mei 2018 • jaargang 30 • nummer 3
www.houtblad.nl
Paviljoen Duivenvoorde Architect architectenbureau cepezed Fotograaf cepezed|Lucas van der Wee
HĂŠt hardhout alternatief voor gevels
Voor al uw hout en houtconstructies van engineering tot en met montage
Haatlandhaven 3, 8263 AS Kampen +31 (0) 38 33 16 444 / www.wijma.com
Beeld: © Création Holz Herisau
Zoek naar FSC® producten.
Kennismaken met Neem nu een voordelig proefabonnement
voor slechts
februari 2017
dece mbe
r 2016
ang • jaarg
num mer 28 •
• nummer 1 • jaargang 29
8
www.hou tblad.nl
www.hou
+
tblad .nl
€29,U ontvangt 2x het vakblad en 1x per week de e-nieuwsbrief
Ga na aar houtblad d.nl/A Abonne eren
08-12-16
13:32
mei 2018
permanent experiment Hoe je in het leven staat, bepaalt de mate van de vervulling die je zult vinden. Grotendeels komt je voorspoed tot stand in samenleving met anderen, mits je je eigen identiteit en talent niet inlevert: 1 + 1 = 3. Verloopt het proces met de stap der gezwindheid, dan vaar je gezamenlijk wel met afwezige agenda’s. En dan krijgen de sommen uitkomsten die ondenkbaar waren of onmogelijk werden geacht, zoals dit nummer aantoont. Er zijn daarentegen ook verstokte schaduwminnaars. Zo zuigt de conservatief zich moeras in het verleden. En voor boekhouders verschrompelt de wijdopen wereld tot het dwergformaat van hun portemonnee. Omgekeerd moeten vooruitstrevelingen weer oppassen niet te hard te gaan stapelen. Hoe dan ook moet je tot de groep van vrije denkers willen behoren, waarbij je je doelen - op straffe van twijfel - enigszins in sluierwolken van vaagheid verbergt. Dan zul je tot achter het fata morgana reiken, waar je dacht nooit te kunnen geraken. Hét principe van het leven is immers groei. Oftewel, er is altijd een immermeer wat op je wacht. Dat beseffen is het om je heen zien. En daarmee val je niet ten prooi aan dreigende droomschroom, omdat je weet dat elke fantasieënstroom vanzelf haar bedding vindt. Hetgeen te bewijzen was, luidt derhalve: verslaaf de geldbiljetten van je verbeelding nooit aan de kwartjesbank der gewoonte.
42
hans de groot, hoofdredacteur
colofon Het Houtblad is een vaktijdschrift over hout en houtproducten in architectuur en bouwen. Het is een uitgave van MYbusinessmedia te Deventer in opdracht van de Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen en Centrum Hout te Almere. Het blad verschijnt 8x per kalenderjaar en wordt in een oplage van ca. 4.200 exemplaren gericht verspreid onder personen, bedrijven en instellingen die professioneel te maken hebben met hout.
uitgave MYbusinessmedia Postbus 58 7400 AB Deventer Tel. 0570-504300 www.mybusinessmedia.nl
Brandmanager: Suzanne Wanders
redactie Het Houtblad Postbus 58 7400 AB Deventer Tel. 0570-504300 Internet: www.houtblad.nl E-mail: redactie.houtblad@ mybusinessmedia.nl Hans de Groot (hoofdredacteur) Tel. 06-46387884 E-mail: h.groot@mybusinessmedia.nl Kasper Weigand (eindredacteur) Tel. 0570-504374 E-mail: k.weigand@mybusinessmedia.nl
Margo Verbiest (webredacteur) Tel. 0570-504329 E-mail: m.verbiest@mybusinessmedia.nl
medewerkers John Ekkelboom, Hilde de Haan, John Lewis Marshall (fotografie)
advertenties Reinier Lolkes de Beer a.i. Tel. 06-83332045 E-mail: r.lolkesdebeer@mybusinessmedia.nl
ont werp BladVorm Leiden
marketing Stella de Jong Tel. 0570-504331 E-mail: s.jong@mybusinessmedia.nl
druk Drukkerij Roelofs Enschede
opma ak Colorscan bv, www.colorscan.nl
foto: het houtblad/hans de groot
het houtblad
4
Coverfoto: Paneum Asten, Oostenrijk Ontwerp: Coop Himmelb(l)au - Wolf D. Prix & Partner Wenen Fotografie: Markus Pillhofer Wenen
mei 2018 v v n h - n i e u w s __________________ 1 8
s n e l z o e k e r s ___________________ 4 9
h o u t o f g l a s?
moet worden doorgepakt, anders
heeft een dadaïstisch-surrealisti-
Bezoekerspaviljoen Duivenvoorde
keert de natuur de mens. _____20
sche inslag. Bij hun projecten divergeren beeld en betekenis in een
van 70F architecture oogt als een boerenschuur, maar herbergt een
studeren loont
ontheming van associaties. Voor-
modern glazen paviljoen. Aan het
Een samenleving wordt gebouwd
beeld Pompejus. ___________
project is de Prix Versailles 2018
volgens eigen en gedeelde agen-
toegekend. __________________ 6
da’s. Dat gold ook voor de
42
luchtspiegelingen van 33 woning-
b r o o d v o e d t (o p)
eigenaren, die solide bodem von-
Coop Himmelb(l)au geldt als een
den in Groene Mient. ________26
vertegenwoordiger van het expressionistisch getinte deconstruc-
k at e r n m e n s e n w e r k
tivisme. Hoe zit dat met Paneum,
Het katern Mensenwerk wordt ge-
een reusachtig beeld op een reus-
maakt samen met FNV Bouw en
achtige sokkel? _____________ 12
CNV Vakmensen. Hierin komen allerlei zaken uit de houtpraktijk aan bod. _______________________ 33
v i j f o v e r t wa a l f We zitten in het seizoen waarin het schaven van dunne plakjes milieu-
r e a dy l e a n
Het volgende Houtblad
maatregelen niet langer volstaat. Er
Het werk van RO&AD Architecten
verschijnt op 22 juni 2018.
redactieadviesr a ad Willem-Jan Bluyssen (Accsys Technologies PLC), Monique Fledderman (NBvT), Ro Koster (RO&AD Architecten), dr. René Klaassen (SHR), Dennis Leegwater (Leegwater Houtbereiding), Erik Leeuw (Houthandel van Dam), ir. Eric D. de Munck (VVNH/Centrum Hout), ir. Vincent Raadschelders (Raadschelders Bouwwadvies), dr. ir. Geert Ravenshorst (TU Delft), ir. Edwin Smit (MIII architecten)
verpakkingsfolie is milieuvriendelijk, zowel als grondstof als wat betreft de productie en de afvalverwerking.
milieu Het Houtblad wordt gedrukt op chloorvrij gebleekt papier. De
Jaarabonnement Het Houtblad Compleet Nederland € 176,95 Jaarabonnement BNA € 115,-
abonnementen Het Houtblad belicht de veelzijdigheid van hout voor de hout- en bouwsector. Abonnees profiteren van deze voordelen: - Het vakblad 8 keer per jaar; - Extra vakinformatie op houtblad.nl; - Wekelijks de digitale nieuwsbrief; - Korting op de Nationale Houtdag.
Jaarabonnement HIBIN € 115,Jaarabonnement KIVI NIRIA € 115,Jaarabonnement NBvT € 115,Studentenabonnement gratis Prijzen excl. 6% btw en € 3,95 administratiekosten. Bedrijven aangesloten bij Fonds OO&A ontvangen Het Houtblad gratis. VVNH-leden krijgen Het Houtblad automatisch toegestuurd. Leden van CNV Vakmensen en FNV Bouwen & Wonen én werkzaam in houthandelsbedrijven, ontvangen een gratis abonnement na registratie via www.houtblad.nl/abonneren.
5
o n d e r a rc h i t e c t u u r ________ 4 8
Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan. Opzegging uitsluitend schriftelijk uiterlijk drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode. Nadien vindt automatische verlenging plaats. MYbusinessmedia legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de abonnementenovereenkomst. Uw gegevens kunnen door MBM of zorgvuldig geselecteerde derden worden gebruikt om u te informeren over relevante producten of diensten. Indien u hiertegen bezwaar hebt kunt u contact opnemen met de uitgever.
abonnementenadministratie Postbus 58, 7400 AB Deventer Tel. 0570-504325 (dagelijks van 09:00 tot 17:00 uur) Fax: 0570-504393 E-mail: houtblad@mybusinessmedia.nl copyright Het auteursrecht van de redactionele inhoud van dit tijdschrift wordt voorbehouden. Ongeautoriseerde vermenigvuldiging en/of openbaarmaking van het geheel of gedeelten daarvan, op welke wijze ook, is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming vooraf van Het Houtblad. ISSN: 0923-5574
het houtblad
26
foto: françois verhoeven
6
foto: luuk kramer amsterdam
verder in
o ph a a lg e v e l s b e zo ek er s pav il j o en k a s t eel d u i v en vo o r d e vo o r s ch ot en Bezoekerspaviljoen Duivenvoorde van 70F architecture is kenmerkend voor deze eigengereide club architecten. Het gebouw oogt als een boerenschuur, maar herbergt een modern glazen paviljoen.
foto’s: luuk kramer amsterdam
tekeningen: 70f architecture almere
Eenvoudige constructie van spanten en gordingen in FSCgelamineerd inlands lariks met een relatief lage nok.
Hoekdetail.
Hoe eenvoudig het ook lijkt, des te moeilijker is
Plattegrond.
foto’s: luuk kramer amsterdam
de engineering.
Wie halverwege de N447 tussen Voorschoten en Leid-
ook het mooie van het vak. Het eindresultaat is dat er iets
schendam de afslag neemt, komt in een oase van rust
staat waarmee iedereen heel content is.’
kenbomen leidt de weg naar Kasteel Duivenvoorde, een
Lichtstudie De energieprestatie-eisen voor de nieuw-
burcht uit de 13e eeuw die tot op de dag van vandaag
bouw waren eenvoudig, schetst Ten Brinke. ‘Meer dan de
wordt bewoond. Het kasteel mag zich jaarlijks verheugen
epc was niet nodig. We hebben gewoon een goed geïso-
in meer dan 12.000 bezoekers. Die komen ook voor het
leerd gebouw gerealiseerd. Het is met gezond verstand
omringende park van Duivenvoorde, dat eveneens een
bedacht. Er is hier gebruikgemaakt van een warmteterug-
eeuwenoude historie heeft.
winunit. Het ventilatiesysteem voor de keuken dient ook
mei 2018
terecht. Via een statige oprijlaan met bijbehorende ei-
voor de luchtverversing in het hele gebouw.’ Er zit weliswaar veel glas in het paviljoen, maar dat wordt voor vijftig
werd hier de Franse baroktuin omgeruild voor een Engel-
procent of meer afgeschermd door de houten latten van
se landschapstuin. Landschapsarchitect Jan David Zocher
de gevelbekleding. De luiken die openstaan, hebben geen
Jr. verwerkte slingerpaden, vijvers, bruggetjes, romanti-
directe zoninstraling, dat wordt gedeeltelijk gefilterd. ‘We
sche bospartijen en mooie vergezichten in de nieuwe aan-
hebben wel een lichtstudie gemaakt om te laten zien dat
leg. Begin 2000 had het landschapspark veel van haar na-
er de hele dag door genoeg daglicht is.’
9
het houtblad
Engelse landschapstuin Halverwege de 19e eeuw
tuurlijke vitaliteit verloren. Landschapsarchitect Michael van Gessel ging aan de slag met een parkherstelplan. Her-
Schuurachtig karakter De overige eisen van Stich-
stel van natuurlijke vitaliteit, oude zichtlijnen en contou-
ting Duivenvoorde logen er niet om. Het gebouw van 180
ren stonden hierbij centraal. Als kers op de taart werd een
m2 moest een restaurant, landgoedwinkel en een ruimte
bezoekerspaviljoen gerealiseerd, waarvoor 70F architec-
voor de museummedewerkers herbergen. Daarnaast
ture werd ingeschakeld.
Verwachting van kwaliteit Architect Bas ten Brinke: ‘Ons bureau is gespecialiseerd in eenmalige projecten.
h o e m a a k j e va n e e n d o n k e r e s c h u u r een licht bezoeker spaviljoen?
We zijn een ambachtelijk bureau met een voorkeur voor het echte handwerk en projecten waar veel liefde in moet. Dat gaat van schapenstal tot villa, van rijtjeshuis tot kan-
moest een toiletblok worden gepast en een garderobe
toorgebouw.’ De opdracht van Stichting Duivenvoorde
met 48 kluisjes. ‘We wilden aan de binnenzijde van het
was helder. Ze wilden een passend bezoekerspaviljoen
bezoekerscentrum per se de ruimtelijkheid bewaren. Dan
dat zich moest voegen in het landschap ofwel in de Leidse
heb je wel een uitdaging.’ De opdracht was heel specifiek:
tuin van het landgoed. ‘Bijzonder is dat de stichting heeft
het gebouw moest een schuurachtig karakter hebben. Er
gekozen voor het duurste bureau, maar dat heeft denk ik
mochten geen bijgebouwen zijn en geen opslag. Zowel
te maken met persoonlijk contact en verwachting van
aan de kasteelzijde als vanaf de N447 zie je nu een schuur,
kwaliteit.’
maar niets is wat het lijkt.
Schokkend Het concept van een schuur met bewegen-
Lage nok 70F architecture ging stoeien met de vraag:
de delen werd door het stichtingsbestuur direct omarmd,
hoe maak je van een donkere schuur een licht bezoekers-
anderen hadden iets langer nodig. ‘De gemeente Voor-
paviljoen? Het bureau besloot het paviljoen halftranspa-
schoten is van nature behoudend. We hebben een filmpje
rant te maken, waardoor het eruitziet alsof het van hout is,
gemaakt waarin we in 1 minuut 24 seconden toonden hoe
terwijl de binnenkant bijna volledig van glas is. Het pavil-
het gebouw zich door de dag beweegt. Dat was wel even
joen is ontworpen in een eenvoudige constructie van
schokkend, ja. Ze vroegen om een schuur en zagen een
spanten (80 x 180-300 mm) en gordingen (80 x 160 mm)
gebouw dat iets doet wat ze nog nooit hadden gezien.
in FSC-gelamineerd inlands lariks met een relatief lage
Toch zeiden ze: “Dit gaan we doen.” Binnen een paar mi-
nok, zodat het volume perfect in verhouding is. ‘Iedereen
nuten stonden ze erachter.’ De monumentencommissie
ziet meteen dat de basisvorm een schuur is. Hadden we de
vond dat het gebouw te veel aandacht wegtrok van de
nok puntiger of juist platter gemaakt, dan zou die associa-
omringende Leidse tuin. ‘Het voegt zich echter heel goed
tie niet zo sterk zijn.’ Om de hoofdvorm zo zuiver moge-
in het landschap. Uiteindelijk hebben we elkaar gevon-
lijk te houden, heeft het bezoekerscentrum geen dakgoot.
den. Zoiets kost wel veel strijd, maar dat is niet erg. Dat is
De regen loopt over de gevel naar een goot in de grond.
■ ■ ■
foto’s: luuk kramer amsterdam
mei 2018 het houtblad
10
Gesloten schuur wordt open paviljoen
Blik richting de keuken.
Vooral ‘s avonds blijkt dat het bezoekerspaviljoen halftransparant is.
De houten gevelbekleding loopt voor de helft voor de rui-
af. Omdat het gebouw transparant is, vormde dit een ex-
ten langs. De transparante geveldelen bevinden zich aan
tra uitdaging.’ Van de bewegende geveldelen die als zon-
de tuinzijde van het bezoekerscentrum en in het schuine
wering moesten fungeren, heeft Ten Brinke wel wakker
dakvlak.
gelegen, ook al is het een doorontwikkeling van een eer-
houten delen aan ophangt, moeten stijf genoeg zijn. Het
(verticaal opdekwerk) is gekozen voor onbehandeld FSC
zwaarste luik weegt ongeveer tweehonderd kilo en dat
Mix-NobelWood (radiata pine) in de afmetingen 18 x
wil je zo elegant mogelijk en probleemloos laten bewe-
68/93/143 mm. Dit houtproduct is door en door geïm-
gen.’ Het was reden voor buismotoren te kiezen die zwart
pregneerd met in water oplosbare biopolymeren, afkom-
zijn gespoten en vervolgens subtiel zijn weggewerkt op
stig van de afvalbiomassa van rietsuikerstengels. In het
de onderste gording. De buismotoren rollen de kabels op
hout vindt een reactie plaats waardoor de kwaliteitseigen-
en de kabels hangen de luiken op.
alleen een hogere duurzaamheid (houdbaarheidsklasse
Lange speurtocht Hoe eenvoudig het ook lijkt, des te
1), maar ook uitstekende bewerkingseigenschappen.
moeilijker is het te engineeren, weet Ten Brinke uit erva-
‘De reden dat voor NobelWood is gekozen, is simpel.
ring. ‘Je bedenkt zoiets, iedereen gaat erachter staan,
We zochten een mooi vergrijzend houtproduct, want
maar dan kun je niet meer terug. Wie a zegt moet ook b
dat geeft het natuurlijkste beeld in deze omgeving. Het
zeggen, en als je dan geen producent vindt die zoiets kan
voordeel is dat je er vijftien jaar garantie op krijgt, dat is
maken, dan wordt je daar wel zenuwachtig van.’ Mede
vrij uniek.’
door de inzet van het hele bouwteam, maar vooral ook door de proactieve houding van aannemer Snitselaar is
Moeilijkheid Enkele ramen zijn doorgetrokken over
het uiteindelijk gelukt een volwaardig eindproduct te en-
de nok en lopen door tot in het achterdakvlak. De meranti
gineeren en te leveren. 70F architecture kwam na een lan-
kozijnen hebben geen onderdorpel. ‘Die zijn er wel, maar
ge speurtocht via buismotorfabrikant Simu in aanraking
die zitten achter de betonvloer.’ Een moeilijkheid was ook
met Lock n Roll, en toen was het pleit snel beslecht. Het
het doorvertalen van de detaillering van de houten gevel-
resultaat zijn negen beweegbare geveldelen die je met af-
bekleding aan de binnenkant. ‘Er zijn drie latbreedtes met
standsbediening kunt opklappen tot de gewenste hoogte.
een vaste tussenmaat die willekeurig zijn geplaatst. De
Is het gebouw open, dan zijn de ruiten vrij en worden de
gevel loopt door in het vuren binnentimmerwerk. Ten
deuren toegankelijk. Door de ruiten weer te sluiten trans-
eerste moet je het bedenken, ten tweede de detaillering
formeert het gebouw tot een traditionele schuur. •
volhouden, ten derde een goede aannemer hebben die
gerard vos
waarop de houtdelen zijn bevestigd, lopen door in rachels in de gevel op exact dezelfde hoogte. Daar moet je als architect gedurende het proces bij blijven.’
CO2-VOETAFDRUK In het project is onder andere 24,9 m3 hout toegepast
Extra uitdaging De luiken maken een ononderbroken
(10,5 m3 radiatia pine (NobelWood), 7,1 m3 vuren, 5,6
deel uit van het volume. Als ze dicht zijn, kun je gewoon
m3 lariks, 1,7 m3 meranti). Dit betekent een CO2-vast-
naar buiten kijken. In de luiken zit veel detailwerk. ‘Je
legging van 16.078 kg. Het compenseert de uitlaat-
moet het zo wegwerken, dat je de constructie die ervoor
gassen van een middenklassenauto over 135.109 km
nodig is, niet ziet, anders wordt het al snel lelijk. Als je de
of het jaarlijks elektragebruik van 17 huishoudens.
bak ziet hangen van de zonwering, dan is de lol er gauw
Locatie: Laan van Duivenvoorde 4, Voorschoten Opdrachtgever: Stichting Duivenvoorde Voorschoten (kasteelduivenvoorde.nl/stichting-duivenvoorde) Ontwerp: 70F architecture Almere (70f.com) Aannemer: Snitselaar Bouw Lunteren (snitselaarbouw.nl) Constructeur: Van Rossum Raadgevende Ingenieurs Almere (vanrossumbv. nl) Gelamineerd lariks constructie: Heko Spanten Ede (hekospanten.nl) Lock n Roll: Simu Buismotoren (simu. nl) Bruto vloeroppervlak: 180 m2 Bouwperiode: Februari - september 2017 Bouwkosten: € 600.000,-, excl. btw
het houtblad
11
schappen van het hout sterk verbeteren. Zo krijgt het niet
dat gelooft en snapt. De horizontale aluminium profielen
mei 2018
der bedacht systeem. ‘De aluminium frames waar je de
Natuurlijkste beeld Voor de gevel-/dakbekleding
b ro o d o p d e pl a nk pa neum a s t en, o o s t enr ijk Architectenbureau Coop Himmelb(l)au geldt als een vertegenwoordiger van het deconstructivisme, waarin vormen expressionistisch uit hun verband worden getrokken in chaosarden. Ze staan symbool voor onze maatschappij van schreeuwende onzekerheid. Of dat ook geldt voor Paneum, een reusachtig beeld op een reusachtige sokkel?
foto’s: markus pillhofer wenen
Eerste verdieping van de bol. Deel van de 1.200 objecten uit 9.000 jaar bakkersgeschiedenis. De totale verzameling beslaat 15.000
mei 2018
voorwerpen.
het houtblad
14
De houten slingerbekleding is verdeeld over 88 horizontaal gestapelde ringen, hoogte afhangen van de insnoeringen en
beeld: coop himmelb(l)au wenen
tekening: design-to-production zĂźrich
waarvan diameter en
uitstulpingen.
Doorsnede.
foto’s: markus pillhofer wenen
Met een hoogte van 20 m is de Wunderkammer des Brotes een raadselachtige kolos.
Als je achter de bestemming van het kunstwerk komt, een
ontspoorde collectie van 15.000 objecten die 9.000 jaar
museum over de historie van bakken en broden, dan kan
bakkersgeschiedenis omspannen: schilderijen, uithang-
de hooggestemde fantasie al snel als een ballon leeglopen.
bordjes, aardewerk, gildekruiken, versteende graankor-
Dan kijk je teleurgesteld aan tegen een uit z’n voegen ge-
rels, zeven, bakvormen, muntstukken, speelgoedauto-
rezen brood, balancerend op de rand van een industriële
tjes, porseleinen beeldjes enzovoorts. En die werden hoe
rechthoek. Of voor ons Nederlanders, tegen een Bossche
langer hoe meer tentoonstellingsrijp.
Ark van Noach Augendopler stond een dubbelfuncti-
wegcijferende sokkel van betonnen platen, waarin alleen
onele voorziening voor ogen: een informatiecentrum met
de naden nog iets van leven brengen. En glanzend grijs is
faciliteiten van vergaderingen en manifestaties voor 120
de stalen bol, als het pure-chocoladeglazuur van de Bra-
klanten en/of bezoekers en een museum met biblio-
bantse vingerlikvariant. In het midden is hij rondom met
theek. Om niet in dorpse voorzichtigheid en lage bezoe-
een harmonicavouw ingesnoerd, het edelstaalfondant
kersaantallen te blijven hangen, benaderde hij de wereld-
slingert vicieus om de taartbol heen. Deze ‘onvolkomen-
beroemde landgenoot-architect Wolf D. Prix van Coop
heden’ hebben alles weg van de onmogelijk te voorspellen
Himmelb(l)au. De klik viel meteen bij het eerste contact.
vorm die ontstaat in de gloeiende hitte van het broodbak-
Prix gaat er bij z’n ontwerpen automatisch vanuit dat goe-
proces.
de architectuur altijd verschuivingen ten opzichte van het
15
het houtblad
niet in kleur, maar in zwart-wit. Want grijs is de zichzelf
mei 2018
bol die uit een te kleine gebaksdoos omhoog lekkerbekt,
normale toont, hetzij in de vorm, de plattegronden, de
Raadselachtige kolos Met een hoogte van 20 m is
bouwwijze en/of de materialisering. Dat axioma zit ei-
de Wunderkammer des Brotes (= Rariteitenkabinet van
genlijk al opgesloten in de bureaunaam: een coöperatie
het brood), zoals de ondertitel van Paneum luidt, niettemin een raadselachtige kolos. De strakke onderbouw en
haast onwillekeurig zet je je benen de lobbige bol erboven zijn hermetisch gesloten. Alleen bij de kopgevelse glasentree die één venster de hoek om-
■ ■ ■
i n d e d e i n s ta n d
gaat, laat de doos iets van het interieur zien. En dan dient zich onmiddellijk een ander smakelijk banketbakkersbeeld aan, die van een uit de kluiten geklopte slagroomtoef op
van mensen die de architectuur willen veranderen, op de
z’n kop, die zich als een tornado de grond in boort. Binnen
manier waarop wolken steeds andere vormen aannemen:
blijkt de onderste wervelpunt een stalen wenteltrap. Het
wisselwitte hemelbouw in het hemelsblauw. Door de
middendeel van de kurkentrekker schroeft lui langs een
voorwerpenvloed die Augendopler hem toonde, associ-
schilderijengalerij naar de ‘begane grond’ van het bolge-
eerde Prix onmiddellijk naar de ark van Noach, welk
welf. Het derde wentelstuk waaiert op z’n dooie akkertje
beeld vervolgens verschoof naar dat van een wolken-
naar de nog hogere sfeer van de verdieping. Het stalen
schip. Lekker ins Blaue hinein dus. Een brood? Een slag-
gevaarte dat zelfdragend drie etages pakt, weegt 45 ton
roomzoen? Banaal!
en leunt zwaar op de onderconstructie van gewapend beton. Het zet wel beide bouwdelen verpletterend op
Uiterste soberheid Er diende zich tevens een histori-
dynamiek.
sche verwijzing aan naar het curiositeitenkabinet, waar-
via objecten pars pro totisch werd binnengehaald tijdens
koesterde wens van Peter Augendopler, directeur tweede
ontdekkingsreis op ontdekkingsreis. Op dergelijke wijze
generatie van het internationaal opererende familiebedrijf
is het Paneum dan ook ingericht. Een snelle blik geeft de
backaldrin The Kornspitz Company in de kleine gemeente
volgende onderverdeling: Doos, Hals (verbindingsstuk),
Asten (6.500 inwoners). Dat een dorp, 165 km ten westen
Tafel (verdiepingsvloer) en Wolk. De eerste drie zijn in
van Wenen in deelstaat Oberösterreich, avant-gardistische
gewapend beton uitgevoerd, de bol in kruislaaghout, be-
architectuur binnen z’n grenzen heeft, is opmerkelijk te
kleed met roestvast staal. Zo wordt het verschil in vorm
noemen. De onderneming voert een uitgebreid assorti-
aangevuld met een verschil in materialisering. Eigenlijk is
ment van meer dan zevenhonderd brood- en bakproduc-
er ook nog een kelderverdieping, waar de techniek en de
ten die ze wereldwijd vermarkt. Augendopler had zich in
opslag is ondergebracht. De kelder en begane grond tonen
zijn werkzame jaren ook toegelegd op het verwoed verza-
een uiterste soberheid van zichtbeton en een gelijkkleuri-
melen van voorwerpen die met de eerste levensbehoefte
ge vloer. De plint bevat de foyer, ontmoetingsruimtes en
brood te maken hebben. De hobby leidde tot een nogal
toiletten.
2018
mee men in de barok (= zonderling) begon toen de wereld
Buitensporige collectie Het Paneum is de langge-
DAG
mei 2018 het houtblad
16
van de kruislaaghouten schil is hetzelfde.
ge abstractie op van de draaiende vormen in hout en staal.
De stalen wenteltrap zet doos en bol verpletterend op dynamiek.
foto’s: markus pillhofer wenen
Geen element
tekening: design-to-production zĂźrich
Nog niet ingericht valt de prachti-
duction uit Zürich betrokken. Dit bureau vertaalt het ont-
toonstellingsruimte waarin een stalen vloer de bol in twee
werp van de theoretische technische maakbaarheid naar
verdiepingen verdeelt. Het cirkelvormige trappenstelsel,
de uiteindelijke praktische cnc-productie, alles driedimen-
bekleed met treden van gerookt eiken, vormt als hoogst
sionaal. De bol is een zelfdragende schaalconstructie in
zwierig atrium de verticale verbinding tussen alle ruimtes.
een gelaagde opbouw van 800 boogvormige elementen
Een groot ovaal daklicht, iets uit het midden, laat prachtig
kruislaaghout, gezaagd uit 148 platen. De 3D-wandvlak-
natuurlijk licht in de ronde trapruimte vallen. Vanaf het
ken zijn parametrisch in lagen verdeeld. Zo werden de ge-
plafond hangen allerlei objecten als de kristallen van een
wenste lengtes en afschuiningen vastgesteld. De langste
lamp in het licht van dit enorme trapgat. Naar boven wen-
elementen zijn ongeveer 10 m lang. Ze zijn verdeeld over
telend en drentelend zie je, alvorens je de ruimtes zelf be-
88 horizontaal gestapelde ringen, waarvan de diameter en
treedt, al tal van voorwerpen uit steeds weer andere per-
hoogte afhangen van de insnoeringen en uitstulpingen.
spectieven op de twee expositieniveaus.
De dikte is overal 400 mm.
mei 2018
Zwierig atrium Het mirakelvertrek erboven is de ten-
Antiek scheepsruim Aangelicht door het kunstlicht
60.000 schroeven In de elementen zijn tevens de ka-
van plafond- en wandlampen zijn in totaal 1.200 objecten
nalen uitgefreesd voor het leidingwerk en gaten voor de
langs de wanden, op tafels en in vitrines tentoongesteld.
lamphouders. Geen element is hetzelfde; bij de productie
Op de bovenste verdieping is tevens plaatsgemaakt voor
gaf dat een aanzienlijk zaagverlies van ongeveer 60%
een bibliotheek met een keur aan bakvakliteratuur van
(1.000 m3 > 393 m3). De hoge prefabricagegraad leidde
over de hele wereld. De vloeren van gerookt eiken en de
tot een korte bouwtijd van 14 weken. Alle houten onder-
gebogen streepwanden van kruislaaghout, alleen afge-
delen zijn gelijmd en geschroefd. De circa 60.000 schroe-
werkt met een transparante lak, geven je het gevoel of je
ven zorgen voor buigvaste verbindingen, terwijl de lijm
je in een antiek scheepsruim bevindt. Haast onwillekeurig
een optimale afschuifsterkte verzekert. Op de schaal zit
zet je je benen wat verder uit elkaar in de deinstand. Het
een zelfklevende dampremmende folie, isolatiemateriaal,
mensenmateriaal hout draagt zo op grootse wijze bij aan
een laag plaatstaal en ventilatieruimte. Het geheel wordt
de sfeer van de ruimtes en de beleving van de geëxposeer-
afgesloten met 3.313 roestvaststalen shingles; al naar de
de bakkersvariabilia.
plaats in de windingen zijn ze vierkantig, rechthoekig of parallellogrammatisch. Ze reflecteren alles wat zich in de
Zelfdragende schaalconstructie De Wolk bestaat
lucht afspeelt. Buiten is Paneum zo al een schouwspel dat
uit rondgefreesde elementen van PEFC-gecertificeerd
tot in de verre omtrek mensen begoochelt. •
kruislaagvuren, een toepassing die nog niet eerder in de wereld is toegepast. Bij de realisering was Design-to-Pro-
hans de groot
HOUTDAG 2018
CO2-VOETAFDRUK
Fabian Scheurer is partner binnen Design-to-Produc-
In het project is onder andere 393 m3 (kruislaag)vuren
tion in Zürich. Het bureau was betrokken bij de reali-
toegepast. Dit betekent een CO2-vastlegging van
sering van Paneum. Scheurer spreekt over dit project
244.677 kg. De Europese bossen slaan deze hoeveel-
en andere experimenten tijdens Houtdag 2018 (do 15
heid op in 18 seconden. Het compenseert de uitlaat-
november, o.v. Hotel Jakarta Amsterdam). Voor infor-
gassen van een middenklassenauto over 2.056.109 km
matie/aanmelding: www.houtblad.nl/houtdag2018.
of het jaarlijks elektragebruik van 271 huishoudens.
Locatie: Kornspitzstraße 1, Asten, Oostenrijk (paneum.at) Opdrachtgever: backaldrin International Österreich The Kornspitz Company Asten (backaldrin.com); Peter Augendopler Ontwerp: Coop Himmelb(l)au - Wolf D. Prix & Partner Wenen (coop-himmelblau.at); hoofdontwerp: Wolf D. Prix; ontwerppartner: Karolin Schmidbaur; projectleiding: Friedrich Hähle, Günther Weber (tot 2015); projectarchitect: Stephan Sobl; projectteam: Albara Arab, Martina Bighignoli, Daniel Bolojan, Donna Riedel, Benjamin Schmidt, Damian Witt, Denitsa Parleva, Risa Kagami Aannemer: Bauunternehmen Ing. Harald Weissel Linz (weissel.at) Constructeur: Wernly+Wischenbart+Partner Linz (wplus.at) Houtconstructeur: WIEHAG Altheim (wiehag.com) 3D-planning naar cnc-productie: Design-to Production Zürich (designtoproduction.com) Houtconstructie (kruislaagvuren): Mayr-Melnhof Holz Gaishorn (mm-holz.com) Eiken vloeren: Raumausstattung Wiesinger Eferding (wiesinger-raum.at) Houten deuren: Tischlerei Hofer Gramastetten (tischlereihofer.com) Bruto vloeroppervlak: 1.850 m2 Bouwperiode: Mei 2016 - juli 2017 (Opening: 5 oktober 2017) Bouwkosten: N.B.
het houtblad
17
SEMINAR ‘TOEKOMSTBESTENDIG BOUWEN’ V E R B I N DT K E N N I S E N K E T E N PA RT N E R S Meer dan honderd vertegenwoordigers van
mei 2018
onder meer architectenbureaus, bouwbedrijven, aannemerijen, woningbouwcorporaties, gemeenten en houtskeletbouwbedrijven kwamen 20 maart jl. af op het seminar ‘Toe-
middag werd georganiseerd door de sectie
het houtblad
komstbestendig bouwen in Groningen’. De 18
VHSB (Vereniging van Houtskeletbouwers) van de Nederlandse Branchevereniging voor de Timmerindustrie (NBvT) en Innovatieplatform voor de bouw en infra BuildinG te Groningen. Doel van de bijeenkomst was het delen van kennis over houtskeletbouw via foto: nbvt bussum
korte presentaties van deskundigen en workshops om zo anders te kijken naar bouwen in aardbevingsgebied.
Onderzoeksrapport Wim de Groot, projectleider Houtconstructies, bouwfysica,
Ruim honderd mensen kwamen 20 maart jl. af op het seminar ‘Toekomstbestendige bouw in Groningen’.
bouw- en houtinspecties bij SHR te Wageningen, ging in op de bouwtechnische achtergronden van bouwen in aardbevingsge-
teur Jan van der Meer van VDM woningen.
Renovatietechnieken In de workshop
bied. Als een van de hoofdonderzoekers was
VDM woningen bouwt al jarenlang houtske-
van Jos Lichtenberg stond de vraag centraal
hij betrokken bij het onderzoeksrapport Het
letbouwwoningen in het aardbevingsgebied
hoe we de vraag naar gas naar beneden krij-
gedrag van houtconstructies en houtskeletbouw
van Groningen. Die woningen zijn de vele
gen, en dan met name in de bouw en in de
bij aardbevingen en bij de Nederlandse Prak-
bevingen schadevrij doorgekomen. Ook
bestaande voorraad. In zijn inleiding over
tijkrichtlijn NPR 9998 ‘Ontwerp en bereke-
werd ingegaan op vragen over installaties
Slimbouwen, dat daarvoor is ontwikkeld,
ning van aardbevingsbestendige construc-
en afwerking. Er is duidelijk behoefte aan
maakte hij duidelijk dat een deel van de op-
ties’. De Groot ging in op de krachten die
meer kennis over deze veelbelovende manier
lossing bestaat in industrialisatie van renova-
vrijkomen bij aardbevingen, hoe ze gemeten
van bouwen.
tietechnieken. De deelnemers waren het erover eens dat goed isoleren de eerste stap is.
worden en hoe ze precies van invloed zijn op de constructie. Op basis hiervan en op prak-
Communicatiekompas Directeur-eigenaar
De aanpak van binnenuit blijkt interessante
tijkonderzoek naar het gedrag bij aardbevin-
Suzan Wierenga van architectenbureau KAW
voordelen te bieden. Je kunt dan per woning
gen zou houtskeletbouw een veilige bouw-
putte tijdens haar workshop uit haar jarenlange
aan de slag, omzeilt de deelnemersgrens van
methode zijn. Met name door de relatief lage
ervaring in het begeleiden van bouw- en reno-
70% en er zijn akoestische voordelen.
massa zorgt de bouwmethode voor meer vei-
vatieprojecten. Ze ontwikkelde een communi-
ligheid en zeer sterke vermindering van scha-
catiekompas. Daarmee kan aan de hand van
Circulair en biobased bouwen Daan
de. Dat komt omdat lichte bouwwijzen als
een duidelijke vragenlijst vrij snel worden be-
Bruggink van ORGA architect ging in op
hsb gemakkelijker met de trilling mee kun-
paald in welke fase de bewoners zich bevinden
circulair en biobased bouwen. Hij weet
nen bewegen.
en welke communicatiestrategie daarbij het
zich daarmee binnen de bouwwereld te
beste past. Conclusie was dat niet alleen in
onderscheiden. Zijn gebouwen krijgen
Behoefte aan kennis Een van de work-
‘moeilijke buurten’ goede communicatie met
bovendien het liefst ook nog het predikaat
shops die plaatsvond na deze plenaire pre-
bewoners essentieel is voor het slagen van een
‘biophilic’. Dat wil zeggen dat het een ge-
sentatie, werd gegeven door Julia Finkielsz-
bouwproject, liefst centraal aangestuurd, hel-
bouw is met natuurlijke vormen, kleuren
tajn, bij de NAM verantwoordelijk voor de
der en zonder beloften die men niet waar kan
en materialen. ‘Mijn dochter kreeg in haar
zogenaamde nieuwbouwregeling, en direc-
maken.
Citotoets een heel duidelijk plaatje van wat
VVNH-nieuws wordt gepubliceerd onder verantwoordelijkheid van de Koninklijke Vereniging Van Nederlandse Houtondernemingen
mei 2018
te Almere.
materiaal, maar uiteindelijk wordt het wel
Hout is dan ook als grondstof bij uitstek circu-
komt en ook probleemloos door de natuur
vernietigd.’
lair. ‘Niets is eeuwig. Smaak verandert, regels
19
het houtblad
circulair is: alles wat uit de natuur voort-
veranderen. Daarom kun je ook niet altijd
kan worden opgenomen,’ vertelde architect Bruggink. ‘Ons materiaalgebruik is nu
Eeuwigheid Voor Bruggink begint het
voor de eeuwigheid bouwen. Als architecten
nog vooral lineair: hergebruik, recycling.
echte circulaire ontwerp met de grondstof.
een gebouw ontwerpen dat voor de eeuwig-
We maken langer gebruik van hetzelfde
Ooit komt die weer terug in de kringloop.
heid staat, is dat nog niet duurzaam.’
L E Z I N G E N O V E R ‘ I N N O VAT I E F E N D U U R Z A A M HOUTGEBRUIK IN DE GW W’ Afgelopen 15 maart is op initiatief van het Ac-
ting Probos en Centrum Hout hadden uitge-
eerd over duurzaam bosbeheer, tracering en
tieplan ‘Hout in de GWW’ een lunchlezing
nodigd voor een toelichting.
CoC-certificering en duurzaam inkopen. Er
verzorgd voor 15 ingenieurs, kostendeskun-
is een traject opgezet om verder onderling
digen, adviseurs en constructeurs van ingeni-
Getoetste milieu-informatie Vanuit de
eursbureau TAUW. Vanuit het Actieplan ver-
waterschappen is er duidelijk behoefte aan
zorgde Centrum Hout in samenwerking met
meer getoetste milieu-informatie, zoals via
Wilt u als ingenieursbureau of opdrachtgever
een van de deelnemers, Boogaerdt Hout, een
DuboCalc, mede door afwegingen in het
ook gebruik maken van de (lunch)lezingen
presentatie waarbij de positie van hout als
kader van het klimaatakkoord en de Circu-
over hout in de GWW, meldt u dan aan via:
biobased bouwmateriaal voor de gww cen-
laire Economie. Tevens werd er gediscussi-
www.houtindegww.nl •
kennis uit te wisselen.
traal stond. In de presentatie werd aandacht besteed aan houteigenschappen, milieuprestaties, details & bestek en TCO (Total Cost of Ownership). Na de presentatie werden door de enthousiaste en betrokken aanwezigen de nodige vragen gesteld. Volgens een kleine peiling na afloop bleek dat een groot deel van de aanwezigen positiever over hout als gwwmateriaal is gaan denken!
foto: gww houtimport lopik
Unie van Waterschappen Verder werden op 3 april jl. duurzaamheidscoördinatoren van verschillende waterschappen bijgepraat over duurzaam bosbeheer, duurzaam inkopen en de milieuaspecten van hout en houttoepassingen in de grond-, weg- en waterbouw. Dit op initiatief van de Unie van Waterschappen, die FSC Nederland, Stich-
Houten brug op de Veluwe.
duur z a a mheid k ent geen nijd s t u d ier ei s t ro pi s ch r eg en wo u d b r a ziliĂŤ en sur in a me
Naar onheilsprofeten kun je beter luisteren dan naar feitenbezweerders die de rozen kleuren en de doorns verdoezelen. Want we zitten in het gure seizoen waarin het schaven van dunne plakjes milieumaatregelen niet langer volstaat. Er moet op grote schaal worden doorgepakt, anders gaat de
foto: van den berg hardhout lopik
natuur onherroepelijk de mens keren.
mei 2018 Het binnenlandse vervoer in Brazilië ging met kleine vliegtuigjes.
Bezoek aan een FSC-concessie bij Baião do Pará, ten zuidwesten van Belém in het noorden van Brazilië.
De toegevoegde waarde is dat een kaplocatie na twee jaar alweer aardig begroeid is, en de opslag van CO2 voortzet.
foto’s: van den berg hardhout lopik
het houtblad
22
pisch hardhout staat namelijk niet in de productengids van
een vervelende eigenschap van de einder is dat hij nooit
NL Greenlabel. Ik ben toen op Lodewijk en Nico afgestapt
naderbij komt. Tot voor kort verliep de vooruitgang vol-
met mijn verhaal over 100% FSC-gecertificeerd tropisch
gens het rolmodel van conservatieven en progressieven
hardhout. Juist daardoor lever je een bijdrage aan duur-
die eerst elkaar op de vuist bestreden, vooraleer ze vrede
zaam bosbeheer. Deze boodschap werd ook ondersteund
sloten. Sinds een aantal diepe crisissen in het laatste de-
tijdens een gezamenlijke ontmoeting met het Wereld Na-
cennium is een nieuwe morgenstond gaan gloren. Partij-
tuur Fonds. Beide heren waren uiteindelijk zo volwassen,
en hebben oog voor elkaar gekregen en zoeken samen-
dat ze dit hout serieus wilden overwegen, maar dan wilden
werking in partnerschappen. Eindelijk is hét momentum
ze het terecht wel met eigen ogen zien. Dus gingen ook zij
aangebroken om in hoogste eendracht het voortbestaan
mee.’ Dat kofferde eerst via Rio de Janeiro naar Belém in
van de aarde te waarborgen.
het noorden van Brazilië en vervolgens naar Paramaribo in
mei 2018
Het is niet verkeerd punten op de horizon te zetten, maar
Suriname (22 t/m 29 november 2017). Door het allerlei van mensen ontstonden verrassende gesprekken en boeiende
den Berg Hardhout in Lopik (vandenberghardhout.com),
discussies tijdens de bezoeken aan twee bosconcessies, in
is daar zelf een jaar of vijf geleden mee begonnen door
elk land één, en aan diverse zagerijen. Ook nu, tijdens het
nog uitsluitend FSC-gecertificeerd hout te verhandelen.
artikelinterview voor Het Houtblad, gaat de discussie met
Zijn onderneming verkoopt - van stam tot zaagproduct -
Albert, Reinier en Lodewijk gewoon door. Beide laatsten
circa 35 hardhoutsoorten uit met name Brazilië en Suri-
kenden elkaar al langer als ambassadeur van Trees for All
name voor buitentoepassing. Voor deze bedrijfsfilosofie
(treesforall.nl), die grootschalig bomen aanplant op de Fili-
was veel moed nodig, zeker midden in de crisis. ‘Wij zijn
pijnen en in Bolivia, Mali, Maleisië en Nederland.
23
het houtblad
Bedrijfsfilosofie Albert Oudenaarden, directeur Van
voortdurend op zoek naar mensen die onze boodschap van zuinig met de bossen omgaan delen. Onze doelgroe-
Massale bijplant Door zijn achtergrond is Reinier van
pen zijn vooral houthandelaren, inrichters van de open-
den Berg steeds meer in de ban geraakt van kwesties als
bare ruimte, bruggenbouwers, timmerfabrikanten en aannemers. Daar zitten wel groene jongens tussen, maar
allerlei mensen: verrassende
volgens ons laatste marktonderzoek blijkt nog steeds dat gewoon verkopen vooropstaat. Duurzaamheid vinden ze
gesprekken, boeiende discussies
belangrijk als hun klánten dat belangrijk vinden.’
Grote studiereis Om iets te doen aan deze gumfactor,
klimaatverandering en zeespiegelstijging. ‘Ik kan er bij
wil hij ze niet alleen tot groene bezinning bewegen, maar
mijn spreekbeurten over blijven praten dat het vijf over
zoekt hij ook mensen uit andere werkgebieden die daar
twaalf is, maar je kunt ook initiatieven ontplooien, zoals
de alarmbel rinkelen. Zo ontmoette hij tijdens een lokale
nu als duurzaam ondernemer.’ Naar de berichten en cij-
klimaattop in Bodegraven Reinier van den Berg, klima-
fers die hij ziet, is het verre van voldoende te investeren in
toloog en ex-weerman, die sinds 1 februari jl. duurzaam
zonnepanelen, windturbines en dergelijke. Wel zo be-
ondernemer is. ‘Reinier had het over bomen planten om
langrijk is CO2 op te slaan ‘op een elegante, duurzame en
klimaatverandering te bestrijden. Ik dacht: dan zal hij het
vruchtbare manier’, en dan kom je uit bij bosbouw. ‘Dat
beschermen van bestaand bos ook wel belangrijk vinden.
betekent enerzijds als goede rentmeesters bossen behe-
En dat bleek ook zo te zijn.’ Van lieverlee leidde dit con-
ren en anderzijds massale bijplant. Jaarlijks verliezen we
tact tot een studiereis - mét CO2-compensatie - volgens
tien miljard bomen, dus werd ik razendsnel een groene
het principe ‘zien is geloven’. Tot de deelnemers behoor-
prediker van bomenaanplant.’ Ook is hij medeoprichter
den tevens Lodewijk Hoekstra, tv-tuinier en groenpionier
van PyrOil (pyroil.nl), dat de Mount Everest van wereld-
(lodewijkhoekstra.nl/247green), en Nico Wissing, tuin- en
afvalplastics wil omvormen tot olie. Verder beheert hij
landschapsontwerper en Groene Visionair. Samen heb-
SpeakOut (speakout.tv), dat de beste duurzaamheidsspre-
ben ze NL Greenlabel opgericht (nlgreenlabel.nl), die
kers aanbiedt. Daarenboven is hij het videoplatform Volta
duurzaamheidspaspoorten en -labels verzorgt, ontwik-
gestart (voltatv.com) en betrokken bij duurzaam-onder-
keld door Royal HaskoningDHV. De documenten geven
nemen.nl. En hij is bezig met een eigen houten huis.
inzicht in de duurzaamheidsscores van producten, materialen, planten, tuinen en gebieden.
Zorg voor duurzaamheid NL Greenlabel stond aanvankelijk kritisch tegenover tropisch hout: in tropische re-
Bevriende hovenier Oudenaarden: ‘Ik wilde hout ver-
genwouden moet je als mens niet willen zijn. Hoekstra:
kopen aan een bevriende hovenier, maar dat lukte niet: tro-
‘Er zijn bovendien veel alternatieven. Haal niet klakkeloos
■ ■ ■
mei 2018 het houtblad
24
Abert Oudenaarden (tweede van rechts) geeft uitleg in een Braziliaanse zagerij. Links van hem: Nico Wissing en (half zichtbaar) Lodewijk Hoekstra. Met geruit overhemd: Reinier van den Berg. Derde van links (met smartphone): FSC-netwerkmanager Mark Kemna.
Bezoek aan een zagerij in Suriname. Brazilië is veel industriëler dan het kleinschaliger Suriname, al kent
foto’s: van den berg hardhout lopik
het hout daar wel meer toegevoegde waarde.
Op naar huis: zien was geloven. En nu vervolgens samen aanpakken (FSC-concessie bij Nassau-gebergte, Suriname).
Er was voldoende tijd ingeruimd voor ontspanning, en discussie.
zaam beheer, aanplant, biodiversiteit en CO2-opslag, maar
wij als land bijvoorbeeld te bieden met populieren voor
ook de menselijk-lokale kant: werkgelegenheid, scholen-
beschoeiingen onder water?’ Het belangrijkste was mis-
bouw, gezondheidszorg en verbetering infrastructuur. Uit
schien wel dat ze tropisch FSC nog niet zagen als een ma-
puur toekomstbehoud moet je de wereld niet louter nog
nier om oerwouden te behouden. Maar gesprekken met
in bankbiljetten willen omzetten. Wat dat betreft troffen
het al genoemde WNF en verder Probos en het ministerie
de deelnemers ook zagerijen die zowel FSC als non-FSC
van Infrastructuur en Waterstaat gaven inzicht. En ze leer-
zagen. Reinier van den Berg: ‘Je moet absoluut voorko-
den Albert Oudenaarden kennen, wiens boodschap kort
men dat het bos ten prooi valt aan mijnbouw, illegale kaal-
was: de vraag naar tropisch hardhout stopt niet, dus zorg
kap en afbranden voor de landbouw. Dat merkten we
voor duurzaamheid. Dat speelde eveneens mee: dit kwa-
ook: goudmijnbouw die bij wet is toegestaan in FSC-bos!
liteitshout heeft nu eenmaal een vaste waarde verworven
Het gaat om de geloofwaardigheid van ons allemaal.’
op de markt. Maar het moet dan wel op de juiste plaats
Hoegenaamd is er nog een lange weg te gaan, óók voor
25
worden toegepast, en tegen een eerlijke prijs.
FSC: naar FSC+. Hoekstra: ‘We zagen ook veel hout in
het houtblad
kleine maten, waarmee wij in Nederland niets doen. Dat
Tijd voor nuance Hoekstra: ‘Als er tijd is voor nuance,
is zonde van de boom en het hout. Daar moeten toepas-
dan moet je er ook voor openstaan. Al willen we koploper
singen voor komen. En we zagen aggregaten enorme
in duurzaamheid blijven, wij moeten zeker willen leren,
rookpluimen uitbraken, dat moet met zonnepanelen kun-
en kunnen veranderen. En dan kun je beter met partners
nen. Verder kun je drones inzetten om gebieden te obser-
de handen ineenslaan en samenwerken om een grotere
veren.’
vuist te maken tegen niet-legaal hout.’ Vandaar dat hij en collega Wissing meegingen met de studiereis en op basis
Durf te kiezen! Oudenaarden roept de houthandel
daarvan hun houding hebben gewijzigd. En die luidt nu:
op: ‘Durf te kiezen! Je krijgt wel een bepaald type klant,
geen tropisch hout, tenzij aantoonbaar FSC. NL Greenla-
maar wel van een kwaliteit die nu onontbeerlijk is: hij
bel kiest voor FSC in het kielzog van het WNF, dat stelt
denkt en wil verder dan de prijs.’ Kermklanten verdrinken
dat FSC op de meeste punten monitort, en dat het uitge-
jammerlijk, maar wie kiest voor de aarde - conclusie is ge-
breidst doet. ‘We kijken nu hoe het scoort in ons duur-
volgtrekking -, springt op het droge. Wel zijn meer bood-
zaamheidspaspoort. Daarover voeren we gesprekken
schappen van overtuiging nodig. ‘Foto’s zeggen niets, dus
met FSC Nederland. En we willen ook de traditionele
blijven reizen nodig om FSC-hout te promoten. Maar die
houtbranche verder in beweging brengen.’
vreten wel CO2.’ Hoekstra oppert de mogelijkheid van ecolodges in het woud, niet alleen voor toeristen, maar
Toegevoegde waarde De studiereis naar Brazilië en
vooral ook voor aannemers, architecten en andere bouw-
Suriname bracht tal van inzichten. Verhelderend was dat
partijen. Dat kan zowel een hogere bewustheid als een
FSC-netwerkmanager Mark Kemna meereisde. Hij kon
hogere bereidheid tot meerbetaling kweken. Of je kunt
tot op de boom nauwkeurig uitleggen hoe certificering
met veertig hoveniers bepaalde tropische houtsoorten
precies verloopt. Reinier van den Berg hield tweemaal
afnemen voor voorbeeldtoepassingen, ‘ook de korte, nu
een presentatie over het grote plaatje. Even inzichtelijk
ongebruikte lengtes.’ Voorts kunnen whitepapers over
was voorts naar een bos te gaan waar twee jaar daarvoor
materialen en toepassingen tot de doorslaggeving bijdra-
was gekapt en te zien dat zo’n kaplocatie alweer aardig
gen.
begroeid was. Brazilië is veel industriëler met grote bedrijven dan het kleinschaliger Suriname, al kent het hout
Groot symposium Allen zijn het erover eens dat een
daar wel meer toegevoegde waarde. Hoekstra: ‘We za-
partijen- en belangenclustering apert levensvoorwaarde
gen ook wel de worsteling van concessiehouders: hoe
is. Hiervoor geldt dat communicatie beslissend is. Met
kunnen we het beter doen? In de landen waar FSC-hout
deze constatering zijn de eerste potloodlijnen geschetst
naartoe gaat, moet het ook veel meer worden gewaar-
voor een groot symposium, te organiseren door Van den
deerd door gewoon uit te gaan van een hogere prijs. Ou-
Berg Hardhout, NL Greenlabel, SpeakOut, Trees for All,
denaarden: ‘Inderdaad houden bedrijven daar het maar
Het Houtblad en wie zich verder aansluit. Beoogde doel-
net vol. Ik zou ze graag belonen met betere prijzen, maar
groepen bestrijken de hele bandbreedte van vastgoed,
dan moet wel de héle markt meegaan.’
banken, overheden, aannemers, houtbranche en woningbouwverenigingen. Planetariërs aller landen, verenigt u! •
Puur toekomstbehoud Feitelijk moet het complete verhaal duidelijker worden, niet alleen herkomst, duur-
hans de groot
mei 2018
een plank van de andere kant van de wereld. Wat hebben
studie in b ruin en g r ij s g ro en e m i en t d en h a ag
Een samenleving wordt gebouwd door enkelingen volgens een eigen en een gedeelde agenda. Dat geeft veel spanning of, positief, dynamiek. Vaak is niet te zien hoe ooit iets tot stand kan komen. Dat gold ook voor de luchtspiegelingen van 33 woningeigenaren mĂŠt
foto’s: françois verhoeven
achterban, die nochtans solide bodem hebben gevonden in Groene Mient.
mei 2018 het houtblad
28
Variatie van 23 woningen, 2 maisonnettes, 8 appartementen en The Choco-
Elke woning heeft een eigen plattegrond.
Wimpelende U-vorm rond de binnentuin.
Poot langs de Mient. Het ruwe horizontaal georiënteerde leisteen en het fijnbezaagde verticale hout zorgen voor een weerbarstig-sierlijke balans.
foto’s: françois verhoeven
tekeningen: architektenkombinatie bos hofman i.s.m. filliéverhoeven architecten den haag
late Shop, beteugeld door gevels in lichtgrijs leisteen en lichtbruin hout.
de Architektenkombinatie Bos Hofman i.s.m. FilliéVerhoeven Architecten als keuze naar voren; beide bureaus zitten in één gebouw en hadden besloten samen de ontwerpuitdaging aan te gaan.
Systematische opzet Begeleid door CPO-begeleidvanuit een tiental eigen werkgroepen binnen de clusters Bouw, Buitenruimte, Communicatie, en Financiën en Juridisch werd de weg naar de eigen woning afgelegd. De
mei 2018
ster Katja van der Valk, de architecten en aangestuurd
baar geheel van verschillen de bewoners voor al te hoge
29
kosten zou stellen. Maar de heldere structuur maakte de
het houtblad
systematische opzet moest voorkomen dat een onbouw-
exercitie zeker niet minder uitputtend. Ook liepen de verlangens ver uiteen van vriendelijk organisch tot strak bijdetijds, van strikt wonen tot woon-werken, van starter tot senior en van biologische bakker tot decaan. Behalve geregeld overleg voerden de architecten 5 x 33 = 165 gesprekken met de bewoners over plattegronden, woningbreedtes, exacte locatie op de ecokavel, nstallatiesysteem, De groep woonverbeteraars zwom al sinds 2002 rond
positie van ramen en deuren, aantal bouwlagen, op- en
in uitgestrekte dromen, op trage schoolslag in niemands-
aanbouwen.
water zonder bestemming te vinden. Toen het onbewoonde eiland Mient na tien jaar waterwaren in zicht
Complexe ontreddering Een goed bezin is het halve
kwam, schuimden brandingsgolven de zwemclub Vor-
werk, dus daarna gaat het in vrije vaart voorwaarts. De
midabel terug, waarna de groep uiteendruppelde. Van
voormalige school van het Maris College op de bouwlo-
sommigen werd nooit meer iets vernomen. Maar op de
catie wordt gesloopt, met sparing van materialen voor
droomstroom reden andere surfals aan, er werden - nieu-
hergebruik. Zo krijgen prachtige oude balken, lang en dik,
we naam, nieuwe energie - andere badmutsen opgedaan,
een plaats in een deze zomer te bouwen paviljoen van on-
en Vereniging Groene Mient wist: nu moeten we ras in
derlinge ontmoeting. De kavel van circa 0,76 ha wordt
de kleren, anders verdrinken we metterwater. Volgens de
bouwrijp gemaakt en de milieuwerkgroep ontwerpt een
logboeken wordt Mient ten slotte in 2013 aangetikt en in
gemeenschappelijke ecologische tuin in vloeiende een-
februari 2014 aangekocht. Het Beloofde Eiland blijkt een
heid met de privéwoningtuintjes: een natuurlijke losheid
oase op het westelijke vasteland van Den Haag in de
van glooiingen, wadi’s, struiken en vruchtbomen (Vruch-
Vruchtenbuurt, een ruim opgezette wijk in jaren 1930-
tenbuurt!). Afscheidingen zijn ongewenst en dus afwe-
stijl.
zig. Aan de rand vormt een rij bergingen een soort afsluiting tot de buitenwereld. Aan de andere kant achter is een
Kwakende kruiwagen Mient of Meent betekent
eigen parkeerplaats. In januari 2016 start de bouw met de
‘gemeenschappelijke weide’ en dat klinkt veelbelovend,
onderheiing en anderhalf jaar later is Groene Mient reali-
maar het duurde nog drie jaar voor alle 33 kikkers met
teit. Aanvankelijk waren zeven typen woningen en een
aanhang hun plaats in de kwakende kruiwagen hadden
plukje standaard de wens. Maar dat was woningen te ver,
gevonden. De hooggestemde ideeën waren tussenhands
al is uiteindelijk geen huis hetzelfde en bleef het project
zeker niet verwaterd. Eendrachtig schaatste iedereen nu
binnen bouwtijd en bouwsom. Wel was de hele operatie
naar een sociaal-ecologisch woonproject, als een nieuw
voor de installateurs één complexe ontreddering, aange-
Walden: in verbinding met zichzelf, elkaar, de buurt, de
zien ieder huis een eigen energieconcept met eindeloos
wereld, de natuur, en dat in een mix van generaties, cultu-
leidingwerk heeft. Ze hebben een topprestatie geleverd,
ren en kapitaal(on)krachtigen. De vereniging wordt een
maar nog lang daarna voelden ze zich gekilometerd door
CPO (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap), inhou-
labyrintische moedeloosheid.
dende dat allen naar inzet, inkomen en gezinsgrootte hun eigen woning ontwikkelen. Liefst 38 architectenbureaus
Kaleidoscopische variatie Bovenstaande samenvat-
worden uitgenodigd. Vanuit een selectie van vijf treden
ting doet geen recht aan alle hoge zeeën die de groep bo-
Het verbindende blok wimpelt er als een vlag tussenin.
Compositie van in-, uit- en opspringende vormen.
foto’s: françois verhoeven
… leisteen.
tekeningen: architektenkombinatie bos hofman i.s.m. filliéverhoeven architecten den haag
Detail gevelbekleding met douglas en…
mooie mix. En het CPO had een goed bestuur, waardoor
eindresultaat dat zonder terughouding ronduit schitterend
je goed stappen kon maken en niet bleef hangen in einde-
kan worden genoemd. Het is een kaleidoscopische varia-
loosheid.’ Maar overtuigen was evenzeer vaak nodig.
tie van 23 grondgebonden woningen, twee maisonnettes,
Toen de bewoners vonden dat elk huis z’n eigen materia-
acht appartementen en The Chocolate Shop (thechoco-
lisering moest krijgen, wierpen de architecten tegen dat je
lateshop.nl), beteugeld door gevels in een uitvoering van
dan snel failliet bent. Bovendien is zo’n bouwbaaierd
lichtgrijs leisteen en lichtbruin hout, die ongedwongen
hoogwaardig detailleren erg tijdrovend. De gevarieerde
maar doeltreffend, strak maar beeldschoon eenheid in
woontypologieën zijn teruggebracht tot woningen met
verscheidenheid scheppen. Toch zijn ook de gevelbeelden
beukmaten in bandbreedtes van 4,80 t/m 6,50 m. Wel
zelf heel afwisselend met terugtredende en vooruitsprin-
kreeg iedereen z’n eigen plattegrond, en voor de lichtin-
gende delen, nu eens van leisteen, dan weer van hout, nu
val en natuurlijke ventilatie zoveel mogelijk kozijnen.
mei 2018
ven het hoofd zijn gestoven, maar zéker ook niet aan het
31
soms verglijdend in het vlak. In de hoogte is het complex
Voorhoede van ontgroningen Niet zo’n best idee was
geaccidenteerd, doordat een deel is opgetopt met een-
het ieder-z’n-eigen-energieconcept, op basis van all-elec-
laagse appartementen, inclusief uitstulpende stalen bal-
tric, warmtepomp of zonne-energie, inclusief bijbehorende
kons. Het ruwe horizontaal georiënteerde leisteen en het
voorzieningen als balansventilatie met warmteterugwin-
fijnbezaagde verticale hout, elk in vier afmetingen, bren-
ning, vloerverwarming, warmte-koudeopslag, wandver-
gen het groene dorpje in weerbarstig-sierlijke balans. Het
warming, drievoudig glas, hoge kierdichting, zonnepanelen
ontving een eervolle vermelding bij de Haagse architec-
en zonnecollectoren. Alle woningen zijn gasloos, waarmee
tuurprijs Nieuwe Berlagevlag 2017.
ze tot de voorhoede van ontgroningen behoren. En ze zijn
het houtblad
eens op de begane grond, dan weer op de verdieping, en
vrijwel energieneutraal (epc: 0,11). Het nadeel verkerend in
Wohltemperiertes Kwartier Het wooncomplex
een voordeel, worden een jaar lang metingen aan de ver-
omarmt de glooiende binnentuin in een brede U; in die ruimte zet de zuiderzon haar meeste licht en warmte af. De staande poten volgen de al genoemde in-, uit- en op-
de architecten voerden 5 x 33 = 165
springende vorm. De liggende poot heeft hetzelfde wisselende patroon, maar wimpelt er bovendien als een vlag
gesprekken met de bewoners
tussenin, in een losse diagonaal waardoor deze strook pal op het zuiden ligt. De speelse slingerbeweging droeg sterk bij aan het verwerven van de opdracht, en sloot ook
schillende manieren van energievoorziening verricht om ze
het compromis tussen strak en organisch. De individuali-
ten opzichte van elkaar te waarderen. Hiertoe is een over-
teit van de bewoners komt het meest tot uiting in de waai-
eenkomst gesloten tussen CPO Groene Mient, gemeente
er van afwijkende plattegronden. Buiten verraden hun
Den Haag en de energievoorzieners Eneco Smart Energy,
identiteiten zich in de diversiteit van kozijnenvormen,
Stedin Netwerkbeheer, Joulz Diensten.
zonder dat die chaos veroorzaakt. Eén bewoner heeft een stalen wenteltrap tegen z’n gevel gezet, een andere koos
Duits douglas Eerst was het de doel er een houtske-
voor een ranke, deels overtimmerde steektrap. Maar deze
letbouwproject van te maken, maar een uitvoering in
dissonanten bevestigen slechts. Het meerstemmige wo-
kalkzandsteen en breedplaatvoeren was 10-15% goed-
ningkoor zingt een vloeiende melodie waaronder de bin-
koper. Alleen de gevels bestaan nu uit hsb-elementen.
nentuin een bloeiende basso continuo harmonieert. En zo
Voor een groot deel zijn ze bekleed met PEFC-Duits
fugeert het wijkje tot een welluidend Wohltemperiertes
douglas (25 x 50/80/120/180 mm), voor een ander deel
Kwartier.
met gepotdekseld leisteen. Het voorstel hiervoor kwam van de architecten. Leisteen is kwetsbaar en hout be-
Bouwbaaierd Projectarchitect François Verhoeven
hoeft onderhoud. Maar gelukkig bestond er weinig
kijkt met genoegen terug op de enerverende periode die
weerstand tegen. Opvallend genoeg is het douglas niet
hij met de bewoners en bouwende partijen doormaakte.
behandeld met een voorvergrijzer om een egale vergrij-
‘Buiten de stad zijn mensen toch veel meer voorgepro-
zing te bereiken. De voorkeur ging uit naar kleurbehoud.
grammeerd, zodat je veel meer met een standaard wordt
Allereerst is het verduurzaamd met Woodlife HL50 naar
geconfronteerd. In de stad heb je allerlei types door el-
duurzaamheidklasse 2, vervolgens brandvertragend ge-
kaar, zoals hier: bewoners-architecten, vormgevers, een
impregneerd met Flame Delay PT en ten slotte twee-
rechter, meubelmaker, econoom. logopedist..., dat is een
maal rondom afgewerkt met Sansin Enviro Stain SDF,
■ ■ ■
mei 2018
foto: françois verhoeven
het houtblad
32
Sociaal-ecologisch woonproject, als een nieuw Walden: in verbinding met zichzelf, elkaar, de buurt, de wereld, de natuur.
kleur 130208/01 (douglas). Het laatste middel moet één
is schoon: bij traditionele bouw lijkt de bouwplaats op
keer in de zeven jaar weer worden opgebracht.
een loopgravenstelsel uit de Tweede Wereldoorlog. Van Groene Mient echter niets dan goeds: het was met tranen
Loopgravenstelsel Verhoeven is verheugd hoe goed
zaaien, maar met gejuich verfraaien. •
het er na een jaar uitziet. De houtleverancier en de gevelmonteur hebben dan ook de hoogste kwaliteit geleverd.
hans de groot
Ook iets als de rondlopende gevel van het Slingerblok heeft de aannemer goed uitgevoerd. Er zijn simpel gebogen elementen geprefabriceerd. ‘Vroeger was je met hout
CO2-VOETAFDRUK
aan het timmeren, nu zijn er zoveel goede producten. Die
In het project is onder andere 90 m3 Duits douglas toe-
geventileerde open houten gevels vind ik een prachtige
gepast. Dit betekent een CO2-vastlegging van 74.243
oplossing, het hout blijft zo beter droog en gaat erg lang
kg. De Europese bossen slaan deze hoeveelheid op in
mee. Wel blijven goed detaillerende houtbouwers onmis-
5 seconden. Het compenseert de uitlaatgassen van
baar: als je fouten maakt, dan kom je die op een dag on-
een middenklassenauto over 623.891 km of het jaar-
herroepelijk weer tegen.’ En bouwen met prefab hout
lijks elektragebruik van 82 huishoudens.
Locatie: Kruising Mient en Limoenhof Den Haag Opdrachtgever: Vereniging Groene Mient Den Haag (groenemient.nl) Ontwerp: Architektenkombinatie Bos Hofman i.s.m. FilliéVerhoeven Architecten Den Haag (architektenkombinatie.nl; fillieverhoeven.nl); projectarchitect: François Verhoeven Aannemer: Sprangers Bouwbedrijf Breda (sprangers.nl) Constructeur: De Vries Konstruktieburo Gouda (vrikon.nl) Hsb-gevelelementen: Houtbouw Liessel Valkenswaard (houtbouwliessel.nl) Duits douglas gevelbekleding + verduurzaming, brandvertraging, afwerking: Leegwater Houtbereiding Heerhugowaard (leegwater.nl) Montage gevelbekleding: Eskra Bouw Nootdorp (eskrabouw.nl) Installatieadviseur: Merosch Bodegraven (merosch.nl) Bruto vloeroppervlak: 4.819 m2 Bouwperiode: Januari 2016 - mei/juni 2017 (Opening: 12 september 2017) Bouwkosten: ± € 4,8 miljoen
1PIJL_ankeleiler
MENSENWERK GROENE GROEI De cijfers van de economische graadmeters zien er weer goed uit. Voordat je het weet groeien de bomen weer tot in de hemel. Op steeds meer terreinen lijkt hout een wondermiddel om de wereld groener te maken. Hout is CO2-opslag, raakt niet pagina
35
op als grondstof, als je voldoende aanplant en heeft ook een positief effect op het leef-
cao houthandel
klimaat in gebouwen. Hout leent zich ook uitstekend voor hergebruik in de circulaire economie.
Gaan in de bouw en renovatie beton en kunststof kozijnen het afleggen tegen duurzaam hout? Ook materialen als staal en aluminium pagina
37
zullen als steeds schaarsere grondstoffen hun aandeel prijs moeten geven. In de onvoorstel-
arbeidskansen
bare groei van de wereldwijde vraag naar bouwmateriaal lijken bomen onze redding. Eigenlijk wel raar dat we daar met al onze kennis en ervaring nu opnieuw achter moeten komen. Het brengt me in gedachten terug naar Hiawatha National Forest in Noord-Amerika, waar ik een aantal jaren geleden was. Daar werd de wijsheid van de oorspronkelijke bewoners, Indianen, verwoord in een ‘Gebed van het woud’, de bron van alles.
Zorgvuldig beheer is bij het benutten van wat bos en woud ons te bieden hebben hard nodig voor een toekomstbestendige houtproductie. Daarbij gaat het niet alpagina
38
leen om de grondstof, maar ook om de leef- en arbeidsomstandigheden van de mensen die in bosbouwgebieden wonen en werken. Daar horen fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden en rechten bij in de keten van bosbouw tot en met houthandel.
niet vanzelfsprekend
De FNV zet zich in om de keurmerken FSC en PEFC zo sterk mogelijk te maken met nadruk op die aspecten. Daarmee kan de verantwoorde houthandel groeien en bloeien.
Fedde Boonstra, bestuurder Meubel en Hout bij FNV Bouwen & Wonen
pagina
40
vragen aan fnv DIT KATERN VERSCHIJNT 2X PER JAAR IN HET HOUTBLAD IN SAMENWERKING MET CNV VAKMENSEN EN FNV BOUWEN & WONEN
MENSENWERK
NIEUWS FNV BOUWEN EN WONEN
goede bodem te leggen in arbeidsvoorwaar-
en maken flinke winsten. Als zij dan toch
den en een gelijk speelveld te creëren.
een ondermaatse cao bieden en aankomen
Werkgevers gebruiken daar nu de cao graag
met loonsverhogingen onder inflatieniveau,
voor om verslechteringen te regelen. Daar
dan doet de FNV niet mee. Een vakbond
werken sommige bonden helaas aan mee.
die tekent voor verslechteringen raakt het
Het is voor mensen met onzeker werk moei-
vertrouwen van zijn leden kwijt. Juist in sec-
lijker op te komen voor hun rechten. Daar-
34
toren met veel onzekere contracten is de
om hamert de FNV op meer echte banen.
positie van werknemers minder sterk: de
Meer dan 90% van de mensen met flexba-
De FNV tekent geen cao’s die verslechterin-
handel, de horeca, kappers. Werkgevers en
nen, ook jongeren, willen gewoon een vaste
gen bevatten voor de leden. Het gaat goed
werknemers hadden daar altijd als doel een
baan.
mei 2018
met de economie, werkgevers profiteren
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
VER SLECHTER INGEN IN DE C AO? DE FNV DOE T NIE T MEE
HOOG TIJD VOOR WET GELIJKE BELONING VROUWEN EN MANNEN De FNV ondersteunt het initiatief voor een
lijkheden om gelijke beloning af te dwingen.
deze wet praktijk wordt, is dat een flinke stap
Wet gelijke beloning vrouwen en mannen dat
Allereerst krijgen werknemers het recht sala-
in het aanpakken van ongelijke beloning. Dat
een aantal politieke partijen (PvdA, Groen-
rissen van collega’s in vergelijkbare functies
is geen dag te vroeg.’
Links, SP en 50+) heeft gepresenteerd. ‘Zo’n
op te vragen. Nu is deze informatie niet altijd
wet is broodnodig,’ zegt FNV-vicevoorzitter
beschikbaar en is bijna niet aan te tonen dat er
Kitty Jong. ‘Er is een hardnekkig onverklaard
sprake is van ongelijke beloning. Daarnaast
beloningsverschil tussen vrouwen en mannen
worden bedrijven met meer dan vijftig werk-
van 6 %, voor precies dezelfde functies dus.
nemers verplicht te bewijzen dat zij vrouwen
Dat is onacceptabel en moet worden aange-
en mannen gelijk belonen. Wanneer dit zo is
pakt. De openheid over salarisverschillen die
krijgt het bedrijf een certificaat. Als het be-
deze wet voorstaat, geeft vrouwen een stevi-
drijven na een bepaalde periode niet lukt aan
ge positie om gelijk loon te eisen.’ Het wets-
te tonen dat ze gelijk belonen, kan de Inspec-
ontwerp biedt vrouwen verschillende moge-
tie SZW een dwangsom opleggen. Jong: ‘Als
Z AT E R DAG 2 J U N I O P E N DAG VA N D E B O U W Het duurt nog even maar goed om alvast te noteren: op zaterdag 2 juni vindt voor de dertiende keer de ‘Dag van de Bouw’ plaats. Een ideaal moment om eens te gaan kijken wat de collega’s uit de bouwnijverheid zoal voor elkaar boksen. Veel bouwwerken houden op die zaterdag open huis voor het publiek. De gelegenheid bij uitstek om kennis te nemen van al het moois dat tot stand komt door de vaklieden in de bouw. Kun je meteen eens kijken hoe het hout wordt verwerkt dat via de houthandel in de bouw terechtkomt. Op de website ‘debouwmaakthet.nl’ is een overzicht te vinden van alle bouwobjecten die op 2 juni kunnen worden bekeken. •
MENSENWERK
ARTIKEL FNV BOUWEN EN WONEN
CAO HOUTHANDEL Sinds dit voorjaar is er dan eindelijk een nieuwe cao voor de werknemers in de houthandel. Maar een feestelijk contract is het niet
mei 2018
L ED EN ACCEP T ER EN OV ER L EG R E SU LTA AT
geworden. FNV-onderhandelaar Michel Steketee spreekt van ‘schrale afspraken’.
De oude cao Houthandel liep
Teleurgesteld Al met al vond de FNV de afspraken
af op 31 maart 2017. Dus zaten
te schraal om met een positief advies aan de leden voor
de onderhandelaars begin
te leggen. De cao-commissie van kaderleden uit de
april vorig jaar al bij elkaar om
houthandel, die nauw bij de onderhandelingen betrok-
het contract te vernieuwen.
ken is, adviseerde overwegend wel positief. De leden
Maar zo eenvoudig bleek dat
die hun stem uitbrachten gingen uiteindelijk in meerder-
niet te gaan. De werkgevers
heid akkoord. Daarmee was de nieuwe cao een feit.
traineerden het overleg bijna
Steketee toont zich wel teleurgesteld dat de houthandel,
driekwart jaar. Steketee: ‘Ze
nu de sector in de slipstream van de aantrekkende bouw-
wilden afwachten hoe de cao
nijverheid weer floreert, zo weinig voor zijn werkne-
voor de handel in bouwmate-
mers over heeft. Hij zegt: ‘Nationaal en internationaal
rialen (Hibin) zou uitpakken
roepen deskundigen dat het tijd is voor hogere lonen.
en hun loonbod daarop af-
Maar de werkgevers in de houthandel hebben daar nog
stemmen. We hebben de
niet naar geluisterd.’ •
werkgevers een boze brief geschreven waarin we ze verweten dat ze de cao-onBestuurder Michel
derhandelingen op een onaanvaardbare manier gijzel-
Steketee: ‘Schrale
den. Maar dat had geen resultaat. Uiteindelijk konden
afspraken.’
HOOFDLIJNEN CAO
•
Een structurele loonsverhoging van 2% per 1 februari 2018 en per 1 februari 2019 alsmede in no-
we pas op 16 november echt gaan onderhandelen.’
vember 2018 een eenmalige uitkering van 350 euro.
Onacceptabel Half januari leidde dat overleg tot een
•
Fiscaalvriendelijke verrekening van de vakbonds-
onderhandelingsresultaat. De FNV besloot dat neutraal
contributie, voorzover daar ruimte voor is in de
aan de leden voor te leggen, omdat het nogal mager af-
werkkostenregeling.
stak bij de voorstellen waarmee de bond de onderhan-
•
Verhoging van de toeslagen voor bedrijfshulpver-
delingen was ingegaan. ‘De werkgevers wilden aanvan-
lener, leermeester, scholingspromotor en de com-
kelijk voor 2018 alleen een eenmalige en geen structure-
bitoeslag conform de loonontwikkeling en een
le loonsverhoging geven,’ aldus Steketee. ‘Dat was voor
aanpassing van kostenvergoedingen.
ons absoluut onacceptabel dus daar hebben we ons te-
•
De afspraak dat cao-partijen gaan praten over de
gen verzet. Met als resultaat dat er nu zowel in 2018 als
functiestructuur, het beoordelingssysteem met de
in 2019 een structurele loonsverhoging van 2% uit is ge-
uitloopperiodieken en de jeugdinstroomschalen.
rold. In 2018 wordt die nog aangevuld met eenmalig 350 euro.’
•
Afspraken over de inzet van Europese subsidie voor duurzame inzetbaarheid van werknemers. In dat kader wordt ook gekeken naar de 80-90-100
Over de overige voorstellen van de FNV kon geen over-
procent-regeling (80 procent werken, 90 procent
eenstemming worden bereikt. Aan de andere kant slaag-
loon, 100 procent pensioenopbouw) voor oudere
de de bond erin alle verslechteringen die de werkgevers
werknemers.
wilden doorvoeren, van tafel te krijgen.
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
35
MENSENWERK NIEUWS
CNV VAKMENSEN
mei 2018
DOE DE HOUTSTOFCHECK Is op jouw werkplek alles goed geregeld op
grenswaarde vastgesteld voor houtstof. Je
zondheidsrisico’s kunnen beperken’, aldus
het gebied van houtstof? Om dat zeker te we-
kunt als werkgever en werknemer zelf maat-
bestuurder Arie-Jan van Oort. Voor informa-
ten, moet je de checklist van de campagne
regelen nemen om blootstelling aan houtstof
tie: houtstoftotnadenken.nl.
‘Houtstof tot nadenken’ invullen. Bekijk aan
te beperken of zelfs te voorkomen. Op de
de hand van jouw score of er nog zaken moe-
campagnesite houtstoftotnadenken.nl vind je
ten worden geregeld: www.houtstoftotnaden-
hierover veel informatie.
ken.nl/checklist.
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
36
Gezondheid CNV Vakmensen doet mee Risico’s Bij het bewerken of verwerken van
aan de campagne ‘Houtstof tot nadenken’
hout en plaatmateriaal komt houtstof vrij.
‘omdat de bond het belangrijk vindt dat de
Blootstelling aan houtstof brengt een aantal
werknemers in deze sector zich realiseren wat
risico’s met zich mee. De overheid heeft een
de gevaren zijn van houtstof en hoe ze ge-
K L O P T J O U W S A L A R I S? L A AT H E T C O N T RO L E R E N maken we afspraken met je werkgever voor
een van onze medewerkers jouw dossier en
een goede cao. Wil je zeker weten of jouw sa-
koppelt de bevindingen terug. Klopt jouw sa-
laris klopt? Heb je twijfels of wil je gewoon
laris echt niet, dan overlegt een loonspecialist
zekerheid, dan is er voor leden van CNV Vak-
over vervolgstappen. Goed om te weten dat je
mensen de gratis looncontrole.
zelf natuurlijk altijd de regie houdt.
Hoe werkt looncontrole? Wil je je sala-
In 2016 zijn er door bemiddeling van onze
ris laten checken, meld je dan aan via onze site
loonspecialisten 140 loonvorderingen uitge-
Je wilt er zeker van zijn dat je de juiste belo-
www.cnvvakmensen.nl/diensten/looncontrole.
voerd met een totale waarde van ongeveer
ning krijgt voor het werk dat je doet. Dat wil-
Na aanmelding vragen we je om de benodig-
€505.750,- netto. De salarischeck is gratis voor
len wij van CNV Vakmensen ook. Daarom
de documenten te sturen. Vervolgens bekijkt
leden; een goede reden om nu lid te worden.
PILOT TIPTR ACK IN MEUBELINDUSTRIE In de meubelindustrie is nu een bewustwor-
teren. Met Tiptrack leer je meer over je werk
lang leren is niet alleen een motto, het moet
dingscampagne naar duurzame inzetbaarheid
en loopbaan: welk soort werk past bij jou en
iets zijn dat je voelt in de genen. Daarbij helpt
voor medewerkers en werkgevers gestart.
waar ligt jouw talent? Ontwikkeling: hoe
Tiptrack.’ •
CNV Vakmensen heeft met de andere sociale
ontwikkel je je talenten? Financiën: hoe sta je
partners gekozen voor Tiptrack in combinatie
er financieel voor en welke kansen en/of be-
met een communicatie- en onderzoekstraject.
dreigingen biedt dit inzicht? Gezondheid: hoe
Komende zomer worden de onderzoeksge-
blijf je gezond aan het werk?
gevens geëvalueerd en wordt besloten over voortzetting van het project.
Arie-Jan van Oort, bestuurder van CNV Vakmensen: ‘Met Tiptrack vergroot je je moge-
Tiptrack is een app waarmee je op heel prakti-
lijkheden, vooral als het wat minder goed gaat
sche wijze je eigen duurzaamheid kunt verbe-
bij jouw werkgever of in de sector. Een leven
MENSENWERK ARTIKEL
CNV VAKMENSEN
ARBEIDSKANSEN
(zzp-) contract? En als die kansen niet eerlijk zijn verdeeld, wat moet er veranderen om daar verbetering in te brengen? Dit voorjaar focust de vakbond CNV Vakmensen zich speciaal op dit thema. Op het online forum jeachterban.nl, tijdens bijeenkomsten in het land en in het ledenmagazine.
‘Het vraagstuk van het vaste werkcontract versus de
dair’ dit voorjaar dit thema aan te snijden. Eerder voerde
flexibele arbeidsverhouding is bijzonder actueel,’ zegt
de bond themagesprekken met leden en niet-leden over
voorzitter Piet Fortuin van CNV Vakmensen. Reden
het basisinkomen.
voor de vakbond om vanuit de starthouding ‘Ik ben soli-
Flexwerk De verhouding vast versus flex qua arbeidscontracten is actueel, omdat op korte termijn het aannemen van los personeel (in zzp- of uitzendconstructie) vaak voor veel werkgevers goedkoper is. Dat heeft natuurlijk alles te maken met minder verplichtingen vanuit de cao die geldt voor werknemers met vaste contracten, het niet hoeven doorbetalen bij ziekte en de mogelijkheid om snel weer iemand te kunnen ontslaan. Tegelijk lijkt het erop dat de hoeveelheid werk de komende jaren afneemt. Door verdergaande automatisering houden beroepen op te bestaan. Dat betekent dat het beschikbare werk wordt herverdeeld en werkgevers kijken wat hun het best past. Vaak kiezen werkgevers dan voor flexwerkers, omdat ze dan minder verplichtingen hebben. BENIEUWD NAAR THEMANUMMER? Vanaf half juni verschijnt het ledenmagazine Vakmensen met het thema Flexwer-
Hindernissen Tegelijk vormt voor veel werknemers
kers. Wil je het nummer gratis een keer ontvangen, mail dan je naam en adres naar
het flexibele of kortdurende arbeidscontract een hinder-
magazine@cnvvakmensen.nl o.v.v. Gratis proefexemplaar.
nis. Er zijn weinig garanties voor een bank bij de aanvraag van bijvoorbeeld een hypotheek, voor sommigen
Geef je mening over flexwerk!
zelfs te weinig garanties voor het stichten van een gezin.
Heb jij ervaring met flexibele contracten en wil je die delen? Ga dan naar jeachterban.nl. Daar vind je blogs en ervaringen van leden én niet-leden en reacties op stel-
Werken én leven ‘Met leden en niet-leden gaan we
lingen die daar dit voorjaar zijn geplaatst. De site is de online community voor vak-
daarom op zoveel mogelijk plaatsen en manieren in ge-
mensen die werkzaam zijn in de bouw, industrie, horeca, en voor chauffeurs,
sprek. Om zo goed mogelijk te kunnen bepalen wat
schoonmakers en kappers. Het platform is een initiatief van CNV Vakmensen. Je
werknemers helpt om goed te kunnen werken én leven,’
vindt er snelle antwoorden op al je vragen over werk en inkomen en je ontmoet er
zegt Fortuin.
collega’s en medewerkers van CNV Vakmensen. Meer weten over alle soorten flexwerk: cnvvakmensen. Voor informatie: jeachterban.nl/ikbensolidair •
nl/flexwerk.
37
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
Hoe is het gesteld met de eerlijke verdeling van kansen tussen werknemers met vaste banen en hun collega’s met een flexibel
mei 2018
va s t v er s u s fle x ib el co n t r ac t
foto: marcel j. de jong assen
h e t h o u t b l a d MENSENWERK mei 2018
MENSENWERK INTERVIEW CNV VAKMENSEN
38
MENSENWERK
INTERVIEW CNV VAKMENSEN
NIE T VANZELFSPR EK END
een goede cao waarin mijn rechten en plichten goed en eerlijk zijn vastgelegd. Voor mezelf, maar natuurlijk ook voor al mijn collega’s in de meubelsector.’
Sandra Rodenboog (37) is administratief medewerker
ook best spannend omdat werkgevers en bonden op een
op het bedrijfsbureau van het Friese Panelen Holland
aantal punten lijnrecht tegenover elkaar stonden.’
dat sandwichpanelen produceert. Sinds dit najaar maakt zij deel uit van de cao-commissie Meubel van CNV Vak-
En nu de cao er is, ligt alles stil tot de volgende
mensen. Die commissie onderhandelt met andere bon-
ronde?
den en werkgevers over de cao voor deze sector. Begin
‘Zeker niet. In de cao is afgesproken dat regelingen (bij-
dit jaar is een nieuwe, tweejarige cao voor de meubelin-
voorbeeld over de mogelijkheid minder uren per week
dustrie afgesloten. ‘Eerst zit je aan tafel bij de best taaie
te werken met behoud van pensioenopbouw) meer be-
onderhandelingen en twee maanden later merk je het
kendheid moeten krijgen. Er is veel onbekendheid in
resultaat in je eigen portemonnee. Dat is gaaf.’
deze sector over mooie regelingen waarmee je je voordeel kunt doen. Zelf ga ik dit voorjaar een cursus doen
Hoe belangrijk was salarisverhoging tijdens de
bij het CNV over cao en arbeidsrecht, zodat ik collega’s
onderhandelingen?
nog beter van goede informatie kan voorzien.
‘Superbelangrijk. Het was een van de belangrijkste punten tijdens de onderhandelingen. De economie trekt
Waaraan wil jij de komende tijd werken?
aan. Ook in de meubelindustrie is dat merkbaar. Het is
‘De betrokkenheid van de werknemers in de meubelin-
niet meer dan eerlijk dat werknemers daar iets van mer-
dustrie kan beter. Veel collega’s, vooral in mijn omge-
ken. Terecht dat de bonden hun poot stijf hebben ge-
ving, vinden dat veel oké is geregeld, ze zijn tevreden.
houden en die verhoging uiteindelijk hebben gekregen.’
Ze vinden het vanzelfsprekend dat er weer een nieuwe cao ligt, dat ze loonsverhoging krijgen, dat er mogelijk-
Ben jij persoonlijk ook blij met de opslag?
heden zijn voor ontwikkeling van werknemers. Maar
‘Ik ben er tevreden mee. De laatste jaren is alles duurder
dat is niet vanzelfsprekend! Als de bonden niet hun poot
geworden, terwijl de lonen gelijk bleven. Het is gewoon
stijf hadden gehouden en stevig hadden onderhandeld,
eerlijk dat dat salaris nu wordt verhoogd. Iets meer ruim-
was die loonsverhoging er niet geweest.
te in mijn portemonnee vind ik persoonlijk natuurlijk ook heel fijn. Ik heb een hypotheek die moet worden
Dus?
betaald, twee kinderen die van alles willen…’
‘Ook al heb je het zelf goed, dan nog is het belangrijk lid te zijn van een vakbond. Om samen sterk te staan voor
Wat heeft het jou gekost, die cao-onderhande-
collega’s bij wie het minder goed is geregeld. Uit solida-
lingen?
riteit. Ik vind het een kwestie van beschaving dat je met
‘Het inlezen en voorbereiden kostte me tijd. Maar ik was
elkaar goede afspraken maakt en er voor elkaar bent. Ik
nieuwsgierig en vond het interessant, dus deed het graag.
ben onder de indruk van de manier waarop we dat in
Tijdens de onderhandelingsdagen die in Utrecht plaats-
Nederland met elkaar doen. Dat zou iedereen moeten
vonden, had ik vrij van mijn werk en daarvoor kreeg ik
ondersteunen.’ Voor informatie: www.cnvvakmensen.
een vergoeding van CNV Vakmensen. Het was boeiend,
nl/caos/hout-en-meubel •
39
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
‘Eigenbelang,’ zegt Sandra Rodenboog lachend over haar deelname aan de cao-commissie Meubelindustrie. ‘Ik wil graag
mei 2018
s a nd r a ro d enb o o g , c ao - com mi s s ie meu b el
MENSENWERK VRAAG AAN
mei 2018
FNV BOUWEN EN WONEN
VR AGEN A AN FNV BOUWEN EN WONEN
h e t h o u t b l a d MENSENWERK
40
Wat is de vakbond eigenlijk en waarom is die belangrijk? Vooral jongeren weten vaak niet meer waar de vakbeweging voor staat. De FNV legt uit.
winnen, zijn sterke vakbonden nodig. Het gaat daarbij onder meer om de macht van het getal. Hoe meer leden hoe meer invloed. Een grote bond kan een stevige vuist maken.
Valt er nog veel te verbeteren aan de positie van werknemers? Reken maar! Temeer omdat er steeds nieuwe bedreigingen voor werknemers bij komen. Voorbeelden? •
De toenemende werkdruk: mensen moeten steeds meer presteren in dezelfde tijd. Werknemers worden daar ziek van en raken overspannen.
•
Werkgevers hebben ontdekt dat het goedkoper is mensen niet in vaste dienst te nemen maar ze tijdelijke contracten te geven. Voor werknemers leidt
Wat is een vakbond precies?
dat tot minder werkzekerheid en daardoor wordt
Heel eenvoudig. Als je alléén iets voor elkaar wilt krijgen, is dat veel lastiger dan als je dat met z’n allen doet.
het lastiger je leven goed op de rails te krijgen. •
De pensioenleeftijd komt steeds verder weg te lig-
Vakbonden zijn meer dan honderd jaar geleden ontstaan
gen. Vooral mensen in fysiek zware beroepen hou-
toen arbeiders lang moesten werken onder slechte om-
den dat niet vol.
standigheden voor een hongerloontje. Door zich aaneen
•
Gezaghebbende instellingen en economen beplei-
te sluiten, konden ze een vuist maken en zo stukje bij
ten hogere lonen. Dat is goed voor de economie.
beetje hun omstandigheden verbeteren. In meer dan
Bovendien hebben werknemers in de afgelopen
een eeuw vakbondsstrijd zijn zo fatsoenlijke lonen, veili-
crisisjaren veel ingeleverd. Werkgevers houden
ge werkomstandigheden, goede opleidingen, vakantie-
liever de hand op de knip.
dagen en het recht op pensioen voor elkaar geknokt.
Maak de bond sterker Zoals je ziet: er is nog veel Waarom is de vakbond nog steeds nodig?
te doen voor de vakbond. De FNV is er voor iedereen
Er valt nog veel te verbeteren en daar is strijd voor nodig.
die werkt, wil werken of gewerkt heeft. Voor elke be-
Maar ook om niet te verliezen wat we in al die jaren
roepsgroep heeft de FNV een eigen sector. Voor werk-
hebben opgebouwd. In cao-onderhandelingen vragen
nemers in de houthandel is dat FNV Bouwen & Wonen.
vakbonden betere lonen en voorzieningen. Tegelijk kla-
Je bent van harte welkom als lid. Maak de bond sterker.
gen werkgevers dat het allemaal te duur wordt en dat
Kijk voor alle voordelen en hoe je lid wordt op
het wel een stuk minder kan. Om die confrontatie te
fnvbouw.nl. •
MOOI HÈ? Vraag gratis ons magazine aan!
FHUWLȴ FHULQJ 'DDUGRRU ZHHW X ]HNHU GDW KHW KRXW KHHO XLWJHNLHQG JHNDSW LV =R ]RUJHQ ZLM GDW KRXW ȆYROKRXGEDDUȇ LV GDW KRXWJHEUXLN DOV JURQGVWRI YRO WH KRXGHQ LV %LM 9DQ GHQ %HUJ +DUGKRXW KHEEHQ ZLM DOOHHQ NOLPDDWYULHQGHOLMN )6& KRXW 'H LGHDOH EDVLV YRRU NQDSSH VWDDOWMHV DUFKLWHFWXXU +DUGKRXW YRRU HHQ PRRLHUH ZHUHOG
b r a b a n t s b o n t 2 .0 u i t k ijk to r en p ompej u s h a l s t er en Het werk van RO&AD Architecten heeft een dadaïstisch-surrealistische inslag. De projecten staan als objets trouvés in het landschap en zetten je ogen op het verkeerde heen: beeld en betekenis divergeren in een ontheming van associaties. Pompejus is uitkijktoren, maar ook hijskraan, speer, jakobsladder, lichtmast, uitschuifla, giraffenek, …
foto’s: katja effting amsterdam
Door de taluds op de hoek van het bolwerk denkbeeldig naar boven te spiegelen krijg je een scherpe vorm die vervaarlijk diagonaal
foto: het houtblad/hans de groot
het houtblad
44
Doorsnede.
tekeningen: ro&ad architecten bergen op zoom/middelburg
mei 2018
vooroverhelt.
A B
C
D
Plattegrond. Legenda. A. Pompejus B. Theatervloer C. Fort de Roovere
SITUATIE A POMPEJUS B THEATERVLOER
N
1. Middelpunten cirkels met
2. Relaties tussen drie-
elkaar verbonden. Voro-
hoeken en Voronoi-vlak-
noi-(gevel)vlak ontstaat.
ken over hele gevel.
foto: katja effting amsterdam
D. Mozesbrug
Op verschillende niveaus is er zicht op de omgeving.
grenzen wieden naar nieuwe bloeiende tuinen en dat ze
schrokken bracht hij de hele West-Brabantse waterlinie
opgaves volavontuurlijk aangaan. Het gesprek met hen,
terug in het geheugen van de streek, en van Ans van den
waarbij ze elkaar pootje-over aanvullen, vindt plaats op
Berg, burgemeester van Bergen op Zoom. Bij haar aftre-
Schiphol: verkwikt keren ze terug van een Hollands-anar-
den in 2000 besteedde ze de ƒ 10.000,- van haar af-
chistische presentatie in Slovenië, waar ze bij de deelne-
scheidscadeau aan de oprichting van Stichting Vrienden
mers de ogen op steeltjes en de oren op tuiten hebben ge-
van de West-Brabantse Waterlinie. Toen terzelfderjare
zet. Dat zag er uit als een vervreemdende uitvergroting
ook de gemeentelijke indeling rond was, ging de deur
van de realiteit, voor beide architectuurvernieuwers even-
naar verledenherstel open. ‘Ans benaderde ons om ideeën
wel als de gewenste werkelijkheid.
te leveren voor een uitkijkpunt op Fort de Roovere.’
Nuchter denken Als je in hun oeuvre duikt, ontdek je
Vierduizend soldaten In 2004-2005 was er voldoen-
zeker ook een logica van nuchter denken. In de uitwer-
de geld binnengedruppeld. De bomen werden gerooid,
king zorgen de vernuftelingen er echter voor dat ze ieder-
de grachten geopend, en vierduizend soldaten brachten
een een paar stappen voor blijven. Hoewel ze alleszins
de verdedigingsterp in een stief kwartaaltje op de juiste
opening van zaken geven, rijpt het echte snappen pas met
hoogte van 9 m. Rond die tijd, 2005, maakten de architec-
de jaren. Ro en Ad hebben inmiddels een gevarieerde
ten de eerste schets van Pompejus. Op een tekening uit
portefeuille opgebouwd, maar zich ook ontwikkeld tot de
1740 hadden ze gezien dat de Fransen vanachter schans-
huisarchitecten van de West-Brabantse waterlinie, met
korven schoten: manden van gevlochten takken zonder
opvallende projecten. Te noemen zijn - let op de om-
bodem, gevuld met zand. Ze hakten dus ter plaatse bo-
schrijving - de wereldberoemde loopgraafbrug (Mozes-
men om voor dit doel. Het zette de ontwerpers op het
brug) in Halsteren; zie Het Houtblad 6/2012), looppad-
spoor van vlechtwerk en lokaal materiaal. Een ander prin-
brug + taludkiosk in Bergen op Zoom (Ravelijnbrug; zie
cipe kwam voort uit de locatie van de uitkijkpost: op de
nummer 7/2014), Bunkertreppe in De Heen, vogelkijkhut/
hoek van het bolwerk. Door de taluds daar denkbeeldig
rustlocatie aan de Roode Weel Steenbergen, twee bank-
naar boven te spiegelen krijg je een scherpe vorm die ver-
picknick-trap-kano-vissteigers van 100 m lang op de Blau-
vaarlijk diagonaal vooroverhelt. Naar krijgsstrategie is hij
we Sluis Steenbergen (de langste picknicktafel van Ne-
vanbuiten gesloten en vanbinnen open.
mei 2018
ven afgroef: hij was de zandforten aan het nivelleren! Ge-
45
het houtblad
Zelf geven Ad Kil en Ro Koster grif toe dat ze graag de
derland) en - in wording - toegangsbrug/uitkijkpunt bij Fort Henricus Steenbergen.
20 km panoramaal Helemaal bovenin kijk je 20 km panoramaal. Door de vorm en het trappenstelsel krijg je
Oudste verdedigingswerk De West-Brabantse wa-
meteen een openluchttheater en eronder een informatie-
terlinie is het oudste verdedigingswerk van Nederland
centrum cadeau, wat overeenkomt met hun uitgangspunt
(1628). De inundatiestelling ligt tussen de vestingsteden
van meervoudige betekenissen én functies. ‘We hebben
Bergen op Zoom en Steenbergen met vier zandforten als
toen samen met Accsys Technologies ook geacetyleerd
knooppunten, verbonden door liniedijken. Met name de
lokaal vlechtpopulieren onderzocht, maar dat had te veel
Eendracht, de vaarroute tussen Middelburg en Dordrecht,
voeten in de aarde.’ Eerste idee was de toren te formeren
moest worden beschermd. Fort de Roovere, genoemd
van vloerbalken met steeds twee stokjes eronder, welke
naar de eerste bevelhebber Pompejus de Roovere, was
stapeling zich als een helix driehoekig omhoogbreit. Ie-
het scharnierpunt: vandaar kon je blik zwerven van Ber-
dereen was enthousiast, we schrijven 2009, maar geld
gen op Zoom tot Steenbergen. In de 19e eeuw verviel het
ontbrak... Dat was er wel voor een brug, die moest dienen
strategisch belang van de Zuiderwaterlinie, waarna zij in
als verbinding met de natuur en als vluchtweg.
de strijd met het groene leger van de natuur het onderspit dolf. Ook waterverzanding trad op, en afgraving, bebou-
Uitnodigende brug De architecten werd gevraagd of
wing, verakkering. Pas deze eeuw startte een grootschali-
ze een brug bij de uitkijktoren konden ontwerpen. ‘We
ge renovatie, ter lering en recreatie.
legden de uitkijktoren als brug op z’n zijkant, dan heb je
niet. Je ontvangt de vijand toch niet met een uitnodigende
‘Een meneer Sinke, werkzaam bij een regionale psychia-
brug?!’ In het bos waren ze echter restanten van Franse
trische inrichting, zocht een dagbesteding voor z’n patiën-
loopgraven tegengekomen. Dat was de ingeving om de
ten. Hij dacht: we hebben hier van die grote bergen en
brug door het water te leggen. Gekoppeld aan het bijbel-
natte stukken, laten we de laatste empen met de eerste!’
verhaal was er meteen een naam: Mozesbrug. De briljan-
Al afgravend greep onrust hem aan, waarop hij de archie-
te vondst werd allerwege bejubeld. Het was evenwel half
2018
dezelfde maat, maar toen we ‘m intekenden, klopte dat
Afscheidscadeau Het begin lag bij linievernietiging.
DAG
foto’s: katja effting amsterdam
Verpletterend spectaculaire wirwar van verschillende driehoeken, kolossale Accoya-trappartijen en dito gevelbekledingsvlakken.
Loopgraafbrug Mozes door (!) het water en diagonale (!) uitkijktoren Pompejus: dadaĂŻstisch-surrealistische inslag in het Brabantse landschap.
saai, dus geen optie voor de durfalchitecten. Toch is voor
het fort via de loopgraafbrug openen. ‘Dezelfde dag nog
zo’n staalconstructie gekozen. Die vormt echter, mede
werd het Accoya besteld, houtconstructeur Emil Lüning
door de diagonale vorm, een verpletterend spectaculaire
ging aan het rekenen en tekenen - en de brug was op tijd
wirwar van verschillende driehoeken, trekkend aan grote
klaar.’ Het waterfenomeen trok zoveel publiciteit, bezoe-
groutankers. Daarenboven wordt veel van het staal tot
kers en prijzen, dat het de euroweg plaveide naar de uit-
blindwerk door kolossale Accoya-trappartijen binnen (32
kijktoren. Bestuurders raakten gecharmeerd, en de Es-
x 70-178 mm; ondersteunend Accoya: 65 x 50-130 mm) en
sent-gelden kwamen vrij.
een unieke Accoya-gevelbekleding buiten (26 mm dik).
Sociale brandwerendheid Niettemin, midden in de
Voronoi-diagram Ro en Ad gingen voor de gevelbe-
economische crisis zat iedereen blootshoofds in de bezui-
kleding lateraal denkend naar het Voronoi-diagram. Als je
nigingsbuien. Het was reden de regio in te schakelen:
cirkels rond de punten van driehoeken trekt en vervolgens
bouwclubs, scholen, decorbouwers, carnavalsverenigin-
de middelpunten van de cirkels met elkaar verbindt, krijg
47
gen, een ouderenclub. Dat was zowel bedoeld om ze on-
je weefpatronen die je ook in de natuur ziet, zoals bij gi-
derdelen van Pompejus te laten fabriceren als om ze te
raffes, schildpadden en opgedroogde rivierbeddingen.
betrekken bij Fort de Roovere. ‘Iemand had een grote
‘Zo hadden we een gevel die letterlijk verband houdt met
brandvlek in de Mozesbrug gemaakt. Door bij de bevol-
de draagconstructie. En we hadden tevens kleinere ele-
king gevoel te kweken voor de hele cultuurhistorie wilden
menten die beter maakbaar en transportabel waren.’ Be-
het houtblad
we voorkomen dat iemand de toren als een fakkel zou la-
halve brede tussennaden lopen er ook dunne lijnen door
ten branden. We noemen dat ‘sociale brandwerendheid’.’
de vlakken, die subtiel driehoeken vormen. Toni Oster-
Oók vloeide er twee ton binnen via publieksfinanciering.
lund (Geometria Architecture) schreef een algoritme voor
Anderzijds waren er hogere kosten. Er kwamen voorzie-
een driedimensionaal opererende cnc-freesmachine. En
ningen bij (theater, infocentrum), en toen de architecten
dat vereenvoudigde de paneelproductie aanmerkelijk.
met een drone op hoogtestage gingen, bleek dat de toren een stuk hoger moest om boven de bomen uit te komen.
Harmonische samenwerking Tijdens de opening op 24 maart jl. was de hele leuntoren gevuld met circa 700
Simpel maakbaar De organische opzet van vloerbal-
mensen. Het weekend erna stroomden er zesduizend toe.
ken-stokjes was constructief uiteindelijk niet haalbaar en
Ze daalden af in de Mozesbrug en beklommen de 25 m
brand bleef een kriebelend factorretje. Bovendien hadden
hoge Pompejus voor een overweldigend vergezicht. Een
de bouwclubs een simpel maakbaar concept nodig, opdat
enkeling ontdekte in de aansluitende veelvlakken van de
ze geen hoogdraver à la Buurman en Buurman bij elkaar
gevelbekleding de ware symboliek: ieders volmaakt har-
zouden a-je-toën. Bij grote buitenprojecten zie je vaak dat
monische samenwerking, al die jaren, steeds weer. •
wordt gecompromist op een constructie van voorspelbare vakwerken. Prachtig stijf, al die driehoeken, maar wel
hans de groot
Houtdag 2018
CO2-VOETAFDRUK
Ro Koster en Ad Kil (RO&AD Architecten) spreken
In het project is onder andere 122 m3 Accoya (radiata
over hun avontuurlijke werk tijdens Houtdag 2018
pine) toegepast. Dit betekent een CO2-vastlegging van
(donderdag 15 november, o.v. Hotel Jakarta Amster-
76.336 kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een
dam). Voor informatie/aanmelding: www.houtblad.
middenklassenauto over 641.471 km of het jaarlijks
nl/houtdag2018.
elektragebruik van 84 huishoudens.
Locatie: Fort de Roovere, Ligneweg 3, Halsteren Opdrachtgever: Gemeente Bergen op Zoom (bergenopzoom.nl) Ontwerp: RO&AD Architecten Bergen op Zoom/Middelburg (ro-ad.org); Ad Kil, Ro Koster, Martin van Overveld Aannemers: Bergh Bouw Bergen op Zoom (berghbouw.nl), De Kok Bouwgroep Bergen op Zoom/Goes (dekokbouwgroep.nl), Bouwgroep De Nijs - Soffers Hoogerheide (bouwgroepdenijssoffers.nl), VKP Kapelle (vkpbouw.com) Constructeur: Adviesbureau Lüning Velp (luning.nl) Digitale planning: Geometria Architecture Tampere (geometria.fi) Accoya: Koninklijke Houthandel Boogaerdt Krimpen a/d Lek (boogaerdthout.nl) Bouwperiode: Februari - december 2017 (Opening: 24 maart 2018) Bouwkosten: € 1,2 miljoen
mei 2018
augustus 2010 en 11 november zou Pieter van Vollenhoven
ONDER ARCHITECTUUR
Architectenbureau Snøhetta ontwierp ‘s we-
architecten van Snøhetta een absolute must in
relds eerste hotel dat meer energie produ-
deze arctische omgeving.
beeld: snøhetta/plompmozes oslo
ARCTISCH HOTEL IN HOUT
mei 2018
ceert dan verbruikt in het noordelijk klimaat. Het hotel in hout ligt net boven de poolcirkel
Ecologische voetafdruk Om de natuur-
aan de voet van de gletsjer Svartisen in Noor-
lijke schoonheid en de plaatselijke flora en
wegen. Pure poëzie.
fauna te behouden, was een kleine ecologische voetafdruk bepalend voor het ontwerp.
Svart is het eerste gebouw dat is gebouwd na
De constructie is geïnspireerd op lokale archi-
vaststelling van de Powerhouse-standaard
tectuur in de vorm van de fishkehjell - een
voor het noordelijk klimaat. Het gaat om ge-
A-vormige houten structuur voor het drogen
door kunstmatige koeling niet nodig is. In de
bouwen die in een tijdspanne van zestig jaar
van vis -, en de robue - een traditionele sei-
winter zorgen grote ramen ervoor dat zon-
meer energie produceren dan verbruiken.
zoenswoning voor vissers. Voor het hotel
licht binnen kan komen. Om de Power-
Voor deze norm is er samenwerking tussen
wordt massief hout toegepast. Het rust op
house-standaard te bereiken, worden materi-
Snøhetta en een aantal partijen, waaronder
weersbestendige houten palen. Onder de
alen gebruikt waarvoor bij het produceren,
the Zero Emission Resource Organization.
hotelkamers loopt een voetpad in hout voor
transporteren, bouwen en vervangen weinig
de hotelgasten; in de winter kan het dienen
energie wordt verbruikt. Snøhetta ontwierp
als opslag voor onder meer kajaks.
het hotel in samenwerking met Arctic Adven-
Absolute must Het nieuwe hotel verlaagt zijn jaarlijkse energieverbruik met ongeveer
tures of Norway en ingenieurs- en architec-
85% in vergelijking met een modern hotel en
Kunstmatige koeling De gevels bieden in
tenbureau Asplan Viak. Naar verwachting is
het produceert zijn eigen energie. Volgens de
de zomer bescherming tegen de zon, waar-
het hotel in 2021 klaar.
beeld: eth zürich
ROBOTS BOUWEN HOUTCONTRUCTIES VOOR DFAB HOUSE voor digitaal construeren met hout. Bij deze
maat, maar in de meeste gevallen moeten ze
methode, Spatial Timber Assemblies, worden
nog met de hand worden samengevoegd tot
dragende houten constructies geprefabri-
een frame. Onder auspiciën van het National
ceerd door robots.
Center of Competence in Research (NCCR), Digital Fabrication hebben onderzoekers van
DFAB House Digitalisering heeft zijn be-
ETH Zürich een nieuwe digitale houtcon-
slag gekregen in houtconstructies: hele ele-
structiemethode ontwikkeld die het scala aan
Wetenschappers van de universiteit van
menten worden door computers gefabri-
mogelijkheden van traditionele houtskelet-
Zürich ontwikkelden een nieuwe methode
ceerd. Machines maken de onderdelen op
bouw uitbreidt met geometrisch complexe modules. Spatial Timber Assemblies wordt voor het eerst gebruikt bij DFAB House op de
WWW.HOUTEX.NL
het houtblad
48
onderzoeks- en innovatiebouwplaats in het Zwitserse Dübendorf. Het is tevens het eerste grootschalige project, waarbij bouwrobots
SC HAVE RIJ | DROG E RIJ | TR A NSPORT UW HOUTSPECIALIST MET EEN UITGEBREIDE VOORRAAD IN O.A.:
• • • •
OREGON PINE PITCH PINE (SIBERISCH) LARIKS GRENEN
WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 | WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | E INFO@HOUTEX.NL
CA. 75 HOUTSOORTEN RUIM OP VOORRAAD!
worden gebruikt die de universiteit heeft ontwikkeld in samenwerking met Erne AG Holzbau. De robot neemt een houten balk en begeleidt deze, terwijl hij op maat wordt gezaagd. Daarna boort een tweede robot de gaten voor de verbindingen. Bij de laatste stap werken de twee robots samen en positioneren ze de balken op basis van het computerontwerp. •
adviesbureau
bruggen
Voor adviezen die écht hout snijden!
Carpentier Hardwood Solutions Haasnoot Bruggen BV Postbus 3025, 2220 CA Katwijk (ZH) T 071 - 402 17 44 F 071 - 403 05 91 E info@haasnootbruggen.nl I www.haasnootbruggen.nl Overbruggen in hout, staal en composiet.
www.houtbedrijvendokter.nl +31 (0)6 54 31 41 21 info@houtbedrijvendokter.nl
Ingenieursbureau Evan Buytendijk BV Withagenweg 36, 7384 SB Wilp T 055 3014754 I www.evanbuytendijk.nl E info@evanbuytendijk.nl Advies, begeleiding, (groeps)certificering FSC/PEFC, PEFC boscertificering, CE markering, EUTR/FLEGT, opleidingen & trainingen
afzuiginstallaties
C-Techniek B.V.
Meerdink Bruggen Parallelweg 2, 7102 DE Winterwijk T 0543 – 51 35 41 F 0543 – 520935 E bruggen@meerdink.nl I www.meerdinkbruggen.nl Ontwerp, prefabricage en plaatsing in het werk van bruggen in hout, staal en composiet
gecertificeerd hout
Woodteq Houtconstructies Handelsweg 22, 7451 PJ Holten Postbus 43, 7460 AA Rijssen T 0548 - 70 13 61 F 0548 - 70 13 41 I www.woodteq.nl E info@woodteq.nl Ontwerp, engineering, levering en montage van gelamineerde houtconstructies liggers, kolommen, Multiplan dakplaten en Profidecke vloerelementen.
coatings
Norway Coatings B.V. Postbus 43079 3540 AB UTRECHT T +31 (0)88 450 5400 I www.norwaycoatings.nl E info@norwaycoatings.nl
Postbus 1380, 1300 BJ Almere T 036 - 5494068 F 036 - 5321029 E info@keurhout.nl I www.keurhout.nl Handelsketen voor legaliteit en duurzaamheid.
gelamineerde houtconstructies
Wood Products Logistics BV Strevelsweg 700 sub 113 3083 AS Rotterdam T 010 4104670 F 010 4104680 E info@wpl.nu I www.wpl.nu No. 1 in houtexpeditie WPL - de logistieke dienstverlener
Herenbrinksweg 3b 8144 RC Lierderholthuis T 0572-366280 M 06-57930394 E j.borreman@derix.nl I www.derix.nl Producent van gelamineerdhoutconstructies; zie www.derix.nl Engineering, productie, levering en montage van gelamineerde houtconstructies, liggers, kolommen en kruislaag houten onderdelen (CLT / X-lam)
Greenwood International BV
Van den Berg Hardhout BV 2e Industrieweg 19 3411 ME in Lopik T +31 (0)348 820000 F +31 (0)348 820008 E info@vandenberghardhout.nl I www.vandenberghardhout.nl Importeur en groothandel van FSC® gecertificeerd tropisch hardhout. Ruw en geschaafd, uit voorraad en op aanvoer! Hout en vertrouwd!
Withagen Houtprodukten BV
Noorderpad 24, 1674 NS Opperdoes T 0227-822425 E jenj@tip.nl I www.jenjpersoneelsmanagement.nl Bemiddelaar tussen kandidaat en opdrachtgever
C/O Noorderlaan 125 2030 Antwerpen T +32 3 542 63 70 F +32 3 542 18 94 E info.nederland@dlh-group.com I www.dlh-nederland.com Specialist in gecertificeerd hout uit duurzaam beheerde bossen (o.a. CIB).
houthandel
algemeen
J en J Personeelsmanagement b.v.
Louis Eijssenweg 3A8 6049 CD Herten The Netherlands T +31 (0) 475 399740 F +31 (0) 475 310271 E info@coillte.com I www.coillte.com
DLH Nederland B.V.
Keurhout
Derix
Rondweg 43, 9101 BE Dokkum Postbus 56, 9100 AB Dokkum The Netherlands T +31 (0)519 32 91 00 F +31 (0)519 32 91 10 I www.holtrop-jansma.com E info@holtrop-jansma.com
Coillte Panel Products
houtexpeditie
Chemieweg 71, 1422 DX Uithoorn T +31-2977-52785 I www.c-techniek.com E info@c-techniek.com Filter en afzuiginstallatie voor de industrie.
Holtrop & Jansma B.V.
Abeeldreef 15 8760 Meulebeke T +32 51 488961 I www.carpentier.be Specialiteit : Europees hardhout vnl eiken , themisch essen en thermisch naaldhout (thermowood)
Exportweg 1, 9482 WP Tynaarlo T 0592 - 274280 F 0592 - 273524 E info@withagenhoutprodukten.nl I www.withagenhoutprodukten.nl Lijmhout op hoog niveau! Specialist in gelamineerd hout voor constructies en kozijnen. Vilam® Lariks en vuren voor kozijnen met KOMO en PEFC certificaat. Bouwteam projecten; ontwerp, levering en montage van constructies.
Boogaerdt Hout Dorpsstraat 88, 2931 AG Krimpen aan de Lek T 0180 - 551552 F 0180 - 510776 E info@boogaerdt.nl I www.boogaerdthout.nl
Postbus 52, 1930 AB Egmond aan Zee T 072 5069540 F 072 5069541 E info@greenwoodtimber.nl I http://www.greenwoodtimber.nl Kwaliteit schept duidelijkheid
Wijma Kampen B.V. Haatlandhaven 3, 8263 AS Kampen T 038 - 3316444 F 038 - 3322040 E wijma@wijma.com I www.wijma.com “Betrouwbaarhout” voor GWW als damwanden, gordingen, palen of fenderhout of complete houtconstructies zoals: sluisdeuren, bruggen, geluidswanden, geleiderail of galerijen voor de bouw.
LTL Woodproducts
vloeren/dekken
LTL Woodproducts B.V.
GWW Houtimport Bezoekadres: Bedrijfsweg 11, 3411 NV Lopik T (0348) 55 00 09 F (0348) 55 33 38 E verkoop@gwwhoutimport.nl I www.gwwhoutimport.nl Duurzaam geproduceerd hout voor de weg- en waterbouw uit voorraad leverbaar!
“Wij zijn een landelijk opererende houthandel en kenmerken ons door onze grote voorraad, brede assortiment, eigen zagerij/ schaverij, droogkamers en transport. Wij helpen u graag bij de levering van het juiste hout!” WILLEM DE ZWIJGERLAAN 1 2741 DA WADDINXVEEN T 0182 – 615933 | INFO@HOUTEX.NL
WWW.HOUTEX.NL
Houtgroep van Drimmelen B.V. Postbus 39, 3330 AA Zwijndrecht T 078 - 6107207 F 078 - 6101151 E info@drim.nl I www.vandrimmelen.nl Leverancier voor de bouw, handel en industrie van vurenhout, plaatmateriaal, prefab timmerwerk en alle mogelijke bewerkingen.
IJsseldijk Noord 172 2935 BM Ouderkerk aan den IJssel T +31 (0)180 - 688688 F +31 (0)180 - 681463 I www.heuvelman-hout.nl Specialist in maatwerk
Postbus 9128, 9703 LC Groningen T 050 - 3116674 F 050 - 3113111 E info@hpgroningen.nl I www.hpgroningen.nl Specialist in Naaldhout, Loofhout & Plaatmateriaal. Wij beschikken over uitgebreide houtbewerkingsfaciliteiten. FSC : SKH-COC-000033 PEFC : SKH-PEFC-COC-5018
Nonhebel Nobelstraat 24, 5051 DV Goirle T 013 - 5301924 F 013 – 5301925 E contact@nonhebel.nl I www.nonhebel.nl Dé antislip specialist voor houten ondergronden. Leverancier van DuraGrip antislip coating.
Foreco Dalfsen B.V. Postbus 73, 7720 AB Dalfsen Dalmsholterweg 5, 7722 KJ Dalfsen T 0529-431548 F 0529-432198 E info@foreco.nl I www.foreco.nl Compleet assortiment hout voor GWW en B+U.
Hout en Plaat Groningen BV Foreco Houtconstructies Postbus 472, 4200 AL Gorinchem De Vort 1, 4225 SH Noordeloos T 0183-582556 F 0183-581077 E info@forecohoutconstructies.nl I www.forecohoutconstructies.nl Specialist in geveltimmerwerk en lichte prefab houtconstructies.
vacuümpompen
Becker Druk- en vacuümpompen B.V. Postbus 573, 8440 AN Heerenveen Eurolaan 11, 8466 SM Nijehaske. T 0513 - 651800 F 0513 - 651855 E info@beckerdvp.nl I www.beckerdvp.nl Topleverancier van vacuümpompen.
vlamvertragers voor hout
houtinformatie Fire-resistant BV www.houtinfo.nl Koninklijke Jongeneel B.V.
Postbus 1025, 2302 BA Leiden T 071 - 5316431 E info@noordmanhout.nl I www.noordmanhout.nl Breed in Hout en Plaat Houtbewerking en Logistiek
Postbus 191, 4130 ED Vianen T 0347 - 374844 F 0347 - 377908 E verkoop@ltl.nl I www.ltl.nl Of het nu om Tropisch, Europees of Noord-Amerkaans hardhout gaat, wij verzekeren u continuïteit en kwalteit door een klantgerichte benadering.
Postbus 49, 3500 AA Utrecht T 030 - 2346347 F 030 - 2318817 E info@jongeneel.nl I www.jongeneel.nl Uw partner in de bouw, overal in Nederland
Houtinformatielijn T 0900 - 5329946 (15 cpm) I www.houtinfo.nl 24 uur per dag, 7 dagen per week.
Postbus 4377, 3006 AJ ROTTERDAM T 010 –4137661 F 010 –4363757 E info@fire-resistant.nl I www. Fire-resistant.nl Specialist in het vlamvertragend behandelen van alle houtsoorten, parket en plaatmateriaal.
internet
www.houtblad.nl Digitaal archief en foto’s bestellen.
SNELZOEKERS Voor slechts € 425,- per gekozen rubriek worden uw bedrijfsgegevens (inclusief kleurenlogo en informatieregel) voor de periode van 1 jaargang opgenomen.
Ja, ik reserveer een rubrieksvermelding in SNELZOEKERS Rubriek: ...................................................................................................................................................................................... Bedrijfsnaam: .............................................................................................................................................................................. Adres: .......................................................................... PC + Woonplaats: .............................................................................. Tel./Fax: ..................................................................................................................................................................................... E-mail: ............................................................................... Internetadres: .............................................................................. Informatieregel: .......................................................................................................................................................................... U kunt dit formulier mailen naar MYbusinessmedia, orders@houtblad.nl. Of opsturen (zonder postzegel) naar Antwoordnummer 7, 7400 VB Deventer. Eerst meer informatie? Bel met MYbusinessmedia, 06-83 17 08 18 (Wilco Stemerdink).
• Stijlvol • Notenhoutachtige uitstraling • Vormstabiel • Stootvast • Uit duurzaam beheerde bossen • Duurzaamheidsklasse I
G EMODIFICE E R D LOOFHOUT
DOOR EN DOOR STIJLVOL
L
FRAKÉ NOIR is een product van Houthandel van Dam.
Voor meer info over dit stijlvolle hout kijk eens op de website, daar staan ook enkele prachtige toepassingsfoto’s!
O
I
A R F
N E K
N R.
Brandveiligheid gaat boven alles Leegwater 1e in Nederland met CE-markering (NEN 14915)
Leegwater loopt voorop in het vinden van wegen die het toepassen van hout in de bouw veiliger en duurzamer maken. Als eerste in Nederland kan Leegwater nu brandvertragend behandelde massief houten wand- en gevelbekleding leveren met CE-markering (NEN 14915). Inclusief een prestatieverklaring met de essentiële kenmerken van het gevelproduct. Hiermee bent u er zeker van dat het gevelproduct getest en volgens de Europese technische specificaties beoordeeld is. Het zelf ontwikkelde en gepatenteerde product dat Leegwater gebruikt om het hout de brandwerende eigenschappen te geven, is: Flame Delay® PT.
• Gesloten en open gevelsystemen, verticaal en horizontaal toepasbaar, in verschillende kopmaten en profielen • Toepassingen voor binnen en buiten • Flame Delay® PT laat de technische eigenschappen van het hout (waaronder sterkte en duurzaamheid) intact • Niet-giftig en onschadelijk voor het milieu • Naar wens kan het gevelproduct binnen de certificering met verschillende verfsystemen in elke gewenste kleur afgewerkt worden
Zekerheden en mogelijkheden met Flame Delay® PT
Kijk ook op: leegwater.nl/producten/brandvertraging
• Brandklasse B-S2, d0 • Voorzien van CE-markering en prestatieverklaring (NEN 14915) • Alle gangbare profielen in 12 houtsoorten leverbaar (waaronder: vuren, grenen, douglas, western wed cedar en thermisch gemodificeerd hout)
Vraag uw leverancier om een actueel overzicht van de geteste houtsoorten.
www.leegwater.nl/producten/brandvertraging