G2 tomos by Dimos Agiou Vasiliou

Πρακτικά του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου

Η ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Περιβάλλον - Αρχαιολογία - Ιστορία - Κοινωνία (Σπήλι - Πλακιάς 19-23 Οκτωβρίου 2008)

ΤΟΜΟΣ Γ2

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΣΥΝΕΚΔΟΤΕΣ: ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ» - ΑΤΤΙΚΗΣ ΣύΛΛΟΓΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ ΔΗΜΟΥ ΛΑΜΠΗΣ (Σ.Ε.ΔΗ.Λ.)

ΡΕΘΥΜΝΟ 2014

ΥΠΕΡΤΙΤΛΟΣ:

Πρακτικά του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Η Επαρχία Αγίου Βασιλείου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Περιβάλλον - Αρχαιολογία - Ιστορία - Κοινωνία Σπήλι - Πλακιάς 19-23 Οκτωβρίου 2008

ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ:

Τουρκοκρατία - Νεότεροι χρόνοι

Τόμος Γ2 φΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Κωστής Ηλ. Παπαδάκης - Θεόδωρος Στυλ. Πελαντάκης ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΤΟΜΩΝ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ: Χαρίδημος Κακλαμάνος, Συν/χος ΕΛΤΑ, Μιξόρρουμα, Τηλ. 6982 477047 ΤΥΠΟΓΡΑφΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΚΤΥΠΩΣΗ

Μαρία Τρουλλινού

ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ:

3ο χλμ. Ε.Ο. Ρεθύμνου - Χανίων Τηλ. 28310 22223, Fax: 28310 52519 e-mail: info@grafotehniki.gr www.grafotehniki.gr Έκδοση 2014 © Ομοσπονδία Συλλόγων Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ»-Αττικής Σύλλογος Επιστημόνων Δήμου Λάμπης (Σ.Ε.ΔΗ.Λ.)

SET: 978-960-99783-5-4 ISBN: 978-960-99783-4-7

ΤΟΜΟΣ Γ2

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΙΜΙΤΖΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ Τα σπήλαια του Αγίου Βασιλείου

Η γεωλογία της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου έγινε γνωστή από σειρά ανακοινώσεων στο Συνέδριο για την πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου. ∆εν θα χρειαστεί λοιπόν να επανέλθουµε στις διάφορες γεωλογικές ενότητες που δοµούν την περιοχή. Θα πρέπει όµως να εξετάσουµε τις δυνατότητες δηµιουργίας σπηλαίων στο έδαφός της. Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχουν στην περιοχή αξιόλογες ανθρακικές ενότητες. Στον Άγιο Βασίλειο δεν υπάρχουν σηµαντικοί ασβεστολιθικοί όγκοι (βουνά), που να ευνοούν την καρστικοποίηση, τη χηµική δηλαδή διάλυση των ασβεστολίθων από το νερό της βροχής. Οι βροχοπτώσεις, επίσης, είναι περιορισµένες, µε περίπου 900 χιλιοστά µέση ετήσια παροχή, την στιγµή που στον Ψηλορείτη η µέση ετήσια παροχή ξεπερνά τα 2000 χιλιοστά σε υψόµετρο 1200 µέτρων και τα 3000 χιλιοστά σε υψόµετρα άνω των 2000 µέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. ∆εν είναι, λοιπόν, επαρχία των καρστικών σπηλαίων η πρώην επαρχία Αγία Βασιλείου, εφόσον µόνο το 1/3 της καλύπτεται από ασβεστολιθικούς βραχώδεις σχηµατισµούς και τα υπόλοιπα 2/3 της έκτασής της καλύπτονται από γαιώδεις ηµιβραχώδεις εδαφικούς σχηµατισµούς, όπως φυλλίτες, φλύσχη, οφιόλιθους, νεογενείς ψαµµίτες, µάργες, αργίλους κ.α. Στους σχηµατισµούς αυτούς δεν είναι εφικτό να εµφανιστούν φαινόµενα καρστικοποίησης, δηλαδή σπηλαιώσεων, γιατί επικρατεί το γαιώδες κλάσµα, µε άργιλο, µάργες, υλείς και αµµοϋλείς, που θεωρούνται

Χάρτης της περιοχής που καλύπτει το Μητρώο σπηλαίων της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας (σχεδίαση Χ. Στρατιδάκη)

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

Το σπήλαιο και ο ναός Αγίου Παύλου Σακτουρίων (φωτογραφία Χ. Στρατιδάκης)

µη περατοί σχηµατισµοί από το νερό. Όταν το νερό βρίσκεται πάνω σε τέτοιου είδους σχηµατισµούς, απορρέει χωρίς να κατεισδύει προς τα βαθύτερα στρώµατα για να δηµιουργήσει υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες, όπως συµβαίνει στην περίπτωση των ασβεστολιθικών όγκων. Εξαίρεση αποτελούν οι λίγοι ασβεστόλιθοι Πίνδου, που συναντώνται κυρίως στην ακτογραµµή του Λιβυκού Πελάγους και επιτρέπουν τη δηµιουργία µικρών σπηλαίων και εγκοίλων. Οι ασβεστόλιθοι Τρίπολης, οι οποίοι είναι και παχυστρωµατώδεις, ευνοούν τη δηµιουργία σπηλαίων, σπηλαιοβαράθρων αλλά και σηµαντικών καρστικών αγωγών και πηγών, όπως αυτές του Σπηλίου, του Κουρταλιώτη, της Αγιά- Φωτιάς και των Λιγκρών. Έτσι, ο Άγιος Βασίλειος διαθέτει µία από τις µεγαλύτερες καρστικές πηγές της Κρήτης, αυτή του Αγίου Νικολάου Κουρταλιώτη, που βρίσκεται στο νότο και πολύ µακριά από την ακτή. Συνήθως οι παράκτιες και υποθαλάσσιες καρστικές πηγές της Κρήτης, όπως οι Αλµυροί Γεωργιούπολης, Ηρακλείου και Αγίου Νικολάου, έχουν πολύ µεγαλύτερες παροχές, γιατί αναµειγνύονται µε το θαλασσινό νερό και γίνονται υφάλµυρες, πολλαπλασιάζοντας έτσι την ποσότητα παροχής τους. Η παροχή της πηγής Κουρταλιώτη είναι 3.500 κυβικά µέτρα την ώρα και κάποια τµήµατά της είναι υπόγεια ποτάµια, ενώ άλλα απορρέουν επιφανειακά, δηµι-

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ουργώντας µετά την πηγή, την γνωστή Λίµνη Πρέβελη. Αν και ο Άγιος Βασίλειος δεν είναι πλούσιος σε σπήλαια, παρόλα αυτά δεν λείπουν συνολικά τα καρστικά φαινόµενα (φαράγγια, µεγάλες πηγές κ.λπ.), ενώ υπάρχουν και σπήλαια προερχόµενα από την αιολική ή τη θαλάσσια διάβρωση, από τεκτονικά αίτια, αλλά και τα τεχνητά. Η Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία και το Τµήµα Κρήτης, Ο Ελευθ. Πλατάκης, ο πρώτος συστηµατικός υπό τον αείµνηστο Γυµνασιάρχη Ελευθέριο Πλαεξερευνητής των σπητάκη και τον συνεχιστή του έργου του Χρίστο λαίων του Αγ. Βασιλείου Μακρή, είχε αρχίσει να συγκροτεί αρχείο σπηλαίων και άλλων καρστικών µορφών. Τον κατάλογο αυτόν το Τοπικό Τµήµα ∆υτικής Κρήτης εδώ και σχεδόν 20 χρόνια τον διευρύνει ολοένα µε νέες εγγραφές. Τα µέχρι σήµερα καταγεγραµµένα σπήλαια της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου φτάνουν τα 187. Από αυτά τα 174 είναι οριζόντια σπήλαια, τα 5 σπηλαιοβάραθρα, τα 7 βάραθρα, η µία καταβόθρα και 2 τουλάχιστον είναι τεχνητά σπήλαια. Κατ’ αλφαβητική σειρά, στην Αγία ΓαΟ Χρ. Μακρής, ο συνεχιλήνη έχουµε καταγράψει 5 σπήλαια, στον Άγιο στής της εξερεύνησης των αγιοβασιλιώτικων σπηΒασίλειο 5, στον Άγιο Ιωάννη 21 (συµπεριλαµλαίων (φωτ. Γ. Καλούδης) βάνοντας τα σπήλαια του φαραγγιού Κοτσυφού), στου Αγαλλιανού 1, στην Αγία Παρασκευή 1, στα Αγκουσελιανά 4, στον Άρδακτο 4, στον Ασώµατο 21 (συµπεριλαµβάνονται τα σπήλαια του Κουρταλιώτικου φαραγγιού), στις Ατσιπάδες 6, στις Βρύσες 2, στου Γιαννιού 10, στη ∆ρύµισκο 4, στην Καλή Συκιά 1, στον Κεραµέ 4, στον Κισσό 6, στην Κοξαρέ 10, στην Κρύα Βρύση 4, στη Λαµπηνή 4, στα Λευκόγεια 11, στου Μαριού 5, στις Μέλαµπες 11, στο Μιξόρρουµα 1, στη Μουρνέ 1, στη Μύρθιο 7, στην Ορνέ 1, στα Παλαιόλουτρα 2, στον Πλακιά 4, στον Πλατανέ 2, στο Ροδάκινο 4, στα Σακτούρια 8, στα Σελλιά 9, στο Σπήλι 6 και στο Φραττί 2. Από αυτά, 7 σπήλαια είναι ενάλια, περισσότερα από 10 προέρχονται από τεκτονικά αίτια και µερικά, ιδιαίτερα στα πρανή των φαραγγιών, έχουν σχηµατιστεί από την αιολική διάβρωση. Ο άνθρωπος έχει διανοίξει δύο τουλάχιστον, το Λαύριο στον

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

Σπήλαιο Νεραγδότρυπα Αγκουσελιανών (φωτογραφία Γ. Καλούδης)

Κεραµέ για απόληψη ορυκτών και την τεχνητή γαλαρία µήκους 75 µέτρων στον Πλακιά, για την µεταφορά των ορυκτών ανθράκων των Λευκογείων σε φορτηγίδες. Θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι στα τεχνητά σπήλαια δεν έχουµε καταγράψει τις στοές εξόρυξης ορυκτών ανθράκων οι οποίες είχαν διανοιχτεί στα Παλαιόλουτρα ήδη επί Αιγυπτιακής Κατοχής της Κρήτης (1830-1840). Τα σπήλαια του Αγίου Βασιλείου, όπως και της υπόλοιπης Κρήτης, χρησιµοποιήθηκαν κατεξοχήν ως χώροι καταφυγής κατά τις πολυάριθµες κρητικές επαναστάσεις (Σπήλαιο Βρυσιδόστενου, Μπαντελή Σπηλιάρι και Ατζιγγανόσπηλιος φαραγγιού Κοτσυφού, Παγώνας Σπήλιος Αγίου Βασιλείου, Κλεφτόσπηλιος Αρδάκτου, Ριφόκουµο Πρέβελη, Ανασυρτή Ασωµάτου πρόκειται για το σπήλαιο σωτηρίας του ηγουµένου Αγαθάγγελου Παπαβασιλείου, Πεζούλα Ασώµατου, Αρνίδια και Χαράκοι Μελάµπων κ.α.). Χρησίµευσαν επίσης για απόκρυψη των υπολειµµάτων των συµµαχικών στρατευµάτων µετά την Μάχη της Κρήτης (Ρουµάνη Σπηλιάρι Φραττί, Μέσα Σπήλιος ∆ρυµίσκου, Κατσοπρινές ή Πράσα Μιξορρούµατος, σπήλαια γύρω από τη µονή Πρέβελη κ.α.), για απόκρυψη πυροµαχικών (Σκοτεινή Ροδάκινου, Αστράτηγος Ορνές κ.α.) και για λη-

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

µέρια ανταρτών στις επαναστατικές και κατοχικές περιόδους (Μαύρο Σπηλιάρι Κοξαρές, Φακουλά Κοξαρές όπου και η οµώνυµη µάχη το 1944, Χαϊνότρυπα Κρύας Βρύσης κ.α.). Μερικά χρησιµοποιήθηκαν για απόκρυψη τιµαλφών (Παγώνας Αγίου Βασιλείου, Χωστόσπηλιος Σελλιών) και θρησκευτικών σκευών (Σπήλαιο Αγίων Κοτσυφού, Σπήλιος Εικόνων Πρέβελη κ.α.), για απόκρυψη πτωµάτων ζώων (Σκυλογκρέµι Σελλιών και πολλά άλλα) και για διαµονή ασκητών (Καλογρές Τρύπα Μύρθιου, Κατεβατή Σακτουρίων κ.α.). Πολλά χρησιµοποιήθηκαν και µερικά χρησιµοποι- Λεπτοµέρεια από τον σπηλαιώδη ναό του Αγ. Αγαλλιανού. ∆ιασώζονται υπολείµούνται ακόµη για κτηνοτροφικούς Αντωνίου µατα τοιχογραφιών (φωτογρ. Γ. Καλούδης) σκοπούς (για ωρίµανση τυριών τυρότρυπες, για σταυλισµό αιγοπροβάτων, για τυροκοµεία, όπως τα Γαϊδαρόσπηλια Γιαννιού) και άλλα για αποµόνωση αρρώστων - λαζαρέτα, µολυσµένων από θεωρούµενες τότε µεταδοτικές ασθένειες (Ηγουµενόσπηλιος Πρέβελη). Κάποια είχαν χρήση ήδη από την αρχαιότητα (Νεραγδότρυπα Αγκουσελιανών, Αχνότρυπα Κοξαρές κ.α.) και µερικά είναι πιθανόν να χρησιµοποιήθηκαν ως λατρευτικά (∆ιγενή Σπήλιο Πλατανέ και Μπελεγρινές ή Γεροντόσπηλιος Κοξαρέ). Πολύ περισσότερα είναι εκείνα που απέκτησαν λατρευτική χρήση κατά τα χριστιανικά χρόνια, ιδιαίτερα κατά τον 17ο, 18ο και 19ο αιώνα. Στον Άγιο Βασίλειο έχουµε εντοπίσει 14 σπηλαιώδεις ναούς, αφιερωµένους στον Άγιο Αντώνιο (στ’ Αγαλλιανού, στην Αγία Πελαγία, στον Άγιο Ιωάννη, στα Λευκόγεια, στον Κεραµέ, στα Σακτούρια και στο Σπήλι), στον Άγιο Ονούφριο (στον Ασώµατο, στου Μαριού και στη Μύρθιο), στον Άγιο Νικόλαο (Κουρταλιώτικο), στον Άγιο Παύλο (Σακτούρια), στον Άγιο Ιωάννη (στο οµώνυµο χωριό) και στην Υπαπαντή της Παναγίας (Μαριού). ∆εν λείπουν τα µυθολογικά σπήλαια (∆αιδάλου Αγίας Γαλήνης και Σακτουρίων), τα σπήλαια µετεωρολογικών προβλέψεων (Αχνότρυπα Κοξαρές) και, βέ-

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

Από την εξερεύνηση του σπηλαίου Βρυσιδόστενου στο φαράγγι του Κοτσυφού (φωτογραφία Γ. Καλούδης)

βαια, τα σπήλαια αποκοµιδής νερού (Λενικό Μελάµπων). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ονοµατολογία των σπηλαίων. Στον Άγιο Βασίλειο συναντούµε τους τύπους σπήλιος, αυτοτελώς (Πρέβελη, Άγιος Βασίλειος και αλλού) ή µε προσδιορισµό (Σπήλιος Εικόνων, Μυλωνά Σπήλιος Μελάµπων, Φωκιόσπηλιος Σακτουρίων), Σπήλιοι (Κρύα Βρύση), σπήλιο-σπήλια, αυτοτελώς, µε χρήση ως δεύτερου συνθετικού (Σκορδόσπηλια Ασωµάτου, Περδικόσπηλιος Αγίου Βασιλείου), ή µε προσδιορισµό (Βορίζη Σπήλιο Σπηλίου, Νιζάµη Σπήλιο Αγίου Ιωάννη), σπηλέ (Γιδοσπηλέ Σελλιών). Κι ακόµα ως µεγεθυντικά Σπήλιαρος-σπηλιάρα-σπήλιαρο, πάντοτε µε προσδιορισµό (Μαστρονικόλα Σπηλιάρα Λευκογείων, Φανταξοσπηλιάρα Πλατανέ, Περδικοσπήλιαρο Ατσιπάδων), ως υποκοριστικά σπηλιάρι-σπηλιαράκι-σπηλιαρίδια-σπηλούφια (Μπαντελή Σπηλιάρη Αγίου Ιωάννη, Ρουµάνη Σπηλιάρι Ασώµατου, Σπηλούφια Αγίου Ιωάννη). Συχνή είναι η χρήση του ονόµατος τρύπατρύπες, συνήθως ως δεύτερου συνθετικού (Νεραγδότρυπα Αγκουσελιανών, Χιονιά Τρύπα Λαµπηνής, Γαϊδαρολέ Τρύπα και Τρύπα Ορθού Πόρου Βρυσσών, Τρύπα Αγίου Παύλου Σακτουρίων) και σπανιότερη η χρήση του ονόµατος τρυπητή αυτοτελώς (Τρυπητή Λευκογείων). Το λάκκος χρησιµοποιείται µε διάφορους τρόπους (Ρουσσολάκκου Σπηλιά

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Φυσική γέφυρα στην περιοχή Σχοινάρια (φωτογραφία Κ. Αρετάκη)

Πρέβελη). Για τα βάραθρα, σπηλαιοβάραθρα, τους χώνους και τις καταβόθρες χρησιµοποιούνται τα ονόµατα τάφκος (στον Άγιο Ιωάννη), βόθονας (στου Γιαννιού, µε την έννοια της δολίνης), κατεβατή (στ’ Ακούµια). Παραπέρα τα σπήλαια του Αγίου Βασιλείου προσδιορίζονται ονοµατικά ως προς τον ιδιοκτήτη ή τον χρήστη (Λαδακιώ Σπηλιά Γιαννιού), τη θέση (Αγιοπαρασκιανή Τρύπα Αγαλλιανού, Πάνω και Κάτω Περιστερές Αγίου Ιωάννη), τον προσανατολισµό, τις διαστάσεις (Μακρέ Σπήλιο Ατσιπάδων), τη µορφολογία (Τρυποδιάσελο φαραγγιού Κοτσυφού), τη γεωλογία (Ρουσολάκκου Σπηλιά Ασώµατου), την κλιµατολογία, την πανίδα και χλωρίδα (Αγριµοκεφάλι Κισσού, Περδικοσπήλιαρο Ατσιπάδων, Λυγιάς Σπηλιά Γιαννιού), τους θρύλους και παραδόσεις (Καλογερικού Σπήλιος Κρύας Βρύσης, Σαρακηνάλωνα Λευκογείων) και τη χρήση τους. ∆εν λείπουν τα λατινογενή (Καραβέλλα Σελλιών) και τα τουρκογενή ονόµατα (Νιζάµη Σπήλιο Αγίου Ιωάννη, Χανούµης Οντάς Ασώµατου, Αλή Σπηλιάρι Κοξαρές). Πολύ συχνά τα σπήλαια παίρνουν το όνοµά τους από το όνοµα της περιοχής στην οποία βρίσκονται (Καστεριανές Αγίου Ιωάννη στην οµώνυµη περιοχή και αλλού). Το ακριβώς αντίθετο συµβαίνει µε το όνοµα της κωµόπολης Σπήλι, που φαίνεται να προέκυψε από το Σπήλιοι (ο Σπήλιος, οι Σπήλιοι), εξαιτίας

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

Ο σπηλαιώδης ναός Αγίου Αντωνίου Καλής Συκιάς (φωτογραφία Γ. Καλούδης)

των πολλών µικρών σπηλαίων που διανοίγονται στα πρανή του υψώµατος Βορίζη. Σχετική µε την ονοµατολογία των σπηλαίων µελέτη έχει εκπονήσει και ο καθηγητής Κωστής Ηλία Παπαδάκης, η οποία θα µπορούσε να συµπεριληφθεί στο Παράρτηµα των Πρακτικών του Συνεδρίου, µαζί µε τον κατάλογο που θα καταθέσουµε. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι παραδόσεις των αγιοβασιλιώτικων σπηλαίων, παραδόσεις µυθολογικές (∆αίδαλος και άλλες), θρησκευτικές (διαµονή Αγίου Νικολάου Κουρταλιώτη), ιστορικές (κλεισµένα γυναικόπαιδα στο σπήλαιο Αγίου Ευστρατίου Ορνές), θησαυρών (χρυσή γουρούνα), σχετικές µε φυσικά φαινόµενα (λιβανιστήρι Κοξαρές), µε πρόσωπα (∆ιγενή Πλατανέ, Ακουµίων, Κρύας Βρύσης και αλλού) και µε υπερφυσικά όντα (∆ρακότρυπα Γιαννιού, Νεραγδότρυπα Αγκουσελιανών, Αράπισσας Τρύπα Κοξαρές, Σαρακηνάλωνα Λευκογείων). Να σηµειωθεί εδώ ότι οι παραδόσεις για τον ∆αίδαλο έχουν καταγραφεί από τον Χριστόφορο Μπουοντελµόντι στα νησιά Παξιµάδια ήδη από τις αρχές του 15ου αιώνα. Θα πρέπει να σηµειωθεί, επίσης, η αυξηµένη παρουσία –και όχι µόνο στα σπήλαια- ονοµάτων σχετικών µε τον βυζαντινό ακρίτη - ήρωα της Κρήτης ∆ιγενή (∆ιγενή Αµάδα Ακουµίων,

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Το ιστορικό Σπήλαιο Φακουλά Κοξαρές (φωτογραφία Χ. Στρατιδάκης)

∆ιγενή ο Μούτης Κρύας Βρύσης, ∆ιγενή Γονατές Πλακιά κ.α.) Το Τοπικό Τµήµα ∆υτικής Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, µε τις µικρές του δυνάµεις, πέραν των άλλων δραστηριοτήτων του (εκπαιδεύσεις, προστασία σπηλαίων, χαρτογραφήσεις, τεκµηριώσεις, σεµινάρια, συνέδρια, µόνιµη έκθεση κ.λπ.), έχει καταρτίσει το Μητρώο Σπηλαίων της ∆υτικής Κρήτης, συµπεριλαµβανοµένων των δηµοτικών διαµερισµάτων του Αγίου Βασιλείου. Το Μητρώο αυτό δεν σταµατά να το διευρύνει µε εντοπισµούς νέων σπηλαίων, εξερευνήσεις και δηµοσιεύσεις. Στην κατεύθυνση αυτή, του εντοπισµού σπηλαίων και πληροφοριών γύρω απ’ αυτά, πριν χαθούν από τη συλλογική µνήµη, ζητά τη βοήθεια όλων των συνέδρων αλλά και των απλών κατοίκων του Αγίου Βασιλείου.

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

Από την εξερεύνηση του σπηλαίου ∆ιγενή Ρεχτάρα Πλατανέ (φωτογραφία Γ. Καλούδης)

Γεωλογική εκπαίδευση µελών του Τ.Τ. ∆υτικής Κρήτης της Ε.Σ.Ε. στην περιοχή Αρδάκτου Αγίου Βασιλείου (φωτογραφία Γ. Καλούδης)

1373

713

714

712

3033

216

3306

211

191

199

. . .

643

2301

. . .

230

250

350

120

100

µ µ

. .

KΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ,µ µ

, -

3 2,5

25 6 7

150 4 2,5

15 15 3

15 8 5

100 10 10

25 15 10

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

. . .

,µ µ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

. . .

,µ µ

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γεωργιουδάκης, Π., Τα σπήλαια της Κρήτης, Αθήνα 1961. Γεωργιουδάκης, Π., Κρητικά σπήλαια, Γιοχάνεσµπουργκ 1970. Γυµνάσιο Συβρίτου, Σπήλαια Αµαρίου. Εργασία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης φωτοτυπηµένη, επιµ. Πετουσάκης Α., Ρέθυµνο. Godart, L., και Tzedakis, Y., «Temoignages Archaeologiques et Epigraphiques en Crete Occidentale du Neolithique au Minoen Recent III B», Incunabula Graeca XCIII, Roma 1992, 75-76. Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία: ∆ελτίο της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1961 κ.ε. Εφηµερίδες Ρεθύµνου Κρητική Επιθεώρησις, Βήµα, Ρεθεµνιώτικα Νέα, Ελευθερία, Ρέθεµνος. Faure, P., «Grottes Cretoises», BCH 80 (1956), 95-103. Faure, P., Fonctions des cavernes cretoises, Paris 1964. Faure, P., «Recherches sur le Peuplement des Montagnes de Crète: Sites, Cavernes et Cultes», BCH 89 (1965), 27-63. Faure, P., Ιερά σπήλαια της Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης 1996. French, E.B., «Archaeology in Greece 1993-1994. Atsipades Korakias», Archaeological Reports for 1993-1994, no 40, Αθήνα 1991, 83-84. Ζώης, Α., Κρήτη- Εποχή του Λίθου, Αθήνα 1973. Hood, S.,-Warren, P., -Cadogan, G., «Travels in Crete» 1962, BSA 59 (1964), 73-74. Hood, S., «Minoan Sites in the Far West of Crete», BSA 60 (1965), 99113. Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύµνης, περιοδικό Κρητολογικά Γράµµατα, Ρέθυµνο 1990 κ.ε. Κρητολογία. Περιοδική Επιστηµονική Έκδοσις, Ηράκλειον, έκδ. Ε. Πλατάκης. Leekley, D., και Noyes, R., Archaeological Excavations in the Greek Islands, New Jersey 1975, 102. Μαρκουλάκη, Στ.-Moody, J.,-Peatfild, Al., «Ελληνοαγγλική Επιφανειακή Έρευνα, Περιοχή Σπηλίου-Ατσιπάδων, Επαρχία Αγίου Βασιλείου», Αρχαιολογικόν ∆ελτίον 46, Χρονικά (Β2), 1991, 434-436. Παραγκαµιάν Κ, Η ζωή στις σπηλιές, Ηράκλειο, έκδ. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Κρήτης 1995.

ΖΑΧ. ΣΤΡΑΤΙ∆ΑΚΗΣ - ΒΑΣ. ΣΙΜΙΤΖΗΣ - ΚΩΝ/ΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ

Πετροχείλου, Α., Τα σπήλαια της Ελλάδας, Αθήνα 1992. Πλατάκης, Ελευθ., Αρχείο Καρστικών Μορφών της Κρήτης Ελευθερίου Πλατάκη, Βικελαία ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο Κρήτης. Πλατάκης, Ε., Σπήλαια και άλλαι καρστικαί µορφαί της Κρήτης, τ. Α΄ και τ. Β΄, Ηράκλειον 1973 και 1975. Rutkowski, B., Cult places in the Aegean world, Warsaw 1972. Σιµιτζής, Β.-Στρατιδάκης, Χ., Σπηλαιολογία στο Ρέθυµνο (1962-2005). 43 χρόνια δραστηριοτήτων, Ρέθυµνο 2005. Στρατιδάκης, Χ., «Αρχαιολογικές θέσεις στο νοµό Ρεθύµνης από τα νεολιθικά ως τα Ρωµαϊκά χρόνια», Κρητολογικά Γράµµατα 9/10 (1994), 103-120 και 11 (1995), 305-332. Στρατιδάκης, Χ., Σε χώρους πρωτόγνωρους και µυστηριακούς. Τα σπήλαια του νοµού Ρεθύµνης, Ρέθυµνο 1998. Στρατιδάκης, Χ., Μητρώο σπηλαίων νοµού Ρεθύµνης (ηλεκτρονική έκδοση), Ρέθυµνο 1998. Tyree, L., Cretan Sacred Caves. Archeological evidence, Μίτσιγκαν 1974.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

Ονοµατολογία των σπηλαίων ∆ήµων Λάµπης και Φοίνικα (Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου)1

Η ονοµατολογία των σπηλαίων (σπηλαιωνύµια) εντάσσεται, ασφαλώς, στον γενικότερο χώρο των τοπωνυµίων. Συχνά, µάλιστα, ονόµατα σπηλαίων λειτουργούν, ταυτόχρονα, και ως τοπωνύµια µιας ευρύτερης περιοχής. Και τα σπηλαιωνύµια- όπως και τα τοπωνύµια- αναφέρονται σε όλες τις χρονικές περιόδους της ελληνικής γλώσσας και ιστορίας, παρότι, στα σπηλαιωνύµια, θεωρώ ότι τα προελληνικά και ρωµαϊκά ονόµατα είναι σαφώς λιγότερα. Τα περισσότερα ονόµατα σπηλαίων φαίνονται να προέρχονται από τα νεότερα κυρίως χρόνια, µε αρχή γένεσης τον 10ο και 11ο αι. (τέτοια είναι τα ακριτικά: του ∆ιγενή ο Σπήλιος [∆ουµαεργειό (Κεντροχώρι)]. Επίσης, στα ονόµατα των σπηλαίων µπορώ να πω ότι σπανίζουν τα τουρκικά και βενετσιάνικα ή όποια άλλα ξενικά ονόµατα και τα περισσότερα είναι ακραιφνώς ελληνικά. Αυτό οφείλεται, ίσως, στο ότι οι ξένοι κατακτητές δεν προτιµούσαν τις ορεινές περιοχές, στις οποίες συνήθως βρίσκονται τα σπήλαια. Η παρατήρησή µας αυτή φαίνεται να ισχύει, τουλάχιστον, µε τα σπηλαιωνύµια της επαρχίας Αγίου Βασιλείου που παρουσιάζω µε την εισήγησή µου αυτήν. Σε σύνολο εκατόν εβδοµήντα (170) σπηλαιωνυµίων έχουµε να παρουσιάσουµε µόλις δέκα (6%) ξένα σπηλαιωνύµια [αναλυτικότερα: έξι λατινικά [Καβούσα (Αγία Γαλήνη), Καστερ(λ)ιανές (;) (Άγιος Ιωάννης), Τρυποδιάσελλο (Άγιος Ιωάννης), Τρύπα Καστελακιών (Μύρθιος), Ρουσόλακκου τη Σπηλιά (Σελλιά) και Σούδας Σπήλιος (Σελλιά)], τρία τουρκικά [Χαϊνότρυπα (Κρύα Βρύση), Χανούµης τον Οντά (Ασώµατος), Ρουµάνη το Σπηλιάρι (Φραττί)] και ένα αραβικό [Σαρακηνάλωνα (Λευκόγεια)]. 1. Η εργασία αυτή ανακοινώθηκε σε Ηµερίδα για τα «Ρεθεµνιώτικα Σπήλαια», που οργάνωσε η «Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, Τοπικό Τµήµα ∆υτικής Κρήτης», στα πλαίσια Έκθεσης για τα Ρεθεµνιώτικα Σπήλαια, που έλαβε χώρα από 16- 22 Απριλίου 2005, στο Φοιτητικό Κέντρο «Ξενία», του Ρεθύµνου, της οποίας, όµως, δεν εκδόθηκαν τα «Πρακτικά» και έτσι η παρούσα εργασία παρέµενε, έκτοτε, αδηµοσίευτη. Η δηµοσίευσή της στα Πρακτικά του παρόντος Συνεδρίου οφείλεται σε πρόταση του σπηλαιολόγου κ. Ζαχ. Στρατιδάκη, που έγινε δεκτή από την ολοµέλεια του Συνεδρίου, λόγω του ότι αφορά σε θέµα που καλύπτει ένα κενό του Συνεδρίου µας, όπως η Ονοµατολογία των Σπηλαίων της επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

∆εξιά του κάθε σπηλαιωνυµίου, µέσα σε παρένθεση, παραθέτουµε, µε το ανάλογο κάθε φορά σηµείο του ορίζοντα, τη θέση που το σπήλαιο βρίσκεται σε σχέση µε το χωριό στο οποίο ανήκει και τον Αριθµό Σπηλαιολογικού Μητρώου Κρήτης (Α.Σ.Μ.Κ.), που έχει το εν λόγω σπήλαιο2. Σε µερικά σπήλαια που δεν έχουν Α.Σ.Μ.Κ. τίθεται παύλα (―). Για συντοµογραφία που τυχόν δηµιουργήσει πρόβληµα, ο αναγνώστης µπορεί να ανατρέξει στον «Πίνακα Συντοµογραφιών», στον 5ο τόµο «Τοπωνυµικό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου». Όπως και µε τα λοιπά τοπωνύµια, ορισµένα ονόµατα σπηλαίων έχουν φθάσει µέχρι τις ηµέρες όχι, πάντοτε, χωρίς αλλοιώσεις, άλλοτε µικρές και άλλοτε σοβαρότερες. Με την ορθή ετυµολόγηση των ονοµάτων των σπηλαίων µπορούµε να αποκρυπτογραφήσουµε και ερµηνεύσουµε και να δώσουµε ορισµένες άγνωστες για τη γεωγραφίασύγχρονη και ιστορική- αλλά και για τη λαογραφία, την εθνολογία, τη γεωλογία, τη χλωρίδα, την πανίδα και την ιστορία πληροφορίες. Προχωρούµε στην καταγραφή των σπηλαιωνυµίων της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, κατά χωριό (τα χωριά παρατίθενται µε αλφαβητική σειρά).

Ι. ΑΓΑΛΛΙΑΝΟΣ Άγιος Αντώνιος, ο (Α - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Πρόκειται κατά το µισό για σπηλαιώδη ναό, ενώ κατά το άλλο µισό για µονόκλιτη καµαροσκέπαστη βασιλική, διαστ. 7.30 Χ 2, 85µ., στο δρόµο προς τις Λίγκρες, σε µικρή απόσταση από το χωριό (Παπαδάκης 2002, 170).

ΙΙ. ΑΓΙΑ ΓΑΛΗΝΗ Στην περιοχή της Αγίας Γαλήνης παρατηρούνται σπάνια γεωλογικά φαινόµενα ως προς την ακτογραµµή και το υπέδαφος, που αποτελείται από θαλάσσιες πέτρες. Τα φαινόµενα αυτά φαίνεται πώς οδήγησαν στη δηµιουργία της άποψης ότι η πόλη καταπλακώθηκε από θαλάσσιο ηφαίστειο. Υπάρχουν και ενάλια σπήλαια (Αγίας Γαλήνης Σπηλιά, δίπλα στο λιµάνι)- διανοιγµένα σε ιζηµατογενή πετρώµατα από τη µηχανική ενέργεια των κυµάτων- στα οποία εισχωρεί η θάλασσα και δηµιουργούνται φωτεινές ανταύγειες, όπως και στο Κάπρι της Ιταλίας. Ο αείµνηστος

2. Οι αριθµοί Σπηλαιολογικού Μητρώου έχουν ληφθεί από το: Μητρώο Σπηλαίων Νοµού Ρεθύµνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυµνο, Μάιος 1998 (σε δισκέτα ηλεκτρονικού υπολογιστή).

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΑΓΙΑ ΓΑΛΗΝΗ

σπηλαιολόγος Ελευθ. Πλατάκης θεωρεί ότι εδώ βρίσκεται το πιο θεαµατικό ενάλιο σπήλαιο της Κρήτης. Σε ένα άλλο από τα σπήλαια της Αγίας Γαλήνης [µε Α.Σ.Μ.Κ. 714 και Αριθµό Σπηλαιολογικού Μητρώου Ελλάδος (Α.Σ.Μ.Ε.) 643], που ακούγεται και ως Χριστοφογιάννη (συγκεκοµµ. τύπος του οικογ. Χριστοφοράκης ή Χριστοφάκης- και τα δύο οικογεν. αφθονούν στην περιοχή+ βαπτ. Γιάννης), διαστάσεων 100Χ10Χ10, Β∆ του χωριού, πάνω στον αµαξωτό, σαράντα µέτρα πάνω από την Αγία Γαλήνη, η παράδοση αναφέρει ότι φυλακίστηκαν ο ∆αίδαλος µαζί µε τον γιο του τον Ίκαρο από τον Μίνωα, µετά την ανοικοδόµηση του ανακτόρου του στην Κνωσό. Εδώ, λέγεται ότι ο ∆αίδαλος κατασκεύασε τα περίφηµα κέρινα φτερά του, µε τα οποία πέταξε, µαζί µε τον γιο του, τον Ίκαρο, προς την ελευθερία. Οι κάτοικοι, µάλιστα, υποδεικνύουν και το µέρος από το οποίο ξεκίνησε η πολυθρύλητη πτήση τους, εκεί, ακριβώς, όπου ήταν ο παλιός φάρος της Αγίας Γαλήνης. Η συγκεκριµένη παράδοση διασώζεται έντονη και στα νησιά Παξιµάδια (6 µίλια Ν∆ της Αγίας Γαλήνης) και την είχε επισηµάνει ήδη από τον 15ο αιώνα ο Χριστόφορος Μπουοντελµόντι. Εξάλλου, στην ίδια περιοχή, και ίσως ανάµεσα στο βουνό Βουβάλα και το ύψωµα Λαυρασό, εντοπίζεται αρχαία πόλη µε το όνοµα ∆αίδαλα, που αναφέρεται από τον Στ. Βυζάντιο, µε αρχική πηγή του τον Ξενίωνα (150 π.Χ) (Στρατιδάκης 1998, 19). Άλλα σπήλαια της Αγίας Γαλήνης είναι: 3. Γεροντόσπηλιος, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 713) Βρίσκεται στην περιοχή Πλακούρα (στη), σε υψόµ.100 µ. (διαστ. 25Χ15Χ10). 4. Καβούσα, η (εντός του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Πρόκειται για σπήλαιο µε υφάλµυρο νερό. Από ιταλ. cava, πληθ. ουδετ. του cavum= κοίλος, κοίλωµα+ επίθηµα θηλυκό –ούσα. 5. Μαθιού ο Σπήλιος, του (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Στην περιοχή Κάτω Λαγκούφα (στην). 6. Μαραγκού οι Σπήλιοι, του (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 712) Στα σπήλαια αυτά κατά τη γερµανική κατοχή διέµεναν διάφορες οικογένειες. Πβ. και στην Κοξαρέ τοπων. Μαραγκού το Πρόβαρµα, στου. 7. Σπήλιος των Ασπών, ο (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται στην περιοχή Πόρος των Ασπών, Β∆ του χωριού. Στο σπήλαιο, τα χρόνια της κατοχής, διέµεναν οικογένειες του χωριού. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από κρηµνούς και κατολισθήσεις (άσπες) και πέρασµα µέσω αυτών (πόρος).

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

8. Σπηλιάρα, η (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Σπήλιος+ επίθ. µεγεθ. – άρα> σπηλιάρα. Πρόκειται για γραφικό θαλάσσιο σπήλαιο, µε τέσσερα στόµια, που επικοινωνούν µεταξύ τους, και από τα δύο µεγαλύτερα µπορεί εύκολα να περάσει µικρή σε µέγεθος βάρκα (και µετά την πρόσφατη τουριστική αξιοποίησή του και κανώ και θαλάσσια ποδήλατα). Πολλά αγριοπερίστερα συµπληρώνουν τη γραφικότητα του τοπίου.

ΙΙΙ. ΑΓΙΑ ΠΕΛΑΓΙΑ 1. Αγι’ Αντώνης, ο (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 3306) Στη θέση Καστανές, παλιά σπηλαιώδης εκκλησία, µε αγιογραφικό διάκοσµο, που διατηρείται σε καλή κατάσταση.

ΙV. ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ 1. Ειρήνης το Χαράκι, της (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 211) Σε υψόµ. 350 µ., στη θέση Απάνω Βρύση, διαστ. 150Χ4Χ2,5 µ. 2. Κοκολιανών ο Σπήλιος, των (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Από οικογ. Κοκολάκης, στην περιοχή Ευγορείτες, σε υψόµ. 250 µ., διαστ. 25Χ6Χ7. 3. Νεραντζέ του Μηνά, η (εντός του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ.199) Μικρό σπήλαιο, µέσα στο χωριό. 4. Παγώνας ο Σπήλιος, της (εντός του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται µέσα στο χωριό και υπήρξε κρύπτη των κατοίκων σε επαναστατικές περιόδους. Με το σπήλαιο συνδέεται ο θρύλος του κόκορα (βλ. Ασώµατος - 5). 5. Περδικόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ.2418) Πρόκειται για σπήλαιο όπου φωλιάζουν πέρδικες, στη ρίζα του υψώµατος Καραβέλας, βόρεια του χωριού. 6. Χαµόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται στα βόρεια του χωριού. Λέγεται έτσι, γιατί η οροφή της σπηλιάς είναι πολύ χαµηλή. Στο σπήλαιο αυτό µαντρίζουν πρόβατα. 7. Χοιροµάντρες, οι (Β - Α.Σ.Μ.Κ ― ) Φυσικά σπηλιάρια, όπου µαντρίζανε χοίρους3.

3. Πβ. και στο χωριό Φραττί (xxx, 2) το σπήλαιο Χοιρόλακκοι, οι

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ∆ΗΜΩΝΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ-ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑ(Η)ΜΕΝΟΣ

V. ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑ(Η)ΜΕΝΟΣ Από τα άφθονα σπήλαια του χωριού, και ειδικά του φαραγγιού του Κοτσυφού, αναφέρουµε: 1. Καστεριανές, οι (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 2936) Στην οµώνυµη περιοχή του χωριού. Πιθανόν καστελιανές [καστέλι (το)= µικρό κάστρο, οχυρός πύργος, µσν. καστέλ(λ)ιον< λατ. Castellum]. Στο χωριό, εξάλλου, µαρτυρείται και τοποθεσία Gαστελοχάρακα, στο 2. Μαραθόσπηλιος, ο (Ν, µέσα στο φαράγγι του Κοτσυφού Α.Σ.Μ.Κ. 2934) Μικρό σπήλαιο (2Χ2Χ3) στην τοποθεσία Βαβούρηδω τσ’ Ελιές (στω). Το όνοµα προέρχεται από τα µάραθα που φύονται στην περιοχή του (βλ. το ίδιο σπηλαιωνύµιο και στο χωριό Σελλιά). 3. Παγώνας ο Σπήλιος, της (εντός του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Χρησίµευσε ως κρύπτη των Ελλήνων σε επαναστατικές περιόδους. 4. Παντελή ο Σπήλιος, του (φαράγγι Κοτσυφού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Μέσα στο φαράγγι του Κοτσυφού. 5. Σπήλαιο των Αγίων, το (φαράγγι Κοτσυφού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Χρησιµοποιήθηκε για τη φύλαξη των εικόνων του Αγίου Ιωάννη στις διάφορες επαναστατικές περιόδους (διαστ. 6Χ2Χ3). Από το γεγονός αυτό και το όνοµα του σπηλαίου. 6. Σπήλαιο του Βρυσιδόστενου, το (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρυσίδα= πηγή µε λίγο νερό (µε αρκετό νερό λέγεται βρύση)+ στενό (πρόκειται για στενό πέρασµα στο φαράγγι του Κοτσυφού). Όπως και το σπηλαιοβάραθρο Τρυποδιάσελλο (βλ. αµέσως παρακάτω), υπήρξε καταφύγιο στις διάφορες επαναστατικές περιόδους (διαστ. 24Χ12Χ6). 7. Τρυποδιάσελλο, το (Ν φαράγγι Κοτσυφού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Τρύπα + σελλί [υποκορ. από προσηγορικό σέλλα< λατιν. sella< sedla< ρ. sedere= κάθοµαι] (= έδαφος που παρουσιάζει δίοδο σαν σέλλα, ο λαιµός του βουνού, αυχένας ανάµεσα σε δυο βουνά.). Πράγµατι, επί του εδάφους του σελλιού υπάρχει τρύπα µήκους πέντε µέτρων και διαµέτρου ενός, που οδηγεί σε σπηλιά, σπηλαιοβάραθρο, σχήµατος καµπάνας, συνολικού βάθους δέκα οκτώ µέτρων, που υπήρξε καταφύγιο στις διάφορες κρητικές επαναστάσεις.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

VΙ. ΑΓΚΟΥΣΕΛΙΑΝΑ 1. Κερατιδόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 2153 ) Κερατίδι (υποκορ. του κερατέ<µτγν. κερατέα µε κατάλ. –ες των αρσ. περιεκτικών)= µικρή χαρουπιά+ σπήλιος 2. Μέγα Σπήλιος, ο (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 21155) 3. Νεραγδότρυπα, η (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 194) Το σπήλαιο Νεραγδότρυπα βρίσκεται στη θέση Πορτί, Β∆ του χωριού, στον επαρχιακό δρόµο που ενώνει τα χωριά Παλαιόλουτρα - Κούµους (διαστ. 32 Χ 22 Χ 3) και είναι συνδεδεµένο µε παραδόσεις για νεράιδες κ.λπ. Είναι διανοιγµένο σε φαιούς ασβεστόλιθους του Μεσοζωικού. Στην περιοχή του σπηλαίου έχει εντοπιστεί κεραµική των Ελληνορωµαϊκών χρόνων. Έχει ωραίους σταλακτίτες και λιµνάζοντα νερά. 4. Περιστερότρυπα, η (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 2077) Στην περιοχή Ποτάµια (στα). Πρόκειται για σπηλαιοβάραθρο.

VΙΙ. ΑΚΟΥΜΙΑ 1. Αϊ- Νούφρης, ο (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 3421) Γύρω από την οµώνυµη σπηλαιώδη εκκλησία διατηρούνται κάποια κελλάκια παλιού µοναστηριού καταστραµµένα, που η παράδοση λέγει ότι εδώ υπήρξε µοναστήρι ανδρικό και καταστράφηκε από τους κουρσάρους. Αργότερα κατοίκησαν σε αυτό µερικές καλόγριες4. Εντυπωσιάζει, πάντως, η τόσο συχνή παρουσία ναών του αγίου Ονουφρίου στην εν λόγω επαρχία Αγίου Βασιλείου. Τέσσερα από τα τριάντα οκτώ χωριά της επαρχίας (ποσοστό 12%) έχουν να παρουσιάσουν ναό και τοπωνύµιο αυτού του εντελώς άγνωστου, ονοµατολογικά, Αγίου- γιατί, από όσο τουλάχιστον µπορώ να γνωρίζω, ειδικά εδώ στην Κρήτη, όνοµα Ονούφριος, ως βαπτιστικό, είναι εξαιρετικά σπάνιο, αν όχι εντελώς άγνωστο- τη στιγµή που άλλοι πολύ γνωστότεροι και θαυµατουργοί άγιοι- για παράδειγµα ο άγιος Παντελεήµων, οι άγιοι Πάντες, ο άγιος Προκόπιος, οι άγιοι Σαράντα- διαθέτουν πολύ λιγότερα τοπωνύµια στην εξεταζόµενη επαρχία Αγίου Βασιλείου. έτσι, ο άγιος Παντελεήµονας διαθέτει µόλις δύο, οι άγιοι Πάντες ένα, ο άγιος Προκόπιος ένα και οι άγιοι Σαράντα, επίσης, ένα. 2. Κατεβατή, η (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 3313) Πρόκειται για κατωφέρεια, έδαφος που «κατεβαίνει», δηλαδή. Στην 4. Άλλες παραδόσεις για τον συγκεκριµένο ναό βλ. στον Χατζηγάκη (1954, 114-115).

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΑΚΟΥΜΙΑ - ΑΡ∆ΑΚΤΟΣ

περιοχή της Κατεβατής- όπου και οµώνυµο σπήλαιο και Μονή του Αγίου Αντωνίου- έζησε ο τελευταίος ερηµίτης της Αγιοβασιλιώτικης Γιαλιάς Θεοδόσιος ∆αµβακεράκης (1908-2000) [βλ. Αντωνίου Στιβακτάκη (2001) και εφηµ. Ελευθερία, Ρεθύµνου, φ. 1059 (2000)]. Ο µοναχός Θεοδόσιος ∆αµβακεράκης, µια έντονα βιβλική µορφή, µε χαρακτηριστικά των παλιών ασκητών της Γιαλιάς, εκάρη µοναχός στη σκήτη Παναγουλάκη στη Μεσσηνία και στη συνέχεια ήλθε στην Κρήτη προκειµένου να µονάσει. Εγκαταστάθηκε στην Κατεβατή αµέσως µετά τη γερµανική κατοχή και άρχισε µαζί µε τον Νεόφυτο Μαρκάκη- τον τελευταίο ερηµίτη των Αστερουσίων, που είχε µονάσει προηγουµένως στην Ι. Μ. Κουδουµά και τότε βρισκόταν στην Κατεβατή- τις πρώτες προσπάθειες δηµιουργίας ενός µικρού µοναστικού κέντρου [βλ. Αντωνίου Στιβακτάκη (2006), 177- 192 και 1992]. 3. Σκιστοί Βωλάκοι, οι (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 759) Το όνοµα από τη διαµόρφωση των πετρωµάτων της οµώνυµης περιοχής.

VΙIΙ. ΑΡ∆ΑΚΤΟΣ 1. Κλεφτόσπηλιος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 896) Σε υψόµ. 600µ., στο βουνό (Α)Σιδέρωτας. Αφορά σε δίπατο σπήλαιο (διαστ. 4Χ3Χ2), που σε πολλές επαναστατικές περιόδους υπήρξε αποθήκη πολεµοφοδίων και τροφίµων, καθώς και χώρος απόκρυψης αιγοπροβάτων που προέρχονταν από ζωοκλοπή. Το όνοµα από κάποιο κλέφτη (Χαΐνη) της εποχής της Τουρκοκρατίας, ο οποίος έβρισκε καταφύγιο στο συγκεκριµένο σπήλαιο. 2. Κούµος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 895) Στην περιοχή Καµίνια, στα Ν∆ του χωριού, σε υψόµ. 650 µ. (διαστ. 4Χ2Χ1,5). Το όνοµα του σπηλαίου από το βυζαντινό κούµος (κοµάς, µε την ίδια σηµασία, στον Ησύχιο), που σήµαινε, και τότε όπως και τώρα, πρόχειρο οικίσκο για τη στέγαση και προφύλαξη από τα αρπακτικά ζώα των ορνίθων και άλλων οικιακών ζώων, χοίρων κ.λπ. Στις µάντρες τής Κρήτης υπάρχει και σήµερα ο κούµος, όπου κουµιάζουν τα µικρά ζώα, αρνιά ή ερίφια, όταν θέλουν να χρησιµοποιήσουν τις γαστέρες τους για πητιά- αγαστέρα, όπως λέγεται- για να τα αποµονώσουν, ώστε να µην φάνε χορτάρι, οπότε δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί η γαστέρα τους για τον σκοπό αυτόν (Ξανθουδίδης 1918, 267). Από το ρ. κουµιάζω έγινε και το ουσιαστικό κουµιά ή κούµια= µικροί κούµοι.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

3. Ποροµέλισσο, το (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 897) Ο Πλατάκης (1977α, 62) το αναφέρει ως Ποροµέλισσα (η), σε θηλυκό γένος, ενώ, επί πλέον, στη θέση Ποροµέλισσου Φαράγγι σηµειώνει και άλλο σπήλαιο µε το όνοµα «Ποροµέλισσου Σπήλαιο» (Α.Σ.Μ.Κ. 1509). Το όνοµα του σπηλαίου αφορά και σε οµώνυµο τοπωνύµιο του χωριού. Ως πρώτο συνθετικό πρέπει να θεωρήσουµε το ουσ. «πόρος», δηλαδή ο πόρος (το πέρασµα) των µελισσών. Εξάλλου, πρόκειται για µικρό φαράγγι (Ποροµέλισσου Φαράγγι).

IΧ. ΑΣΩΜΑΤΟΣ Ο σπηλαιολογικός πλούτος του χωριού, ιδιαίτερα από ονοµατολογική άποψη, είναι πολύ σηµαντικός. 1. Αγία Κυριακή, η (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 2834) Από τον οµώνυµο σπηλαιώδη ναό, παρά το Κουρταλιώτικο Φαράγγι. 2. Αγιοθέσι, το (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 2962) Υπάρχει παράδοση διαµονής σε αυτό του Αγίου Νικολάου του Κουρταλιώτη (1η Σεπτ.), όπως, εξάλλου, αυτό υποδηλώνεται και από τα συνθετικά του τοπωνυµίου (άγιος+ θέση). Σε αυτό, µάλιστα, το τελευταίο σπήλαιο η λαϊκή ευσέβεια δείχνει ακόµα και τους λάκκους που σχηµατίστηκαν από τα γόνατα του προσευχόµενου Αγίου. 3. Αϊ-Νούφρης, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1280) Στη θέση Μελισσόκηπος, από τον οµώνυµο ναό που έχει επανειληµµένα οικοδοµηθεί (Ν. του Πίσω Μοναστηριού)5. 4. Αϊ- Νικόλα Σπήλιος, τ’ (A - Α.Σ.Μ.Κ. 2835) Από τον οµώνυµο ναό, στο Κουρταλιώτικο Φαράγγι6. 5. Αλεπούς η Τρύπα, της (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 176) Βαθιά σπηλιά, στη θέση Πλακιάς, για την οποία επικράτησε ο γνωστός και σε άλλα χωριά «θρύλος του κόκορα». πήραν, λένε, έναν κό5. Βλ. περισσότερα στο οµώνυµο σπήλαιο του χωριού «Ακούµια» (VII, 1). 6. Στο «Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας» [Ευστρατιάδης χ.χ., (σχετικό λήµµα)] αναφέρεται για τον συγκεκριµένο Άγιο: «Νικόλαος ὅσιος ὁ ἐν τῇ φάραγγι Κουρταλιώτη τῆς ἐπαρχίας Ἁγίου Βασιλείου τῆς Κρήτης ἀσκήσας ἐν ἔτει 1670 (Σεπτεμβρίου 1). Οὐδεμία περί τούτου μνεία ἐν τῷ Συναξαριστῇ Νικοδήμου, οὐδέ συναξάριον τούτου σώζεται, εἰμή μόνον Ἀκολουθία, ἐκδοθεῖσα ἐν Ἀθήναις τῷ 1879». Βλ. και σχετικές παραδόσεις για τη ζωή και την αγιοσύνη του καλόγερου αυτού στον: Χατζηγάκης 1954, 48.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΑΣΩΜΑΤΟΣ

κορα, τον έβαλαν στη συγκεκριµένη σπηλιά και αυτός βγήκε αρκετά χιλιόµετρα µακριά, στο χωριό Ατσιπάδες. Βέβαια, αλεπούς παρουσία δεν έχει διαπιστωθεί ποτέ στην Κρήτη, οπότε στη θέση της θα πρέπει να εννοήσουµε τα γνωστά κρητικά κουνάβια, ζουρίδες ή και αρκάλους, που αφθονούν στο νησί. 6. Ανασερτή, η (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1281) Πρόκειται για βάραθρο. Ανά+ σέρνω= σέρνω κάτι προς τα πάνω (εδώ τα χώµατα). 7. Ηγουµενόσπηλιος, ο (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 1286) Στο Πίσω Μοναστήρι. Εδώ αποµονώθηκε γύρω στο 1810 ο λεπρός ηγούµενος της Μονής του Πρέβελη, Μακάριος, ύστερα από δική του επιθυµία, απ’ όπου και το όνοµα του σπηλαίου. Εδώ, κατά τις επαναστατικές περιόδους, διέµεναν οι ασθενείς της Ι. Μ. Πρέβελη ή σε ειρηνικές αποµόνωναν, κυρίως, τους λεπρούς µοναχούς. 8. Ησαΐα ο Σπήλιος, του (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 1282) Περιοχή Μονής Πρέβελη. 9. Κυνηγόσπηλιος, ο (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 2839) Σε αυτό το σπήλαιο κατέφευγαν, σε περίπτωση βροχής ή για να ξεκουραστούν, οι κυνηγοί του χωριού. 10. Κώστα η Μάντρα, του (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1281) Το όνοµα από τον ιδιοκτήτη του σπηλαίου, που το χρησιµοποιούσε ως µάντρα. 11. Ξερέ ο Όρνος, του (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 197) Το τοπων. αναφέρεται ως φυτώνυµο (Πλατάκης 1976, 114). Πρόκειται για σπήλαιο διαστ. 15Χ5Χ2, σε υψόµ. 300µ., στην οµώνυµη θέση, Ν∆ του χωριού. Στην περιοχή υπάρχει και σήµερα αγριοσυκιά (όρνος), απ’ όπου, φυσικά, και το όνοµα. Ως πρώτο συνθετ. του ονόµατος θεωρώ το συγκεκοµµ. τύπο του οικογ. Ξερουδάκης (> Ξερές αντί Ξερός), στον οποίο θα ανήκε η σπηλιά. Ο δάσκαλος Κων. Φραγκάκης στην καταγραφή των τοπωνυµίων του χωριού το έτος 1954 [η καταγραφή φυλάσσεται στην Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, στο Ηράκλειο (στο εξής ΕΚΙΜ)] σηµειώνει ότι στην περιοχή υπάρχουν δύο σπηλιές- η µια κατόπιν της άλλης- µέσα στις οποίες κρύβονταν οι χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας. Μέσα στη σπηλιά τον χειµώνα υπάρχει νερό, ενώ βρέθηκαν κουτάλια και πιάτα των χριστιανών που κρύβονταν µέσα σε αυτήν.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

12. Πεζούλα, η (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Καταφύγιο της Μονής του Πρέβελη στις διάφορες Κρητικές επαναστάσεις. 13. Περιστερές, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 198) Το σπήλαιο βρίσκεται στην τοποθεσία Άγιος Νικόλαος και είναι διαστάσεων 10Χ5Χ3. Ονοµατολογικά σηµαίνει τόπο όπου υπάρχουν πολλά άγρια περιστέρια. Από το περιστέρι µε την περιεκτική κατάληξη [-ές]. Ως τοπωνύµιο ακούγεται και «στο bελιστερέ» [Λουτρό Σφακίων και Παλιά Ρούµατα Κισάµου (Γιακουµάκη 1986, 120)] και σηµαίνει, συνήθως, υπόγεια σπηλιά µε περιστέρια. Πβ. και τη γνωστή συνοικία της Αθήνας Περιστέρι αλλά και το σύνθετο περιστερότρυπα, στην (Αγκουσελιανά, Αγ. Βασιλείου). 14. Ριφόκουµος, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1284) Το σπήλαιο αυτό υπήρξε καταφύγιο επαναστατών κατά τις διάφορες επαναστάσεις [ρίφι=µικρό κατσίκι, µσν. ρίφιν< αρχ. ερίφιον, υποκορ. του έριφος (Ξανθινάκης 2001, 450) + κούµος (βλ. σπήλαια Αρδάκτου2) (Πλατάκης 1977α, 62)]. 15. Ρουσόλακκος, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Ρουσσόλακκο [=Κόκκινος (ρούσσος)+ λάκκος]. Από την απόχρωση του γύρω εδάφους. 16. Σκορδόσπηλια, τα (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 2841) Την ονοµασία του οφείλει σε κάποιο φυτό που µοιάζει µε σκόρδο και φύεται στη ζώνη εισόδου του σπηλαίου. 17. Σπήλαιο των Εικόνων, το (περιοχή Πρέβελη - Α.Σ.Μ.Κ. 1285) Για το σπήλαιο αυτό υπάρχουν αναφορές ότι έγινε χώρος απόκρυψης εικόνων και εκκλησιαστικών ειδών της Ι. Μ. Πρέβελη, όπως και το Σπήλαιο των Αγίων στο φαράγγι του Κοτσυφού. 18. Τρύπη το Σπηλιάρι, του (Α - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Η ονοµατολογία πιθανόν από παρωνύµιο του ιδιοκτήτη του σπηλαίου. 19. Χανούµης τον Οντά, στση (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 1840) Υπάρχει σπήλαιο και επάνω σε αυτό άλλο σπήλαιο- που δίνουν την εντύπωση οντά- µε µια µοναδική είσοδο. Του σπηλαίου αυτού ιδιοκτήτρια ήταν κάποια χανούµισσα [=µουσουλµάνα γυναίκα, κυρίως ενταγµένη σε χαρέµι. Γενικότερα, η Τουρκάλα, η Οθωµανίδα γυναίκα (χανούµισσα=χανούµ<τουρκ. hanum= (κερά)> + κατάλ.–ισσα)].

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΓΙΑΝΝΙΟΥ

X. ΓΙΑΝΝΙΟΥ 1. Βοθόνοι, οι (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 2015) Στην περιοχή Βουλίσµατα (στα)7. Πρόκειται για σπήλαιο κατακρηµνισµένο (∆ολίνη). Βόθονας, ο = λάκκος, όρυγµα σε χωράφι. 2. Γαϊδαρόσπηλια, τα (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 181) Το σπήλαιο, διαστ. 10Χ8Χ7, βρίσκεται σε υψόµ. 230 µ., στη θέση Λιβάδι. Το όνοµά του από τη χρήση του για προφύλαξη από τις δυσµενείς καιρικές συνθήκες γαϊδάρων του χωριού. Να σηµειώσουµε ότι στο χωριό υπάρχει και τοποθεσία Γαϊδαρόβρυση (στη), από την οποία οι γάιδαροι έπιναν νερό. 3. ∆ρακότρυπα, η (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 185) Ενδιαφέρουσα παράδοση διασώζει το παρόν σπήλαιο, πραγµατικά µεγάλη τρύπα πάνω σε βουνοκορφή (υψόµ. 400µ.), που ο λαός την έχει συνδέσει µε την ύπαρξη δράκων, φανταστικών, υπερµεγέθων ερπετών µε ανθρώπινη µορφή, πολύ επικίνδυνων για τον άνθρωπο. Ζουν σε σπήλαια- όπως εδώ-, πύργους ή ερηµιές. Θεωρούνται επικίνδυνοι κυνηγοί, αλλά και άρπαγες υλικών αγαθών και ανθρώπων [Πλατάκης 1977γ, 167]. Πβ. και τοπωνύµιο ∆ρακονερό, από το οποίο, δηλαδή, πίνουν οι δράκοι νερό8. «∆ράκος» είναι και ο φοβερός γκρεµός (Μηνάς 2000, αλφαβητικό). Για το συγκεκριµένο σπήλαιο- τοπωνύµιο η δασκάλα Σοφία Τσαµπαρλάκη, στην καταγραφή των τοπων. του χωριού, το έτος 1953 (ΕΚΙΜ), σηµειώνει και τα εξής, τα οποία, επειδή, ακριβώς, όπως πιστεύουµε, αν µη τι άλλο, φανερώνουν τη θυµοσοφία του απλού λαού, τα µεταφέρουµε στην παρούσα έρευνά µας όπως, ακριβώς, έχουν: «Υπάρχει βουνοκορφή προς το ΝΑ µέρος του χωρίου, εις την κορυφήν της οποίας βρίσκεται µέγας λάκκος, τον οποίον καλύπτουν γεφυρωτά βράχοι. Σε µια πλευρά του λάκκου υπάρχει µικρά οπή, που προχωρώντας προς τα κάτω συνεχώς και µεγαλώνει. Εκεί εκρύβοντο κατά την επανά7. «Βούλισµα» ονοµάζουµε κάθε υποχώρηση της επιφάνειας του εδάφους. Βλ. και στα Ακούµια τοπων. Βουλίσµατα, στον πληθυντικό αριθµό, που σηµαίνει περιοχή µε επανειληµµένες καθιζήσεις. Ως τοπων. το βρίσκουµε και ως Βουλισµένη (στη), Βουλισµένου (στου) και, συχνά, θεωρείται ότι στα µέρη αυτά έπεσαν κεραυνοί και σχηµάτισαν βαθιές τάφρους (Μαθιουδάκης 1930, 33, Αποστολάκης 1967α: 421, βλ. και Στρατιδάκης 1998, 34). 8. Σχετικές παραδόσεις µε δράκοντες βλ. και στον Νικόλαο Παπουτσιδάκη (Παπουτσιδάκης: 1977, 604).

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

σταση του 1866 οι κάτοικοι του χωρίου, όταν οι Τούρκοι έκαψαν τα γύρω χωριά και το Μοναστήρι του Πρέβελη. Από τους νεωτέρους ουδείς ηδυνήθη να κατέβη εις την εν λόγω οπήν, η οποία φαίνεται να έχη βάθος εκατοντάδων µέτρων. Αυτό µπορεί να γίνει µόνον διά σχοινίου. Όταν τις ρίψη εντός αυτής πέτραν, ακούει το κατρακύλισµά της επ’αρκετόν, µέχρις ότου σβήσει εις το βάθος9. Λένε ότι εις το κάτω µέρος αυτής υπάρχει αρκετόν νερό και είναι εκείνο που έρχεται στην βρύση του χωρίου, στην βρύση της Μονής Θεολόγου, του Πρέβελη και στον Μακρύ Τσίγκουνα (τοποθεσία µε περιβόλια). Αυτό το εξηκρίβωσαν από άχυρα που έρριψαν εντός της οπής και τα οποία παρουσιάσθησαν, στη συνέχεια, στας παραπάνω εξόδους του νερού». 4. Κουρουπωτού τη Σπηλιά, στου (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1856) Πρόκειται για την ευρύτερη περιοχή ενός πετρώδους λόφου- στον οποίο βρίσκεται το σπήλαιο- ο οποίος έλαβε το όνοµά του από την οµοιότητά του προς κουρούπι (-α). 5. Λαδακιώ Σπηλιά, η (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1857) Βρίσκεται στην παραθαλάσσια βραχώδη περιοχή Λαδάκια. Πιθανόν πρόκειται για παραφθορά του Λιδάκια (λίδια= ε-λίδια). 6. Λυγιάς η Σπηλιά, της (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 1858) Πρόκειται για παραθαλάσσια θέση. Υπάρχουν άφθονες λυγαριές (λυγιές). 7. Πετροβουκολέ, η (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 199) Το σπήλαιο, διαστ. 15Χ10Χ30, σε οµώνυµη τοποθεσία. Όπως υποδηλώνεται από το όνοµα, πρόκειται για πέτρινη µάντρα βοδιών (βουκολέ, βουκολιά= µέρος υπόσκιο, όπου µεσηµεριάζουν τα ζώα κατά τους θερινούς µήνες). 8. Στενού ο Σπήλιος, του (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 1741) Από τη διαµόρφωση του εδάφους, που ένας στενός δρόµος, µεταξύ βράχων, οδηγεί σε µεγάλη σπηλιά. 9. Χωστού ο Σπήλιος, του (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 214) Σπηλιά σε βράχο, διαστ. 6Χ4Χ3, που µοιάζει µε εκκλησία (γι’ αυτήν 9. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η ∆ρακότρυπα του Γιαννιού είναι διαστάσεων 10Χ10Χ80 (Μητρώο Σπηλαίων Νοµού Ρεθύµνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυµνο, Μάιος 1998, σε δισκέτα ηλεκτρονικού υπολογιστή). Οπότε, αυτό το ύψος των 80µ. είναι που κάνει την πέτρα να κατέρχεται επί τόση ώρα.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ∆ΡΥΜΙΣΚΟΣ - ΚΑΛΗ ΣΥΚΙΑ

την οµοιότητα να είναι “Χριστού ο Σπήλιος” το θεωρώ απίθανο). Σηµαίνει, το πιθανότερο, κρυµµένη σπηλιά [ρ. χώνω (= κρύβω)+ σπήλιος]. Λόγω, εξάλλου, της ιδιότητάς της αυτής έγινε καταφύγιο και κρυψώνας κατά τη γερµανική κατοχή.

XΙ. ∆ΡΥΜΙΣΚΟΣ 1. Αγριµόνερο, το (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 175) Πρόκειται για µικρό σπήλαιο (4Χ3Χ1), σε υψόµ. 700µ., που διασώζει την ανάµνηση των κρητικών αγριοκάτσικων, που- όπως αναφέρουν οι διάφοροι περιηγητές- ήταν αρκετά εξαπλωµένα στο νησί. Στο χωριό Γιαννιού έχουµε τοπων. Αγριµερό (στ’), που, υποθέτω, ότι πρόκειται για το ίδιο όνοµα συγκεκοµµένο. Το εν λόγω σπήλαιο ακούγεται και ως Κουρουπωτό. 2. Βουκολές, οι (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 180) Το σπήλαιο, διαστ. 4Χ3Χ3, βρίσκεται στη θέση Βουκολιές (sic) και σε υψόµ. 550 µ., ΒΑ του χωριού10. 3. Μέσα Σπήλιος, ο (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 192) Σε υψόµ. 350 µ. Εδώ οι χωρικοί απέκρυπταν συµµάχους στα χρόνια της Κατοχής. XΙΙ. ΚΑΛΗ ΣΥΚΙΑ Χώνος, ο (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 213) Το σπήλαιο, διαστ. 150Χ4Χ2,5, βρίσκεται σε υψόµ. 550µ., στην οµώνυµη θέση, Β∆ του χωριού. Εδώ, παλιά, φύλασσαν τυριά. Στο σπήλαιο βρέθηκαν και οστά ανθρώπων. Αρχ. χών-ος, ο= η καταβόθρα. Στο σπήλαιο διαµορφώνεται «χώνος» υποκορ. χων-άρι (πληθ. χων-άρια, τα) και χωνάλι (πληθ. χωνάλια), χων-άκι και χων-αρ-άκι (µε συνδυασµό των δύο προηγούµενων καταλήξεων -άρι+ -άκι). Από τον πρώτο υποκορ. τύπο χωνάρ-ι σχηµατίστηκε το θηλ. µεγεθυντ. χωνάρ-α. Ως τοπων. απαντά και σύνθετο (πβ. Χώνος του Λέκα, ο) (Σειστάκης 1977, 844). XΙΙI. ΚΕΡΑΜΕΣ 1. Γρες το Κασελάκι, της (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 3032) Στην περιοχή Κέραµος.

10. Για την ονοµατολογία βλ. Σπήλαια Γιαννιού (X, 7).

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

2. Καλογερόσπηλιος, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 329) ∆ιασώζει παράδοση διαµονής σε αυτό το σπήλαιο κάποιου καλόγερου. 3. Λαύρ(ε)ιο, το (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 1568) Το τοπων. δεν είναι παλιό και δηλώνει ύπαρξη µεταλλείου, σκάµµατος µεγάλων διαστάσεων [ανοίξανε λαύρ(ε)ια] κατ’ αναλογία προς τα µεταλλεία του Λαυρ(ε)ίου της Αττικής, όταν, µετά το 1864, ξανάρχισε εκεί η εκµετάλλευση του ορυκτού πλούτου της περιοχής. ∆υο τεχνητά σπήλαια (µεταλλευτικές στοές) µε το όνοµα «Λαύρ(ε)ιο» είναι γνωστά στην Κρήτη. Το ένα είναι το παρόν, του Κεραµέ, στον νοµό Ρεθύµνου και το άλλο βρίσκεται στη θέση Παναγία του χωριού Νοχιά (τα) Κισάµου Χανίων (Πλατάκης 1978, 106 και Αποστολάκης 1967, 480).

XIV. ΚΙΣΣΟΣ 1. Αγριµοκεφάλι, το (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 179) Το σπήλαιο βρίσκεται στο οµώνυµο ύψωµα Αγριµοκεφάλι (κεφάλι= ύψωµα), σε υψόµ. 1200 µ., στη βόρεια πλευρά του Κισσανού φαραγγιού, που από µακριά δίνει την εντύπωση κεφαλής αγριµιού (αγρίµι στην Κρήτη είναι ο κρητικός αίγαγρος). 2. Ανατολικό Σπηλιάρι, το (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ) Το όνοµα από τον προσανατολισµό του σπηλαίου προς την Ανατολή. 3. Γέρο Σπήλιος, ο (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 1849) Βρίσκεται Β∆ του χωριού. Όπως µε πληροφόρησαν, η σπηλιά σήµερα έχει εξαφανιστεί λόγω κατολίσθησης. 4. Καντινόσπηλιους, στσι (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ) Από τις πεταλούδες (καντινέλες), που φιλοξενούν τα συγκεκριµένα µικρά σπήλαια, βόρεια του υψώµατος Κούπος, σε υψόµ. 1300 µ. 5. Κόκκινος ∆έτης, ο (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 190) Το σπήλαιο διαστ. 2,5Χ6Χ1,6 βρίσκεται στη θέση Φαράγγι, ΒΑ του χωριού, σε υψόµ. 900 µ. Το όνοµά του από την απόχρωση του δέτη [δέτης = ο κρηµνός (από ρ. δένω)], στον οποίο βρίσκεται. 6. Σπηλιάρια, τα (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ) Βρίσκονται στη θέση Παλιάµπελα, ΝΑ του χωριού. 7. Τροχαλόδεµα, το (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 205) Μικρό σπήλαιο, διαστ. 4Χ1,6Χ4, σε υψόµ. 1300 µ., στην οµώνυµη θέση, στην ευρύτερη περιοχή Γιους Κάµπος. ∆έτης (από ρ. δένω) = έκταση που ενώνει δύο χωράφια διαφορετικού ύψους από τρόχαλο (τροχαλεά) (Χατζιδάκις 1905, 273), δηλαδή ξερότοιχο, ξερολιθιά.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ ΚΙΣΣΟΣ - ΚΟΞΑΡΕ

XV. ΚΟΞΑΡΕ- ΑΤΣΙΠΑ∆ΕΣ 1. Αλή το Σπηλιάρι, τ’ (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 177) Στα βόρεια του χωριού. Το όνοµά του από κάποιον Τούρκο, Αλή, ιδιοκτήτη του. 2. Αράπισσας η Dρύπα, τσ’ (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 2275) Σπήλαιο στη θέση Χάλαρο των Ατσιπάδων, που διασώζει παράδοση για αράπηδες, φύλακες κρυµµένων θησαυρών. 3. Αχνότρυπα, η, (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 700) Είναι εντυπωσιακή στον χώρο του φυσικού τοπίου. Πρόκειται για ένα από τα γνωστά «λιβανιστήρια» ή «καπνιστήρια» του νοµού Ρεθύµνου11. 4. Γεροντόσπηλιος, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 193) Βρίσκεται στη θέση Πελεγρινές, σε υψόµ. 360 µ., διαστ. 13Χ30Χ9,5 και µάλλον πρόκειται για λατρευτικό σπήλαιο, οπότε στο πρώτο συνθετικό πιθανόν να υποκρύπτεται η λέξη «ιερός» > γερός. Στο σπήλαιο βρέθηκαν κεραµικά. Το σπήλαιο ακούγεται και ως Πελεγρινές. 5. Καµαρόσπηλιος, ο (Β∆ Φραττί - Α.Σ.Μ.Κ. 702) Βρίσκεται στην περιοχή Πλάι του Ηλία (στο), σε υψόµ. 450 µ. Το όνοµα από την οµοιότητα του σπηλαίου µε καµάρα. 6. Κονταξόσπηλιος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 3030) Στην περιοχή της Πρινοκεφάλας, Ν∆ του χωριού. Το α΄ συνθετ. από συγκεκοµµ. τύπο του οικογ. Κονταξάκης. 7. Μακρές Σπήλιος, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 2272) Πρόκειται για χαράδρα και σπήλαιο στη θέση Πλάτανοι των Ατσιπάδων. Εδώ, η περίφραση «Μακρέ Σπήλιο» έχει µεγεθ. σηµασία (Γιακουµάκη 1986, 174-175). Πβ., και τοπωνύµια µε παρόµοια εκφορά: στη Μακρέ Πεζούλα (Αγία Πελαγία), στο Μακρέ Λουρί (Άγιος Ιωάννης), στου Μακρύ Πλατάνου (Ακτούντα), στο Μακρύλαγκο (Λαµπηνή). 11. Άλλες αχνότρυπες στον νοµό Ρεθύµνου είναι. στην Ελεύθερνα, στο Βάραθρο Περδίκη, στο Κάτω Βαλσαµόνερο και στου Γαρίπα. Η εξήγηση του φαινοµένου έχει να κάνει µε την αναπνοή των σχετικών σπηλαίων. όταν στο έξω περιβάλλον επικρατεί βαροµετρικό χαµηλό, παρατηρείται είσοδος αέρα στο σπηλαιοσύστηµα, ενώ όταν επικρατεί βαροµετρικό υψηλό, παρατηρείται έξοδος αέρα. Εδώ, ακριβώς, οφείλονται οι αχνότρυπες, όπως αυτή της Κοξαρές (Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Σε χώρους πρωτόγνωρους και µυστηριακούς. Τα Σπήλαια του νοµού Ρεθύµνης, Ρέθυµνο, Μάιος 1998, 14 και 23).

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

8. Μαύρο Σπηλιάρι, το (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται στην περιοχή Λάχαρδη. Εκεί κρύβονταν αντάρτες, κατά τη Γερµανική Κατοχή. 9. Μούρης το Σπήλιο, στση (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 2248) Στην τοποθεσία Μούρη, η (= η όψη, το πρόσωπο)= µικρό ύψωµα, οξυκόρυφος λόφος (Παπαδάκης 2002, 110). 10. Ορθάρης, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 704) Βρίσκεται στην οµώνυµη απόκρηµνη τοποθεσία, σε υψόµ. 1200 µ. Ορθάρης, ο (= απόκρηµνο µέρος). Ακούγεται και Αχινοποδές για τον οµώνυµο ακανθώδη θάµνο [(α)χινοπόδι (το) αρχ. εχινόπους (εχίνος= αχινός+ πους), που φύεται άφθονος στην εν λόγω περιοχή12. 11. Περδικοσπήλιαρο, το (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 2273) Από τις πέρδικες που σύχναζαν σε αυτό. Βρίσκεται στην περιοχή Πλάτανοι των Ατσιπάδων. 12. Σπηλιάρα, η (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 2271) Βρίσκεται στη θέση Πλάτανοι των Ατσιπάδων (σπηλιά+ µεγεθ. κατάλ.– άρα). 13. Σπήλιος του Φακουλά, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 209) Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή της Μπαλέ. «Φακουλάς», µάλλον, θα είναι παρωνύµιο του ιδιοκτήτη13. 14. Τρυπητή, η (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Σπήλαιο µε είσοδο και έξοδο στα νότια του χωριού. 15. Χώνος, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 701) Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή Πουτσουνάρα (στην), ΒΑ του Ασωµάτου, σε υψόµ.1100µ.14

XVI. ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ Ενδιαφέρον από ιστορική και λαογραφική άποψη παρουσιάζουν πολλά από τα σπήλαια της Κρύας Βρύσης, όπως: 1. Ανηφορά ο Σπήλιος, του (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Σε µικρή απόσταση βόρεια του χωριού, στο Κέδρος. Εκεί έκρυβαν για

12. Γι’αυτό και ο Πλατάκης το κατατάσσει στα Φυτώνυµα Σπήλαια [Πλατάκης 1976, 116]. 13. Έξω από αυτό διεξάχθηκε µια συµπλοκή µε τις Γερµανικές ∆υνάµεις κατοχής στις 2/2/1944. 14. Περί «Χώνου» βλ. στο χωριό Καλή Συκιά (XII, σπήλαιο: Χώνος).

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ

µεγάλο χρονικό διάστηµα το ραδιόφωνο (του Γ. Μαυροτσουπάκη) κατά την Κατοχή. Κάθε βράδυ έπαιρναν το δελτίο ειδήσεων και το προωθούσαν κατάλληλα. 2. Καλογερικού ο Σπήλιος, του (Β Κέδρος - Α.Σ.Μ.Κ. 2696) ∆ιασώζεται παράδοση διαµονής σε αυτό το σπήλαιο κάποιου καλόγερου. 3. Κατουρητή, στου (Β Κέδρος - Α.Σ.Μ.Κ. 2679) Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού και, πιθανόν, να διασώζει ανάµνηση κάποιου άρρωστου µε µεταδοτική ασθένεια ή φρενοβλαβούς, που εγκαταβίωνε σε αυτό [Στρατιδάκης 1998, 24 και Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», 1998 (δισκέτα)]. Η εκφορά του µε γενική κτητική (στου Κατουρητή) πιθανόν βοηθά σε µια τέτοια λαογραφική ερµηνεία. Πάντως, ορθότερο θεωρούµε η ονοµασία του σπηλαίου να οφείλεται στο γεγονός ότι µέσα στο συγκεκριµένο σπήλαιο υπάρχει µικρή πηγή, από την οποία τρέχει πολύ λίγο το νερό, όπως το κάτουρο. Ίσως και από καταρράκτη που τρέχει εκεί κοντά, σε αραιά διαστήµατα (όπως το κάτουρο). 4. Κυνηγόσπηλιος, ο (Β Κέδρος - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Το σπήλαιο βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού και χρησιµοποιούνταν από τους κυνηγούς. Πβ. και στον Άρδακτο σπήλαιο Κλεφτόσπηλιος, όπου και στα δύο σπήλαια το πρώτο συνθετικό καταδεικνύει τον χρήστη του σπηλαίου. 5. Σπηλιάρα, η (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Παλιό µιτάτο [=κατάλυµα βοσκού µε εγκατάσταση τυροκοµείου (λατ. metatum= στρατιωτική εγκατάσταση]. 6. Σπηλιάρα του Τίταρου, η (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται στο βουνό. Πρόκειται για µεγεθ. του βαπτιστ. Τίτος> Τίταρος (επίθηµα µε ιδιαίτερα έντονη µεγεθ. σηµασία –άρος, και για τα θηλ. –άρα. Όχι σπάνια, πάντως, χρησιµοποιείται και το θηλ. –άρα αντί του αρσενικού. Έτσι, λοιπόν, λέµε η Τιτάρα, όπως ακριβώς και ο Τίταρος). Πρόκειται για υπαρκτό γιγαντόσωµο άτοµο, που έζησε τον 19ο αι. (πληροφορία Θ. Πελαντάκη) και τον αναφέρει ο Εµµ. Γενεράλις στην αυτοβιογραφία του15. 15. Βλ. περισσότερα στοιχεία στο βιβλίο µας «Τοπωνυµικό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου» (τ. 5ος στη σειρά των Πρακτικών του παρόντος Συνεδρίου), χωριό Κρύα Βρύση, λ. Σπηλιάρα του Τίταρου.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

7. Σπηλιάρι, το (NA - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) 8. Σπήλιοι, οι (A - Α.Σ.Μ.Κ. 1962) Ανατολικά του χωριού µικρά σπηλιάρια, στη ριζοβουνιά. 9. Φανταξοσπηλιάρα, η (A - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού. Ρήµα φαντάζω + θηλ. µεγεθ. επίθηµα –άρα. Το σπήλαιο πιστευόταν ότι «φάντασε», ότι δηλαδή σε αυτό σύχναζαν οι ψυχές φονευθέντων ή κολασθέντων αµαρτωλών, που εµφανίζονται ως άνθρωποι µε µαύρη ή άσπρη ενδυµασία, αλλά και ως ζώα. Στην Κρήτη το φάντασµα λέγεται αφανταξά, φανταξά (η) ή και σφανταξά (η). Με το ίδιο όνοµα έχουµε σπήλαια και στον Πρίνο Μυλοποτάµου και στη Ζάκρο Σητείας. Επίσης, ως Φανταξόσπηλιος απαντά στη Λοχριά Αµαρίου, στον Προφήτη Ηλία Τεµένους, στο Λαγολιό Πυργιωτίσσης και στην Εθιά Μονοφατσίου. Τέλος, άλλες µορφές του τοπων. είναι Αφανταξόσπηλιος, Σφαντακτόσπηλιος, Φαντοσπηλιά και Αφανταξώνη Σπηλιά (Πλατάκης 1977γ, 165 εξ.). 10. Χαΐνότρυπα, η (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 2695) Χαΐνης, ο (τουρκ.) είναι άνθρωπος χωρίς δουλειά- από τεµπελιά- που περιφέρεται όπου βρει, συνηθισµένος να πίνει και να µεθά. Σηµαίνει επίσης και τον φυγάδα, τον φυγόδικο, τον αποστάτη. Τέλος, χαΐνηδες (=επαναστάτες, κακούργοι, αποστάτες <αραβοτουρκ. hain= προδότης, άπιστος, αχάριστος>) ονοµάζονταν από τους Τούρκους οι αρµατωλοί και οι κλέφτες των απελευθερωτικών αγώνων του έθνους, οι οποίοι µε κάθε τρόπο προστάτευαν τους χριστιανούς και φηµίζονταν για τα ανδραγαθήµατά τους. Άρα, το συγκεκριµένο σπήλαιο (τρύπα) παρείχε προστασία σε χαΐνηδες. Πβ. και χαϊνογούργουθα (τα) <γούργουθα= λάκκοι> (Σειστάκης 1972, 206). XVII. ΛΑΜΠΗΝΗ 1. Ανεµόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 178) Το σπήλαιο, διαστ. 12Χ10Χ7, βρίσκεται στην περιοχή Μαυροχάλικα. Όπως υποδηλώνεται και από την ονοµασία του, πρόκειται για σπήλαιο, στο οποίο φυσά πολύ ο αέρας. 2. Καλογερόσπηλιος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 188) Σπήλαιο, διαστ. 8Χ8Χ6, που διασώζει παράδοση διαµονής σε αυτό κάποιου καλόγερου. 3. Χιονιά η Τρύπα, του (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 3034) Υπάρχει σπήλαιο (τρύπα), σε µέρος ψηλό (θέση Καθέ), όπου συχνά χιονίζει.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΛΑΜΠΗΝΗ - ΛΕΥΚΟΓΕΙΑ

4. Χώνος, ο (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 3035) Από το οµώνυµο σπήλαιο- καταβόθρα16.

XVIII. ΛΕΥΚΟΓΕΙΑ 1. Αποκλείστρας Σπήλιος, τσ’ (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 3228) Από τη διαµόρφωση του εδάφους. Μέρος αποκλεισµένο. 2. Βορνόσπηλιος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 2016) Από τον προσανατολισµό του προς τον βοριά και που, ως εκ τούτου, τον «δέρνει» ο βόρειος άνεµος. 3. Γαϊδουρόσπηλια, τα (ΝA - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκονται σε υψόµ. 230 µ., στη θέση Πίσω Λιβάδι. Το όνοµα από τους γαϊδάρους που στάβλιζαν σε αυτά. 4. Γρες ο Σπήλιος, τση (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 183) Βρίσκεται στη θέση Ποδάρι, σε θαλάσσιο κρηµνό. Παράδοση για γριά που εγκαταβίωσε σε αυτό. 5. Καλαφά ο Σπήλιος, του (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 3231) 6. Κάτω Ρίζα, η (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 3227) Στη θέση Τραχήλια του χωριού. 7. Κουτσουλιδιάρης, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 2016) Στην οµώνυµη θέση, σε µέρος απόκρηµνο προς τη θάλασσα. Το όνοµα από τις άφθονες κουτσουλιές σπουργιτιών, θαλασσοπουλιών και περιστεριών που φωλιάζουν µέσα σε αυτό. 8. Μαστρονικόλα η Σπηλιάρα, του (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 3229) Από τον ιδιοκτήτη του Μάστρο- Νικόλα. 9. Σαρακηνάλωνα, τα (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 2935) Το σπήλαιο βρίσκεται στην οµώνυµη περιοχή του χωριού. Λέγεται ότι σε αυτό κατοικούσαν οι Σαρακηνοί, κακοί δαίµονες, ανάµνηση της τυραννίας των Σαρακηνών. 10. Στενού ο Σπήλιος, του (A - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Από το φυσικό στένωµα, το οποίο οδηγεί στο σπήλαιο. 11. Τρυπητή, η (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 208) Πρόκειται για βράχο µε µεγάλη τρύπα από ΒΑ µέχρι ΝΑ [παρατήρηση δασκάλας Ευτέρπης Μαραγκουδάκη (Ε.Κ.Ι.Μ. 1953)]. Το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόµ. 50 µ. και είναι διαστ. 10Χ7Χ5. 16. Περί «Χώνου» βλ. στο χωριό Καλή Συκιά (ΧΙΙ, σπήλαιο: Χώνος).

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

XIX. ΜΑΡΙΟΥ 1. Άγιος Ονούφριος, ο (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Πρόκειται για σπηλαιώδη ναό που βρίσκεται σε µικρή απόσταση βορειοδυτικά του χωριού, καρφωµένος πάνω σε βράχο και ενταγµένος αρµονικά στο φυσικό περιβάλλον (Παπαδάκης 2003, 313). 2. Ανηφοράδες, οι (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 2447) Το όνοµα επειδή βρίσκεται σε µέρος µε πολλές ανηφόρες (ο ανηφοράς, πληθ. οι ανηφοράδες). Από το ανήφορος< µτγν. ανώφορος< αρχ. επίθ. ανωφερής< άνω + φέρω. Το [η] κατ’ αναλογία προς το κατήφορος (Ξανθινάκης 2001, οικείο λήµµα). Οι συνεργάτες µου στη συγκέντρωση των τοπων. του χωριού µού απέδωσαν την ονοµασία στο γεγονός ότι εντός του οµωνύµου σπηλαίου (Ανηφοράδες) υπάρχει οπή που φωτίζει το σπήλαιο εσωτερικά, κατά τους παλιούς ανηφοράδες, τα ανοίγµατα, δηλαδή, στα τζάκια, για να οδεύει ο καπνός προς την καπνοδόχο ή τα µικρά κυκλικά ή τετράγωνα ανοίγµατα στα ταβάνια αποθηκών ή αχυρώνων, τόσο για τον φωτισµό τους όσο και για να ρίχνουν από εκεί τα άχυρα για γέµισµα του αχυρώνα. Στην εξήγηση, πάντως, αυτή δεν δικαιολογείται ο πληθ. αριθµός εκφοράς του τοπων., αφού στο σπήλαιο υπάρχει µόνο ένα άνοιγµα (ανηφοράς). 3. Κουριαλόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Κουριαλός, -ή, -ό (επίθ.)= ο µαύρος, αλλά και κουριαλός, ο (προσηγορικό)= θαλάσσιο όστρακο, οπότε εδώ Κουριαλόσπηλιος είναι σπήλαιο που µοιάζει προς θαλασσινό µεγάλου µεγέθους όστρακο. 4. Παναγία η Υπαπαντή, η (A εντός του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ. 1368) Σπηλαιώδης εκκλησία, στην άκρη του χωριού. 5. Τρύπα Καλυβάκι, η (A - Α.Σ.Μ.Κ. 616) Πρόκειται για σπήλαιο διαστ. 25Χ3Χ3, στη θέση Καλυβάκι του χωριού.

XX. ΜΕΛΑΜΠΕΣ17 1. Βαγιωνιάς το Σπήλιο, στση (B - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βαγιωνιά = όνοµα (Παυλάκης 1994, 381, 99), οπότε φανερώνει την ιδιοκτήτρια του σπηλαίου. Το όνοµα προέρχεται από λέξη βάγιο, το (+ µεγεθ. 17. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι στο «Μητρώο Σπηλαίων Νοµού Ρεθύµνης» (βλ. υποσ. 2) δεν σηµειώνεται κανένα σπήλαιο στις Μέλαµπες. Γι’ αυτό και τα τέσσερα σπήλαια του χωριού που µας έδωσαν οι πληροφορητές µας δεν έχουν Α.Σ.Μ.Κ.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ ΜΕΛΑΜΠΕΣ - ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ

επίθηµα –ωνιά). Βαγιά, η = η φοινικιά, χουρµαδιά, βαγί, το= το κλαδί του φοίνικα ή της δάφνης. Κατά την εορτή των Βαΐων, αντί βαΐδων, διανέµονται κλαδιά ελιάς ή δάφνης. Γι’αυτό επικράτησε να ονοµάζεται και η δάφνη βαϊά και τα φύλλα βάϊα (Φραγκάκη 1969, 65-67). Το Βαγιωνιά ως τοπωνύµιο αποτελεί τη µοναδική µαρτυρία χρήσης του επιθήµατος –ωνιά (Γιακουµάκη 1986, 174). Πβ., πάντως, και τοπωνύµιο Βατωνιά, στη18. 2. Μυλωνά το Σπήλιο, στου (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Από το επάγγελµα του ιδιοκτήτη του σπηλαίου. 3. Σκιστή, στου (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Το όνοµα χαρακτηρίζει τη διαµόρφωση του εδάφους. Πβ. και στα Πατσιανά Σφακίων τοπωνύµιο στη Σκιστή Σπηλιά (Περιστεράκης 1991, 108). 4. Χωστόσπηλιο, στο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Το όνοµα από το ρήµα «χώνω», που στην Κρητική διάλεκτο σηµαίνει κρύβω. Και πραγµατικά, η συγκεκριµένη σπηλιά δεν ανευρίσκεται εύκολα19. XXI. ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ Κατσοπρινές, ο, ή Πράσα (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 189) Χαρακτηρίζεται από την παρουσία άφθονων κατσοπρινιών στην εύφωτη ζώνη εισόδου του σπηλαίου. Το σπήλαιο είναι διαστ. 15Χ15Χ25. Βρίσκεται στην περιοχή Πράσα (γι’ αυτό και το δεύτερο όνοµα του σπηλαίου), Ν∆ του χωριού Φραττί και χρησιµοποιήθηκε προς απόκρυψη συµµάχων στα χρόνια της Κατοχής.

XXII. ΜΥΡΘΙΟΣ 1. Καλογρές η Τρύπα, τση (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 2492) Στην περιοχή Πλάι τση Κορφής (στο), όπου, κατά τοπική παράδοση, ασκήτευσε µια καλόγρια. 2. Κώστα τσι Σπήλιους, στου (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) 3. Νυχτεριδόσπηλιος, ο (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 196) Βρίσκεται στην περιοχή Κουφάλες, σε υψόµ. 50 µ. Το α΄ συνθετ. από το γνωστό χειρόπτερο νυκτόβιο θηλαστικό, τη νυχτερίδα, που ενδηµεί στη συγκεκριµένη σπηλιά. 4. Σκοτεινό Νερό, το (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 203) Στην περιοχή του Καράβου, και σε υψόµ. 10 µ., διαστ. 25Χ25Χ12. 18. Ονόµατα 1, 3. 19. Πβ. και Χωστού Σπήλιος στο Γιαννιού (Χ, 9).

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

5. Ταύρος, ο (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 204) Στην παραθαλάσσια περιοχή ∆αµνώνι, διαστ. 25Χ25Χ12. 6. Άγιος Ονούφριος, ο (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Αφορά σε σπηλαιώδη ναό, µεταξύ Μύρθιου και Σελλιών [βλ. σχετικά και στον πίνακα σπηλαίων Ακουµίων (VII, 1)]. 7. Τρύπα Καστελακιών (N - Α.Σ.Μ.Κ. 206) Βρίσκεται στην περιοχή Ρίζα Καστελάκια, και σε υψόµ. 70 µ.

XXIII. ΟΡΝΕ 1. Αστράτηγος, ο (A - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βυζαντινός ναός στην περιοχή του Γοµαρά, όπου- όπως σηµειώνει ο δάσκαλος Ζ. Αρχοντάκης, το έτος 1957 (ΕΚΙΜ)- παλιά ήταν το χωριό Γοµαράς. Πρόκειται για κοινή περιοχή των χωριών Ορνέ- Μελάµπων. Ο ναός χρησιµοποιήθηκε κατά την Εθνική Αντίσταση για την αποθήκευση πυροµαχικών. Βρίσκεται σε πολύ απόµερο τόπο. 2. Τειχίδα, η (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Μικρό σπήλαιο, στην οµώνυµη τοποθεσία, πλησίον του ποταµού Πλατύ, όπου, σύµφωνα µε την παράδοση, κατέφυγαν προς προστασία οι Τέσσερις Μελαµπιανοί Νεοµάρτυρες.

XXIV. ΠΑΛΙΟΛΟΥΤΡΑ Νεραϊδότρυπα, στη (Β - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Σπηλιά µέσα σε µεγάλο λαγκάδι, µε πηγές άφθονου τρεχούµενου νερού. Σε τέτοιες περιοχές, µε πλούσια βλάστηση και πολλά νερά, φαντάστηκε ο λαός ότι κατοικούν οι νεράιδες. Σύµφωνα µε τη λαϊκή αντίληψη οι νεράιδες είναι φανταστικά πλάσµατα αντίστοιχα µε τις νηρηίδες, τις δρυάδες, τις ορεστιάδες, τις αµαδρυάδες και τις άλλες γνωστές νύµφες της αρχαίας ελληνικής Μυθολογίας. Η ζωή τους είναι όλο χορός και παιγνίδι. Είναι πολύ ωραίες γυναίκες, υπερκόσµιες, που δεν µοιάζουν σε τίποτα µε τις λοιπές θνητές, αλλά δεν έχουν το χάρισµα της αθανασίας. Παρουσιάζονται στους «αλαφροΐσκιωτους», αρπάζουν, πολλές φορές, ωραίους νέους, για να συζήσουν µαζί τους και να κάνουν παιδιά και προξενούν στους ανθρώπους διάφορες µυστηριώδεις και ανεξήγητες αρρώστιες. Αν καµιά φορά ένας θνητός αντικρίσει νεράιδα και καταφέρει να αρπάξει το πέπλο του κεφαλιού της, τότε αυτή τον ακολουθεί πιστά, γίνεται ιδανική σύζυγος και γόνιµη µητέρα ωραίων παιδιών. Εδώ, στην Κρήτη, λέγονται: Νεράϊδες,

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ ΠΑΛΙΟΛΟΥΤΡΑ - ΠΛΑΤΑΝΕΣ

Νεράγδες, Νεράδιες, Ανεράϊδες, Ανεράδιες, Ανεράγδες, Ανεράγδιες. Είδος νεράιδων, πάντοτε κακοποιών, είναι οι Λάµιες.

XXV. ΠΛΑΤΑΝΕΣ 1. ∆ιγενή ο Σπήλιος, του (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 184) Το σπήλαιο, διαστ. 45Χ18Χ15µ, βρίσκεται στη θέση Πάνω Πλατανές, ΒΑ του χωριού, σε υψόµ. 750µ., στο όρος Κέδρος. Το ορθογώνιο άνοιγµα του σπηλαίου (12Χ2µ.) έχει βόρειο προσανατολισµό και σκεπάζεται εν µέρει από βράχους, που προεξέχουν από πάνω του. Το δάπεδο µέσα στη σπηλιά ανεβαίνει δυο µέτρα ψηλότερα από το επίπεδο της εισόδου και από την οροφή της, σε ύψος δύο µέτρων, στάζουν µόνιµα µερικοί σταλακτίτες. Στο σπήλαιο αυτό προστατεύονταν τα γυναικόπαιδα, κατά τις επιδροµές των ποικίλων κατακτητών του νησιού. Εδώ, επίσης, σύµφωνα µε όµορφη τοπική παράδοση, έµενε ο θρυλικός µεσαιωνικός γίγαντας ∆ιγενής Ακρίτας, απόγονος του ∆ία, που µπορούσε να εκσφενδονίζει µακριά, σαν τις «αµάδες» του γνωστού παιγνιδιού, τεράστιους σε µέγεθος βράχους. Κατά την αρχαιότητα το σπήλαιο πιθανόν να χρησιµοποιήθηκε ως λατρευτικό, σύµφωνα µε τα κριτήρια που έθεσε ο Γάλλος Καθηγητής Paul Faure, που το επισκέφθηκε στις 16 Ιουλίου 1965. δηλαδή παρουσία νερού, ύπαρξη αφιερωµάτων, επιβλητικό τοπίο, φιλολογική παράδοση κ.λπ. (Paul Faure 20042, 16 και Στρατιδάκης 1998, 29). Και πράγµατι, η συγκεκριµένη περιοχή του Πλατανέ τα διαθέτει όλα αυτά, στα ψηλά σηµεία του χωριού όπου βρίσκεται, µε πλούσια φιλολογική παράδοση και άφθονες πηγές µε δροσερό νερό. Όπως σηµειώνει ο Paul Faur, στη θέση αυτήν, την αποκαλούµενη Ρέχτρες (στσι), το νερό πέφτει µερικές φορές καταρρακτωδώς µέσα από τον σιδηρούχο ασβεστολιθικό βράχο του µεσοζωικού. Ενδιαφέρουσες επιβεβαιώσεις του λατρευτικού χαρακτήρα του σπηλαίου για τον Paul Faure είναι οι εξής: α) ο πλούτος του εδάφους του σπηλαίου σε όστρακα20 β) η θέση του σπηλαίου δίπλα σε ρυάκι που χύνεται στον Ακουµιανό ποταµό και κοντά στη θέση «Λενικά», πάνω από τον Πλατανέ, όπου σήµερα ανευρίσκονται ερείπια αρχαίας πόλης, όπως 20. Χωρίς, πάντως, µέχρι σήµερα, να έχει πραγµατοποιηθεί καµιά αρχαιολογική ανασκαφή του συγκεκριµένου χώρου.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

και στη θέση «Παλαιό Μιτάτο», νοτιοανατολικά του χωριού που, µέχρι προ τινος, ήταν γνωστό ως ∆ουµαεργειό και στις µέρες µας- παρά την τόσο όµορφη παράδοση της αρχόντισσας Μαρίας που το συνοδεύει21 µετονοµάσθηκε σε… Κεντροχώρι(!)22 και γ) η ύπαρξη και άλλης αρχαίας ανώνυµης πόλης στην περιοχή του σπηλαίου, επίνειο της οποίας θα πρέπει να ήταν το Ψύχιον, στο άκρωτήριο Μέλισσα, και της οποίας άγνωστης πόλης ιερό κορυφής θα ήταν του ∆ιγενή ο Σπήλιος (Paul Faure 20042, 120 και Παπαδάκης 2002, 35-42). Πολύ ενδιαφέρουσα, στο σηµείο αυτό, η παρατήρηση του Καθηγητή Paul Faure ότι το παραφθαρµένο όνοµα «∆ουµαεργειό» και ο θρύλος της αρχόντισσας Μαρίας που το συνοδεύει, του φέρνουν στο µυαλό κάποιο τοπωνύµιο σαν «του Ερµαίου», συνηθέστατου, άλλωστε, στη Βοιωτία, την Αρκαδία κ.α., αλλά που έχει άµεση σχέση και προς τα γνωστά µας ρεθεµνιώτικα σπήλαια του Μελιδονίου και της Πατσού, βόρεια του όρους Κέδρους, που ήταν, επίσης, αφιερωµένα στον θεό Ερµή, τον θεό της λίθινης στήλης, του έρµατος των Πελασγών και των σωρών από πέτρες, τον πρόγονο του γίγαντα ∆ιγενή, που και εκείνος στον Μυλοπόταµο και τον Πλατανέ έπαιζε µε τα βράχια και έκανε τις πηγές να αναβλύζουν (Paul Faure 20042, 120). Στους καταλόγους των σπηλαίων του νοµού Ρεθύµνου αρχαιολογικές πληροφορίες υπάρχουν για 55 συνολικά σπήλαια, από τα οποία µόλις δέκα εκπληρώνουν τα παραπάνω κριτήρια που έθεσε ο Paul Faure, για να θεωρηθούν ως λατρευτικά. Του ∆ιγενή ο Σπήλιος, του Πλατανέ, είναι το ένα και µοναδικό από αυτά τα δέκα, που ανήκει στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. 2. Φανταξοσπηλιάρα, στη (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 210)23. 21. Η βυζαντινή Αρχόντισσα Μαρία, έχοντας, σύµφωνα πάντοτε µε την παράδοση, τόπο διαµονής της το ∆ουµαεργειό (που, έκτοτε, υποδηλώνει το όνοµά της), είχε περιουσίες σε όλη τη γύρω περιοχή, από την κορυφή του όρους Κέδρος ίσαµε το Λιβυκό πέλαγος και είχε ιδρύσει κοντά στο χωριό Κισσός τη Μονή του Αγίου Πνεύµατος. Λέγεται, ακόµα, ότι µε δική της πρωτοβουλία διαµορφώθηκαν για πρώτη φορά σε καλλιεργηµένες πεζούλες όλες οι βραχώδεις πλαγιές βόρεια από το Κεντροχώρι και τον Πλατανέ. 22. Ένα όνοµα που δεν έχει τίποτε απολύτως να µας υπενθυµίζει, πέρα από το απλό φυσικό γεγονός ότι, ακριβώς, πρόκειται για ένα χωριό του όρους Κέδρος, όπως και τόσα άλλα, τόσο από την πλευρά του όρους προς την επαρχία Αµαρίου όσο και από την πλευρά του, προς την επαρχία Αγίου Βασιλείου. 23. Βλ. οµώνυµο σπήλαιο Κρύας Βρύσης XVI-9.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΡΟ∆ΑΚΙΝΟ

XXVI. ΡΟ∆ΑΚΙΝΟ 1. Άγιο Πνεύµα, το (στο βουνό όπου το χωριό - Α.Σ.Μ.Κ. 1614) Στην τοποθεσία Κρυονερίτης (για τα κρύα νερά του), όπου και εκκλησία, καθολικό Μονής [Περιβαλλ. Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», 1998 (δισκέτα)]. 2. Ανεµοσπηλαί, η [ΒΑ (Κάτω Ροδάκινο) - Α.Σ.Μ.Κ. ― ] Γιατί πιάνει δυνατός άνεµος. Πβ., επίσης, στο ∆ουµαεργειό (Κεντροχώρι) θέση Ανεµοσπηλιάρα. 3. Γέρο Σπήλιος, ο [Β (Πάνω Ροδάκινο) - Α.Σ.Μ.Κ. 182) Το µεγαλύτερο από τα σπήλαια της περιοχής (διαστ. 15Χ10Χ5 µ.), στη θέση στση Σφάκας το Σκαλί (σκαλί= επικίνδυνη διάβαση), ΒΑ του χωριού και σε υψόµ. 100µ. Οπότε, εδώ το α΄ συνθετ. (γέρο-) βρίσκεται µε µεγεθ. σηµασία (µεγάλο σπήλαιο). 4. Πασπαρόσπηλιος, ο [Β (Κάτω Ροδάκινο) - Α.Σ.Μ.Κ. ― ] Σπήλαιο µε πασπάρους (= κονιορτό, σκόνη). 5. Σκιάς το Σπηλιάρι, στση [Β (Κάτω Ροδάκινο) - Α.Σ.Μ.Κ. ― ] Από συκιά (σκια, µε αποβολή του [υ]) που έχει φυτρώσει στην είσοδο του σπηλαίου. 6. Σκοτεινή, η [Ν (Κάτω Ροδάκινο) - Α.Σ.Μ.Κ. 202] Πρόκειται για ενάλιο ιστορικό σπήλαιο, διαστ. 20Χ4Χ3µ., που βρίσκεται στη θαλάσσια περιοχή Κόρακας, νότια του χωριού. Το όνοµα του σπηλαίου από τον ελάχιστο φωτισµό του, ενώ της περιοχής (Κόρακας) προήλθε από έναν λίθο στη θάλασσα, που από µακριά δίνει την εντύπωση κόρακα. «Κόρακας» λέγεται και η παραλία, όπου υπάρχει και φυσικό λιµάνι, που χρησιµοποιήθηκε κατά τις διάφορες επαναστάσεις του νησιού.

XXVII. ΣΑΚΤΟΥΡΙΑ 1. Άγιος Παύλος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 719) Σπηλαιώδης ναός στην οµώνυµη θέση (διαστ. 30Χ12Χ10). Βλ. περισσότερα, σχετικά µε την παράδοση ότι σε αυτό το σπήλαιο διέµεινε ο Απόστολος Παύλος, στον 5ο τόµο της σειράς των «Πρακτικών» του παρόντος συνεδρίου, «Τοπωνυµικό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου», χωριό Σακτούρια, λ. Άγιο Παύλο, στον. 2. Αλυκές (οι) ή Μάντρα (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 917) Σπήλαιο διαστ. 25Χ8Χ9, στην παραθαλάσσια θέση Άγιος Παύλος. Το όνοµα από τις αλυκές που, παλιά, υπήρχαν στο µέρος αυτό.

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

3. Καλογερόσπηλιος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 718) Πρόκειται για ενάλιο σπήλαιο (διαστ. 12Χ4Χ3) στη θέση Άγιος Παύλος. Το σπήλαιο διασώζει παράδοση διαµονής σε αυτό κάποιου καλόγερου. 4. Μπροστινή Σπηλιάρα, η (Ν∆ του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) 5. Σπηλιάρι, στο (Ν∆ του χωριού - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) 6. Σπηλιάρια, στα (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) 7. Τρύπα του Αγίου Παύλου, η (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 916) Βρίσκεται στην περιοχή του Αγίου Παύλου. Πρόκειται για σπηλαιοβάραθρο σε υψόµ. 25 µ., µε διαστάσεις 10Χ4Χ5. Θεωρείται ως το «Σπήλαιο του ∆αιδάλου»24. 8. Τρύπα του Ζογλού, η Μικρό σπήλαιο - τρύπα, όπου διέµενε ο Ζογλός Κατεργάρης, διάσηµος αγωνιστής του 1821 και 1866, από την Κρύα Βρύση, κυνηγηµένος από τους Τούρκους (πληροφορία Θ. Πελαντάκη). 9. Φωκιόσπηλιος, ο (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 2171) Ενδιαφέρον ενάλιο σπήλαιο, στην παραθαλάσσια περιοχή του Αγίου Παύλου, που µαρτυρεί την παρουσία στην περιοχή τού συµπαθούς αυτού θηλαστικού, της φώκιας.

XXVIII. ΣΕΛΛΙΑ 1. Ατζιγκανόσπηλιος, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 1451) Βρίσκεται στο φαράγγι του Κοτσυφού και διασώζει ανάµνηση αθίγγανων, που λόγω επαγγέλµατος, διέµεναν σε αυτό, κατά τις µετακινήσεις τους στην περιφέρεια της Γιαλιάς. Στα σπήλαια αυτά διέµεναν και τα ζευγάρια των απαχθέντων για γάµο, µέχρις ότου η τακτική τους αυτή γίνει αποδεκτή από τους γονείς τους (Κυριακίδης, 27). 2. Γιδοσπηλέ, η (Ν∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 974) Στη θέση Περιστεράκια και σε υψόµ. 50µ., διαστ. 10Χ8Χ15. 3. Ευγορείτης, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 972) Σε υψόµ. 300µ., στην οµώνυµη περιοχή του χωριού Βγοράδα, η (και εβγοράδα) = θέα (όβγορο). Σύνθετη λέξη από το ευ+ ορώ. Πρόκειται για µέρος ψηλό απ’ όπου «βγορίζει», φαίνεται, δηλαδή, καλά η γύρω περιοχή και γι’ αυτό ήταν κατάλληλη και για παρατηρητήριο. 4. Καραβέλα, η (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 1635) 24. Πβ. όσα γράφουµε στο σπήλαιο «Χριστοφογιάννη» της Αγίας Γαλήνης.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΣΕΛΛΙΑ

Στην ευρύτερη περιοχή του φαραγγιού του Κοτσυφού. 5. Κοτσυφού ο Σπήλιος (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) (Πλατάκης 1977, 60 και Μακρής 1999) 6. Μαραθόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 2934) Το συγκεκριµένο σπήλαιο, διαστ. 2Χ2Χ3, απαντά στον Β´ τόµο του έργου του Ε. Πλατάκη (Πλατάκης 1975: 79). Ο Πλατάκης τοποθετεί το σπήλαιο στον Άγιο Ιωάννη, ενώ, σύµφωνα µε τον κ. Χρίστο Μακρή, το σπήλαιο υπάγεται στην περιφέρεια Σελλιών [βλ. το ίδιο σπηλαιωνύµιο και στο χωριό Άγιος Ιωάννης (V, 2)]. 7. Μικρό ανώνυµο σπήλαιο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Στην περιοχή Βαβούρη τσ’ Ελές (στου) και σε υψόµ. 350µ. 8. Πρασόσπηλιος, ο (Β - Α.Σ.Μ.Κ. 973) Η ονοµασία από τα αγριόπρασα που φύονται στην εύφωτη ζώνη του σπηλαίου (διαστ. 4Χ5Χ2). 9. Ρουσόλακκου τη Σπηλιά, στου (∆ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Από το κόκκινο χρώµα (ρούσος και ρουσός µτγ. ρούσιος< λατ. russeus) της περιοχής. 10. Σκυλογκρέµνι, το (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βραχώδης τόπος, ο οποίος παλιά έπαιζε, φαίνεται, και τον ρόλο Καιάδα των γέρικων ή άρρωστων σκυλιών. Είναι τεκτονικό σπήλαιο (διαστ. 10Χ2Χ6), που διανοίγεται µεν σε ασβεστόλιθο του ανωτέρου Τριαδικού, δηµιουργήθηκε όµως από τεκτονική δραστηριότητα µεταγενέστερα ίσως και του Πλειστοκαίνου (Στρατιδάκης 1998, 9). Πβ. και σκυλότρυπα, όπου, επίσης, γκρέµιζαν τα άρρωστα και επικίνδυνα σκυλιά (Αποστολάκης 1968: 178 και Σειστάκης 1983, 446), αλλά και Γεροντόβραχο, βραχώδη, επίσης, τόπο από τον οποίο γκρέµιζαν τους γέρους(!) (Κυριακίδης, 374). 11. Σούδας ο Σπήλιος, της (Ν - Α.Σ.Μ.Κ. 2419) Στην παραθαλάσσια περιοχή της Σούδας, στα νότια των Σελλιών. Σούδα (η)= χαντάκι. µσν. σούδα<λατιν. suda= χαράκωµα (Ανδριώτης 1983). 12. Χωστόσπηλιος, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 971) Επειδή η είσοδος του σπηλαίου είναι κρυµµένη (χωστός+σπήλιος), ώστε δύσκολα ανευρίσκεται. Το σπήλαιο είναι διαστ. 3Χ3Χ4. XXIX. ΣΠΗΛΙ 1. Άγιος Αντώνιος, ο (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 2573)

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

Γραφικό µικρό σπηλαιώδες ξωκκλήσι, στην οµώνυµη τοποθεσία, ΝΑ του χωριού. Θεωρείται µακρινό κτίσµα της οικογένειας των Βλατάδων, στους οποίους ανήκαν και οι γύρω περιουσίες (Μπριλλάκη – Καβακοπούλου 2000, 464). 2. Ανεµόσπηλιος, ο (ΝΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Πλατύ και ρηχό σπήλαιο στα ΝΑ του Βορίζη, πάνω από την τοποθεσία Αχλάδα, κατοικητήριο περιστεριών και νυχτερίδων. Πβ. και στο Ροδάκινο σπήλαιο Ανεµοσπηλέ και στο Κεντροχώρι Ανεµοσπηλιάρα. 3. Έρηµο Πηγάδι, στο (Α - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βοσκότοπος µε σπηλιά, στην οποία υπάρχει κάθετη τρύπα (σαν «πηγάδι»). 4. Κόκκινος Σπήλιος, ο (Α - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Στην κορυφή του Βορίζη. Ρηχό και πλατύ σπήλαιο, µε κοκκινωπά χαράκια, απ’ όπου και το όνοµα. Σε περίπτωση βροχής σε αυτό καταφεύγουν τα αιγοπρόβατα. 5. Κοντολιού το Σπηλιάρι, του (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 1487) Στην οµώνυµη τοποθεσία, στην περιοχή των περιβολιών, κοντά στο επισκοπείο. 6. Κουρφόνερα, στα (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Στην ευρύτερη περιοχή Λάππας, δεξιά, µετά το ξωκκλήσι του Αγίου Πνεύµατος, κοντά στο βουνό. Πρόκειται για σπηλαιώδη µεγάλη τρύπα, σαν πηγάδι, που στο βάθος της τρέχει πολύ νερό, και όποιος σκύψει και αφουγκραστεί θα το ακούσει που κυλά ορµητικό και φεύγει, χωρίς να βγαίνει ούτε σταγόνα προς τα έξω (κρυφό νερό). Σύµφωνα µε τοπική παράδοση, που τη γνωρίζουν παλιοί βοσκοί, από εδώ περνούν και χύνονται στο κέντρο του Σπηλίου τα νερά της Κεφαλόβρυσης. Ακόµα, προς απόδειξη των παραπάνω, επί Τουρκοκρατίας είχε γίνει το πείραµα µε τον ασβέστη, που έκανε, λένε, το νερό να φθάνει θολό στις βρύσες του χωριού (Μπριλλάκη – Καβακοπούλου 2000, 503). 7. Πλαγιάδας Σπήλιος, της (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 1486) Από τη θέση του στη δυτική µέση (πλαγιά) του βουνού Βορίζης. 8. Πρασόσπηλιος, ο (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Η γενικότερη περιοχή είναι βοσκότοπος. Η σπηλιά στην εύφωτη ζώνη εισόδου της βγάζει ένα είδος πράσων, απ’ όπου και το όνοµα. 9. Σπηλιάρες, οι (Α - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Σπήλιος+ επίθ. µεγεθ.– άρα> σπηλιάρα και στον πληθ. σπηλιάρες. Η

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ - ΣΠΗΛΙ - ΦΡΑΤΤΙ

τοποθεσία βρίσκεται µέσα στο φαράγγι της Αγιά- Φωθιάς (Αγίας Φωτεινής), προς τη βορινή έξοδο. 10. Σχίσµα, στο ή Περιστερές (ΒΑ - Α.Σ.Μ.Κ. 603) Σπηλαιώδες σχίσµα, από πάνω προς τα κάτω, απ’ όπου µπαίνοντας µέσα βρίσκεσαι σε µεγάλη σπηλαιώδη αίθουσα, πλατιά και ψηλή, που κατά τη Γερµανική Κατοχή οι Κατωχωριανοί Σπηλιανοί πολλές φορές κατέφευγαν σε αυτήν προς προστασία. Κάποιοι ερευνητές υποστήριξαν πως από αυτό το σπήλαιο πήρε και το χωριό το όνοµα του (Μπριλλάκη – Καβακοπούλου 2000, 521). 11. Φαραγγιού Σπήλιος, ο (Α - Α.Σ.Μ.Κ. ― ) Βρίσκεται µέσα στο φαράγγι της Αγιά-Φωτιάς, που ξεκινά από ψηλά, από το οροπέδιο Γιους Κάµπος και φθάνει µέχρι κάτω στον αµαξωτό.

XXX. ΦΡΑΤΤΙ 1. Ρουµάνη το Σπηλιάρι, του (Α - Α.Σ.Μ.Κ. 201) Στην περιοχή Ρουµάνη (στου) και σε υψόµ. 300µ. Το σπήλαιο, διαστ. 12Χ12Χ10, χρησίµευσε για την απόκρυψη συµµάχων στα χρόνια της Κατοχής. Ρουµάνι, το= το δάσος. Εδώ, πρόκειται για τον ιδιοκτήτη του σπηλαίου, γι’ αυτό το ορθογραφούµε µε [η] (Ρουµάνης, ο). 2. Χοιρόλακκοι, οι (Β∆ - Α.Σ.Μ.Κ. 212) Μικρό σπήλαιο (2Χ5Χ12), στην θέση Χοιρόλακκοι, σε υψόµ. 250 µ., Β∆ του χωριού, όπου παλιά έβοσκαν χοίρους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ

Ανδριώτης 1983: Ν. Π. Ανδριώτης, Ετυµολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 1983. Αποστολάκης 1967α: Σταµάτιος Αποστολάκης, «Τοπωνύµια Καµπανού», Κρητική Εστία 175 (1967), 421- 425. Αποστολάκης 1967β: Σταµάτιος Αποστολάκης, «Τοπωνύµια του Καµπανού», Κρητική Εστία 176 (1967), 477- 480. Αποστολάκης 1968: Σταµάτιος Αποστολάκης, «Τοπωνύµια του Καµπανού», Κρητική Εστία 178 (1968), 574- 577. Γιακουµάκη 1986: Ελευθερία Ν. Γιακουµάκη, «Το Μικρο-τοπωνυµικό της επαρχίας Κισάµου Κρήτης», ανάτ. από το Λεξικογραφικόν ∆ελτίον της Ακαδηµίας Αθηνών, ιστ΄, Αθήνα 1986, 29- 212 (και ανάτυπο). Ευστρατιάδης χ.χ.: Ευστρατιάδης Σωφρόνιος , Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, έκδοσις της Αποστολικής ∆ιακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, χ.χ. (αλφαβητικό). Faure Paul 20042: Paul Faure, Ιερά Σπήλαια της Κρήτης (µετ. Σήφης Καµάρης), Ηράκλειο 20042. Κυριακίδης 1965: Στίλπων Κυριακίδης, Λαογραφία, Αθήναι 1965. Μαθιουδάκης 1930: Μαθιουδάκης Ι.Ε., «Τοπωνυµίαι της κοινότητος Σκάφης», Κρητικά, τ. 1, Χανιά 1930, 32- 35. Μακρής 1999: Χρίστος Μακρής, Το Φαράγγι του Κοτσυφού, Ρέθυµνο 1999. Μηνάς 2000: Κωνσταντίνος Μηνάς, Τοπωνυµικό της Καρπάθου, εκδ. Εξάντας 2000 (αλφαβητικό). Μπριλλάκη– Καβακοπούλου 2000: Ειρήνη Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, «Τοπωνύµια περιοχής Σπηλίου Ρεθύµνου Κρήτης», Τα Κρητικά τοπωνύµια (Πρακτικά Συνεδρίου ΙΛΕΡ), τ. Α΄, Ρέθυµνο 2000, 455- 542. Ξανθινάκης 2001: Αντώνιος Β. Ξανθινάκης, Λεξικό ερµηνευτικό και ετυµολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώµατος, (Πρόλογος- Επιµέλεια: Χριστ. Χαραλαµπάκης), Ηράκλειο 2001. Ξανθουδίδης 1918: Στέφανος Ξανθουδίδης, «Ποιµενικά της Κρήτης», Λεξικογραφικόν Αρχείον, 5 (1918), 267-323. Παπαδάκης 2002: Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, Κεραµές και Αγαλλιανός, Κοινή πορεία µέσα στο χρόνο, Ρέθυµνο 2002. Παπαδάκης 2003: Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, «Χριστιανικά Τοπωνύµια της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου», Νέα Χριστιανική Κρήτη 22 (2003), 303- 317. Παπουτσιδάκης 1977: Νικόλαος Παπουτσιδάκης, «Τοπωνυµικά Ρεθύµνου», Κρητική Εστία 214 (1977), 603-609.

ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ∆ΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ

Παυλάκης 1994: Γ. Παυλάκης, Κρητική ∆ηµοτική Ποίηση. Οι µαντινάδες, Αθήνα 1994. Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης «Φάλκονας», 1998: Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυµνο, Μητρώο Σπηλαίων Νοµού Ρεθύµνης, Μάιος 1998 (σε µορφή δισκέτας ηλεκτρονικού υπολογιστή). Περιστεράκης 1991: Αγησίλαος Περιστεράκης, Σφακιανά, Αθήνα 1991. Πλατάκης 1975: Ελευθέριος Κ. Πλατάκης, Σπήλαια και άλλαι καρστικαί µορφαί της Κρήτης, Ηράκλειον Κρήτης 1975. Πλατάκης 1976: Ελευθέριος Κ. Πλατάκης, «Φυτώνυµα Σπήλαια της Κρήτης», Κρητολογία 3 (1976), 111-116. Πλατάκης 1977α: Ελευθέριος Κ. Πλατάκης, «Ζωώνυµα σπήλαια της Κρήτης», Κρητολογία IV (1977), 54- 67. Πλατάκης 1977β: Ελευθέριος Κ. Πλατάκης, «∆ηµώδη ονόµατα φυτών και ζώων της Κρήτης», Κρητολογία IV (1977), 123 εξ. Πλατάκης 1977γ: Ελευθέριος Κ. Πλατάκης, «Ονόµατα σπηλαίων της Κρήτης σχετικά µε θρύλους και παραδόσεις», Κρητολογία V (1977), 165- 170. Πλατάκης 1978: Ελευθέριος Κ. Πλατάκης, «Το τοπωνύµιο Λαύρειο στην Αττική», Κρητολογία 6 (Ιαν. – ∆εκ. 1978). Σειστάκης 1972: Γεώργιος Σειστάκης, «Το Επανωχώρι Σελίνου», Κρητική Εστία 201 (1972) 276- 284. Σειστάκης 1977: Γεώργιος Σειστάκης, «Ο Πρινές Σελίνου», Κρητική Εστία 219 (1977), 837- 844. Σειστάκης 1983: Γεώργιος Σειστάκης, «Ο Σφακός [Σελίνου]», Κρητική Εστία 296-97 (1983), 439- 462. Στιβακτάκτης 1992: Αντ. Στιβακτάκτης, «Ο Άι Αντώνης στην Κατεβατή Ακουµίων», εφηµ. Κρητικά Νέα, φ. 279. Στιβακτάκτης 2001: Αντ. Στιβακτάκτης, «Γέροντας Θεοδόσιος ∆αµβακεράκης», εφηµ. Μεσόγειος, Ηρακλείου, φ. 9267. Στιβακτάκτης 2006: Αντ. Στιβακτάκτης, Οι τελευταίοι ασκητές του Κρητικού Νότου», περιοδ. Κρητικοί Ορίζοντες 13, 177-192. Στρατιδάκης 1998: Σε χώρους πρωτόγνωρους και µυστηριακούς. Τα Σπήλαια του νοµού Ρεθύµνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», (επιµ. Χ. Στρατιδάκη), Ρέθυµνο 1998. Φραγκάκη 1969: Ευαγγ. Κ. Φραγκάκη, Συµβολή στη δηµώδη ορολογία των φυτών, Αθήναι 1969. Χατζηγάκης 1954: Αλέξ. Κ. Χατζηγάκης, Εκκλησίες Κρήτης- Παραδόσεις, Ρέθυµνο 1954. Χατζιδάκις 1905: Γ. Ν. Χατζιδάκις, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τ. Α´, Αθήνα 1905.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

Επισκόπηση των διοικητικών, οικιστικών και πληθυσµιακών µεταβολών στην επαρχία Αγίου Βασιλείου από το 961 έως το 2001

1. Γενικά στοιχεία: Γεωγραφική θέση επαρχίας Αγίου Βασιλείου, φυσικά όρια, έκταση. Η γεωγραφική περιοχή της Κρήτης µε την ονοµασία Άγιος Βασίλειος αποτελεί, όπως είναι γνωστό, όλο το νότιο εδαφικό τµήµα της σύγχρονης ευρύτερης νοµαρχιακής περιοχής Ρεθύµνης. Συνορεύει προς το Β. µε την επαρχία Ρεθύµνης και µέρος της επαρχίας Αµαρίου, προς την Α., στη µεγαλύτερη γραµµή, µε την επαρχία Αµαρίου και, σε µικρότερη, µε την επαρχία Πυργιωτίσσης, στις άκρες των νοτιοδυτικών απολήξεων του ορεινού συγκροτήµατος του Ψηλορείτη, προς το Ν. µε το Λιβυκό Πέλαγος και προς τη ∆. µε την επαρχία Σφακίων1. Έχει επιφάνεια περίπου 359 τ. χλµ. και είναι η δεύτερη σε έκταση επαρχιακή περιφέρεια του νοµού Ρεθύµνης2. Αποτελεί περίπου το ένα τέταρτο (24,13%) της εκτάσεως της νοµαρχιακής περιφέρειας Ρεθύµνης (1.496 τ. χλµ.) ή το 4,43%, περίπου, της συνολικής επιφάνειας της Κρήτης (8.336 τ. χλµ.), συµπεριλαµβανοµένων των παρανησίδων της3. Στο χρονικό διάστηµα από το έτος 961, που εκδιώχθηκαν οι Άραβες κατακτητές της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά, ως και σήµερα, δηλαδή για χίλια πενήντα, περίπου, χρόνια, η γεωγραφική ευρύτερη περιοχή του Αγίου Βασιλείου, αποτελεί συνεχώς -εκτός από δύο ή τρία 1 Γεωγραφικά και τοπογραφικά στοιχεία ιδίως: Xουρµούζης 1842, Φουρναράκης 1875, Σταυράκης 1890, Λαµπρινάκης 1890, Γενεράλις 1891, Καλοµενόπουλος 1894, Νουχάκης 1903, Ξανθουδίδης 1926, Πελαντάκης 1973, Μαλτέζου 1983, Σπανάκης A/1991 και Β/1993, Αρακαδάκη 2003, Φασατάκης 2003. Βραχυγραφίες της βιβλιογραφίες στo τέλος του κειµένου. 2 Έκταση, περίπου, των επαρχιών: Μυλοποτάµου 510 τ. χλµ., Ρεθύµνης 350 τ. χλµ. και Αµαρίου 276 τ. χλµ. 3 Συνυπολογίζεται και η έκταση των νησίδων Παξιµάδια (Ι και ΙΙ), Πρασονήσι και άλλων µικρότερης εκτάσεως παρανησίδων, που βρίσκονται κοντά στις ακτές της επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

σύντοµα χρονικά διαστήµατα- µονάδα της διοικητικής περιφερειακής οργανώσεως της Κρήτης, υπό διάφορα κρατικά καθεστώτα και διοικητικά συστήµατα, µε τους παρακάτω ελληνικούς, βενετικούς, οθωµανικούς και πάλι ελληνικούς διοικητικούς προσδιοριστικούς όρους. Η εδαφική έκταση της διοικητικής περιφέρειας του Αγίου Βασιλείου δεν υπήρξε σταθερή σε όλες τις ιστορικές χρονικές περιόδους, διότι µεσολάβησαν διοικητικές αποσπάσεις οικισµών της, µε τις κτηµατικές περιφέρειές τους, που προσαρτήθηκαν σε όµορες επαρχίες, καθώς και διοικητικές προσαρτήσεις οικισµών µε τις κτηµατικές περιφέρειές τους, στην ίδια αυτή διοικητική περιφέρεια, που αποσπάσθηκαν από άλλες όµορες διοικητικές περιφέρειες, όπως θα δούµε παρακάτω. Εδώ επιχειρείται επισκόπηση, χωρίς λεπτοµέρειες, των µεταξύ των ετών 961 και 2001 διοικητικών µεταβολών στη γεωγραφική περιοχή του Αγίου Βασιλείου της χωρικής (εδαφικής) περιφερειακής οργανώσεώς της, της τοπικής διοικήσεως των οικισµών της και της αυτοδιοικήσεώς τους κατά τον 19ο και 20ο αι., της αυξοµειώσεως του αριθµού των οικισµών της, που περικλείονται από τα σύγχρονα διοικητικά όρια της επαρχίας, όπως αυτά διαµορφώθηκαν τελικά κατά τον 20ο αι., και της συνολικής πληθυσµιακής εξελίξεως της περιφέρειας κατά τον 19ο και 20ο αιώνα4. ∆εν θίγονται σχετικά ή συναφή θέµατα, όπως, π.χ., οι αιτίες - πολιτικές, κοινωνικές, οικονοµικές, συνθήκες παραγωγής, κ.ά. - της αυξοµειώσεως του αριθµού των οικισµών της, η δηµογραφία της επαρχίας και των οικισµών της, η ονοµατολογική συστηµατική µελέτη όλων των διατηρούµενων στην σύγχρονη εποχή και των διαλυµένων οικισµών της ή και άλλα θέµατα, τα οποία πρέπει να αποτελέσουν αντικείµενα αυτοτελών διεξοδικών συστηµατικών ερευνών και µελετών. Οι ονοµασίες των οικισµών (χωριών, µετοχιών και µοναστηριών) καταχωρούνται κατά τις µορφές γραφής που αναφέρονται στις επίσηµες κρατικές εκδόσεις, ιδίως στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως και στις εκδόσεις της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος. 4 Εκτενής περίληψη της παρούσας ανεπτυγµένης µορφής της ανακοινώσεως µε τον ίδιο τίτλο εκφωνήθηκε κατά την 21η Οκτωβρίου 2008 στο ∆ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο: Η πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Από την Αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Και από αυτήν τη θέση ευχαριστώ την Οργανωτική Επιτροπή για την πρόσκληση συµµετοχής µου στο Συνέδριο και τη φιλοξενία της στον τόπο διεξαγωγής του.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

2. Η διοικητική περιφέρεια Αγίου Βασιλείου και οι διοικητικές της µεταβολές (961-2001).

Η Κρήτη από το έτος 961, που εκδιώχθηκαν οι Άραβες κατακτητές της από τις δυνάµεις του Βυζαντινού στρατηγού Νικηφόρου Φωκά, έως και το έτος 1204 αποτέλεσε ευρύτατη διοικητική περιφέρεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας µε τον διοικητικό προσδιοριστικό όρο: θέµα. Οι διοικητές έφεραν το αξίωµα του Στρατηγού και αργότερα του Κατεπάνω και ∆ούκα5. Αρχικώς το θέµα Κρήτης διαιρέθηκε εδαφικώς σε δώδεκα µονάδες περιφερειακής διοικητικής οργανώσεως, καθεµία από τις οποίες ήταν γνωστή µε τον προσδιοριστικό όρο: τούρµα6. Μια από τις πρώτες δώδεκα τούρµες της Κρήτης αποτέλεσε η ευρύτερη περιοχή που περιλάµβανε το µεγαλύτερο µέρος των εδαφών των σύγχρονων διοικητικών περιφερειών Αµαρίου και Αγίου Βασιλείου, µε την ονοµασία Σύβριτος, από το όνοµα της αρχαίας «αυτόνοµης» πόλεως της Κρήτης, που έδωσε το όνοµά της στον διακριτικό τίτλο επισκοπής, που απαντά σε πηγές του 5ου, 6ου, 8ου, και 9ου αι. πριν από το έτος 824, δηλαδή κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο7. Η επισκοπική περιφέρεια ταυτιζόταν, µάλλον, µε την πολιτική περιφέρεια, δηλαδή µε την ευρύτερη περιοχή Αγίου Βασιλείου και Αµαρίου8. Στις τελευταίες δεκαετίες της περιόδου των ετών 961-1204, ίσως µετά το 1171, οι διοικητικές εκείνες περιφέρειες της Κρήτης αυξήθηκαν πέραν του αριθµού δώδεκα9. Τότε η ενιαία τούρµα της Συβρίτου χωρίσθηκε σε δύο διοικητικές περιφέρειες: στην τούρµα Απάνω Σύβριτος, που ταυτίζεται εδαφικώς µε το σύνολο σχεδόν της σύγχρονης επαρχίας Αµαρίου, και στην τούρµα Κάτω Σύβριτος, που ταυτίζεται µε το µεγαλύτερο µέρος της σύγχρονης επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Τα ακριβή διοικητικά όρια των δύο Συβρίτων και οι µεταβολές τους δεν συνάγονται από τα διαθέσιµα στοιχεία. Με επιφύλαξη µπο5 Τσουγκαράκης 1987, σσ. 373-374. 6 Ζακυθηνός 1941, σσ. 208-274. 7 Κονιδάρης 1953, Α΄ και Β΄ πίνακες, µεταξύ των σσ. 464-465 και 472-473. 8 Με πράξη της Συνόδου του Οικουµενικού Πατριαρχείου (αριθµ.981/ 4 ∆εκεµβρίου 2000) η διάδοχος της Επισκοπής Λάµπης και Σφακίων οµότιτλη Μητρόπολη µετονοµάσθηκε σε Ιερά Μητρόπολη Λάµπης, Συβρίτου και Σφακίων. Έτσι το αρχαίο και βυζαντινό όνοµα: Σύβριτος «επανήλθε» επισήµως στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. 9 Γάσπαρης 1997, σσ. 187-194.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

ρούµε να δεχθούµε, συµβατικά, ως διοικητικά όρια της τούρµας της Κάτω Συβρίτου τα ίδια, περίπου, µε τα σηµερινά όρια της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, πριν από τις µεταβολές (διοικητικές προσαρτήσεις και αποσπάσεις οικισµών και εδαφών), που αναφέρονται παρακάτω. Η έδρα τού επικεφαλής της διοικήσεως της τούρµας Κάτω Συβρίτου, του τουρµάρχη ή τουρµάχη, δεν είναι γνωστή. Ίσως ήταν µικρό κάστρο κοντά στο χωριό Άγιος Βασίλειος10. Κατά τη Βενετοκρατία (1204/1211–1645/1669) στη ∆υτική Κρήτη (δυτικά του Ψηλορείτη) ο αρχικός σχεδιασµός της κεντρικής βενετικής εξουσίας για τη διοικητική διαίρεση της Κρήτης σε έξι περιφέρειες, µε το βενετσιάνικο διοικητικό προσδιοριστικό όρο σεξτέρια, ουσιαστικά δεν εφαρµόστηκε11. Χρησιµοποιήθηκε η διοικητική διαίρεση των Βυζαντινών σε περιφέρειες µε τον προσδιοριστικό τους όρο: τούρµα12. Πολλά χρόνια αργότερα, στις αρχές του 14ου αι., περίπου το 1307, η Κρήτη διαιρέθηκε διοικητικώς σε τέσσερις ευρύτερες περιφέρειες, γνωστές µε τον βενετικό διοικητικό προσδιοριστικό όρο τερριτόριο (territorio - territorii): των Χανίων, της Ρεθύµνης, του Χάνδακα (Ηρακλείου) και της Σητείας. Κάθε τερριτόριο διαιρέθηκε σε υπο-περιφέρειες µε τον βενετσιάνικο διοικητικό όρο καστελλανία - καστελλανίες13. Τα διοικητικά όρια κάθε καστελλανίας ήταν, σε αρκετές περιπτώσεις, τα ίδια µε τα διοικητικά όρια της αντίστοιχης τούρµας. Τότε, όµως, η τούρµα της Κάτω Συβρίτου συνενώθηκε διοικητικώς µε την τούρµα της Απάνω Συβρίτου και αποτέλεσαν µία ενιαία περιφερειακή διοικητική µονάδα, που υποδιαιρέθηκε αργότερα, µάλλον κατά τον 16ο αιώνα, σε δύο καστελλανίες. Και τα όρια της καστελλανίας της αντίστοιχης µε την τούρµα της Κάτω Συβρίτου, που υπαγόταν στο τερριτόριο Ρεθύµνου, ήταν περίπου τα ίδια µε εκείνα της βυζαντινής περιόδου. Πολύ αργότερα, πάντως πριν από το έτος 157714, η καστελλανία Κάτω Συβρίτου µετονοµάσθηκε σε καστελλανία Αγίου Βασιλείου, όταν έδρα της διοικήσεώς της ορίσθηκε το οµώνυµο χωριό της περιοχής. Oι δύο οικισµοί και οι κτηµατικές περιφέρειές τους Επάνω και Κάτω Καλή Συκιά, που µάλλον υπάγονταν στην καστελλανία Ρεθύµνης, προσαρτήθηκαν διοικητικώς στην καστελλανία 10 Σπανάκης Α/1991, σ. 58. 11 Γάσπαρης 2003, σ. 37. 12 Γάσπαρης 2001, σσ. 206-207. 13 Μαλτέζου 1988, σ. 111. 14 Ξανθουδίδης 1926, σ. 50. Σπανάκης Α/1991, σ. 58.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

Αγίου Βασιλείου µεταξύ των ετών 1630 και 1633. Τα ανατολικά διοικητικά όρια της καστελλανίας Αγίου Βασιλείου ήταν, πριν από το έτος 1633, στο τελευταίο τµήµα του Πλατύ ποταµού, που ονοµαζόταν τότε Άγιος Γαλήνης15. Κατά την Τουρκοκρατία (1645/1669-1898) οι τέσσερις διοικητικές µονάδες ευρύτερων περιφερειών της Κρήτης, που ίσχυαν κατά τη Βενετοκρατία, διατηρήθηκαν προσωρινά και λίγο αργότερα περιορίσθηκαν σε τρεις16: της Κάνδιας ή Κανδίας (Ηρακλείου), του Ρεθύµνου και των Χανίων, ενώ ο αριθµός των διοικητικών µονάδων των στενότερων περιφερειών και η εδαφική τους έκταση, που ίσχυε τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας, ουσιαστικά δεν µεταβλήθηκε. Άλλαξαν, όµως, σύµφωνα µε την οθωµανική διοικητική ορολογία, οι προσδιοριστικοί διοικητικοί όροι τερριτόριο σε λιβά ή σαντζάκι ή, όπως λεγόταν κοινώς, πασαλίκι και καστελλανία σε ναχιγιέ17. Αργότερα χρησιµοποιήθηκε ο οθωµανικός διοικητικός όρος: καζάς ή και καδιλίκι18, ουσιαστικά αντίστοιχος του βενετσιάνικου όρου: καστελλανία. Η καστελλανία Αγίου Βασιλείου αποτέλεσε τον οµώνυµο ναχιγιέ, που υπαγόταν στον Λιβά ή Σαντζάκι του Ρεθύµνου19. Έδρα του ναχιγιέ Αγίου Βασιλείου ήταν, τουλάχιστο έως το 1821, το οµώνυµο χωριό, που οι Τούρκοι ονόµαζαν: Νεφς Άγιος Βασίλειος20. Και ο βενετσιάνικος όρος: καστέλλι παρέµεινε σε χρήση κατά την οθωµανική περίοδο, τουλάχιστο έως το 1830, και δήλωνε την εδαφική περιφέρεια του ναχιγιέ και αργότερα του καζά. Εκκλησιαστικώς οι επαρχίες Αγίου Βασιλείου και Αµαρίου υπάγονταν κατά την Τουρκοκρατία στην ίδια αρχιερατική «επαρχία», δηλαδή στην εκκλησιαστική περιφέρεια21 µε τον διακριτικό τίτλο: Επισκοπή 15 Μαλτέζου 1981, σσ. 155-156, στις παραγράφους αρ. 24 και 25 του εκεί εγγράφου. 16 Φουρναράκης 1929α, σ. 22. 17 Η οθωµανική διοικητική περιφέρεια µε τον προσδιοριστικό όρο: ναχιγιέ ήταν υποδιαίρεση της οθωµανικής περιφέρειας µε τον προσδιοριστικό διοικητικό όρο: καζά (Μπαλτά 2007, σ. 47). 18 Κριτοβουλίδης 1859, σ. 115, 473, 19 Σταυράκης 1890, σσ. 163-165. 20 Σταυρινίδης 1976, σ. 129. 21 Εκκλησιαστικώς ο όρος «επαρχία» δηλώνει αδιακρίτως την αρχιερατική περιφέρεια (µητροπόλεως ή επισκοπής), ενώ στην κρατική διοικητική οργάνωση χρησιµοποιείται ως όρος που προσδιορίζει το βαθµό επιπέδου περιφέρειας στη χωρική (εδαφική) διοικητική διαίρεση επικράτειας. Στη νεότερη εποχή, για παράδειγµα, τα

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

Λάµπης, έδρα της οποίας ήταν αρχικώς µάλλον το χωριό Λαµπηνή22. Κατά την Επανάσταση του 1821, όταν η περιφέρεια του Αγίου Βασιλείου περιήλθε µετά τον Ιούνιο - Ιούλιο του 1821 υπό τον έλεγχο των επαναστατικών δυνάµεων, αποτέλεσε αυτοτελή διοικητική περιφέρεια µε διοικητικά όρια περίπου τα ίδια, όπως επί Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας. Τότε χρησιµοποιήθηκε από τις πολιτικές ελληνικές αρχές για τις διοικητικές περιφέρειες της Κρήτης ο ελληνικός (βυζαντινός) διοικητικός προσδιοριστικός όρος: επαρχία23, όπως και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η επαρχιακή περιφέρεια έλαβε την ονοµασία της από την εκκλησιαστική ονοµασία Λάµπη. Οι πολιτικοί διοικητές των περιφερειών αυτών ονοµάσθηκαν έπαρχοι. Πρώτη φορά ορίσθηκε Έπαρχος Λάµπης το 1823 από τον τότε Αρµοστή της Κρήτης Μανουήλ Τοµπάζη. Και µετά τον ∆εκέµβριο του 1830, όταν επανήλθαν οι Τούρκοι κάτοικοι στα χωριά της επαρχίας, οι Έλληνες κάτοικοι χρησιµοποιούσαν ανεπισήµως τον διοικητικό διακριτικό τίτλο: Επαρχία Λάµπης. Η Κρήτη έως το 1821 αποτελούσε ευρύτερη διοικητική περιφέρεια της Οθωµανικής Επικράτειας µε «βαθµό» «ηγεµονίας», διότι η διοίκησή της υπαγόταν απευθείας στην Πύλη. Μετά τη λήξη της Επαναστάσεως του 1821 η Γενική ∆ιοίκηση της Κρήτης και η φορολογία της µεταβιβάστηκε το 1830 από τον Σουλτάνο στον Αντιβασιλέα (Χεδίφη) της Αιγύπτου, χωρίς να µεταβληθεί η διοικητική διαίρεσή της σε αριθµό λιβά και ναχιγιέ. Και µετά το 1840, που επανήλθε η Κρήτη απευθείας στην πολιτική και στρατιωτική ∆ιοίκηση της Πύλης, παρέµεινε ίδια η διοικητική της διαίρεση. Μετά το 1858 ο όρος ναχιγιές, έπαυσε να χρησιµοποιείται και αντικαταστάθηκε µε τον οθωµανικό όρο καζάς, υπό τη διοίκηση αξιωµατούχου µε τον οθωµανικό διοικητικό τίτλο: Καϊµακάµης, δηλαδή εκπρόσωπος στον καζά του διοικητή τού υπερκείµενου λιβά. Η Κρητική Επανάσταση του 1866 ανάγκασε τον Σουλτάνο να παραχωρήσει στους κατοίκους πολιτικά και διοικητικά προνόµια µε τον λεγόµενο «Οργανικό Νόµο» της Κρήτης του 1867/1868, που συµπληρώθηκαν το 1878, µετά τη λεγόµενη «Σύµβαση της Χαλέπας». Τότε η επίπεδα αυτά είναι: περιφέρεια (της άλλοτε) Γενικής ∆ιοικήσεως, νοµαρχιακή περιφέρεια (νοµός), επαρχιακή περιφέρεια (επαρχία) και δηµοτική ή κοινοτική περιφέρεια (δήµος ή κοινότητα). 22 Καλοκύρης 1956, σ. 315-316. 23 Γ. Κριτοβουλίδης 1859, σσ. 121, 249-250.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

Κρήτη διαιρέθηκε, για πρώτη φορά, σε πέντε ευρείες διοικητικές περιφέρειες: των Χανίων, των Σφακίων, της Ρεθύµνης, του Ηρακλείου και του Λασιθίου. ∆ιατηρήθηκε και η υποδιαίρεση σε στενές διοικητικές περιφέρειες, που κατανεµήθηκαν στις πέντε ευρείες διοικητικές περιφέρειες. Μεταξύ των προνοµίων του 1867/1868 και 1878 ήταν και η χρήση επισήµως, παράλληλα µε την τουρκική, της ελληνικής γλώσσας. Η οθωµανική εξουσία υιοθέτησε επισήµως για µεν την ευρεία περιφέρεια τον ελληνικό προσδιοριστικό όρο: ∆ιοίκησις ή και Τµήµα παράλληλα µε τον οθωµανικό διοικητικό όρο: Λιβά και για τις στενές περιφέρειες τον ελληνόγλωσσο διοικητικό προσδιοριστικό όρο: Επαρχία παράλληλα µε τον οθωµανικό όρο: Καζά. Σε εννέα επαρχίες είχε προβλεφθεί χριστιανός «έπαρχος» ή «καϊµακάµης», ενώ στις υπόλοιπες µουσουλµάνος. Στην περιφέρεια µε τον επίσηµο διακριτικό τίτλο: Επαρχία Αγίου Βασιλείου µε έδρα το χωριό Σπήλι, ορίσθηκε χριστιανός έπαρχος24. Τότε, το 1879, η επαρχία Αγίου Βασιλείου αποσπάσθηκε από την κατά την Βενετοκρατία και Τουρκοκρατία υπαγωγή της στην ευρύτερη περιφέρεια Ρεθύµνης και αποτέλεσε µια από τις τρεις επαρχίες της νεοϊδρυθείσας τότε ∆ιοικήσεως ή Τµήµατος Σφακίων. Το ίδιο έτος αποσπάσθηκαν από την επαρχία Αγίου Βασιλείου τα χωριά, µε τις κτηµατικές περιφέρειές τους, Αργουλές, Σκαλωτή και Καψοδάσος, που υπάγονταν στην περιφέρεια αυτή κατά την Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, και προσαρτήθηκαν διοικητικώς στην επαρχία Σφακίων25. Λίγο αργότερα, µεταξύ των ετών 1881 και 1890, αποσπάσθηκε το ανατολικό παραθαλάσσιο τµήµα του εδάφους της επαρχίας Αµαρίου, το ανατολικά των εκβολών του Πλατύ ποταµού, έως τα νέα διοικητικά όρια του Νοµού Ηρακλείου και προσαρτήθηκε διοικητικώς στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Κατά την Τουρκοκρατία οι περιοχές Αγίου Βασιλείου και Αµαρίου αποτελούσαν ενιαία περιφέρεια του Επισκόπου Λάµπης υπό τον Μητροπολίτη Κρήτης26. Το έτος 1845, µετά το θάνατο του Επισκόπου Λάµπης Νικοδήµου, η εκκλησιαστική διοίκηση της περιφέρειας Λάµπης 24 Σταυράκης 1890, σσ. 163-165. 25 Λαµπρινάκης 1890, σ. 57, όπου αντί του χ. Καψοδάσος αναφέρεται το χ. Κολοκάσια. 26 Τωµαδάκης 1955, σσ. 344-346, όπου διεξοδικά.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

ανατέθηκε από το Πατριαρχείο απευθείας στον Μητροπολίτη Κρήτης. Με πράξη του Οικουµενικού Πατριάρχου και της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως το 186327 επανιδρύθηκε η επισκοπική περιφέρεια Λάµπης και ταυτοχρόνως διευρύνθηκε εδαφικώς µε την προσάρτηση της περιοχής Σφακίων, που υπαγόταν πριν από το 1845 στην άµεση εκκλησιαστική διοίκηση του Μητροπολίτου Κρήτης, που την ασκούσε µέσω του πλησιοχώρου επισκόπου Λάµπης. ∆ιατηρήθηκε, όµως, ο εκκλησιαστικός διακριτικός τίτλος: Επίσκοπος Λάµπης. Από το έτος 1878, που αποσπάσθηκε πολιτικώς η επαρχία Αγίου Βασιλείου από την ευρεία περιφέρεια Ρεθύµνης και προσαρτήθηκε στη νέα ευρεία περιφέρεια (∆ιοίκηση) Σφακίων, άρχισε να γίνεται επισήµως χρήση του εκκλησιαστικού διακριτικού τίτλου: Επίσκοπος (-πή) Λάµπης και Σφακίων28. Οι Μεγάλες ∆υνάµεις κάνοντας χρήση του δικαιώµατος επεµβάσεως στην Κρήτη για την «ειρήνευσή» της, που τους παραχώρησε το 1896 ο Σουλτάνος, έστειλαν ναυτικές µοίρες στην Κρήτη και αποβίβασαν τον Μάρτιο του 1897 στρατιωτικά αποσπάσµατα στις πρωτεύουσες των νοµών της µεγαλονήσου. Στο Ρέθυµνο αποβιβάσθηκε Ρωσική στρατιωτική δύναµη και ανέλαβε την προστασία του πληθυσµού και την τήρηση της τάξεως στη στενότερη περιφέρεια της πόλεως Ρεθύµνης. Τα δραµατικά γεγονότα που επακολούθησαν, κυρίως µετά τις σφαγές στο Ηράκλειο στις 25 Αυγούστου 1898, οδήγησαν τις 4 Μεγάλες ∆υνάµεις να αξιώσουν την αποχώρηση του οθωµανικού στρατού από την Κρήτη 27 Τωµαδάκης 1974, σσ. 399-402, όπου συνοδικό «Αποκαταστατικό Γράµµα» Μαΐου 1863 επανιδρύσεως της Επισκοπής Λάµπης, προσαρτήσεως των χ. της περιφέρειας Σφακίων στην Επισκοπή Λάµπης «…και οι κατά καιρούς αρχιερείς αυτής καλώνται και φηµίζωνται και υπογράφωνται επίσκοποι Λάµπης, ως το πρότερον». Και σσ. 446-447 όπου το «Υπόµνηµα» εκλογής 22 Μαΐου 1863 του αρχιµανδρίτη Παϊσίου ως Επισκόπου Λάµπης. 28 Τωµαδάκης 1974, σσ. 457, 460 όπου σε δύο έγγραφα µε ηµεροµηνίες 28 Ιουνίου 1869 ο Παΐσιος αναφέρεται ως Επίσκοπος Λάµπης και σσ. 431, 443 όπου σε δύο έγγραφα του 1882 ο Παΐσιος αναφέρεται ως Επίσκοπος Λάµπης και Σφακίων και σ. 447 όπου στο «υπόµνηµα» εκλογής ως αρχιερέα (30 Νοεµβρίου 1886) του αρχιµανδρίτου Ευµενίου Ξερουδάκη όπου αναφέρεται ρητώς ο εκκλησιαστικός του τίτλος: Επίσκοπος Λάµπης και Σφακίων. Εποµένως ο διακριτικός εκκλησιαστικός τίτλος: Επισκοπή Λάµπης και Σφακίων καθιερώθηκε και έγινε χρήση του επί αρχιερατείας Παϊσίου, µετά το 1878 έως το θάνατό του στη Νίθαυρη, στις 8 Φεβρουαρίου 1883 (για την ηµεροµηνία θανάτου του εφηµ. Νέος Ραδάµανθυς, φ. αρ. 100, 12 Φεβρουαρίου 1883) και όχι επί Επισκόπου Ευµενίου (1886-1898).

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

και την παραχώρηση «αυτόνοµου» πολιτικού καθεστώτος («περιορισµένη ανεξαρτησία») στους κατοίκους της. Με απόφαση των Ναυάρχων των 4 Μεγάλων ∆υνάµεων η ∆ιοίκηση της περιφέρειας Ρεθύµνης ανατέθηκε προσωρινά στη Ρωσική στρατιωτική δύναµη, που ήδη είχε αποβιβασθεί στο Ρέθυµνο. Η πολιτική χωρική αρµοδιότητα του επικεφαλής της Ρωσικής στρατιωτικής δυνάµεως επεκτάθηκε σε όλο το, κατά παράδοση, έδαφος του διοικητικού διαµερίσµατος Ρεθύµνης, συµπεριλαµβανοµένης της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, που τότε αποσπάσθηκε από τη ∆ιοίκηση Σφακίων και επανήλθε υπό τη ∆ιοίκηση Ρεθύµνης. Τον Απρίλιο του 1899 τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγµα της Κρητικής Πολιτείας και αµέσως µετά ανέλαβαν την πολιτική διοίκηση της Κρήτης οι πολιτικές Αρχές της νεοπαγούς Κρητικής Πολιτείας. Στις 2 Ιουνίου 1899 εκδόθηκε το ηγεµονικό διάταγµα «περί ∆ιοικητικού Οργανισµού»29. Και πάλι η Μεγαλόνησος διαιρέθηκε σε πέντε ευρύτερες διοικητικές περιφέρειες (Χανίων, Σφακίων, Ρεθύµνης, Ηρακλείου και Λασιθίου). Με το ίδιο διάταγµα διατηρήθηκε η από το 1898 υπαγωγή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου στο διοικητικό διαµέρισµα Ρεθύµνης, µε έδρα το Σπήλι30 και αντί των όρων: ∆ιοίκησις (ή Τµήµα) και Λιβά, επί της οθωµανικής περιόδου 1867/1878-1898, χρησιµοποιήθηκε ο ελληνικός διοικητικός προσδιοριστικός όρος: Νοµός και διατηρήθηκε αποκλειστικά ο ελληνόγλωσσος διοικητικός προσδιοριστικός όρος: Επαρχία. Τα επαρχεία (και οι έπαρχοι) καταργήθηκαν το έτος 190131 και έκτοτε η επαρχία Αγίου Βασιλείου παρέµεινε σταθερά εδαφική (υπο-) περιφέρεια του νοµού Ρεθύµνης χωρίς να αποτελεί διοικητική περιφερειακή µονάδα υπό πολιτικό (υπο-) διοικητή, δηλαδή έπαρχο. Βάσει της διοικητικής διαιρέσεως η ευρύτερη εδαφική περιοχή του Αγίου Βασιλείου, όπως διαµορφώθηκε µετά τις προσαρτήσεις τµηµάτων κτηµατικών περιφερειών χωριών της επαρχίας Αµαρίου, εξακολούθησε και εξακολουθεί, συνεχώς ως τη σύγχρονη εποχή, να αποτελεί την χωρική (τοπική) αρµοδιότητα των αυτοτελών ειδικών περιφερειακών µονάδων του Κράτους, όπως «Υποδιοικήσεως Χωροφυλακής» ή «Αστυνοµικού Τµήµατος», «Αγρονοµείου», δικαστική περιφέρεια Ειρηνοδικείου, περιφέρεια αρµοδιότητας αυτοτελούς «Υπο29 ΕΕΚΠ 46/3.6.1899 (Χουλιαράκης 1975, σ. 50β). 30 ∆. 27.6.1899, ΕΕΚΠ 64/31.7.1899 (Μ. Χουλιαράκης 1975, σ. 51α). 31 Νόµος 427/25.7.1901, EEKΠ 63/31.8.1901 (Μ. Χουλιαράκης 1975, σ. 52α).

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

θηκοφυλακείου» και άλλων κρατικών υπηρεσιών και οργανισµών κοινής ωφέλειας µε έδρα το Σπήλι. Η σύνθετη ονοµασία (διοικητικός διακριτικός τίτλος): Επαρχία Αγίου Βασιλείου διατηρήθηκε σε όλες τις απογραφές του πληθυσµού της Κρήτης, που πραγµατοποιήθηκαν από το έτος 1911 έως και το έτος 1991, όπου τα αποτελέσµατα κάθε απογραφής των κατοίκων αναφέρονται κατά νοµό, επαρχία, δήµο, κοινότητα, αυτοτελή οικισµό και τα αντίστοιχα µερικά σύνολα των κατοίκων. Επίσης η ονοµασία: Επαρχία Αγίου Βασιλείου διατηρήθηκε και διατηρείται σήµερα σε χρήση σε κρατικά έγγραφα, στον προφορικό λόγο, σε δηµοσιεύµατα εφηµερίδων, περιοδικών ή άλλων εντύπων και σε αδηµοσίευτα χειρόγραφα κείµενα. Υποδηλώνει τη γεωγραφική ευρύτερη περιοχή που περιλαµβάνει τις διοικητικές περιφέρειες των σύγχρονων δήµων Λάµπης και Φοίνικα, που σχηµατίσθηκαν στο νοµό Ρεθύµνης το 1997/1999, όπως θα δούµε παρακάτω. Και από το 1879 αποτελεί τη δικαστική περιφέρεια του Ειρηνοδικείου (και Πταισµατοδικείου) Σπηλίου, που έχει την έδρα του στην οµώνυµη κωµόπολη. Η επαρχία Αγίου Βασιλείου αποτελούσε κατά τις περιόδους 18791898 και 1898-1913, αυτοτελή εκλογική περιφέρεια και αναδείκνυε 4 «πληρεξουσίους» (3 χριστιανούς και 1 µουσουλµάνο) στην Γενική Συνέλευση των Κρητών και στην Κρητική Βουλή. Μετά το 1913 καταργήθηκε ως αυτοτελής εκλογική περιφέρεια και έκτοτε αποτελεί τµήµα της ενιαίας εκλογικής περιφέρειας του νοµού Ρεθύµνης. Η στενότερη διοικητική περιφέρεια του Αγίου Βασιλείου υπαγόταν στην υπερκείµενη διοικητική ευρύτερη περιφέρεια Ρεθύµνης από τότε που ιδρύθηκαν τα «τερριτόρια» επί Βενετοκρατίας και στον αντίστοιχο «λιβά» επί Τουρκοκρατίας. Όταν αυξήθηκαν, όµως, οι διοικητικές ευρύτερες περιφέρειες της Κρήτης από τρεις σε πέντε µε τον «Οργανικό Νόµο» του 1867/1868, όπως συµπληρώθηκε το 1878/1879, υπαγόταν στο Νοµό Σφακίων έως το 1898 και από το 1898 έως τη σύγχρονη εποχή και πάλι στην υπερκείµενη διοικητική περιφέρεια, στο Νοµό Ρεθύµνης. Η έκταση του εδάφους της επαρχιακής περιφέρειας Αγίου Βασιλείου είχε µερικές αυξοµειώσεις λόγω διοικητικών αποσπάσεων και προσαρτήσεως οικισµών µε τις κτηµατικές περιφέρειές τους ή άλλες διευθετήσεις των διοικητικών ορίων της µε τις όµορες επαρχιακές περιφέρειες ιδίως την περίοδο των ετών 1878-1912, οι κυριότερες από τις οποίες

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

ήταν, όπως λέχθηκε λίγο πιο πάνω, οι αποσπάσεις των χωριών Αργουλές, Σκαλωτή, Καψοδάσος και η προσάρτησή τους στην επαρχία Σφακίων και οι αποσπάσεις από την επαρχία Αµαρίου και οι διοικητικές προσαρτήσεις στη επαρχία Αγίου Βασιλείου του παραλιακού τµήµατος της επαρχίας Αµαρίου ανατολικά του Πλατύ ποταµού (µεταξύ των ετών 1881 και 1890), του χωριού Καρήνες και της κτηµατικής του περιφέρειας το 1907, όπως θα δούµε παρακάτω, της κτηµατικής περιφέρειας του ερειπωµένου χωριού Γοµαράς (ίσως το 1911), που ανήκε στην κοινοτική περιφέρεια και τώρα στο δηµοτικό διαµέρισµα: Ορνές του ∆ήµου Λάµπης. Με τις εδαφικές αυτές διευθετήσεις τα διοικητικά όρια της επαρχίας είναι σταθερά από την «Ένωση» της Κρήτης µε την Ελληνική Επικράτεια το 1913 έως τη σύγχρονη εποχή. Και οι παραθαλάσσιες ακτές της επαρχίας Αγίου Βασιλείου σχεδόν ταυτίζονται µε τα νότια φυσικά και διοικητικά όρια της νοµαρχιακής περιφέρειας Ρεθύµνης. 3. Η τοπική διοίκηση των οικισµών και η αυτοδιοίκησή τους.

Στη Βυζαντινή περίοδο κάθε τούρµα χωριζόταν εδαφικώς σε τρεις ή περισσότερες µοίρες ή δρούγγους32. Και στην Κρήτη, σύµφωνα µε ενδείξεις, οι τούρµες ήταν χωρισµένες σε δρούγγους ή µοίρες. Στη γνωστή µου βιβλιογραφία δεν εντόπισα πληροφορίες για την υποδιαίρεση της τούρµας Κάτω Συβρίτου σε δρούγγους ή µοίρες, ούτε επισηµάνθηκαν στοιχεία για τη συγκρότηση κατά τη βυζαντινή περίοδο 961-1204 άλλης µορφής τοπική διοίκηση σε οικισµούς ή σε οµάδες πλησιόχωρων οικισµών στην ίδια περιφέρεια. Κατά τη Βενετοκρατία οι τούρµες αρχικώς και οι καστελλανίες αργότερα ήταν χωρισµένες σε καβαλαρίες και σερβενταρίες33 οριοθετηµένες εδαφικώς. Οι περιφέρειές τους αποτελούσαν και τις κατώτερης βαθµίδας τοπικές διοικητικές περιφέρειες. Στοιχεία για τον αρχικό ακριβή αριθµό τους στην περιφέρεια Αγίου Βασιλείου και το έτος που ολοκληρώθηκε η πρώτη διανοµή τους σε Βενετούς αποίκους και ντόπι32 Μέρτζιος 1949, σ. 266, σηµ. 10, όπου: «τας µοίρας οι Βυζαντινοί ωνόµαζον και δρούγγους. ∆ρουγγάριος δε λέγεται ο µιάς µοίρας άρχων, ήτις υπό του µέρους του τουρµάχου τάσσεται …». 33 Μαλτέζου 1988, σσ. 110-111.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

ους Έλληνες γαιοκτήµονες δεν µου είναι γνωστά. Οι καβαλαρίες και σερβενταρίες παραχωρήθηκαν ως φέουδα (κτηµατικές περιφέρειες) σε φεουδάρχες (γαιοκτήµονες). Κάθε φέουδο το αποτελούσαν µία ή περισσότερες καβαλαρίες ή σερβενταρίες. Με την πάροδο των χρόνων, ως την οθωµανική κατάκτηση (1646), µερικά από τα αρχικά φέουδα κατατµήθηκαν ή συνενώθηκαν και µετεβιβάσθηκαν σε άλλα πρόσωπα µε διάφορες νοµικές αιτίες µεταβιβάσεως, όπως, π.χ., κληρονοµική διαδοχή, αγοραπωλησία, δωρεά ή άλλες. Κάθε φέουδο, κατά τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας, το αποτελούσαν ένα ή δύο ή περισσότερα χωριά και οι γύρω από αυτά κτηµατικές τους περιφέρειες. Πολλά, όµως, χωριά αποτελούσαν πυρήνες δύο ή περισσότερων φέουδων34 µε ανάλογες κτηµατικές περιφέρειες. Ο τελικός αριθµός των φέουδων στην καστελλανία Αγίου Βασιλείου κατά τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα δεν εντοπίσθηκε στη γνωστή µου βιβλιογραφία. Τον 16ο και 17ο αι. εµφανίζονται στα χωριά µορφές τοπικής διοικητικής οργανώσεως35. ∆ηλαδή τον 16ο17ο αι. τα φέουδα ή µάλλον τα αντίστοιχα χωριά (casali) ήταν χωρικώς (εδαφικώς) οι κατώτερης βαθµίδας οιονεί διοικητικές περιφέρειες, όπως τρεις, περίπου, αιώνες αργότερα οι γνωστές µας κοινοτικές περιφέρειες. Κατά την πρώιµη Τουρκοκρατία η κατώτερης βαθµίδας οργάνωση της τοπικής διοικήσεως (και αυτοδιοικήσεως) χωριών ή οµάδων ολιγάριθµων πλησιόχωρων χωριών στην Κρήτη µου είναι άγνωστη. ∆εν είναι, όµως, αβάσιµη η υπόθεση να ασκούσαν στα χωριά στοιχειώδεις διοικητικές εξουσίες, όπως την είσπραξη των φόρων και την αστυνοµική επιτήρηση των κατοίκων τους, οι µαλικιανέ αγάδες και, στις περιπτώσεις που οι κτηµατικές περιφέρειες συγκεκριµένων χωριών ήταν βακούφια, οι µουτεβελήδες ή οι σουµπάσηδές τους. Και στη µία και στην άλλη περίπτωση οι αγάδες ενεργούσαν αυθαίρετα, καταπιεστικά και τυραννικά. Στοιχειώδη διοικητική και δικαστική εξουσία, κυρίως επιλύσεως διαφορών οικογενειακών και κληρονοµικών σχέσεων των Ελλήνων χριστιανών είχαν οι κατά τόπους εφηµέριοι και, ιδίως, οι επιχώριοι Επίσκοποι. Στην χρονική περίοδο της Επαναστάσεως του 1821 (-1830) τη στοιχειώδη τοπική διοίκηση στα χωριά την ασκούσαν τοπικοί παράγοντες (προεστοί ή πρόκριτοι) µε τη συµµετοχή των τοπικών «καπετάνιων», των 34 Γάσπαρης 1997, σ. 51. 35 Λαµπρινός 2002, σ. 97 επ.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

ολιγάριθµων (5-10 ατόµων) οµάδων οπλοφόρων, κατοίκων των χωριών. Μετά την οριστική λήξη του επαναστατικού αγώνα στην Κρήτη, στο τέλος του έτους 1830, οι κεντρικές «αιγυπτιακές» διοικητικές αρχές αναγνώρισαν τοπικές συλλογικές διοικητικές αρχές στα αµιγώς χριστιανικά χωριά, τις οποίες συγκροτούσαν οι κάτοικοί τους. Πιθανώς πριν από το έτος 1858, οπωσδήποτε, όµως, µετά το 1858 αναγνωρίσθηκε στους Έλληνες χριστιανούς κατοίκους των χωριών η κατά τόπους συγκρότηση δηµογεροντιών. 3α. Οι πρώτοι «µεγάλοι» δήµοι της επαρχίας Αγίου Βασιλείου κατά το 1879. Μετά τον προαναφερόµενο «Οργανικό Νόµο» του 1867/1868 και τη λεγόµενη «Σύµβαση της Χαλέπας» του 1878 η «Γενική Συνέλευση των Κρητών» ψήφισε το 1879 «∆ηµοτικό Νόµο». Ο νόµος εκείνος αποτέλεσε µεγάλη τοµή στην οθωµανική περιφερειακή και τοπική διοικητική οργάνωση της Κρήτης. Οι επαρχίες υποδιαιρέθηκαν σε 88 δήµους, δηλαδή σε µονάδες στενότερης (πρώτης βαθµίδας) διοικητικής περιφέρειας µε στοιχεία αυτοδιοικήσεως (δηµαιρεσίες, δηµοτικά συµβούλια κ.λπ.). Στην Επαρχία Αγίου Βασιλείου, µια από τις τρεις της ∆ιοικήσεως Σφακίων, όπως είδαµε λίγο παραπάνω, σχηµατίσθηκαν το 1879 τέσσερις δήµοι, στους οποίους, σύµφωνα µε την απογραφή του πληθυσµού του έτους 1881, περιλαµβάνονταν 43 κατοικούµενοι οικισµοί (41 χωριά και 2 µοναστήρια). Οι 4 δήµοι και οι 43 οικισµοί της επαρχίας Αγίου Βασιλείου ήταν οι εξής36: ∆ήµος Αγίου Πνεύµατος µε 13 χωριά: 1. Άρδακτος (έδρα του ∆.), 2. Αγαλιανού, 3. Άγιος Ιωάννης Αλωτός, 4. Κούµια [Ακούµια], 5. Ακτούντα, 6. Βάτος, 7. Βρύσες, 8. ∆ουµαεργειό, 9. ∆ρύµισκος, 10. Κεραµέ, 11. Κισσός, 12. Λίγκραις, 13. Πλατανές. ∆ήµος Λάµπης µε 17 χωριά: 1. Σπήλι (έδρα της Επ.), 2. Κοξαρέ (έδρα του ∆.), 3. Αγία Πελαγία, 4. Άγιος Βασίλειος, 5. Άγιος Ιωάννης Καϋµένος, 6. Αγκουσελλιανά, 7. Ατσιπάδαις, 8. Καλή Συκιά, 9. Λάκκος, 10. Λαµπηνή, 11. Μιξόρουµα, 12. Μουρνέ, 13. Νταριβιανά, 14. Ντιπλοχώρι, 15. Παληόλουτρα, 16. Τσικαλαριά, 17. Φρατί. ∆ήµος Μελάµπων µε 4 χωριά: 1. Μέλαµπες (έδρα του ∆.), 2. Κρύα 36 Σταυράκης 1890, σσ. 164-165. Η γραφή των ονοµασιών των οικισµών κατά Σταυράκη.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

Βρύση, 3. Ορνέ, 4. Σαχτούρια. ∆ήµος Φοίνικος µε 7 χωριά και 2 µοναστήρια: 1. Σελλιά, (έδρα του ∆.), 2. Ασώµατος, 3. Γιαννιού, 4. Λευκόγεια, 5. Μαριού, 6. Μύρθιος, 7. Ροδάκινο, 8. Φοινικιάς [µτχ. της Μονής Ρουστίκων], 9. Μονή Πρέβελη. Η διοικητική περιφερειακή διάρθρωση του 1879 σε δήµους διατηρήθηκε και κατά την προσωρινή «µεταβατική» ρωσική «πολιτική» διοίκηση (22 Οκτωβρίου1898-12 Ιουλίου1899) της ευρύτερης διοικητικής περιφέρειας Ρεθύµνης. Αµέσως µετά τον Ιούνιο του 1899, που ανέλαβαν τη διοίκηση των περιφερειών οι πρώτες πολιτικές αρχές της Κρητικής Πολιτείας, µε το ηγεµονικό διάταγµα της 18ης Ιουνίου 1899 διατηρήθηκε προσωρινά ο αριθµός όλων των βαθµίδων των περιφερειακών διοικητικών µονάδων, όπως ίσχυσε στους λίγους µήνες της µεταβατικής περιόδου 1898-1899, πλην του συνολικού αριθµού των δήµων, που µειώθηκαν σε 8637. Με το νόµο 411/1901 της Κρητικής Πολιτείας38 επήλθε αναδιάρθρωση και αναδιάταξη των δήµων της Κρήτης, µε µείωση του συνολικού αριθµού τους σε 3 αστικούς και 68 επαρχιακούς από τους οποίους 13 στο νοµό Ρεθύµνης και από αυτούς οι 3 στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Τότε διαλύθηκε ο ∆ήµος Αγίου Πνεύµατος και τα χωριά του προσαρτήθηκαν στους όµορους δήµους Μελάµπων και Λάµπης. Στη συνέχεια οι οικισµοί Άγιος Ιωάννης (Καµένος) και Καλή Συκιά αποσπάσθηκαν από το ∆. Φοίνικος και προσαρτήθηκαν στο ∆. Λάµπης39 και ο οικισµός Αρδάκτου από τον ∆. Μελάµπων στον ∆. Λάµπης40. Μετά δύο χρόνια, όµως, µε το νόµο 497/190341, αυξήθηκαν κατά 6 (σύνολο 74) οι επαρχιακοί δήµοι της Κρήτης από τους οποίους οι τρεις ήταν στο νοµό Ρεθύµνης και ένας από αυτούς στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Τότε επανιδρύθηκε ο ∆ήµος Αγίου Πνεύµατος µε τα ίδια χωριά, όπως και κατά έτη 1879-1901. Λίγο αργότερα, τον Νοέµβριο του έτους 1907, αποσπάσθηκε από το ∆ήµο Μέρωνα της επαρχίας Αµαρίου και προσαρτήθηκε στον ∆ήµο Λάµπης το χωριό Καρίνες µε την κτηµατική του περιφέρεια42. 37 ∆. 2.6.1899, ΕΕΚΠ 46/3.6.1899 (Χουλιαράκης Β/1975, σ. 50β). 38 ΕΕΚΠ 58/21.8.1901 (Χουλιαράκης Β/1975, σ. 52α). 39 ∆. 52/27.3.1902, ΕΕΚΠ 13/21.3.1902 (Χουλιαράκης Β/1975, σ. 59). 40 ∆. 104/14.5.1902, ΕΕΚΠ 21/18.5.1902 (Χουλιαράκης Β/1975, σ. 59). 41 ΕΕΚΠ 35/10.7.1903 (Μ. Χουλιαράκης 1975, σ. 52β) 42 ∆. 188/1.11.1907, ΕΕΚΠ 64/3.11.1907 (Χουλιαράκης Β/1975, σ. 60). Η γραφή:

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

3β. Οι «µικροί» Αγροτικοί ∆ήµοι της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (1911-1924).

Νέα σηµαντική µεταβολή στην πρωτοβάθµια διοικητική περιφερειακή οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας επήλθε τον Απρίλιο του 1911. Καταργήθηκαν οι επαρχιακοί («µεγάλοι») δήµοι και ιδρύθηκαν νέοι («µικροί») αγροτικοί δήµοι, α΄ τάξεως (µε κατοίκους άνω των 1500) και β΄ τάξεως (µε κατοίκους κάτω των 1500) ως αυτοτελή νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου43. Στην επαρχία Αγίου Βασιλείου ιδρύθηκαν αρχικώς 21 «αγροτικοί δήµοι» β΄ τάξεως, µε 47 οικισµούς44 και σε επόµενο διάταγµα αναφέρθηκαν άλλοι 3 οικισµοί45 (σύνολο 50 οικισµοί). Λίγους µήνες µετά, τον Αύγουστο του 1911, αποσπάσθηκαν 4 οικισµοί από 4 αγροτικούς δήµους και αποτέλεσαν 4 νέους αγροτικούς δήµους46 (σύνολο 25 αγροτικοί δήµοι, µε 50 οικισµούς). Επίσης αποσπάσθηκαν οικισµοί από ένα δήµο και προσαρτήθηκαν διοικητικώς σε άλλο αγροτικό δήµο (βλ. λίγο παρακάτω). Στις διοικητικές περιφέρειες των «µεγάλων» ∆ήµων Αγίου Πνεύµατος (µε 12 οικισµούς) ιδρύθηκαν 7 (5+2) «µικροί» αγροτικοί δήµοι47, Λάµπης (µε 19 οικισµούς) ιδρύθηκαν 8 «µικροί»48, Μελάµπων (µε 5 οικισµούς) ιδρύθηκαν 4 (3+1) «µικροί»49 και Φοίνικος

Καρύνες όπως Χουλιαράκης Β/1975, σ. 60. Σε προηγούµενες και επόµενες επίσηµες χρήσεις της ονοµασίας και µε τις γραφές: Καρίνες ή Καρίναις. Ορθότερη θεωρείται η γραφή: Καρήνες (Πελαντάκης 1980, σ. 52). 43 ∆. 69/20.4.1911, ΦΕΚ Κρήτης-Παράρτηµα 29/22.4.1911 (Χουλιαράκης Β/1975, σ. 53) ∆. 81/14.5.1911, ΦΕΚ Κρήτης, Παράρτηµα, 39/23.5.1911 (Χουλιαράκης Β/1975, σσ. 60-61). 44 ∆. 81/14.5.1911, ΦΕΚ Κρήτης, Παράρτηµα, 39/23.5.1911 (Χουλιαράκης Β/1975, σσ. 60-61). 45 Από παραδροµή δεν αναφέρθηκαν αρχικώς στο σχετικό διάταγµα 3 οικισµοί και προστέθηκαν σε δύο δήµους (οικισµοί: Βάτος και Ακτούντα, στο αγροτικό δήµο Αρδάκτου και Μονή Βούλγαρη στον αγροτικό δήµο Μελάµπων (∆. 98/17.6.1911, ΦΕΚ, Παράρτηµα Κρήτης 45/20.6.1911. Χουλιαράκης Β/1975, σ. 62). 46 ∆. 126/ 26.8. 1911, ΦΕΚ Παράρτηµα Κρήτης 60/30.8.1911. Χουλιαράκης Β/1975, σ. 62. 47 Ακουµίων, Αρδάκτου, ∆ουµαεργιού, ∆ρυµίσκου, Κεραµέ και Ακτούντων, Βρυσών. 48 Σπηλίου, Αγίου Ιωάννου, Νταριβιανών, Κοξαρές, Μιξορρούµατος, Μουρνές, Παληόλουτρων και Καρινών. 49 Μελάµπων, Κρύας Βρύσης, Σακτουρίων και Αγίας Γαλήνης.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

(µε 11 οικισµούς) ιδρύθηκαν 6 (5+1) «µικροί» αγροτικοί δήµοι50. Οι 25 αγροτικοί δήµοι της επαρχίας Αγίου Βασιλείου και οι οικισµοί που τους απάρτισαν ήταν οι εξής: ∆. Αγίου Ιωάννου: Άγιος Ιωάννης [Καµένος] - Καλή Συκιά. ∆. Ακουµίων: Ακούµια- Βρύσες. ∆. Αρδάκτου: Άρδακτος-(προστέθηκαν: Βάτος-Ακτούντα). ∆. Ασωµάτου: Ασώµατος - Γιαννιού - Μονή Πρέβελη [Πέρα ή Πίσω Μοναστήρι]. ∆. ∆αριβιανών: ∆αριβιανά -Λαµπρινή [=Λαµπηνή]. ∆. ∆ουµαεργιού: ∆ουµαεργιό-Κισσός-Πλατανές - [και Μονή Αγίου Πνεύµατος]. ∆. ∆ρυµίσκου: ∆ρύµισκος - Κατσογρίδω - [και Βουλγάρω]. ∆. Καρινών: Καρίναις ∆. Κεραµέ: Κεραµέ, Λίγκρες, Αγαλλιανού, [Άης Γιάννης Αλοτός]. ∆. Κοξαρέ : Κοξαρέ - Ατσιπάδες – Τσικαλαργιό [-ριά] –Κατσογρίδα. ∆. Κρύας Βρύσης: Κρύα Βρύση. ∆. Λευκογείων: Λευκόγεια - ∆αµνώνι. ∆. Μελάµπων: Μέλαµπες, Αγία Γαλήνη, Ορνέ και (προστέθηκε51) η Μονή Βούλγαρη. ∆. Μιξορρούµατος : Μιξόρρουµα- Αγία Πελαγία- ∆ιπλοχώρι (ή Ντιπλοχώρι)- Φρατί. ∆. Μουρνέ-Λάκκου: Μουρνέ- Λάκκος. ∆. Μύρθιου: Μύρθιος-Μαριού-[και Νιοχώρι, µτχ της Μονής Πρέβελη] ∆. Παλαιολούτρας: Παλαιόλουτρα- Άγιος Βασίλης-Αγκουσελιανά. ∆. Ροδακίνου: Ροδάκινο [Άνω - και Κάτω -]. ∆. Επάνω και Κάτω Σακτουρίων: Επάνω Σακτούρια - Κάτω Σακτούρια. ∆. Σελλιών: Σελλιά- Φοινικιάς - Πλακιάς. ∆. Σπηλίου: Σπήλιον. ∆. Αγίας Γαλήνης: Αγία Γαλήνη (απόσπαση από τον ∆. Μελάµπων)52. ∆. Ακτούντων: Ακτούντα (απόσπαση από τον ∆. Αρδάκτου). ∆. Βρυσών: Βρύσες (απόσπαση από τον ∆. Ακουµίων). ∆. Μαργιού: Μαριού (απόσπαση από τον ∆. Μύρθιου).

50 Σελλίων, Ασωµάτου, Λευκογείων, Μύρθιου, Ροδακίνου και Μαριού. 51 ∆. 45/17.6.1911, ΦΕΚ, Παράρτηµα Κρήτης 45/20.6.1911. 52 Νέοι αγροτικοί δήµοι: Αγίας Γαλήνης, Βρυσών, Ακτούντων και Μαρ(γ)ιού (∆.126/26.8.1911, ΦΕΚ Κρήτης Παράρτηµα 60/30.8.1911, Χουλιαράκης Β/1975, σ. 62).

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

3γ. Οι Κοινότητες της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (1925 [-1935]1998).

Ο θεσµός των κοινοτήτων ιδρύθηκε στην Ελληνική Επικράτεια µε το νόµο ∆ΝΖ΄ 10/14 Φεβρουαρίου 1912, δηλαδή πριν από τους Βαλκανικούς πολέµους 1912-13 και την Ένωση της Κρήτης µε την Ελληνική Επικράτεια. Μετά την οριστική, το 1913, προσάρτηση (ενσωµάτωση) της Κρήτης, σύµφωνα µε το ∆ηµόσιο ∆ιεθνές ∆ίκαιο, στον κορµό της Ελληνικής Επικράτειας, και των άλλων ελληνικών εδαφών που απελευθερώθηκαν το 1912-13, ο θεσµός των κοινοτήτων επεκτάθηκε το 1917 στις νέες µείζονες διοικητικές περιφέρειες -τις Γενικές ∆ιοικήσεις- των «νέων χωρών», όπως αποκλήθηκαν νοµοθετικώς τα εδάφη που απελευθερώθηκαν το 1912-13. Στην Κρήτη, όµως, διατηρήθηκαν όλοι οι «αγροτικοί δήµοι», αντίστοιχοι ουσιαστικά των «κοινοτήτων» της Ελληνικής Επικράτειας, µεταξύ των οποίων και οι 25 της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Ο θεσµός των κοινοτήτων καθιερώθηκε και στην Κρήτη τον Ιανουάριο του 192553. Κάθε κοινότητα την αποτελούσαν οι κάτοικοι ενός οικισµού ή δύο ή περισσοτέρων πλησιόχωρων οικισµών, µε έδρα τον οικισµό µε τους περισσοτέρους κατοίκους. Στην επαρχία Αγίου Βασιλείου αναγνωρίσθηκαν -ιδρύθηκαν ως νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου- 17 κοινότητες. Μετά το 1925 αποσπάσθηκαν οικισµοί από τις 17 εκείνες πρώτες κοινότητες και αναγνωρίσθηκαν (ιδρύθηκαν) έως το έτος 1935 επιπλέον 9 νέες κοινότητες. Οι 26 εκείνες κοινότητες λειτούργησαν στην επαρχία Αγίου Βασιλείου από το έτος 1935 έως το τέλος του 1998, δηλαδή 63 χρόνια. Οι κοινότητες, κατά χρονολογική σειρά αναγνωρίσεώς τους (ιδρύσεώς τους), και οι οικισµοί που τις απάρτισαν κατά την αναγνώρισή τους ή αναπτύχθηκαν τα επόµενα χρόνια54 ως το έτος 1998 στις κοινοτικές περιφέρειές τους, ήταν οι εξής55:

53 ∆. 26.1.1925, ΦΕΚ α 27/31.1.1925 (Χουλιαράκης Β/1975, σσ. 223-224). 54 Στοιχεία για τα διατάγµατα αναγνωρίσεως των κοινοτήτων, διοικητικών αποσπάσεων και προσαρτήσεων οικισµών από κοινότητα σε κοινότητα, µετονοµασιών κοινοτήτων και οικισµών από το 1925 ώς το τέλος του 1961 αναφέρονται: ΚΕ∆ΚΕ Ν. Ρεθύµνης 1962, µεταξύ των σσ. 8-59, (αλφαβητικώς οι κοινότητες). Για τις µετά του 1961 µεταβολές οι παραποµπές κατά περίπτωση 55 Η γραφή της ονοµασίας της κάθε κοινότητας σύµφωνα µε εκείνη που αναφέρεται στις κρατικές (επίσηµες) εκδόσεις και της ονοµασίας κάθε οικισµού σύµφωνα µε

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

1. Κ. Αγίας Γαλήνης: Αγιά Γαλήνη και Ξηρόκαµπος56. 2. Κ. Αγίου Ιωάννου: Άι Γιάννης Καµένος, Καλή Συκιά (Άνω - και Κάτω -). Το 1930 προστέθηκαν στη Κ. οι οικισµοί: Κάνεβος και Κόκκινο Μετόχι. Μεταξύ 1928 και 1940 εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του το Κόκκινο Μετόχι. 3. Κ. Αγκουσελιανών: Αγκουσελιανά, Νευς Άγιος Βασίλειος (αποσπάσθηκε το 1931), Παλι(η)όλουτρα. 4. Κ. Ακουµίων: Ακούµια, Βρύσες, Πλατανές (αποσπάσθηκε το 1930), προστέθηκε το 1991 ο οικισµός: Τριόπετρα57. 5. Κ. Αρδάκτου: Άρδακτος, Ακτούντα, Βάτος, Κισσός, ∆ουµαεργειό (αποσπάστηκε το 1930), Αγία Παρασκευή (επανιδρύθηκε µεταξύ 1951 και 196158). 6. Κ. Κεραµέ: Κεραµέ(ς) (τα -, ο -), Αγαλιανού, ∆ρύµισκος (αποσπάστηκε τον Ιούνιο 1925), Λίγκρες (εγκαταλείφθηκε πριν από το 1940), αναφέρεται το 1981 Αγία Φωτεινή. 7. Κ. Κοξαρές: Κοξαρέ, Ατσιπάδες, Κατσογρίδα, (δεν αναφέρεται το 1940, ενώ αναφέρεται ως αυτοτελής οικισµός το 1961), Τσικαλαργιό (196159). Παλέ (ή Μπαλέ) (νέα κατοίκηση 1991). 8. Κ. Κρύας Βρύσης: Κρύα Βρύση, Νέα Κρύα Βρύση (νέος οικισµός 1946-194860). 9. Κ. Λευκογείων: Λευκόγεια, Ασώµατος (αποσπάσθηκε το 1928), Γιαννιού (αποσπάσθηκε το 1928, αλλά ακυρώθηκε η απόσπασή τον ίδιο χρόνο), Μονή Πρέβελη (αποσπάστηκε το 1942), Αµµούδι, ∆αµνόνι, Σχοινάρια (αυτοτελείς και οι 3 οικισµοί το199161). την επικρατούσα άποψη ή την ορθότερη άποψη µελετητών. Τα διατάγµατα (=∆) και τα ΦΕΚ που δηµοσιεύθηκαν από το 1925 ως το 1951 παραλαµβάνονται από: ΚΕ∆ΚΕ Ν. Ρεθύµνης 1962. 56 Αυτοτελής οικισµός στη θέση: Ξερόκαµπος. Αναφέρεται πρώτη φορά στην απογραφή πληθυσµού του έτους 1971 (Χουλιαράκης Γ/1976, σ. 286). Πρόκειται για στρατόπεδο που ιδρύθηκε µεταξύ 1961 και 1971 στην ευρύτερη τοποθεσία Ξερόκαµπος, ΒΑ του οικισµού της Αγίας Γαλήνης. 57 Αυτοτελής οικισµός στην απογραφή πληθυσµού 1991. 58 Αυτοτελής οικισµός στην απογραφή πληθυσµού 1961 (και Χουλιαράκης Γ/1976, σ. 195). 59 Χουλιαράκης Γ/1976, σ. 195. 60 Αυτοτελής οικισµός στην απογραφή 1961 (και Χουλιαράκης Γ/1976, σ. 195). Κατοικήθηκε µεταξύ 1946 και 1948. Πελαντάκης 1980α, σ. 343. 61 Αναφέρονται στην απογραφή πληθυσµού 1991.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

10. Κ. Μελάµπων: Μέλαµπες, Ορνέ (αποσπάσθηκε το 1932), Άγιος Γεώργιος ο Φινοκάλης (αυτοτελής οικισµός 199162). 11. Κ. Μουρνές: Μουρνέ, Λάκκος, Ντιπλοχώρι (τα δύο τελευταία χωριά εγκαταλείφθηκαν το 194763). 12. Κ. Μυξόρρουµα (αρχικώς: Κ. Μυξορρούµων): Μιξόρρουµα, Αγία Πελαγία, Φραττί, Λαµπηνή (αποσπάστηκε το: 1931). 13. Κ. Μύρθιου: Μύρθιος, ∆αµνόνι64, Νιό-Χωριό (εγκαταλείφθηκε λίγο µετά το 1928), Μαριού (αποσπάστηκε το 1927), Μυρθιανός Πλακιάς (αυτοτελής οικισµός 1971) Φοίνιξ (αυτοτελής οικισµός 1981), Κόκκινα Χωράφια (αυτοτελής οικισµός 1991). 14. Κ. Ροδακίνου: Άνω Ροδάκινο, Κάτω Ροδάκινο. Πολύριζος (αυτοτελής οικισµός 1991). 15. Κ. Σακτουρίων: Σαχτούρια, Κάτω Σαχτούρια. Αγ. Παύλος (αυτοτελής οικισµός 1991). 16. Κ. Σελλιών: Σελλιά, Πλακιάς, Φοινικιάς (εγκαταλείφθηκε µεταξύ 1928 και 1940). 17. Κ Σπηλίου: Σπήλι [Πέρα - , Πόδε - ], Νταριβιανά (αποσπάστηκε: το 1931 και προσαρτήθηκε: 1940), Καρίνες (αποσπάσθηκε το 1925). 18. Κ. ∆ριµίσκου: ∆ρύµισκος (αναγνωρίσθηκε Κ.: το 1925). 19. Κ. Καρινών: Καρήνες65 (αναγνωρίσθηκε Κ.: το 1925). 20. Κ. Μαριού: Μαριού (αναγνώριση Κ.: το 1928), Παλαιά Ταβέρνα (αυτοτελής οικισµός το 1991). 21. Κ. Ασωµάτων: Ασώµατος, Γιαννιού (αναγνωρίστηκε Κ.: το 1928), Γιαννιού (αποσπάσθηκε : 1928), Μονή Πρέβελη (προσαρτήθηκε: το 1942). 22. Κ. ∆ουµαεργιού: ∆ουµαεργειό, Πλατανές (αναγνωρίσθηκε Κ: το 1930) και η Κ. ∆ουµαεργιού: µετονοµάσθηκε: σε Κ. Κενδροχώρι το 1933 και σε Κ. Κεντροχωρίου –Κεντροχώρι: το1957). 23. Κ. Λαµπινής: Λαµπινή, Νταριβιανά (∆αριβιανά) (αναγνωρίστηκε Κ: 62 Αυτοτελής οικισµός στην απογραφή πληθυσµού 1991. 63 Παπαδογιάννης 2008, σ. 13. 64 Στην απογραφή του 1928 αναφέρεται στην Κ. Μύρθιου, δεν αναφέρεται στις επόµενες απογραφές ώς το 1981 και αναφέρεται το 1991 ως αυτοτελής οικισµός της Κ. Λευκογείων. 65 Ορθότερη γραφή µε -η- (Πελαντάκης 1980, σ. 52)

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

το 1931), ∆αριβιανά (Νταριβιανά) (αποσπάστηκε το 1940). 24. Κ. Νεφς Αγίου Βασιλείου: Άγιος Βασίλειος (αναγνωρίσθηκε Κ: το 1931) και Κ. Αγίου Βασιλείου (µετονοµάστηκε Κ. και οικισµός το1955). 25. Κ. Ορνές: Ορνέ (αναγνώριστηκε Κ: το 1932). 26. Κ. Κισσού: Κισσός (αναγνώριστηκε Κ: το 1935), Κισσού Κάµπος (µόνιµη κατοίκηση µεταξύ 1945 και 1951). Οι εκτάσεις των κοινοτικών περιφερειών διαµορφώθηκαν από 3,099 τ. χιλ. (Κ. Ορνές) έως 29, 616 τ. χλµ. (Κ. Ροδακίνου)66.

3δ. Οι νέοι «µεγάλοι» ∆ήµοι της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (1997/1999).

Τελευταία µεταβολή στην πρωτοβάθµια διοικητική διαίρεση και στο θεσµό της τοπικής αυτοδιοικήσεως για όλη την Ελληνική Επικράτεια αποτέλεσε, όπως αναφέρεται παραπάνω, ο νόµος 2539/199767, που εφαρµόσθηκε από την 1η Ιανουαρίου 1999. Έγινε ριζική αναδιάρθρωση και αναδιάταξη της περιφερειακής διοικητικής οργανώσεως και των οργανισµών τοπικής αυτοδιοικήσεως του Κράτους. Καταργήθηκαν οι επαρχίες, όσες εξακολουθούσαν να λειτουργούν ως (υπο-)µονάδες περιφερειακής διοικήσεως µε πολιτικό (υπο-)διοικητή, βαθµίδα κατώτερη του νοµού, πλην ελάχιστων, και όλες οι κοινότητες, εκτός από λίγες εξαιρέσεις. Ιδρύθηκαν νέοι δήµοι στους οποίους εντάχθηκαν οι οικισµοί πλησιόχωρων κοινοτήτων, οι οποίες (και οι πριν του 1997 δήµοι) αποτέλεσαν: δηµοτικά διαµερίσµατα των νέων δήµων στους οποίους εντάχθηκαν διοικητικώς. Στο νοµό Ρεθύµνης ιδρύθηκαν ένδεκα νέοι δήµοι, από τους οποίους οι δύο στην επαρχία Αγίου Βασιλείου: ο ∆ήµος Λάµπης και ο ∆ήµος Φοίνικα. Σύµφωνα µε το νόµο 2539/1997 και την απογραφή του πληθυσµού της χώρας του έτους 2001, στους δύο αυτούς δήµους εντάχθηκαν οι 26 κοινότητες, µε 67 οικισµούς (και δύο ακατοίκητες νησίδες) χωρίς να καταργηθούν οι περιφέρειές τους, που αποτέλεσαν ισάριθµα «δηµοτικά διαµερίσµατα» (= δ.δ.). Συγκεκριµένα ιδρύθηκαν: 66 Οι εκτάσεις των κοινοτικών περιφερειών αναφέρονται παρακάτω, κατά δηµοτικά διαµερίσµατα. 67 ΦΕΚ α΄ 244/4.12.1997.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

ο ∆ήµος Λάµπης (έδρα Σπήλι), έκταση δηµοτικής περιφέρειας 220,836 τ.χλµ., δηµοτικά διαµερίσµατα: 16, οικισµοί: 34 (και δύο ακατοίκητες νησίδες: τα Παξιµάδια), µόνιµοι κάτοικοι 6.133 και ο ∆ήµος Φοίνικα (έδρα Πλακιάς), έκταση δηµοτικής περιφέρειας 138,336 τ.χλµ., δηµοτικά διαµερίσµατα: 10, οικισµοί: 33, µόνιµοι κάτοικοι 3.946. Σύνολο επαρχίας: έκταση 359,172 τ.χλµ, δ.δ. 26, οικισµοί 67, κάτοικοι 10.079. 4. Οικισµοί και µικροοικισµοί της επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

Στη σύγχρονη περιφέρεια του Αγίου Βασιλείου από το έτος 961 ως το 2001, δηλαδή σε χίλια σαράντα χρόνια, ιδρύθηκαν πολλοί οικισµοί (χωριά) και µικροοικισµοί (µοναστήρια, µετόχια). Η ανίχνευση των οικισµών που κατοικήθηκαν την χρονική περίοδο 961-1204/1211 είναι σχεδόν αδύνατη, γιατί δεν υπάρχουν σχετικές άµεσες πηγές, όπως έγγραφα, επιγραφές σε ακίνητα και κινητά πράγµατα ή άλλες έµµεσες πηγές. Πολλούς οικισµούς κατά τη Βενετοκρατία τους γνωρίζοµε από βενετσιάνικα έγγραφα, δηµοσιευµένα ή µη, µε χρονολογίες συντάξεώς τους από το έτος 1211 έως 1571, τα οποία συντάχθηκαν για διάφορες νοµικές αιτίες. Όλοι µαζί οι κατοικούµενοι οικισµοί της καστελλανίας Αγίου Βασιλείου την χρονική περίοδο µετά το έτος 1571, αναφέρονται σε πέντε βενετσιάνικους καταλόγους ή πίνακες, που συντάχθηκαν µεταξύ των ετών 1577 και 1633. Άλλοι από αυτούς κατοικούνται συνεχώς ως τη σύγχρονη εποχή και άλλοι συνενώθηκαν, συγχωνεύθηκαν, µετονοµάσθηκαν ή διαλύθηκαν λόγω ερηµώσεώς τους, από καταστροφή ή εγκατάλειψή τους, οικοδοµικά υπολείµµατα (ερείπια ή ίχνη ερειπίων) των οποίων διατηρούνται ή τα ίχνη των ερειπίων τους εξαφανίσθηκαν. Σε µερικές περιπτώσεις που γνωρίζοµε ονόµατα οικισµών από γραπτές πηγές, τα οικοδοµικά τους ίχνη έχουν εξαφανισθεί και δεν είναι εύκολος ο εντοπισµός των τοπογραφικών τους θέσεων, γιατί τα ονόµατά τους δεν διατηρούνται στη συλλογική µνήµη από την τοπική προφορική παράδοση ούτε ως αγροτικά µικροτοπωνύµια68. Και ονοµασίες οικισµών, που µνηµονεύονται σε βενετσιάνικα έγγραφα, γραµµένες µε το λατινικό 68 Αρακαδάκη 2003, σ. 258.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

αλφάβητο δεν αναγνωρίζονται µε βεβαιότητα λόγω εσφαλµένων αποδόσεων µε τη λατινική γραφή των ονοµάτων από τους τότε καταγραφείς. Άλλοι οικισµοί κατά τη διαδροµή του χρόνου µετονοµάσθηκαν µία, δύο ή περισσότερες φορές ή µετονοµάσθηκε η τοποθεσία τους µετά την εξαφάνιση των οικοδοµικών τους ιχνών. Στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι εύκολη η αναγνώρισή των οικισµών ή και ο προσδιορισµός της τοπογραφικής τους θέσεως. Από τις θέσεις παλαιών αγιογραφηµένων ναΐσκων, που διατηρούνται ακέραιοι ή σώζονται ερείπιά τους, σε τοποθεσίες που υποδεικνύονται, αµέσως ή εµµέσως, σε έγγραφα 69, µπορούν να προσδιορισθούν οι τοπογραφικές θέσεις µερικών οικισµών, των οποίων τα οικοδοµικά τους ίχνη εξαφανίσθηκαν, διότι οι ναΐσκοι αυτοί ασφαλώς αναγέρθηκαν σε οικισµούς για τη θρησκευτική λατρεία των κατοίκων τους ή υπήρξαν καθολικά µικρών ορθόδοξων µοναστηριών σε φέουδα ευγενών. Οι χρονολογίες αγιογραφήσεώς τους, όπου διατηρούνται ή έχουν χρονολογηθεί από ειδικούς µελετητές της χριστιανικής τέχνης, µας οδηγούν στον προσδιορισµό κατά προσέγγιση της χρονολογίας αρχικής κατοικήσεως των οικισµών όπου οι τοιχογραφηµένοι ναΐσκοι70. ∆εν µπορούµε, όµως, να υπολογίσοµε αν όλοι εκείνοι οι οικισµοί κατοικούνταν ταυτοχρόνως κατά συγκεκριµένα χρονικά διαστήµατα της περιόδου µεταξύ των ετών 1211 και 1571. Στοιχεία για όλους µαζί τους οικισµούς της καστελλανίας Αγίου Βασιλείου για χρονική περίοδο µετά το έτος 1571 έως το 1645 αναφέρονται σε πέντε βενετσιάνικους καταλόγους ή πίνακες, που συντάχθηκαν για διαφόρους λόγους µεταξύ των ετών 1577 και 1633. Οι πέντε αυτοί κατάλογοι είναι: του Βarozzi του 157771, του Καστροφύλακα του 1583, αγνώστου συντάκτη έτους µεταξύ 1580 και 159072, του Βasilicata του 163073 και του Gualdo του 163374, όπου καταγράφονται οι κατοικούµενοι οικισµοί κατά το έτος συντάξεως κάθε καταλόγου. Τα στοιχεία από τους πρώτους τέσ69 Εργασία έρευνας πεδίου, πολλαπλώς χρήσιµη για τους µελετητές που ασχολούνται µε θέµατα της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, και όχι µόνο, είναι του κ. Θεόδωρου Πελαντάκη, δηµοσιευµένη το 1973 (βραχυγραφικά: Πελαντάκης 1973). 70 Πελαντάκης 1973, πίνακες 2 και 3. 71 Σπανάκης Α/2001, σ. 58. 72 Faure 1981, σσ. 235-239. 73 Σπανάκης 1969, σ. 129. 74 Αρακαδάκη 2003, σσ. 219-315.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

σερις καταλόγους επεξεργάσθηκε πριν από τριάντα χρόνια ο Γάλλος καθηγητής Πανεπιστηµίου αείµνηστος Paul Faure και τους παρουσίασε το 1981 όλους µαζί75. Τις σχετικές ειδήσεις από την έκθεση Gualdo του 1633 αξιοποίησε η καθηγήτρια κ. Μαρία Αρακαδάκη σε µελέτη της του 2002, όπου ταυτίζονται ονοµασίες οικισµών και υποδεικνύονται τοπογραφικές θέσεις εξαφανισµένων οικισµών. Από την ενδελεχή και συστηµατική εξέταση της εκθέσεως Gualdo, σε συσχετισµό µε άλλες παλαιότερες και νεότερες πηγές, διαπιστώθηκε από την ίδια ότι «το µικρότερο βαθµό οικιστικής συνέχειας, έναντι των άλλων τριών επαρχιών του νοµού Ρεθύµνης, εµφανίζει η επαρχία Αγίου Βασιλείου, όπου ένας µεγάλος αριθµός χωριών και µετοχιών διατηρούνται µόνο σε ερείπια, ή έχουν χαθεί εντελώς, κάποια µάλιστα ακόµη και ως τοπωνύµια»76. Κατοικηµένους οικισµούς της επαρχίας Αγίου Βασιλείου κατά την πρώιµη Τουρκοκρατία είτε διατηρούνται (κατοικούνται συνεχώς ή ανασυστάθηκαν) στη σύγχρονη εποχή είτε ερηµώθηκαν ή εξαφανίσθηκαν, γνωρίζοµε από οθωµανικά έγγραφα (φορολογικούς καταλόγους) των ετών 1658 και 165977, δηλαδή δέκα χρόνια πριν από την πλήρη οθωµανική κατάκτηση της Κρήτης, και των ετών 1670-167178, δηλαδή µόλις ένα χρόνο µετά την λήξη της πολύχρονης πολιορκίας του Χάνδακα (Ηρακλείου), που σήµανε το τέλος του «Κρητικού Πολέµου». Και στα οθωµανικά αυτά έγγραφα µερικοί οικισµοί αναγνωρίζονται µε δυσκολία ή χωρίς βεβαιότητα λόγω κακής αποδόσεως των ονοµάτων τους µε την αραβική γραφή. Στοιχεία για τους οικισµούς κατά την ύστερη Τουρκοκρατία αντλούνται από την «αιγυπτιακή» απογραφή του 1832 και από 75 Faure 1981, σσ. 235-239. 76 Αρακαδάκη 2003, σσ. 256-258, όπου και οι κύριοι λόγοι της εγκαταλείψεως των κατοίκων πολλών µικροοικισµών (µετοχιών). 77 Στοιχεία οικισµών επαρχίας Αγίου Βασιλείου αντλούνται από µεταφράσεις δύο φορολογικών καταλόγων της οθωµανικής ∆ιοικήσεως από κώδικα του Ιεροδικείου Ρεθύµνης, του έτους 1658 (Σταυρινίδης 1970, σσ. 127-129) και του έτους 1659 (Παπιοµύτογλου 1985, σ. 72, αρ. 64). 78 Από οθωµανικό κατάστιχο εγγείου φορολογίας κατά κτηµατικές περιφέρειες χωριών της ευρύτερης περιφέρειας Ρεθύµνης, που µετέγραψε, από την αραβική γραφή σε γραφή µε το λατινικό αλφάβητο, στην Κωνσταντινούπολη η τουρκοµαθής ερευνήτρια κ. Ευαγγελία Μπαλτά σε συνεργασία µε τον Τούρκο ερευνητή κ. Mustafa Oguz. (εκδόθηκε το 2007). Στην ίδια έκδοση, που επιµελήθηκε, προλόγισε και σχολίασε η κ. Μπαλτά, καταχωρούνται στοιχεία και από άλλο οθωµανικό κατάλογο κεφαλικού φόρου του έτους 1670.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

την «οθωµανική» απογραφή πληθυσµού του έτους 1881. Ο αριθµός των κατοίκων µερικών µικρότερων οικισµών, µε λιγότερους των δέκα κατοίκων, που δεν απογράφηκαν αυτοτελώς κατά το 1881, συνυπολογίσθηκε στον αριθµό των κατοίκων των πλησιόχωρων σ’ αυτούς οικισµών µε µεγαλύτερο αριθµό κατοίκων. Άλλοι µικροί οικισµοί που κατοικήθηκαν για µικρά χρονικά διαστήµατα την περίοδο µεταξύ 1831 και 1894 αναφέρονται σε διάφορα δηµοσιεύµατα 79, σε µερικές περιπτώσεις, όµως, αναγράφονται αλλοιωµένες ορθογραφικά. Στην επόµενη απογραφή του πληθυσµού της Κρήτης του έτους 1900 αναφέρονται 42 χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου80. Ουσιαστικά, όµως, πρόκειται για 54 οικισµούς και µικροοικισµούς, γιατί δέκα µετόχια δεν απογράφηκαν χωριστά, όπως : Κατσογρίδα, Λάκκος, (∆. Λάµπης), ∆αµνόνι, Κάτω Μοναστήρι-Πρέβελη, Κάτω Ροδάκινο, Νιό-χωριό, Ξερορείτισσα, Πλακιάς (∆. Φοίνικος), Άγιος Ιωάννης Αλωτός (∆. Αγίου Πνεύµατος), Κάτω Σαχτούρια (∆. Μελάµπων). Το 1907 ο οικισµός Καρίνες και η κτηµατική περιφέρειά του, προσαρτήθηκε διοικητικώς στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Από όλους αυτούς τους οικισµούς της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, σε όλη τη διάρκεια της χρονικής περιόδου 1571-2001 πολλοί κατοικούνται συνεχώς από της συστάσεώς τους ώς την σύγχρονη εποχή, όπως ειπώθηκε παραπάνω, όχι όµως και αδιαλείπτως. Μερικοί οικισµοί µετονοµάσθηκαν ή η ονοµασία τους παραφθάρηκε, όπως το χωριό Μέγας Ποταµός µετονοµάσθηκε αλλά δεν συνάγεται η νέα ονοµασία του, το χ. Βουϊδοµαγεργειό µετονοµάσθηκε σε ∆ουµαεργειό και ακολούθως σε Κεντροχώρι81, η ονοµασία του χ. Πατρελιανά82 παραφθάρηκε σε Φατρελιανά83 (ή αντιστρόφως), το 1884 επανιδρύθηκε το χ. Ερηµόπολη, λίγα χρόνια αργότερα µετονοµάσθηκε σε: Άγιος (Άη) Γαλήνης και ακολούθως, πριν από το 1911, σε: Αγία Γαλήνη84. Άλλοι οικισµοί διαλύθηκαν ή ανασυ79 Χουρµούζης 1842, σ. 39 (χωριά 54), Κριτοβουλίδης 1859, σ. 563 (χ. 51), Φουρναράκης 1875, σ. 43 (χ. 54), Λαµπρινάκης 1890, σ. 63-71 (χ. 56), Γενεράλις 1891, σσ. 56-59, Καλοµενόπουλος 1894, κατά τόπους, Νουχάκης 1903, σσ. 180-188. 80 ΕΕΚΠ , Παράρτηµα τχ β΄, φ.11, 1904, σ. 16. 81 Παπαδάκης Κ. Η. 2009. 82 ∆ρανδάκης 1984, σ. 321. 83 Πελαντάκης 1973, σ. 19. 84 Μανουράς 2002.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

στάθηκαν, όπως, π.χ., στο δ.δ. Μουρνές διαλύθηκαν οι οικισµοί: Βερβελίδα, Βρωµόνερο ή Άι Γιάννης (στη θέση στου Ψαρού το Νερό), Επίζυγος, Λαγκά ή Άγιος Σπυρίδων, Λεντάκη ή Χαντάκι (στη θέση ∆ενδρικά), Μαλαθρές, Μαυρίκη85, στο δ.δ. Αρδάκτου κατοικήθηκε και πάλι το χ. Αγία Παρασκευή86. Από την επαρχία Αγίου Βασιλείου αποσπάσθηκαν το 1879, όπως λέχθηκε λίγο παραπάνω, τα χωριά: Αργουλές, Καψοδάσος, Σκαλωτή και προσαρτήθηκαν στην επαρχία Σφακίων87 και έκτοτε υπάγονται στην περιφέρεια αυτή. Από τον ∆. Μέρωνα της επαρχίας Αµαρίου αποσπάσθηκε το 1907 το χ. Καρίνες και η κτηµατική του περιφέρεια, που περιλάµβανε τις τοπογραφικές θέσεις των χ. Καλογεράδω, Πέτρα, Λοφιά και προσαρτήθηκε διοικητικώς στην επαρχιακή περιφέρεια Αγίου Βασιλείου. Οι οικισµοί που αναπτύχθηκαν σε διάφορα χρονικά διαστήµατα την περίοδο 1571-2001 στα σύγχρονα διοικητικά όρια της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, είτε διατηρούνται ως την σύγχρονη εποχή είτε ερηµώθηκαν και ερειπώθηκαν είτε εξαφανίσθηκαν είναι, σύµφωνα µε όλα τα παραπάνω στοιχεία, περισσότεροι από εκατόν είκοσι. 4α. Κατάταξη διατηρούµενων και διαλυµένων οικισµών της επαρχίας Αγίου Βασιλείου κατά κοινοτικές περιφέρειες (δηµοτικά διαµερίσµατα).

Παρακάτω καταχωρούνται οι οικισµοί της επαρχίας Αγίου Βασιλείου που κατοικούνται στη σύγχρονη εποχή, σύµφωνα µε την απογραφή του πληθυσµού του έτους 2001. Η καταχώρηση γίνεται κατά δήµους και δηµοτικά διαµερίσµατα (κοινοτικές περιφέρειες). Σε κάθε δηµοτικό διαµέρισµα σηµειώνεται η έκταση της περιφέρειάς του, ο αριθµός και τα ονόµατα των οικισµών. Στον ίδιο πίνακα περιλαµβάνονται και οικισµοί που εγκαταλείφθηκαν, διαλύθηκαν ή εξαφανίσθηκαν, στις περιπτώσεις που είναι γνωστές οι τοπογραφικές τους θέσεις. Προτάσσεται η ονοµασία του οικισµού-έδρα κοινότητας (ήδη δ.δ.), ακολουθούν τα ονόµατα των οικισµών που κατοικούνται, κατά την απογραφή του πληθυσµού του 2001 και µετά το σύµβολο + αναφέρονται οι ονοµασίες των εγκαταλειµµένων και εξαφανισµένων οικισµών, που αναφέρονται στους καταλόγους από το έτος 1577 ως το έτος 2001. ∆εν περιλαµβάνονται οι

85 Παπαδογιάννης 2008, σ. 13. 86 Αναφέρεται στις απογραφές των ετών 1981, 1991, 2001, όχι του 1920. 87 Έτσι και Λαµπρινάκης 1890, σ. 68.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

εξαφανισµένοι οικισµοί και µικροοικισµοί, των οποίων είναι γνωστές οι ονοµασίες τους αλλά δεν έγινε δυνατή η εξακρίβωση των τοπογραφικών τους θέσεων. Στο αλφαβητικό ευρετήριο αναφέρονται οι ονοµασίες των ίδιων οικισµών µε την ένδειξη κατατάξεώς τους (µετά την ονοµασία ο αριθµός) στην κοινοτική περιφέρεια, όπου η τοπογραφική τους θέση. ∆εν αναφέρονται οι εξαφανισµένοι οικισµοί των οποίων δεν εξακριβώθηκαν µε βεβαιότητα οι κοινοτικές περιφέρειες όπου βρίσκονταν οι τοπογραφικές τους θέσεις. Οι ονοµασίες των οικισµών αναγράφονται σύµφωνα µε την επικρατούσα εκφορά των σύγχρονων κατοίκων, πλην των ονοµασιών που ταυτίζονται µε αγιωνύµια, και µε τη γραφή τους, σύµφωνα µε την επικρατούσα άποψη ή σύµφωνα µε την ορθότερη, που έχουν προτείνει µελετητές. 4β. Τοπογραφικές θέσεις οικισµών κατά κοινοτικές περιφέρειες (δηµοτικά διαµερίσµατα) επαρχίας Αγίου Βασιλείου ∆ήµος Λάµπης

1. Αγίας Γαλήνης: έκταση 11,812 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 1: Αγία Γαλήνη, Ξερόκαµπος + Άγιος Αντώνιος («του Γαλήνη»). 2. Ακουµίων: έκταση 28,192 τ. χλµ., οικισµοί 3 + 1: Ακούµια, Βρύσες, Τριόπετρα + Αγία Άννα. 3. Αρδάκτου: έκταση 15,370 τ. χλµ., οικισµοί 4: Άρδακτος, Αγία Παρασκευή, Ακτούντα, Βάτος. 4. ∆ριµίσκου88: έκταση 6,610 τ. χλµ., οικισµοί 1 + 3: ∆ρύµισκος + Άγιος Κωνσταντίνος, (Κατσογρίδω), Μελισσηνιάκω, Βουλγάρω89. 5. Καρινών: έκταση 17,885 τ. χλµ., οικισµοί 1 + 4: Καρήνες + Καλογεράδω, Λοφιά, Πέτρα (µτχ Προκόπη90), Χωρ(ι)δάκι. 6. Κεντροχωρίου: έκταση 13,797 τ. χλµ., οικισµοί 2: Κεντροχώρι (∆ουµαεργειό), Πλατανές. 88 Γραφή κατά την έκδοση της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για την απογραφή 2001. Γραφή της ονοµασίας του οικισµού που επικρατεί: ∆ρύµισκος (Εκκεκάκης 1993, σ. 75-76). 89 Η τοπογραφική θέση προσδιορίστηκε βάσει πληροφορίας, που οφείλω στον καθηγητή κ. Ιάκωβο Φαρσεδάκη, από τη ∆ρύµισκο. Ο ίδιος µου ανακοίνωσε ότι το τοπωνύµιο Βουλγάρω αναγράφεται σε συµβολαιογραφική πράξη που συντάχθηκε µετά το έτος 1881. Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή. 90 Πελαντάκης 1973, σ. 26.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

7. Κεραµέ: έκταση 13,822 τ. χλµ., οικισµοί 3 + 3: Κεραµέ(ς), (τα- ή ο), Αγαλιανού, Αγία Φωτεινή (Αγιά Φωθιά) + Λίγκρες, Άγιος Ιωάννης Αλωτός, Συριάτης91. 8. Κισσού: έκταση 5,174 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 1: Κισσός, Κάµπος Κισσού + Μονή Αγίου Πνεύµατος. 9. Κρύας Βρύσης: έκταση 17,271 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 5: Κρύα Βρύση, Νέα Κρύα Βρύση + Άγιος Αντώνιος92, Γέροντες93, Κατωκέρας, Kλαπατάς, Τραχάλα. 10. Λαµπινής: έκταση 5,274 τ. χλµ., οικισµοί 1+ 1: Λαµπηνή94 + Φτερές. 11. Μελάµπων: έκταση 29,601 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 4: Μέλαµπες, Άγιος Γεώργιος (ο Φινοκάλης) + Μονή Βούλγαρη, Βρωµονερό (Άγιος Γεώργιος στο -), (Μονή) Μελισσουργάκι, Χλωρός. 12. Μουρνές: έκταση 11,182 τ. χλµ. οικισµοί 1 + 9: Μουρνέ + Βερβελίδα, Βρωµονερό ( Άγιος Ιωάννης ή στου Ψαρού το νερό), Επίζυγος, Λαγκά (ή Άγιος Σπυρίδων), Λάκκος, Λεντάκη (ή Χαντάκι, στη θέση ∆ενδρικά), Μαλαθρές, Μαυρίκη, Ντιπλοχώρι (∆ιπλοχώρι) 95. 13. Μυξόρρουµα96: έκταση 7,074 τ. χλµ., οικισµοί 4 + 1: Μιξόρρουµα (ή Κάτω -), Άνω Μιξόρρουµα, Αγία Πελαγία97, Φρατί + Καστανέ98. 14. Ορνές: έκταση 3,099 τ. χλµ., οικισµοί 1 + 1: Ορνέ + Γοµαράς99. 15. Σακτουρίων: έκταση 18,953 τ. χλµ., οικισµοί 3 + 1: Σακ(χ)τούρια (Άνω-), Κάτω Σαχτούρια, Άγιος Παύλος + Άγιος Βλάσης [και ακατοίκητες νησίδες Παξιµάδια ΙΙ-Ι]. 16. Σπηλίου: έκταση 15,720 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 2: Σπήλι, Νταριβιανά (∆αριβιανά) + Λάπ(π)α (µτχ), Τρι(γι)όδι. 91 Παλαιότερα διέµεναν στον οικισµό: Συριάτη, ανάλογα µε ανάγκες εποχικών καλλιεργειών, κάτοικοι του χ. Κεραµέ (Παπαδάκης Κ. Η. 2002, σ. 116). 92. Πελαντάκης 1980α, σ. 342. 93 Σταυρινίδης 1970, σ. 127 (αρ. 11), όπου µεταφράζει: Πρώτες την ονοµασία του οικισµού Γέροντες (Μπαλτά 2007, σ. 492). 94 Καλοκύρης 1956, σσ. 313-314, Πελαντάκης 1973, σ. 21, Παπαδάκις 1980β, σ. 177. 95 Οι τελευταίοι κάτοικοι των χ. Λάκκου και Ντιπλοχώρι µετοίκησαν στην Μουρνέ το 1947 (Παπαδογιάννης 2008, σ. 13). 96 Επίσηµη γραφή της ονοµασίας στην έκδοση της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για την απογραφή πληθυσµού του 2001. 97 ∆ηµητρακάκης 1974β. 98 Εγκαταλείφθηκε το 1895 (Παπαδογιάννης 2008, σ. 13). 99 Κατά την Τουρκοκρατία ο οικισµός: Γοµαράς υπαγόταν στην επαρχία Αµαρίου (Μπαλτά 2007, σ. 398). Η κτηµατική του περιφέρεια προσαρτήθηκε µεταξύ 1900 και 1911 στην επ. Αγίου Βασιλείου.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

∆ήµος Φοίνικα

17. Αγίου Βασιλείου: έκταση 5,855 τ. χλµ., οικισµός 1: Άγιος Βασίλειος. 18. Αγίου Ιωάννου: έκταση 18,794 τ. χλµ., οικισµοί 3 + 4: Άγιος Ιωάννης Κα(η)µένος, Καλή Συκιά, Κάνεβος + Κόκκινο Μετόχι, Μεσονήσι, Παναγιά, Σαλ(ι)βαράδω. 19. Αγκουσελιανών: έκταση 10,343 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 1: Αγκουσελιανά, Παληόλουτρα + Μαρµαράς. 20. Ασωµάτου: έκταση 18,619 τ. χλµ., οικισµοί 3 + 2: Ασώµατος, Πίσω Μονή Πρέβελη (Πίσω Μοναστήρι), Κάτω Μονή Πρέβελη + Ξερορείτισσα, Ταλιεράδω100. 21. Κοξαρές: έκταση 15,794 τ. χλµ., οικισµοί 4 + 6: Κοξαρέ, Ατσιπάδες, Κατσογρίδα, (Μ)Παλέ + Εξίποτας (Αξιποτάς), Κορέδω, Μύλοι, Νιάτσιδος101, Τσικαλαριά, Φατρελιανά (Πατρελιανά), Φόνισσα. 22. Λευκογείων: έκταση 10,297 τ. χλµ., οικισµοί 5: Λευκόγεια, Αµµούδι, Γιαννιού, ∆αµνόνι, Σκινάρια (Σχοινάρια). 23. Μαριού: έκταση 7,448 τ. χλµ., οικισµοί 2 + 1: Μαριού (Χαριού), Παλαιά Ταβέρνα. 24. Μύρθιου: έκταση 8,298 τ. χλµ., οικισµοί 6 + 1: Μύρθιος, Καλυψώ (ξενοδοχειακό συγκρότηµα), Κάµπος, Κόκκινα Χωράφια, Μυρθιανός Πλακιάς, Φοίνιξ (Φοίνικας) + Νιό-Χωριό (Νιοχώρι / Νεοχώρι). 25. Ροδακίνου: έκταση 29,616 τ. χλµ., οικισµοί 4: Άνω Ροδάκινο, Κάτω Ροδάκινο, Κόρακας, Πολύριζος. 26. Σελλιών: έκταση 13,770 τ. χλµ., οικισµοί 3 + 1: Σελλιά, Σελλιανός Πλακιάς, Σούδα του Πλακιά + Φοινικιάς (µτχ).

100 Αβάσιµη είναι η ταύτιση του οικισµού Ταλιεράδω µε τον οικισµό Καλογεράδω. 101 Πρώτη φορά αναφέρει: Χουρµούζης 1842, σ. 39.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

4γ. Αλφαβητική κατάταξη οικισµών επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

Οι οικισµοί κατατάσσονται αλφαβητικώς ανεξαρτήτως αν είναι κατοικούµενοι, ερηµωµένοι ή εξαφανισµένοι. Οι αριθµοί παραπέµπουν στον αύξοντα αριθµό της παραπάνω κατατάξεως κατά κοινοτικές περιφέρειες - δηµοτικά διαµερίσµατα.

Αγαλλιανού................................... 7 Αγία Άννα ..................................... 2 Αγία Γαλήνη ................................. 1 Αγία Παρασκευή........................... 3 Αγία Πελαγία ................................13 Αγία Φωτεινή (Αγιά Φωθιά)......... 7 Άγιο Πνεύµα, Μονή...................... 8 Άγιος Αντώνιος (Γαλήνης)............ 1 Άγιος Αντώνιος (Κρύας Βρύσης) ... 9 Άγιος Βασίλειος............................17 Άγιος Βλάσης................................14 Άγιος Γεώργιος ο Φινοκάλης........11 Άγιος Ιωάννης Αλωτός ................. 7 Άγιος Ιωάννης Κα(η)µένος ..........18 Άγιος Κωνσταντίνος ή Κατσογρίδω 4 Άγιος Παύλος................................14 Άγιος Σπυρίδων ή Λαγκά..............12 Αγκουσελιανά ...............................19 Ακούµια ........................................ 2 Ακ(χ)τούντα.................................. 3 Αµµούδι ........................................22 Άρδακτος ...................................... 3 Ασώµατος .....................................20 Ατσιπάδες (Άνω -, Κάτω-)............21 Βάτος ............................................ 3 Βερβελίδα .....................................12 Βούλγαρη, Μονή ..........................18 Βουλγάρω ..................................... 4 Βρωµονερό (Άγιος Γεώργιος).......11

Βρωµόνερο (Άγιος Ιωάννης)12 Βρύσες .............................. 2 Γέροντες ............................ 9 Γιαννιού ............................22 Γοµαράς............................14 ∆αµνόνι ............................22 ∆αριβιανά ή Νταριβιανά ..16 ∆ενδρικά/Χαντάκι/Λεντάκη ..12 ∆ιπλοχώρι /Ντιπλοχώρι ....12 ∆ουµαεργειό ή Κεντροχώρι... 6 ∆ρύµισκος......................... 4 Ε(Α)ξίποτας......................21 Επίζυγος .........................12 Καλή Συκιά.......................18 Καλογεράδω .................... 5 Καλυψώ ............................24 Κάµπος ............................24 Κάνεβος ............................18 Καρήνες ........................... 5 Καστανέ............................13 Κατσογρίδα.......................21 Κατσογρίδω ή Άγ. Κων/νος.... 4 Κατωκέρας......................... 9 Κεντροχώρι ή ∆ουµαεργειό 6 Κεραµέ (ς) ......................... 7 Κισσός ............................... 8 Κισσού, Κάµπος ............... 8 Κλαπατάς.......................... 9 Κόκκινα Χωράφια ............24

Κόκκινο Μετόχι............................18 Κοξαρέ......................................... 21 Κόρακας ..................................... 25 Κορέδω ........................................ 21 Κρύα Βρύση ................................. 9 Κρύα Βρύση, Νέα - ...................... 9 Λαγκά ή Αγ. Σπυρίδων .................12 Λάκκος..........................................12 Λαµπινή / Λαµπηνή ......................10 Λάπ(π)α (µτχ) ...............................16 Λεντάκη ή Χαντάκι .....................12 Λευκόγεια .....................................22 Λίγκρες ........................................ 7 Λοφιά............................................ 5 Μαλαθρές, Μονή..........................12 Μαριού ή Χαριού .........................23 Μαρµαρά (στου-) .........................19 Μαυρίκη .......................................12 Μέλαµπες......................................11 Μελισσηνιάκω.............................. 4 Μελισσουργάκι, Μονή .................11 Μεσονήσι .....................................18 Μιξόρρουµα, Άνω - ......................13 Μιξόρρουµα, Κάτω- .....................13 Μουρνέ .........................................12 (Μ)Παλέ .......................................21 Μύλοι, Πατρελιανά ......................21 Μύρθιος ........................................24 Νεοχώρι /Νιο-χωριό /Νιοχώρι......24 Νιάτσιδος......................................21 Νταριβιανά ή ∆αριβιανά...............16 Ντιπλοχώρι ή ∆ιπλοχώρι ..............12 Ξερόκαµπος ή Ξηρόκαµπος ......... 1 Ξερορείτισσα ................................20 Ορνέ..............................................14

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

Παλαιά Ταβέρνα ...............23 Παληόλουτρα ...................19 Παναγιά ............................18 Πατρελιανά / Φατρελιανά 21 Πέτρα................................ 5 Πλακιάς (Σελλιανός) ........26 Πλακιάς (Μυρθιανός).......24 Πλατανές ........................... 6 Πολύριζος .........................25 Πρέβελη /Κάτω Μοναστήρι ..20 Πρέβελη /Πίσω Μοναστήρι...20 Ροδάκινο, Άνω ..................25 Ροδάκινο, Κάτω................25 Σακ(χ)τούρια (Άνω) .........14 Σακ(χ)τούρια, Κάτω .........14 Σαλ(ι)βαράδω ...................18 Σελλιά ...............................26 Σκινάρια / Σχοινάρια ........22 Σούδα του Πλακιά ............26 Σπήλι.................................16 Συριάτης ........................... 7 Ταλιεράδω ........................20 Τραχάλα............................ 9 Τρι(γι)όδι ..........................16 Τριόπετρα ......................... 2 Τσικαλαριά (-ριό) .............21 Φατρελιανά / Πατρελιανά21 Φοινικιάς µτχ....................26 Φοίνικας (Φοίνιξ) .............24 Φόνισσα............................21 Φραττί...............................13 Φτερές...............................10 Χαντάκι ή Λεντάκη ..........12 Χλωρός .............................11 Χωρ(ι)δάκι........................ 5

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

5. Στοιχεία πληθυσµιακής εξελίξεως της επαρχίας Αγίου Βασιλείου 1834-2001.

Στοιχεία για τον αριθµό των κατοίκων στους οικισµούς της διοικητικής περιφέρειας Αγίου Βασιλείου κατά την περίοδο των ετών 9611580 δεν εντοπίσθηκαν. Τα πρώτα στοιχεία για τον αριθµό των κατοίκων συγκεκριµένου έτους των περισσοτέρων χωριών της περιφέρειας («τερριτόριο») Ρεθύµνης είναι γνωστά από την «απογραφή» του έτους 1583 του Καστροφύλακα. Στην απογραφή αυτή δεν αναγράφεται αριθµός κατοίκων σε µερικά χωριά της καστελλανίας Αγίου Βασιλείου για τα οποία είναι βέβαιη η τότε (1582/1583) κατοίκησή τους. Εξ άλλου η καταχώρησή τους στην πηγή Καστροφύλακα, µέρος της οποίας γνωρίζω, δεν έγινε κατά καστελλανίες και στον κατάλογο αυτό αναγράφονται διαφορετικοί αριθµοί κατοίκων σε δύο ή τρία οµώνυµα χωριά, που υπάγονταν σε διαφορετικές καστελλανίες, και ως εκ τούτου είναι δυσχερής η διαπίστωση σε πιο συγκεκριµένο χωριό από τα οµώνυµα αντιστοιχεί συγκεκριµένος αριθµός κατοίκων. Σε οθωµανικούς φορολογικούς καταλόγους των ετών 1659 και 1670/1671 αναγράφονται οι αρχηγοί των οικογενειών που είχαν υποχρέωση να καταβάλουν ετησίως κεφαλικό φόρο. Τα στοιχεία αυτά, σε συσχετισµό µε άλλα, κατάλληλα επεξεργασµένα, ίσως µπορούν να µας δώσουν, κατά προσέγγιση, τον αριθµό των κατοίκων (χριστιανών και µουσουλµάνων ή µόνο των χριστιανών) των οικισµών της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, για τις τρεις πρώτες δεκαετίες της Τουρκοκρατίας. Η πρώτη δηµοσιευµένη απογραφή πληθυσµού της Κρήτης, που γνωρίζω, είναι η «αιγυπτιακή» απογραφή των χριστιανικών και µουσουλµανικών οικογενειών που διενεργήθηκε το 1832102, δηλαδή δύο, µόλις, χρόνια µετά τη λήξη στην Κρήτη της Επαναστάσεως του 1821. ∆ηµοσιευµένη απογραφή του πληθυσµού της Κρήτης, λεπτοµερής, αξιόπιστη και έγκυρη, διενεργήθηκε το έτος 1881, δηλαδή δώδεκα χρόνια µετά τη λήξη της Μεγάλης Κρητικής Επαναστάσεως του 1866-1869. Ακολούθησαν οι απογραφές του πληθυσµού της Κρητικής Πολιτείας των ετών 1900 και 1911, οι απογραφές στην Ελληνική Επικράτεια των ετών 1920, 1928, 1940, 1951 και των εποµένων, ανά δεκαετία, απογραφών 102 ∆ηµοσιεύθηκε από: Pashley II/1837, σ. 313.

100

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

έως το έτος 2001. Τα στοιχεία της «αιγυπτιακής» καταγραφής του 1832 και τα αποτελέσµατα των απογραφών του πληθυσµού της επαρχίας Αγίου Βασιλείου περιλαµβάνονται103 στον παρακάτω σχετικό πίνακα. Από τις συγκρίσεις των στοιχείων του 1832 και των απογραφών του πληθυσµού των ετών 1881, 1900 και των εποµένων απογραφών πληθυσµού, καθώς και από άλλα συναφή στοιχεία, που δεν αναφέρονται στον πίνακα, παρατηρούνται, µεταξύ άλλων, τα εξής: Ο µέσος όρος του πληθυσµού της επαρχίας, βάσει των απογραφών πληθυσµού των ετών 1881 έως και 2001 ήταν 10.738 κάτοικοι, µε περισσοτέρους κατοίκους (12.946) κατά την απογραφή του έτους 1940 και λιγότερους (8.839) κατά την απογραφή του έτους 1981. Το σύνολο των οικογενειών, που κατοικούσαν το έτος 1832 σε 40 χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου104, ήταν 958 (χριστιανικές 747 και µουσουλµανικές 211 οικογένειες) ή 3.832 κάτοικοι (χριστιανοί 2.988 και µουσουλµάνοι 844), εάν υπολογίσοµε 4 άτοµα τα µέλη κάθε οικογένειας.105. ∆ηλαδή το 22%, περίπου, επί του συνόλου των κατοίκων της επαρχίας ήταν Τουρκοκρητικοί. Κατά την απογραφή πληθυσµού του 1881 αναφέρονται 43 οικισµοί. ∆εν καταγράφηκαν χωριστά κάτοικοι µικρών οικισµών, γιατί συνυπολογίσθηκαν στους κατοίκους των πλησιέστερων µεγαλύτερων πληθυσµιακώς χωριών. Στην απογραφή του 1881 στο σύνολο 9.249 κατοίκων (οικογένειες 2.287) της επαρχίας οι 725 ήταν Τουρκοκρητικοί (οικογένειες 222), δηλαδή ποσοστό 7,84 %, περίπου επί του συνόλου των κατοίκων της επαρχίας. Από τους 44 οικισµούς της επαρ103 Τα στοιχεία παραλαµβάνονται από: Σταυράκη 1890 (πίνακες) για την απογραφή του 1881, από ΕΕΚΠ 1904, Παράρτηµα φ.11/1094 για την απογραφή του 1900, και τα στοιχεία για τις επόµενες απογραφές (1911 επ.) από επίσηµες κρατικές εκδόσεις. Στα στοιχεία των ετών: 1881 και 1900 περιλαµβάνονται και οι κάτοικοι του χ. Καρήνες, που απογράφηκαν στο ∆. Μέρωνα, επ. Αµαρίου. 104 Για τη διευκόλυνση συγκρίσεων στην απογραφή του έτους 1832 δεν υπολογίζονται οι οικογένειες των χωριών Αργουλές, Καψοδάσος, Σκαλωτή (που προσαρτήθηκαν αργότερα, το 1879, στην επαρχία Σφακίων) ενώ συνυπολογίζονται οι οικογένειες του χωριού Καρήνες, που αποσπάσθηκε από την επαρχία Αµαρίου το 1907 και προσαρτήθηκε διοικητικώς στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. 105 Πολλαπλασιασµός του αριθµού των οικογενειών µε τον µέσο όρο του αριθµού 4, των µελών µιας οικογένειας. Ο µέσος όρος 4 συνάγεται µε βεβαιότητα από την απογραφή του πληθυσµού 1881 του συνόλου των κατοίκων των χωριών της επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

101

χίας, οι 4 ήταν αµιγώς µουσουλµανικοί µε 434 κατοίκους και οι 6 ήταν µικτοί. Μετά το έτος 1884 και πριν από το 1890 κατοικήθηκε το χωριό: Αγία Γαλήνη (αρχικώς µε την ονοµασία: Ερηµόπολις). Το χωριό: Βουλγάρω, τοπογραφική θέση κοντά στη ∆ρύµισκο, αναφέρεται το 1894 ως «αγροικία» µε 15 ελληνικές οικογένειες106. Κατά την απογραφή του πληθυσµού του 1900 στους 49 οικισµούς των 4 µεγάλων δήµων της επαρχίας αναφέρονται συνολικώς 10.529 κάτοικοι107. Από το σύνολο των κατοίκων της επαρχίας οι 76 ήταν Τουρκοκρητικοί σε 7 οικισµούς, δηλαδή ποσοστό 0,75 % στο σύνολο των κατοίκων της επαρχίας. Και στην επόµενη απογραφή πληθυσµού του έτους 1911 στο σύνολο των 11.231 κατοίκων µόλις 23 ήταν Τουρκοκρητικοί. Οι καταγόµενοι από την Κρήτη και οι κάτοικοί της, ανεξαρτήτως θρησκεύµατος (χριστιανοί και µουσουλµάνοι), είχαν αποκτήσει την ιθαγένεια της νεοπαγούς Κρητικής Πολιτείας. Κατά την ίδια απογραφή του έτους 1900 καταγράφηκαν στον πραγµατικό πληθυσµό και αλλοδαποί. Το σύνολο των αλλοδαπών κατοίκων της επαρχίας ήταν όλοι Έλληνες υπήκοοι, Κρητικής καταγωγής. Στις απογραφές των ετών 1961, 1971, 1981, 1991 και 2001 στο σύνολο του πραγµατικού πληθυσµού καταγράφηκαν και οι αλλοδαποί, αδιακρίτως ιθαγένειας (υπηκοότητας), που κατοικούσαν ή διέµεναν στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Συγκεκριµένα στις απογραφές των ετών: 1961 από τους 11.619 κατοίκους οι 9 ήταν αλλοδαποί, 1971 από τους 9.431 κατοίκους οι 108 ήταν αλλοδαποί, 1981 από τους 8.839 κατοίκους οι 432 ήταν αλλοδαποί, 1991 από τους 8.962 κατοίκους οι 327 ήταν αλλοδαποί και 2001 από τους 10.079 κατοίκους οι 1.275 ήταν αλλοδαποί. Στοιχεία για το νόµιµο πληθυσµό της επαρχίας, δηλαδή για τους δηµότες των κοινοτήτων και δήµων της επαρχίας, που κατοικούσαν είτε στα χωριά της επαρχίας είτε σε οικισµούς εκτός της επαρχίας, κατά τις απογραφές 1961 και επόµενες αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα. Ειδικά κατά την απογραφή του 2001 στο σύνολο του νόµιµου πληθυσµού 11.387 ατόµων, οι δηµότες του ∆. Λάµπης ήταν 7.214 και του ∆. Φοίνικα 4.173. 106 Λαµπρινάκης 1890, σ. 69, Καλοµενόπουλος 1894, σ. 231. 107 Συνυπολογίζονται οι κάτοικοι του χωριού: Καρίνες (που απογράφηκαν το 1900 στο ∆. Μέρωνα, επαρχίας Αµαρίου).

102

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΟΜΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΠ. ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

103

Αρακαδάκη 2003 : Μαρία Αρακαδάκη, Το «Territorio di Rettimo» προς τα µέσα του 17ου αιώνα Πληροφορίες από την έκθεση του Nicola Gualdo (1633), Της Βενετιάς το Ρέθυµνο. Πρακτικά Συµποσίου, Βενετία 2003, σσ. 229-315. Γάσπαρης 1997: Χαράλαµπος Γάσπαρης, Η γη και οι αγρότες στη µεσαιωνική Κρήτη, 13ος – 14ος αι., Αθήνα 1997. Γάσπαρης 2001: Χαράλαµπος Γάσπαρης, Από τη Βυζαντινή στη Βενετική Τούρµα, Κρήτη 13ος – 14ος αι., Σύµµεικτα τ. 14 (2001), σσ. 167228 και ανάτυπο. Γάσπαρης 2008 : Χαράλαµπος Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum Chanee. 1314-1396, Αθήνα 2008. Γενεράλις 1891: Εµµανουήλ Γ. Γενεράλι, Επίτοµος γεωγραφία της Κρήτης, εν Αθήναις 1891. ∆ηµητρακάκης 1974α: Ευάγγελος ∆ηµητρακάκης, Η Λαµπινή. Το χωριό. Το ολοκαύτωµα. Ο Τοιχογραφηµένος Βυζαντινός ναός της, Αµάλθεια, τχ.18-19, σσ. 128-136, τχ. 20-21, σσ. 249-256, τχ. 22-23, σσ. 129-136 (1973), τχ. 24-25 (1974), σσ. 177-190 και ανάτυπο. ∆ηµητρακάκης 1974β: Ευάγγελος ∆ηµητρακάκης, Η Αγία Πελαγία. Το µικρό χωριό, «ο Βενιαµίν», της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνης Κρήτης, Ρέθυµνο 1974. ΕΕΚΠ: Επίσηµος Εφηµερίς Κρητικής Πολιτείας. Εκκεκάκης 1993: Γ. Π. Εκκεκάκης, «∆ρόµιξο-∆ρύµισκος», Αναζητήσεις τ. 1 (1993), σσ.75-76. Ζακυθηνός 1941: ∆ιονύσιος Ζακυθηνός, Μελέται περί της διοικητικής διαιρέσεως και της επαρχιακής διοικήσεως εν τω βυζαντινώ κράτει, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ. 17 (1941) σσ. 208-274. Καλοκύρης 1956 : Κ. Καλοκύρης, Η Επισκοπή Λάµπης και η Παναγία Λαµπηνή, Κρητικά Χρονικά, τ. 10 (1956), σσ. 305-316. Καλοµενόπουλος 1894 : Νικόστρατου Θ. Καλοµενόπουλου, Κρητικά. Τοπογραφικά και οδοιπορικά της νήσου Κρήτης, Εν Αθήναις 1894. ΚΕ∆ΚΕ Ν. Ρεθύµνης 1962 : Κεντρική Ένωση ∆ήµων – Κοινοτήτων Ελλάδος, Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των δήµων και κοινοτήτων. Νοµός Ρεθύµνης, Αθήναι 1962.

104

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

Κονιδάρης 1953 : Γεράσιµος Ι. Κονιδάρης, Αι επισκοπαί της Κρήτης µέχρι και του Ι΄αιώνος, Κρητικά Χρονικά, τ. Ζ΄ (1953), σσ. 462-478. Κουµεντάκης 2007: Γιάννη Γεωργ. Κουµεντάκη, Οι Εκκλησίες του Χωριού µας Άη-Γιάννη του Καµένου ∆ήµου Φοίνικα, Ρέθυµνο 2007. Κριτοβουλίδης 1859: Κ. Κριτοβουλίδου, Αποµνηµονεύµατα του περί της αυτονοµίας της Ελλάδος πολέµου των Κρητών, εν Αθήναις 1859. Λαµπρινάκης 1890: Εµµανουήλ Λαµπρινάκη, Γεωγραφία της Κρήτης, Ρέθυµνα 1890. Λαµπρινός 2002: Κ. Ε. Λαµπρινός, Οι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά το 16ο και 17ο αιώνα, κοινωνικοπολιτικά γνωρίσµατα και πρακτικές εκπροσώπησης, Θησαυρίσµατα, τ. 32 (2002), σσ. 97-152 και ανάτυπο. Λαµπρινός 2003: Κώστας Ε. Λαµπρινός, Η Καθολική Εκκλησία στο Ρέθυµνο. Μαρτυρίες των Λατίνων Επισκόπων. (τέλη 16ου-µέσα 17ου αι.), Της Βενετιάς το Ρέθυµνο. Πρακτικά Συµποσίου, Βενετία 2003, σσ. 161-209. Μαλτέζου 1983: Χρύσα Μαλτέζου, Η φρούρηση των παραλίων του διαµερίσµατος Ρεθύµνου. Κατάλογος σκοπιών (1633), Αριάδνη, τ. 1 (1983), σσ. 139-167. Μαλτέζου 1988: Χρύσα Μαλτέζου, Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της Βενετοκρατίας 1211-1669, Κρήτη: Ιστορία και πολιτισµός, τ. Β΄ (1988), σσ.105-161. Μανουράς 2002: Στέργιος Μιχ. Μανουράς, Το όνοµα Αγία Γαλήνη στην Κρήτη, Ονόµατα, τ. 16 (1999/2002), σσ. 295-307. Μέρτζιος 1949: Κ. Μέρτζιος, Η συνθήκη Ενετών - Καλλέργη και οι συνοδευόµενοι αυτήν κατάλογοι, Κρητικά Χρονικά τ.3 (1949) σσ. 262290. Μπαλτά - Oguz 2007: Ευαγγελία Μπαλτά - Mustafa Oguz, Οθωµανικό κτηµατολόγιο του Ρεθύµνου, Ρέθυµνο 2007. Νουχάκης 1903: Ιωάννης Νουχάκης, Κρητική χωρογραφία, εν Αθήναις 1903. Ξανθουδίδης 1903/1980: Στεφάνου Ξανθουδίδου, Τα τέσσαρα τµήµατα [της Κρήτης], Μελετήµατα, Ηράκλειο 1980, σσ.88-92. Ξανθουδίδης 1926: Στεφάνου Ξανθουδίδου, Επαρχίαι και πόλεις Κρήτης, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ. Γ΄, (1926), σσ. 34-36. Παπαδάκης Κ. Η. 2002: Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, Κεραµές και Αγαλλιανός, Κοινή πορεία στο χρόνο, Ρέθυµνο 2002.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ

105

Παπαδάκης Κ. Η. 2009: Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, Βουϊδοµαγεργειό (Κεντροχώρι), εφηµ. Ρέθεµνος, φ. 27 Ιουλίου 2003. Παπαδάκις 1978 : Μιχαήλ Παπαδάκι, Το Μοναστήρι του Πρέβελη στην Κρήτη, Αθήνα 1978 Παπαδάκις 1980α : Μιχάλης Μ. Παπαδάκις, Τα Σακτούρια, Κρητική. Εστία τχ. 258-259 (1980), σσ. 3-8. Παπαδάκις 1980β: Μιχάλης Μ. Παπαδάκις, Λαµπηνή. Το χωριό της θυσίας (Ιστορία-παράδοσις), Προµηθεύς ο Πυρφόρος, τχ. 20 (1980), σσ. 177-191. Παπαδάκις 1996: Μιχάλης Μ. Παπαδάκις, Το χωριό µου ο Βάτος, Ρέθυµνο 1996. Παπαδογιάννης 2008: Μανόλη Γ. Παπαδογιάννη, Μουρνέ. Κεφαλοχώρι του Ρεθέµνους, Αθήνα 2008. Παπιοµύτογλου 1995: ∆ηµοσία Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύµνης, Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύµνης (17ος- 18ος αι.). Οι µεταφράσεις του «Βήµατος» Ρεθύµνης, επιµέλεια Γ. Ζ. Παπιοµύτογλου, Ρέθυµνο 1995. Pashley 1837: Robert Pashley, Travels in Crete, v. II, London 1837. Πελαντάκης 1973: Θεοδώρο Πελαντάκη, Βυζαντινοί ναοί της επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ν. Ρεθύµνης, Ρέθυµνο 1973. Πελαντάκης 1980: Θεόδωρος Σ. Πελαντάκης, Το όνοµα των χωριών Μιξόρρουµα και Καρήνες Ρεθύµνου, Ονόµατα, τ. 5 (1980), σ. 52. Πελαντάκης 1980α: Θεοδώρου Στ. Πελαντάκη, Το Κέντρος και η Κρύα Βρύση, Κρητική Εστία τχ-258-259 (1980), σσ. 331-332, και συλλογικό ανάτυπο Τα ολοκαυτωµένα χωριά του Κέδρους, Αθήνα 1980, σσ. 59-80. Σπανάκης: Στέργιος Σπανάκης, Στατιστικές ειδήσεις περί Κρήτης του τέλους του16ου αι., Κρητικά Χρονικά τ. ΙΒ΄ (1958), σσ. 321-334. Σπανάκης 1969: Στεργίου Σπανάκη, Μνηµεία της Κρητικής Ιστορίας, τ.V, Ηράκλειο 1969. Σπανάκης 1991/1993 : Στεργίου Σπανάκη, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασµα των αιώνων, τ. Α΄, Ηράκλειο 1991, και τ. Β, Ηράκλειο1993. Sieber 1994: F. W. Sieber, Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη το 1817, µετάφραση ∆. Μουστρή, εισαγωγή – σχόλια Γιάννη Γρυντάκη, Αθήνα, 1994. Σταυράκης 1890: Νικολάου Σταυράκη, Στατιστική του πληθυσµού της Κρήτης, Αθήνησι, 1890.

106

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΙΧ. ΜΑΝΟΥΡΑΣ

Σταυρινίδης 1970: Ν. Σταυρινίδης, Απογραφικοί πίνακες της Κρήτης, Κρητικά Χρονικά τ. 22 (1970), σσ. 119-132. Σταυρινίδης 1976: Ν. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, τ. Β΄, Ηράκλειο 1976. Τσουγκαράκης 1987: ∆ηµήτριος Τσουγκαράκης, Βυζαντινή Κρήτη, Κρήτη: Ιστορία και πολιτισµός, τ. Α΄, Κρήτη 1987, σσ. 337-404. Τσουγκαράκης 1991: ∆ηµήτριος Τσουγκαράκης, Παρατηρήσεις στον χαρακτήρα των οικισµών της Βυζαντινής Κρήτης, Πεπραγµένα ΣΤ΄ [1986] ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β΄, Χανιά 1991, σσ. 591-619. Τωµαδάκης 1956: Ν. Β. Τωµαδάκης, Περί της Επισκοπής Λάµπης και των επισκόπων αυτής, ιδίως κατά την Τουρκοκρατίαν, Επιστηµονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών, τ. 6 (19551956), σσ. 339-353. Τωµαδάκης 1974: Νικολάου Β. Τωµαδάκη, Ιστορία της Εκκλησίας Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645-1898), τόµος πρώτος, Αθήναι 1974. Faure 1981: P. Faure, Villes et villages du nome de Rethymnon, Κρητολογία, τ. 12-14 (1981), σσ. 221-244. Φασατάκης 2000: Νίκου Φασατάκη, Οι Μέλαµπες Ρεθύµνης. ΙστορίαΠολιτισµός, Αθήνα 2000. Φασατάκης 2003: Νίκου Φασατάκη, Η τ. επαρχία Αγίου Βασιλείου, Αθήνα 2003. Φουρναράκης Ε. 1875: Ευαγγέλου Γ. Φουρναράκη, Στοιχειώδης Γεωγραφία της Κρήτης, Ερµούπολις Σύρου 1875 Φουρναράκης Κ. 1929α: Κ. Γ. Φουρναράκη, ∆ιοίκησις και ∆ικαιοσύνη επί Τουρκοκρατίας εν Κρήτη, Χανιά 1929. Φουρναράκης Κ. 1929β: Κωνστ. Γ. Φουρναράκη, Τουρκοκρήτες, Χανιά 1929. ΦΕΚ: Φύλλο Εφηµερίδος της Κυβερνήσεως, (α = Α΄τεύχος) Χουλιαράκης Β/1975, Γ/1976 : Μιχαήλ Χουλιαράκη, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσµιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821-1971, τ. Β΄, Αθήναι 1975 και τ. Γ΄, Αθήναι 1976. Χουρµούζης 1842: Μ. Χουρµούζη-Βυζαντίου, Κρητικά, [β΄ έκδοση], Αθήναι 1842.

ΘΕΟ∆ΩΡΟΣ ΣΤΥΛ. ΠΕΛΑΝΤΑΚΗΣ

Ακατάγραφοι οικισµοί, µετόχια και Mονές στην π. επαρχία Αγίου Βασιλείου

Κατά την επεξεργασία των ανακοινώσεων και όλου του υλικού για την τύπωση των έξι τόµων του Συνεδρίου, στο Tοπωνυµικό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη), εντοπίστηκαν τοπωνύµια -αποµεινάρια οικισµών- και αντλήθηκαν µαρτυρίες για την ύπαρξη και άλλων οικισµών στην περιοχή από τον τέταρτο τόµο (Χωριά της π. επαρχίας Αγίου Βασιλείου) και από προφορικές µαρτυρίες. Οι οικισµοί αυτοί δεν έχουν καταγραφεί σε καµία απογραφή, ούτε σε κάποιο γνωστό δηµοσίευµα. Την ύπαρξή τους µαρτυρεί µόνο η προφορική παράδοση των κατοίκων της περιοχής. Επειδή, για λόγους αντικειµενικής δυσκολίας, δεν περιελήφθησαν στην ανακοίνωση του κ. Μανουρά, δηµοσιοποιούνται εδώ όλοι αυτοί οι ακατάγραφοι οικισµοί, µετόχια και µονές, για να διευκολύνουν τη µελλοντική έρευνα. Άγιος Ιωάννης Καµένος: Άγιος Ιωάννης ο Πρόδροµος (στη θέση Κεφάλα ή Καυκιά), Γεφύρια (τα), Καψαλιανά (τα). Ατσιπάδες: Κάτω Ατσιπάδες1. Αγαλλιανού: Παναγία, Πάνω Μετόχι, Κάτω Μετόχι, Κάτω Βρύση, Πετριανά. Ακουµιανή και Βρυσανή Βρουλές (ο), Λιτινιανά (τα), Ξυλόκαµπος Γιαλιά (µετόχια): (ο), Ροδακινόκαµπος (ο), Παναγία (η), Κατεβατή (η) (µοναστήρι Αγ. Αντωνίου). Καλή Συκιά: Πάνω Καλή Συκιά, Νικηφόρο (στου). Καρήνες: Άγιος Ιωάννης (τοποθ. Κεφάλα), Καψοδάσος (το), Ποταµοί (οι), Τρουλής (ο), Χάσικα (τα). Κεντροχώρι: Χλιαούτη Χάνι 1. Οθωµανικό Κτηµατολόγιο Ρεθύµνου, σελ. 612.

108

Κοξαρέ: Κοξαρέ: Κοξαρέ:

Μαριού: Μέλαµπες: Μύρθιος: Ορνέ: Ροδάκινο:

Σακτούρια:

Σελλιά: Σπήλι: Σπήλι:

Κισσός Ακούµια

ΘΕΟ∆ΩΡΟΣ ΣΤΥΛ. ΠΕΛΑΝΤΑΚΗΣ

Mονή Τιµίου Προδρόµου (παλαιό ηµερολόγιο, ανδρική Μονή). Μονή Άξιον Εστί (παλαιό ηµερολόγιο, γυναικεία Μονή). Κουρτωλία (η), Κουρτώλια (τα), Τιµίου Προδρόµου (σύγχρονη ανδρική µονή παλαιό ηµερολόγιο), Άξιον Εστί (σύγχρονη γυναικεία µονή - παλαιό ηµερολόγιο). Κάπαρη (η) (Μετόχι). Χλωρός (Άγιος Βασίλειος), Κουρµπάδος, Παραδείσι (το), Άγιος Νικόλαος (Μετόχι - Μονή), Πορόγουλα (στα), Φακιδέ (στη). Ξερό Χωριό. Κατσούρια (τα) ή Σπίθια (τα), Κοµµάτα (η), Μύλοι ή Χειρόµυλοι (οι), Χοιροβοσκού (στου), Φλαθιανά (τα). Άη Λιας, Μερτές (οι), Κουρκουλός, Παναγία, Παλιό Χωριό. Άγιος Βλάσης, Άγιος Στέφανος, Αλίκαµπος (τώρα αναπτύσσεται ο οικισµός στο τοπωνύµιο Αλίκαµπος), Αρκολιανά (τα), Κατσοµάτης (ο). Αγία Μαρίνα, Βουκελάρι (το), Κάστελλος. Άγιος Κύριλλος, Κουµεδιανά (τα). Μονή Αγίου Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης (έδρα Μητρ., ανδρική Μονή). Μονή Αγίου Πνεύµατος (Κισσού) Μονή Αγίου Αντωνίου (Κατεβατή)

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΠΑΝΩΜΕΡΙΤΑΚΗΣ

Εποπτεία - Σύστηµα Ελέγχου Έλεγχος νοµιµότητας αποφάσεων Ο.Τ.Α.

Το Σύνταγµα προβλέπει ότι το κράτος ασκεί εποπτεία στους Ο.Τ.Α., που συνίσταται αποκλειστικά σε έλεγχο νοµιµότητας, χωρίς να εµποδίζει την πρωτοβουλία και την ελεύθερη δράση τους. Επιπλέον, οι Ο.Τ.Α. έχουν διοικητική και οικονοµική αυτοτέλεια. Ο έλεγχος νοµιµότητας, που προβλέπει το Σύνταγµα και που ασκείται στις αποφάσεις των οργάνων των δήµων και των κοινοτήτων από την πολιτεία µέσω του Γενικού Γραµµατέα της Περιφέρειας, περιορίζεται σε συγκεκριµένες αποφάσεις, που θεωρούνται σηµαντικές και χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, ενώ αλλάζει και το σύστηµα ελέγχου. Ειδικότερα: Ο Γενικός Γραµµατέας της Περιφέρειας ασκεί σε πρώτο βαθµό έλεγχο νοµιµότητας και κρίνει τη νοµιµότητα των πράξεων όλων των οργάνων των Ο.Τ.Α. και των ΝΠ∆∆ αυτών, είτε αυτεπαγγέλτως, είτε κατόπιν προσφυγής οποιουδήποτε έχει έννοµο συµφέρον. Ο αυτεπάγγελτος έλεγχος περιορίζεται πλέον σε ορισµένες κατηγορίες αποφάσεων. Αυτές είναι: ανάθεση υπηρεσίας, προµήθεια έργων, µελετών, ρυθµίσεις κανονιστικού περιεχοµένου, αγορά και εκποίηση ακινήτων, κήρυξη αναγκαστικών απαλλοτριώσεων, επιβολή φόρων, τελών, δικαιωµάτων, σύναψη συµβάσεων κάθε µορφής, περιλαµβανοµένων και των προγραµµατικών, και η διενέργεια τοπικού δηµοψηφίσµατος. Επιπλέον, για πρώτη φορά θεσµοθετείται προσφυγή, όχι µόνο κατά των εκτελεστών πράξεων των οργάνων των Ο.Τ.Α., αλλά και κατά παράλειψης οφειλόµενης νόµιµης ενέργειας των οργάνων αυτών. Στο δεύτερο στάδιο ο έλεγχος διενεργείται από ειδική επιτροπή, η οποία αποτελείται από: - Ένα δικαστικό λειτουργό διοικητικών ή πολιτικών Εφετείων - Ένα µέλος του Νοµικού συµβουλίου του κράτους και - Ένα εκπρόσωπο της αυτοδιοίκησης. Η επιτροπή αυτή εξετάζει προσφυγές κατά των αποφάσεων του Γενικού Γραµµατέα της Περιφέρειας, ο οποίος σε πρώτο βαθµό έχει ελέγξει τη

110

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΠΑΝΩΜΕΡΙΤΑΚΗΣ

νοµιµότητα αποφάσεων των Ο.Τ.Α. Επίσης η επιτροπή αυτή αντικαθιστά ως δευτεροβάθµιο όργανο τον Υπουργό και ίσχυε µε προηγούµενους νόµους, αλλά τα τελευταία χρόνια είχε καταργηθεί, ώστε µετά την κρίση σε πρώτο βαθµό ο πολίτης να καταφεύγει στην κρίση των δικαστηρίων. Προληπτικός έλεγχος των Ο.Τ.Α. Από τις διατάξεις του άρθρου 98 του Συντάγµατος, προβλέπεται ότι στην αρµοδιότητα του Ελεγκτικού Συνεδρίου ανήκουν ο έλεγχος των δαπανών του Κράτους, καθώς και των Ο.Τ.Α. που υπάγονται µε ειδική διάταξη νόµου στο καθεστώς αυτός. Έτσι στον Κώδικα ενσωµατώνονται οι διατάξεις για τον προληπτικό έλεγχο των λογ/σµών των Ο.Τ.Α. µε πληθυσµό άνω των 5.000 κατοίκων, ο οποίος διενεργείται από το Ελεγκτικό Συνέδριο. Κατά τη διενέργεια του ελέγχου αυτού, το Ελεγκτικό Συνέδριο εξετάζει: - Αν η σχετική πίστωση είναι εγγεγραµµένη στον προϋπολογισµό του ∆ήµου. - Αν τηρήθηκε η προβλεπόµενη νόµιµη διαδικασία του λογιστικού των ∆ήµων. - Αν τα δικαιολογητικά της δαπάνης είναι πλήρη.

Από τον προληπτικό έλεγχο εξαιρούνται οι κάτωθι κατηγορίες δαπανών: 1. ∆απάνες πληρωµής κάθε είδους αποδοχών, καθώς και των κατ’ αποκοπή εξόδων κίνησης των τακτικών Αλλήλων, των έµµισθων δικηγόρων και των υπαλλήλων µε σύµβαση αορίστου χρόνου, εκτός των πρόσθετων αµοιβών αυτών και της µισθοδοσίας του πρώτου µήνα εκείνων που διορίζονται ή µονιµοποιούνται. 2. ∆απάνες απόδοσης των υπέρ τρίτων ενεργούµενων κρατήσεων (ασφαλιστικών εισφορών, φόρων κλπ.)

3. ∆απάνες κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύµατος, νερού και σταθερής τηλεφωνίας. 4. Περιοδικές δαπάνες µισθωµάτων των ακινήτων και εγκαταστάσεων, εκτός αυτών που για πρώτη φορά καταβάλλονται, µετά την κατάρτιση, παράταση, ανανέωση ή τροποποίηση της σύµβασης.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ - ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΛΕΓΧΟΥ - ΕΛΕΓΧΟΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Ο.Τ.Α.

111

5. Υποχρεωτικές δαπάνες, όπως: - Έξοδα βεβαίωσης και είσπραξης - Τοκοχρεολύσια δανείων - Έξοδα υποχρεωτικής ασφάλισης οχηµάτων - ∆απάνες για την εκτέλεση των τελεσίδικων δικαστικών αποφάσεων και για την εξόφληση των εκκαθαρίσεων οφειλών - ∆απάνες για την αποµαγνητοφώνηση των πρακτικών συνεδριάσεων των δηµοτικών συµβουλίων και των δηµαρχιακών επιτροπών. - ∆απάνες κατ’ είδος µικρότερες των 1.000 ευρώ ετησίως. Αρµόδια όργανα για την άσκηση του προληπτικού ελέγχου είναι οι Υπηρεσίες Επιτρόπων του Ελεγκτικού Συνεδρίου, που εδρεύουν στις πρωτεύουσες των Νοµών και ορίζονται µε απόφαση της Ολοµέλειας του Ελεγκτικού Συνεδρίου.

Κατασταλτικός Έλεγχος ∆απανών Ν. 2539/1997 – Ν. 3463/2006 Σύµφωνα µε το άρθρο 98 του Συντάγµατος το Ελεγκτικό Συνέδριο, ασκεί έλεγχο επί των λογαριασµών και δηµοσίων υπολόγων και των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) ή άλλων νοµικών προσώπων που υπάγονται µε ειδική διάταξη νόµου στον έλεγχό του. Με νόµο ρυθµίζεται ο τρόπος, η διαδικασία και η µέθοδος άσκησης του ελέγχου αυτού. Ο κατασταλτικός έλεγχος είναι έλεγχος νοµιµότητας και κανονικότητας των δαπανών που έχουν ήδη πραγµατοποιηθεί και εκταµιευθεί. Μέχρι την εφαρµογή του νόµου 2539/1997 (Ι. Καποδίστριας), ο έλεγχος επί των λογ/σµών των Ο.Τ.Α. ήταν καταρχήν συγκεντρωτικός, καθολικός, τακτικός και αποκλειστικώς κατασταλτικός. Με το άρθρο 12 του ν. 2539/1997, προβλέπονται καινοτοµίες στη διαδικασία, τη µέθοδο και το αντικείµενο προς την κατεύθυνση του εκσυγχρονισµού και της εναρµόνισης του ελέγχου µε τα κράτη της Ε.Ε. και συγκεκριµένα: • Ο έλεγχος είναι κυρίως δειγµατοληπτικός, τακτικός ή έκτακτος, ειδικός η θεµατικός και ενεργείται, κατά κανόνα, επιτόπου. • Η έγκαιρη και κανονική απόδοση στους οικείους δικαιούχους των υπέρ τρίτων εισπραττόµενων µέσω της ελεγχόµενης διαχείρισης (κρατήσεις υπέρ τρίτων, ασφαλιστικές εισφορές κλπ.)

112

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΠΑΝΩΜΕΡΙΤΑΚΗΣ

• Η είσπραξη και διαχείριση των ανταποδοτικών τελών ή άλλων εσόδων.

• Ο έλεγχος δεν επικεντρώνεται µόνο στα έξοδα του Ο.Τ.Α. αλλά επεκτείνεται και στα έσοδα, τη νοµότυπη διαχείριση της περιουσίας του Ο.Τ.Α., κινητής και ακίνητης, τη λήψη δανείων, την παροχή εγγυήσεων και την τήρηση των όρων των συµβάσεων. • Ο Ο.Τ.Α. πριν τη σύνταξη της οριστικής έκθεσης, έχει τη δυνατότητα να λάβει γνώση επί των πορισµάτων του ελέγχου που διενεργήθηκε.

• Ο νόµος προέβλεπε και τη σύσταση επιτροπής από αντιπροέδρους του Ελεγκτικού Συνεδρίου, που θα προγραµµατίζουν και θα παρακολουθούν τον έλεγχο. Από το έτος 2004, καθιερώνεται µε το νόµο 3202/2003 (άρθρο 24) τακτικός δειγµατοληπτικός και επιτόπιος έλεγχος των λογ/σµών των Ο.Τ.Α. Καθιερώνεται η ετήσια υποχρέωση των Ο.Τ.Α. για υποβολή στο Ελεγκτικό Συνέδριο αντιγράφων των απολογισµών, µαζί µε τις σχετικές εκθέσεις και αποφάσεις των αρµόδιων οργάνων, καθώς και κάθε στοιχείο σχετικό µε τον έλεγχο. Τα απολογιστικά στοιχεία φυλάσσονται, µε ευθύνη των προϊσταµένων των αρµοδίων υπηρεσία των Ο.Τ.Α., σε ασφαλές µέρος και δεν µπορούν να καταστραφούν πριν περάσει εξαετία, από το τέλος του οικονοµικού έτους που αφορούν. Κάθε Ο.Τ.Α., υποχρεούται να εξασφαλίζει στους επιτρόπους ή υπαλλήλους του Ελεγκτικού Συνεδρίου, τη δυνατότητα απρόσκοπτης άσκησης των καθηκόντων τους. Οφείλουν να εξασφαλίζουν άµεση πρόσβαση στα υπηρεσιακά έγγραφα, στα τηρούµενα διαχειριστικά ή άλλα συναφή βιβλία και στοιχεία και να παρέχουν κάθε αναγκαία πληροφορία ή διευκρίνιση. Οι Ο.Τ.Α. ειδοποιούνται για τον επικείµενο έλεγχο µε κάθε πρόσφορο τρόπο, οκτώ (8) τουλάχιστον ηµέρες πριν την έναρξη του ελέγχου. Οι υπάλληλοι που διενεργούν αυτόν τον έλεγχο, έχουν όλα τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις ανακριτικών υπαλλήλων. Ο νέος ∆ηµοτικός Κώδικας (ν. 3463/2006), στο άρθρο 169, προβλέπει ότι οι Ο.Τ.Α. αποδίδουν στο Ελεγκτικό Συνέδριο ετήσιο λογ/σµό διαχείρισης. Ο ισολογισµός και τα αποτελέσµατα χρήσης, κατά το άρθρο 163 του

ΕΠΟΠΤΕΙΑ - ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΛΕΓΧΟΥ - ΕΛΕΓΧΟΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Ο.Τ.Α.

113

∆.Κ.Κ., ελέγχονται από ορκωτό – ελεγκτή – λογιστή, πριν την υποβολή τους στο δηµοτικό συµβούλιο. Ο απολογισµός ή και ο ισολογισµός µε το πιστοποιητικό και την έκθεση ελέγχου του ορκωτού ελεγκτή λογιστή, µαζί µε όλα τα δικαιολογητικά που ορίζονται στο άρθρο 24 του ν. 3202/2003 (όπως ισχύει), υποβάλλονται για έλεγχο στο Ελεγκτικό Συνέδριο, µέσα σε ένα (1) µήνα, αφότου εκδόθηκε η πράξη του ∆ηµοτικού Συµβουλίου και η υποβολή ανακοινώνεται στο Γενικό Γραµµατέα της Περιφέρειας. Σε περίπτωση µη υποβολής του απολογισµού ή του ισολογισµού στο Ελεγκτικό Συνέδριο, επιβάλλονται σε βάρος των υπαίτιων κυρώσεις (άρθρο 26, Π.∆. 774/1980). Ο έλεγχος στο Ελεγκτικό Συνέδριο περιλαµβάνει δύο στάδια: 1. Το στάδιο της επεξεργασίας των λογ/σµών ή απολογισµό που γίνεται από δικαστικούς υπαλλήλους του Ελεγκτικού Συνεδρίου και περιλαµβάνει την εξακρίβωση της νοµιµότητας και κανονικότητας των ενεργειών του υπολόγου, στη σωστή µεταφορά των διαφόρων ποσών, την επαλήθευση των αριθµητικών πράξεων. 2. Το στάδιο της κρίσης επί των λογ/σµών ή των απολογισµών, που γίνεται από κλιµάκια του Ελεγκτικού Συνεδρίου, τα οποία αποφαίνονται για την ορθότητα των λογ/σµών (καλώς έχουν), ή καταλογίζουν τον υπόλογο. Τα ελεγκτικά όργανα, εφόσον διαπιστώσουν την ύπαρξη ελλείµµατος στην ελεγχόµενη διαχείριση, υποχρεούνται να κοινοποιήσουν στον υπόλογο Φύλλο Μεταβολών και Ελλείψεων και επαφίεται στους δικαστικούς σχηµατισµούς του Ελεγκτικού Συνεδρίου η κρίση αν συντρέχει περίπτωση απαλλαγής από την ευθύνη λόγω έλλειψης υπαιτιότητας. Σε περίπτωση που διαχειριστικές πράξεις έχουν ελεγχθεί προληπτικά, ο κατασταλτικός έλεγχος περιορίζεται στο διαχειριστικό µέρος των πράξεων. Σε περίπτωση που δεν έχει προηγηθεί προληπτικός έλεγχος, το Ελεγκτικό Συνέδριο διενεργεί έλεγχο νοµιµότητας και κανονικότητας και έλεγχο διαχειριστικής ακριβείας. Σε περίπτωση που ο προληπτικός έλεγχος καταργηθεί, όπως έχει ζητηθεί από κάποιους Ο.Τ.Α., ο κατασταλτικός έλεγχος θα πρέπει να είναι περισσότερο αποτελεσµατικός, επίκαιρος, δειγµατοληπτικός.

114

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΠΑΝΩΜΕΡΙΤΑΚΗΣ

Οικονοµικοί – ∆ιαχειριστικοί – ∆ιοικητικοί Έλεγχοι Πέρα από τους ανωτέρω ελέγχους, δηλαδή του εσωτερικού και εξωτερικού ελέγχου (αποφάσεις ∆ηµοτικών Συµβουλίων, αποστολή κάποιων αποφάσεων στον Γενικό Γραµµατέα της Περιφέρειας, έλεγχος νοµιµότητας από τον Γενικό Γραµµατέα Περιφέρειας, επιτροπή του άρθρου 152 για έλεγχο νοµιµότητας µετά από προσφυγή κατά το άρθρο 151 του ιδίου Κώδικα, προληπτικός και κατασταλτικός έλεγχος από το Ελεγκτικό Συνέδριο), ασκούνται σωρεία ελέγχων στη διοικητική και οικονοµική λειτουργία από άλλους ελεγκτικούς µηχανισµούς, που έχουν γενική ή ειδική αρµοδιότητα ελέγχου στους Ο.Τ.Α. και εποµένως και κίνησης πειθαρχικής ή ποινικής διαδικασίας. Οι µηχανισµοί αυτοί είναι: • Γενικός Επιθεωρητής Τοπικής Αυτοδιοίκησης. • Συνήγορος του Πολίτη. • Σώµα Επιθεωρητών – Ελεγκτών ∆ηµοσίας ∆ιοίκησης. • Σώµα Επιθεωρητών των ∆ηµοσίων Έργων. • Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος. • Σώµα Επιθεώρησης Εργασίας. • Σώµα Επιθεωρητών Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. • Σώµα Επιθεωρητών Ελεγκτών Υπουργείου Μεταφορών. • Σώµα ∆ίωξης Οικονοµικού Εγκλήµατος. • Σώµα Εσωτερικών Υποθέσεων ΕΛΑΣ.

Τέλος, πέραν των ανωτέρω, µε το άρθρο 8 του Ν. 3697/2008 – ΦΕΚ Α’ 194 «Συνίσταται ∆ιυπουργική Επιτροπή Φορέων Γενικής Κυβέρνησης για τον προγραµµατισµό της δράσης, τη βελτίωση της ποιότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών, την αύξηση της αποτελεσµατικότητας και την εν γένει παρακολούθηση, έλεγχο και εποπτεία της οικονοµικής λειτουργίας των φορέων της Γενικής Κυβέρνησης... Ως φορείς Γενικής Κυβέρνησης για τος σκοπούς του νόµου αυτού νοούνται, µεταξύ άλλων, και οι Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης α’ και β’ βαθµού...» Είναι προφανές ότι σε πολλές περιπτώσεις παρατηρείται αλληλοεπικάλυψη από όλα αυτά τα ελεγκτικά σώµατα (µηχανισµούς), µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται αβεβαιότητα και αµφισβήτηση και δυσχερής λειτουργία στη διοίκηση των Ο.Τ.Α.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ - ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΛΕΓΧΟΥ - ΕΛΕΓΧΟΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Ο.Τ.Α.

115

Κρίνεται σκόπιµο να αναφερθεί για να γνωρίζουν οι νεότεροι, για το Ειδικό Σώµα Επιθεωρητών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, που είχε καθιερωθεί µε το ν. 4260/1962, ο οποίος στη συνέχεια καταργήθηκε. Το Σώµα αυτό ανήκε ιεραρχικά στο Υπουργείο Εσωτερικών και έδρα του ορίζονταν οι τότε Νοµαρχίες. Αρµοδιότητες των Επιθεωρητών Τοπικής Αυτοδιοίκησης ήταν: Να εξετάζουν την έγκαιρη και κανονική βεβαίωση και είσπραξη των εσόδων. Να προελέγχουν τους απολογισµούς των ∆ήµων και Κοινοτήτων. Να ενεργούν διοικητική εξέταση για οποιοδήποτε θέµα αφορά τους Οργανισµούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τα νοµικά τους πρόσωπα. Να καταρτίζουν, µε βάση τα στοιχεία που συγκεντρώνουν από τους επιθεωρητές ή άλλους υπηρεσιακούς παράγοντες, πρόγραµµα δηµοτικής και κοινοτικής δράσης και να παρακολουθούν τα αποτελέσµατα από την εφαρµογή των δράσεων αυτών. Συµπερασµατικά, θα έλεγα ότι µε τον προληπτικό έλεγχο διενεργείται υποχρεωτικά έλεγχος νοµιµότητας. Αν η υπηρεσία επιτρόπου κρίνει ότι υπάρχει ζήτηµα νοµιµότητας ή διαδικασίας, επιστρέφει το χρηµατικό έλεγχο αθεώρητο, συντάσσοντας πράξη επιστροφής µε τους λόγους µη θεώρησης αυτού. Η υπηρεσία του δήµου είναι υποχρεωµένη να µην προβεί στην εκταµίευση του ποσού. Αν όµως επιµένει στη νοµιµότητα κλπ. διαδικασία µπορεί να διατυπώσει τις θέσεις της µε υπόµνηµα και να υποβάλλει εκ νέου το ένταλµα. Σ’ αυτό το σηµείο υπάρχει δηµοσιονοµική διαφορά. Η υπόθεση παραπέµπεται προς επίλυση στο Ελεγκτικό Συνέδριο. Τα τµήµατα του Ελεγκτικού Συνεδρίου µπορούν να παραπέµψουν στην Ολοµέλεια, εφόσον πρόκειται για θέµα µείζονος σηµασίας και σπουδαιότητας. Κατά καιρούς υποστηριζόταν από µερίδα της αυτοδιοίκησης η άποψη κατάργησης του προληπτικού ελέγχου, εφόσον υπάρχει ήδη ο κατασταλτικός. Πάντως κατά νοµολογία του Συµβουλίου Επικρατείας, το Σύνταγµα επιτάσσει τον προληπτικό έλεγχο των δαπανών του Κράτους, ενώ επαφίεται στον κοινό νοµοθέτη η θέσπιση προληπτικού ελέγχου για τους Ο.Τ.Α. και τα άλλα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου. Η σκέψη να καταργηθεί ο προληπτικός έλεγχος –εφόσον τούτο δεν είναι αντισυνταγµατικό- δηµιουργεί και πάλι, τώρα πια, προβλήµατα και

116

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΠΑΝΩΜΕΡΙΤΑΚΗΣ

πάντως δεν συνάδει πλέον µε το πνεύµα εξυγίανσης, διαφάνειας κλπ. Σε περίπτωση κατάργησης του προληπτικού ελέγχου, ο κατασταλτικός έλεγχος θα πρέπει να είναι περισσότερο αποτελεσµατικός και επίκαιρος. Σηµειώνεται ότι, στο νοµοσχέδιο του Υπουργείου Εσωτερικών «Αναδιοργάνωση της δηµοτικής αστυνοµίας και ρυθµίσεις λοιπών θεµάτων αρµοδιότητας Υπουργείου Εσωτερικών», προβλέπεται διάταξη κατά την οποία: «Με Προεδρικό ∆ιάταγµα που εκδίδεται µετά από αίτηση του οικείου πρωτοβάθµιου Ο.Τ.Α., επιτρέπεται η άσκηση προληπτικού ελέγχου από το Ελεγκτικό Συνέδριο, επί των δαπανών των δήµων και κοινοτήτων µε πληθυσµό κάτω των 5.000 κατοίκων. Με όµοιο Προεδρικό ∆ιάταγµα, επιτρέπεται η άσκηση προληπτικού ελέγχου επί των δαπανών: δηµοτικών ή κοινοτικών ιδρυµάτων και νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου, µετά από αίτηση του πρωτοβάθµιου Ο.Τ.Α. στην εποπτεία του οποίου υπάγονται, καθώς και συνδέσµων δήµων και κοινοτήτων, µετά από αίτηση των διοικητικών συµβουλίων αυτών» Επίσης, στο ίδιο νοµοσχέδιο προβλέπεται όπως: «Με απόφαση των Υπουργών Εσωτερικών και Οικονοµίας & Οικονοµικών, που δηµοσιεύεται στην Εφηµερίδα της Κυβέρνησης, καθορίζονται κατά κατηγορία δαπάνης, τα δικαιολογητικά που απαιτούνται για την εκκαθάριση και την εντολή πληρωµής των δαπανών των Ο.Τ.Α. πρώτου βαθµού, από τις αρµόδιες υπηρεσίες αυτών.»

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

Η συµµετοχή των απόδηµων επαρχιωτών µας στην ανάπτυξη της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ιστορική πορεία του Κρητικού πολιτισµικού κινήµατος των απόδηµων Κρητών

Οι πολύ δύσκολες συνθήκες ζωής, οι οποίες επικρατούσαν στην πατρίδα µας, κατά τις δύσκολες δεκαετίες 1900 έως 1930, ανάγκασαν πολλούς Έλληνες να µεταναστεύσουν σε διάφορες χώρες του εξωτερικού, για αναζήτηση µιας καλύτερης τύχης. Αυτό συνέβη και στην πρώην Επαρχία µας Αγίου Βασιλείου, απ’ όπου πολλοί συνεπαρχιώτες µας µετανάστευσαν σε διάφορες περιοχές - ηπείρους, όπως είναι η Αµερική, ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Αφρική και σε διάφορες χώρες. ∆εν υπάρχουν επίσηµα στοιχεία για τον αριθµό των µεταναστών εκείνης της εποχής. Όµως οι µετανάστες αυτοί ήταν η πρώτη γενιά µεταναστών, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στις χώρες του εξωτερικού. Κάτω από τις πολύ δύσκολες συνθήκες, που βρέθηκαν στις ξένες χώρες, αυτοδηµιουργήθηκαν και διέπρεψαν σε διάφορους τοµείς. Υπήρξαν και υπάρχουν και σήµερα σε διάφορα µέρη του κόσµου Έλληνες διακεκριµένοι επιστήµονες σε υψηλές Κυβερνητικές θέσεις και άλλοι, όπως επιτυχηµένοι έµποροι. Οι µετανάστες αυτοί δηµιούργησαν οικογένειες και σήµερα βλέπουµε την τρίτη και τέταρτη γενιά αυτών των µεταναστών. Στη δεκαετία του 1960 άρχισε η µεγάλη αστυφιλία για όλη την Ελλάδα, η οποία φαίνεται υπαρκτή και µάλιστα σε µεγάλο βαθµό και στην Κρήτη. Οι κάτοικοι της Επαρχίας µας αδυνατούσαν κάτω από τις τότε επικρατούσες συνθήκες να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. ∆εν υπήρχαν θέσεις εργασίας και ιδιαίτερα για τους νέους, γιατί η Πατρίδα µας είχε περάσει ένα παγκόσµιο και έναν εµφύλιο πόλεµο, µε τις γνωστές συνέπειες. Έτσι αναγκάστηκαν, οι νέοι περισσότερο, να εγκαταλείψουν την ιδιαίτερη πατρίδα τους, για να µεταβούν στα µεγάλα αστικά κέντρα προς αναζήτηση καλύτερων όρων ζωής. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν

118

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

στην πρωτεύουσα, την Αθήνα και τον Πειραιά. Για το λόγο αυτό βλέπουµε σήµερα σε όλους τους ∆ήµους της Αττικής τη µεγάλη παρουσία του Κρητικού στοιχείου. ∆εν υπάρχει σχεδόν κανένας δήµος της Αττικής, που να µην έχει σήµερα Ένωση Κρητών ή Κρητικό Σύλλογο. Η µεγάλη αγάπη των Αποδήµων Κρητών για την Κρήτη και η αγωνία τους να µην αποκόψουν από τις ρίζες τους, η επιθυµία τους να διατηρήσουν τα ήθη και έθιµα της ιδιαίτερης πατρίδα τους και η ανάγκη επικοινωνίας µεταξύ τους, τους ένωσε και ορισµένοι πρωτοστάτησαν και ξεκίνησαν την ίδρυση των Ενώσεων Κρητών, σε επίπεδο ∆ήµων της Αττικής, αλλά και σε πολλές πόλεις της Ελλάδος και των Κρητικών Συλλόγων, οι οποίοι ιδρύθηκαν για να τους Απόδηµους κάθε χωριού. Από τα επίσηµα στοιχεία της Παγκρητίου Ενώσεως του 1996 µόνο στο λεκανοπέδιο της Αττικής λειτουργούν 330 Κρητικά Σωµατεία, 40 σε νοµούς της υπόλοιπης Ελλάδας και υπάρχουν δεκάδες στην Οµογένεια. Υπάρχουν, βεβαίως, και τα κορυφαία Κρητικά Σωµατεία όπως είναι: Η Παγκρήτιος Ένωσις Η Πανελλήνια Οµοσπονδία Κρητικών Σωµατείων Η Αδελφότητα Κρητών Πειραιά «Η Οµόνοια»

Από Απόδηµους του Νοµού Ρεθύµνης υπάρχουν οι τρεις Οµοσπονδίες των π. Επαρχιών, οι οποίες λειτουργούν ως δευτεροβάθµια Σωµατεία: Η Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο Πρέβελης». Η Οµοσπονδία Συλλόγων Επαρχίας Αµαρίου Η Πολιτιστική Κίνηση Μυλοποταµιτών (ΠΟ. ΚΙ. ΜΥ.)

Από τους Απόδηµους Κρήτες ξεχώρισαν και διακρίθηκαν µεγάλες προσωπικότητες στα γράµµατα και την πολιτική. Ο Νοµός Ρεθύµνου χαρακτηρίζεται ως ο Νοµός των γραµµάτων. Ιδιαίτερα η πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου έχει αναδείξει µεγάλες προσωπικότητες στην πολιτική και στις επιστήµες. Όπως είναι ο αείµνηστος Γεώργιος Ιωαν. Κουρµούλης από τα Σελλιά, ο οποίος διετέλεσε Καθηγητής και Πρύτανης του Πανεπιστηµίου Αθηνών και Υπουργός Παιδείας, ο Αναστάσιος Χοµπίτης από το Ροδάκινο, Στρατηγός Χωροφυλακής και πρώτος Πρόεδρος της Παγκρητίου Ενώσεως. Υπάρχει επίσης µια πλειάδα Καθηγητών Πανεπιστηµίου στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

119

ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΕΝΩΣΙΣ Η Ιστορία της Παγκρητίου Ενώσεως

Η ΠΡΩΤΗ ΠΑΓΚΡΗΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ Το Φεβρουάριο του 1932 δηµοσιεύτηκε η απόφαση του πρωτοδικείου Αθηνών, µε την οποία ενεκρίθη το καταστατικό της ΕΝΩΣΕΩΣ ΚΡΗΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ. Το Σωµατείο αυτό αποτέλεσε την πρώτη µορφή της λεγόµενης Παγκρητικής και λειτούργησε σαν δευτεροβάθµιο όργανο, αφού µέχρι τότε δεν υπήρχε Σωµατείο, που να εκπροσωπεί ολόκληρο το νησί, όπως είναι σήµερα η ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΕΝΩΣΙΣ, που ιδρύθηκε µε την αντίληψη της εκπροσώπησης ολόκληρου του απόδηµου Κρητικού Στοιχείου στην Αττική. Στην ΕΝΩΣΗ ΚΡΗΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ συµµετείχαν τα υπάρχοντα τότε Κρητικά Σωµατεία της Αθήνας: α) Η Κνωσός, του Νοµού Ηρακλείου β) Τα Λευκά όρη, του Νοµού Χανίων γ) Το Αρκάδι, του Νοµού Ρεθύµνης δ) Η ∆ρήρος και η Πραισός, του Νοµού Λασηθίου.

Η Παγκρήτιος Ένωσις ουσιαστικά συγκροτήθηκε από τα στελέχη της Μυστικής Κατοχικής Οργάνωσης Κρητών Ε.Κ.Ο., όπως αποδεικνύεται και από το σχετικό έγγραφο που εστάλη στις 28.9.1946 στον τότε Υπουργό των Οικονοµικών και το οποίο υπέγραψαν οι Αναστάσιος Χοµπίτης ως Πρόεδρος και ο Ρούσος Κτιστάκης ως Γεν. Γραµµατέας.

Έτσι λοιπόν η Ε.Κ.Ο. µετεξελίχθη σε νόµιµο Σωµατείο που τα Ιδρυτικά του µέλη συνέταξαν και το πρώτο τους καταστατικό στις 20.2.1945. Το καταστατικό ενεκρίθη µε την υπ’ αριθ’ 5416/1946 απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών. Μετά την έγκριση του Καταστατικού έλαβε τη νοµική της µορφή. Το πρώτο ∆ιοικητικό Συµβούλιο της Παγκρητίου Ενώσεως αποτελείτο από τους εξής: Πρόεδρος: Αναστάσιος Χοµπίτης, Στρατηγός της Χωροφυλακής . Αντιπρόεδρος: Γεώργιος Λουλακάκης Γεν. Γραµµατέας: Ρούσος Κτιστάκης Ταµίας: Γεώργιος Γαλανάκης

120

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

Σύµβουλοι: Κων/νος Κριάρης Μανώλης Καντεράκης Αγαµέµνων Στεφανάκης Ευάγγελος Μουρνιανός Βασιλ. Λαµπρινάκης Μιχάλης Σκουλάς Γεώργιος Ηγουµενάκης Ανδρέας Νάθαινας Ιωάννης Αλεξάκης Ιωάννης Καµινόπετρος Χαράλαµπος Παπαδάκης Γεώργιος Χατζάκης Από τις 18/02/1947, που ανέλαβε ο πρώτος Πρόεδρος της Παγκρητίου Ενώσεως και µέχρι σήµερα, έχουν διατελέσει 12 Πρόεδροι και χρονολογικά είναι οι εξής: Αναστάσιος Χοµπίτης Γεώργιος Χατζάκης Γεώργιος Βογιατζάκης Ανδρέας Τσουδερός Γεώργιος Πρασιανάκης Φάλη Βογιατζάκη Μιχαήλ Πριναράκης Ανδρέας Αναγνωστάκης Γεώργιος Σγουράκης Κωνσταντίνος Ξυλούρης Κωνσταντίνος Πλαΐτης Γεώργιος Μαριδάκης Η Παγκρήτιος Ένωσις, από το 1947 που ιδρύθηκε, µέχρι σήµερα έχει επιτελέσει ένα σηµαντικό έργο στο Κρητικό Πολιτιστικό Κίνηµα, µε πλήθος εκδηλώσεων, συνεδρίων και έχει ασχοληθεί µε όλα τα σοβαρά θέµατα, τα οποία απασχολούν την Κρήτη. Στα ∆ιοικητικά της Συµβούλια συµµετείχαν και συµµετέχουν σπουδαίες προσωπικότητες σε όλη την ιστορική της διαδροµή. Η Παγκρήτιος Ένωσις ηγείται σε όλες τις κορυφαίες εκδηλώσεις, που πραγµατοποιούνται στην Αττική.

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

121

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΟΜΟΣΠΟΝ∆ΙΑ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΕΙΩΝ Η εκπροσώπηση των Κρητικών Σωµατείων στην περιοχή του Λεκανοπεδίου Αττικής, µε τη µορφή ∆ευτεροβάθµιου Οργάνου, αποτελεί υλοποίηση της ιδέας του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου, που ξεκινά από το 1928 µε την ΕΝΩΣΗ ΚΡΗΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, στην οποία συµµετείχαν οι Σύλλογοι «Λευκά όρη», «Αρκάδι», «Κνωσσός», «Πραισός» και «∆ρήρος». Η Ένωση Κρητών Αθηνών αποτέλεσε το συντονιστικό Όργανο για τα παραπάνω Σωµατεία. Λειτούργησε επιτυχώς επί τέσσερα συναπτά έτη (1928-1932). Το 1932 ο Ελευθέριος Βενιζέλος χάνει τις εκλογές, οπότε και ατόνησε προοδευτικά η λειτουργία αυτού του οργάνου, για να κλείσει οριστικά το 1936, µε το θάνατο του ιδρυτή της Εθνάρχη Ελευθέριου Βενιζέλου. Το 1984 µια οµάδα Κρητών του Πολιτιστικού χώρου, µε πρωτοβουλία του κ. Σωτήρη Αρετουλάκη ξεκινάει τη διαδικασία Ίδρυσης ∆ευτεροβάθµιου Σωµατείου στο χώρο του Κρητικού Πολιτιστικού Κινήµατος. Η ιδρυτική πράξη υπεγράφη στις 23 Ιουνίου 1985 από 17 Σωµατεία, το δε καταστατικό της Πανελλήνιας Οµοσπονδίας Κρητικών Σωµατείων «Παγκρητική Ελλάδος» εγκρίθηκε στις 29 Σεπτεµβρίου 1986 και στις 7 Φεβρουαρίου έγιναν οι πρώτες εκλογές, όπου εκλέχθηκε Πρόεδρος ο Σωτήρης Αρετουλάκης και Γεν. Γραµµατέας ο Σταύρος Ζερβουδάκης. Από το 1992 έως το 1994 πρόεδρος διετέλεσε ο Σταύρος Ζερβουδάκης, µε Γενικό Γραµµατέα το Στέλιο Γυπαράκη και τα εγγεγραµµένα Σωµατεία να ανέρχονται στα 65 τον αριθµό. Από το 1994 µέχρι και το 1997 Πρόεδρος εξελέγη ο Κώστας Πλαΐτης, µε Γενικό Γραµµατέα τον Μανώλη Μαραθάκη. Το 1997 επανεξελέγη Πρόεδρος ο Κώστας Πλαΐτης, µε Γενικό Γραµµατέα το Νίκο ∆ασκαλάκη και τα σωµατεία να πληθαίνουν και να φτάνουν 96 τον αριθµό. Το 2000 Πρόεδρος της Πανελλήνιας Οµοσπονδίας Κρητικών Σωµατείων εκλέγεται ο Μανώλης Πατεράκης, Πρόεδρος της Ένωσης Κρητών Χαλανδρίου µε Γενικό Γραµµατέα τη Θεοδώρα Παπαδάκη, µε τα σωµατεία να διπλασιάζονται στον αριθµό φτάνοντας τα 197, από τα οποία 105 είναι Σύλλογοι χωριών της Αττικής, 72 είναι σωµατεία των ∆ήµων της Αττικής και 20 είναι νοµών της Περιφέρειας. Το 2003 επανεξελέγη Πρόεδρος ο Μανώλης Πατεράκης, µε γενική Γραµµατεία τη Χαρά Κουρτικάκη, καθώς και το 2006 µε Γενική Γραµµατέα την Ελένη Κανατά.

122

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

Από το 2000 η Πανελλήνια Οµοσπονδία Κρητικών Σωµατείων διαγράφει µια ραγδαία ανοδική πορεία και στην προσπάθειά της να ενσωµατώσει όλους τους Κρητικούς του Ελλαδικού χώρου, πραγµατοποιεί πλήθος εκδηλώσεων και πρωτοβουλιών. Το 2003 µε την Οµοσπονδία Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας, την Οµοσπονδία Αµερικής και την Οµοσπονδία Γερµανίας η Πανελλήνια Οµοσπονδία Κρητικών Σωµατείων προχωρεί στην ίδρυση τριτοβάθµιου οργάνου «Συνοµοσπονδίας» µε την επωνυµία «Παγκόσµιο Συµβούλιο Κρητών», της οποίας Αντιπρόεδρος είναι ο Μανώλης Πατεράκης, και το οποίο θα αποτελεί το συντονιστικό όργανο των πολιτιστικών Σωµατείων των όπου γης Κρητών.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΙΤΩΝ (ΠΟ. ΚΙ. ΜΥ.) Η Πολιτιστική Κίνηση Μυλοποταµιτών (ΠΟ. ΚΙ. ΜΥ.) ιδρύθηκε το 1982 και είναι µέλη της όλοι οι Σύλλογοι της πρώην Επαρχίας Μυλοποτάµου, που εδρεύουν στην Αττική και οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι των χωριών του Μυλοποτάµου, έχει επίσης µέλη φυσικά πρόσωπα Μυλοποταµίτες, για το λόγο αυτό έχει σήµερα τέσσερις χιλιάδες µέλη (4.000). Η ΠΟ.ΚΙ.ΜΥ. µε τον ακούραστο και δραστήριο Πρόεδρό της κ. Σπύρο Τρούλη έχει επιτελέσει πολύ σηµαντικό έργο. Έχει πραγµατοποιήσει πολύ επιτυχηµένα Συνέδρια 23 ετήσια συνεχή, στα οποία έχουν θιγεί όλα τα θέµατα τα οποία απασχολούν την πρώην Επαρχία Μυλοπατάµου. Η κορυφαία εκδήλωση της ΠΟ.ΚΙ.ΜΥ. ήταν η παρουσίαση, που έκανε στο Πνευµατικό Κέντρο του ∆ήµου Αθηναίων για την παραβατικότητα, λόγω του τότε επίκαιρου θέµατος των Ζωνιανών. Στην εκδήλωση παρευρέθη ο Υπουργός Εσωτερικών κ. Προκόπης Παυλόπουλος, ο οποίος µε την παρουσία του τίµησε την εκδήλωση και µίλησε για το τόσο σοβαρό αυτό θέµα, δίνοντας υποσχέσεις ότι η Πολιτεία θα βοηθήσει µε όλα τα µέσα, που διαθέτει, ώστε να λυθεί αυτό το µεγάλο κοινωνικό πρόβληµα. Είπε επίσης ο Υπουργός ότι θα δηµιουργηθούν κατάλληλες συνθήκες στην ευρύτερη περιοχή των Ζωνιανών ανατρεπτικές της παραβατικότητας. Όλοι οι οµιλητές ανέφεραν τη σοβαρότητα του θέµατος και ότι επιτέλους η Πολιτεία θα πρέπει να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να λύσει αυτό το χρόνιο σοβαρό πρόβληµα. Ειλικρινά αξίζουν συγχαρητήρια στην Πολιτιστική Κίνηση Μυλοπαταµιτών (ΠΟ.ΚΙ.ΜΥ) γι’ αυτήν την πρωτοβουλία της ν’ ασχοληθεί µε ένα τόσο σοβαρό κοινωνικό θέµα.

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

123

ΕΝΩΣΕΙΣ ΚΡΗΤΩΝ Οι Ενώσεις Κρητών εδρεύουν στους ∆ήµους της Αττικής και στους νοµούς της περιφέρειας. Στις Ενώσεις Κρητών είναι µέλη απ’ όλη την Κρήτη, είναι δηλαδή µέλη των Ενώσεων οι Κρητικοί, οι οποίοι είναι ∆ηµότες του κάθε ∆ήµου, που εδρεύει η Ένωση Κρητών. Ο αριθµός των Ενώσεων Κρητών σε πανελλήνια έκταση είναι πάνω από 100 Ενώσεις, ήδη στην Πανελλήνια Οµοσπονδία Κρητικών Σωµατείων είναι εγγεγραµµένες 72 Ενώσεις Κρητών. Στις Ενώσεις Κρητών υπάρχουν διάφορα προγράµµατα εκµάθησης Κρητικών Χορών και Κρητικών οργάνων. Οι χοροδιδάσκαλοι µαθαίνουν στα παιδιά και τους ενήλικες τους Κρητικούς χορούς και οι δάσκαλοι των µουσικών κρητικών οργάνων τους µαθαίνουν όλα τα κρητικά όργανα, κυρίως όµως τη λύρα και το λαούτο. Με τον τρόπο αυτό όχι µόνο δε χάνεται η Κρητική Παράδοση, αλλά συνεχίζεται και αναµεταδίδεται στις νέες γενιές. Οι κυριότερες εκδηλώσεις, που πραγµατοποιούν οι Ενώσεις Κρητών, είναι οι χοροί που πραγµατοποιούν στα µεγάλα κρητικά κέντρα, η γιορτή της ρακής και του κρασιού, που κατά τον παραδοσιακό τρόπο παρουσιάζουν την απόσταξη της ρακής και την παραγωγή του κρητικού κρασιού. Είναι επίσης η γιορτή του Κλείδωνα, η οποία πραγµατοποιείται σχεδόν σε όλους τους δήµους του Λεκανοπεδίου από τις Ενώσεις Κρητών. Οι Ενώσεις Κρητών συµµετέχουν σε όλες τις εκδηλώσεις, που πραγµατοποιούν η ΠΑΓΚΡΗΤΙΑ ΕΝΩΣΗ και η ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΟΜΟΣΠΟΝ∆ΙΑ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΕΙΩΝ. Σε πολλούς ∆ήµους οι Ενώσεις Κρητών έχουν ιδιόκτητα ακίνητα, στα οποία κάνουν τις διάφορες εκδηλώσεις και έχουν αναπτύξει µεγάλη δραστηριότητα, ώστε να είναι πολύ σηµαντική η συµµετοχή τους στα πολιτιστικά δρώµενα των ∆ήµων. Οι ∆ήµαρχοι έχουν αντιληφθεί αυτήν την προσφορά των Ενώσεων Κρητών και προσπαθούν µε κάθε τρόπο να τους ενισχύουν και να τους στηρίζουν. Εκατοντάδες Κρητικόπουλα διδάσκονται τους κρητικούς παραδοσιακούς χορούς και τα κρητικά όργανα, και έτσι επιτελείται διπλό όφελος, πρώτον ότι συνεχίζεται η παράδοση και η διατήρηση των ηθών και εθίµων της Κρήτης και δεύτερον ότι τα παιδιά µας βρίσκουν σωστές

124

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

διεξόδους, ασχολούµενα µε τα πολιτιστικά, για να µην ασχοληθούν µε τα τόσα άλλα άσχηµα της εποχής µας. Οι Ενώσεις Κρητών, λοιπόν, επιτελούν ένα σηµαντικό έργο και έχουν καταφέρει να έχουν ενώσει όλους τους Κρήτες – µέλη τους, που διαµένουν στον κάθε ∆ήµο. Στη σηµερινή εποχή που ζούµε, µε όλες τις συνέπειες της παγκοσµιοποίησης, όπου οι άνθρωποι πλέον έχουν αποµονωθεί, λόγω των πολλαπλών προβληµάτων και των καθηµερινών ασχολιών τους, υπάρχει επιτακτική ανάγκη η ύπαρξη αυτών των Ενώσεων, οι οποίες δίνουν διεξόδους και στηρίζουν την επικοινωνία µεταξύ των µελών τους.

ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Υπάρχουν σήµερα είκοσι ένας (21) Σύλλογοι των Αποδήµων της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου, οι οποίοι εδρεύουν στο Λεκανοπέδιο Αττικής και οι οποίοι αντιστοιχούν σε είκοσι ένα (21) από τα χωριά της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου. Οι Σύλλογοι αυτοί είναι τα πρωτοβάθµια Κρητικά Σωµατεία της ΕΝΩΣΗΣ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ». Οι Σύλλογοι αυτοί είναι τα κύτταρα του Κρητικού Πολιτιστικού Κινήµατος των Αποδήµων Κρητών και επιτελούν ένα σηµαντικό έργο. Μπορούµε να πούµε ότι οι Κρητικοί Σύλλογοι είναι ο φωτεινός φάρος της κρητικής κληρονοµιάς µας, ο οποίος αγωνίζεται να µη σβήσει η φλόγα του και χαθεί η κρητική παράδοση και τα κρητικά ήθη και έθιµα. Οι Κρητικοί Σύλλογοι ιδρύθηκαν από τη δεκαετία του 1960 και µετά, την περίοδο της µεγάλης αστυφιλίας που έγινε στην πατρίδα µας, όπου πολλοί συνεπαρχιώτες µας ήλθαν στην Αθήνα για µια καλύτερη τύχη. Ο κάθε Κρητικός Σύλλογος εκπροσωπεί τους Αποδήµους του χωριού του. Οι Απόδηµοι Κρήτες του κάθε χωριού, εκείνη την περίοδο, είχαν την ανάγκη επικοινωνίας µεταξύ τους και έτσι ιδρύθηκαν οι Σύλλογοι, για να συσπειρώσουν τους Απόδηµους Κρήτες και µέσω των Συλλόγων να υπάρξει επικοινωνία µεταξύ τους, που τόσο πολύ την είχαν ανάγκη, εκείνη τη δύσκολη περίοδο της φυγής τους από τα χωριά. Ορισµένοι από τους Συλλόγους των Αποδήµων της πρώην Επαρχίας µας διαθέτουν ιδιόκτητα γραφεία, στα οποία πραγµατοποιούν τις εκδηλώσεις τους.

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

125

Οι Κρητικοί Σύλλογοι των Αποδήµων συνεπαρχιωτών µας επιτελούν ένα αξιόλογο κοινωνικό έργο, γιατί φέρνουν κοντά τους αποδήµους χωριανούς και η επικοινωνία αυτή διατηρεί ζεστές τις µνήµες των χωριών τους. Μερικοί από τους Συλλόγους των Αποδήµων της πρώην Επαρχίας µας εκδίδουν εφηµερίδες και περιοδικά, τα οποία αποστέλλουν στα µέλη τους και στους κατοίκους των χωριών τους. Τα µέσα επικοινωνίας αυτά είναι πολύ σηµαντικά, γιατί δηµοσιεύουν όλα τα θέµατα που απασχολούν τα χωριά τους και όλα τα κοινωνικά θέµατα των αποδήµων, αλλά και των µόνιµων κατοίκων των χωριών. Οι Κρητικοί Σύλλογοι προσφέρουν ηθική και οικονοµική βοήθεια στα χωριά της καταγωγής τους. Βλέπουµε Συλλόγους να βοηθούν την κατασκευή και την ίδρυση πνευµατικών κέντρων στα χωριά τους, την τοποθέτηση µιας παιδικής χαράς, την ίδρυση ενός τοπικού Μουσείου, την αναστύλωση ιστορικών µνηµείων, την τοποθέτηση µνηµείων, για να τιµήσουν ήρωες ή εξέχοντα πρόσωπα, τα οποία έχουν προσφέρει στην πατρίδα και την κοινωνία γενικότερα. Επίσης οι Κρητικοί Σύλλογοι συνεργάζονται στενά µε τις ∆ηµοτικές Αρχές και τα Τοπικά Συµβούλια των χωριών τους και βοηθούν µε όλες τους τις δυνάµεις στην από κοινού επίλυση των τοπικών προβληµάτων της κάθε περιοχής. Πιστεύω ότι υπάρχουν µεγάλα περιθώρια ανάπτυξης αυτής της συνεργασίας µεταξύ των Κρητικών Συλλόγων και των αρµοδίων τοπικών Αρχών, για να έχουµε ακόµη περισσότερο καλύτερα αποτελέσµατα στην επίλυση των χρόνιων προβληµάτων, τα οποία απασχολούν την πρώην Επαρχία µας Αγ. Βασιλείου. Είµαι σε θέση να γνωρίζω ότι σε όλους τους Κρητικούς Συλλόγους των Αποδήµων της πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου υπάρχουν ικανοί άνθρωποι, καταξιωµένοι επιστήµονες, οι οποίοι, εάν συστρατευτούν όλοι µαζί, µπορούν να βοηθήσουν τον τόπο µας και η βοήθειά τους µπορεί να είναι σηµαντική και να συµβάλει στην περαιτέρω ανάπτυξη της πρώην Επαρχίας µας. ΕΝΩΣΗ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ» Η Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», ιδρύθηκε µε το ιδρυτικό καταστατικό της 17/12/1997, το οποίο

126

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

ψηφίστηκε από τους εκπροσώπους των τότε 12 Συλλόγων, οι οποίοι ήταν τα ιδρυτικά µέλη της Ένωσης. Σήµερα στην ΕΝΩΣΗ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ» είναι εγγεγραµµένα 21 µέλη – Σύλλογοι χωριών της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου. Οι Σύλλογοι οι οποίοι είναι µέλη της Ενώσεως είναι οι εξής: ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΤΣΙΠΑ∆ΙΑΝΩΝ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ «Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΓ. ΓΑΛΗΝΗΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΛΗΣΥΚΙΑΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ∆ΡΥΜΙΣΚΙΑΝΩΝ «ΞΕΡΟ ΟΡΟΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΜΟΥΡΝΙΑΝΩΝ «Η ΜΟΥΡΝΕ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΚΤΟΥ∆ΙΑΝΩΝ «ΕΥΓΟΡΕΙΤΗΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΡ∆ΑΚΤΙΑΝΩΝ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΓΚΟΥΣΕΛΙΑΝΩΝ – ΠΑΛΑΙΟΛΟΥΤΡΙΑΝΩΝ «ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΜΕΛΑΜΠΙΑΝΩΝ ΑΘΗΝΑΣ «ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΜΑΡΤΥΡΕΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΒΑΤΙΑΝΩΝ «ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΣΠΗΛΙΑΝΩΝ – ∆ΑΡΙΒΙΑΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΕΡΑΜΙΑΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΣΕΛΛΙΑΝΩΝ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΚΡΗΤΗΣ «Ο ΚΡΥΟΝΕΡΙΤΗΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ «Ο ΚΑΜΕΝΟΣ» ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΡΥΑΣ ΒΡΥΣΗΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΚΟΥΜΙΑΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΛΕΥΚΟΓΕΙΑΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΟΞΑΡΙΑΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΜΙΞΟΡΟΥΜΑ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΛΑΜΠΗΝΗΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΕΝΤΡΟΧΩΡΙΟΥ ∆ιατελέσαντες Πρόεδροι της Ένωσης Συλλόγων ΕπαρχίαςΑγ. Βασιλείου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», από το 1997 µέχρι σήµερα χρονολογικά είναι οι εξής: Ιωάννης Φωτάκης Γεώργιος Κουνδουράκης Αντώνης Παπαδοµιχελάκης Μάρκος Κατσουλάκης

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

127

Η Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», στα 11 χρόνια από της ιδρύσεώς της µέχρι σήµερα έχει επιτελέσει ένα πολύ αξιόλογο έργο, το οποίο αναγνωρίζουν όλοι, όσοι ασχολούνται µε τα πολιτιστικά δρώµενα της Κρήτης. Με τα πέντε επιτυχηµένα συνέδρια, τα οποία έχει πραγµατοποιήσει στα χωριά της Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου, έχει καταφέρει να αναδείξει στην επικαιρότητα θέµατα σοβαρά και ουσιώδη, τα οποία επί πολλά χρόνια παραµένουν άλυτα και απασχολούν και προβληµατίζουν την τοπική κοινωνία. Όλα τα θέµατα των πέντε συνεδρίων ήταν σοβαρά και επίκαιρα σε θεµατολογία. Ενδεικτικά αναφέρω τα σηµαντικότερα θέµατα µε τα οποία ασχολήθηκαν τα συνέδρια.

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΝΟΤΙΟΥ ΑΞΟΝΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Το θέµα του Νοτίου άξονος της Κρήτης είναι ζωτικής σηµασίας για την ανάπτυξη της Νότιας Κρήτης, είναι ένα θέµα το οποίο έχει σχεδιαστεί και έχει προγραµµατιστεί, όµως παραµένει η υλοποίηση του. Ας ελπίσουµε ότι µε το τέταρτο Κοινοτικό πλαίσιο θ’ αποπερατωθεί. Στο Συνέδριο, που ετέθη αυτό το θέµα, µίλησαν ειδικοί, οι οποίοι ανέπτυξαν όλες τις πτυχές του και έδωσαν να καταλάβουµε ότι όλες οι µελέτες είναι έτοιµες και το µόνο που µένει είναι να υπάρξει µια γενναία Πολιτική απόφαση για την ανεύρεση των απαιτούµενων κονδυλίων, για να προχωρήσει η υλοποίηση του έργου. Καταλαβαίνουµε όλοι ότι είναι ένα πολύ µεγάλο έργο και απαιτούνται µεγάλα κεφάλαια, για ν’ αποπερατωθεί. Όµως κάποτε πρέπει να ξεκινήσει, γιατί πλέον η κατασκευή του Νοτίου άξονος της Κρήτης έχει γίνει επιτακτική. Για να υπάρξει σωστή ανάπτυξη της Νότιας Κρήτης, χρειάζονται οι κατάλληλες υποδοµές και µια από τις βασικές αυτές υποδοµές είναι το οδικό δίκτυο, το οποίο είναι απαραίτητο και µάλιστα µε τις προδιαγραφές, που απαιτούν οι σηµερινές συνθήκες. Βλέπουµε σήµερα ότι η ανάπτυξη της Νότιας Κρήτης είναι µη συγκρίσιµη µε την ανάπτυξη της Βόρειας Κρήτης και αυτό οφείλεται κατά ένα µεγάλο µέρος στο γεγονός ότι στη Νότια Κρήτη δεν υπάρχουν οι υποδοµές οι οποίες είναι στη Βόρεια Κρήτη. Η κατασκευή του Βορείου αξόνος βοήθησε τα µέγιστα στην ανά-

128

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

πτυξη των βορείων περιοχών. Πρέπει λοιπόν χωρίς άλλες καθυστερήσεις να προχωρήσει η υλοποίηση του έργου του Νοτίου άξονος, για να δώσει πνοή στην περιοχή και να επιταχυνθούν οι ρυθµοί ανάπτυξης της Νότιας Κρήτης. Είναι πραγµατικά άδικο να µην αναπτύσσεται µε ανάλογους ρυθµούς σχεδόν η µισή Κρήτη, γιατί δεν υπάρχουν οι κατάλληλες υποδοµές και συνθήκες. Όλοι πιστεύουµε ότι το θέµα του Νοτίου άξονος έχει καθυστερήσει πάρα πολύ και ότι θα πρέπει επί τέλους να ξεκινήσει η κατασκευή του έργου. Όµως για να γίνει αυτό, θα πρέπει να βοηθήσουµε όλοι και να συστρατεύουµε και να ενώσουµε τις δυνάµεις µας, ώστε ν’ ασκήσουµε πίεση στους αρµοδίους παράγοντες για την επίσπευση του έργου.

ΤΟ ∆ΙΑΜΕΤΑΚΟΜΙΣΤΙΚΟ ΛΙΜΑΝΙ Ένα άλλο σοβαρό θέµα, το οποίο συζητήθηκε στο τελευταίο συνέδριο της Ένωσης Συλλόγων της Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», είναι το ∆ΙΑΜΕΤΑΚΟΜΙΣΤΙΚΟ ΛΙΜΑΝΙ, το οποίο έχει σχεδιαστεί να γίνει στα σύνορα της επαρχίας µας. ∆εν είµεθα αντίθετοι να γίνει ένα λιµάνι, το οποίο να βοηθήσει την περαιτέρω ανάπτυξη της περιοχής και να συµπληρώνεται από µια Μαρίνα για τον αγκυροβολισµό των τουριστικών σκαφών. Όµως αυτό, το οποίο ζητά και έχει ανάγκη σήµερα η περιοχή και επίσης επιθυµούν όλοι οι φορείς της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου, δεν έχει καµιά σχέση µε το µεγαθήριο ∆ΙΑΜΕΤΑΚΟΜΙΣΤΙΚΟ ΛΙΜΑΝΙ, το οποίο σχεδιάζουν να κατασκευάσουν. Το διαµετακοµιστικό λιµάνι θα είναι ένα τερατούργηµα, εάν πραγµατοποιηθεί, και θα επιφέρει πολλά δεινά στην ευρύτερη περιοχή, όπως είναι ανυπολόγιστη µόλυνση του περιβάλλοντός, µεγάλη οικολογική καταστροφή και αφανισµό του τουρισµού σε ολόκληρη την περιοχή. Γνωρίζουµε ότι η πρόοδος και η ανάπτυξη απαιτούν και κάποιες θυσίες, όµως εδώ δεν πρόκειται για ανάπτυξη της περιοχής αλλά πρόκειται για αφανισµό της περιοχής, εάν τελικά υλοποιηθεί αυτή η απόφαση. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ακόµη µε ένα εξίσου σοβαρό θέµα ασχολήθηκε η ΈΝΩΣΗ µέσω των Συνεδρίων της. Το περιβάλλον είναι ένα από τα πλέον επίκαιρα θέµατα

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

129

της εποχής µας. Με το περιβάλλον έχουν ασχοληθεί τα τελευταία χρόνια σχεδόν όλοι οι µεγάλοι ηγέτες του πλανήτη µας, γιατί έχουν αντιληφθεί ότι έχει γίνει παγκοσµίως τεράστια οικολογική καταστροφή στον πλανήτη που ζούµε και, για να µη φθάσουµε στο σηµείο η κατάσταση να είναι µη αναστρέψιµη, πρέπει να ληφθούν άµεσα και δραστικά µέτρα, ώστε να σώσουµε την ίδια µας τη ζωή και τη διατήρηση στον πλανήτη µας της ανθρώπινης ύπαρξης. Επειδή η γεωγραφική θέση της πρώην Επαρχίας µας είναι σε µια περιοχή, που το µεγαλύτερο µέρος της έχει χαρακτηριστεί ως περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, θα πρέπει µε κάθε τρόπο να προστατέψουµε την περιοχή από την περαιτέρω µόλυνση του περιβάλλοντος και από τη γενικότερη οικολογική καταστροφή. Η Ελληνική Πολιτεία ασχολείται πολύ σοβαρά µε αυτό το καίριο θέµα και προγραµµατίζει την ίδρυση του Υπουργείου Περιβάλλοντος. Βλέπουµε λοιπόν ότι όλες αυτές οι ενέργειες της Ένωσης Συλλόγων της Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», µέσω των θεµάτων, τα οποία τίθενται στα συνέδρια και των γενικότερων δραστηριοτήτων της, συµµετέχουν κατά τον πλέον αποτελεσµατικό τρόπο στην ανάπτυξή της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου. Επίσης, κατ’ επέκτασιν συµµετέχουν και οι είκοσι ένας (21) Σύλλογοι των αποδήµων, γιατί οι Σύλλογοι αυτοί είναι στην ουσία η Ένωση. Όµως οι δραστηριότητες της Ένωσης Συλλόγων Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», δε σταµατούν µόνο στην πραγµατοποίηση των Συνεδρίων. Η Ένωση καταβάλλει µεγάλες προσπάθειες να στηρίξει τους µικρούς Συλλόγους της Επαρχίας, ώστε να µην αφανιστούν, όπως δυστυχώς έχει γίνει µε πολλούς Κρητικούς Συλλόγους. Η Ένωση πραγµατοποιεί διάφορες εκδηλώσεις, οι οποίες διεξάγονται µε απόλυτη επιτυχία και είναι παρούσα σε κάθε µορφής Κρητική εκδήλωση. Έχει άριστη συνεργασία µε την Παγκρήτια Ένωση, την Πανελλήνια Οµοσπονδία Κρητικών Σωµατείων, όπως και µε τις Οµοσπονδίες ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΚΙΝΗΣΗ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΙΤΩΝ (ΠΟ. ΚΙ. ΜΥ.) και την ΟΜΟΣΠΟΝ∆ΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΜΑΡΙΟΥ. Με την ανωτέρω ιστορική πορεία του Κρητικού πολιτιστικού κινήµατος και ιδιαίτερα της πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου, προσπαθήσαµε να καταδείξοµε τη µεγάλη συµµετοχή των Συλλόγων των αποδήµων Επαρχιωτών µας στην ανάπτυξη της πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου.

130

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

Τα τελευταία χρόνια έχει σαφώς παρουσιάσει η πρώην Επαρχία µας µια περίοδο όσον αφορά την ανάπτυξή της, όµως υπάρχουν ακόµη πάρα πολλά περιθώρια, για να προχωρήσει αυτή η ανάπτυξη και να καλύψει τις σηµερινές ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Η εξέλιξη της ζωής και οι τοπικές και διεθνείς εξελίξεις καθηµερινά αναδεικνύουν προβλήµατα, τα οποία χρήζουν άµεσης αντιµετώπισης. Όσο µεθοδικά και αποτελεσµατικά και να έχει αναπτυχθεί µια περιοχή, χρειάζεται διαρκή παρακολούθηση και βελτίωση σε όλα τα επίπεδα. Πολύ δε περισσότερο η πρώην Επαρχία µας Αγ. Βασιλείου, η οποία γεωγραφικά ανήκει στη Νότια πλευρά της Κρήτης και κατά γενική οµολογία, δεν έχει αναπτυχθεί στο βαθµό, που επιβάλλουν οι σηµερινές ανάγκες και οι τοπικές και διεθνείς εξελίξεις. Επίσης θα πρέπει ν’ αναφερθεί ότι υπάρχει εξαιρετική συνεργασία της Νοµαρχίας Ρεθύµνου και ιδιαίτερα του Νοµάρχη κ. Γεωργίου Παπαδάκη µε τις Οµοσπονδίες, τις Ενώσεις Κρητών και τους Κρητικούς Συλλόγους του Νοµού Ρεθύµνου. Ο Νοµάρχης Ρεθύµνου κ. Γεώργιος Παπαδάκης έχει αντιληφθεί εδώ και χρόνια τη µεγάλη και αποτελεσµατική συµβολή του Κρητικού Πολιτιστικού κινήµατος στα δηµόσια δρώµενα του Νοµού Ρεθύµνης και τη συµµετοχή του στην ανάπτυξη του Νοµού µας. Ο κ. Νοµάρχης έχει καθιερώσει τα τελευταία χρόνια, µια φορά το χρόνο, και καλεί για ανταλλαγή απόψεων και ενηµέρωση όλους τους εκπροσώπους, τα ∆ιοικητικά Συµβούλια όλων των Κρητικών Συλλόγων, Κρητικών Ενώσεων, Κρητικών Οµοσπονδιών, της Παγκρητίου Ενώσεως, της Πανελλήνιας Οµοσπονδίας Κρητικών Σωµατείων και γενικά όλους τους εκπροσώπους του Πολιτιστικού Κρητικού Κινήµατος των Αποδήµων Ρεθυµνιωτών της Αττικής. Συνήθως οι συναντήσεις αυτές πραγµατοποιούνται στην αίθουσα της Κρητικής Εστίας στην Αθήνα. Η ενηµέρωση από τον κ. Νοµάρχη είναι πλήρης, ολοκληρωµένη και εµπεριστατωµένη για όλα τα θέµατα, τα οποία απασχολούν τον Νοµό Ρεθύµνου. Ο Νοµάρχης κ. Γεώργιος Παπαδάκης ενηµερώνει τους εκπροσώπους του Κρητικού κινήµατος για όλα τα έργα, τα οποία έχουν πραγµατοποιηθεί σε όλο το Νοµό, αλλά και για τα έργα που είναι προς εξέλιξη και επίσης για τα προγραµµατισθέντα έργα. Παρουσιάζει µε κάθε λεπτοµέ-

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

131

ρεια όλα τα θέµατα, τα οποία απασχολούν τη Νοµαρχία και ιδιαίτερα την κάθε Επαρχία και µε κάθε ειλικρίνεια, η οποία τον διακρίνει, θέτει τα θέµατα στην πραγµατική τους διάσταση. Έχει όλο το θάρρος και κάνει την αυτοκριτική του και γι’ αυτά τα οποία έγιναν, αλλά και για αυτά τα οποία έπρεπε να γίνουν και δεν έγιναν, για διάφορους λόγους. Μετά την ενηµέρωση του κ. Νοµάρχη ακολουθεί διάλογος και τίθενται ερωτήσεις για τα διάφορα θέµατα, τα οποία έχει θίξει, και απαντά σε όλες τις ερωτήσεις, οι οποίες του γίνονται. Ζητά τη βοήθεια και τη στήριξη όλου του Κρητικού Πολιτιστικού Κινήµατος για την επίλυση των εκκρεµούντων θεµάτων, τα οποία απασχολούν την ευρύτερη περιοχή του Νοµού Ρεθύµνης. Οι συναντήσεις αυτές είναι πολύ χρήσιµες και πιστεύω ότι βοηθούν αµφότερες τις πλευρές, τη Νοµαρχία και το Κρητικό Πολιτιστικό Κίνηµα των Αποδήµων Κρητών, γιατί αναδεικνύονται τα µικρά και µεγάλα προβλήµατα, τα οποία απασχολούν τον Νοµό µας. Η πρώην Επαρχία µας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου, σύµφωνα µε τον Νόµο Καποδίστρια διοικείται σήµερα από δυο ∆ήµους, τον ∆ήµο ΛΑΜΠΗΣ και τον ∆ήµο ΦΟΙΝΙΚΑ. Με τους πρώην ∆ηµάρχους τον κ. Στέλιο Κλειδή του ∆ήµου ΦΟΙΝΙΚΑ και τον κ. Μιχάλη Απανωµεριτάκη του ∆ήµου Λάµπης υπήρξε άριστη συνεργασία µε το Κρητικό Πολιτιστικό Κίνηµα της πρώην Επαρχίας µας, µε αποτέλεσµα να επιλυθούν σοβαρά θέµατα, τα οποία απασχολούσαν την Επαρχία. Συνεργάστηκα προσωπικά µε την ιδιότητά µου, του Προέδρου του Συλλόγου των Αποδήµων Σελλιανών Ρεθύµνου Κρήτης «Ο ΚΡΥΟΝΕΡΙΤΗΣ» µε το τ. ∆ήµαρχο του ∆ήµου ΦΟΙΝΙΚΑ κ. Στέλιο Κλειδή και γνωρίζουµε και οι δυο µας πόσο σοβαρά θέµατα επιλύσαµε και ένα από αυτά είναι σήµερα έργο πνοής για την περιοχή, το υπό κατασκευή αγκυροβόλιο – Μαρίνα σκαφών στην ευρύτερη περιοχή του Πλακιά του ∆ήµου ΦΟΙΝΙΚΑ. Αλλά και µε τους σηµερινούς ∆ηµάρχους τον κ. Μανώλη Μαστρογιαννάκη του ∆ήµου ΦΟΙΝΙΚΑ και τον κ. Γιάννη Ταταράκη του ∆ήµου ΛΑΜΠΗΣ υπάρχει πολύ καλή συνεργασία µε όλο το Κρητικό Πολιτιστικό Κίνηµα της Επαρχίας. ∆εν αµφισβητεί κανένας ότι στην πρώην Επαρχία µας Αγ. Βασιλείου έχει πραγµατοποιηθεί σηµαντική πρόοδος ως προς την ανάπτυξή της. Υπάρχουν όµως πολύ µεγάλα περιθώρια για µια ολοκληρωµένη ουσια-

132

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

στική µεθοδική ανάπτυξη, ανάλογη µε τις σηµερινές επικρατούσες συνθήκες της περιοχής και τις διεθνείς εξελίξεις.

ΤΟΜΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Οι τοµείς παραγωγής της πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου είναι βασικά τρεις. Η γεωργία Η κτηνοτροφία Ο τουρισµός

ΓΕΩΡΓΙΑ Το βασικότερο γεωργικό προϊόν, το οποίο παράγει η πρώην Επαρχία µας είναι το ελαιόλαδο, το οποίο παράγεται σε όλα τα χωριά της Επαρχίας. Σε πολλά χωριά της πρώην Επαρχίας µας υπάρχουν σύγχρονα ελαιουργικά εργοστάσια, από τα οποία παράγεται πολύ καλής ποιότητας ελαιόλαδο. Όµως οι σηµερινές εξελίξεις και η παγκοσµιοποίηση επιβάλλουν την εξέλιξη της παραγωγής του. Για να είναι ανταγωνίσιµο το ελαιόλαδο, θα πρέπει να γίνει τυποποίηση του προϊόντος, ώστε να µπορεί να γίνει εξαγωγή και στις διεθνείς αγορές και µάλιστα σε πολύ καλύτερη τιµή από αυτή, στην οποία πωλείται σήµερα. Άρα απαιτούνται πιο σύγχρονα εργοστάσια παραγωγής, τα οποία να διαθέτουν και τυποποιητήρια. Αυτά µπορούν να γίνουν µέσω των ελαιουργικών Συνεταιρισµών της περιοχή της πρώην Επαρχίας µας. ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Ο δεύτερος τοµέας παραγωγής προϊόντων της Επαρχίας µας είναι η Κτηνοτροφία. Ένας µεγάλος αριθµός κατοίκων της περιοχής µας ασχολείται µε την κτηνοτροφία ή και µε την κτηνοτροφία παράλληλα και µε την γεωργία. Υπάρχουν σύγχρονες µονάδες παραγωγής, οι οποίες επεξεργάζονται και παράγουν τα κτηνοτροφικά προϊόντα, τα οποία µάλιστα είναι πολύ καλής ποιότητας και φηµισµένα, όπως για παράδειγµα είναι η ΣΕΛΛΙΑΝΗ φέτα, η οποία είναι η καλύτερη σε ολόκληρη την Κρήτη Η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας στην πρώην Επαρχία µας έχει ακόµη µεγάλα περιθώρια ανάπτυξης. Οι εξελίξεις επιβάλλουν η κτηνοτροφία

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

133

της περιοχής της Επαρχίας µας να είναι πιο µεθοδευµένη και χρειάζεται εκσυγχρονισµός των µονάδων παραγωγής, ώστε τα προϊόντα παραγωγής να γίνουν περισσότερο ανταγωνιστικά και να πληρούν τις προδιαγραφές που επιβάλλονται από την Ε.Ε. Και τα κτηνοτροφικά προϊόντα, για να γίνουν ανταγωνιστικά και να µπορούν να εξαχθούν στο εξωτερικό, θα πρέπει η τυποποίησή τους να γίνει µε τις πλέον σύγχρονες µεθόδους.

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο Τουρισµός άρχισε να εµφανίζεται στην περιοχή της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου από την δεκαετία του 1970. Αρχικά έκαναν την εµφάνισή τους ένας µικρός αριθµός ξένων επισκεπτών, και φυσικά εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ούτε καν οι υποτυπώδεις υποδοµές, για να εξυπηρετηθούν. Όµως ο αριθµός των ξένων επισκεπτών – τουριστών από χρόνο σε χρόνο αυξάνετο, και η αύξηση αυτή των τουριστών κίνησε το ενδιαφέρον σε ορισµένους από τους κατοίκους της περιοχής και άρχισαν να κτίζουν στην αρχή µονάδες µικρές ενοικιαζόµενων δωµατίων και στη συνέχεια µικρά ξενοδοχεία. Επίσης δηµιούργησαν εστιατόρια, καταστήµατα τουριστικών ειδών και ότι άλλο ήταν απαραίτητο, για να εξυπηρετήσει τον τότε αριθµό των τουριστών. Σήµερα µε τη συνεχή τουριστική ανάπτυξη της περιοχής της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου, έχουν κατασκευαστεί µεγαλύτερες ξενοδοχειακές µονάδες και έχουν επίσης βελτιωθεί και οι υποδοµές της περιοχής. Όµως δυστυχώς όλα αυτά έγιναν απρογραµµάτιστα, χωρίς τις κατάλληλες περιβαλλοντικές µελέτες, χωρίς να έχει γίνει επίσηµο σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης και χωρίς να έχουν δηµιουργηθεί οι κατάλληλες υποδοµές, οι οποίες απαιτούνται και είναι απαραίτητες, για ν’ αναπτυχθεί τουριστικά µια περιοχή. Φυσικά γι’ αυτήν την κατάσταση η ευθύνη ανήκει αποκλειστικά στην Πολιτεία, η οποία έπρεπε από τη δεκαετία του 1970, που πρωτοεµφανίστηκαν τα πρώτα σηµάδια του τουρισµού να έχει τη διορατικότητα και την πρόβλεψη, για την αλµατώδη αύξηση της τουριστικής κίνησης της περιοχής και να έχει δηµιουργήσει σωστές και κατάλληλες υποδοµές µε ολοκληρωµένα προγράµµατα για µια σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη. Από τη στιγµή που η πολιτεία δεν έπραξε το καθήκον της, δηµιουργήθηκαν πολλά προβλήµατα, άναρχη δόµηση, χωρίς κανένα

134

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

πρόγραµµα και οι τουριστικές περιοχές της πρώην επαρχίας µας αναπτύχθηκαν στο βαθµό που έχουν αναπτυχθεί σήµερα. Όµως οι εξελίξεις τρέχουν µε ταχείς ρυθµούς και µάλιστα οι διεθνείς εξελίξεις και η παγκοσµιοποίηση επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες, τους οποίους είναι υποχρεωµένοι ν’ αποδεχτούν και να παρακολουθήσουν οι ασχολούµενοι επαρχιώτες µας µε το προϊόν που λέγεται τουρισµός. Θα πρέπει όλοι σήµερα να καταλάβουµε ότι ο διεθνής τουρισµός είναι πλέον µια µεγάλη βιοµηχανία και οι εξελίξεις και ο διεθνής ανταγωνισµός επιβάλλουν σε κάθε τουριστική περιοχή ν’ αναπροσαρµοστεί βάσει των νέων δεδοµένων. Έτσι λοιπόν θα πρέπει και οι επαγγελµατίες της περιοχής µας, οι ασχολούµενοι µε τον τουρισµό, να τον δουν από άλλη οπτική γωνία, ώστε να εκσυγχρονίσουν τις επιχειρήσεις τους, για να γίνουν κατάλληλες να προσφέρουν καλύτερης ποιότητας υπηρεσίες. Σωστή και σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη της περιοχής της πρώην Επαρχίας µας µπορεί να γίνει, µόνο εάν βοηθήσει η Πολιτεία µε τις αρµόδιες υπηρεσίες της, δηµιουργώντας κατάλληλες υποδοµές και συνθήκες, οι οποίες θα δώσουν µια πραγµατική ανάπτυξη στον τουριστικό τοµέα και µέσω αυτού θα υπάρξει γενικότερη ανάπτυξη ολόκληρης της περιοχής. Σ’ αυτό το σηµείο χρειάζεται συστράτευση όλων µας, όλων των φορέων της πρώην Επαρχίας µας, ώστε να ασκήσουµε πίεση προς τους αρµοδίους της Πολιτείας, για να δηµιουργήσουν τις κατάλληλες υποδοµές που χρειάζονται σήµερα, πάνω στις οποίες θα πραγµατοποιηθεί η πραγµατική τουριστική ανάπτυξη, όλων των τουριστικών περιοχών της πρώην Επαρχίας µας. Η Περιφέρεια Κρήτης, η Νοµαρχία Ρεθύµνου, οι ∆ήµοι Λάµπης και Φοίνικα, ο Σύλλογος των ξενοδόχων της περιοχής, η Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ», οι Σύλλογοι των Αποδήµων Κρητών της Επαρχίας µας, οι τοπικοί Πολιτιστικοί Σύλλογοι της περιοχής, ακόµη και κάθε κάτοικος της περιοχής µας θα πρέπει όλοι µαζί να ενώσουµε τις δυνάµεις µας και να απαιτήσουµε από την Πολιτεία να πράξει επί τέλους το καθήκον της, αυτό το οποίο έχει υποχρέωση να κάµει, να δηµιουργήσει υποδοµές και συνθήκες, οι οποίες θα βοηθήσουν την τουριστική, αλλά και τη γενικότερη ανάπτυξη της πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου.

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΠΟ∆ΗΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΤΩΝ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

135

Πάνω απ’ όλα όµως θα πρέπει να βοηθήσουν οι επαγγελµατίες, οι οποίοι ασχολούνται µε τον τουρισµό, ν’ αντιληφθούν ότι ο τουρισµός στις µέρες µας λειτουργεί κάτω από σωστούς κανόνες, µεθόδους και συνθήκες, µε βάση τις διεθνείς εξελίξεις και τον διεθνή ανταγωνισµό. Αυτό ισχύει και για τις µικροµεσαίες τουριστικές επιχειρήσεις, όπως είναι η τουριστική περιοχή µας. Η παγκόσµια χρηµατοοικονοµική κρίση, την οποία βλέπουµε σήµερα σε όλο της το µέγεθος, θα επηρεάσει σίγουρα σε µεγάλο βαθµό και την βιοµηχανία του τουρισµού, γι’ αυτό θα επιβιώσουν αυτοί, οι οποίοι είναι πραγµατικοί επαγγελµατίες και προσφέρουν υπηρεσίες υψηλού επιπέδου και µάλιστα σε ανταγωνιστικές τιµές. Επιβάλλεται, λοιπόν σήµερα, όσο ποτέ άλλοτε, να δοθεί µεγάλη σηµασία στην πραγµατική ανάπτυξη του τουρισµού στην περιοχή της πρώην επαρχίας µας. Η συµµετοχή των αποδήµων επαρχιωτών µας στην ανάπτυξη των πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου, από την ανάλυση η οποία έγινε διαπιστώνεται ότι είναι πολύ σηµαντική. Οι απόδηµοι επαρχιώτες µας, οι οποίοι είναι µέλη είτε Κρητικών Συλλόγων των χωριών τους, είτε µέλη Κρητικών Ενώσεων, συµβάλλουν και βοηθούν µε κάθε τρόπο στην ανάπτυξη της πρώην Επαρχίας µας Αγ. Βασιλείου. Όπως διαπιστώνεται, οι Κρητικοί Σύλλογοι των αποδήµων, οι Ενώσεις Κρητών και οι Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ» προσπαθούν µε κάθε τρόπο να προβάλλουν τα τοπικά θέµατα της Επαρχίας µας και να βοηθούν µε όλες τους τις δυνάµεις στην επίλυσή τους. Οι Κρητικοί αυτοί φορείς έχοντας άµεση συνεργασία µε τους τοπικούς φορείς της πρώην Επαρχίας µας, από κοινού προσπαθούν και βοηθούν για την ανάπτυξή της περιοχής µας. Αυτό φάνηκε και στο ∆ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο η πρώην επαρχία Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου από την αρχαιότητα έως σήµερα (Περιβάλλον, Αρχαιολογία, Ιστορία, Κοινωνία), το οποίο συνδιοργάνωσαν ο Σύλλογος Επιστηµόνων ∆ήµου Λάµπης Ρεθύµνου µε την Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγίου Βασιλείου «Ο Πρέβελης», και το οποίο κατά γενική οµολογία στέφθηκε µε απόλυτη επιτυχία. Υπάρχουν ακόµη µεγάλα περιθώρια για µεγαλύτερη συµµετοχή των Αποδήµων Επαρχιωτών µας στην Ανάπτυξη της πρώην Επαρχίας Αγίου Βασιλείου, µέσω των Κρητικών Συλλόγων των Αποδήµων και των Ενώσεων Κρητών, αλλά και µέσω του ∆ευτεροβάθµιου οργάνου της Ενώ-

136

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ∆ΡΙ∆ΑΚΗΣ

σεως Συλλόγων Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ». Πρέπει σήµερα να γίνει συνείδηση του κάθε αποδήµου συνεπαρχιώτη, ότι η πρώην Επαρχία Αγ. Βασιλείου χρειάζεται τη βοήθεια όλων µας, για να µπορέσει ν’ αντιµετωπίσει τις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής µας, αλλά και της παγκοσµιοποίησης. Εκτός από τους φορείς του Κρητικού Πολιτιστικού κινήµατος υπάρχουν αξιόλογοι Επαρχιώτες µας, σε όλους τους τοµείς της κοινωνίας, οι οποίοι µπορούν να βοηθήσουν την πρώην Επαρχία µας. Έχουν γίνει πολλά οµολογουµένως και πραγµατικά υπάρχει µια πρόοδος στην περιοχή µας, όµως πιστεύω ότι θα µπορούσαν να έχουν γίνει περισσότερα και ότι σήµερα µε περισσότερη οργάνωση και προγραµµατισµό µπορούν να λυθούν πολλά από τα χρονίζοντα προβλήµατα, που απασχολούν τον τόπο µας. Έχουµε την τύχη να καταγόµεθα και να µένουµε σε µια από τις ωραιότερες περιοχές της Ελλάδας, χαρακτηριζόµενη ως περιοχή ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, και είναι ιερή υποχρέωση όλων µας να την προστατέψουµε και να βοηθήσουµε την ανάπτυξή της µε όλες µας τις δυνάµεις, ώστε τα παιδιά και τα εγγόνια µας να ζήσουν κάτω από καλύτερες συνθήκες.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ

Η ∆ηµόσια ασφάλεια στην περιοχή Αγίου Βασιλείου

Εισαγωγή. Η έννοια της ασφάλειας Προκειµένου να κατανοήσουµε το πλαίσιο, στο οποίο αναφέρεται η εισήγησή µας, απαιτείται η εισαγωγική περιγραφή των βασικών εννοιών. Η έννοια της ασφάλειας είναι γεγονός ότι δεν µπορεί να περιγραφεί µε ένα συγκεκριµένο ορισµό. Περιγραφικός ορισµός της ασφάλειας δεν υπάρχει ούτε ακόµη και στο ποινικό δίκαιο, παρόλο που σε αρκετές περιπτώσεις η έννοιά της, χρησιµοποιείται για να περιγραφούν αξιόποινες πράξεις (π.χ. τα εγκλήµατα κατά της ασφάλειας των συγκοινωνιών).1 Επίσης το ίδιο το Σύνταγµα της Ελλάδας, αναφέρεται έµµεσα στη δηµόσια ασφάλεια, χωρίς όµως να την αναφέρει ρητά ως αυτοτελές ατοµικό ή κοινωνικό δικαίωµα.2 Από ορισµένους επιστήµονες η δηµόσια ασφάλεια θεωρείται ως συστατικό της δηµόσιας τάξης.3 Όπως όµως εύκολα καταλαβαίνουµε, δεν υπάρχουν αντικειµενικοί όροι, µε βάση τους οποίους να µπορεί να «µετρηθεί», αν κάποιος αισθάνεται ασφαλής ή ανασφαλής και αν η αίσθησή του αυτή στηρίζεται σε πραγµατικά περιστατικά ή είναι απλά µια «φανταστική» κατάσταση. Γενικά επιχειρώντας έναν ορισµό της έννοιας της δηµόσιας ασφάλειας µπορούµε να τη θεωρήσουµε ως την κατάσταση εκείνη, κατά την οποία εφαρµόζονται και ισχύουν, µε άλλα λόγια βιώνονται, όλα τα ατοµικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώµατα του ανθρώπου και δε διαταράσσεται η άσκησή τους. Μπορούµε λοιπόν να πούµε ότι ως «ασφάλεια» οριοθετείται η κατάσταση εκείνη, κατά την οποία ο πληθυσµός µιας κοινωνίας απολαµβάνει το σύνολο των δικαιωµάτων και ελευθεριών, που µπορεί να έχει ένας άνθρωπος, στο πλαίσιο του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, χωρίς να βιώνει κίνδυνο ή απειλή, που να προκαλεί φόβο και ο οποίος τον οδηγεί να παραιτείται από τα δικαιώµατά του. 1 Ραφτόπουλου Παναγιώτη (2001), Ποινικό ∆ίκαιο. Αθήνα: Έκδ. ίδιου, άρθρα 287-296. 2 Παπαθεοδώρου Θ. (2002), ∆ηµόσια Ασφάλεια και Αντεγκληµατική πολιτική. Αθήνα: Νοµική Βιβλιοθήκη, σελ. 59. 3 ∆ρόσος Γ. (1992), «∆ηµόσια Τάξη» και «∆ηµόσια Ασφάλεια»: ∆ύο έννοιες του εθνικού Συντάγµατος σε διεθνές πλαίσιο. Χαριστήρια στον Ι. ∆εληγιάννη δ’ µέρος σελ. 27 επ. στο Παπαθεοδώρου, θ., οπ. π.

138

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ

Η ειδικότερη έννοια της δηµόσιας ασφάλειας, συναρτάται µε τις απειλές, που προέρχονται από την εγκληµατικότητα, από τις πράξεις δηλαδή εκείνες που θίγουν βασικά δικαιώµατα των πολιτών (ζωής, τιµής, ιδιοκτησίας, κ.λ.π) και απειλούν τις ελευθερίες τους να ασκήσουν τα δικαιώµατα αυτά. Εξαρτάται όµως και από τη γενικότερη διακινδύνευση που βιώνουν οι πολίτες στην καθηµερινή τους ζωή. Η διακινδύνευση αυτή µπορεί να προέρχεται από διάφορους παράγοντες, οι οποίοι είναι συνυφασµένοι µε το σύγχρονο τόπο ζωής, µε τη σχέση του ανθρώπου µε τη φύση και το περιβάλλον αλλά και µε την ίδια τη φύση και τις απειλές που προέρχονται από φυσικές καταστροφές. Η δηµιουργία κλίµατος ανασφάλειας σε µια κοινωνία σηµαίνει όχι µόνο το φόβο θυµατοποίησης, που µπορεί να διαχέεται στα µέλη της αλλά και µια ορισµένη καχύποπτη και επιφυλακτική αναπαράσταση της πραγµατικότητας. Για τη δηµιουργία κλίµατος ανασφάλειας σηµαντικό ρόλο διαδραµατίζει η εγκληµατικότητα, που σχετίζεται κυρίως µε τη βία και µε πράξεις κατά της ιδιοκτησίας. Μία άλλη έννοια, η οποία µπορούµε να πούµε ότι σχετίζεται µε την έννοια της ασφάλειας και η οποία συχνά αναφέρεται στα νοµικά κείµενα, είναι η έννοια της δηµόσιας τάξης. ∆ηµόσια τάξη σηµαίνει την ύπαρξη «ευταξίας» στη λειτουργία του κράτους και της κοινωνίας. Σηµαίνει την κοινωνική ηρεµία και γαλήνη στην οποία πρέπει να συµβιώνουν τα άτοµα.4 Η δηµόσια τάξη φυσικά διασυνδέεται σχεδόν απόλυτα µε τη δηµόσια ασφάλεια και διαταραχές της τάξης διαφόρων µορφών επηρεάζουν οπωσδήποτε την αίσθηση της ασφάλειας. Πάντως, η δηµόσια ασφάλεια τείνει να λάβει τα χαρακτηριστικά ενός έννοµου αγαθού, που λειτουργεί κοµβικά και επιτρέπει την απρόσκοπτη άσκηση όλων των άλλων έννοµων αγαθών.5 Οι καθηµερινές απλές παρανοµίες, που στην πραγµατικότητα επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα ζωής και γενικά δηµιουργούν οχλήσεις στους περισσότερους πολίτες, διαταράσσουν τη δηµόσια τάξη και δηµιουργούν στους πολίτες ανασφάλεια. Έτσι εξηγείται, γιατί συχνά οι πολίτες διαµαρτύρονται περισσότερο για ζητήµατα τάξης, όπως είναι η ηχορύπανση, η παράνοµη κυκλοφορία οχη4 Μανωλεδάκης Ι. (1994), Επιβουλή της ∆ηµόσιας Τάξης (άρθρα 183-197ΠΚ), Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας, σ. 21 κ.ε. 5 Παπαθεοδώρου Θ., οπ. π. σ. 65

Η ∆ΗΜΟΣΙΑΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

139

µάτων και ιδιαίτερα δικύκλων, τα οποία ενδεχοµένως κάνουν επικίνδυνους ελιγµούς (σούζες), από ότι σε σοβαρότερες µορφές εγκληµατικότητας, οι οποίες όµως δεν είναι πολύ εµφανείς. (π.χ. εµπόριο ανθρώπων, ενδοοικογενειακή βία κ.λ.π). Οι παράγοντες, που επηρεάζουν την ασφάλεια µιας κοινωνίας, είναι πολλοί και συχνά αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Σηµαντικό ρόλο έχει η πραγµατική ενηµέρωση, που έχουν οι πολίτες για τους κινδύνους, που διατρέχουν από διάφορες ενδεχόµενες απειλές, από την εµπιστοσύνη που έχουν στις αρµόδιες αρχές, που είναι επιφορτισµένες µε την προστασία τους, από τις προσωπικές εµπειρίες και τα βιώµατά τους. Σε ότι αφορά την εγκληµατικότητα, σηµαντικός είναι ο ρόλος των ΜΜΕ και η παρουσίαση των διαφόρων εγκληµάτων ως µεγάλες ή µικρές απειλές ασφάλειας. Σ’ αυτό συµβάλλουν η βαρύτητα του εγκλήµατος, η θεαµατικότητά του, η πρωτοτυπία του, η προκλητικότητά του απέναντι στις κρατικές αρχές κ.λ.π.6 Με τη συµβολή των ΜΜΕ σηµαντικότατη επίδραση στη διαµόρφωση κλίµατος ανασφάλειας έχει και το µέγεθος της εγκληµατικότητας, όπως το έχει ως «εικόνα» ο πολίτης. Η εικόνα της εγκληµατικότητας, που έχει ο κάθε πολίτης, επηρεάζει την αίσθηση ασφάλειας, που νοιώθει. Συχνά επηρεάζεται από πράξεις, που έχουν άµεση επίδραση στον ίδιο, ιδιαίτερα από πράξεις βίας και προσωπικής ενόχλησης. Η επίδραση που δέχεται ο κάθε πολίτης µε βάση τα στοιχεία αυτά, τον οδηγεί συχνά να σχηµατίζει εικόνα, η οποία βρίσκεται σε δυσαρµονία µε την πραγµατικότητα. Η εικόνα αυτή τον κάνει να νιώθει ανασφαλής και τον υποχρεώνει να τροποποιήσει αναλόγως τη συµπεριφορά του, διεκδικώντας συνήθως περισσότερα µέτρα επίβλεψης και ελέγχου από τις αρµόδιες υπηρεσίες. Η δηµόσια ασφάλεια στην Επαρχία Αγίου Βασιλείου

Έχοντας υπόψη όλα αυτά τα θεωρητικά, αλλά απαραίτητα να τα γνωρίζουµε ζητήµατα, θα προσπαθήσουµε να δούµε τι γίνεται σχετικά µε τη ∆ηµόσια ασφάλεια στο χώρο της πρώην επαρχίας του Αγίου Βασιλείου. 6 Βλ. π.χ. τις ληστείες τραπεζών µε χρήση µπουλντόζας

140

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ

Τι σηµαίνει λοιπόν η έννοια ∆ηµόσια ασφάλεια για τους κατοίκους της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου; Σηµαίνει την έλλειψη ή την ύπαρξη απειλής στην καθηµερινότητά τους; Με άλλα λόγια το επίπεδο διακινδύνευσης στην καθηµερινή τους ζωή. Ερευνώντας τις συνθήκες δηµόσιας ασφάλειας στην περιοχή της πρώην επαρχίας Αγ. Βασιλείου, θα διερευνήσουµε την ύπαρξη πράξεων, που µπορούν να θεωρηθούν ως απειλές ασφάλειας, οι οποίες αναζητούνται στο πλαίσιο της συνολικής εγκληµατικότητας που παρουσιάζεται στην περιοχή, και θα προσπαθήσουµε να διακρίνουµε, αν υπάρχουν, τους πραγµατικούς κινδύνους για την ασφάλεια των κατοίκων. Ταυτόχρονα θα δούµε αν ο φόβος θυµατοποίησης που µπορεί να υπάρχει στους πολίτες και ο οποίος βιώνεται ως απειλή ασφάλειας είναι ανάλογος µε την πραγµατικότητα, ή επηρεάζεται από καταστάσεις οι οποίες προκαλούν ψευδείς εικόνες. Στο πλαίσιο αυτό, αναζητούµε αιτίες και επιδραστικούς παράγοντες καθώς και συνέπειες για τη ζωή των κατοίκων και την ανάπτυξη του τόπου. Η επαρχία Αγίου Βασιλείου είναι σχετικά αραιοκατοικηµένη. ∆εν έχει αστικά κέντρα και έχει έντονο ορεινό ανάγλυφο. Οι αποστάσεις µεταξύ των διαφόρων οικισµών είναι σχετικά µεγάλες, ενώ σχετικά µεγάλες είναι και οι αποστάσεις από µεγάλα αστικά κέντρα τα οποία έχουν και τις βασικές υποδοµές ασφάλειας (Αστυνοµία, Πολιτική προστασία, Νοσοκοµεία κ.λ.π). Με βάση τα δεδοµένα αυτά θα πρέπει λοιπόν να διερευνήσουµε τον πραγµατικό κίνδυνο, που διατρέχουν στην καθηµερινότητά τους οι κάτοικοι της επαρχίας από καταστάσεις, οι οποίες µπορούν να υπονοµεύσουν την ασφάλειά τους. Οι καταστάσεις αυτές χωρίζονται σε δύο κύριες κατηγορίες: Α) εκείνες, οι οποίες προέρχονται από ανθρώπινες συµπεριφορές και δραστηριότητες Β) εκείνες, οι οποίες προέρχονται από περιβαλλοντικές ή φυσικές συνθήκες. Σε ορισµένες περιπτώσεις µπορούµε να έχουµε συνδυασµό και των δύο, όπως θα δούµε παρακάτω. Σε δεύτερο επίπεδο πρέπει να διερευνήσουµε το σύστηµα προστασίας από αυτές τις περιπτώσεις, το οποίο, συνήθως, παρέχεται από το κράτος και την Τοπική Αυτοδιοίκηση, να δούµε, δηλαδή, αν υπάρχουν

Η ∆ΗΜΟΣΙΑΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

141

παράγοντες, που επιδρούν θετικά ή αρνητικά στην προστασία του πολίτη από οποιοδήποτε κίνδυνο. Στην πρώτη περίπτωση, στις απειλές που προέρχονται από τις ανθρώπινες συµπεριφορές, ανήκουν οι απειλές από την εγκληµατικότητα. Για να δούµε λοιπόν το επίπεδο ασφάλειας, θα πρέπει να διερευνήσουµε κατά πόσο οι πολίτες της επαρχίας απειλούνται από την εγκληµατικότητα που εκδηλώνεται στην περιοχή. Να δούµε δηλαδή ποιος είναι ο πραγµατικός κίνδυνος, ένας κάτοικος της επαρχίας να πέσει θύµα ενός οποιουδήποτε εγκλήµατος. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουµε ότι είναι διαφορετικό θέµα ο πραγµατικός κίνδυνος να γίνει κάποιος θύµα εγκλήµατος και ο φόβος που µπορεί να έχει αυτός ο κάτοικος ότι θα πέσει θύµα εγκλήµατος. Ο φόβος δηλαδή θυµατοποίησης. Μπορεί δηλαδή κάποιος αντικειµενικά να µην έχει πιθανότητα να πέσει θύµα εγκλήµατος, όµως παρόλα αυτά να φοβάται και να νιώθει ανασφαλής. Αυτή η κατάσταση συµβαίνει συχνά και µάλιστα ειδικά στην Ελλάδα σύµφωνα µε έρευνες, παρόλο που η εγκληµατικότητα δεν θεωρείται ιδιαίτερα υψηλή, εντούτοις οι Έλληνες γενικά φοβούνται περισσότερο από άλλους ευρωπαϊκούς λαούς ότι θα πέσουν θύµατα εγκλήµατος. Αν λάβουµε υπόψη µας τα αριθµητικά δεδοµένα της εγκληµατικότητας που καταγράφονται στην επαρχία Αγ. Βασιλείου, θα δούµε ότι έχουν καταγραφεί πολύ λίγα εγκλήµατα, τέτοια που δεν µπορούµε να πούµε ότι δηµιουργούν σοβαρές πιθανότητες να πέσει ένας οποιοσδήποτε κάτοικος θύµα εγκλήµατος. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, παρόλο που µπορεί να εκφράζονται παράπονα, από την αύξηση κάποιων µορφών εγκληµατικότητας, εντούτοις η καθηµερινή συµπεριφορά των κατοίκων δεν δείχνει ότι φοβούνται την εγκληµατικότητα που συντελείται στην επαρχία. Περισσότερο τους δηµιουργείται ανησυχία από τις εικόνες εγκληµατικότητας που έχουν από τα έντυπα αλλά κυρίως ηλεκτρονικά ΜΜΕ, τα οποία συχνά αναφέρονται µε υπερβολικό και µε «τροµοκρατικό» θα λέγαµε τρόπο στα διάφορα φαινόµενα εγκληµατικότητας στην Ελλάδα, ή στο εξωτερικό. 7 Ο µέσος κάτοικος της επαρχίας θα λέγαµε ότι δεν κινδυνεύει από το έγκληµα. Θα µπορούσαµε να 7 Curran James, Gurevitch Michael (2001), Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και Κοινωνία. Μετφρ. Κίκιζας ∆ηµ., Αθήνα: εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

142

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ

πούµε επίσης ότι δεν δείχνει και να φοβάται από την παρουσία της εγκληµατικότητας, µε το δεδοµένο ότι η συµπεριφορά του, µε µια απλή εµπειρική έρευνα, που θα µπορούσαµε να κάνουµε, δεν δείχνει ότι λειτουργεί κάτω από το καθεστώς φόβου. Πιθανότατα κάποιες απλές λογικές προφυλάξεις παίρνουν οι περισσότεροι τουλάχιστον για την αποφυγή κλοπών ή διαρρήξεων, ιδιαίτερα οι επιχειρηµατίες. Όµως ακόµη υπάρχουν χωριά σε ολόκληρο το νοµό Ρεθύµνου, παρά τα όσα ακούγονται, που κάποιοι κάτοικοι δεν κλειδώνουν τα σπίτια τους. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι υπάρχει µια αυξανόµενη ανησυχία γύρω από τις παραβατικές πράξεις, η οποία έχει δύο συνιστώσες. Η µία είναι η αυξανόµενη ευαισθητοποίηση των κατοίκων απέναντι σε πράξεις που µέχρι τώρα δεν τις θεωρούσαν παραβατικές, και όταν κατανοούν την αντικοινωνική τους σηµασία ανησυχούν περισσότερο και η δεύτερη είναι ότι γενικά οι παραβατικές πράξεις, όπου γίνονται, παίρνουν ευρύτερη δηµοσιότητα και προκαλούν, όπως είναι φυσικό, αγωνία για το ενδεχόµενο να συµβούν και εδώ. Επιπλέον µπορούµε να δούµε την ύπαρξη συχνών παραβατικών πράξεων, που µπορεί να µη φαίνεται ότι διαταράσσουν την ασφάλεια, αλλά κυρίως την τάξη της τοπικής κοινωνίας και δηµιουργούν ανησυχία και όχληση. Υποβαθµίζουν δηλαδή την ποιότητα ζωής. Αυτές µπορεί να είναι διάφορες παραβάσεις που συµβαίνουν στην καθηµερινή ζωή και έχουν συνήθως χαρακτήρα προσβολής συγκεκριµένων δικαιωµάτων έστω και µε πολύ µικρή βαρύτητα. (π.χ. αγροζηµιές, διάφορες απλές παραβάσεις). Ιδιαίτερα επικίνδυνες όµως θεωρούνται οι διαµάχες µεταξύ οικογενειών, που συχνά δηµιουργούνται από αυτές τις ασήµαντες αφορµές και οι οποίες µπορούν να οδηγήσουν σε µορφές συγκρουσιακής βίας σε µια κλιµακούµενη ένταση, η οποία αν δεν παύσει µε την παρέµβαση αρµόδιων υπηρεσιών ή κάποιων τρίτων που θα µπορούσαν να συµβάλλουν στην ειρήνευση, µπορεί να καταλήξουν σε έσχατες µορφές βίας, όπως π.χ. είναι ο φόνος. Παρόµοια εξέλιξη είχαµε πριν λίγο καιρό η οποία προήλθε από την επαρχία Αµαρίου. Όµως και στην επαρχία Αγ. Βασιλείου υπάρχουν πρόσφατα περιστατικά που εµπίπτουν άµεσα σ’ αυτό τον κίνδυνο. Όµως, εκτός από την εγκληµατικότητα τη γενική, µια άλλη µορφή ανθρώπινης συµπεριφοράς µπορεί να προκαλέσει κινδύνους στην ασφάλεια των κατοίκων της Επαρχίας, όπως βέβαια και οπουδήποτε αλλού. Αυτή είναι η συµπεριφορά στο δρόµο, η οδηγική συµπεριφορά και η

Η ∆ΗΜΟΣΙΑΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

143

συχνή παραβίαση των κανόνων κυκλοφορίας σε συνδυασµό µε την απαράδεκτη κατάσταση του οδικού δικτύου. Ο αριθµός των τροχαίων δυστυχηµάτων, είναι αυξηµένος σε όλη την Ελλάδα και φυσικά στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει ένα µέγεθος ανασφάλειας για τους χρήστες των δρόµων, που θα µπορούσε να µειωθεί. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία, κατά µέσο όρο το χρόνο η επαρχία θρηνεί 2-3 νεκρούς και περίπου 15 τραυµατίες. Αυτό σηµαίνει µια αναλογία 20 νεκρών ανά 100.000 κατοίκους, τη στιγµή που ο µέσος όρος στην Ε.Ε. είναι 6-7 νεκροί ανά 100.000 κατοίκους. Αυτό σηµαίνει ότι η αναλογία για την επαρχία θα πρέπει να πέσει τουλάχιστον στον ένα νεκρό ανά δύο χρόνια. Μάλιστα ένας παράγοντας, που συµβάλλει στην περαιτέρω αύξηση της ανασφάλειας, είναι η απόσταση από τα σηµαντικά κέντρα περίθαλψης, που σε µερικές περιπτώσεις ξεπερνά τη µία ώρα ως αναγκαίο χρόνο µεταφοράς κάποιου τραυµατία. Η δεύτερη κατηγορία, που δηµιουργεί ζητήµατα ανασφάλειας, είναι οι περιβαλλοντικές ή φυσικές καταστροφές, που µπορούν να συµβούν σε ένα τόπο. Αυτές οι καταστροφές µπορεί να είναι απρόβλεπτες, όπως π.χ. ένας σεισµός, ένα «τσουνάµι», µπορεί να είναι όµως και σχετικά προβλέψιµες, όπως µια πληµµύρα ή µια πυρκαγιά. Στην επαρχία, το επικίνδυνο φαινόµενο, που έχει συχνή παρουσία και αποτελεί παράγοντα ανασφάλειας, είναι οι πυρκαγιές. Τα τελευταία χρόνια, 2005-2008 επισήµως στην περιοχή καταγράφηκαν συνολικά 39 πυρκαγιές. (8 το 2005, 8 το 2006, 7 το 2007 και 16 το 2008). Πέρα από τις καταστροφές που προκαλούνται στο περιβάλλον, στη φυτική και τη ζωική παραγωγή, προκαλούν επίσης σηµαντικούς κινδύνους ζωής για την ασφάλεια των πολιτών. Επιπλέον δηµιουργούν έµµεσες απειλές από τις προκαλούµενες πληµµύρες, οι οποίες και αυτές µε τη σειρά τους προκαλούν κινδύνους ασφάλειας, οι οποίοι πρέπει να λαµβάνονται υπόψη. Θα µπορούσαµε βάσιµα να ισχυριστούµε ότι οι κίνδυνοι αυτοί είναι σοβαρότεροι από τους κινδύνους που δηµιουργούνται από την εγκληµατικότητα και αφορούν τόσο τη ζωή όσο και την περιουσία τω πολιτών. Πώς αντιµετωπίζονται όµως οι απειλές ασφάλειας;

Σε ότι αφορά τις απειλές από την εγκληµατικότητα, µπορούµε να πούµε ότι οι πολιτικές που στοχεύουν στη µείωση τα εγκληµατικότητας,

144

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ

ιδιαίτερα της βίαιης εγκληµατικότητας αλλά και εκείνης κατά της ιδιοκτησίας, συµβάλλουν στην αύξηση της δηµόσιας ασφάλειας. Όµως δεν αρκεί αυτό. Οι πολίτες δεν ενδιαφέρονται για στατιστικά στοιχεία, πιθανότητες κ.λ.π. και συχνά δεν τα κατανοούν. Όµως συχνά φοβούνται, γιατί πιστεύουν ότι είναι απροστάτευτοι. Στην επαρχία Αγίου Βασιλείου, όπως και σε όλη την Ελλάδα, οι πολιτικές µείωσης της εγκληµατικότητας βασίζονται σχεδόν εξολοκλήρου στην Αστυνοµία. Όµως οι πολιτικές αυτές σπάνια παίρνουν το χαρακτήρα της µείωσης του φόβου και της ανασφάλειας. Είναι υπερτονισµένος ο ελεγκτικός ρόλος της Αστυνοµίας και ελάχιστος ή ανύπαρκτος ο υποστηρικτικός ρόλος. Με απλά λόγια για την επαρχία Αγίου Βασιλείου, αυτό σηµαίνει ότι µολονότι υπάρχει ένα Αστυνοµικό Τµήµα µε έδρα το Σπήλι, το οποίο έχει την αρµοδιότητα αστυνόµευσης στο σύνολο της Επαρχίας, η οργάνωσή και η στελέχωσή του, όπως σε όλα σχεδόν τα Αστυνοµικά Τµήµατα της χώρας, είναι προσανατολισµένη να ελέγχει και να βεβαιώνει παραβάσεις και να διεκπεραιώνει γραφειοκρατικές υποθέσεις. ∆εν είναι προσανατολισµένη στο να προστατεύει και µάλιστα δεν έχει και τις απαιτούµενες δυνατότητες γι’ αυτό, αφού στερείται προσωπικού και µέσων. Επιπλέον υπάρχουν σποραδικά περιπολίες από περιπολικά των ΤΑΕ, τα οποία όµως επίσης είναι προσανατολισµένα στο να ελέγχουν για παραβάσεις και όχι για να δηµιουργούν περιβάλλον ασφάλειας. Θα πρέπει να διευκρινίσουµε ότι οι τυχαίοι αστυνοµικοί έλεγχοι συµβάλλουν ελάχιστα στη µείωση της εγκληµατικότητας, ενώ δε συµβάλλουν στην ενίσχυση της παρουσίας της Αστυνοµίας, η οποία λειτουργεί ως παράγοντας µείωσης του φόβου και της ανασφάλειας. Επιπλέον η ανυπαρξία σταθερών, υποστηρικτικών περιπολιών της Αστυνοµίας δηµιουργεί στους πολίτες την αίσθηση της έλλειψης προστασίας και της ανασφάλειας. Σήµερα τις περισσότερες ηµέρες του χρόνου και τις περισσότερες ώρες του 24ωρου, οι κάτοικοι της επαρχίας δε βλέπουν δυνάµεις ασφάλειας, ενώ µια κλήση για βοήθεια στο 100, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα σηµάνει παροχή βοήθειας σε λιγότερο από 1 ώρα. Από την άποψη αυτή υπάρχει το συναίσθηµα της εγκατάλειψης, του φόβου και της ανασφάλειας έστω και αν τα στατιστικά στοιχεία δε συνηγορούν σ’ αυτό. Στον τοµέα της πολιτικής προστασίας παρατηρούνται τα ίδια φαινό-

Η ∆ΗΜΟΣΙΑΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

145

µενα. Ενώ λειτουργεί σε επίπεδο νοµού µε συντονιστικό ρόλο, εντούτοις σε επίπεδο επαρχίας, δεν υπάρχουν συγκεκριµένα σχέδια ενεργοποίησης, τέτοια που να προσφέρουν στους κατοίκους σιγουριά, µε αποτέλεσµα σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών ή πυρκαγιών, οι κάτοικοι να µη γνωρίζουν τι πρέπει να πράξουν. Οι πυρκαγιές του 2007 στην Πελοπόννησο και οι δεκάδες νεκροί που υπήρξαν, δηµιουργούν µεγάλους προβληµατισµούς κατά πόσο έχει βελτιωθεί η κατάσταση. Όλα αυτά βέβαια παρατηρούνται στο σύνολο των Ελληνικών επαρχιών, όµως ειδικά για την επαρχία Αγίου Βασιλείου προσλαµβάνουν µεγαλύτερες διαστάσεις λόγω της απόστασης από µεγάλα Αστικά Κέντρα και κέντρα περίθαλψης. Αρκεί να πούµε ότι για να µεταφερθεί ένας τραυµατίας από την Αγία Γαλήνη στο πλησιέστερο µεγάλο Νοσοκοµείο, χρειάζεται την ίδια ώρα µε την -αεροπορική- µεταφορά ασθενούς από την Κάρπαθο. Σαν συµπέρασµα µπορούµε να πούµε ότι η ασφάλεια των κατοίκων της Επαρχίας Αγ. Βασιλείου από την εγκληµατικότητα είναι σε καλό επίπεδο και δεν δηµιουργούνται σηµαντικά προβλήµατα στην καθηµερινή ζωή. Υπάρχουν όµως προβλήµατα ασφάλειας σε σχέση µε τους κινδύνους τροχαίου δυστυχήµατος, από τη συχνή εµφάνιση πυρκαγιών, ενώ δεν υπάρχουν µελέτες για ενδεχόµενα προβλήµατα που µπορεί να υπάρξουν από άλλες αιτίες π.χ. φυσικές καταστροφές. Εκείνο όµως που πρέπει να επισηµάνουµε είναι ότι, ενώ οι τοπικές συνθήκες δεν προκαλούν σοβαρή ανασφάλεια, σε περίπτωση που υπάρξουν προβλήµατα, υπάρχουν σηµαντικές αδυναµίες στην αντιµετώπισή τους, δεδοµένης της συγκεκριµένης οργάνωσης των κρατικών υπηρεσιών και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Επειδή µάλιστα τα τελευταία χρόνια η περιοχή είναι σηµαντικός τουριστικός προορισµός δηµιουργούνται αυξηµένες απαιτήσεις ασφάλειας. Έχοντας µάλιστα υπόψη την παρουσία νέων αστάθµητων παραγόντων, όπως π.χ. τις κλιµατικές αλλαγές και τους κίνδυνους που προκαλούν (κίνδυνοι ερηµοποίησης-πληµµύρες κ.λ.π), είναι επείγουσα για όλο τον Ελληνικό Χώρο αλλά κυρίως σε Επαρχίες, όπως η Επαρχία Αγίου Βασιλείου, η εκπόνηση νέων πολιτικών ασφάλειας για την προστασία των πολιτών από τους κινδύνους, αλλά και για την ελάττωση του φόβου και της ανησυχίας. ∆εν θα πρέπει να ξεχνάµε ότι στην ουσία η δηµόσια ασφάλεια δεν

146

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΗΣ

είναι ένα ξεχωριστό δηµόσιο αγαθό ή δικαίωµα, αλλά η σύµπραξη της ελεύθερης άσκησης του συνόλου των έννοµων αγαθών και δικαιωµάτων, που απολαµβάνει ο άνθρωπος σε µια ευνοµούµενη πολιτεία.8

8 Παπαθεοδώρου Θεόδωρος, (2002), οπ.π. σ. 64.

Η ∆ΗΜΟΣΙΑΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

147

Ραφτόπουλου Παναγιώτη (2001), Ποινικό ∆ίκαιο. Αθήνα: Έκδ. ίδιου, άρθρα 287-296. Παπαθεοδώρου Θ. (2002), ∆ηµόσια Ασφάλεια και Αντεγκληµατική πολιτική. Αθήνα: Νοµική Βιβλιοθήκη, σελ. 59. ∆ρόσος Γ. (1992), «∆ηµόσια Τάξη» και «∆ηµόσια Ασφάλεια»: ∆ύο έννοιες του εθνικού Συντάγµατος σε διεθνές πλαίσιο. Χαριστήρια στον Ι. ∆εληγιάννη δ’ µέρος σελ. 27 επ. στο Παπαθεοδώρου, θ. , οπ. π. Curran James, Gurevitch Michael (2001), Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και Κοινωνία. Μετφρ. Κίκιζας ∆ηµ. Αθήνα: εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ Παπακωνσταντής Γ. (2008) Από την Παράδοση στην Παράβαση. Εγκληµατικότητα και αντεγκληµατικές πολιτικές στη σύγχρονη Κρήτη. Έκδοση ίδιου Παπακωνσταντής Γ. (2006) Στοιχεία εγκληµατολογίας και αντεγκληµατικής πολιτικής. Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλα. Α.∆. Ρεθύµνου, Στ. Στοιχεία εγκληµατικότητας για τα έτη 2004-2008, Αλεξιάδης Στ. (1996), Εγκληµατολογία, Αθήνα: Σάκκουλα. ∆ηµοσιεύµατα Τοπικού Τύπου, 20-30 Αυγούστου 2007 ∆ηµοσιεύµατα Ηµερήσιου Τύπου 25-30 Αυγούστου 2007

ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΣΑΡΩΛΗΣ

Η συµβολή του Κέντρου Υγείας Σπηλίου στη διατήρηση και προαγωγή της κοινωνικής συνοχής στον πληθυσµό της τ. επαρχίας Αγ. Βασιλείου

Είναι γενικά αποδεκτό ότι υγιής πραγµατικά πληθυσµός δεν είναι εκείνος που εµφανώς ή όχι δεν ασθενεί, αλλά εκείνος που πραγµατικά έχει σωµατική, ψυχολογική, πνευµατική και κοινωνική υγεία και ευεξία, ώστε να αναπτύξει όλες τις δυνατότητές του. Με στόχο τα παραπάνω, το Kέντρο Υγείας Σπηλίου (Κ.Υ.Σ.) στα 22 και πλέον χρόνια λειτουργίας του προσπαθεί να στηρίζει άτοµα, αλλά και συνολικά τον πληθυσµό της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου µέσω διαφόρων δραστηριοτήτων. Η φιλοσοφία που διέπει αυτή την προσπάθεια κινείται µε άξονα την Πρωτοβάθµια Φροντίδα Υγείας (Π.Φ.Υ.), – πρόληψη, περίθαλψη, αποκατάσταση -, εµπνευσµένη από τις αρχές της Αlma-Atα, που ενστερνίστηκε ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (1977-78) και που είναι πάντα επίκαιρες. Καταλυτικό ρόλο για την υλοποίηση των παραπάνω αρχών, έπαιξε ο καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής κ. Μιχάλης Φιορέτος, κύριος εµπνευστής της ανάπτυξης της Π.Φ.Υ. στην Κρήτη, τη δεκαετία του ’80, µαζί µε συνεργάτες του στον Τοµέα Κοινωνικής Ιατρικής (Τ.Κ.Ι.) του Πανεπιστηµίου Κρήτης (Π.Κ.), δηλαδή τον τότε Επίκουρο Καθηγητή του Π. Κ. κ. Τάσο Φιλαλήθη, τον επιστηµονικό συνεργάτη κ. Αντώνη Κούτη, τον τότε ∆ιευθυντή του Κ.Υ.Σ και µετέπειτα Αναπληρωτή Καθηγητή του Π. Κ. κ. Χρήστο Λιονή, που είχε και το σθένος να επωµιστεί το βάρος της αναπτυξιακής ερευνητικής προσπάθειας, που απαιτούσαν οι περιστάσεις, πέραν της παράλληλης ευθύνης της καθηµερινότητας, της περίθαλψης του τοπικού πληθυσµού, που είχε πολλές ανάγκες και ανέµενε πολλά από τη νεοσύστατη τοπική Μονάδα Υγείας του Σπηλίου. Οι παραπάνω ενέπνευσαν και µένα το 1989 ν’ αφήσω την πλανεύτρα Αθήνα και να έρθω εδώ, για να συµµετάσχω µε τις όποιες δυνάµεις µου σε κάτι τόσο συναρπαστικό –στην ανάπτυξη για πρώτη φορά στην Ελ-

150

ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΣΑΡΩΛΗΣ

λάδα µιας µονάδας Π. Φ. Υ. µε σύγχρονους προσανατολισµούς και µε τη φιλοδοξία να είναι «πιλότος» για την ανάπτυξη και των λοιπών Κέντρων Υγείας του νοµού, της Κρήτης και όλης της Ελλάδας προτείνοντας το Ελληνικό Πρότυπο Ανάπτυξης της Π. Φ. Υ. Πράγµατι, βασιζόµενοι στις επιστηµονικές εµπειρίες, που αποκτήθηκαν στο Κ. Υ. Σ. ανάµεσα στο 1986-1994, δειλά-δειλά στην αρχή 23 Κ.Υ. από τα 17 της Κρήτης και αργότερα κάποια ακόµα από την υπόλοιπη Ελλάδα, προχώρησαν στην ανάπτυξη των υγειονοµικών µονάδων τους επ’ ωφελεία του πληθυσµού της ζώνης ευθύνης τους. Ας έλθουµε να δούµε λοιπόν τις δραστηριότητες του Κ. Υ. Σ. σε κάθε ένα από τους Πυλώνες, στους οποίους στηριχθήκαµε, δηλαδή στην Πρόληψη, στην Περίθαλψη και την Αποκατάσταση. Αλλά πριν γίνει οτιδήποτε άλλο χρειάστηκε η εσωτερική ευαισθητοποίηση του προσωπικού του Κ. Υ. Σ. και η αποτύπωση του πραγµατικού πληθυσµού της επαρχίας µας και µάλιστα κατά ηλικιακές οµάδες, ξεχωριστά για κάθε φύλο, µέσω εσωτερικής απογραφής. Επίσης απαραίτητη ήταν η δηµιουργία και η τήρηση εντύπων ιατρικών φακέλων για κάθε Αγιοβασιλειώτη, αλλά και η εγκατάσταση ηλεκτρονικού πληροφοριακού συστήµατος, που υποστήριζε τον ηλεκτρονικό φάκελο κάθε κατοίκου, κάτι που για πρώτη φορά συνέβαινε σε Κ.Υ. στην Ελλάδα (συνεργασία Τ.Κ.Ι. και Κ.Υ.Σ µε Dulby Health Center & Lund University της Σουηδίας. Aπ’ αυτό το µηχανισµό, έγινε δυνατό, από το 1989-90 και έπειτα, να σχηµατίσουµε µια σαφέστερη εικόνα σε σχέση µε το παρελθόν, για το νοσολογικό φάσµα του τοπικού πληθυσµού. Ποιες ασθένειες δηλαδή ήταν συχνότερες ανά φύλο και ηλικιακή οµάδα και να γνωρίζουµε πλέον, που να εστιάσουµε τις προσπάθειές µας, ώστε να αντιµετωπίσουµε εκείνες, που θα απειλούσαν περισσότερο στο άµεσο µέλλον, αλλά και µεσοπρόθεσµα, όπως η αρτηριακή υπέρταση, η καρδιακή ανεπάρκεια, η χρόνια βρογχίτις, το πνευµονικό εµφύσηµα, η Χρόνια Αποφρακτική Πνευµονοπάθεια, τα Αγγειακά Εγκεφαλικά επεισόδια, η κολπική µαρµαρυγή, ο Σακχαρώδης ∆ιαβήτης, τα µυοσκελετικά εκφυλιστικά νοσήµατα, η παχυσαρκία, οι υπερλιπιδαιµίες (τα αυξηµένα επίπεδα χοληστερόλης, τριγλυκεριδίων δηλαδή). Επίσης τέθηκαν οι βάσεις, ώστε να γίνει δυνατή η αδρή τουλάχιστον διαχρονική παρακολούθηση της µεταβολής στη συχνότητα των διαφό-

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΥΓΕΙΑΣ ΣΠΗΛΙΟΥ

151

ρων ασθενειών και ο έγκαιρος εντοπισµός τυχόν νεοεµφανιζόµενων απειλητικών καταστάσεων για την υγεία της κοινότητας. Με το πέρασµα του χρόνου και µέσω της καθηµερινής καταγραφής οξέων και χρονίων συµβαµάτων και καταστάσεων υγείας, στο προαναφερθέν σύστηµα ηλεκτρονικής τους καταχώρησης και του εµπλουτισµού της σχετικής βάσης ιατρικών δεδοµένων, έγινε δυνατό να αναπτυχθούν οι κατάλληλες στρατηγικές επέµβασης, τόσο στον τοµέα της Πρόληψης όσο και σε κείνον της Περίθαλψης, ανάλογα µε τις ηλικιακές οµάδες και το φύλο. Έτσι για την ηλικιακή οµάδα µέχρι 14 ετών, η προσπάθεια εστιάστηκε στην παρακολούθηση της οµαλής ανάπτυξης στην τήρηση του εθνικού Προγράµµατος Εµβολιασµών για κοινές παιδικές νόσους και µέσω της ετήσιας σχολικής εξέτασης στην έγκαιρη ανίχνευση ανωµαλιών στην όραση, ανίχνευση κυφοσκολίωσης, βλαισοπλατυποδίας, καρδιακών φυσηµάτων, υπερβάλλοντος βάρους ή παιδικής παχυσαρκίας, µαθησιακών δυσκολιών, ορθοδοντικών προβληµάτων, τερηδόνας κλπ. Τα παιδιά παραπέµπονταν σε ειδικούς, αν χρειαζόταν, έπειτα από συνεννόηση φυσικά µε τους γονείς τους. Επίσης τα παιδιά ενηµερώνονταν, όσο το επέτρεπαν οι συνθήκες από τον υποφαινόµενο, σχετικά µε την πρόληψη ατυχηµάτων στο σπίτι, στο δρόµο, στο σχολείο, στο παιχνίδι καθώς και για την αποφυγή έκθεσης σε ηλεκτροµαγνητικές ακτινοβολίες (tv, ηλεκτρονικών συσκευών, κινητών τηλεφώνων κλπ.). Για την ηλικιακή οµάδα 15-44, µια ιδιαίτερα σηµαντική οµάδα ατόµων, γιατί συνήθως παραµελεί την υγεία της, επειδή συνήθως δεν ασθενεί. Επιδιώκουµε να κρατάµε επαφή και να ενηµερώνουµε σε κάθε ευκαιρία για τις επιπτώσεις του «δυτικού» τρόπου ζωής, {δηλαδή του λανθασµένου διαιτολογίου (πλούσιου σε λιπαρά και θερµίδες και φτωχό σε φυτικές ίνες, ιχνοστοιχεία και µέταλλα), καθιστική ζωή, παχυσαρκία, έλλειψη άσκησης}. Επίσης ευαισθητοποίηση της ηλικιακής αυτής οµάδας, όσον αφορά τις βλαβερές συνήθειες, όπως του καπνίσµατος, της κατάχρησης οινοπνεύµατος και χρήσης άλλων ουσιών. Στις µέσες ηλικίες 45-64 έγινε προσπάθεια, µέσω της κλινικής εξέτασης και των εργαστηριακών εξετάσεων -που οι περισσότερες γίνονται στο κέντρο υγείας- να ανιχνευθούν έγκαιρα οι όποιες ασθένειες όπως: • αναπνευστικού συστήµατος (χρόνια βρογχίτις, πνευµονικό εµφύσηµα, Χ.Α.Π.)

152

ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΣΑΡΩΛΗΣ

• µυοσκελετικού συστήµατος (οσφυαλγίας, οστεοαρθροπάθειας) • καρδιαγγειακού (Σ.Ν., Α.Υ., Α.Ε.Ε., Κ.Α.) • κακοήθων νεοπλασιών (αναπνευστικού, πεπτικού, γεννητικού συστήµατος κλπ) Σκοπός µας είναι να παρεµβαίνουµε, ρυθµίζοντας όσο το δυνατόν πλησιέστερα στα φυσιολογικά επίπεδα, παραµέτρους, όπως την αρτηριακή πίεση, τη χοληστερόλη, το σάκχαρο αίµατος κλπ., χορηγώντας όπου απαιτείται φαρµακευτική αγωγή και παραπέµποντας σε εξειδικευµένα κέντρα, όπου κρίνεται σκόπιµο. Στην ηλικιακή οµάδα από 65 ετών και άνω πλην των ανωτέρω που επίσης γίνονται, αφ’ ενός µεν επιδιώκουµε µε εµβολιασµούς, ετήσιους ή ανά πενταετία, να αποφύγουµε σοβαρές λοιµώξεις και επιπλοκές τους από το αναπνευστικό, αφ’ ετέρου δε επιδιώκουµε την πολυεπίπεδη στήριξή τους. • ∆ιευκόλυση - ενθάρρυνση περιοδικών επισκέψεών τους. • Αποκατάσταση κλίµατος αλληλοκατανόησης ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και ασθενών. • Εµπέδωση συστήµατος ασφαλείας. • Εκπαίδευση των ηλικιωµένων (χειρισµός απλών συσκευών, αυτοφροντίδα κλπ). • Φροντίδα και συµβουλευτική για τη διατήρηση και προαγωγή της αυτονοµίας τους. • Παρότρυνση για διατήρηση της συµµετοχής τους στα κοινά / και κοινωνικών συναναστροφών και ανάπτυξη hobbies. • Ψυχολογική στήριξη για αποδοχή των προβληµάτων γήρατος. • Έλεγχος συνθηκών διαβίωσης (διατροφή, προσπελασιµότητα και ασφάλεια χώρων διαµονής και διαµόρφωση προσαρµογή τους στις ιδιαίτερες ανάγκες ενός εκάστου. • Αντιµετώπιση και διαχείριση των πιο συχνών προβληµάτων αυτής της οµάδας, όπως ουρολογικών, όρασης, ακοής, αυπνίας, κατάθλιψης κλπ. Σε υποοµάδες των ανωτέρω, όπως σε γυναίκες γόνιµης ηλικίας το Κ. Υ. Σ., και συγκεκριµένα το τµήµα φροντίδας µητέρας - παιδιού, µε τις µαίες του κες. Ρωµανίδου Τ., Βιβιλακη Β. κας Βογιατζή ∆., παρεµβαίνει, προγραµµατίζοντας και εκτελώντας: • Τεστ Παπανικολάου και εξέταση µαστών • Λήψη καλλιεργειών κολπικού επιχρίσµατος • Εκπαίδευση γυναικών για αυτοεξέταση µαστών

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΥΓΕΙΑΣ ΣΠΗΛΙΟΥ

153

• Παρακολούθηση και στήριξη εγκύων • Εκπαίδευση εγκύων για ανώδυνο τοκετό • Φροντίδα και παρακολούθηση λεχωίδων • Φροντίδα νεογνού και βρέφους Ενηµερώνει για θέµατα: • Οικογενειακού προγραµµατισµού • Σεξουαλικών νοσηµάτων • Αντισύλληψης • Μητρικού θηλασµού και σχετική εκπαίδευση των µητέρων για την εγκατάσταση του Επιδιώκει δε, µε όλα τα παραπάνω τη στήριξη των γυναικών της επαρχίας µας, καλλιεργώντας σε αυτές αίσθηµα ασφάλειας, ώστε αφ’ ενός να χαίρονται τη µητρότητα και αφ’ ετέρου να στηρίζεται έµµεσα ο θεσµός της οικογένειας στην τοπική κοινωνία. Σε συνεργασία δε µε την παιδίατρο, κα Γραφάκου Όλγα, που έπειτα από αρκετά χρόνια διαθέτει και πάλι το Κ. Υ. Σ., έχουµε την δυνατότητα να παρέχουµε συστηµατική και εξειδικευµένη φροντίδα στα παιδιά της επαρχίας µας που είναι και το µέλλον της ανακουφίζοντας τις οικογένειες σε δύσκολους καιρούς και συµβάλλοντας έµµεσα, έστω εν µέρει στην αντιµετώπιση του οξύτατου δηµογραφικού προβλήµατος που ταλανίζει την επαρχία µας και έχει ως συνέπεια τη συρρίκνωση του πληθυσµού σε πολλά από τα χωριά της. Ένας άλλος τοµέας που προσπαθούµε να συνεισφέρουµε, προσφέροντας διάφορες υπηρεσίες, είναι και ο τοµέας της φυσικής και κοινωνικής αποκατάστασης, που αποτελεί και τον τρίτο πυλώνα της Π. Φ. Υ. όπως είχαµε αναφέρει στην αρχή. Όσο µεν αφορά στην φυσική αποκατάσταση, επιδιώκουµε να επαναφέρουµε τη λειτουργικότητα του µυοσκελετικού συστήµατος έπειτα από κατάγµατα, οσφυο-ισχιαλγίες, αυχενικά σύνδροµα, ραιβόκρανα κλπ, µε την βοήθεια της φυσιοθεραπεύτριας του Κ.Υ.Σ. Πολλοί Αγιο-Βασιλειώτες έχουν ανακουφιστεί ή έχουν επανακτήσει καλύτερη κινητικότητα χάρη στις υπηρεσίες της φυσιοθεραπεύτριας µας, κας Χριστοδουλάκη Μαρίας. Αν γίνει δυνατή η αγορά µηχανήµατος ηλεκτροθεραπείας, τότε θα µπορούν να βοηθηθούν ακόµη περισσότεροι συντοπίτες µας χωρίς να επιβαρύνονται οικονοµικά αλλά και χρονικά µε µετακινήσεις στο Ρέ-

154

ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΣΑΡΩΛΗΣ

θυµνο. Αυτό είναι ένα σηµείο, που θα µπορούσε να βοηθήσει η τοπική κοινωνία, ώστε να αποκτήσουµε την δυνατότητα να βοηθούµε άτοµα µε παρέσεις νεύρων π.χ. µετά από Α.Ε.Ε., από τροχαία κλπ. Αλλά και κατ’ οίκον επισκέψεις γίνονται από την φυσιοθεραπεύτρια, σε άτοµα που δεν µπορούν να µετακινηθούν στο Κέντρο Υγείας, π.χ. πνευµονοπαθείς, µε σοβαρά κινητικά προβλήµατα-, προκειµένου να έχουν την κατάλληλη αντιµετώπιση µε ειδικές ασκήσεις τις οποίες θα συνεχίζουν µε την βοήθεια των οικείων τους, τους οποίους και εκπαιδεύει η φυσιοθεραπεύτρια προς τούτο. Όσον δε αφορά στον τοµέα της κοινωνικής στήριξης, το Κ.Υ.Σ. είτε µε τη δική του κοινωνική λειτουργό, – όταν έχει που προσωρινά στερείται -, είτε συνεργαζόµενο µε την αντίστοιχη υπηρεσία του προγράµµατος «Βοήθεια στο σπίτι» των δύο δήµων της επαρχίας µας, στα πλαίσια της γενικότερης συνεργασίας µας καλύπτει όλες τις ανάγκες του τοπικού πληθυσµού που σχετίζονται µε την κοινωνική µέριµνα. Τοµέας που δεν αφορά µόνο γραφειοκρατικά την ενηµέρωση για την σχετική νοµοθεσία και τη βοήθεια για έκδοση κοινωνικών επιδοµάτων (απορίας, τυφλότητας, τετραπληγίας, βοήθειας τρίτου προσώπου σε µη αυτοεξυπηρετούµενους κλπ) αλλά αφορά και την ψυχολογική στήριξη επιδεικνύοντας το ανάλογο κατά περίπτωση ενδιαφέρον και επιστηµονική γνώση, εµπλέκοντας και ιατρούς, νοσηλευτές, φυσιοθεραπεύτρια του Κ.Υ.Σ., υπηρεσίες πρόνοιας, γηροκοµεία, κέντρα αποτοξίνωσης, θεραπευτήρια χρόνιων παθήσεων κλπ. Γίνονται επίσης παρεµβάσεις σε περιπτώσεις εντάσεων µεταξύ µελών της ίδιας οικογένειας ή του κοινωνικού περίγυρου, όπως επίσης σε άτοµα που αντιµετωπίζουν ψυχολογικά και άλλα προβλήµατα, λόγω διάφορων καταστάσεων. (π.χ. σοβαρών οικονοµικών δυσχερειών, διαζυγίων, χρονίων ή /και ανιάτων νοσηµάτων, έλλειψης προσφιλών προσώπων εξαιτίας µετανάστευσης/θανάτου κλπ). Επιπλέον συνεργαζόµενοι µε το πρόγραµµα «Βοήθεια στο σπίτι», ανταλλάσσουµε πληροφορίες σχετικά µε άτοµα που χρήζουν ιατρικής βοήθειας και παρακολούθησης ή νοσηλευτικής φροντίδας, κοινωνικής υποστήριξης και επαγρύπνησης. Έτσι συντονίζουµε τις δυνάµεις µας, ώστε να καλύπτουµε ένα πλήθος αναγκών µοναχικών ή υπέργηρων κυρίως ατόµων, που πολλές φορές αδυνατούν να επισκεφτούν τα ιατρεία και τις υπηρεσίες του Κ.Υ.Σ.

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΥΓΕΙΑΣ ΣΠΗΛΙΟΥ

155

Προς τούτο περιοδικά γίνονται κατ’ οίκον επισκέψεις ιατρών ή νοσηλευτών ώστε να υπάρχει µια συνέχεια στη φροντίδα των ατόµων αυτών και µια υποστήριξη των οικείων τους αν συζούν. Κατ’ αυτές τις επισκέψεις γίνεται εκτέλεση νοσηλευτικών πράξεων, όπως φροντίδα κατακλίσεων, εκπαίδευση όσων τους φροντίζουν στο σπίτι, αλλαγές ουροκαθετήρων, έλεγχος της φαρµακευτικής αγωγής και της αποτελεσµατικότητας της κλπ., ενώ σε οξείες καταστάσεις αποφασίζεται και εκτελείται η διακοµιδή του ασθενούς στο Κέντρο Υγείας Σπηλίου ή στο Γενικό Νοσοκοµείο Ρεθύµνου, ενηµερώνοντας για την κατάσταση του, τους οικείους του. Μια άλλη προσφορά του Κ. Υ. Σ. στην τοπική κοινωνία είναι οι υπηρεσίες που προσφέρει ισότιµα και χωρίς διακρίσεις χρώµατος, φυλής, θρησκείας, καταγωγής κλπ. σε µια οµάδα συµπολιτών µας, των µεταναστών, που τα τελευταία 10-15 χρόνια, όλο και περισσότερο γίνεται αισθητή η παρουσία της στην καθηµερινότητα όλων µας. Τους παρέχονται λοιπόν ιατρονοσηλευτικές υπηρεσίες π.χ. πρώτες βοήθειες, εξέταση των παιδιών τους, επίλυση χρονίων προβληµάτων υγείας τους, χορήγηση πιστοποιητικών υγείας για άδεια παραµονής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, πιστεύουµε, ότι συµβάλουµε αφ’ ενός στην οµαλή ενσωµάτωση αυτής της κοινωνικής οµάδας και την ένταξή της χωρίς «γκετοποίηση» στην ευρύτερη τοπική κοινωνία, µε αποτέλεσµα την αποφυγή αποξένωσής τους και ως εκ τούτου εντάσεων µε τους γηγενείς και στην εµπέδωση κλίµατος συνύπαρξης και ειρηνικής διαβίωσης όλων και αφ’ ετέρου την «υγειονοµική θωράκιση» της επαρχίας µας. Σας εξέθεσα εν τάχει το πολύπλευρο ως εκ της φύσης του έργο, που επιτελείται από τα διάφορα τµήµατα του Κ.Υ.Σ. Αλλά για να πετύχουµε περισσότερες και ποιοτικότερες υπηρεσίες, πέρα των άλλων είναι απαραίτητα: Α) Εκπαίδευση Οι Ιατροί µας, ειδικευµένοι και µη, οι µαίες µας και αρκετοί από το υπόλοιπο προσωπικό (νοσηλευτές, διοικητικοί), ενηµερώνονται για τις εξελίξεις στα γνωστικά τους αντικείµενα η αποκτούν νέες δεξιότητες, µέσω εκπαιδευτικών µαθηµάτων στο Κ.Υ.Σ. ή αλλού, σεµιναρίων, συνεδριών, εξειδικευµένου έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου, µε πρακτική άσκηση κ.λ.π.

156

ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΣΑΡΩΛΗΣ

Β) Έρευνα Η Έρευνα ήταν πάντα προσανατολισµένη αναπτυξιακά και µε απτά αποτελέσµατα για το τοπικό πληθυσµό και υποστηριζόµενη από Πανεπιστηµιακούς κυρίως του Τοµέα Κοινωνικής Ιατρικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης (ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η)., αλλά και άλλους από το Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο Ηρακλείου. Έγιναν πάρα πολλές έρευνες µέχρι τώρα, ανάλογα µε ό,τι απαιτούσαν οι περιστάσεις και η κάθε χρονική στιγµή και έχουν ανακοινωθεί ή / και δηµοσιευτεί κατά καιρούς. Θ’ αναφερθώ µόνο σε λίγες απ’ αυτές λόγω έλλειψης χρόνου.

Η επιδηµιολογική µελέτη του Σπηλίου. Μελέτη που διενεργήθηκε το 1988-90 περιέλαβε εκατοντάδες Αγιοβασιλειωτών σε 6 κοινότητες. Ενέπλεξε το µεγαλύτερο µέρος των εργαζοµένων, οι οποίοι απέκτησαν πολύτιµη και για επόµενες ερευνητικές δραστηριότητες, εµπειρία, γνώσεις και δεξιότητες. Επιπλέον ωφέλησε πολλαπλά το τοπικό πληθυσµό µιας και αφορούσε τον εντοπισµό σ’ αυτόν παραγόντων κινδύνου για ανάπτυξη στο µέλλον – που το ζούµε ήδη, καρδιοαγγειακών παθήσεων. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο (1988-90) έγινε και µια άλλη µελέτη, από τον κ. Χρ. Λιονή υπό την επίβλεψη του Καθηγητού κου Αντ. Καφφάτου του Τ.Κ.Ι., παρέµβασης (αγωγή υγείας) σε µαθητές γυµνασίου Σπηλίου, Μελάµπων, Κοξαρέ και εξήχθησαν πολύ χρήσιµα συµπεράσµατα.

Μια άλλη µελέτη πεδίου που έγινε το 1993-95, από τον οµιλούντα σε συνεργασία µε το Τ.Κ.Ι. και την Ενδοκρινολογική Κλινική του ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η. (Καθηγ. κ. Παπαβασιλείου Σ.), αφορούσε στον εντοπισµό, καταγραφή, κλινική εξέταση, των διαβητικών ασθενών όλης της Επαρχίας Αγ. Βασιλείου µε σκοπό τον υπολογισµό της συχνότητας (επιπολασµό) της νόσου στο πληθυσµό και τη πρόληψη ή έστω περιορισµό των ποικίλων και καταστροφικών επιπλοκών της και των συνεπειών τους. Ακολούθησαν πολλές άλλες µικρότερες ή µεγαλύτερες µελέτες που αφορούσαν διάφορα νοσήµατα ή καταστάσεις υγείας σε άνδρες ή γυναίκες και για διάφορους λόγους έπρεπε να διερευνηθούν. Χάριν οικονοµίας χρόνου, γιατί πρέπει να ολοκληρώσω, θα αναφέρουµε επιγραµµατικά ακόµα, µόνο µερικές απ’ αυτές:

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΥΓΕΙΑΣ ΣΠΗΛΙΟΥ

157

Μελέτη ηπατίτιδας C (ανίχνευσης, υπολογισµός επιπολασµού) και ακολούθως θεραπεία και παρακολούθηση όσων κυρίως ηλικιωµένων της επαρχίας χρειάστηκε. Η µελέτη έγινε µε την συνεργασία του Κ.Υ.Σ. µε την κλινική Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής (Κ.Κ.Ο.Ι.) του Τ.Κ.Ι. και τον Καθηγητή κ. Ηλ. Κουρούµαλη και συνεργάτες στο ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η. Αλλά και άλλες έρευνες έγιναν, καθώς µε το πέρασµα του χρόνου από ερεθίσµατα που παίρναµε µέσα από την καθηµερινότητα εντοπίζαµε προβλήµατα που έχρηζαν περαιτέρω διερεύνησης.

Έτσι µεταξύ άλλων µελετήθηκαν µέχρι στιγµής τα παρακάτω: - Η ακράτεια ούρων σε γυναίκες µέσης και τρίτης ηλικίας σε συνεργασία και µε την ουρολογική κλινική του ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η.(Καθηγητής κος Κρανίδης και συνεργάτες). - Το βρογχικό άσθµα και η Χ.Α.Π. (συνεργασία µε την πνευµονολογική κλινική του ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η. Καθηγητές κος Σιαφάκας και κος Τζανάκης.)

- Μελέτη για γαστρο-οισοφαγική παλινδρόµηση και δυσπεψία από την γενική ιατρό κ. Φωτεινή Αναστασίου υπό την επίβλεψη πανεπιστηµιακών του ιατρικού τµήµατος του Πανεπιστηµίου Κρήτης. - Μελέτη για την άνοια (συνεργασία µε την νευρολογική κλινική του ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η. και τον νευρολόγο κο Τζαγκρουνισάκη).

- Μελέτη διαχείρισης µυοσκελετικών διαταραχών, σε άτοµα της επαρχίας µας, 20-75 ετών, από την επιµελήτρια του Κ.Υ.Σ. γενική γιατρό κα Αντωνοπούλου Μαρία, υπό την επίβλεψη του κ. Χρ. Λιονή και τη συνεργασία της ορθοπεδικής κλινικής του ΠΕ.ΠΑ.Γ.Ν.Η (Καθηγητής κος Χατζηπαύλου).

- Τέλος, ακόµα και λαογραφικές έρευνες και έρευνες κοινωνικής ανθρωπολογίας, που είχαν και υγειονοµικό ενδιαφέρον, έγιναν στην επαρχία µας µε τη συνεργασία και φοιτητών από το πανεπιστήµιο Leiden (Ολλανδίας) και καθηγητών τους (π.χ. Sliekerver), µε σκοπό την ακόµα καλύτερη κατανόηση από µέρους µας του φυσικού και ανθρωπίνου περιβάλλοντος της επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΙΟΝΗΣ Καρδιαγγειακή νόσος και Κρήτη: αναφορά στη συµβολή των ψυχοκοινωνικών προσδιοριστών Ο πληθυσµός της Κρήτης παρουσίασε ενδιαφέρον από τη «µελέτη των επτά χωρών», αφού παρουσίασε ιδιαίτερα χαµηλή θνησιµότητα από στεφανιαία νόσο παρά την αναφερόµενη υψηλή κατανάλωση λίπους και συχνότητα καπνίσµατος1. ∆ιάφορες υποθέσεις διατυπώθηκαν για την ερµηνεία αυτού του ευρήµατος και ανάµεσα σ’αυτούς η επίδραση της κατανάλωσης του ελαιολάδου στην υγεία των Κρητών2. Στο κρητικό πρότυπο διατροφής βασίζεται η παραδοσιακή µεσογειακή διατροφή που χαρακτηρίζεται από υψηλή κατανάλωση ελαιολάδου, φρούτων, λαχανικών, όσπριων, δηµητριακών και χαµηλή κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκοµικών προϊόντων3. Σήµερα το µεσογειακό αυτό πρότυπο διατροφής προβάλλεται στη βιβλιογραφία για την κάρδιο-προστατευτική του δράση και η υιοθέτησή του καθίσταται επίκαιρη και επιβεβληµένη σε προηγµένες βιοµηχανικές κοινωνίες4. Τα ω-3 λιπαρά οξέα, τα φυσικά αντιοξειδωτικά, το φυλικό οξύ αποτελούν συστατικά της µεσογειακής διατροφής που ευθύνονται εν µέρει για τα ευεργετικά αυτά αποτελέσµατα5. Επιπλέον συσχετίστηκε µε µείωση των 1. Keys A, Aravanis C, Blackburn HW, et al. Epidemiological studies related to coronary heart disease: characteristics of men aged 40-59 in seven countries. Acta Med Scand 1966; 460:1-392. 2. Keys A, Menotti A, Karvonen MJ, et al. The diet and 15-year death rate in the seven countries study. Am J Epidemiol 1986; 124:903-15. 3. Willett WC, Sacks F, Trichopoulou A, et al. Mediterranean diet pyramid: a cultural model for healthy eating. Am J Clin Nutr 1995; 61:1402S-1406S. 4. Trichopoulou A, Costacou T, Bamia C, Trichopoulos D. Adherence to a Mediterranean diet and survival in a Greek population. N Engl J Med 2003; 348:2599-608. 5. de Lorgenil M, Salen P. The Mediterranean-style diet for the prevention of cardiovascular diseases. Public Health Nutr 2006; 9:118-23.

160

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΙΟΝΗΣ

δεικτών φλεγµονής6, η οποία φαίνεται να διαδραµατίζει ένα σηµαντικό ρόλο στην παθογένεια της αθηροσκλήρωσης7. Ωστόσο, τριάντα περίπου χρόνια µετά τη µελέτη των «επτά χωρών», αναφέρθηκε αύξηση της συχνότητας των µειζόνων καρδιαγγειακών συµβαµάτων της στεφανιαίας νόσου και υψηλά επίπεδα παραγόντων κινδύνου σε επιλεγµένο πληθυσµό της Κρήτης8. Η αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες και ο σύγχρονος τρόπος ζωής αποτελούν τις πιθανότερες εξηγήσεις των επιδηµιολογικών αυτών ευρηµάτων8-9-10.

Η µελέτη του Σπηλίου Πριν από 20 χρόνια (1988) ξεκίνησε µία πολυφασική µελέτη που αποσκοπούσε στη διερεύνηση του επιπέδου γνωστών παραγόντων κινδύνου για ΚΝ σ’ ένα επιλεγµένο αγροτικό πληθυσµό από την ενδοχώρα του νοµού Ρεθύµνης. Τετρακόσιοι τριάντα δύο (432) κάτοικοι, εκ των οποίων διακόσιοι πέντε (205) άνδρες και διακόσιες είκοσι επτά (227) γυναίκες, ηλικίας 15 -79 ετών, που διέµεναν σε 5 χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (Σπήλι, Κοξαρέ, Μιξόρρουµα, Μουρνέ, Λαµπηνή) προσκλήθηκαν να εξεταστούν. Στην πρώτη φάση της µελέτης αυτής, η οποία αποτέλεσε αντικείµενο διδακτορικής διατριβής του Τµήµατος Ιατρικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης (κ. Κούτη Αντώνη) εξετάστηκαν συνολικά, 333 κάτοικοι (συµµετοχή 77,1%) εκ των οποίων 160 άνδρες και 173 γυναίκες. Από τους άνδρες ηλικίας 45-64 ετών, περίπου 4 στους 10 κάπνιζαν, ενώ περίπου

6. Chrysohoou C, Panagiotakos DB, Pitsavos C, Das UN, Stefanadis C. Adherence to the Mediterranean diet attenuates inflammation and coagulation process in healthy adults: The ATTICA Study. J Am Coll Cardiol 2004; 44:152-8. 7. Libby P. Inflammation in atherosclerosis. Nature 2002; 420:868-74. 8. Voukiklaris GE, Kafatos A, Dontas AS. Changing prevalence of coronary heart disease risk factors and cardiovascular diseases in men of a rural area of Crete from 1960 to 1991. Angiology 1996; 47:43-9. 9. Kafatos A, Diacatou A, Voukiklaris G,et al. Heart disease risk-factor status and dietary changes in the Cretan population over the past 30 y: the Seven Countries Study. Am J Clin Nutr 1997; 65:1882-6. 10. Kafatos A, Kouroumalis I, Vlachonikolis I, Theodorou C, Labadarios D. Coronary-heart-disease risk-factor status of the Cretan urban population in the 1980s. Am J Clin Nutr 1991; 54:591-8.

ΚΑΡ∆ΙΑΓΓΕΙΑΚΗ ΝΟΣΟΣ ΚΑΙ ΚΡΗΤΗ

161

5 στους 10 κατανάλωναν ≥210 g αλκοόλ την εβδοµάδα. Υψηλά ήταν επίσης τα επίπεδα χοληστερόλης, ενώ καταγράφηκαν αυξηµένα ποσοστά υπέρτασης και διαβήτη11. Παρά το βεβαρηµένο προφίλ καρδιαγγειακού κινδύνου που ανέδειξε η µελέτη, η διάγνωση στεφανιαίας νόσου, όπως θα προέκυπτε από την παρουσία σχετικών ηλεκτροκαρδιογραφικών ευρηµάτων, δεν ήταν τόσο υψηλή όσο αναµενόταν, αφού µόλις τρεις άνδρες πληρούσαν τα κριτήρια προηγουµένου εµφράγµατος του µυοκαρδίου. Το «παράδοξο» αυτό φαινόµενο οδήγησε τους συγγραφείς του 1ου άρθρου να συζητήσουν τον υποστηρικτικό ρόλο του κοινωνικού δικτύου, τα χαµηλά ποσοστά ανεργίας και τις διατροφικές συνήθειες (κατανάλωση ελαιολάδου)11. Η δεύτερη φάση της µελέτης, που αποτέλεσε αντικείµενο µιας 2ης διδακτορικής διατριβής (κ. Καράλη Ιωάννη), περιέλαβε όλους τους κατοίκους Σπηλίου που συµµετείχαν στην πρώτη φάση (333 άτοµα). Επανεξετάστηκαν συνολικά 200 άτοµα (ποσοστό συµµετοχής 80,7%) από τα οποία 109 άνδρες και 91 γυναίκες. Στόχος της δεύτερης επανεξέτασης ήταν η επανεκτίµηση του µοντέλου καρδιαγγειακού κινδύνου, της νοσηρότητας και της θνησιµότητας από στεφανιαία νόσο 12 χρόνια µετά την πρώτη εξέταση (1988) µε τη σύγχρονη συλλογή δεδοµένων σχετικών µε τις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων και την ικανότητα διαχείρισης του stress12. Σε πρόσφατη δηµοσιευµένη εργασία επιβεβαιώθηκε ο υψηλός κίνδυνος για καρδιαγγειακή νόσο του συγκεκριµένου πληθυσµού, ενώ οι δείκτες νοσηρότητας και θνησιµότητας έδειχναν να παραµένουν εξίσου χαµηλοί12. O πληθυσµός της µελέτης του Σπηλίου παρουσιάζει σήµερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού, παρά το βεβαρηµένο προφίλ καρδιαγγειακού κινδύνου που επαληθεύτηκε στις δύο προηγούµενες φάσεις της µελέτης, οι δείκτες νοσηρότητας και θνησιµότητας από τα καρδιαγγειακά νοσήµατα έδειχναν να παραµένουν χαµηλοί. Το «παράδοξο» αυτό φαι11. Lindholm LH, Koutis AD, Lionis CD, Vlachonikolis IG, Isacsson A, Fioretos M. Risk factors for ischaemic heart disease in a Greek population. A cross-sectional study of men and women living in the village of Spili in Crete. Eur Heart J 1992;13:291-8. 12. Karalis IK, Alegakis AK, Kafatos AG, Koutis AD, Vardas PE, Lionis CD. Risk factors for ischaemic heart disease in a Cretan rural population: a twelve year follow-up study. BMC Public Health 2007; 7:351.

162

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΙΟΝΗΣ

νόµενο, εγείρει το ερώτηµα πιθανού ρόλου των κοινωνικο-ψυχολογικών παραµέτρων όπως της κατάθλιψης, της κοινωνικής αποµόνωσης, του εργασιακού και επαγγελµατικού στρες στο προφίλ καρδιαγγειακού κινδύνου του παραπάνω πληθυσµού. Το ερώτηµα αυτό της πιθανής σχέσης κοινωνικό-ψυχολογικών παραγόντων µε την εµφάνιση της στεφανιαίας νόσου στο συγκεκριµένο πληθυσµό, αποτελεί αντικείµενο της ερευνητικής αυτής πρότασης. Μια διδακτορική διατριβή (υποψήφιος κ. ∆ηµήτριος Ανυφαντάκης) µε σκοπό τη µελέτη των προσδιοριστών/ συνιστωσών (determinants) της στεφανιαίας νόσου σε έναν πληθυσµό µε χαµηλούς δείκτες καρδιαγγειακής νοσηρότητας και θνησιµότητας βρίσκεται σήµερα σε εφαρµογή. Ιδιαίτερη έµφαση δίδεται σήµερα στις ψυχοκοινωνικές συνιστώσες, οι οποίες δεν έχουν µελετηθεί συστηµατικά στη χώρα µας και που θα συµπληρώσουν το ήδη µελετηθέν βιολογικό µοντέλο. Ο πληθυσµός της µελέτης µας θα περιλαµβάνει όλους τους κατοίκους της περιοχής ευθύνης του κέντρου υγείας, που είχαν λάβει µέρος στην πρώτη µελέτη συµπεριλαµβανοµένων εκείνων που λόγω αλλαγής τόπου κατοικίας δεν συµµετείχαν στη δεύτερη φάση (285 άτοµα από τα οποία 135 άνδρες και 150 γυναίκες). Σε όλους αυτούς θα αποσταλεί έγγραφη και προφορική πρόσκληση για να συµµετάσχουν στην τρίτη επαναληπτική εξέταση. Ελπίζουµε νεότερα για την πορεία της µελέτης αυτής να ανακοινώσουµε στο επόµενο συνέδριο των Αγιοβασιλειωτών. Το ερευνητικό πρωτόκολλο της µελέτης αυτής είναι υπό δηµοσίευση13.

13 Lionis C., Anyfantakis P., Symvoulakis Ek., Shea S., Panagiotakos D., Castanos E., Bio-psychosocial determinants of cardiovascular disease in a rural population on Crete, Greece formulating a hypothesis and designing the SPILI-III stydy. BMC Research Notes (2010, υπό δηµοσίευση).

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

Αρχαίοι αντίλαλοι και οικουµενικά µοτίβα στο παραµύθι της φτώχειας (παραλλαγή Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου)

Α. Η παράδοση ενός γνωστού παραµυθιού και ενός άγνωστου τοπικού αρχείου Η τοπική παραλλαγή του «παραµυθιού της Φτώχειας», από την επαρχία Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνης, έχει καταγραφεί το 1968 από την – τότε – µαθήτρια Γυµνασίου, Ελένη Νιουράκη. Η προφορική αφήγηση έγινε από τον Εµµανουήλ Νιουράκη που ήταν εκείνο τον καιρό πενήντα δύο ετών. Η καταγραφή πραγµατοποιήθηκε µε προτροπή του φιλολόγου καθηγητή, κυρίου Πελαντάκη, που ανέλαβε πρωτοβουλία για τη διάσωση των θησαυρών της τοπικής προφορικής λαϊκής παράδοσης και καθοδήγησε συστηµατικά τους µαθητές του να εργαστούν γι’ αυτόν το σκοπό. ∆ιαµορφώθηκε λοιπόν ένα µικρό σχετικό αρχείο που περιλαµβάνει αφηγήσεις καταγραµµένες στη δεκαετία του ’60 από τους µαθητές του Αγίου Βασιλείου, πάντα µε την καθοδήγηση του καθηγητή τους1. Σήµερα ξεφυλλίζουµε µε συγκίνηση αυτά τα µικρά συµπαθητικά τετράδια µε το λίγο αβέβαιο εφηβικό γράψιµο που φαίνεται πως µόλις έχει ξεπεράσει τις στρογγυλάδες της γραφής του ∆ηµοτικού. Παρατηρούµε την ορθογραφία, σύµφωνα µε την τότε ισχύουσα σχολική γραµµατική, µε λίγα ή πολλά µαθητικά λάθη. Έχουν διατηρηθεί τα χαρακτηριστικά εξώφυλλα µε τους ήρωες του ’21 σε γαλάζιο φόντο της χαρτοβιοµηχανίας Εστία, ή τα άλλα σε κίτρινο, µε χρωµατιστές θρησκευτικής αφετηρίας παραστάσεις, όπως ο Άγγελος που προστατεύει τα καλά παιδιά, ή εκείνα µε φωτογραφίες από ξένες χώρες, σε µια εποχή που τα ταξίδια ήταν λιγότερο εύκολα… Σίγουρα το ενδιαφέρον του σηµερινού µελετητή – αναγνώστη αυτού του αρχείου δεν µπορεί να είναι µόνο λαογραφικό. Άλλωστε και το δικό 1. Το αρχείο παραχωρήθηκε από τον κύριο Πελαντάκη Θ. στο Εργαστήριο Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην Εκπαίδευση του Παιδαγωγικού Τµήµατος ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Κρήτης.

164

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

µου ενδιαφέρον είναι κυρίως φιλολογικό. Σ’ αυτό το πλαίσιο επιχειρώ να προτείνω µια συγκριτικής αφετηρίας ανάγνωση του παραµυθιού της Φτώχειας, προσπαθώντας να ανιχνεύσω τους αντίλαλους από την αρχαία παράδοση2 και τα οικουµενικής εµβέλειας µοτίβα, που συνήθως έχουν λαϊκή προέλευση και λόγια ανάπτυξη ή ποιητική εκµετάλλευση. Πριν παρατεθεί το κείµενο ελάχιστες παρατηρήσεις ως προς τη µορφή. Όπως είναι αναµενόµενο, η αφήγηση αυτή διατηρεί τα στοιχεία της προφορικότητας, όπως είναι ο παρατακτικός λόγος ή οι (ελάχιστοι) τύποι του τοπικού ιδιώµατος (π.χ. «µπέρδεψε» µε παθητική σηµασία, αντί «µπερδεύτηκε» και «εβγήτε» µε τη σηµασία του «ανεβείτε») που ανήκουν στην ευρύτερη κρητική διάλεκτο3. ∆ιασώζει επίσης την ιδιαίτερη παραστατικότητα του προφορικού λόγου µε τον ενεστωτικό χρόνο («…και να µε τον παραγιό να τον χτυπάνε µε τη βαρειά»). Τα λόγια αφοµοιωµένα στοιχεία αυτής της κελαρυστής δηµοτικής που την απολαµβάνει ο σηµερινός αναγνώστης («δεν δικαιούται να ζητήσει…», «του σύστησε να ζητήσει») δείχνουν πως ο αφηγητής είναι σχετικά µορφωµένος. Κάτι τέτοιο σήµερα δε µας εκπλήσσει, ούτε µειώνει την αξία της αφήγησης. Η οµηρική κυρίως έρευνα µάς έχει διδάξει ότι αυτά τα αµφίρροπα παιχνίδια εναλλαγής και αµοιβαιότητας ανάµεσα στο γραπτό και το προφορικό ή το λαϊκό και το λόγιο είναι υπαρκτά και πανταχού παρόντα και κυρίως έχουνε τη δική τους γοητεία και δηµιουργική δύναµη4.

2. Από τη µεγάλη σχετική βιβλιογραφία θυµίζω τις µελέτες: W. Hansen, Ariadne’s Thread – A Guide to International Tales Found in Classical Literature, Cornell University Press, 2003 - G. Anderson, Fairytale in the Ancient World, London – N. York, Routledge, 2000 – W. Siegmund (επιµ.) Antiker Mythos in unseren Märchen, Kessel Röth – Verlag, 1984. 3. Σύµφωνα µε την Ελευθερία Γιακουµάκη «η νεοελληνική γλώσσα έχει τέσσερις διαλέκτους – µε τη γλωσσολογική έννοια του όρου διάλεκτος – που είναι η καππαδοκική, η ποντιακή, η τσακωνική και η κατωιταλική», αφού πρόκειται για «ανεξάρτητες εξελίξεις µε παλαιοδιαλεκτικό υπόµνηµα», ενώ «η περίπτωση της Κρήτης θεωρείται ενδιάµεση κατάσταση µεταξύ ιδιώµατος και διαλέκτου». Βλ. Ε. Γιακουµάκη, Βυζαντινή Ελληνική και Νεοελληνικές ∆ιάλεκτοι, στο Νεοελληνική ∆ιαλεκτολογία, Α΄, Εταιρεία Νεοελληνικής ∆ιαλεκτολογίας, Αθήνα, 1994, σσ.82 – 93, ειδικά σ.89. 4. Βλ. σχετικά Α. Ζερβού, Το Παιχνίδι της Ποιητικής ∆ηµιουργίας στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια – Για µια θεωρία της οµηρικής ποιητικής, Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαµίτσα, 2004, σσ. 79 – 134 (όπου και η σχετική βιβλιογραφία).

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

165

Β. Το παραµύθι της Φτώχειας Τον πολύ παλιό καιρό η Φτώχεια ήταν µάστορας, σιδεράς και πεταλωτής. Όταν περνούσε µια φορά ο Χριστός κοντά από το χωριό του, µε το γάιδαρό του (Χριστού) και ζητούσε µάστορα να του τον πεταλώσει, τον οδήγησαν στο µαγαζί της Φτώχειας. Επετάλωσε λοιπόν το γάιδαρο του Χριστού και ο Χριστός, άµα τον πλήρωσε, είχε ευχαριστηθεί από τη δουλειά του και του είπε πως είναι ο Χριστός και ό,τι θέλει να του το χαρίσει. Ο Απόστολος Πέτρος ήταν κοντά και είπε στη Φτώχεια να ζητήσει τη βασιλεία των ουρανών, όταν θα πεθάνει, αλλά αυτός δεν το δέχτηκε· και επειδή στο µαγαζί του απέξω είχε µια καρυδιά και του τρώγαν τα παιδιά τα καρύδια, εζήτησε από το Χριστό όποιος βγει στην καρυδιά να µη µπορεί να κατεβεί, εχτός και το ζητήσει αυτός. Ο Χριστός είπε: «Το έχεις· τι άλλο θέλεις;». Πάλι ο Πέτρος του σύστησε να ζητήσει τη βασιλεία των ουρανών, αλλά αυτός πάλι δε δέχτηκε. Είχε έναν πάγκο στο µαγαζί του και τα παιδιά τον επείραζαν, όταν δούλευε. Εζήτησε από το Χριστό (ότι) να µη µπορεί να φύγει όποιος κάθεται στον πάγκο, εχτός αν το θελήσει αυτός· για να βάλει τα παιδιά να κάθονται εκεί και να µη µπορούν να τον πειράζουν. Πάλι ο Χριστός του είπε ότι και αυτό το έχει και τον ρώτησε «- τι άλλο θέλεις;». Και πάλι ο Πέτρος του είπε να ζητήσει τη βασιλεία των ουρανών και πάλι αυτός δε δέχτηκε. Είχε ένα σακουλάκι µικρό και έβαζε τα λεφτά του και έβαζε λίγα. Και όταν κοιµόταν του τα έκλεβε η γυναίκα του και τα παιδιά του. Και ζήτησε από το Χριστό (ότι) να βάζει το σακούλι ό,τι ποσότητες θέλει και να µην µπορούν να φύγουν, εκτός αν το θελήσει αυτός. Τότε του είπε ο Χριστός ότι δεν δικαιούται να του ζητήσει άλλο τίποτε και εξαφανίστηκε. Όταν ήρθε ο καιρός να πεθάνει, επειδή δεν είχε ζητήσει τον Παράδεισο, εστείλανε από την Κόλαση µερικούς διαόλους να πάρουν την ψυχή του. Τον βρήκανε στο µαγαζί του και τούπανε να ετοιµαστεί να τον πάρουνε. Αυτός τους είπε: «- Μέχρι να τελειώσω τη δουλειά µου, εβγήτε στην καρυδιά να φάτε καρύδια, µέχρι να ετοιµαστώ». Αλλά είχε χάρισµα από το Θεό να µην µπορεί να φύγει κανείς από την καρυδιά, εχτός να το θελήσει αυτός. Πύρωσε ένα σίδερο και πήγε και τους έκαψε. Αυτοί εκλαίγανε και τούπανε να τους αφήσει να φύγουν και δεν θα τον πειράξουν. Αυτός τους άφησε και φύγανε και πήγανε στην κόλαση και τόπανε στον αρχηγό τους. Αυτός εσχηµάτισε µια οµάδα µε περισσότερους, µετά από χρόνια, να πάνε να τον φέρουν. Μόλις πήγαν, (πήγαν πάλι και αυτοί και) αυτός τους είπε να καθίσουν στον πάγκο να τον περιµένουν να τελειώσει τη δουλειά

166

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

του. Μόλις καθίσανε στον πάγκο πύρωσε πάλι ένα σίδερο και τους έκαιε και πάλι συµφωνία να τους αφήσει ήσυχους να φύγουν και να µην τον πειράξουν. Και αυτοί εγύρισαν πάλι στον αρχηγό τους και του είπανε τι πάθανε και αποφάσισαν να πάνε να τον πάρουν. Μόλις πήγαν στο µαγαζί της Φτώχειας του είπαν πως θα τονε πάρουν αµέσως. Αυτός γέλασε και τους έδειξε το µικρό σακουλάκι και τους είπε ότι µπορεί να βάλει όλο το σίδερο του κόσµου εκειµέσα. Και είπε του αρχηγού «- Εσύ τι µπορείς να κάµεις;». Λέει αν µπορείς εσύ να βάλεις όλο το σίδερο του κόσµου µέσα εκεί, εµείς µπορούµε να µπούµε όλοι µέσα. Και λέει η Φτώχεια «- Έλα να δούµε». Και όπως κράταγε το σακουλάκι µπαίνει πρώτος ο αρχηγός και ακολουθούν και οι άλλοι διάολοι. Και όπως ήταν και σ’ αυτόν το θεϊκό χάρισµα να µην µπορεί κανείς να βγει έξω, εκτός αν ο ίδιος το θελήσει, αυτός πήρε το σακουλάκι, το έβαλε πάνω στο αµόνι, και να µε τον παραγιό να τον χτυπάνε µε την βαρε‹ιά›. Οι δαίµονες φώναζαν να τους αφήσει, αλλά αυτός έδωσε το σακουλάκι στον παραγιό του να τους πετάξει στον ποταµό. Ο παραγιός τούς πέταξε και το σακουλάκι µπέρδεψε σε κάτι κλαδιά και έµεινε εκεί. Οι διαόλοι λείψανε από τον κόσµο και επεκράτησε ειρήνη στον κόσµο και δεν εργάζονταν τα δικαστήρια. Στο τέλος µάθανε οι δικηγόροι ότι η Φτώχεια τους έχει κλείσει στο σακούλι και πήγαν και τον παρακάλεσαν να τους αφήσει και (να συµφωνήσει µαζί τους να µην) τον ξαναπειράξουν ποτές. Αυτός επήγε και ο αρχηγός τού υποσχέθηκε ότι δεν θα τον πάρει και άνοιξε το σακούλι και φύγανε και αρχίσανε πάλι να κάνουν τα κακά που κάνουνε στον κόσµο. Αλλά ήρθε ο καιρός που η Φτώχεια πέθανε και πήγε στον Παράδεισο και είπε στον Απόστολο Πέτρο να του ανοίξει να µπει. Και ο Πέτρος του είπε: «- ∆εν µπορείς να µπεις, γιατί όταν σου έλεγα να ζητήσεις τον παράδεισο εσύ ζητούσες για την καρυδιά σου και τα σακούλια σου. Και θα πας στην Κόλαση, είναι οι πόρτες ανοιχτές να µπεις µέσα. Αλλά µόλις έφτασε στην κόλαση τον είδε ο αρχηγός των διαόλων και είπε στους διαόλους: «Η Φτώχεια έρχεται. Κλείστε καλά όλες τις πόρτες και τις τρύπες να µη µπει µέσα, γιατί ποιος ξέρει τι θα µας καταφέρει πάλι». Και επειδή δεν τον δέχτηκαν ούτε στον Παράδεισο ούτε στην Κόλαση αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω στη γη και πειράζει τους ανθρώπους και ο κόσµος παρακαλεί να φύγει από τον κόσµο και όπου θέλει να πάει, ή στον Παράδεισο ή στην Κόλαση.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

167

Γ. Μια πρόταση ανάγνωσης Η παραλλαγή του Αγίου Βασιλείου είναι πολύκλωνη και στέρεα διαρθρωµένη σε ξεχωριστές επιµέρους τυπικές ακολουθίες σκηνών: Οι υπηρεσίες στο Χριστό, οι τρεις χάρες, η εξαπάτηση των διαβόλων, η περιπλάνηση ανάµεσα στις πύλες του Παραδείσου και της Κόλασης και στον κόσµο των ζωντανών, συνιστούν τέσσερα κύρια και ευδιάκριτα µέρη που συµπληρώνονται από την αιτιολογικού χαρακτήρα κατακλείδα. Πρόκειται για ένα πραγµατικά πολύπλοκο παραµύθι που έχει δηµιουργηθεί χάρη στη σύνθεση και την ανάπτυξη διαφορετικών παραµυθιακών πυρήνων. Στην αφήγησή µας εύκολα αναγνωρίζουµε τους δυο παγκόσµιας εµβέλειας παραµυθιακούς τύπους ΑΤ330 και ΑΤ3315, σύµφωνα µε τη διεθνώς ισχύουσα τυπολογία των Aarne και Thomson6. Ο πρώτος τύπος έχει σχέση µε την ιστορία του ανθρώπου που κατορθώνει να ξεγελάσει το θάνατο, ή το διάβολο, σπανιότερα και τον Άγγελο, ανάλογα µε την παραλλαγή, αφού πρώτα έχει κερδίσει κάποια χάρη ή ανταµοιβή από τον ίδιο το Χριστό7. Ο δεύτερος παραµυθιακός τύπος έχει σχέση µε την ιστορία του υπερφυσικού στοιχείου – συνηθέστερα δαιµονικού – που κάποια στιγµή βρίσκεται φυλακισµένο σε κάποιο λυχνάρι, µπουκάλι ή σακούλι. Εδώ ας θυµηθούµε ότι τα µαγικά και άλλα αντικείµενα που παρουσιάζονται στο παραµύθι υποδηλώνουν συγκεκριµένο χώρο και πολιτισµό. Ξεχωρίζουµε επίσης τον διαδεδοµένο σε Ανατολή και ∆ύση παραµυθιακό τύπο των τριών ευχών που έχει τη δυνατότητα να διατυπώσει ο ήρωας. Ο παραµυθιακός αυτός πυρήνας έχει κωδικοποιηθεί ως ΑΤ750. Ένα άλλο πλαίσιο, όπου κατά ένα µέρος µπορεί να ενταχθεί η αφήγησή µας, 5. Βλ. Α. Αγγελοπούλου – Αι. Μπρούσκου (επιµ.) Επεξεργασία παραµυθιακών τύπων και παραλλαγών ΑΤ300 – 499, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Ε.Ι.Ε., Αθήνα, 1999. Πρόκειται για τον τρίτο τόµο του Καταλόγου των Ελληνικών Παραµυθιών του Γεωργίου Α. Μέγα. 6. Η διεθνώς ισχύουσα σήµερα τυπολογία κατάταξης των παραµυθιών προέρχεται, όπως είναι γνωστό, από το θεµελιακό έργο των A. Aarne – St. Thomson, The Types of the Folktale – A Classification and Bibliography, Academia Scientiarum Fennica, FFC 184, Helsinki, 1961. 7. Βλ. Μ. Καπλάνογλου, Παραµυθιακός τύπος ΑΤ330, ΑΤ331 και ΑΤ331Α…, στο Α. Αγγελοπούλου – Αι. Μπρούσκου, ε.α., σσ. 429 – 444.

168

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

είναι η µεγάλη οµάδα των παραµυθιών που παρουσιάζουν «υπερφυσικούς αντιπάλους», δηλαδή µάγους ή δαίµονες ή τον ίδιο το θάνατο. Είναι η οµάδα που περιλαµβάνει τους παραµυθιακούς τύπους ΑΤ300 – 400. Ωστόσο, η σηµερινή ανάγνωση αυτής της αφήγησης, όπως και η παλαιότερη ακρόαση κάποιας εκδοχής της, προκαλεί αβίαστα το χαµόγελο σε αρκετά σηµεία. Θα την εντάσσαµε λοιπόν και στις «ευτράπελες αφηγήσεις», και µάλιστα σ’αυτήν την πολύ ενδιαφέρουσα κατηγορία που έχει τις ρίζες της στην ελληνική αρχαιότητα και περιλαµβάνει τα πάθη των υπερφυσικών στοιχείων, διαβόλων, αρχαίων θεών και αγίων! Αυτή ειδικά η κατηγορία των λαϊκών αφηγήσεων δείχνει τη στενή σχέση και την οικειότητα του λαϊκού ανθρώπου µε το µεταφυσικό και το θείο. Ωστόσο, πρόκειται για µια ιδιότυπη οικειότητα, που µόνο στιγµιαία αποκλείει το φόβο8. Η παραπάνω απόπειρα ένταξης σε περισσότερα από ένα τυπολογικά πλαίσια ίσως είναι περισσότερο χρήσιµη για να δείξει πόσο ενδιαφέρουσα και σύνθετη είναι η αφήγηση που µας απασχολεί. Είναι διαδεδοµένη σε πολλά µέρη της Ελλάδας, αλλά η παραλλαγή του Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου είναι ιδιαίτερα πλούσια και ενδιαφέρουσα, γιατί παρουσιάζει ξεχωριστά στοιχεία, όπως είναι η προσθήκη της αιτιολογικής κατακλείδας, ο σαφής κατοπτρισµός των κοινωνικών και οικονοµικών συνθηκών, οι καθαρές αντηχήσεις από την ελληνική αρχαιότητα. Μάλιστα τα στοιχεία αυτά φαίνεται ότι την κάνουν να βηµατίζει προς την έντεχνη δηµιουργία: όπως είχαµε την ευκαιρία να σηµειώσουµε στην αρχή αυτής της εργασίας, η επικοινωνία και η σχέση ανατροφοδότησης ανάµεσα στο λαϊκό και το λόγιο είναι διαρκής, αν και δύσκολα προσδιορίσιµη. Το πρώτο πράγµα που µας εντυπωσιάζει στη συγκεκριµένη αφήγηση είναι το όνοµα του πρωταγωνιστή της. Κατά παράδοξο τρόπο, το θηλυκό αφηρηµένο ουσιαστικό Φτώχεια εδώ είναι κύριο όνοµα, και µάλιστα ανήκει σε άντρα, στον καλό τεχνίτη – πεταλωτή, το µάστορα της ιστορίας µας! Η λεπτοµέρεια αυτή µας οδηγεί ολόισια στον αρχαίο µύθο της Πενίας που ζευγαρώνει µε τον Πόρο, το γιο της Μήτιδας, σύµφωνα µε το µύθο που ο Πλάτωνας στο Συµπόσιο βάζει στο στόµα της ∆ιοτίµας (Βλ. Πλάτ. Συµπ. 2036 κ.ε.). Ο µύθος αυτός έχει συµβολικό και ταυτόχρονα δι8. Για το θέµα του κωµικού στοιχείου στο οµηρικό αλλά και το νεοελληνικό θρησκευτικό παραµύθι βλ. A. Zervou, Ironie et Parodie – Le comique chez Homère, Βιβλιοθήκη Ι.Θ. Κακριδή, Εστία, 1990, σσ. 176 – 180.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

169

δακτικό χαρακτήρα, παρόλο που δεν τον συναντούµε αλλού στην αρχαία ελληνική Λογοτεχνία, τουλάχιστον σ’ αυτήν που µας σώζεται. Πενία λοιπόν είναι η φτώχεια, η ένδεια που όµως – όπως φαίνεται από τον παραπάνω µύθο της ένωσής της – έχει την τάση να υπερβεί τον εαυτό της, να βρει πόρο, δηλαδή τρόπο και µέσα για να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να καλύψει τις όποιες ανάγκες. Το πολύ γνωστό «η πενία τέχνας κατεργάζεται», επαληθεύεται µε πολλούς διαφορετικούς τρόπους στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή της ιστορίας µας, που είναι καλός τεχνίτης και αξιοποιεί την τέχνη του για να κερδίσει το ψωµί του, αλλά και για να ανταπεξέλθει στις δύσκολες στιγµές. Χρησιµοποιεί λοιπόν την τέχνην και µε την έννοια της αρχαίας πονηριάς ή της µήτιδος: πρόκειται για µια αξία βασική για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισµό, όπως έχουν δείξει οι ανθρωπολόγοι – ιστορικοί της ελληνικής αρχαιότητας που ανήκουν στη σχολή του Παρισιού9. Είναι αποκαλυπτικό το γεγονός ότι για την τιµωρία των διαβόλων ο ήρωάς µας αξιοποιεί, µαζί µε την πονηριά του, τα εργαλεία της δουλειάς του, την πυρωµένη βέργα, το αµόνι και τη βαρειά, και µάλιστα την τρίτη φορά συνεργάζεται και µε τον παραγιό του, όπως θα έκανε, αν δούλευε κανονικά στο εργαστήρι του! Πρωταγωνιστή µε την ιδιότητα του σιδερά – πεταλωτή συναντούµε λιγότερο συχνά στις διάφορες ευρωπαϊκές παραλλαγές. Συνηθέστερα είναι απλώς ένας φτωχός άνθρωπος, µερικές φορές µανιώδης χαρτοπαίκτης, που φιλοξενεί το Χριστό µόνο του, ή µαζί µε τον Απόστολο Πέτρο, ή ακόµα και µε τους δώδεκα Αποστόλους. Προσφέρει φαγητό και περιποίηση στους άγνωστους ξένους που χτυπούν την πόρτα δείχνοντας, παρά τη φτώχεια του και το πάθος του για τη χαρτοπαιξία, ιδιαίτερη καλοσύνη και αρχοντική γενναιοδωρία10. Εύκολα ξεχωρίζουµε εδώ το πολύ γνωστό µοτίβο της αρχαίας Θεοξενίας. Το αντίστοιχο δίδυµο των άγνωστων θεών, που σαν κουρασµένοι ταξιδιώτες, ζητούν φιλοξενία είναι ο ∆ίας και ο Ερµής. Σε µια 9. Βλ. Ζ.Π. Βερνάν – Μ. Ντετιέν, Μήτις, Η πολύτροπη νόηση στην αρχαία Ελλάδα, µτφρ. Ι.Παπαδοπούλου, Ζαχαρόπουλος, 1993. 10. Βλ. για παράδειγµα τη ζακυνθινή παραλλαγή µε τίτλο Ο χαρτοπαίχτης που φιλοξένησε το Χριστό που κατέγραψε η Μαριέττα Μινώτου. Την παραλλαγή αυτή παραθέτει ο ∆.Σ. Λουκάτος στην ανθολόγησή του για τα Νεοελληνικά Λαογραφικά Κείµενα, Τ.48, Βασική Βιβλιοθήκη Αετού, Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου, 1958.

170

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

περιδιάβασή τους στη Φρυγία παρουσιάζονται µεταµφιεσµένοι σε στρατοκόπους, αλλά δεν τους δέχεται κανείς. Οι µόνοι που τους περιποιούνται στο φτωχικό καλύβι τους µε καλή διάθεση και µε όσα µέσα διαθέτουν, είναι το ηλικιωµένο ζευγάρι του Φιλήµονα και της Βαυκίδας. Λίγο αργότερα οι δυο θεοί τιµωρούν σκληρά τους αφιλόξενους κατοίκους της Φρυγίας στέλνοντας κατακλυσµό· φροντίζουν όµως να σώσουν το καλύβι που γίνεται ναός και να ανταµείψουν το ζευγάρι. Μεταµορφώνουν τον Φιλήµονα και τη Βαυκίδα σε δυο δέντρα ριζωµένα το ένα δίπλα στο άλλο έξω από το ναό. Ο Οβίδιος µας αφηγείται µε αρκετές λεπτοµέρειες αυτήν την ιστορία (Βλ. Οβιδίου Μεταµορφώσεις, VIII 615 – 724). Στην παραλλαγή του Αγίου Βασιλείου ο ήρωας δεν ανταµείβεται για την περιποίηση και τη φιλοξενία που προσφέρει, αλλά για την ευσυνείδητη και καλή δουλειά του. Πεταλώνει το γαϊδουράκι του Χριστού και µάλιστα πληρώνεται γι’ αυτό, όπως και ο κάθε τεχνίτης. Ο Χριστός έχει την πρόθεση να τον ανταµείψει, γιατί έµεινε ευχαριστηµένος από τη δουλειά του, δηλαδή από την επαγγελµατική του ικανότητα, πιθανόν και από την εντιµότητά του, φαίνεται δηλαδή να αντιδρά σαν ευχαριστηµένος πελάτης. Εδώ η καλοσύνη, η γενναιοδωρία και η ανιδιοτέλεια αντικαθίστανται από ένα είδος επαγγελµατικής επάρκειας και ηθικής, δηλαδή αξιών που ισχύουν σε αναπτυγµένες κοινωνίες. Σύµφωνα µε την παράδοση ο Χριστός είναι πρόθυµος να πραγµατοποιήσει τρεις χάρες, να δώσει δηλαδή τρεις ευκαιρίες στον πεταλωτή. Προηγουµένως έχει αποκαλύψει την ταυτότητά του, ώστε να του δώσει τη δυνατότητα να ζητήσει οτιδήποτε, όσο κι αν αυτό φαίνεται δύσκολο και κυρίως να του επιτρέψει να επωφεληθεί και να γυρέψει το υπέρτατο αγαθό για κάθε Χριστιανό, που είναι φυσικά ο Παράδεισος ή η βασιλεία των ουρανών. Ωστόσο, σύµφωνα µε τον παραµυθιακό τύπο 750 ΑΤ οι επιλογές του ήρωα ποτέ δεν είναι οι πιο σωστές, και µάλιστα µερικές φορές δεν κατορθώνει να επωφεληθεί πραγµατικά λόγω και της ανοησίας ή της απληστίας τού ίδιου ή της γυναίκας του11. 11. Στη δυτική παράδοση οι Grimm παραθέτουν το γνωστό παραµύθι «Ο ψαράς και η γυναίκα του», όπου η παραµυθιακή µορφή της γυναίκας είναι η ενσάρκωση της µαταιοδοξίας και της απληστίας. Άπειρες φορές το παραµύθι αυτό έχει κατηγορηθεί για µισογυνισµό. Στην εποχή µας ο Günter Grass αναπτύσσει ιδιαίτερα αυτό το

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

171

Ο µάστορας της ιστορίας µάς εκπλήσσει µε την ισχυρογνωµοσύνη του, γιατί δεν ακούει τη συµβουλή του Αγίου Πέτρου ούτε και την τρίτη φορά, όπως συµβαίνει µε τους ήρωες άλλων παραλλαγών. Για παράδειγµα στην επτανησιακή παραλλαγή ο ήρωας φανατικός χαρτοπαίχτης, αφού ζήτησε πρώτα να νικάει πάντα, όταν παίζει χαρτιά και να κολλάει όποιος πάει να πάρει καρπούς από την αχλαδιά του, στο τέλος ζητάει να πάει µετά θάνατον στον Παράδεισο ακολουθώντας τη συµβουλή των µαθητών του Χριστού. Όταν συναντά το διάβολο, τον τιµωρεί ακινητοποιώντάς τον στην αχλαδιά, τον κερδίζει στα χαρτιά, ενώ στο τέλος πάει στον Παράδεισο φέρνοντας µάλιστα µαζί του και δώδεκα πρώην κολασµένους που κέρδισε τη σωτηρία τους στα χαρτιά!12 Ο πεταλωτής µάς εκπλήσσει επίσης µε την ολιγάρκειά του, ίσως και µε την ιδιαιτερότητά του. Ζητάει απλώς να µην τον ενοχλούν, να µην κλέβουν τα καρύδια από την καρυδιά του ή να µην του πειράζουν τα παιδιά τα εργαλεία του. Ζητάει ακόµα να µην µπορούν να ανοίγουν το πουγκί του η γυναίκα και τα παιδιά του και να παίρνουν κρυφά, όταν αυτός κοιµάται, τις λίγες εισπράξεις της ηµέρας. Παρότι στα παραµύθια οι ήρωες είναι στερεοτυπικοί, ο σιδεράς – πεταλωτής φαίνεται να έχει εξατοµικευµένες ιδιότητες και καταδικά του χαρακτηριστικά. Κι ενώ σύµφωνα µε τον Lüthi το σκηνικό των παραµυθιών είναι επίσης στερεοτυπικό (παλάτι, καλύβι, δάσος) ή ανύπαρκτο13, εδώ µπορούµε να διακρίνουµε το µικρό εργαστήρι µε τον πάγκο, τα εργαλεία και την καρυδιά στην αυλή και µ’ έναν παραγιό που βοηθάει. Το παραµύθι διαθέτει αυτή την απορροφητικότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι, όπως την έχει ορίσει η J. Kristeva. Όταν κάποτε έρχεται ο καιρός να πεθάνει ο κεντρικός ήρωας, πηγαίνει ο διάβολος να τον πάρει και φυσικά κολλάει στην καρυδιά. Το γεγονός αυτό µας κάνει να θυµηθούµε τον παµπόνηρο Σίσυφο της ελπαραµύθι – που το θεωρεί κατ’ εξοχήν γερµανικό – στις διαφορετικές εκδοχές του και το εµπλουτίζει µε περιεχόµενο ανθρωπολογικό και φιλοσοφικό, ώστε να δηµιουργήσει το ογκωδέστατο έργο του Ο Μπουτ, το ψάρι (1977). Για µια πολύ σύντοµη σχετική ενηµέρωση βλ. το σχετικό λήµµα που αφιερώνει στον Γερµανό συγγραφέα το πιο εύχρηστο αγγλόφωνο εγχειρίδιο για το παραµύθι που κυκλοφορεί σήµερα: J. Zipes (επιµ.) The Oxford Companion to Fairy Tales – The Western fairy tale tradition from medieval to modern, Oxford, 2000. 12. Βλ. Ο χαρτοπαίχτης που φιλοξένησε το Χριστό, ε.α. 13. Βλ. M. Lüthi, Es war eimal – Vom Wesen des Volksmärchen, 2008.

172

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

ληνικής αρχαιότητας. Ο δικός του θάνατος έρχεται ως τιµωρία από τον ∆ία, µα ο Σίσυφος καταφέρνει να τον ακινητοποιήσει και να τον δέσει σφιχτά µε αλυσίδες, έτσι που για ένα ορισµένο διάστηµα δεν πέθαινε κανένας άνθρωπος και χρειάστηκε να παρέµβει ο ∆ίας για να ξαναγίνουν τα πράγµατα όπως πριν (Βλ. F.G.H. 3F119=schol. Ιλ. Ζ153). Εδώ τη θέση του θανάτου παίρνουν οι διάβολοι, πράγµα σύνηθες στο ευρωπαϊκό παραµύθι. Όπως παρατηρεί ο Hansen, όταν οι παγανιστικοί µύθοι µετατρέπονται σε χριστιανικά παραµύθια, τη θέση του θανάτου παίρνει ο διάβολος και όχι ο άγγελος, στην περίπτωση µάλιστα που πρόκειται να υποστεί παθήµατα και τιµωρίες από τον θνητό άνθρωπο14. Το γεγονός ότι ο πεταλωτής πρόκειται να πάει στην Κόλαση, παρουσιάζεται εν µέρει σαν ένα είδος τιµωρίας, όχι σε σχέση µε την όλη ζωή του, αλλά µε το ότι έδειξε απερισκεψία και δεν ακολούθησε τη συµβουλή του Αγίου Πέτρου. Τα παθήµατα των διαβόλων, τα κλάµατα και τα παρακάλια τους δείχνουν ότι στη λαϊκή παράδοση τα «πνεύµατα του κακού» δεν είναι ούτε πανέξυπνα, ούτε άτρωτα και ανίκητα, ούτε ατρόµητα. Φαίνεται όµως ότι υπακούουν σε κάποιους κώδικες – απαραίτητους άλλωστε για την απρόσκοπτη εξέλιξη της ιστορίας – αφού περιµένουν τον ετοιµοθάνατο να ετοιµαστεί, πριν το ταξίδι του στον άλλο κόσµο ή κάνουν συµφωνίες µαζί του και τις τηρούν. Το γεγονός ότι οι δαίµονες τιµωρούνται µε πυρωµένο σίδερο και αρχίζουν να καίγονται καθηλωµένοι στην καρυδιά, στον πάγκο του σιδεράδικου ή στο αµόνι, δείχνει µια σχεδόν καθαρτήρια για τον ακροατή εικόνα, βασισµένη στην αντιστροφή που γι’ αυτόν το λόγο χρωµατίζεται µε ειρωνεία: είναι γνωστό ότι η λαϊκή, αλλά και η λόγια παράδοση παρουσιάζουν την Κόλαση σε µια πολύ µεγαλύτερης εστίασης εικόνα, όπου πολλοί δαίµονες διατηρούν και υποδαυλίζουν τις φωτιές για να βασανίζονται οι δυστυχισµένοι κολασµένοι του Κάτω Κόσµου. Η αντιστροφή συµπληρώνεται, αν θυµηθούµε ότι στη λαϊκή παράδοση, και µάλιστα στο δηµοτικό τραγούδι, ο Χάρος χρησιµοποιεί δόλο για να µπορέσει να νικήσει και να πάρει µαζί του τον εκλεκτό ήρωα, όπως είναι για παράδειγµα ο ∆ιγενής Ακρίτας15. Αντίθετα στην αφήγησή 14. Βλ. W. Hansen, ε.α., σ.245. 15. Βλ. σχετικά G. Saunier, Τα Μοιρολόγια – Ελληνικά ∆ηµοτικά τραγούδια, Νεφέλη, 1999, σσ. 537 – 541.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

173

µας ο απλός καθηµερινός άνθρωπος χρησιµοποιεί µε επιτυχία δόλο εναντίον του διαβόλου – θανάτου. Την Τρίτη φορά οι διάβολοι έρχονται να πάρουν τον πεταλωτή µαζί µε τον αρχηγό τους. Ο πεταλωτής τούς παρασύρει σε ένα επικίνδυνο παιχνίδι ανταγωνισµού, περισσότερο εκτεταµένο σε άλλες εκδοχές, που στην αφήγησή µας όµως δηλώνεται σύντοµα και σχεδόν υπαινικτικά. Μια µοναδική σκηνή συµπυκνώνει την αναµέτρηση των υπερφυσικών ικανοτήτων: ο µάστορας µπορεί απλώς να βάλει πολύ σίδερο µέσα στο σακουλάκι, τίθεται όµως το ερώτηµα, αν οι δαίµονες µπορούν να γίνουν τόσο µικροί, ώστε να χωρέσουν σ’ αυτό. Σε µια µοναδική σκηνή λοιπόν απλοποιείται και συµπυκνώνεται η ακολουθία των αλλεπάλληλων µεταµορφώσεων που συναντούµε σε πολλούς αρχαίους µύθους και σε πολλά νεότερα παραµύθια, από τα οποία το πιο γνωστό είναι το παραµύθι του Παπουτσωµένου Γάτου. Όταν ο δράκος, µετά από µια συνεχή επίδειξη της ικανότητάς του να µεταµορφώνεται, γίνει ακίνδυνο ποντίκι, θα κατασπαραχθεί. Το ίδιο µοτίβο υπάρχει και στο νεότερο παραµύθι, ανατολικό και δυτικό, όταν το κακό πνεύµα ξαναµπαίνει στο µπουκάλι του, που ο ταλαίπωρος άνθρωπος (συνήθως ψαράς) φροντίζει να ξανακλείσει ερµητικά. Προηγουµένως, σύµφωνα και µε µια ναξιώτικη παραλλαγή16, η τετραπέρατη γυναίκα του ψαρά προσποιείται ότι δεν µπορεί να πιστέψει πως το κακό πνεύµα µπορεί να συρρικνώνεται και να χωράει στο µπουκάλι κι έτσι το παρασύρει να αποδείξει αυτή του την ικανότητα. Στην αρχαία παράδοση οι τιµωρίες και τα παθήµατα των υπερφυσικών όντων, και µάλιστα των θεών, από τους ανθρώπους δεν είναι κάτι σπάνιο. Αν και δε θα χαρακτήριζε κανείς πολύ εύκολα ως υπερφυσικά όντα τους αρχαίους θεούς µε τις ανθρώπινες χάρες και τις ανθρώπινες αδυναµίες, πάντως στο οµηρικό κείµενο τούς βλέπουµε να γίνονται θύµατα των ανθρώπων. Τραυµατίζονται στο πεδίο της µάχης από έναν θνητό πολεµιστή, γίνονται θύµατα της εξαπάτησης των ανθρώπων, αν και τους έχουν προσφέρει υπηρεσίες, όπως για παράδειγµα για τη θεµελίωση του τείχους µιας πόλης, ή άλλες φορές δένονται και φυλακίζονται από αυτούς, καθώς µας πληροφορεί η ∆ιώνη που παρηγορεί την τραυµατισµένη από τον ∆ιοµήδη Αφροδίτη. 16. Βλ. Α. Αγγελοπούλου – Αι. Μπρούσκου, ε.α., σ.437.

174

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΖΕΡΒΟΥ

Κάποτε οι θεοί γελοιοποιούνται και οι δυνάµεις τους αµφισβητούνται. Ήδη αναφερθήκαµε στο θάνατο, που τον δένει ο παµπόνηρος Σίσυφος κάνοντας κατάχρηση της µικρής παράτασης που δίνεται στον ετοιµοθάνατο, σύµφωνα µε την αρχαία αλλά και τη νέα παράδοση, ώστε να προετοιµαστεί, πριν περάσει στον Κάτω κόσµο. Με την ενέργεια του παµπόνηρου Σίσυφου παραβιάζονται οι νόµοι της φύσης και της φυσικής φθοράς, αφού, καθώς είδαµε, οι άνθρωποι σταµατούν να πεθαίνουν17. Όταν οι δαίµονες φυλακίζονται στο µικρό σακουλάκι της ιστορίας µας – που κανονικά είναι φτιαγµένο για να δέχεται χρήµατα – σταµατούν ξαφνικά όλα τα εγκλήµατα και τα κακά πράγµατα που οι διάβολοι βάζουν τους ανθρώπους να κάνουν και να υφίστανται. Όταν ο παραγιός πάει να πετάξει το σακουλάκι µε τους διαβόλους και τον αρχηγό τους στο ποτάµι, αυτό µπερδεύεται και µένει κρεµασµένο σε κάτι κλαδιά! Η λεπτοµέρεια αυτή είναι χρήσιµη για τη συνέχιση της πλοκής, ενώ ο εγκλεισµός των δαιµόνων επιτρέπει την προβολή µιας αιτιολογικής πτυχής: οι διάβολοι φταίνε για τα δεινά του κόσµου και για όλες τις αδικίες που γίνονται. Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή σχεδόν απαλλάσσεται από οποιονδήποτε µεταφυσικό χαρακτήρα: όλα αυτά τα κακά, που ταλανίζουν τον κόσµο, είναι απαραίτητα για να µη µείνει άνεργη µια τάξη επαγγελµατιών, που στην αφήγησή µας είναι οι δικηγόροι (Σε άλλη παραλλαγή είναι οι δικαστές). Αν λοιπόν ο Σίσυφος µε την πράξη του µπόρεσε να παραβιάσει τους νόµους της φύσης και της φυσικής φθοράς, ο πεταλωτής της ιστορίας µας έχει παραβιάσει – χωρίς να έχει την πρόθεση – την οικονοµική νοµοτέλεια της οργανωµένης κοινωνίας! Οι δικηγόροι λοιπόν, αφού πληροφορούνται τι έγινε, παρακαλούν πιεστικά τον πεταλωτή να ελευθερώσει τους διαβόλους. Κι αυτός το κάνει, αφού – για τρίτη φορά – κλείσει συµφωνία µαζί τους: φαίνεται πως τα «συµβόλαια» ισχύουν και στο φυσικό και στο µεταφυσικό 17. Το θέµα της αιχµαλωσίας του Χάρου και της διακοπής των θανάτων, ακόµα και της ανταρσίας των νεκρών και της επαναφοράς τους στη γη, υπάρχει στο δηµοτικό τραγούδι, όµως παρουσιάζεται µε πολύ περιορισµένη διάρκεια, αφού ο Χάρος γρήγορα κατορθώνει να ξεφύγει. Παραθέτω λίγους στίχους από δηµοτικό τραγούδι της Λακωνίας: ...Το Χάρο τον επιάσανε και σκλάβο τονε πάνε./Το µάθαν νιες και λούζονται και νιοι και µπαρµπεριούνται/Το µάθαν οι αξιωµατικοί κρεµάσαν τα σπαθιά τους…/…Κι απάνου πού ‘ρθαν ν’ανεβούν, να βγουν στον πάνου κόσµο/ο Χάρος τους εξέφυγε και πάει και τούσε σώνει… Βλ. σχετικά G. Saunier, ε.α., σ.466.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

175

κόσµο. Η ύπαρξη των διαβόλων είναι απαραίτητη για την επιβίωση µιας επαγγελµατικής τάξης; Ο εξοικειωµένος µε την ευρωπαϊκή λογοτεχνία αναγνώστης θα µπορούσε να θυµηθεί πόσο κοντά βρίσκεται η µορφή του διαβόλου µε διάφορα επαγγέλµατα και αξιώµατα και µάλιστα µε το επάγγελµα του δικηγόρου στη σατιρική ποίηση του ροµαντισµού. (Όπως είναι γνωστό, ο ροµαντισµός αγαπάει τη λαϊκή παράδοση και συχνά δανείζεται και µεταµορφώνει δικά της θέµατα.) Έτσι για παράδειγµα ο διάβολος χαίρεται, όταν συναντά τον δικηγόρο να µελετά τα χαρτιά του στο γραφείο του, γιατί του θυµίζει την πρώτη ανθρωποκτονία επί της γης, δηλαδή την ιστορία του Κάιν και του Άβελ. Την εικόνα αυτή συναντούµε στην έµµετρη αφήγηση των S.T. Coleridge και R. Southey, που έχει τίτλο Του διαβόλου οι σκέψεις, όπως και στο πολύστιχο ποίηµα του P.B. Schelley, Του διαβόλου το σεργιάνι18. Για άλλη µια φορά βλέπουµε πως ο διάλογος ανάµεσα στη λαϊκή και τη λόγια παράδοση είναι συνεχής και… απρόβλεπτος. Στην αφήγησή µας αυτόν τον παράξενο µάστορα που ονοµάζεται Φτώχεια, όταν έρχεται η ώρα του να πεθάνει, δεν τον δέχονται πουθενά. Υπήρξε πολύ πονηρός, ώστε να τον φοβούνται οι διάβολοι της Κόλασης, αλλά και αρκετά απερίσκεπτος – όπως υπαινίσσεται ο Άγιος Πέτρος – ώστε να µην µπορεί να περάσει την πύλη του Παραδείσου. Η Φτώχεια λοιπόν γυρίζει στους ανθρώπους κι ας µην τη θέλουν καθόλου κι ας επιθυµούν να πάει οπουδήποτε αλλού, εκτός από το να είναι κοντά τους. Ωστόσο, σε καιρούς µεγάλης οικονοµικής κρίσης, όπως είναι οι δικοί µας, η έλευση και η παραµονή της Φτώχειας στον πάνω Κόσµο, παρά την αιτιολογική πρόθεση του παραµυθιού, παίρνει έναν απόλυτα ρεαλιστικό χαρακτήρα ταιριαστό µε τα οικονοµικά στοιχεία που κουβαλάει αυτή η λαϊκή αφήγηση. Τουλάχιστον ας µοιάζει περισσότερο αυτή η Φτώχεια όχι µε µια παθητική κατάσταση δυστυχίας, αλλά µε την αρχαία αριστοφανική Πενία, αυτή που, καθώς είδαµε, είναι δεµένη µε τη σκληρή και τη συστηµατική δουλειά, την εξεύρεση πόρων και τη διάνοιξη διεξόδων! 18. Βλ. Percy Busshe Shelley, The Devil’s Walk και Samuel Taylor Coleridge – Robert Southey, The Devil’s Thoughts, Εισαγωγή – µετάφραση Γ. Ευθυµιάδης, Ποιητική, 4, Φθινόπωρο – Χειµώνας, 2009, σσ. 107 – 119.

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Τό τραγούδι τοῦ Προσφύρη Δεκαπέντε καταγραφές ἑνός Ἀκριτικοῦ τραγουδιοῦ ἀπό τήν πρώην ἐπαρχία Ἁγίου Βασιλείου Ἡ παροῦσα ἀνακοίνωση ἀναφέρεται σὲ δεκαπέντε καταγραφὲς τοῦ ἀκριτικοῦ τραγουδιοῦ Τοῦ Προσφύρη, στὴν πρώην ἐπαρχία Ἀγ. Βασιλείου Ρεθύμνης ἀπὸ μία συλλογὴ λαογραφικοῦ ὑλικοῦ σὲ πενήντα τετράδια1. Τὸ ὑλικὸ συνέλεξε σὲ συνεργασία μὲ τοὺς μαθητὲς του ὁ κ. Θεόδωρος Πελαντάκης τὸν καιρὸ τῆς ὑπηρεσίας του στὸ Γυμνάσιο Σπηλίου (1967-68). Αὐτὸ ποὺ σήμερα πραγματοποιεῖται στὰ σχολεῖα κατὰ τὴ διδασκαλία, μιά, δηλαδή, διαθεματικὴ προσέγγιση τῆς διδακτέας ὕλης καὶ ἔγερση ἐνδιαφέροντος γιὰ τὴν τοπικὴ ἱστορία καὶ τὸν λαϊκὸ πολιτισμὸ ἦταν γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη μιὰ κινήσῃ πρωτοποριακή. Εἶναι ἤδη γνωστὸ ὅτι τὸ τραγούδι τοῦ Προσφύρη εἶχε εὐρεῖα διάδοση σὲ ὁλόκληρο τὸν ἑλληνικὸ χῶρο. Ὑπάρχουν περὶ τὶς τριάντα παραλλαγές, ἀπὸ τὸν Πόντο μέχρι τὴν Κύπρο, τὰ Δωδεκάνησα καὶ τὴν Κρὴτη2. Ἰδιαίτερα στὴν Κρήτη τὰ τραγούδια τοῦ Ἀκριτικοῦ κύκλου ἐμφανίζονται, ἀφ’ ὅτου ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς ἀπελευθερώνει τὴ Μεγαλόνησο ἀπὸ τοὺς Ἄραβες (961) καὶ μετακινεῖ σ’ αὐτὴν πληθυσμοὺς ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία, πιστοὺς στὴν κεντρικὴ ἐξουσία. Αὐτῶν τῶν μετακινήσεων μαρτυρίες εἶναι καὶ τὰ τοπωνυμικὰ: Ἀρμένοι (Ρεθύμνου καὶ Χανίων), Κασταμονίτσα (Πεδιάδος), τῶ(ν) Βαρβάρῳ (Πεδιάδος), τῶν Τσακώνω(ν) (Σελίνου), ὡς καὶ πολλὰ μικροτοπωνύμια3.

1. Ὁ κ. Θ. Πελαντάκης ἔχει παραδώσει τὴν ἐν λόγῳ συλλογὴ στὸ Ἐργαστήριο τοῦ Τομέα Ἀνθρωπιστικῶν καὶ Κοινωνικῶν Ἐπιστημῶν τοῦ Π.Τ.Δ.Ε. τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης καὶ προγραμματίζεται ἡ ἐπεξεργασία καὶ ἡ ἔκδοση τοῦ περιεχομένου σ’ αὐτὴν ὑλικοῦ. Ὁ Τομέας εὐχαριστεῖ θερμῶς τὸν κ. Θ. Πελαντάκη γιὰ τὴν πολύτιμη συμβολή του στὴν μελέτη τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ καὶ τὴν προσφορὰ του. 2. Βλ. H.-G. Beck, Geschichte der Byzantinischen Volksliteratur, C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München 1971, σελ. 61. 3. Γιὰ τὰ σχετικὰ τοπωνύμια, βλ. Στέργ. Σπανάκης, Πόλεις καὶ χωριὰ τῆς Κρήτης, τ. Α΄-Β΄, Ἡράκλειο 1991.

178

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Πρῶτος ὁ K. Dieterich (1904)4 καὶ ἀργότερα ὁ H. Grégoire (1933)5 συνέδεσαν τὸ ὄνομα τοῦ ἥρωα τοῦ τραγουδιοῦ, Προσφύρης (Πρόσφυρος, Μπροσφύρης ἢ Πορφύρης), μὲ τὰ γεγονότα ποὺ ἀκολούθησαν τὸν θάνατο τοῦ αὐτοκράτορα Λέοντος Στ´ τοῦ Σοφοῦ (12.05.912). Ὁ νόμιμος διάδοχος τοῦ θρόνου Κωνσταντῖνος Ζ΄ ὁ Πορφυρογέννητος ἦταν τότε μόλις ἑξαετὴς καὶ τὴν ἐξουσία ἀνέλαβε ὁ ἀδελφὸς τοῦ Λέοντος, Ἀλέξανδρος, ὁ ὁποῖος διακρινόταν γιὰ τὸν ἔκλυτο βίο καὶ τὴν ἐπιπολαιότητά του, καὶ ἔκλεισε τὴν αὐτοκράτειρα Ζωὴ Καρβονοψίνα σὲ μονή, ἀντικατέστησε στὰ ὑψηλὰ ἀξιώματα τοὺς συνεργάτες τοῦ Λέοντος μὲ πρόσωπα τῆς ἐμπιστοσύνης του καὶ ἐπανέφερε στὸν πατριαρχικὸ θρόνο τὸν Νικόλαο Μυστικό6. Τὸν τελευταῖο εἶχε ἀντικαταστήσει ὁ Λέων μὲ τὸν Εὐθύμιο, για τὴν ἄρνησή του νὰ εὐλογήσει τὸν τέταρτο γάμο του μὲ τὴ Ζωή. Ὁ Ἀλέξανδρος, κατὰ τὴν κρίσιμη ἐκείνη στιγμή, μὲ ἀποδυναμωμένο τὸν κρατικὸ μηχανισμὸ καὶ τὴν ἡγεσία τοῦ στρατεύματος, ἀρνήθηκε νὰ πληρώσει, σύμφωνα μὲ ὅσα ὅριζε ἡ συνθήκη τοῦ 896, τὰ ἐτήσια τέλη στὸν Συμεὼν τῆς Βουλγαρίας, καὶ ὁ τσάρος εἰσέβαλε στὰ βυζαντινὰ ἐδάφη. Λίγο μετὰ τὴν ἔναρξη τοῦ πολέμου, ὁ Ἀλέξανδρος πέθανε (τὴν 6 Ἰουνίου 913) ἀφήνοντας μιὰ χαώδη καταστάσῃ στὴν αὐτοκρατορία. Τὶς ὑποθέσεις τοῦ κράτους ἀνέλαβε τότε συμβούλιο μὲ ἐπίτροπο τὸν πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό, ὁ ὁποῖος ἐκαλεῖτο νὰ ἐξισορροπήσει τὴν παλαιὰ ἀντίθεσή του στὸν γάμο τοῦ Λέοντος – ἑπομένως καὶ τὴ στάση του πρὸς τὴ Ζωὴ καὶ τὴν νομιμότητα τοῦ διαδόχου Κωνσταντίνου – ἀλλὰ καὶ ἀπέναντι στὴ μερίδα ἐκείνη τοῦ κλήρου, ποὺ τασσόταν μὲ τὸν καθηρημένο πατριάρχη Εὐθύμιο, ὡς καὶ στη μερίδα τῶν ἀξιωματούχων, οἱ ὁποῖοι εἶχαν περιέλθει σὲ δυσμένεια ἀπὸ τὶς ἀλλαγὲς τοῦ Ἀλεξάνδρου. Ἐκείνην ἀκριβῶς τὴν κρίσιμη στιγμὴ ἐμφανίζεται κάτι τὸ ἀπροσδόκητο. Ὁ Δομέστικος τῶν Σχολῶν Κωνσταντῖνος Δούκας, υἱὸς τοῦ Ἀνδρονίκου Δούκα, ἀνήσυχος για τὴν τύχη τοῦ κράτους ἢ ἐκμεταλλευόμενός τὶς περιστάσεις, ἐπιχειρεῖ μὲ

4. K. Dieterich, «Eine Gruppe neugriechischer Lieder aus dem Akritencyklus», BZ 13(1904) 53-72. 5. Η. Grégoire, «L’ âge héroique de Byzanz», Mélanges N. Jorga, Paris 1933, σσ. 383397. Ο ίδιος, Δι-γενής Ακρίτας, New York, 1942. 6. Γιὰ τὰ γεγονότα, βλ. G. Ostrogorsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München 1963, σελ. 216-217.

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

179

πραξικόπημα νὰ σφετεριστεῖ τὸν θρόνο. Σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ Συνεχιστῶν τοῦ Θεοφάνους, ὁ Κωνσταντῖνος δὲν ἐνήργησε αὐτοβούλως, ἀλλὰ κατὰ προτροπὴν πολλῶν ἐπιφανῶν ἀπὸ τὰ μεγάλα γένη καὶ αὐτοῦ τοῦ Πατριάρχη, ὁ ὁποῖος, παρὰ τὴ θέση τοῦ ὡς ἐπιτρόπου τοῦ ἀνηλίκου βασιλόπαιδος, ἔβλεπε μὲ ἰκανοποίηση τὸν παραμερισμὸ τοῦ νόθου, κατ’ αὐτόν, Κωνσταντίνου καὶ τὸν ἀφανισμὸ τὴν δυναστείας7. Ὁ Δούκας φονεύεται κατὰ τὴ συμπλοκὴ μπροστὰ στην Χαλκῆ Πύλη τοῦ Παλατίου καὶ τὸ πραξικόπημα ἀποτυγχάνει. Ἐπακολουθοῦν ἐκτελέσεις, ἀνασκολοπισμοὶ καὶ διαπόμπευση τῶν συνεργατῶν του, ἐγκλεισμὸς τῆς συζύγου του σὲ μονὴ καὶ εὐνουχισμὸς τοῦ υἱοῦ του Στεφάνου, ὥστε να ἐκλείψει κάθε διεκδίκηση στὸν μέλλοντα χρόνο. Στὸ τραγούδι, βέβαια, τὰ πράγματα ἐμφανίζονται διαφορετικά. Κατ’ ἀρχὴν τὸ ὄνομα τοῦ ἥρωα δὲν παραδίδεται ὡς Κωνσταντῖνος ἀλλὰ ὡς Προσφύρης (δηλ. Πορφύρης ἢ Πορφύριος: ὁ διεκδικητὴς τῆς πορφύρας) καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς προσωπικότητάς του εἶναι ἐκεῖνα τῶν ἡρώων τοῦ ἀκριτικοῦ τραγουδιοῦ, ἀσύμβατα πρὸς τὰ τῶν καθημερινῶν ἀνθρώπων. Πρέπει, ὅμως, νὰ ἀναφερθεῖ ἐδῶ ὅτι σὲ μία μικρὴ ὁμάδα, ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν παραλλαγῶν, ὁ ἥρωας ὀνομάζεται Κωνσταντῖνος. Ἡ γέννηση τοῦ ἥρωα ἔχει τὸν χαρακτήρα τοῦ ἀνόσιου (εἶναι γιὸς καλογριᾶς, γεννημένος σὲ μοναστήρι), ἡ σωματικὴ του ἀνάπτυξη ὁλοκληρώνεται σὲ λίγες μέρες καὶ ἡ καύχησή του ὡς ἀκατανίκητου, ἀκόμη καὶ ἀπὸ τοὺς ἰσχυροτέρους ἥρωες τῆς ἐποχῆς, ἐκλαμβάνεται ὡς ὕβρις ἀπέναντι στὸν βασιλιά· τὸ ἀνόσιο προκαλεῖ καὶ ἀμφισβητεῖ τὸ ὅσιο. τὸν αὐτοκράτορα, ποὺ σύμφωνα μὲ τὴν βυζαντινὴ αὐτοκρατορικὴ ἰδεολογία θεωρεῖται ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς γῆς8. Ἀκολουθεῖ ἡ ἀποστολὴ στρατοῦ ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα,

7. Βλ. Συνεχισταὶ Θεοφάνους (CSHB), 381, 14- 382, 2: «Ἐν τούτοις οὖν τῆς βασιλεῖας οὔσης, δηλοῦται Κωνσταντίνῳ τῷ Δουκί, δομεστίκῳ τυγχάνοντι τῶν σχολῶν, παρά τινων τῶν ἐν τῇ πόλει μεγιστάνων φιλούντων αὐτὸν ὡς ἀνδρεῖον καὶ νουνεχῆ καὶ καλῶς δυνάμενον κυβερνᾶν, εἰσελθεῖν καὶ ταύτης ἐγκρατὴς γενέσθαι ἀπονητί. Ὡς δέ τινες, καὶ Νικόλαος ὁ πατριάρχης ἠγνοηκὼς ὡς κατ’ ἐπιτροπὴν Ἀλεξάνδρου αὐτῷ ἐγκεχείριστο τὰ τῆς ἐξουσίας ἐπιτροπεῖν, Ἀρταβάσδῳ ἐγχειρίσας, ᾧ τὸ ἱερατεύειν ἐνείργητο, ἐξαπέστειλε πρὸς τόν τοῦ Δουκὸς Κωνσταντῖνον, παρακελευόμενος εἰσεληλυθέναι τῇ βασιλίδι, ὡς τῆς βασιλείας ἐπιλάβηται». 8. Ἀπὸ τὴν ἐκτενῆ βιβλιογραφία παρατίθενται ἐνδεικτικά: Ἀγαπητοῦ.,Έκθεσις PG. 86, 1.1181. Baynes N., The Hellenistic civilisation and East Rome. Byz. Stud. and

180

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

ἡ ἀναγνώριση καὶ ἡ σύλληψη τοῦ ἥρωα, ποὺ ὁδηγεῖται ἐν συνεχείᾳ δέσμιος πρὸς διαπόμπευση παρὰ τὶς παρακλήσεις του («μωρὲ μὴ μὲ περάσετε ἀποὺ τὸ βιλαέτι / να μὴ μὲ δεῖ ἡ μάνα μου καὶ κάμει κιαμέτι») στὸ οἰκεῖο περιβάλλον του («τὰ πράσινα λιβάδια») ὅπου πλέον ἐκεῖνος ὄχι μόνο θραύει τὰ δεσμὰ του (τὰ μετάξια, τὰ λογάδια στὰ μάτια καὶ τὶς ἁλυσίδες στὰ χέρια), ἀλλά, ὅπως συμβαίνει μὲ τοὺς ἥρωες τοῦ Ἀκριτικοῦ κύκλου, ἐξολοθρεύει ὁλοκλήρη τὴ βασιλικὴ στρατιὰ καὶ εὐτελίζει τὸν βασιλιὰ στέλνοντας στὸ τέλος ἕναν ἀνάπηρο μαντατοφόρο γιὰ νὰ τοῦ φέρει τὴν εἴδηση τῆς ἥττας καὶ νὰ τὸν προκαλέσει σὲ παραπέρα ἀναμέτρηση. Παρακολουθώντας τὴν πορεία τῆς ἀφήγησης τῶν δρωμένων ἀναγνωρίζομε τὶς ἀκόλουθες λειτουργίες ποὺ ἀνταποκρίνονται στὶς λειτουργίες τοῦ Vl. Propp:9

other Essays, 1960. Beck H-G., Senat und Volk von Konstantinopel, (SB. Bayer. Ak.d. Wiss., phil. - hist. Kl.). Berkhof G.H., Kirche und Kaiser. Eine Untersuchung der Entstehung der byzantinischen und theokratischen Staatsanschauung in vierten Jahrhundert, 1947. Döger F., «Das byzantinische Reich. Idee und Gestalt», Volkstum im Südosten 6, 1944. Dölger F., «Zur antiken und frühchristlischen Auffassung der Herrschergewalt von Gottes Gnaden». Antike u. Christentum 3(1932). Dvornik F., «Early Christian and Byzantine political philosophy». The Dubarton Oaks Center for Byzantine Studies,1966. Enselin W «Gottkaiser und Kaiser von Gottes Gnade», (SB.d. Bayer. Ak. Wiss. Phil. - hist. Abt) 1943. Γλύκατζη - Ἄρβελέρ Ε., L’ Ideologie politique de le Empire Byzantin, 1988 (Μετάφραση Τ. Δρακόπουλου, Ἀθήνα 1988). Hunger H., Prooimion. Elemente der byz. Kaiseridee in den Aregen der Urkunden, Wien, Graz, Koln 1961. Istinsky V.H., Bischofsstuhl und Kaiserthron, 1955. Karayannopulos J., «Der Frühbyzantinische Kaiser» BZ, 49 (1956). Καραγιαννόπουλου Ι. Ἡ πολιτικὴ θεωρία τῶν Βυζαντινῶν, Θεσ/νίκη 1988. Kern F., Gottesgnatentun und Widestandsrecht, 1954. Michel A., Die Kaisermacht in der Ostkirche (843-1204), Darmstadt 1959. Pieler E. P., Entstehung und Wandel rechtlicher Tradition in Byzanz, 1980. Rahmer H., Kirche und Staat in frühem Christentum, 1961. Rahmer H., Vom ersten bis zum dritten Rom, Innsburg 1949/50. Reilly F. Ger., Imperium and Sacerdotium according to St. Basil the Great, 1945. Steinwenter A., «ΝΟΜΟΣ ΕΜΨΥΧΟΣ. Zur Geschichte einer politischen Theologie» (Anzeiger Akad. Wiss Wien, Philhist. Kl), 83, 1946. Staub J., Vom Herrscherideal in der Spätantike, 1939. Treitinger Ο., Die oströmische Kaiser-und Reichs-idee nach ihrer Gestaltung im hofischen Zeremoniell, 1938. 9. Vladimir Propp, Morphologie des Märchens, Frankfurt a.M., (STW 131) 1975.

181

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

• Γέννηση τοῦ ἥρωα

• Μίαν καλογρὲ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι / Κι ἂν κάμει ἀρσενικὸν παιδὶ, τὸ βγάνουν Προσφυράκι

• Αἴτημα τροφῆς

• Τὴν Κυριακὴν ἐζήτηξεν ψωμὶ γιὰ νὰ τοῦ δώσουν

• Αἴτημα ἐξοπλισμοῦ

• Τὴν ἕχτη γύρεψε σπαθὶ τὴν ἕβδομη τουφέκι

• Καύχηση

• Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸν Ντελῆ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο

• Ἀντίδραση βασιλιᾶ Ἀποστολὴ στρατεύματος

• Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε πολὺ τοῦ βαροφάνη

• Κι ὁ Προσφύρης, ὡς τ’ ἄκουσε, • Μεταμφίεση ἥρωα / Συνάντηση μὲ τὸ στράτευμα βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει /Κι ἐκειά τοῦ παντήξανε σαρανταδυὸ Ἀγουδαῖοι • Ἀναζήτηση τοῦ ἥρωα

• Για δεῖξε μας, καλὲ βοσκέ,…

• Φανέρωση τοῦ ἥρωα

• Ἐγώ ’μαι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγὼ ’μαι κι ὁ Προσφύρης,

• Καύχηση

• Ἐγώ ’μαι…. (ἐπαναλήψη στίχων)

• Σύλληψη τοῦ ἥρωα καὶ αἰχμαλωσία του

• Καὶ δένουν του τὰ πόδια-ν-του χιλιῶ λογῶ λογάδια…

• Παράκληση

• Μόνο μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ μπιλαέτι,

• Ἀντίδραση τοῦ ἥρωα

• Κι ἀπού ’κεια πάνω παίζει μιὰ καὶ σποῦνε τὰ λογάδια.

• Κατίσχυση τοῦ ἥρωα

• Ρίχνει τρακόσους στὸ σπαθὶ καὶ χιλίους στὸ μαχαίρι

• Ἀποστολή μαντατοφόρου

• κι ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι

• Ταπείνωση τοῦ βασιλιᾶ

Κι ὁ βασιλιὰς ὣς ἤτονε σὲ μία βρουλὲ ἀποκάτω καὶ παίζει του μιὰ-ν-παπουτσὲ καὶ πᾶν’ τ’ αὐθιά-ν-του κάτω.

182

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Ὅσον ἀφορᾶ στὴν ὅλη πλοκὴ τῶν δρωμένων, στὶς συνολικὰ δεκαπέντε καταγραφὲς διακρίνονται δύο κατηγορίες: α) στὴν πρώτη ὁ ἥρωας παρακαλεῖ νὰ μὴν εὐτελιστεῖ μπροστὰ στὰ μάτια τῆς μάνας του, ἡ ὁποία σὲ τρεῖς ἀπὸ αὐτὲς προσφωνεῖται ὡς καλόγρια, καὶ σὲ ἄλλες στὰ μάτια τῆς ἀδελφῆς του, ποὺ τὸν εἶχε συμβουλεύσει νὰ μὴν καυχᾶται γιὰ τὴν ὑπεροχή του («Δὲ στό ’πα ’γώ, ἀδερφάκι μου, νὰ μὴν πολυπαινᾶσαι, / γιατί ’ναι κι ἄλλοι ἄρχοντες κι εἶν’ κι ἄλλοι παλληκάρια;») καὶ τώρα μὲ τὴν προτροπὴ της κατισχύει τῶν ἀντιπάλων του (κόρδισε τ’ἀμματάκια σου νὰ σπάσεις τὸ μετάξι, / χέρια καὶ πόδια κόρδισε νὰ σπάσεις τσ’ ἁλυσίδες»). Ἕνα σημεῖο ποὺ παρουσιάζει ἐνδιαφέρον, καὶ δὲν ἀπαντᾶται σὲ ἄλλες καταγεγραμμένες παραλλαγὲς, εἶναι σὲ δύο ἀπὸ τὶς ἐξεταζόμενες καταγραφὲς μας· ἡ ἀναφορὰ στὸ στράτευμα τοῦ βασιλιά. Ἐνῶ δηλ. στὶς περισσότερες, ὅπως καὶ στὶς ὑπόλοιπες τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου, ἀναφέρεται ἡ ἀποστολὴ στρατεύματος ἢ τουλάχιστον πολλῶν στρατιωτῶν, π.χ. σὲ μία καταγραφὴ ἀπὸ τὸν Ἐξάντη Μυλοποτάμου ἀναφέρεται: «Πέμπει σαράντα τοῦ σπαθιοῦ κι ἐξῆντα τοῦ πολέμου», στὶς ἕξι ἀπὸ τὶς καταγραφὲς τοῦ Ἁγίου Βασιλείου ἀναφέρεται ὅτι τὸν συναντοῦν «σαράντα δυὸ Ἀγουδαῖοι»10, δηλ., Ἰουδαῖοι. Πίσω ἀπὸ τὸν στίχο διακρίνει ὁ ἀναγνώστης, πέραν ἀπὸ τὴ συμπάθειᾳ τοῦ αφηγητῆ πρὸς τὸν ἥρωα, ἡ ὁποία εἶναι δεδομένη σὲ ὁλόκληρο τὸ τραγούδι, μιὰν ἀρνητικὴ στάση ἀπέναντι στοὺς Ἰουδαίους. Ὅπως εἶναι ἤδη γνωστό, ὁ αὐτοκράτωρας Βασίλειος Α΄, στὸ πλαίσιο τῆς πολιτικῆς του ἐναντίον τῶν ἀλλοθρήσκων καὶ αἱρετικῶν κατοίκων τῆς αὐτοκρατορίας, ξεκίνησε ἀπὸ τὸ ἔτος 874 διωγμὸ καὶ ὑποχρεωτικὸ βάπτισμά τῶν Ἑβραίων, παρέχοντάς τους ταυτοχρόνως και κίνητρα γι’ αὐτό11. Χαρακτηριστικά ἀναφέρει στὴ Χρονογραφία του (Ψευδο-)Συμεών ὁ Μάγιστρος: 691, 8-10: «Τῷ ζ΄ καὶ τῷ

10. Βλ. τὶς ὑπ’ἀριθ. 6-10 καταγραφές. Γιὰ τὸν τύπο Ἀγουδαῖοι ἀπὸ τὴν αἰτιατ.: ἕνα Ἰουδαῖο (τρο-πή τοῦ /i/ >/j/ ἡμίφωνο) > ἕνα-j-oυδαῖο > ἕνα-γ-ουδαῖο (τροπὴ τοῦ /j/>/γ/ σύμφωνο, μὲ συμπρο-φορά) καὶ σχηματισμὸ νέας ὀνομαστικῆς: Ἀγουδαῖος. 11. Theophanes Continuatus, Bekker I. (επιμ.), (Bonn 1838), 341, 8 - 342, 3: «Εἰδὼς δὲ ὅτι ἐπ’ οὐδενὶ τοσοῦτον ὅσον ἐπὶ σωτηρίᾳ ψυχῶν ὁ θεὸς ἐπευφραίνεται, καὶ ὅτι ὁ ἐξάγων ἄξιον ἐξ ἀναξίου ὡς στόμα χρηματίζει Χριστοῦ, οὐδὲ περὶ τὸ ἀποστολικὸν τοῦτο ἔργον ἀμελὴς ἐφάνη καὶ ῥάθυμος, ἀλλὰ πρῶτον μὲν τὸ τῶν Ἰουδαίων ἔθνος ἀπερίτμητόν τε καὶ σκληροκάρδιον, τὸ ὅσον ἐπ’ αὐτῷ, εἰς τὴν ὑποταγὴν σαγηνεύει Χριστοῦ· κελεύσας γὰρ αὐτοὺς τῆς οἰκείας θρησκείας τὰς ἀποδείξεις κο-

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

183

η’ αὐτοῦ ἔτει βαπτίζει ὁ Βασίλειος πάντας τοὺς ὑπὸ χεῖρα αὐτοῦ Ἑβραίους, διδοὺς αὐτοῖς ἀξίας καὶ δῶρα πολλὰ». Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ὁ διωγμὸς αὐτός, ὡς καὶ ὁ ἀναγκαστικὸς προσηλυτισμὸς τῶν Ἑβραίων, κατακρίθηκαν ἔντονα ἀπὸ τὸν τότε μητροπολίτη Νικαίας Γρηγόριο Ἀσβεστᾶ12. Ὁ διωγμὸς καὶ ὁ ἀναγκαστικὸς προσηλυτισμὸς κατέπαυσε μὲ τὴν ἄνοδο στὸν θρόνο Λέοντος τοῦ Στ΄ (886-912), γιὰ νὰ ἐπαναληφθεῖ ἀργότερα ἀπὸ τὸν Ρωμανὸ Α’ Λακαπηνὸ περὶ τὸ 943. Πολλοὶ Ἑβραῖοι τότε ἀναγκάσθηκαν νὰ ἐγκαταλείψουν τὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ νὰ καταφύγουν στὴ χώρα τῶν Χαζάρων. Ὁ διωγμὸς ἔπαυσε ὁριστικά, ὅταν ὁ Κωνσταντῖνος Ζ΄ ἀνέλαβε τὰ ἠνία τῆς ἐξουσίας (944-959), μετὰ τὴν ἀπομάκρυνση τοῦ Ῥωμανοῦ ἀπὸ τὸν θρόνο, καὶ ἀπέσυρε τὸ σχετικὸ διάταγμα. Ἡ ἀρνητικὴ στάση ἀπέναντι στὸ ἑβραϊκὸ στοιχεῖο ὁδηγεῖ τὸν ἀνώνυμο δημιουργὸ νὰ τοποθετήσει στὴ θέση τοῦ ἀντιμάχου τοῦ ἥρωα τοὺς «Ἀγουδαίους». Εἶναι αὐτὸ ἀπήχηση τῶν γεγονότων τοῦ 10ου αἰ. ἢ εἶναι τὸ γενικότερο ἀντιεβραϊκὸ πνεῦμα ποὺ εἶναι διάχυτο ἀκόμη καὶ στην ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας, ἰδιαίτερα στὶς ἀκολουθίες τῆς Μ. Ἑβδομάδος13, ἀλλὰ καὶ στὴν καθημερινὴ ἀποτροπαϊκοῦ χαρακτήρα φράση ποὺ λέγεται: «Νὰ χαθεῖ ὁ Ὁβραῖος»; Ἂν εἶναι τὸ πρῶτο, ἴσως ἔχομε μιὰ καταγραφή, στὴν ὁποία κατοπτρίζονται ἀτμόσφαιρα καὶ γεγονότα τῆς ἀνωτέρω περιόδου. Σ’ αὐτὸ κανεὶς δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἀπαντήσει μὲ βεβαιότητα, ἐπειδὴ στὰ τραγούδια τοῦ Ἀκριτικοῦ κύκλου ὑπάρχει ἕνα συμπίλημα ἑτερόκλητων στοιχείων, ποὺ ὁ καθορισμὸς τῆς προέλευσής τους καθίσταται ἀδύνατος. Τὸ μόνο ποὺ μπορεὶ νὰ λεχθεῖ μὲ βεβαιότητα εἶναι ὅτι αὐτὴ εἶναι ἡ μοναδικὴ καταγραφή, ἀπὸ τὶς ὑπάρχουσες, ποὺ κάνει ἀναφορὰ στὸ ἑβραϊκὸ στοιχεῖο (στοὺς «Ἀγουδαίους»). Ἄξια σχολιασμοῦ εἶναι καὶ ἡ ἔκκληση τοῦ ἥρωα πρὸς τοὺς μίζοντας εἰς διαλέξεις χωρεῖν καὶ ἢ δεικνύναι τὰ κατ’ αὐτοὺς ἰσχυρά τε καὶ ἀναντίρρητα, ἢ πειθομένους ὅτι κεφάλαιον τοῦ νόμου καὶ τῶν προφητῶν ὁ Χριστὸς ἦν καὶ ὅτι σκιᾶς τύπον εἶχεν ὁ νόμος, ἣ τῇ ἐπιλάμψει τοῦ ἡλιακοῦ φωτὸς διασκεδάζεται, προσέρχεσθαι τῇ τοῦ κυρίου διδασκαλίᾳ καὶ βαπτίζεσθαι, προσθεὶς δὲ καὶ ἀξιωμάτων τοῖς προσερχομένοις διανομὰς καὶ τοῦ βάρους τῶν προτέρων ἀπαλλάξας φόρων καὶ ἐπιτίμους ἐξ ἀτίμων ποιεῖν κατεπαγγειλάμενος, πολλοὺς τοῦ ἐπικειμένου καλύμματος τῆς πωρώσεως ἠλευθέρωσε καὶ πρὸς πίστιν εἵλκυσε τοῦ Χριστοῦ, εἰ καὶ πάλιν οἱ πλείους μετὰ τὴν ἐκ τοῦ βίου τοῦ βασιλέως ἐπαναχώρησιν πρὸς τὸν οἰκεῖον ὡς κύνες ὑπέστρεψαν ἐμετόν». 12. Γιὰ τὸν Γρηγόριο Ἀσβεστᾶ, βλ.: (Ψευδο-)Συμεών, Χρονογραφία 671, 2. 13. Βλ. Τριώδιον, ἔκδ. Βενετίας, σελ. 363, 375,376,381.

184

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

δεσμῶτες του μὲ τὸν στίχο:«μωρὲ μὴ μὲ περάσετε ἀποὺ τὸ βιλαέτι». Τὸ βιλαέτι (ἣ Πιλαέτι, Μπιλαέτι, Διλαέτι καὶ ἀλλοῦ Πώ-Λαέτι = διοικητικὴ ἐπαρχία), ποὺ ἐμφανίζεται ἐδῶ μὲ τὴν τουρκικῆς καταγωγῆς λέξη14, προφανῶς λόγῳ ἐπεἰσακτων χρονικὰ νεώτερων στοιχείων, ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς τουρκικῆς δουλείας, προσδιορίζει τὸν οἰκεῖο χῶρο τοῦ ἥρωα. Γνωρίζομε ὅτι κατὰ τὸν 10ο αἰ., ἰδιαιτέρως στην Μ. Ἀσία, ὁλόκληρες ἐπαρχίες βρίσκονταν ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τῶν Δυνατῶν (Φωκάδες, Σκληροί, Δουκάδες)15. Εἶναι οἱ μεγάλες οἰκογένειες ποὺ, μέχρι καὶ τὴν ἄνοδο Βασιλείου τοῦ Β΄, δημιουργοῦσαν ἔντονο κλίμα ἀναταραχῶν στὴ Μικρά Ἀσία16. Καὶ ἐδῶ πρέπει νὰ συσχετίσομε τὸ τραγούδι πρὸς τὸ γνωστό ἔπος τοῦ Διγενῆ Ἀκρίτα, σὲ μία του λεπτομέρεια. Στὸ ἔπος τοῦ Διγενῆ Ἀκρίτα ὁ βασιλιάς, ἔχοντας ἀκούσει γιὰ τὰ κατορθώματα τοῦ Βασιλείου, τὸν προσκαλεῖ νὰ ἔλθει στὴν Βασιλεύουσα καὶ να τὸν τιμήσει ἐκεῖ. Ὁ Ἀκρίτας, ὅμως, γνωρίζοντας ὅτι μιὰ τέτοια πρόσκληση μπορεῖ νὰ ἐνέχει δόλο ποὺ θὰ τὸν ὁδηγήσει στὴν ὁμηρία, ἀποκρίνεται στὸν αὐτοκράτορα ὅτι ἐκεῖνος μπορεῖ – καὶ θὰ ἦταν τιμὴ μεγάλη γιὰ τὸν ἴδιο τὸν Ἄκριτα – νὰ τὸν ἐπισκεφθεῖ ὁ αὐτοκράτορας στὰ δικὰ του μέρη. Μπορεῖ μάλιστα νὰ πορευθεῖ χωρὶς πρόβλημα καὶ χωρὶς μεγάλη σωματοφυλακή, γιατὶ ὁ ἴδιος θὰ φροντίσει νὰ στείλει δικοὺς του γενναίους στρατιῶτες νὰ τὸν συνοδεύσουν μέχρι τὸ παλάτι του. Ἀναφέρεται χαρακτηριστικὰ στὸ κείμενο τοῦ κώδικα τῶν Ἀθηνῶν: «καὶ εἰ ποθεῖς, ὡς ἔγράψας, ἰδεῖν ἄχρηστον ἄνδρα, λάβε ὀλίγους μετὰ σοῦ καὶ ἐλθὲ εἰς τὸν Εὐφράτην, ἐκεῖ μὲ ὄψει, δέσποτα, τὸν σὸν ἀχρεῖον δοῦλον καὶ γὰρ πτοοῦμαι, βασιλεῦ, πολλοὶ τοῦ στρατοπέδου, μήπως ἀπάρξωνταί τινες ἐκ τούτου μὲ τοῦ ψέγειν, καὶ λυπηθεὶς χαρίσομαι ρόγαν ἐκ τῶν χειρῶν μου, ἡ γὰρ νεότης, δεσπότα, ἔχει πολλὰς μωρίας» (Α 2363-237)17. 14. βιλαέτι, ἀπό τὸ τουρκ. vilâyet (διοικητικὴ περιφέρεια). 15. Στὸ τραγούδι τοῦ Προσφύρη γίνεται μνεία αὐτῶν τῶν Δυνατῶν μὲ τοὺς στίχους: «Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Φωκᾶ μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλο, ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος», τοὺς ὁποίους, ὅπως καυχᾶται ὁ ἥρωας, δὲν τοὺς ὑπολογίζει. 16. Βλ. G. Ostrogorsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München 1963, σελ. 244. 17. Βλ. Π. Καλονάρος, Βασίλειος Διγενῆς Ἀκρίτας, Τὰ ἔμμετρα κείμενα Ἀθηνῶν (πρώην Ἄνδρου), Κρυπτοφέρρης και Ἐσκοριάλ, Ἀθῆναι 1941 (φωτομηχανική ἀνατύπωση, Δ. Ν. Παπαδήμας, Ἀθῆναι 1970) τ. Α΄, σελ. 131.

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

185

Ἠ ἴδια περίπου διατύπωση ἐπαναλαμβάνεται καὶ στὸ κεἰμενο τοῦ κώδικα τῆς Grotta Ferrata18. Ἀντιθέτως στὴν πεζὴ σλαβικὴ διασκευή, ὁ ἥρωας ἐκφράζεται μὲ θρασύτητα, πρᾶγμα ποὺ τὸν ὁδηγεῖ σὲ συγκρούση μὲ τὸν αὐτοκράτορα καὶ καταλήγει σὲ ἧττα τοῦ τελευταίου. Αὐτὸ τὸ στοιχεῖο παρουσιάζεται σὲ τρεῖς ἀπὸ τὶς δεκαπέντε καταγραφὲς, στὸ τέλος τῆς ἀφήγησης, μὲ τοὺς στίχους: «κι ὁ βασιλιὰς των ἤτονε σὲ μιὰ βρουλὲ ἀποκάτω καὶ παίζει του μία-ν-παπουτσὲ καὶ πᾶν’ τ’ αὐθιά-ν-του κάτω»19 καὶ παραπέμπει σὲ ἑρμηνεῖες ποὺ δόθηκαν γιὰ τὶς σχέσεις τῶν δυνάμεων τῆς ἀριστοκρατίας τῆς περιφέρειας ἢ ἑνὸς πυρῆνα παυλι-

18. Βλ. Π. Καλονάρος, ἔνθ. ἀνωτ., σελ. 69: «καὶ ἐπειδῆπερ βούλεσαι ἰδεῖν τὸν σὸν ἱκέτην μετ’ ὀλίγων παραγενοῦ εἰς ποταμὸν Εὐφράτην, κἀκεῖ μὲ ὄψει, δεσπότα ἅγιε, ὅταν βούλει. Καὶ μὴ νομίσῃς ἀπειθῶ πρὸς σὲ παραγενέσθαι· ἀλλ’ ὅτι κέκτησαί τινας ἀπείρους στρατιώτας, καὶ εἰ μὲν ἴσως εἴπωσι τινὲς ὅπερ οὐ δέον, ποιήσω σε εἰς τὸ βέβαιον ἄμοιρον τῶν τοιούτων, τοῖς γὰρ νέοις, ὦ δεσπότα, συμβαίνουσι τοιαῦτα». 19. Ἡ ἀναφορὰ στὴν ἧττα τοῦ βασιλιᾶ ἀπὸ τὸν ἥρωα Προσφύρη, παραπέμπει σὲ ὁμοιότητα τοῦ τραγουδιοῦ μὲ τὴν ἀφηγήσῃ τῆς σλαβικῆς διασκευῆς τοῦ Διγενῆ (Devgenij), σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ βασιλιὰς προσκαλεῖ τὸν Διγενῆ, για τὸν ὁποῖο ἔχει ἀκούσει τόσα θαυμαστά, νὰ τὸν γνωρίσει. Ἐκεῖνος, ὅμως, ἀντιπροτείνει νὰ τὸν ἐπισκεφθεῖ ὁ βασιλιὰς στὰ μέρη του, χωρὶς, ὅμως, τὸν στρατὸ του ἀλλὰ μόνο μὲ λίγους σωματοφύλακες. Ἡ ἀπάντηση θεωρεῖται προσβλητικὴ γιὰ τὸν βασιλιὰ καὶ ἐπακολουθεῖ ἐκστρατεία τοῦ τελευταίου στὰ μέρη τοῦ Διγενῆ. Ἀκολουθεῖ σύγκρουση μὲ τὸν ἥρωα, ὁ ὁποῖος μόνος του κατατροπώνει τὶς βασιλικὲς δυνάμεις καὶ αἰχμαλωτίζει τὸν βασιλιὰ καὶ, τέλος, ἀναλαμβάνει ὁ ἴδιος τὴν ἐξουσία. Ο H. Gregoire, Διγενῆς, ἔνθ. ἀνωτ. 62-75 καὶ Byzantion 10 (1935) σελ. 335, ὑποστήριξε τὴν σπουδαιότητα τῆς σλαβικῆς διασκευῆς γιὰ τὴν δῆθεν διατήρηση σ’αὐτὴν ἑνὸς ἀπολεσθέντος ἑλληνικοῦ ἀρχετύπου, στὸ ὁποῖο ἀναφερόταν τὸ ἀρχικὸ ἔπος μὲ παυλικιανὰ ἀντιαυτοκρατορικὰ στοιχεῖα. Βλ. σχετ. Ἀλεξίου, Βασίλειος Διγενὴς Ἀκρίτης καὶ τὸ ᾆσμα τοῦ Ἀρμούρη, Κριτικὴ ἔκδοση…, ἐκδ. Ἑρμῆς [Φιλολογικὴ Βιβλιοθήκη -5], Ἀθήνα 1985, σσ. ριζ΄-ριστ΄. Για τὴν μὴ ἐχθρικὴ στάση τοῦ Διγενῆ ἀπέναντι στὴν κεντρικὴ ἐξουσία, ὁ Π. Καλονάρος παραπέμπει στὸ ἔργο τοῦ Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου Περὶ Βασιλείου τάξεως, (CSHB) 489, 6-16, ὅπου, κατὰ τὴν μετάβαση τοῦ αὐτοκράτορα στὶς ἄκρες, ἀναφέρεται ὁ ῥόλος τῶν ἀκρίτων: «Ὅτε δὲ ἀποβάλῃ ὁ βασιλεὺς εἰς τὰς ἐρήμους, οὔτε ἡ κοόρτη προλαμβάνει, οὔτε τὰ βασιλικὰ πράγματα, οὔτε ἄλλου τινὸς οἱοδήποτε πρᾶγμα, πλὴν οὓς ἔχει ὁρίσειν ὁ δρουγγάριος τῆς βίγλης ἀπὸ προστάξεως τοῦ βασιλέως ὡς ἀπὸ μιλίων δύο ἀκρίται φ’, ἄνδρες ἐξωπλισμένοι, καὶ ἕτερον θέμα, οἷον ὁρίσει, ἵνα ὧσι πλαγιοφύλακες ὡς ἀπὸ διαστήματος τοῦ βασιλέως μιλίων δύο, καὶ ἕτερα δύο θέματα, οἷα ὁρίσει ὁ δρουγγάριος τῆς βίγλης ἐκ προστάξεως τοῦ βασιλέως, ἵνα ὧσιν ὀπισθοφύλακες».

186

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

κιανῶν ἀντιαυτοκρατορικῶν στοιχείων πρὸς τὴν κεντρικὴ ἐξουσία. Πρέπει νὰ ἀναζητήσομε μιὰ στενὴ σχέση ἀνάμεσα στὸ τραγούδι τοῦ Προσφύρη καὶ στὸ ἔπος τοῦ Διγενῆ; Ὅσο γιὰ τὸν τρόπο τῆς ἀνακοίνωσης τῆς ἥττας τοῦ βασιλιᾶ, στὶς καταγραφές ποὺ κλείνουν μὲ αὐτὴ τὴ σκηνὴ, ὁ ποιητὴς ἐπιλέγει τρόπο ταπεινωτικὸ γιὰ τὸν βασιλιά: «κι ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι, νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιᾶ ἂν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι». Ἀναφέρω δυὸ παραδείγματα ἀπὸ τὸν χῶρο τῶν γεγονότων στὸ ἐπίπεδο τοῦ πραγματικοῦ, ποὺ παραπέμπουν στὸν ἴδιο ταπεινωτικὸ τρόπο ἀνακοινώσῃς τῆς ἥττας τοῦ ἀντιπάλου. Τὸ ἕνα εἶναι τὸ γνωστὸ μὲ τὸν Βουλγαροκτόνο, ποὺ μετὰ τὴ μάχη τοῦ Κλειδίου (1014), τυφλώνει τοὺς αἰχμαλώτους καὶ τοὺς στέλνει στὸν Σαμουὴλ μὲ μονόφθαλμους ὁδηγοὺς. Τὸ δεύτερο συμβαίνει, ὅταν τὸ 1032 ὁ βυζαντινὸς στρατός, ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ στρατηγοῦ Γεωργίου Μανιάκη, ἐκπορθεῖ τὴν πόλη Ἔδεσσα τῆ Μεσοποταμίας. Οἱ Ἄραβες ἐπεχείρησαν τότε να ἀνακαταλάβουν τὴν πόλη μὲ δόλο, μὲ τὴν ἀποστολὴ 12 ἀρχόντων ποὺ δῆθεν θὰ προσκόμιζαν δῶρα γιὰ τὸν αὐτοκράτορα, φορτωμένα σὲ πεντακόσιες καμῆλες, στὴν πραγματικότητα, ὅμως, με χίλιους στρατιῶτες στὰ κιβώτια τῶν δώρων. Ἡ ἐπιχείρηση προδόθηκε καὶ ὁ Μανιάκης: «τοὺς μὲν ἄρχοντας τῶν Ἀράβων εὐωχουμένους ἐν τῇ πόλει κατέλιπεν, αὐτὸς δὲ μετὰ τῶν περὶ αὐτὸν ἐξελθὼν καὶ τὰ κιβώτια διαῤῥήξας τοὺς ἐν αὐτοῖς ὁπλίτας ἀπέκτεινεν ἅπαντας καὶ εἰς τὴν πόλιν αὖθις ὑπονοστήσας τοὺς μὲν λοιποὺς τῶν ἀρχόντων αὐτῶν μαχαίρας ἔθετο ἔργον, ἑνὸς δὲ τάς χεῖρας ἀποτεμὼν τὰ ὦτά τε καὶ τὴν ῥῖνα ἀφῆκεν, ἵνα τοῖς οἴκοι τὴν συμφορὰν καταγγείλειεν»20 Ἀναφέρθηκα μὲ τὰ παραπάνω σχόλια στὴ σχέση ποὺ τὸ τραγούδι διατηρεῖ μὲ τὰ ἱστορικὰ γεγονότα καὶ τὸ ἔπος τοῦ Διγενῆ. Ὁπωσδήποτε οἱ καταγραφὲς τῆς πρώην ἐπαρχίας Ἁγίου Βασιλείου μᾶς προσφέρουν στοιχεῖα ποὺ δὲν ἀπαντῶνται σὲ ἄλλες παραλλαγές. Στὴ συνέχεια παρατίθενται τὰ κείμενα τῶν καταγεγραμμένων παραλλαγῶν, ποὺ στὸ σύνολό τους ἐπαναλαμβάνονται μὲ μικρὲς λεκτικὲς διαφοροποιήσεις, στις ὁποῖες παρατηροῦνται ἀποκλίσεις ἀπὸ τὴν κρητικὴ διάλεκτο μὲ ἐπιδράσεις τῆς Νεοελληνικῆς Κοινῆς, ὅταν εἰδικὰ οἱ ἀφηγητὲς εἶναι νεώτερα στην ἡλικία πρόσωπα. 20. Ἰωάννης Ζωναρᾶς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν 592, 6-13.

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

Τὰ κείμενα τῶν καταγραφῶν ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ 1 Μιὰ-ν-καλογριὰ κοιλιοπονᾶ στὸ πέρα μοναστήρι καὶ κάνει ἀρσενικὸ παιδί, τὸ βγάνουνε Προσφύρη. Παρασκευὴ γεννήθηκε, Σαββάτον ἐβαφτίσθη, τὴν Κυριακὴ ἐζήτηξεν ψωμὶ γιὰ νὰ τοῦ δώσουν. Κι ἡ μάνα-ν-του φοβήθηκε ψωμὶ γιὰ νὰ τοῦ δώσει κι ὀχτὼ σακκιὰ κουκιά ‘φαγε, ὥσπου νὰ ξημερώσει. Τὴν ἕκτη γύρεψε σπαθί, τὴν ἕβδομη τουφέκι, τὴ δέκατη ἐκαυχήθηκε πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμ’ ἡ γῆς κι κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε, τὸ ἀσκέρι του μαζώνει, κι ὁ Προσφύρης ὡς τ’ ἄκουσε βοσκὸ πάει καὶ παίρνει. Κι ἔβοσκε χίλια πρόβατα καὶ ἐννιὰ χιλιάδες αἶγες. Κι ἔτυχε νὰ περνᾶ ἀπὸ κεῖ τοῦ βασιλιὰ τ’ ἀσκέρι. Γιὰ δεῖξε μας, καλὲ βοσκέ, [ποῖος εἶναι τῆς καλογριᾶς ὁ γιος], ποῖος εἶναι ὁ Προσφύρης. Ποῖος εἶναι ποὺ καυχήθηκε πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται, μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλo ποὺ τρέμ’ ἡ γῆς κι κόσμος. Μαζώξετέ μου τὰ ὠζὰ κι ἐγὼ σᾶς τόνε δείχνω. Κι ἐπιάσαν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βραδὺ καὶ μαζωμὸ δὲ εἴχενε τὸ ἔρμο-ν-του κουράδι. Παίζει ὁ Προσφύρης μιὰ σφυρὲ καὶ τὸ σωριάζει ὅλον. -Ἐγὼ ‘μαι τῆς καλογριᾶς ὁ γιὸς, ἐγὼ ‘μαι ὁ Προσφύρης. Ἐγὼ ‘μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι, Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμ’ ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. Καὶ δένουν τὰ χεράκια-ν-του μ’ ἑφτὰ λογιῶ ἁλυσίδες καὶ δένουν τὰ ματάκια-ν-του μ’ ἑφτὰ λογιῶ λογάδια. Ἄχι, μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τό Πη-Λαέτι, νὰ μὴ μὲ δεῖ ἡ μανά μου καὶ τζαγκουνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τόνε περάσανε ἀπὸ τό Πη-Λαέτι, κι ἡ μάναν-ν τοῦ τὸν εἴδενε καὶ τζαγκουνομαδιέται.

187

188

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Ἀκλούθα μου, μανάκι μου, στὰ κόκκινα τ’ ἁλώνια κι ἐκεῖ θὰ ξεχωρίσουνε τὰ παλληκάρια ὅλα. Καὶ ὡς ἐκοντοφτάνανε στὰ κόκκινα τ’ ἁλώνια σηκώνει τὰ ματάκια ντου καὶ σποῦνε τὰ λογάδια καὶ σέρνει τὰ χεράκια-ν-του καὶ σποῦνε οἱ ἁλυσίδες. Στὸ ἔμπα χιλίους ἔκοψε, στὸ ἔβγα τρεῖς χιλιάδες καὶ στὸ καλὸ τὸ γύρισμα σαράντα τρεῖς χιλιάδες. Κι ἕνα-ν-κουτσό, ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι νὰ πά’ νὰ πεῖ τοῦ βασιλιὰ ἂν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 33, Μαρία Βλαχάκη

2 Μιὰ-ν-καλογριὰ κοιλιοπονᾶ στὸ πίσω μοναστήρι καὶ κάνει ἀρσενικὸ παιδί, τὸ βγάνουνε Προσφύρη. Πάλι κι ἂν κάμῃ κοπελιά, τὴ βγάνουνε Μαρία. Κι ἔκαμε ἀρσενικό-ν-παιδί, τὸ βγάλανε Προσφύρη. Στσὶ τρεῖς ἐζήτησεν ψωμί, στσὶ δέκα τ’ ἄρματα-ν-του καὶ εἰς τσὶ δεκατέσσερεις βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει. Κι ἔβλεπε χίλια πρόβατα καὶ δυὸ χιλιάδες αἶγες. Στσὶ δεκαφτὰ καυκήστηκε-ν- πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται, μουδὲ τὸ Γιάννη τὸν πασᾶ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμ’ ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε, πολὺ τὸ βαροφάνη, στρατό-ν-πολὺν-ἐμάζωξε, πόλεμο νὰ τοῦ κάμει - Καλὲ βοσκέ, καλὲ βοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη. - Μαζέψετέ μου τὰ ὠζὰ κι ἐγὼ θὰ σᾶς τὸν δείξω. Κι ἐπιάσαν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βραδὺ καὶ μαζωμὸ δὲν εἴχενε τὸ ἔρμο-ν-του κουράδι. Παίζει ὁ Προσφύρης μία σφυρὲ καὶ μίαν-ν-πηλιὰ21 τὰ κάνει. Παίζει ὁ Προσφύρης ἄλλη μία καὶ στὸ μαντρὶ τὰ βάνει. -Ἐγώ ‘μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ‘μαι κι ὁ Προσφύρης. Ἐγώ ‘μαι ποὺ καυκήστηκά πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι,

21. Πηλιά: ένα σωρό. Η έκφραση μια-ν-πηλιά, παρμένη από το σύνολο των άστρων του αστερισμού τοης Πούλιας (αστερισμός των Πλειάδων). Στην κρητική διάλεκτο, Πηλιά η Πούλια.

189

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

μουδὲ τὸ Γιάννη τὸν πασᾶ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμ’ ἡ γῆς κι κόσμος. Καὶ δένουν καὶ τὰ πόδια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ ἁλυσίδες. - Μωρέ, μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ βιλαέρτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μανά μου νὰ τζαγκουρνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ βιλαέρτι, κι εἶδεν τον ἡ μανούλα-ν-του καὶ τζαγκουρνομαδιέται. Ἀκλούθηξέ με, μάνα μου, στὰ πράσινα λιβάδια κι ἐκειδὰ θὰ τὸ δούμενε ποιά-ν-εἶν’ τὰ παλληκάρια. Καὶ πάνω πάνω παίζει μία καὶ σποῦνε τὰ λογάδια καὶ παίζει κι ἕνα βίτσισμα καὶ σποῦν οἱ ἁλυσίδες. Ῥίχνει τρακόσους στὸ σπαθὶ καὶ χιλίους στὸ μαχαίρι κι ἕνα-ν-κουτσό, ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι, νὰ πά’ νὰ ποῦνε στὸ χωριὸ ἐχάθηκε-ν- τ’ ἀσκέρι. Κι ὁ βασιλιὰς των ἤτονε σὲ μία βρουλὲ ἀποκάτω καὶ παίζει του μιὰ-ν-παπουτσὲ καὶ πᾶν’ τ’ αὐθιά-ν- του κάτω. Ἀριθ. τετρ. 35, Βασιλική Χιαουτάκη, ἀφήγηση Χρυσῆ Χλιαουτάκη, ἐτῶν 34)

3 Μιὰ-ν-καλογρὲ κοιλιοπονᾶ στὸ πέρα μοναστήρι κι ἂν κάμει ἀρσενικό-ν- παιδὶ τὸ βγάνουνε Προσφύρη. Πάλι κι ἂν κάμει κοπελιὰ τὴ βγάνουνε Μαρίᾳ. Κι ἔκαμ’ ἀρσενικό-ν-παιδί, τὸ βγάλανε Προσφύρη. Στσὶ τρεῖς ἐζήτηξε-ν-ψωμὶ στσι δέκα τ’ ἄρματά-ν-του καὶ εἰς τσὶ δεκατέσσερις βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει κι ἔβλεπε χίλια πρόβατα καὶ δυὸ χιλιάδες αἶγες. Στσὶ δεκαφτὰ καυκήστηκε-ν- πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται· μηδὲ τὸ Γιάννη τό Ντελή, μηδὲ τὸ Νικηφόρο, μηδὲ τὸν Περιτράχηλό ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε πολὺ τοῦ βαροφάνη. Στρατό-ν-πολὺν ἐμάζωξε πόλεμο νὰ τοῦ κάμῃ. -Καλὲ βοσκέ, καλὲ βοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη. -Μαζέψετέ μου τὰ ὠζὰ κι ἐγὼ θὰ σᾶς τὸν δείξω. Κι ἀρχίξαν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βραδὺ καὶ μαζωμὸ δεν εἴχενε τὸ ἔρμο-ν-του κουράδι.

190

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Παίζει ὁ Προσφύρης μιὰ σφυρὲ καὶ μιὰ-ν-πηλιὰ τὰ κάνει. Παίζει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ κι εἰς τὸ μαντρὶ τὰ βάνει. -Ἐγὼ ’μαι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης. Ἐγὼ ’μαι ἀποὺ καυκήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι, μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελή, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλό ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Καὶ δένουνε τὰ πόδια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ λογάδια καὶ δένου-ν- καὶ τὰ χέρια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μωρέ, μὴ μὲ περάσετε ἀποὺ τὸ βιλαέτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μάνα μου νὰ τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τόνε περάσανε ἀποὺ τὸ βιλαέτι καὶ εἶδε-ν-τον ἡ μάνα-ν-του καὶ τζαργκουνομαδιέται. -Ἀκλούθηξέ μου, μάνα μου, στὰ πράσινα λιβάδια καὶ ἐκειδὰ θὰ δούμενε ποιά ‘ναι τα παλληκάρια. Κι ἀπόκειας πάνω παίζει μιὰ καὶ σποῦνε τὰ λογάδια καὶ παίζει κι ἕνα βίτσισμα καὶ σποῦν οἱ-γι-ἁλυσίδες. Ρίχνει τρακόσους στὸ σπαθὶ καὶ χιλίους στὸ μαχαίρι κι ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι νὰ πᾶν’ νὰ ποῦνε στὸ χωριὸ ἐχάθηκεν τ’ ἀσκέρι. Κι ὁ βασιλιάς ποὺ ἤτονε σὲ μία βρουλὲ ἀποκάτω καὶ παίζει του μία-ν-παπουτσὲ καὶ πᾶν’ τ’ αὐθιά-ν-του κάτω. Ἀριθ. τετρ. 36, Ἰωάννα Χλιαουτάκη

4 Μιὰ-ν-καλογρὲ κοιλιοπονᾶ στὸ πέρα μοναστήρι κι ἂν κάμει ἀρσενικὸ-ν-παιδὶ τὸ βγάνουνε Προσφύρη. Πάλι κι ἂν κάμει κοπελιὰ τὴ βγάνουνε Μαρία. Κι ἔκαμ’ ἀρσενικὸ-ν-παιδί, τὸ βγάλανε Προσφύρη. Τὶς τρεῖς ἐζήτησε ψωμὶ στὶς δέκα τ’ ἄρματά-ν-του καὶ εἰς τὶς δεκατέσσερεις βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει κι ἔβλεπε χίλια πρόβατα καὶ δυὸ χιλιάδες αἶγες. Τὶς δεκαφτὰ καυκήστηκε-ν- πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται· μουδὲ τὸ Γιάννη τὸν πασᾶ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλό ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε πολὺ τοῦ βαροφάνη.

191

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

Στρατό-ν-πολὺν ἐμάζωξε πόλεμο νὰ τοῦ κάμῃ. -Καλὲ βοσκέ, καλὲ βοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη. -Μαζέψετέ μου τὰ ὠζὰ κι ἐγὼ θὰ σᾶς τὸν δείξω. Κι ἀρχίξαν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βραδὺ καὶ μαζεμὸ δὲν εἴχενε τὸ ἔρμο τὸ κουράδι. Παίζει ὁ Προσφύρης μιὰ σφυρὲ καὶ μιὰ-ν-πηλιὰ τὰ κάνει. Παίζει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ κι εἰς τὸ μαντρὶ τὰ βάνει. -Ἐγώ ’μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης. Ἐγώ ’μαι ἀποὺ καυχήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι, οὔτε τὸ Γιάννη τὸν πασᾶ, οὔτε τὸ Νικηφόρο, οὔτε τὸν Περιτράχηλό ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. καὶ δένουνε τὰ χέρια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ λογάδια καὶ δένουν του τὰ πόδια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μωρέ, μὴ μὲ περάσετε ἀποὺ τὸ βιλαέτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μανούλα μου νὰ τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τον ἐπεράσανε ἀποὺ τὸ βιλαέτι καὶ εἶδε-ν-τον ἡ μάνα-ν-του καὶ τζαργκουνομαδιέται. -Ἀκλούθηξέ μου, μάνα μου, στὰ πράσινα λιβάδια καὶ ἐκειδὰ θὰ δούμενε ποιά ‘ναι τὰ παλληκάρια. Κι ἀπάνω πάνω παίζει μιὰ καὶ σποῦνε τὰ λογάδια καὶ παίζει κι ἕνα βίτσισμα καὶ σποῦν οἱ-γι-ἁλυσίδες. Ῥίχνει τρακόσους στὸ σπαθὶ καὶ χιλίους στὸ μαχαίρι κι ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι νὰ πᾶν’ νὰ ποῦνε στὸ χωριό πὼς χάθηκεν τ’ ἀσκέρι. Κι ὁ βασιλιὰς των ἤτονε σὲ μία βρουλὲ ἀποκάτω καὶ παίζει του μία-ν-παπουτσὲ καὶ παν’ τ’ αὐθιά-ν-του κάτω. Ἀριθ. τετρ. 38, Χλιαουτάκη Εὐαγγέλια

5 Μία-ν-καλογρὲ κοιλιοπονᾶ στὸ πέρα μοναστήρι κι ἂν κάμει ἀρσενικό-ν- παιδὶ τὸ βγάνουνε Προσφύρη. Πάλι κι ἂν κάμει κοπελιὰ τὴ βγάνουνε Μαρίᾳ. Κι ἒκαμ’ ἀρσενικό-ν-παιδί, τὸ βγάνουν Προσφυράκι. Τὶς τρεῖς ἐζήτησε ψωμὶ στὶς δέκα τ’ ἄρματα-ν-του καὶ εἰς τὶς δεκατέσσερεις βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει

192

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

κι ἔβλεπε χίλια πρόβατα καὶ δυὸ χιλιάδες αἶγες. Τὶς δεκαφτὰ καυκήστηκε-ν- πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται· μουδὲ τὸ Γιάννη τὸν πᾶσα, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλό που τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε πολὺ τοῦ βαροφάνη. Στρατό-ν-πολὺν ἐμάζεψε πόλεμο να τοῦ κάμῃ. -Καλὲ βοσκέ, καλὲ βοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη. -Μαζέψετέ μου τὰ ὠζὰ κι ἐγὼ θὰ σᾶς τὸν δείξω. Κι ἀρχίξαν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βραδὺ καὶ μαζεμὸ δεν εἴχενε τὸ ἔρμο του κουράδι. Παίζει ὁ Προσφύρης μία σφυρὲ καὶ μία-ν-πηλιὰ τὰ κάνει. Παίζει ὁ Προσφύρης ἄλλη μία κι εἰς τὸ μαντρὶ τὰ βάνει. -Ἐγὼ ’μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης. Ἐγώ ’μαι ἀποὺ καυχήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένουνε τὰ πόδια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ λογάδια καὶ δένουν καὶ τὰ χέρια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μωρέ, μὴ μὲ περάσετε ἀποὺ τὸ βιλαέτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μανά μου να τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τόνε περάσανε ἀποὺ τὸ βιλαέτι καὶ εἶδε-ν-τὸν ἡ μανά-ν-του καὶ τζαργκουνομαδιέται. -Ἀκλούθηξέ μου, μάνα μου, στὰ πράσινα λιβάδια καὶ ἐκειδὰ θὰ δούμενε ποιοὶ εἶν’ τὰ παλληκάρια. Κι ἀπάνω πάνω παίζει μιὰ καὶ σποῦνε τὰ λογάδια καὶ παίζει κι ἕνα βίτσισμα καὶ σποῦνε οἱ ἁλυσίδες. Ρίχνει τρακόσους στὸ σπαθὶ καὶ χιλίους στὸ μαχαίρι κι ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι νὰ πᾶν’ νὰ ποῦνε στὸ χωριὸ ἐχάθηκεν τ’ ἀσκέρι. Κι ὁ βασιλιάς ποὺ ἤτονε σὲ μία βρουλὲ ἀποκάτω καὶ παίζει του μία-ν-παπουτσὲ καὶ πᾶν’ τ’ αὐθιά-ν-τοῦ κάτω. Ἀριθ. τετρ. 39, Ἐφεντάκη Φωτεινή

6 Μιά-ν-καλογραὶ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι κι ἂν κάμει θηλυκό-ν-παιδί, τὸ βγάζει Μαριάκι κι ἂν κάμει ἀσερνικὸν παιδὶ τὸ βγάζει Προσφυράκι.

193

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

Καὶ τό ’καμεν ἀσερνικὸ καὶ τό ’βγαλε Προσφύρη. Τὴν πρώτη ζήτηξεν ψωμί, τὴ δεύτερη μαχαίρι, τὴν τρίτην ἐκαυχήθηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Μήτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μήτε τὸ Νικηφόρο, μήτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τὸνε τρέμει ὁ κόσμος. Στσὶ δεκαπέντε ζήτηξε κουράδι γιὰ νὰ βλέπει. Παίρνει τὸ κουραδάκι-ν-του στὸν κάμπο κατεβαίνει κι ἐκειὰ τοῦ ἀπαντήξανε σαρανταδυὸ Ἀγουδαῖοι. -Πὲς μας ἐσύ, καλὲ βοσκέ, ποιός εἶναι ὁ Προσφύρης; -Στελειώσετέ μου τὰ ὠζά κι ἐγώ θὰ σᾶς τὸν δείξω. Ἀπ’ τὸ ταχύ ὡς τὸ βραδὺ κι ὡς τ΄ἄλλο μεσημέρι, μὰ στελειωμό δὲν εἴχενε τὸ ἔρημο κουράδι. Παίζει ὁ Προσφύρης μιὰ σφυρέ καὶ κάνει τα κουβάρι. -Ἐγώ ’μαι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένουνε τὰ μάθια-ν-του τριῶ λογιῶ μετάξι καὶ δένουνε τὰ χέρια-ν-του τριῶ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μόνο μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ διλαέτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μάνα μου νὰ τζαγκουρνομαδιέται. Κι αὐτόν τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ διλαέτι. - Πρόβαλε, κυρὰ καλογριά, νὰ δῆς τὸν ἀντρειωμένο, ὁποὺ σοῦ τόνε φέρνουνε ἁλυσιδοδεμένο. Ἡ καλογριά, ὥσπου νὰ τὸν δεῖ, ἐτζαγκουνομαδιέτο. - Ἀκλούθα μου, μανούλα μου, στὰ πράσινα λιβάδια κι ἐκειὰ θὰ τῶνε δείξω ’γώ ποιὰ εἶναι τὰ παλληκάρια. Ἅμα τὸν ἀποσώσανε στὰ πράσινα λιβάδια, παίζει ὁ Προσφύρης μιὰ-ν-τανὲ καὶ σπᾶ καὶ τὰ μετάξια, παίζει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ καὶ σπᾶ καὶ τσ’ ἁλυσίδες. Βγάνει τὸ μαχαιράκι-ν-του ἀπ’ τ’ αργυρό φουκάρι καὶ δέκα δέκα τσί ’σφαζε κι ἀπώς τσὶ δεμαθιάζει. Ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιᾶ ἄν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 43, Ἰωάννης Σταυρουλάκης, ἀφήγηση Μ. Μακρυδάκη ἐτῶν 41

194

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

7 Μιὰ-ν-καλογραὶ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι κι ἂν κάμει θηλυκό-ν-παιδί, τὸ βγάνουν Μαριάκι κι ἂν κάμει ἀσερνικὸ-ν-παιδὶ τὸ βγάνουν Προσφυράκι. Καὶ τό ’καμεν ἀσερνικὸ καὶ τό ’βγαλαν Προσφύρη. Τὴν τρίτη ζήτηξεν ψωμί, τὴν τέταρτη μαχαίρι, στὴν πέμπτην ἐκαυχήστηκεν πώς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Μήτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μήτε τὸ Νικηφόρο, μήτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τὸνε τρέμει ὁ κόσμος. Στσὶ δεκαπέντε ζήτηξε κουράδι γιὰ νὰ βλέπει. Παίρνει τὸ κουραδάκι-ν-του στὸν κάμπο κατεβαίνει κι ἐκειὰ τοῦ ἀπαντήξανε σαρανταδυὸ Ἀγουδαῖοι. -Πὲς μας, μωρέ, καλὲ βοσκέ, ποιός εἶναι ὁ Προσφύρης; Ποιός εἶναι ποὺ καυχήστηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται· μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδὲ τὸν Περιτράχηλο ποὺ τόνε τρέμει ὁ κόσμος. -Ἐγὼ ’μαι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένουν του τα πόδια-ν-του χιλιῶ λογιῶ λογάδια και δένουνε τα χέρια-ν-του χιλιῶ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μόνο μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ μπιλαέτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μάνα μου νὰ τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτόν τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ μπιλαέτι. - Πρόβαλε, κυρὰ καλογριά, νὰ δῆς τὸν ἀντρειωμένο, ὁποὺ σοῦ τόνε φέρνουνε ἁλυσιδοδεμένο. - Ἀκλούθα μου, μανούλα μου, στὰ πράσινα λιβάδια μὰ ἐκειὰ θὰ τῶνε δείξω ’γὼ ποιά εἶναι τὰ παλληκάρια. Κι ἀκλούθα-ν-του κι ἐπήγενε στὰ πράσινα λιβάδια. Θέτει ὁ Προσφύρης μιὰ-ν-τανέ καὶ σπᾶ καὶ τὰ λογάδια, θέτει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ καὶ σπᾶ καὶ τσ’ ἁλυσίδες. Βγάζει τὸ μαχαιράκι-ν-του ἀπ’ τὸ μακρέ φουκάρι καὶ δέκα δέκα τσί ’σφαζε κι ἀπώς τσὶ δεμαθιάζει. Ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιᾶ ἄν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 44, Παναγιωτάκη Βασιλική

195

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

8 Μιὰ-ν-καλογραὶ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι κι ἂν κάμει θηλυκό-ν-παιδί, τὸ βγάνουν Μαριάκι πάλι κι ἂν κάμει ἀσερνικὸν παιδὶ τὸ βγάνουν Προσφυράκι. Καὶ τό ’καμεν ἀσερνικὸ καὶ τό ’βγαλαν Προσφύρη. Τὴν τρίτη ζήτησεν ψωμί, τὴν τέταρτη μαχαίρι, στὴν πέμπτην ἐκαυχήστηκεν πώς ἄντρα δὲ φοβᾶται· Μήτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μήτε τὸ Νικηφόρο, μήτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τόνε τρέμει ὁ κόσμος. Στσὶ δεκαπέντε ζήτηξε κουράδι γιὰ νὰ βλέπει. Παίρνει τὸ κουραδάκι-ν-του στὸν κάμπο κατεβαίνει κι ἐκειὰ τοῦ ἀπαντήξανε σαρανταδυὸ Ἀγουδαῖοι. -Πὲς μας, μωρέ, καλὲ βοσκέ, ποιός εἶναι ὁ Προσφύρης; Ποιός εἶναι ποὺ καυχήσθηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται· οὔτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, οὔτὲ τὸ Νικηφόρο, οὔτὲ τὸν Περιτράχηλο ποὺ τόνε τρέμει ὁ κόσμος. -Ἐγὼ ’μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ο Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένουν του τὰ πόδια-ν-του χιλιῶ λογιῶ λογάδια καὶ δένουν του τὰ χέρια-ν-του χιλιῶ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μόνο μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ πιλαέτι, νὰ μὲ θωρεῖ ἡ μάνα μου νὰ τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτοί τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ μπιλαέτι. - Πρόβαλε, κυρὰ καλογριά, νὰ δῆς τὸν ἀντρειωμένο, ὁποὺ σοῦ τόνε φέρνουνε ἁλυσιδοδεμένο. - Ἀκλούθα μου, μανούλα μου, στὰ πράσινα λιβάδια μὰ κειδὰ θὰ τῶνε δείξω ’γὼ ποιά εἶναι τὰ παλληκάρια. Κι ακλούθα-ν-του κι ἐπήγενε στὰ πράσινα λιβάδια. Θέτει ὁ Προσφύρης μιὰ-ν-τανέ καὶ σπᾶ καὶ τὰ λογάδια, θέτει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ καὶ σπᾶ καὶ τσ’ ἁλυσίδες. Βγάζει τὸ μαχαιράκι-ν-του ἀπ’ τὸ μακρύ φουκάρι καὶ δέκα δέκα τσί ’σφαζε κι ἀπώς τσὶ δεμαθιάζει. Ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιᾶ ἄν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 45, Χρυσούλα Παπαδογιαννάκη

196

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

9 Μιά-ν-καλογραὶ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι και ἂν τὸ κάμει θηλυκό, τὸ βγάζει Μαριάκι καὶ ἄν τὸ κάμει ἀσερνικὸν τὸ βγάνουν Προσφυράκι. Καὶ τό ’καμεν ἀσερνικὸ καὶ τό ’βγαλε-ν-Προσφύρη. Τὴν πρώτη ἐζήτησεν ψωμί, τὴ δεύτερη μαχαίρι, στὴν τρίτην ἐκαυχήθηκεν πώς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Μήτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μήτε τὸ Νικηφόρο, μήτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τὸνε τρέμει ὁ κόσμος. Στὶς δεκαπέντε ζήτησε κουράδι γιὰ νὰ βλέπει. Παίρνει τὸ κουραδάκι-ν-του στὸν κάμπο κατεβαίνει Ἐκειὰ τοῦ ἀπαντήξανε σαρανταδυὸ Ἀγουδαῖοι. -Πὲς μας, ἐσύ, καλὲ βοσκέ, ποιός εἶναι ὁ Προσφύρης; -Στελειώσετέ μου τὰ ὠζά κι ἐγώ θὰ σᾶς τὸν δείξω. Ἀπ’ τὸ ταχύ ὡς τὸ βραδύ [κι ὡς] τ’ ἄλλο μεσημέρι, μὰ στελειωμό δὲν εἴχενε τὸ ἔρημο κουράδι. Παίζει ὁ Προσφύρης μιὰ σφυρέ καὶ κάνει τα κουβάρι -Ἐγώ ’μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ο Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένουνε τὰ μάθια-ν-του μὲ τριῶ λογιῶ μετάξι καὶ δένουνε τὰ χέρια-ν-του μὲ τριῶ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μόνο μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ διλαέτι, για’ θὰ μὲ δεῖ ἡ μάνα μου νὰ τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτοί τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ διλαέτι. - Πρόβαλε, κυρὰ καλογριά, νὰ δεῖς τὸν ἀντρειωμένο, ὁποὺ σοῦ τόνε φέρνουνε ἁλυσιδοδεμένο. Ἡ καλογριά, ὥσπου νὰ τὸν δεῖ, ἐτζαγκουρνομαδιέτο - Ἀκλούθα μου, μανούλα μου, στὰ πράσινα λιβάδια ἐκεῖ θὰ τῶνε δείξω ’γὼ ποιά εἶναι τὰ παλληκάρια. Ἅμα τὸν ἀποσώσανε στὰ πράσινα λιβάδια παίζει ὁ Προσφύρης μιά-ν-τανέ καὶ σπάζει τὰ μετάξια, παίζει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ καὶ σπᾶ καὶ τσ’ ἁλυσίδες. Βγάζει τὸ μαχαιράκι-ν-του ἀπ’ τὸ ἀργυρό φουκάρι καὶ δέκα δέκα τσί ’σφαζε κι ἀπώς τσὶ δεμαθιάζει. Ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιᾶ ἄν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 46, Κανδυλάκης Ἐμμανουήλ

197

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

10 Μιά-ν-καλογρὲ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι καὶ ἂν τὸ κάμει θηλυκό, τὸ βγάνουν Μαριάκι καὶ ἂν τὸ κάμει ἀσερνικὸν τὸ βγάνουν Προσφυράκι. Καὶ τό ’καμεν ἀσερνικὸ, τὸ βγάλανε Προσφύρη. Στὴν τρίτη ζήτησεν ψωμί, στὴν τέταρτη μαχαίρι, στὴν πέμπτην ἐκαυχήθηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Ούτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, ούτε τὸ Νικηφόρο, ούτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. Στὶς δεκαπέντε ζήτησε κουράδι γιὰ νὰ βλέπει. Παίρνει τὸ κουραδάκι-ν-του στὸν κάμπο κατεβαίνει Εκεί τοῦ ἀπαντήξανε σαρανταδυὸ Ἀγουδαῖοι. -Πὲς μας, μωρέ, καλὲ βοσκέ, ποιός εἶναι ὁ Προσφύρης; Ποιὸς εἶναι ποὺ καυχήθηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται, ούτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, ούτε τὸ Νικηφόρο, ούτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος; -Ἐγώ ’μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένου-ν-του τὰ πόδια-ν-του χιλιῶ λογιῶ λογάδια καὶ δένουν-του τὰ χέρια-ν-του χιλιῶ λογιῶ ἁλυσίδες. -Μόνο μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ μπιλαέτι, νὰ μὲ θωρεῖ ἡ μάνα μου νὰ τζαργκουνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ μπιλαέτι. - Πρόβαλε, κυρὰ καλογριά, νὰ δεῖς τὸν ἀντρειωμένο, ὅπου σοῦ τόνε φέρνουνε ἁλυσιδοδεμένο. Ἡ καλογριά, ὥσπου νὰ τὸν δεῖ, ἐτζαγκουρνομαδιέτο - Ἀκλούθα μου, μανούλα μου, στὰ πράσινα λιβάδια μὰ ἐκειδά θὰ δείξω ’γὼ ποιά εἶν’ τὰ παλληκάρια. Κι ἀκλούθα-ν-τον και πήγαινε στὰ πράσινα λιβάδια. Θέτει ὁ Προσφύρης μιά-ν-τανέ καὶ σπᾶ καὶ τὰ λογάδια, θέτει ὁ Προσφύρης ἄλλη μιὰ καὶ σπᾶ καὶ τσ’ ἁλυσίδες. Βγάζει τὸ μαχαιράκι-ν-του ἀπό μακρέ φουκάρι καὶ δέκα δέκα τσί ’σφαζε κι ἀπώς τσὶ δεμαθιάζει. Ἕνα-ν-κουτσὸ κι ἕνα στραβὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιᾶ ἄν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 46, Γεώργιος Παναγιωτάκης)

198

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

11 Μιὰ-ν-καλογριὰ κοιλιοπονᾶ στὸ πέρα μοναστήρι καὶ κάνει ἀρσενικὸ παιδί, τὸ βγάνουνε Προσφύρη. Παρασκευὴ γεννήθηκε Σαββάτον ἐβαφτίσθη, τὴν Κυριακὴ ἐζήτηξεν ψωμὶ γιὰ νὰ τοῦ δώσουν. Κι ἡ μάνα-ν-του φοβήθηκε ψωμὶ γιὰ νὰ τοῦ δώσει κι ἕξε σακκιὰ κουκκιὰ ‘φάγε, ὥσπου νὰ ξημερώσει. Τὴν πέμπτη γύρεψε σπαθί, τὴν ἕβδομη τουφέκι, τὴ δέκατη ἐκαυχήστηκε πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μουδὲ τὸ Νικηφόρο, μουδε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμ’ ἡ γῆς κι κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε, τὸ ἀσκέρι του μαζώνει κι ὁ Προσφύρης ὡς τ’ ἄκουσε βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει. Κι ἔβοσκε χίλια πρόβατα κι ἐννιὰ χιλιάδες αἶγες. Κι ἔτυχε νὰ περνᾶ ἀπὸ κεῖ τοῦ βασιλιὰ τ’ ἀσκέρι. Γιὰ δὲ μᾶς-ε-λέεις, καλὲ βοσκέ, ποιὸς εἶναι τῆς καλογριᾶς ὁ γιός, ποιὸς εἶναι ὁ Προσφύρης. Ποιὸς εἶναι ποὺ καυχήθηκέ πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται, Μαζέψετέ μου τὰ ὠζὰ κι ἐγὼ σᾶς τόνε δείχνω. Κι ἐπιάσαν κι ἐμαζεύανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βράδυ καὶ τελειωμὸ δὲ εἴχενε τὸ ἔρμο τὸ κουράδι. Καὶ παίζει τωνε μιὰ σφυρὲ κι ἕνα σωρὸ τὰ κάνει. -Ἐγὼ ‘μαι τῆς καλογριᾶς ὁ γιός, ἐγὼ ‘μαι ὁ Προσφύρης. Ἐγὼ ΄μαι ποὺ καυχήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι, Καὶ πιάνου-ν-τον καὶ δένουν τον μ’ ἑφτὰ λογιῶ ἁλυσίδες καὶ δένουν τὰ ματάκια-ν-του μ’ ἐννιὰ λογιῶ λογάδια. Μωρέ, μὴ μὲ περάσετε ἀπὸ τὸ Πὼ-Λαέτι, νὰ μὴ μὲ δεῖ ἡ μὰνα μου καὶ τζαγκουνομαδιέται. Κι αὐτοὶ τόνε περάσανε ἀπὸ τὸ Πὼ-Λαέτι, κι ἡ μάναν-ν τοῦ τὸν εἴδενε καὶ τζαργκουνομαδήθη. Ἀκλούθα με, μανάκι μου, στὰ πράσινα λιβάδια κι ἐκεῖ θὰ ξεχωρίσουνε ὅλα τὰ παλληκάρια. Κι ὅντε-ν-τὸν κοντοφτάνανε στὰ πράσινα λιβάδια, σηκώνει τὰ ματάκια-ν-του καὶ σποῦνε τὰ λογάδια καὶ παίζει κι ἕνα βίτσισμα καὶ σποῦνε οἱ ἁλυσίδες. Στὸ ἔμπα χιλίους σκότωσε, στὸ ἔβγα τρεῖς χιλιάδες

199

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

καὶ στὸ καλό-ν-του γύρισμα σαράντα τρεῖς χιλιάδες. Ἕνα-ν-κουτσό, κι ἕνα στραβὸ ἀφῆκε γιὰ χαμπέρι να πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιὰ ἂν ἔχει κι ἄλλο ἀσκέρι Ἀριθ. τετρ. 48, Ἐλευθερία Ζεάκη, ἀφήγηση: Νικόλαος Αὐγουστάκης, ἐτῶν 66

12 Μιὰ-ν-καλογριὰ κοιλιοπονᾶ χρόνο καὶ πέντε μῆνες νὰ κάμει ὑγιὸ τὸ-ν-Πρόσφυρο τὸν ἄντρα τοῦ πολέμου. Τὴν πρώτη ζώστη τὸ σπαθί, τὴν ἄλλη τὸ κοντάρι, τὴν ἄλλη τῶν ἐζήτησε ψωμὶ για να τὸ φάει, τὴν ἄλλην ἐκαυκήστηκε πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται. Μηδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μηδὲ τὸ Νικηφόρο, μηδὲ τὸν πρῶτο Πρόσφυρο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε, πολὺ τὸ κακοφάνη, βάνει τ’ ἀσκέρι, πήγαινε, πάει τὴ στράτα στράτα κι ὁ πρῶτός ποὺ τ’ ἀπάντηξε ἤτονε ὁ Προσφύρης. -Ἕ, μωρὲ σὺ, ψηλοβοσκέ, δεῖξε μας τὸ-ν-Προσφύρη -Στυλώσετέ μου τσ’ αἶγές μου κι ἐγὼ σᾶς τόνε δείχνω. Στυλώνουνέ του τσ’ αἶγες του καὶ στυλωμὸ δεν ἔχουν. Παίζει κι ἐκεῖνος μιὰ σφυριά, εὐτὺς τσὶ πρεμαζώνει -Ἐγὼ ’μαι κι ὁ ψηλοβοσκός, ἐγὼ ’μαι κι ὁ Προσφύρης. Ἐγὼ ’μαι ποὺ καυκήστηκά πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι, Μηδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μηδὲ τὸ Νικηφόρο, μηδὲ τὸν πρῶτο Πρόσφυρο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Πιάνουν μπισταγκωνίζουν τον, στὴ μέση τόνε βάνουν ράφτουνε τὰ ματάκια-ν-του μὲ τριῶ λογιῶ μετάξι, χέρια καὶ πόδια δένουνε μ’ ὀχτὼ λογιῶ ἁλυσίδες. Σ’ οὗλο-ν-τὸν κόσμο ἀμέτε με κι ὕστερα τσ’ ἀδερφῆς μου, εἰς τσ’ ἀδερφῆς μου τσῆ Καλῆς, ἐκεῖ ὕστερα ἀμέτε. Κι ἐκεῖνοι στὸ πεισματικὸ ἐκεῖ τὸν πρωτοπῆγαν. -Δὲ σοῦ ‘πα ‘γώ, ἀδερφάκι μου, νὰ μὴν πολυπαινᾶσαι, γιατί ‘ναι κι ἄλλοι ἄρχοντες κι εἶν’ κι ἄλλα παλληκάρια. Κόρδισε τὰ ματάκια σου νὰ σπάσεις τὸ μετάξι, χέρια καὶ πόδια κόρδισε νὰ σπάσεις τσ’ ἁλυσίδες,

200

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

νὰ πιάσεις τὸ σπαθάκι σου τ’ ἁγιοκωσταντινάτο, νὰ δοῦν οἱ Φράγκοι τὰ σκυλιά πῶς εἶν’ τὰ παλληκάρια. Ἐκόρδισε τ’ ἀμμάθια-ν-του κι ἔσπασε τὸ μετάξι, χέρια καὶ πόδια ἐκόρδισε κι ἔσπασε τσ’ ἁλυσίδες Στὸ ἔμπα χίλιους ἔκοψε, στὸ ἔβγα δυὸ χιλιάδες κι ὥστε νὰ στριφογυριστεῖ δὲν ηὕρηκε νὰ κόψει. Κι-γι-ἀδερφή-ν-του ἡ καλὴ ἔκανεν τὸ σεΐρι. Ἀριθ. τετρ. 48, Ἀναστασία Κοτζανάκη, ἀφήγηση Ἰω. Καντηλάκης ἐτῶν 61

13 Μιὰ-ν-καλογρὲ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι καὶ ἄν τὸ κάμει ἀσερνικὸν τὸ βγάνουνε Προσφύρη, πάλι κι ἄν κάμει θηλυκό, τὸ βγάνουν Μαριάκι. Μιὰ-ν-ταχυνὴ γεννήθηκε, ψωμὶ ζητᾶ νὰ φάει κι ἐκεῖ ψωμί δὲν ἤτονε, μ’ οὔτε καὶ δὲν εὑρίσκουν. Σακκί κουκκιά κοκκάλισε ὥσπου νὰ ξημερώσει. Κι ὁ βασιλιάς ὡς τ’ ἄκουσε τ’ ἀσκέρι του μαζώνει. -Μωρέ, νὰ τὸ χαλάσομε κεῖνο τὸ Προσφυράκι, για’ θὰ ρημάξει τὴ Ρωμιὰ καὶ τὸ μοναστηράκι. Κι ὁ Μπροσφύρης ὡς τ’ ἄκουσε βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει κι ἔβλεπε χίλια πρόβατα καὶ δυὸ χιλιάδες αἶγες. Στὴ στράτα-ν-τοῦ παντήξανε τοῦ βασιλιᾶ τ’ ἀσκέρι. -Ὥρα καλή, μωρὲ βοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη -Μαζώξετέ μου τὰ ὠζὰ γιὰ νὰ σᾶς τόνε δείξω. Ντακέρνουν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βραδύ, μὰ μαζεμὸ δὲν εἴχενε τὸ ἔρμο-ν-του κουράδι. Καὶ παίζει τωνε μιὰ σφυριὰ καὶ μιὰ-ν- πηλιὰ τὰ κάνει καὶ παίζει τωνε ἄλλη μιὰ στὴ μάντρα-ν-του τὰ βάνει. -Ἐγώ ‘μαι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ‘μαι κι ὁ Προσφύρης. ἐγὼ ‘μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, οὔτε τὸ Νικηφόρο, οὔτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. Τοτεσάς τοῦ μοντάρανε τέσσερα παλληκάρια κι ἐδέσανε τὰ χέρια-ν- του μ’ ἐννιὰ λογιῶ λογάδια κι ἐδέσαν καὶ τὰ πόδια-ν- τοῦ μ’ ἐννιὰ λογιῶ ἁλυσίδες

201

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

-Πἐς μας, μωρέ, καλὲ βοσκέ, ποιὸς εἶναὶ ὁ Προσφύρης; Ποιὸς εἶναι ποὺ καυχήθηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται, οὔτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, οὔτε τὸ Νικηφόρο, οὔτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος; -Ἐγώ ’μαι καὶ ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης, Ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένου-ν-του τὰ πόδια-ν-του χιλιῶ λογιῶ λογάδια καὶ δένουν-του τὰ χέρια-ν-του χιλιῶ λογιῶ ἁλυσίδες κι ἡ μάνα-ν- του ὅταν τ’ ἄκουσε ἐτζαρκουνομαδιοῦντο. -Σώπαινε, μάνα, σώπαινε. Στὰ πράσινα λιβάδια ἐκεῖ θὰ πά’ νὰ δούμενε τὰ ἔρμα παλληκάρια. Κι ὅταν τὸν ἐπερνούσανε στὰ πράσινα λιβάδια, παίζει ἕνα-ν-ἀναντράνισμα καὶ σποῦνε τὰ λογάδια. Παίζει ἕνα-ν-ἀποτσάκισμα καὶ σποῦνε οἱ ἁλυσίδες. Ἕνα στραβὸ κι ἕνα-ν- κουτσὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι, νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιὰ ἐπόκαμεν τ’ ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 49, Μαρία Παπαδογιάννη

14 Μιά-ν-καλογρὲ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι καὶ ἂν τὸ κάμει ἀσερνικό τὸ βγάνουνε Προσφύρη, πάλι κι ἂν κάμει θηλυκό, τὸ βγάνουνε Μαρία. Κι ἔκαμε ἀσερνικὸ παιδί, τὸ βγάλανε Προσφύρη. Μιὰ-ν-ταχυνὴ γεννήθηκε, ψωμὶ ζητᾶ νὰ φάει κι ἐκεῖ ψωμὶ δεν ἤτονε, μ’ οὔτε καὶ δὲν εὑρίσκουν· σακκὶ κουκκιὰ κοκκάλισε ὥσπου νὰ ξημερώσει. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε τ’ ἀσκέρι του μαζώνει. -Μωρέ, να τὸ χαλάσομε κεῖνο τὸ Προσφυράκι, για’ θὰ ῥημάξει τὴ Ῥωμιὰ καὶ τὸ μοναστηράκι. Κι ὁ Μπροσφύρης ὡς τ’ ἄκουσε βοσκὸς πάει καὶ μπαίνει κι ἔβλεπε χίλια πρόβατα καὶ δυὸ χιλιάδες αἶγες. Στὴ στράτα-ν-του παντήξανε τοῦ βασιλιᾶ τ’ ἀσκέρι. -Ὥρα καλή, μωρὲ βοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη -Μαζώξετέ μου τὰ ὠζὰ για να σᾶς τόνε δείξω. Ντακέρνουν κι ἐμαζώνανε ἀπ’ τὸ πρωὶ ὡς τὸ βράδυ,

202

Ν. Ε. ΠΑΠΑ∆ΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

μὰ μαζεμὸ δεν εἴχενε τὸ ἔρμο-ν-τοῦ κουράδι. Καὶ παίζει τωνε μιὰ σφυριὰ καὶ μιὰ-ν- πηλιὰ τὰ κάνει καὶ παίζει τωνε ἄλλη μιὰ στὴ μάντρα-ν-του τὰ βάνει. -Ἐγώ ’μαι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης. ἐγώ ΄μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Μουδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, οὔτε τὸ Νικηφόρο, οὔτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος. Τοτεσὰς τοῦ μοντάρανε τέσσερα παλληκάρια κι ἐδέσανε τὰ χέρια-ν- του μ’ ἐννιὰ λογιῶ λογάδια κι ἐδέσαν καὶ τὰ πόδια-ν- του μ’ ἐννιὰ λογιῶ ἁλυσίδες. -Πές μας, μωρέ, καλὲ βοσκέ, ποιός εἶναὶ ὁ Προσφύρης; Ποιός εἶναί ποὺ καυχήθηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται, οὔτε τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, οὔτε τὸ Νικηφόρο, οὔτε τὸν Περιτράχηλο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι ὁ κόσμος; -Ἐγώ ’μαι κι ὁ καλὸς βοσκός, ἐγώ ’μαι κι ὁ Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυχήθηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι. Καὶ δένου-ν-του τὰ πόδια-ν-του χιλιῶ λογιῶ λογάδια καὶ δένουν-του τὰ χέρια-ν-του χιλιῶ λογιῶ ἁλυσίδες κι ἡ μάνα-ν- του ὅταν τ’ ἄκουσε ἐτζαρκουνομαδιοῦντο. -Σώπαινε, μάνα, σώπαινε. Στὰ πράσινα λιβάδια, ἐκεῖ θὰ πά’ νὰ δούμενε τὰ ἔρμα παλληκάρια. Κι ὅταν τὸν ἐπερνούσανε στὰ πράσινα λιβάδια, παίζει ἕν’ ἀναντράνισμα καὶ σποῦνε τὰ λογάδια. Παίζει ἕνα-ν- ἀποτσάκισμα καὶ σποῦν’ οἱ ἁλυσίδες. Ἕνα στραβὸ κι ἕνα-ν- κουτσὸ ἄφησε γιὰ χαμπέρι, νὰ πάει νὰ πεῖ τοῦ βασιλιὰ ἐπόκαμεν τ’ ἀσκέρι. Ἀριθ. τετρ. 50, Ἀντώνιος Ζωνουδάκης

15 Μιὰ-ν-καλογριὰ κοιλιοπονᾶ σ’ ἕνα μοναστηράκι καὶ ἂν τὸ κάμει θηλυκὸ, τὸ βγάζει Μαριάκι κι ἂν κάμει γιό, τὸ βγάζει Πρόσφυρο, τὸν ἄντρα τοῦ Πολέμου, Τὴν πρώτη ζώστη τὸ σπαθί, τὴν ἄλλη τὸ κοντάρι, τὴν ἄλλη τῶν ἐζήτησε ψωμὶ νὰ βρεῖ νὰ φάει, τὴν ἄλλην ἐκαυκήστηκεν πὼς ἄντρα δὲ φοβᾶται.

203

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΡΗ

Μηδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μηδὲ τὸ Νικηφόρο, μηδὲ τὸν πρῶτο Πρόσφυρο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Κι ὁ βασιλιὰς ὡς τ’ ἄκουσε, πολὺ τοῦ κακοφάνη· βάνει τ’ ἀσκέρι, πήγαινε, πάει τὴ στράτα στράτα κι ὁ πρῶτός που τ’ ἀπάντηξε ἤτονε ὁ Προσφύρης. -Ἔ, μωρὲ σὺ, ψηλοβοσκέ, δεῖξε μας τὸν Προσφύρη. -Στυλώσετέ μου τσ’ αἶγές μου κι ἐγὼ σᾶς τόνε δείχνω. Στυλώνουνέ του τσ’ αἶγες του καὶ στυλωμὸ δὲν ἔχουν Παίζει κι ἐκεῖνος μιὰ σφυριά, εὐτὺς τσὶ πρεμαζώνει -Ἐγὼ ’μαι κι ὁ ψηλοβοσκός, ἐγὼ ’μαι κι ὁ Προσφύρης, ἐγώ ’μαι ποὺ καυκήστηκα πὼς ἄντρα δὲ φοβοῦμαι, Μηδὲ τὸ Γιάννη τὸ Ντελῆ, μηδὲ τὸ Νικηφόρο, μηδὲ τὸν πρῶτο Πρόσφυρο ποὺ τρέμει ἡ γῆς κι κόσμος. Πιάνουν μπισταγκωνίζουν τον, στὴ μέση τόνε βάνουν, ράφτουνε τὰ ματάκια-ν-του μὲ τριῶ λογιῶ μετάξι, χέρια καὶ πόδια δένουνε μ’ ὀχτὼ λογιῶ ἁλυσίδες. -Σ’ οὖλο-ν-τὸν κόσμο ἀμέτε μὲ κι ὕστερα σ’ τσ’ ἀδερφῆς μου, εἰς τσ’ ἀδερφῆς μου τσῆ καλῆς, ἐκεῖ μ’ ὕστερα ἀμέτε. Κι ἐκεῖνοι στὸ πεισματικὸ ἐκεῖ τὸν πρωτοπῆγαν. -Δὲ σοῦ ‘πα ‘γώ, ἀδερφάκι μου, νὰ μὴν πολυπαινᾶσαι, γιατί ‘ναι κι ἄλλοι ἄρχοντες κι εἶν’ κι ἄλλοι παλληκάρια. Κόρδισε τὰ ματάκιά σου νὰ σπάσεις τὸ μετάξι, χέρια καὶ πόδια κόρδισε νὰ σπάσεις τσ’ ἁλυσίδες. νὰ πιάσεις τὸ σπαθάκι σου τ’ ἁγιοκωσταντινάτο, νὰ δοῦν οἱ Φράγκοι, τὰ σκυλιά, πῶς εἶν’ τὰ παλληκάρια. Ἐκόρδισε τ’ ἀμμάθια-ν-του κι ἔσπασε τὸ μετάξι, χέρια καὶ πόδια ἐκόρδισε κι ἔσπασε τσ’ ἁλυσίδες Στὸ ἔμπα χιλίους ἔκοψε, στὸ ἔβγα δυὸ χιλιάδες κι ὥστε νὰ στριφογυριστεῖ δὲν ηὕρηκε νὰ κόψει. Κη-γι-ἀδερφή-ν-του ἡ Καλὴ ἔκανενε σεΐρι. Ἀριθ. τετρ. 50, Κωστούλα Κουκλινοῦ

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ ∆ιαβάζοντας σ’ ένα κώδικα µαθητικών χειρόγραφων τις καταγραφές δυο τραγουδιών του Άη Γιώργη ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο φιλόλογος κ. Θεόδωρος Πελαντάκης παρέδωσε, µε την ευκαιρία του Συνεδρίου, στον Τοµέα Κοινωνικών & Ανθρωπιστικών Σπουδών του Π.Τ.∆.Ε. του Πανεπιστηµίου Κρήτης, 54 τετράδια µαθητών και µαθητριών του Γυµνασίου Σπηλίου, που περιέχουν δηµοτικά τραγούδια, παραµύθια, παραδόσεις και τοπωνύµια της περιοχής του Αγίου Βασιλείου. Κάθε τετράδιο αποτελεί ξεχωριστή συλλογή και χρονολογείται από το σχολικό έτος 1967-68. Πέραν του παιδαγωγικού ενδιαφέροντος που χρακτηρίζει την πρωτοβουλία αυτή, αποκαλύπτεται και ένας πλούτος παραλλαγών σε γνωστά δηµοτικά τραγούδια, όπου διαπιστώνεται ότι ο εκφωνητής ανανεώνει, κυρίως, τη µορφή του τραγουδιού και το εκσυγχρονίζει. Στην ανακοίνωση εξετάζονται οι παραλλαγές σε δυο τραγούδια του Αγίου Γεωργίου, στη γνωστή παραλογή της σωτηρίας της βασιλοπούλας και της απελευθέρωσης των πηγών και σε µια λιγότερο διαδεδοµένη, όπου ο Άγιος Γεώργιος συναινεί στον γάµο Τούρκου και Ρωµιοπούλας. Η σύγκριση των παραλλαγών που καταγράφονται στην έκδοση της Ακαδηµίας Αθηνών και στα Άσµατα Κρητικά του Αντωνίου Γιανναράκη (1876) µε αυτές που εξετάζουµε στην εργασία αυτήν αποδεικνύει ότι ο νεότερος αφηγητής επινοεί µοτίβα που τονίζουν τις τραγικές καταστάσεις. Και δεν διστάζει, µάλιστα, να «ενθέσει» στο δικό του κείµενο στίχους που προέρχονται από τα δηµοφιλή έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας.

206

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

Ένας κώδικας µαθητικών χειρογράφων Το σχολικό έτος 1964-1965 οι µαθητές και οι µαθήτριες της ∆ευτέρας Τάξης του Γυµνασίου Σπηλίου συνέλεξαν σε 52 τετράδια δηµοτικά τραγούδια, παραµύθια, παραδόσεις, παροιµίες, τοπωνύµια της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου και, όπως δηλώνει η επεξεργασία του κ. Πελαντάκη, είχε παροτρύνει ο ίδιος τα παιδιά. Με την ευκαιρία του Συνεδρίου, και ως πρόεδρός του πια, τα χάρισε στον Τοµέα Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών µαζί µε το αλφαβητικό – ειδολογικό ευρετήριο, που είχε καταρτίσει, για να βοηθήσει τον αναγνώστη να διερευνήσει άνετα το υλικό. Τον ευχαριστούµε για την προσφορά του· είναι σαν να ’χουµε στα χέρια µας ένα κώδικα µαθητικών χειρογράφων, όπου εναπόκειται ένα κοµµάτι της πνευµατικής περιουσίας της περιοχής, αλλά και ένα κεφάλαιο της µαθητικής ιστορίας των σχολείων του Σπηλίου, η γραφή, η µαρτυρία, η εικόνα του κάθε παιδιού που άκουσε και κατέγραψε το λαϊκό λόγο. Οι εισηγήσεις του κ. Παπαδογιαννάκη για το «Τραγούδι του Μπροσφύρη», της κ. Ζερβού για τα παραµύθια κι εµένα για τα τραγούδια του Άι Γιώργη αποπειρώνται την πρώτη προσέγγιση του υλικού. Το ευρετήριο του κ. Πελαντάκη ταξινοµεί τα κείµενα, όπως είπαµε, κατ’ αλφαβητική σειρά, αναφέρει το είδος στο οποίο ανήκει το κάθε κείµενο, τον αριθµό του τετραδίου και τη σειρά του µέσα σ’ αυτό. Στα πλούσια περιεχόµενα του κώδικα συγκαταλέγονται οι πολυάριθµες καταγραφές δυο τραγουδιών του Αγίου Γεωργίου. Το ένα είναι το γνωστό τραγούδι µε θέµα τη δρακοντοκτονία και την αποτροπή της θυσίας της βασιλοπούλας και βρίσκεται καταγεγραµµένο σε 37 τετράδια, ενώ το άλλο αναφέρεται στην ανάµειξη του Αγίου σε µια απαγωγή Ρωµιοπούλας από Τούρκο. Και τα δυο τραγούδια ανήκουν στο είδος των παραλογών, δεδοµένου ότι έχουν αφηγηµατικό χαρακτήρα, η πλοκή διαρθρώνεται όπως στο παραµύθι, η υπερφυσική δύναµη παρεµβαίνει στη ζωή του ήρωα και η υπόθεση ναι µεν εκτυλίσσεται σ’ ένα περιβάλλον, που υποτίθεται ότι είναι οικείο στον αφηγητή, αλλά έχει τις καταβολές του σε αρχαίους µύθους· στο µύθο του Περσέα και της Ανδροµέδας η πρώτη παραλογή, στην απαγωγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα η δεύτερη. Οι καταγραφές του πρώτου τραγουδιού συγκλίνουν προς την κρητική παραλλαγή του τραγουδιού του Άι Γιώργη, την οποία ο Αντώνιος Γιανναράκης αποθησαύρισε ως ιστορικό στη συλλογή, που εξέδωσε στη Λειψία το 1876, µε τον τίτλο Άσµατα Κρητικά µετά ∆ιστίχων και Πα-

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

207

ροιµιών. Οι καταγραφές του δεύτερου τραγουδιού, θα υποστηρίζαµε ότι αποτελούν την κρητική παραλλαγή του τραγουδιού επειδή αυτή δεν συγκαταλέγεται στις γνωστές συλλογές δηµοτικών τραγουδιών της Κρήτης. Και µόνο για τούτο, όπως καταλαβαίνουµε, η προσφορά των τετραδίων είναι σηµαντική. Στο σηµείο αυτό θα χρειαστεί να κάνουµε µια – όσο γίνεται – σύντοµη παρέκβαση, για να θυµηθούµε την παράδοση των δύο αυτών κειµένων, τόσο ως προς την υπόθεση όσο και ως προς τις ιδιαιτερότητες που έχουν αυτά σε σχέση µε την κυκλοφορία τους σε άλλες περιοχές του ελληνισµού. Το τραγούδι του Άι Γιώργη Άι µου Γιώργη, αφέντη µου, όµορφε καβαλάρη, που ’σαι ζωσµένος το σπαθί και το χρυσό κοντάρι τη χάρη και τη δόξα σου θέλω ν’ αναθιβάλω για το θεριό που σκότωσες στη χώρα το µεγάλο ένα θεριό που ήτανε στη χώρα στο πηγάδι. Ανθρώπους το ταΐζανε πάσα ταχύ και βράδυ. Α δεν του πάνε άθρωπο να κάτσει να δειπνήσει σταλέ νερό δεν άφηνε να κατεβεί στη βρύση. Και πέσανε τα µπουλεθιά σε µια βασιλοπούλα που ήτανε η ωραιότερη µοναχορηγοπούλα. Ο βασιλιάς ως τ’ άκουσε πολύ του βαροφάνη. Παίρνει δαρµένα γόνατα στση λυγερής του φτάνει και κει σπαθιά σερθήκανε µαχαίρια κονισµένα: -∆ε µπέµπεις το παιδάκι σου, πέµπω (σ)κιας εσένα. -Πάρετε το παιδάκι µου και ντύσετέ το νύφη κι αµέτε το του λιονταριού πεσκέσι να δειπνήσει. Και στέκα και στολίζα τηνε απ’ το ταχύ ως το βράδυ ολόχρυσα τση βάλανε όλο µαργαριτάρι. Κι ότε την κατεβάζανε εις τη µεγάλη σκάλα Εβγήκεν η µανούλα τζη και φώναζε µεγάλα: -Ας τάξω δεν εβύζαξ’ απ’ τα βυζά µου γάλα και δεν εκοιλιοπόνεσα κι εφώναξα µεγάλα. Κι εβγήκενε κι ο κύριος µε τη χρυσή κορόνα κι ακούµπησε την κεφαλή στση πόρτας την κολόνα: -Ας τάξω ο κακορίζικος δεν είδα ’γω ποτέ µου

208

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

κι ένα κεράκι αφτούµενο εβάστου κι έσβησέ µου. Και το λαός ακλούθησε κι επήγαν εις τη βρύση δεν το ’ρπιζ’ η µωρόνυφη πως θα ξαναγυρίσει. Κι ο Άι Γιώργης επέρασεν απού την ίδια στράτα: -Κόρη, είντα ζητάς κι είσαι µέσα στα δάσα; 30 -Πήγαινε, νιε µου, πήγαινε και φύγε από κοντά µου να µη σε φάει το θεριό σα και την αφεδιά µου. -Μη το φοβάσαι το θεριό κι εγώ θα τ’ αποθάνω κι άφησ’ µε ν’ αποκοιµηθώ στα γόνατά σου απάνω. [Την ώρα] που τον ψείριζε πάει ένα περιστέρι 35 κι εις το δεξιό κι εις το ζερβό έγραφεν «Άι Γιώργης» κι [αν] αγαπά τη χάρη του, ποτέ δεν τελειώνει. Τι ταραχήν απ’ άκουσε, πώς τρέχει να την πνίξει; Η κόρη απ’ το φόβο τζη φωνάζει «Άι Γιώργη»! Κι ο άγιος ως τ’ άκουσε τρέχει να τήνε σώσει 40 από κείνο τ’ άγριο θεριό για να τήνε λυτρώσει. Σηκώνετ’ ανατολικά και κάνει το σταυρό του. Και παίζει του µια κονταριά και κόβει το λαιµό ντου. Ύστερα παίζει τ΄ άλλη µια ανάµεσα στο στόµα Και τότες έπεσε στη γη και τάραξε το χώµα. 45 Χρυσή καδένα του ’βγαλε απ’ το λαιµό του δίνει Για δες χαρά τω γυναικώ κι ούλη την οικουµένη. Κι απού το χέρι την αρπά στ’ άλογο την καθίζει του βασιλιά την έφταξε και του ρωζοναρίζει: -Να βασιλιά, το τέκνο σου, ορίστε το παιδί σου 50 κι απού τα φύλλα τση καρδιάς δώσε του την ευκή σου. -Να ζήσεις, καβαλάρη µου, πώς λένε τ’ όνοµά σου και χάρισµα βασιλικό θα κάνω τσ’ αφεδιάς σου. -Γιώργη Στρατή µε λέσινε απ’ τη Σκαρπαδοσύνη. Α θες να κάµεις χάρισµα, χτίσε µιαν εκκλησιά, 55 κι εις το δεξό κι εις το ζερβό γράψ’ ένα καβαλάρη να προσκυνούν οι χριστιανοί κι εσύ κι όποιος κι αν πάει.

Αριθµός τετραδίου 04 Καταγραφή: Αικατερίνη Χατζηδάκη Απαγγελία: Χαρίκλεια Χατζηδάκη, 70 ετών (αγράµµατη)

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

209

Το γνωστό τραγούδι του Αγίου Γεωργίου ήταν ευρύτατα διαδεδοµένο και συνδέεται µε τους απελευθερωτικούς αγώνες. Στην Κρήτη, τα παιδιά, τουλάχιστον και της δικής µου ηλικίας, έπρεπε να το γνωρίζουν, όπως και το «Πότε θα κάνει ξαστεριά», το τραγούδι «Του Ξωπατέρα», «Του ∆ασκαλογιάννη» κ. ά. Η υπόθεση είναι σύντοµη και απλή: η πολιτεία στερείται το νερό, αν το ανθρωποφάγο θηρίο των πηγών δεν έχει τροφή. Με κλήρο, λοιπόν, ο κάθε πατέρας θυσιάζει κάθε µέρα και από ένα παιδί. Ο κανόνας δεν εξαιρεί ούτε τον βασιλιά, όταν έρχεται η ώρα να θυσιαστεί η µονάκριβη θυγατέρα του. Εκείνος αντιδρά στην αρχή, αλλά υποκύπτει, όταν ο λαός απειλεί ότι θα στείλει τον ίδιο για βορά. Ευτυχώς παρεµβαίνει ο Άι Γιώργης και η κόρη σώζεται και επιστρέφει στο παλάτι. Σ’ ένδειξη ευχαριστίας και µε υπόδειξη του ίδιου του Αγίου, ο βασιλιάς ιδρύει εκκλησία στη χάρη του. Το τραγούδι του Αγίου Γεωργίου έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη γερµανική φιλολογική έρευνα σε συνδυασµό µε το Συναξάρι του Αγίου που αναφέρεται στο προηγούµενο θαύµα (Krumbacher, Aufhaser). Στην ελληνική βιβλιογραφία, η παραλογή απασχολεί τον Νικόλαο Πολίτη, ήδη από το 1872, όταν σε µια ηµιτελή µελέτη της κυπριακής παραλλαγής συγκρίνει τον Άγιο Γεώργιο µε τον Περσέα, τον ήρωα που απελευθέρωσε την Ανδροµέδα από το κήτος που είχε παρόµοια µε το ∆ράκο δραστηριότητα. Στο θέµα επανέρχεται γύρω στο 1910 και µελετά το δηµοτικό τραγούδι σε σχέση µε το Συναξάρι του Αγίου, µε τις βυζαντινές δηµώδεις παραδόσεις για τη δρακοντοκτονία του Αγίου, τους αρχαίους ελληνικούς µύθους, που αφηγούνται ανθρωποθυσίες δίπλα σε πηγές, ποταµούς ή λίµνες και σε παραδόσεις άλλων λαών. Στην υποδειγµατική εθνολογική και φιλολογική µελέτη του ο Πολίτης βρίσκει τις οµοιότητες και τις διαφορές µε το Συναξάρι του Αγίου και εικάζει ότι πηγή των δύο κειµένων είναι ένας δηµώδης βυζαντινός µύθος από την περιοχή του Ικονίου, όπου λατρευόταν ο Περσέας, ή δε γειτνίαση µε τον Καππαδόκη Μεγαλοµάρτυρα, συνέτεινε, ώστε να δοθεί το όνοµα Άγιος Γεώργιος στο τραγούδι της ∆ρακοντοκτονίας. Σηµαντική βοήθεια προσφέρει η µελέτη στη διερεύνηση των παραλλαγών, γιατί αναλύει την πλοκή του ποιήµατος σε µοτίβα και διερευνά τη µορφή τους σε κάθε µια από τις παραλλαγές. Η µέθοδος, στη φάση αυτή της δικής µας έρευνας, βοηθά σηµαντικά. Και στη µελέτη του Πολίτη εντυπωσιάζει η ευρεία διάδοση του δη-

210

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

µοτικού τραγουδιού – απαριθµούνται 27 παραλλαγές στις ελληνόφωνες περιοχές της Μεσογείου - η οποία, κατά τη γνώµη µας οφείλεται στη λατρεία του Αγίου Γεωργίου, αλλά και στα θέµατα που θίγονται στο κείµενο και άπτονται του συλλογικού, διανθρώπινου και διαχρονικού δράµατος: 1. Η θυσία παιδιών σε θηρία «άλογα», που συµβολίζουν το πεπρωµένο, είναι κλειδί στην τραγική µοίρα των λαών· ας θυµηθούµε τη θυσία των Αθηναίων στο Μινώταυρο, αλλά και τη σκληρή βούληση των θεών, που απαιτούν τη θυσία αγαπηµένων τέκνων, όπως της Ιφιγένειας, του Ισαάκ κ. ά.. 2. Η µοναξιά της βασιλοπούλας, καθώς περιµένει τον ∆ράκο. 3. Ο ζωντανός επικήδειος γάµος της βασιλοπούλας. 4. Η ανθρώπινη κλίµακα της Επιφάνειας του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Πνεύµατος, η οικεία σκηνή του ξεψειρίσµατος. 5. Η έλλειψη αντίστασης εκ µέρους της βασιλοπούλας, που εξελίσσεται όµως, σε χαρακτήρα µε υψηλή αίσθηση ευθύνης στο τραγούδι. 6. Η διάρθρωση της πλοκής και τα εκφραστικά µέσα, που επινοεί ή επιλέγει ο αφηγητής, για να αποδώσει τις τραγικές σκηνές· γιατί ο αφηγητής εστιάζει στον εσωτερικό κόσµο του ήρωα και τα σχόλιά του είναι σχόλια συµπάθειας και τρυφερότητας προς την πάσχουσα ηρωίδα. Η χρήση υποκοριστικών, όπως το «παιδάκι», «κορασίνα», η επιλογή ρηµάτων µε αντίθετη λειτουργία από κείνη που έχουν υπό κανονικές συνθήκες «Απάρ’τε και στολίστε την και κάµετέ τη νύφη/κι αµέτε την του δράκοντα να τη γλυκοµασήσει», η επιλογή οµόηχων λέξεων, που επιτείνουν τη χαρµόσυνη έκβαση ακυρώνοντας την τραγική εξέλιξη, συντελούν σ’ ένα αισθητικό αποτέλεσµα, που απωθεί το Χάρο. Τίνος ο νους και η καρδιά δε χαίρεται, όταν ακούει τα λόγια του βασιλιά: «Χάρη σου ’ναι η χάρη µου, χάρη σου το παιδί µου, χάρου και την κορώνα µου πόχω στην κεφαλή µου.»

και απαντά ο Άι Γιώργης:

«Χάρου το, βασιλέα µου, χάρου το το παιδί σου χάρου και την κορώνα σου πόχεις στην κεφαλή σου.»

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

211

Κατά την ανάλυση των παραλλαγών, ο Νικόλαος Πολίτης εντοπίζει διαφορές στην κρητική παραλλαγή, που αφορούν στον τόπο, στο χρόνο της προσφοράς του θύµατος στο θηρίο, στις αντιδράσεις των γονέων και του λαού µπροστά στην κλήρωση της βασιλοπούλας, στους οδυρµούς και στην εσωτερική εστίαση στο δράµα της βασιλοπούλας, που δεν το οµολογεί. Τρία σηµεία του τραγουδιού, κατά τη γνώµη µας, αξίζουν ιδιαίτερα να αναφερθούν και να συνδεθούν µε κορυφώσεις της έντασης, που διακατέχει τα άτοµα κατά την είσοδο ή την έξοδο από κάθε δοκιµασία. Τα αναφέρουµε, επειδή και στις καταγραφές των παιδιών, παρουσιάζουν εξαιρετική ποικιλία : 1. Η ψυχική κατάσταση του πατέρα τονίζεται ιδιαίτερα και από τη συνεκδοχή των γδαρµένων γονάτων: «Κι ο κύρης τση ως τ’ άκουσε, πολύ του βαροφάνη./Παίρνει δαρµένα γόνατα σ’ τση λυγερής του πάει». 2. Η βίαιη αντίδραση του λαού στην παράκληση του βασιλιά ν’ αφήσουν το παιδί του και να πάρουν το βιος του, σχολιάζεται από τον αφηγητή: «Κι εκεί σπαθιά σερθήκανε, µαχαίρια ακονισµένα» 3. Το µοιρολόι των γονέων κατά τη συµβολική κάθοδο στη σκάλα ανακαλεί κατάβαση στον Άδη, ο δε πατέρας µε τη µάνα µοιράζονται το µοιρολόι της Σάρας, όταν αυτή αποχαιρετά τον Ισαάκ στη Θυσία του Αβραάµ του Βιτσέντζου Κορνάρου: Παραλογή: «Κι όντεν την κατεβάζανε εις τη µεγάλη σκάλα,/εβγήκεν η µανούλα τζη κι εφώνιαζε µεγάλα: «Ας τάξω δε σ’ εβύζαξα ’που τα βυζά µου γάλα/και δε σ’ εκοιλιοπόνησα κι εφώναξα µεγάλα.»/Κι εβγήκε και ο κύρης τση µε τη χρυσή κορόνα/κι εκούµπησε την κεφαλή στση πόρτας την κολόνα:/ «ας τάξω ο κακορίζικος δε σ’ είδα ’γω ποτέ µου/κι έναν κεράκι αφτούµενο εκράτουν κι έσβησέ µου». Και στη Θυσία: «Τρεις χρόνους, γιε µου, σου ’διδα το γάλα τω βυζώ µου» και παρακάτω: «Ας τάξω δε το γέννησα, µηδ’ είδα το ποτέ µου,/µα ’ναν κερίν αφτούµενο εκράτουν κι ήσβησέ µου.». 4. Το σχόλιο του αφηγητή για την ανέλπιδη πορεία προς το θάνατο, ενώ τη συνοδεύει ο λαός στην πηγή: «Και ο λαός τ’ ακλούθηξε κι επήγαν εις τη βρύση,/δεν τ’ όρπιζ’ η µωρόνυφη πως θα ξαναγυρίσει.». Οι καταγραφές των τετραδίων µένουν πιστές στην πλοκή της κρητικής παραλλαγής, παρουσιάζουν, ωστόσο, διαφορές που οφείλονται σε

212

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

παραφθορές λέξεων ή σε αντικαταστάσεις λέξεων. Τρεις είναι οι λέξεις που παρουσιάζουν ποικιλία καταγραφής: α) αναθιβάνω: χρησιµοποιείται η υποτακτική αορίστου: «τη δόξα σου θέλω ν’ αναθιβάλω». Το ρήµα συναντήσαµε ως αµφιβάλλω, επιβάλλω, αθιβάλλω αλλά και βάλλω (: «τη δόξα και τη χάρη σου θέλω για να τη βάλω») β) πεσκέσι: πεσχέσι, πεσκαίσι, πεσχέσει, πες κε συ, πετσέσι, παισκαίσι, πες σκέση, παισκίσι, περχέσει, πεσκέσει γ) µπουλετιά: µπονετιά, µπολεθιά, µπουλετιά, µπολιατιά, µπολιατσιά, µπελετιά, µπονετά, µπονατιά, µπονεθιά, πονετιά, παλατιά, απουλετσιά, πελενετιά, πολεστής δ) ροζοναρίζω: ρωζοναρίζει, δωροναρίζει, ζωνοναρίζει. Αντικαταστάσεις α) Σε δυο καταγραφές το µπολετιά ή µπουλετιά αντικαθίσταται από το σκαρφνιά σκαρφνιά. β) Αντί του θεριού το πηγάδι: «Τη χάρη και τη δόξα σου ήθελα να τη βάλω/για το θεριό που σκότωσες το δράκο το µεγάλο./Στη χώρα µας εβρέθηκε ένα βαθύ πηγάδι/κι άνθρωπο το ταΐζανε κάθε ταχύ και βράδυ.» (τετράδιο 22) γ) µε αλλαγή δοµής της πρότασης: το «που ’σαι ζωσµένος το σπαθί …» γίνεται «αρµατεµένε µε σπαθί και µάργαρο κοντάρι» (αντί του µ’ αργυρό) (τετράδιο 22) δ) Η αναπαράσταση της απειλής του λαού αντικαθίσταται µε άλλη εικόνα: «εκεί απάνου κρέµουνταν δυο κοφτερά µαχαίρια» (τετράδιο 37) αντί «κι εκεί σπαθιά σερθήκανε, µαχαίρια κονισµένα:» ε) Η αφηγήτρια βλέπει και εκφωνεί τη σκηνή της εξόδου:

Μα όντε την εβγάνανε στου βασιλιά τη σκάλα Έσυρε µια βαριά φωνή κι εφώναξε µεγάλα. Μα όντε την εβγάνανε στου βασιλιά την πόρτα Έσυρε η µάνα τζη φωνή κι εµάρανε τα χόρτα.

στ) Το µοιρολόι γίνεται µόνο από τη µάνα, ενώ ο πατέρας προετοιµάζει τη θυσία:

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

213

[…] και µπαίνει και στολίζει την η αργυρή της µάνα κι εκεί που την εστόλιζε της ’βγαζε µοιρολόγια: «Παιδί µου δε σ’ εβύζασα απ’ τα βυζά µου γάλα […] Άµε και στου πατέρα σου να σ’ αποχαιρετήσει.» Μα κείνος είν’ απού πιενε απ’ του θεριού τη βρύση. Πάει και στου πατέρα της να τον ’ποχαιρετήσει Χρυσό αλυσίδι της ’δεσε, του λιονταριού την πάει.

ζ) Στην ίδια καταγραφή η αφηγήτρια εστιάζει στην ψυχική κατάσταση της ρηγοπούλας, όταν πια έχει συναντήσει τον Άγιο: «Στ’ Άι Γιωργιού το µάγουλο στάσσει το δάκρυό της».

Προσθήκες Όταν επιστρέφει η ρηγοπούλα στο παλάτι, η κατάσταση είναι παρόµοια µ’ εκείνη που συναντά η Αρετή στο «Τραγούδι του νεκρού αδερφού»: -Ποιος είναι που τήνε χτυπά τη ’ραχνιασµένη πόρτα που µαύρισε, δεν είν’ εδά σαν όπως ήταν πρώτα. Του Άι Γιώργη Ένα µικρό Τουρκόπουλο ’νους βασιλιά κοπέλι µια ρωµιοπούλ’ αγαπά µ’ αυτή δεν τόνε θέλει. Πιάνει τα όρη ανάπλαγα κι στα βουν’ ανεβαίνει η τύχη της την έβγαλε στου Άι Γιωργιού την πόρτα Άγιε µου Γιώργη, κρύψε µε, να µη µε πάρει ο Τούρκος να φέρω λάµ(π)ες το κερί και µε τ’ ασκί το λάδι. Το µάρµαρο εσχίστηκε και µέσα τήνε βάνει Κι αµέσως το Τουρκόπουλο κείνη την ώρα φτάνει: -Άγιε µου Γιώργη, δείξε µου κι εµένα το κοράτσιο να φέρω λάµπες το κερί και µε τ’ ασκιά το λάδι και µε τσι καραβόβαρκες να φέρω το λιβάνι. Να κάµω το έµπα σου χρυσό, το έβγα σου ασηµένιο να κάµω το κοντάρι σου σαφί µαλαµατένιο

214

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

Το µάρµαρο εσχίστηκε κι απέξω τήνε βγάνει Και το µικρό Τουρκόπουλο απ’ τα µαλλιά την πιάνει Ποιος είδε Άγιο δίµουρο κι άγιο ψωµατάρη να φανερώνει τσι φτωχούς για των πλουσών τη χάρη! Άη µου Γιώργη, να γενείς σταλίστρα των προβάτων κι απάνω στα καµπαναριά οι κοίτες των κοράκων.

Τετράδιο: 13 Πηγή: Παναγιωτάκη Μ. (ετών 52)

∆ιαφορετική είναι η εξέλιξη της βοήθειας που προσφέρει ο Άγιος Γεώργιος στην κόρη, όταν την κυνηγά ένας Τούρκος. Αυτή του τάζει πλούσια δώρα, αν τη βοηθήσει, αλλά ο Άγιος σχίζει το µάρµαρο και την κρύβει· ο Τούρκος, όµως, τάζει ακόµη περισσότερα, ο Άγιος την «προδίδει» κι εκείνη υποχωρεί, ασκώντας την κριτική της που καταλήγει σε κατάρα της εγκόσµιας «περιουσίας» του. Η παραλογή αυτή δεν καταγράφεται στις γνωστές τουλάχιστον συλλογές δηµοτικών τραγουδιών της Κρήτης· ούτε σε σύγχρονες συλλογές δηµοτικών τραγουδιών της υπόλοιπης Ελλάδας. Τη βρίσκουµε µόνο στη συλλογή του Claude Fauriel, σε µια καταγραφή του Σπυριδάκι, στη µελέτη του για τη λατρεία του Αγίου Γεωργίου και τη θέση που έχει στη ζωή του απλού κόσµου, και στην εκλογή των δηµοτικών τραγουδιών την οποία επιµελήθηκε ο Μέγας και κατ’ εντολήν της Ακαδηµίας Αθηνών µετέφρασε ο Luedeke. Στις καταγραφές Fauriel και Σπυριδάκι δεν υπάρχει η σκηνή του ανοίγµατος του µαρµάρου· ο Τούρκος υπόσχεται ότι θα βαφτιστεί Χριστιανός και θα πάρει το όνοµα Γεώργιος και ο Άγιος τον βοηθά. Η κρητική παραλλαγή της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου και η µεταφρασµένη στα γερµανικά παραλλαγή της Αγιάσου Λέσβου, την οποία κατέγραψε ο Μέγας το 1937, περιέχει τη σκηνή, όπου το µάρµαρο σχίζεται δυο φορές, µια για να κρύψει και µια για να αποκαλύψει τη Ρωµιοπούλα. Η σκηνή αυτή φαίνεται να διατηρεί µέρος από τη δηµώδη παράδοση, όπου ο Άγιος Γεώργιος ανοίγει, κατά τον Νικόλαο Πολίτη, «παµµεγέθη βράχον» και παγιδεύει τον δαίµονα, που εµφανίστηκε για να τον κάνει να αµαρτήσει. Από την άλλη µεριά, η βοήθεια που προσφέρει στην αρχή ο Άγιος στη Ρωµιοπούλα, αναφέρει ο Σπυριδάκις, είναι παράδοση διαδεδοµένη στα νησιά και σχετίζεται µε τις απαγωγές των νιόνυµφων γυ-

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

215

ναικών από τους πειρατές. Εκκλησάκι στο Μανδράκι της Ρόδου ονοµάζεται Άι Γιώργης της Νύφης και στην Αρτό (κατά τον Σπυριδάκη Άτρα) κοντά στην Αργυρούπολη πριν από λίγον καιρό οι κάτοικοι δείχνανε τα πατήµατα του αλόγου του Αγίου Γεωργίου, που εµφανίστηκε για να σώσει µια νιόνυµφη πάλι από τα χέρια των Τούρκων. Ο Σπυριδάκης προσθέτει ότι αυτός ο απελευθερωτής άγιος βοηθά τους ερωτευµένους µε Ρωµιοπούλες Τούρκους, αν οµολογήσουν πίστη. Παρά ταύτα, η υποχώρηση της «Κρητικιάς» στον Τούρκο και η αποστροφή της στον Άγιο Γεώργιο, που συνοδεύεται από την «καθαρτήρια» απευχή, είναι µια έκπληξη. Κακοπαθηµένοι από τους θεούς τραγικοί ήρωες, όπως ο Ορέστης και η Ιφιγένεια, ασκούν την κριτική τους µεν, αλλά δε φτάνουν στο σηµείο να καταραστούν τους χώρους της λατρείας των. Η υπέρβαση της Ρωµιοπούλας ερµηνεύεται διακειµενικά ως έκφραση της άκρας απελπισίας για την αδυναµία της γυναίκας να αλλάξει η ίδια την τύχη της. Όταν χτίζεται στα θεµέλια του γεφυριού της Άρτας η γυναίκα του πρωτοµάστορα, καταριέται την τύχη της και το γεφύρι! Φαίνεται πως κι ο γάµος µε τον Τούρκο είναι ένας θάνατος για τον οποίο έχει «συναινέσει» και ο Άγιος!

Συµπεράσµατα - προτάσεις Κάθε καταγραφή απαθανατίζει τον άνθρωπο που υπαγορεύει το κείµενο, τον καταγραφέα και την ποιότητα της πρόσληψής του (τι καταλαβαίνει δηλ. αυτός από αυτά που καταγράφει), τον ειρµό της αφήγησης, την ιστορία της εκπαίδευσης. Σπάνια το παιδί νοιάζεται για την ορθογραφία, σπάνια γράφει, επίσης, σε στίχους το ποίηµα που ακούει· το καταγράφει σαν ιστορία. Με την ιστορία, όµως, αυτή καταγράφει και την ιστορία του τόπου του. Κάθε τετράδιο έχει τίτλο: αρχαία ποιήµατα, τετράδιον αρχαιολογικόν, του µαθητή ή της µαθήτριας, σχολ. Έτος 196465, 65-66, 67-68. Στο τέλος της ενότητας που αφηγείται ο χωριανός ή η χωριανή βρίσκεται το ονοµατεπώνυµο, η ηλικία, το µορφωτικό επίπεδο … Ήταν οι ελεύθερες εργασίες που έστρεφαν τους µαθητές στο περιβάλλον τους, όταν άρχιζε η πρώτη εκπαιδευτική µεταρρύθµιση. Έπειτα είναι η επεξεργασία του φιλολόγου, που τελειώνει το 1976, όταν αρχίζει η δεύτερη εκπαιδευτική µεταρρύθµιση. Υπόδειγµα ο κώδικας για το τι µπορεί να κάνει το σχολείο στον τόπο του. Αλλά και η συλλογή µε τον ακαταµέτρητο πλούτο να µη µείνει στη σιωπή κι άλλο …

216

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Jeannarakis, Anton (hrsg.), Kretas Volkslieder nebst Distichen und Sprichwörtern in der Ursprache und Glossar, F. A. Brockhaus, Leibsig 1876, Seiten 1-3.

Πολίτης, Ν. Γ., «Τα δηµώδη ελληνικά άσµατα περί της δρακοντοκτονίας του Αγίου Γεωργίου», Λαογραφία: ∆ελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τόµος ∆΄, Τύποις Π. ∆. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1912-1913, σσ. 185-235.

Πετρόπουλος, ∆ηµήτριος (επιµέλεια), Ελληνικά ∆ηµοτικά Τραγούδια, τόµος Α΄, Βασική Βιβλιοθήκη αριθ. 46, εκδ. Οίκος Ιωάννου Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1958, σσ. 76-77. Σπυριδάκης, Γεώργιος Κ. (επιµέλεια), Ελληνικά ∆ηµοτικά Τραγούδια, τόµος Α΄, Ακαδηµία Αθηνών, ∆ηµοσιεύµατα του Λαογραφικού Αρχείου, Αριθµ. 7, Εν Αθήναις 1962, σσ. 335-339.

Spyridakis, Georges K., “Saint Georges dans la vie populaire”, L’ Hellénisme Contemporain, no2, 6ème année, mars-avril 1952, pp. 3-22.

Lüdeke, Hedwig (Auswahl und Űbertragung ins Deutsche), Neugriechische Volkslieder, Herausgabe im Auftrag der Academie Athen besorgt vom Prof. dr G. A. Megas, Athen 1964, S. 32.

Fauriel, Claude, Ελληνικά ∆ηµοτικά Τραγούδια, (ανέκδοτα κείµενα, αναλυτικά κριτικά υποµνήµατα. Παράρτηµα και επίµετρα, εκδοτική επιµέλεια: Αλέξης Πολίτης, τόµος Β΄, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σσ. 53-54.

Eπιθυμία vs αποστροφή

Tούρκος vs Ρωμιοπούλα

Aρχική κατάσταση

αφήγησης

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

217

έλευση σε ιερό τόπο

της ηρωίδας μακριά από το απειλητικό πρόσωπο

μετακίνηση

αναζήτηση διεξόδου

αφήγησης

218 ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

και τάμα

παράκληση

προσευχή

αφήγησης

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

219

O Aη Γιώργης βοηθός

αφήγησης αποδοχή της προσευχής

220 ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

Προσεύχεται στον Άγιο και υπόσχεται περισσότερα τάματα

Το Τουρκόπουλο κυνηγά τη Ρωμιοπούλα

Δοκιμασία Τούρκος vs Ρωμιοπούλα

αφήγησης

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

221

222

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

Η Ρωμιοπούλα ηττάται

Ρωμιοπούλας γίνεται αντίμαχος.

Ο Άγιος από προστάτης της

Δοκιμασία εξόδου

αφήγησης

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

223

Η Ρωμιοπούλα καταριέται την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου

Η Ρωμιοπούλα υποχωρεί

αφήγησης

224 ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

Κριτική - μομφή

Κατάρα

Κρίση: επισήμανση της αδικίας

αφήγησης

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

225

226

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΟΥ ΤΟΥ ΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

227

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΟΥ ΤΟΥ ΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

228 ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

229

230

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

∆ΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ’ΕΝΑ ΚΩ∆ΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ∆ΥΟ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΟΥΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

231

232

ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΥ∆ΑΚΗ - ΣΟΥΡΗ

ΜΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Από τα Σελλιά στις Μέλαµπες

Στα βήµατα της αρχιτέκτονος Μαρίας Ζαγορησίου εξήντα χρόνια µετά* Η επαρχία Αγίου Βασιλείου ανήκει στις περιοχές της Κρήτης που έπαθαν τις µεγαλύτερες καταστροφές στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσµίου πολέµου. Αµέσως µετά τη λήξη του, τον Οκτώβριο του 1945, η Μαρία Ζαγορησίου, µία από τις πρώτες Ελληνίδες αρχιτέκτονες, φθάνει στην Κρήτη, όπου και θα εργαστεί στην καταγραφή των πολεµικών καταστροφών σε οικισµούς του Νοµού Ρεθύµνης και ορισµένων επαρχιών στα νότια του νοµού Ηρακλείου. Πέρα από τα καθαρά υπηρεσιακά της καθήκοντα, η νεαρή, ευσυνείδητη και χαρισµατική αρχιτέκτων αξιοποιεί τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που αποµένει στα περιθώρια της κοπιαστικής εργασίας της, για ν’ αποθησαυρίσει σε σκίτσα µε µολύβι οτιδήποτε την αγγίζει και την εντυπωσιάζει από τη λιτή αρχιτεκτονική των κατεστραµµένων οικισµών. Σε ορισµένες περιπτώσεις έχει και τη δυνατότητα φωτογράφησης. Αρχές του 1946, έχοντας επιστρέψει στην Αθήνα, καθαρογράφει µε πενάκι και σινική µελάνη τα σκίτσα σε τσιγαρόχαρτο1. Πολλές δεκαετίες αργότερα, µετά τη συνταξιοδότησή της, η Μαρία Ζαγορησίου, ταξινοµώντας το προσωπικό της αρχείο, ξαναβρίσκει το ιστορικό αυτό υλικό και, µαζί µε άλλα περιεχόµενα του αρχείου, το εµπιστεύεται στη φροντίδα του Μουσείου Μπενάκη των Αθηνών. Το 1996 τα σκίτσα και οι φωτογραφίες της από την Κρήτη έρχονται στη δηµοσιότητα, σε µια κα* Η µελέτη που ακολουθεί αποτελεί σε σηµαντικό βαθµό προϊόν προσπάθειας συλλογικής: µε τη γνωστή γενναιόδωρη προθυµία που διακρίνει πάντοτε τους Ρεθεµνιώτες, φίλοι και γνωστοί στρατεύθηκαν στην προσπάθεια να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερα και ακριβέστερα στοιχεία από τα πατρογονικά χωριά τους. Ευχαριστώ θερµότατα τους κυρίους Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Μανόλη Ι. Αλεβυζάκη, Θεόδωρο Πελαντάκη, Ιωάννη Κουµεντάκη, τον σεβάσµιο Σελλιανό οικοδόµο Γεώργιο Γουµενάκη, τον π. Ευάγγελο Τσουρδαλάκη, εφηµέριο στις Μέλαµπες, τον κ. Νικ. Μαργαρίτη, ∆ιευθυντή του Γυµνασίου Μελάµπων, καθώς και τον κ. Αθαν. Απανωµεριτάκη για τις προσπάθειές του στη Λαµπηνή, έστω και αν αυτές δεν απέδωσαν τα αναµενόµενα. 1. Μ. Ζαγορησίου, Λαϊκή αρχιτεκτονική στην Κρήτη, Αθήνα 1996, σ. 19.

234

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

λαίσθητη δίγλωσση έκδοση (ελληνικά - αγγλικά) του Μουσείου Μπενάκη, µε τίτλο Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην Κρήτη/ Folk Architecture of Crete2 (εικ. 1) και µε αφιέρωση της συγγραφέως στην κόρη της Νίνα. Η Μαρία Γρ. Ζαγορησίου γεννήθηκε το 1921 και αποφοίτησε από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ το 19433. Αµέσως µετά διορίστηκε στο Υπουργείο ∆ηµοσίων Έργων, στο Τµήµα Χωροταξικών και Πολεοδοµικών Μελετών, και ήταν στα πλαίσια της υπηρεσίας εκείνης Εικ. 1. Η σελίδα των τίτλων από το βιβλίο που βρέθηκε, στη νεαρή ηλικία της Μ. Ζαγορησίου για την Κρήτη των 24 ετών, στην αποστολή της στην Κρήτη4. Παντρεύτηκε τον επίσης αρχιτέκτονα Γιώργο Γιαννουλέλη από τη Λέσβο. Αργότερα εργάστηκε ως υπάλληλος στον ΕΟΤ όπου, µεταξύ άλλων, συνεργάστηκε στην αρχιτεκτονική µελέτη του ξενοδοχείου «Ξενία» της Καστοριάς µε τον καθηγητή του ΕΜΠ Χαράλαµπο Σφαέλλο5. Από τα χρόνια των σπουδών της και σε ολόκληρη την 2. Οι λόγοι της επιλογής του όρου «Λαϊκή» και όχι του συνηθέστερου σήµερα «Παραδοσιακή» φωτίζονται από τα διαλαµβανόµενα στην επόµενη σηµ. 6. 3. Βλ. www.tee.gr/online/afieromata/2000/2091/index.shtml. Στα βιβλία της δεν παραθέτει βιογραφικό της σηµείωµα, γι’ αυτό και τα λίγα βιογραφικά της στοιχεία συγκεντρώθηκαν µε αρκετή δυσκολία. 4. ∆υστυχώς η πολύ προχωρηµένη ηλικία και τα προβλήµατα υγείας που αντιµετωπίζει η Μαρία Ζαγορησίου δεν επέτρεψαν να ευοδωθούν οι προσπάθειες για προσωπική επικοινωνία µαζί της και καταγραφή τυχόν πρόσθετων λεπτοµερειών από τις αναµνήσεις της από την ηρωική εκείνη αποστολή. 5. Βλ. Λούση Μπρατζιώτη - Μαργαρίτα Σάκκα-Θηβαίου - Αλίκη Τσίργιαλου (επιµ.), Χαράλαµπος Σφαέλλος: Αρχιτεκτονική-Ανάπτυξη, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2002, σ. 90 (µελέτη: 1952-53) και στη σ. 20, φωτογραφική άποψη του ξενοδοχείου και προοπτικό σχέδιο από τη µελέτη. Οι λόγοι της συµµετοχής της Ζαγορησίου στο πρόγραµµα «Ξενία» και ιδιαιτέρως στη µελέτη αυτή ερµηνεύονται από τα αναφερόµενα στην επόµενη σηµ. 6.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

235

επαγγελµατική της σταδιοδροµία διατήρησε ένα ένθερµο ενδιαφέρον για τη διάσωση της ελληνικής «λαϊκής» αρχιτεκτονικής6, χωρίς ωστόσο 6. Η περιγραφή τού αρχιτεκτονικού αρχείου που φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (www.nhmuseum.gr) φωτίζει την προσωπικότητα της Ζαγορησίου και τον επιστηµονικό χώρο στον οποίο εκινείτο: …Η µεγαλύτερη ενότητα, περίπου 700 σχέδια, αποτελείται από αποτυπώσεις κτηρίων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (Μακεδονία, Πίνδος, Πήλιο, Ύδρα, κ.λπ.) που είχε αναλάβει οµάδα νέων αρχιτεκτόνων (∆ηµήτρης Μωρέτης, Αλεξάνδρα Πασχαλίδου-Μωρέτη, Γιώργος Γιαννουλέλλης, Μαρίκα Ζαγορησίου κ.α.) υπό την εποπτεία του καθηγητή τους ∆ηµήτρη Πικιώνη κατά τα έτη 1936-1940, για λογαριασµό του Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή Τέχνη (µε πρόεδρο τη Ναταλία Παύλου Μελά). Πρόκειται ίσως για την πρώτη προσπάθεια συστηµατικών καταγραφών ιστορικών κτισµάτων στην Ελλάδα. Στην ενότητα αυτή εντάσσονται και ζωγραφικά σχέδια του Νίκου Εγγονόπουλου και του Γιάννη Τσαρούχη, µε σπίτια της Μακεδονίας και της Αθήνας, που είχαν φιλοτεχνηθεί για τον ίδιο σύλλογο και για τους ίδιους σκοπούς. Επίσης διατηρούνται εκατοντάδες φωτογραφίες κτηρίων από τους ίδιους τους αρχιτέκτονες µελετητές. Το σύνολο παραδόθηκε στην Ιστορική-Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος το 1969 από τα εναποµείναντα µέλη του προεδρείου του Συλλόγου µετά τη διάλυσή του. Βλ. επίσης, Φίλιππου Μαζαράκη-Αινιάν «Οι αποτυπώσεις αρχιτεκτονικής του Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή Τέχνη, 1936-1948», στον Κατάλογο της 13ης Ετήσιας Έκθεσης του Σωµατείου Αρχαιοπωλών και Εµπόρων Έργων Τέχνης της Ελλάδος, Ζάππειο Μέγαρο, 7-9 Απριλίου 2006 (www.antiques.com.gr/viewNews, 17/04/2006): Η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο), στα πλαίσια της διαρκούς προσπάθειας µελέτης και ανάδειξης των συλλογών της, έχει αναλάβει τα τελευταία χρόνια να εκδώσει τα αρχιτεκτονικά και ζωγραφικά σχέδια που εκπονήθηκαν τη δεκαετία του 1930 για λογαριασµό του Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή Τέχνη. Πρόκειται για ένα σύνολο εκατοντάδων αρχιτεκτονικών σχεδίων, που συµπληρώνονται από δεκάδες εντυπωσιακές ζωγραφικές αποτυπώσεις σπιτιών και διακοσµητικών θεµάτων, καθώς και φωτογραφίες. Όλα αυτά είναι το αποτέλεσµα της προσπάθειας νέων τότε καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων, που µοιράζονταν όλοι το ενδιαφέρον για την προστασία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και που για το λόγο αυτό επελέγησαν και επιβλέπονταν από τον καθηγητή τους στο Πολυτεχνείο ∆ηµήτριο Πικιώνη. Ο Σύλλογος Ελληνική Λαϊκή Τέχνη ιδρύθηκε το 1930 από εκπροσώπους του πνευµατικού κόσµου της εποχής(…). Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’40 εργάστηκε µε σκοπό τη “διατήρησιν της παραδόσεως παντòς κλάδου της Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και προσαρµογήν ταύτης εις τας συνθήκας και ανάγκας του σηµερινού πολιτισµού.” Οι αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις σπιτιών και αρχοντικών για λογαριασµό του Συλλόγου ξεκίνησαν το 1936, υπό την επίβλεψη του Πικιώνη. ∆ηλωµένος στόχος ήταν να αποτυπωθεί η νεώτερη παραδοσιακή αρχιτεκτονική αλλά και “κάθε στοιχείον της λαϊκής τέχνης ενδιαφέρον”. Ξεκινώντας από τη ∆υτική Μακεδονία και την Ήπειρο, η εργασία είχε µακροπρόθεσµο στόχο να περιλάβει ολόκληρη την Ελλάδα, και να αποτελέσει ένα αρχείο σχεδίων από αξιολογικά επιλεγµένα κτήρια, που θα χρησίµευε στην προσπάθεια διάσωσης της λεγόµενης τότε “Λαϊκής Αρχιτεκτονικής”. Παράλληλα, οι εµπνευστές του ήλπιζαν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον συγχρόνων τους µελετητών, προκειµένου να δηµιουργηθεί ρεύµα Ελληνότροπης αρχιτεκτονικής που θα βασιζόταν στην ντόπια παράδοση. Η ευαισθησία για το θέµα ήταν πράγµατι αυξηµένη τότε. ∆υστυχώς, λόγω του Πολέµου και της µετέπειτα κατάστασης, οι προτεραιότητες κατόπιν θα άλλαζαν και η προστασία των

236

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

να περιχαρακώνεται σε αυτό7. Συλλογή σκίτσων που από κοινού µε τον σύζυγό της είχαν εκπονήσει στη Λέσβο εκδόθηκε από το ΤΕΕ σε λεύκωµα µε τίτλο Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Λέσβου (Αθήνα 1995), ενώ το 1997, πάλι από το Μουσείο Μπενάκη, εκδόθηκε το βιβλίο της Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της ∆ηµητσάνας: Έρευνα για αποκατάσταση και αξιοποίηση8. Το 1998 βραβεύθηκαν από την Ακαδηµία Αθηνών τα βιβλία της για την Κρήτη και τη ∆ηµητσάνα και γενικότερα το πρωτοαρχοντικών θα ξεχνιόταν για πολλά χρόνια(…). Πάντως ο πυρήνας του συλλόγου συνέχισε να εργάζεται πάνω στα υπάρχοντα σχέδια, µε σκοπό την έκδοσή τους. Έτσι δηµοσιεύτηκαν, µε επιµέλεια της Μαρίας Ζαγορησίου και µε τη συνεργασία του Εγγονόπουλου, δύο πρώτοι τόµοι µε σχέδια από τις αποτυπώσεις: Αρχοντικά της Καστοριάς, 1948 και Σπίτια της Ζαγοράς, 1949. Τελικά το εγχείρηµα παρέµεινε ηµιτελές, παρά την υπόσχεση που είχε δοθεί στον τόµο Ζαγοράς, για έκδοση δύο ακόµα ενοτήτων (Οικήσεις της Ηπείρου, Γιάννενα και Τα Παληά Αθηναϊκά Σπίτια)(…). Κρίνοντας ότι το πρωτοποριακό έργο του Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή Τέχνη αποτέλεσε µε πολλούς τρόπους αφετηρία στην προσπάθεια διαφύλαξης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στον τόπο µας, προβαίνουµε στη σταδιακή έκδοση των πληρέστερων φακέλων της συλλογής. Φιλοδοξία µας είναι να αποδώσουµε όσο το δυνατόν πιστότερα τη µορφή και το πνεύµα του έργου, και πρότυπό µας αποτελούν οι παλαιοί τόµοι Αρχοντικά της Καστοριάς και Σπίτια της Ζαγοράς. Ελπίζουµε η προσπάθειά µας αυτή να συµβάλει στην ευαισθητοποίηση ιδιωτών και κράτους για τη διάσωση των µοναδικών σπιτιών και αρχοντικών, ιδιαίτερα της Μακεδονίας, τα οποία παρά την αναγνωρισµένη πια αξία τους βρίσκονται - όσα στέκουν ακόµη - σε ελεεινή κατάσταση(…). 7. Χαρακτηριστική είναι η συµµετοχή της σε διεθνές πρόγραµµα κατά το οποίο εκπονήθηκε µια τυπολογικά πλήρης πρόταση υποδειγµάτων κατοικίας για χρήση στην ανοικοδόµηση του Ιράκ, βλ. «Μια µέθοδος για την αρχιτεκτονική της λαϊκής κατοικίας», Αρχιτεκτονική, τ. 1 (1957), τεύχ. 2, 39-45 (διεύθυνση του προγράµµατος στην Ελλάδα: Α. Παπανδρέου-Μ. Ζαγορησίου). 8. Στο σηµείωµα παρουσίασης του βιβλίου αυτού από τον ∆ιευθυντή του Μουσείου Άγγελο ∆εληβορριά (βλ. http://www.benaki.gr) διαγράφεται ανάγλυφα ο πρωτοποριακός ρόλος της Ζαγορησίου στην προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής µας κληρονοµιάς: Μέσα στα πλαίσια του γενικότερου προγράµµατος του Ελληνικού Οργανισµού Τουρισµού (ΕΟΤ), για τη διατήρηση και αξιοποίηση παραδοσιακών οικισµών της χώρας µας, η Μαρία Ζαγορησίου, αρχιτέκτων, κατά τη διάρκεια της εργασίας της στον ΕΟΤ πραγµατοποιεί µια µελέτη-έρευνα ορισµένων παραδοσιακών κτισµάτων της ∆ηµητσάνας. Η µελέτη περιλαµβάνει σκίτσα και σχέδια αποτυπώσεων των κτισµάτων, φωτογραφίες, προτάσεις για την επιλογή των πιο αξιόλογων και καταλληλότερων για µετατροπή και χρήση, µε περιγραφή και των έργων που απαιτούνται στον περιβάλλοντα χώρο. Η µελετήτρια προχωρεί και προτείνει και σε άλλους φορείς του ∆ηµοσίου, να χρησιµοποιήσουν και αυτοί παραδοσιακά κτίσµατα για τη στέγαση των υπηρεσιών τους, αποφεύγοντας την ανέγερση νέων οικοδοµών, µε απώτερο στόχο της όλης προσπάθειας την διατήρηση και αξιοποίηση των δύο πιο χαρακτηριστικών τµηµάτων του οικισµού της ∆ηµητσάνας.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

237

ποριακό της έργο στη διάσωση του λαϊκού µας πολιτισµού9. Για την προσφορά της στον Τουρισµό τιµήθηκε από το Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης µαζί µε άλλες τρεις παλαιές υπαλλήλους του ΕΟΤ, µε την ευκαιρία της Ηµέρας της Γυναίκας, το Μάρτιο του 200810. Το βιβλίο Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην Κρήτη έχει το χαρακτήρα λευκώµατος και προλογίζεται από τον τότε υπουργό Τουρισµού Ν. Σηφουνάκη και τον ∆ιευθυντή του Μουσείου Μπενάκη Άγγελο ∆εληβορριά. Ακολουθεί µια σύντοµη εισαγωγή τής συγγραφέως, µε το ιστορικό του οδοιπορικού της στην Κρήτη και µε µια λακωνική, αλλά εντυπωσιακά πυκνή, ως προς το καίριο των παρατηρήσεών της, ανασκόπηση του χαρακτήρα της κρητικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ας δώσουµε το λόγο στην ίδια: Το 1945 µε ξάφνιασαν και µε συγκίνησαν τα φτωχικά κτίσµατα της νοτιο-κεντρικής Κρήτης. ∆εν ήταν σαν τα συνηθισµένα που είχα ως τότε -στα 24 χρόνια µου- ανταµώσει. Μα και τώρα, 50 χρόνια µετά, που βλέπω τα σκίτσα τους και πάλι µε συγκινούν αυτά τα κτίσµατα: - Βλάσταιναν, θαρρείς, µέσα από τη γη. - Με λιτότητα, αλλά και σοφή φροντίδα, εξυπηρετούσαν στον εσωτερικό τους χώρο και την παραµικρότερη ανάγκη της ζωής που φώλιαζε µέσα τους. - Με σαφήνεια, χωρίς προσποίηση ή ξυπασιά εκφράζανε στην εξωτερική τους όψη τη διαφορετική κάθε φορά λειτουργία που επιτελούσαν. - Συµβίωναν φιλικά το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς κανένα τους να χάνει την ελευθερία της λειτουργίας και της µορφής του. - Αποτελούσαν σύνολα που το καθένα τους είχε µια ολότελα ξεχωριστή από τα άλλα, εκφραστική και γεµάτη ζωντάνια φυσιογνωµία. 9. Βλ. Εφηµερίδα Ριζοσπάστης, φ. 31/12/1998, σ. 19, τον κατάλογο των βραβείων της Ακαδηµίας για το έτος 1998 (στην ηλεκτρονική έκδοση της εφηµερίδας, http://www1.rizospastis.gr). 10. Άννα Κούρτη, «Βραβεία τουρισµού σε Γυναίκες», ΝΕΤ, ΝΕΤ105.8, 13/03/2008 (4.13’µ.µ.): Τις γυναίκες που έχουν προσφέρει στον τουρισµό τίµησε σε ειδική εκδήλωση µε αφορµή την Παγκόσµια Ηµέρα της Γυναίκας ο Υπουργός Τουριστικής Ανάπτυξης Άρης Σπηλιωτόπουλος(…). Ο Υπουργός παρέδωσε τιµητικές πλακέτες στην Ειρήνη Μαντζαβελάκη-Βασιλοπούλου, πρόεδρο του Συνδέσµου Ελληνίδων στον Τουρισµό, στην Μαρίκα Ζαγορησίου, αρχιτέκτονα που εργαζόταν στον ΕΟΤ, στην Αικατερίνη Βήτου, απόφοιτο της Σχολής Καλών Τεχνών Παρισίου και εργαζόµενη στον ΕΟΤ και στη Γεωργία Μπάρτζου, γενική γραµµατέα του Συνδέσµου Ελληνίδων στον Τουρισµό(…). Βλ. http://www.hri.org/news/greek/eragr/2008/08-03-13.eragr.html.

238

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

- Αναβίωναν πανάρχαιες µνήµες, ακόµη και σε κάποια δοµική τους λεπτοµέρεια. - Οι κάτοικοί τους αξιοποιούσαν αντικείµενα που είχαν φθαρεί, µεταλλάζοντάς τα για άλλη χρήση µε έξυπνο, αλλά και όµορφο τρόπο. Και το καταπληκτικό είναι ότι όλα αυτά τα σηµαντικά τα είχαν κατορθώσει απλοϊκοί -µη σπουδαγµένοι- άνθρωποι, όχι µε πολλά και πλούσια, µα µε λιγοστά φτηνά υλικά και πενιχρότατα µέσα11. Στις σύντοµες, σχεδόν κοφτές αυτές παρατηρήσεις, περικλείεται η πεµπτουσία του ύφους της κρητικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπως αυτή έχει εκτενέστερα περιγραφεί στη γνωστή αντίστοιχη βιβλιογραφία. Τα κείµενα της εισαγωγής συνοδεύονται από σµικρύνσεις των πιο αντιπροσωπευτικών από τα σκίτσα της και από µια ενότητα φωτογραφιών µε τίτλο Μερικά κοινά χαρακτηριστικά των περιοχών έρευνας, που περιλαµβάνει 14 φωτογραφικές απόψεις οικισµών και 10 φωτογραφίες προσώπων και σκηνών της καθηµερινής ζωής, χωρίς (δυστυχώς) συγκεκριµένη µνεία των ονοµάτων των οικισµών και των προσώπων που απεικονίζονται. Το κυρίως σώµα του σχεδιαστικού και φωτογραφικού υλικού (σσ. 72177), παρατίθεται κατά νοµό και επαρχία, µε αλφαβητική κατάταξη των οικισµών κάθε επαρχίας. Στο τέλος του βιβλίου, σε µικρό παράρτηµα, υπάρχουν αντίγραφα των υπηρεσιακών οδηγιών προς τους µηχανικούς από το Υπουργείο ∆ηµοσίων Έργων (1945), των απογραφικών δελτίων και του ενηµερωτικού υλικού που χρησιµοποιήθηκε κατά την έρευνα πεΕικ. 2. Η αναγγελία του Υπουργείου ∆ηµοδίου (εικ. 2). σίων Έργων για την απογραφή των πολεµιΣύµφωνα µε το εισαγωγικό της κών καταστροφών (Ζαγορησίου, σ. 179) 11. Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην Κρήτη, σ. 23.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

239

σηµείωµα, η Ζαγορησίου επισκέφθηκε όλους ανεξαιρέτως τους οικισµούς (η ίδια κάνει λόγο για περίπου 70) των περιοχών που της είχαν ανατεθεί και όλα τα σπίτια κάθε οικισµού, µαζί µε τον πρόεδρό του, για την καταγραφή των ζηµιών. Στο τέλος κάθε εξουθενωτικής ηµέρας εργασίας µέσα στα ερείπια αναχωρούσε πεζή, ελλείψει συγκοινωνίας, για το επόµενο χωριό. Τα σκίτσα της εκπονήθηκαν στα αναγκαστικά διαλείµµατα που προέκυπταν, όποτε κάποιος πρόεδρος τύχαινε να βρίσκεται απασχοληµένος µε άλλα θέµατα12. Αυτό συνεπάγεται µιαν ακούσια αποσπασµατικότητα και µιαν ανισότητα στο υλικό της. Στην περίπτωση της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (βλ. εικ. 3) τα σκίτσα που παρατίθενται, από 18 χωριά

Εικ. 3. Τα χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου από τα οποία η συγγραφέας παραθέτει σκίτσα και φωτογραφίες (Ζαγορησίου, σ. 72). Ο χάρτης παραπέµπει επίσης σε δύο χωριά της επαρχίας Αµαρίου

12. Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην Κρήτη, σ. 19.

240

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

και τη Μονή Πρέβελη, απαρτίζουν ένα πολύ αντιπροσωπευτικό σύνολο που καλύπτει το µεγαλύτερο µέρος του βιβλίου, ενώ εκείνα που έγιναν σε χωριά των επαρχιών Μυλοποτάµου, Αµαρίου, Πυργιώτισσας, Καινουρίου και Βιάννου είναι συγκριτικά ελάχιστα. Για τα χωριά που ανθολογούνται στο βιβλίο µάς δίδεται στις λεζάντες των εικόνων ένα επί πλέον σηµαντικό στοιχείο, ο πληθυσµός που είχε το καθένα εκείνη τη στιγµή. Για την επαρχία Αγίου Βασιλείου έχουµε λοιπόν τα εξής στοιχεία (πίν. Ι):

Πιν. 1. Σχεδιαστικό και άλλο υλικό από τα χωριά που επισκέφθηκε η Μ. Ζαγορησίου στην επαρχία Αγίου Βασιλείου

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

241

Το σχεδιαστικό υλικό που αποθησαυρίζεται είναι λοιπόν αρκετά ποικίλο και περιλαµβάνει: κατόψεις µε όψεις σπιτιών (16), εξωτερικές απόψεις χωρίς κατόψεις (34 και δύο της µονής Πρέβελη13), κατόψεις µε µικρά εσωτερικά προοπτικά (3), αλλά και φωτογραφίες σπιτιών (2) και σκίτσα επίπλων και σκευών (6). Το χωριό Άρδαχτος είναι εκείνο από το οποίο δεν παρατίθενται καθόλου σκίτσα, παρά µόνον δύο φωτογραφίες προσόψεων σπιτιών (εικ. 4 α,β). Το πλούσιο υλικό που αφορά τα Σελλιά υποδηλώνει ότι πιθανότατα το οδοιπορικό της Ζαγορησίου είχε Εικ. 4 α, β. ∆ύο δωµατοσκέπαστα σπίτια από το χωριό Άρδαχτος (ό.π., σ. 82-83). ως αφετηρία το χωριό αυτό και κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Παρακάτω θα επιχειρηθεί µια σύντοµη ανάλυση και σχολιασµός του συγκεκριµένου υλικού, µε στόχο να αναδειχθούν οι ιδιαιτερότητες και να εξαχθούν κάποια συµπεράσµατα γύρω από τη φυσιογνωµία τη τοπικής αρχιτεκτονικής σ’ αυτήν τη γωνιά της Κρήτης14. 13. Η συγγραφέας επισκέφθηκε το λεγόµενο Πίσω Μοναστήρι, δηλαδή τη µεγάλη και πλήρως αναστηλωµένη σήµερα µονή του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου, για την οποία βλ. Μιχ. Ανδριανάκη, Ιερά Μονή Πρέβελη, β’ έκδ., Ρέθυµνο 1998, σ. 60-79. 14. Μιας αρχιτεκτονικής ελάχιστα γνωστής στη βιβλιογραφία. Στο ∆. Βασιλειάδη, Κρητικό Σπίτι, β’ έκδ., Αθήνα 1983, καταγράφονται: σ. 133-135, πλατυµέτωπο µε αυλή και προσκτίσµατα σε Π του Σπυρ. ∆ουλγεράκη στο Μιξόρρουµα, σ. 136137, πλατυµέτωπο ερηµόσπιτο όµοιας τυπολογίας µε το προηγούµενο και σ. 151152, στενοµέτωπο ερηµόσπιτο, και τα δύο από το χωριό Άγιος Βασίλειος, και σ. 196-197, καµαρόσπιτο του Μιχ. Ξερουδάκη στα Σελλιά (βλ. εικ. 53β).

242

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Σχετικά µε την τυπολογία των κατόψεων, παρατηρούµε ότι αυτές παρουσιάζουν µεγάλη ποικιλία, καθώς περιλαµβάνουν παραδείγµατα από τα απλούστερα µονόχωρα ισόγεια ως τα περίπλοκα συγκροτήµατα µε βοηθητικούς χώρους, µεγάλες αυλές (π.χ. εικ. 10), διαβατικά (π.χ. εικ. 33, 39), οντάδες, ηµιϋπαίθριους σε όροφο, ακόµη και µικρά καταστήµατα (εικ. 40, 51β, 54). Στα διώροφα, συνήθως η κάτοψη του ορόφου δεν παρατίθεται ξεχωριστά, απλώς σηµειώνεται η ύπαρξη οντάδων πάνω από τους χώρους του ισογείου. Προκειµένου λοιπόν να ταξινοµηθούν σωστά, τα σκίτσα αυτά έπρεπε να ερµηνευθούν µε βάση τις σηµειώσεις και να επανασχεδιαστούν οι δύο κατόψεις χωριστά, µε τις αναπόφευκτες ελλείψεις όσον αφορά τη διάταξη των ανοιγµάτων, τα οποία στις περισσότερες κατόψεις των ορόφων, εφ’όσον δεν προέκυπταν στοιχεία από τις όψεις, τοποθετήθηκαν συµβατικά. Η παράλληλη εξέταση των κατόψεων µε τις αντίστοιχες όψεις αποκάλυψε επίσης ότι σε κάποιες, όχι πολλές, περιπτώσεις υπάρχουν ασάφειες και κενά, ή αδυναµία να συνδυαστεί το ένα σχέδιο µε το άλλο (εικ. 5, 6, 9, 44). Σε µία περίπτωση, ένα πολύ αξιόλογο ισόγειο συγκρότηµα µε ωραιότατη ογκοπλασία και ηµιϋπαίθριο χώρο µε καµάρα στην πρόσοψη (εικ. 7)

Εικ. 5. Λαµπηνή (ό.π., σ. 93). Ο εξωτερικά προσπελάσιµος όροφος σπιτιού µε ηµιϋπαίθριο χώρο στην όψη, στον οποίο φιλοξενείται «αργαστήρι». Το σκίτσο της όψης (επάνω) δεν αντιστοιχεί στην κάτοψη και κατά συνέπεια η µορφή του ισογείου (βλ. πίν. ΙΙΙ, 8) δεν τεκµηριώνεται µε βεβαιότητα

243

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Εικ. 6. Μέλαµπες (ό.π., σ. 98). Κάτοψη σπιτιού µε αρκετούς χώρους, εκατέρωθεν µικρής αυλής µε καµάρα και ηµιϋπαίθριο στο βάθος, όπου σηµειώνεται και «ρακοκάζανο». Από τις σηµειώσεις στην κάτοψη δεν προκύπτει η ύπαρξη ορόφου αριστερά της αυλόθυρας, όπως δείχνεται στην όψη. Η πιθανή µορφή του ορόφου στον πίν. ΙΙΙ, 12

Εικ. 7. Λευκόγεια(;). Συγκρότηµα δίπλα σε ρυάκι, µε ωραία ογκοπλασία και ηµιϋπαίθριο χώρο µε καµάρα στην όψη (ό.π., σ. 94)

τοποθετείται (σύµφωνα µε σηµείωση επάνω στο ίδιο το σκίτσο) στο χωριό Λευκόγεια15, ενώ σε άλλο σηµείο, στην εισαγωγή του βιβλίου, στη ∆ρύµισκο16. Τα µικροπροβλήµατα αυτά, απολύτως εύλογα αν σκεφθούµε τις σκληρές συνθήκες εργασίας, τον εναγώνιο ρυθµό του οδοιπορικού τής συγγραφέως και τις πιθανές µικρές διαφοροποιήσεις κατά τη διαδικασία της επεξεργασίας των σκίτσων από τη συγγραφέα στην Αθήνα, δεν µειώνουν ωστόσο καθόλου την ενάργεια και την αξία της µαρτυρίας της. ∆εν πρέπει 15. Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην Κρήτη, σ. 94. Προσπάθεια εντοπισµού του στα Λευκόγεια δεν απέδωσε, καθώς δεν υπάρχει ούτε το εικονιζόµενο ρυάκι µε τη χαρακτηριστική µικρή γέφυρα. Ευχαριστώ ωστόσο τη συνάδελφο Ασπασία Παπαδάκη και το σύζυγό της Μιχάλη Κυργιανιτάκη για τη σχετική διερεύνηση. 16. Ό.π., σ. 25, κάτω. Ωστόσο το χωριό ∆ρύµισκος δεν σηµειώνεται στο χάρτη και τον κατάλογο των χωριών στα οποία εκπονήθηκαν σκίτσα, βλ. εικ. 3 και πιν. Ι.

244

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Πίν. ΙΙ. Στενοµέτωπα σπίτια από χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. 1. Αγαλιανού, 2. Κισσός, 3. Ακούµια

εξ άλλου να µας διαφεύγει ότι, αν και ένας αρχιτέκτονας µε την πείρα της Ζαγορησίου στις αποτυπώσεις σχεδιάζει σχεδόν αυτόµατα ό,τι ακριβώς βλέπει, τα σκίτσα αυτά εκπονήθηκαν ως προσωπικά αναµνηστικά, αντί φωτογραφιών οι οποίες στη συγκεκριµένη περίπτωση θα ήταν δύσκολες και δαπανηρές, χωρίς συγκεκριµένη πρόθεση για µελλοντική τους χρήση, πράγµα που ίσως επέτρεπε κάποιες σχηµατοποιήσεις, ή κάποια κενά σε ορισµένα σχέδια µε την προοπτική να συµπληρωθούν αργότερα. Επειδή οι ακριβείς κάθε φορά προθέσεις της συγγραφέως δεν µας είναι γνωστές, στις περιπτώσεις ασυµφωνιών µεταξύ κατόψεων και όψεων ο ανασχεδιασµός και η τυπολογική κατάταξη των σπιτιών στηρίχθηκε κατά προτεραιότητα στα στοιχεία και τις σηµειώσεις των κατόψεων.

245

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Πίν. ΙΙΙ. Πλατυµέτωπα σπίτια από χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου 1. Αγαλλιανού 2. Σελλιά 3. Κρύα Βρύση 4. Ακούµια 5. Αγαλλιανού 6. Κοξαρέ

7. Κρύα Βρύση 8-9. Λαµπηνή 10. Μέλαµπες 11. Κεραµέ 12. Μέλαµπες

246

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Μια ιδέα του τυπολογικού πλούτου των αγιοβασιλιώτικων σπιτιών που διασώζουν τα σκίτσα µάς δίδουν οι πίνακες ΙΙ-IΙΙ, στους οποίους οι κατόψεις ταξινοµήθηκαν σύµφωνα µε τον κλασικό διαχωρισµό σε στενοµέτωπες και πλατυµέτωπες. Σε ξεχωριστό πίνακα (πίν. IV) τοποθετήθηκαν τα λίγα καµαρόσπιτα που περιλαµβάνονται στο σχεδιαστικό υλικό. Οι σχηµατοποιηµένες κατόψεις που προέκυψαν από την ερµηνεία του υλικού της Ζαγορησίου παρουσιάζονται µε την επιφύλαξη ότι ένας επί τόπου έλεγχος στα σπίτια που σώζονται θα µπορούσε να τροποποιήσει ελαφρώς τις απεικονίσεις τους και ίσως να µεταβάλει κάπως τη θέση τους στους πίνακες, ελπίζουµε όµως ότι η έκταση του προβλήµατος αυτού δεν θα είναι τέτοια ώστε να επηρεαστούν τα γενικά συµπεράσµατα. Τα στενοµέτωπα παραδείγµατα σπιτιών είναι ελάχιστα (βλ. π.χ. εικ. 8) και, είτε συµπτωµατικά -λόγω της αποσπασµατικότητας του υλικούείτε για λόγους που σχετίζονται µε τον αριθµό των µελών της οικογένειας, απουσιάζει το πρωταρχικό κύτταρο, ο τύπος δηλαδή της µονόχωρης κάτοψης. Στις δύο µάλιστα από τις τρεις περιπτώσεις που ταξινοµήθηκαν στην κατηγορία των στενοµέτωπων (πιν. ΙΙ, 1,3 και εικ. 34, 9) οι κατόψεις είναι ψευδο-πλατυµέτωπες, ταξινοµήθηκαν όµως στα στενοµέτωπα επειδή η διάταξη των λειτουργιών στο χώρο είναι σαφώς γραµµική κατά την έννοια του βάθους της κατοικίας.

Εικ. 8. Κισσός (ό.π., σ. 88). Στενοµέτωπο τρίχωρο µε εσωτερική-εξωτερική προσπέλαση προς τον όροφο, που βρίσκεται πάνω από το µεσαίο χώρο (πίν. ΙΙ, 2). Από την πλάγια όψη ΑΒ (επάνω) απουσιάζει στα αριστερά της εικόνας η εξωτερική σκάλα

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

247

Εικ. 9. Ακούµια (ό.π., σ. 79). Στενοµέτωπο µε στεγασµένη αυλή στην όψη και διπλή προσπέλαση στον όροφο που, σύµφωνα µε τις σηµειώσεις στην κάτοψη, βρίσκεται πάνω από το πίσω δωµάτιο (πίν. ΙΙ, 3). Στην όψη, αντιθέτως, δείχνεται πλατυµέτωπος οντάς µε µπαλκονάκι στο µπροστινό µέρος και δεν διακρίνεται η στεγασµένη αυλή. Ίσως πρόκειται για διαφορετικά σπίτια(;)

Εικ. 10. Κοξαρέ (ό.π., σ. 89). ∆ίχωρο σπίτι µε µεγάλη αυλή και οντά πάνω από την αποθήκη (βλ. πίν. ΙΙΙ, 6). Επάνω, η όψη του όπως φαίνεται από το σηµείο της αυλής όπου βρίσκεται η γούρνα. Χαρακτηριστική η «φρουριακή» διαµόρφωση της εξωτερικής γωνίας στην αποθήκη

248

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 11. Ατσιπάδες (ό.π., σ. 85). Σπίτι µε οντά σε τµήµα του ισογείου (πάνω από το στάβλο) και εξωτερική πέτρινη σκάλα, της οποίας το πλατύσκαλο σχηµατίζει µικρό στέγαστρο πάνω από την είσοδο της κουζίνας

Εικ. 12. (Νευς) Άγιος Βασίλειος (ό.π., σ. 110). Επάνω, διώροφο παρόµοιο σε διαρρύθµιση και προσπέλαση µε το προηγούµενο. Κάτω, σπίτι µε οντά καλυµµένο µε µονόριχτη στέγη και ωραία επίτοιχη υδρορρόη (αναλειχάδα) στη στενή όψη

249

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Εικ. 13 α-β. Ακούµια (ό.π., σ. 81). Επάνω, σπίτι µε πέτρινη σκάλα προς τη µικρή ανοικτή αυλή του ορόφου. Κάτω, άλλο σπίτι µε στέγαστρο στον όροφο, από ξύλινο πλέγµα δοκών στηριγµένο σε κιονίσκους, επάνω στο οποίο απλώνεται κληµαταριά.

Εικ. 14. Λαµπινή (ό.π., σ. 92). Άλλο σπίτι µε πρόχειρο στέγαστρο-κληµαταριά στο «ταρατσάκι» µπροστά στον οντά. Η πιθανή µορφή του ισογείου στον πίν. ΙΙΙ, 9.

250

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Οι µονόχωρες κατόψεις είναι λίγες ακόµη και ανάµεσα στα -αριθµητικά πολύ περισσότερα- σπίτια που ακολουθούν την πλατυµέτωπη διάταξη (πίν. ΙΙΙ). Εδώ ο πλατυµέτωπος πυρήνας εµφανίζεται ως δίχωρος µε παράπλευρο διαβατικό και δίχωρος που εξελίσσεται σε τρίχωρο στον όροφο (πίν. ΙΙΙ, 3-4), στην πλειονότητα των περιπτώσεων όµως συνοδεύεται από βοηθητικούς χώρους σε διάταξη Γ και ευρύχωρη, ανοικτή ή σκεπαστή αυλή (πίν. ΙΙΙ, 5-7, 11-12, εικ. 6, 10, 39). Τα περισσότερα σπίτια έχουν δωµάτια σε όροφο (οντάδες) (π.χ. εικ. 11-12), που συνδυάζονται µε ανοικτούς ή ηµιϋπαίθριους χώρους (ταράτσες, λοτζέτες) (π.χ. εικ. 13-15). Μερικές φορές υπάρχει πλήρης όροφος (εικ. 16). Τα καµαρόσπιτα που ανθολογούνται (πίν. IV) προέρχονται από τα δυτικά τής επαρχίας (όλα από τα Σελλιά) και έχουν έντονη οµοιότητα µε τον γνωστό επιµήκη σφακιανό τύπο17 (εικ. 17). Αυτό προφανώς δεν σηµαίνει ότι το καµαρόσπιτο απουσιάζει στα υπόλοιπα χωριά (βλ. εικ. 38, Κεραµέ), απλώς στα δυτικά της επαρχίας απαντά ίσως συχνότερα. Σύµφωνα µε τις διαστάσεις που σηµειώνονται στα σκίτσα, το πλάτος των δύο εκατέρωθεν της καµάρας χώρων18 είναι σχεδόν σταθερό, γύρω στα 3.5-3.75µ., πράγµα που προφανώς οφείλεται στα συνήθη µήκη των ξύλων στην περιοχή, τα οποία και χρησιµοποιήθηκαν ως φέρουσες δοκοί στα δώµατα. Τα περισσότερα καµαρόσπιτα διαθέτουν σοφάδες και χωρίσµατα για αποθήκες και στάβλους.

17. Πρβλ. Κ. Λασσιθιωτάκη, Σφακιανά σπίτια, Ηράκλειο1958, σ. 15, σχ. 1 (Καλλικράτης) σ. 27, σχ. 13-14 (Βουβάς). ∆. Βασιλειάδη, Κρητικό Σπίτι, Αθήνα 1976, σ. 186, σχ. 225 (Ασή Γωνιά) (εικ. 17) και σχ. 226 (Σκαλωτή). Η σχέση των περιοχών Αγίου Βασιλείου και Σφακίων ήταν ανέκαθεν πολύ στενή, παλαιότερα µάλιστα τα µεταξύ τους διοικητικά όρια ήταν λίγο δυτικότερα και τα χωριά Σκαλωτή και Αργουλές καταγράφονταν στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Βλ. ενδεικτικά, Μ. Αρακαδάκη, «Το “Territorio di Rettimo” προς τα µέσα του 17ου αιώνα. Πληροφορίες από την έκθεση του Nicola Gualdo (1633)», Πρακτικά Συµποσίου «Της Βενετιάς το Ρέθυµνο» (Ρέθυµνο, 1-2 Νοεµβρίου 2002), επιµ. Χρ. Μαλτέζου-Ασπ. Παπαδάκη, Βενετία 2003, 289, πίν. 1.1. 18. Στη ∆υτική Κρήτη, όπως είναι γνωστό, οι δύο αυτοί σχετικά αυτόνοµοι χώροι ονοµάζονται σπάλες. Βλ. ενδεικτικά Κ. Λασσιθιωτάκη, Σφακιανά σπίτια, Ηράκλειο1958, σ. 17. Η Ζαγορησίου, λόγω του υπερβολικού φόρτου εργασίας και της άγνοιας της κρητικής διαλέκτου σπανίως σηµειώνει στα σκίτσα της ιδιωµατικούς τεχνικούς όρους και όχι αυστηρά κρητικούς, π.χ. οντάς, σοφάς.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

251

Εικ. 15 Ορνέ (ό.π., σ. 111). Λιτό σπίτι µε καµαρόπορτα και υπερυψωµένη «καµινάδα» και άλλο µε οντά και ηµιϋπαίθριο χώρο στον όροφο, που καλύπτεται και πάλι µε οριζόντιο στέγαστρο από ξύλινα δοκάρια. Τα ανοίγµατα των σπιτιών φέρουν ωραία λίθινα πλαίσια

Εικ. 16. Ακούµια (ό.π., σ. 80). Κλειστό πλατυµέτωπο σπίτι µε πλήρη όροφο, προσπελάσιµο µόνον εσωτερικά µε ξύλινη σκάλα. ∆ίδονται οι κατόψεις και των δύο επιπέδων. Ενδιαφέροντα τα τοξωτά παράθυρα του ορόφου

252

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Πίν. IV. Καµαρόσπιτα από το χωριό Σελλιά τής επαρχίας Αγίου Βασιλείου.

Σε όλες τις παραπάνω κατηγορίες σπιτιών οι αποθηκευτικοί και άλλοι βοηθητικοί χώροι καταλαµβάνουν συχνά µεγαλύτερο εµβαδόν από τους χώρους διαβίωσης. Στο εσωτερικό των σπιτιών τα κτιστά πεζούλια, ιδίως δίπλα στις εστίες, χρησιµεύουν ως καθίσµατα ή στην τοποθέτηση σκευών, ενώ τα ξύλινα πατάρια (σοφάδες) διαχωρίζουν το χώρο του ύπνου και αυξάνουν τις δυνατότητες αξιοποίησης του διαθέσιµου εµβαδού (π.χ. εικ. 32, 33, 34). Τα πατητήρια απαντούν πολύ συχνά και βρίσκονται είτε σε εσωτερικούς χώρους είτε σε στεγασµένες αυλές (ενδεικτικά, εικ. 10, 34, 39, 52α, 53α), καθώς το χειµώνα αποθηκεύεται σε αυτά και ο ελαιόκαρπος πριν αλεστεί. Κατάλοιπο της παλαιότερης συνήθειας να συµβιώνουν οι άνθρωποι µε τα υποζύγια είναι η προσπέλαση στο στάβλο, ο οποίος βρίσκεται στο βάθος του σπιτιού, µέσα από άλλους,

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

253

Εικ. 17. Ασή Γωνιά. Τυπικό πλατυµέτωπο σφακιανό καµαρόσπιτο µε βαθιές κόγχες και σοφάδες (∆. Βασιλειάδης, Κρητικό σπίτι, σχ. 225)

ακόµη και κύριους, χώρους (εικ. 8, 16, 53α, 55, 56α). Ενίοτε συναντούµε και ξεχωριστό, υποτυπώδες έστω, αποχωρητήριο (εικ. 9). Η προσπέλαση στον όροφο είναι τις περισσότερες φορές εξωτερική, µε απότοµα πέτρινα κλιµακοστάσια, ή εξωτερική και εσωτερική συγχρόνως, και σπανίως αποκλειστικά εσωτερική µε ξύλινες σκάλες (εικ. 16). Η διαµόρφωση του πλατύσκαλου στα εξωτερικά κλιµακοστάσια, ώστε να σχηµατίζεται στέγαστρο για την είσοδο του ισογείου, είναι κοινός τόπος (εικ. 12α, 13α, 21β, 39, 42β κ.λπ.). Η οριζόντια κάλυψη µε χωµάτινο δώµα αποτελεί σχεδόν τον κανόνα, ενώ οι κεραµοσκέπαστες στέγες είναι λίγες και απλές, µονόριχτες (εικ. 12β, 18β, 19) ή και δίριχτες (εικ. 9). Ο τύπος του ισόγειου ηµιϋπαίθριου χώρου (προστώου) µε το τόξο στην όψη, πολύ διαδεδοµένος όπως γνωρίζουµε στα παραθα-

254

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

λάσσια της επαρχίας Σφακίων19, απαντά κι εδώ (εικ. 7, 40). Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, µαζί µε τη συχνή παρουσία των ηµιϋπαίθριων χώρων σε όροφο και των τελείως ανοικτών τµηµάτων του δώµατος µπροστά στους οντάδες, που είδαµε παραπάνω, συνάδουν απολύτως µε τις ήπιες κλιµατολογικές συνθήκες που επικρατούν στις παράλιες περιοχές της νότιας Κρήτης. Χρήσιµη είναι, εν προκειµένω, η σύγκριση µε τα ευρήµατα ανάλογης τυπολογικής διερεύνησης σε ρεθεµνιώτικα χωριά από την ηµιορεινή ενδοχώρα της επαρχίας Μυλοποτάµου, όπου οι στέγες και οι κλειστοί όγκοι έχουν πολύ µεγαλύτερη διάδοση20. Όσον αφορά τις όψεις, συναντούµε κι εδώ, όπως άλλωστε στην αγροτική αρχιτεκτονική όλης της υπόλοιπης Κρήτης, τους αδρούς κυβικούς όγκους και τη γνωστή γυµνότητα, µέχρις υπερβολής µερικές φορές, των επιφανειών µε τα σπάνια ανοίγµατα (βλ. π.χ. εικ. 20-21). Όµως, µέσα από αυτήν την αυστηρότητα ξεπηδά ένας απροσδόκητος και γνήσιος λυρισµός, µια στιβαρή αρµονία, που έχει να κάνει µε τις αναλογίες των όγκων, τις ανισοσταθµίες των δωµάτων, τις καµπύλες των τόξων, τη γεωµετρικότητα των απότοµων πέτρινων κλιµακοστασίων, τη λιτότητα των κατασκευαστικών λεπτοµερειών, όπως είναι τα τοξωτά ανώφλια και τα πελεκητά πλαίσια των ανοιγµάτων, οι γραφικές απολήξεις των καµινάδων, οι ραδινές επίτοιχες κουτσουνάρες, οι φαρδιές αντηρίδες (εικ. 22-24, 30-32 κ.λπ.). Αυτή η αρµονία των µορφών ήταν, όπως φαίνεται, το στοιχείο ακριβώς εκείνο που αιχµαλώτισε τη µατιά της αρχιτέκτονος Ζαγορησίου, άγγιξε την ψυχή της και ξεχύθηκε µέσα από τα εξασκηµένα δάχτυλά της πάνω στα λευκά χαρτιά. Αξιοπρόσεκτη είναι η µικρή παρουσία στις όψεις πραγµατικών παραθύρων, τα οποία περιορίζονται κυρίως στους οντάδες και µερικές 19. Πρβλ. Κ. Λασσιθιωτάκη, ό.π., σ. 34, σχ. 20 (Χώρα Σφακίων), σ. 40, σχ. 26 (Ανώπολη). ∆. Βασιλειάδη, Κρητικό Σπίτι, β’ έκδ., Αθήνα 1983, σ. 161-162, σχ. 196-197 (Χώρα Σφακίων), σ. 163-165, σχ. 198-200 (Κοµητάδες), σ. 166-167, σχ. 201-203 (Χώρα Σφακίων), σ. 186, σχ. 226 (Σκαλωτή). Ο χώρος αυτός ονοµάζεται καµάρα ή χαγιάτι (Κ. Λασσιθιωτάκης, ό.π., σ. 36). 20. Μαρία Αρακαδάκη, «Το αγροτικό σπίτι στο Μυλοπόταµο. Σχεδίασµα τυπολογικής διερεύνησης», Πρακτικά ∆ιεθνούς Συνεδρίου «Ο Μυλοπόταµος από την αρχαιότητα ως σήµερα. Περιβάλλον-Αρχαιολογία-Ιστορία-Λαογραφία-Κοινωνιολογία», επιµ. Ειρ. Γαβριλάκη-Γιάν. Τζιφόπουλος, τ. VIII, Ρέθυµνο 2006, 11-55.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

255

φορές έχουν καρφωτά σκούρα (π.χ. εικ. 9, 11, 14, 43α, 46), ενώ στη στάθµη των ισογείων απαντούν συνήθως στενές θυρίδες χωρίς κουφώµατα ή τετράγωνοι σιδερόφρακτοι φεγγίτες. Οι µεµονωµένες προεξέχουσες σχιστόπλακες και τα στενά λίθινα γείσα δεν λείπουν (εικ. 15β, 16, 21β, 30, 32, 42β κ.λπ.).

Εικ. 18 α-β. Αγκουσελιανά (Ζαγορησίου, σ. 78). Επάνω, µια ακραία έκφανση λιτότητας στην ογκοπλασία της κατοικίας. Κάτω, καλύψεις µε µονόριχτες κεραµοσκέπαστες στέγες

Εικ. 19. Ατσιπάδες (ό.π., σ. 84). Άλλο διώροφο µε µονόριχτη στέγη και ραδινή καπνοδόχο από πήλινο αγγείο

256

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 20 α-β. Σαχτούρια (ό.π., σ. 112). Γυµνοί, κυβικοί όγκοι, ελάχιστα ανοίγµατα, υποδειγµατικές αναλογίες

Εικ. 21 α-β. Σαχτούρια (ό.π., σ. 113). Και πάλι κλειστές επιφάνειες, µε σοφή κατανοµή των ανοιγµάτων και πλαστικότητα λεπτοµερειών. Οι υποτυπώδεις, έστω, στεγασµένοι εξώστες εξασφαλίζονται όπου είναι δυνατόν

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

257

Εικ. 22 α-β. Μονή Αγ. Ιωάννου Θεολόγου (Πίσω Μοναστήρι) Πρέβελη (ό.π., σ. 102). Άποψη τµήµατος της αυλής στη συµβολή της βόρειας και της δυτικής πτέρυγας, µε ενδιαφέρουσα ποικιλία στα ανοίγµατα των κτηρίων. Κάτω, το δεξιό ήµισυ του σκίτσου όπως είναι σήµερα (φωτ. Βίκη Παπαδογιαννάκη). Πίσω διακρίνεται και η ελιά που σηµειώνει η συγγραφέας

258

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 23. Μονή Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πρέβελη (ό.π., σ. 103). Άποψη τµήµατος της βόρειας πτέρυγας µε τις γνωστές οξυκόρυφες καµινάδες.

Εικ. 24. Μέλαµπες (ό.π., σ. 101). Άποψη συγκροτήµατος µε στοιχεία που παραπέµπουν στη βενετοκρατία: ογκώδεις αντηρίδες και τοξωτό άνοιγµα ηµιϋπαίθριου χώρου στην ψηλότερη στάθµη, παρόµοιου µε τους ηλιακούς των σπιτιών στην πόλη του Ρεθύµνου.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

259

Η κάλυψη των ηµιϋπαίθριων χώρων στους ορόφους είναι µάλλον πρόχειρη, µε ελαφρές κατασκευές από κλαδιά και µε συχνή αξιοποίηση της σκιάς από τις απλωµένες κληµαταριές (κρεβατίνες) (εικ. 13β, 14, 15β, 37α κ.λπ.). Τα αστικού τύπου ξύλινα µπαλκόνια είναι σπάνια (εικ. 47, 51β). Οι αστικές επιδράσεις γενικότερα είναι ελάχιστες και ως εκ τούτου η χρήση στοιχείων µε αποκλειστικά διακοσµητικό χαρακτήρα στις όψεις (εικ. 51α) σχεδόν άγνωστη: οι κατασκευαστικές λεπτοµέρειες έχουν χαρακτήρα αυστηρά χρηστικό (για παράδειγµα οι απολήξεις των καµινάδων από πήλινα αγγεία, εικ. 19, 31α, 41, 48, 49, 50β, 51α κ.λπ.), όπως αρµόζει σε ανθρώπους σκληροτράχηλους, ταλαιπωρηµένους από τις πολυάριθµες ιστορικές φουρτούνες εκείνων των δίσεχτων καιρών, ολιγαρκείς και πάντοτε αξιοπρεπείς µέσα στη φτώχεια τους. Η ίδια λιτότητα και χρηστικότητα χαρακτηρίζει τους εσωτερικούς χώρους των σπιτιών, όσο τουλάχιστον µπορούµε να κρίνουµε από τις κατόψεις και από τα µόλις τρία, αλλ’ αντιπροσωπευτικά εσωτερικά προοπτικά σκίτσα, όλα από το χωριό Σελλιά, που µας δίδει η Ζαγορησίου (εικ. 5456): η ευρύχωρη, σφακιανού τύπου καµινάδα21, µε τοξωτό άνοιγµα µπροστά, καταλαµβάνει µια γωνία ή µία ολόκληρη στενή πλευρά του χώρου και περιλαµβάνει µία ή δύο παραστιές, πλευρικές χρηστικές θυρίδες στην τοιχοποιία, ενώ πίσω από τις παραστιές ανοίγεται συνήθως και η µπούκα του φούρνου. Για εξοικονόµηση χώρου ο όγκος που περικλείει το φούρνο µπορεί να προεξέχει ολόκληρος προς τα έξω (εικ. 32, 54). Κάπου δίπλα βρίσκεται και ο σταµνοστάτης (εικ. 5, 32, 33, 55). Μερικές φορές συναντούµε µικρούς πρωτόγονους νεροχύτες, διαµορφωµένους επάνω σε χτιστά πεζούλια ή σε κατώφλια παραθύρων (εικ. 44β, 54). Τη συλλογή των σκίτσων συµπληρώνουν λίγα σχέδια σκευών: λύχνος, λαδικό, λαήνι, φορητή σιδερένια βρύση (εικ. 25), καθώς και κάποια σκίτσα από ψάθινες πολυθρόνες µε ξυλόγλυπτα σχέδια και χρονολογίες στα ερεισίνωτά τους, που προφανώς είχαν εντυπωσιάσει τη συγγραφέα -ιδίως ο τύπος της πολυθρόνας µε το ένα µπράτσο- και προέρχονται κυρίως από τη µονή του Πρέβελη (εικ. 26-27). 21. Στις περιοχές που µελετούµε η λέξη σηµαίνει ολόκληρο το χώρο της εστίας και όχι την καπνοδόχο: Κ. Λασσιθιωτάκης, ό.π., σ. 18-19. Συχνά, µάλιστα, στο συγκεκριµένο τµήµα της κάτοψης η κάλυψη υπερυψώνεται ελαφρά από το υπόλοιπο δώµα (ό.π., σ. 27-28, σχ. 13-15).

260

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 25. Μερικά σκεύη από τη µονή Πρέβελη: λύχνος, λαδικό, σταµνί µε ρύγχος και φορητή σιδερένια βρύση (ό.π., σ. 106)

Εικ. 26. Μονή Πρέβελη. Ψάθινη πολυθρόνα µε ωραία ξυλόγλυπτη επεξεργασία και εγχάρακτα στοιχεία σε κυκλικό ρόδακα «Α.Θ.Μ. 1895» (ό.π., σ. 104)

Εικ. 27. Μονή Πρέβελη. Ενδιαφέρον παράδειγµα πολυθρόνας µε ένα µπράτσο. Το σχέδιο στο ερεισίνωτο (λεπτοµέρεια κάτω αριστερά) περιλαµβάνει ρόδακες, δένδρα της Ζωής και χρονολογία «1896» (ό.π., σ. 105).

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Οι ψάθινες καρέκλες, αν και λιτότερες στη µορφή, έχουν πάντα κάποιο απλό διακοσµητικό σχέδιο ή, σε µια περίπτωση πάλι από του Πρέβελη, ένα εγχάρακτο µονόγραµµα «Ζ.Ι.Σ» (εικ. 28-29). Παρόµοια έπιπλα ήταν ασφαλώς σπάνια εξαίρεση, αφού, όπως είναι γνωστό, τα φτωχά αγροτικά σπίτια δεν είχαν σχεδόν καθόλου κινητή επίπλωση, δεν είναι λοιπόν τυχαίο το ότι τα εικονιζόµενα προέρχονται όλα σχεδόν από την εν λόγω µονή. Οι ολιγόλογες, τέλος, παρατηρήσεις της συγγραφέως που ξεφεύγουν από το καθαρά αρχιτεκτονικό πεδίο και αφορούν τη σκληρή καθηµερινότητα της ζωής των ανθρώπων στις µικρές τοπικές κοινωνίες περιγράφουν ένα ήθος τόσο γνήσιο και µιαν αξιοπρέπεια τόσο απόλυτη, όσο απόλυτη ήταν και η φτώχεια τους στη δύσκολη χρονική συγκυρία που τους γνώρισε.

261

Εικ. 28. Σελλιά: ψάθινες καρέκλες µε λιτά γεωµετρικά σχέδια στα ερεισίνωτά τους (ό.π., σ. 124)

Εικ. 29. Μονή Πρέβελη: απλή ψάθινη καρέκλα µε ροµβοειδή σχέδια και µονόγραµµα «Ζ.Ι.Σ.» (ό.π., σ. 107)

Ποια είναι όµως, άραγε, η τύχη αυτής της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς σήµερα; Στα πλαίσια της έρευνάς µας για την παρούσα µελέτη επιχειρήθηκε µια δειγµατοληπτική διερεύνηση σε ορισµένα από τα χωριά, εκείνα που εκπροσωπούνται στην εργασία της Ζαγορησίου µε τα περισσότερα και πιο

262

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

χαρακτηριστικά σκίτσα, µε την ελπίδα ότι αυτά τα συγκλονιστικά απλά, αλλά τόσο εύγλωττα σχέδια θα µπορούσαν ν’αναγνωριστούν από τους ντόπιους και να ταυτιστούν µε τα σπίτια που απεικονίζουν. Τα χωριά αυτά ήταν τα: Αγαλιανού, Κεραµέ, Κρύα Βρύση, Λαµπηνή, Μαριού, Μέλαµπες, Μύρθιος, Σελλιά. Όπως λοιπόν διαπιστώθηκε, στα περισσότερα χωριά τα σπίτια αυτά σώζονται στην πλειονότητά τους και σήµερα, κάποια ερειπωµένα ή ερηµόσπιτα και άλλα κατοικηµένα από τους απογόνους των τότε ιδιοκτητών, είτε διατηρηµένα περίπου στην αρχική τους µορφή είτε ανακαινισµένα, µε τις αναπόφευκτες και συχνά µεγάλες αλλοιώσεις. Λίγα έχουν περιέλθει στην ιδιοκτησία αλλοδαπών. Εξαίρεση αποτελούν οι Μέλαµπες22, όπου η ανάπτυξη και η αστικοποίηση του οικισµού λίγα έχει αφήσει από αυτά που κατέγραψε η Ζαγορησίου, και η Λαµπηνή, όπου, λόγω των αρκετών ασαφειών στα αντίστοιχα σκίτσα, οι προσπάθειες εντοπισµού δεν απέδωσαν. Για κάθε χωριό δίδονται τα ονόµατα των πληροφορητών, καθώς, σε παρόµοιες περιπτώσεις, η εντοπιότητα, η βιωµατική γνώση του κτισµένου χώρου και η οπτική µνήµη είναι τα µόνα εχέγγυα για την αναγνώριση των στοιχείων, χωρίς ωστόσο ποτέ να εξαλείφεται τελείως η πιθανότητα σφάλµατος, λόγω του χρόνου και των µεταβολών που έχουν επέλθει στα κτίσµατα. Παραθέτουµε εδώ µερικά παραδείγµατα23: α. Αγαλλιανού24 Αναγνωρίστηκαν και ταυτίστηκαν όλα τα σπίτια που εικονίζονται στα σκίτσα, αν και στη σηµερινή µορφή τους διαφοροποιούνται αρκετά, λόγω των καλύψεων µε πλάκες µπετόν, των προσθηκών και των νεωτερικών κουφωµάτων. 22. Σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία από το αρχείο Παραδοσιακών και ∆ιατηρητέων του ΥΠΕΧΩ∆Ε (http://estia.minenv.gr/EXEC), από τους οικισµούς της επαρχίας Αγίου Βασιλείου κηρυγµένοι διατηρητέοι είναι (µόνον) η Μύρθιος του σηµερινού ∆ήµου Φοίνικα και τα Κεραµέ και οι Μέλαµπες του ∆ήµου Λάµπης. Ωστόσο η επίσηµη κρατική προστασία µικρό ρόλο φαίνεται να διαδραµατίζει στην πραγµατική προστασία της φυσιογνωµίας των παλιών οικισµών σε σχέση µε άλλους παράγοντες, όπως π.χ. η ερήµωσή τους πριν προλάβουν να «εκσυγχρονιστούν», η σχέση των κατοίκων µε την τοπική τους παράδοση ή το ενδιαφέρον ξένων για την απόκτηση παραδοσιακού σπιτιού ως παραθεριστικής κατοικίας. 23. Τα χωριά καταγράφονται αλφαβητικά, όπως εµφανίζονται στο βιβλίο και κάθε σπίτι χαρακτηρίζεται µε τον αριθµό της σελίδας στην οποία δηµοσιεύονται τα σκίτσα του. 24. Πληροφορίες των Εµµ.Ι. Αλεβιζάκη και Κωστή Ηλ. Παπαδάκη. Οι φωτογραφίες των σπιτιών είναι του Κ.Ηλ. Παπαδάκη.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Εικ. 30 α-β. Αγαλλιανού. ∆ιώροφο σπίτι του Αναστ. ∆ασκαλάκη (ό.π., σ. 74, άνω) και άποψη του ίδιου σπιτιού στη σηµερινή του κατάσταση

263

264

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 31 α-β. Αγαλλιανού. Τα εν σειρά σπίτια των Τίτου Σηφακάκη (αριστ.) και Χαραλ. Παπαδοµιχελάκη (δεξιά) όπως ήταν το 1945 (ό.π., σ. 74, κάτω) και όπως είναι σήµερα

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

265

• 74, άνω: ∆ιώροφη κατοικία ιδιοκτησίας, το 1945, του Αναστασίου ∆ασκαλάκη (εικ. 30α-β). Σώζεται στην αρχική κατάσταση, µε το ωραίο πλαίσιο και το πέτρινο γείσο της εισόδου στον οντά και την υδρορρόη στην πλάγια όψη, αλλά εγκαταλελειµµένη, ίσως λόγω του ικανού αριθµού των σηµερινών κληρονόµων. • 74, κάτω: Συγκρότηµα δύο ισόγειων κατοικιών (εικ. 31α-β) που έχουν σήµερα ανακαινιστεί. Αριστερά, οικία (το 1945) του Τίτου Σηφακάκη και σήµερα του Σπύρου Μιχαλάκη. ∆εξιά, οικία του Χαραλ. Παπαδοµιχελάκη, σήµερα ιδιοκτησίας των Γεωργίου και Μαρίας Σηφογιωργάκη. • 75: Κάτοψη και πλάγια όψη προς το δρόµο της κατοικίας (το 1945) του Κωνσταντίνου Σηφογιωργάκη, που αγοράστηκε και ανήκει σήµερα στον Γεώργιο Σηφογιωργάκη. Ενδιαφέρουσα η διευθέτηση της εστίας και του φούρνου µε προβολή προς τα έξω για εξοικονόµηση πολύτιµου εσωτερικού χώρου, καθώς πρόκειται για µονόσπιτο µε µικρό αποθηκευτικό χώρο κάτω από το σοφά. ∆υστυχώς λόγω ανακατασκευής δεν διασώζεται τίποτε από την αρχική της µορφή και ταυτίστηκε µόνον από µνήµες των κατοίκων του χωριού (εικ. 32).

Εικ. 32. Αγαλλιανού. Ισόγειο µονόχωρο σπίτι του Κων/νου Σηφογιωργάκη µε σοφά και µε το χώρο της εστίας σε προβολή προς τα έξω (ό.π., σ. 75). Σήµερα πλήρως ανακατασκευασµένο, δεν διασώζει τίποτε από την αρχική µορφή

266

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 33. Αγαλιανού. Ισόγειο δίχωρο σπίτι του Αντ. Μιχαλάκη, µε σοφά στην αποθήκη και αυλή (ό.π., σ. 76), στην οποία εισέρχεται κανείς µέσα από διαβατικό που φέρει καµάρα στην εσωτερική του όψη. Σήµερα ανήκει σε αλλοδαπούς

Εικ. 34. Αγαλλιανού. Σπίτι του Ευάγγελου Σηφογιωργάκη (ό.π., σ. 77) µε διαρρύθµιση που αντιστοιχεί λειτουργικά στο στενοµέτωπο τύπο -µολονότι η κουζίνα είναι πλατυµέτωπη- και ξύλινο σοφά στο βάθος του χώρου, στον οποίο βρίσκεται το κρεβάτι

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

267

• 76: Κάτοψη και πρόσοψη ισόγειας κατοικίας µε ευρύχωρη αυλή, στην οποία εισέρχεται κανείς µε διαβατικό τοξωτό στην εσωτερική του πλευρά (εικ. 33). Αποτελείται από κουζίνα και δωµάτιο-αποθήκη µε σοφά. Ανήκε το 1945 στον Αντώνιο Μιχαλάκη, σήµερα όµως έχει περιέλθει στην ιδιοκτησία αλλοδαπών (Νορβηγών). Σώζεται, µε κάποιες αλλοιώσεις, στην αρχική της µορφή. • 77: Κάτοψη και πρόσοψη της οικίας (1945) του Ευαγγ. Σηφογιωργάκη (εικ. 34), στην οποία κατοικεί σήµερα η Χρυσή Σηφογιωργάκη, διατηρώντας την περίπου στην αρχική της µορφή. Ο ιδιωτικός χώρος συνδυάζει κι εδώ αποθήκη και πατητήρι µε σοφά για τον ύπνο. β. Κεραµέ25 Και εδώ, επίσης, αναγνωρίστηκαν όλα τα σπίτια που εικονίζονται στα σκίτσα. Τα σύγχρονα κουφώµατα, τα µεταλλικά κιγκλιδώµατα και οι προσθήκες είναι και πάλι το τίµηµα της προσαρµογής των κτισµάτων στη σύγχρονη ζωή.

Εικ. 35. Κεραµέ. Σπίτι του Ιωάν. Σαββοργινάκη, κατόψεις ισογείου και ορόφου (ό.π., σ. 86). Από την αρχική του µορφή σώζεται σήµερα µόνον η καµάρα στη µικρή εσωτερική αυλή

25. Πληροφορίες των Εµµ. Ι. Αλεβυζάκη και Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, φωτογραφίες Εµµ. Ι. Αλεβυζάκη.

268

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 36 α-β. Κεραµέ. Σπίτι του Αντ. Αντωνιουδάκη (ό.π., σ. 87, άνω), όπως ήταν το 1945 και κάτω όπως είναι σήµερα. ∆ιατηρείται ο ηµιϋπαίθριος χώρος στον όροφο

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

269

• 86: Κάτοψη ισογείου και ορόφου κατοικίας µε αρκετούς βοηθητικούς χώρους που (το 1945) ανήκε πιθανότατα στον Ιωάννη Σαββοργινάκη και σήµερα διαµένει σε αυτήν η εγγονή του Μαρία Στρατιδάκη (εικ. 35). Έχει ανακαινιστεί πλήρως, διατηρήθηκε όµως η καµάρα στο εσωτερικό τής σκεπαστής αυλής του ισογείου. • 87, άνω: Οικία µε ηµιϋπαίθριο χώρο στον όροφο, ιδιοκτησίας (1945) των Αντωνίου και Αιµιλίας Αντωνιουδάκη, στην οποία σήµερα κατοικεί η νύφη τους (χήρα του γιου τους) Μελποµένη Αντωνιουδάκη. ∆ιατηρείται, µε επισκευές, σε αρκετά καλή κατάσταση (εικ. 36α-β).

Εικ. 37 α-β. Κεραµέ. Σπίτι της Ξανθής (αγνώστου επωνύµου) και στη συνέχεια του Μύρου Κοπανάκη (ό.π., σ. 87, κάτω). ∆ιατηρεί, µε επισκευές, την αρχική του τυπολογία (φωτογρ.).

270

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 38. Κεραµέ. Τµήµα από το ερειπωµένο καµαρόσπιτο του Μιχ. Σαββοργινάκη, που διακρίνεται στο προηγούµενο σκίτσο αµέσως αριστερά από το σπίτι του Κοπανάκη (ό.π., σ. 87, κάτω). Σώζεται τµήµα του τοξωτού πελεκητού πλαισίου της εισόδου και στο εσωτερικό η καµάρα

• 87, κάτω: Άλλη κατοικία µε ηµιϋπαίθριο χώρο στον όροφο, στοιχείο που, όπως φαίνεται, ήταν αρκετά διαδεδοµένο στο συγκεκριµένο χωριό. Το 1945 κατοικούσε εδώ η Ξανθή (δεν κατέστη δυνατός ο προσδιορισµός του επωνύµου της), και αργότερα πωλήθηκε στον Μύρο Κοπανάκη. Σώζεται επισκευασµένη και µετά το θάνατο του τελευταίου διαµένει σε αυτήν η Βασιλική Κοπανάκη (εικ. 37α-β). Στα αριστερά του παραπάνω σπιτιού διακρίνεται ισόγειο µε καµαρόπορτα, που ανήκε το 1945 στον Μιχάλη Σαββοργινάκη και σήµερα στη Χαρίκλεια Μητροφανάκη. Είναι τελείως ερειπωµένο (εικ. 38), αξίζει όµως να σηµειώσουµε ότι πρόκειται για καµαρόσπιτο. Η διάσωση της αρχικής µορφής και η διατήρηση συγχρόνως ενός κτίσµατος ακέραιου, χωρίς επεµβάσεις είναι, όπως φαίνεται και στο συγκεκριµένο παράδειγµα, σπάνια στα µικρά χωριά της ελληνικής επαρχίας.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

271

γ. Κρύα Βρύση26 • 90: Οικία της Καδιανής Ιωάν. Βαβουράκη, που διατηρείται περίπου στην εικονιζόµενη στα σκίτσα κατάσταση (εικ. 39), αν και η είσοδος στο διαβατικό που οδηγεί στην αυλή έχει αντικατασταθεί µε νεωτερική δίφυλλη σιδερένια αυλόπορτα. Αντί για τον εικονιζόµενο στην κάτοψη φούρνο υπάρχει σήµερα ορνιθώνας (κούµος). Ίσως υπήρξε εδώ φούρνος σε προγενέστερη φάση. • 91: Άποψη διαβατικού µε κατάστηµα στη µια πλευρά του και κατοικία στην άλλη (εικ. 40). Υπάρχουν πολλά προβλήµατα ταύτισης, καθώς στο µόνο σωζόµενο σηµείο του χωριού στο οποίο θα µπορούσε

Εικ. 39. Κρύα Βρύση. Σπίτι της Καδιανής Βαβουράκη (ό.π., σ. 90), µε οντά και ευρύχωρη αυλή προσπελάσιµη µέσα από διαβατικό. ∆ιατηρεί µε µικρές αλλοιώσεις την αρχική του τυπολογία (η κάτοψη του ορόφου στον πίν. ΙΙΙ, 3)

26. Πληροφορίες του Θεοδ. Πελαντάκη.

272

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

να ανταποκρίνεται η εικόνα, το εξωτερικό (µικρότερο) άνοιγµα του διαβατικού δεν είναι τοξωτό και το κατάστηµα δεν υπήρξε ποτέ υποδηµατοποιείο, όπως σηµειώνεται, αλλά αρτοποιείο. Επίσης, στην πρόσοψη του σπιτιού δεξιά δεν υπάρχει (ούτε υπήρξε) ηµιϋπαίθριος χώρος µε καµάρα και το κλιµακοστάσιο δεν έχει την κατεύθυνση που σηµειώνεται. Επειδή µια τέτοια σωρεία απεικονιστικών σφαλµάτων δεν είναι αναµενόµενη σε σχέδιο αρχιτέκτονα, που σχεδιάζει εκ του φυσικού ό,τι ακριβώς βλέπει, ενδεχοµένως πρόκειται για συγκρότηµα που δεν έχει σωθεί, ή έχει τόσο ριζικά αλλοιωθεί ώστε να µην είναι αναγνωρίσιµο σήµερα.

Εικ. 40. Κρύα Βρύση. Ενδιαφέρον, αν και αταύτιστο συγκρότηµα σπιτιού και καταστήµατος, µε ενδιάµεσο υπόστεγο χώρο (διαβατικό) για την προσπέλαση στην αυλή (ό.π., σ. 91). Το σπίτι έχει στην στάθµη του ισογείου ηµιϋπαίθριο χώρο µε καµάρα στην όψη. Η πιθανή µορφή του ορόφου στον πίν. ΙΙΙ, 7

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

273

Εικ. 41. Μαριού. Συγκρότηµα σπιτιών µε µια ποικιλία κατασκευαστικών στοιχείων (ό.π., σ. 95). Αριστερά το σπίτι του Ιωάν. Σπαντιδάκη και δεξιά, µε τα ξύλινα κιγκλιδώµατα, του Κων/νου Σταυγιανουδάκη. Η Ζαγορησίου σηµειώνει ότι στο ισόγειο του δεύτερου υπήρχε «µαγαζί»

δ. Μαριού27 • 95: Πολύ ενδιαφέρον συγκρότηµα κατοικιών, µε αξιόλογη ογκοπλασία και µορφολογικά στοιχεία (εικ. 41). Η αριστερή ανήκε στον Ιωάννη Σπαντιδάκη και σήµερα κατοικείται από τον γιο του Εµµαν. Σπαντιδάκη. Η δεξιά, µε τα ξύλινα κιγκλιδώµατα και τον ωραίο ηµιϋπάιθριο χώρο στον όροφο, ήταν ιδιοκτησίας του Κων/νου Σταβγιανουδάκη, του οποίου η σύζυγος Μαλαµατένια εξακολουθεί να ζει στο σπίτι αυτό. V. Μέλαµπες28 Παρά το µέγεθος του οικισµού και τον ικανό αριθµό σκίτσων, τα σπίτια που αναγνωρίστηκαν είναι λίγα και σώζονται στην πλειονότητά τους τελείως αλλοιωµένα. • 96, κάτω: Η κατοικία αυτή µε τη χαρακτηριστική µορφολογία του κλιµακοστασίου (εικ. 42β) ανήκε το 1945 στον Κωνσταντίνο Μπαγιαρτάκη και σήµερα στον Ιωάννη Κων/νου Μπαγιαρτάκη και βρίσκεται δίπλα στο καφενείο του Γεωργ. Κυριακάκη. Έχει πλήρως ανακατασκευαστεί. 27. Πληροφορίες των Ιωάν. Κουµεντάκη και Γεωργ. Γουµενάκη. 28. Πληροφορίες των π. Ευαγγ. Τσουρδαλάκη και Νικ. Μαργαρίτη. Οι φωτογραφίες είναι του Νικ. Μαργαρίτη.

274

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 42 α-β. Μέλαµπες (ό.π., σ. 96). Η πρώτη κατοικία δεν αναγνωρίστηκε. Από εκείνη του δεύτερου σκίτσου, που ανήκε στον Κων/νο Μπαγιαρτάκη, δεν σώζεται τίποτε (έχει πλήρως ανακατασκευαστεί)

Εικ. 43 α-β. Μέλαµπες (ό.π., σ. 97). Και πάλι άγνωστη η κατοικία µε την αυλή του πρώτου σκίτσου. Κάτω, η λεγόµενη Καµαρική στη Μεσοχωριά (εσωτερική πλευρά) και η σκάλα προς το (κατεστραµµένο τότε) σπίτι του Γ. Καράλη

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Εικ. 43 γ. Εσωτερική άποψη της Καµαρικής των Μελάµπων όπως είναι σήµερα

Εικ. 43 δ. Εξωτερική άποψη της Καµαρικής των Μελάµπων όπως είναι σήµερα

275

276

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 44 α-β. Μέλαµπες, κατοικία του Πολυχρόνη Φραντζεσκάκη. Στο σκίτσο της όψης (ό.π., σ. 99, άνω) όπως ήταν το 1945 και στο σκίτσο της κάτοψης (ό.π., σ. 99, κάτω) δεν µπορεί να ανήκει στο ίδιο σπίτι, επειδή η κατεύθυνση του κλιµακοστασίου είναι αντίστροφη και τα ανοίγµατα του οντά διαφορετικά. Η πιθανή µορφή του ισογείου του στον πίν. ΙΙΙ, 10

• 97, κάτω: Άποψη της λεγόµενης «Καµαρικής» στη Μεσοχωριά των Μελάµπων, από τη νότια πλευρά (εικ. 43β). Το κλιµακοστάσιο οδηγεί στην κατοικία του Γεωργίου Καράλη και σώζεται σε παρόµοια µορφή (εικ. 43γ-δ). • 99: Οικία (1945) του Πολυχρόνη Φραντζεσκάκη, σήµερα ιδιοκτησίας του Νικολάου Πολ. Φραντζεσκάκη (εικ. 44α). Μεταγενέστερες επεµβάσεις την έχουν εντελώς αλλοιώσει (εικ. 44γ). Η εικονιζόµενη όψη δεν µπορεί να συνδυαστεί µε την κάτοψη που βρίσκεται στην ίδια σελίδα (εικ. 44β), λόγω διαφοροποιήσεων στο κλιµακοστάσιο και τα ανοίγµατα. • 100: Οικία (1945) του Στέφανου Αυγουστάκη, σήµερα ιδιοκτησίας του γαµβρού του ∆ηµόκριτου Περάκη. Στα δεξιά της διακρίνεται άλλη κατοικία, που ανήκε στον Αριστείδη Τρουλλινό (δεν είναι γνωστός ο σηµερινός της ιδιοκτήτης). Τα δύο κτίσµατα διατηρούνται, µε ορισµένες επεµβάσεις, περίπου στην κατάσταση που εικονίζεται στο σκίτσο (εικ. 45α,β).

Εικ. 44γ. Μέλαµπες, κατοικία του Πολυχρόνη Φραντζεσκάκη, όπως είναι σήµερα

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Εικ. 45 α-β. Μέλαµπες. Συγκρότηµα κατοικιών µε διάφορα επίπεδα και σκάλες (ό.π., σ. 100). Αριστερά το σπίτι του Στεφ. Αυγουστάκη, δεξιά εκείνο του Αριστείδη Τρουλλινού. Στη φωτογραφία τµήµα της όψης όπως είναι σήµερα

277

278

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

VΙ. Μύρθιος29 • 108: Οικία του Γεωργ. Τζανιδάκη, πατέρα τής εκ των πληροφορητών Ελένης Στ. Κουµεντάκη, στην οποία µετά το θάνατό του έζησε η χήρα του Παγώνα Χατζηδοµανωλάκη-Τζανιδάκη. Μετά το θάνατο και εκείνης το σπίτι παραµένει κλειστό µέχρι σήµερα. Αγοράστηκε πρόσφατα από τον εγγονό της Εµµ. Κυριάκου Τζανιδάκη, µε στόχο την αποκατάστασή του. Πρόκειται για ωραίο παράδειγµα κατοικίας επιχρισµένης εξωτερικά µε πατητό θηραϊκοκονίαµα (σαντορινιό χώµα), χαραγµένο µε µύστρισµα (σαρδέλωµα), για καλύτερη πρόσφυση και αισθητικό αποτέλεσµα. Οι υδρορρόες στην πρόσοψη σώζονται σε άριστη κατάσταση (εικ. 46). • 109: Οικία του Εµµαν. Μαραγκουδάκη ή «Μανέλη», απέναντι στον Άγιο Χαράλαµπο, την εκκλησία του χωριού (εικ. 47). Σήµερα είναι στην ιδιοκτησία του γιου του Κων/νου Μαραγκουδάκη. ∆εν επιβεβαιώθηκε η σηµείωση περί «ελαιοτριβείου» στο σκίτσο της Ζαγορησίου, ενώ το δένδρο (νεραντζιά) στα δεξιά της εικόνας δεν έχει διασωθεί.

Εικ. 46. Μύρθιος. Οικία του Γεωργίου Τζανιδάκη (ό.π., σ. 108). Σώζεται κλειστή, σε καλή κατάσταση

29. Πληροφορίες του Ιωάν. Κουµεντάκη και της νύφης του Ελένης Στ. Κουµεντάκη.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

279

Εικ. 47. Μύρθιος. Κατοικία του Εµµ. Μαραγκουδάκη ή «Μανέλη» (ό.π., σ. 109). Σώζεται

VΙΙ. Σελλιά30 Στο χωριό αυτό, είτε επειδή ο βασικός πληροφορητής (περίπου 90 ετών σήµερα) είναι παλαιός και έµπειρος οικοδόµος που εργάστηκε σε κάποια από αυτά, είτε επειδή τα σκίτσα των σπιτιών είναι πολυάριθµα και λεπτοµερή, η προσπάθεια αναγνώρισης και ταύτισής τους έδωσε πολύ καλά αποτελέσµατα: • 114: Σπίτι (το 1945) του Παυλή Γ. Τυράκη, στη βόρεια περιοχή του χωριού, συνοικία «των Τυράδω» (εικ. 48), µε άριστη την αίσθηση της ένταξης στο χώρο και της ενότητας µε το βραχώδες έδαφος όπου βρίσκεται: κτίσµα που, πράγµατι, βλασταίνει, θαρρείς, µέσα από τη γη. ∆υστυχώς δεν σώζεται. Αγοράστηκε από Γερµανούς που το γκρέµισαν για να κτίσουν νέα παραθεριστική κατοικία. • 115: Οικία Γεωργίου Παπαδάκη ή «Κατωγιώργη», στην «κάτω» (νότια και χαµηλότερη) περιοχή του χωριού. Σώζεται, όπως και τα τρία κυπαρίσσια (αριστερά) και η συκιά (δεξιά) που την πλαισιώνουν (εικ. 49). Το σκίτσο αυτό κοσµεί και το εξώφυλλο του βιβλίου. • 116, άνω: Οικία Χατζη-Ιωάννη Κουρµούλη, στη ΒΑ περιοχή του χωριού (εικ. 50α), αρχικά ισόγεια. Τον οντά στο πίσω ήµισυ της κάτοψης 30. Πληροφορίες των Ιωάν. Κουµεντάκη και Γεωργ. Γουµενάκη.

280

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 48. Σελλιά. Η χαµένη σήµερα κατοικία του Παυλή Γ. Τυράκη (ό.π., σ. 114). Αγοράστηκε από αλλοδαπούς που έκτισαν στη θέση της νέα παραθεριστική κατοικία

Εικ. 49. Σελλιά. Το σπίτι του Γεωργ. Παπαδάκη ή «Κατωγιώργη» (ό.π., σ. 115) το σκίτσο του οποίου κοσµεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Σώζεται, µαζί µε τα δένδρα που το περιβάλλουν

πρόσθεσε αργότερα (προφανώς όµως προ του 1945) ο γιος του παραπάνω, ο διαπρεπής γλωσσολόγος και πρύτανις του Πανεπιστηµίου Αθηνών Γεώργιος Κουρµούλης (1907-1977) που, όπως είναι γνωστό, διετέλεσε και πρώτος πρόεδρος (1973-75) του νεοσύστατου, τότε, Πανεπιστηµίου Κρήτης. Στην κατασκευή εργάστηκε ο εκ των πληροφορητών Γεώργιος Γουµενάκης και ο Γεώργιος Κουρµούλης. Σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

281

Εικ. 50 α-β. Σελλιά (ό.π., σ. 116). Επάνω, το σπίτι του Χατζη-Ιωάννη Κουρµούλη και του γιου του, του γνωστού γλωσσολόγου Γεωργίου Κουρµούλη. Σώζεται σε καλή κατάσταση. Κάτω, το καµαρόσπιτο του Γεωργ. ∆ιακουµάκη, σήµερα ακατοίκητο

• 116, κάτω: Καµαρόσπιτο µε µικρή αυλή του Γεωργίου ∆ιακουµάκη. Η καµάρα, µε τη γνωστή (σφακιανού τύπου) διαµόρφωση των παραστάδων της µε απλά επίκρανα31, διακρίνεται στο σκίτσο (εικ. 50β), από το άνοιγµα της εισόδου. Σώζεται, αλλά ακατοίκητο (ερηµόσπιτο). • 117, άνω: Οικία, το 1945, του Αριστείδη Μπριλλάκη και σήµερα του γαµβρού του Ιωάννη Κων/νου Παπαδάκη ή «Μουσουρογιάννη» (εικ. 51α). Το ξύλινο πλατύσκαλο στην απόληξη του κτιστού κλιµακοστασίου καλύπτει και προστατεύει την είσοδο του ισογείου. Παράδειγµα σπιτιού µε λιτά διακοσµητικά στοιχεία στην όψη και µε αξιόλογες αισθητικές αρετές. 31. Πρβλ. ∆. Βασιλειάδη, ό.π. (σηµ. 14), σ. 186, σχ. 225 (Αση Γωνιά, βλ. εικ. 17) και 226 (Σκαλωτή), αλλά και σ. 197, σχ. 240 (Σελλιά). Στην υπόλοιπη Κρήτη η διαµόρφωση αυτή δεν συνηθίζεται.

282

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 51 α-β. Σελλιά (ό.π., σ. 117). Επάνω, το διώροφο σπίτι του Αριστείδη Μπριλλάκη. Κάτω, συγκρότηµα δύο σπιτιών, το διώροφο του Χαραλ. Καρπουζάκη µε το κατάστηµα (παντοπωλείο) στο ισόγειο και δεξιά η είσοδος στο σπίτι του Πέτρου Κωστογιάννη

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

283

Εικ. 52α. Σελλιά. Επίµηκες πλατυµέτωπο µονόσπιτο µε πρόχειρη αυλή (ό.π., σ. 118), πιθανώς του Εµµ. ∆ριδάκη-«Μανωλιού». Είχε σοφά και πατητήρι και τη γνωστή υπερύψωση του δώµατος πάνω από το χώρο της «καµινάδας». Σήµερα ερειπωµένο

Εικ. 52β. (Νευς) Άγιος Βασίλειος. Τυπικό παράδειγµα του επιµήκους πλατυµέτωπου µονόσπιτου µε σοφά στα δυτικά της επαρχίας Αγ. Βασιλείου ∆. Βασιλειάδης, Κρητικό Σπίτι, σχ. 181)

284

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 53α. Σελλιά. Πρόσοψη και κάτοψη της κατοικίας του Κων/νου Κωστογιάννη ή «Ζαχαριουδοκωσταντή» (Ζαγορησίου, σ. 119). Χαρακτηριστικό σελλιανό πλατυµέτωπο καµαρόσπιτο, µε δύο σοφάδες αριστερά και γωνιακό τζάκι µπροστά δεξιά (πρβλ. πίν. IV, ΙΙ). Σώζεται

Εικ. 53β. Σελλιά. Σπίτι του Μιχ. Ξερουδάκη, τυπικό επίµηκες καµαρόσπιτο µε οντά στο πίσω ήµισυ της κάτοψης (∆. Βασιλειάδης, ό.π., σχ. 239).

• 117, κάτω: ∆ύο κατοικίες µε µεσοτοιχία (εικ. 51β). Αριστερά, το διώροφο του Χαράλαµπου Καρπουζάκη, ενδιαφέρον στενοµέτωπο µε παντοπωλείο στο ισόγειο, απ’ όπου και η ιδιαίτερη µορφή της εισόδου. Το κατάστηµα λειτουργούσε ο Νικόλαος Μπαραδάκης που έχει αποβιώσει. ∆εξιά, η είσοδος στο σπίτι του Πέτρου Κωστογιάννη, που επίσης δεν ζει σήµερα.

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

285

• 118: Κάτοψη και πρόσοψη της ίδιας κατοικίας (εικ. 52α), µε ελαφρώς υπερυψωµένο το χώρο της «καµινάδας» στα δεξιά32. ∆εν αναγνωρίστηκε µε βεβαιότητα, πιθανώς πρόκειται για το σπίτι του Εµµαν. ∆ριδάκη ή «Μανωλιού».Σήµερα είναι ερείπιο, επειδή, κατά την τοπική έκφραση, «εβούλισενε» το δώµα του. Τυπικό παράδειγµα του στενού και επιµήκους πλατυµέτωπου σπιτιού µε σοφά (πρβλ. εικ. 52β). • 119: Καµαρόσπιτο του Κων/νου Κωστογιάννη ή «Ζαχαριουδοκωσταντή», αρκετά νέο σε ηλικία (ανέγερση 1932-33) και µε αρκετά µεγάλο εσωτερικό ύψος, αφού, σύµφωνα µε σηµείωση στην κάτοψη, το πατάρι για τα άχυρα πάνω από το στάβλο βρίσκεται σε στάθµη 2.5µ. (εικ. 53α). Στο σπίτι λειτουργούσε και «ρακιδιό» για την παραγωγή τσικουδιάς. Η διαρρύθµισή του είναι τυπική για την περιοχή (πρβλ. εικ. 53β). Ενδιαφέρον ανεκδοτολογικό στοιχείο αποτελεί η αφήγηση ότι κατά τη Γερµανική Κατοχή ο ιδιοκτήτης είχε µάθει στα πρόβατά του να ανεβαίνουν από το πέτρινο κλιµακοστάσιο που διακρίνεται στην όψη (και κάτω από το οποίο στεγαζόταν ο χοίρος) και να διανυκτερεύουν µηρυκάζοντας στο δώµα του σπιτιού, κρυµµένα και προφυλαγµένα από το ενδεχόµενο ζωοκλοπής. • 120: Συγκρότηµα από καφενείο και καµαρόσπιτο του Εµµ. ∆ριδάκη ή «Μπακαλιάρου» (εικ. 54), σήµερα ερειπωµένο. Οι αγριοσυκιές στα χαλάσµατά του θυµίζουν την τοπική βαριά κατάρα «Αγριοσυκιές να βγάλει το σπίτι ντου…». Το πλατυµέτωπο ως προς τη διαρρύθµιση καµαρόσπιτο είναι προσπελάσιµο από τη στενή πλευρά λόγω του στενοµέτωπου οικοπέδου. Το προοπτικό σκίτσο επάνω δεν συνδυάζεται µε ακρίβεια µε το χώρο της εστίας του καµαρόσπιτου, καθώς στην κάτοψη ο τοίχος προς τα δεξιά της εστίας σχεδιάζεται ως µεσοτοιχία µε άλλο σπίτι, ενώ στην όψη έχει ανοίγµατα. Πιθανώς πρόκειται για τµήµα του καφενείου, ή για διαφορετικό σπίτι. Αν πράγµατι υπήρχε η εικονιζόµενη στο προοπτικό σκίτσο είσοδος και παραλείφθηκε στην κάτοψη, τότε πρόκειται για κανονικό πλατυµέτωπο καµαρόσπιτο. • 121: Άλλο καµαρόσπιτο, κατοικία (το 1945) του Κουρµουλοµανώλη, πατέρα τού -συνταξιούχου σήµερα- ιερέα Κων/νου Κουρµούλη (εικ. 55). Βρίσκεται στα Β∆. του χωριού και είναι σήµερα στην ιδιοκτησία της Άννας Πετρογιαννάκη, άλλοτε προϊσταµένης νοσοκόµου. Ο οντάς του είναι προσπελάσιµος µε εσωτερική σκάλα. 32. Πρβλ. προηγ. σηµ. 21.

286

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

Εικ. 54. Σελλιά. Εσωτερική άποψη αδιάγνωστου σπιτιού και κάτοψη του καµαρόσπιτου του Εµµ. ∆ριδάκη ή «Μπακαλιάρου», που βρισκόταν στο πίσω µέρος καφενείου και στενής αυλής µε διαβατικό (ο.π., σ. 120). Σήµερα το συγκρότηµα είναι τελείως ερειπωµένο. Πιθανή µορφή του ορόφου στον πίν. IV, 4

Εικ. 55. Εσωτερική άποψη του τοίχου της εισόδου και κάτοψη του καµαρόσπιτου του Εµµ. Κουρµούλη (ό.π., σ. 121), µε προβολή ολόκληρου του χώρου της «καµινάδας» και του φούρνου προς τα έξω. Σώζεται

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

287

Εικ. 56 α-β. Το καµαρόσπιτο του Παυλή ∆ιακουµάκη ή «Πώλου» που βρίσκεται στη Μεσοχωριά των Σελλιών (ό.π., σ. 122) και εσωτερική άποψη από κουζίνα σπιτιού µε γωνιακό τζάκι και φούρνο (ό.π., σ. 123). Λόγω των διαφορών που παρατηρούνται ανάµεσα στα δύο σκίτσα, κυρίως όσον αφορά τα ανοίγµατα, το γωνιακό τζάκι είναι πιθανώς εκείνο από το σπίτι του «Ζαχαριουδοκωσταντή» (βλ. εικ. 53α)

• 122: Καµαρόσπιτο του Παυλή ∆ιακουµάκη ή «Πώλου» (εικ. 56α), που σώζεται και σήµερα στη Μεσοχωριά. Σύµφωνα µε τις σηµειώσεις επάνω στο σκαρίφηµα, στο στενό στάβλο που διαµορφώνεται µε χώρισµα στην πίσω σπάλα υπήρχε πρόχειρο πατάρι από καλάµια για την αποθήκευση αχύρου και στην κουζίνα, πάνω από το πατητήρι, ξύλινος σοφάς.

288

MΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑ∆ΑΚΗ

• 123: Εσωτερική άποψη κατοικίας µε γωνιακό τζάκι και φούρνο (εικ. 56β). Ο χώρος παρουσιάζει οµοιότητες µε εκείνον της «καµινάδας» του προηγούµενου σπιτιού (αρ. 122, εικ. 56α), αλλά και αρκετές διαφορές: η πόρτα εισόδου στο χώρο που βρίσκεται, σύµφωνα µε την κάτοψη, στα αριστερά του τζακιού, εδώ απουσιάζει, ενώ στο σκίτσο της κάτοψης απουσιάζουν τα δύο ανοίγµατα (φεγγίτες) και η πέτρινη γούρνα αριστερά της εστίας. Το σκαρίφηµα πιθανότατα απεικονίζει το τζάκι από το σπίτι του «Ζαχαριουδοκωσταντή» (βλ. παραπάνω, αρ. 119), παρά το γεγονός ότι στην κάτοψή του (εικ. 53α) δεν σηµειώνεται φούρνος. Το Μουσείο Μπενάκη, αξιοποιώντας τα πλούσια φωτογραφικά και σχεδιαστικά του αρχεία και συλλογές, έχει κατά καιρούς πραγµατοποιήσει έγκυρες και ποιοτικές εκδόσεις, µε στόχο, πέρα από την επαφή µε το ευρύ κοινό, να καταστήσει προσιτό στους ερευνητές σπάνιο πρωτογενές υλικό, το οποίο µπορεί στη συνέχεια να τύχει περαιτέρω διερεύνησης και επεξεργασίας. Το βιβλίο Λαϊκή Αρχιτεκτονική στην Κρήτη παρουσιάζει αυτό ακριβώς το ενδιαφέρον για τους µελετητές της παραδοσιακής µας αρχιτεκτονικής: προσφέρει σπάνιες σχεδιαστικές και φωτογραφικές απόψεις µιας αρχιτεκτονικής η οποία σήµερα, εξήντα χρόνια µετά, έχει σε σηµαντικό βαθµό τραυµατιστεί από επεµβάσεις ή χαθεί οριστικά. Ο πληρέστερος και ορθότερος τρόπος για να αξιοποιηθεί το υλικό του βιβλίου της Μαρίας Ζαγορησίου θα ήταν να αποτελέσει τη βάση για ένα σύγχρονο οδοιπορικό σε όλες τις περιοχές της νότιας Κρήτης που επισκέφθηκε η συγγραφέας, στα πλαίσια πανεπιστηµιακού ερευνητικού προγράµµατος, διπλωµατικής εργασίας ή και προπτυχιακού µαθήµατος στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου Κρήτης, από το οποίο οι µελλοντικοί αρχιτέκτονες και µελετητές της τοπικής αρχιτεκτονικής µας παράδοσης πολλά θα είχαν να διδαχθούν. Στόχοι της έρευνας πεδίου θα πρέπει να είναι ο εντοπισµός όλων των σωζοµένων σπιτιών, η διόρθωση και συµπλήρωση των σκίτσων τους, ιδίως των κατόψεων που δεν έχουν σχεδιαστεί, η φωτογραφική τεκµηρίωση της σηµερινής τους µορφής, η συγκέντρωση πληροφοριών για τα σπίτια που δεν υπάρχουν πλέον και η αναγνώριση και ταύτιση του φωτογραφικού υλικού που περιλαµβάνεται στο βιβλίο, για την εκπόνηση στη συνέχεια συγκεντρωτικών τυπολογικών πινάκων και τη στατιστική τους επεξερ-

ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΛΛΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΛΑΜΠΕΣ

289

γασία33. Ιδιαίτερα αποκαλυπτική είναι σε παρόµοιες περιπτώσεις η στατιστική επεξεργασία των στοιχείων που καταγράφονται κατά τη διάρκεια της εργασίας πεδίου και αφορούν τα ποσοστά των σωζοµένων σπιτιών, την κατάσταση διατήρησής τους, την έκταση και το είδος των επεµβάσεων, τα υλικά που χρησιµοποιήθηκαν σε αυτές κ.λπ., καθώς οι αλλοιώσεις που παρατηρούνται είναι συνήθως µεγάλες. Μια πρώτη προσέγγιση, αναγνώριση και ερµηνεία ενός τµήµατος από το υλικό αυτό, που θα µπορούσε να συµβάλει στη συνολική και εξαντλητική συγκριτική του διερεύνηση, προσπάθησε να προσφέρει η παρούσα µικρή µελέτη. Τα προκαταρκτικά ευρήµατά της, όπως εκτέθηκαν παραπάνω, από µια περιοχή µάλιστα όπου οι ιστορικές συγκυρίες των τελευταίων τεσσάρων αιώνων προκάλεσαν τεράστια χάσµατα στην οικιστική της συνέχεια και απώλεια µεγάλου αριθµού οικισµών34, πιστοποιούν, πέρα από τις συχνά εκτεταµένες επεµβάσεις στα ίδια τα κτισµένα κελύφη, µια κοινωνική και οικογενειακή συνοχή (παραµονή των άµεσων απογόνων στις οικογενειακές εστίες) και µια συνέχεια µε το παρελθόν που έχει µεγάλη σηµασία στις µέρες µας, µε τη διείσδυση του τουρισµού, µαζί µε τις συνακόλουθες κοινωνικές ανατροπές, ακόµη και στις πιο µακρινές γωνιές της Κρήτης. Η δυνατότητα µιας ευρύτερης συγκριτικής ανάλυσης πέρα από τα όρια της απλής αρχιτεκτονικής τυπολογικής µελέτης, προσδίδει σε αυτήν την καταγραφή που κατ’ αγαθή τύχη µάς κληροδότησε, ως «µαρτυρία αναφοράς», η Μαρία Ζαγορησίου, ακόµη µεγαλύτερη αξία.

33. Η στατιστική επεξεργασία των πινάκων θα καθορίσει τη διάδοση κάθε συγκεκριµένου τύπου κατοικίας και διαφόρων επί µέρους αρχιτεκτονικών στοιχείων, όπως οι ηµιϋπαίθριοι χώροι. 34. Πρβλ. τα σχόλια και διαπιστώσεις, όσον αφορά την οικιστική συνέχεια που εµφανίζει η επαρχία Αγ. Βασιλείου, στο Μ. Αρακαδάκη, “Territorio di Rettimo”, ό.π. (σηµ. 17), 256-258 και εικ. 5.

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Τα σπίτια στην (Ακουµιανή) Γιαλιά Αγίου Βασιλείου. Ένα παράθυρο στο περιβάλλον, την Aρχαιολογία, την Ιστορία, την Κοινωνία

Πρόλογος Γιατί διάλεξα αυτό το θέµα; Εδώ και παρά πολλά χρόνια µε προβληµατίζει ο ρόλος του χωριού από την προϊστορία µέχρι σήµερα στην Κρήτη (Rackham & Moody 2004, 127). Το χωριό1 είναι µια περίπλοκη έννοια (Rackham & Moody 2004, 122). “Η περίπτωση της Κρήτης είναι πιο περίπλοκη. Πράγµατι συναντούµε κεφαλοχώρια, χωριά, χωριουδάκια, µετόχια, καλοκαιρινούς οικισµούς, πυκνοδοµηµένους, διάσπαρτους...”. Τα σπίτια στην Γιαλιά, πέρα από το ξεχωριστό ενδιαφέρον τους, συµβάλλουν στην κατανόηση της έννοιας του χωριού.

1. Βρύσες Αγίου Βασιλείου. Το χωριό που µοιράζεται την ίδια περιοχή της Γιαλιάς µε τα Ακούµια.

1 Ο όρος «χωριό» µού φαίνεται ευρύτερος από το όρο «οικισµός». Ο «οικισµός» αποτελεί ένα υποσύνολο του «χωριού»

292

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Ποια είναι τα κίνητρά µου; Οπωσδήποτε οι σπουδές της αρχαιολογίας και της αρχιτεκτονικής κεντρίζουν το ενδιαφέρον για τα θέµατα αυτά. Υπάρχει όµως κάτι βαθύτερο. Μεγάλωσα σε χωριό και βίωσα µια πραγµατικότητα που σήµερα δεν υπάρχει. Το χωριό χάθηκε τουλάχιστο όπως το βίωσα. Φαίνεται πως δεν είναι µια φαντασιακή υπόθεση αλλά σχετίζεται µε την ιστορική πορεία της έννοιας του χωριού. Το χωριό τέλειωσε ως ιστορική έννοια; Η εργασία αυτή µου χάρισε ευχαρίστηση. Ένα ταξίδι στην ιστορία γνωρίζοντας τους ανθρώπους και την κοινωνία των περασµένων εποχών2. Η µαγεία του ταξιδιού στο χώρο και στο χρόνο. Να γίνεσαι κατά ένα τρόπο Αγιοβασιλειώτης. Να µοιράζεσαι έτσι µε τους συµµετέχοντες σ’ αυτό το συνέδριο τους κοινούς µας προβληµατισµούς και οράµατα.

Εισαγωγή Η Επαρχία του Αγίου Βασιλείου έχει µια χαρακτηριστική περιοχή τη Γιαλιά. Η Γιαλιά είναι η ακτή, µέρος κοντά στο γιαλό, χειµαδιό παραθαλάσσιο. Από το γιαλ-ός + κατάληξη –ια (Ξανθινάκης 2000, 148). Στον Άγιο Βασίλειο Γιαλιά είναι το Νότιο παραλιακό κοµµάτι της επαρχίας που διαιρείται στα παραλιακά χωριά και ονοµάζεται αντίστοιχα σε Aκουµιανή, Σαχτουριανή. Εκεί όπου η γεωγραφία του τόπου επιτρέπει την άσκηση της γεωργίας σε συνδυασµό µε την οικόσιτη κτηνοτροφία συναντούµε τις αγροτικές κατοικίες. Η Γιαλιά ήταν ζωτικός χώρος κάθε χωριού. Τόπος παραγωγικός µε σπαρτά, παραγωγικά δέντρα, τόπος κατοικίας για όλη την περίοδο του χειµώνα. Σήµερα η Γιαλιά σχεδόν εγκαταλείφτηκε και χρησιµοποιείται ως βοσκότοπος ή παραθέρισµα και η στενή παραλιακή ζώνη για τουριστική εκµετάλλευση3. Σήµερα το εκκρεµές της ζωής από το Βοριά στο Νοτιά σταµάτησε. Χάθηκε το δίπολο Χωριό-Γιαλιά; 2 Η εργασία είναι πρωτογενής. Τα περισσότερα στοιχεία καταγράφηκαν στην Γιαλιά. Η κούραση όµως ήταν ανταποδοτική από την οµορφιά του τόπου και των ανθρώπων που µε φιλοξένησαν. 3 Ελάχιστοι κάτοικοι της περιοχής µαζεύουν ακόµη λάδι. Η περιοχή λυµαίνεται, από επιδοτούµενα από την Ευρωπαϊκή ένωση, κοπάδια αιγοπροβάτων και από τις µπουλντόζες που διανοίγουν παντού δρόµους.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

2. Θέα από την τοποθεσία «Κεφαλόβρυση»

3. Θέα από την τοποθεσία «Κρινές»

293

294

Το χωριό και η Γιαλιά

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Χωρίς αµφιβολία το χωριό είναι ο πυρήνας του αγροτικού πολιτισµού. Το χωριό συνθέτεται από τον οικισµό, ένα συγκροτηµένο οικιστικό σύνολο, ένα σύνολο κατοικιών στην εξοχή, τα αγροτόσπιτα και µια καθορισµένη γεωγραφική περιοχή µε καλλιεργήσιµη γη, βοσκοτόπια, δάση, νερά, θάλασσα, δρόµους, εκκλησίες, µύλους, µιτάτα, αλώνια, λιοτρίβια, νεροτριβές. Κάποια από τα παραπάνω στοιχεία µαζί µε το µικροκλίµα της περιοχής καθορίζουν τον χαρακτήρα κάθε οικισµού. Τα σπίτια της Γιαλιάς κάνουν ξεχωριστά τα χωριά του Αγίου Βασιλείου που έχουν Γιαλιά. Τα Ακούµια και Βρύσες µοιράζονται την ίδια Γιαλιά…άλλη µια περιπλοκή στην έννοια του χωριού. Το χωριό είναι µια σταθερή έννοια στην ιστορία της Κρήτης4. Αυτό φαίνεται παρακολουθώντας τον περίπατο στο χωριό του, ενός προϊστορικού Κρητικού µέχρι το οδοιπορικό του σηµερινού Κρητικού (Χανιώτης 2000, 60). «Είχε ξεκινήσει νωρίς από το µικρό χωριό στη νότια πλευρά…που βλέπει στο πέλαγος... Το µικρό πετρόχτιστο χωριό προστατευµένο από τον λόφο…δέσποζε στη παραθαλάσσια περιοχή... ο µικρός κάµπος παραπέρα διέκοπταν το σκληρό ορεινό τοπίο... και πρόσφεραν στο χωριό τον απαραίτητο ζωτικό χώρο. Η ζωή δεν ήταν εύκολη. Το χώµα λιγοστό... έσπερναν σιτηρά και όσπρια. Τα λιόδεντρα στις πλαγιές πρόσφεραν τον καρπό και το λάδι τους... Ακόµα πιο µέσα στα βουνά τα πρόβατα και τα γίδια µε το γάλα και το τυρί τους ήταν µια πρόσθετη σιγουριά, καθώς και τα λίγα γουρούνια και τα δυό βόδια που είχαν στην διάθεση τους. Μικρό το χωριό, γνωρίζονταν πρόσωπο µε πρόσωπο…Όλοι σχεδόν ένα σόι, αν και δεν ζούσαν στο ίδιο ακριβώς σπίτι, ζούσαν σε κολλητά ή παραδιπλανά... Όµως πέρα από την συγγένεια πολλά ήταν αυτά που

4 Μετά την εποχή του Χαλκού παρατηρείται το φαινόµενο να καταστρέφονται στην Κρήτη οι πεδινοί αγροτικοί οικισµοί και να δηµιουργούνται οχυρωµένες πόλεις σε υψηλούς λόφους. Η Κρήτη συνεχίζει να έχει µια ισχυρή αστική παράδοση µέχρι τα µέσα του 7ου αιώνα δηλαδή την πρώτη βυζαντινή περίοδο. Μέχρι την απαρχή της Ενετοκρατίας (1211), µόνο ο Χάνδακας χαρακτηρίζεται «πόλις» στην Κρήτη. Το Ρέθυµνο και αργότερα τα Χανιά χαρακτηρίστηκαν πόλις ύστερα από ένα αιώνα Ενετοκρατίας.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

295

τους ένωναν, και πάνω από όλα η έγνοια του χωριού, της γης, οι δουλειές που έπρεπε να κάνουν µαζί. ... Θα πίστευε κανείς πως το µικρό χωριό… ήταν αυτάρκες στην καθηµερινότητα του. Όµως το πλέγµα της συγγένειας απλώνονταν σε όλη την περιοχή και αποτελούσε την βάση για λογής λογής δραστηριότητες και ανταλλαγές. Η φιλία και η υποχρέωση διεύρυναν ακόµη περισσότερο τον κύκλο και επέκτειναν τις σχέσεις του χωριού µέχρι πέρα...» Για πόσους αιώνες οι κάτοικοι των χωριών Ακούµια, Βρύσσες, Σαχτούρια... το Φθινόπωρο µε τα πρωτοβρόχια άφηναν τα χωριά τους παρέα µε τα οικόσιτα ζώα τους και ξεκινούσαν για την Γιαλιά όπου θα έµεναν µέχρι αρχές του καλοκαιριού. Στην Γιαλιά τους περίµενε η αγροτική κατοικία τους, το µετοχόσπιτο, για να τους συντροφέψει για µισό χρόνο. Πέρασαν Βυζαντινοί, Βενετοί, Τούρκοι µα η ζωή στο χωριό έµεινε αναλλοίωτη (Μπαλτά & Oğuz, 2007, 27). Από τις αρχές του 15ου αιώνα φαίνεται πως παγιώνεται το σηµερινό οικιστικό πλέγµα της Κρήτης. «Είναι αξιοσηµείωτο ότι αντιθέτως το γαιοκτητικό καθεστώς καθαυτό, όπως διαµορφώθηκε στο νησί µετά την είσοδο των Βενετών, δεν επηρέασε σηµαντικά την εξέλιξη του αγροτικού τοπίου στην Κρήτη. Άξονας της αγροτικής ζωής και οικονοµίας εξακολούθησε να είναι το χωριό µε την µορφή που είχε διαµορφωθεί στα βυζαντινά χρόνια και όχι στο φέουδο...» (Γάσπαρης, 1994, 17).

4. Χάρτης της Γιαλιάς µε τα αντίστοιχα χωριά. Η ζωή τους ανάµεσα στο Βοριά και το Νότο. Το ίδιο και απαράλλαχτο το χωριό µέχρι το 1970 περίπου .

296

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Η σχέση περιβάλλον και πολιτισµός στο χωριό µεταβάλλεται περίπου το 1970 (∆εληγιαννάκης, 2001). Η κρίση ξεκινά µεταπολεµικά και κορυφώνεται το 1970. Μέχρι τότε το δοµηµένο περιβάλλον χαρακτηριζόταν από τους παραδοσιακούς οικισµούς. 5. Βρύσες, σπίτι Φραγκιαδογιώργη, Πέτρινα σπίτια συχνά κεθυµάται την παράδοση. ραµοσκεπή. Υλικά ανακυκλώσιµα σε αντίθεση µε τα νεώτερα σπίτια, τα οποία στο γκρέµισµα τους δεν αφήνουν τίποτα το χρήσιµο. Στα χωριά συνήθως δεν υπήρχε δίκτυο ύδρευσης. Σε κάθε σπίτι λειτουργούσε ο βόθρος και σε συνδυασµό µε την συνετή χρήση του 6. Βρύσες, Το σπίτι Παπαµιχελάκη Γιάννη δεν έχει γίνει ακόµη µοντέρνο. νερού άφηναν τα ρέµατα καθαρά. Στην καθηµερινή ζωή δεν περίσσευαν στερεά απόβλητα. Τα αποφάγια έτρεφαν τα οικόσιτα ζώα, τα παλιά ρούχα τα ξαναχρησιµοποιούσαν5. Στη γεωργία χρησιµοποιούσαν ελάχιστο λίπασµα. Η γονιµότητα των χωραφιών εξασφαλιζόταν µε τον εµπλουτισµό τους µε άζωτο µε φυσικές µεθόδους. Με την εναλλαγή της καλλιέργειας των ψυχανθών µε τα σιτηρά και την καλοκαιρινή άροση6. Η γεωργία λειτουργούσε συµπληρωµατικά µε την κτηνοτροφία. Η 5 Τα χαρακτηριστικά µπαλωµένα παντελόνια της εποχής δήλωναν την στάση της ζωής για την στοιχειώδη κάλυψη των αναγκών. Σήµερα τα µπαλώµατα στα παντελόνια είναι µόδα! 6 Η λεγόµενη «καλουριά» είναι το όργωµα που γινόταν το καλοκαίρι µε σκοπό τον εµπλουτισµό του αγρού µε τα απαραίτητα ιχνοστοιχεία µε την άµεση ηλιακή ακτινοβολία.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

κτηνοτροφία ακολουθούσε τον κύκλο της γεωργίας για την εξασφάλιση της τροφής. Το κάθε χωριό λειτουργούσε ως αυτόνοµη οικονοµική οντότητα. Η κάθε οικογένεια προσπαθούσε να παράγει την απαραίτητη τροφή της. κρέας, σιτάρι, όσπρια, κηπευτικά. Η διατροφή ακολουθούσε την εποχή7, ενώ διατηρούσαν τα τρόφιµα µε παραδοσιακό τρόπο: «σίγλινα» και «απάκια» το κρέας, τα φασόλια τουρσί, τα µήλα φιρίκια σε αρµαθιές, όπως και τα ρόδια. Το καφενείο του χωριού ήταν και παντοπωλείο και τράπεζα. Χρήµατα δεν κυκλοφορούσαν. Οι οικογένειες ψώνιζαν «βερεσέ». Στην πραγµατικότητα λειτουργούσε το ανταλλακτικό εµπόριο. Αυτή την περίοδο η κοινωνία χαρακτηρίζεται από τις πυκνές σχέσεις της και το περιβάλλον βρίσκεται σε αρµονία µε τον τρόπο

297

7. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη . Ανατολική όψη… ο χρόνος έχει σταµατήσει.

8. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη. Το ισόγειο. Ξύλινο τόξο… ο Νικογιάννης θυµάται τα παιδικάτα του.

9. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη. Το ισόγειο. Ο φούρνος ήταν απαραίτητος

7 Τι βάσανο και αυτό µε τα φαγητά που ακολουθούσαν την κάθε εποχή. Το µεσηµέρι να πρέπει να χορτάσεις µε τα κουκιά «γιαχνί» και το βράδυ µε «κουκολάχανα»...!

298

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

παραγωγής. Αγροτικές περιοχές µε µικτές καλλιέργειες όπως ο Άγιος Βασίλειος, εντάχθηκαν όψιµα στο διεθνές σύστηµα καταµερισµού της εργασίας. Στον Άγιο Βασίλειο µετά το 1970 είναι φανερή η κατάρρευση 10. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη. Το ισόγειο. του παλαιού συστήµατος Το πατητήρι ήταν απαραίτητο παραγωγής. Ο γεωργός εγκαταλείπει τα χωράφια και τις παραδοσιακές καλλιέργειες και ασχολείται µε συγκεκριµένες καλλιέργειες. Η κτηνοτροφία ανταγωνίζεται τη γεωργία. Το παλιό-παραδοσιακό σπίτι δίνει τη θέση του στο νέο αστικού τύπου διαµέρισµα-σπίτι. Οι 11. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη. To Ανώι. Ο Οντάς κάτοικοι των χωριών µεχώρος φαγητού και διασκέδασης. τατρέπονται σε καταναλωτές. Παράγονται στερεά απόβλητα όπως στις πόλεις. Το χειρότερο από όλα είναι η κατάρρευση του κοινωνικού ιστού. Παραθέτω µερικές κοινωνικές εκφάνσεις που χάθηκαν. Πριν το 1970 ο µικρός καλλιεργητής διατηρούσε µια αγελάδα και όργωνε τα χωράφια του µε την αγελάδα του «συζευτή» του. Συζευτές είχαµε και στην κτηνοτροφία. Την άνοιξη οι κτηνοτρόφοι ένωναν τα κοπάδια τους σε µεγαλύτερα κοπάδια για την εξοικονόµηση πόρων . (∆εληγιαννάκης, 2003). Την άνοιξη τα πρόβατα έφευγαν από τα «χειµαδιά». Επειδή όµως δεν είχε τελειώσει ο θερισµός, απαιτούσε η φύλαξη του κοπαδιού, περισσότερους βοσκούς. Είχαµε επίσης µεγαλύτερο καταµερισµό εργασίας, τους «αρµεγάρηδες» ή «γκαλονόµους», τους «στειράρηδες» τους τυροκόµους. (∆εληγιαννάκης, 2001) Κάθε σπίτι είχε το φούρνο του. Το ψηµένο

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

299

ψωµί σκορπούσε τη µυρωδιά του και σηµατοδοτούσε το γεγονός. Τότε σε όποιον είχε τελειώσει το ψωµί έπαιρνε «δανεικό» και το επέστρεφε µόλις ζύµωνε. Ήταν ένα σύστηµα να γεύονται όλοι στο χωριό φρέσκο ψωµί. Το παραδοσιακό σπίτι είχε τον «οντά» του. Ένα µεγάλο χώρο για τη διηµέρευση της οικογένειας αλλά κυρίως για τις πολλές κοινωνικές συναναστροφές . Εδώ γινόταν οι «βεγγέρες»8, τα γλέντια. Στον «οντά» κοιµόντουσαν «κατάχαµα» οι επισκέπτες από τα άλλα χωριά στα πανηγύρια και τους γάµους. Σήµερα ο 13. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη. Στο Ανώι, το τζάκι στη θέση του. οντάς έγινε «σάλα»και την κύρια θέση έχει πάρει η «γιαγιά» τηλεόραση να διηγείται τα κακά της «παραµύθια». Χωρίς αµφιβολία ο αγροτικός πολιτισµός χάθηκε. Οι πυκνές κοινωνικές σχέσεις που χαρακτήριζαν την κοινωνία κάθε χωριού, πριν το 1970, αντικαταστάθηκαν από γρα14. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Μιχάλη. Στο φειοκρατικές σχέσεις9. Ανώι, ο ανηφοράς, (Βασιλειάδης, 1976, Μετά τον πόλεµο ο αγροτικός 276), για τον αερισµό του χώρου. πολιτισµός µπαίνει σε κρίση. Η µετανάστευση είναι µια συνέπεια αυτής της κρίσης. Το τέλος έρχεται γύρω στο 1970. Η γεωργία γίνεται χηµική και η κτηνοτροφία κρατικοδίαιτη. Ανταγωνίζεται µάλιστα τη γεωργία και συµβάλει στην οικολογική κα8 Βραδινές συγκεντρώσεις κυρίως των γυναικών της γειτονιάς, γιατί οι άντρες σύχναζαν στο καφενείο. 9 Οι «συζευτές» ξεπερνούσαν το σηµερινό σχήµα του συνεταιρισµού. Οι σηµερινοί συνεταιρισµοί είναι στεγνοί γραφειοκρατικοί µηχανισµοί.

300

15. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Γιάννη. Είσοδος. Με σύγχρονα υλικά παρακολουθεί την σύγχρονη διαδροµή της εποχής.

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

16. Βρύσες, σπίτι Νικάκη Γιάννη. Ο λαχανόκηπος…οι πρώτες ύλες δίπλα από την κουζίνα.

ταστροφή των ορεινών όγκων. Παρατηρείται έτσι ραγδαία υποβάθµιση του περιβάλλοντος. Η πορεία αυτή αποτυπώνεται και στα χαρακτηριστικά των σπιτιών όπως φαίνεται συγκρίνοντας το σπίτι του Νικοµιχάλη, εικόνα 7 έως 14, που κτίστηκε περίπου το 1920 µε το σπίτι του γιού του (Νικοµιχάλη ) Νικοκογιάννη, που κτίστηκε το 1954, εικόνα 15&16. Το τοπίο και η Γιαλιά Το τοπίο είναι ένας τόπος που έχει, ως έννοια, υποστεί πολιτιστική επεξεργασία. Το τοπίο είναι δηλαδή σαν ένα φιλµ στο οποίο καταγράφεται ο πολιτισµός. Η µελέτη των σπιτιών της Γιαλιάς έχει νόηµα στα πλαίσια του τοπίου της Γιαλιάς. Η αρ17. Ο Νικογιάννης, ο Παπά-Νίκας και ο Νικογιάννης χιτεκτονική µελετά τα ο νεότερος … η συνέχεια που γεννά ελπίδα κτίρια πάντα στα πλαίσια του πολιτιστικού περίγυρου, µέσα δηλαδή στο τοπίο. Το τοπίο το αντιλαµβανόµαστε µε την φυσική έννοια, µια φωτογραφία της στιγµής µε δρόµους, γέφυρες σπίτια, παραλία, εκκλησίες, φυτά (εικ. 18, 19, 20, 21).

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Το τοπίο το απεικονίζουµε διαφορετικά όταν το αντιλαµβανόµαστε ως παρελθόν, ως ένα κοµµάτι της ιστορίας ή ως γεωγραφικό χώρο. Ο Νικάκης Ιωάννης (Νικογιάννης) είναι Βρυσανός και η ζωή του συνεχίστηκε ίδια και απαράλλακτη µέχρι πέρυσι στην Γιαλιά, γιατί φέτος, για πρώτη χρονιά, το χειµώνα έµεινε στο χωριό του... γεράµατα (εικ. 17). Σήµερα η περιοχή χρησιµοποιείται διαφορετικά από παλιά. Εγκαταστάσεις τουριστικές και θερµοκήπια στην παραλία. Τα σπίτια γκρεµίζονται και κτίζονται νέα για παραθερισµό. Ο χώρος έχει χαρακωθεί από ένα πυκνό δίκτυο αυτοκινητόδροµων. Η ζωή στην Γιαλιά ήταν σε αλληλουχία µε τη ζωή στα αντίστοιχα χωριά. Η αλυσίδα όµως έσπασε. Οι συζευτές χώρισαν και πούλησαν τα ζωντανά τους. Οι φούρνοι δεν ψήνουν πια ψωµί και γκρεµίστηκαν. Τα σπίτια της Γιαλιάς έγιναν εξοχικά και οι χαρουπαποθήκες ταβέρνες.

301

18. Ελαιώνας και καλλιεργήσιµη γη ήταν η άγκυρα για την επιβίωση ανθρώπων.

19. Θέση «Κρινές» οι Άγιοι Απόστολοι. Με βυζαντινές τοιχογραφίες (κατεστραµµένες). Αιωνόβια στοιχεία: δέντρο, εκκλησία και γενιές ανθρώπων, τα συστατικά του τοπίου.

21. ∆ρόµος στα «Λιτινιανά». Ήταν καλντερίµι, τώρα έγινε αµαξωτός …. είναι πρόοδος;

302

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Η ζωή όµως συνεχίζεται. Στο ποδάρι του Νικογιάννη είναι ο παπά Νίκας (εικ. 17). Παπάς και αοιδός... Η ζωή συνεχίζεται και η Ιστορία συνεχίζεται…. Ο παλιός καιρός µετουσιώνεται σε τραγούδι και µνήµη (Νίκας, 2002). «Αγρίµι ………………………………………………… Σαν το σακίζι µε µασείς, σαν το άγανο µε φτύνεις, Και σαν το ξενικόσταρο στα κάρβουνα µε ψύνεις. ………………………………………………………. Του µούρνου τη λερωµατέ, το στίµµα τω βατσίνω Μ΄αφήκεν η γι-αγάπη σου µα δε θα το ξεπλύνω. ……………………………………………………..

Ούλοι το θωρούµενε πως, εδά και µερικές δεκαρές χρόνους, ποθαίνει καθα µέρα κι από ΄να γκοµµάτι του παλαιού τρόπου τση ζωής. Οι νέοι άνθρωποι γλακού ντο ίσα µπρός χωρίς να ξανοίγουν΄οπίσω ντωνε. ..………»

20. Τρείς Πέτρες….Τριόπετρα ..η φύση που ονοµατίζει

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

303

22. Νάξος. Στο δρόµο από Απόλλωνα προς Κόρωνο. Αγροτικό τοπίο- αγροικίες.

Τα σπίτια στην Γιαλιά

Τα αγροτόσπιτα, κοµµάτι του εξωαστικού, παίρνουν τα χαρακτηριστικά του κάθε τόπου. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διαφοροποιήσεις στους νησιωτικούς χώρους όπου οι παραγωγική βάση ήταν αγροτική (εικ. 22, 23, 24, 25). Οι αγροικίες σε όλα τα νησιά όχι µόνο ονοµατίζονται διαφορετικά αλλά παρουσιάζουν και ξεχωριστά κατασκευαστικά χαρακτηριστικά. Στην Άνδρο οι αγροτικές κατοικίες ονοµάζονται «πετροκάλυβα», «κελλιά» ή «µπαρµπακάδες», στην Σίφνο «θηµωνιές», στην Σύρο «θεµωνιές», στην Τζιά «καθηκιές», «καθέντρες», στην Μύκονο «χωριό», στην Ανάφη «κατοικιές» (Κούρτη, 31-40). 23. Σίφνος, Άγιος Νικήτας, αγροικίες.

304

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

24.Αγροτόσπιτο. Θέση «πλακαλώνι» στην Αρχοντική Λαπαίων του Σπύρο Λιονή. Αλώνι για πολλά σπαρτά.

25. Αγροτόσπιτο. Θέση «Χτενισιανά» στην Αρχοντική Λαπαίων του Θεοδωρουλάκη. Η καλή πέτρα βοηθά τον µάστορα.

Το κλίµα στη Γιαλιά χαρακτηρίζεται ως ξηροθερµικό. Ο χειµώνας είναι πολύ ήπιος αλλά το καλοκαίρι είναι πολύ ζεστό. Ίσως είναι η περιοχή µε την µεγαλύτερη ηλιοφάνεια σε όλη την Ευρώπη. Χαρακτηριστικό της Γιαλιάς είναι οι έντονοι βόρειοι άνεµοι που γίνονται συχνά θυελλώδεις . Η περιοχή είναι παραγωγική και ήταν ζωτικής σηµασία για τους κατοίκους της περιοχής. Η καλλιεργούµενη γη καλύπτεται από ελιές και χαρουπιές, που σε µεγάλο ποσοστό σήµερα, τα δέντρα είναι εγκαταλειµµένα. Τα γόνιµα χωράφια ήταν για την καλλιέργεια ψυχανθών και σιτηρών.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

305

Χάρτης Ακουµιανή Γιαλιά. Τοποθεσίες και σπίτια Σ1, Σ2…

Τα σπίτια της Γιαλιάς χρησίµευαν να καλύψουν τις πρωτογενείς ανάγκες κατοίκησης και ήταν δίπλα στα χωράφια. Μιας και η απόσταση από το χωριό ήταν πολύ µεγάλη10 και οι µετακινήσεις γινόταν µε τα γαϊδουράκια, τα µουλάρια και σπάνια µε άλογα, οι κάτοικοι ήταν αναγκασµένοι να παραµένουν στην Γιαλιά πάνω από µισό χρόνο. Ο χρόνος παραµονής τους στα σπίτια της Γιαλιάς ήταν µεγάλος, καµιά φορά µεγαλύτερος από το σπίτι στο χωριό τους, µόνιµη κατοικία, δηλαδή, γι αυτό είχαν πλουσιότερο εξοπλισµό συγκρινόµενα µε άλλα αγροτόσπιτα άλλων περιοχών (εικ. 24, 25). Τα σπίτια στη Γιαλιά ονοµάζονται «κατούνα» (Αλεξάκη, 2002) και «Μετόχι». Η «κατούνα» υποδηλώνει τον µικρό χώρο που αρκεί για προσωρινή παραµονή, ένα στάδιο πιο πάνω από την καλύβα . Ο όρος «Μετόχι» δηλώνει το σπίτι όπου οι άνθρωποι έµεναν σχεδόν τα 2/3 του χρόνου. Στα νεότερα χρόνια συνώνυµα χρησιµοποιείται ο όρος «µετοχόσπιτο». 10 Η απόσταση από την θέση «κρινέ» µέχρι το χωριό Βρύσες ήταν 2 ώρες περίπου µε τα πόδια ενώ από την «Τριόπετρα» ξεπερνούσε τις τρεις ώρες.

306

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Σπίτι Σ1

Ιδιοκτησία Σερδάκη Αντωνίας από τις Βρύσες στη θέση «Κρινές». Το σπίτι (εικόνα 26, 27) µπορεί να χαρακτηριστεί, από το µέγεθός του, «κατούνα». Έχει ένα ενιαίο χώρο µε τζάκι, τραπέζι, κρεβάτι και σταµνοστάτη (εικ. 28) αλλά και αποθηκευτικό χώρο. ∆ίπλα ένας µικρός χώρος για τον αχυρώνα. Τα ζώα έµεναν έξω, εξάλλου η Γιαλιά έχει ελάχιστο κρύο και το χειµώνα.

26 Σπίτι, ιδιοκτησίας Σερδάκη, θέση «Κρινές», µικρό σπίτι µε αλώνι…χορταριασµένο. Η φύση «καλύπτει» την απουσία του ανθρώπου.

27 . Σπίτι, ιδιοκτησίας Σερδάκη, θέση «Κρινές», από το βουνό εφορµά ο βοριάς.

28 Σπίτι, ιδιοκτησίας Σερδάκη, θέση «Κρινές». Ο σταµνοστάτης χάλασε µα η στάµνα έµεινε άθικτη…για πόσο ακόµη;

29 Σπίτι, ιδιοκτησίας Σερδάκη, θέση «Κρινές». Και το αλώνι σε προσαρµογή στον άνεµο.

307

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Σπίτι Σ2 Ιδιοκτησία Γρηγοράκη στη θέση «Κρινές». Από το µικρό µέγεθός της µπορεί να χαρακτηριστεί «κατούνα». Τα δέντρα προστατεύουν το σπίτι από τους αέρηδες και τον ήλιο (εικ. 30, 31).

30. Σπίτι, ιδιοκτησία, Γρηγοράκη, θέση «Κρινές». Η Χαρουπιά έχει απλώσει τα «φτερά» της πάνω από το σπίτι.

31.Σπίτι, ιδιοκτησία Γρηγοράκη, θέση «Κρινές». Απόλυτη προσαρµογή το σπίτι το ξέρουν µόνο οι γείτονες!

Σπίτι Σ3 Το σπίτι στην Γιαλιά του Νικάκη στη θέση «Κρινές». Από το µέγεθός του χαρακτηρίζεται «µετοχόσπιτο» (εικ. 32-41). Κατοικήθηκε αρχικά από τον Μιχάλη Νικάκη, τον «Νικοµιχάλη» και κτίστηκε, το πρώτο τµήµα, το 1920. Το δεύτερο τµήµα κτίστηκε το 1958 από τον «Νικογιάννη», γιό του «Νικοµιχάλη», και κατοικήθηκε µέχρι πρόσφατα. Ο Νικογιάννης (εικ. 17) είναι από τους τελευταίους κατοί-

32. Σπίτι, ιδιοκτησία, Νικάκη, θέση «Κρινές». Νότια όψη. Το παλιό τµήµα χωρίς προεξοχή.

33. Σπίτι, ιδιοκτησία, Νικάκη, θέση «Κρινές». Νότια όψη. Το νεότερο τµήµα µε προεξοχή.

308

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

34. Σπίτι, ιδιοκτησία, Νικάκη, θέση «Κρινές». Πόρτα του στάβλου. Όλα τα µέλη της πόρτας ξύλινα.

35 Σπίτι, ιδιοκτησία, Νικάκη, θέση «Κρινές». Βόρια όψη. Το κτίριο µισοχωµένο στη γη για σταθερή θερµοκρασία.

κους της Γιαλιάς δηλαδή µε τον παραδοσιακό τρόπο κατοίκησης. Η κατοικία είναι ισόγεια, στραµµένη στο Νοτιά, µε «πλάτη» προς το Βοριά... Τα (νοτικά) παράθυρα να µοιάζουν µε πολεµίστρες, µε στοιχειώδη επίχρισµα και µε πολύ καλό χαλικολόϊµα για να προστατεύεται η οικοδοµή από τους δυνατούς αέρηδες και να εξασφαλίζεται η στεγανότητα της. Φαίνεται να είναι ηµιυπόγεια (εικ. 35), αν και βρίσκεται σε ύψωµα, για να έχει τα πλεονεκτήµατα της γεωθερµίας. Το παλιό και το νεότερο τµήµα έχουν παρόµοια διάταξη. Χώροι «εν σειρά». Στο κέντρο η κατοικία δίπλα ο στάβλος µε τον αχυρώνα. ∆ιαφέρουν µόνο κατασκευαστικά. Το παλιό στεγάζεται από χοντρά δοκάρια (εικ. 38, 39), για να στηρίξουν το δώµα από λεπίδα ενώ το νεότερο έχει δοκαράκια από κυπαρίσσι (εικ. 41), για να στηρίζει το καλούπι του τσιµεντένιου δώµατος. Αργότερα και στο παλιό τµήµα αφαιρέθηκε το χώµα και στρώθηκε πλάκα τσιµέντου. Κοντά και το αλώνι….που στα νεώτερα χρόνια τσιµεντώθηκε και αυτό11 (εικ. 37).

11 Το δάπεδο, ο πάτος του αλωνιού ήταν από στρώµα από κοπριά των βοοειδών. Ίδια πατώµατα έχουν βρεθεί σε κατοικίες της Μινωικής Κρήτης.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

309

36 Σπίτι, ιδιοκτησία Νικάκη, θέση «Κρινές». ∆ώµα τσιµεντένιο, καµινάδα και τρύπα του αχυρώνα.

37 Σπίτι, ιδιοκτησία, Νικάκη, θέση «Κρινές». Αλώνι.. έρµαιο του αγέρα.

38 Σπίτι, ιδιοκτησία Νικάκη, θέση «Κρινές». Το καθηµερινό του παλιού τµήµατος…τα έχει όλα.

39 Σπίτι, ιδιοκτησία Νικάκη, θέση «Κρινές». Το υπνοδωµάτιο του παλιού τµήµατος.

40. Σπίτι, ιδιοκτησία Νικάκη, θέση «Κρινές». Το καθηµερινό του νέου τµήµατος. Ίχνη φωτιάς ... ίχνη ζωής.

41. Σπίτι, ιδιοκτησία Νικάκη, θέση «Κρινές». Οροφή νέου τµήµατος ..µε προεξοχή δώµατος ..όπως τα σπίτια στα χωριά.

310

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Σπίτι Σ4 Το σπίτι στη Γιαλιά του Φραγκιαδάκη στη θέση «Λιτινιανά». Από το µέγεθος του χαρακτηρίζεται «µετοχόσπιτο» (εικ. 42-51). Το βόρειο τµήµα είναι το παλιό και κτίστηκε πριν την γέννηση του Κων/νου Φραγκιαδάκη το 1890. Το αλώνι κτίστηκε µαζί µε το παλιό τµήµα. Το Νότιο τµήµα είναι το νεότερο και κτίστηκε από τον γιό του Θεόδωρο Φραγκιαδάκη, το 1965 περίπου. Η κάτοψη του παλιού τµήµατος είναι γραµµική. ∆ίπλα από τους ανθρώπους τα ζώα και παραδίπλα ο αχυρώνας. Όταν κτίστηκε το νεότερο

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

311

τµήµα προστέθηκε ένα καθηµερινό και ένας αχυρώνας και το παλιό καθηµερινό έγινε στάβλος (εικ. 49). Η κάτοψη στην τελική µορφή της παίρνει σχήµα σταυρού δηµιουργώντας έτσι τµήµατα απάνεµων αυλών (εικ. 42). Τα παράθυρα πάλι προς τον Νότο να µοιάζουν πολεµίστρες (εικ. 43). Η λίθινη τοιχοποιία είναι επιµεληµένη και σουβαντισµένη. Το παλιό τµήµα είναι στεγασµένο µε χοντρά δοκάρια και λεπίδα, χωρίς εσωτερικό επίχρισµα (εικ. 50). Πάνω στην λεπίδα τοποθετήθηκε πλάκα τσιµέντου (εικ. 45). Το νεότερο τµήµα έχει δοκάρια και στρώµα από καλάµια και κλαδιά ελιάς, για να εγκιβωτίσουν την πλάκα του τσιµέντου (εικ. 47). Γύρω από το κτίριο ο ελαιώνας συµπληρώνει το µετόχι. Κοντά στον δρόµο η εγκατάσταση συµπληρώνεται µε το αλώνι το οποίο δεν είναι και τόσο στρογγυλό!

42. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Νοτιοδυτική όψη. Απάνεµες αυλές και παράθυρα- πολεµίστρες.

43. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη θέση «Λιτινιανά». Νότια όψη. Φροντίδα για την διαχείριση του νερού.

44. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Νότια όψη. Φροντίδα για την διαχείριση του νερού.

45. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Ταράτσες που σκεπάζουν το νέο τµήµα και τη λεπίδα του παλιού.

312

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

46 Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Αλώνι …έχασε τα µεγαλεία του.

47. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Είσοδος και για το παλιό και για το καινούργιο.

48. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Παλιός αχυρώνας στεγάζεται από χοντρά δοκάρια, λεπίδα και ταράτσα.

49. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Το παλιό τζάκι που στηρίζεται σε καµιναδόξυλο.

50. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Στο παλιό τµήµα, το πέρασµα από το στάβλο στον αχυρώνα.

51. Σπίτι, ιδιοκτησίας Φραγκιαδάκη, θέση «Λιτινιανά». Στο νέο τµήµα το τζάκι και ο σταµνοστάτης.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

313

Σπίτια Σ9 και Σ10

Τα σπίτια στη Γιαλιά των Κακογιαννάκηδων στη θέση «Ξυλόκαµπος» (εικ. 52 - 55). Οι Κακογιαννάκηδες είναι Βρυσανοί και είχαν µεγάλη περιουσία στη θέση «Ξυλόκαµπος». Το µάζεµα της ελιάς και ο θερισµός απαιτούσε πολλά χέρια γι αυτό, ανάλογα µε τις ανάγκες, κατασκεύαζαν ανάλογο αριθµό από σπιτάκια – «κατούνες» για να στεγάσουν τους εποχικούς εργάτες και τα υποζύγια. Οι κατασκευές ήταν ξηρολιθικές µε δώµα από λεπίδα (εικ. 55). Οµαδοποιηµένες σε υπήνεµες αυλές.

52. Σπίτια στην Γιαλιά των Κακογιαννάκηδων στη θέση «Ξυλόκαµπος». Σπίτια σε παράθεση.

53. Σπίτια στην Γιαλιά των Κακογιαννάκηδων στη θέση «Ξυλόκαµπος». Συνοικισµός!!

54. Σπίτια στην Γιαλιά των Κακογιαννάκηδων στη θέση «Ξυλόκαµπος». Το αλώνι.

55. Σπίτια στην Γιαλιά των Κακογιαννάκηδων στη θέση «Ξυλόκαµπος». Εσωτερικό σπιτιού.

314

Τα σπίτια και το τοπίο στη Γιαλιά.

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Τα σπίτια της Γιαλιάς ερηµητήρια; Οι άνθρωποι περνούσαν συνήθως περισσότερο χρόνο στην Γιαλιά παρά στο χωριό τους, αλλά δεν ζούσαν αποµονωµένοι. Το χαρακτηριστικό της εποχής ήταν οι πυκνές κοινωνικές σχέσεις τους. Τα νέα κυκλοφορούσαν από στόµα σε στόµα. Οι γάµοι, οι βαφτίσεις, οι κηδείες οι κουρές, η κατασκευή της τσιµεντένιας πλάκας του σπιτιού του συγχωριανού, τα πανηγύρια και κάθε άλλη εκδήλωση τούς έβρισκε παρόντες στο χωριό τους. Οι δρόµοι ήταν ηµιονικοί και ένωναν κάθε σπίτι στη Γιαλιά µε το χωριό. Η διαδροµή ήταν ένα ταξίδι. Παροιµιώδες ήταν το πέρασµα από την τοποθεσία «Ανεµόρδακτος». Ο οδοιπόρος κρατούσε την ουρά του γαϊδάρου ή τους θάµνους για να κοντράρει τη δύναµη του αέρα. Στο ταξίδι οι θέσεις µε τις πηγές12 του νερού ήταν και µια στάση απολαυστικής ξεκούρασης για όλα τα ζωντανά αλλά και τόπος συναναστροφής.

56. Θέα από τη θέση «Κρινές... παντού τα χαλάσµατα και µια µνήµη.

12 Οι θέσεις µε πηγές στον κύριο δρόµο για την Ακουµιανή Γιαλιά ήταν ο « Βρουλές», η «Κεφαλόβρυση», «Παναγία», «Αλαφράγκα», «Κουτσουνάρα».

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

315

Τα σπίτια της Γιαλιάς µέρος του τοπίου;

Χωρίς αµφιβολία κυριαρχούν στο φυσικό τοπίο, παρά την τέλεια προσαρµογή τους (εικ. 56). Παραπάνω παρουσιάστηκε χρήση των σπιτιών της Γιαλιάς. Εξίσου σηµαντικό στοιχείο είναι και η χρήση τους ως πολιτιστικό κέλυφος. Πόσες βεγγέρες, πόσες ιστορίες γράφτηκαν σε αυτά τα µετοχόσπιτα… Ο άνθρωπος άφηνε το ίχνος του σε αυτά τα πέτρινα κτίσµατα. Από αυτά τα σπίτια ξεκινούσε ο οδοιπόρος για το χωριό του και περνούσε από τον «Ανεµόρδακτο». Το τοπωνύµιο «Ανεµόρδακτος», που επιζεί µέχρι σήµερα, είναι το ύψωµα, η καµπή του δρόµου για τη µετάβαση από το Βορρά στο Νότο. Η λέξη είναι σύνθετη από το «άνεµος» και «άρδακτος». Από τον «άρδακτο» παράγεται η «άτρακτος» δηλαδή το περιστρεφόµενο αντικείµενο. Απόλυτη κυριολεξία της τοποθεσίας «ανεµόρδακτος» γιατί απεικονίζει τον τόπο και τον οδοιπόρο που περιστρέφεται από τον άνεµο! Αυτή είναι µια από τις έννοιες του «τοπίου», δηλαδή ως ταινία καταγραφής του πολιτισµού. Τα σπίτια της Γιαλιάς µε οικιστική σύνδεση;

Η οδική σύνδεση των σπιτιών της Γιαλιάς δεν αρκεί για τον προσδιορισµό του οικιστικού ιστού. Τα διάσπαρτα σπίτια βρίσκονται σε τοποθεσίες µε χαρακτηριστικά ονόµατα – τοπωνύµια13 όπως είναι τα «Λιτινιανά» που παραπέµπει σε οικογένεια ή «Κρινές» που παραπέµπει σε βλάστηση ή στο «Ξυλόκαµπος» που παραπέµπει σε ανθρώπινη δρα-

13 Προσπάθησα να καταγράψω τα κύρια τοπωνύµια της Ακουµιανής Γιαλιάς και κατέγραψα 64: Άγιος Ονούφριος, Αλαφράκα, Ανατολικό, Ανεµόρδακτος, Άσπρο Χάρακας, Άσπρο δέτης, Αµύγδαλος, Άγιος Βασίλειος, Αµαθιανή, Αγία Άννα, Βρουλές, Βέργης, Βαλσάµι, Γλυτσόνους, Γονοµιά, Θολούρια, Κατσάρα,Κεφαλοβρύση, Κοπράνα, Κουδουµαλέ, Κράχτη, Κιλιστρέ, Κάλικας, Καλογέρω της Καλαµές, Κορακόπετρα, Κονίτσα, Κατσαδούρι, Κλάδενα, Κάστελος, Καραλιανά, Κρινές, Λιβαδάκια, Λιτινιανά, Λαγουδέ, Μαθήτρα, Μάνωλα, Νόµους, Ξερόκαµπος, Ξυλόκαµπος, Παναγία, Πετροκοπιά, Πυργάλι, Πριναρέ, Πλακάκια, Πετρόπου, Πίζα, Πιζόσκαλο, Ροδακινόκαµπος, Ρούσα βρύση, Σκινοκέφαλο, Σολόγκρεµο, Σκαµνί, Στεγάδι, Τριόπετρα, Τσιλάσµατα, Φλουµής, Φούρνου του λαγκού, Φιλήµαινα, Χαλασµένα χαράκια, Χατζής, Χριστός, Χωράφες.

316

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

στηριότητα. Με αυτή την έννοια η Γιαλιά συγκροτείται από γειτονιές σε ένα ανοικτό, ένα διάσπαρτο οικιστικό σύνολο και αποτελεί προέκταση του συνεκτικού χωριού όπως είναι οι Βρύσες και τα Ακούµια. Τα σπίτια στη Γιαλιά είναι αρχιτεκτονική;

Χωρίς αµφιβολία τα σπίτια είναι δηµιούργηµα της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Οι ίδιοι µαστόροι κατασκεύαζαν τα σπίτια της Γιαλιάς και του οικισµού. Όµως η αρχιτεκτονική ξεπερνά την απλή δραστηριότητα της κάλυψης των οικιστικών αναγκών και φτάνει να συνδέει τα κτίρια µε τον πολιτισµό (∆εληγιαννάκης, 2004). Ο πολιτισµός δίνει αξία στα κτήρια. Αυτό που έχει σηµασία είναι το πολιτιστικό γόητρο που κρύβουν τα κτήρια. Για κάποιους τα κτήρια της Γιαλιάς δεν αξίζουν. Φοβάµαι πως περίπου έτσι σκέφτονται οι σηµερινοί ιδιοκτήτες τους. Η προσπάθεια µου είναι να καλλιεργήσω τις αντιδράσεις που µας προκαλούν αυτά τα ταπεινά κτήρια να ξυπνήσω την µνήµη. Τα κτήρια αυτά µπορεί να προκαλέσουν την αντίδραση µας. Είναι η κινητήρια δύναµη για µια φαντασιακή καταγραφή του τοπίου ως αντίδραση σε αυτό που συµβαίνει σήµερα. Αφετηρία για µια µελλοντική καταγραφή συµβατή µε τη συνέχεια του πολιτισµού. Ποια είναι η αρχιτεκτονική σχέση των σπιτιών της Γιαλιάς µε του Χωριού;

Με την πρώτη µατιά φαίνεται πως τα σπίτια της Γιαλιάς είχαν την µόνη αρχιτεκτονική απαίτηση να καλύπτουν τις στοιχειώδεις ανάγκες των κατοίκων, δηλαδή εκπροσωπούν µια πρωτόγονη αρχιτεκτονική. Για να ξεφύγουµε από αυτή την πεποίθηση, την προκατάληψη, πως τα αγροτόσπιτα είναι φτωχή αρχιτεκτονική τα συγκρίναµε µε σπίτια ίδιας εποχής του χωριού. Σήµερα στα χωριά δύσκολα βρίσκεται «ατόφιο» παλιό σπίτι, αναλλοίωτο από τις αρχές του εικοστού αιώνα. Ευτυχώς βρέθηκε στις Βρύσες το σπίτι του Νικοµιχάλη (εικ. 7-14 ) που είναι περίπου ίδιας εποχής µε το παλιό τµήµα του σπιτιού Σ3 που έκτισε ο ίδιος στη Γιαλιά (εικ. 32-39). Το παλιό σπίτι επίσης Σ4 του Φραγκιαδάκη είναι λίγες δε-

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

317

καετίες παλιότερο (εικ. 47-50). Συγκρίνοντας τα παραπάνω σπίτια κατασκευαστικά, που είναι της ίδιας εποχής, παρατηρούµε πως είναι στο ίδιο τεχνολογικό επίπεδο. Τοίχοι από πέτρα της περιοχής, κτισµένη χωρίς ιδιαίτερη επιµέλεια (χωρίς την χρήση γωνιόλιθων κλπ), επιχρίσµατα παρόµοια, γενικευµένη χρήση κορµών δέντρων για δοκούς τόσο στα πατώµατα, στις καµινάδες και στα ανώφλια. Χρήση της λεπίδας για την στεγανοποίηση των δωµάτων. Συγκρίνοντας επίσης το σπίτι του Νικογιάννη που κτίστηκε στα µέσα του εικοστού αιώνα (εικ. 15-16) µε τα σπίτια της Γιαλιάς Σ3, που έκτισε ο ίδιος (το νεότερο τµήµα) και το σπίτι Σ4 του Φραγκιαδάκη που κτίστηκε µια δεκαετία περίπου αργότερα (το νεότερο τµήµα) παρατηρούµε πως έχουν την ίδια οικοδοµική εξέλιξη, κυρίως µε την χρήση νέων υλικών όπως το τσιµέντο. Κοινό χαρακτηριστικό τους παραµένει η µετάβαση από τον ένα χώρο στον άλλο. Από το χώρο για κατοικία περνούσαν τα ζώα του στάβλου. Από την κουζίνα περνούσες στο υπνοδωµάτιο και µετά στο άλλο υπνοδωµάτιο. ∆ιαφέρουν όπως φαίνεται ως προς το µέγεθος των χώρων και τους ορόφους. Τα σπίτια στη Γιαλιά είναι πάντα ισόγεια. Γνωρίζουµε πάντως πως στην Κρήτη στις αρχές του εικοστού αιώνα τα ισόγεια σπίτια δεν ήταν σπάνια και µάλιστα µε την ίδια αλληλουχία στην χρήση τους (Βασιλειάδης, 1976). Τα σπίτια της Γιαλιάς εποµένως είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγµα της κρητικής λαϊκής αρχιτεκτονικής του πρώτου µισού του εικοστού αιώνα µιας και ελάχιστα δείγµατα έχουν αποµείνει. Το στοιχείο που πραγµατικά τα κάνει ξεχωριστά είναι η προσαρµογή τους στον χώρο. Ιδιαίτερα στον αέρα. Τα µικρά ανοίγµατά τους που µοιάζουν µε πολεµίστρες. Το χρώµα τους, η προσαρµογή στο έδαφος. Ποια είναι η αρχιτεκτονική σχέση των σπιτιών της Γιαλιάς µε τα σύγχρονα σπίτια της περιοχής;

Από τις εικόνες 57-61 φαίνεται πως τα σύγχρονα σπίτια δεν σχετίζονται µε τα σπίτια της Γιαλιάς. Τα σύγχρονα σπίτια είναι αυτά που συναντούµε παντού, σε όλους τους τόπους είτε στον εξωαστικό χώρο είτε

318

57. Θέα από τη θέση «Κρινές". Σύγχρονο σπίτι ασύνδετο µε το παρελθόν.

58. Θέα από τη θέση «Κρινές". Σύγχρονο σπίτι ασύνδετο µε το περιβάλλον.

59 Σπίτια στα «Λιτινιανά» σε αντιπαράθεση το παρελθόν µε το παρόν.

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

µέσα στα χωριά. Είναι το αστικό µοντέλο, το διαµέρισµα της πόλης που «φυτεύεται» παντού. Οι σύγχρονοι οικιστές αγνοούν το τοπίο, δηλαδή τον φορέα του πολιτισµού του τόπου. Επιµένουν να πηγαίνουν στην Γιαλιά, όταν οι προκάτοχοι τους έφευγαν και κτίζουν σπίτια σαν αυτά των εικόνων 61-62, αναγκασµένοι µετά να τοποθετούν κλιµατιστικά για να µπορούν να επιζήσουν. Στο τόπο αυτό εκείνοι οι άνθρωποι είχαν τον µπαξέ του χωριού τους. Ο τόπος αυτός σήµερα έχει ρηµάξει και έχουν µείνει τα λείψανα του παρελθόντος όπως είναι τα σπίτια της Γιαλιάς... ποιός νοιάζεται σήµερα για τον «Ανεµόρδακτο»!!

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

319

60. Θέα σπιτιού απο τα «Λιτινιανά». Σπίτι από άλλους τόπους.

61. Σπίτι στην «Τριόπετρα»... είναι έξω από τα νερά του.

62. Σπίτι στην «Τριόπετρα» ...η τεχνολογία δεν διορθώνει τα λάθη.

320

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Επίλογος

Η Ιστορία τελείωσε; Η πορεία της Γιαλιάς είναι η ίδια η πορεία του χωριού. Το χωριό ως πολιτιστικό σύστηµα έχει δοκιµαστεί στην ιστορία και έχει δείξει µια θαυµαστή αντοχή. Η µετουσίωση της ιστορίας της περιοχής της Γιαλιάς έγινε κραυγή του παπά Νίκα για τη παράλογη χρήση του χώρου από τους σύγχρονους ανθρώπους. Ας ακολουθήσουµε το παράδειγµά του και ας κάνουµε αυτό που εµείς µπορούµε. Όπως η µουσική έγινε «εργαλείο», ας γίνει και η αρχιτεκτονική, για να προστατεύσουµε τα σπίτια της Γιαλιάς, γιατί όχι µόνο είναι ένα ζωτικό κοµµάτι του αγροτικού πολιτισµού αλλά και αυθεντικό δείγµα της λαϊκής Κρητικής αρχιτεκτονικής των αρχών του εικοστού αιώνα.

62. Από τους τελευταίους του χωριού Βρύσες.

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΟΥΜΙΑΝΗ ΓΙΑΛΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

321

Αλεξάκη, Ε. 2002. «Από τις Κατούνες στην Κοινότητα στην Ελαφόνησο της Λακωνίας, µια εθνοϊστορική προσέγγιση». Αθήνα: Πρακτικά Α΄ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών, 351-396. Βασιλειάδη, ∆. 1976. «Το κρητικό σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορµητήριο», Αθήνα: Βασιλειάδης Γάσπαρης, Χ. 1994, Φυσικό και αγροτικό τοπίο στην Μεσαιωνική Κρήτη, Αθήνα: Ίδρυµα Γουλανδρή – Χορν. ∆εληγιαννάκης, Μ. 2001. «Υπόθεση βιώσιµης ανάπτυξης, Νοµός Ρεθύµνου». Ρέθυµνο Κρητική Επιθεώρηση, 25.7.2001. ∆εληγιαννάκης, Μ. 2003. Το «θολιαστό» µιτάτο στην Κρήτη. Ρέθυµνο: Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδος, τµήµα ∆υτικής Κρήτης. ∆εληγιαννάκης, Μ. 2004. «Η µοντέρνα αρχιτεκτονική και το Ρέθυµνο»., κρητολογικά γράµµατα 19, 231-257. Ρέθυµνο : Ιστορική και Λαογραφική εταιρεία Ρεθύµνου. Κούρτη, Μ. «οι «κατοικιές» της Ανάφης». Μυτιλήνη: Υπουργείο Αιγαίου. Μπαλτά, Ε. & Oguz, M. 2007. Το Οθωµανικό κτηµατολόγιο του Ρεθύµνου, Ρέθυµνο: Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών & Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύµνου. Νίκας, Παπά Στεφανής. 2002. Αγρίµι και Κοράσο, µουσικό CD & ένθετο κείµενο. Αθήνα: MBI, Νίκας, Παπά Στεφανής. Ξανθινάκης, Α. 2000. Λεξικό Ερµηνευτικό και ετυµολογικό του ∆υτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώµατος. Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Rackham, O & Jennifer Moody, J. 2004. Η δηµιουργία του Κρητικού τοπίου. Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Χανιώτης, Α. 2000. Έργα και ηµέρες στην Κρήτη, Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ευχαριστώ για την βοήθεια τους

Τον κ. Στέλλιο Φραγκιαδάκη και την αξιαγάπητη Μητέρα του που µε βοήθησαν στην καταγραφή και µου έδωσαν σηµαντικές πληροφορίες για την ζωή στα σπίτια της Γιαλιάς.

322

ΜΙΧΑΛΗΣ ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Την καλή συνάδελφο Στεφανία Χατζηδάκη, ιδιαίτερα για την συµβολή της στην συλλογή τοπωνυµίων της περιοχής Γιαλιάς. Τον κ. Νικάκη Γιάννη, ή Νικογιάννη, και τον γιο Παπά Στεφανή Νίκα για τις πολύτιµες πληροφορίες τους γύρω από την ζωή της Γιαλιάς. Τους οργανωτές του συνεδρίου που µου έδωσαν την ευκαιρία να οργανώσω τους προβληµατισµούς µου για τα σπίτια της Γιαλιάς.

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΑΚΗΣ

Μητάτο στο Κέδρος

Πριν αναφερθώ στο µητάτο του Κέδρους, θεωρώ απαραίτητο να πω δυο λόγια γενικά για τα µητάτα, για να κατανοήσουµε και να αξιολογήσουµε καλύτερα αυτό το συγκεκριµένο. Α. Τι είναι το Μητάτο:

Ετυµολογικά η λέξη προέρχεται από το λατινικό metatum που σηµαίνει στρατιωτικό κατάλυµα, χώρος όπου διαµένουν µετακινούµενοι στρατιώτες. Αρχικά ήταν ένα πολύ µικρό οικοδόµηµα της ελληνικής υπαίθρου και το συναντούµε συνήθως στις Κυκλάδες και την Κρήτη. Η κατασκευή του ανάγεται στο Βυζάντιο για χρήση προσωρινής διαµονής µετακινούµενων στρατιωτικών, αγγελιοφόρων δηµοσίων υπαλλήλων αλλά και ιδιωτών. Η κατασκευή του ήταν αναγκαία και είχε κοινόχρηστο χαρακτήρα για εξυπηρέτηση των παραπάνω αναγκών. Η χρήση του γενικεύτηκε και σήµερα εννοιολογικά ταυτίζεται µε το εποχιακό καταφύγιο κτηνοτρόφων σε αποµεµακρυσµένες περιοχές, µε τη χρήση κατοικίας και χώρου επεξεργασίας των προϊόντων τους δηλ. του γάλακτος (τυροκοµείο), του µαλλιού κ.λπ. Στον αύλειο χώρο συνήθως διαµορφώνεται η µάντρα για τον εγκλωβισµό των αιγοπροβάτων προκειµένου να γίνει το άρµεγµα, η κουρά και άλλες εργασίες. Από µικρό µονόχωρο κατάλυµα, το µητάτο µετεξελίχτηκε σε µεγαλύτερες και πολύχωρες κατασκευές για καλύτερη λειτουργικότητα, ανάλογα µε το ποιοι και πόσοι κτηνοτρόφοι το χρησιµοποιούσαν. Άγραφοι κανόνες καθόριζαν το χρόνο χρήσης και τις υποχρεώσεις για τον κάθε βοσκό, βασισµένοι στη δυναµικότητα των κοπαδιών αλλά και στον αµοιβαίο σεβασµό και στο περί δικαίου αίσθηµά τους. Τα µητάτα αυτά είναι πλέον ιδιωτικά και φέρουν το όνοµα της οικογένειας που το κατασκεύασε και το κατέχει. Συνειρµικά, µικρά ορεινά χωριά που συναντούµε στα Κύθηρα και το Λασήθι έχουν το όνοµα Μητάτα και Μητάτο αντίστοιχα.

324

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΑΚΗΣ

Β. Τυπολογία:

Τα συναντούµε σε διάφορες µορφές, αλλά πάντα µε κοινά βασικά χαρακτηριστικά την απλότητα της µορφής και την ευφυΐα των κατασκευαστών, όσον αφορά τη χρήση υλικών που ευρίσκονται στον τόπο κατασκευής και την αποτελεσµατικότητά του σε λειτουργικότητα, ανάλογα µε τους επιδιωκόµενους στόχους: αρχικά για προφύλαξη από τα έντονα καιρικά φαινόµενα (πολύ κρύο, αέρας, βροχές, χιόνια αλλά και λιοπύρι) και στην πιο εξελιγµένη µορφή, λειτουργικά στοιχεία για την καθηµερινή ζωή, όπως ο πυρόµαχος, οι πεζούλες, οι κόγχες, ο σταµνοστάτης, το πέτρινο τραπέζι, η πελεκητή γούρνα για το χοίρο, που κατανάλωνε το χουµά κλπ. Σε γενικές γραµµές µπορούµε να κατατάξουµε τα µητάτα σε τρεις κατηγορίες:

1. Οι σπήλιοι. Οι βοσκοί εκµεταλλευόµενοι την κοιλότητα που δηµιουργεί ένας µεγάλος βράχος µε το έδαφος πρόσθεταν έναν ή δύο τοίχους από την εξωτερική πλευρά, την απάνεµη και προσήλια, και πετύχαιναν τη δηµιουργία ενός κλειστού χώρου, ικανού να χρησιµεύσει σαν µητάτο. Πάντα έξω από αυτό υπάρχει η µάντρα. Αυτός ο τύπος είναι ο πλέον συνήθης και τον συναντούµε στα περισσότερα βουνά της Κρήτης.

Σχηµατική αναπαράσταση µητάτου σε σπήλιο

325

ΜΗΤΑΤΟ ΣΤΟ ΚΕ∆ΡΟΣ

Το µητάτο σε σπήλιο στο Απολούστη

2. Θολωτές - Θολιαστές κατασκευές σε µέρος που προστατεύεται από τους βόρειους ψυχρούς ανέµους, µε αποκλειστική χρήση εντόπιας πέτρας. Αυτές διαθέτουν µια µικρή είσοδο και µια τρύπα στην κορυφή του θόλου, τον «ανηφορά», για την έξοδο του καπνού της φωτιάς. Αυτού του τύπου τα µητάτα µετεξελίχθησαν σε µεγαλύτερες κατασκευές µε περισσότερους από έναν χώρους για διακριτές χρήσεις. Τέτοιες κατασκευές συναντούµε πολλές στην περιοχή του Ψηλορείτη. Είναι αξιόλογες κατασκευές, γιατί χωρίς τη χρήση συνδετικών υλικών επιτυγχάνεται στατική επάρκεια και προφυλάσσουν αποτελεσµατικά από τα καιρικά φαινόµενα. Σε αυτή την κατηγορία κατατάσσονται και τα λεγόµενα καλύβια. Είναι επίσης θολιαστές κατασκευές αλλά πολύ µικρές σε µέγεθος, που σκοπό είχαν να προφυλάξουν τους κτηνοτρόφους ή άλλους από τα ξαφνικά και έντονα καιρικά φαινόµενα. Το µέγεθός τους δεν αφήνει περιθώρια για άλλες χρήσεις. Εξάλλου γύρω από αυτά δε βλέπουµε τη γνωστή µάντρα για τα ζώα. Τέτοια συναντούµε πολλά στα Λασηθιώτικα βουνά. Στο Κέδρος υπάρχουν µερικά τέτοιου τύπου µικρά καλύβια. Τα λένε «κούµους», επειδή εκεί κούµιαζαν τα ρίφια ή κάποιο άρρωστο ζώο.

326

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΑΚΗΣ

3. Πιο σύνθετη και εξελιγµένη µορφή µητάτου είναι η τελευταία χρονολογικά µορφή – κατασκευή, που δεν διαφέρει από τον τρόπο κατασκευής των κρητικών αγροικιών. Μονόχωρα ή δίχωρα κτίσµατα µε τοίχους από πέτρα και λάσπη από χώµα σε µορφή παραλληλεπιπέδου. Είναι στεγασµένα µε πατηµένο αργιλώδες χώµα πάνω σε θάµνους και µικρά ξύλα ή καλάµια που στηρίζονται σε εγκάρσιους ξύλινους δοκούς. Αυτού του τύπου συναντώνται συνήθως σε χαµηλότερες περιοχές, όπου τα δένδρα το χώµα και το νερό είναι διαθέσιµα. Γ. Επιστηµονικό ενδιαφέρον αυτών των κατασκευών.

Είναι µνηµεία που αντανακλούν εποχές όπου η κτηνοτροφική παραγωγή, ο τρόπος ζωής και οι σχέσεις των ανθρώπων ήταν ειδικές. Ανήκουν στο παρελθόν ανεπιστρεπτί. Οι ανέκδοτες ιστορίες ανθρώπων που βιώνουν, αλλά κυρίως που βίωσαν τα µητάτα είναι συναρπαστικές. Ο επισκέπτης ήταν καλοδεχούµενος και έπρεπε να φιλοξενηθεί µε τον καλύτερο τρόπο. Η κουρά ήταν, και είναι η κατ’ εξοχήν ευκαιρία για κοινωνική εκδήλωση µε φαγοπότι, µουσική και χορό και παρέα, που την έλεγαν «ζεύκι». Υψηλό λοιπόν λαογραφικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον, αποµει-

ΜΗΤΑΤΟ ΣΤΟ ΚΕ∆ΡΟΣ

327

νάρι της ποιµενικής ζωής περασµένων γενεών, τότε που η µετακίνηση γινόταν µε τα πόδια ή µε το γάϊδαρο. Οι ανώνυµοι αρχιτέκτονες κατασκευαστές δάµασαν τα στοιχεία της φύσης ακλουθώντας εµπειρικά τους νόµους της φυσικής µε άξια θαυµασµού αποτελεσµατικότητα. Οι θολιαστές κατασκευές αυτές καθαυτές παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, γιατί, αν και εσωτερικά παραπέµπουν στη θολωτή κατασκευή, δεν έχουν καµία σχέση µεταξύ µε αυτήν. Ο θόλος για να κατασκευαστεί απαιτεί φόρµα (καλούπι) και επεξεργασµένη πέτρα, όλο το βάρος µεταφέρεται µε τη βοήθεια της τριβής στην περιφέρεια έδρασής του. Αυτές οι δυνάµεις, που είναι συνήθως πολύ µεγάλες, εξουδετερώνονται, αν δεν εδράζεται επιτόπου στο έδαφος, από έναν δυνατό δακτύλιο. Στις σύγχρονες κατασκευές αυτό επιτυγχάνεται είτε µε µέταλλο, είτε µε οπλισµένο σκυρόδεµα. Στις παλαιότερες επιτυγχανόταν µε αρχιτεκτονικά στοιχεία ικανά να παραλάβουν αυτές τις δυνάµεις, όπως υπερµεγέθεις κολώνες και τοίχοι αντιστήριξης. Στην περίπτωση του θολιαστού ή εκφορικού, όπως λέγεται, αφενός δεν απαιτείται καλούπι, αφετέρου η δύναµη της τριβής ελάχιστα αξιοποιείται. Με σοφία ο νόµος της βαρύτητας αντιµετωπίζεται, όταν κατά το χτίσιµο το κέντρο βάρους ανά πάσα στιγµή της κατασκευής σε κάθε σηµείο της τοιχοποιίας ευρίσκεται µέσα στο περίγραµµα της βάσης του τοίχου. Το προοδευτικό κλείσιµο των πλακών (από πέτρα) προς τα µέσα συνοδεύεται µε τοποθέτηση πλακών µέχρι την εξωτερική επιφάνειά του. Αυτό προϋποθέτει βαρύ τοίχο, δηλαδή µε µεγάλο πλάτος αλλά και ύψος εξωτερικά, πράγµα που διαµορφώνει τη γνωστή µορφή των µητάτων. Αντιλαµβανόµαστε ότι η έννοια του τοίχου εδώ συγχέεται µε την έννοια της στέγης, γιατί προοδευτικά ο τοίχος παίρνει και τη θέση της στέγης. Το ταυτόχρονο πλέξιµο της πέτρας κατά την κατασκευή τού προσδίδει µεγάλη ανθεκτικότητα, ακόµη και αν κάποιο τµήµα του τοίχου αυτού υποχωρήσει. Αυτό ενδεχοµένως έδωσε την ιδέα για την κατασκευή των απανεµιών ή απανεµίδιων που δεν αποτελεί παρά τµήµα µιας ολοκληρωµένης κατασκευής για πρόχειρη προφύλαξη από τον αέρα. Έχει ενδιαφέρον ότι όλες οι πλάκες χτίζονται µε ελαφριά κλίση προς τα έξω. Έτσι το νερό της βροχής όσες πλάκες και αν διαπεράσει, έχει συνεχώς πορεία προς τα έξω, µε αποτέλεσµα να µην διαπερνά στο εσωτερικό. Τα ανώφλια είναι συνήθως µονολιθικά, τα βρίσκουµε όµως

328

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΑΚΗΣ

Σχηµατική παράσταση χτισίµατος µητάτου

και καµαρωτά ή µε αµφικλινή τοποθέτηση των πλακών. Είναι χαρακτηριστική περίπτωση όπου η µορφή ενός κτίσµατος είναι απόρροια των κατασκευαστικών απαιτήσεων, γι’ αυτό έχουν όλα παρεµφερή µορφή. ∆ιαφέρουν µεταξύ τους µόνο όσον αφορά το µέγεθος και την εξωτερική µορφή, αν είναι καµπυλόσχηµα ή γωνιαστά και από την ευαισθησία του κατασκευαστή για καλό φινίρισµα και σωστή τήρηση του καµπύλου του σχήµατος, αλλά αυτό βέβαια αφορά σε όλους τους τύπους µητάτων. ∆. Το θολιαστό µητάτο στο Κέδρος.

Σύµφωνα µε τα παραπάνω, εύκολα µπορούµε να κατατάξουµε το θολιαστό Μητάτο του Κέδρους στην κατηγορία των θολιαστών καλυβιών. Πρόκειται για µια αυθεντική κατασκευή του είδους, που οι διαστάσεις του δεν ξεπερνούν το 1,5µ διάµετρο βάσης και το 1,8 µ ύψος από τη βάση στον ανηφορά. Υπάρχει ένα άνοιγµα στο νότο για είσοδο (0,7.1,00µ). Ευρίσκεται στο κέντρο ενός µικρού λεκανοπεδίου σε υψόµετρο 1445 µ., 332 µ. χαµηλότερα από την κορυφή του Κέδρους, στην περιοχή που ονοµάζεται «Πολύδροµος». Ήταν ένα κοµβικό σηµείο για τους κτηνο-

329

ΜΗΤΑΤΟ ΣΤΟ ΚΕ∆ΡΟΣ

Το πετρόχτιστο µητάτο στην Πολύδροµο

τρόφους της ευρύτερης περιοχής. Πολλοί δρόµοι – µονοπάτια οδηγούσαν σ’ αυτό (εξ ου και το όνοµα) από Κρύα Βρύση, Άνω Μέρος, Βρύσες Αµαρίου, Γερακάρι και Πλατανέ και Κεδροχώρι. Το πάχος του τοίχου στη βάση είναι περίπου 0,80 µ. Τµήµα του τοίχου του έχει καταρρεύσει πιθανότατα από κεραυνό ή σεισµό ή και κακοτεχνία. Παρά ταύτα, ο εσωτερικός θόλος παραµένει ανέπαφος, πράγµα που αποδεικνύει του λόγου το αληθές περί ανθεκτικότητας. Ονοµάζεται «το Μητάτο του ∆ηµητράκη», επειδή κατασκευάστηκε από τον ∆ηµήτρη Λαγουδάκη από την Κρύα Βρύση, που πέθανε το 1930 σε µεγάλη ηλικία, όπως µαρτυρούν απόγονοί του. Επαγωγικά µπορούµε να πούµε ότι το µητάτο κατασκευάστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο βασικός λόγος που υπαγόρευσε το χτίσιµό του ήταν, σύµφωνα µε πληροφορίες από παλιούς βοσκούς, η ανάγκη να στηθεί ένα όριο – εµπόδιο στους βοσκούς από το Άνω Μέρος να πάψουν να µπαίνουν στο Κρυοβρυσανό αόρι, παρά το ότι υπήρχε σοφή συµφωνία µοιράσµατος του αοριού σε Κρυοβρυσανό, Ανωµεριανό, Βρυσανό, Γουργουθιανό, Γερακαριανό, ∆ουµαριανό και Πλατανιανό µε τις κορυφογραµµές των λόφων «όπως πάνε τα νερά της βροχής».

330

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΑΚΗΣ

Ε. Η επίσκεψη στο µητάτο.

Το ασφεντάµι

Το ανάγλυφο του βουνού

Ο «Ποταµός» του Κέδρους

Με αφετηρία την Κρύα Βρύση παρέα µε τον ντόπιο ορειβάτη το Νίκο Τ. Βαβουράκη ξεκινήσαµε χαράµατα για το µητάτο. Αφού καλύψαµε µια µικρή απόσταση µε αυτοκίνητο, αλλά µια υψοµετρική διαφορά τουλάχιστον 200 µέτρων, αρχίσαµε την ανάβαση. Όχι δρόµος αλλά ούτε καν µονοπάτι δεν υπάρχει. Η µέση κλίση του εδάφους είναι της τάξης του 50%. Πολύ σύντοµα αρχίζει κανείς να γεύεται τη µαγεία του «απάνω κόσµου». Το ανάγλυφο του βουνού, οι πέτρινοι όγκοι οι χαράδρες και οι κοίτες χειµάρρων, που ενεργοποιούνται µε τις πρώτες βροχές, αρχίζουν να γοητεύουν και έχεις την αίσθηση ότι εισέρχεσαι σε έναν άλλο κόσµο. Σύντοµα συναντήσαµε το ασφεντάµι

ΜΗΤΑΤΟ ΣΤΟ ΚΕ∆ΡΟΣ

331

Ελάχιστη βλάστηση όσο ανεβαίνουµε ψηλότερα. Το µητάτο µόλις διακρίνεται στη µέση

(αρχαία: η σφένδαµνος ή σφέδαµνος), ένα πανέµορφο δένδρο που ευδοκιµεί σε µεγάλα υψόµετρα µέχρι τα 1200µ. Όσο ανεβαίνουµε, η θέα προς τον «κάτω κόσµο» γίνεται όλο και πιο πανοραµική, ενώ η οπτική προς τα επάνω όλο και περισσότερο δέος προκαλεί. Αποσαθρωµένα ασβεστολιθικά βράχια και πέτρες από τις µεγάλες εναλλαγές της θερµοκρασίας αρχίζουν να κυριαρχούν, ενώ η βλάστηση περιορίζεται σε µικρούς θάµνους. Μετά από µιάµιση ώρα πορεία και κατά τόπους αναρρίχηση φθάσαµε στην «Πολύδροµο». Ο συνοδός µου µού δείχνει το «µητάτο». Νάτο, µου λέει, φτάσαµε. Έµεινα άφωνος, όχι από την επιβλητικότητα του ανθρώπινου δηµιουργήµατος, αλλά από την ταπεινότητα και την τέλεια προσαρµογή του στο περιβάλλον. Είναι ένα µε τη φύση, σχεδόν αόρατο, ο τέλειος ορισµός της προσαρµογής στο περιβάλλον. Η ιστορία που κουβαλάει επάνω του αυτή η κατασκευή, η θέση του και η διαδροµή από τον «πολιτισµό» µέχρι εκεί, σε κάνουν να νοιώσεις τόσο όµορφα, που το µόνο που σκέφτεσαι είναι πότε θα µπορέσεις να ξαναπάς έχοντας περισσότερο χρόνο διαθέσιµο για να µπορείς να γευτείς ακόµη περισσότερο όλη αυτή την άγρια οµορφιά.

332

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΑΚΗΣ

Μιχάλη ∆εληγιαννάκη: Το θολιαστό Μητάτο. Πρακτικά ∆ιεθνούς Συνεδρίου «ο Μυλοπόταµος από την αρχαιότητα ως σήµερα», τόµος VIII, σελ. 75-81. Ρέθυµνο, 2003 Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Ηλίου. Εγκυκλοπαίδεια ∆οµή Θεόδωρου Πελαντάκη: Τοπωνύµια του Κέντρους, στον τόµο Β΄, σελ. 155-204, των πρακτικών του διήµερου επιστηµονικού συνεδρίου για τα Κρητικά τοπωνύµια, Ρέθυµνο 2000. Θεόδωρου Πελαντάκη: α) Με τον Ορειβατικό στο Κέδρος, Ρεθεµνιώτικα Νέα, 10-5-09. β) Κέδρος S.O.S. Ρεθεµνιώτικα Νέα, 20-8-05.

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Μια αθησαύριστη πηγή της ιστορίας του ελληνικού κινηµατογράφου στο αρχείο της Μητρόπολης Λάµπης, Συβρίτου και Σφακίων «Βρισκόµαστε στα 1947. Το µεγαλύτερο µέρος της ταινίας Οι Γερµανοί ξανάρχονται γυρίστηκε µε ηρωϊκές ολονυκτίες. […] Ήταν χειµώνας και το κρύο φοβερό. Ο Φίνος είχε φέρει µια σόµπα πετρελαίου, που η θερµαντική της εµβέλεια ήταν µόλις λίγα µέτρα γύρω της. Όταν ξεπαγιάζαµε, τρέχαµε γύρω στη σόµπα, ζεσταινόµαστε κάπως κι ύστερα συνεχίζαµε τη δουλειά µας. Εκεί απέξω είχε ‘βάρδια’ τις περισσότερες φορές ένας πόλισµαν, ο Παντελής Παλιεράκης, που υπηρετούσε στο Τµήµα της περιοχής. […] Ερχόταν, λοιπόν, καθόταν δίπλα στη σόµπα και παρακολουθούσε το γύρισµα. Σιγά-σιγά, ο Παντελής, που έγινε εν τω µεταξύ φίλος µας, άρχισε να ‘ψωνίζεται’ µε τον κινηµατογράφο. Ρωτούσε τι είναι αυτό, τι είναι το άλλο, γιατί αυτό γίνεται έτσι κι όχι έτσι και τέλος πάντων, µέρα µε τη µέρα κατατοπιζόταν στα τεχνικά της 7ης τέχνης».1

Η παραπάνω αφήγηση είναι του Αλέκου Σακελλάριου, ο οποίος, ίσως µε κάποια δόση υπερβολής, βεβαιώνει «ότι αν δεν υπήρχαν δυο τρεις Παλιεράκηδες σ’ αυτήν τη δουλειά, κινηµατογράφος ελληνικός δε θα υπήρχε», (Μπουνιάς 1994, 10). Για να ολοκληρωθεί το γύρισµα µιας σκηνής εκτέλεσης στην ελληνική ταινία που διαγωνίστηκε στο Φεστιβάλ Καννών το 1950, Η τελευ1. «Ο Αλέκος Σακελλάριος θυµάται», στον τόµο του Αλκίνου Μπουνιά, 30 χρόνια πίσω από την κάµερα της Φίνος Φίλµ, αφηγείται ο Παντελής Παλιεράκης, προλογίζει ο Αλέκος Σακελάριος, Σµυρνιωτάκης, Αθήνα 1994, σ. 11. Ο τόµος περιέχει κατάλογο των ταινιών της Φίνος Φίλµ από το 1946 µέχρι το 1976, ο οποίος όµως δεν είναι πλήρης. Οι Γερµανοί ξανάρχονται, είναι η πρώτη ταινία του ελληνικού κινηµατογράφου, στην οποία χρησιµοποιούνται «µηχανήµατα συγχρονισµού και ντουµπλαρίσµατος της Φίνος Φίλµ», όπως σηµειώνει ο Στάθης Βαλούκος, Φιλµογραφία του ελληνικού κινηµατογράφου, (1914-1998), Αιγόκερως, Αθήνα 1998, σ. 59.

334

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

ταία αποστολή, χρειάζονταν έντεκα όπλα, τα οποία «έκλεψε» από το 26ο Αστυνοµικό Τµήµα της Αθήνας, µόνο για λίγες ώρες, για χάρη της Φίνος Φίλµ, ο ίδιος ο νεαρός αστυνόµος, που καταγόταν από το Σπήλι, πρωτεύουσα της τότε επαρχίας Αγίου Βασιλείου, (Μπουνιάς 1994, 23-25).2 Η σοβαρότατη παράβαση καθήκοντος τιµωρήθηκε µόνο µε τις κατάρες του διοικητή, επειδή τύχαινε να είναι κοντοχωριανός του παραβάτη. Ο Π. Παλιεράκης εξασφάλισε µε µυθιστορηµατικό τρόπο το «αυτοκίνητοτέρας» για την ταινία του Γιώργου Τζαβέλα το Σωφεράκι (1953), αλλά και το απολύτως απαραίτητο πυροσβεστικό όχηµα, που θα κατάβρεχε το δρόµο για να φαίνεται «υπό της βροχής» στην ανάλογη σκηνή της ταινίας Οι ουρανοί είναι δικοί µας (1953), (Μπουνιάς 1994, 39-41 και 43-46).3 Ο ίδιος άνθρωπος βρήκε τις στάµνες για την Θεία από το Σικάγο, πρωτοστάτησε για να χτιστεί το καφενείο στα Κίτρινα γάντια, και ανέλαβε το µικρό ρόλο του Σωτήρη στην ίδια ταινία. Σταχυολόγησα λίγα δείγµατα από την αφήγηση, που φρόντισε να µας παραδώσει ο Π. Παλιεράκης, µια αφήγηση που συµπυκνώνει τις µνήµες τριάντα χρόνων πίσω από την κάµερα της Φίνος Φίλµ. Ο Π. Παλιεράκης, γεννήθηκε το 1922 και πέθανε στην Αθήνα σχετικά πρόσφατα, το 2005.4 Υπήρξε το «δεξί χέρι» του «πατριάρχη» του ελληνικού κινηµατογράφου, του Φιλοποίµενα Φίνου (1908-1977).5 Εγ2. Η τελευταία αποστολή, σε σενάριο και σκηνοθεσία Νίκου Τσιφόρου, γυρίστηκε το 1949, (Βαλούκος 1998, 276). 3. Βλ. επίσης, Βαλούκος 1998, 273 και 225 αντίστοιχα. 4. Οι βιογραφικές πληροφορίες προέρχονται από επιτόπια έρευνα στο Σπήλι και από συνεντεύξεις µε στενούς συγγενείς του Παντελή Παλιεράκη. Ευχαριστώ τον αδελφό του, Σταύρο Παλιεράκη και τα παιδιά του τελευταίου, Άννα και Αποστόλη, οι οποίοι δέχτηκαν να µοιραστούν µαζί µου µνήµες από τη ζωή του Π. Παλιεράκη. Πολλές ευχαριστίες οφείλω επίσης, στον πρωτοπρεσβύτερο του Οικουµενικού θρόνου, θεολόγο, συνταξιούχο εκπαιδευτικό Ευάγγελο Κοπανάκη και στην σύζυγό του πρεσβυτέρα Ελένη, επίσης στενούς συγγενείς του Π. Παλιεράκη, οι οποίοι διευκόλυναν την πρόσβασή µου στο αρχείο της Μητρόπολης Λάµπης, Συβρίτου και Σφακίων, και ήταν πραγµατικά πρόθυµα δίπλα µου για την επίλυση κάθε σχετικής απορίας. Τέλος ευχαριστώ τη µητέρα µου, που σήκωσε για µια ακόµα φορά διάφορα βάρη για χάρη µου, όσο διαρκούσε στο Σπήλι η ερευνητική διαδικασία. 5. Οι χαρακτηρισµοί είναι του Α. Σακελλάριου, (Μπουνιάς 1994, 10). Τα πρώτα βήµατα του Φίνου στο χώρο του ελληνικού κινηµατογράφου περιγράφει ο Γιάννης Σολδάτος, Ιστορία του Ελληνικού Κινηµατογρλαφου, Α΄ τόµος (1900-1967), Αιγόκερως, Αθήνα 1999 (Η΄ έκδοση αναθεωρηµένη), σ. 48, 55-56, 63-64.

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

335

κατέλειψε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 τη στολή του αστυνόµου, αφού τον κέρδισε, «χωρίς να έχει κλίση», όπως έλεγε ο ίδιος, το πλατώ της έβδοµης τέχνης. Και δούλεψε ως φροντιστής στα γυρίσµατα των ταινιών της Φίνος Φίλµ, µέχρι θάνατο του ιδρυτή της, στα 1977.6 Προφανώς δεν είχε κάνει κινηµατογραφικές σπουδές κι ούτε διέθετε σχετική εµπειρία. Υπήρξε αρχικά ένας ερασιτέχνης, δηλαδή ένας εραστής της τέχνης του κινηµατογράφου, ο οποίος την υπηρέτησε τελικά, ως ακούραστος επαγγελµατίας. Πέρα όµως από τον ακαταπόνητο ζήλο και την ευρηµατικότητα του φροντιστή, διέθετε κι ένα ακόµα ταλέντο που συνδέεται µε ένα ιδιαίτερο τρόπο µε το πρώτο: το ζήλο του συλλέκτη-ιστοριοδίφη. Ο Π. Παλιεράκης φαίνεται να είχε συνείδηση αυτού που ονοµάζουµε γενικόλογα ‘πολιτισµική µας κληρονοµιά’. Γιατί πώς αλλιώς να εξηγήσουµε τη διαισθητική έγνοια, που τον έσπρωχνε στη συγκέντρωση και διάσωση των σεναρίων; Αλλά και στη συλλογή από αφίσες της πρώτης προβολής των ταινιών της Φίνος Φίλµ;7 Ακόµα και για τη µέριµνα που έδειξε για τις µνήµες του, που ευτυχώς δεν πέρασαν µόνο στην προφορική παράδοση των συγγενών και των φίλων του, αλλά παραδόθηκαν στο τυπογραφείο, και αποτελούν µια ακόµα πρωτογενή πηγή, σχετική µε τα πρώτα βήµατα του ελληνικού κινηµατογράφου.8 Ο Παλιεράκης είχε στην κατοχή του εβδοµήντα σενάρια της Φίνος Φίλµ και στην ωριµότητα της ζωής του αναζητούσε τον κατάλληλο χώρο που θα φιλοξενήσει αυτή την πολύτιµη συλλογή. Με προτροπή του συγγενή του πρωτοπρεσβύτερου Ευάγγελου Κοπανάκη, την κλη6. Ο Αλέκος Σακελάριος σηµειώνει ότι η πρώτη αυθόρµητη «υπηρεσία» του Π. Παλιεράκη στη Φίνος Φίλµ ήταν στα γυρίσµατα της ταινίας Οι Γερµανοί ξανάρχονται το 1947, (Μπουνιάς 1994, 11). Το 1952, φοράει ακόµα τη στολή του αστυφύλακα αλλά αναλαµβάνει και χρέη φροντιστή, (Μπουνιάς 1994, 37). 7. Από προφορικές µαρτυρίες των συγγενών του διαπίστωσα ότι ο Παλιεράκης είχε στην κατοχή του µια µεγάλη συλλογή από αφίσες της πρώτης προβολής πολλών ταινιών της Φίνος Φίλµ. Προφανώς αυτή τη συλλογή, η οποία βρίσκεται στα χέρια των κληρονόµων του, αξιοποιεί η πρόσφατη έκδοση: Αρχείο Παντελή Παλιεράκη, Αφίσες από τον ελληνικό κινηµατογράφο, Μοντέρνοι Καιροί, Αθήνα Ιούνιος 2008. 8. Οι συγγενείς του Παλιεράκη συµπληρώνουν και µερικές φορές διορθώνουν κάποια από τα γεγονότα που καταγράφονται στο βιβλίο, καθώς ορισµένα εξοµαλύνθηκαν ή αποσιωπήθηκαν για ευνόητους λόγους. Ένα παράδειγµα αποτελεί η διήγηση του ανιψιού του Π. Παλιεράκη, Αποστόλη, για την «περιβόητη ιστορία», µε το τσιγάρο που έσβησε στο µάγουλο του Παλιεράκη, η Αλίκη Βουγιουκλάκη, (Μπουνιάς 1994, 235-236).

336

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

ροδότησε εν ζωή, στη γενέτειρά του, στο αρχείο του Πνευµατικού Κέντρου της Μητρόπολης Λάµπης, Συβρίτου και Σφακίων. Οµολογώ ότι η ιδέα για την ενασχόληση µε τη συλλογή του Παλιεράκη προέκυψε καταρχήν από συναισθηµατικούς λόγους και επιλέχθηκε ως η εγγύτερη στα ιστοριογραφικά µου ενδιαφέροντα.9 Αλλά σε καµιά περίπτωση δεν αποτελεί προσπάθεια να εισχωρήσω στον ερεβώδη για δικό µου επιστηµονικό οπλισµό, κόσµο, της ιστορίας του ελληνικού κινηµατογράφου. Η παρούσα εργασία περιορίζεται στη χρονολογική ταξινόµηση, στην περιγραφή και κυρίως στην ανάδειξη του αθησαύριστου αυτού υλικού. Πρωταρχικός στόχος ήταν η δηµιουργία ενός καταλόγου των σεναρίων, ο οποίος ολοκληρώθηκε και τίθεται σήµερα στη διάθεση της επιστηµονικής κοινότητας. Παράλληλα διατυπώνονται εντελώς πρωτοβάθµια ερωτήµατα-ερεθίσµατα, σχετικά µε την εξέλιξη του ελληνικού κινηµατογράφου. Σε δεύτερο στάδιο, αναζητήθηκαν άλλες πιθανές πηγές, οι οποίες ίσως διαθέτουν κατάλοιπα σεναρίων της Φίνος Φίλµ. Η έρευνα στο Ελληνικό Κέντρο Κινηµατογράφου δεν έδωσε καρπούς και η πρόσβαση στο αρχείο του Φίνου, όπου έχουµε αρκετές πιθανότητες να εντοπίσουµε τη µεγαλύτερη συλλογή σεναρίων, στάθηκε αδύνατη.10 Η αναζήτηση σε προσωπικές συλλογές, σεναριογράφων, σκηνοθετών, ηθοποιών ή άλλων συντελεστών των γυρισµάτων της Φίνος Φίλµ αποτελεί µια δύσκολη και εξαιρετικά χρονοβόρα υπόθεση. Εποµένως, οι αδρές γραµµές της εικόνας που σχηµατί9. Μνεία για την ύπαρξη του υλικού είχε κάνει, πριν από πολλά χρόνια, ο Θόδωρος Χατζηπανταζής στους φοιτητές Θεατρολογίας και Κινηµατογράφου της διετίας 1996-1998, του πρώτου κύκλου µεταπτυχιακών σπουδών, του τµήµατος Φιλολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Κρήτης. Αν και βρισκόµουν στα πρώτα βήµατα της ενασχόλησης µε την Ιστορία του Θεάτρου και όχι του Κινηµατογράφου, η υπόδειξη του καθηγητή µας, τον οποίο ευχαριστώ και από τούτη τη θέση, αποτελούσε µια πρόκληση, καθώς οι πληροφορίες για τα εν λόγω σενάρια της Φίνος Φίλµ, τα ήθελαν να φυλάσσονται στον τόπο καταγωγής µου. Όταν κλήθηκα να συµµετέχω στις εργασίες του «∆ιεθνούς Επιστηµονικού Συνεδρίου: Η πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου από την αρχαιότητα έως σήµερα. Περιβάλλον - Αρχαιολογία - Πολιτισµός», είχε έρθει η ώρα να αναζητήσω τα ίχνη της συλλογής, αφού η όλη υπόθεση παρέµενε αδιερεύνητη µέχρι σήµερα. 10. Στο γραφείο σεναρίων του Ελληνικού Κέντρου Κινηµατογράφου φυλάσσονται σενάρια από τη δεκαετία του 1970 και εξής, και δεν υπάρχουν σενάρια της Φίνος Φίλµ. Η προσπάθεια για µια τηλεφωνική έστω επικοινωνία µε τη σύζυγο του Φίνου, Τζέλα, δεν απέδωσε.

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

337

ζουµε µας οδηγούν στο συµπέρασµα, ότι προς το παρόν η συλλογή του Π. Παλιεράκη είναι πιθανά το µεγαλύτερο σώµα σεναρίων του πρώιµου εγχώριου κινηµατογράφου, στο οποίο οι ερευνητές µπορούν να έχουν άµεσα πρόσβαση. Με άλλα λόγια έχουµε στο Σπήλι µια πηγή που µας προσκαλεί και µας προκαλεί, στη διερεύνηση της ιστορίας του ελληνικού κινηµατογράφου, µιας ιστορίας που βρίσκεται σε εξαιρετικά πρώιµο στάδιο, καθώς δεν έχουν ακόµα συγκεντρωθεί και καταγραφεί πλήρως οι πρωτογενείς µαρτυρίες, ακρογωνιαίοι λίθοι κάθε αξιόπιστης σύνθεσης και ερµηνείας. Τα 70 σενάρια που µας παρέδωσε ο Π. Παλιεράκης σώζονται σε άριστη κατάσταση και καλύπτουν περισσότερο από το ένα τρίτο της συνολικής παραγωγής ταινιών της Φίνος Φίλµ.11 Χρονολογούνται από το 1959 µέχρι το 1974, δηλαδή σταµατούν µόλις µια τριετία πριν από το θάνατο του Φίνου, χρονιά που σηµατοδοτεί, όπως είπαµε, το τέλος της συνεργασίας του Παλιεράκη µε την εταιρία. Αρκετά ανήκουν στο χρονικό διάστηµα που χαρακτηρίζεται ως περίοδος καταξίωσης (1951-1969) της Φίνος Φίλµ, και πολλά αποτελούν σενάρια από πολύ γνωστές ταινίες, όπως: Τα κίτρινα γάντια (1960), Το κλωτσοσκούφι (1960), Η Αλίκη στο ναυτικό (1960), ∆εσποινίς ∆ιευθυντής (1964), Η νεράιδα και το παλικάρι (1969), Το λεβεντόπαιδο (1969), Υπολοχαγός Νατάσα (1970).12 Ανάµεσά τους όµως υπάρχουν σενάρια που φαίνεται να µην γυρίστηκαν ποτέ, όπως Ο Άγιος των σκλάβων (Άη Κοσµάς ο Αιτωλός) του 1970, (α/α 28), που φέρει και τον εναλλακτικό τίτλο, Τα δέντρα ποτίζονται µε αίµα, δακτυλόγραφο 132 σελίδων του Νίκου Φώσκολου. Πρόκειται για σενάριο που τοποθετεί τη δράση στο 17ο αιώνα, επί οθωµα11. Η πλήρης δραστηριότητα της εταιρίας που δηµιούργησε ο Φιλοποίµην Φίνος κατά τη διάρκεια της γερµανικής κατοχής (1942) και διεύθυνε αδιάκοπα µέχρι το θάνατό του (1977), δεν έχει ακόµα καταγραφεί εξαντλητικά. Το διάστηµα 1943-1977 διακρίθηκε ως µια από τις µεγαλύτερες κινηµατογραφικές εταιρίες στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Τα τελευταία χρόνια η Φίνος Φίλµ έχει δραστηριοποιηθεί ξανά και ο συνολικός αριθµός των ταινιών της, όπως υποστηρίζουν σχετικά site στο διαδύκτιο έχει φτάσει στις 189. Κατάλογος των ταινιών, ο οποίος όµως δεν είναι πλήρης, υπάρχει στην ηλεκτρονική διεύθυνση, http://www.finosfilms.gr/finos.asp, 26-12-2008. 12. Πληροφορίες σχετικά µε τους συντελεστές αυτών των ταινιών (σενάριο, σκηνοθεσία, µουσική, φωτογραφία, ερµηνεία), βλ. επίσης στο Βαλούκος 1998, 148, 151, 25, 72, 209, 170, 295, αντίστοιχα.

338

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

νικής κυριαρχίας, φέρει αναλυτικές σκηνικές οδηγίες και σύµφωνα µε το χειρόγραφο σχόλιο του Παλιεράκη, το γύρισµα ξεκίνησε ο Ντίνος ∆ηµόπουλος στην Καστοριά, αλλά ο Φίνος το σταµάτησε µετά από δεκαπέντε ηµέρες. Ένα άλλο παράδειγµα σεναρίου που σηµειώνεται ότι δεν γυρίστηκε είναι Το τραίνο του 1972, (α/α 48), το οποίο όµως δε φέρει όνοµα σεναριογράφου, ούτε άλλες χειρόγραφες πληροφορίες. Η συλλογή περιλαµβάνει µερικά σενάρια διπλά, τα οποία παρουσιάζουν διαφορές στον τίτλο ή στα ονόµατα των συντελεστών, όπως το σενάριο του Γιάννη ∆αλιανίδη, Κάτι να καίη του 1964, (α/α 4 και 31), και Η άγρια νύχτα, των Σταύρου Τσιώλη και ∆ηµήτρη Κεχαϊδη του 1969, (α/α 9 και 58), το οποίο φέρει και τον τίτλο Πανικός, που κράτησε τελικά η γνωστή ταινία. Επίσης, το Ζητείται ψεύτης παρουσιάζεται σε δύο αντίτυπα, από τα οποία, το ένα (α/α 36) χρονολογείται στη χρονιά που γυρίστηκε η οµώνυµη ταινία (1961) και ως σεναριογράφος και σκηνοθέτης εµφανίζεται ο Γιάννης ∆αλιανίδης, ενώ το δεύτερο (α/α 6), περιέργως τοποθετείται στα 1968, και στη θέση του σεναριογράφου εµφανίζεται ο ∆ηµήτρης Ψαθάς, συγγραφέας της οµώνυµης κωµωδίας. Το τελευταίο διπλό σενάριο µας δίνει µια αξιοπρόσεκτη πληροφορία: το Πεθαίνω κάθε ξηµέρωµα του 1969, στη µια εκδοχή (α/α 8) φέρει ως σεναριογράφο την Ελ[ένη;] Φώσκολου και στη δεύτερη εκδοχή (α/α 67) που έχει και τον εναλλακτικό τίτλο Αύριο δεν θα ξηµερώσει εµφανίζεται στην ίδια θέση το όνοµα του Νίκου Φώσκολου. Εποµένως, το πρώτο ερώτηµα, στο οποίο θα πρέπει να δώσουµε µια τεκµηριωµένη απάντηση, είναι καθαρά ιστοριογραφικό: πόσα και ποια από τα σενάρια της συλλογής του Παλιεράκη έχουν γίνει ταινίες και πότε; Στη συνέχεια µελετώντας τις ιστορικές συντεταγµένες της εποχής, µπορούµε να αποπειραθούµε να διατυπώσουµε τους λόγους, που οδήγησαν ορισµένα από αυτά στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Το δεύτερο ζήτηµα είναι η επεξεργασία των σεναρίων, που γυρίστηκαν και η εκ του σύνεγγυς ανάγνωση-αντιπαραβολή καθενός ξεχωριστά, µε την οµότιτλη ταινία: πόσα στοιχεία των προσώπων και πόσα της πλοκής παραµένουν αναλλοίωτα, τι άλλαξε στους διαλόγους, τι παρεµβάλλεται στο γύρισµα, ποιες είναι οι προσθήκες των ηθοποιών ή του σκηνοθέτη, ποιοι είναι οι χώροι δράσης του κειµένου και ποιοι της ταινίας… Να αποκοµίσουµε δηλαδή τους καρπούς µιας συγκριτικής επεξεργασίας δύο ειδών που βρίσκονται σε διάλογο µεταξύ τους: του γραπτού και του κινηµατογραφικού λόγου.

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

339

Τα ενδοκειµενικά στοιχεία των σεναρίων µας προσφέρουν επίσης το πρωτογενές υλικό, για να δούµε τα στάδια της διαµόρφωσης µιας κινηµατογραφικής γλώσσας, που ζητά να αποσπαστεί από τη στερεότυπη θεατρική γραφή. Προφανώς πρόκειται για µια γλώσσα, που µόλις αρθρώνεται στην ελληνική κοινότητα, που κρατά ισχυρούς δεσµούς µε τις σκηνοθετικές οδηγίες των θεατρικών κειµένων, που συνοµιλεί ίσως µε τις ανάλογες ευρωπαϊκές εξελίξεις και αναζητά τον γραπτό κώδικα επικοινωνίας της έβδοµης τέχνης. Στα περισσότερα σενάρια έχουµε σκηνικές οδηγίες περίπου όπως τις συναντάµε στα θεατρικά έργα: που και πώς στέκονται οι ηθοποιοί, τα συναισθήµατά τους, κλπ. Λίγες πληροφορίες για το πώς κινείται η κινηµατογραφική κάµερα. Για παράδειγµα στο σενάριο Εχθροί διαβάζουµε: «Ο Στέφανος τους κοιτά πληγωµένος. Βγάζει την ποδιά και την ρίχνει στα πόδια της Γίτσας. Φεύγει αργά µε το δεκανίκι.» (σ. 58). Στην επόµενη σκηνή (41) συνεχίζονται ανάλογες οδηγίες, αλλά υπάρχει και µια στοιχειώδης ένδειξη για την κίνηση της κάµερας: «Ξάφνου το µάτι του πέφτει στα γράµµατα ενός βαγονιού. Ο Φακός κάνει ζουµ ‘Αθήναι-Μόναχο-Αµβούργο’. Το βλέµµα του σκληραίνει. Σφίγγει τα δόντια.» (σ. 58). Ένα δεύτερο παράδειγµα από το Κατηγορώ τους ανθρώπους του Ν. Φώσκολου. Στο τέλος του σεναρίου διαβάζουµε: «Της απλώνει απαλά το χέρι. Του δίνει το δικό της. Σφίγγονται µε δίψα, τα δύο χέρια µπροστά στο φακό. Τα µάτια αγαπούν. Τα χείλη χαµογελούν.» (σ. 105). Θα µπορούσε κανείς να κάνει αντιπαραβολή µε τις οδηγίες του Γιάννη ∆αλιανίδη στο Γυµνοί στο δρόµο, όπου διατυπώνεται πιο καθαρά µια πρωτοβάθµια κινηµατογραφική γλώσσα: «Ο λόφος σε γενικό, ακριβώς όπως και το πρώτο πλάνο της ταινίας… Ξηµέρωµα…Οι σιλουέτες του Αντρέα µε την Ξένια στην αγκαλιά κι όλων των άλλων που ακολουθούν. Όταν γεµίση το κάντρο µε την ποµπή το καρρέ φιξάρεται…» ( σ. 77). Η συλλογή σεναρίων του Π. Παλιεράκη περιµένει τους ερευνητές του εγχώριου κινηµατογράφου, για να ανακαλύψουν µερικές ακόµα ψηφίδες, στην προσπάθεια να συνθέσουν µια έστω θαµπή πρώτη εικόνα, από το εγγύτερο παρελθόν. Στο Σπήλι, την πρωτεύουσα της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου, πέρα από τις ξακουστές και αδιάκοπα ρέουσες πηγές, υπάρχουν αδιερεύνητα ακόµα όστρακα από το πηγάδι της ιστορίας.

340

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Κατάλογος σεναρίων ταινιών της Φίνος Φίλµ στο αρχείο της Ιεράς Μητρόπολης Λάµπης, Σιβρύτου και Σφακίων13

Έτος: 1959. Α/Α: 52 Τίτλος: Αστέρω Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Τίτος Βανδής, ∆ηµήτρης Παπαµιχαήλ, Γεωργία Βασιλειάδου Μήκος: 2.300 µ.

Έτος: 1960. Α/Α: 1 Τίτλος: Τα κίτρινα γάντια Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος Σκηνοθεσία: Αλέκος Σακελλάριος Ερµηνεία: Μίµης Φωτόπουλος (Λέανδρος), Νίκος Σταυρίδης (Ορέστης), Μάρω Κοντού (Ρένα), Μάρθα Βούρτση (Τούλα), Υβόνη Βλαδίµηρου (Θεοδώρα), Παντελής Ζερβός (καφετζής), Γιάννης Γκιωνάκης (Μπρίλης), Γιώργος Μπέλος (Τάκης), Πόπη Λάζου (Έλλη), Παντελής Παλιεράκης (Σωτήρης), Μπέµπη Κούλα (Άννα) Μήκος: 13. Καθένα από τα σενάρια είναι δερµατόδετο σε χωριστό τόµο και φέρει χειρόγραφο εσώφυλλο, όπου σηµειώνεται ο συγγραφέας, ο τίτλος, η χρονολογία, οι ηθοποιοί και ενίοτε το µήκος της ταινίας και σχόλια σχετικά µε το γύρισµα. Ο αύξων αριθµός του παραπάνω καταλόγου (Α/Α) είναι η αρίθµηση που φέρουν οι τόµοι στο αρχείο της Μητρόπολης, µια αρίθµηση που σε µια πρώτη µατιά µοιάζει ανεξήγητη. Τα σενάρια έχουν τοποθετηθεί εδώ σε χρονολογική τάξη και όσα χρονολογούνται στο ίδιο έτος τοποθετήθηκαν κατά αύξοντα αριθµό. Αυτή η ταξινόµηση αποκάλυψε την ακολουθία του αύξοντος αριθµού εντός του ίδιου έτους (π.χ. για το 1972 έχουµε Α/Α 17, 18, 47 και 48), και η εικόνα µας επιτρέπει µια ακόµα αρκετά πιθανή υπόθεση προς διερεύνηση: µήπως τα 70 σενάρια της συλλογής του Παλιεράκη αποτελούν ένα µέρος από µια ευρύτερη συλλογή, όπου οι αύξοντες αριθµοί µετρούσαν τα σενάρια του ίδιου έτους; Τα στοιχεία του καταλόγου συµπληρώνονται αποκλειστικά από τις πληροφορίες που αντλούνται από τα εσώφυλλα των σεναρίων, ενώ παραµένουν κενά τα σηµεία που αντικατοπτρίζουν τις ελλείψεις του σωζόµενου υλικού (π. χ. σε πολλά σενάρια δεν καταγράφεται το µήκος της ταινίας, αλλού λείπουν τα ονόµατα των ηθοποιών, κ. ά). Η ορθογραφία διατηρείται ως έχει στα σενάρια, εκτός από την εφαρµογή του µονοτονικού.

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

341

Έτος: 1960. Α/Α: 2 Τίτλος: Το κλωτσοσκούφι Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος, Χρήστος Γιαννακόπουλος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Αλέκος Αλεξανδράκης, Σταύρος Ξενίδης, Μαρίκα Κρεβατά, Στέφανος Ληναίος, Περικλής Χριστοφορίδης, Τζόλυ Γαρµπή, Τασσώ Καβαδία, Κώστας Παπαχρήστος Μήκος: Έτος: 1961. Α/Α: 10 Τίτλος: Η Λίζα και η Άλλη Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Λάµπρος Κωνσταντάρας, Θανάσης Βέγγος, Γιώργος Πάντζας, Γιώργος Λευτεριώτης Μήκος:

Έτος: 1961. Α/Α: 20 Τίτλος: Ο σκληρός άντρας Σενάριο: Σκηνοθεσία: Γιάννης Νταλ (∆αλιανίδης) Ερµηνεία: Κώστας Χατζηχρήστος, Μάρθα Βούρτση, Σπεράντζα Βρανά, Μάρθα Καραγιάννη Μήκος: Έτος: 1961. Α/Α: 29 Τίτλος: Η Αλίκη στο ναυτικό Σενάριο: Αλέκος Σακελάριος Σκηνοθεσία: Αλέκος Σακελάριος Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, ∆ηµήτρης Παπαµιχαήλ, Λάµπρος Κωνσταντάρας, Γιάννης Μαλούχος, Καίτη Λαµπροπούλου, ∆έσπω ∆ιαµαντίδου, Κώστας Παπαχρήστος Μήκος: 2.500 µ. Έτος: 1961. Α/Α: 36 Τίτλος: Ζητείται ψεύτης Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ντίνος Ηλιόπουλος, Παντελής Ζερβός, Άννα Κυριακού, Θανάσης Βέγγος Μήκος:

342

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Έτος: 1962. Α/Α: 21 Τίτλος: Ο Θόδωρος και το δίκανο Σενάριο: Ντίνος ∆ηµόπουλος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Μίµης Φωτόπουλος, Σµαρούλα Γιούλη, Κώστας Βουτσάς Μήκος:

Έτος: 1962. Α/Α: 22 Τίτλος: Νόµος 4000 Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Γιάννης ∆αλιανίδης Πρωταγωνιστές: Ζωή Λάσκαρη, Κώστας Βουτσάς, Βαγγέλης Βουλγαρίδης, Θανάσης Παπαδόπουλος Μήκος: 2.700 µ.

Έτος: 1962-1964. Α/Α: 38 Τίτλος: Αλίκη Σενάριο: Νικολά Σαιντ Τζωρτζ Σκηνοθεσία: Ρούντολφ Μάτε Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Πάρις Αλεξάντερ, Χάιντ Χουαϊτ, Κάθριν Καθ, Τζες Κονρατ Μήκος: 2400 µ. Έτος: 1963. Α/Α: 37 Τίτλος: Ένα κορίτσι για δύο Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη, Αλέκος Αλεξανδράκης, Κώστας Βουτσάς, Μάρθα Καραγιάννη, Ρένα Βλαχοπούλου Μήκος: Έτος: 1964. Α/Α: 3 Τίτλος: Εγωϊσµός Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη, Σπύρος Φωκάς, Βαγγέλης Βουλγαρίδης, Ανδρέας Μπάρκουλης Μήκος:

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

343

Έτος: 1964. Α/Α: 4 Τίτλος: Κάτι να καίει Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ντ. Ηλιόπουλος, Ρένα Βλαχοπούλου, Κ. Βουτσάς, Μάρθα Καραγιάννη, Χρήστος Νέγκας, Χλόη Λιάσκου, Έλενα Ναθαναήλ Μήκος: 2900 µ.

Έτος: 1964. Α/Α: 30 Τίτλος: ∆ις ∆ιευθυντής Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Τζένη Καρέζη, Αλέκος Αλεξανδράκης, ∆ιονύσης Παπαγιανόπουλος, Λιλή Παπαγιάννη Μήκος: 2700 µ. Έτος: 1964. Α/Α: 31 Τίτλος: Κάτι να καίει Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ντίνος Ηλιόπουλος, Ρένα Βλαχοπούλου, Κώστας Βουτσάς, Μάρθα Καραγιάννη, Χρήστος Νέγκας, Χλόη Λιάσκου, Έλενα Ναθαναήλ, Χρόνης Εξαρχάκος, Γιάννης Βογιατζής, Κώστας Παπαχρήστος Μήκος: Έτος: 1965. Α/Α: 5 Τίτλος: Φωνάζει ο κλέφτης Σενάριο: Ανδρέας Ανδρεαδάκης Σκηνοθεσία: Ανδρέας Ανδρεαδάκης Ερµηνεία: Ντίνος Ηλιόπουλος, Ρένα Βλαχοπούλου, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος, Ανδρέας Ντούζος, Νινή Τζάνετ Μήκος: 2400 µ. Έτος: 1965. Α/Α: 23 Τίτλος: Μια τρελλή – τρελλή οικογένεια Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Τζένη Καρέζη, Αλέκος Αλεξανδράκης, Μαίρη Αρώνη, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος Μήκος: 2867 µ.

344

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Έτος: 1965. Α/Α: 24 Τίτλος: Το χώµα βάφτηκε κόκκινο Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Βασίλης Γεωργιάδης Ερµηνεία: Νίκος Κούρκουλος, Μαίρη Χρονοπούλου, Γιάννης Βόγλης, Μάνος Κατράκης, Νότης Περγιάλης, Ζέτα Αποστόλου, Φαίδων Γεωργίτσης, Άγγελος Αντωνόπουλος Μήκος: Έτος: 1965. Α/Α: 39 Τίτλος: Υπάρχει και φιλότιµο Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος Σκηνοθεσία: Αλέκος Σακελλάριος Ερµηνεία: Λάµπρος Κωνσταντάρας, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος, Ανδρέας Ντούζος, Νίκη Λινάρδου Μήκος: 2613 µ.

Έτος: 1965. Α/Α: 49 Τίτλος: Εχθροί Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Αλέκος Αλεξανδράκης, Αλέκα Κατσέλη, Τζένη Ρουσσέα, Φαίδων Γεωργίτσης, Κατερίνα Χέλµη, Νότης Περγιάλης Μήκος: Έτος: 1966. Α/Α: 25 Τίτλος: Ραντεβού στον αέρα Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ρένα Βλαχοπούλου, Κώστας Βουτσάς, Μάρθα Καραγιάννη, Ανδρέας Ντούζος, Γιάννης Βογιατζής, Ελένη Προκοπίου Μήκος:

Έτος: 1966. Α/Α: 26 Τίτλος: Κατηγορώ τους ανθρώπους Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία Ερµηνεία: Νίκος Κούρκουλος, Τζένη Ρουσσέα, Μάνος Κατράκης, Φλωρέττα Ζάννα, Γιάννης Βόγλης Μήκος:

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

345

Έτος: 1966. Α/Α: 32 Τίτλος: Γυµνοί στο δρόµο Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Νίκος Κούρκουλος, Ζωή Λάσκαρη, Ανδρέας Μπάρκουλης, Σοφία Ρούµπου, Μαρία Ιωαννίδου, Μαρία Φωκά, Βαγγέλης Σειληνός Μήκος:

Έτος: 1966. Α/Α: 33 Τίτλος: Κυρίες της αυλής Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Ντίνος Ηλιόπουλος, Αλέκος Αλεξανδράκης, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος, Ελένη Προκοπίου, Φλωρέττα Ζάννα, Αντιγόνη Κουκούλη Μήκος: Έτος: 1966. Α/Α: 41 Τίτλος: Πολύ αργά για δάκρυα Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Μαίρη Χρονοπούλου, Ζωή Λάσκαρη, Αλέκος Αλεξανδράκης Μήκος: Έτος: 1966. Α/Α: 42 Τίτλος: Ξυπόλυτος πρίγκηψ Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Κώστας Βουτσάς Μήκος:

Έτος: 1966. Α/Α: 69 Τίτλος: Κοινωνία ώρα µηδέν Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Νίκος Φώσκολος, Άγγελος Αντωνόπουλος, Ζώρας Τσαπέλης, Χρήστος ∆οξαράς, Θεόδωρος Έξαρχος Μήκος:

346

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Έτος: 1967. Α/Α: 62 Τίτλος: Εκείνος κι εκείνη Σενάριο: Ερρίκος Ανρδέου, Πάνος Κοντέλης Σκηνοθεσία: Ερρίκος Ανδρέου Ερµηνεία: Τζένη Καρέζη, Φαίδων Γεωργίτσης, Ζώρας Τσαπέλης, Νότης Περγιάλης, Τάκης Εµµανουήλ, Βαγγέλης Καζάν Μήκος:

Έτος: 1967. Α/Α: 63 Τίτλος: Οι θαλασσιές οι χάντρες (µιούζικαλ) Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Μαίρη Χρονοπούλου, Μάρθα Καραγιάννη, Φαίδων Γεωργίτσης, Χρόνης Εξαρχάκος, Γιάννης Βογιατζής, Μαρία Ιωαννίδου, Βαγγέλης Σειληνός Μήκος: Έτος: 1967. Α/Α: 66 Τίτλος: Πυρετός στην άσφαλτο Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Γιώργος Φούντας, Φαίδων Γεωργίτσης, Τζέννη Ρουσσέα, Νόρα Βαλσάµη Μήκος: 2542 µ. Έτος: 1967. Α/Α: 68 Τίτλος: Μια κυρία στα µπουζούκια Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη, Κώστας Βουτσάς, Μαίρη Χρονοπούλου, Φαίδων Γεωργίτσης, Γιάννης Βογιατζής Μήκος: 2600 µ.

Έτος: 1968. Α/Α: 6 Τίτλος: Ζητείται ψεύτης Σενάριο: ∆ηµήτρης Ψαθάς Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ντίνος Ηλιόπουλος, Παντελής Ζερβός, Άννα Κυριακού, Θανάσης Βέγγος Μήκος:

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

347

Έτος: 1968. Α/Α: 7 Τίτλος: Ένας ιππότης για τη Βασούλα Σενάριο: Κώστας Πρετεντέρης Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Τζένη Καρέζη, Φαίδων Γεωργίτσης, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος Μήκος: Έτος: 1968. Α/Α: 54 Τίτλος: Όλγα αγάπη µου Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη, Φαίδων Γεωργίτσης, Ανδρέας Μπάρκουλης, Μέλπω Ζαρόκωστα, Τασσώ Καββαδία, Παντελής Παλιεράκης, Καίτη Παπανίκα Μήκος: Έτος: 1968. Α/Α: 57 Τίτλος: Ο Μικές παντρεύεται Σενάριο: Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Γιάννης Βογιατζής, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος, Νίτσα Μαρούδα Μήκος: 2600 µ.

Έτος: 1968. Α/Α: 70 Τίτλος: Η λεωφόρος του µίσους Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Νίκος Φώσκολος Ερµηνεία: Μαίρη Χρονοπούλου, Κώστας Καζάκος, Μάνος Κατράκης, Σπύρος Καλογήρου, Νίκος Γαλανός Μήκος: 3350 µ. Έτος: 1969. Α/Α: 8 Τίτλος: Πεθαίνω κάθε ξηµέρωµα Σενάριο: Ελ. Φώσκολου Σκηνοθεσία: Νίκος Φώσκολος Ερµηνεία: Μάρθα Βούρτση, Άγγελος Αντωνόπουλος, Μάρθα Καραγιάννη Μήκος:

348

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Έτος: 1969. Α/Α: 9 Τίτλος: Η άγρια νύχτα Σενάριο: Σταύρος ∆. Τσιώλης, ∆ηµήτρης Γ. Κεχαΐδης Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

Έτος: 1969. Α/Α: 11 Τίτλος: Το ανθρωπάκι Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Κώστας Βουτσάς, Μάρθα Καραγιάννη, Σπύρος Καλογήρου, Νίτσα Μαρούδα Μήκος:

Έτος: 1969. Α/Α: 27 Τίτλος: Η νεράιδα και το παληκάρι Σενάριο: Λάκης Μιχαηλίδης Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, ∆ηµήτρης Παπαµιχαήλ, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος, Σπύρος Καλογήρου, Νίκος Τσούκας Μήκος: 3025 µ.

Έτος: 1969. Α/Α: 34 Τίτλος: Το λεβεντόπαιδο Σενάριο: Λάκης Μιχαηλίδης Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: ∆ηµήτρης Παπαµιχαήλ, Έλενα Ναθαναήλ, Παντελής Ζερβός, Νόρα Βαλσάµη Μήκος:

Έτος: 1969. Α/Α: 58 Τίτλος: Η άγρια νύχτα (Ο Πανικός) Σενάριο: Σταύρος Τσιώλης, ∆ηµήτρης Κεχαΐδης Σκηνοθεσία: Σταύρος Τσιώλης Ερµηνεία: Κώστας Καζάκος, Άγγελος Αντωνόπουλος, Σοφία Ρούµπου, Σπύρος Καλογήρου, Νίκος Γαλακος [Γαλανός;] Μήκος: 2500 µ.

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

349

Έτος: 1969. Α/Α: 59 Τίτλος: Μεγάλε µου έρωτα Σενάριο: Βαγγέλης Γκούφας Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

Έτος: 1969. Α/Α: 61 Τίτλος: Ο Γόης Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Κ. Βουτσάς, Χρόνης Εξαρχάκος, ∆ιον. Παπαγιαννόπουλος, Νόρα Βαλσάµη, Έλσα Ρίζου, Άννα Παϊτατζή, Γ. Γαβριηλίδης Μήκος:

Έτος: 1969. Α/Α: 67 Τίτλος: Πεθαίνω κάθε ξηµέρωµα (Αύριο δεν θα ξηµερώσει…) Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Νίκος Φώσκολος Ερµηνεία: Μάρθα Καραγιάννη, Κώστας Καζάκος, Νόρα Βαλσάµη, Μάρθα Βούρτση, Νίκος Γαλανός, Άγγελος Αντωνόπουλος Μήκος: 3160 µ.

Έτος: 1970. Α/Α: 12 Τίτλος: Αυτοί που µίλησαν µε το θάνατο Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη, Γιάννης Φέρτης, Ελένη Ζαφειρίου, Χρόνης Εξαρχάκος, Βαγγ. Σειληνός, Μάνος Κατράκης, Κάκια Παναγιώτου Μήκος: Έτος: 1970. Α/Α: 13 Τίτλος: Υπολοχαγός ‘Νατάσα’ Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Νίκος Φώσκολος Ερµηνεία: Αλ. Βουγιουκλάκη, ∆ηµ. Παπαµιχαήλ, Κ. Καρράς, Ελ. Ζαφειρίου, Σπ. Καλογήρου, Αγγ. Καζακίδου, Ανδρ. Φιλιππίδης, Κάκια Παναγιώτου, Ν. ∆ενδρινός, Ν. Παπαχρήστος, Μαλαίνα Ανουσάκη Μήκος:

350

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Έτος: 1970. Α/Α: 14 Τίτλος: ∆ιακοπές στο Βιετνάµ Σενάριο: Γιώργος Λαζαρίδης Σκηνοθεσία: Γιώργος Λαζαρίδης Ερµηνεία: Θανάσης Βέγγος Μήκος:

Έτος: 1970. Α/Α: 16 Τίτλος: Εν ονόµατι του νόµου Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Νίκος Φώσκολος Ερµηνεία: Μαίρη Χρονοπούλου, Κώστας Καζάκος, Νόρα Βαλσάµη, Σπύρος Καλογήρου, Νίκος Γαλανός Μήκος:

Έτος: 1970. Α/Α: 28 Τίτλος: Ο Άγιος των Σκλάβων (Άη Κοσµάς ο Αιτωλός) Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Μήκος:

Έτος: 1970. Α/Α: 43 Τίτλος: Μια Ελληνίδα στο χαρέµι Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ρένα Βλαχοπούλου, Χρόνης Εξαρχάκος, Μαρία Ιωαννίδου, Βαγγέλης Σειληνός Μήκος:

Έτος: 1970. Α/Α: 45 Τίτλος: Ο ξένοιαστος παλαβιάρης (Άλλος για την Αµέρικα) Σενάριο: Γιώργος Λαζαρίδης Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Θανάσης Βέγγος Μήκος:

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

351

Έτος: 1970. Α/Α: 53 Τίτλος: Μια τρελλή τρελλή σαραντάρα Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ρένα Βλαχοπούλου, Ανδρέας Μπάρκουλης, Τασσώ Καββαδία, Γιώργος Γαβριηλίδης Μήκος:

Έτος: 1970. Α/Α: 60 Τίτλος: Ο Απίθανος Σενάριο: Ντίνος Κατσουρίδης (διασκευή από το θεατρικό έργο των Χρήστου και Γιώργου Γιανακόπουλου) Σκηνοθεσία: Ορέστης Λάσκος Ερµηνεία: Κώστας Χατζηχρήστος, Άννα Φόνσου, ∆ιονύσης Παπαγιαννόπουλος, Αλέκος Τζανετάκος Μήκος: Έτος: 1971. Α/Α: 15 Τίτλος: Η αµαρτία της οµορφιάς Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Μπέτυ Λιβανού, Χρήστος Νοµικός Μήκος:

Έτος: 1971. Α/Α: 35 Τίτλος: Μαριχουάνα STOP! Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη, Γιώργος Πάντζας, Μάρθα Καραγιάννη, Τόλης Βοσκόπουλος, Χρόνης Εξαρχάκος, Μαρία Ιωαννίδου, Βαγγέλης Σειληνός, ∆ήµητρα Σερεµέτη Μήκος: . Έτος: 1971. Α/Α: 44 Τίτλος: Η κόµησα της Κέρκυρας Σενάριο: Αλέκος Σακελλάριος Σκηνοθεσία: Αλέκος Σακελλάριος Ερµηνεία: Ρένα Βλαχοπούλου, Αλέκος Αλεξανδράκης Μήκος:

352

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Έτος: 1971. Α/Α: 46 Τίτλος: Πάρτυ για νέους Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης (διασκευή από το οµώνυµο θεατρικό έργο των Νίκου Τσιφόρου και Πολύβιου Βασιλειάδη) Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Μήκος: Έτος: 1972. Α/Α: 17 Τίτλος: Αιχµάλωτοι [η] του µίσους Σενάριο: Ντίνος ∆ηµόπουλος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Αλέκα Κατσέλη, Φαίδων Γεωργίτσης Μήκος:

Έτος: 1972. Α/Α: 18 Τίτλος: Η Μαρία της σιωπής Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Αλίκη Βουγιουκλάκη, Αλέκος Αλεξανδράκης, Παντελής Ζερβός Μήκος: Έτος: 1972. Α/Α: 47 Τίτλος: Η Ρένα οφ σάιντ Σενάριο: Αλέκος Σακελάριος Σκηνοθεσία: Αλέκος Σακελάριος Ερµηνεία: Ρένα Βλαχοπούλου, Περικλής Χριστοφορίδης Μήκος: Έτος: 1972. Α/Α: 48 Τίτλος: Το τραίνο Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

ΜΙΑΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΗ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

Έτος: 1973. Α/Α: 19 Τίτλος: Οι γενναίοι πεθαίνουν δυο φορές Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Ζωή Λάσκαρη Μήκος:

353

Έτος: 1973. Α/Α: 40 Τίτλος: 20 γυναίκες κι εγώ Σενάριο: Γιάννης ∆αλιανίδης Σκηνοθεσία: Γιάννης ∆αλιανίδης Ερµηνεία: Μάρθα Καραγιάννη, Μπέτυ Λιβανού, Κώστας Χατζηχρήστος, Ντίνος Ηλιόπουλος, Κώστας Βουτσάς Μήκος: Έτος: 1973. Α/Α: 51 Τίτλος: Παράβασις καθήκοντος Σενάριο: Νίκος Φώσκολος Σκηνοθεσία: Νίκος Φώσκολος Ερµηνεία: Μήκος: Έτος: 1973. Α/Α: 55 Τίτλος: Ο Φαντασµένος Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

Έτος: 1973-1974. Α/Α: 56 Τίτλος: Ένας νοµοταγής πολίτης Σενάριο: Κώστας Μουρσελάς Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

354

Έτος: 1973. Α/Α: 64 Τίτλος: Θέµα συνειδήσεως Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

Έτος: 1973. Α/Α: 65 Τίτλος: Η Βάσης της Βασούλας Σενάριο: Σκηνοθεσία: Ερµηνεία: Μήκος:

Έτος: 1974. Α/Α: 50 Τίτλος: Οι Βάσεις και η Βασούλα Σενάριο: Ντίνος ∆ηµόπουλος Σκηνοθεσία: Ντίνος ∆ηµόπουλος Ερµηνεία: Νόρα Βαλσάµη Μήκος:

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

Σταµάτης Παπαδάκης: Ο Αγιοβασιλειώτης πρωτοχορευτής της Κρήτης (1903 - 1994)

«… Όντε ν’ άνοιγε νε "τα φτερά ντου", τα χέρια ντου δηλαδή, για να χορέψει, εθάριες πως ήτονε αετός, που επέτανε στον αέρα…!», µας λέει η µεγάλη ράπτρια (Τερζήνα)1 της Κρητικής παραδοσιακής φορεσιάς και παλιά του συγχορεύτρια, η αείµνηστη Σοφία Ηλιάκη. Ο Άρχοντας του Κρητικού χορού, ο αέρινος χορευτής, ο άνθρωπος που έκφραζε µε τις κινήσεις τού σώµατός του την Κρητική λεβεντιά και αρχοντιά, και που σηµάδεψε ανεξίτηλα τη χορευτική παράδοση της Κρήτης µε το ανθρώπινο και το χορευτικό ήθος του. 1.Τερζής –ίνα: τούρκ. λέξη (terzi=ράπτης). O ράπτης Κρητικών κ.α τοπικών ενδυµασιών, ανδρικών και γυναικείων, αλλιώς «ελληνοράφτης», σε διάκριση από τον µεταγενέστερο «φραγκοράφτη».

356

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

Ο πρωτοχορευτής - θρύλος, Σταµάτης Παπαδάκης, γεννήθηκε το 1903 και µεγάλωσε στο χωριό Σπήλι της πρώην επαρχίας Αγ. Βασιλείου του Ν. Ρεθύµνου, στο κεφαλοχώρι που χρόνια τώρα ποτίζει ασταµάτητα και γενναιόδωρα το δέντρο της µουσικοχορευτικής µας παράδοσης. Τις εγκύκλιες σπουδές του τις έκαµε στη γενέτειρά του, και µετά ασχολήθηκε µε τη γεωργία. «Με το χορό άρχισε να ασχολείται από στο ∆ηµοτικό Σχολειό», µας λέει η σύζυγος του η κ. Χρυσούλα. Και συνεχίζει: «Ο Σταµάτης µού λεγενε ότι οντέ -ν ήτονε µικιό κοπέλι, στο ∆ηΟ Σταµάτης Παπαδάκης σε νεαρή ηλικία µοτικό Σκολειό, του άρεσενε ο χορός και τ’ακούσµατα τση λύρας τον ενθουσιάζανε, και έπιανενε τα κλαδιά τω δεντρώ και έκανε µοναχός του «ταλίµια»2. Ό,τι έκανενε, εις στο χορό , τα µάθενε µε τα κλαδιά των δέντρων. Εχόρευγενε µαζί ντωνε». Ως χορευτικά του πρότυπα είχε τους παλιούς ντόπιους χορευτές Μιχάλη Μανουσάκη από τα Μεσονήσα και τον Κώστογλου Παντελή, γιατί όπως εξοµολογείται σε οπτικοακουστικά διασωζόµενη συνέντευξή του στο χοροδιδάσκαλο Κρητικού χορού, καθηγητή φυσικής αγωγής, και ερευνητή της Κρητικής χορευτικής παράδοσης, Στέλιο Γεωργιουδάκη, είχαν λέει συγκροτηµένα και πειθαρχηµένα βήµατα, πράγµα που για τον Σταµάτη αποτέλεσαν βασικές, και αδιαπραγµάτευτες - θεµελιώδεις χορευτικές αρχές. Μετά την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων δηµιούργησε µε τη σύζυγο τη Χρυσή Βλατάκη µια αξιοθαύµαστη οικογένεια και απέκτησαν δύο παιδιά, τη Βαγγελιώ και τον Χαράλαµπο. 2.Ταλίµια: τουρκ. λέξη talim=άσκηση. Εντυπωσιακή επίδειξη σβελτάδας, ιδίως στο χορό.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ: Ο ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΩΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

357

Ακολούθως άρχισε να ασκεί το επάγγελµα του κουρέα, που έµαθε στο στρατό, στον «Πλάτανο», στη παλιά πόλη του Ρεθύµνου στην αρχή αλλά και στο Σπήλι. Παράλληλα ασχολήθηκε µε τον κλασικό αθλητισµό και συγκεκριµένα µε τη δισκοβολία µε την οµάδα «Ατρόµητος» Ρεθύµνου. Τα βήµατα, οι κοκκαλιές3 και τα χαµηλώµατά του στο χορό, ήταν ανάλαφρα, µα εκείνο το ζύγιασµα των χεριών του, ήταν συγκλονιστικό, όπως και αυτό το µοναδικό «στρατάρισµα» που έκανε. Ο Σταµάτης στρατιώτης Η περίφηµη ∆ώρα Στράτου, η «ιέρεια και η ψυχή» των Ελληνικών Παραδοσιακών χορευτικών συγκροτηµάτων, έλεγε ότι, όταν χόρευε ο Σταµάτης, «ζωγράφιζε» µε τα πόδια του. Μάλιστα, το µέγεθος της εκτίµησης και αναγνώρισης προς τον απόλυτο πρωτοχορευτή της Κρήτης εκφράσθηκε µε την τοποθέτηση τής φωτογραφίας του, εκείνης της συγκλονιστικής, που µοιάζει µε πέταγµα αετού, στο εξώφυλλο του επίσηµου εντύπου της Εταιρίας Ελληνικών Λαϊκών Χορών και Τραγουδιού που είχε ιδρύσει η ∆ώρα Στράτου. Ο Σταµάτης ήταν ψηλός, κυπαρισσόκορµος, σεµνός, ευγενέστατος αξιοπρεπής. Ήταν ένας αυτοδίδακτος, εγκεφαλικός χορευτής, ένας µύστης του χορού, µοναδικός και αυθεντικός που δεν είχε ταίρι, όπως τον περιγράφουν όλοι, όσοι τον γνώρισαν. Πρόσεχε διαρκώς το σώµα του, ιδιαίτερα τα πόδια, βασικό εργαλείο για κάθε χορευτή. 3.Κοκκαλιά: Η ελαφριά κίνηση της οσφύος (κόκκαλος) σε ορισµένη στροφή του Κρητικού σκοπού, κατά τη διάρκεια του χορού, συνώνυµη µε το «τσάκισµα». Η κοκκαλιά, όταν γίνεται µε χάρη, προσδιορίζει κατά κάποιο τρόπο το βαθµό της τέχνης και της δεξιότητας του χορευτή-τριας. Ήταν ένα από τα ξεχωριστά δείγµατα του χορού του Σταµάτη Παπαδάκη και µια από τις τελειοποιήσεις - βελτιώσεις του στον Κρητικό συρτό.

358

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

Ο Σταµάτης Παπαδάκης µε τη στολή του κουρέα

Μπροστά από την Πύλη του Αδριανού (Αθήνα)

Ο Σταµάτης χορεύοντας µε την οµάδα της Ι.Λ.Ε.Ρ.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ: Ο ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΩΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ο Σ.Π. ως κριτής σε αγώνες στίβου στο γήπεδο της Σωχώρας

359

360

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

Τις στολές του έραβε ο περίφηµος Σπηλιανός «Λεβεντοράφτης»4 του Ρεθέµνους εκείνης της εποχής Νίκος Παντινάκης, όπως επίσης και η αξέχαστη Σοφία Ηλιάκη, που νοσταλγικά µου επιβεβαίωνε επίµονα, πως η διαδικασία ντυσίµατός του µε τα Κρητικά σαλβάρια, την επίσηµη δηλαδή παραδοσιακή Κρητική φορεσιά, ήταν για τον Σταµάτη µια ιεροτελεστία, µε απαράβατους άγραφους νόµους και ιερούς κανόνες, που πάντα τηρούσε µε ευλάβεια θρησκευτική. Ο Σταµάτης είναι ένας µύθος στο χώρο του Κρητικού παραδοσιακού χορού. Όσο χόρευε, τόσο εκστασιαζόταν, και όσο εκστασιαζόταν τόσο ο χορός του πλησίαζε τη θεία τελειότητα. Τον συνέπαιρνε αυτή η αθάνατη µαγεία της Κρητικής µουσικής τόσο, που σε κάθε χορευτική του παρουσία αυτή εξελισσόταν σε µια ιερή µυσταγωγία. Με τη µυσταγωγία αυτή ο Σταµάτης υµνούσε µε την Κρητική ψυχή και το χορό του τη χορευτική παράδοση χιλιάδων χρόνων. Η µαγική και µοναδικά εκφραστική πένα του περίφηµου συγγραφέα και δηµοσιογράφου της εποχής εκείνης Νίκου Αγγελή, περιγράφει συγκλονιστικά, σε άρθρο του στον τοπικό τύπο µια βραδιά στον ∆ηµοτικό Κήπο του Ρεθέµνους στη Γιορτή του κρασιού, που παραβρέθηκε. «Μέσα από το άκουσµα της λύρας του Σκορδαλού, φάνηκαν τα χέρια. Τα ίδια εκείνα τα µακρυδάκτυλα χέρια αδάµαστα, αγέραστα, να παίζουν και να ζωγραφίζουν στον αέρα. Σηκώθηκα! είδα και τα πόδια του. «Στρατάριζαν»! ζωηρά, και πειθαρχηµένα σαν του πέρδικου. Και το κεφάλι του, το γκριζόξανθο, έστεκε ελεύθερο και περήφανο. ∆ε βιαζόταν. ∆εν κοπίαζε. Έπαιζε! Από τρία, από πέντε µέρη του κορµιού του, πηδούσε η ψυχή του και χαιρετούσε τη λύρα. Χωριστά τα χέρια, χωριστά το κεφάλι, χωριστά η µέση, το στήθος, τα πόδια. Με ξεχωριστό τρόπο το καθένα, µε ξεχωριστή χάρη, χωρίς ωστόσο να παραβιάζουν ούτε για µια στιγµή την αρµονία. ∆έκα παλικάρια και κοπελιές τον ακολουθούσαν µε σεβασµό. ∆ιάβαζαν στις κινήσεις του, τον παλµό της Κρήτης τον αγέραστο, τον αληθινό. Σπούδαζαν την ώρα ετούτη. Σπού-δα-ζαν! 4. Λεβεντοράφτης: Ό ράφτης παραδοσιακών Κρητικών τοπικών φορεσιών που έραβε µόνο αντρικές φορεσιές.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ: Ο ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΩΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ο Σ.Π. µε τον Παγκρήτιο Όµιλο Βρακοφόρων

Πάλι πρωτοχορευτής µε τον ίδιο Όµιλο

Με τη χορευτική οµάδα της Ι.Λ.Ε.Ρ.

361

362

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

Μάντευαν την ικανοποίηση του κόσµου να µην τον χορταίνει, και του χάρισαν σχεδόν ολόκληρη την ώρα του χορού. ∆εν έσπευσαν να τον σταµατήσουν, να διεκδικήσουν τη σειρά τους. Τον άφησαν να «παίζει» µοναχός. Υπολογίζω πως κι εκείνοι, ήταν, όπως όλοι µας, µαγεµένοι! Όταν τελείωσε ο Σταµάτης το χορό του, σηκώθηκε βοή και χειροκροτήµατα. Άπλωσε τα χέρια σίγουρα, και χαιρέτησε το λαό. Ένα κύκλο έκαναν τα χέρια, φτερούγισαν σαν περιστέρια, και χάθηκαν στο πλήθος». O Σταµάτης ήταν πρωτοχορευτής της θρυλικής χορευτικής οµάδας, της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρίας Ρεθύµνου, που είχε ιδρυτή και πρόεδρο τον αείµνηστο Αντισυνταγµατάρχη ε.α. Χριστόφορο Σταυρουλάκη. Αργότερα, που ο αξέχαστος Γιάννης Σταυριδάκης, δηµιούργησε τον σηµερινό «Όµιλο Βρακοφόρων Ρεθύµνου», εντάχθηκε σε αυτόν, όπως άλλωστε και σχεδόν όλη η χορευτική οµάδα της ΙΛΕΡ. Κατά καιρούς, όταν τιµητικά του ζητήθηκε, χόρεψε και µε τον «Παγκρήτιο Όµιλο Βρακοφόρων» των Χανίων, που συγκέντρωνε τους καλύτερους χορευτές της Κρήτης, µε πρόεδρο τον Κώστα Βενιανάκη. Αυτό φανερώνει τη µεγάλη φήµη και αναγνώριση που είχε, συµµετέχοντας σε αρκετά ταξίδια, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό (Γαλλία-Κύπρος).

Ο Σ.Π. στην Κύπρο, το 1962, µε το Θανάση Σκορδαλό (αριστερά του) και τον Παρασκευά Μενιουδάκη (άκρη δεξιά του)

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ: Ο ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΩΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

363

Ο Σταµάτης είχε τη τύχη και βίωσε όλη τη χρυσή και δηµιουργική εποχή των Ρεθεµνιανών πρωτοµαστόρων της Παραδοσιακής Κρητικής Μουσικής την εποχή του µεσοπολέµου: Νίκος Πισκοπάκης (Γέρο Πίσκοπος), Αλέκος Καραβίτης, Αντρέας Ροδινός, Γιάννης Μπερνιδάκης ή Μπαξεβάνης, Λαυρεντία Μπερνιδάκη, Μανόλης Λαγός, Αντώνης Παπαδάκης ή Καρεκλάς, Γιώργος Καλογρίδης, Νίκος Παπαδογιάννης, Θανάσης Σκορδαλός, Μαρκογιάννηδες, Στέλιος Φουσταλιέρης κα. Με κρασί δεν µέθυσε ποτέ ο Σταµάτης. Το έλεγε συχνά µε καµάρι. Όµως, «µέθυσε» πολλές φορές µε τις δοξαριές, τις κοντυλιές και τις ανεπανάληπτες µελωδικές φωνές τους, όπως κι αυτοί άλλωστε µε το θεϊκό χορό του. Ο Σταµάτης στην ιδιωτική του ζωή ήταν πολύ συγκρατηµένος και µετρηµένος. ∆εν κάπνιζε, δεν έπινε (παρά το λίγο που χρειάζεται στην παρέα), δεν ξενυχτούσε. Ήταν ο άνθρωπος του µέτρου. Καµάρωνε και επαινούσε τους νέους που είχαν το ταλέντο του χορευτή. Ο σεβασµός που πλουσιοπάροχα του δινόταν από όλους ήταν αποτέλεσµα της αξιοπρέπειας, των χαµηλών τόνων και της σοβαρότητάς του. Λίγο µετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσµίου πολέµου, το Νοέµβριο του 1946, στη Γαλλία και συγκεκριµένα στο περίφηµο θέατρο Σαίντ Ελιζέ, στα Ηλύσια πεδία, διοργανώνονται οι περίφηµες εορτές της απελευθέ-

Κάτω σειρά από αριστερά: Γ. Μαρκογιαννάκης, Θανάσης Σκορδαλός, Γ. Μπερνιδάκης (Μπαξεβάνης). Πάνω σειρά: Μαν. Γεωργουλάκης, Στ. Παπαδάκης, Θεοδ. Σκορδαλός, Γ. Αγγουριδάκης

364

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

Σταµάτης Παπαδάκης, Στέλιος Κατσαντώνης, Κώστας Βαβουράκης, Αλέκος Καραβίτης

ρωσης. Επρόκειτο για εορταστικές εκδηλώσεις αφιερωµένες στην απελευθέρωση της Ευρώπης από τους Γερµανούς και στη νίκη των συµµάχων. Εκεί συµµετείχαν αντιπροσωπευτικά παραδοσιακά µουσικοχορευτικά σχήµατα από όλα τα συµµαχικά κράτη. Ο µεγάλος Κρητικός διανοούµενος, λόγιος και συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης, που ήταν και ο συντονιστής της Ελληνικής αποστολής, και εργαζόταν για την UNESCO, επιλέγει και καλεί µε τιµητική πρόσκληση να εκπροσωπήσει την Κρήτη, χορευτική οµάδα µε επικεφαλής τον Σταµάτη. Η χορευτική οµάδα του πρωτοχορευτή Σταµάτη Παπαδάκη, µε συγχορευτές τον Κωστή Βαβουράκη και το Στέλιο Κατσαντώνη και µε τον πρωτοµάστορα λυράρη Αλέκο Καραβίτη έκαναν µια ανεπανάληπτη χορευτική εµφάνιση και εκπροσώπησαν επάξια την Κρήτη ολόκληρη. Στην ίδια Ελληνική οµάδα συµµετείχε και η περίφηµη, εκείνη την εποχή, Χορευτική Σχολή της Κούλας Πράτσικα και η κορυφαία ελληνίδα χορεύτρια - χορογράφος Ραλλού Μάνου, που χόρεψαν χορούς από την υπόλοιπη Ελλάδα. Αυτή η, όχι τυχαία, πρόσκληση αποτελεί την αποκορύφωση της φήµης και της καταξίωσης που είχε αποκτήσει σε όλη την Ελλάδα ο Σταµάτης.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ: Ο ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΩΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

365

Παρίσι 1947: Στ. Κατσαντώνης, Αλέκος Καραβίτης, Σταµάτης Παπαδάκης, Κώστας Βαβουράκης. Aπό τις γυναίκες αναγνωρίζεται µόνο η κάτω δεξιά καθισµένη Ραλλού Μάνου

∆ίπλα του θήτευσε ένας άξιος συνεχιστής του, τόσο στο ήθος, όσο και στο χορό, που χρόνια ήταν το αστέρι του, δηλαδή ο χορευτής που τον κρατούσε και τον στήριζε στα ταλίµια του, ο περίφηµος Παρασκευάς Μενιουδάκης από το Κάτω Βαλσαµόνερο Ρεθύµνου, και που κατά γενική οµολογία, αποτέλεσε το πνευµατικό τέκνο και άξιο συνεχιστή του. Ο Σταµάτης τίµησε το Ρέθυµνο, την Κρήτη και τον Λαϊκό πολιτισµό της σαν ένας από τους µεγαλύτερους και γνησιότερους εκφραστές της χορευτικής της παράδοσης. Έκτισε, πρόσθεσε, βελτίωσε σ’ αυτά που βρήκε. Μέχρι το τέλος της ζωής του δεν σταµάτησε να ζωγραφίζει µε τα «ζάλα», του και να πρεπίζει το χώρο της παράδοσης, ανάµεσα σε πλήθος σπουδαίων χορευτών, στους οποίους ήταν πρότυπο. Οι µεγάλοι δάσκαλοι της Κρητικής Μουσικής: Λεωνίδας Κλάδος, Γεράσιµος Σταµατογιαννάκης, Γιάννης Μαρκογιαννάκης, Σπύρος Σηφογιωργάκης, Ραδάµανθυς Ανδρουλάκης, όπως και η Πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύµνου κα Ιωάννα Βαλαρή που τον έζησαν, είπαν:

366

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΖΙΡΑΚΗΣ

- Χορευτές σαν το Σταµάτη και το Παρασκευά δεν έχουµε ξαναδεί από τότε. Ο Σταµάτης πρόβαλε, διέσωσε, βελτίωσε και διαφήµισε τον Κρητικό χορό, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Για την Κρήτη ολάκερη αποτελεί πολιτιστική κληρονοµιά και σηµείο αναφοράς χορευτή, αλλά και ήθους. Ο πρωτοµάστορας της χορευτικής µας παράδοσης Σταµάτης Παπαδάκης σταµάτησε να «πετάει» στη γη, στις 24 Νοεµβρίου 1994 σε ηλικία 92 ετών. Μια µαντινάδα του µαντιναδολόγου Γιώργη Σηφάκη (Σηµισακογιώργη) θαρρώ πως είναι ο καλύτερος επίλογος για το πρότυπο του Κρητικού χορευτή και ανθρώπου. Έγραψες µε τα ζάλα σου εις τη Κεφαλοβρύση5 µιαν ιστορία που ποτέ ο χρόνος δε θα σβήσει!

Παρίσι 1947: Σταµάτης Παπαδάκης, Στέλιος Κατσαντώνης, Αλέκος Καραβίτης

5. Κεφαλοβρύση είναι η πολύκρουνη πηγή, µε κεφαλές λιονταριών, στο κέντρο του Σπηλίου.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ: Ο ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΕΙΩΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΠΗΓΕΣ

367

1) Χρυσούλα Παπαδάκη, σύζυγος Σταµάτη Παπαδάκη. 2) Χαράλαµπος Παπαδάκης, γιος του. 3) Ευαγγελία Κοτσιφάκη, κόρη του. 4) Αρχιµανδρίτης Νικόλαος Παπαδάκης, αδελφός Σταµάτη Παπαδάκη. 5) Σοφία Ηλιάκη τ. Πρόεδρος Μουσικ/κου Συλλόγου «Αρκάδι» Ρεθύµνου,Τερζίνα. 6) Φίλιππος Σκαραντωνάκης, πρωτοχορευτής «Παγκρητίου Οµίλου Βρακοφόρων Χανίων». 7) Γιάννης Μαρκογιαννάκης, Λαγουτιέρης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Νίκος Αγγελής ,«"Ο Σπηλιανός". Ένας παλιός χορευτής». Εφηµερίδα Κρητική Επιθεώρηση, αριθµός φύλλου 14178, Τρίτη 10 Ιανουαρίου 1995, σελίδα 4.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΞΕΞΑΚΗΣ

Θεολογική προσέγγιση του περιβάλλοντος

Κατ’ αρχήν επιθυµώ να εκφράσω θερµά συγχαρητήρια προς τον εµπνευστή κ. Θεόδωρο Πελαντάκη και τους διοργανωτές τού ιδιαίτερα ενδιαφέροντος και σηµαντικού Συνεδρίου. Το πραγµατοποιούµενο από το Σύλλογο Επιστηµόνων ∆ήµου Λάµπης και την Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο Πρέβελης» ∆ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο καταδεικνύει την αγάπη για τη γενέτειρά µας και αποτελεί ελάχιστο αντίδωρο ευγνώµονος προσφοράς προς τον τόπο µας. Το θέµα του Συνεδρίου: «Η πρώην Επαρχία Αγίου Βασιλείου από την αρχαιότητα έως σήµερα, Περιβάλλον-Αρχαιολογία-Ιστορία-Κοινωνία» είναι πολύπτυχο, µία δε των πτυχών του είναι και η αναφορά στο περιβάλλον. Ο άνθρωπος ζει και δραστηριοποιείται εντός του περιβάλλοντος, το οποίο διακρίνεται σε φυσικό, κοινωνικό και πολιτιστικό. Αντικείµενο της προσέγγισής µας θα αποτελέσει κατ’ εξοχήν το φυσικό περιβάλλον. Το εξαίρετο φυσικό κάλλος της πρώην Επαρχίας Αγίου Βασιλείου, η εναλλαγή του ορεινού και πεδινού, οι ωραίες παραλίες, το ποικιλόµορφο και πολύµορφο του εδάφους της, το «Κουρταλιώτικο φαράγγι», τα δροσερά νερά του Σπηλίου, το περιβάλλον, το οποίο απολαµβάνουµε, κατά τη διάρκεια των εργασιών του Συνεδρίου, κ.ά., προκαλούν θαυµασµό τόσο στους ντόπιους, όσο και στους επισκέπτες. Η πρώην Επαρχία Αγίου Βασιλείου είναι γη αγίων και ηρώων, όπως µαρτυρούν, κατ’αδιάψευστο τρόπο, οι τέσσερις εκ Μελάµπων του ∆ήµου Λάµπης νεοµάρτυρες και η ιστορική µονή του Πρέβελη, µνηµείο θρησκευτικό και εθνικό, χώρος πνευµατικής ανάπαυσης και ανάτασης, σηµείο αναφοράς εθνικής έξαρσης και υπερηφάνειας. Αυτήν την περιοχή, τη γενέθλια γη µας, οφείλουµε να σεβόµαστε και κατ’ ακολουθία να προστατεύουµε. Η διάχυτη αγωνία και ευαισθητοποίηση, αναφορικά προς τη βάναυση κακοποίηση του περιβάλλοντος, η οποία απαντά κατά τους τελευταίους χρόνους σε παγκόσµια κλίµακα, καθιστούν κατανοητή την επιτακτική ανάγκη εξέτασης του συγκεκριµένου θέµατος από διάφορες οπτικές γωνίες, µία από τις οποίες, και µάλιστα βασικότατη, είναι η θεολογική. Η στάση του ανθρώπου έναντι του περιβάλλοντος συνιστά από την πλευρά του αποδοχή ή απόρριψη του θείου δώρου της ζωής. Η λε-

370

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΞΕΞΑΚΗΣ

γόµενη οικολογική κρίση αποτελεί βαθύτατο θεολογικό πρόβληµα, δεδοµένου ότι ο κόσµος είναι έργο του Θεού. Η θετική σχέση, η οποία υπάρχει µεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, βασίζεται, κατά κύριο λόγο, στη δηµιουργία και των δύο από το Θεό. Από το γεγονός αυτό αναδύονται ορισµένες βασικές θεολογικές έννοιες και επισηµάνσεις, όπως: Η δηµιουργία του κόσµου από το Θεό. Η στενή σχέση, η οποία υπάρχει µεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, δηλαδή µεταξύ των δηµιουργηµάτων. Η ορθή σχέση του ανθρώπου προς το περιβάλλον προϋποθέτει και ορθή σχέση του προς το Θεό, αλλά και ορθή σχέση του ανθρώπου προς τον εαυτό του και την ανθρωπότητα. Αναµφίβολα το γεγονός της «ἐξ οὐκ ὄντων» δηµιουργίας του κόσµου από το Θεό εντάσσεται στο χώρο του µυστηρίου, τοποθετείται στη σφαίρα του ακατάληπτου. Ο άνθρωπος µε τις δικές του δυνάµεις δεν είναι δυνατό να προσεγγίσει αυτό το γεγονός. Η ανθρώπινη γνωστική ικανότητα έχει περιορισµένα όρια, προκειµένου να κατανοήσει θέµατα, τα οποία εντάσσονται στη θεία πραγµατικότητα. Για αυτό είναι απαραίτητη η πίστη, η λειτουργία εκείνη, µέσω της οποίας συνδεόµαστε µε την Αποκάλυψη του Θεού. Αντίθετα οι αρνητές της πίστης υπέπεσαν, όπως επισηµαίνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστοµος, σε ολίσθηµα «βουληθέντες τοῖς οἰκείοις λογισμοῖς ἐπιτρέψαι τό πᾶν, καί οὐκ ἐννοήσαντες ὅτι ἀδύνατον τήν ἀνθρωπείαν φύσιν τήν τοῦ Θεοῦ δημιουργίαν περιεργάζεσθαι»1. Ο κόσµος αποτελεί καρπό των ενεργειών του Θεού και µάλιστα της ελευθερίας, της αγάπης, της παντοδυναµίας και της σοφίας Του. Με τη δηµιουργία του κόσµου ο Θεός αποκαλύφθηκε, «μή ἀφήσας ἑαυτόν ἀμάρτυρον εἰς τόν ἄνθρωπον»2. Η δηµιουργία, η κτίση, αποτελεί το κάτοπτρο της θείας µεγαλειότητας. Ο δηµιουργός Θεός αποτυπώνει στα κτίσµατα και δηµιουργήµατά Του τη σφραγίδα του δηµιουργικού Του πνεύµατος. Τούτο επισηµαίνει ο ψαλµωδός: «Ὡς ἐμεγαλύνθη τά ἔργα σου, Κύριε˙ πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησας»3. «Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ, ποίησιν δέ χειρῶν Αὐτοῦ ἀναγγέλλει τό στερέωμα»4. 1. Ιω. Χρυσοστόµου, Υπόµν. εις Γένεσιν, Οµιλ. Β΄, 2 PG 53, 28. 2. Πράξ. 14, 17. 3. Ψαλµ. 103, 24. 4. Ψαλµ. 18, 1.

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

371

Στο πλαίσιο του δηµιουργικού έργου του Θεού εντάσσεται και ο άνθρωπος, ο οποίος δηµιουργήθηκε µε ιδιαίτερη φροντίδα και επιµέλεια. Η ιδιαίτερη αυτή επιµέλεια του Θεού αποτυπώνεται και διακρίνεται στην περιεκτική και όλως σηµαντική αγιογραφική φράση «καί εἶπεν ὁ Θεός˙ ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ’ ὁμοίωσιν»5. Ο Θεός δηµιούργησε τον άνθρωπο τελευταίο στη σειρά των δηµιουργηµάτων, ως επιστέγασµα και κορωνίδα της επιγείου δηµιουργίας, ως το τιµιότερο των επίγειων δηµιουργηµάτων. «Τό γάρ τιμιώτερον ἁπάντων τῶν ὁρωμένων ζώων ἐστίν ὁ ἄνθρωπος, δι’ ὅν καί ταῦτα ἅπαντα παρήχθη»6. Προηγουµένως δηµιουργούνται και διευθετούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις και υποδοµές και κατόπιν εγκαθίσταται ο άρχων7 και εν προκειµένω ο άνθρωπος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο «ἐποίησεν ... ὁ Θεός τόν ἄνθρωπον, ... πάσῃ ἀρετῇ κατηγλαϊσμένον ... ἄγγελον ἄλλον ... βασιλέα τῶν ἐπί γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον καί οὐράνιον»8. Όλη η κτίση λοιπόν βρίσκεται κάτω από την απόλυτη κυριότητα του δηµιουργού Θεού, η κτιστή πραγµατικότητα υπόκειται στον άκτιστο Τριαδικό Θεό, τον Πατέρα, τον Υιό και το άγιον Πνεύµα. «Τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καί τό πλήρωμα αὐτῆς, ἡ οἰκουμένη καί πάντες οἱ κατοικοῦντες ἐν αὐτῇ»9, όπως παρατηρεί ο ψαλµωδός. Ο άνθρωπος δηµιουργήθηκε κύριος της επίγειας κτίσης, ταυτόχρονα όµως εµφανίζεται και υποκείµενος σε εξάρτηση από το δηµιουργό Θεό. Το κτίσµα, και επί του προκειµένου ο άνθρωπος, έχει σχετική αυτονοµία. Απόλυτη ελευθερία κίνησης και δράσης έχει µόνο ο Θεός, σε αντίθεση µε τον άνθρωπο, ο οποίος λειτουργεί και δρα µέσα σε περιορισµένα όρια. Αφ’ ενός µεν επισηµαίνεται το µεγαλείο, αφ’ ετέρου δε η ταπεινότητα και η σµικρότητα του λογικού επίγειου πλάσµατος. 5. Γεν. 1, 26. 6. Ιω. Χρυσοστόµου, Υπόµν. εις Γένεσιν, Οµιλ. Η΄, 2 PG 53, 71. 7. Βλ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγ. Μ∆΄, 4, PG 36, 612Α (ΒΕΠΕΣ 60, 181): «Εἰ δέ τελευταῖος ὁ ἄνθρωπος ἀνεδείχθη καί ταῦτα χειρί Θεοῦ καί εἰκόνι τετιμημένος, θαυμαστόν οὐδέν. Ἔδει γάρ ὥσπερ βασιλεῖ, προϋποστῆναι τά βασίλεια καί οὕτως εἰσαχθῆναι τόν βασιλέα πᾶσιν ἤδη δορυφορούμενον». 8. Ιω. ∆αµασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως 26, Kotter II, 76 (PG 94, 921A). Πρβλ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγ. ΛΗ΄, 11, SC 358, 124-126 (ΒΕΠΕΣ 60, 68). 9. Ψαλµ. 23, 1.

372

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΞΕΞΑΚΗΣ

Ο κόσµος, ως δηµιούργηµα, δεν έχει µέσα του την αιτία της ύπαρξής του. Αυτή είναι ο δηµιουργός του Τριαδικός Θεός. Ως εκ τούτου υπάρχει άρρηκτη σχέση του δηµιουργήµατος προς το ∆ηµιουργό και µάλιστα σχέση εξάρτησης, εφ’ όσον ο κόσµος µετέβη από την ανυπαρξία στην ύπαρξη, µε την ενέργεια του πανάγαθου και παντοδύναµου Θεού. Το είναι του ο κόσµος το οφείλει στο Θεό. Τοιουτοτρόπως κατανοείται η ροπή του ανθρώπου προς το Θεό, προς την πηγή δηλαδή και αφετηρία του είναι και της ζωής του. Η αναφορά όµως του λογικού δηµιουργήµατος στο ∆ηµιουργό, ο σεβασµός και η ευγνωµοσύνη του λογικού ποιήµατος προς τον ποιητή πρέπει να εκδηλώνονται όχι µόνο απ’ ευθείας, αλλά και µε την αγάπη και προστασία των υπόλοιπων δηµιουργηµάτων, του φυσικού περιβάλλοντος και γενικά του κόσµου, ο οποίος «τῷ ὄντι ψυχῶν λογικῶν διδασκαλεῖον καί θεογνωσίας ἐστί παιδευτήριον»10. Οι παραπάνω θεολογικές απόψεις και θέσεις οδηγούν σε αντίστοιχες πρακτικές ακολουθίες για όλους εκείνους, οι οποίοι θέλουν να λέγονται και να είναι χριστιανοί και δη ορθόδοξοι. Σύµφωνα µε το πνεύµα της Αγίας Γραφής, ο άνθρωπος δεν είναι κύριος της κτίσης. Ο µόνος κύριος του κόσµου είναι ο Θεός, που τον δηµιούργησε, τον συντηρεί στην ύπαρξη και τη ζωή και τον κατευθύνει προς τα έσχατα, όταν ο Θεός θα είναι «τά πάντα ἐν πᾶσι»11. Ο άνθρωπος, στο χώρο της κτίσης, επέχει τη θέση του οικονόµου της περιουσίας του Θεού. Ως «πιστός δε και φρόνιµος οικονόµος»12 καλείται να διαχειρίζεται τα της κτίσης, σύµφωνα µε το θέληµα του Κυρίου του, του Θεού. Η Αγία Γραφή υπεµφαίνει τον τρόπο καλής διαχείρισης των όντων και των πραγµάτων της κτίσης, έναντι της οποίας έχει όχι µόνο δικαιώµατα, αλλά και καθήκοντα. Η φύση δόθηκε στον άνθρωπο, προκειµένου µέσω αυτής να εξυπηρετείται και να επιτελεί τους σκοπούς, για τους οποίους αυτός τάχθηκε από το Θεό. Συγχρόνως δε ο άνθρωπος οφείλει να την προστατεύει, έτσι ώστε να διαφυλάσσεται το περιβάλλον στη φυσική του κατάσταση και να προάγεται στη φυσικότητά του. Στο πλαίσιο αυτό των ανθρώπινων δικαιωµάτων, αλλά και καθηκόντων, εντάσσονται και οι σύντοµες επισηµάνσεις που ακολουθούν. 10. Μ. Βασιλείου, Εις Εξαήµερον, Οµιλ. Α΄, 6 SC 26bis, 110 (ΒΕΠΕΣ 51, 190). 11. Α΄ Κορ. 15, 28. 12. Λουκ. 12, 42.

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

373

Η οικολογική κρίση, η οποία συνδέει αρνητικά το δηµιούργηµα προς το ∆ηµιουργό, έχει χαρακτήρα πνευµατικό. Η αρνητική σχέση του ανθρώπου προς το περιβάλλον σηµατοδοτεί αρνητική σχέση του ανθρώπου προς το δηµιουργό Θεό και είναι απότοκος απερίσκεπτων ή και σκόπιµων πολλές φορές ιδιοτελών ενεργειών του ανθρώπου. Ως τέτοιες µπορούν π.χ. να χαρακτηρισθούν, και στην περιοχή της πρώην Επαρχίας Αγ. Βασιλείου, η ανεξέλεγκτη έκθεση των απορριµµάτων και παντός είδους αποβλήτων, τα ακατάλληλα και άκρως επικίνδυνα αποχετευτικά συστήµατα, οι εκποµπές επιβλαβών αερίων από τα µέσα µεταφοράς και των εργοστασίων, η αυθαίρετη λειτουργία λατοµείων, η άµετρος χρήση των φυτοφαρµάκων, η καταστροφή εκτάσεων από πυρκαγιές - εµπρησµούς ή υλοτοµικές εργασίες, ο περιορισµός ή ακριβέστερα η εγκατάλειψη της καλλιέργειας της γης και η αµέλεια δηµιουργίας πράσινου, µε δεντροφυτεύσεις σε ευρύτερες περιοχές, γενικότερα η αδιαφορία προς το περιβάλλον, όπως και η επιλογή από το Υπουργείο Εµπορικής Ναυτιλίας δηµιουργίας διαµετακοµιστικού λιµένα φορτοεκφορτώσεως εµπορευµατοκιβωτίων (κοντέινερς) στον κόλπο της Μεσαράς, δηλαδή στην τουριστική Αγία Γαλάνη του ∆ήµου Λάµπης, επιλογή, η οποία προκαλεί τη δίκαιη αντίδραση των τοπικών φορέων και του λαού. Οι παραπάνω ενέργειες ή παραλείψεις έχουν ως συνέπεια την καταστροφή παλαιών οικισµών και µνηµείων δια µέσου του χρόνου, τη µόλυνση του περιβάλλοντος, των υδροφόρων οριζόντων και παραλιών, τη δυσµενή επίδραση στην πανίδα και χλωρίδα, τις κλιµατολογικές συνθήκες και γενικά τη ζωή του ψυχοσωµατικού ανθρώπου. ∆υστυχώς οι αρνητικές αυτές συνέπειες δεν γνωρίζουν σύνορα, ούτε τοπικά, ούτε χρονικά. Για τη προστασία γενικά του περιβάλλοντος και κατ’ ακολουθία την ποιοτική αναβάθµιση και βελτίωση του επιπέδου της ανθρώπινης ζωής στην πρώην Επαρχία Αγίου Βασιλείου απαιτείται ορθή παιδεία, υπευθυνότητα, διορατικότητα, ευαισθητοποίηση, αγωγή στην οικογένεια και το σχολείο, συντονισµένη παρέµβαση από την πλευρά της πολιτείας και ιδιαίτερα των δηµοτικών αρχών των ∆ήµου Λάµπης και Φοίνικα, στην περαιτέρω δραστηριοποίηση των οποίων ευελπιστούµε, ενεργό συµµετοχή και συµπαράσταση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, απόρριψη του καταναλωτισµού και ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης. Ο σεβασµός προς το περιβάλλον είναι σεβασµός προς τη γενέθλια γη µας, τον πολιτισµό, τη

374

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΞΕΞΑΚΗΣ

ζωή µας, τη ζωή των επερχόµενων γενεών, αυτήν την ίδια τη σύσταση της πρώην Επαρχίας Αγίου Βασιλείου και ευρύτερα του πλανήτη µας. Η προστασία, η φύλαξη, η διάσωση και η ακεραιότητα του περιβάλλοντος αποτελούν εντολή του Θεού προς τους πρωτόπλαστους, τους οποίους τοποθέτησε στον παράδεισο, στον κήπο της Εδέµ, «ἐργάζεσθαι αὐτόν καί φυλάσσειν»13. Η προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελεί µόνο ευθύνη και υποχρέωση του ανθρώπου έναντι του Θεού, εντός του οποίου, κατά τη ρήση του Αποστόλου Παύλου, «ζῶμεν καί κινούμεθα καί ἐσμέν»14, αλλά και ηθικό καθήκον προς τον εαυτόν του, τον συνάνθρωπο και την κτίση γενικότερα. Μέσα στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται το επιτακτικό καθήκον του σεβασµού και της προστασίας του περιβάλλοντος και κατ’ ακολουθία της ορθής αντιµετώπισης του περιβαλλοντικού προβλήµατος και κατανοείται η οικολογική δράση, ιδιαίτερα στο χώρο της Εκκλησίας και µάλιστα του µοναχισµού. Ο Οικουµενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολοµαίος, στην πνευµατική δικαιοδοσία του οποίου υπάγεται και η πρώην Επαρχία Αγίου Βασιλείου, είναι θερµός υπέρµαχος των καταβαλλόµενων προσπαθειών, για την αντιµετώπιση της οικολογικής κρίσης, που µαστίζει την ανθρωπότητα15. Ας σηµειωθεί ότι η µέριµνα του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο για την αντιµετώπιση της οικολογικής κρίσης δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει τα όρια προς την κατεύθυνση της απολυτοποίησης και θεοποίησης της κτίσης, όπως τείνουν να εκφρασθούν ορισµένα ακραία οικολογικά κινήµατα. Γιατί κατ’ αυτόν τον τρόπο υπάρχει κίνδυνος να οδηγηθούµε σε ειδωλολατρία, σύµφωνα µε την παρατήρηση του Αποστόλου Παύλου, ότι οι ειδωλολάτρες «μετήλλαξαν τήν ἀλήθειαν τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ψεύδει καί ἐσεβάσθησαν καί ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει παρά τόν κτίσαντα»16. Την υπάρχουσα αναφορά του δηµιουργήµατος προς τον ∆ηµιουργό και την περιορισµένη αξία του κόσµου έναντι του Θεού, τη διακρίνουµε και στο ερώτηµα που διατυπώθηκε από τον ιερό Χρυσόστοµο: «Τίνος ἕνεκεν ... 13. Γεν. 2, 15. 14. Πράξ. 17, 28. 15. Βλ. Βαρθολοµαίου, Οικουµενικού Πατριάρχου, Μηνύµατα και οµιλίαι διά το περιβάλλον, Αθήναι 2002. 16. Ρωµ. 1, 24.

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

375

τόν μέν οὐρανόν φαιδρόν καί ἀπηρτισμένον παρήγαγε, τήν δέ γῆν ἀμόρφωτον ἔδειξεν;». Τούτο συνέβη, κατά τον ιερό πατέρα, για να µην τιµήσει το ανθρώπινο γένος υπερβολικά τη γη, λόγω της αναγκαιότητας της ωφέλειάς της, και να µην αποδώσει στη φύση της γης τις ευεργεσίες, που προέρχονται απ’ αυτήν, αλλά η αναφορά και αναγωγή να γίνουν προς Αυτόν, ο οποίος δηµιούργησε αυτήν από την ανυπαρξία, «τῷ ταύτην ἐκ τοῦ μή ὄντος εἰς τό εἶναι παραγαγόντι»17. Εν κατακλείδι εύχοµαι όπως οι σύντοµες αυτές σκέψεις να συντελέσουν στην εµπέδωση της πεποίθησης ότι η προστασία του περιβάλλοντος στην πρώην Επαρχία Αγίου Βασιλείου, αποτελεί βασικό µέληµα και επιτακτικό καθήκον όλων µας, πολιτών και πολιτείας˙ έκφραση αγάπης προς τον εαυτό µας, το συνάνθρωπο, το περιβάλλον, το δηµιουργό Θεό˙ έκφραση σεβασµού προς τη πηγή της ζωής, το δηµιουργό Θεό, και τη δηµιουργία Του, και κατ’ ακολουθία προς την ύπαρξη και τη ζωή µας.

17. Ιω. Χρυσοστόµου, Υπόµν. εις Γένεσιν, Οµιλ. Β΄, 4, PG 53, 31.

376

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΞΕΞΑΚΗΣ

ΒΕΠΕΣ: Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, έκδ. «Αποστολικής ∆ιακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος», Αθήναι 1955 κ.εξ. Kotter: Die Schriften des Johannes von Damaskos, hrsg. vom Byzantinischen Institut der Abtei Scheyern, τ. ΙΙ, (besorgt von B. Kotter), Berlin 1973. PG: J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series Graeca, τ. 1-161, Parisiis 1857-1866. SC: Sources Chrétiennes. Collection dirigée par H. de Lubac et J. Daniélou, Paris 1942 κ.εξ.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΑΓΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Σύγχρονοι άγιοι στην επαρχία Αγίου Βασιλείου

377

Παρέµβαση του Θ. Ι. Ρηγινιώτη, καθηγητή Θεολόγου Κατά τους περασµένους αιώνες, η παρουσία ασκητών στη νότια Κρήτη ήταν τόσο έντονη, που έδωσε αφορµή να χαρακτηριστεί το νότιο τµήµα της Μεγαλονήσου «Άγιο Όρος». Στην περιοχή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου καταγράφονται οι εξής: 1) Ο άγιος Νικόλαος ο Κουρταλιώτης (17ος αι.), ο ναός του οποίου βρίσκεται στο βάθος του Κουρταλιώτικου Φαραγγιού. 2) Ο άγιος Γεράσιµος από τον Αχλαδέ Μυλοποτάµου, ο λεγόµενος από τους παλιούς Αηβασιλιώτες «Άγιος Γέροντας». Ασκήτεψε το 19ο αιώνα στην Ακουµιανή Γιαλιά, στο δε ασκητήριό του υπάρχει, προς τιµήν του, το εξωκλήσι «Άγιος Γεράσιµος», ενορίας Ακουµίων. Επειδή δεν είναι επίσηµα αναγνωρισµένος άγιος, ο ναΐσκος καθιερώθηκε στο όνοµα του αγίου Γερασίµου του εν Κεφαλληνία (20 Οκτωβρίου), η εικόνα στο τέµπλο όµως απεικονίζει τον Άγιο Γέροντα. Υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις εικόνες του, οι δύο παλιές, φιλοτεχνηµένες από τον όσιο ιεροµόναχο Νέστορα Βασάλο (1872 – 1957), ανακαινιστή της ιεράς µονής Κουµπέ Ρεθύµνης. Εκεί αναφέρεται ότι ο άγιος ασκήθηκε (ή κοιµήθηκε) το 1835. Στην τοπική παράδοση διασώζονται πάρα πολλά θαύµατα και προφητείες του, µε συγκλονιστικότερο, από όσα γνωρίζω, το ότι σε κύπελο µε νερό, που πρόσφερε σε επισκέπτη του, εκείνος είδε αντί νερού αίµα· και ο άγιος του είπε: «Πιε το, παιδί µου, το αίµα του αδερφού σου είναι» (ήταν αδελφοκτόνος). Αναφορές γι’ αυτόν υπάρχουν στα: Ν. Ψιλάκη, Μοναστήρια και ερηµητήρια της Κρήτης, τ. Β΄, σελ. 438 – 9, και Στυλ. Παπαδογιαννάκη, Γεννάδιος και Ιωακείµ – ∆ύο Ρεθύµνιοι άγιοι Μοναχοί, Ρέθυµνο 2003, σελ. 11 – 12. Η βιογραφία του αγίου ερευνάται επί σειρά ετών από σύγχρονο Αηβασιλειώτη ιερέα. 3) Μετά τον Άγιο Γέροντα, ασκήτεψαν στην Ακουµιανή Γιαλιά οι χαρισµατούχοι µοναχοί Μελέτιος, από το Μέρωνα Αµαρίου, και Βαρδής Μουλακάκης. Βλ. γι’ αυτούς, Στυλ. Παπαδογιαννάκη, ό.π.

378

ΘΕΟ∆ΩΡΟΣ Ι. ΡΗΓΙΝΙΩΤΗΣ

4) Στη θέση «Αγία Άννα» της Ακουµιανής Γιαλιάς ασκήτεψε και ο µέγας χαρισµατούχος ασκητής π. Γεννάδιος Τζεκάκης από τα Ακτούντα Αγίου Βασιλείου. Κοιµήθηκε το 1983. Είχε καρεί µοναχός στην ιερά µονή Κουδουµά. Χαρακτηριστικά γεγονότα, που φανερώνουν την αγιότητά του, οι θαυµαστές µεταφορές του: α) στις ΗΠΑ, β) σε µια µάχη στον πόλεµο του Λιβάνου, γ) στη Γεωργιούπολη, τη µέρα του πολύνεκρου µαθητικού δυστυχήµατος (1972), το οποίο προσπάθησε µάταια να αποτρέψει. Βλ. σχετικά, Στυλ. Παπαδογιαννάκη, ό.π. 5) Ο ιεροµόναχος π. Κύριλλος Παναγιωτάκης από τα Ακούµια Αγίου Βασιλείου έζησε στο Ρέθυµνο και ιερουργούσε στο ναΐσκο των αγίων Αναργύρων, όπισθεν του Νοσοκοµείου. Κοιµήθηκε οσιακά το 1986 στη Βαρυµπόµπη, όπου και ο τάφος του. Ο βίος του είναι αθησαύριστος. 6) Ο τελευταίος γνωστός ασκητής της Ακουµιανής Γιαλιάς είναι ο π. Θεοδόσιος ∆αµβακεράκης, που µόνασε στο λιλιπούτειο µοναστήρι του αγίου Αντωνίου. Κοιµήθηκε περί το 2000.Βλ. γι’ αυτόν στο Παναγιώτη Μαρεντάκη, Ο Γέροντας Θεοδόσιος, Χανιά 2002. Οι τρεις τελευταίοι όσιοι Γέροντες ήταν Παλαιοηµερολογίτες. Το σχίσµα του Παλαιοηµερολογιτισµού είναι υπαρκτό και σοβαρό. Όµως, στις περιπτώσεις των προαναφερθέντων Γερόντων, η οσία βιοτή τους, τα πολλά σηµεία από Θεού και η αποδοχή τους από τους ασεβείς χριστιανούς της ηµετέρας Εκκλησίας (του Νέου Ηµερολογίου) µας υποχρεώνουν να υπερβούµε το εκκλησιολογικό πρόβληµα. Ο γέροντας Γεννάδιος π.χ. προαισθανόµενος την κοίµησή του, ήρθε στην ιερά µονή Παναγίας Καλυβιανής και «αποχαιρέτησε» τον τότε αρχιεπίσκοπο Κρήτης Τιµόθεο. Η έρευνα για το βίο τους συνεχίζεται ακόµη.

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΖΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ

Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος - Βιώσιµη Ανάπτυξη - Ποιότητα Ζωής: Παρόν και Μέλλον

Κατ’ αρχήν, θα ήθελα και εγώ µε τη σειρά µου, να συγχαρώ τους εµπνευστές, αλλά και τους οργανωτές αυτού του συνεδρίου και να τους ευχαριστήσω για την καλοσύνη που είχαν να µε ενηµερώσουν σχετικά και να µου δώσουν την ευκαιρία να βρίσκοµαι σήµερα εδώ. Θα πρέπει, βέβαια, να παραδεχθώ ότι βρίσκοµαι εδώ µε ανάµεικτα συναισθήµατα. Ανήκω στην κατηγορία των ολίγων, που γνώριζαν τον τόπο που λαµβάνουν χώρα οι εργασίες του συνεδρίου, πολύ πριν πάρει την σηµερινή του µορφή. «Κάραβος» λεγόταν τότε και µας υποδεχόταν ως ένα ιδιαίτερης οµορφιάς τοπίο αλλά και ως µια ιδιαίτερα δύσκολα προσπελάσιµη περιοχή, όπου ερχόµαστε για να ψαρέψουµε και να απολαύσουµε την οµορφιά και την ηρεµία της φύσης. Ανεξάρτητα, αν η «ψαριά» µας ήταν καλή ή όχι, φεύγοντας, είχαµε πάντα την ικανοποίηση της επίσκεψης στην περιοχή, αφού πρώτα από όλα είχαµε καταφέρει να περάσουµε και να ξεπεράσουµε το πολύ δύσκολο και επικίνδυνο «σκαλί του Καράβου», για να φτάσουµε στον προορισµό µας. Η κανονική, και µοναδική εύκολη είσοδος της περιοχής «του Καράβου ο πόρος» ήταν αρκετά πιο δυτικά και, όπως ερχόµαστε από το Μαριού, µας έπεφτε πιο µακριά. Κύρια όµως δεν θέλαµε να περνάµε από την ίδια είσοδο που έβαζαν τα γαϊδούρια, που είχαν ολοκληρώσει τον εργασιακό τους κύκλο, προκειµένου να κλείσουν και το βιολογικό τους. Γιατί αυτή ήτανε τότε µια από τις κύριες χρήσεις της περιοχής. Ζητώ να µε συγχωρήσετε για τις βιωµατικές αυτές αναπολήσεις µου, αλλά τις κάνω, γιατί τις θεωρώ σχετικές µε το θέµα, το οποίο επέλεξα να σας αναπτύξω. Θυµάµαι πολύ καλά την τελευταία επίσκεψή µου στην περιοχή, µε την παλιά της µορφή και τις σχετικές συζητήσεις και προβληµατισµούς που είχαµε µε δυο φίλους, όταν µάθαµε για τη πώληση της περιοχής. Συγκεκριµένα µας απασχολούσε το αν, τα όποια αναπτυξιακά έργα γινόταν, θα σέβονταν το περιβάλλον και αν θα συνέβαλαν στην ουσιαστική οικονοµική ανάπτυξη της περιοχής.

380

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΖΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ

Βλέπετε, τότε, αρχές της δεκαετίας του 1970, όροι όπως, Αειφορία και αειφορική διαχείριση (βιολογικών και φυσικών πόρων), Βιοποικιλότητα, Βιώσιµη ανάπτυξη, δεν είχαν µπει στη ζωή µας και όποιος µιλούσε για Προστασία περιβάλλοντος εθεωρείτο από περιθωριακός ή και αφελής ροµαντικός οραµατιστής έως (κυρίως από τους πολιτικούς και τους επενδυτές) αντιδραστικός και εχθρός της ανάπτυξης. Σήµερα, όροι όπως οι παραπάνω, έχουν µπει για τα καλά στη ζωή µας και η προστασία του περιβάλλοντος θεωρείται προϋπόθεση για την έγκριση, τη χωροθέτηση, τη χρηµατοδότηση, την οικονοµική βιωσιµότητα και την κοινωνική αποδοχή κάθε έργου και αναπτυξιακής δραστηριότητας. Κοινό σηµείο αναφοράς των παραπάνω όρων είναι η βιοποικιλότητα, αφού τα φυτά, τα ζώα και οι µικροοργανισµοί αλληλεπιδρώντας µεταξύ τους και µε τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος στο οικοσύστηµα (Βιοποικιλότητα), συγκροτούν τη βάση της βιώσιµης ανάπτυξης. Και αυτό γιατί, προϊόντα, αγαθά και υπηρεσίες, απαραίτητα για τη ζωή και την ανθρώπινη οικονοµία, όπως οξυγόνο, νερό, έδαφος, λαχανικά, φρούτα, ψωµί, γάλα, τυρί, γιαούρτι, κρέας, πρώτες ύλες (ξύλο, δέρµα, ίνες, ορυκτά, πετρώµατα) και ένα σωρό άλλα, δεν είναι τίποτα άλλο από αποτέλεσµα / προϊόντα φυσικών διεργασιών, που λαµβάνουν χώρα στο οικοσύστηµα. Η ανάγκη, εποµένως, για προστασία του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας δεν πηγάζει από κάποια συµπάθεια και µεγαλοψυχία, που εµείς οι άνθρωποι πρέπει να δείχνουµε προς τα υπόλοιπα όντα του πλανήτη µας, αλλά από τη διαπίστωση ότι η συνεχής µείωση της βιοποικιλότητας έχει ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στις λειτουργίες του οικοσυστήµατος, οι οποίες, όπως αναφέρθηκε προηγούµενα, είναι εκείνες που προµηθεύουν τον άνθρωπο µε τα απαραίτητα για την επιβίωση του αγαθά και υπηρεσίες. Ο όρος προστασία του περιβάλλοντος εποµένως δεν σηµαίνει τίποτα περισσότερο από τη διασφάλιση της λειτουργίας του οικοσυστήµατος και της ικανότητάς του να παράγει στο διηνεκές και κατ’ επέκταση, βιώσιµη ανάπτυξη σηµαίνει το σχεδιασµό της χρήσης των φυσικών πόρων µε τέτοιο τρόπο, που να διασφαλίζονται τα παραπάνω. Παρά το γεγονός ότι η ανάγκη για τη προστασία της βιοποικιλότητας είχε επισηµανθεί πολύ ενωρίς (βλ. Κιβωτός του Νώε), ο σύγχρονος άνθρωπος, φαίνεται να συνειδητοποιεί την αξία της βιοποικιλότητας

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ: ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ

381

ως φυσικού πόρου, αρκετά µετά την είσοδο στη βιοµηχανική εποχή, όταν πια οι αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον είχαν µειώσει κατά πολύ την παραγωγικότητα του οικοσυστήµατος ενώ, παράλληλα, ο πληθυσµός του πλανήτη µας είχε σχεδόν επταπλασιαστεί. Αν, µάλιστα, λάβουµε υπ’ όψιν µας ότι στο λεγόµενο «ανεπτυγµένο κόσµο» ή κατά κεφαλή κατανάλωση έχει αυξηθεί υπέρµετρα, τότε αντιλαµβανόµαστε καλύτερα την έκταση του σχετικού προβλήµατος. Σύµφωνα µε πρόσφατη έκθεση επιτροπής του Ο.Η.Ε., για το 2008 η ηµεροµηνία της «οικολογικής χρεοκοπίας» ήταν η 23η Σεπτεµβρίου. ∆ηλαδή την ηµεροµηνία αυτή η ανθρωπότητα είχε εξαντλήσει τόσα, όσα έχουν τη δυνατότητα να δώσουν οι σχετικοί πόροι του πλανήτη µας για έναν ολόκληρο χρόνο. Αυτό σηµαίνει ότι για τους επόµενους 3 και πλέον µήνες, θα δανειζόµαστε από την «παραγωγή» της επόµενης χρονιάς. Σύµφωνα µε την ίδια επιτροπή, το 2050, η αντίστοιχη ηµεροµηνία θα µετατοπιστεί σχεδόν 3 µήνες ενωρίτερα (τέλη Ιουνίου) και, αν κάθε κάτοικος του πλανήτη κατανάλωνε όσο ένας µέσος κάτοικος των ΗΠΑ, δεν θα έφταναν οι πόροι 5 Πλανητών, όπως η γη, για να ικανοποιήσουµε τις ετήσιες ανάγκες µας. Είναι εποµένως απορίας άξιο, µετά από ένα τέτοιο εθισµό στα δανεικά, το γιατί απορούµε για τα όσα ακούµε αυτές τις µέρες για κατάρρευση, στις Η.Π.Α. του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Την ένταση και την έκταση του σχετικού προβλήµατος αρχίζουν να αντιλαµβάνονται οι πολιτικές ηγεσίες των ανεπτυγµένων χωρών στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και µέσα από µια σειρά παγκόσµιων δράσεων και διασκέψεων, κυρίως του Ο.Η.Ε. (1972 / Στοκχόλµη, 1983/ ίδρυση επιτροπής Brundtland, 1992 / διάσκεψη κορυφής Ρίο, οδηγία 9243/ΕΟΚ για τη διατήρηση των ειδών και των οικοτόπων, πρόγραµµα «Φύση 2000», δίκτυα προστατευοµένων περιοχών κ.α.) χαράσσονται οι βασικοί άξονες για µια ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων και µια βιώσιµη οικονοµική ανάπτυξη. Μέσα από µια σειρά αποφάσεων και σχετικών κειµένων εξειδικεύονται οι παραπάνω άξονες και τονίζεται ότι: 1. Η βιοµηχανική ανάπτυξη δεν µπορεί να αποτελεί αυτοσκοπό 2. Η προστασία του περιβάλλοντος και η οικονοµική ανάπτυξη πρέπει να αντιµετωπίζονται ως ενιαίο πρόβληµα 3. Κάθε έργο πρέπει να σχεδιάζεται µε µακροχρόνιας κλίµακας εκτίµηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον και 4. Οι φυσικοί πόροι αποτελούν παγκόσµια κοινή κληρονοµιά της αν-

382

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΖΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ

θρωπότητας γι’ αυτό και η προστασία τους είναι ευθύνη όλων µας αλλά και τα έσοδα, που προκύπτουν από τη διαχείριση τους, πρέπει να µοιράζονται δίκαια ανάµεσα σε λαούς και ανθρώπους. Μέσα από τις παραπάνω αρχές όχι µόνο µπαίνουν οι άξονες για µια βιώσιµη ανάπτυξη, αλλά τονίζεται και η πολυπλοκότητα των σχετικών προβληµάτων, στα οποία πρέπει να συνεκτιµώνται όχι µόνο οι οικονοµικές αλλά και οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές τους συνιστώσες, από τις οποίες καµία δεν πρέπει να αγνοείται. Γιατί, για παράδειγµα, πώς είναι δυνατόν µια οικονοµική δραστηριότητα να είναι υγιής σε ένα φυσικό περιβάλλον που νοσεί, ή και το αντίστροφο; Και πώς είναι δυνατό σε µια κοινωνία ακραίων οικονοµικών και κοινωνικών ανισοτήτων, να απαιτήσουµε από τους οικονοµικά εξαθλιωµένους να εφαρµόζουν την αρχή του µακροχρόνιου σχεδιασµού στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν ή να περιµένουµε από τους πολύ πλούσιους να καταναλώνουν όλο και λιγότερα; ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Μολονότι, ακόµη και στην Ελλάδα, ο θεσµός των προστατευόµενων περιοχών (ΠΠ) έχει µια µακριά ιστορία (ο εθνικός δρυµός του Ολύµπου ιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930), µόλις τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε µια προσπάθεια ουσιαστικής οργάνωσης και λειτουργίας των ΠΠ σε επιστηµονική βάση. Προς την κατεύθυνση αυτή συνέβαλαν, από µια πλευρά, η πρόοδος στις βιολογικές επιστήµες και ιδιαίτερα στη κατανόηση του ρόλου της βιοποικιλότητας στη λειτουργία του οικοσυστήµατος και από την άλλη οι σύγχρονες απόψεις για το ρόλο του ανθρώπου ως διαχειριστή των φυσικών πόρων. Σύµφωνα µε τις σύγχρονες διαχειριστικές προσεγγίσεις, η βιολογική ποικιλότητα αποτελεί τη βάση της οικονοµικής ανάπτυξης και ο άνθρωπος θεωρείται στοιχείο του οικοσυστήµατος. Στα πλαίσια εποµένως της προστασίας του περιβάλλοντος και της διατήρησης της ικανότητας του οικοσυστήµατος να παράγει στο διηνεκές (αειφορία), το ζητούµενο δεν είναι να αποκλειστούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες, αλλά να ρυθµίζονται κατά τέτοιο τρόπο που να µην επηρεάζουν αρνητικά τις λειτουργίες του οικοσυστήµατος. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο η οικονοµική ανάπτυξη και η προστασία του περιβάλλοντος όχι µόνο δεν είναι έννοιες αντίθετες αλλά µπορούν και επιβάλλεται να συνυπάρχουν.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ: ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ

383

Σηµείο σταθµό για την θεσµοθέτηση και την λειτουργία νέων ΠΠ στην Ελλάδα απετέλεσε ο νόµος 1650/1986 σύµφωνα µε τον οποίο ««…η προστασία του περιβάλλοντος θεωρείται ως αναπόσπαστο µέρος της αναπτυξιακής διαδικασίας και πολιτικής... και η φύση και το τοπίο προστατεύονται και διατηρούνται, ώστε να διασφαλίζονται οι φυσικές διεργασίες, η αποδοτικότητα των φυσικών πόρων, η ισορροπία και η εξέλιξη των οικοσυστηµάτων καθώς και η ποικιλοµορφία η ιδιαιτερότητα και η µοναδικότητα τους... Λόγω της οικολογικής, γεωµορφολογικής, βιολογικής επιστηµονικής ή αισθητικής σηµασίας τους, αντικείµενο προστασίας µπορεί να αποτελέσουν χερσαίες υδάτινες ή µεικτού χαρακτήρα περιοχές, µεµονωµένα στοιχεία ή σύνολα της φύσης και του τοπίου…» Η προστασία, ως όρος, παραπέµπει άµεσα στον άνθρωπο και τις δραστηριότητες του (από τι και γιατί;) και ο χαρακτηρισµός µιας περιοχής ως προστατευόµενης προϋποθέτει ότι έχει προηγηθεί αναγνώριση των αξιών, ανάλυση των σχετικών παραµέτρων και εκτίµηση των απειλών. Και είναι αυτονόητο ότι η θεσµοθέτηση των ΠΠ δεν αποτελεί µόνο ηθική υποχρέωση αναφορικά µε την προστασία των στοιχείων της φύσης, αλλά νοµική επιταγή και αναγκαιότητα, αφού αποσκοπεί στην αειφορία, δηλαδή στη διατήρηση της ικανότητας των φυσικών πόρων να συνεχίσουν να λειτουργούν και να παράγουν, µεταξύ άλλων και αγαθά, απαραίτητα για τον άνθρωπο. Σηµειώνεται µάλιστα ότι µε τη θεσµοθέτηση των ΠΠ και των αντίστοιχων Φορέων ∆ιαχείρισης (Φ∆), ως ΝΠΙ∆, για καθεµιά, το «στοίχηµα» για τη πολιτεία ήταν, από τη µια να αποδείξουν ότι σε τέτοιες περιοχές µπορούν να συνυπάρξουν η προστασία του περιβάλλοντος και η οικονοµική ανάπτυξη και από την άλλη να αποτελέσουν οι περιοχές αυτές πρότυπα διαχείρισης και ανάπτυξης και για άλλες περιοχές. Σύµφωνα µε τον εθνικό σχεδιασµό για το φυσικό περιβάλλον, το 1999, οι περίπου 300 περιοχές του δικτύου «Φύση 2000», µε γεωγραφικά κριτήρια, οµαδοποιήθηκαν σε 162 ΠΠ, 2 κατηγοριών, αυτές του εθνικού δικτύου και αυτές µε περιφερειακή ή και τοπική σηµασία. Είχε προταθεί µάλιστα η ίδρυση 40 Φ∆, που θα κάλυπταν 79 ΠΠ του Εθνικού ∆ικτύου. Τελικά η πρώτη προστατευόµενη περιοχή, «το εθνικό θαλάσσιο πάρκο Ζακύνθου» και ο αντίστοιχος Φ.∆., ιδρύονται, µετά από πιέσεις της Ε.Ε., το 1999 και µετά από 3 περίπου χρόνια, µε το νόµο 3044/2002 ιδρύονται

384

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΖΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ

ακόµη 25 Φ.∆. για ισάριθµες ΠΠ και τον Ιούνιο του 2003 συγκροτούνται τα διοικητικά τους συµβούλια. Ο αριθµός των µελών των ∆.Σ. και το ποιοι Φορείς (περιφέρειες, νοµαρχίες, δήµοι, υπουργεία, παραγωγικές τάξεις κλπ.) θα εκπροσωπούνται στο ∆.Σ. κάθε Φ.∆. ορίζονται µε Κ.Υ.Α. του υπουργού ΠΕ.ΧΩ.∆.Ε. και των συναρµόδιων υπουργών. Προϋποθέσεις για τη θεσµοθέτηση µιας προστατευόµενης περιοχής και την ίδρυση του σχετικού Φορέα ∆ιαχείρισης είναι: Ωρίµανση του έργου / δράσης, δηλαδή: 1. Η καλή και σε βάθος γνώση των βιοτικών και αβιοτικών παραµέτρων της εν λόγω περιοχής. 2. Η εκπόνηση ειδικής περιβαλλοντικής µελέτης (Ε.Π.Μ.), που θα καταλήγει σε σχέδιο Π.∆. ή Κ.Υ.Α. και θα θέτει το πλαίσιο κανόνων και ρυθµίσεων για τη διαχείριση της ΠΠ. 3. Η ολοκλήρωση του κοινωνικού διαλόγου και η εξασφάλιση της συναίνεσης και συµµετοχής των εµπλεκοµένων τοπικών κοινωνικών εταίρων (Ο.Τ.Α., Παραγωγικοί φορείς) 4. Η εξασφάλιση των οικονοµικών πόρων για την εφαρµογή των διαχειριστικών µέτρων. 5. Η πολιτική βούληση της πολιτείας και των ΟΤΑ να υλοποιήσουν τα σχετικά µέτρα και να υιοθετήσουν και στην πράξη τις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης. Είχα, προσωπικά, την τύχη να υπηρετήσω τον θεσµό των ΠΠ, από την ίδρυση τους, ως πρόεδρος του ∆.Σ. του Φ.∆. «Υγροτόπων Κοτυχίου – Στροφυλιάς», µιας ιδιαίτερης οµορφιάς και οικολογικής σηµασίας περιοχής στη Β∆ Πελοπόννησο. Με πολύ λύπη, πρέπει να σας βεβαιώσω, ότι δεν αισθάνοµαι ιδιαίτερα αισιόδοξος για το µέλλον των ΠΠ και του σχετικού θεσµού στην Ελλάδα, γιατί δυστυχώς δεν φαίνεται να υπάρχει το τελευταίο από τα παραπάνω, δηλαδή η πολιτική βούληση να ξεπεραστούν κάποιες αναχρονιστικές αντιλήψεις για την ανάπτυξη και το περιβάλλον και επίσης να αναληφθεί το πολιτικό κόστος για το παραµέρισµα κάποιων τοπικών παραγόντων και των συµφερόντων τους. Ενδεικτικά µόνο σας αναφέρω ότι, τη συγκεκριµένη περιοχή της Πελοποννήσου, η Ελληνική Πολιτεία έχει αναλάβει την υποχρέωση να την προστατεύσει από τη δεκαετία του 1970, υπογράφοντας τη διεθνή σύµβαση RAMSAR για τους υγροτόπους. Για την ίδια περιοχή η ειδική περιβαλλοντική µελέτη έχει εκπονηθεί από τη δεκαετία του 1990, ο Φ.∆.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ: ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ

385

ιδρύθηκε το 2002, το πρώτο του ∆.Σ. συγκροτήθηκε το 2003, και ακόµη µέχρι τώρα, φθινόπωρο 2008, δεν έχει δηµοσιευθεί σε ΦΕΚ η ΚΥΑ για την ίδρυση του σχετικού εθνικού πάρκου και του πλαισίου διαχείρισης της περιοχής. ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Όπως συνέβη µε την αλόγιστη βιοµηχανική ανάπτυξη, η οποία οδήγησε στην ανάπτυξη ενός προβληµατισµού για τη προστασία του περιβάλλοντος, το ίδιο έχει αρχίσει να συµβαίνει και µε τις διάφορες µορφές οικονοµικής ανάπτυξης, οι οποίες όλο και περισσότερο γεννούν προβληµατισµούς για τον αν πράγµατι οδηγούν τους ανθρώπους της σύγχρονης κοινωνίας σε καλύτερη, από άποψη ποιότητας, ζωή, δηλαδή σε ευηµερία και ευτυχία. Είναι αλήθεια, ότι δεν είναι εύκολο να διατυπώσουµε ένα, γενικής αποδοχής, ορισµό για το τι είναι ποιότητα ζωής. Είναι γεγονός πάντως ότι σήµερα, ανεξάρτητα αν µιλάµε για ανεπτυγµένες ή υπό-ανεπτυγµένες κοινωνίες, ή ποιότητα ζωής εκλαµβάνεται ως κάτι πολύ ευρύτερο από το δικαίωµα στη διασφάλιση της ίδιας της ζωής και της υγείας. Στα δικαιώµατα που σχετίζονται µε τα δυο προηγούµενα, έχουν προστεθεί αρκετά άλλα που έχουν να κάνουν, µε τον αέρα που αναπνέουµε, το νερό που πίνουµε, ή που υπάρχει στον υδροφόρο ορίζοντα, την ποιότητα και τη γονιµότητα των εδαφών, το δικαίωµα στη µόρφωση, το κυκλοφοριακό, τα επίπεδα θορύβων και ακτινοβολιών, την ποιότητα και την υγιεινή των τροφίµων κ.α. Παρατηρούµε, δηλαδή, ότι τη ποιότητα ζωής την αντιλαµβανόµαστε, κυρίως, µε τη διασφάλιση δικαιωµάτων, που έχουν σχέση µε την υγεία, αλλά οι σχετικοί κίνδυνοι που την απειλούν, έχουν να κάνουν µε ένα περιβάλλον το οποίο έχει δραστικά µετασχηµατισθεί από ανθρώπινες παρεµβάσεις που έχουν γίνει, υποτίθεται, για να καλυτερεύσουν τη ζωή µας. Στη νέα αγροτοδιατροφική κοινοτική πολιτική, για παράδειγµα, θα παρατηρήσουµε ότι η κοινοτική νοµοθεσία και οι σχετικοί κανονισµοί, κάνουν λόγο µεν για ασφαλή τρόφιµα, αλλά ταυτόχρονα θα διαπιστώσουµε ότι οι περιορισµοί και οι σχετικές οδηγίες κάνουν αναφορά και στις συνθήκες καλλιέργειας και εκτροφής, φυτών και ζώων, αντίστοιχα (λιπάσµατα, φυτοφάρµακα, ορµόνες κ.α.), καθώς και στη διαχείριση

386

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΖΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ

των φυσικών και γενετικών πόρων (διαχείριση νερού, µεταλλαγµένα κ.α.), δηλαδή, έρχονται σε σύζευξη τα δικαιώµατα του καταναλωτή και τα δικαιώµατα για προστασία του περιβάλλοντος. Κάτι ανάλογο µπορούµε να παρατηρήσουµε και στις κοινοτικές οδηγίες, που αναφέρονται στην προστασία του καταναλωτή και στην ανταγωνιστικότητα, οι οποίες για την αξιολόγηση ενός προϊόντος δεν περιορίζονται στα παραδοσιακά κριτήρια, όπως την τιµή, την ποιότητα και την ασφάλεια, αλλά όλο και περισσότερο γίνεται προσπάθεια να λαµβάνονται υπ’ όψιν και άλλες «µη εµπορευµατικές» αξίες; Είναι ανταγωνιστικό, για παράδειγµα και πρέπει να επιλέγεται κάποιο προϊόν όταν, ναι µεν έχει χαµηλότερη τιµή από κάποιο άλλο, αλλά στη διαδικασία παραγωγής του παραβιάζονται βασικές περιβαλλοντικές ή ανθρώπινες /κοινωνικές αξίες; Π.χ.«Μαύρη» και ανασφάλιστη εργασία, απασχόληση ανηλίκων κλπ. Παρατηρούµε δηλαδή ότι µε την ενσωµάτωση των κοινωνικό-περιβαλλοντικών κριτηρίων γίνεται προσπάθεια ένα προϊόν να µην κοστολογείται απλά, αλλά να αξιολογείται, δηλαδή, πέρα από την τιµή να αποκτά και αξία, και µε βάση αυτή να επιλέγεται από έναν καταναλωτή, ο οποίος όµως, στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να συµπεριφέρεται, όχι ως απλός καταναλωτής αλλά, όλο και περισσότερο, ως συνειδητοποιηµένος πολίτης. Το πάντρεµα αυτό, οικονοµικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών κριτηρίων στην αξιολόγηση των προϊόντων και των σχετικών διαδικασιών παραγωγής, µας παραπέµπει ευθέως στις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης, όπως είχαν διατυπωθεί στην έκθεση «Μπρούντλαντ». ∆ιαπιστώνουµε δηλαδή ότι η ποιότητα ζωής µε τα χαρακτηριστικά που την περιγράψαµε προηγούµενα, µπορεί να θεωρηθεί ως ένας ικανοποιητικός δείκτης, προκειµένου να κρίνουµε αν και κατά πόσο, ένα αναπτυξιακό µοντέλο πληροί τις προϋποθέσεις της βιώσιµης ανάπτυξης. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι κάτι τέτοιο, δεν φαίνεται διόλου παράξενο, αφού η διαδικασία παραγωγής και διακίνησης καταναλωτικών «αγαθών», µε τον τρόπο και την έκταση που γίνονται σήµερα, είναι µια ιδιαίτερα µεγάλη περιβαλλοντική παρέµβαση και πρέπει να σχεδιάζεται και να αποτιµάται µε συνεκτίµηση του οικονοµικού, του περιβαλλοντικού και του κοινωνικού κόστους. Ένα αναπτυξιακό µοντέλο, που εστιάζει µόνο στα οικονοµικά µεγέθη, όχι µόνο δεν οδηγεί κατ’ ανάγκη σε

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ: ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ

387

ευηµερία, αλλά είναι και καταδικασµένο να αποτύχει αφού στηρίζεται στην ανάλωση όλο και περισσότερων φυσικών πόρων, οι οποίοι, όπως γνωρίζουµε, δεν είναι ανεξάντλητοι αλλά πεπερασµένοι. Το ζητούµενο, εποµένως, πρέπει να είναι το πέρασµα από το αναπτυξιακό µοντέλο της ποσότητας σε ένα κοινωνικό- περιβαλλοντικό µοντέλο της ποιότητας, µε ταυτόχρονη ευαισθητοποίηση / δραστηριοποίηση των πολιτών προς τη σχετική κατεύθυνση και οικονοµική και κοινωνική σύγκλιση σε παγκόσµιο επίπεδο. Όσο τα 2/3 της ανθρωπότητας ζουν σε συνθήκες εξαθλίωσης και δεν έχουν πρόσβαση σε βασικά αγαθά, όπως το πόσιµο νερό, κάθε τοπικό αναπτυξιακό µοντέλο είναι καταδικασµένο να αποτύχει. Αγαπητέ κ. Πρόεδρε, αγαπητοί σύνεδροι, αντιλαµβάνοµαι ότι ίσως σας κούρασα µε τις θεωρητικές προσεγγίσεις της παρέµβασής µου και ίσως από κάποιους να θεωρήθηκε ότι κινήθηκα και εκτός της θεµατολογίας του συνεδρίου, που αφορούσε στην π. επαρχία Αγ. Βασιλείου. Θα µου επιτρέψετε όµως να πιστεύω ότι κινήθηκα εντός θέµατος και να σας θυµίσω µια από τις σηµαντικές αρχές της επιστήµης της Οικολογίας το “Think global and act local”, που θα µπορούσε σε ελεύθερη απόδοση να ερµηνευθεί στο ότι κάθε απόφαση για τοπικές δράσεις δεν µπορεί να είναι ανεξάρτητη από το τι συµβαίνει στον υπόλοιπο κόσµο γύρω µας. Αναφέρθηκα στην αρχή της παρέµβασης µου στο ότι ο χώρος που βρίσκεται το ξενοδοχείο, που µας φιλοξενεί σήµερα, είναι τελείως διαφορετικός από ότι ήταν πριν λίγες δεκαετίες. Ως διαπίστωση το ίδιο ισχύει, για τον Πλακιά, την ευρύτερη περιοχή της Γιαλιάς και την Κρήτη ολόκληρη. Κοινή διαπίστωση, επίσης, είναι ότι δεν µπορούµε να γυρίσουµε πίσω, όπως και το ότι δεν έχει νόηµα να καλούµαστε να απαντάµε σε διλήµµατα του τύπου αν τότε ή τώρα είναι καλύτερα; Αυτό που έχουµε όµως την υποχρέωση να κάνουµε είναι να αξιολογήσουµε, µε βάση και τη διαθέσιµη σήµερα επιστηµονική γνώση, το αναπτυξιακό µοντέλο, που ακολουθήσαµε στην περιοχή µας, να δούµε αν και πού έχουµε κάνει λάθη, να δούµε αν µπορούµε να τα διορθώσουµε και τουλάχιστον να προσπαθήσουµε να µην τα επαναλάβουµε στο µέλλον. Θα µπορούσα, αλλά δεν υπάρχει ο διαθέσιµος χρόνος, να αναφερθώ σε αρκετές περιπτώσεις οικονοµικών δραστηριοτήτων, οι οποίες κυριάρχησαν στην περιοχή µας στο παρελθόν, αλλά είναι αµφίβολο αν είναι σύµφωνες µε τις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης και ως εκ τούτου

388

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΖΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ

να µπορούν να συνεχιστούν µε τον ίδιο τρόπο και στο µέλλον. Και αυτό γιατί, στην ουσία, συµβάλλουν στη διόγκωση των οικονοµικών µεγεθών χωρίς όµως να συµβάλλουν ουσιαστικά στη βελτίωση της οικονοµικής κατάστασης και της ποιότητας ζωής των εµπλεκοµένων στη σχετική δραστηριότητα, ενώ παράλληλα έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ως τυπικά παραδείγµατα προς την κατεύθυνση αυτή θα µπορούσε να αναφερθούν οι δυο κύριες, για την περιοχή µας, οικονοµικές δραστηριότητες, αυτές της ελαιοκαλλιέργειας και του µαζικού τουρισµού. Και στις δυο παραπάνω δραστηριότητες τα σχετικά µεγέθη (ποσότητα παραγοµένου ελαιολάδου, και αριθµός τουριστών) χρόνο µε το χρόνο διογκώνονται, αλλά όχι κατ’ ανάγκη και το καθαρό κέρδος των σχετικών επιχειρήσεων. Και αυτό γιατί, κοινή διαπίστωση είναι, ότι στην περίπτωση της ελαιοκαλλιέργειας η τιµή µε την οποία ο παραγωγός πωλεί το ελαιόλαδο συνεχώς µειώνεται και στην περίπτωση του µαζικού τουρισµού κάθε τουρίστας, χρόνο µε το χρόνο, δαπανά όλο και λιγότερα χρήµατα στο τόπο που επισκέπτεται. Αν θέλει εποµένως ο ελαιοπαραγωγός ή ο τουριστικός επιχειρηµατίας να διατηρήσει σταθερό το ετήσιο εισόδηµά του, θα πρέπει, στα πλαίσια του ποσοτικού µοντέλου ανάπτυξης, να παράγει όλο και περισσότερο ελαιόλαδο και να «φέρνει» όλο και περισσότερους τουρίστες, αντίστοιχα. Ένα τέτοιο µοντέλο, όµως, είναι καταδικασµένο, γιατί και τις δυο περιπτώσεις, προφανώς, υπάρχουν όρια, που δεν µπορεί να ξεπεραστούν. Γι’ αυτό σήµερα, όλο και περισσότερο γίνεται λόγος για εναλλακτικά µοντέλα ανάπτυξης που θα στοχεύουν, όχι τόσο στην ποσότητα, αλλά στην ποιότητα των παραγοµένων προϊόντων και των παρεχοµένων υπηρεσιών µε ιδιαίτερα υψηλή προστιθέµενη αξία. Για να εφαρµοστούν όµως τέτοια εναλλακτικά µοντέλα ανάπτυξης, χρειάζεται ενηµέρωση του κόσµου για τη φύση των πραγµατικών προβληµάτων, ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης και αξιολόγηση των όποιων αναπτυξιακών δραστηριοτήτων και αξιακών προτύπων του παρελθόντος. Οποιοδήποτε νέο αναπτυξιακό µοντέλο, όµως, για να θεωρείται εναλλακτικό θα πρέπει να στοχεύει στην άρση των αρνητικών συνεπειών των «αναπτυξιακών» δράσεων του παρελθόντος, ή τουλάχιστον, στη µη διαιώνισή τους.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

Καλαθοπλεκτική και καλαθοπλέκτες στο Μιξόρρουµα

Όταν και µέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 µια νύφη ερχόταν στο Μιξόρρουµα από άλλο χωριό, µεταξύ σοβαρού και αστείου τη ρωτούσαν, αν µεταξύ των προικιών της είχε και κλαδευτήρι, εννοώντας µαχαίρι για να καθαρίζει βίτσες. Το Παλιό, το Κάτω Μιξόρρουµα, έχει παµπάλαιη παράδοση στην καλαθοπλεκτική, γι’ αυτό και πειρακτικά οι κάτοικοι των γύρω χωριών, έλεγαν τους Μιξορµιανούς καλαθάδες. Καλαθοπλεκτική είναι η τέχνη να πλέκει κάποιος καλάθια. Καλάθια σε σκεύη φτιαγµένα µε βέργες (βίτσες) διαφόρων φυτών και συνήθως σχισµάτων καλαµιών. Η χρήση των καλαθιών και κοφινιών σε παλαιότερες εποχές -πριν την εισβολή του πλαστικού στη ζωή µας- ήταν ευρύτατα διαδεδοµένη µε πολλαπλές χρήσεις κυρίως στα χωριά, αλλά και στις πόλεις. Καλάθια για τις ελιές, για το περιβόλι, για τη συλλογή φρούτων και µεταφορά τους στο σπίτι, τουπάκια για το στράγγισµα της µυζήθρας, µπουγαδοκόφινα, τρυγοκόφινα, πετροκόφινα, χοχλιδοκόφινα, καλαθοκόφινα (µεγάλα καλάθια), σαν αποθηκευτικοί χώροι, κόφες και πανέρια διαφόρων χρήσεων είναι τα κυριότερα είδη καλαθοπλεκτικής. Κατανοητή νοµίζω η χρηστικότητα και χρησιµότητα των ειδών καλαθοπλεκτικής στην καθηµερινότητα των χωρικών επί σειρά αιώνων µέχρι πριν από σαράντα πάνω κάτω χρόνια, πριν γενικευτεί η χρήση του πλαστικού και ανάλογη η ζήτησή τους. Η Κρήτη, όπως γνωρίζουµε, έχει µια µεγάλη ποικιλία καλλιεργειών, που καλύπτουν όλες τις εποχές του έτους. Ήταν φυσικό λοιπόν ο αγροτικός πληθυσµός της, που τότε ήταν η συντριπτική πλειοψηφία του γενικού πληθυσµού, να έχει ανάγκη από µέσα συλλογής, µεταφοράς και διακίνησης των αγροτικών του προϊόντων. Αυτήν την ανάγκη κάλυπταν µε θαυµάσιο και πρακτικό τρόπο τα διάφορα είδη καλαθοπλεκτικής, που πλέκονταν µε πρώτες ύλες άφθονες στη χλωρίδα της Κρήτης. Είναι φανερό λοιπόν, ότι οι ανάγκες σε είδη καλαθοπλεκτικής υπήρ-

390

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

χαν σε όλο τον αγροτικό πληθυσµό της Κρήτης και κατ΄ επέκταση σε όλο το νησί, αν λάβουµε υπόψη ότι τα χρησιµοποιούσαν και κτηνοτρόφοι (τουπάκια) και µελισσοτρόφοι στο στράγγισµα του µελιού. Έτσι η καλαθοπλεκτική αναπτύχθηκε σε όλη την Κρήτη. Όπως βλέπουµε από το βιβλίο του Τάσου Λεοντίδη «Τα Κρητικά Καλάθια» έκδοσης 1986,τα καλάθια σε όλη την Κρήτη ήταν όµοια στα µέσα (υλικά) και στον τρόπο κατασκευής τους. ∆ιέφεραν µόνο στην εικόνα που παρουσίαζαν, στη φόρµα. Συνήθως οµοίαζαν µεταξύ τους τα καλάθια που έπλεκαν στην ανατολική Κρήτη, Ηράκλειο και Λασίθι και αντίστοιχα αυτά που έπλεκαν στη δυτική, Ρέθυµνο και Χανιά. ∆ιαφορές επίσης παρατηρούνται και στην ονοµασία. Για παράδειγµα η ονοµασία του κοφινιού «κανισκάρα» που χρησιµοποιείται κυρίως στη Μεσαρά, στο Ρέθυµνο και ιδιαίτερα στο Μιξόρρουµα ποτέ δε χρησιµοποιείται, ενώ στα Χανιά το συναντούµε µε την ονοµασία «τσιφίδι». Αν και σε πολλά χωριά της Κρήτης υπήρχαν άνθρωποι που γνώριζαν να πλέκουν καλάθια για τις δικές τους καθηµερινές ανάγκες, καλαθοχώρια όπου πολλοί κάτοικοι να ασχολούνται συστηµατικά και σχεδόν επαγγελµατικά µε την καλαθοπλεκτική ήταν σχετικά λίγα. Τέτοια χωριά στο νοµό Λασιθίου ήταν: Αχλαδιά, Λίµνες και περιοχή Ζάκρου. Στο νοµό Ηρακλείου: Άνω Βιάννος, Γωνιές Πεδιάδος, Γωνιές Μαλεβιζίου και Σκούρβουλα. Στο νοµό Χανίων: Πεµόνια και Σειρίλι κυρίως, αλλά και Κεραµωτή, Βουκολιές και Βαµβακόπουλο. Στο νοµό Ρεθύµνης ήταν δύο: Αργυρούπολη και Μιξόρρουµα. Το Κάτω ή Παλιό Μιξόρρουµα χτισµένο σε µια µαγευτική τοποθεσία στη δεξιά όχθη του ποταµού που έρχεται από το Σπήλι, είχε άφθονες τις πρώτες ύλες για τα καλάθια, βίτσες (λεπτές βέργες) από µυρτιές, ιτιές, λυγαριές, αγριελιές και άφθονα καλάµια. Η ίδια η φύση, ο µεγάλος δάσκαλος του ανθρώπου, έδωσε την ιδέα στους κατοίκους του χωριού, οι οποίοι γνωρίζοντας τη χρηστικότητα και χρησιµότητα των ειδών καλαθοπλεκτικής στην καθηµερινότητα των χωρικών και κατά συνέπεια τη ζήτησή τους, ασχολήθηκαν συστηµατικά και επαγγελµατικά µε αυτήν την τέχνη. Η τέχνη της καλαθοπλεκτικής µέχρι και τη δεκαετία του 1970, δηλαδή µέχρι την εισβολή του πλαστικού στη ζωή µας, έδιδε πλούτο και ευηµερία στους κατοίκους του χωριού και θέσεις εργασίας, όπως θα λέγαµε σήµερα, σε όλα τα µέλη της κάθε οικογένειας, αφού όλοι δούλευαν

ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΕΣ ΣΤΟ ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ

391

στη διαµόρφωση των πρώτων υλών (βίτσες - καλάµια) και στην κατασκευή των τελικών προϊόντων, που ήταν τα είδη καλαθοπλεκτικής. Η κατάληξη στο τελικό προϊόν προϋπόθετε ορισµένες φάσεις και δεν ήταν µια απλή υπόθεση. Οι φάσεις αυτές ήταν: Πριν όµως, να σας διαβεβαιώσω ότι γεννήθηκα στο Μιξόρρουµα (Άνω), µεγάλωσα και έζησα εκεί και αυτά τα οποία θα αναφερθούν εδώ, τα περισσότερα είναι δικά µου βιώµατα, αφού για λίγο χρονικό διάστηµα έπλεκα καλάθια, ή από αφηγήσεις παλιών καλαθοποιών, καλαθοπλεκτών. Όπως είπαµε οι πρώτες ύλες ήταν οι βίτσες και τα καλάµια. Οι Μιξορµιανοί καλαθάδες σαν βίτσες χρησιµοποιούσαν κυρίως της µυρτιάς, της αγριελιάς και του πλάτανου, αλλά και της ιτιάς, λυγαριάς, σχοίνου και αστέρακα - αστύρακα. Η πρώτη φάση λοιπόν ήταν το κόψιµο και η µεταφορά των βιτσών στο σπίτι. Αυτό γινόταν πάντα τους καλοκαιρινούς µήνες. Τις πολλές βίτσες τις έκοβαν από τους Ποταµούς Αµαρίου, από εκεί που είναι σήµερα το οµώνυµο Φράγµα, όπου τότε υπήρχαν µεγάλοι «µερταρέδες», συστάδες από µυρτιές. Τρεις ώρες πριν ξηµερώσει, ξεκινούσαν από το χωριό µε δυνατά ζώα, γαϊδουράκια ή µουλάρια και έφταναν στο µερταρέ µε το ξηµέρωµα. Έβρισκαν µεστές -παλιές- βίτσες και µε ειδικά µαχαίρια (κλαδευτήρια) άρχιζαν το κόψιµο. Χωµένοι µέσα στο µερταρέ για ώρες έκοβαν βίτσες µέχρι να κάνει ο καθένας δύο µεγάλα δεµάτια. Στην πλάτη µετά κάθε δεµάτι, βάρους τουλάχιστον πενήντα οκάδων και µεταφορά στο µέρος που ήταν το ζώο. Φόρτωµα µετά στο ζώο, που µπορούσε να γίνει µόνο µε διχαλόβεργα (διχάλα) και µε ιδιαίτερη δυσκολία, αν ο δουλευτής ήταν µοναχός του. Με βαρυφορτωµένα τα ζώα ξεκινούσαν για το χωριό και είχαν µια δύσκολη πορεία τριών - τεσσάρων ωρών. Στο χωριό έφταναν συνήθως µε το βράδιασµα. Η εργασία αυτή ήταν εξαιρετικά κοπιαστική και µπορούσε να έχει και απρόοπτα, να πέσει το ζώο ή να ξεσελώσει, όπως ήταν βαρυφορτωµένο. Άντε µετά να διορθώσεις τα πράγµατα... Οι ιδιοκτήτες των µερταρέδων ενίοτε απαιτούσαν πληρωµή για το κόψιµο των βιτσών από το χωράφι τους και οι καλαθοπλέκτες συνήθως τους έδιδαν καλάθια. Πολλές φορές, όµως κατέληγαν και στο δικαστήριο, γιατί είχαν κόψει βίτσες χωρίς την άδεια του ιδιοκτήτη. Οι βίτσες, για να είναι αντοχής τα καλάθια, εκτός από µεστές έπρεπε να κόβονται κατά τη λίγωση του φεγγαριού. Ήταν κανόνας απαράβατος.

392

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

Τις βίτσες της ίδιας χρονιάς τις έλεγαν «φασουλές» - τρυφερές σαν φασόλια και όσοι τις χρησιµοποιούσαν έκαναν ψεύτικη δουλειά, επειδή φυρούσαν σε µικρό διάστηµα. Όταν έφταναν οι βίτσες στο χωριό, στο σπίτι έπιαναν δουλειά οι γυναίκες και τα παιδιά, που είχαν µάθει να δουλεύουν µε τέχνη και γρηγοράδα το κλαδευτήρι - µαχαίρι µε ξύλινη λαβή και καµπύλη λεπίδα - και να τις καθαρίζουν και να τις κάνουν µε λεία επιφάνεια. Έπρεπε µετά να ξηρανθούν για λίγες µέρες στον ήλιο και να µπουν µετά στο νερό για δύο - τρεις µέρες, να µαλακώσουν για να λυγίζουν και να µη σπουν στο πλέξιµο. Την παραπάνω διαδικασία για τις βίτσες την τηρούσαν οι Μιξορµιανοί καλαθοπλέκτες, γι’ αυτό και τα καλάθια τους ήταν µοναδικά και περιζήτητα... Το δεύτερο υλικό που χρησιµοποιούσαν οι καλαθοπλέκτες ήταν τα καλάµια που έπρεπε απαραιτήτως να κοπούν και αυτά λίγωση και µάλιστα στη λίγωση του Γενάρη ή του Φλεβάρη. Ακαθάριστα τα έκαναν δεµάτια και τα τοποθετούσαν όρθια, άσχετα αν βρέχονταν ή όχι. Τα είδη καλαθοπλεκτικής πλέκονταν κυρίως τους καλοκαιρινούς µήνες, από Ιούνιο έως και Σεπτέµβριο, και υπήρχε τότε στο χωριό ένας δηµιουργικός οργασµός καλαθοπαραγωγής. Τα διάφορα είδη που πλέκονταν στο Μιξόρρουµα ανάλογα τη χρήση για την οποία προορίζονταν έπαιρναν και ανάλογο σχήµα, µέγεθος και ονοµασία. Για το µάζωµα των ελιών, µαζωκτροκάλαθα - µέτρια καλάθια (εικ. 1). Για το περιβόλι, περβολοκάλαθα - µεγάλα καλάθια (κοφινοκάλαθα) (εικ. 2). Για τους χοχλιούς (σαλιγκάρια), χοχλιδοκάλαθα (εικ. 3). Του-

Εικ. 1. Καλάθια (το δεύτερο µε ρόδα)

Εικ. 2. Κοφινοκάλαθο

ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΕΣ ΣΤΟ ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ

Εικ. 3. Χοχλιδοκάλαθο

393

Εικ. 4. Τουπάκι

πάκια για το στράγγισµα της µυζήθρας (εικ. 4). Κόφες µικρές και µεγαλύτερες (εικ. 5-6), ήταν συνήθως από βίτσες ιτιάς αποφλοιωµένες. Τα κοφίνια ήταν µεγάλα καλάθια µε ορισµένες διαφορές στην κατασκευή. Οι βίτσες που πλέκονταν ήταν ζωηρότερες (µεγαλύτερες). Τα πλαϊνά τους τοιχώµατα δεν καµπύλωναν προς τα πάνω, αλλά πλάταιναν προοδευτικά και σε πολλά πλέκονταν (τα πλαϊνά) µε βίτσες αντί για καλάµια για να είναι πιο ανθεκτικά. Κοφίνια είχαµε: Μπουγαδοκόφινα (εικ. 7), τα πλυντήρια της τότε εποχής. Τρυγοκόφινα, για τη µεταφορά των σταφυλιών, πλεγµένα µε βίτσες για να είναι µεγάλης αντοχής (εικ. 8). Τρυγοκόφες για τον ίδιο λόγο, φτιαγµένες από σχίζες σφάκας (εικ. 9, 10).

Εικ. 5. Κόφα

Εικ. 6. Μια άλλη κόφα

394

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

Εικ. 7. Μπουγαδοκόφινο

Εικ. 8. Τρυγοκόφινο

Εικ. 9 - 10. Τρυγόκοφες

Τα πετροκόφινα ήταν όµοια µε τα τρυγοκόφινα, αλλά µικρότερα, για µεταφορά µικρών πετρών. Από βίτσες αστύρακα πλέκονταν τα πιο ανθεκτικά κοφίνια. Σε όλα τα παραπάνω είδη καλαθοπλεκτικής, εκτός από τις τρυγοκόφες, ο τρόπος κατασκευής (πλεξίµατος) ήταν όµοιος. Άρχιζαν τον πάτο µε οκτώ βίτσες και τα στριφτάλια (εικ. 11 και 12). Οι οκτώ βίτσες έπαιζαν το ρόλο των στηµονιών. Τα στριφτάλια ήταν τέσσερις λεπτότερες βίτσες στριµµένες (στριφτάλια) για να λυγίζουν χωρίς να σπουν στο αρχικό πλέξιµο. Αυτές µαζί µε τις επόµενες βίτσες, έπαιζαν το ρόλο των φαδιών. Με το πλέξιµο αυτό δηµιουργείτο η πλάκα του πάτου (εικ. 13 και 14). Οι λέξεις στηµόνι (ίστηµι) και φάδι (υφαίνω) είναι δανεισµένες από την υφαντική τέχνη. Άλλωστε η καλαθοπλεκτική είναι κι αυτή τέχνη και πολλά δηµιουργήµατά της είναι αληθινά κοµψοτεχνήµατα.

ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΕΣ ΣΤΟ ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ

395

Εικ. 11. Το ξεκίνηµα του καλαθιού

Καθάριζαν τον πάτο (εικ. 15, 16). Έβαζαν στηµόνια περιµετρικά της πλάκας, τα οποία χαράκωναν Εικ. 12. Τα στριφτάλια. στη βάση τους (εικ. 17) και λύγιΤο ξεκίνηµα του πάτου ζαν επάνω (εικ. 18). Έπλεκαν µετά τον πετρόβολο αρχίζοντας το πλέξιµο µε τρεις βίτσες, τις οποίες, όταν τελείωναν, συµπλήρωναν µε άλλες. Όταν έπλεκαν µε τις βίτσες τρεις ή περισσότερες στροφές, πάνω από τον πάτο του καλαθιού ή του κοφινιού, το είδος ήταν και όµορφο και στέρεο και αυτό ισχύει σε όλα τα πλεξίµατα (εικ. 19 και 20). Με καθαρισµένα, ανοιγµένα και σχισµένα καλάµια (εικ. 21 και 22) σαν φάδια, έπλεκαν το πλαϊνό µέρος του καλαθιού (εικ. 23 και 24) στηρίζοντας τα καλάµια στις όρθιες βίτσες που λειτουργούσαν ως στηµό-

Εικ. 13 -14. Το πλέξιµο του πάτου

396

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

Εικ. 15 - 16. Το καθάρισµα του πάτου

Εικ. 17. Το χαράκωµα των στηµονιών

Εικ. 18. Τα γυρισµένα στηµόνια

νια. Με δεξιοτεχνία κατόρθωναν ώστε το καλάθι να είναι καµπύλο στη µέση και να στενεύει προοδευτικά στα χείλη. Το πλέξιµο του πλαϊνού άρχιζε µε τρία σχίσµατα καλαµιού. Αν ήθελαν στο µέσον του πλαϊνού να κάνουν τη λεγόµενη ρόδα, πρώτα άρχιζαν τον πάτο µε εννέα βίτσες, αντί οκτώ, και φτάνοντας περίπου στη µέση έκοβαν το ένα από τα τρία σχίσµατα καλαµιού και αντί αυτού έβαζαν βίτσα όµοια του πάτου για τρεις στροφές και έτσι γινόταν η ρόδα (εικ.1), που ήταν και για οµορφιά και για στερεότητα (ανθεκτικότητα) του καλαθιού.

ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΕΣ ΣΤΟ ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ

Εικ. 19. Το πλέξιµο του πετρόβολου

397

Εικ. 20. Το πλέξιµο του πετρόβολου προχώρησε

Έπλεκαν µετά το ένα ή τα δύο χέρια ανάλογα. Τελευταία έπλεκαν τα «χείλια» (εικ. 25 και 26) και καθάριζαν µε το κλαδευτήρι τις περιττές βίτσες και καλάµια. Εύκολα διαπιστώνεται ότι το πλέξιµο των ειδών καλαθοπλεκτικής ήταν µια διαδικασία επίπονη, λεπτεπίλεπτη και χρονοβόρα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι έπλεκαν µόνο άντρες, ποτέ γυναίκες, τουλάχιστον στο Μιξόρρουµα. Με προετοιµασµένες τις βίτσες και τα καλάµια, ένας καλαθοπλέκτης έπλεκε 5 έως 7 καλάθια σε µια µέρα ή 3-4 κοφίνια ή 2-3 τρυγοκόφινα ή πετροκόφινα. Οι τρυγόκοφες, όπως είπαµε, κατασκευάζονταν µε σχίσµατα σφάκας. Τις µεστωµένες αλλά ταυτόχρονα ευλύγιστες σφάκες τις έκοβαν πάντοτε στη λίγωση του φεγγαριού, τις έσχιζαν στα δύο, τις πελεκούσαν για να µείνει ο φλοιός µε λίγο ξύλο, τις έβαζαν στο νερό, τις στράγγιζαν πριν έλθει η ώρα να τις πλέξουν στο καλούπι. Για το πλέξιµό τους χρησιµοποιούσαν ειδικό καλούπι και άρχιζε από την κορυφή και κατέληγε στον πάτο, δηλαδή το αντίθετο από ό,τι στα καλάθια. Αν θυµούµαι καλά, την τέχνη και το καλούπι τα είχε µια οικογένεια και τα κρατούσε για δικό της µυστικό και πιθανότατα, άγνωστο πως, το είχε πάρει από την περιοχή της Μεσαράς.

398

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

Εικ. 21. Το καθάρισµα των καλαµιών

Εικ. 22. Το σκίσιµο των καλαµιών

Εικ. 23. Το πλέξιµο του καλαµιού

Μερικοί καλαθοπλέκτες έπλεκαν - «έντυναν» τις «νταρµετζάνες» -δαµιτζάνες- µε βίτσες, δίνοντάς τους το σχήµα της, για λόγους κυρίως προστασίας και ευκολίας στη µεταφορά και τη χρήση (εικ. 27). Οι καλαθοπλέκτες στο Μιξόρρουµα ασφαλώς και δε γίνονταν πλούσιοι από τα καλάθια, όµως έβγαζαν ένα σχετικά µικρό, πολύ σηµαντικό για την εποχή εισόδηµα που τους επέτρεπε να καλύπτουν τις στοιχειώδεις ανάγκες της ζωής τα δύσκολα εκείνα χρόνια. Όταν µια οικογένεια έπλεκε 30-40 όµοια ή διαφορετικά είδη καλαθοπλεκτικής προκειµένου να τα πουλήσει, είχε δύο επιλογές: Μια Κυριακή ή µια σκόλη κατά το τέλος του καλοκαιριού µε το γαϊδουράκι τα πήγαιναν στα χωριά και τα πουλούσαν στους χωρικούς µε χρήµατα ή ανταλλάσσοντάς τα µε αγροτικά ή κτηνοτροφικά προϊόντα. Ο άλλος τρόπος, που τον προτιµούσαν πολλοί, ήταν: φόρτωναν περίτεχνα τα καλάθια στο γάιδαρο, για να σηκώσει πολλά και ξεκινώντας νύχτα από το χωριό και βαδίζοντας για τέσσερις ώρες τα πήγαιναν στο Ρέθυµνο µια εργάσιµη µέρα. Εκεί τα πουλούσαν στους εµπόρους µαζεµένα - χονδρικά. Η τιµή βέβαια ανά καλάθι ήταν µικρότερη,

ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΕΣ ΣΤΟ ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ

αλλά τα χρήµατα τα έπαιρναν µαζεµένα και αυτό τότε µετρούσε πολύ. Πολλοί πουλώντας τα καλάθια, στην επιστροφή περνούσαν από τους Ποταµούς Αµαρίου όπου και διανυκτέρευαν. Το πρωί, αφού έκοβαν αρκετές βίτσες, τις φόρτωναν στα ζώα και γύριζαν στο χωριό. Γύρω στα 1970 άρχισαν να έρχονται στο Μιξόρρουµα έµποροι µε φορτηγά αυτοκίνητα και να αγοράζουν καλάθια. Πολλοί στόλιζαν τα σπίτια τους στις πόλεις ή τις ταβέρνες µε είδη καλαθοπλεκτικής, που θύµιζαν το χωριό και τη φύση. ∆ύσκολο και κοπιαστικό το επάγγελµα του καλαθοπλέκτη, αλλά οπωσδήποτε κάποιο µεροκάµατο έβγαινε. Σε µια χρονική περίοδο που τα χρήµατα δύσκολα έβγαιναν, αυτά από το Μιξόρρουµα ποτέ δεν έλειψαν και αυτό χάρη στην καλαθοπλεκτική. Τα παιδιά µεγαλώνοντας µάθαιναν την τέχνη του καλαθοποιού, καλαθοπλέκτη µε το να δουλεύουν κοντά στους έµπειρους. Για να γίνει καλός τεχνίτης ένα παιδί, κάποιος µεγάλος καλός τεχνίτης -έτσι τουλάχιστον του έλεγαν- έπρεπε να «περάσει από τον πάγκο του τεχνίτη». Κάθιζε ο µεγάλος καλός τεχνίτης κατάχαµα -καταγής- και λυγίζοντας τα πόδια του προς το

399

Εικ. 24. Το πλέξιµο του καλαθιού µε καλάµι

Εικ. 25. Πλέκονται τα χείλια

Εικ. 26 Το τέλειωµα της κόφας

400

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΙΛΤ. ∆ΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ

µέρος του δηµιουργούσε κενό τριγωνικό κάτω από τα γόνατά του. Μέσα από αυτό το κενό έπρεπε να περάσει πρηνηδόν ο υποψήφιος καλός τεχνίτης. Το πέρασµά του όµως δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση, καθώς κατά την προσπάθεια του παιδιού να περάσει, ο τεχνίτης τραβούσε τα πόδια του πιέζοντάς το, και το εµπόδιζε να ολοκληρώσει τη δοκιµασία. Μετά από αρκετή ταλαιπωρία, χαλάρωνε η πίεση και περνούσε το παιδί, που ήδη είχε πάρει το βάφτισµα για να γίνει καλός καλαθοπλέκτης. Αυτή τη δοκιµασία, που συν Εικ. 27. Νταρµετζάνα ή δαµιτζάνα τοις άλλοις ήταν και συµβολική, την πέρασα και εγώ και ίσως ήταν ο λόγος που αποφάσισα να µάθω µεν να πλέκω καλάθια, αλλά όχι και να ακολουθήσω το επάγγελµα... Στη δεκαετία του 1950 στο Κάτω Μιξόρρουµα υπήρχαν γύρω στους τριάντα τεχνίτες καλαθοπλέκτες, µε ηµερήσια, κατά µέσο όρο, παραγωγή ειδών καλαθοπλεκτικής 80 έως 100 κατά τους θερινούς µήνες. Ήταν γραφική και πανηγυρική η εικόνα που παρουσίαζαν τα σοκάκια του χωριού τους καλοκαιρινούς µήνες, να είναι παρέες - παρέες άντρες, γυναίκες και παιδιά, άλλοι να καθαρίζουν βίτσες και καλάµια, άλλοι να σχίζουν καλάµια, άλλοι να φέρνουν µαλακωµένες βίτσες από το κοντινό ποτάµι και οι άντρες και τα µεγάλα παιδιά να πλέκουν σε έντονο ρυθµό. Μια εργασία ευχάριστα κοπιαστική, διανθισµένη µε την κουβέντα της επικαιρότητας και ό,τι άλλο ενδιέφερε τους χωρικούς εκείνης της εποχής. Τώρα, Νοέµβριος 2008, µόνο ένας κάτοικος, ο Σπύρος ∆ουλγεράκης του Εµµανουήλ, στο Πάνω πια Μιξόρρουµα ασχολείται κάπως µε την καλαθοπλεκτική (εικ. 22 και 26).

ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥ∆ΑΚΗ-ΧΑΤΗΡΗ

Ο οικισµός της Νέας Κρύας Βρύσης και η ίδρυση µουσείου

Στη νότια πλευρά του όρους Κέδρος, στους πρόποδές του, βρίσκεται το χωριό Κρύα Βρύση, του ∆ήµου Λάµπης, του Νοµού Ρεθύµνου. Σήµερα αποτελείται από δύο οικισµούς, την Παλιά Κρύα Βρύση και τη Νέα Κρύα Βρύση. Παρακάτω θα γίνει αναφορά σχετικά µε τη δηµιουργία του νέου αυτού οικισµού. Στις 22 Αυγούστου 1944, ηµέρα Τρίτη πριν τα χαράµατα, οι Γερµανοί κατακτητές περικυκλώνουν το χωριό Κρύα Βρύση. Ελάχιστοι κάτοικοι έχουν φύγει από το σφικτό κλοιό των κατακτητών και κάποιοι άλλοι κρύβονται µέσα στο χωριό. Κατόπιν εντολής όλοι µαζεύονται στην πλατεία του χωριού. ∆ιαχωρίζονται οι άνδρες από τις γυναίκες. Στις γυναίκες δίδεται η διαταγή να φύγουν από το χωριό, παίρνοντας µαζί τους ό,τι µπορούν να σηκώσουν, ενώ τους άνδρες τους κλείνουν στην εκκλησία. Εκεί διαβάζεται ονοµαστικός κατάλογος. Εάν κάποιος λείπει, επιλέγεται στη θέση του άλλος. 35 άνδρες επιλέγονται, οι νεότεροι οι πιο δηµιουργικοί. Αυτοί κρατούνται, ενώ οι υπόλοιποι µε αυτοκίνητα µεταφέρονται στο Σπήλι. Εκεί µε εντολή, κανείς να µην πλησιάσει στην Κρύα Βρύση, γιατί θα θανατωθεί, τους άφησαν ελεύθερους, λέγοντας ότι µπορούν να πάνε στα γύρω χωριά. Η παρερµηνευµένη αυτή εντολή έδωσε την ευκαιρία στους κατοίκους να φύγουν, καθόσον µετά τους αναζητούσαν αλλά δεν τους εύρισκαν, για να τους οδηγήσουν στο Ρέθυµνο. Το απόγευµα της ίδιας ηµέρας καπνοί ξεπρόβαλαν από το χωριό, έγινε η εκτέλεση µε πυρπόληση των κρατουµένων στο Κοινοτικό γραφείο, σύµφωνα µε µαρτυρίες. Τις επόµενες οκτώ ηµέρες οι κατακτητές λεηλατούσαν και κατέστρεφαν βάζοντας φωτιά σε όλα τα σπίτια του χωριού. Το βράδυ της Τρίτης 29 Αυγούστου αποχώρησαν αφήνοντας πίσω τους αποκαΐδια, πόνο και δυστυχία. Με την ελπίδα ότι οι κρατούµενοι ζουν κάπου στις φυλακές της Αγιάς ή των Χανίων ή της Γερµανίας, οι επιζήσαντες κάτοικοι επιστρέφουν στο κατεστραµµένο χωριό και αντικρίζουν µε σπαραγµό ψυχής τα λείψανα των θυµάτων. Βιώνουν βαρύ πένθος, είναι άστεγοι χωρίς προµήθειες τροφής µε το χειµώνα να έρχεται και σκορπίζουν στα γύρω χωριά, όπου και φιλοξενούνται µε αδελφική αλληλεγγύη1. 1 Θεόδωρος Πελαντάκης, Τα Ολοκαυτωµένα χωριά του Κέδρους, Αθήνα 1980, 75.

402

ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥ∆ΑΚΗ-ΧΑΤΗΡΗ

Με τον ερχοµό της άνοιξης οι περισσότεροι αρχίζουν να αναστηλώνουν τα γκρεµισµένα σπίτια, ενώ κάποιοι άλλοι µετοικούν κοντά στον αυτοκινητόδροµο Ρεθύµνου -Αγίας Γαλήνης στην τοποθεσία Συκιάς Νερό. Συγκεκριµένα οι Κωνσταντiνος Βαβουράκης, Μιχαήλ Βαβουράκης, Χαράλαµπος Λαγουδάκης και Γιώργος Λαµπάκης είναι οι πρώτοι κάτοικοι του νέου οικισµού, όπως ενθυµούνται οι γηραιότεροι κάτοικοι του χωριού2. Μετά την απελευθέρωση από τους Γερµανούς εφαρµόστηκε σχέδιο ανοικοδόµησης που αφορούσε τα χωριά Ανώγεια, Βρύσες, Γερακάρι, Κρύα Βρύση και Ροδάκινο3. Έτσι µε Ν. ∆. του 19464 πραγµατοποιείται αναγκαστική απαλλοτρίωση για την ανοικοδόµηση της Χώρας. Ητοι απαλλοτριώνει εκτάσεις για δηµιουργία νέων οικισµών, ανέγερση νέων οικιών, διάνοιξη και διεύρυνση δρόµων... για τη στέγαση πολεµοπαθών και άλλων κατηγοριών αστέγων οικογενειών. Με υπουργική απόφαση5 γίνεται αναγκαστική απαλλοτρίωση για ανέργεση οικηµάτων έκτασης 85.075 µ2 περίπου στη θέση Συκιάς Νερό που καθορίζεται από το τοπογραφικό της30/9/48 του ∆/ντη Πολεοδοµίας. Ενώ µε Β. ∆ιατάγµατα6, 7, εγκρίνεται το πολεοδοµικό σχέδιο της Κρύας Βρύσης. Έτσι δηµιουργήθηκαν οικήµατα -πυρήνες, όπως ονοµάστηκαν, το σχολείο και το ελαιοτριβείο στη σοχώρα του Καπετάν Γιάννη. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν εντός δύο ετών. Το Σεπτέµβριο του 1948 παραχωρούνται τα σπίτια - πυρήνες α) σε αυτούς που έχουν θύµατα, β) σε όσους είχαν οικόπεδο και γ) σε όσους είχαν παιδί στο στρατό. Τα υπόλοιπα κληρώνονται σ’ αυτούς που έχουν κάνει αιτήσεις. 2 Ηλίας Βαβουράκης, Στυλιανός Λαγουδάκης. 3 2079/30-10-08 έγγραφο της ∆/νσης Πρόνοιας. 4 Νοµοθετικό ∆ιάταγµα 145,ΦΕΚ 305/Α/30-9-46, Περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόµηση της Χώρας, άρθρο 1. 5 Υπουργική απόφαση 231315/1486/2-10-48, ΦΕΚ 166/Β/12-10-48 Περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως ακινήτων προς ανοικοδόµησιν εις θέσιν Κρύας Βρύσης Ρεθύµνης. 6 Β.∆.25, ΦΕΚ/α/5-8-47 Περί εγκρίσεως του πολεοδοµικού σχεδίου Κρύας Βρύσης Ρεθύµνου. 7 Β. ∆., ΦΕΚ/Α/16-7-48 Περί τροποποιήσεως του πολεοδοµικού σχεδίου Κρύας Βρύσης Ρεθύµνου.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΚΡΥΑΣ ΒΡΥΣΗΣ ΚΑΙ Η Ι∆ΡΥΣΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

403

Με Β.∆. καθορίζονται οι κατηγορίες των δικαιούχων8 καθώς και διευκρινίσεις για παραχωρητήρια για κληρονόµους. Πυρήνες προχειρότητος, έτσι αποκαλέστηκαν τα σπίτια που κτίσθηκαν από την ανοικοδόµηση, αµέσως µετά την παράδοση τους στους κατοίκους, καθ’ όσον δεν τηρήθηκε κανένας πολεοδοµικός κανόνας για ένα αγροτικό συνοικισµό, απροσάρµοστα στο κλίµα και στις ανάγκες του Κρητικού αγρότη. Για τα δίπατα: ένα ισόγειο δωµάτιο αρκετά µεγάλο ως ένα διαµέρισµα και αρκετά µικρό για να χωρισθεί σε δύο. Αυτό υποτίθεται θα χρησιµοποιείτο σαν στάβλος και σαν αποθήκη. Από πάνω ένα άλλο δωµάτιο µε τζάκι που υποτίθεται ότι προοριζόταν για κουζίνα και κρεβατοκάµαρα, σ’ αυτό ανεβαίνει κανείς µε εξωτερική σκάλα (εικ. 10). Όσον αφορά στα ισόγεια σπίτια: ένα δωµάτιο αρκετά µεγάλο, µε τζάκι, κι ένα δεύτερο δωµάτιο πολύ µικρό (εικ. 11).

Εικ. 10. Φωτογραφία δίπατου σπιτιού

8 α) Β. ∆. 775, ΦΕΚ 254/Α/30-12-64 Περί κωδικοποιήσεως διατάξεων περί Λαϊκής Κατοικίας. β) Β.∆. 29, ΦΕΚ 8/Α/15-1-70 Περί τροποιήσεως και κωδικοποιήσεως διατάξεων αναφεροµένων εις την ρύθµισιν της παραχωρήσεως των υπό των τέως Υπηρεσιών Ανοικοδοµήσεως αναγερθέντων οικηµάτων. γ) Ν. 543 ΦΕΚ 43/15-2-77 Περί τροποποιήσεως διατάξεων τινων αφορωσών εις την ρύθµισιν θεµάτων στεγαστικής αποκαταστάσεως..

404

ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥ∆ΑΚΗ-ΧΑΤΗΡΗ

Εικ. 11. Φωτογραφία ισογείου σπιτιού

Από εφηµερίδα της εποχής εκείνης διαβάζουµε9: «Το Γερακάρι είναι σε υψόµετρο 700 περίπου µέτρων και είναι εκτεθειµένο σε σφοδρούς ανέµους, το χιόνι δε στοιβάζεται στην περιοχή αυτή. Οπως τα σπίτια είναι µεµονωµένα θα τα δέρνει ο άνεµος και δύσκολα θα θερµαίνονται. Ο κάτοικος θα είναι αδύνατον την νύκτα να κατέβει να περιποιηθεί τα ζώα του (νυχτερινό αχεροτάϊσµα), γιατί θα είναι τροµερά εκτεθειµένος στην παγερότητα της νύκτας, αφού θα είναι υποχρεωµένος να βγει στο ύπαιθρο, για να πάει στο στάβλο του. Όταν έρθει βρεµµένος από το χωράφι, δεν θα ’χει που στεγνώσει γιατί πρέπει να βρέξει το διαµέρισµα που θα κοιµηθεί. Πράγµατι θα ’ναι πυρήνες προχειρότητας, αλλά και απρονοησίας και τσαπατσουλιάς.» Πέρα από τις όποιες προχειρότητες και ελλείψεις, που βέβαια εκείνη την εποχή ήταν πολύ σηµαντικές για τους αγρότες χωρικούς, τα σπίτια αυτά αποτέλεσαν όντως τους πυρήνες για επέκταση και προσαρµογή στις ανάγκες ενός αγροτικού σπιτιού. Εν τούτοις κάποια έµειναν αχρησιµοποίητα. ∆ύο ήδη κατεδαφίστηκαν, διότι κρίθηκαν ετοιµόρροπα. Ένα 9 Κρητική Επιθεώρηση,3-7-79.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΚΡΥΑΣ ΒΡΥΣΗΣ ΚΑΙ Η Ι∆ΡΥΣΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Εικ. 12. Φωτογραφία εκκλησίας και αδριάντα

405

ήταν αυτό που βρίσκεται το άγαλµα του ήρωα Γιάννη Ασουµανή, νοτιοανατολικά της εκκλησίας του χωριού τον Άγιο Ευµένιο (εικ. 12). Σήµερα σιγά σιγά αξιοποιούνται τα σπίτια αυτά από τους κληρονόµους των δικαιούχων, ενώ κάποιοι απόδηµοι κάτοικοι επισκευάζουν και συντηρούν τα σπίτια για καλοκαιρινή κατοικία (εικ. 13). Ο σύλλογός µας, Φίλοι του Μουσείου Κρητικής Παράδοσης, από µεράκι και αγάπη για την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κρήτη, από αγάπη για την ιστορία του τόπου του, θέλησε να ξαναζωντανέψει την παράδοση όπως την έζησαν οι πρόγονοί του, όπως αυτή σώθηκε µέχρι σήµερα βάζοντας στόχο τη δηµιουργία ενός µουσείου Κρητικής Παράδοσης. Ο σύλλογός µας ιδρύθηκε τον Οκτώβρη του 2002 µε έδρα την Αθήνα. Μέλη του Συλλόγου είναι φίλοι της Κρητικής Παράδοσης και της Κρήτης, κυρίως όµως απόδηµοι εκ των χωρίων Κρύας Βρύσης και Σακτουρίων αλλά και απόδηµοι από άλλα χωριά. Περιβάλλον, Αρχαιολογία, Ιστορία, Κοινωνία είναι τα θέµατα του Συνεδρίου και βέβαια τα ίδια θέµατα είναι και το αντικείµενο του Μουσείου Κρητικής Παράδοσης. Στόχος του Συλλόγου µας είναι η ίδρυση ενός τέτοιου Μουσείου στην περιοχή µας.

406

ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥ∆ΑΚΗ-ΧΑΤΗΡΗ

Εικ. 13. Αεροφωτογραφία του οικισµού

Στο χωριό Νέα Κρύα Βρύση κοντά στον αυτοκινητόδροµο Ρεθύµνου Αγίας Γαλήνης, εκατό µέτρα από αυτόν, βρίσκεται το ∆ηµοτικό Σχολείο (εικ. 14), που κτίστηκε από την Υπηρεσία Ανοικοδόµησης αµέσως µετά την κατοχή, εγκαταλελειµµένο από το 1971, παραδοµένο στη φθορά της αχρησίας και του χρόνου. Αυτό το σχεδόν ερειπωµένο κτήριο επιλέγει ο Σύλλογος, για να µετατρέψει σε µουσείο. Με αίτηµά του ζητεί τη χρήση από το ∆ήµο Λάµπης, στον οποίο και ανήκει, ο οποίος παραχωρεί τη χρήση έπ’ αόριστο µε απόφασή του10. Επίσης αναθέτει µελέτη επισκευής στον συγχωριανό µηχανικό Γεώργιο Ροδαµνάκη, ο οποίος και εκπονεί τη µελέτη - προσφορά του στο Σύλλογο. Επίσης µε ενέργειες του Συλλόγου το εν λόγω κτίριο χαρακτηρίζεται «Μνηµείο» από το Υπουργείο Πολιτισµού11 για ιστορικούς λόγους, καθ’ όσον αποτελεί σηµείο αναφοράς, µνήµης και συνέχειας του ολοκαυτώ10 ∆ήµος Λάµπης, απόφαση 276/2002 11 Υπουργείο Πολιτισµού, Γενική ∆/νση Αναστήλωσης Μουσείων και Τεχνικών Έργων, ∆/νση Νεώτερης και Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Κληρονοµιάς, Τµήµα Προστασίας Νεώτερων Μνηµείων, αριθµ. Πρωτ.: ΥΠΠΟ/∆ΝΣΑΚ/93240 ΠΕ/2169/18-1-2005, ΦΕΚ149/Β/7-2-2005

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΚΡΥΑΣ ΒΡΥΣΗΣ ΚΑΙ Η Ι∆ΡΥΣΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

407

Εικ. 14. Φωτογραφία ∆ηµοτικού Σχολείου

µατος της Κρύας Βρύσης στις 22/8/1944 από τους Γερµανούς. Ενώ µε απόφασή της12 η Υπηρεσία Νεότερων Μνηµείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης εγκρίνει τη µελέτη Ροδαµνάκη για την επισκευή του σχολείου. Το θέµα της επισκευής, αυτή τη στιγµή είναι σε εκκρεµότητα. Εν τούτοις ο Σύλλογος αγωνίζεται ,δεν καταθέτει τα όπλα και πιστεύει ότι τελικά θα καταφέρει να ενταχθεί η επισκευή και αναπαλαίωση του κτιρίου στο ∆΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Ήδη προχωράει η άδεια επισκευής, η οποία έχει κατατεθεί στην Πολεοδοµία Ρεθύµνου, ενώ εκκρεµεί σχετική αίτηση, η οποία υποβλήθηκε ξανά στο ∆ήµο Λάµπης για παραχώρηση της χρήσης για µια εικοσαετία τουλάχιστον. Στις 22/8/2003 στο Πολιτιστικό Κέντρο της παλαιάς Κρύας Βρύσης, µε την ευκαιρία του επισήµου εορτασµού της επετείου του Ολοκαυτώµατος των οκτώ χωριών του Κέδρους, πραγµατοποιήθηκε έκθεση. Στην έκθεση αυτή προσφέρθηκαν από τους κατοίκους του χωριού διάφορα αντικείµενα, ένα µέρος των οποίων εκτέθηκε. Το σύνολο όµως των εκθεµάτων επιστράφηκε στους κατόχους τους, καθόσον δεν υπάρχει ασφαλής χώρος φύλαξης. 12 Υπουργείο Πολιτισµού, Υπηρεσία Νεώτερων Μνηµείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης, αριθµ. Πρωτ.: 646/11-7-05

408

ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥ∆ΑΚΗ-ΧΑΤΗΡΗ

Στις 5/11/2007 και στις 20/8/2008 ο Σύλλογος διοργάνωσε ηµερίδα, µε θέµα τα Λαογραφικά Μουσεία στην Αθήνα και στο χωριό Κρύα Βρύση αντίστοιχα, όπου καταξιωµένοι επιστήµονες µίλησαν και ανέπτυξαν τα θέµατα γύρω από τη Λαογραφία. ‘‘Στη χώρα µας η έννοια του Μουσείου για χρόνια πολλά ήταν ταυτισµένη µε τη φύλαξη και έκθεση αντικειµένων αρχαιολογικού κυρίως ενδιαφέροντος Από τις αρχές του περασµένου αιώνα όµως πολλοί ιδιώτες συγκροτούσαν συλλογές µε αντικείµενα και του κατά παράδoση πολιτισµού, µε βασικό προσανατολισµό τη συγκέντρωση έργων λαϊκής τέχνης: ενδυµασίες, κοσµήµατα, υφαντά, κεντήµατα και λοιπά είδη. Αργότερα, µετά το Β΄ Παγκόσµιο πόλεµο, το ενδιαφέρον των συλλεκτών στράφηκε και σε άλλες µορφές του λαϊκού πολιτισµού, στη συγκέντρωση δηλαδή και προστασία αντικειµένων του υλικού κυρίως βίου, όπως είναι τα αγροτικά εργαλεία, τα οικιακά σκεύη, τα σύνεργα της ποιµενικής ζωής κ.ά. Επόµενο στάδιο, που ακολούθησε το συλλεκτικό, ήταν η έκθεση των αντικειµένων. Έτσι µε την πάροδο του χρόνου, δηµιουργήθηκαν κατά τόπους Λαογραφικά Μουσεία και Λαογραφικές Συλλογές από πολιτιστικούς φορείς και ιδιώτες σε διάφορα µέρη της χώρας, µικρές αλλά φωτεινές κοιτίδες πνευµατικής µνήµης για τις τοπικές κοινωνίες, µε εκθέµατα κατά το πλείστον από προσφορές κατοίκων’’13. Με αυτό το σκεπτικό κι ο Σύλλογος µας επιδιώκει στο Μουσείο Κρητικής Παράδοσης, µε την ονοµασία «ΚΕ∆ΡΟΣ», να περισώσει ό,τι ακόµη έχει αποµείνει από το λαϊκό πολιτισµό των προγόνων µας, πριν τα εξαφανίσει ολοκληρωτικά η αχρησία και ο χρόνος. Ωστόσο το συλλεκτικό του Συλλόγου έχει µείνει πίσω, γιατί η ενέργειά του εστιάζεται στη διασφάλιση και επισκευή του επιλεγέντος οικήµατος Μνηµείου. Με την πίστη ότι έχει µε το µέρος του την ενεργό συµπαράσταση της επιστηµονικής κοινότητας αυτού του Συνεδρίου αποτείνεται προς τους αρµοδίους για άµεση επίλυση των αιτηµάτων του.

13 Οµιλία στη Ηµερίδα Λαογραφικά Μουσεία του ∆ρ. Γ. Αικατερινίδη, τ ∆/ντού Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδηµίας Αθηνών.

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Η άγρια βρώσιµη χλωρίδα της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου

Η επαρχία Αγ. Βασιλείου ευρισκόµενη στο κέντρο περίπου της Κρήτης επηρεασµενη αναπόφευκτα από τη φυτοποικιλότητα της Ανατολικής και ∆υτικής Κρήτης συνιστά ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον, το οποίο προσδιορίζει ένα χώρο τόσο πλούσιο σε φυτοποικιλότητα, ώστε να θεωρείται ότι έχει µια από τις πιο ενδιαφέρουσες χλωρίδες του κόσµου. Χλωρίδα: είναι το σύνολο των ειδών µιας περιοχής (δέντρα, µεγάλοι θάµνοι, φρύγανα και ποώδη φυτά) Βλάστηση:είναι το σύνολο του όγκου του πρασίνου µιας περιοχής. Κρητική χλωρίδα: αποτελείται από 1800 είδη και υποείδη, από τα οποία τα 192 είναι ενδηµικά (είδη που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσµο). (Ζ. Κυπριωτάκης)

Ο πλούτος της χλωρίδας της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου οφείλεται στη γεωγραφική της θέση, που της εξασφαλίζει ήπιο κλίµα, στην ύπαρξη πολλών βουνών, που χωρίζονται µεταξύ τους από κοιλάδες ή µικρές πεδιάδες, στην ύπαρξη πολλών φαραγγιών. Αυτά έχουν ως συνέπεια να δηµιουργούνται ποικίλοι βιότοποι µε διαφορετικό µικροκλίµα, που επηρεάζει τη χλωρίδα της καθεµιάς περιοχής. Αυτό βέβαια που έχει πιο µεγάλη σηµασία, είναι να µπορούµε να είµαστε περήφανοι για τα µέτρα που παίρνουµε για την προστασία αυτής της ανεκτίµητης κληρονοµιάς, για το σεβασµό που δείχνουµε στη µοναδικότητα ορισµένων ειδών, για τη διαµόρφωση ορθής περιβαλλοντικής συνείδησης, θέµατα που σήµερα αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία λόγω των πολλαπλών κινδύνων, που απειλούν το φυσικό περιβάλλον. Ένα µεγάλο κοµµάτι της χλωρίδας της π. Επαρχίας Αγ. Βασιλείου, καταλαµβάνει η άγρια βρώσιµη χλωρίδα. Μέσα σε καλλιεργήσιµη γη, αλλά και σε πετρώδη εδάφη, σε βραχώδεις ακτές, σε χέρσα χωράφια βρίσκεται µια από τις πιο πολύτιµες σε φυτοποικιλότητα αλλά και σε διατροφική αξία χλωρίδα.

410

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

1.2. Σύντοµη ιστορική αναδροµή Η σχέση των Κρητικών µε τα βρώσιµα φυτά είναι παλαιότερη και πολύ στενή. «Τη Μινωϊκή Εποχή τα όσπρια µαζί µε τα λαχανικά, αγριαγκινάρες, πικροράδικα, µάραθο, µολόχα αποτελούσαν τη βάση της διατροφής των Κρητικών... για όλα αυτά είµαστε βέβαιοι τόσο από τη φιλολογία όσο και από της αρχαιολογικές ανακαλύψεις»1. Από πολλά αποσπάσµατα της Αρχαίας Ελληνικής γραµµατείας, ιδίως από τα έργα του Θεόφραστου και κυρίως του ∆ιοσκουρίδη και του Ιπποκράτη αντλούµε πληροφορίες για την πολύπλευρη χρησιµότητα των βρώσιµων φυτών αλλά και για την περιγραφή τους. Για τη βρώσιµη χλωρίδα της Κρητικής γης έχουµε ελάχιστες πληροφορίες µέχρι τον 15ο αιώνα. Ένας µεγάλος αριθµός βοτανολόγων, περιηγητών, ιστορικών αρχίζει να επισκέπτεται την Κρήτη από τον 15ο αιώνα και µετά , καταγράφοντας λεπτοµερώς πολλά είδη της βρώσιµης χλωρίδας της Κρήτης, το βιότοπό τους αλλά και τη διατροφική σχέση των Κρητικών µε αυτά. Ο Αυστριακός F.W.Sieber, ο Ολλανδός D’ O Dapper, οι Γάλλοι Tournefort, G. Olivier, Raulin και άλλοι µας δίνουν σηµαντικές πληροφορίες, που αποδεικνύουν τη στενή διατροφική σχέση και την πολλαπλή αξιοποίηση των βρώσιµων φυτών από τους Κρητικούς. Βέβαια πρέπει να τονίσουµε και έναν από τους σηµαντικούς παράγοντες, που στάθηκαν αφορµή για ευρεία κατανάλωση βρώσιµων φυτών από τους Κρητικούς, τον οποίο δεν µπόρεσαν να εντοπίσουν οι ξένοι περιηγητές αλλά και άλλοι πριν και µετά. Η Κρήτη από τη Μινωική εποχή µέχρι και σήµερα είναι τόπος παραγωγής και εξαγωγής ελαιόλαδου. Κάθε Κρητικός είτε σε χωριό είτε σε πόλη «είχε και έχει το λάδι του». Τα «χόρτα» που είτε βράζονται, είτε µαγειρεύονται «τσιγαριαστά» χρειάζονται άφθονο λάδι για να νοστιµίσουν και να καταναλωθούν µε ευχαρίστηση. 2. ∆ιατροφική αξία των άγριων βρώσιµων φυτών Η γνωστή και πολυσυζητηµένη για τη σπουδαιότητα της Κρητική διατροφή στη µεγάλη της πλειονότητα αποτελείται από άγρια βρώσιµα φυτά. Το 1999 το Εθνικό Κέντρο διατροφής της Εθνικής Σχολής ∆ηµό-

1 ΠΩΛ. ΦΩΡ. «Η καθηµερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωϊκή Εποχή» Αθήνα 1990 σελ 148

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

411

σιας Υγείας και η Αντωνία Τριχοπούλου Ιατρός , ∆ιευθύντρια του Κέντρου, συνεργάστηκαν µε το Εθνικό Χηµείο του Κράτους και την Εταιρεία Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Βιοµηχανίας τροφίµων. Στα πλαίσια αυτής της συνεργασίας µελετήθηκε και µια οµάδα άγριων βρώσιµων Κρητικών φυτών, η οποία επιβεβαίωσε µε αριθµούς την υψηλή διατροφική αξία τους. Τα φυτά αυτά περιέχουν βιταµίνες, διαιτητικές ίνες, πρωτεΐνες, και είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικές ουσίες, συστατικά απαραίτητα για ένα ισορροπηµένο και υγιεινό διατροφικό πρότυπο. Οι αναλύσεις φλαβονοειδών έδειξαν ότι τα φυτά αυτά περιέχουν αξιοσηµείωτες ποσότητες φλαβονοειδών, η κατανάλωση των οποίων θεωρείται ευεργετική για την πρόληψη των καρδιαγγειακών νοσηµάτων. Για παράδειγµα το φυτό πεντάνευρο περιέχει ευρύτερο φάσµα µετάλλων από οποιαδήποτε τροφή. Το λάπαθο εµφανίζει διπλάσια περιεκτικότητα κερκετίνης από το κρεµµύδι. Σύµφωνα µε τις ανακοινώσεις της έρευνας αυτής οι ευεργετικές ιδιότητες των «χόρτων» εξακολουθούν να υφίστανται και στα σύνθετα τρόφιµα που παρασκευάζονται µε βάση «τα χόρτα» όπως είναι τα χορτοπιτάκια, τα τσιγαριαστά φαγητά ή φαγητά κατσαρόλας. Τα ραδίκια βρίσκονται στις τέσσερις πρώτες θέσεις από άποψη διατροφικής αξίας, σύµφωνα µε το USDA (Αµερικανικό Υπουργείο Γεωργίας). Έχουν επίσης πολλές φαρµακευτικές ιδιότητες. Τα περισσότερα δε από τα βρώσιµα φυτά υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα, πολλά δε από αυτά στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απώτερος λοιπόν σκοπός του θέµατος είναι η ευρύτερη γνωριµία των φυτών αυτών στο νέο Ευρωπαϊκό Περιβάλλον και στη συνέχεια στο Παγκόσµιο. 3. Οι βιότοποι της άγριας βρώσιµης χλωρίδας της π. επαρχίας Αγίου Βασιλείου Οι βιότοποι της χλωρίδας αυτής µπορούν να καταταγούν σε έξι µεγάλες οµάδες που σκιαγραφούνται σε συντοµία στη συνέχεια2.

3.1. Παραθαλάσσια ζώνη ή παραλιακή Η οµάδα αυτή περιλαµβάνει µια στενή λωρίδα γης κατά µήκος των

2 Τα όρια της κάθε ζώνης είναι σύµφωνα µε το βιβλίο του Γιώργου Σφήκα «Τα αγριολούλουδα της Κρήτης»

412

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

ακτών πλάτους 50-150 µέτρων, που επηρεάζεται από τη θαλασσινή αλµύρα και τον αέρα. Περιλαµβάνει τόσο τις αµµώδεις ακτές όσο και τις απόκρηµνες βραχώδεις. Η βλάστηση στη λωρίδα αυτή είναι αραιή και χαµηλή και τα φυτά που ζουν σ’ αυτή τη ζώνη είναι προσαρµοσµένα στις ειδικές οικολογικές συνθήκες, που δηµιουργούνται από την θαλασσινή αλµύρα και υγρασία. Αντιπροσωπευτικά είδη βρώσιµων φυτών των βιότοπων αυτών είναι Οι προβάτσες ή αθάνατοι (Limonium sinuatum), το κρίταµο (Crithmum maritimum) και το σταµναγκάθι (cichorium spinosum).

3.2. Πεδινή ζώνη Η πεδινή ζώνη αρχίζει από το τέλος της παραθαλάσσιας ζώνης και σταµατά στο ύψος των 300 περίπου µέτρων από τη θάλασσα. Καταλαµβάνει µεγάλη επιφάνεια της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου αλλά σήµερα εξαιτίας της µεγάλης εξάπλωσης σ’ αυτήν του επιγενούς φυτού oxalis: ξινίδας έχει µικρή αξία σαν βιότοπος βρώσιµης χλωρίδας. Σ’ αυτήν περιλαµβάνονται οι αρδευόµενες εκτάσεις και ξηρικές καλλιέργειες, οι πεδιάδες, ελαιώνες, αµπελώνες, χέρσα γη, οι χαµηλοί λόφοι

Φωτ. 1: Αµµώδης ακτή

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

413

µε φρύγανα 3 συνήθως ή αραιούς θαµνώνες, οι πρόποδες των βουνών. Τα πιο συνηθισµένα βρώσιµα φυτά που συναντάµε εδώ είναι: Η βρούβα (Hirschfeldia incana), η λαψάνα (Sinapis sp), η µαντηλίδα (Chrysanthemum segetum), η µολόχα (Malva silvestris), ο τσόχος (Sonchus sp) και το µάραθο (Foeniculum vulgare).

Φωτ. 2: Βρώσιµα φυτά της πεδινής ζώνης

3.3. Ηµιορεινή ζώνη Μετά την πεδινή, αρχίζει η ηµιορεινή ζώνη, που φτάνει στο ύψος περίπου των 800 µέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Εδώ, θα λέγαµε, είναι το βασίλειο της άγριας βρώσιµης χλωρίδας. Εκτός από ορισµένα φυτά που συναντούµε στην παραλιακή ζώνη, εδώ βρίσκουµε σχεδόν όλα τα άλλα. Η ηµιορεινή ζώνη περιλαµβάνει χαµηλές πλαγιές των βουνών, καλλιεργήσιµη γη, χαµηλά οροπέδια (λάκκους, χέρσα γη, φρύγανα, θαµνώνες, µακκία βλάστηση και δασώδεις εκτάσεις. 3 Οι φρυγανότοποι καλύπτουν σηµαντική έκταση του Νησιού µας. Ένα µεγάλο µέρος τους είναι ανθρωπογενούς προέλευσης, αφού είναι αποτέλεσµα, είτε υπερβόσκησης, είτε επανειληµµένων πυρκαϊών. Όπου δεν έχουν υποβαθµιστεί ανεπανόρθωτα, ισχύει η εξελικτική πορεία: φρύγανα, θαµνώνας, µακκία βλάστηση

414

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Φωτ. 3: Βρώσιµα φυτά σε οροπέδιο της ηµιορεινής ζώνης

3.4. Ορεινή ζώνη Η ορεινή ζώνη αρχίζει από το υψόµετρο των οκτακοσίων µέτρων περίπου και σταµατά στο ύψος των 1800 µέτρων. Η ζώνη αυτή είναι µικρής αξίας σαν βιότοπος βρώσιµης χλωρίδας. Περιλαµβάνει τα δάση της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου, θαµνώνες, πετρώδεις εκτάσεις και τα µεγάλα οροπέδια της επαρχίας. Αντιπροσωπευτικά είδη βρώσιµων φυτών της ζώνης αυτής είναι: Το σταµναγκάθι: cichorium spinosum, οι παχιές, το µαρί (Taraxacum sp), το γλυκοράδικο, η ορεινή γλυκοσυρίδα (chondrila juncea), ο δρύλος (Asphodeline sp), τα πενταράµια ή αγριοράδικο (Taraxacum megalorhizon), η αντρικοκιά (Cratαegus monogyna), η κουδουµαλιά (Cratαegus Azarolus), ο βολβός (Ασκορδούλακας) (Muscαri commosum), η αγριοαγκινάρα (onopordum sp) και τα µανιτάρια (Mushrooms). 3.5. Τα φαράγγια Οι πετρώδεις πλαγιές των φαραγγιών, υγρές και ηλιαζόµενες είναι καταφύγιο σε πολλά βραχόφυλλα φυτά «χασµόφυτα», πολλά από τα οποία είναι ενδηµικά. Τα φυτά φυτρώνουν σε σχισµές και ρωγµές των

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

415

βράχων, όπου συγκρατείται λίγο χώµα. Τέτοιοι βιότοποι είναι χαρακτηριστικοί του ανάγλυφου της, που ξεκινώντας από την ορεινή και την ηµιορεινή ζώνη καταλήγουν στη θάλασσα συνήθως. Αντιπροσωπευτικά είδη βρώσιµων φυτών της ζώνης αυτής είναι: Η Πετροµαρούλα (µαρουλίδα) (petromarula pinnata), το Χαρακούλι (centaurea raphanina) και η γαλατσίδα (Reichardia picroides).

3.6.Υγρότοποι Στην π. επαρχία Αγ. Βασιλείου καταλαµβάνουν την πιο µικρή έκταση από όλους τους άλλους βιότοπους. Εδώ περιλαµβάνονται µικρές εκτάσεις γύρω από πηγές νερού, παραθαλάσσια έλη και εκβολές µικρών ποταµών. Εδώ δηµιουργούνται εξειδικευµένες συνθήκες, που χαρακτηρίζονται από µεγάλη υγρασία εδάφους για µεγάλες περιόδους του έτους. Αντιπροσωπευτικά είδη βρώσιµης χλωρίδας στους υγρότοπους αυτούς είναι: Ο βάτος ή βατοµουριά (Rubus sanctus), οι αβρωνιές (Tamus communis), οι φασουλίδες (Ranunculus ficaria), οι κουρνοπόδοι ή γκουρνοπόδια (oenanthe pimpineloides) και τα κολοκάσια (colocasia antiguorum).

Φωτ. 4: Ο υγροβιότοπος της Λίµνης και του Μεγάλου ποταµού στον Πρέβελη Ρεθύµνης

416

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

4. Σηµερινές απειλές της άγριας βρώσιµης χλωρίδας της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου

4.1. Η εξάπλωση του επιγενούς φυτού: Ξινίδα (Oxalis) Η µεγαλύτερη απειλή, που αντιµετωπίζει η άγρια βρώσιµη χλωρίδα της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου, είναι η εξάπλωση του επιγενούς φυτού Ξινίδα (Oxalis), η οποία καλύπτει τους ελαιώνες, και όχι µόνο την άνοιξη σε τέτοιο βαθµό ώστε να διακρίνεται σε δορυφορικές λήψεις4. Κατάγεται από την Αφρική και έφθασε στην Κρήτη το 1880. Πολλαπλασιάζεται µε βολβίσκους και είναι το µοναδικό φυτό που έχει εγκλιµατισθεί τόσο τέλεια στο Κρητικό περιβάλλον. Η εξάπλωσή της συνεχίζεται προοδευτικά, µε αποτέλεσµα σήµερα να τη συναντάµε από την παραλία µέχρι και την ορεινή ζώνη. ∆υστυχώς οι «σύγχρονοι» γεωργοί προβάλλοντας τα επιχειρήµατα

Φωτ. 5: Ελαιώνας καλυµµένος 100% µε ξινίδα

4 Oliver Rackham - Jennifer Moody Η δηµιουργία του Κρητικού τοπίου ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2004 σελ. 80

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

417

ότι συνήθως συγκρατεί το έδαφος από τη διάβρωση, ότι κάνει αφράτα τα χωράφια και ότι στη συνέχεια, αφού µαραθεί, «σβήνει» το Μάιο και δεν αφήνει κατάλοιπα στα χωράφια, επιδιώκουν πολλές φορές την ύπαρξη Ξινίδας στα χωράφια τους, ιδιαίτερα στα αµπέλια, όπου τα άλλα φυτά, που φυτρώνουν, βρώσιµα ή µη, τους δηµιουργούν µεγαλύτερο πρόβληµα στο όργωµα. Η ζηµιά εξαιτίας αυτού του επιγενούς φυτού στη φυτοποικιλότητα αλλά και στην πανίδα της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου είναι ανυπολόγιστη. 4.2. Υπερβόσκηση Η υπερβόσκηση στην π. επαρχία Αγ. Βασιλείου συντελείται περισσότερο στην ορεινή ζώνη, εκεί όπου είναι εκτεταµένη περισσότερο η κτηνοτροφία. Τα αιγοπρόβατα, εξαιτίας της κακής διαχείρισης των επιδοτήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι πολύ περισσότερα σε αριθµό από όσα επιτρέπει η φέρουσα ικανότητα των βοσκότοπων, «Απ’ όσα σηκώνει ο τόπος». Επειδή δε το σύνολο, σχεδόν, των κτηνοτρόφων έπαψε να µετακινεί τα κοπάδια του τη χειµερινή περίοδο σε χειµαδιά, τα αιγοπρόβατα ευρισκόµενα όλο το χρόνο στον ίδιο τόπο επιδίδονται σε «ξύρισµα», θα λέγαµε, της βλάστησης του συγκεκριµένου τόπου. Λέµε συγκεκριµένου, επειδή συνήθως είναι περιφραγµένος. Έτσι συναντάµε σε περιφράξεις πράγµατι θλιµµένα τοπία. Πρέπει όµως να υπενθυµίσουµε ότι η ορεινή ζώνη, όσο αφορά την άγρια βρώσιµη χλωρίδα είναι µικρής αξίας βιότοπος. Η ζηµιά εδώ γίνεται σε αρωµατικά φυτά, βότανα, θαµνώνες και δέντρα. Από την ορεινή ζώνη και κάτω µέχρι την παραλία τα πράγµατα είναι διαφορετικά. Στην ηµιορεινή ζώνη, που είναι το βασίλειο της βρώσιµης χλωρίδας, υπάρχει εκτεταµένη κτηνοτροφία η οποία, ευτυχώς, είναι τοπική. Γι’ αυτό έχουµε πρόβληµα υπερβόσκησης ανά περιοχές. Έτσι µένει µεγάλος χώρος για την ανάπτυξη της βρώσιµης χλωρίδας. Στην πεδινή ζώνη µε τους µεγάλους ελαιώνες, τ’ αµπέλια και τα ανοιχτοχώραφα, το πρόβληµα στη µεγάλη πλειονότητα δεν είναι αιτία η υπερβόσκηση, που δεν βρίσκουµε ποικιλία βρώσιµων φυτών, αλλά, όπως είπαµε προηγούµενα, η µεγάλη εξάπλωση της ξινίδας σ’ αυτήν.

418

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Φωτ. 6: Αγρός πριν την υπερβόσκηση

Φωτ. 7: Ο ίδιος αγρός µετά την υπερβόσκηση (βλέπουµε ότι έµειναν µόνο τσουκνίδες (αγκινίδες) κάτω από τα ελαιόδεντρα, τις οποίες τα πρόβατα δεν τρώνε)

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

419

4.3. Η εξάπλωση ορισµένων φυτών σε βάρος άλλων Μια άλλη απειλή της βρώσιµης χλωρίδας είναι ο εύκολος πολλαπλασιασµός, ορισµένων φυτών, τα οποία εξαπλώνονται σε βάρος άλλων, εκτοπίζοντας τα από τους βιότοπους τους, αργά αλλά σταθερά. Ένα απ’ αυτά είναι η sinapis η λαψάνα ή λαψανίδα, ή οποία συναντάται σε µεγάλους πληθυσµούς σε καλλιεργήσιµα χωράφια της πεδινής ζώνης. Ο Άρτηκας Ferula communis: σε πολλές περιοχές της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου έχει εξαπλωθεί τόσο πολύ εξαιτίας της εγκατάλειψης της καλλιέργειας των χωραφιών, ώστε να νοµίζει κάποιος ότι συναντά αρτηκόδασος. 4.4. Τουριστικοποίηση- Θερµοκήπια- Ποτιστικά χωράφια Έντονη αλλοίωση φυσικών βιότοπων Με αυξανόµενο ρυθµό όλο και περισσότερες αµµώδεις παραλίες τουριστικοποιούνται, πολλοί αµµόλοφοι καταστρέφονται, µε αποτέλεσµα οι πληθυσµοί των βρώσιµων φυτών, που ζούσαν σ’ αυτές, να παρουσιάζουν αντίστοιχη µείωση. Προχωρώντας από την παραθαλάσσια προς την πεδινή ζώνη συναντούµε τα πιο γόνιµα χωράφια της π.επαρχίας Αγ. Βασιλείου. Πριν από τέσσερις δεκαετίες στα χωράφια αυτά συναντούσαµε µεγάλη ποικιλία άγριων βρώσιµων φυτών. Σήµερα τα χωράφια αυτά είτε έχουν στεγάσει τουριστικά καταλύµατα, είτε έχουν γίνει θερµοκήπια. Όσα έχουν γλυτώσει και έχουν µείνει ανοιχτοχώραφα, όλα σχεδόν έχουν γίνει ποτιστικά είτε για τριφύλλια, είτε για µονοκαλλιέργειες κηπευτικών απαιτητικές σε νερό, µε αποτέλεσµα να έχει προκληθεί πραγµατική πανωλεθρία στα βρώσιµα φυτά, τα οποία συµβίωναν µε τα σιτηρά, που επί αιώνες καλλιεργούνταν σ’ αυτά τα χωράφια. 4.5. Η αλλαγή σε µεθόδους καλλιέργειας των αγρών Η συχνή χρήση της «φρέζας» στην καλλιέργεια των χωραφιών, αντί του µικρού αλετριού, ευνοεί τα φυτά, που πολλαπλασιάζονται µε βολβίσκους, όπως η ξινίδα, επιτρέποντας έτσι ραγδαίες αλλαγές στους πληθυσµούς των βρώσιµων φυτών.

420

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

4.6. Οι πυκνές και συνεχείς φυτεύσεις των θαµνωδών ελαιόδεντρων Τις δύο τελευταίες δεκαετίες συντελείται µια µεγάλη αλλαγή στο Κρητικό τοπίο, εξαιτίας του ότι δεν γίνεται ορθολογική διαχείριση των Ευρωπαϊκών επιδοτήσεων, που αφορούν το ελαιόλαδο. Μέχρι το 2005 η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδοτούσε τους αγρότες, ανάλογα µε την ποσότητα του ελαιόλαδου, που θα παρήγαγαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα κάθε χρόνο να γίνονται χιλιάδες φυτεύσεις ελαιοδέντρων, µε σκοπό µόνο τη µεγαλύτερη παραγωγή ελαιόλαδου. Τα περισσότερα ανοιχτοχώραφα, η πηγή των βρώσιµων φυτών, των οποίων η χρήση επί αιώνες ήταν είτε για σπορά σιτηρών (χρονιά παρά χρονιά) είτε για άνυδρες καλλιέργειες κηπευτικών, είτε για καλλιέργειες ψυχανθών, (Βίκου, Αρακά, Φάβα, Μπιζελιών) κατακλύστηκαν από πυκνές φυτεύσεις ελαιόδεντρων. ∆υστυχώς στις πυκνές φυτεύσεις βρώσιµα φυτά αναπτύσσονται µόνο τα πρώτα οκτώ χρόνια. Όταν στη συνέχεια τα ελαιόδεντρα µεγαλώνοντας καλύψουν όλη την επιφάνειά του χωραφιού µε τους βλαστούς τους, ευδοκιµεί µόνο η Ξυνίδα και λιγότερο η Λαψάνα. Το µόνο θετικό στις πυκνές φυτεύσεις είναι ότι δίνουν εντύπωση εικόνας θαµνώνων ή και δάσους. Το παρήγορο είναι ότι το φαινόµενο αυτό των πυκνών φυτεύσεων των ελαιόδεντρων έχει παρατηρηθεί ξανά στο Κρητικό τοπίο. Πέρασε όµως η εποχή του, επανήλθε σήµερα και ελπίζουµε ότι θα παρέλθει πάλι. Αυτό το αναφέρει στην έκθεσή του προς την Γερουσία της Βενετίας το 1589 ο Γενικός Προβλεπτής Μοτσενίγκο ο οποίος σηµείωνε … «Η φύτευση ελαιόδεντρων αυξήθηκε µετά από τις (πρόσφατα εκδιδόµενες) απαγορεύσεις για την αµπελουργία και αυξάνεται ακόµα. Σήµερα τα ελαιόδεντρα φυτεύονται όχι µόνο σε καλά χωράφια αλλά ακόµη και στα σόχωρα που είναι τα καλύτερα απ’ όλα (τα χωράφια), ειδικά στην επαρχία της Σητείας5». 7. Η υπερσυλλογή σε συνδυασµό µε την έλλειψη τεχνογνωσίας συλλογής Αν οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερες ώρες κοντά στη φύση, θα ενδιαφερόταν πιο πολύ για τις αντοχές και τις ανοχές της στις επεµβάσεις τους.

5. Moley Creene Κρήτη: Ένας κοινός κόσµος Αθήνα 2005 σελ. 1965.

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

421

Ο σηµερινός αστός που βγαίνει για λίγο στη φύση, µε σκοπό τη συλλογή βρώσιµων φυτών, µη διαθέτοντας την τεχνογνωσία της συλλογής, αλλά και τη λογική της µακρόχρονης παραγωγής (αειφορία), καταστρέφει, στην κυριολεξία, πολλά βρώσιµα φυτά, ξεριζώνοντάς τα (για να φύγει γρηγορότερα) ή κόβοντας τα βλαστάρια τους µε τέτοιο τρόπο, (τόσο βαθιά) ώστε δύσκολα να µπορούν να αναπτύξουν καινούργια. ∆υστυχώς το Σταµναγκάθι, ο Ασκόλυµπρος κινδυνεύουν από το συνεχές ξερίζωµα, που υφίστανται αλόγιστα. 4.8. Τα εγκαταλειµµένα (ρηµαγµένα) χωράφια Πολλά από τα βρώσιµα φυτά τα βρίσκουµε σε µεγάλους πληθυσµούς στα καλλιεργηµένα χωράφια. Ένα χωράφι, για να παράγει µεγάλη ποικιλία βρώσιµων φυτών, πρέπει να καλλιεργείται τουλάχιστον κάθε τρία χρόνια. Αν παραµείνει περισσότερο χρόνο ακαλλιέργητο, σιγά σιγά εµφανίζονται στη θέση των βρώσιµων φυτών, άλλα φυτά και στη συνέχεια τουλάχιστον στις ηµιορεινές περιοχές ακολουθεί η εξής εξέλιξη: φρυγανότοπος, µεσογειακός θαµνώνας, µακκία βλάστηση.

4.9. Οι ψεκασµοί µε ζιζανιοκτόνα Σε πολλές περιοχές της π. επαρχίας Αγ. Βασιλείου τα τελευταία χρόνια παρατηρείται το εξής παρανοϊκό σε αµπέλια αλλά και σε ελαιώνες. Οι αγρότες ψεκάζουν τα φυτά, τα οποία βρίσκονται στις εκτάσεις αυτές, µε ισχυρά ζιζανιοκτόνα, µε επιδίωξη την άνοιξη τα χωράφια τους να είναι «καθαρά». Στη συνέχεια, θεωρώντας ότι τα χωράφια δε χρειάζονται όργωµα, τα αφήνουν ακαλλιέργητα για πολλά χρόνια. Με τους ψεκασµούς αυτούς εξαφανίζονται, κυριολεκτικά, τα βρώσιµα φυτά τα οποία είναι περισσότερο ευάλωτα στους ψεκασµούς. Φωτ. 8: Αγρός µε ελαιόδεντρα ψεκασµένος µε ζιζανιοκτόνα

422

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

4.10. Η διαµόρφωση νέων χωραφιών χωρίς τη δηµιουργία βιότοπων βρώσιµης χλωρίδας

Νεότερες αλλαγές στο Κρητικό τοπίο αποτελούν η διαµόρφωση νέων χωραφιών και αναβαθµίδων (πεζούλων) µε µπουλντόζες και η άρδευση αυτών (που δεν είναι απαραίτητη αλλά αυξάνει τη συγκοµιδή). Με τα σύγχρονα χωµατουργικά µηχανήµατα παρατηρείται, στην ηµιορεινή ζώνη περισσότερο, ότι γίνεται καταστροφή των θαµνότοπων και µετατροπή τους σε καλλιεργήσιµα χωράφια. Η χρήση όµως των χωραφιών αυτών δεν αφήνει µεγάλα περιθώρια, για να φυτρώσουν και να πολλαπλασιαστούν βρώσιµα φυτά για δύο λόγους: α) Είτε σπέρνονται κάθε χρόνο σε πυκνή φύτευση µε Ταγή, η οποία δεν αφήνει κανένα βρώσιµο φυτό να συµβιώσει µαζί της. Είναι το λεγόµενο κοινά, χασίλι. Η σπορά της ταγής γίνεται για παραγωγή κτηνοτροφών. β) Είτε προορίζονται για πυκνή φύτευση ελαιώνων ή κηπευτικών αρδευόµενων, µε τα γνωστά επακόλουθα για τα βρώσιµα φυτά, όπως αναπτύξαµε στις πυκνές φυτεύσεις των ελαιοδέντρων.

Φωτ. 9: ∆ιαµόρφωση νέου αγρού µε αποκλειστικό σκοπό την παραγωγή κτηνοτροφικών φυτών (πυκνή φύτευση ταγής, κοινώς χασίλι)

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

423

5. Προτάσεις για τη διατήρηση και προστασία της άγριας βρώσιµης χλωρίδας

• Αλλαγή στον τρόπο διάθεσης των ευρωπαϊκών Κοινοτικών επιδοτήσεων, που αφορούν ελαιόλαδο και αιγοπρόβατα. Ευτυχώς από την ελαιοπαραγωγική χρονιά 2005 - 2006 συντελείται µια µεγάλη αλλαγή στον τρόπο επιδότησης του ελαιόλαδου. Βασικό αποδεικτικό στοιχείο για το ύψος της επιδότησης θα θεωρούνται τα δηλωθέντα πλέον ελαιόδεντρα και όχι η ποσότητα του παραγόµενου ελαιόλαδου. Με αυτό το δεδοµένο εκτιµάται ότι θα σταµατήσουν πλέον οι πυκνές φυτεύσεις των ελαιόδεντρων, µε σκοπό την υψηλότερη παραγωγή ελαιόλαδου. Αλλαγή όµως πρέπει να γίνει και στον τρόπο επιδότησης των αιγοπροβάτων, ώστε να υπάρξει µια σταδιακή µείωση αυτών σε περιοχές που γενικά η βλάστηση έχει υποστεί µεγάλη υποβάθµιση. • Πρώιµη καταστροφή της Ξινίδας από τους αγρούς Η πρώιµη καταστροφή της Ξινίδας από τους αγρούς όχι βέβαια µε ζιζανιοκτόνα αλλά µε όργωµα ή µε το συγκεκριµένο χορτοκοπτικό µηχάνηµα, το οποίο σχεδόν την εξαφανίζει κοµµατιάζοντας την, βοηθά ώστε το Μάρτιο να παρατηρούµε την εµφάνιση διάφορων βρώσιµων φυτών.

• Καθυστέρηση των οργωµάτων σε αγρούς µε βρώσιµα φυτά Τα οργώµατα σε χωράφια µε βρώσιµα φυτά επιβάλλεται να γίνονται όσο το δυνατόν καθυστερηµένα (τέλος Μαΐου), ώστε να προλαβαίνουν τα φυτά αυτά να ανθίσουν και στη συνέχεια µε το όργωµα να παραχωθούν πολλοί σπόροι στο έδαφος, ώστε να φυτρώσουν περισσότερα φυτά τον επόµενο χρόνο. • Καλλιέργεια και σπορά των χωραφιών µε ψυχανθή φυτά Είναι αποδεδειγµένο ότι αν καλλιεργήσουµε και σπείρουµε µε ψυχανθή φυτά, Μπιζέλια, Βίκο, Αρακά, Φασόλια, Κουκιά ένα χωράφι, το οποίο είτε έχει κατακλυστεί από Ξινίδα, είτε περιέχει µικρούς πληθυσµούς βρώσιµων φυτών, τον επόµενο χρόνο οι αριθµοί των ειδών των βρώσιµων φυτών πληθαίνουν. Αυτό συµβαίνει δυστυχώς µόνο για τα δύο επόµενα χρόνια. Αν δεν ξανασπείρουµε το χωράφι µετά από δύο χρόνια πάλι ψυχανθή, επανέρχεται στην αρχική του κατάσταση, µε επικράτηση της Ξινίδας.

424

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Φωτ. 10: Αγρός σπαρµένος µε µπιζέλια

Φωτ. 11: Ο ίδιος αγρός τον επόµενο χρόνο κατάµεστος από βρώσιµα φυτά

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

425

• Για το όργωµα χρησιµοποίηση µικρού αλετριού και όχι φρέζας Να χρησιµοποιείται µικρό αλέτρι και όχι φρέζα στα οργώµατα, η οποία ευνοεί τον πολλαπλασιασµό των κονδυλωδών φυτών, όπως η Ξυνίδα. • Να µεταφέρουµε οι ίδιοι σπόρους σε χωράφια, στα οποία δεν φυτρώνουν βρώσιµα φυτά από χωράφια που φυτρώνουν.

• Σπορά άγριων βρώσιµων φυτών σε χωράφι µε σπόρους αγορασµένους από το εµπόριο Για όσους δεν το γνωρίζουν, σπόροι από άγριο ραδίκι Cichorium intybus και αχάτζηκα (µυρώνι) Scandix υπάρχουν στο εµπόριο άφθονοι.

• Η άγρια βρώσιµη χλωρίδα της π. Επαρχίας Αγ. Βασιλείου να αποτελέσει θέµα στα σχολικά προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αγωγής Υγείας στην Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια εκπαίδευση Η υλοποίηση των προγραµµάτων αυτών πραγµατοποιείται στο φυσικό περιβάλλον και έτσι η ενασχόληση των µαθητών µε αυτά γίνεται µε ευχάριστο και παιγνιώδη τρόπο. Τα άγρια βρώσιµα φυτά υπάρχουν στο κοντινό µας περιβάλλον, στις άκρες των δρόµων, στον κήπο µας, παντού στη φύση. Είναι ένα στοιχείο της καθηµερινής µας ζωής. Μέσα από τα προγράµµατα αυτά οι µαθητές διευρύνουν σηµαντικά το γνωστικό τους υπόβαθρο για τη µεγάλη φυτοποικιλότητα των άγριων βρώσιµων φυτών, την ανάδειξη της ιδιαιτερότητας των οικοσυστηµάτων τους, τη διατήρηση των σπάνιων και ενδηµικών φυτών, την προστασία των βιοτόπων τους αλλά και τη διατήρηση της οµορφιάς και πολυχρωµίας στη φύση. Τα άγρια βρώσιµα φυτά µε τη µεγάλη αισθητική και συναισθηµατική τους αξία, µε την πολυχρωµία και την αξεπέραστη οµορφιά τους, δηµιουργούν αγχολυτικά τοπία για το σύγχρονο άνθρωπο, βελτιώνοντας την άσχηµη ψυχολογική κατάσταση όλων όσοι έχουν τη δυνατότητα να τα επισκεφτούν. Η διατήρηση της ήπιας διαχείρισης των φυτών αυτών θα αποτελέσει κίνητρο στροφής σε µια διατροφή που θα τα περιέχει, προβάλλοντας ένα ισορροπηµένο και υγιεινό διατροφικό πρότυπο. Παράλληλα, θα βοηθήσει να διατηρηθεί η ποικιλότητα του τοπίου, η αειφόρος διαχείριση του φυσικού αποθέµατος, συµβάλλοντας θετικά στην προσπάθεια για βελτίωση της απόκρισης της κοινωνίας αλλά και των πολιτών σε θέµατα περιβαλλοντικής προστασίας.

426

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

6. Ενδεικτική παρουσίαση άγριων βρώσιµων φυτών από τα 102 που έχουν εντοπιστεί στην π. Επαρχία Αγ. Βασιλείου µε 180 διαφορετικές ποικιλίες. Για τα άγρια ραδίκια πχ. εντοπίστηκαν 33 διαφορετικές ποικιλίες Για τις Συρίδες ή Σταρίδες ή Σιταρίδες 24 διαφορετικές ποικιλίες.

Oικ. Papaveraceae (Papaver rhoeas) Η Κουτσουνάδα ή η Παπαρούνα Πόα: Μονοετής. Φύλλα: Πτερόλοβα. Άνθη: Ζωηρά κόκκινα, πολλές φορές έχουν µία µαύρη κηλίδα στη βάση. Άνθιση: Μάρτιο – Μάιο. Βιότοπος: Σε καλλιεργηµένα χωράφια, σε αµπελώνες και λιγότερο σε χέρσα της πεδινής και ηµιορεινής ζώνης. Εξάπλωση: Πολύ κοινό σ’ όλη την Κρήτη. Τρόπος και µέρη κατανάλωσης: Τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί του καταναλώνονται τσιγαριαστά. ∆ιαφορετικές ποικιλίες Οικ. Labiatae Prasium majus (Το Λαγουδόχορτο ή Το Λαγουδογένι) Θάµνος: Πολυετής µε βλαστούς µέχρι 100 εκ. διακλαδισµένους λείους. Φύλλα: Ωοειδή, πριονωτά λογχοειδή. Άνθη: Λευκά.

Φωτ. 12: Βλαστοί µε φύλλα Κουτσουνάδας

Φωτ. 13: Τα άνθη της Κουτσουνάδας

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

427

Άνθιση: Μάρτιο – Απρίλιο. Βιότοπος: Πετρώδη εδάφη, ανάµεσα σε πεζούλες, χέρσα µέρη, ρεµατιές, υγρές θέσεις, ανάµεσα σε αραιούς θαµνώνες πεδινής και ηµιορεινής ζώνης. Εξάπλωση: Κοινό σ’ όλη την π. Επαρχία Αγ. Βασιλείου. Τρόπος και µέρη κατανάλωσης: Οι τρυφεροί βλαστοί του καταναλώνονται τσιγαριαστοί. Το συναντάµε µε δύο διαφορετικούς τύπους.

Οικ. Rosaceae Crataegus azarolus (Η Κουδουµαλιά ή Η Κουδουµαλέ) ∆έντρο: Φυλλοβόλο µέχρι 8 µέτρα. Φύλλα: Συνήθως πτερόλοβα µε οδοντωτούς λωβούς. Άνθη: Λευκά µε καρπούς, που όταν ωριµάσουν, γίνονται πορτοκαλόχρωµοι. Άνθιση: Την Άνοιξη. Βιότοπος: Ηµιορεινή και περισσότερο ορεινή ζώνη σε πλαγιές βουνών σε οροπέδια, ανάµεσα σε άλλα δέντρα. Εξάπλωση: ∆υστυχώς οι πληθυσµοί τού δέντρου αυτού φθίνουν προοδευτικά ώστε να χαρακτηρίζεται σπάνιο στο κρητικό τοπίο. Το συναντάµε στο βουνό Κέδρος Ρεθύµνου σε αυξηµένους πληθυσµούς. Τρόπος και µέρη κατανάλωσης: Οι καρποί της, τα κουδούµαλα, τρώγονται ωµά.

Τσόχος ή Ζωχός (sonchus sp.)

Πηγουνίτης ή Μουσαφίρης (Tragopogon sinuatus)

428

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Το άνθος του Πηγουνίτη

Το άνθος του Σταφυλίνακα

Η Γλυκόριζα ή Ζαφορά (crocus Laevigatus)

Η ρίζα της Γλυκόριζας

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Ο Σταφυλίνακας (Daucus Carota)

Ασκόλυµπρος ή Η Γούλα (Scolymus hispanicus)

429

430

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Φωτ. 14: Τα άνθη του Λαγουδόχορτου

Φωτ. 15: Βλαστοί και φύλλα του Λαγουδόχορτου

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Φωτ. 16: Η Κουδουµαλιά

Φωτ. 17: Ο Βλαστοί φύλλα και καρποί της Κουδουµαλιάς

431

432

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΛΕΟΝΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙ∆ΑΚΗΣ

Αραµπατζής, Θ. 1998. Θάµνοι και ∆έντρα στην Ελλάδα. ∆ράµα: Οικολογική κίνηση ∆ράµας. Σφήκα, Γ. 1999. Αγριολούλουδα της Κρήτης. Αθήνα: Efstathiadis Group A.E. Σταυριδάκης Κ. 2006. Άγρια Βρώσιµη Χλωρίδα της Κρήτης. Ρέθυµνο Φραγάκι, Ε. 1969. Συµβολή εις την δηµώδη ορολογία των Φυτών, Αθήνα: Παπαδήµα. Μυρσίνη, Λ. 1997. Τα Χόρτα. Αθήνα: Τροχαλία. Χελντράιχ, Θ. 1980. Λεξικό των ∆ηµωδών Ονοµάτων των Ελληνικών Φυτών της Ελλάδος. Αθήνα: Αφοί Τολίδη. Τζανουδάκης, ∆. 1981. «∆ηµώδη ονόµατα Κρητικών φυτών». Κρητολογία Ιούνιος – ∆εκέµβριος. Oliver, R. & Jennifer, M. 1998. H δηµιουργία του Κρητικού τοπίου. Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Πωλ. Φωρ. (ή Παύλος Φωράκης) 1990. Η καθηµερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωική εποχή. Αθήνα: Παπαδήµα. Joseph, P. 2003. Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιεπαλάγους 1700-1702. Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης. Serge, R. 1996. Η Μεσογειακή ∆ιατροφή, Κρητική ∆ίαιτα. Αθήνα: Π. Τραυλός. Molly, G. 2005. Κρήτη: Ένας κοινός κόσµος. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού πρώτου. Sieber, W. 1994. Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη το 1817. Αθήνα: Ιστορητής.

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ

Ο ρόλος της κτηνοτροφίας στην ισόρροπη ανάπτυξη της περιοχής του Αγίου Βασιλείου

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κτηνοτροφία είναι ένα παραγωγικό σύστηµα (Βιολογικό εργοστάσιο µη ενεργειοβόρο) µετατροπής γεωργικών προϊόντων, υποπροϊόντων της γεωργικής βιοµηχανίας και βοσκήσιµης ύλης σε ζωοκοµικά προϊόντα. Οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν το παραγωγικό σύστηµα της κτηνοτροφίας είναι: • Οι φυσικοί πόροι (γεωργική γη, νερό, βοσκότοποι, κλίµα) • Η φυτική παραγωγή (Η κτηνοτροφία είναι βασικός χρήστης) • Το ανθρώπινο δυναµικό (άµεσα, έµµεσα) Η κτηνοτροφία συµβάλλει στην οικονοµική αναβάθµιση, στην τεχνολογική ανάπτυξη και στην κοινωνική συνοχή και εξέλιξη. ∆εν πρέπει να λησµονείται ότι η λειτουργία του συστήµατος της κτηνοτροφίας είναι πολυδιάστατη και εποµένως απαιτεί: • ∆ιαρκή διάχυση τεχνογνωσίας και τεχνολογίας (επιµόρφωση) • ∆ιαρκή εκσυγχρονισµό των εκµεταλλεύσεων • Υπηρεσίες υποστήριξης • Τεχνική υποδοµή στην ενδοχώρα • Εφαρµογή συστηµάτων διαχείρισης των φυσικών πόρων στους οποίους στηρίζεται • ∆ιαχείριση των προϊόντων που παράγονται • Μεταποίηση και τυποποίηση των προϊόντων που παράγονται • Εµπορία των προϊόντων που παράγονται • Μηχανολογικό εξοπλισµό • Έρευνα και νέες τεχνολογίες Η σηµασία της κτηνοτροφίας, όµως, είναι πολύ µεγαλύτερη απ’αυτή που υποδηλώνει το ποσοστό συµµετοχής της στην απασχόληση και στο Α.Ε.Π.: • Παράγει πολύτιµα αγαθά, τα τρόφιµα και συµβάλλει στη βελτίωση της διατροφής. • Συµµετέχει σηµαντικά στην απασχόληση. • Αποτελεί µια από τις βασικές πηγές εισοδήµατος της ενδοχώρας.

434

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ

• Αποτελεί συµπληρωµατική δραστηριότητα και µπορεί να συµβάλει στη συµπλήρωση του οικογενειακού εισοδήµατος. • Συµβάλλει στη σταθεροποίηση του κοινωνικού ιστού των ορεινών περιοχών (Σήµερα παρατηρούνται φαινόµενα κοινωνικού αποκλεισµού) • Συµβάλλει στη διατήρηση των ηθών και εθίµων. • Συµβάλλει στη διατήρηση του «χρώµατος» του αγροτικού περιβάλλοντος. • Μπορεί να αποτελέσει το βασικό µοχλό ανάπτυξης του οικολογικού τουρισµού και του αγροτουρισµού. Η κτηνοτροφία παραµένει η «κινητήρια δύναµη» της οικονοµίας της περιφέρειας και ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών, πέρα από τις πολλαπλασιαστικές επιδράσεις της στο δευτερογενή και τριτογενή τοµέα. Εποµένως, η κτηνοτροφία πρέπει να αποτελεί τη βασική δραστηριότητα της περιφέρειας σε κάθε τόπο που επιθυµεί και ενδιαφέρεται για την ισόρροπη ανάπτυξη. 2. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ - ∆ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ Σήµερα η αγροτική οικονοµία της περιοχής Αγίου Βασιλείου βρίσκεται σε δύσκολη κατάσταση και µαζί µε αυτή η οικονοµία της. Ίσως δεν θα ήταν ζήτηµα µείζονος σηµασίας, εάν είχαν αναπτυχθεί άλλοι τοµείς της οικονοµίας (βιοτεχνία, υπηρεσίες και διάφορες άλλες δραστηριότητες), που θα ενίσχυαν το εισόδηµα των κατοίκων. Αυτοί θα εξασφάλιζαν αυτάρκεια αγαθών και θα αντιµετώπιζαν εν µέρει το µεγάλο κοινωνικό πρόβληµα της ανεργίας, όχι όµως και το δηµογραφικό πρόβληµα ορισµένων τµηµάτων και κυρίως των προβληµατικών και µειονεκτικών, όπου δεν προσφέρονται και δεν αναπτύσσονται σε µέγεθος άλλες δραστηριότητες. ∆υστυχώς δεν υπήρξε ο κατάλληλος µακροπρόθεσµος σχεδιασµός και δεν έγιναν έγκαιρα οι κατάλληλες θεσµικές και επενδυτικές παρεµβάσεις, µε αποτέλεσµα σήµερα η κτηνοτροφία να αντιµετωπίζει σηµαντικά προβλήµατα. Η απουσία κτηνοτροφικής πολιτικής οδήγησε την κτηνοτροφία στην κατάσταση που βρίσκεται σήµερα, δηλαδή να είναι ο ελλειµµατικότερος κλάδος της οικονοµίας της περιοχής. Σήµερα, αν εξαιρέσοµε ορισµένα δηµοτικά διαµερίσµατα:

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

435

• ∆εν έχει γίνει ο απαιτούµενος εκσυγχρονισµός των εκµεταλλεύσεων. • ∆εν έχει γίνει ο απαιτούµενος εκσυγχρονισµός συναφών µε την κτηνοτροφία µεταποιητικών επιχειρήσεων. • ∆εν έχουν αξιοποιηθεί τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα των εδαφοκλιµατολογικών συνθηκών για παραγωγή προϊόντων ποιότητας. • ∆εν υπάρχει συνεργασία µεταξύ των τοµέων της οικονοµίας µεταξύ τους. Το αντίθετο, εµφανίζονται φαινόµενα ανταγωνισµού. Η θέση της κτηνοτροφίας επιδεινώνεται από ορισµένες ιδιαιτερότητες – αδυναµίες των κτηνοτροφικών εκµεταλλεύσεων, όπως: • Το µικρό µέγεθος ορισµένων µορφών κτηνοτροφικών εκµεταλλεύσεων και ο πολυτεµαχισµός της αγροτικής γης • Το χαµηλό επίπεδο ενηµέρωσης και εκπαίδευσης των κτηνοτρόφων για σύγχρονες µεθόδους παραγωγής και προβολής προϊόντων • Η ανεπαρκής αξιοποίηση και η µεγάλη δυσκολία στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών • Η µειωµένη ανταγωνιστικότητα λόγω αδυναµία κατάδειξης της ποιότητας. • Η καθυστέρηση στην οργάνωση τόσο στην παραγωγή όσο και στη διακίνηση και εµπορία των κτηνοτροφικών προϊόντων. • Η απουσία µεταποίησης – τυποποίησης πολλών από τα κτηνοτροφικά προϊόντα που παράγονται. Σήµερα η αγορά δε λειτουργεί µε σύγχρονη αντίληψη. Οι σχέσεις παραγωγών, µεταποιητών, εµπόρων και ξενοδόχων είναι ανύπαρκτες. Οι αγροτικοί συνεταιρισµοί και οι οµάδες παραγωγών δεν µπόρεσαν να παίξουν το ρόλο που θα µπορούσαν να παίξουν. Η παγκοσµιοποίηση αποτελεί την κύρια αιτία της σηµερινής κρίσης της κτηνοτροφίας της περιοχής Αγίου Βασιλείου, της Κρήτης και ολόκληρης της Ελλάδος και µελλοντικά όλων των κλάδων που έχουν άµεση ή έµµεση σχέση. Η Περιοχή δεν έχει αξιοποιήσει τα συγκριτικά της πλεονεκτήµατα στην παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων ποιότητας και δεν έχει οργανώσει ικανοποιητικά τις συνθήκες τυποποίησης, µεταφοράς και εµπορίας. Η αύξηση της ζήτησης προϊόντων ζωικής παραγωγής είναι σηµαντικά υψηλότερη από την αύξηση της παραγωγής και ο όγκος εισαγωγών και εποµένως εξάρτησης έχει αυξηθεί σε ανησυχητικό βαθµό.

436

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ

3. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ Ε.Ε. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Οι οποιεσδήποτε προτάσεις για την επιβίωση και την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας θα είναι χωρίς σηµασία, αν δεν ληφθούν υπόψη τα νέα δεδοµένα που έχουν προκύψει σε παγκόσµιο επίπεδο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η απελευθέρωση των προϊόντων της κτηνοτροφίας και γενικά της γεωργίας, στα πλαίσια της παγκοσµιοποίησης, παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες σε σχέση µε αυτά της Βιοµηχανίας. Ευτυχώς η κτηνοτροφική δραστηριότητα διαθέτει διαστάσεις άλλες από αυτές των αυστηρά παραγωγικών. Η δηµόσια υγεία (που συνδέεται µε τη διατροφή), η ποιότητα της ζωής, η ισορροπία του περιβάλλοντος, η ισορροπία της κοινωνίας εξαρτώνται σηµαντικά από την κτηνοτροφία. Όλοι αυτοί οι λόγοι φανερώνουν την πολυπλοκότητα του παραγωγικού συστήµατος της κτηνοτροφίας και εξηγούν τη νέα πολιτική στην Ε.Ε. για τα τρόφιµα που χαρακτηρίζεται από: • Στροφή στην ποιοτική παραγωγή µε την προώθηση ολοκληρωµένων συστηµάτων διαχείρισης. • Την ολιστική προσέγγιση «από το στάβλο στο τραπέζι» της ασφάλειας των τροφίµων. Η Ολοκληρωµένη ∆ιαχείριση στοχεύει στην ολοκληρωµένη παραγωγή. Είναι η παραγωγή προϊόντων µε µεθόδους και τρόπους που σέβονται το έδαφος, τα φυτά, τα ζώα, το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Είναι η εφαρµογή των Κωδίκων Ορθής Γεωργικής Πρακτικής. Η Ολοκληρωµένη ∆ιαχείριση στην παραγωγή αποτελεί το κυρίαρχο σύστηµα για την Ευρωπαϊκή γεωργία, γιατί δίνονται λύσεις: - Στα προβλήµατα υπερπαραγωγής. - Στα περιβαλλοντικά προβλήµατα. - Στην παραγωγή ασφαλών τροφίµων. - Στην αντιµετώπιση του ανταγωνισµού που δηµιουργεί η παγκοσµιοποίηση. Η παραγωγή προϊόντων της συµβατικής γεωργίας µειώνεται (διεθνές φαινόµενο). Στην ΕΕ το 40% της συνολικής παραγωγής είναι προϊόντα ποιότητας. Στην Ελλάδα, όµως, µόνο το 2% των προϊόντων είναι από µη συµβατική γεωργία, παρά το γεγονός των ισχυρών συγκριτικών πλεονεκτηµάτων των εδαφοκλιµατολογικών συνθηκών. ∆υστυχώς η κατά-

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

437

σταση αυτή ειδικά στην επαρχία Αγ. Βασιλείου είναι ακόµη χειρότερη. Επιπρόσθετα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζοντας τις αδυναµίες των µηχανισµών ελέγχου, µετά τις διατροφικές κρίσεις, προχώρησε στη σύνταξη της «Λευκής Βίβλου» και την ίδρυση της «Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Τροφίµων». Με βάση τον κανονισµό 178/2002 ο έλεγχος για την ασφάλεια των τροφίµων είναι ενιαίος από το κτήµα και το στάβλο µέχρι το σηµείο λιανικής πώλησης και αφορά: • Την παραγωγή • Τη µεταποίηση • Τη διανοµή τροφίµων και ζωοτροφών • Τη διάθεση Ο τρόπος ελέγχου έχει αλλάξει. Οι παραγωγοί τροφίµων είναι υπεύθυνοι και νοµικά υπόλογοι για την παραγωγή και διάθεση ασφαλών τροφίµων. (Αυτοέλεγχος). Οι υπηρεσίες έχουν εποπτικό ρόλο. Σήµερα το µοντέλο ανάπτυξης επανακαθορίζεται, µε στόχους, την ασφάλεια, την ποιότητα, την πολυµορφία των παραγοµένων προϊόντων, ώστε να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα τους και η θέση τους τόσο στην Ενιαία Κοινοτική όσο και στην Παγκόσµια Αγορά, µε ταυτόχρονη διατήρηση και βελτίωση του περιβάλλοντος, µε την ευρεία έννοια της βιοποικιλότητας, της διατήρησης του φυσικού χώρου και των παραγωγικών πόρων. Το µοντέλο αυτό ανάπτυξης, αποτελεί µοναδική ευκαιρία για την περιοχή και γενικά για ολόκληρη την Ελλάδα, που η παραγωγή, ιδίως σε ορισµένους κλάδους, χαρακτηρίζεται ακόµα ως «εκτατική». Το 90% της περιοχής είναι µειονεκτικές περιοχές και η διατήρηση – ανάπτυξη βιώσιµων αγροτικών κοινωνιών είναι η βάση για την αποφυγή της εγκατάλειψης και της ερήµωσης των περιοχών αυτών. 4. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η Περιοχή της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου είναι αγροτική και τουριστική, µε τεράστια συγκριτικά πλεονεκτήµατα αναξιοποίητα και ανεκµετάλλευτα, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τον αγροτικό τοµέα µε τη µοναδική δυνατότητα παραγωγής αγροτικών προϊόντων ποιότητας. Η ανάπτυξη της περιφέρειας προϋποθέτει:

438

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ

• Τη διατήρηση του ανθρώπινου δυναµικού στην ενδοχώρα. • Την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτηµάτων (εδαφοκλιµατολογικές συνθήκες) για παραγωγή ποιοτικών (πιστοποιηµένων) και συµβατικών προϊόντων µε δυνατότητες διάθεσης στην ντόπια και τουριστική αγορά. • Την αξιοποίηση τού τουρισµού, που µπορεί να αποτελέσει άµεσο καταναλωτή και ταυτόχρονα σπόνσορα των ντόπιων προϊόντων στις ντόπιες και ξένες αγορές. Η επιβίωση και ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και ολόκληρου του πρωτογενή τοµέα και εποµένως η ανάπτυξη της περιοχής απαιτούν: • Τεχνοκρατικά τεκµηριωµένο ολοκληρωµένο πρόγραµµα. Οι ∆ήµοι και η Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση καλούνται να παίξουν σηµαντικό ρόλο προκείµενου να υπάρξει εξειδίκευση και προσαρµογή στις τοπικές συνθήκες. • Οργανική σύνδεση της φυτικής παραγωγής µε τη ζωική. • Οργανική σύνδεση της αιγοπροβατοτροφίας µε τους βοσκότοπους. • Σύνδεση του πρωτογενή µε το δευτερογενή και τριτογενή τοµέα. • Εκσυγχρονισµός και προσαρµογή του τρόπου λειτουργίας της µεταποίησης, που έχει σχέση µε την κτηνοτροφία, προκειµένου να εξασφαλισθεί και να αναδειχθεί η ποιότητα των ζωικών προϊόντων. Η νέα Ευρωπαϊκή πολιτική, αν αξιοποιηθεί σωστά, αποτελεί µια µοναδική ευκαιρία για την επιβίωση και την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και τη µεταποίηση των προϊόντων της. Πρέπει να εκµεταλλευτούµε τα εδαφοκλιµατολογικά πλεονεκτήµατα της Κρήτης και να µετατρέψουµε το διαρθρωτικό πρόβληµα του µικρού και πολυτεµαχισµένου κλήρου σε πλεονέκτηµα για την παραγωγή προϊόντων ποιότητας. Τα ντόπια προϊόντα έχουν τη δυνατότητα να είναι υψηλής ποιότητας. Αυτό όµως δεν επιτυγχάνεται σήµερα. Το σύστηµα πρέπει να αρχίσει να λειτουργεί από την αρχή σε νέες βάσεις. Οι παραγωγοί πρέπει, για να προστατέψουν τους εαυτούς τους, να προσαρµοστούν στα σύγχρονα δεδοµένα. Οι µεταποιητές, οι έµποροι και οι ξενοδόχοι πρέπει να προσαρµοσθούν στις σύγχρονες απαιτήσεις και παράλληλα να γίνουν σύµµαχοι και συνεργάτες µε τους παραγωγούς. Σήµερα κρίνεται εντελώς επιβεβληµένη η δηµιουργία διεπαγγελµατικών οργανώσεων.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

439

Οι δηµόσιες υπηρεσίες, που έχουν άµεση ή έµµεση σχέση µε το παραγωγικό σύστηµα της κτηνοτροφίας, θα πρέπει να αναλάβουν την εφαρµογή της Εθνικής και Ευρωπαϊκής νοµοθεσίας χωρίς διακρίσεις σε όλα τα επίπεδα. Πρέπει να εφαρµόσουν την «ιχνηλάτηση» των προϊόντων της κτηνοτροφίας. Οι επιστήµονες πρέπει να αναπτύξουν και να εγκαταστήσουν συστήµατα ποιότητας και υγιεινής από το στάβλο µέχρι το τραπέζι, τα οποία θα είναι προσαρµοσµένα στις τοπικές εδαφοκλιµατολογικές και κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες. Οι καταναλωτές πρέπει να αρχίσουν να ενδιαφέρονται για την ποιότητα των τροφίµων που αγοράζουν και να ετοιµαστούν να πληρώσουν το κόστος της διασφάλισης της υγείας τους. Με βάση τα παραπάνω στα βασικά µέτρα για την επιβίωση και ανάπτυξη της κτηνοτροφίας θα πρέπει να συµπεριληφθούν: • Η προώθηση του εκσυγχρονισµού των εκµεταλλεύσεων. • Ο προσανατολισµός των συστηµάτων παραγωγής στις σύγχρονες απαιτήσεις της αγοράς και της πολιτικής της ΕΕ • Ο εκσυγχρονισµός των µεταποιητικών επιχειρήσεων και η ίδρυση νέων µε αυστηρά κριτήρια βιωσιµότητας και η προώθηση της εξειδίκευσης στην παραγωγή προϊόντων ποιότητας. • Η προώθηση και η βελτίωση των υποδοµών που σχετίζονται µε την υγιεινή παραγωγή, συντήρηση και επεξεργασία των προϊόντων. Η στροφή στην παραγωγή προϊόντων ποιότητας, η διαφοροποίηση της παραγωγής, όπου υπάρχουν οι προϋποθέσεις, σε προϊόντα προαιρετικά πιστοποιούµενα όπως ΠΟΠ, ΠΓΕ, Βιολογικά, Ορεινών Περιοχών, Ειδικών Πτηνοτροφικών Εκτροφών, Παραδοσιακών (βεβαιώσεις Ιδιοτυπίας) κλπ, η εφαρµογή συστήµατος αυτοελέγχου στη διαδικασία παραγωγής, η ανάπτυξη και εφαρµογή προγραµµάτων ολοκληρωµένης περιβαλλοντικής διαχείρισης, θα συµβάλουν στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων ζωικής προέλευσης στην περιοχή, προς όφελος των παραγωγών, των καταναλωτών και της οικονοµίας. Στόχος η αναστολή της εγκατάλειψης της υπαίθρου και η ανάπτυξη. Ας µην ξεχνούµε ότι µια από τις ελάχιστες δραστηριότητες, που διατηρούν τους ανθρώπους στην ενδοχώρα, είναι η κτηνοτροφία.

ΙΑΚΩΒΟΣ ΦΑΡΣΕ∆ΑΚΗΣ

Η εγκληµατικότητα στην επαρχία Αγίου Βασιλείου

Γενική εικόνα. Στατιστική απεικόνιση Το ύψος, οι διακυµάνσεις και η σύνθεση της εγκληµατικότητας στην επαρχία του Αγ. Βασιλείου αποτυπώνονται στους ακόλουθους στατιστικούς πίνακες: ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΤΑ ΤΕΛΕΣΜΕΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ TA ETH 2001- 2007 και 2008 (5MHNO) ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ Α.Τ. ΣΠΗΛΙΟΥ Ανθρωποκτονίες Βιασµοί Κλοπές-διαρρήξεις Ληστείες Ν. περί Ναρκωτικών Ν. περί Όπλων

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 8 1 16 11

2 14

10 8

1 7 9 3

6 1 3

11 1 12 4

6 7

5 3

ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΤΑ ΤΕΛΕΣΜΕΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ TA ETH 2001- 2007 και 2008 (8MHNO) ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ Α.Τ. ΣΠΗΛΙΟΥ 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Βιασµοί 1 Ληστείες 1 1 Κλοπές 14 15 7 7 12 2 4 Κλοπές οχηµάτων 3 3 2 2 4 3 5 Ζωοκλοπές 1 2 1 3 4 1 1 5 Ν. περί Ναρκωτικών 17 11 9 1 6 5 1 Ν. περί Όπλων 8 9 4 3 7 3 3 8 Εκρήξεις 1

Προβλήµατα της στατιστικής Όπως ευχερώς προκύπτει από µια απλή αντιπαράθεση των δύο πινάκων το περιεχόµενό τους δεν συµπίπτει. Ο πρώτος πίνακας µας χορηγήθηκε από την αρµόδια ∆ιεύθυνση του Υπουργείου ∆ηµόσιας Τάξης και ο δεύτερος από το Αστυνοµικό Τµήµα Σπηλίου. Κανονικά δεν θα

442

ΙΑΚΩΒΟΣ ΦΑΡΣΕ∆ΑΚΗΣ

έπρεπε να παρατηρείται καµιά διαφορά µεταξύ των δύο πινάκων. ∆εν είναι εύκολο να διαπιστωθούν οι ακριβείς λόγοι της διαφοράς. Οφείλονται σε απλές πληµµέλειες περί την καταγραφή ή την αντιγραφή ή σε γενικότερα οργανωτικά προβλήµατα, όπως είναι και το πιθανότερο; Βέβαια, όπως είναι γνωστό, οι εγκληµατολογικές στατιστικές, κατά κανόνα, είναι ανακριβείς. Κι αυτό οφείλεται, δευτερευόντως, σε πιθανά ακούσια σφάλµατα τόσο εκείνων που τηρούν τις στατιστικές, όσο και των οργάνων του επίσηµου κοινωνικού ελέγχου του εγκλήµατος, αλλά και στην άσκηση διακριτικής ευχέρειας από την πλευρά τους1. Κυρίως, όµως, η ανακρίβεια των στατιστικών οφείλεται στην ύπαρξη του σκοτεινού αριθµού της εγκληµατικότητας που αποτελεί τη διαφορά µεταξύ πραγµατικής και εµφανούς εγκληµατικότητας. Ο σκοτεινός αριθµός ποικίλλει ανάλογα µε τη θεατότητα, τη βαρύτητα, το είδος του εγκλήµατος και είναι συνάρτηση του βαθµού και της συχνότητας καταγγελίας από τους παθόντες2. Ο ακόλουθος πίνακας µας δίνει µια εικόνα των υποβαλλοµένων στην αστυνοµική Αρχή παραπόνων των κατοίκων της επαρχίας για ελαφρά εις βάρος τους αδικήµατα: ΠΑΡΑΠΟΝΑ Ι∆ΙΩΤΩΝ Αφορούν κυρίως αγροζηµίες και κτηµατικές διαφορές ΕΓΚΛΗΣΕΙΣ Ι∆ΙΩΤΩΝ Αφορούν κυρίως απλές σωµατικές βλάβες, απειλές, εξυβρίσεις και µηνύσεις για αγροζηµίες

2003 2004 2005 2006 2007 2008* 73

* 5µηνο Τέλος, µια συγκριτική εικόνα της εγκληµατικότητας της περιοχής µας, σε σχέση µε την όλη εγκληµατικότητα του νοµού µας, µας παρέχεται από τον ακόλουθο πίνακα3: 1. Βλ. Ιακ.Φαρσεδάκη, Στοιχεία Εγκληµατολογίας, Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2005, σελ.152. 2. Βλ. ό.π., σελ.153. 3. Για την εγκληµατικότητα στην Κρήτη γενικά, Βλ. αναλυτικά στον Γ. Παπακωνσταντή, Από την παράδοση στην παράβαση. Εγκληµατικότητα και αντεγκληµατικές πολιτικές στη σύγχρονη Κρήτη, Ρέθυµνο, Γραφοτεχνική Κρήτης, 2008, passim.

Η ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

443

ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΤΑ ΤΕΛΕΣΜΕΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΤΑ ΕΤΗ 1998 -2007 και 2008 (5MHNO)

444

ΙΑΚΩΒΟΣ ΦΑΡΣΕ∆ΑΚΗΣ

Παρατηρήσεις - Συµπεράσµατα ● Η εγκληµατικότητα στην περιοχή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, σύµφωνα µε τις επίσηµες στατιστικές, εµφανίζεται χαµηλή, αν συγκριθεί µε τον συνολικό αριθµό εγκληµάτων τα οποία καταγράφονται από τις αρµόδιες υπηρεσίες στον Νοµό Ρεθύµνου, αλλά και ευρύτερα στην Γενική Αστυνοµική ∆ιεύθυνση Περιφέρειας Κρήτης. ● Η µεγαλύτερη απασχόληση των αστυνοµικών αρχών αναφέρεται σε αγροζηµίες.

● Βέβαια, υπάρχει πάντοτε το πρόβληµα του σκοτεινού αριθµού εγκληµατικότητας που έχει ως συνέπεια την ατελή καταγραφή της εγκληµατικής δραστηριότητας4.

● Επιπλέον, µερικά από τα λεγόµενα σοβαρά εγκλήµατα (π.χ. ανθρωποκτονίες, ληστείες), ακόµη κι αν διαπράττονται στην περιοχή της επαρχίας µας, επειδή αναλαµβάνονται για προανακριτική έρευνα από την Αστυνοµική ∆ιεύθυνση του Νοµού, δεν καταγράφονται, κατά κανόνα, στην τοπική αστυνοµική στατιστική. ● Μέχρι στιγµής δεν έχουν διεξαχθεί θεµατολογικές έρευνες ή έρευνες αυτοοµολογούµενης εγκληµατικότητας, προκειµένου να καλυφθούν5, έστω και εν µέρει, τα κενά των επισήµων στατιστικών.

● Ενώ τα ποσοτικά στοιχεία της εγκληµατικότητας στην επαρχία Αγίου Βασιλείου κρίνονται χαµηλά, η ποιότητα και ο τρόπος διάπραξης ορισµένων εγκληµάτων δείχνουν ότι υπάρχουν προβλήµατα, τα οποία χρήζουν αντιµετώπισης, αφού αυτά εξακολουθούν να παρουσιάζονται µε την ίδια συχνότητα για πολλά χρόνια. Τέτοια εγκλήµατα είναι η καλλιέργεια κάνναβης,η οπλοκατοχή - οπλοχρησία και ο εµπρησµός.

4. Για τους λόγους ύπαρξης µεγάλου σκοτεινού αριθµού εγκληµατικότητας, βλ. Ιάκ. Φαρσεδάκη, ό.π., σελ.153-154 5. Βλ., ό.π., σελ.155-157.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ - ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΗΛΙΑ∆ΟΥ

Η εναλλακτική ανάπτυξη της περιοχής Αγ. Βασιλείου (ανακοίνωση του Ορειβατικού Συλλόγου Ρεθύµνου)

Εισαγωγικά Ο τουρισµός βρίσκεται σε στενή εξάρτηση από το φυσικό περιβάλλον και µάλιστα σύµφωνα µε ορισµένες εκτιµήσεις σε ποσοστό 90%. Αυτό σηµαίνει ότι το φυσικό περιβάλλον αποτελεί βασική παράµετρο της τουριστικής ανάπτυξης µιας περιοχής, ή διαφορετικά το «κεφάλαιό» της, το οποίο ο τουρισµός καλείται να αναδείξει και να αξιοποιήσει, µε σκοπό να παραχθούν οικονοµικά, κοινωνικά, πολιτισµικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Κατά συνέπεια, αν αποσκοπούµε στην αειφορία των ωφελειών που προέρχονται από τον τουρισµό, τότε θα πρέπει πρωτίστως να εκµεταλλευτούµε αειφορικά το διαθέσιµο φυσικό «κεφάλαιο» έτσι, ώστε να είναι σε θέση να προσφέρει τις ίδιες υπηρεσίες για πάντα. Η αειφορικότητα στην περίπτωσή µας επιτυγχάνεται όταν οι σχέσεις Τουρισµού και Φυσικού Περιβάλλοντος είναι αρµονικές και διατηρείται µεταξύ τους ισορροπία. Πρακτικά αυτό σηµαίνει ότι δεν µπορεί να επιδιωχθεί η µονοµερής ανάπτυξη του τουρισµού σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος. Στη χώρα µας, αυτή η επιθυµητή ισορροπία δεν επιτεύχθηκε µέχρι σήµερα, ίσως και να µην επιδιώχθηκε. Είναι χαρακτηριστική η υπερσυγκέντρωση τουριστών και η σηµαντική περιβαλλοντική επιβάρυνση ορισµένων περιοχών, σε αντίθεση µε άλλες περιοχές εξίσου αξιόλογες που παρέµειναν αναξιοποίητες και περιβαλλοντικά «άθικτες». Η υπερσυγκέντρωση τουριστών σε ορισµένες περιοχές και η κάλυψη των αυξανόµενων αναγκών της ζήτησης συνοδεύτηκε µε αύξηση των επεµβάσεων στο φυσικό περιβάλλον µε αποτέλεσµα την εµφάνιση σοβαρών περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων και απωλειών. Ενδεικτικά αναφέρουµε την µείωση της βιοποικιλότητας, τη ρύπανση των υδάτων και γενικά την απαξίωση του φυσικού περιβάλλοντος, η οποία σε τελική ανάλυση υποβαθµίζει, ίσως και αναιρεί, τις φυσικές ιδιαιτερότητες της χώρας µας. Ο οικοτουρισµός είναι µια µορφή τουρισµού που αναπτύσσεται και διαχειρίζεται µε τέτοιο τρόπο ώστε όλη η τουριστική δραστηριότητα να µπορεί να συνεχιστεί στο διηνεκές. Αναζητεί να στηρίξει διαχρονικά την

446

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ - ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΗΛΙΑ∆ΟΥ

ποιότητα, την ποσότητα και την παραγωγικότητα των συστηµάτων των ανθρωπίνων και φυσικών πόρων, ενώ σέβεται και διευκολύνει τις δυναµικές τέτοιων συστηµάτων. Είναι φιλικός µε τη φύση που περιβάλλει τον άνθρωπο και συµβατός µε τοπικά περιβάλλοντα και τοπικές κοινωνίες. Μέσω κινήσεων και πρωτοβουλιών που διέπονται από τη λογική του οικοτουρισµού η τοπική κοινωνία µπορεί: 1) να αναδείξει και να προστατεύσει τον πλούτο και την αυθεντικότητα των περιοχών, παρέχοντας την δυνατότητα στους επισκέπτες να θαυµάσουν τις φυσικές περιοχές και την πλούσια πολιτιστική µας ιστορία, 2) να ικανοποιήσει επί µέρους ανάγκες και επιθυµίες ειδικών οµάδων ή κατηγοριών επισκεπτών π.χ. εκείνων που ενδιαφέρονται για τη φυσική ιστορία, τη γλώσσα, ή την πολιτισµική κληρονοµιά. 3) να επιτρέψει την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών της χώρας µας ή τη µερική τουριστική και κατά συνέπεια, να συµπληρώσει τα εισοδήµατα των κατοίκων των αγροτικών και ορεινών περιοχών 4) να αναδείξει, να αξιοποιήσει και να διασώσει την πολιτιστική µας κληρονοµιά και παράδοση Η περιοχή του Αγίου Βασιλείου

Η Κρήτη έχει µια φυσική και πολιτιστική ταυτότητα ξεχωριστή. Ειδικότερα οι ορεινές περιοχές του νησιού και κυρίως του ∆υτικού τµήµατος χαρακτηρίζονται από υψηλή ετερογένεια τοπίων, δηλαδή από µεγάλη ποικιλότητα σε φυσιογραφικά, βιολογικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Η Κρητική Γη προικισµένη µε τις πλούσιες γεωµορφολογικές της ιδιαιτερότητες, την υψηλή ετερογένεια και την συνεχή εναλλαγή των τοπίων της και τα µοναδικά σε πλούτο και δυναµική οικοσυστήµατά της, περιλαµβάνει πολλά ενδιαφέροντα και µοναδικά τοπία, βουνά, οροπέδια και φαράγγια, µεγάλη ποικιλία ενδηµικών φυτών και ζώων και µοναδικά πολιτιστικά στοιχεία. Η περιοχή του Αγίου Βασιλείου έχει πλουσιοπάροχα προικισθεί από τη φύση , τόσο σε ποικιλία µορφολογική, όσο και σε βιοποικιλότητα. Ωστόσο, η προστασία και διατήρηση των οικοσυστηµάτων είναι κάτι που πρέπει να απασχολεί όλους µας. Η χλωρίδα της περιοχής είναι ιδιαίτερα πλούσια, απαριθµώντας 700 είδη, από τα οποία 23 είναι ενδηµικά

Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

447

Φοίνικες του Θεόφραστου, Πρέβελη

της Κρήτης. Ήδη, ο δίκταµος (Origanum dictamnus) και ο φοίνικας του Θεόφραστου (Phoenix theofrastii) είναι απειλούµενα είδη (κοινοτική οδηγία 92/43/ΕΟΚ). Επίσης, επιβάλλεται η προστασία του γυπαετού (Gypaetus barbatus), που απειλείται από την αστική ανάπτυξη. Ο ποταµός Κουρταλιώτης πηγάζει από τα κεντρικά του νοµού Ρεθύµνου και εκβάλει στα νότια παράλια περνώντας από την περιοχή της Μονής Πρέβελη (Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και Αγίου Ιωάννου του Προδρόµου) σχηµατίζοντας το οµώνυµο φαράγγι (Κουρταλιώτικο). Τα νερά του Κουρταλιώτη ή Μεγάλου Ποταµού µετά την έξοδό τους από το φαράγγι κυλούν κάτω από µια εντυπωσιακή παλιά γέφυρα και, αφού διασχίσουν ένα δεύτερο µικρό φαράγγι πνιγµένο στους Φοίνικες, εκβάλλουν στο Λιβυκό. Εξίσου εντυπωσιακό το φαράγγι του Κοτσυφού, µε ιδιαίτερη φυσική οµορφιά και πανοραµική θέα. Η παρουσία κοντά της ιστορικής Μονής Πρέβελη συµπληρώνει την σπουδαιότητα της περιοχής. Πρόκειται για περιοχή ιδιαίτερης αισθητικής αξίας µε υψηλή βιοποικιλότητα και µέρος της αποτελεί Περιοχή Κοινοτικού Ενδιαφέροντος του Ευρωπαϊκού ∆ικτύου Natura 2000. Το όρος Κέδρος αποτελεί προστατευόµενη περιοχή του γυπαετού,

448

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ - ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΗΛΙΑ∆ΟΥ

Ο ποταµός Κουρταλιώτης ή Μέγας Ποταµός

Η καµάρα του Κουρταλιώτη στον Πρέβελη

Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

449

ένα είδος µε δυσµενές καθεστώς διατήρησης. Το βουνό στα 1776 µ. , µε τις σπηλιές και τις πηγές του, αποτελεί έναν σηµαντικό βιότοπο της Κρητικής γης που επίσης ανήκει στο δίκτυο NATURA 2000. Η ευρύτερη περιοχή της πρώην επαρχίας Αγ. Βασιλείου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εναλλακτικές δραστηριότητες, όπως πεζοπορία, ορειβασία, canyoning. Καταγράφεται ήδη υψηλή επισκεψιµότητα από ξένους και γηγενείς περιπατητές, γεγονός που δίνει αισιόδοξα µηνύµατα για την ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισµού και την συνειδητοποίηση της ανάγκης για προστασία και ανάδειξη της περιοχής. Μία σύγχρονη πρόταση

Ο Ορειβατικός Σύλλογος Ρεθύµνου πιστεύει ότι ο τόπος µας είναι η κληρονοµιά που θα αφήσουµε στις επόµενες γενιές. Για το λόγο αυτό, οφείλουµε να ευαισθητοποιηθούµε απέναντι στα περιβαλλοντικά προβλήµατα και να πορευθούµε προς µία ανάπτυξη που σέβεται την οικολογία και την παράδοση της κάθε περιοχής. Η πρόταση του Ορειβατικού συλλόγου είναι η ήπια προώθηση των εναλλακτικών δραστηριοτήτων µε την ανάδειξη των µονοπατιών και τη δηµιουργία καταφυγίου για την εξυπηρέτηση και ενηµέρωση των επισκεπτών. Η προετοιµασία και οι εργασίες προς την κατεύθυνση µιας τέτοιας ανάπτυξης µπορούν να γίνουν από τους ίδιους τους δήµους , που διαθέτουν στοιχειώδη ή ικανοποιητική τεχνική υποστήριξη. Με την υποστήριξη Ευρωπαϊκών προγραµµάτων η Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση προωθεί και εκτελεί συντήρηση του ευρωπαϊκού µονοπατιού Ε4, που σε ένα µέρος του διασχίζει την περιοχή. Πέρα από αυτό, θα ήταν σηµαντικό έργο να αναζητηθούν και να αναδειχθούν παλαιότερα τοπικά µονοπάτια. Με τη βοήθεια και τη γνώση των ηλικιακά µεγαλύτερων, µπορούµε να εργαστούµε ώστε να δηµιουργηθεί ένα δίκτυο τέτοιων µονοπατιών µε την κατάλληλη φιλική προς το περιβάλλον υποδοµή. Οι επισκέπτες θα µπορούν να περιπλανηθούν στο φυσικό τοπίο, γνωρίζοντας την τοπική χλωρίδα και πανίδα. Σε καλαίσθητα περίπτερα θα µπορούν να αναπαυθούν και να αναζητήσουν πληροφορίες σε ένα επεξηγηµατικό πίνακα ή ένα πληροφοριακό φυλλάδιο. Ένα τέτοια έργο θα δώσει την ευκαιρία στους δήµους να συνεργα-

450

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ - ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΗΛΙΑ∆ΟΥ

στούν στενά µε τις τοπικές κοινωνίες, να προσφέρουν εργασία. Επίσης, µπορούν να ζητήσουν τη συνδροµή διαφόρων προγραµµάτων, όπως είναι τα Π.Ε.Ε. Ένα Πρόγραµµα Εθελοντικής Εργασίας (workcamp), είναι η προσφορά εργασίας για 15 µέρες από διεθνή οµάδα εθελοντών σε µια περιοχή της Ελλάδας ή άλλης χώρας, µε σκοπό την προστασία του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονοµιάς, την τοπική ανάπτυξη, και την ενεργοποίηση των πολιτών. Σε κάθε πρόγραµµα συµµετέχουν 15 περίπου νέοι εθελοντές από όλο τον κόσµο, που καθοδηγούνται από εκπαιδευµένους οµαδάρχες. Οι εθελοντές φιλοξενούνται σε απλές εγκαταστάσεις (π.χ. σχολεία, γυµναστήρια, ξενώνες), δουλεύουν 5-6 ώρες κάθε µέρα (εκτός Κυριακής) µε την καθοδήγηση ειδικευµένων οµαδαρχών - συντονιστών και στον ελεύθερο χρόνο τους συµµετέχουν σε γιορτές, εκδηλώσεις, εκδροµές, κ.ά., γνωρίζοντας την ιστορία, τον πολιτισµό και τους κατοίκους του τόπου που τους φιλοξενεί. Ένα πρόγραµµα εθελοντικής εργασίας δίνει την ευκαιρία σε έναν νέο άνθρωπο να επισκεφθεί έναν τόπο όχι ως απλός τουρίστας αλλά ως φιλοξενούµενος των κατοίκων. Του δίνει τη δυνατότητα να προσφέρει το χρόνο και το κέφι του για 2-3 βδοµάδες, να γνωρίσει «από µέσα» την τοπική κοινωνία, να συνεργαστεί και να κάνεις φίλους από όλο τον κόσµο, να κερδίσει αξέχαστες εµπειρίες. Η πρότασή µας ολοκληρώνεται µε τη δηµιουργία ενός ορειβατικού καταφυγίου στο Κέδρος, που θα εξυπηρετεί ανάγκες διανυκτέρευσης / διηµέρευσης µεµονωµένων επισκεπτών ή και ορειβατικών οµάδων. Είναι µία πρόταση πραγµατοποιήσιµη µε τη βοήθεια της τοπικής κοινωνίας, που θα µπορέσει να αναδείξει το φιλόξενο αίσθηµα της κρητικής γης, να προβάλλει την ιδιαιτερότητα και οµορφιά της περιοχής προστατεύοντας το φυσικό περιβάλλον και προσανατολισµένη στην αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής.

Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

451

Για τη σύνταξη του κειµένου αντλήθηκαν πληροφορίες από τις κάτωθι πηγές: 1) Κοµίλης Π. Οικοτουρισµός: Η εναλλακτική προοπτική αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης, Εκδ. Προποµπός, Σειρά: Τουρισµός & Ελεύθερος Χρόνος 2) Οδηγός Natura 2000 3) www.cvgpeep.gr ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 4) www.ecocrete.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Zαχαρίας Στρατιδάκης, Βασίλης Σιµιτζής, Κωνσταντίνα Αρετάκη Τα σπήλαια του Αγίου Βασιλείου ..................................................... 7 Κωστής Ηλ. Παπαδάκης Ονοµατολογία των σπηλαίων ∆ήµων Λάµπης και Φοίνικα (Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου) ............................................ 37 Στέργιος Μιχ. Μανουράς Επισκόπηση των διοικητικών, οικιστικών και πληθυσµιακών µεταβολών στην επαρχία Αγίου Βασιλείου από το 961 έως το 2001 .................................................................. 69 Θεόδωρος Στυλ. Πελαντάκης Ακατάγραφοι οικισµοί, µετόχια και Mονές στην π. επαρχία Αγίου Βασιλείου ..................................................... 107 Μιχάλης Απανωµεριτάκης Εποπτεία - Σύστηµα Ελέγχου Έλεγχος νοµιµότητας αποφάσεων Ο.Τ.Α. ........................................ 109 Εµµανουήλ ∆ριδάκης Η συµµετοχή των απόδηµων επαρχιωτών µας στην ανάπτυξη της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου ...................... 117 Γιώργος Παπακωνσταντής Η ∆ηµόσια ασφάλεια στην περιοχή Αγίου Βασιλείου ....................... 137 Σπύρος Σασαρώλης Η συµβολή του Κέντρου Υγείας Σπηλίου στη διατήρηση και προαγωγή της κοινωνικής συνοχής στον πληθυσµό της τ. επαρχίας Αγ. Βασιλείου .......................................................... 149 Χρήστος Λιονής Καρδιαγγειακή νόσος και Κρήτη: αναφορά στη συµβολή των ψυχοκοινωνικών προσδιοριστών ......................... 159

454

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Αλεξάνδρα Ζερβού Αρχαίοι αντίλαλοι και οικουµενικά µοτίβα στο παραµύθι της φτώχειας (παραλλαγή Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου) .................... 163 Ν. Ε. Παπαδογιαννάκης

Τό τραγούδι τοῦ Προσφύρη Δεκαπέντε καταγραφές ἑνός Ἀκριτικοῦ τραγουδιοῦ ἀπό τήν πρώην ἐπαρχία Ἁγίου Βασιλείου ................................... 177

Ελπινίκη Νικολουδάκη - Σουρή ∆ιαβάζοντας σ’ ένα κώδικα µαθητικών χειρόγραφων τις καταγραφές δυο τραγουδιών του Άη Γιώργη .............................. 205 Μαρία Αρακαδάκη Από τα Σελλιά στις Μέλαµπες

Στα βήµατα της αρχιτέκτονος Μαρίας Ζαγορησίου εξήντα χρόνια µετά ........ 233

Μιχάλης ∆εληγιαννάκης Τα σπίτια στην (Ακουµιανή) Γιαλιά Αγίου Βασιλείου.

Ένα παράθυρο στο περιβάλλον, την Aρχαιολογία, την Ιστορία, την Κοινωνία .................................................................. 291

Αιµίλιος Πελεκανάκης Μητάτο στο Κέδρος ......................................................................... 323 Κωνσταντίνα Ριτσάτου Μια αθησαύριστη πηγή της ιστορίας του ελληνικού κινηµατογράφου στο αρχείο της Μητρόπολης Λάµπης, Συβρίτου και Σφακίων ......... 333 Μανόλης Τζιράκης Σταµάτης Παπαδάκης: Ο Αγιοβασιλειώτης πρωτοχορευτής της Κρήτης (1903 - 1994) ....... 355 Νικόλαος Ξεξάκης Θεολογική προσέγγιση του περιβάλλοντος ....................................... 369 ∆ηµήτριος Τζανουδάκης Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος - Βιώσιµη Ανάπτυξη - Ποιότητα Ζωής: Παρόν και Μέλλον ............................. 379

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

455

Μανόλης Μιλτ. ∆ουλγεράκης Καλαθοπλεκτική και καλαθοπλέκτες στο Μιξόρρουµα .................... 389 Ειρήνη Λαγουδάκη - Χατήρη Ο οικισµός της Νέας Κρύας Βρύσης και η ίδρυση µουσείου ............ 401 Κλεόνικος Σταυριδάκης Η άγρια βρώσιµη χλωρίδα της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου .............................................................. 409 Αλέξανδρος Στεφανάκης Ο ρόλος της κτηνοτροφίας στην ισόρροπη ανάπτυξη της περιοχής του Αγίου Βασιλείου .................................................... 433 Ιάκωβος Φαρσεδάκης Η εγκληµατικότητα στην επαρχία Αγίου Βασιλείου .......................... 441 Γεώργιος Χρηστίδης - Χρυσούλα Ηλιάδου Η εναλλακτική ανάπτυξη της περιοχής Αγ. Βασιλείου (ανακοίνωση του Ορειβατικού Συλλόγου Ρεθύµνου) ............................. 445

Χορηγοί Συνεδρίου

- Ι. Μ. Λάµπης, Συβρίτου και Σφακίων - Περιφέρεια Κρήτης - Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ρεθύµνου - ∆ήµος Λάµπης - ∆ήµος Φοίνικα - ΤΕ∆Κ - Οµοσπονδία Συλλόγων Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύµνου «Ο ΠΡΕΒΕΛΗΣ» - Αττικής - Σύλλογος Επιστηµόνων ∆ήµου Λάµπης (ΣΕ∆ΗΛ) - Πολιτιστικός Σύλλογος Αγίου Ιωάννου Καµένου - Πολιτιστικός Σύλλογος Μελάµπων - Επιµελητήριο Ρεθύµνης - Οικογένεια Τάκη (∆ηµήτρη) ∆ασκαλαντωνάκη - Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισµών Ρεθύµνου - MOTOR OIL - Μανόλης Μαστορογιαννάκης, τ. δήµαρχος ∆ήµου Φοίνικα - ANEK - 3E - Ξενοδοχείο «ΚΑΛΥΨΩ» - Εφηµερίδα «ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ» - Εφηµερίδα «ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ» - Εφηµερίδα «ΡΕΘΕΜΝΟΣ» + Λεωνίδας Μακρής, δικηγόρος - Κέντρα Ξένων Γλωσσών «ΦΗΤΑΜ» - Κέντρα Ξένων Γλωσσών Στέλας Βαβουράκη - Κέντρο Ξένων Γλωσσών Εύας Βιταλάκη - Αετουδάκης ∆ηµήτριος, συγγραφέας - Πιπεράκης Σταύρος, επιχειρηµατίας - Αγγελιδάκης Γεώργιος, γιατρός - Μπιρλιράκης Εµµανουήλ, επιχειρηµατίας - Πελαντάκης Βασίλης, δικηγόρος - Ανώνυµοι δωρητές