over een groot aantal houtsoor-
handel.
materialen. Samen met de module Bouwen met hout vormt dit respectievelijk de deelkwa-
.
.
Bouwmaterialen (facultatief); deze (fa-
ten.
MODULES CURSUS CTH .
Basiskennis
.
Plaatmaterialen; praktisch toepasbare
Voor informatie: houtopleidingscentrum.nl
kennis over plaatmaterialen en de plaat-
of u kunt ook bellen met het HOC, tel. -
materialenmarkt.
.
MENSENWERK VRAAG AAN
VR AGEN A AN FNV BOUW Het werken met gevaarlijke stoffen kan, als dat niet veilig gebeurt, zeer schadelijk zijn voor de gezondheid. FNV Bouw krijgt regelmatig vragen over de risico’s. De bond ontwikkelde daarvoor arbowijzers.
december 2016
FNV BOUW
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
43
De vaak ernstige lichamelijke gevolgen van onveilig
altijd hetzelfde. In sommige materialen komen kleurpig-
werken met gevaarlijke stoffen zijn niet altijd direct
menten, brandwerende middelen, lijmen en vezels voor.
merkbaar. Soms duurt dat jaren en dan kan het te laat
Bij bewerking komen die stoffen vrij als stofdeeltjes,
zijn. Zorg er dus voor dat je goed op de hoogte bent van
dampen of gassen. Lees daarover meer in de arbowijzer
de gevaarlijke stoffen, waarmee je werkt en hoe je daar
‘Werken met plaatmaterialen’.
veilig mee kunt omgaan. Veel informatie is heel gericht te vinden in de arbowijzers, die de FNV heeft ontwik-
Vluchtige Organische Stoffen (VOS) VOS is een
keld. Die zijn te vinden op de website fnvbouw.nl (zoek
verzamelnaam voor diverse gevaarlijke materialen waar
op arbowijzer). Hieronder een paar voorbeelden die
vluchtige organische stoffen in zitten, zoals lijmen en
kunnen voorkomen in de houtsector.
kitten, verven, lakken en beitsen. Onveilig werken daarmee kan onder meer schadelijke gevolgen hebben voor
Houtstof Bij houtbewerking komt houtstof vrij. Dit
de voortplanting. Lees daarover meer in de arbowijzers
kan, net als ander stof, worden ingeademd en zo in de
‘Werken met gevaarlijke stoffen’ en ‘Werken met lijmen
luchtwegen en longen terechtkomen. Wie regelmatig
en kitten’.
in een stoffige omgeving werkt, loopt daardoor gezondheidsrisico’s. Lees daarover meer in de arbowijzer ‘Wer-
Isolatiematerialen Tienduizenden werknemers zijn
ken met houtstof’.
dagelijks in de weer met isolatiematerialen. Die bestaan vaak uit vezels. Bij het uitpakken, verplaatsen, aanbren-
Plaatmaterialen Plaatmaterialen van hout, steen,
gen en verwijderen van isolatiematerialen ben je bijna
metaal en kunststof zijn niet meer weg te denken uit de
altijd blootgesteld aan vrijkomende vezels en stof. Hoe
bouwsector. Het gaat dan bijvoorbeeld om gipsplaat,
ongezond zijn isolatiematerialen nu eigenlijk? Wat zijn
MDF, HDF, triplex, vezel- en houtwolplaat, spaan- en
de risico’s en hoe pak je ze aan? Lees daarover meer in
golfplaat. De samenstelling van plaatmateriaal is niet
de arbowijzer ‘Werken met isolatiematerialen’. •
v erv en in vo o rtg a a nde v r ijheid o n t w ik k eling en s child er ind u s t r ie
Als je erbij stilstaat, wordt er ongelooflijk veel geschilderd, geverfd, gelakt, gevernist en gebeitst. Niet alleen bewijst dit hoe ongelooflijk kwetsbaar materialen zijn, maar ook hoe gespitst mensen zijn op de esthetiek en stemmingsfactor van hun omgeving: kleur is fleur en humeur. En nu, ecokwaliteitscoatings gaan steeds meer onze toekomst ophalen.
met lapis lazuli als belangrijkste grondstof. Iets eerder,
Odyzee School & College
vanaf de e eeuw, was de ontwikkeling van (lijn)oliever-
voor speciaal onderwijs Kloe-
naar de tijd van natuurlijke bestanddelen in de circulaire of biobased economie die zich aandient.
Architecten Stedenbouwkundigen Middelburg. Gevelhout afgewerkt met dekkende duurzame mineraalverf: KEIM Lignosil-Color.
Synthetische materialen Halverwege de e eeuw konden de verven in de uitvinding van de tube. Met het industriële tijdperk ging het snel door het beschikbaar komen van synthetische materialen. Verven of lakken zijn eigenlijk een samenstel van bindmiddelen (harsen), pigmenten (kleur, dekking), vul- en hulpstoffen (glans, slijtvastheid) en oplosmiddelen (snellere droging). Er zijn vele soorten: bouw-, dhz-, scheeps- en wegenverven, auto- en indu- strielakken en middelen voor metaalconservering in de lichte en zware industrie, uiteenlopend van machines tot boorplatforms. In dit artikel ligt de nadruk op professionele bouwverven voor hout.
KWS De oplosmiddelen waren voorheen vluchtige organische stoffen (VOS) als terpentijn, thinner, tolueen, aceton of xyleen. Door verdamping versnelden ze het droogproces. Als bijeffect tastten ze wel, zo bleek, het centrale zenuwstelsel aan: schildersziekte of Organo Psycho Syndroom (OPS) geheten. In onze tijd leidde dat via het programma KWS tot halvering van deze koolwaterstoffen, vanaf tot een verdere aanscherping. Op de markt kwamen oplosmiddelarme en watergedragen afwerkmiddelen (acrylaat-, alkydemulsieverf), waarbij in het laatste geval dus water als verdamper optreedt. Andere opties voor snelle
foto: keim nederland almere
droogtijden zijn oxidatie (lijnolie-, alkydharsverf) en toevoeging van een verharder (tweecomponentenverf). Oplosmiddelvrije producten zijn mineraalverven, met als bindmiddel vloeibaar kalisilicaat (waterglas), en (lagetemperatuur)poedercoatings, aangebracht volgens een elektrostatisch applicatieproces (op MDF en HDF).
Welfunctioneren milieu De regeling werd Europees van kracht in december met het Oplosmiddelenbesluit VOS /. Behalve voor de eigen gezondheid
Het gaat dus om bescherming en beleving. En eigenlijk
bevordert zij ook het welfunctioneren van het milieu.
ook om te imponeren als we bedenken hoe vele volken
Eerder al waren er de Biociderichtlijn (antibacteriële
zich vroeger - en nu - beschilderden. Zich baserend op de
toevoegingen aan watergedragen verven) en het Bouw-
flora en fauna, maakten ze ook letterlijk gebruik van plan-
stoffenbesluit (geen bodemverontreiniging door
ten en dieren door er de kleurstoffen uit te destilleren.
bouwstoffen). Een andere richtlijn, ARBO , verern-
Daar hoorden tevens mineralen en gesteenten bij, en
stigd in , zorgde ervoor dat professionele schilders
zware metalen als kwikzilver voor vermiljoenrood. Johan-
voor binnenschilderwerk nog slechts producten op water-
nes Vermeer maakte zijn beroemde blauw (ultramarijn)
basis mogen gebruiken. En dan is er REACH (Registratie,
december 2016
wricht sluit de kringloop zich weer: we gaan weer terug
tinge; ontwerp: Rothuizen
45
het houtblad
ven een grote sprong voorwaarts. In het huidige tijdsge-
foto: www.johnlewismarshall.com
december 2016 het houtblad
46
Woningbouw Groeseind Tilburg; ontwerp: Brink architectuur & stedenbouw Rotterdam. De huidige verfsystemen hebben tegenwoordig een meer dan verdubbelde
foto: xyhlo biofinish/regge hout goor
onderhoudscyclus.
Zorgverzamelgebouw Da Costa Putten; ontwerp: Mix architecten Ede. Geveldefoto: rigo verffabriek ijmuiden
len behandeld met de zwarte biobeits Xyhlo Biofinish, waarbij lijnolie dient als
foto: www.johnlewismarshall.com
voedsel voor een schimmel die de beschermlaag vormt.
Ekoplaza Alkmaar. Het kozijnwerk is onder andere afgewerkt met Aquamaryn Toplin, een lijnolieproduct op basis van vlas.
Project Burgemeester van Heemstrakwartier De Bilt. Renovatie, inclusief duurzaam en milieuvriendelijk schilderwerk, is een van de grootste opgaven van de komende jaren.
in een drieverf hoera voor People! Planet! Profit! Een be-
Europese verordening die chemische bedrijven verplicht
langrijke nieuwe aanwinst is de nanotechnologie. Door het
alle stoffen die ze produceren, verwerken of doorgeven, te
toevoegen van microscopisch kleine metalen nanodeeltjes
registreren op veiligheidsrisico’s (). In het kader van
aan de verf ontstaan extra eigenschappen met bijzonder
maatschappelijk verantwoord ondernemen participeren de
gunstige uitwerking als krasvastheid, brandwerendheid,
leden van de Vereniging van Verf- en Drukinktfabrikanten
effecten van water-, vet- en vuilafstoting, droogtijdverkor-
(VVVF) in Coatings Care, een wereldwijde aanpak van
ting en - met name voor zorginstellingen - bacterieresis-
veiligheids-, gezondheids- en milieurisico’s.
tentie. Essentieel is wel dat er geen nanodeeltjes vrij gaan
december 2016
Evaluatie en Autorisatie van Chemische Stoffen): een ni-
rondzwe(r)ven. De productie van nanocoatings dient
Multitasken De technische regelgeving bleef niet ach-
daarom te geschieden via gesloten systemen of met per-
ter. In de loop der recente jaren testten instituten als SHR
soonlijke beschermingsmiddelen van arbokwaliteit.
talrijke producten en stelde SKH evenzovele beoorde-
Biobased coatings De belangrijkste ontwikkeling is
afdichtmiddelen, hechting, geslotenheid, waterdoorla-
de stap naar biobased coatings op basis van vlas, suiker-
tendheid, dekking grondverfsystemen, filmvormende
riet, lijnzaadolie, gemodificeerde natuurlijke oliën, zet-
coatings, voorlak- en aflaksystemen, laagdikte, waterge-
meel (uit aardappelresten) en dergelijke. Ook de verf-
dragen verven, transparante filmvormende coatings en
industrie moet op zoek naar hernieuwbare grondstoffen,
vulmiddelen. Duidelijk is dat alle maatschappelijke en
nu de chemische bestanddelen binnen enkele generaties
technische maatregelen het uiterste verg(d)en van de
op diagnose van eindigheid niet langer voorhanden zullen
‘elasticiteit’ van de verffabrikanten. In velerlei opzicht was
zijn. Daarbij moet zij aansluiting zoeken bij branches die
en blijft het een kwestie van multitasken, omdat alles wat
al verder zijn op dit terrein en het ontginningsstadium al
verf inhoudt en impliceert aan een permanent proces van
voorbij zijn. Misschien leidt dit wel tot geheel nieuwe
optimalisering onderhevig is. Zo is het verkrijgbare kleu-
prestaties of functionaliteiten, waarvan het bestaan nu
renspectrum onbeperkt gemaakt, het glansbehoud sterk
nog niet in de verste verte kan worden bevroed. Wat te
47
het houtblad
lingsgrondslagen en bepalingen op over onder andere
verhoogd, de onderhoudscyclus veelal meer dan verdubbeld en kan er vanaf ° C het hele jaar worden doorgewerkt (vierseizoenenonderhoud). Doeltreffende maatregelen zijn voorts het vermijden van overspray in de
in een drieverf hoer a voor people! p l a n e t! p ro f i t!
fabriek, het recyclen van afval, verfrestanten en spoelwater, vermindering CO-uitstoot en energiegebruik en de reductie van verpakkingen en transportkilometers.
denken bijvoorbeeld van zelfherstellende lakken, stofwerende of superafstotende verven en zelfpolijstende coa-
Nauwkeurig maatwerk Een nieuw op te lossen pro-
tings? Of van een biobeits, waarbij lijnolie dient als voed-
bleem is de extreme potdichtheid van de moderne wo-
sel voor een schimmel die de beschermlaag vormt?
ning, waardoor de luchtvochtigheid behoorlijk oploopt.
Evident is dat dit alleen tot stand kan komen door partner-
Voor het vochtgevoelige hout en de verf erop heeft dat
schappen met grondstoffenleveranciers en kennisinstel-
negatieve gevolgen, zodat de potten open moeten om het
lingen, het nieuwe ondernemen van de ste eeuw.
hout opnieuw te schilderen. Ook komen er steeds nieuwe houtsoorten op de markt, waarvan de eigenschappen
Slimme eigenschappen In nummer / publi-
eerst in kaart moeten worden gebracht - in het bijzonder
ceerden we over zo’n samenwerkingsverband, waarvan
het krimpen en zwellen - om er de juiste afwerking bij te
ook Het Houtblad deel uitmaakt. Onder leiding van Saxi-
zoeken. Voordeel van gemodificeerde houtsoorten, al-
on Enschede leggen partners de slimme eigenschappen
weer een kleine twintig jaar op de markt, is hun grote sta-
van de milieuvriendelijke stof polypyrrol als afwerkpro-
biliteit, wat minder vergt van de elasticiteit van de verf.
duct op houten gevelbekleding bloot: brandvertraging,
Transparante lakken daarentegen moeten weer een grote
uv-bescherming, waterafstoting, zelfheling, schimmelwe-
uv-bestendigheid bezitten. En zo zijn verfsystemen te-
ring, stralingsabsorptie en elektrische geleiding. Het zijn
genwoordig nauwkeurig maatwerk. Of gechargeerder:
exercities waarover tot voor kort nog niet eens werd na-
elk te schilderen object heeft z’n eigen afwerkproduct.
gedacht. De wereld wordt steeds kleiner, zegt men, maar ook steeds groter. Het nieuwe schilderen kan beginnen. •
Nanotechnologie De grote veerkracht van de schilhans de groot
dersbranche blijkt hieruit dat zij niet bij de emmers blijft neerzitten, maar die gewoon recyclebaar maakt én doorpakt met nog andere duurzaamheidsbewuste innovaties
Literatuur. O.a. www.vvvf.nl.
■ ■ ■
ONDER ARCHITECTUUR kleding en de spanten refereren aan een
ze ruimte geeft aan de berceau en zichtassen,
burg opgeleverd. Het woonhuis is ontworpen
schuur. De spanten binnen zijn van vuren,
die met historische patronen zijn bepaald.
door DP architectuurstudio uit Delft. De villa
evenals de vloeren. Buiten zijn de spanten van
Het woonhuis heeft een lang, slank zadeldak
is gebouwd in een innovatief houtbouwsys-
douglas.
dat aan de zuidzijde over het terras krachtig
teem. Daarbij wordt het glas direct geplaatst
Als contrastwerking is veel glas toegepast,
doorsteekt. Hierdoor krijgt de buitenruimte
in de houtconstructie. Doordat kozijnen ont-
waarmee binnen en buiten met elkaar worden
van de woning een vanzelfsprekende plaats
breken, is de transparantie optimaal, legt DP
verbonden en de villa opgaat in de groene
op het landgoed. •
architectuurstudio uit.
omgeving.
Douglas en vuren De architectuur is licht
Vanzelfsprekende plaats De villa is zo
en terughoudend. De gevels met douglas be-
op het landgoed Sterkenburg gesitueerd, dat
HOC-LADDER
Praktijkopleider: , februari en , maart . CTH Naaldhout: , maart, april ; examen april. CTH Loofhout: , mei . Een prak-
E E R S T E V O E T B A L S TA D I O N I N H O U T T E R WERELD
tijkdag in week /; examen juni (. - . uur). CTH Plaatmateriaal: , september
Voetbalclub Forest Green Rovers in het Britse
trale stadion krijgt een transparant dak. Er is
. Een praktijkdag in week /; exa-
Stroud krijgt een nieuw stadion. Zaha Hadid
plaats voor . toeschouwers en het kan in
men oktober.
Architects won de ontwerpwedstrijd met ‘s
de toekomst worden uitgebreid tot .
CTH Bouwen met hout: , november
werelds eerste voetbalstadion in hout.
plaatsen. Het stadion wordt het middelpunt
; examen november.
van een Eco Park, waarmee miljoen pond Aan de selectie ging een zeven maanden du-
Gecertificeerd Sorteerder Naaldhout:
is gemoeid.
rende internationale competitie vooraf. Er
Incompany mogelijk bij vijf of meer perso-
waren meer dan vijftig inzendingen van over
Ecotricity Op het Eco Park komt ook een
de hele wereld, waaruit in eerste instantie ne-
vestiging van het Britse energiebedrijf Ecotri-
gen favorieten naar voren kwamen. Vervol-
city, waarvan de oprichter, Dale Vince, tevens
Basiscursus Hout en Plaatmateriaal: Is een
gens werden twee finalisten aangewezen, die
voorzitter van Forest Green Rovers.
schriftelijke cursus en kan op elk moment
nen.
twee maanden de tijd kregen hun ontwerp,
worden gestart.
inclusief maquette verder uit te werken.
Wilt u een cursus toegespitst op uw bedrijf? Dat kan! Alle cursussen kunnen als
Nagenoeg helemaal in hout De keuze viel op het ontwerp van Zaha Hadid Architects omdat het nagenoeg helemaal in hout is, inclusief constructie, tribunes en gevelbekleding. Het CO-neu-
beeld: zaha hadid architects
het houtblad
48
In de bossen van Driebergen is Villa Sterken-
beeld: michel kievits
december 2016
HOUTCONSTRUCTIE VOOR VILLA STERKENBURG
maatwerk worden gegeven. Voor informatie over opleidingen en cursussen kunt u contact opnemen met het Hout Opleidings Centrum (HOC), tel. -.
adviesbureau
bruggen
Voor adviezen die écht hout snijden!
Carpentier Hardwood Solutions Haasnoot Bruggen BV Postbus 3025, 2220 CA Katwijk (ZH) T 071 - 402 17 44 F 071 - 403 05 91 E info@haasnootbruggen.nl I www.haasnootbruggen.nl Overbruggen in hout, staal en composiet.
www.houtbedrijvendokter.nl +31 (0)6 54 31 41 21 info@houtbedrijvendokter.nl
Ingenieursbureau Evan Buytendijk BV Withagenweg 36, 7384 SB Wilp T 055 3014754 I www.evanbuytendijk.nl E info@evanbuytendijk.nl Advies, begeleiding, (groeps)certificering FSC/PEFC, PEFC boscertificering, CE markering, EUTR/FLEGT, opleidingen & trainingen
afzuiginstallaties
C-Techniek B.V. Chemieweg 71, 1422 DX Uithoorn T +31-2977-52785 I www.c-techniek.com E info@c-techniek.com Filter en afzuiginstallatie voor de industrie.
Holtrop & Jansma B.V. Rondweg 43, 9101 BE Dokkum Postbus 56, 9100 AB Dokkum The Netherlands T +31 (0)519 32 91 00 F +31 (0)519 32 91 10 I www.holtrop-jansma.com E info@holtrop-jansma.com
Meerdink Bruggen Parallelweg 2, 7102 DE Winterwijk T 0543 – 51 35 41 F 0543 – 520935 E bruggen@meerdink.nl I www.meerdinkbruggen.nl Ontwerp, prefabricage en plaatsing in het werk van bruggen in hout, staal en composiet
gecertificeerd hout
Woodteq Houtconstructies
Abeeldreef 15 8760 Meulebeke T +32 51 488961 contact plate 18/1/11 I Dutch www.carpentier.be Specialiteit : Europees hardhout vnl eiken , themisch essen en thermisch naaldhout (thermowood)
coatings
Coillte Panel Products Coillte Panel Products
Handelsweg 22, 7451 PJ Holten Postbus 43, 7460 AA Rijssen T 0548 - 70 13 61 F 0548 - 70 13 41 I www.woodteq.nl E info@woodteq.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies liggers, kolommen, Multiplan dakplaten en Profidecke vloerelementen.
Norway Coatings B.V. Postbus 43079 3540 AB UTRECHT T +31 (0)88 450 5400 I www.norwaycoatings.nl E info@norwaycoatings.nl
houtexpeditie Keurhout Postbus 1380, 1300 BJ Almere T 036 - 5494068 F 036 - 5321029 E info@keurhout.nl I www.keurhout.nl Handelsketen voor legaliteit en duurzaamheid.
gelamineerde houtconstructies
Wood Products Logistics BV
Strevelsweg 700 sub 113 3083 AS Rotterdam T 010 4104670 F 010 4104680 E info@wpl.nu I www.wpl.nu No. 1 in houtexpeditie WPL - de logistieke dienstverlener
DLH Nederland B.V.
C/O Noorderlaan 125 2030 Antwerpen T +32 3 542 63 70 F +32 3 542 18 94 E info.nederland@dlh-group.com I www.dlh-nederland.com Specialist in gecertificeerd hout uit duurzaam beheerde bossen (o.a. CIB).
Greenwood International BV
Derix
Herenbrinksweg 3b 8144 RC Lierderholthuis T 0572-366280 M 06-57930394 E j.borreman@derix.nl I www.derix.nl Producent van gelamineerdhoutconstructies; zie www.derix.nl Engineering, productie, levering en montage van gelamineerde houtconstructies, liggers, kolommen en kruislaag houten onderdelen (CLT / X-lam)
Van den Berg Hardhout BV
2e Industrieweg 19 3411 ME in Lopik T +31 (0)348 820000 F +31 (0)348 820008 E info@vandenberghardhout.nl I www.vandenberghardhout.nl Importeur en groothandel van FSC® gecertificeerd tropisch hardhout. Ruw en geschaafd, uit voorraad en op aanvoer! Hout en vertrouwd!
Withagen Houtprodukten BV
Noorderpad 24, 1674 NS Opperdoes T 0227-822425 E jenj@tip.nl I www.jenjpersoneelsmanagement.nl Bemiddelaar tussen kandidaat en opdrachtgever
E info@coillte.com I www.coillte.com
houthandel
algemeen
J en J Personeelsmanagement b.v.
Louis Eijssenweg 3A8 Louis Eijssenweg 3A8 6049 CD Herten 6049 CD Herten The Netherlands T +31 (0) 475 399740 The Netherlands F +31 (0) 475 310271 T +31 (0) 475 399740 E info@coillte.com +31 (0) 475 310271 IF www.coillte.com
Exportweg 1, 9482 WP Tynaarlo T 0592 - 274280 F 0592 - 273524 E info@withagenhoutprodukten.nl I www.withagenhoutprodukten.nl Lijmhout op hoog niveau! Specialist in gelamineerd hout voor constructies en kozijnen. Vilam® Lariks en vuren voor kozijnen met KOMO en PEFC certificaat. Bouwteam projecten; ontwerp, levering en montage van constructies.
Boogaerdt Hout
Dorpsstraat 88, 2931 AG Krimpen aan de Lek T 0180 - 551552 F 0180 - 510776 E info@boogaerdt.nl I www.boogaerdthout.nl
Postbus 52, 1930 AB Egmond aan Zee T 072 5069540 F 072 5069541 E info@greenwoodtimber.nl I http://www.greenwoodtimber.nl Kwaliteit schept duidelijkheid
Wijma Kampen B.V. Haatlandhaven 3, 8263 AS Kampen T 038 - 3316444 F 038 - 3322040 E wijma@wijma.com I www.wijma.com “Betrouwbaarhout” voor GWW als damwanden, gordingen, palen of fenderhout of complete houtconstructies zoals: sluisdeuren, bruggen, geluidswanden, geleiderail of galerijen voor de bouw.
LTL Woodproducts
vloeren/dekken
LTL Woodproducts B.V.
GWW Houtimport
Bezoekadres: Bedrijfsweg 11, 3411 NV Lopik T (0348) 55 00 09 F (0348) 55 33 38 E verkoop@gwwhoutimport.nl I www.gwwhoutimport.nl Duurzaam geproduceerd hout voor de weg- en waterbouw uit voorraad leverbaar!
“Wij zijn een landelijk opererende houthandel en kenmerken ons door onze grote voorraad, brede assortiment, eigen zagerij/schaverij, droogkamers en transport. Wij helpen u dan ook graag bij de levering van het juiste hout!” WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | INFO@HOUTEX.NL
WWW.HOUTEX.NL
Houtgroep van Drimmelen B.V. Postbus 39, 3330 AA Zwijndrecht T 078 - 6107207 F 078 - 6101151 E info@drim.nl I www.vandrimmelen.nl Leverancier voor de bouw, handel en industrie van vurenhout, plaatmateriaal, prefab timmerwerk en alle mogelijke bewerkingen.
Postbus 3007, 2935 ZG Ouderkerk a/d IJssel T +31 (0)180 - 688688 F +31 (0)180 - 681463 I www.heuvelman-hout.nl Specialist in maatwerk
Hout en Plaat Groningen BV Postbus 9128, 9703 LC Groningen T 050 - 3116674 F 050 - 3113111 E info@hpgroningen.nl I www.hpgroningen.nl Specialist in Naaldhout, Loofhout & Plaatmateriaal. Wij beschikken over uitgebreide houtbewerkingsfaciliteiten. FSC : SKH-COC-000033 PEFC : SKH-PEFC-COC-5018
Postbus 191, 4130 ED Vianen T 0347 - 374844 F 0347 - 377908 E verkoop@ltl.nl I www.ltl.nl Of het nu om Tropisch, Europees of Noord-Amerkaans hardhout gaat, wij verzekeren u continuïteit en kwalteit door een klantgerichte benadering.
Foreco Dalfsen B.V.
Postbus 73, 7720 AB Dalfsen Dalmsholterweg 5, 7722 KJ Dalfsen T 0529-431548 F 0529-432198 E info@foreco.nl I www.foreco.nl Compleet assortiment hout voor GWW en B+U.
Foreco Houtconstructies
Postbus 472, 4200 AL Gorinchem De Vort 1, 4225 SH Noordeloos T 0183-582556 F 0183-581077 E info@forecohoutconstructies.nl I www.forecohoutconstructies.nl Specialist in geveltimmerwerk en lichte prefab houtconstructies.
houtinformatie www.houtinfo.nl Koninklijke Jongeneel B.V.
Postbus 1025, 2302 BA Leiden T 071 - 5316431 E info@noordmanhout.nl I www.noordmanhout.nl Breed in Hout en Plaat Houtbewerking en Logistiek
Postbus 49, 3500 AA Utrecht T 030 - 2346347 F 030 - 2318817 E info@jongeneel.nl I www.jongeneel.nl Uw partner in de bouw, overal in Nederland
Houtinformatielijn T 0900 - 5329946 (15 cpm) I www.houtinfo.nl 24 uur per dag, 7 dagen per week.
internet
Nonhebel
Nobelstraat 24, 5051 DV Goirle T 013 - 5301924 F 013 – 5301925 E contact@nonhebel.nl I www.nonhebel.nl Dé antislip specialist voor houten ondergronden. Leverancier van DuraGrip antislip coating.
vacuümpompen
Becker Druk- en vacuümpompen B.V.
Postbus 573, 8440 AN Heerenveen Eurolaan 11, 8466 SM Nijehaske. T 0513 - 651800 F 0513 - 651855 E info@beckerdvp.nl I www.beckerdvp.nl Topleverancier van vacuümpompen.
vlamvertragers voor hout
Fire-resistant BV
Postbus 4377, 3006 AJ ROTTERDAM T 010 –4137661 F 010 –4363757 E info@fire-resistant.nl I www. Fire-resistant.nl Specialist in het vlamvertragend behandelen van alle houtsoorten, parket en plaatmateriaal.
www.houtblad.nl Digitaal archief en foto’s bestellen.
SNELZOEKERS Voor slechts € 425,- per gekozen rubriek worden uw bedrijfsgegevens (inclusief kleurenlogo en informatieregel) voor de periode van 1 jaargang opgenomen.
Ja, ik reserveer een rubrieksvermelding in SNELZOEKERS Rubriek: ...................................................................................................................................................................................... Bedrijfsnaam: .............................................................................................................................................................................. Adres: .......................................................................... PC + Woonplaats: .............................................................................. Tel./Fax: ..................................................................................................................................................................................... E-mail: ............................................................................... Internetadres: .............................................................................. Informatieregel: .......................................................................................................................................................................... U kunt dit formulier mailen naar MYbusinessmedia, orders@houtblad.nl. Of opsturen (zonder postzegel) naar Antwoordnummer 7, 7400 VB Deventer. Eerst meer informatie? Bel met MYbusinessmedia, 06-83 17 08 18 (Wilco Stemerdink).
GEMODIFICEERD LOOFHOUT
DOOR EN DOOR STIJLVOL
• Stijlvol • Notenhoutachtige uitstraling • Vormstabiel • Stootvast • Uit duurzaam beheerde bossen • Duurzaamheidsklasse I • Geleverd onder KOMO® productcertificaat
FRAKÉ NOIR is een product van Houthandel van Dam.
ns ee e jk g ki hti ? ut rac o h p le ook ! l o s lv n o’ tij staa fot s it r gs r d daa sin e s ov ite, pa e n s e b o et e t w ew r ee d M op
I
O
A R F
N E K
L
N R.
Flame Delay FX Pro ®
Brandvertragend behandelde Houtproducten • niet hygroscopisch • volledig fixerend • niet uitloogbaar • kleurloos • geschikt voor onbehandelde toepassing in weer en wind • gebaseerd op Polymeer technologie
www.leegwater.nl/brandvertraging