6. Over leiderschap en macht

1. Hegemonie en tegenhegemonie kunnen niet absoluut worden gestuurd.

Daarvoor zijn mensen te irrationeel, te onvoorspelbaar en is elke vorm van hegemonie en tegenhegemonie te complex en te divers.

De complexiteit en pluraliteit die elke hegemonie en tegenhegemonie kenmerken, zijn dusdanig groots dat ze door niets of niemand kunnen worden gecontroleerd. Instituten, sociale organisaties noch personen slagen daarin.

Hegemonie wordt dan ook niet gestuurd door een heersende klasse, net zoals tegenhegemonieën niet worden gestuurd door een of andere voorhoede: leiders en leidende groepen versterken hoogstens wat al aanwezig is.

Binnen samenlevingen is het moeilijk tot quasi onmogelijk om echt aan de touwtjes te trekken en machtsverhoudingen zijn er genuanceerd en flou.

2. Het fundament voor hegemonie is instemming, niet macht (“consent, not coercion”).

Als er leiders en leidende groepen ontstaan, is dat enkel omdat wij, mensen, dat toestaan. Macht kan ook enkel worden behouden wanneer wij, mensen, ermee instemmen. Wij bepalen de vormen van macht waarmee we instemmen.

Wij geven met zijn allen hegemonie vorm, zowel in het herbevestigen als het veranderen ervan. Wat we met zijn allen wel en niet denken en doen, bepaalt hoe hegemonie eruit ziet en hoe ze evolueert. Leiders en leidende groepen functioneren louter als megafoon die de verschillende stromingen binnen een hegemonie versterken.

3. Leiden is altijd tijdelijk.

De rol van de hegemon (leider of leidende groep) is dan ook nooit vaststaand of absoluut. Ongeacht wie de rol ook speelt, de instemming, goedkeuring, berusting (“consent”) van de groep of samenleving is nog steeds nodig. Zonder “consent” blijft enkel nog dwang, geweld en repressie over (“coercion”). Wanneer het zwaartepunt verschuift van “consent” naar “coercion”, verliezen zowel hegemon als hegemonie legitimiteit.

Onmachtig leiderschap

Uiteraard is macht in een samenleving niet gelijk verdeeld. Sommige individuen, sociale groepen en instituten beschikken over meer macht. Ze zijn er met andere woorden in geslaagd hegemonisch denken en handelen aan te wenden om de eigen agenda te realiseren zonder daarbij de bredere samenleving (al te zwaar) tegen zich in het harnas te jagen. Ze hebben zich zo een groter deel van de koek toegeëigend, in bijvoorbeeld de vorm van eigendom of politieke macht.

Om het met de Franse socioloog Pierre Bourdieu te zeggen: ze zijn erin geslaagd meer economisch, sociaal en/of cultureel kapitaal op te bouwen. Vanuit dat groter kapitaal, kunnen ze ook meer wegen op de besluitvorming, de gesprekken, de ideeën en handelingen binnen (een deel van) de samenleving.

Maar leidende individuen en groepen leggen niet simpelweg hun ideeën op aan de rest van de samenleving. Ze zijn zelf onderworpen aan hegemonisch denken en doen.

Leidende individuen en groepen moeten nog steeds binnen de krijtlijnen van de hegemonie manoeuvreren. Niemand is vrij van hegemonie. Achter de schermen kunnen leidende individuen en groepen de hegemonische regels wel eens verbuigen of overtreden maar zodra dat aan het licht komt, kunnen hun machtsposities onder druk komen te staan.

Wanneer wat aanvaardbaar is binnen een hegemonie overschreden wordt, kan er een meer uitgesproken tegenreactie vanuit de samenleving ontstaan.

Wanneer die tegenreactie zich tegen de hegemonie keert, is de kans groot dat de machtssystemen waarover de overheid beschikt en die gemachtigd zijn om geweld uit te oefenen, in actie komen. Het zwaartepunt binnen een hegemonie verschuift dan van “consent” naar “coercion”, van instemming, aanvaarding en berusting naar dwang, geweld en repressie.

Zoals eerder gezegd verliezen hegemonieën op dergelijke momenten grotendeels hun legitimiteit.

Al lijken individuen en groepen die meer macht hebben alomtegenwoordig, tegelijk blijven het anomalieën die wij, burgers, met terechte achterdocht en een zekere minachting bekijken.

We tolereren hun bestaan, zij het niet van harte. We blijven hen kritisch bejegenen al laten we dat niet altijd blijken.

En we behouden als burgers altijd het recht en de macht om ons te laten horen en zien en te ageren wanneer leidende individuen en groepen het te bont maken.

Leiders zijn nooit oppermachtig.

Wij, gewone mensen en burgers, zijn niet onmachtig!

4. Eén van de belangrijkste kenmerken van leiderschap is machteloosheid.

Leiders worden geleid door de realiteit waarbinnen ze opereren. Ze spelen de rol die nodig is om de schijn op te wekken dat ze het roer in handen hebben.

Maar voor ons, burgers, is het belangrijk om te beseffen dat wanneer de indruk wordt gewekt dat iemand aan de touwtjes trekt, dat slechts schijn is.

Niemand leidt. Wie beweert te leiden, hallucineert.

Leiderschap is een illusie.

Je kan hoogstens proberen een onderdeel van hegemonie te manipuleren zonder op voorhand te weten waar je zal landen.

5. Hegemonie wordt ons niet opgelegd.

In representatieve democratieën is er geen absolute hegemonie die centraal door een hegemon (een leidende groep of heersende klasse) wordt gestuurd of gecontroleerd en die aan iedereen wordt opgelegd. De meerderheid omarmt een bepaalde manier van denken en doen (“omdat het zo hoort”) wat vervolgens verder wordt versterkt en geherconfirmeerd door onze natuurlijke, menselijke en sociale dynamieken.

Hoe we denken en wat we doen wordt zelden met geweld opgelegd. Het gebruik van dwang, geweld en repressie (“coercion”) binnen sociale organisaties en instituten in functionerende representatieve democratieën is beperkt en wordt vandaag ook steeds minder aanvaard. “Coercion” is geen zwaard van Damocles dat permanent boven ons hoofd hangt, eerder iets dat onderhuids sluimert.

Al is het ook nooit echt helemaal weg.

6. De drang om te conformeren is ook een vorm van geweld.

Tegelijk is er aan “consent” (instemming, aanvaarding, berusting) ook een zekere mate van dwang - en dus geweld - verbonden. De druk om te conformeren aan de groep kan zo groot zijn dat we ons nog moeilijk kunnen voorstellen ertegenin te gaan. Eens bepaalde manieren van denken en doen geïnternaliseerd zijn, kan anders denken en doen heel vreemd lijken en onnatuurlijk aanvoelen.

Geïnternaliseerde dwang kan ons het gevoel geven dat we op een bepaalde manier moéten denken en handelen. Tegelijk kan het aanvoelen dat we het zelf zo willen of er zelf voor kiezen.

Maar hoe dwingend een hegemonie ook aanvoelt, er is altijd ruimte voor tegenhegemonisch denken en doen, hoe klein soms ook.

Tegenhegemonisch denken en doen blijft altijd mogelijk.

Samen denken, samen doen

Denken en handelen zoals andere mensen rondom jou geeft je het gevoel ergens bij te horen. Het creëert sterkere banden tussen mensen.

In het verspreiden van duurzame ideeën en acties - en dus het bouwen van een duurzame (tegen-)hegemonie - zal deze dynamiek cruciaal zijn.

Een duurzamere toekomst kunnen we alleen samen uitbouwen. Wanneer we tegenhegemonisch denken en doen internaliseren en als samenleving meer en meer als norm beginnen te beschouwen, kan tegenhegemonie stilaan hegemonie worden.

De drang om te conformeren zal noodzakelijk zijn om van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie te evolueren.

7. Een (tegen-)hegemonie volgt haar eigen pad, zonder controle, zonder iemand aan het roer.

Eenmaal een richting is ingeslagen, ontstaan dynamieken die niemand nog beheerst of beheert.

Wanneer er op zeker moment leiders van een duurzame tegenhegemonie opstaan, zal een groot deel van hun lot zijn meedeinen op de golven die de tegenhegemonie uit zichzelf maakt.

Tegelijk kan het risico nooit worden uitgesloten dat zogenaamde leiders onderweg zichzelf verliezen. Leiders spelen de rol die nodig is om de schijn op te wekken dat ze het roer stevig in handen hebben maar wat aanvankelijk start als “het spelen van een rol” kan ook bij henzelf worden geïnternaliseerd. Ze worden de rol die ze spelen en veranderen als persoon.

Wanneer we worden geconfronteerd met leiderschap, is het belangrijk enkele zaken voor ogen te houden:

• Leiderschap is overroepen en enkel in zeldzame momenten relevant.

• Elke vorm van macht is verdacht en we moeten die kritisch benaderen.

• Leiderschap is altijd tijdelijk.

In de confrontatie tussen duurzame tegenhegemonie en huidige hegemonie, is het belangrijk dit voor ogen te houden:

• Het huidige denken en doen kan het nieuwe denken en doen kapen. Dat is de eeuwige strijd van huidig versus nieuw denken en handelen.

• Met politiek en technologie alleen - de stokpaardjes in de huidige hegemonie - gaan we het niet halen.

De weg naar een duurzame hegemonie zal door ons, burgers, worden geplaveid.

• Hegemonie zijn wij. Daarom moet het veranderen van een hegemonie ook door ons, burgers, gebeuren.

• Wanneer wij veranderen, verandert hegemonie.

Wij, burgers die duurzaam denken en handelen, zijn de sleutel tot duurzaam succes.

HOOFDSTUK 6 | Over leiderschap en macht

Het is een illusie te denken dat we hegemonie of tegenhegemonie in een vooraf bepaalde baan kunnen leggen. Hegemonieën volgen hun eigen dynamiek maar ze doen dat niet los van ons: als actieve participanten kunnen we wel degelijk mee aan de kar trekken of die net een andere richting proberen uit te duwen.

Hoe we denken en wat we doen maken een verschil. Het fundament voor hegemonie is namelijk niet macht maar instemming.

Het belang van leiders en leidende groepen is dan ook beperkt. De drang en dwang om te conformeren vormen vaak moeilijkere hindernissen op weg naar een duurzame hegemonie. Tegelijk zijn ze cruciaal om van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie te evolueren.

Wij, burgers, zijn de hefboom tot duurzaam succes.

Wij zijn hegemonie.

65

66

Op weg naar een duurzame samenleving

1. Wat is hegemonie

1. Hegemonie = hoe we denken en wat we doen, van individu over sociale organisatie tot instituut.

2. Hegemonie is overal en raakt aan alles.

3. Hegemonisch denken en handelen is voor het leeuwendeel toeval.

4. We denken en handelen het leeuwendeel van de tijd onbewust hegemonisch.

5. Hegemonie opereert het grootste deel van de tijd onder de radar.

6. Hegemonie ontstaat spontaan.

7. Hegemonie brengt stabiliteit.

8. We kunnen niet zonder hegemonie.

9. Hegemonie werkt zelfversterkend.

10. Hegemonie houdt zichzelf in stand.

11. Hegemonie is een zichzelf hernieuwend continuüm.

12. Zowat alles is op zijn minst hegemonisch beïnvloed.

13. Hegemonie werkt op drie niveaus: individuen, sociale organisaties en instituten.

14. Binnen een samenleving spelen alle spelers het spel mee en geven het zo mee vorm.

15. Binnen hegemonie is de gulden regel: conformeren = confirmeren.

16. We vullen hegemonie geregeld verschillend in.

17. Hegemonie is nooit absoluut.

18. Hegemonieën evolueren en veranderen continu.

19. Hegemonie rust op een fragiel evenwicht.

20. Hegemonie heeft antagonismes nodig.

21. Binnen een hegemonie cohabiteren veel subhegemonieën.

22. Subhegemonieën kunnen meer of minder deel uitmaken van een hegemonie.

23. De contouren van een hegemonie zijn poreus en staan continu onder druk.

24. Hegemonie is complex.

25. Hegemonie kan waarschijnlijk nooit volledig worden begrepen.

2. Hoe maatschappelijke verandering ontstaat

1. Veranderen is moeilijk.

2. Verandering begint bij hoe we denken.

3. Succesvol veranderen vereist dat we handelen.

4. Verandering heeft niet alleen denken maar vooral doen nodig.

5. Verandering realiseren we samen.

6. Hegemonische verandering sluipt ons leven op kousenvoeten binnen.

7. Hegemonische veranderingen verlopen meestal traag.

8. Verandering is onvermijdelijk.

9. Wanneer wij, burgers, veranderen, verandert hegemonie.

10. Hegemonische verandering verloopt van individu over sociale organisatie naar instituut.

11. Instituten zullen waarschijnlijk pas al laatste hegemonische verandering omarmen (en tegen dan zal het geen verrassing meer zijn).

12. De cirkel van hegemonische verandering wordt finaal rond wanneer ze terug loopt van instituut over sociale organisatie naar individu.

3. Geen hegemonie zonder tegenhegemonie

1. Een hegemonie is nooit 100% absoluut.

2. Er duiken altijd tegenhegemonieën op.

3. Tegenhegemonisch denken en doen ontstaat uit hegemonische ontevredenheid.

4. Tegenhegemonisch denken en doen begint bij individuen.

5. Tegenhegemonie is altijd sociaal.

6. Tegenhegemonie wordt reëel in het doen.

7. Tegenhegemonie materialiseert wanneer er veel nieuwe ideeën ontstaan bij veel individuen die zich samen met heel veel andere individuen organiseren in een brede waaier van nieuwe sociale organisaties.

8. Tegenhegemonie moet langdurig expansief blijven om succesvol te zijn.

9. Pas nadat een massa individuen en sociale organisaties tegenhegemonisch denkt en handelt, ontstaat de kans dat instituten overstag gaan.

10. Institutionalisering is cruciaal om de tegenhegemonische cirkel rond te maken.

4. Hoe een duurzame tegenhegemonie realiseren

1. De belangrijkste hefboom voor een duurzame tegenhegemonie zijn wij, burgers die nieuwe duurzame ideeën bedenken en realiseren.

2. Een duurzame tegenhegemonie begint bij individuen en wordt concreet via nieuwe sociale organisaties.

3. Een duurzame tegenhegemonie realiseren we samen.

4. Nieuwe ecologische, economische en sociale ideeën zijn de bouwstenen voor een duurzame tegenhegemonie.

5. Een duurzame tegenhegemonie begint met losse ad hoc ideeën een initiatieven die elk hun eigen duurzame pad uitstippelen.

6. De weg die een duurzame tegenhegemonie moet afleggen is heel hobbelig.

7. Een duurzame tegenhegemonie loopt voortdurend het risico gerecupereerd te worden door de huidige hegemonie.

8. Een duurzame tegenhegemonie moet zich wapenen tegen de huidige hegemonie.

9. Een duurzame tegenhegemonie zal divers zijn en door verschillende individuen en sociale organisaties verschillend worden ingevuld.

10. Een duurzame tegenhegemonie realiseren is continu balanceren.

11. Een duurzame tegenhegemonie realiseren vereist volharding.

5. Van duurzame tegenhegemonie naar duurzame hegemonie

1. Er is geen blauwdruk voor een duurzame hegemonie.

2. In een duurzame hegemonie denken we automatisch duurzaam.

3. In een duurzame hegemonie handelen we van nature duurzaam.

4. Macht der gewoonte is van nature duurzaam in een duurzame hegemonie.

5. Tegelijk zullen we duurzaamheid in een duurzame hegemonie nog steeds verschillend invullen.

6. Over leiderschap en macht

1. Hegemonie en tegenhegemonie kunnen niet absoluut worden gestuurd.

2. Het fundament voor hegemonie is instemming, niet macht (“consent, not coercion”).

3. Leiden is altijd tijdelijk.

4. Eén van de belangrijkste kenmerken van leiderschap is machteloosheid.

5. Hegemonie wordt ons niet opgelegd.

6. De drang om te conformeren is ook een vorm van geweld. 7. Een (tegen-)hegemonie volgt haar eigen pad, zonder controle, zonder iemand aan het roer.

Bronnen:

1 https://nl.wikipedia.org/wiki/Culturele_hegemonie 2 “Niemand is te klein om het verschil te maken” is een boek van klimaatactiviste Greta Thunberg, uitgegeven bij De Bezige Bij, 2019.

Cover foto: 'green grass field under white clouds' van Pop & Zebra via Unsplash

Dirk Stael woont met zijn gezin in het landelijke SintLievens-Houtem en is naast schrijver actief als veranderingsconsultant en content marketeer.

www.dirkstael.com

73

Er is iets aan het werk in onze samenleving dat we zelden zien of horen en dat we tegelijk elke dag opnieuw zowel ondergaan als vorm geven. Hegemonie.

“Op weg naar een duurzame samenleving - Hoe via een duurzame tegenhegemonie de huidige hegemonie veranderen” onderzoekt hoe hegemonie bepaalt hoe we denken en wat we doen, als individuen, sociale organisaties en instellingen.

We zoomen in op hegemonie in ons dagelijks leven als burgers ("hegemonie zonder hegemon”) en gaan tegelijk na hoe we via tegenhegemonie een duurzame samenleving kunnen realiseren. Een noodzakelijkheid als we onze planeet leefbaar willen houden.