4. Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren

1. De belangrijkste hefboom voor een duurzame tegenhegemonie zijn wij, burgers die nieuwe duurzame ideeën bedenken en realiseren.

Een duurzame tegenhegemonie realiseren vereist volume: we hebben een massa aan ideeën, mensen, initiatieven en nieuwe sociale organisaties nodig.

Het goede nieuws is, we beginnen niet van nul. Er is al een basis. Een deel van ons denken en handelen is al duurzaam of op zijn minst door duurzaamheid beïnvloed. Alleen is dat bijlange niet voldoende.

We zullen een versnelling hoger moeten schakelen. Dat kunnen we doen door meer duurzame ideeën te bedenken en te realiseren.

2. Een duurzame tegenhegemonie begint bij individuen en wordt concreet via nieuwe sociale organisaties.

Een duurzame tegenhegemonie begint bij “hoe we denken” en wordt concreet door “wat we doen”.

Het is nadenken over hoe we zo duurzaam mogelijk kunnen leven en werken en vervolgens beslissen wat we zullen doen:

• Als iets niet-duurzaam is, moeten we beslissen of we het hoe dan ook nog wel doen. • Als we beschikken over verschillende meer- en minder-duurzame opties, moeten we beslissen welke optie we kiezen.

Maar de kracht tot verandering als individu is heel beperkt. Individueel duurzaam handelen is goed (“niemand is te klein om een verschil te maken”2) maar samen duurzame initiatieven opzetten is beter. Onze impact verveelvoudigt wanneer we samenwerken.

3. Een duurzame tegenhegemonie realiseren we samen.

Zodra we nieuwe, duurzame ideeën proberen te realiseren, zullen we anderen nodig hebben en kunnen er nieuwe sociale organisaties ontstaan.

Ook al begint een duurzame tegenhegemonie bij individuen, pas wanneer we samenkomen en samenwerken, wordt verandering reëel.

4. Nieuwe ecologische, economische en sociale ideeën zijn de bouwstenen voor een duurzame tegenhegemonie.

Nieuwe duurzame ideeën bedenken kunnen we het beste doen in die domeinen waar we als burgers nog rechtstreeks impact op hebben: in het ecologische, het economische en het sociale domein.

We hebben dus vooral nood aan nieuwe ecologische, economische en sociale duurzame ideeën.

• Nieuwe ecologisch duurzame ideeën verkleinen onze ecologische voetafdruk en belasten het ecosysteem zo weinig mogelijk. • Nieuwe economisch duurzame ideeën creëren een faire meerwaarde voor alle betrokkenen. • Nieuwe sociaal duurzame ideeën proberen zowel het individueel als het groepsbelang zoveel mogelijk in balans te houden.

Hoe wij onze wereld kunnen redden

Hoe bedenk en realiseer je nu zelf nieuwe, duurzame ideeën? De minihandleiding “Hoe wij onze wereld kunnen redden” reikt enkele handvaten aan.

“Hoe wij onze wereld kunnen redden” is opgebouwd rond NARDIS, een acroniem waarmee elk van ons duurzame ideeën kan bouwen die nieuw, op actie gericht, realiseerbaar, (direct) democratisch en impactvol zijn.

Door veel verschillende NARDIS-ideeën te bedenken en te realiseren, geven we een duurzame tegenhegemonie vorm.

Tegenhegemonie in stukjes

Je kan een complex systeem niet in zijn geheel veranderen. Wil je verandering realiseren, dan knip je beter het complexe geheel in meer beheersbare kleinere stukjes op.

Daarom legt “Hoe wij onze wereld kunnen redden” de focus op slechts drie domeinen: het ecologische, het economische en het sociale domein.

Tegelijkertijd zijn deze domeinen ook onderling verbonden: hoewel we ze elk afzonderlijk kunnen weergeven, zijn ze in realiteit niet van elkaar te scheiden. Ze afzonderlijk presenteren, is dan ook een wat grove overgeneralisatie. Er zijn trouwens nog veel meer domeinen die niet worden gepresenteerd die ook een rol spelen. Denk maar aan het politieke, het technologische of het juridische domein.

Door deze verstrengeling zal een verandering in één domein ook andere domeinen beïnvloeden. Vooruitgang hier kan aanleiding zijn voor vooruitgang daar. Het is één van de vele manieren waarop verschillende domeinen binnen een hegemonie en tegenhegemonie evolueren.

Toch is het belangrijk niet te veel verschillende domeinen met elkaar te vermengen. Dat kan namelijk tot verwarring of een verlies van focus leiden, of erger nog, het kan ervoor zorgen dat net de mensen die je probeert te overtuigen van je vervreemden.

5. Een duurzame tegenhegemonie begint met losse ad hoc ideeën een initiatieven die elk hun eigen duurzame pad uitstippelen.

Wanneer die nieuwe, duurzame initiatieven en organisaties met elkaar in aanraking komen, kunnen ervaringen worden uitgewisseld. Zo worden raakvlakken en gelijkenissen zichtbaar die de betrokkenen het gevoel geven samen aan iets te bouwen: het geheel wordt groter dan de som van de delen.

Initiatieven die eerst los van elkaar staan en alle richtingen uitgaan, kunnen zich stilaan met elkaar beginnen te identificeren. Bepaalde manieren van denken en handelen worden er overgenomen of, indien ze al aanwezig zijn, binnen een meer samenhangend kader geplaatst.

Wat eerst alle richtingen uitgaat, begint zich meer en meer in een bepaalde richting te bewegen. Er kan een beweging ontstaan.

Wanneer die zich expansief doorzet, kan de uitwisseling tussen wat aanvankelijk een beperkte groep van gelijkgestemde nieuwe initiatieven en organisaties is, overslaan naar huidige organisaties.

Wanneer dergelijke uitwisselingen voldoende lang en uitgebreid zijn, kunnen huidige organisaties geleidelijk aan veranderen. Wanneer dat lang genoeg wordt volgehouden, kunnen de verschillen tussen nieuwe en huidige manieren van denken en doen verkleinen en hier en daar zelfs helemaal verdwijnen.

Wanneer een dergelijke vervaging structureel wordt, kan de stap van tegenhegemonie naar hegemonie worden gezet.

Maar op weg daarnaartoe kan er nog heel wat mislopen.

6. De weg die een duurzame tegenhegemonie moet afleggen is heel hobbelig.

Een duurzame tegenhegemonie opzetten is een hele uitdaging, niet in het minst omdat we dit binnen de huidige hegemonie moeten doen. Wanneer we nieuwe sociale organisaties opzetten, zullen die staan naast andere, huidige sociale organisaties. Nieuwe, duurzame ideeën zullen concurreren met huidige ideeën. Meer dan eens zal dat tot spanning leiden.

7. Een duurzame tegenhegemonie loopt voortdurend het risico gerecupereerd te worden door de huidige hegemonie.

Recuperatie is een normale dynamiek in een hegemonie: door toegevingen aan de tegenhegemonie te doen, worden agendapunten (deels) overgenomen. Tegelijk worden de scherpste randen er vanaf gevijld.

Zo wordt een deel van het nieuwe denken en handelen binnen de huidige hegemonie opgenomen. Niet teveel, dat zou de huidige hegemonie kunnen ontwrichten. Maar ook niet te weinig, want dat zou

de tegenhegemonische onvrede te weinig wegnemen. Een hegemonie probeert zo het denken en handelen van een tegenhegemonie tot iets futiels te reduceren en de impact ervan te neutraliseren.

Dit soort tactische bewegingen gebeuren vaak onbewust maar zijn daarom niet minder effectief.

Door dergelijke vormen van recuperatie blijven hegemonieën evolueren.

Maar voor een tegenhegemonie kan recuperatie vernietigend zijn. Het kan de dynamiek ervan versmachten en tot disillusie leiden.

8. Een duurzame tegenhegemonie moet zich wapenen tegen de huidige hegemonie.

Een duurzame tegenhegemonie kan zich op verschillende manieren wapenen tegen recuperatie door de huidige hegemonie:

• Voldoende radicaal zijn (zeker bij aanvang). • Het nieuwe denken zoveel mogelijk realiseren binnen nieuwe sociale organisaties eerder dan te trachten bestaande sociale organisaties om te vormen. • Zoveel en lang mogelijk buiten de bestaande instituten opereren. • Eenvoudigweg bewust en waakzaam blijven voor elke vorm van recuperatie vanuit welke hoek ook. • Af en toe frontaal in de aanval te gaan.

9. Een duurzame tegenhegemonie zal divers zijn en door verschillende individuen en sociale organisaties verschillend worden ingevuld.

Er is geen “one size fits all” noch één uniforme manier om duurzaam te denken en te handelen. Verschillende mensen en groepen zullen duurzaamheid verschillend invullen.

10. Een duurzame tegenhegemonie realiseren is continu balanceren.

Om succesvol te kunnen zijn, moeten nieuwe manieren van denken en handelen voor een zo groot mogelijk deel van de bevolking toegankelijk zijn.

Het is continu aftasten en zoeken naar de juiste balans: voldoende antagonistisch (duidelijk onderscheidend; bijna confronterend; werken vanuit een duurzame tegenhegemonische identiteit) en tegelijk agonistisch (met respect voor elkaar in dialoog gaan; verbinding zoeken; zo veel mogelijk duurzaamheid samen realiseren).

Duurzaamheid kan verbindend werken: ook al houden we er in andere domeinen andere ideeën op na, we kunnen duurzaam verbonden zijn met respect voor andere ideeën.

Over de grenzen van al die verschillen heen, kunnen we streven naar een zo breed mogelijke duurzame alliantie. Door bijvoorbeeld appreciatie op te brengen voor elke vorm van oprechte duurzaamheid.

11. Een duurzame tegenhegemonie realiseren vereist volharding.

Duurzaam tegenhegemonisch denken en handelen lukt niet van de ene op de andere dag. Het vereist volgehouden inspanning en focus van heel veel mensen.

Het is met velen blijven werken aan een andere toekomst binnen een soms vijandige huidige hegemonie.

De wegen die we op weg naar een duurzame samenleving zullen bewandelen, zullen heel divers zijn. Elk van ons zal een eigen pad moeten uitstippelen en ook al zullen we vaak in iemands voetsporen proberen te stappen, we zullen nooit exact dezelfde weg kunnen afleggen.

Wat telt is dat we de reis zo snel en resoluut mogelijk aanvatten en zo lang en consequent mogelijk aanhouden.

Ook al is de kans op slagen onzeker, zal het pad vaak onduidelijk zijn en kan het meer dan eens aanvoelen als vechten tegen de bierkaai, toch moeten we volharden.

Wat als we falen?

Onze toekomst zal duurzaam zijn of ze zal niet zijn. Zo eenvoudig is het. Dat is de hoogdringendheid van een duurzame tegenhegemonie.

Elke dag die niet-duurzaam is, is een verloren dag die we niet meer kunnen recupereren. We hebben al decennia verloren. Het is nu of nooit. Dit is ons decennium van de waarheid.

HOOFDSTUK 4 | Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren

Er zijn verschillende wegen die naar een duurzame samenleving kunnen leiden. Wanneer we samen onze duurzame ideeën (“hoe we denken”) in concrete acties omzetten (“wat we doen”), creëren wij, burgers, voor onszelf de beste kansen om mee te bepalen hoe een duurzame hegemonie er uit zal zien.

Wij, burgers, die samen nieuwe duurzame ideeën bedenken en realiseren, zijn de belangrijkste hefboom voor verandering. “Hoe wij onze wereld kunnen redden” en NARDIS kunnen daar bij helpen.

De weg naar een duurzame samenleving zal waarschijnlijk lang en hobbelig zijn.

Géén duurzame dictatuur

We kunnen verschillende wegen inslaan om een duurzame samenleving te bereiken, maar als wij, burgers, de richting van die nieuwe hegemonie mee willen bepalen, is één van onze betere opties gericht samenwerken aan een duurzame tegenhegemonie.

Zoniet kan er net zo goed een duurzame dictatuur ontstaan. Wanneer de noodzaak om de planeet te redden urgent wordt, kan er binnen de samenleving instemming ontstaan over het gedwongen opleggen van duurzame maatregelen.

Wanneer de opwarming van de planeet ons dagelijks leven nog veel tastbaarder overhoop gooit, is de kans reëel dat een meerderheid van de bevolking een (al dan niet verlichte) duurzame dictatuur omarmt. Die zou de planeet kunnen redden maar zou tegelijkertijd een hele reeks vrijheden kunnen opschorten.

Zover is het gelukkig nog niet. Door als burgers samen te werken aan de realisatie van een duurzame tegenhegemonie, hebben we onze toekomst nog steeds deels zelf in handen.

De rol van de media

Toegang tot mediakanalen kan een belangrijke manier zijn om duurzame ideeën zo breed mogelijk te verspreiden. Maar die toegang verkrijgen is niet evident en ook niet zonder risico.

Grote media-instituten maken deel uit van de huidige hegemonie en geven voorkeur aan stemmen die de status quo bevestigen en bestendigen. Er is enige ruimte voor kritiek en tegendenken maar enkel binnen bepaalde krijtlijnen. Wie buiten de lijnen tekent, krijgt veelal moeilijker gehoor. Daarom worden ook steeds dezelfde “talking heads” opgevoerd.

Daarenboven is in de huidige media verschijnen een vorm van confirmeren en dus conformeren aan de huidige hegemonie.

Tegenhegemonische stemmen laten horen binnen de huidige hegemonische krijtlijnen kan een manier zijn om het tegenhegemonisch denken en handelen (deels) te recupereren.

Uit de tegenhegemonie kunnen ook nieuwe stemmen opstaan die in de media aan bod komen. Voor hen zal het belangrijk zijn de risico’s niet uit het oog te verliezen:

• Recuperatie van (een deel van) het tegenhegemonisch denken en handelen om het zo onschadelijk te maken. • Verwatering van de tegenhegemonische ideeën en acties doordat er te dicht tegen de huidige hegemonische ideeën en acties wordt aangeschurkt. • Berusting over succesjes die vanuit hegemonisch standpunt dan wel impactvol lijken maar vanuit tegenhegemonisch standpunt onvoldoende zijn.

Voor zij die een radicalere tegenhegemonische lijn willen volgen en zich bijvoorbeeld bewust buiten de media houden - zal het van belang zijn de voeling met de brede bevolking niet te verliezen:

• Teveel focussen op het eigen gelijk kan leiden tot gettovorming in het denken en doen waardoor brede steun onmogelijk bereikt kan worden. • Het te strak aanhouden van de eigen radicalere principes kan ertoe leiden dat een breder bereik onder de bevolking onrealiseerbaar is. Wanneer de huidige mediakanalen uit de communicatie worden geweerd vanuit radicalere principes, behoud je misschien wel de zuiverheid van je principes maar tegelijk dreig je te weinig mensen te bereiken om echt impactvol te zijn. Wanneer je de zuiverheid van je tegenhegemonische principes wil bewaren door je af te scheiden van de brede samenleving, zal je diezelfde samenleving ook niet meekrijgen.

Tegenhegemonisch denken en doen verspreiden binnen een hegemonische realiteit is een moeilijke evenwichtsoefening en een juiste balans vinden zal continu bijsturen vereisen.