2. Hoe maatschappelijke verandering ontstaat

1. Veranderen is moeilijk.

Veel van wat we doen, is kopiëren wat anderen rondom ons doen. Het is misschien wel de belangrijkste en meest bepalende sociale dynamiek binnen elke samenleving: we willen ergens bij horen en dus nemen we de ideeën en handelingen van de groep over.

Dat maakt veranderen zo moeilijk. Allereerst moet iemand anders beginnen denken en handelen en vervolgens moeten anderen worden overtuigd ook tegen de stroom in te gaan. Dat vergt moed.

2. Verandering begint bij hoe we denken.

De kiem voor verandering ontstaat veelal in het denken. Bij iemand die nadenkt over hoe iets beter kan.

3. Succesvol veranderen vereist dat we handelen.

Een idee voor verandering hebben is goed. Er naar handelen is beter. Pas wanneer een idee in actie wordt omgezet, wordt verandering concreet.

4. Verandering heeft niet alleen denken maar vooral doen nodig.

Bij sommigen zal verandering beginnen bij het denken en van daar overslaan naar het doen.

Bij anderen zal verandering meteen beginnen bij het doen en zal het denken zich pas daarna eraan aanpassen.

5. Verandering realiseren we samen.

Verandering heeft een kritische massa nodig om effectief te zijn. Eens die is bereikt, vergroot de kans dat nog meer mensen en organisaties volgen.

6. Hegemonische verandering sluipt ons leven op kousenvoeten binnen.

Hegemonische veranderingen zijn meestal klein, minuscuul haast, en ontstaan vaker aan de rand dan in het centrum. Pas wanneer dergelijke kleine wijzigingen breder worden opgepikt en aanvaard, schuiven ze geleidelijk aan naar het centrum op.

Vaak zijn we ons weinig of niet bewust dat er iets is veranderd en merken we een verandering pas achteraf op, wanneer ze al vaste voet aan grond heeft gekregen.

Wanneer meer en meer mensen anders beginnen te denken en te doen, kan zoals het vroeger was stilaan naar de achtergrond verschuiven. De gestage wijziging maakt dat we dit niet als een gemis ervaren.

Ondertussen wordt de nieuwe manier van denken en doen stilaan als normaal en evident beschouwd.

Voortaan worden de individuen of groepen die ervan afwijken vreemd bekeken. Ze worden de vreemde, de anomalie. Hegemonie is nu eenmaal tegelijk inclusief en exclusief.

7. Hegemonische veranderingen verlopen meestal traag.

Hegemonische veranderingen zijn meestal sterker en solider wanneer ze traag vorm krijgen en gestaag breder worden gedragen. In een symbiotische beweging wordt de verandering zo een ondeelbaar geheel van hegemonie. Eens die cirkel rond is, is het vaak moeilijk ons voor te stellen hoe anders het vroeger was.

Daaruit volgt ook dat je hegemonie niet als totaliteit kan veranderen. Je kan enkel werken aan kleinere deelelementen binnen het hegemonisch geheel.

Hoe ver de impact van een hegemonische verandering reikt, is vooraf haast niet in te schatten. Toch is de kans reëel dat die verder reikt dan initieel gedacht. Hegemonische verandering in een domein kan onrechtstreeks ook andere domeinen beïnvloeden. Veel hangt nu eenmaal aan elkaar.

8. Verandering is onvermijdelijk.

Ook al veranderen hegemonieën meestal traag en met kleine stapjes, verandering is altijd mogelijk. Meer zelfs, ze is onvermijdelijk.

Nog niet zo lang geleden

Veel zaken die we in de huidige hegemonie als normaal beschouwen, bekeken we nog niet zo lang geleden heel anders. Hoe we denken over racisme, seksisme, homorechten en nog zoveel meer is vandaag heel anders in vergelijking met enkele decennia terug. Ook al lijkt het dat wat er nu is onvermijdelijk was, veel ervan had anders kunnen uitdraaien.

We kijken nu eenmaal door een gekleurde bril naar de wereld. Het dominante paradigma kleurt grote delen van wat we zien waardoor we ons nog moeilijk kunnen inbeelden hoe we de realiteit anders zouden kunnen inkleuren. Wat we vandaag als evident beschouwen is vaak van recentere makelij dan we initieel denken.

9. Wanneer wij, burgers, veranderen, verandert hegemonie.

Ook al sluipen veel hegemonische veranderingen haast onopgemerkt ons leven binnen, je hebt er wel nog steeds een massa voor nodig.

Die rol vervullen wij, burgers. Wij hebben de sleutels in handen om hegemonische verandering te realiseren.

Wanneer wij, burgers, anders beginnen te denken en anders beginnen te handelen, verandert hegemonie.

Een lopend vuurtje

➔ Verandering begint met een vonk bij een individu.

➔ Wanneer die vonk overslaat op andere individuen - wanneer anderen net zo beginnen te denken of samenkomen om een doel te realiseren - ontstaat er een vuurtje.

➔ Wanneer er steeds meer dergelijke vuurtjes ontstaan, kunnen we lopend vuur krijgen.

➔ Wanneer vanuit verschillende plaatsen dergelijke vuren naar elkaar toe beginnen te lopen, vergroot de kans op een uitslaande brand.

➔ Wanneer vervolgens de vlammen naar boven stijgen, kunnen instituten na verloop van tijd iets beginnen op te merken en kan hegemonische verandering ook daar beginnen aan te slaan.

10. Hegemonische verandering verloopt van individu over sociale organisatie naar instituut.

Hegemonische verandering start bij individuen en sociale organisaties. Instituten zijn de laatste schakel in de ketting van verandering.

Verandering begint bij het individu en wordt realiteit wanneer individuen ideeën met elkaar uitwisselen en zich organiseren binnen sociale organisaties. Verandering wordt dan ook door individuen en sociale organisaties op het micro- en mesoniveau gerealiseerd. Daar

vinden we de belangrijkste hefbomen voor hegemonische verandering.

Wanneer veranderingen daar succesvol worden doorgevoerd, zullen de instituten op het macroniveau uiteindelijk wel volgen. De mate van flexibiliteit in denken en doen is nu eenmaal verschillend voor individuen, sociale organisaties en instituten:

• Individuen zijn het flexibelst in denken en doen, • Gevolgd door sociale organisaties. • Instituten zijn het minst flexibel in denken en doen.

Wij, burgers, zijn overal

Instituten worden door ons, burgers, bevolkt en gedragen. Via ons dringt hegemonische verandering geleidelijk aan onze instituten binnen.

Uiteindelijk zijn wij, burgers, overal.

Wij bevolken alle sociale organisaties…

… en we bevolken alle instituten.

Wanneer wij veranderen, veranderen de sociale organisaties en de instituten waarin we actief zijn mee. Telkens wanneer wij andere ideeën meebrengen naar het werk, ontstaat er een voedingsbodem voor nieuwe manieren van denken en handelen. Uiteindelijk is de scheidingslijn tussen wie we zijn privé en publiek dun en poreus.

Hoe we zijn thuis, professioneel en binnen verschillende sociale organisaties, is fluïde en vloeit over de grenzen van de verschillende speelvelden.

Zo wordt hegemonische verandering op institutioneel niveau voorbereid. Dat is noodzakelijk want enkel wanneer ook de instituten de hegemonische verandering omarmen, is de cirkel rond.

Hegemonische verandering op institutioneel niveau is absoluut noodzakelijk om een nieuwe hegemonie te realiseren.

11. Instituten zullen waarschijnlijk pas al laatste hegemonische verandering omarmen (en tegen dan zal het geen verrassing meer zijn).

Instituten zullen de omslag pas beginnen maken wanneer de hegemonische veranderingen binnen de samenleving (onder individuen en sociale organisaties) dusdanig breed gedragen worden dat instituten ze moeilijk nog langer kunnen negeren.

12. De cirkel van hegemonische verandering wordt finaal rond wanneer ze terug loopt van instituut over sociale organisatie naar individu.

Hegemonische verandering verloopt in eerste instantie van onder naar boven - van individuen over sociale organisaties naar instituten.

Eens daar aangekomen, kan de hegemonische verandering worden geïnstitutionaliseerd. Wanneer instituten het anders denken en handelen inschrijven in de eigen denk- en werkwijzen loopt de hegemonische verandering van boven terug naar onder. Zo kunnen individuen en sociale organisaties die de hegemonische verandering tot dan toe nog niet hadden omarmt, mee in het bad worden getrokken.

Uiteraard zal niet iedereen hierin mee gaan maar velen wel. Zo wordt hegemonische verandering geïnstitutionaliseerd en is de cirkel rond.

HOOFDSTUK 2 | Over maatschappelijke verandering

Veranderen is moeilijk maar tegelijk altijd mogelijk en nooit helemaal uit te sluiten.

Hegemonische verandering begint bij individuen die anders denken en wordt concreet door sociale organisaties die anders handelen.

Hegemonische verandering verloopt meestal traag en materialiseert niet overal even snel of grondig. Van de actoren binnen een hegemonie - individuen, sociale organisaties, instituten - zijn die laatsten het laatst om een hegemonische verandering te omarmen.

Toch is een hegemonische verandering pas volledig wanneer ze wordt geïnstitutionaliseerd. Tot dan moet het vuur blijven branden. Belangrijke vragen bij hegemonische verandering zijn:

1) In welke richting verloopt de verandering? 2) Zijn we het daarmee eens? 3) Verloopt de verandering snel genoeg? 4) Kunnen we de verandering versnellen?

Crisissen en verandering

De COVID-19 crisis heeft aangetoond dat we in staat zijn snel drastisch te veranderen. Maar net zo goed toont het aan dat wanneer een nieuwe manier van denken en handelen van buitenaf wordt opgelegd en niet iets is waar we bewust voor hebben gekozen, ze moeilijk in stand te houden is. Dergelijke veranderingen in denken en doen wordt niet of slechts met heel veel moeite (en tegenzin) geïnternaliseerd.

Crisissen zijn dan ook slechte aandrijvers voor het tot stand komen van hegemonische verandering. Ook al dwingen crisissituaties ons soms tot drastische wijzigingen, die zijn zelden van harte noch lang vol te houden. Zelfs wanneer crisissituaties lang aanslepen en het anders handelen noodgedwongen langere tijd gehandhaafd blijft, is verankering erg twijfelachtig. We houden nu eenmaal niet van gedwongen verandering.

Hegemonische verandering die extrinsiek is (van buitenaf opgelegd), houdt moeilijker stand en moet vaker met dwang worden afgedwongen. Hegemonische verandering die intrinsiek is (waar we voor kiezen), gaat langer mee en houden we langer vol.

Een mentale spreidstand

Wanneer we geconfronteerd worden met een situatie waarin denken en doen in verschillende sociale domeinen anders wordt ingevuld - bijvoorbeeld privé en professioneel - dan kunnen we in een mentale spreidstand terecht komen.

Meestal vinden we dergelijke inconsequente situaties niet fijn. We beschikken dan ook over verschillende strategieën om hiermee om te gaan. We kunnen…

1. De inconsequenties proberen te negeren.

2. De inconsequenties proberen weg te redeneren.

3. De sociale omgeving proberen te wijzigen door van job te veranderen of andere sociale organisaties op te zoeken.

4. We kunnen de huidige sociale omgeving proberen te veranderen door het anders denken en handelen er zoveel mogelijk binnen te brengen.

Wanneer het anders denken en doen al geïnternaliseerd is, kan het negeren of wegredeneren een erg moeizame oefening worden en kan de verandering van de sociale omgeving de betere en misschien zelfs de enige juiste oplossing zijn.

Wegwerken van inconsequenties via verandering van de sociale omgeving is een van de sterkste dynamieken om tegenhegemonisch denken en doen te verankeren.