Discovery Azerbaijan 4

Gör­kəm­li ədi­bi­miz Sə­məd Vur­ğu­nun dil­lər əz­bə­ri ol­ muş be­lə bir mis­ra­sı var: “Sir­ri­ni ver­mə­yir sir­da­şa dün­ya”.

Bu fəl­sə­fi fi­kir in­sa­nı hər za­man dü­şün­mə­yə va­dar edir: ne­cə olur ki, el­min, tex­ni­ka­nın, in­san zə­ka­sı­nın bu qə­dər irə­li get­di­yi bir vaxt­da, dün­ya­nın sir­lə­rin­dən, mü­əm­ma­la­ rın­dan tam agah ol­mu­ru­q? Kos­mo­sa yol ta­pan, qey­ri-adi ix­ti­ra­la­ra im­za atan in­san ne­cə olur ki, min il­lər­dir ya­şa­dı­ğı tor­paq­da giz­lə­nən sir­lə­ri, tə­biə­tin şıl­taq ha­di­sə­lə­ri­ni öy­rə­ nə bil­mi­r? İn­san oğ­lu in­ki­şa­fa doğ­ru ad­dım at­dıq­ca, san­ki dün­ya­nın sir­lə­ri də ço­xa­lır. Be­lə su­al­lar, yə­qin ki, bə­şər öv­la­dı­nı za­man-za­man dü­şün­dü­rür.

Elə su­al­lar, elə mü­əm­ma­lar var ki, ona ca­vab ta­pı­rıq, sir­rin­dən agah olu­ruq. Ca­vab­sız qa­lan su­al­lar, mü­əm­ma­ lar­la bağ­lı nə­lə­ri­sə öy­rən­mə­yə ça­lı­şı­rıq. Gör­dük­lə­ri­miz, oxu­duq­la­rı­mız, bil­dik­lə­ri­miz bi­zi is­ti­qa­mət­lən­di­rir.

Siz­lər də dün­ya­nın 1001 sir­rin­dən, mü­əm­ma­sın­dan xə­ bər tut­maq, ma­raq­lı mə­kan­lar­la ta­nış ol­maq is­tə­yir­si­niz­ sə, “Dis­co­very Azer­bai­jan”da bi­zim­lə bir­gə sə­ya­hə­tə çı­xa bi­lər­si­niz. Bu nöm­rə­miz­də si­zi ma­raq­lan­dı­ra­caq bir çox mət­ləb­lər­dən söz aç­ma­ğa ça­lış­mı­şıq. Ya­ra­dı­cı he­yə­tin ha­zır­la­dı­ğı bir-bi­rin­dən ma­raq­lı ma­te­ri­al­lar oxu­cu­la­rı çox mət­ləb­dən agah edə­cək. Mət­bua­tı­mı­zın bü­növ­rə­si olan “Əkin­çi”, Ti­be­tin Şam­ba­la ki­mi sir­li mə­ka­nı, şa­hı mat edən əf­sa­nə­vi Azər­bay­can xa­nı­mı ba­rə­də dol­ğun bil­gi­lər əl­də et­mək is­tə­yir­si­niz­sə, jur­na­lı­mı­zın si­zin üçün də­yər­li va­si­tə ola bi­lə­cə­yi­ni dü­şü­nü­rəm.

Hörmətlə, Cavanşir FEYZİYEV, Baş redaktor

1

MÜNDƏRİCAT Baş redaktordan..............................1 İyun-İyul 2011 Təsisçi və Baş redaktor Cavanşir Feyziyev Direktor Şakir Eminbəyli Baş redaktorun müavini Gülnar Məsimli Marketinq və reklam meneceri Ruhiyə Əşrəfli Müxbirlər Şirməmməd Nəzərli Aynur TALIBOVA Bəhruz Heydəri Nərmin NÖQTƏ Xatuna MAHMUD Rəna KƏRİMOVA Korrektor Rəna Həsrətova Dizayner İlqar TAHİRİ

VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ...

Turizm var. Turizm olub. Turizm olacaq!....4 Həsən Bəyin Zərdabı............................... 8 Nafta Lənd ................................................14 MƏN-zərrə.................................................18 QONAQ-QARA Russo Turisto! Firşteyn?!...........................20 ELM DÜNYASI Bizim baxış bucağı - Bermud üçbucağı.....28 Xəbərdar ol!...............................................32 ƏNƏNƏ “Əkinçi” birincidir.......................................34 E2-E4 .......................................................38 Sezarın adına layiq - July..........................42

İllüstrator Ramil ƏLİYEV

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR Ağacın Məcnunu.......................................46

Mühasib Zaur MÜSLÜMOV

GÖZÜM YOLLARDA QALANDA... Şahın matı qurudu.....................................52

Texniki direktor Namiq Ələkbərov

İNCƏ SƏNƏT Samovara göz salmışam...........................56

Reklamların mətninə görə redaksiya məsuliyyət daşımır.

Jurnaldakı materiallardan istifadə olunarkən “DISCOVERY AZERBAIJAN“a istinad mütləqdir.

DİSCOVERY 10-luq Fədakar “Əkinçi”lər....................................60

Ünvanımız Azərbaycan,Bakı şəhəri, İzmir küçəsi - 1 indeks:1014-5175 Tel./Fax: 530 87 91 office@discoveryazerbaijan.az www.discoveryazerbaijan.az CBS mətbəəsində çap edilib.

Qiyməti: 3 manat Tiraj: 5000

2

ÜZ QABIĞINDA “Günəbaxan” fotosu fotoqraf Rac MƏHƏRRƏMZADƏnindir

ADAMA GƏZMƏK QALIR Qızmar Dubay altında...............................62 GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

Dubay mətbəxi..........................................68

20

Bəhram Gur man.......................................70 CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT! Daş deyil - ürəkdi bu!.................................72 Gözəl səyahət = sağlam səhhət................76 DAŞ-QAŞ Kralın “Qaragülü“.......................................78

28

TARİXİ-NADİR Nadir tarix..................................................84 İKİNCİ BİRİNCİLƏR Kəndinə əmin - birinci fin!..........................88 AXI DÜNYA FIRLANIR...

Avropanı aparan Brüssel...........................92

34

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ Cənnət meyvələri.......................................96 Ömrüboyu sürünənlər................................100 DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

Zərif casuslar.............................................104 Marağa səbəb mağara - Şambala.............108 Yüz ölç, bir Beach! ....................................112 Hotel, motel, yoxsa mehmanxana?.........118 www.olm.az!!! ........................................... 122 1001 xırdavat ............................................124 VENİ! VİDİ! VİÇİ!

Fotonun Naibi............................................126

108

Müsabiqə...................................................128

3

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

ТУРИЗМ ВАР. ТУРИЗМ ОЛУБ.

ТУРИЗМ ОЛАЪАГ!

A

p­rel ayın­da Ba­kı Sər­gi Mər­kə­zin­də “AİTF -2011” X Azər­bay­can bey­nəl­xalq tu­rizm və sə­ya­hət­lər və II Ümum­res­pub­li­ka da­ xi­li tu­rizm sər­gi­lə­ri­nin ke­çi­ril­mə­si, hə­min təd­bir­də Azər­bay­can Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin iş­ti­ ra­kı bir da­ha gös­tər­di ki, döv­lət tu­riz­min in­ki­şa­fın­da ma­raq­lı­dır və bu sa­hə­də si­ya­sə­ti­ni bun­dan son­ra da ge­niş­lən­dir­mə­yə ça­lı­şa­caq.

Zən­ni­miz­cə, Tu­rizm ilin­də be­lə bir təd­bi­rin öl­kə­miz­də ke­çi­ril­mə­si bu sa­hə­nin in­ki­şa­fın­da mü­hüm rol oy­na­ya­caq.

Qeyd et­mək ye­ri­nə dü­şər ki, Tu­rizm ilin­də aidiy­yə­ti üz­rə mü­hüm təd­bir­lər də hə­ya­ta ke­çi­ri­lir və ke­çi­ril­mə­si plan­ laş­dı­rı­lır; mə­sə­lən, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Mə­də­niy­ yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi tə­rə­fin­dən Tür­ki­yə­nin Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi­nin, Türk Əmək­daş­lı­ğı və İn­ki­şaf İda­

4

rə­si­nin (Tİ­K A) dəs­tə­yi ilə res­pub­li­ka­nın tu­rizm po­ten­si­al­lı şə­hər və ra­yon­la­rın­da fəa­liy­yət gös­tə­rən meh­man­xa­na və di­gər yer­ləş­dir­mə ob­yekt­lə­rin­də ça­lı­şan­lar üçün tə­lim-təd­ ris kurs­la­rı təş­kil olu­na­caq. Ar­tıq İs­ma­yıl­lı­da tə­lim-təd­ris kurs­la­rı təş­kil olu­nub, Xaç­maz­da isə ke­çi­ril­mə­si plan­laş­ dı­rı­lır. Tə­lim-təd­ris kurs­la­rın­da, əsa­sən, otel me­nec­men­ti, qeyd-qə­bul, ma­sa xid­mə­ti və xa­di­mə­çi­lik ix­ti­sas­la­rı üz­rə dərs­lə­ri Tür­ki­yə­dən də­vət olun­muş mü­əl­lim­lər təd­ris edir. Bu tə­lim­lər tu­rizm sa­hə­sin­də ça­lı­şan, təx­mi­nən, 200250 nə­fə­ri əha­tə edə­cək. He­sab edi­rik, bu is­ti­qa­mət­də tre­ninq­lər re­gi­on­lar­da fəa­liy­yət gös­tə­rən meh­man­xa­na və ona bə­ra­bər tu­tu­lan yer­ləş­dir­mə ob­yekt­lə­rin­də xid­mət sə­ viy­yə­si­nin yük­səl­dil­mə­si pro­se­si­nə öz töh­fə­si­ni ve­rə­cək.

Tə­sa­dü­fi de­yil ki, ar­tıq son il­lər və­tən­daş­la­rı­mız öl­kə­miz­də fəa­liy­yət gös­tə­rən tu­rizm mə­kan­la­rı­na üz tu­tur­lar. Be­lə re­

gi­on­la­rın sı­ra­sı­na Ba­kı və Ab­şe­ron ya­rı­ma­da­sı ilə ya­na­şı, şi­mal, şi­mal-qərb, qərb, cə­nub və Nax­çı­van böl­gə­lə­ri da­ xil­dir. Qeyd olu­nan böl­gə­lər­də tu­rist­lə­rə çi­mər­lik, mə­də­ni is­ti­ra­hət, ov­çu­luq, ekst­re­mal və s. növ­lər tək­lif olu­nur. Mə­ lum­dur ki, öl­kə­miz­də dağ-xi­zək ki­mi ye­ni tu­rizm nö­vü­nün də Azər­bay­can­da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si məq­sə­di­lə bir sı­ra məq­səd­yön­lü iş­lər apa­rı­lır. Bu­na mi­sal ola­raq, “Şah­dağ” qış-yay tu­rizm komp­lek­si­ni gös­tər­mək olar. Də­niz sə­viy­ yə­sin­dən 1300 metr­lə 2554 metr ara­sın­da­kı hün­dür­lük­ də yer­lə­şən komp­lek­sin tam əra­zi­si 2045 ha.-dan ar­tıq sa­hə­ni əha­tə edir. Komp­lek­sin ti­kin­ti­sin­də əsas diq­qə­ti qış-id­man növ­lə­ri­nə, əsa­sən, dağ xi­zək id­ma­nı­nın in­ki­şa­ fı­na yö­nəlt­mək nə­zər­də tu­tu­lub. Bu­nun­la ya­na­şı, res­pub­ li­ka­da tu­riz­min və id­ma­nın qış növ­lə­ri­nin in­ki­şa­fı, res­pub­ li­ka və­tən­daş­la­rı və xa­ri­ci tu­rist­lə­rin mü­kəm­məl is­ti­ra­hə­ti

üçün komp­leks əra­zi­sin­də ten­nis, qolf, fut­bol və bas­ket­bol mey­dan­ça­la­rı, üs­tü­ör­tü­lü id­man qur­ğu­la­rı, ho­vuz­lar, əy­ lən­cə-oyun komp­leks­lə­ri, is­ti­ra­hət edən­lə­rə pi­ya­da və at gə­zin­ti­si tək­lif­lə­ri və s. nə­zər­də tu­tu­lub. Gün­də­lik beş min tu­rist qə­bul et­mək iq­ti­da­rın­da ola­caq komp­leks­də müx­ tə­lif həcm­də üç, dörd, be­şul­duz­lu otel­lə­rin, ki­çik yay­laq ev­lə­ri­nin və kot­tec­lə­rin, elə­cə də ti­ca­rət mər­kəz­lə­ri, res­ to­ran­lar, əy­lən­cə xid­mə­ti və məi­şət ob­yekt­lə­ri­nin ti­kin­ti­si nə­zər­də tu­tu­lub.

Tə­bii ki, bu sa­hə­də döv­lət si­ya­sə­ti­nin ge­niş­lən­mə­si ya­ xın gə­lə­cək­də tu­rizm böl­mə­si­nin iq­ti­sa­diy­yat­da­kı çə­ki­si­nin art­ma­sı­na bö­yük tə­sir edə­cək. Qey­ri-neft sa­hə­lə­ri­nin yük­ sə­li­şi ilə da­vam­lı iq­ti­sa­di in­ki­şa­fın tə­min edil­mə­si müa­sir dövr­də öl­kə­miz qar­şı­sın­da du­ran mü­hüm və­zi­fə­dir. Çox­ say­lı təd­qi­qat­lar gös­tə­rir ki, tu­rizm öz pers­pek­tiv­li­li­yi­nə

5

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ... gö­rə, qey­ri-neft sa­hə­lə­ri ara­sın­da apa­rı­cı möv­qe­lər­dən bi­ri­ni tu­tur. Ha­zır­da tu­rizm pla­ne­tar miq­yas­da sü­rət­lə in­ ki­şaf edən biz­nes sa­hə­lə­rin­dən­dir. Dün­ya üz­rə ümum­mil­li məh­su­lun 10, ix­ra­ca­tın 8 fai­zi bey­nəl­xalq tu­riz­min pa­yı­na dü­şür, gös­tə­ri­lən xid­mət­lə­rin, təq­ri­bən, üç­də­bi­ri bey­nəl­ xalq tu­rizm va­si­tə­si­lə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Dün­ya­da əmək­qa­ bi­liy­yət­li əha­li­nin 8,1 fai­zi tu­rizm in­dust­ri­ya­sın­da və onun­ la bağ­lı iq­ti­sa­diy­yat sa­hə­lə­rin­də məş­ğul­dur. Bu mə­na­da zən­gin mə­də­ni-ta­ri­xi ir­sə və əl­ve­riş­li tə­bii şə­rai­tə ma­lik olan Azər­bay­can tu­rizm sa­hə­sin­də bö­yük in­ki­şaf pers­ pek­tiv­lə­ri­nə ma­lik­dir. Öl­kə­miz­də tu­riz­min ək­sər növ­lə­ri­nin (kənd, müa­li­cə-sağ­lam­lıq, eko­lo­ji, mə­də­ni, so­si­al, id­man, di­ni, xü­su­si ma­raq kəsb edən və s.) in­ki­şa­fı üçün ge­niş im­kan­lar möv­cud­dur. Azər­bay­can­da 2002-2005-ci il­lər­də tu­riz­min in­ki­şa­fı­na da­ir Döv­lət Proq­ra­mı­nın hə­ya­ta ke­çi­ril­ mə­si nə­ti­cə­sin­də, tu­riz­min in­ki­şa­fı üçün mün­bit şə­ra­it ya­ ra­dı­lıb; bey­nəl­xalq tu­rizm ba­za­rı­na in­teq­ra­si­ya­nın tə­min olun­ma­sı­nın əsa­sı qo­yu­lub, mil­li tu­rizm komp­lek­si­nin rə­ qa­bə­tə­da­vam­lı­lı­ğı yük­sə­lib. Be­lə ki, öl­kə­miz­də tu­rist­lə­rin yer­ləş­di­ril­mə biz­ne­si di­na­mik su­rət­də in­ki­şaf edir. Onu da qeyd et­mək la­zım­dır ki, 2002-ci il­də öl­kə­də fəa­liy­yət gös­ tə­rən meh­man­xa­na­la­rın sa­yı 96 ol­du­ğu hal­da, ötən dövr ər­zin­də on­la­rın sa­yı 5 də­fə ar­tıb; 2010-cu ilin ye­kun­la­rı­na gö­rə isə 499-a ça­tıb. Həm­çi­nin, yer­ləş­dir­mə yer­lə­ri­nin sa­yı 3 də­fə ar­ta­raq, 9 569-dan 31 996-ya qal­xıb. Ha­zır­da res­pub­li­ka­da 55-dək ye­ni meh­man­xa­na­nın in­şa­sı da­vam edir və bu ilin so­nu­na­dək pay­taxt­da 6 ədəd bey­nəl­xalq brend­li “5 ul­duz” otel is­ti­fa­də­yə ve­ri­lə­cək. Ümu­mi­lik­də, 2013-cü ilə qə­dər öl­kə­də yer­ləş­dir­mə ob­yekt­lə­rin­də ya­taq yer­lə­ri­nin sa­yı­nın nə­zə­rə­çar­pa­caq də­rə­cə­də ar­tı­rıl­ma­sı plan­laş­dı­rı­lır. Bu il öl­kə­yə gə­lən tu­rist­lə­rin sa­yı­nın 2 mil­yo­ na ça­ta­ca­ğı göz­lə­ni­lir.

Bil­di­yi­niz ki­mi, 2011-ci il­də Al­ma­ni­ya­da ke­çi­ri­lən “Euro­ vi­si­on” mu­si­qi mü­sa­bi­qə­si­nin qa­li­bi Azər­bay­can ol­muş­ dur. 2012-ci il­də adı­çə­ki­lən mü­sa­bi­qə res­pub­li­ka­mız­da ke­çi­ri­lə­cək və öl­kə­mi­zə gə­lən tu­rist­lə­rin sa­yın­da ar­tım göz­lə­ni­lir.

Yu­xa­rı­da qeyd et­di­yi­miz ki­mi, in­ki­şaf et­miş öl­kə­lər­də ol­du­ğu ki­mi, tu­riz­min öl­kə iq­ti­sa­diy­ya­tın­da çə­ki­si­ni ar­tır­ maq məq­sə­di­lə in­ves­ti­si­ya is­ti­qa­mə­ti də diq­qət­də sax­la­nı­ lır. Azər­bay­can­da tu­riz­mə in­ves­ti­si­ya qo­yu­lu­şun­da ki­fa­yət qə­dər po­ten­si­al möv­cud­dur. Azər­bay­can­da tu­rizm sek­to­ ru­nun in­ves­ti­si­ya cəl­be­di­ci­li­yi­nin üs­tün tə­rəf­lə­ri­ni be­lə sı­ ra­la­maq müm­kün­dür: - Şərq­lə-Qər­bin ek­zo­tik kom­po­nen­ti­nə ma­lik ori­ji­ nal so­si­al-mə­də­ni xü­su­siy­yət­lər;

6

- əl­ve­riş­li iq­lim; - zən­gin ta­ri­xi və mə­də­ni ir­sə ma­lik ol­ma­sı, zən­gin ar­xi­tek­tu­ra­ya sa­hib­lik; - zən­gin flo­ra və fau­na; - xü­su­si də­yər­lə­rə ma­lik adət-ənə­nə­lər və xal­qın qo­naq­pər­vər­li­yi; - bü­tün fərq­li di­ni və dün­yə­vi gö­rüş­lə­rə to­le­rant ya­naş­ma; - zər­düşt­lü­yün be­şi­yi ol­ma­sı; - Av­ro­pa və Asi­ya ara­sın­da, həm­çi­nin, qə­dim İpək Yo­lu üzə­rin­də yer­ləş­mə­si; - şə­la­lə­lər, göl­lər, bu­laq­lar və qey­zer­lər ki­mi su eh­ ti­yat­la­rı; qaz və pal­çıq vul­kan­la­rı ki­mi qey­ri-adi tə­bi­ ət fe­no­men­lə­ri; mil­li park­lar və is­ti­ra­hət zo­na­la­rı­nın möv­cud­lu­ğu; - lo­kal ta­ri­xi po­ten­sia­la bağ­lı ola­raq in­ki­şaf edən əl sə­nət­lə­ri; - tu­riz­min çe­şid­lən­mə­si­nə im­kan ve­rən coğ­ra­fi qu­ ru­luş və müa­sir stan­dart­la­ra ca­vab ve­rən yol­lar; - da­xi­li tu­rizm­də son il­lər­də mü­şa­hi­də edi­lən di­na­ mizm; - lə­ziz da­da ma­lik zən­gin mil­li mət­bəx; - Azər­bay­can iq­ti­sa­diy­ya­tın­da da­vam­lı iq­ti­sa­di in­ ki­şa­fın tə­min olun­ma­sı.

Onu da qeyd edək ki, ha­zır­da Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi tə­rə­fin­dən tu­riz­mə da­ir 8 in­ves­ti­si­ya la­yi­hə­si təq­ dim olu­nur. Bu məq­səd­lə na­zir­lik tə­rə­fin­dən hə­min la­yi­ hə­lə­rin təş­viq olun­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də mü­va­fiq iş­lər apa­rı­ lır. Be­lə ki, xa­ri­ci öl­kə­lər­də ke­çi­ri­lən, həm­çi­nin, öl­kə­mi­zin tu­rizm po­ten­sia­lı­nın ta­nı­dıl­ma­sı məq­sə­di­lə təş­kil olu­nan təd­bir­lər­də İq­ti­sa­di İn­ki­şaf Na­zir­li­yi tə­rə­fin­dən tə­sis edil­ miş Azər­bay­can­da İx­ra­cın və İn­ves­ti­si­ya­la­rın Təş­vi­qi Fon­ du (AZP­RO­MO) Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi ilə bir­lik­də hə­min in­ves­ti­si­ya la­yi­hə­lə­ri­nə da­ir təq­di­mat­lar təş­kil edir.

Ha­zır­da Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yin­də bir­ba­şa iri­həcm­li in­ves­ti­si­ya qo­yu­lu­şu ilə bağ­lı heç bir mü­ra­ci­ət qey­də alın­ma­yıb.

La­kin na­zir­lik tə­rə­fin­dən tu­rizm və rek­rea­si­ya zo­na­la­rı­ nın ya­ra­dıl­ma­sı ilə bağ­lı bir ne­çə xa­ri­ci ma­liy­yə qu­ru­mu­na mü­ra­ci­ət­lər olu­nub.

Ha­zır­da Azər­bay­can­da “5 ul­duz” otel­lə­rin in­şa­sı, əsa­ sən, yer­li in­ves­tor­lar he­sa­bı­na apa­rı­lır. Bu­nun­la ya­na­şı, möv­cud otel tu­riz­mi sa­hə­sin­də yer­li in­ves­tor­lar­la ya­na­şı, xa­ri­ci in­ves­ti­si­ya qo­yu­luş­la­rı da var. Azər­bay­can xa­ri­ci in­ ves­ti­si­ya qo­yu­luş­la­rı üçün ge­niş im­kan­la­rı olan təh­lü­kə­ siz bir öl­kə­dir. Bu­na mi­sal ola­raq, Azər­bay­can­da 2010-cu

il ər­zin­də 15,5 mil­yard ABŞ dol­la­rı in­ves­ti­si­ya qo­yu­lu­şu olub. Bu­nun da 8,2 mil­yard ABŞ dol­la­rı xa­ri­ci və 7,3 mil­ yard ABŞ dol­la­rı yer­li in­ves­ti­si­ya olub. Bu məb­lə­ğin 6,2 mil­yard dol­la­rı neft sek­to­ru­na, 9,3 mil­yar­dı isə qey­ri-neft sek­to­ru­na cəlb edi­lib.

Qeyd emək la­zım­dır ki, öl­kə­miz­də tu­rizm üz­rə kadr ha­ zır­lı­ğı­na da cid­di şə­kil­də diq­qət ye­ti­ri­lir. Be­lə ki, tu­rizm sa­ hə­sin­də ça­lı­şan­la­rın pe­şə ha­zır­lı­ğı­nın ar­tı­rıl­ma­sı məq­sə­ di­lə 2006-cı il­də Tu­rizm İns­ti­tu­tu ya­ra­dı­lıb, onun nəz­din­də müx­tə­lif pe­şə­lər üz­rə dai­mi fəa­liy­yət gös­tə­rən kurs­lar açı­ lıb, Min­gə­çe­vir Tu­rizm Kol­le­ci tə­rə­fin­dən tu­rizm sek­to­ru üçün or­ta ix­ti­sas təh­si­li­nə ma­lik kadr­lar ha­zır­lan­maq­da­ dır; həm­çi­nin, Qə­bə­lə və İs­ma­yıl­lı ra­yon­la­rın­da Tu­rizm və Otel­çi­lik üz­rə Pe­şə Təd­ris Mər­kə­zi fəa­liy­yət gös­tə­rir, be­lə bir pe­şə mək­tə­bi­nin Ba­kı­da və Qu­sar ra­yo­nun­da açıl­ma­sı plan­laş­dı­rı­lır. Ey­ni za­man­da, Ümum­dün­ya Tu­rizm Təş­ki­ la­tı­nın, Tür­ki­yə­nin Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi­nin dəs­ tə­yi ilə müx­tə­lif tə­lim proq­ram­la­rı hə­ya­ta ke­çi­ril­mək­də­dir.

2002-ci il­dən baş­la­ya­raq hər il Azər­bay­can­da bey­nəl­xalq tu­rizm sər­gi­si təş­kil olu­nur. Öl­kə­də tu­riz­min əhə­miy­yə­ti­ni ar­tır­maq, tu­rizm po­ten­sia­lı­nı təb­liğ et­mək, yer­li adət-ənə­ nə­lə­ri, mil­li mət­bə­xi, mə­də­ni və ta­ri­xi ir­si ta­nıt­maq məq­sə­ di­lə te­ma­tik nəşr məh­sul­la­rı (ki­tab, buk­let, CD və DVD-lər və s.) ha­zır­la­nır və ya­yı­lır, dün­ya­nın müx­tə­lif te­le­vi­zi­ya ka­ nal­la­rın­da rek­lam çar­xı nü­ma­yiş et­di­ri­lir, hə­ya­ta ke­çi­ri­lən ye­ni la­yi­hə­lər ba­rə­də rek­lam və elan­lar ve­ri­lir. Bu is­ti­qa­ mət­də in­ter­net im­kan­la­rın­dan və di­gər elekt­ron­da­şı­yı­cı va­si­tə­lə­rin­dən də ge­niş is­ti­fa­də edi­lir. Gö­rü­lən komp­leks iş­lə­rin nə­ti­cə­si ola­raq, öl­kə­yə gə­lən tu­rist­lə­rin sa­yı il­bə­il ar­tır, öl­kə­də fəa­liy­yət gös­tə­rən tu­rizm şir­kət­lə­ri şə­bə­kə­si ge­niş­lə­nir. Ha­zır­da res­pub­li­ka­da 210 tu­rizm şir­kə­ti li­sen­zi­ ya əsa­sın­da fəa­liy­yət gös­tə­rir və 2002-ci ilə nis­bə­tən on­ la­rın sa­yı 3 də­fə­dən çox ar­tıb. Qeyd et­di­yi­miz mə­qam­lar, həm­çi­nin, öl­kə­miz­də əl­də olun­muş so­si­al-iq­ti­sa­di irə­li­lə­yiş tu­riz­min iq­ti­sa­diy­ya­tın apa­rı­cı sa­hə­lə­rin­dən bi­ri­nə çev­ ril­mə­si üçün əsas ver­di­yi­ni de­yə bi­lə­rik. Ye­ri gəl­miş­kən, «Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da 2010-2014-cü il­lər­də tu­ riz­min in­ki­şa­fı­na da­ir Döv­lət Proq­ra­mı» öl­kə­də tu­riz­min rast­laş­dı­ğı prob­lem­lə­rin həll edil­mə­si və tu­rizm sa­hə­si­nin da­ha da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si­nin tə­mi­nin­dən öt­rü ha­zır­la­nıb.

Həm­çi­nin, tu­rizm fəa­liy­yə­ti üçün əl­ve­riş­li şə­rai­tin ya­ra­dıl­ ma­sı zə­ru­rə­ti­ni nə­zə­rə ala­raq, tu­rizm eh­ti­yat­la­rın­dan sə­ mə­rə­li is­ti­fa­də olun­maq­la zən­gin coğ­ra­fi land­şaf­ta ma­lik öl­kə­mi­zin tə­bi­ət abi­də­lə­ri­nin, elə­cə də xal­qı­mı­zın qə­dim mə­də­ni-ta­ri­xi ir­si­nin ge­niş miq­yas­da ta­nı­dıl­ma­sı­nı tə­ min et­mək məq­sə­di­lə 2011-ci il Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin göstərişi ilə Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sın­da “Tu­rizm ili” elan

edilib. Onu da bil­di­rək ki, Azər­bay­can­da fəa­liy­yət gös­tə­ rən otel­lə­rə Tu­rizm ili çər­çi­və­sin­də 30 fa­iz gü­zəşt edə­cək­ lər. Hə­lə ilin əv­və­lin­də Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi tə­ rə­fin­dən tu­rist­lə­rə tək­lif olu­nan qiy­mət­lər­də en­di­rim et­mək ba­rə­də töv­si­yə­lər ve­ri­lib. Ar­tıq bu töv­si­yə­lə­rin re­al nə­ti­cə­ lə­ri özü­nü gös­tə­rir. Bu­na bax­ma­ya­raq, bə­zi xid­mət­lər üz­rə qiy­mət­lə­rin hə­lə də yük­sək ol­du­ğu­nu de­yə bi­lə­rik. He­sab edi­rik, bu da tu­rizm ba­za­rın­da sağ­lam rə­qa­bə­tin ol­ma­ma­ sı ilə bağ­lı­dır.

Bu gün qar­şı­da du­ran və­zi­fə­lər­dən bi­ri də öl­kə­mi­zin tu­rizm po­ten­sia­lı­nın dün­ya miq­ya­sın­da təb­li­ği mə­sə­lə­si­dir.

Bu məq­səd­lə Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi hər il 20-dək bey­nəl­xalq tu­rizm sər­gi­sin­də iş­ti­rak edir. Həm­çi­nin, na­zir­ lik tə­rə­fin­dən 9 dil­də 50-dək müx­tə­lif çe­şid­li rek­lam-çap məh­sul­la­rı ha­zır­la­na­raq, iş­ti­rak­çı­sı ol­du­ğu­muz bey­nəl­xalq tu­rizm sər­gi­lə­rin­də zi­ya­rət­çi­lə­rə pay­la­nı­lır. Bu gün öl­kə­mi­ zin tu­rizm po­ten­sia­lı­na da­ir rek­lam çarx­la­rı “Euro­News”, “Tra­vel Chan­nel”, “CNN”, “Na­tio­nal Ge­og­rap­hic”, “BBC” və “CNBC” ki­mi dün­ya­nın ən məş­hur te­le­ka­nal­la­rın­da mü­tə­ma­di ya­yım­la­nır. Həm­çi­nin, hər ilin ap­rel ayın­da Ba­ kı şə­hə­rin­də “AİTF” Bey­nəl­xalq Tu­rizm Sər­gi­si və Ümum­ res­pub­li­ka Da­xi­li Tu­rizm Sər­gi­si ke­çi­ri­lir. Bun­dan baş­qa, Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi tu­rizm sa­hə­sin­də iki­tə­rəf­li əmək­daş­lı­ğın in­ki­şaf et­di­ril­mə­si məq­sə­di­lə, əsa­sən, Av­ ro­pa, İs­lam dün­ya­sı və MDB öl­kə­lə­ri ilə əmək­daş­lıq edir. Öl­kə­mi­zin tu­rizm po­ten­sia­lı­nın təb­liğ olun­ma­sı və res­pub­ li­ka­mı­za xa­ri­ci tu­rist­lə­rin cəlb edil­mə­si üçün müx­tə­lif öl­ kə­lər­də ke­çi­ri­lən bey­nəl­xalq tu­rizm sər­gi­lə­rin­də mü­tə­ma­di ola­raq iş­ti­rak edir, həm­çi­nin, iki­tə­rəf­li əmək­daş­lı­ğın in­ki­şaf et­di­ril­mə­si məq­sə­di­lə xa­ri­ci öl­kə­lə­rin tu­rizm sə­na­ye­sin­də ça­lı­şan­lar üçün öl­kə­mi­zə in­fo və press­tur­lar təş­kil olu­nur.

Be­lə ki, 2009-cu il ər­zin­də Yu­na­nıs­tan, Mi­sir, Mə­ra­keş və Al­ma­ni­ya­nın, 2010-cu il­də Al­ma­ni­ya­nın tu­rizm şir­kət­lə­ri və küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­ri nü­ma­yən­də­lə­ri­nin öl­kə­mi­ zə in­fo və press­tur­la­rı təş­kil edi­lib. Azər­bay­ca­nın tu­rizm po­ten­sia­lı­nı İran kör­fə­zi öl­kə­lə­rin­də təb­liğ et­mək məq­sə­di­ lə, 28 ap­rel 2011-ci il ta­ri­xin­də Du­ba­yın “At­lan­tis” şir­kə­ti ilə Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi ilə Azər­bay­can Tu­rizm As­so­sia­si­ya­sı ara­sın­da mü­qa­vi­lə bağ­la­nıb. Gə­lə­cək­də bu tip­li təd­bir­lə­rin sı­ra­sı­nın ge­niş­lən­ di­ril­mə­si nə­zər­də tu­tu­lur.

Mahir QƏHRƏMANOV, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi Turizm şöbəsinin müdir müavini

7

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

ЩЯСЯН БЯЙИН ЗЯРДАБЫ Zər­dab

Zər­dab ra­yon ki­mi 1935-ci il­də ya­ra­dı­lıb. Kür ça­yı sa­hi­lin­də, Şir­van dü­zün­də yer­lə­şir. Sət­hi dü­zən­lik olan ra­yon əra­zi­si­nin çox his­sə­si oke­ an sə­viy­yə­sin­dən aşa­ğı­da­dır. Bu­ra­da neft-qaz ya­taq­la­rı aş­kar edi­lib. Qı­şı mü­la­yim, ya­yı qu­raq və qu­ru çöl iq­li­mi xa­rak­te­rik­dir. İn­sa­nı hal­dan sa­lan is­ti ha­va­sı ilə yad­da qa­lan Zər­dab­da yay ay­la­rın­da tem­pe­ra­tur müs­bət 45 də­rə­cə­yə qə­dər yük­sə­lir. Ya­rım­səh­ra­da bit­ki­lər ge­niş ya­yı­lıb. Kür ça­yı bo­ yun­ca 1000 ha sa­hə­də Tu­qay me­şə­lə­ri uza­nıb-ge­dir. Zər­dab həm də Hə­ sən Bəy Zər­da­bi­nin və­tə­ni­dir...

S

o­vet dö­nə­min­də pam­bıq möv­sü­mün­də, yə­ ni sent­yabr-no­yabr ay­la­rın­da bu­ra­la­ra gi­rişçı­xış məh­dud idi. Mək­təb­li­lər­dən tut­muş, di­gər bü­tün sa­hə­lər­də ça­lı­şan in­san­la­ra qə­dər hər kəs bir nə­fər ki­mi pam­bıq yı­ğı­mı­na gön­də­ ri­lir­di. Yay fəs­lin­də isə öl­dü­rü­cü gün işı­ğı­nın şüaları al­tın­da sə­hər sa­at 6-dan ax­şam ha­va qa­ra­la­na­dək kol­xoz­çu qız­lar ya­şıl sa­hə­lər­də alaq et­mək, yə­ni pam­ bıq kol­la­rı­nın ət­ra­fı­nı la­zım­sız ot­lar­dan tə­miz­lə­mək­ lə məş­ğul olur­du­lar. Ça­lı­şan­la­rın ha­mı­sı “kö­nül­lü” ola­raq alaq və pam­bıq­top­la­ma pro­ses­lə­rin­də iş­ti­rak et­mə­li idi. Bu­ra­ya öl­kə­nin gö­bə­yi də de­yə bi­lər­si­niz.

Hət­ta za­ra­fat­la Zərdabı Azər­bay­ca­nın Mo­zam­bi­ki də ad­lan­dı­rır­lar. Böl­gə­yə na­bə­ləd olan­lar bir də­fə qız­mar yay is­ti­sin­də ra­yo­na gə­lən­dən son­ra bir da­ha bu­ra­nı əs­la yad­dan çı­xar­mır­lar. Göz­lər­dən uzaq, sa­kit əya­lət hə­ya­tı ya­şa­yan Zər­dab­da səs­siz­li­yi po­zan tək şey ağ­ ca­qa­nad­lar­dır. Ra­yon­da otel yox­dur. Kür­bo­yu yer­lə­ şən is­ti­ra­hət zo­na­sı ad­la­nan yer­lər isə res­to­ran­lar­dan iba­rət­dir.

Zər­dab to­po­ni­mi N. Zeyd­li­sin “Ba­kı qu­ber­ni­ya­sı” ki­ta­bın­da “zər­dab” sö­ zü “so­yuq su” ki­mi şərh edi­lir. Bu­nu fars­ca “sa­rı su” ki­mi də izah edir­lər. Yə­ni ax­maz, daş­qın su­yun­dan ya­ran­mış göl­mə­çə an­la­mın­da­dır. Hə­qi­qə­tən də keç­miş­də bu­ra­da Tür­yan ça­yı­nın daş­qın su­la­rın­dan Sa­rı­su ad­la­nan ba­taq­ lıq­lar – ax­maz­lar əmə­lə gə­lir­di. Bir eh­ti­ma­la gö­rə, bu ad fars­ca zərd – sa­rı və ab – su söz­lə­rin­dən alı­nıb. Sa­rı, zə­

8

hər­li su mə­na­sın­da iş­lə­di­lir. Di­gər va­ri­an­ta gö­rə isə, zərd əti ye­yi­lən quş mə­na­sı­nı ve­rir. Bu, da­ha çox mən­ti­qə uy­ ğun­dur. Çün­ki Tu­qay me­şə­si əra­zi­sin­də zərd - ən­cir­qu­ şu çox olub və bu sə­bəb­dən, za­man keç­dik­cə quş­la­rın adı ya­şa­yış məs­kə­ni­nin adı­na çev­ri­lib. Da­ha bir fər­ziy­yə­ yə gö­rə, Zər­dab qı­zıl su mə­na­sı­nı ve­rir. Kür və Qa­ra­su çay­la­rı­nın daş­ma­sı nə­ti­cə­sin­də çö­kək­lər­də, ax­maz­lar­da qa­lan su əkin sa­hə­lə­ri və əkin­çi­lər üçün qı­zıl qə­dər əhə­ miy­yət­li idi. Hə­qi­qə­tən, hər il öz bən­din­dən aşan bu su­lar tor­paq­la­rı yu­ya­raq tə­miz­lə­yir. De­yi­lən­lə­rə gö­rə, məhz bu tə­miz­lik bir sı­ra mü­qəd­dəs in­san­la­rı bu tor­pa­ğa gə­ti­rib-çı­ xa­rıb. Söh­bət vax­ti­lə Zər­dab­da ya­şa­mış öv­li­ya, se­yid və şıx­lar­dan ge­dir. O da mə­lum­dur ki, keç­miş­də ru­ha­ni­lə­rin ge­yin­di­yi sa­rı əba ad­lı üst ge­yi­minə “zər­də­ba” de­yi­lər­di.

Ta­ri­xi XV əs­rin or­ta­la­rın­dan mə­lum olan ya­şa­yış mən­tə­qə­si 1578-ci ilə aid Os­man­lı türk mən­bə­sin­də Zər­dab san­ca­ğı ki­mi qeyd edi­lib. Xan­lıq­lar döv­rün­də iri ya­şa­yış mən­tə­qə­si olub. Kür ça­yın­da vax­ti­lə gə­mi­çi­li­yin in­ki­şa­fı ilə əla­qə­dar Zər­dab ya­şa­yış mən­tə­qə­si də sü­rət­lə bö­yü­yür. Kür ça­ yı­nın Qa­ra­bağ ta­yı­na də­və­lər­lə neft da­şı­yan­lar bu­ra­da­kı bə­rə­dən ke­çib­lər. 1827-ci il­dən yel­kən­li iri gə­mi­lər Zər­dab da­ya­na­ca­ğı­na yan alar­dı. XIX əs­rin II ya­rı­sın­dan Zər­dab sü­rət­lə ki­çil­mə­yə baş­la­yır. Çün­ki 1853-cü il­dən son­ra bəy­ lə­rin hi­ma­yə­sin­dən azad edi­lən kənd­li­lər Zər­da­bı tərk edir, sa­hil­bo­yu bağ­la­ra çə­ki­lir­lər. XIX əs­rin 60-cı il­lə­rin­dən bu­ ra­da ba­lıq­çı­lıq tə­sər­rü­fat­da mü­hüm yer tut­ma­ğa baş­la­yır.

Kür ça­yı sa­hi­lin­dən baş­la­nan şə­hər dü­zə­nə doğ­ru müx­tə­lif is­ti­qa­mət­lər­də irə­li­lə­yir, ey­ni za­man­da, sa­hil­bo­yu uza­nır.

9

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

Kür çayı

10

Coğ­ra­fi möv­qe­yi­nə gö­rə, bir za­man­lar Kür əl­ve­riş­li ke­ çid ki­mi önəm­li stra­te­ji rol oy­na­yıb. Keç­miş­də səy­yah­lar, kar­van və qo­şun­lar Kür ça­yı­nın Zər­dab əra­zi­sin­dən is­ti­fa­ də edib­lər. 1500–1501-ci il­lər­də Ər­zin­can­dan Təb­ri­zə hə­ rə­kət edən Şah İs­may­lın baş­çı­lı­ğı al­tın­da­kı Sə­fə­vi qo­şun­ la­rı in­di­ki Zər­dab əra­zi­sin­dən ke­çə­rək Şa­ma­xı­ya ge­dib.

Zər­da­bın qə­dim kənd­lə­rin­dən olan Əl­vənd ta­ri­xən bi­yan kö­kü və qənd is­teh­sa­lı ilə məş­hur­dur. A.Ba­kı­xa­nov “Gü­ lüs­ta­ni-İrəm” əsə­rin­də gös­tə­rir ki, Ağa­sı xan 1775-ci il­də Əl­vənd kən­din­də otu­ra­raq bü­tün Şir­va­nı ida­rə edib. Əl­ vənd ba­za­rı hə­min ta­rix­lər­də Şər­qin bö­yük ba­zar­la­rın­dan bi­ri sa­yı­lıb, XIX–XX əsr­lər­də Göy­çay qə­za­sı­nın iri kənd­ lə­rin­dən olub. Ötən əs­rin 70-ci il­lə­rin­də Zər­dab əra­zi­sin­ də gö­rü­lən me­lio­ra­si­ya iş­lə­ri za­ma­nı bu yer­lər­dən ke­çən qə­dim kar­van yol­la­rı bo­yun­ca ov­dan­lar, küp qə­bir­lər, çi­ni və ke­ra­mik qab­lar, El­də­giz­lər və di­gər ha­ki­miy­yət­lər döv­ rün­də bu­ra­xıl­mış mis pul­lar, qa­dın bə­zək əş­ya­la­rı və s.

üzə çıx­dı. Ha­zır­da bun­lar Zər­dab Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ ze­yin­də sər­gi­lə­nir. İn­qi­lab kör­pü­sü Kür ça­yı üzə­rin­də ti­ki­lən kör­pü bu­ra­da Aran tor­paq­la­ rı­nı Ağ­ca­bə­di ra­yo­nu, ümu­mən isə Qa­ra­bağ­la bir­ləş­di­rir.

Zər­dab ilə Ağ­ca­bə­di ra­yo­nu­nu bir­ləş­di­rən kör­pü el ara­ sın­da rəm­zi ola­raq İn­qi­lab kör­pü­sü ad­la­nır. 1985-ci il­də sa­lı­nan kör­pü­nün qa­ra­bağ­lı­lar və şir­van­lı­lar üçün müs­təs­ na əhə­miy­yə­ti var. Çün­ki hə­min ta­ri­xə qə­dər Şir­van­dan Qa­ra­ba­ğa get­mək çox mə­şəq­qət­li idi. Ya­ğış yağ­sa, çay daş­sa, əmə­lə gə­lən sel bir an­da yol­la­rı yu­yub-apa­rır, bu da də­rə­dən ke­çən in­san­lar üçün bö­yük təh­lü­kə ya­ra­dır­dı.

Vey­səl Qa­ra zi­ya­rət­ga­hı (VII əsr) Zər­da­bın ən məş­hur ta­ri­xi-di­ni abi­də­si Sey­di­lər və Bı­ çaq­çı kənd­lə­ri ya­xın­lı­ğın­da qey­də alı­nıb. Mü­qəd­dəs ta­

11

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

pı­na­caq ye­ri bu­ra­da dəfn olun­muş Pey­ğəm­bər mü­ri­di, haqq-əda­lət car­çı­sı, Həz­rə­ti Əli ya­di­ga­rı Vey­səl Qə­ra­ni­nin adı ilə əla­qə­dar­dır. Yer­li əha­li bu­ra­nı pir he­sab edir, niy­yət tu­ta­raq nə­zir ve­rir, əziz tu­tur. Yer­li lek­si­kon­da, hət­ta be­ lə and içir­lər: “Vey­səl qa­ra pi­ri­nə and ol­sun, Vey­səl qa­ra haq­qı...”.

Rə­va­yə­tə gö­rə, 650-ci il­lər­də Həz­rə­ti Əli­nin baş­çı­lı­ğı ilə ərəb­lər is­la­mı yay­maq üçün Azər­bay­ca­na gə­lir­lər. Tu­ qay me­şə­lə­ri ya­xın­lı­ğın­da­kı Suf­fin şə­hə­rin­də dö­yüş olur.

Bu əra­zi­də in­di Zər­da­bın Yu­xa­rı Se­yid­lər kən­di yer­lə­şir.

De­yi­lən­lə­rə gö­rə, Mə­həm­məd Pey­ğəm­bə­rin mü­ri­di Vey­ səl Qə­ra­ni bu­ra­da şə­hid olur. Hə­min ta­rix­dən onun qəb­ri Vey­səl­qa­ra zi­ya­rət­ga­hı­na çe­vi­lir. Di­ni inanc və eti­qad­la­rın güc­lü ol­du­ğu yer­lər­dən sa­yı­lan Zər­dab­da bu zi­ya­rət­gah ən çox Mə­hər­rəm ayın­da zəv­var­larn axı­nı­na uğ­ra­yır.

Məş­ğu­liy­yət Zər­dab­lı­la­rın ən se­vim­li məş­ğu­liy­yət­i ba­lıq tut­maqdır.

Yer­li ki­şi­lə­rin, de­mək olar, ha­mı­sı­nın qar­ma­ğı var. İş­dən­ kə­nar vaxt­la­rı­nı, əsa­sən, ba­lıq tut­maq­la ke­çi­rir­lər. Ov bə­ rə­kət­li ke­çən­də ev­lər­də bö­yük ba­lıq zi­ya­fə­ti qu­ru­lur. Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­si il­lə­rin­də Kür ça­yı yer­li­lə­rin əsas çö­rək ağa­cı olub. Ac­lıq il­lə­rin­də çay­dan tu­tu­lan ba­lıq­lar bu­ra­la­rı sə­fa­lət­dən qur­ta­rıb.

12

Kür sa­hi­lin­də bö­yü­yən zər­dab­lı­lar, adə­tən, çox yax­ şı üz­gü­çü olur­lar. Çün­ki üz­mə­yi çox iti axan “də­li” çay­da öy­rə­nir­lər. Çox vaxt ya­yın is­ti­sin­də sə­rin­lə­mək üçün ça­ yı ad­la­yıb qar­şı tə­rə­fə üzür­lər. Bu zövq, sa­də­cə, ki­şi­lə­rə aiddir. Sa­hil­bo­yu sə­pə­lən­miş yüz­lər­lə tax­ta qa­yıq sa­kin­ lə­rə məx­sus­dur. Bun­lar va­si­tə­si­lə mal-qa­ra­nı qar­şı tə­rə­ fə ot­la­ma­ğa apa­rır, ora­da­kı me­şə­lər­dən ot-alaq top­layıb gə­ti­rir, ya­xud da ye­nə qar­şı tə­rəf­də­ki sa­hə­lər­də ək­dik­lə­ri məh­su­lu da­şı­yır­lar. Çay­da­kı tək pa­ro­xod isə Şah­və­ləd ki­ şi­yə məx­sus­dur. Zər­dab­da­kı ən lüks və ye­ga­nə nəq­liy­yat va­si­tə­sin­də Kür gə­zin­ti­si­nə çıx­maq üçün sa­hi­bi­nə mü­ra­ci­ ət et­mək ki­fa­yət­dir.

Kü­rün qar­şı sa­hi­li qa­lın me­şə­lik əra­zi­dir. Bu­ra zər­dab­lı­ lar Qa­ra­bağ de­yir­lər. 1990-cı il­lə­rə qə­dər bura­da sıx ya­şıl me­şə var­dı. Qa­ra­bağ­da baş­la­yan mü­ha­ri­bə və onun fə­ sad­la­rı, SSRİ-nin da­ğıl­ma­sı nə­ti­cə­sin­də ya­ra­nan iq­ti­sa­di böh­ran onun­la nə­ti­cə­lən­di ki, me­şə­lər ya­na­caq və ti­ca­rət məq­sə­di­lə ta­ma­mi­lə qı­rıl­dı. Qa­ra­ba­ğa apa­ran əsas yol­lar­ dan bi­ri isə Zər­dab­dan ke­çir.

Aynur TALIBOVA

H.Zərdabinin ev-muzeyi

H.Zərdabinin heykəli

13

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

НАФТА ЛЯНД

B

a­­­­­kı­­­­­dan 338 km qərb­­­­­də, Gən­­­­­cə­­­­­dən cə­­­­­nub­­­­­ da, Go­­­­­ran stan­­­­­si­­­­­ya­­­­­sın­­­­­dan 18 km ara­­­­­lı­­­­­da, da­­­­­ğə­­­­­tə­­­­­yi dü­­­­­zən­­­­­lik­­­­­də yer­­­­­lə­­­­­şir. Mü­­­­­la­­­­­yim iq­­­­­ li­­­­­mə ma­­­­­lik əra­­­­­zi şam ağac­­­­­la­­­­­rın­­­­­dan iba­­­­­rət me­­­­­şə ilə əha­­­­­tə­­­­­lən­­­­­di­­­­­yin­­­­­dən, bu­­­­­ra­­­­­nın ha­­­­­va­­­­­sı çox tə­­­­­miz­­­­­ dir. Söh­­­­­bət cə­­­­­mi 8 min əha­­­­­li­­­­­si olan Naf­­­­­ta­­­­­lan­­­­­dan ge­­­­­dir.

1926-cı il­­­­­də xü­­­­­su­­­­­si ku­­­­­rort zo­­­­­na­­­­­sı elan edi­­­­­lən Naf­­­­­ta­­­­­ lan­­­­­da ilk mü­­­­a­­­­­li­­­­­cə­­­­­xa­­­­­na 1928-ci il­­­­­də ya­­­­­ra­­­­­dı­­­­­lıb. 1957-ci ilə­­­­­dək möv­­­­­sü­­­­­mi iş­­­­­lə­­­­­sə də, 1957-ci il­­­­­dən eti­­­­­ba­­­­­rən ku­­­­­ rort il­­­­­bo­­­­­yu fə­­­­a­­­­­liy­­­­­yət gös­­­­­tər­­­­­mə­­­­­yə baş­­­­­la­­­­­yıb. 1982-ci il­­­­­də isə “Naf­­­­­ta­­­­­lan Sa­­­­­na­­­­­to­­­­­ri­­­­­ya Bir­­­­­li­­­­­yi” ya­­­­­ra­­­­­dı­­­­­lıb. 2005-ci il­­­­­ də Naf­­­­­ta­­­­­lan ku­­­­­ror­­­­­tun­­­­­da ilk özəl sa­­­­­na­­­­­to­­­­­ri­­­­­ya olan “Naf­­­­­ ta­­­­­lan” açıl­­­­­dı. Ha­­­­­zır­­­­­da ku­­­­­rort­­­­­da sü­­­­­mük-əzə­­­­­lə, pe­­­­­ri­­­­­fe­­­­­ rik si­­­­­nir, pe­­­­­ri­­­­­fe­­­­­rik da­­­­­mar xəs­­­­­tə­­­­­lik­­­­­lə­­­­­ri, də­­­­­ri xəs­­­­­tə­­­­­lik­­­­­lə­­­­­ri, gi­­­­­ne­­­­­ko­­­­­lo­­­­­ji və s. xəs­­­­­tə­­­­­lik­­­­­lər mü­­­­­vəf­­­­­fə­­­­­qiy­­­­­yət­­­­­lə mü­­­­a­­­­­li­­­­­cə olu­­­­­nur.

Dün­­­­­ya­­­­­da ye­­­­­ga­­­­­nə olan neft Mü­­a­li­­cə­­vi xas­­sə­­si­­nə gö­­rə dün­­ya­­da ye­­ga­­nə olan Naf­­ ta­­lan nef­­ti fi­­zi­­ki-kim­­yə­­vi xas­­sə­­si­­nə gö­­rə baş­­qa neft­­lər­­dən fərq­­lə­­nir. Bu neft üçün əsas xa­­rak­­te­­rik cə­­hət tər­­ki­­bin­­də yün­­gül frak­­si­­ya­­nın və bərk pa­­ra­­fin kar­­bo­­hid­­ro­­gen­­lə­­rin ol­­ ma­­ma­­sı­­dır. Baş­­lan­­ğıc qay­­na­­ma tem­­pe­­ra­­tu­­ru yük­­sək ol­­ du­­ğun­­dan (190-220 C), bu neft­­də ben­­zin frak­­si­­ya­­sı da ol­­mur.

14

Tər­­ki­­bin­­də ki­­fa­­yət miq­­dar­­da qət­­ran (14% ) ol­­ma­­sı və su ilə möh­­kəm emul­­si­­ya əmə­­lə gə­­tir­­mə­­si Naf­­ta­­lan nef­­ti­­ni baş­­qa neft­­lər­­dən fərq­­lən­­di­­rir.

Hə­­lə 1946-cı il­­də aka­­de­­mik Y.Məm­­mə­­də­­li­­yev Naf­­ta­­lan nef­­ti­­nin öy­­rə­­nil­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də apar­­dı­­ğı nə­­ti­­cə­­lə­­ri ümu­­mi­­ ləş­­di­­rə­­rək qeyd et­­miş­­dir ki, müx­­tə­­lif lay­­lar­­dan və ho­­ri­­zont­­ lar­­dan çı­­xa­­rı­­lan neft­­lər bir-bi­­rin­­dən kəs­­kin fərq­­lə­­nir; hət­­ta ey­­ni qu­­yu­­dan müx­­tə­­lif vaxt­­lar­­da çı­­xa­­rı­­lan neft­­lə­­rin bi­­ri di­­ gə­­rin­­dən qis­­mən də ol­­sa fərq­­lə­­nir.

Dərd­­­­­lə­­­­­rə dər­­­­­man Hə­­lə qə­­dim­­dən in­­di­­yə ki­­mi say­­sız-he­­sab­­sız xəs­­tə bu nef­­tin şə­­fa­­ve­­ri­­ci key­­fiy­­yə­­tin­­dən bəh­­rə­­lən­­miş­­dir. 70-dən çox xəs­­tə­­li­­yə dər­­man olan bu neft van­­na­­la­­ra dol­­du­­ru­­lur.

Xəs­­tə­­lər neft van­­na­­sı qə­­bul edə­­rək mü­­a­li­­cə olu­­nur­­lar. Elə bu­­na gö­­rə res­­pub­­li­­ka­­mı­­zın şə­­hər və ra­­yon­­la­­rın­­dan hər il çox­­lu say­­da xəs­­tə bu­­ra pə­­nah gə­­ti­­rir. Sü­­mük-oy­­naq, si­­ nir-əzə­­lə, də­­ri, gi­­ne­­ko­­lo­­ji, uro­­lo­­ji xəs­­tə­­lik­­lə­­rə tu­­tu­­lan­­lar Naf­­ta­­lan mü­­a­li­­cə­­si­­ni qə­­bul edir­­lər. Bu xəs­­tə­­lik­­lə­­rin si­­ya­­hı­­ nı uzat­­maq da olar. Bü­­tün bu mü­­a­li­­cə­­vi xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nə bax­­ma­­ya­­raq, Naf­­ta­­lan nef­­tin­­dən düz­­gün is­­ti­­fa­­də et­­mə­­ dik­­də zə­­rər gör­­mək olar. Çün­­ki bə­­zi cid­­di xəs­­tə­­li­­yi olan­­lar üçün bu van­­na­­la­­rın qə­­bu­­lu əks-gös­­tə­­ricidir. Odur ki, tam, də­­qiq hə­­kim mü­­a­yi­­nə­­sin­­dən keç­­mə­­dən, Naf­­ta­­lan van­­na­­sı qə­­bul et­­mək məs­­lə­­hət gö­­rül­­mür.

Neft alan­­­­­lar Naf­­ta­­lan sa­­kin­­lə­­ri bu­­ra­­da­­kı sa­­na­­to­­ri­­ya­­la­­rın he­­sa­­bı­­na do­­la­­nır­­lar de­­sək, yə­­qin ki, ya­­nıl­­ma­­rıq. Naf­­ta­­lan şə­­hə­­ri ey­­ni­­ad­­lı ki­­çik kən­­din ye­­rin­­də sa­­lın­­mış­­dır. Bu adın əsa­­sı­­nı təş­­kil edən “Naf­­ta” sö­­zü isə Azər­­bay­­can əra­­zi­­sin­­də­­ki qə­­ dim döv­­lət qu­­rum­­la­­rın­­dan bi­­ri ol­­muş Mi­­di­­ya di­­lin­­də “axan, sü­­zü­­lən” de­­mək­­dir. Eti­­mo­­lo­­gi­­ya­­ya əsa­­sən bu əra­­zi­­nin adı­­ nın “neft alan” sö­­zün­­dən gö­­tü­­rül­­dü­­yü­­nü bil­­di­­rən­­lər də var, həm­­çi­­nin, to­­po­­ni­­mi “mü­­qəd­­dəs çeş­­mə­­dən şə­­fa tap­­maq” ki­­mi də yo­­zan­­lar da.

Mü­­­­a­­­­­li­­­­­cəvi yağ Naf­­ta­­lan nef­­tin­­dən ya­­ra­­la­­rın mü­­a­li­­cə­­si üçün is­­ti­­fa­­də edən tək­­cə yer­­li sa­­kin­­lər ol­­ma­­mış­­lar, ey­­ni za­­man­­da o, həm də ix­­rac məh­­su­­lu ki­­mi sa­­tıl­­mış­­dır. Mən­­bə­­lə­­rə gö­­rə, vax­­ti­­lə Azər­­bay­­ca­­na hü­­cum et­­miş Ma­­ke­­do­­ni­­ya­­lı İs­­gən­­də­­ rin əs­­gər­­lə­­ri, Ro­­ma le­­gi­­o­ner­­lə­­ri və vi­­kinq­­lər, xə­­zər­­lər və di­­gər tay­­fa­­la­­rın nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri Naf­­ta­­lan nef­­tin­­dən ya­­ra­­ la­­rın mü­­a­li­­cə­­si və qa­­nax­­ma­­nın da­­yan­­dı­­rıl­­ma­­sı məq­­sə­­di­­ lə is­­ti­­fa­­də et­­miş­­lər. Ni­­za­­mi Gən­­cə­­vi də öz məş­­hur “Xəm­­ sə”sin­­də bu­­nun mü­­a­li­­cə xas­­sə­­lə­­rin­­dən bəhs edib. Hə­­lə əsr­­lər ön­­cə Naf­­ta­­lan nef­­ti­­ni kar­­van yol­­la­­rı ilə baş­­qa öl­­ kə­­lə­­rə – Ki­­yev-Rus döv­­lə­­ti­­nə, Mər­­kə­­zi Asi­­ya­­ya, Əf­­qa­­nıs­­

15

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

ta­­na, Hin­­dis­­ta­­na, İran kör­­fə­­zi öl­­kə­­lə­­ri­­nə da­­şı­­yır­­dı­­lar. XI­­II əs­­rin məş­­hur səy­­ya­­hı Mar­­ko Po­­lo Naf­­ta­­lan nef­­ti­­ni “ Də­­ri xəs­­tə­­lik­­lə­­ri­­nin ça­­rə­­si olan sehr­­li məl­­həm” ki­­mi təs­­vir edir­­ di. O özü­­nün yol qeyd­­lə­­rin­­də Naf­­ta­­lan haq­­qın­­da ya­­zıb: “Gür­­cüs­­tan­­la sər­­həd­­də yağ mən­­bə­­yi var. O qə­­dər çox­­dur ki, yüz­­lər­­lə gə­­mi­­ni yük­­lə­­mək olar. Ye­­mək üçün ya­­ra­­mır. Onu yan­­dır­­maq və qo­­tur də­­və­­lə­­rə sürt­­mək olar.

Bun­­dan nə­­in­­ki hey­­van­­la­­rın, həm də bir çox xəs­­tə­­lik­­lə­­rin mü­­a­li­­cə­­sin­­də is­­ti­­fa­­də edir­­lər”.

16

Sürt­­­­­kü ya­­­­­ğı, yox­­­­­sa məl­­­­­hə­­­­­m?

Azər­­bay­­can­­da neft is­­teh­­sa­­lı­­nın sü­­rət­­lə in­­ki­­şa­­fı döv­­rün­­ də, yə­­ni XIX əs­­rin so­­nun­­da xa­­ri­­ci öl­­kə iş­­gü­­zar­­la­­rı Naf­­ta­­ lan nef­­ti­­ni dün­­ya­­nın bir çox öl­­kə­­si­­nə da­­şı­­ma­­ğa baş­­la­­yır­­lar.

Onun dün­­ya miq­­ya­­sın­­da ya­­yıl­­ma­­sı və şöh­­rət­­lən­­mə­­sin­­ də al­­man ge­­o­lo­­qu E.İ. Ye­­qe­­rin bö­­yük ro­­lu olub. Tər­­ki­­bi­­ni araş­­dır­­maq üçün də­­mir qu­­tu­­da 800 qram Naf­­ta­­lan nef­­ti­­ ni Al­­ma­­ni­­ya­­ya yol­­la­­yıb. Ora­­da bu­­nu araş­­dı­­ran 600 hə­­kim nef­­tin əhə­­miy­­yə­­ti haq­­qın­­da rəy ya­­zıb. Ye­­qer 1890-cı il­­də ilk qu­­yu­­nu qaz­­mış və onu emal et­­mək üçün ki­­çik za­­vod tik­­dir­­miş və bu mü­­əs­­si­­sə­­də Naf­­ta­­la­­nın ha­­zır­­lan­­ma tex­­ no­­lo­­gi­­ya­­sı­­nı giz­­li sax­­la­­ya­­raq, sürt­­kü ya­­ğı adı ilə is­­teh­­sal et­­miş­­dir. Bu məh­­sul qı­­sa za­­man­­da dün­­ya­­da çox ge­­niş ya­­ yıl­­mış və şöh­­rət qa­­zan­­mış­­dır. O vaxt­­lar Naf­­ta­­la­­na aid heç bir ədə­­biy­­yat və oxu mə­­lu­­ma­­tı yox idi. İlk ya­­zı­­lı ədə­­biy­­yat Ye­­qe­­rin rek­­lam nəş­­ri ol­­du. Bu məc­­mu­­ə­yə Naf­­ta­­lan nef­­ti­­ nin rek­­lam xa­­rak­­ter­­li təb­­li­­ği ma­­te­­ri­­a­lın­­dan baş­­qa, gör­­kəm­­ li hə­­kim­­lə­­rin 600-dən ar­­tıq müs­­bət mü­­la­­hi­­zə­­si və fi­­kir­­lə­­ri də da­­xil edil­­miş­­di. Bi­­rin­­ci Dün­­ya mü­­ha­­ri­­bə­­si baş­­lan­­dıq­­dan son­­ra, Ye­­qer öz iş­­lə­­ri­­ni da­­yan­­dır­­mış, onun ki­­çik za­­vo­­du da­­ğıl­­mış, “Naf­­ta­­lan” ma­­zı­­nın is­­teh­­sal re­­sep­­ti isə yo­­xa çıx­­ mış­­dır.

“Naf­­­­­ta­­­­­lan ma­­­­­zı” Uzaq Şərq­­­­­də Bu məl­­həm­­dən tək­­cə Av­­ro­­pa öl­­kə­­lə­­rin­­də is­­ti­­fa­­də et­­ mir­­di­­lər. 1904-cü il­­də rus-ya­­pon mü­­ha­­ri­­bə­­si za­­ma­­nı ya­­ pon əs­­gər­­lə­­ri­­nin ap­­tek dəs­­ti­­nə içə­­ri­­sin­­də “Naf­­ta­­lan ma­­zı” olan ban­­ka­­lar da da­­xil idi. Bu maz ilk tib­­bi yar­­dım va­­si­­tə­­si ki­­mi is­­ti­­fa­­də edi­­lir­­di. Hə­­min ban­­ka­­la­­rın üzə­­rin­­də be­­lə ya­­ zıl­­mış­­dı: “Ki­­min əlin­­də bu məl­­həm var­­sa, o, heç bir ya­­ra­­ dan qorx­­ma­­sın”. Hə­­lə Bö­­yük Və­­tən mü­­ha­­ri­­bə­­si il­­lə­­rin­­də Naf­­ta­­lan nef­­tin­­dən ya­­ra­­lı xəs­­tə­­lə­­rin mü­­a­li­­cə­­sin­­də ge­­niş is­­ti­­fa­­də edil­­miş­­dir.

“Qol­­­­­tu­­­­­qa­­­­­ğa­­­­­cı” mu­­­­­ze­­­­­yi Naf­­ta­­lan­­da qey­­ri-adi­­li­­yi ilə se­­çi­­lən bir mu­­zey var. Xa­­ tır­­la­­daq ki, bu mu­­zey dün­­ya­­da ye­­ga­­nə sa­­yı­­la bi­­lər. Mu­­ze­­ yin eks­­po­­nat­­la­­rı qə­­ri­­bə də ol­­sa, atıl­­mış qol­­tu­­qa­­ğac­­la­­rı­­dır.

Bu­­ra­­da müx­­tə­­lif növ və öl­­çü­­də qol­­tu­­qa­­ğac­­la­­rı var. Sə­­bə­­ bi on­­da­­dır ki, bu­­ra­­ya gə­­lən pa­­si­­yent­­lər mü­­a­li­­cə­­dən əv­­vəl qol­­tu­­qa­­ğac­­la­­rı ilə bu mü­­a­li­­cə mü­­əs­­si­­sə­­si­­nə gə­­lir­­di­­lər­­sə, ar­­tıq sa­­na­­to­­ri­­ya­­da mü­­a­li­­cə pro­­se­­dur­­la­­rı­­nı ba­­şa çat­­dır­­dıq­­ dan son­­ra, bu qol­­tu­­qa­­ğac­­la­­rı on­­la­­ra la­­zım ol­­mur. Məhz bu sə­­bəb­­dən on­­lar hə­­min qol­­tu­­qa­­ğac­­la­­rı­­nı Naf­­ta­­lan­­da qo­­ yub-ge­­dir­­di­­lər.

17

MƏNzərrə

18

Foto Rac MƏHƏRRƏMZADƏnindir

19

QONAQ-QARA

РУССО ТУРИСТО! ФИРШТЕЙН?!

R

u­si­ya Döv­lət Te­le­vi­zi­ya və Ra­dio Ve­ri­liş­lə­ri Şir­kə­ti­nin mü­əy­yən tər­kib­li çə­ki­liş qru­pu ilə öl­kə­miz­də 2003-cü il­dən bə­ri müx­tə­lif xa­rak­ter­li re­por­taj, sü­jet, mü­sa­hi­bə və sə­nəd­li film­lər ha­zır­la­mı­şıq. Bu vi­deo­məh­sul­lar “Россия”, elə­cə də şir­kə­tə aid di­gər ka­nal­lar­da nü­ma­yiş et­di­ril­mək­lə, Ru­si­ya ta­ma­ şa­çı­sın­da Azər­bay­can haq­qın­da mü­əy­yən rəy for­ma­laş­dı­rır.

Bu­də­fə­ki qo­na­ğı­mız ka­na­lın si­ma­la­rın­dan sa­yı­lan, «Доброе утро, Россия» sə­hər proq­ra­mı­nın apa­rı­cı­sı, elə­cə də «Моя планета» te­le­ka­na­lın­da «Одна на планете» ad­lı mü­əl­lif proq­ra­mı ilə ta­ma­şa­çı rəğ­bə­ti qa­zan­ mış Anas­ta­si­ya Çer­nob­ro­vi­na və onun çə­ki­liş qru­pu idi.

Sə­fər, da­ha doğ­ru­su, Azər­bay­can­la ta­nış­lıq ma­yın 20-dən 27-nə qə­dər da­vam et­di. Sə­ya­hət za­ma­nı ba­şı­mı­za gə­lən sər­gü­zəşt­lər­dən, gör­dük­lə­ri­miz­dən, qo­naq­la­rı­mı­zın tə­əs­sü­ra­tın­dan ət­raf­lı yaz­sam, o za­man gə­rək “Dis­ co­very Azer­bai­jan” jur­na­lı­nın bu sa­yı bü­tün­lük­lə yal­nız bu möv­zu­ya həsr olun­sun. Am­ma jur­na­lın öz for­ma­tı var və ona əməl et­mək va­cib­dir. Be­lə­lik­lə, ru­si­ya­lı dost­la­rı­mı­zın Azər­bay­can­da gör­dük­lə­ri fo­to­re­por­taj­da!

AzTV-nin “Sə­hər” proq­ra­mı­nın efi­rin­də qo­naq olan Anas­ ta­si­ya Azər­bay­can­la ta­nış­lı­ğa elə bu­ra­dan baş­la­dı

20

Fəv­va­rə­lər mey­da­nı, Mil­li Park, İçə­ri­şə­hər. Öl­kə­mi­zə gə­li­şi­nə qə­dər Azər­bay­ca­nı, ol­saol­sa, Mo­zam­bik Res­pub­li­ka­sı ilə mü­qa­yi­sə edən Anas­ta­si­ya təd­ri­cən şok­dan ayı­lır...

21

QONAQ-QARA

Ya­nar­dağ Anas­ta­si­ya­nın si­nə­si­nə dağ çək­di, onun ka­me­ra­sı mə­ni, mə­nim ka­me­ ram onu çək­di! Qo­bus­tan­da həm vi­deo­gö­rün­tü­lər, həm də şə­kil­lər çək­dik...

22

De­yi­rəm, gəl­sə­nə, bu mə­ka­nın adı­nın so­nu­na cə­mi bir hərf – “D” ar­tı­raq! Naf­ta LAND! Bu­ra­lar, hə­qi­qə­tən, Al­la­hın bi­zə bəxş elə­di­yi mö­cü­zə­dir! Anas­ta­si­ya əməl­libaş­lı hey­ran qal­mış­dı, elə bil, şo­ko­lad gö­lü­nə gir­miş­di, çıx­maq bil­mir­di...

23

QONAQ-QARA Pal­çıq vul­kan­la­rı əsl mö­cü­zə idi; nə­in­ki Anas­ta­si­ya üçün, hət­ta eh­ti­yat­sız­lıq uc­ba­tın­dan bu pal­ çıq vul­ka­nı­na bat­mış 1 metr 90 san­ti­metr­lik ope­ra­tor Pa­vel üçün də! Mə­nim üçün isə əsl mö­cü­ zə - Pa­ve­lin sağ qal­ma­sı və bununla da bö­yük bir bə­la­dan qur­tul­ma­ğı­mız idi...

24

Şə­ki – Kiş. Hə­ya­tın­da ilk də­fə at min­mə­yi də Anas­ta­si­ya Azər­bay­ can­da öy­rən­di...

25

ƏNƏNƏ

Gö­zəl­li­yi, fü­sun­kar tə­biə­ti ilə in­san­la­rı, il­lah da ki Anas­ta­si­ya xa­nım Qa­ra­qaş­lı­nı (Чернобровина) va­leh edən Qə­bə­lə...

Ye­ri gəl­miş­kən, lap ya­xın za­man­lar­da Azər­bay­can haq­qın­da çə­kil­miş film­lə­rin «Россия» və «Моя планета» ka­nal­ la­rın­da nü­ma­yi­şi baş tu­ta­caq. Jur­na­lı­mı­zı, say­tı­mı­zı, fa­ce­bo­ok-da­kı sə­hi­fə­mi­zi iz­lə­yin ki, öl­kə­mi­zin gö­zəl­li­yi­ni kəşf edən rus te­le­jurnalistlərinin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ilə yaxından tanış ola bi­lə­si­niz...

26

27

reklam

ELM DÜNYASI

БИЗИМ БАХЫШ БУЪАЬЫ-

БЕРМУД ЦЧБУЪАЬЫ

A

zərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutunun iki alimi 1982ci ildə əfsanəvi Bermud üçbucağına araşdırma məqsədilə səfər etdi. Onlardan biri hazırda aramızda yoxdur. Digəri isə institutun baş elmi işçisi, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru Rüstəm Babayevdir. Alimlə müsahibəni təqdim etməzdən əvvəl, Bermud üçbucağının təbiətinə və onunla əlaqəli hadisələrin tarixinə nəzər salmaq daha maraqlı olardı...

28

Bermud üçbucağı Atlantik okeanın şimalında, Florida, Bermud adaları və Puerto-Rikonu birləşdirən şərti xətlərin əhatə etdyi üçbucaq ərazidir. Bəzən “şeytan üçbucağı” da adlandırılan bu ərazi alimlər üçün sirli məkandırsa, fantastik film və əsərlərin isə mövzu obyektidir. Bermud üçbucağını məşhur edən əsas xüsusiyyət orada qədimdən indiyədək sayı bəlli olmayan gəmi və təyyarələrin müəmmalı şəkildə yoxa çıxmasıdır.

Həmin hadisələrin birincisinin nə zaman baş verdiyini də dəqiq bilən yoxdur. Amma hələ orta əsrlərdə (500 il bundan əvvəl) gəmilərin orada qeyb olması məlumdur.

Müxtəlif elektron informasiya vasitələrində üçbucaqla bağlı kifayət qədər məlumat var. Rəsmi mənbələrdə göstərilir ki, son 30 ildə orada 1000-dən çox gəmi və təyyarə itmişdir. Sonuncu gəmi “Pinuts Tu” 2003-cü il noyabrın 25-də, 125-ci və axırıncı təyyarə “N59684” isə 2002-ci il sentyabrın 6-da yoxa çıxmışdır. Xatırladaq ki, ilk dəfə “Bermud üçbucağı” adı 1964-cü ildə amerikalı Vinsent Qaddis tərəfindən “Arqozi” jurnalında işlədilmişdir.

“Meyri Selest” müəmması Sözügedən məkanla bağlı bir çox hadisə alimləri neçə illərdir düşündürür. Həmin hadisələrdən biri “Meyri Çelest” gəmisi ilə bağlıdır. Gəmi 1868-ci ildə onnəfərlik heyətlə Nyu-Yorkdan Genuya (İtaliya) istiqamətində yola düşür və itir. 1872-ci il dekabrın 4-də çıxdığı limandan 400 dəniz mili məsafədə, Portuqaliyanın yaxınlığındakı Azor adaları ətrafında tapılır. Gəmi tam qaydasında idi, heç bir xəsarət almamışdı. Amma heyət və bir xilasedici qayıq yox idi.

Yarımçıq xörəklər, sonadək oynanılmamış oyun kartları da masanın üzərində idi. Amerikalı mütəxəssislər hesab edirlər ki, “Meyri Çelest”dəkı insanlar hansısa təhlükə ilə üzləşərkən, gəminin batacağını düşünüb və xilas olmaq üçün qayıqdan istifadə etmişlər. Gəmi ilə bağlı bir sual da indiyə qədər açıq qalır: o, heç yerdə görünmədən okeanın Amerika sahilindən Avropa sahilinə (Nyu-Yorkdan Azor adalarına) necə üzüb?

“Flayt 19” (XIX uçuş) Daha bir maraqlı fakt isə 1945-ci ildə “Flayt 19” (19cu uçuş) adlı reyslə bağlıdır. Həmin il dekabr ayının 5-də ABŞ Hərbi Dəniz Donanmasının “Evendjers” (“Qisasçılar”) adlı 5 bombardmançı təyyarəsi məşq üçün Floridanın Fort Loderdeyl limanından havaya qalxmağa hazırlaşırdı. Vaxtaşırı keçirilən bu məşq yüksək təcrübəli pilot-leytenant Çarlz Teylor üçün adi uçuş idi. Reys “Flayt 19” adlanırdı. Aydın, təmiz və mülayim hava pilotları,

29

ELM DÜNYASI o cümlədən, Ç.Teyloru uçuşa o qədər həvəsləndirir ki, bu dəfə marşrutun proqramını genişləndirərək Bermud adalarına doğru irəliləyirlər. “Qisasçılar” birinci dəfə idi ki, bu marşrutla uçurdular.

Saat 14:10-da start götürən 14 nəfərlik heyətdən ibarət bombardmançılar geri qayıtmırlar. Bunlar “şeytan üçbucağı”nda itən ilk təyyarələr idi.

Startdan saatyarım sonra Ç.Teylordan Fort Loderdeyl bazasına aviaradio ilə qəribə xəbər gəlir: “Biz, deyəsən, azmışıq, kompaslarımız da işləmir”. Bu, aviabazanın əməkdaşlarını şoka salır. Bir neçə dəqiqədən sonra komandir əlavə edir ki, “Zənnimcə, Floridanın Kis adaları üzərindəyik” (Kis adaları Floridanın cənubunda zəncirvari şəkildə uzanan torpaq ərazidir – S.H.). Leytenant Robert Koks aviabazadan göstəriş verir ki, əgər, Kis üzərində olduqlarını dəqiq bilirlərsə, şimala – Mayamiyə doğru uçsunlar. Ç.Teylordan cavab gəlir: “Fəqət biz qütbləri müəyyən edə bilmirik”. Ç.Teylor proqramda nəzərdə tutulan marşruta girmək üçün müxtəlif istiqamətlər götürür, amma faydası olmur. Bir az sonra gərginlik daha da artır. Pilotlar özlərini itirirlər. Onlardan biri komandirə “Lənət şeytana, əgər qərbə doğru getsəydik, gəldiyimiz yerə qayıdardıq”, - deyir. O, haqlı idi.

Saat 16:45-də Ç.Teylordan daha bir təəccüblü xəbər gəlir: “Biz Meksika körfəzini görürük”. Limandakılar fikirləşir ki, yəqin, pilotlar gərginlikdən beyin zədəsi alıb. Çünki şərqə doğru istiqamət götürmüş təyyarələrin qısa zaman ərzində cənubda, xeyli uzaqda olması inanılmaz idi. Hava qaralanda təyyarələrlə əlaqə lap azalır. Arasıra eşidilən sözlərdən məlum olur ki, onlar hələ də şimal-şərqə uçduqlarını zənn edir. Halbuki “Şeytan üçbucağı”nın çərçivəsindən kənara çıxmamışdılar.

Az sonra əlaqə tam kəsilir və Ç.Teylordan son olaraq, “Biz tamamilə azmışıq, burada okean sanki başqa planetin suları kimi görünür... Biz ağ sulara qərq oluruq”, - sözləri eşidilir.

Saat 18:20-də onları axtarmaq üçün 1, sonra iki təyyarə havaya qalxır. Lakin heç nə tapa bilmirlər. Üstəlik, onlardan biri – “Martin Mariners” 22 nəfərlik heyətlə qeyb olur. Sonra, dəniz donanmasının xeyli gəmi və təyyarəsi 5 gün ərzində 700 min kvadratkilometrlik ərazidə axtarışlar aparır. O da bir nəticə vermir.

Nə qədər qəribə olsa da, 1987-ci ildə “Qisasçılar”dan biri Meksika körfəzində tapılır. Alimlər güman edirlər ki, digər təyyarələr də bu əraziyə yaxın yerlərdədir. Amma onları bir məqam daha çox düşündürür. Saat 16:50-də təyyarələrdən gələn sonuncu siqnal onların Floridanın

30

Nyu-Smirna çimərliyində olduğunu göstərib. Bəs, təyyarələr heç yerdə görünmədən Meksika körfəzinə necə gedib-çıxıb?

Keçən əsrin II yarısında Bermud üçbucağı ilə bağlı xeyli kitab qələmə alınıb, jurnal, qəzet məqaləsi dərc olunub.

Onların əksəriyyəti mistik əhvalatlar əsasında yazılıb. Bu, həmin nəşrlərin satışına xidmət edirdi. Amma fantaziya ilə düşünənlər yalnız kitab, jurnal və məqalə müəllifləri deyildilər. ABŞ Hərbi Dəniz Donanması da rəsmən təsdiq etmişdi ki, “Qisasçılar” Marsa uçub.

Xristofor Kolumb Sarqas dənizində Deyilənlərə görə, Bermud üçbucağı ilə bağlı möcüzələrdən birini məşhur səyyah Xristofor Kolumb Sarqas dənizində olarkən müşahidə edib. Hamıya məlumdur ki, o, 1492-ci ildə Hindistana getmək məqsədi ilə özü də bilmədən Amerikaya səyahət edib. Bermud üçbucağının şərqində yerləşən Sarqas dənizinə çatanda, Kolumb səyahət jurnalına yazır ki, nəhəng top şəklində gur alov göydən dənizə düşür. Bir neçə gün sonra, səyyah üfüqdə hərəkət edən parlaq işıqlar da görür. Kolumbun qeydlərini şərh edən tədqiqatçılar dənizə düşən alovun meteorit olduğunu bildirirlər. Amma ikinci görüntü, yəni parlaq işıqlar isə bu günə qədər qaranlıq məqam kimi qalır.

Fərziyyələr Bermud üçbucağı haqqında fikirlər, fərziyyələr insanları iki qrupa bölüb. Birinci qrupdakılar fantaziyaya inananlar, ikincilər isə həqiqət axtaranlardan ibarətdir. ABŞ rəsmiləri ikinci qrupa daxildir. Onlar üçbucaqla bağlı fikirləri inkar edir və cəfəngiyat sayır. ABŞ-ın Coğrafi Adlar İdarəsi isə, ümumiyyətlə, Bermud üçbucağı məhfumunu qəbul etmir.

Bir çox əcnəbi alim xatırladır ki, Yer kürəsində kompasın qütbləri olduğu kimi göstərdiyi iki ərazi var.

Bunlar Bermud üçbucağı və Yaponiyanın şərq sahilinə yaxın yerləşən “şeytan dənizi”dir (bu dəniz də Bermud üçbucağı kimi, gəmilərin və təyyarələrin yoxa çıxdığı ərazidir – S.H.). Məlumdur ki, kompas, əslində, Şimal qütbünü deyil, ondan 20 dərəcə şərqdə olan maqnit qütbünü göstərməlidir. Mütəxəssislərin fikrincə, bu baxımdan, bəzən Bermud üçbucağına daxil olan gəmi və təyyarələrin kompaslarının, aviaradiolarının işləməməsi mümkündür. Bu da qəzaya səbəb olur. Həmçinin, Bermud üçbucağında Qolfstrim cərəyanı çox sürətlidir. Olduqca böyük və güclü burulğan əmələ gətirir. Dəhşətli fırtına isə orada nəhəng dalğalar yaradır. Dünya okeanında ən

dərin yarıqlar da bu üçbucaqdadır. Bütün bunlar orada baş verən hər bir qəzanın, fəlakətin izini bir anda yox edə bilər. Xatırladaq ki, Rüstəm Babayevin fikrincə, itənləri tapmaq ona görə mümkün deyil ki, Qolfstrim cərəyanı ərazinin suyunu daim lilləndirir. Dibdə lil çox qalın olur.

Bu lil ən nəhəng gəmini belə gizlədə bilər. Bundan əlavə, dibdəki dərin yarıqlara gəmilər yerləşməsə də, qayıqlar, kiçik təyyarələr, insanlar düşə blər.

Bütün bunlara baxmayaraq, “Bermud üçbucağı” dünya ictimaiyyəti üçün sirr olaraq qalır. Teylorun “…Burada okean sanki başqa planetin suları kimi görünür... Biz

ağ sulara qərq oluruq”, - sözləri, üçbucaqda itən gəmi və təyyarələrin okeanın sahillərində peyda olması, heyətlərinin müəmmalı şəkildə yoxa çıxması alimləri hələ də düşündürür...

P.S. “Bermud üçbucağı”nda olmuş Azərbaycan alimlərindən biri R.Babayevlə müsahibə jurnalın növbəti nömrəsində təqdim olunacaq.

Səid HÜSEYNOV, elmi tədqiqatçı-jurnalist

31

ELM DÜNYASI

ХЯБЯРДАР ОЛ ABŞ-ın nü­fuz­lu “Ti­me” nəş­ri hər il ol­du­ğu ki­mi, bu il də tex­no­lo­gi­ya­lar, nəq­liy­yat, sə­hiy­yə, al­ter­na­tiv ener­ji, hərb, ge­yim və s. sa­hə­lər­də ən önəm­li ye­ ni­lik­lə­rin si­ya­hı­sı­nı ha­zır­la­yıb. İlin əhə­miy­yət­li kəşf­ lə­rin­dən iba­rət olan rey­tinq müx­tə­lif ka­te­qo­ri­ya­lar üz­rə tər­tib olu­nub.

Bet­ter 3D Glas­ses Bet­ter 3D Glas­ses – “Ava­tar” fil­mi­nin ek­ran­ la­ra çıx­ma­sın­dan son­ra baş­la­yan 3D in­qi­la­bı­nın tə­ləb­lə­rin­dən bi­ri də ste­re­os­ko­pik ey­nək­lər­lə bağ­lı­dır. Ha­zır­da on­la­rın key­fiy­yə­ti elə də ürə­ka­ çan de­yil. La­kin de­yə­sən, “Oakley İnc.” şir­kə­ti­nin “Dre­am Works Ani­ma­ti­on” şir­kə­ti ilə bir­lik­də ha­ zır­la­dı­ğı ye­ni 3D ey­nək­lə­ri və­ziy­yə­ti xey­li yax­şı­ laş­dı­ra­caq. Be­lə ki, bu ey­nək­lər xü­su­si op­tik lin­ za­lar­la təc­hiz olu­nub. Hə­min lin­za­lar təs­vi­rin iza­fi par­laq­lı­ğı­nı azal­da­raq, onun da­ha də­qiq ol­ma­sı­nı tə­min edir.

First Synthe­tic Cell First Synthe­tic Cell - La­bo­ra­to­ri­ya­da sü­ni hə­ya­tın ya­ra­dıl­ma­sı in­san gen­lə­ri­nin sir­ri­ni aç­mış Kreq Ven­ ter üçün elə də bö­yük fe­no­men sa­yıl­mır. Dok­tor özü bu işi can­lı hü­cey­rə üçün proq­ram tə­mi­na­tı­nın ya­ zıl­ma­sı ki­mi qiy­mət­lən­di­rir. Onun rəh­bər­lik et­di­yi bir qrup alim can­lı bak­te­ri­ya­nın gen­lə­ri­nin kim­yə­vi yol­ la su­rə­ti­ni ha­zır­la­ma­ğı ba­ca­rıb. Don­tor Ven­ter ümid edir ki, bu kəşf bə­şə­riy­yə­tə bö­yük fay­da­lar ve­rə­cək.

Lo­ox­cie Lo­ox­cie – Bu ki­çik vi­deo­ka­me­ra qu­la­ğa ke­çi­ri­lir və 5 sa­at ər­zin­də in­sa­nın gör­dük­lə­ri­ni fa­si­lə­siz ola­ raq yad­da­şa ya­za bi­lir. Ka­me­ra­nın gör­mə bu­ca­ğı gö­ zün gör­mə bu­ca­ğı ilə ey­ni­dir. Ka­me­ra­nın bir düy­mə­ si­ni bas­maq­la son 30 sa­ni­yə ər­zin­də qey­də alı­nan vi­deo­nu av­to­ma­tik şə­kil­də Fa­ce­bo­ok və You­Tu­be sayt­la­rı­na, elə­cə də elekt­ron-poçt ün­va­nı­na gön­dər­ mək müm­kün­dür.

32

Li­fe­gu­ard Ro­bot Li­fe­gu­ard Ro­bot – Emi­li ad­lı bu ro­bot çi­mər­lik­də sa­hil gö­zət­çi­si qis­min­də ça­lış­maq üçün ya­ra­dı­lıb. 1,2 metr bo­ya ma­lik bu ro­bot av­to­nom şə­kil­də elekt­rik­ lə iş­lə­yir. O, can­lı xi­la­se­di­ci ilə mü­qa­yi­sə­də 15 də­fə da­ha sü­rət­lə üzür. Ro­bo­tun ya­ra­dı­cı­sı, mü­hən­dis və iş ada­mı To­ni Mal­li­qan­dır. Emi­li ilk də­fə Ka­li­for­ni­ya­ da­kı “Zu­ma Be­ach” çi­mər­li­yin­də sı­naq­dan ke­çi­rib­lər.

Hə­lə­lik ro­bot uzaq mə­sa­fə­dən pult va­si­tə­si­lə ida­rə olu­nur. Gə­lə­cək­də isə ix­ti­ra­çı ro­bo­tun in­sa­nın iş­ti­ra­kı ol­ma­dan tam sər­bəst şə­kil­də ça­lı­şan ver­si­ya­sı­nı ha­ zır­la­maq fik­rin­də­dir.

The Wa­ter­less Was­hing Mac­h The (Al­most) Wa­ter­less Was­hing Mac­hi­ne – “Xe­ rox” şir­kə­ti­nin ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, ABŞ-da hər il pal­tar yu­yul­ma­sı­na 1,250 tril­yon litr su is­ti­fa­də olu­ nur. Məhz su­ya qə­na­ət edil­mə­si məq­sə­di­lə şir­kət su­suz ça­lı­şan pal­tar­yu­yan ma­şın ha­zır­la­yıb. Ma­şın ney­lon ab­sor­bent his­sə­cik­lə­ri va­si­tə­si­lə pal­tar­da­kı çir­ki çı­xa­rır. Gə­lən il pal­tar­yu­ya­nın sa­tı­şa çı­xa­rı­la­ca­ ğı göz­lə­ni­lir.

Spray-On Fab­ric

Sony Alp­ha A55 Ca­me­ra

Spray-On Fab­ric – Bu gü­nə­dək aero­zol ba­lon­ la­rın­dan sü­ni saç­lar, pen­dir və müx­tə­lif məh­sul­la­rın çıx­dı­ğı­nı gör­müş­dük. İn­di isə bu si­ya­hı­ya ge­yim də əla­və olu­nub. Bö­yük Bri­ta­ni­ya­nın “Fab­ri­can” şir­kə­ti ye­ni ge­yim ha­zır­la­yıb. Bu ge­yi­mi gör­mək üçün xü­su­ si kim­yə­vi məh­lul­la dol­du­rul­muş aero­zol ba­lo­nu də­ri üzə­ri­nə sıx­maq la­zım­dır. Aero­zol­dan çı­xan mad­də 10-15 də­qi­qə ər­zin­də qu­ru­ya­raq ti­kiş­siz ge­yi­mə çev­ ri­lir. Bu li­ba­sı də­fə­lər­lə ge­yin­mək və yu­maq müm­ kün­dür.

Sony Alp­ha A55 Ca­me­ra – heç vaxt tit­rə­mə­yən bu ka­me­ra­nın qiy­mə­ti ob­yek­ti­vi ilə bir­lik­də 850 dol­ lar­dır. Onun va­si­tə­si­lə sa­ni­yə­də 10 yük­sək­key­fiy­yət­li fo­to­şə­kil çək­mək və HD-vi­deo yaz­maq müm­kün­dür. Çə­ki­si az, öl­çü­lə­ri isə kom­pakt­dır. Ka­me­ra­nın uni­kal­ lı­ğı­nı tə­min edən onun da­xi­lin­də yer­ləş­di­ri­lən şəf­faf güz­gü­dür. Di­gər ka­me­ra­la­rın­da­kın­dan fərq­li ola­raq bu güz­gü tər­pən­mir. Məhz bu xü­su­siy­yət sa­ni­yə­də 10 HD key­fiy­yət­li şə­kil çək­mə­yə im­kan ve­rir.

İron Man Su­it Body Po­we­red De­vi­ces Body Po­we­red De­vi­ces – Prins­ton Uni­ver­si­te­ti­nin ali­mi Maykl Ma­kal­payn in­san hə­rə­kət­lə­ri ilə ener­ji is­teh­sal edən xü­su­si tex­no­lo­gi­ya ya­ra­dır. Tex­no­lo­gi­ ya­nın əsa­sın­da pye­zoe­lekt­rik kris­tal­lar da­ya­nır. Ge­ yim­də is­ti­fa­də olu­nan elas­tik ma­te­ri­al­la­rın tər­ki­bi­nə ye­ri­di­lən kris­tal­lar əyi­lər­kən ener­ji is­teh­sal edir; mə­ sə­lən, ayaq­qa­bı­nın alt­lı­ğı­na qo­yu­lan bu kris­tal­lar va­ si­tə­si­lə in­san, sa­də­cə, ye­ri­yər­kən mo­bil te­le­fo­nu­nu ener­ji ilə dol­du­ra bi­lər.

İron Man Su­it – Bu ro­bot­laş­mış kost­yum, ilk növ­ bə­də, müx­tə­lif yük­lə­rin da­şın­ma­sı ilə məş­ğul olan hər­bi lo­gis­lər üçün ha­zır­la­nıb. 70 ki­loq­ram çə­ki­yə ma­lik XOS2 kost­yu­mu heç bir fi­zi­ki güc­dən is­ti­fa­ də et­mə­dən öz da­şı­yı­cı­sı­na 91 ki­loq­ra­ma­dək yü­kü asan­lıq­la qal­dır­ma­ğa im­kan ve­rir. Kost­yu­mun is­teh­ sal­çı­sı olan “Rayt­he­on” şir­kə­ti ha­zır­da XOS3 - üçün­ cü nə­sil kost­yum­la­rın ha­zır­lan­ma­sı üzə­rin­də ça­lı­şır.

Ye­ni ge­yim­lər da­ha yün­gül, da­ha eti­bar­lı və da­ha mo­bil ola­caq.

Nər­min NÖQ­TƏ

33

ƏNƏNƏ

“ЯКИНЧИ” БИРИНЪИДИР

34

O

soy-kö­kü eti­ba­ri­lə bəy nəs­lin­dən­dir. De­ yim ki, adı­nın so­nun­da­kı “bəy” kəl­mə­ si­ni nə özü-özü­nə ver­miş, nə də çar dəftərxanasının mö­hür­lü ka­ğı­zı bu­nu ona hə­diy­yə et­miş­di. Bir söz­lə, bu gün, sö­zün əsl mə­na­ sın­da, şə­cə­rə eti­ba­ri­lə əsil-nə­ca­bət­li bəy­dən – Hə­sən bəy Mə­li­kov­dan (Zər­da­bi) da­nı­şa­ca­ğıq.

“Əkin­çi”yə qə­dər Azər­bay­can mət­bua­tı­nın ba­ni­si, döv­rü­nün gör­kəm­li zi­ ya­lı­sı, “Əkin­çi” qə­ze­ti­nin naşiri H.Zər­da­bi 1837-ci il iyu­nun 28-də keç­miş Göy­çay qə­za­sı­nın Zər­dab kən­din­də ana­ dan ol­muş­dur. Hə­sən bəy ilk təh­si­li­ni mol­la­xa­na­da al­mış, son­ra Şa­ma­xı qə­za mək­tə­bin­də oxu­muş, or­ta təh­si­li­ni isə Tif­lis­də ta­mam­la­mış­dır. 1861-ci il­də Mosk­va Uni­ver­si­te­ti­

35

ƏNƏNƏ nə da­xil olan Hə­sən bəy Zər­da­bi dörd il son­ra hə­min uni­ ver­si­te­tin tə­biy­yət-ri­ya­ziy­yat fa­kül­tə­si­ni bi­tir­miş­dir. Hə­sən bə­yin öz ide­ya­la­rı­nı ger­çək­ləş­dir­mə­sin­də, xa­rak­te­ri­nin ci­ la­lan­ma­sın­da və şəx­siy­yət ki­mi for­ma­laş­ma­sın­da Ru­si­ya mə­də­ni mü­hi­ti­nin xü­su­si ro­lu ol­muş­dur.

Tə­lə­bə­lik il­lə­rin­də gənc Zər­da­bi bol mü­ta­liə yo­lu ilə mü­tə­rəq­qi rus ic­ti­mai-si­ya­si fik­ri ilə ya­xın­dan ta­nış ol­ muş, de­kab­rist­lə­rin şü­caə­tin­dən xə­bər tut­muş, mil­lət­çi­ lə­rin, in­qi­lab­çı-de­mok­rat­la­rın tə­si­ri­ni öz üzə­rin­də da­im hiss et­miş­dir. Döv­rün məş­hur zi­ya­lı­la­rı A.Çer­nı­şevs­ki və А.Hеrtse­nin alov­lu pub­li­sis­ti­ka­sın­dan bəh­rə­lə­nə­rək, on­ lar­dan hu­ma­nizm prin­sip­lə­ri­ni mə­nim­sə­miş­di. Təh­sil al­dı­ ğı Mosk­va­nın və qon­şu Pe­ter­bur­qun mü­tə­rəq­qi dü­şün­cə­li, dö­yüş­kən ruh­lu, prin­si­pi­al əqi­də­li tə­lə­bə gənc­lə­ri ilə da­im is­ti mü­na­si­bət­də olar­dı… Bü­tün bun­lar tə­bii, “uzaq əya­ lət­dən” gə­lən gən­cin şüu­ru­na, ru­hu­na də­rin tə­sir gös­tə­rir, dün­ya­gö­rü­şü­nün, hə­ya­ta ba­xı­şı­nın for­ma­laş­ma­sın­da həl­ le­di­ci ami­lə çev­ri­lir­di...

Te­atr­dan-qə­ze­tə...

O, ba­şa dü­şür­dü ki, XIX əsr­də Azər­bay­can­da mil­li oya­ nı­şa na­il ol­maq üçün məhz qə­zet işin­dən baş­la­maq la­zım­ dı. Mər­kə­zi şə­hər ki­mi Ba­kı­nın sü­rət­li in­ki­şa­fı da mil­li mət­ bua­tı­mı­zın ya­ran­ma­sı zə­ru­rə­ti­ni do­ğu­rur­du. Doğ­ma ana di­lin­də qə­ze­tə bö­yük eh­ti­yac ol­du­ğu­nu dərk edən Hə­sən bəy Zər­da­bi­nin qar­şı­sın­da su­al qo­yu­lur­du: “Bəs qə­ze­ti ne­ cə çı­xa­rı­m?” – “Te­atr­dan baş­la­ya­raq!”.

1873-cü il mar­tın 23-də Ba­kı gim­na­zi­ya­sın­da tə­lə­bə­ lə­ri ilə bir­lik­də ha­zır­la­dı­ğı “Sər­gü­zəş­ti-və­zi­ri-xa­ni-Lən­ kə­ran” ko­me­di­ya­sı­nı gös­tər­mək­lə Azər­bay­can­da ilk Mil­li Te­at­rın əsa­sı­nı qo­yur. O, bir şe­yi də­qiq bi­lir­di: “Nə qə­dər biz ava­mıq, bi­zi al­da­da­caq­lar”. Məhz bu avam­lı­ğı ara­dan qal­dır­maq üçün mə­də­niy­yə­tin ya­yıl­ma­sı va­cib idi – te­atr mə­də­niy­yə­ti, qə­zet mə­də­niy­yə­ti, elm, bi­lik, ki­tab, oxu mə­ də­niy­yə­ti…

Baş­lan­ğıc asan ol­ma­dı: “Pul yox, ya­zı­çı yol­daş yox, çap­xa­na yox, azad­lıq yox. Yə­qin ki, oxu­cu­lar da elə çox ol­ma­ya­caq – bir, uza­ğı iki yüz nə­fər. Döv­lət tə­rə­fin­dən izin al­maq da ki bir bö­yük bə­la­dır”. Düz­dür, çar sen­zu­ra­sı hə­lə qə­ze­tin proq­ra­mı­nı nə­zər­dən ke­çi­rən­də de­miş­di ki, “Bax ha, qos­po­din Mə­li­kov, bu qə­ze­tin sə­hi­fə­lə­ri yal­nız məi­şət mə­sə­lə­lə­ri­nə aid ol­ma­lı­dır. Si­ya­si gö­rüş­lər­lə, ya­xud müa­ sir hə­yat qu­ru­lu­şu­nu mü­za­ki­rə et­mək cəhd­lə­ri ilə dol­du­rul­ ma­ma­lı­dır”. Xü­la­sə, müa­sir hə­yat­dan ge­ri qa­lan əha­li­nin in­ki­şa­fı ba­rə­də fi­kir­lər irə­li sü­rül­mə­mə­li­dir. Küt­lə nə qə­dər avam ol­sa, hö­ku­mət bir o qə­dər ra­hat “ya­tar”…

Tə­bii ki, Hə­sən bəy çar sen­zo­run­dan ağıl­lı idi və o, sen­

36

zo­run “tə­ləb­lə­ri­nə uy­ğun” yal­nız “Əkin­çi” adın­da “adi bir məi­şət qə­ze­ti” bu­rax­ma­ğa ra­zı­laş­mış­dı. An­caq qə­zet gə­ lə­cək nöm­rə­lə­rin­də öl­kə hə­ya­tı­na par­laq ay­na tu­ta­caq­dı.

Axı “Qə­zet dər­viş ki­mi na­ğıl de­yə bil­məz, bor­cu­dur iş­lə­ri ay­na ki­mi xal­qa gös­tər­sin. Xalq da xə­bər­dar olub əla­cı­nı bul­sun”...

Bu gün hər bi­ri­miz 22 iyul 1875-ci il­də 1-ci nöm­rə­si çap­dan çı­xan “Əkin­çi” ilə 29 sent­yabr 1877-ci il­də­ki so­ nun­cu – 20­- ci nöm­rə­si ara­sın­da dərc olu­nan 56 sa­yın ha­mı­sı­nı asan­lıq­la ba­şa dü­şə bi­lə­rik. Və ilk Azər­bay­can qə­ze­ti­ni oxu­ya bil­di­yi­mi­zə gö­rə gö­zəl zi­ya­lı və zəh­mət­keş alim Tu­ran Hə­sən­za­də­yə də min­nət­dar ol­ma­lı­yıq. Vax­ti­lə məhz bu in­sa­nın zəh­mə­ti sa­yə­sin­də “Əkin­çi”nin tam mət­ni əs­ki əlif­ba­dan müa­sir əlif­ba­ya kö­çü­rül­müş­dü.

Qə­zet­də­ki “Da­xi­liy­yə”, “Elm xə­bər­lə­ri”, “Tə­zə xə­bər­lər”, “Elan­lar”, “Mək­tu­bat”, “Əkin və zi­ra­ət xə­bər­lə­ri” böl­mə­lə­ ri ilə ta­nış­lıq dər­hal gös­tə­rir ki, kə­miy­yət eti­ba­ri ilə ən az say­da ya­zı­lar məhz “Əkin və zi­ra­ət xə­bər­lə­ri”dir. Ən çox yer isə elm, tex­ni­ka, tə­ba­bət, tex­no­lo­gi­ya, in­cə­sə­nət, ədə­ biy­yat, eti­ka, dav­ra­nış və bu­nun ki­mi möv­zu­la­ra ve­ri­lib.

Yə­ni Zər­da­bi qə­zet­də ən çox in­san­la­rı maa­rif­lən­di­rə­cək, on­la­rın be­yin­lə­rin­də in­qi­lab edə bi­lə­cək in­for­ma­si­ya­la­rın ya­yım­lan­ma­sı­na da­ha çox diq­qət ye­ti­rir­di.

Zər­da­bi jur­na­lis­ti­ka mək­tə­bi Öl­kə­miz­də bir çox ilk­lə­rə im­za atan Hə­sən bəy Zər­da­ bi­nin ta­ri­xi xid­mət­lə­rin­dən bi­ri də ədə­bi-bə­dii pub­li­sis­ti­ka­ da ye­ni cı­ğır aç­ma­sı, ori­ji­nal ya­zı tər­zi­ni kəşf et­mə­si idi.

O, XX əs­rin məş­hur “mol­la­nəs­rəd­din­çi­lər” mək­tə­bi­nə xas olan üs­lu­bun ilk rü­şeym­lə­ri­ni ya­ra­dır, ye­ni ədə­bi mək­tə­ bin ilk to­xum­la­rı­nı sə­pir. Hə­lə çox son­ra­lar məş­hur­la­şa­caq bə­dii-pub­li­sis­tik ele­ment­lə­rin cü­cər­ti­lə­ri­ni biz ar­tıq “Əkin­çi” tar­la­sın­da gö­rü­rük. Qə­ze­tin 1876-cı il 25 iyul ta­rix­li sa­yın­ da be­lə bir re­dak­si­ya qey­di var - “Bir şəxs bi­zə bir ba­ya­tı gön­dər­miş­di ki, be­lə baş­la­nır­dı: Qon­şu get­di, biz qal­dıq, ha­ray el­lər, ay el­lər Ya­man gü­nə biz qal­dıq, ha­ray el­lər, ay el­lər Və bu­nu çap et­mək müm­kün ol­ma­dı…”.

Hə­sən bəy bu­ra­da gu­ya sen­zo­run “qor­xu­sun­dan” qə­ ze­tin ün­va­nı­na gə­lən ic­ti­mai “təh­lü­kə­li” bir mək­tu­bu dərc edə bil­mə­di­yi­ni de­yir. Hal­bu­ki hə­min mək­tu­bun ma­ya­sın­ da­kı in­qi­la­bi-dir­çəl­di­ci ça­ğı­rış ar­tıq çap edi­lib. Və bu iki sətir­lik söz­lər­lə ədə­bi-mə­də­ni mü­hit­də də­rin iz bu­ra­xan şı­rım­lar açı­lıb.

O, qa­ran­lıq mü­hit­də­ki tən­ha­lı­ğı­na işa­rə edə­rək ya­şa­dı­ ğı ağ­rı­lı fi­kir­lə­ri­ni tez-tez qə­lə­mə alır­dı. Son­ra­la­r o­nun “…Sö­zü­nü o kəs­lə­rə de ki, sə­nə qu­laq as­mır­lar!” – tip­li

cüm­lə­lə­ri məş­hur üs­lu­ba çev­ri­lir. Azər­bay­can pub­li­sis­ti­ ka­sı­nın klas­sik nü­mu­nə­lə­ri­ni ya­ra­da­caq bu ədə­bi üsul da Hə­sən bə­yin kəşf­lə­rin­dən idi: “Hər kə­si ça­ğı­rı­ram – gəl­mir, gös­tə­ri­rəm – gör­ mür, de­yi­rəm – qan­mır. Axır­da gör­düm ki, on­la­rı ha­ ray­la­yıb ça­ğır­maq­dan, on­la­ra de­mək­dən baş­qa bir qey­ri-əlac yox­dur. Ola bil­məz ki, mə­nim sö­zü­mü eşi­ dən­lər­dən heç bi­ri qa­nan ol­ma­sın. Ne­cə ki, bir bu­la­ ğın su­yu­nun al­tı­na nə qə­dər bərk daş qoy­san, bir ne­ çə il­dən son­ra su tö­kül­mək­dən o bərk daş mü­rur ilə əri­yib de­şi­lir, ha­be­lə söz də, ələl­xü­sus doğ­ru söz…

Heç ol­maz ki, doğ­ru söz yer­də qal­sın…”.

Söz, qə­zet­dən düş­müş­kən, gə­lin, “Əkin­çi”nin son sa­ yın­da­kı tam rəm­zi xa­rak­ter­li bir mə­lu­ma­ta diq­qət ye­ti­rək: “…Bu il Lon­don şə­hə­rin­də ərəb di­lin­də bir qə­zet çap olu­ nur ki, hər gün də çı­xır. Ya­zır­lar ki, onun müş­tə­ri­si var”. İlk ba­xış­da adi gö­rü­nən bu xə­bər­lə qə­ze­ti­ni bağ­la­yan Bö­yük Mə­də­niy­yət “Əkin­çi”si Hə­sən bəy Zər­da­bi­nin xalq üçün yan­ma­sı, hət­ta uzaq­dan-uza­ğa, yüzil­lik za­man mə­sa­fə­ sin­dən be­lə açıq-ay­dın gö­rü­nür. Tə­sə­v vür edin, Lon­don­ da… ərəb di­lin­də… gün­də­lik qə­zet çı­xır... O qə­zet həm də sa­tı­lır… Yə­ni oxu­cu­su var… Yə­ni adam­lar qə­zet alır, oxu­yur, sa­vad­la­nır, in­ki­şaf edir­lər…

P.S. əvə­zi Yə­qin, siz də fi­kir ver­mi­si­niz ki, ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan, ya­ şa­yı­şın­dan çox vü­qar­lı in­san, qü­rur­lu şəx­siy­yət ki­mi gö­ rü­nən Zər­da­bi­nin özün­dən son­ra ya­ra­dıl­mış bə­dii ob­ra­zı rəsm və hey­kəl­lər­də ta­mam baş­qa cür­dür. Port­ret rəsm­lə­ rin­də o, san­ki bəd­bəxt bir cüt­çü­dür, ya da əzi­lən gü­nah­kar kənd­çi. Si­fət ciz­gi­lə­rin­də heç bir qü­rur əla­mə­ti yox, vü­qar­ lı ba­xış­la­rı gö­rün­mür, qo­ca və əl­dən düş­müş si­ma­sı isə bəd­bin­dir…

Gö­rü­nür, bu, “qır­mı­zı” im­pe­ri­ya­nın ideo­lo­ji prin­sip­lə­ rin­dən qay­naq­la­nır­dı. Sü­ni “so­sia­list mə­də­niy­yə­ti” qu­ru­ lar­kən “bəy”li­yin “pro­le­tar­laş­dı­rıl­ma­sı” tə­lə­bi o dövr­də ya­ ra­dı­lan bü­tün ədə­biy­yat, in­cə­sə­nət, o cüm­lə­dən, təs­vi­ri sə­nət və mo­nu­men­tal hey­kəl­tə­raş­lıq iş­lə­rin­də yal­nız bir nü­an­sı tə­ləb edir­di - Zər­da­bi ki­mi mü­tə­fək­kir­lər məhz be­lə təs­vir olun­ma­lı imişlər...

Nər­min NÖQ­TƏ

37

ƏNƏNƏ

Е2 Е4

38

B

ü­­tün dün­­ya 1966-cı il­­dən 20 iyul ta­­ri­­xi­­ni Bey­­nəl­­xalq şah­­mat gü­­nü ki­­mi qeyd edir.

Bu bay­­ram Fİ­­DE-nin – Ümum­­dün­­ya Şah­­ mat Fe­­de­­ra­­si­­ya­­sı­­nın (1924-cü il­­də ya­­ra­­dı­­ lıb) qə­­ra­­rı ilə ke­­çi­­ril­­mə­­yə baş­­la­­nıb.

Şah­­mat – 32 fi­­qur­­la (16 ağ və 16 qa­­ra rəng­­li fi­­qur), 64 ağ və qa­­ra­­da­­ma­­lı löv­­hə üzə­­rin­­də oy­­na­­nı­­lan sto­­lüs­­tü oyun­­dur.

Oyu­­nun baş­­lan­­ğı­­cın­­da tə­­rəf­­lər­­dən hər iki­­si bir şah, bir və­­ zir, iki qa­­la, iki fil, iki at və sək­­kiz pi­­ya­­da­­dan iba­­rət fi­­qur­­la­­ra ma­­lik olur. Şah­­mat ifa­­də­­si fars di­­lin­­də­­ki “şah” və “mat” söz­­lə­­ri­­nin bir­­ləş­­mə­­sin­­dən ya­­ra­­nıb. Mə­­na­­sı “şah öl­­dü” de­­mək­­dir.

Oyu­­nun məq­­sə­­di on­­dan iba­­rət­­dir ki, rə­­qi­­bin şa­­hı­­nı mat edib, onun bü­­tün ge­­diş im­­kan­­la­­rı­­nı bağ­­la­­ya­­san. Bu, oyu­­ nun adın­­da da özü­­nü gös­­tə­­rir. Şah­­ma­­tın ulu ba­­ba­­sı – Ça­­tu­­ran­­qa Şah­­ma­­tın və­­tə­­ni Hin­­dis­­tan he­­sab olu­­nur. Hin­­dis­­tan­­da bu oyu­­nun adı ça­­tu­­ran­­qa idi. “Ça­­tur” dörd rə­­qə­­mi­­ni, “an­­ qa” isə his­­sə sö­­zü­­nü ifa­­də edir­­di. Bə­­zi sə­­nəd­­lə­­rə gö­­rə, bu oyu­­nun qu­­ru­­lu­­şu oza­­man­­kı hind or­­du­­su­­nun və­­ziy­­yə­­ tin­­dən gö­­tü­­rü­­lüb. Hind or­­du­­su 4 his­­sə­­dən iba­­rət olur­­du – fil­­lər, at­­lar, dö­­yüş ara­­ba­­la­­rı və pi­­ya­­da­­lar. Doğ­­ru­­dan da şah­­mat mü­­ha­­ri­­bə və dö­­yüş səh­­nə­­lə­­ri­­ni xa­­tır­­la­­dır. An­­caq mü­­ha­­ri­­bə­­dən fərq­­li ola­­raq, bu­­ra­­da güc­­lə yox, ağıl­­la, mən­­ tiq­­lə qə­­lə­­bə qa­­zan­­maq müm­­kün­­dür.

Hind ta­­rix­­çi­­lə­­ri şah­­mat haq­­qın­­da ilk mə­­lu­­mat­­la­­rın 570ci il­­lə­­rə aid ol­­du­­ğu­­nu gös­­tə­­rir­­lər. Əs­­lin­­də, şah­­ma­­tın ta­­ri­­xi da­­ha qə­­dim­­lə­­rə ge­­dib çı­­xır. 600-cü il­­lər­­də bu oyun Hin­­dis­­ tan­­dan İra­­na keç­­miş­­dir. Ru­­si­­ya­­da isə IX-X əsr­­lər­­də ya­­yıl­­ dı­­ğı gös­­tə­­ri­­lir. Or­­ta əsr­­lər­­də, xü­­su­­sən də, XI-XVI əsr­­lər­­də türk­­lər və ərəb­­lər ara­­sın­­da da şah­­mat məş­­hur oyun ki­­ mi qə­­bul edil­­miş­­dir. Av­­ro­­pa­­ya şah­­ma­­tı ərəb­­lər ta­­nı­­dıb. İlk ola­­raq isə İs­­pa­­ni­­ya və Por­­tu­­qa­­li­­ya­­da mə­­nim­­sə­­ni­­lib.

Buğ­­da də­­nə­­si əf­­sa­­nə­­si Bə­­zi əf­­sa­­nə­­lər­­də şah­­ma­­tı bir brah­­ma­­nın ya­­ra­­da­­raq, hökm­­da­­ra hə­­diy­­yə et­­di­­yi gös­­tə­­ri­­lir. Hökm­­dar bu qiy­­mət­­li hə­­diy­­yə­­nin qar­­şı­­lı­­ğın­­da brah­­ma­­na “Nə is­­tə­­yin var­­sa, qə­­ bul edə­­cə­­yəm”, – de­­yir. Brah­­man da şah­­dan 64 xa­­na­­lı şah­­ mat tax­­ta­­sı­­nın ilk xa­­na­­sı­­na bir, ikin­­ci xa­­na­­sı­­na iki, üçün­­cü xa­­na­­sı­­na dörd, yə­­ni hər xa­­na­­ya əv­­vəl­­kin­­dən iki də­­fə çox say­­da buğ­­da qo­­ya­­raq dol­­dur­­ma­­sı­­nı is­­tə­­yir. Hökm­­dar Bal­­ ha­­it bu qə­­dər sa­­də gö­­rü­­nən bir ar­­zu­­nun dər­­hal ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­mə­­si­­ni əmr edir. Tez bir qab buğ­­da gə­­ti­­rir­­lər. Hə­­lə 13-cü xa­­na­­da 4096 buğ­­da də­­nə­­si la­­zım ol­­du­­ğu­­nu gö­­rən

hökm­­da­­rın ağ­­lı ba­­şı­­na gə­­lir. He­­sab­­la­­dıq­­da nə­­in­­ki bü­­tün Hin­­dis­­ta­­nın, hət­­ta dün­­ya­­nın buğ­­da eh­­ti­­ya­­tı­­nı sərf et­­sə­­lər be­­lə (18.446.744.073.709.551.615 buğ­­da gə­­rək idi), Brah­­ ma­­nın bu is­­tə­­yi­­ni ye­­ri­­nə ye­­ti­­rə bil­­mə­­yə­­cək­­lə­­ri­­ni an­­la­­yan hökm­­dar Brah­­ma­­nı təq­­dir edə­­rək, hə­­min gün­­dən onun ya­­rat­­dı­­ğı bu oyu­­nun ya­­yıl­­ma­­sı­­na yar­­dım­­çı olur.

Azər­­bay­­can­­da şah­­mat ənə­­nə­­lə­­ri Azər­­bay­­can­­da şah­­mat qə­­dim ta­­ri­­xə ma­­lik­­dir. Azər­­bay­­ can şa­i­ri Əs­­sar Təb­­ri­­zi­­nin “Mehr və Müş­­tə­­ri” po­e­ma­­sın­­da şah­­mat oyu­­nu­­nun hə­­lə İs­­lam­­dan ön­­cə Azər­­bay­­can­­da ya­­ yıl­­dı­­ğı gös­­tə­­ri­­lir. An­­caq əsl in­­ki­­şaf döv­­rü yal­­nız IX əsr­­dən baş­­la­­nı­­lıb. Hə­­min döv­­rün ən güc­­lü şah­­mat­­çı­­sı ki­­mi, Cə­­la­­ ləd­­din Nax­­çı­­va­­ni məş­­hur­­laş­­mış­­dı. Or­­ta əsr­­lər­­də şah­­mat möv­­zu­­su ədə­­biy­­yat­­da da xü­­su­­si yer tu­­tur­­du. XI əs­­rin so­­ nu, XII əs­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­də ya­­şa­­mış gör­­kəm­­li şa­i­rə Məh­­sə­­ti­­ nin şah­­mat haq­­qın­­da ma­­raq­­lı rü­­ba­i­lə­­ri var. Ey­­ni za­­man­­da, Məh­­sə­­ti­­nin döv­­rü­­nün ən güc­­lü şah­­mat us­­ta­­sı ol­­du­­ğu bil­­di­­ ri­­lir. Da­­hi şa­­ir­­lər Xa­­qa­­ni Şir­­va­­ni­­nin “Töh­­fə­­tül-İra­­qeyn” po­ e­­ma­­sın­­da və Ni­­za­­mi Gən­­cə­­vi­­nin “Xəm­­sə”si­­nə da­­xil olan bü­­tün po­e­ma­­lar­­da şah­­mat oyu­­nu tez-tez xa­­tır­­la­­nır. Bü­­tün bun­­lar gös­­tə­­rir ki, Azər­­bay­­can­­da şah­­ma­­ta hə­­lə qə­­dim­­dən bö­­yük ma­­raq gös­­tə­­ril­­miş­­dir.

XIX əs­­rin 20-ci il­­lə­­ri­­nin or­­ta­­la­­rın­­dan baş­­la­­ya­­raq, şah­­ mat Azər­­bay­­can­­da da in­­ki­­şaf et­­di. 1926-cı il­­də Ba­­kı, 1934-cü il­­də isə ilk Azər­­bay­­can çem­­pi­o­na­­tı ke­­çi­­ril­­miş­­dir.

Azər­­bay­­can şah­­ma­­tı­­nın ta­­ri­­xin­­də F.Si­­de­­if­­za­­də, E.Mə­­ hər­­rə­­mov, A.Hü­­sey­­nov, A.So­­fi­­ye­­va, F.Və­­li­­xan­­lı, İ.Qə­­di­­ mo­­va və baş­­qa­­la­­rı fərq­­lən­­miş­­lər. Son il­­lər­­də Azər­­bay­­can şah­­mat­­çı­­la­­rı T.Rə­­cə­­bov, Ş.Məm­­məd­­ya­­rov və V.Hə­­şi­­mov dün­­ya­­nın qa­­baq­­cıl şah­­mat­­çı­­la­­rı sı­­ra­­sı­­na çı­­xa bil­­miş­­lər.

Uduz­­ma­­ğın cə­­za­­sı­­nı şil­­lə ilə ve­­rən hökm­­dar Rə­­va­­yə­­tə gö­­rə, Os­­man­­lı hökm­­da­­rı Sul­­tan Sə­­lim tax­­ ta çıx­­ma­­mış­­dan ön­­cə, Sə­­fə­­vi­­lər döv­­lə­­ti­­nə gə­­lir və sa­­ra­­ya gir­­mə­­yin yol­­la­­rı­­nı ax­­ta­­rır. O, şa­­hın şah­­mat hə­­vəs­­ka­­rı ol­­du­­ ğu­­nu eşi­­dir və kənd­­lər­­də, şə­­hər­­lər­­də bu oyu­­nu oy­­na­­ya­­raq məş­­hur­­la­­şır. Onun şöh­­rə­­ti sa­­ra­­ya qə­­dər gə­­lib- ça­­tır və bir gün Şah İs­­ma­­yıl onu hü­­zu­­ru­­na ça­­ğı­­rır. Gə­­lə­­cək sul­­tan Sə­­ fə­­vi hökm­­da­­rı ilə şah­­mat oy­­na­­yır və onu mat edir. Bun­­dan qə­­zəb­­lə­­nən Şah İs­­ma­­yıl I Sə­­li­­mə şil­­lə vu­­rur. O isə üzr is­­tə­­ yir və bir­­tə­­hər ca­­nı­­nı qur­­ta­­rır. Bir ne­­çə il keç­­dik­­dən son­­ra on­­lar Çal­­dı­­ran dö­­yü­­şün­­də qar­­şı­­la­­şır­­lar.

Cən­­ga­­vər­­lə­­rin 7 özəl­­li­­yin­­dən bi­­ri Şah­­mat or­­ta əsr­­lər­­də cən­­ga­­vər­­lə­­rin se­­vim­­li oyu­­nu idi.

Hət­­ta hə­­min dövr­­lər­­də cən­­ga­­vər­­lə­­rə xas olan 7 özəl­­lik ara­­sın­­da şah­­mat oy­­na­­maq ba­­ca­­rı­­ğı­­nın ol­­ma­­sı da va­­cib

39

ƏNƏNƏ

idi. Di­­gər özəl­­lik­­lə­­rə isə at min­­mək, üz­­mək, ox at­­maq, qı­­ lınc oy­­nat­­maq, ov­­çu­­luq, şe­­ir yaz­­maq ki­­mi xü­s­ u­­siy­­yət­­lər aiddir.

500 il­­dir qay­­da­­la­­rı də­­yiş­­mə­­yən oyun Şah­­mat Av­­ro­­pa­­da oy­­na­­nıl­­ma­­ğa baş­­lan­­dıq­­dan son­­ra, qay­­da­­la­­rın­­da əhə­­miy­­yət­­li də­­yi­­şik­­lik­­lər ol­­muş­­dur. Bu də­­yi­­ şik­­lik­­lər sa­­yə­­sin­­də sü­­rət­­lə­­nən oyun bir aris­­tok­­rat əy­­lən­­cə­­ si ol­­maq­­dan çıx­­mış, ge­­niş xalq küt­­lə­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən se­­vi­­liboy­­na­­nı­­lan bir oyun ha­­lı­­nı al­­mış­­dır.

Köh­­nə şah­­mat oyu­­nu ya­­va­­şı­­lı­­ğı ba­­xı­­mın­­dan se­­çi­­lir­­di.

XV əs­­rin so­­nun­­da uzaq mə­­sa­­fə­­yə tə­­sir edən fil və və­­zir fi­­ qur­­la­­rı­­nın ica­­dı ilə şah­­mat bu­­gün­­kü şək­­li­­ni al­­dı. Bu in­­ki­­şa­­ fın ar­­dın­­dan İs­­pan Lu­­ce­­na­­nın 1497-ci il­­də yaz­­dı­­ğı ilk çap edil­­miş şah­­mat ki­­ta­­bın­­da oyu­­nun ye­­ni qay­­da­­la­­rı açıq­­lan­­ dı. İs­­pa­­ni­­ya­­da çap edi­­lən bu ilk ki­­tab­­dan son­­ra, şah­­ma­­tın qay­­da­­la­­rı də­­yi­­şik­­li­­yə uğ­­ra­­ma­­dan gü­­nü­­mü­­zə qə­­dər gəl­­di.

40

32 fi­­qur qar­­şı­­sın­­da aciz qa­­lan­­lar və qa­­lib gə­­lən­­lər Şərq­­də ilk bö­­yük şah­­mat ya­­rış­­ma­­sı 819-cu il­­də Xo­­ra­­ san­­da – Xə­­li­­fə Əl-Məm­­nu­­nun sa­­ra­­yın­­da ke­­çi­­ri­­lib. Oyun za­­ma­­nı xə­­li­­fə­­nin söy­­lə­­di­­yi söz­­lər doğ­­ru­­dan da ma­­raq­­lı idi: “Tə­­əc­­cüb­­lü iş­­dir ki, mən Qərb­­dən Şər­­qə çox bö­­yük əra­­ zi­­lə­­rə hökm­­ran­­lıq edi­­rəm, an­­caq löv­­hə­­də­­ki bu 32 fi­­qur­­la ba­­ca­­ra bil­­mi­­rəm”. Əs­­lin­­də, dün­­ya­­nın ilk şah­­mat çem­­pi­o­nu X əsr­­də ya­­ şa­­mış türk­­mən Əbu­­bəkr əl Su­­li sa­­yıl­­ma­­lı­­dır. O, döv­­rü­­nün güc­­lü şah­­mat­­çı­­la­­rı ilə ya­­rı­­şa­­raq qa­­lib gəl­­miş və özün­­dən son­­ra də­­rin ana­­liz­­lə­­rə ma­­lik iki­­cild­­lik əsər qoy­­muş­­dur. An­­ caq dün­­ya sə­­viy­­yə­­sin­­də ta­­nı­­nan ilk bey­­nəl­­xalq tur­­nir­­lər XIX əs­­rin or­­ta­­la­­rın­­dan ke­­çi­­ril­­mə­­yə baş­­la­­nı­­lıb. İlk rəs­­mi dün­­ya çem­­pi­o­nu Vil­­helm Ste­­in­­tiz­­dir. 1886-cı il­­dən ke­­çi­­ril­­ mə­­yə baş­­la­­nan bu ya­­rış­­ma­­da Ste­­in­­tiz 10 qə­­lə­­bə, 5 bə­­ ra­­bər­­lik və 5 məğ­­lu­­biy­­yət­­lə Zu­­ker­­tor­­tu ar­­xa­­da qo­­ya­­raq, çem­­pi­­on ti­­tu­­lu­­nu qa­­zan­­dı. XX əs­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­də Las­­ker, Ka­­pab­­lan­­ka, Al­­yo­­xin, Ey­­ve, İkin­­ci Dün­­ya mü­­ha­­ri­­bə­­sin­­

dən son­­ra­­kı il­­lər­­də isə Bot­­vin­­nik, Smıs­­lov, Tal, Pet­­ros­­yan, Spass­­ki, Fi­­şer, Kar­­pov, Kas­­pa­­rov, Xa­­lif­­man və Anand dün­­ya şah­­mat bi­­rin­­ci­­si adı­­nı al­­dı­­lar.

Na­­po­­le­o­­na qa­­lib gə­­lən türk şah­­mat­­çı Şah­­mat­­da iki oyun­­çu­­nun hə­­rə­­si­­nin bir hü­­cum et­­mək­­lə oy­­na­­na bi­­lə­­cə­­yi 400 fərq­­li hü­­cum var. İkin­­ci hü­­cum­­lar­­dan son­­ra bu ədəd 71 852, üçün­­cü hü­­cum­­lar­­dan son­­ra 9 000 000-dan çox olur. Adı Türk olan ilk ro­­bot şah­­mat­­çı Na­­ po­­le­­on Bo­­na­­par­­tı 19 hü­­cum­­da məğ­­lub et­­miş­­di. Bu ro­­bot Avst­­ri­­ya mü­­hən­­di­­si tə­­rə­­fin­­dən XVII əsr­­də Os­­man­­lı pad­­şa­­ hı­­nın şah­­ma­­ta olan bö­­yük ma­­ra­­ğı sə­­bə­­bi ilə Os­­man­­lı xa­­ nə­­da­­nı­­na hə­­diy­­yə ola­­raq gön­­də­­ril­­miş­­di. Bu şah­­mat ro­­bo­­ tu, əs­­lin­­də, bir ya­­lan­­dır. Şah­­mat tax­­ta­­sı­­nın al­­tı­­na qo­­yu­­lan me­­xa­­nizm sa­­yə­­sin­­də fi­­qur­­lar ma­­sa­­da əy­­lə­­şən «şah­­mat­­çı ro­­bot» tə­­rə­­fin­­dən oy­­na­­dı­­lır­­mış ki­­mi gö­­rü­­nür­­dü. İlk şah­­mat oy­­na­­yan kom­­pü­­ter 1915-ci il­­də Tor­­ri­­es tə­­ rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nıb. Doğ­­ru və mən­­tiq­­li bir şə­­kil­­də şah­­mat oy­­na­­yan ilk kom­­pü­­ter proq­­ra­­mı isə 1958-1959-cu il­­lər­­də Alex Berns­­te­­in tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­dı.

1974-cü il­­də ilk dün­­ya kom­­pü­­ter şah­­mat tur­­ni­­ri Stok­­ holm­­da ke­­çi­­ril­­di. Çem­­pi­o­na­­tı “Ka­­is­­se” ad­­lı rus proq­­ra­­mı qa­­zan­­dı. Te­­leq­­raf­­la oy­­na­­nı­­lan ilk matç 1844-cü il­­də – Va­­ şinq­­ton DC və Bal­­ti­­mo­­re şə­­hər­­lə­­ri ara­­sın­­da edil­­di. Te­­le­­ fon­­la oy­­na­­nı­­lan ilk şah­­mat oyu­­nu isə İn­­gil­­tə­­rə­­nin Derbys­­ hi­­re şə­­hə­­rin­­də – 1878-ci il­­də re­­al­­laş­­dı. 1922-ci il­­də Jo­­ze Ka­­pab­­lan­­ka Kliv­­lend­­də 103 rə­­qib­­lə oy­­na­­dı. Oyun­­la­­rın ha­­ mı­­sın­­da qə­­lə­­bə qa­­za­­nan bö­­yük us­­ta, yal­­nız bir oyun­­da heç-he­­çə et­­di.

20 sa­­at da­­vam edən oyun Ən qı­­sa oyun­­lar­­dan bi­­ri Bob­­bi Fi­­şe­­rin dün­­ya çem­­pi­o­nu ti­­tu­­lu­­nu qa­­zan­­ma­­mış­­dan əv­­vəl­­ki oyun­­la­­rın­­dan bi­­ri­­dir. Fi­­ şer bö­­yük us­­ta Pen­­no­a­ya qar­­şı 1.c4 açın­­ca, Pen­­no o də­­ qi­­qə oyu­­nu tərk et­­miş­­di. Ən uzun oyun isə 17 fev­­ral 1989cu il­­də Belq­­rad­­da oy­­na­­nıl­­dı. İvan Ni­­ko­­lic və Go­­ran Ar­­so­­vic ara­­sın­­da oyun 20 sa­­at­­dan çox da­­vam et­­di və 260 hü­­cum edil­­di. Oyun bə­­ra­­bər­­lik­­lə nə­­ti­­cə­­lən­­di. Hü­­cum et­­mək üçün ən uzun dü­­şün­­mə müd­­də­­ti 2 sa­­at 20 də­­qi­­qə ilə Fran­­sis­­ko R. Tor­­re­­sin­­dir.

Ta­­nın­­mış şah­­mat­­çı­­lar­­la ya­­na­­şı, bu oyu­­na hə­­vəs gös­­ tə­­rən və ey­­ni za­­man­­da, pe­­şə­­kar­­ca­­sı­­na oy­­na­­nı­­lan məş­­ hur­­lar­­dan Na­­po­­le­­on Bo­­na­­par­­tı, Al­­bert Eynş­­tey­­ni, To­­mas Ce­­fer­­so­­nu, Vla­­di­­mir Na­­bo­­ko­­vu, Ben­­ca­­min Frank­­li­­ni, Pa­­pa XI­­II Le­o­nu, Alek­­sandr Puş­­ki­­ni, Stin­­qi, Lev Tols­­to­­yu, Corc Va­­şinq­­to­­nu gös­­tər­­mək olar. Hət­­ta Na­­po­­le­­on öl­­dü­­yü za­­ man, ürə­­yi­­nin çı­­xa­­rı­­lıb bir şah­­mat ma­­sa­­sı içi­­nə qo­­yul­­ma­­

sı­­nı və­­siy­­yət et­­miş­­di.

Sə­­bir et­­mə­­yi öy­­rən­­mək Qav­­ra­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin in­­ki­­şa­­fı ilə ya­­na­­şı, şah­­mat plan­­ lı hə­­rə­­kət et­­mə­­yi aşı­­la­­yır. Sü­­rət­­li, doğ­­ru və düz­­gün dü­­şü­­nə bil­­mə­­yə yar­­dım edir, ha­­di­­sə­­lə­­rə düz­­gün priz­­ma­­dan ba­­xa bil­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­ni aşı­­la­­yır. Öz güc və qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­ni da­­ha doğ­­ru ana­­liz et­­mə­­yi, məğ­­lu­­biy­­yət­­lər qar­­şı­­sın­­da ruh­­dan düş­­mə­­mə­­yi, zə­­fər üçün da­­ha çox ça­­lış­­maq la­­zım ol­­du­­ ğu­­nu öy­­rə­­dir. Həm­­çi­­nin, şəx­­si key­­fiy­­yət­­lə­­ri in­­ki­­şaf et­­di­­rir, baş­­qa­­la­­rı­­na hör­­mət­­lə ya­­naş­­ma­­ğı, sə­­bir et­­mə­­yi və ha­­di­­sə­­ lə­­rə fərq­­li priz­­ma­­lar­­dan ya­­naş­­ma­­ğı öy­­rə­­dir.

De­­yi­­lən­­lə­­rə gö­­rə...

Ko­­ri Evans de­­yir­­di: “Şah­­mat­­da qəh­­rə­­man yox­­dur.

Bu­­ra­­da udan və udu­­zan var. Fi­­qur­­lar ye­­ni­­dən qu­­tu­­ya yı­­ ğıl­­dıq­­la­­rı za­­man bə­­ra­­bər­­hü­­quq­­lu olur”.

Pas­­kal: “Şah­­mat tax­­ta­­sı in­­san zeh­­ni­­nin gim­­nas­­ti­­ka sa­­ lo­­nu­­dur”.

Pi­­er­­re Mac Or­­lan: “Şah­­mat tax­­ta­­sın­­da bü­­tün də­­niz­­ də­­ki­­lər­­dən da­­ha çox ma­­cə­­ra var”.

Ta­­raş Şev­­çen­­ko: “Şah­­mat eşq və mu­­si­­qi ki­­mi in­­sa­­nı xoş­­bəxt edir”.

Re­­na­­ud və Kanh: “Şah­­mat ağıl­­la oy­­na­­nı­­lır, əl­­lər­­lə de­­ yil”.

H.G.Uels: “Şah­­mat­­da­­kı peş­­man­­çı­­lıq­­dan bö­­yük peş­­ man­­çı­­lıq yox­­dur”.

Purdy: “Şah­­mat sir­­li qa­­dın ki­­mi­­dir”.

“Dis­­co­­very Azer­­ba­i­jan” adın­­dan bü­­tün şah­­mat­­çı­­la­­rı bu bey­­nəl­­xalq bay­­ram mü­­na­­si­­bə­­ti­­lə təb­­rik edi­­rik! Ar­­zu edi­­rik, yal­­nız oyun­­da de­­yil, hə­­yat­­da da düz­­gün ge­­diş­­lər et­­sin­­lər. Ümid edi­­rik, irə­­li­­də bi­­zi da­­ha bö­­yük qə­­lə­­bə­­lər göz­­lə­­yir.

Rəna KƏRİMOVA

41

ƏNƏNƏ

SEZARЫН АДЫНA

ЛАЙИГ-JULY D

e­yi­lən­lə­rə gö­rə, “iyul” sö­zü Ro­ma im­pe­ra­to­ru Yu­li Se­za­rın adın­ dan gö­tü­rü­lüb. İm­pe­ra­tor yay fəs­li­nin ikin­ci ayın­da do­ğul­ du­ğun­dan, onun şə­rə­fi­nə bu ay “iyul” ad­lan­dı­rı­lıb.

Ta­rix­də bu ay “Qar­tal Aya en­di!”. Aya qə­dəm ba­san ilk in­san bu­nu dün­ya­ya be­lə çat­dır­dı. Da­ ha də­qiq de­sək, Ame­ri­ka kos­mik gə­mi­si olan “Apol­lo-11” 1969-cu il iyu­lun 20-də üç ast­ro­ navt­la Aya en­di. Aya ilk ayaq ba­san in­san isə Nil Armst­ronq idi. İyul­da bey­nəl­xalq bay­ram­lar Bey­nəl­xalq id­man jur­na­list­lə­ri gü­nü – hər il iyu­lun 2-də ke­çi­ri­lir. Bugü­nün ke­çi­ril­mə­si­ nə 1995-ci il­də Bey­nəl­xalq İd­man Mət­bua­tı As­so­sia­si­ya­sı (AİPS) qə­rar ve­rib. Çün­ki 2 iyul 1924-cü il bu təş­ki­la­tın ya­ra­dıl­ma ta­ ri­xi­dir. Fran­sa­nın pay­tax­tı Pa­ris­də ya­ra­dı­ lan bu təş­ki­la­tın ar­tıq 87 ya­şı ta­mam olur.

As­so­sia­si­ya­ya 150-dən ar­tıq öl­kə­nin mil­li təş­ki­la­tı üzv­dür.

Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı İn­ki­şaf Proq­ ra­mı­nın tə­şəb­bü­sü ilə 1989-cu il­dən iyu­lun 11-i Ümum­dün­ya əha­li gü­nü ki­mi qeyd olu­nur. Be­lə ki, hə­min ta­rix­dən 2 il əv­vəl, yə­ni 1987-ci ilin 11 iyul ta­ri­xin­də qey­də alı­nan əha­li sa­yı 5 mlrd təş­kil et­miş­di. Bu­gü­nün ke­çi­ril­mə­ sin­də əsas məq­səd dün­ya əha­li­si­nin prob­lem­lə­ri­nə diq­qət çək­mək­dir. İyu­lun 20-si isə bü­tün dün­ya şah­mat­çı­la­rı və şah­mat­ se­vər­lər Bey­nəl­xalq şah­mat gü­nü­nü qeyd edir­lər. Bu gün ba­rə­də və elə­cə də şah­mat oyu­nu­nun ya­ran­ma ta­ri­xi və

42

in­ki­şa­fı ba­rə­də su­al­la­rı­nı­za “Dis­co­very Azer­ bai­jan”ın sə­hi­fə­lə­rin­də ca­vab ta­pa bi­lər­si­ niz.

Qey­ri-rəs­mi Hər il iyul ayı­nın so­nun­cu cü­mə gü­nü Sis­tem ida­rə­çi­lə­ri gü­nü ki­mi qeyd olu­nur. Bu bay­ra­mın ya­ra­dı­cı­sı ame­ri­kan si­sad­mini Ted Ke­ka­tos­dur.

O, be­lə bir bay­ra­mın ke­çi­ril­mə­si­nin zə­ ru­ri­li­yi­ni bü­tün ili ça­lı­şan ida­rə­çi­lə­rin, heç ol­ma­sa, ilin bir gü­nü is­ti­fa­də­çi­lər tə­rə­fin­dən xa­tır­lan­maq, tə­şək­kür al­maq is­tək­lə­ri ilə izah edib. Si­sad­min­lər ilk də­fə 2000-ci ilin 28 iyu­lun­da Çi­ka­ qo ya­xın­lı­ğın­da tə­bi­ət qoy­nun­da ke­çi­ri­lən sa­də bir pik­nik­lə in­san­la­rın diq­qə­ti­ni cəlb et­mə­yə ça­lı­şıb­lar. Hə­min il­dən sis­tem ad­min­lə­ri hər il, ənə­nə­yə sa­diq qa­la­raq, bu­gü­nü qeyd edir­lər.

“Ruh­la­rın to­yu” Məş­hur “Bə­yin oğur­lan­ma­sı” fil­ min­də mər­hum akt­ri­sa Nə­si­bə Zey­na­ lo­va­nın can­lan­dır­dı­ğı ob­raz film­lər­də­ki öpüş­mə səh­nə­lə­ri­nin doğ­ru olub-ol­ma­ dı­ğı­nı ay­dın­laş­dır­ma­ğa ça­lı­şır­dı. Bu­gün­kü film­lər­də isə be­lə və­ziy­yət­lər adi ha­la çev­ri­lib, öpüş səh­nə­si ol­ma­yan bir film tap­maq müm­kün­süz­dür.

Ek­ran­lar­da ilk öpüş 1896-cı il­də To­mas Edi­so­nun 30 sa­ ni­yə­lik “Öpüş” vi­deo­çar­xın­da Mey İr­vin və Con.C.Ra­ye­nin iş­ti­ra­kı ilə öz ək­si­ni ta­pıb. Ən çox öpüş səh­nə­si olan film 1926-cı il­də «War­ner Brot­hers» ki­no­kom­pa­ni­ya­sı­nın çək­ di­yi «Don Ju­an» olub. Bu­ra­da 191 öpüş sa­yı­lıb. Ki­no ta­ri­ xin­də ən uzun­müd­dət­li öpüş 1940-cı il­də çə­kil­miş «Yo­u’­re

in the Army Now» fil­min­də Red­jis Tu­mi və Ceyn Vay­men ara­sın­da­kı 185 sa­ni­yə­lik kadr ol­muş­dur. Bu səh­nə fil­min 4%-ni təş­kil edib. Öpü­şün film­lər­də be­lə ge­niş yer al­ma­sı da de­yə­sən, tə­sa­dü­fi de­yil. Çün­ki hə­lə qə­dim­də in­san­lar dü­şü­nür­dü­lər ki, nə­fəs­də ruh sax­la­nı­lır və öpü­şən za­man ruh­la­rın bir­ləş­mə­si baş ve­rir. Ona gö­rə də bu­na «Ruh­la­rın to­yu» de­yir­di­lər.

XIX əs­rin son­la­rın­da isə “Du­man­lı Al­bi­on” sa­kin­lə­ri be­ lə qə­ra­ra gəl­di­lər ki, sev­gi­nin tə­za­hü­rü olan öpüş bay­ ram gü­nü ki­mi qeyd olun­ma­ğa la­yiq­dir. İlk də­fə Bö­yük Bri­ta­ni­ya­da ke­çi­ri­lən bu ənə­nə Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı tə­rə­fin­dən də təs­diq edi­lib. Ar­tıq hər il iyu­ lun 6-da pla­net əha­li­si öpüş gü­nü­nü qeyd edə­rək, fi­le­ma­ta­lo­gi­ya (öpüş pro­se­si­nin el­mi adı) ilə bağ­lı müx­tə­lif mü­sa­bi­qə­lər, təd­bir­lər təş­kil edir­lər. Öpün və qa­za­nın! *Apa­rı­lan təd­qi­qat­lar sü­but edir ki, işə ge­dər­kən hə­ yat yol­da­şı­nı öpən ki­şi­lər bu­nu et­mə­yən­lə­rə nis­bə­tən da­ha çox pul qa­za­nır­lar.

Bun­dan baş­qa: *hind­li­lə­rin fik­rin­cə, öpüş za­ma­nı in­san­la­rın ruh­la­rı və gü­cü bir-bir­lə­ri­nə ke­çir; *or­ta əsr­lər­də İta­li­ya­da cə­miy­yət qar­şı­sın­da qa­dı­nı öpən ki­şi müt­ləq onun­la ev­lən­mə­li idi; *1999-cu il­də Kra­mit Su­be­ra və Dror Or­paz öpüş müd­də­ti­nə gö­rə dün­ya re­kor­du qır­mış­lar; be­lə ki, on­ lar küt­lə qar­şı­sın­da düz, 30 sa­at 45 də­qi­qə öpüş­müş­lər; *A.E.Volf­ram ad­lı bir ame­ri­ka­lı 8 sa­at ər­zin­də 8001 in­san­ la öpü­şüb. Bu ha­di­sə 15 sent­yabr 1990-cı il ta­rix­də onun ya­şa­dı­ğı New Brigh­ton­da təş­kil olun­muş Min­ne­so­ta Ren­ na­is­san­ce Fes­ti­va­lın­da baş ve­rib. Bu­nun­la o, hər 3,6 sa­ni­ yə­dən bir ye­ni in­san­la öpüş­mə­yə na­il olub.

«Al­lah­la­rın qi­da­sı» - şo­ko­lad 11 iyul ta­ri­xin­də qeyd edi­lən Ümum­dün­ya şo­ko­lad gü­ nü 1995-ci il­də Fran­sa­da ke­çi­ril­mə­yə baş­la­nıb. Şo­ko­lad bay­ra­mı tez bir za­man­da po­pul­yar­lıq qa­za­na­raq, Al­ma­ ni­ya, İta­li­ya, İs­veç­rə və s. ki­mi öl­kə­lə­rə də ya­yı­la­raq, bir çox öl­kə­lər­də qeyd olun­ma­ğa baş­la­nıb. Bu bay­ram­la əla­ qə­dar fes­ti­val­lar, kon­kurs­lar və s. ki­mi şo­ko­lad­lı təd­bir­lər ke­çi­ri­lir.

Ye­ri gəl­miş­kən, şo­ko­la­dın, həm­çi­nin, şo­ko­lad ağa­cı­nın və­ tə­ni Mər­kə­zi Cə­nu­bi Ame­ri­ka­ dır. Yü­zil­lik­lər ər­zin­də şo­ko­ lad iç­ki ki­mi is­ti­fa­də olu­nur­ du – hin­du­lar ovul­muş və qov­rul­muş ka­kao pax­la­la­rı­nı su ilə qa­rış­dı­rıb, son­ra alın­ mış məh­lu­la qır­mı­zı Çi­li is­tio­tu əla­və edir­di­lər. “Şo­ko­lad” sö­zü, ver­si­ya­la­rın bi­ri­nə gö­rə, qə­dim as­ tek sö­zü olub, «xo­co­lātl» (ço­ko­latl) ka­kao pax­la­sın­dan alı­nan iç­ki­nin adı­dır. Acı su ki­mi tər­cü­mə olu­ nur- xo­col­li- acı, ātl- su. As­tek­lər bu iç­ki­ni «Al­lah­la­rın qi­da­ sı» ad­lan­dı­rır­mış­lar. Şo­ko­lad haq­qın­da ma­raq­lı fakt­lar Dün­ya­da sev­gi rəm­zi ki­mi ta­nı­nan ilk şir­niy­yat – şo­ ko­lad­dır.

Dün­ya qa­dın­la­rı­nın 15%-i hər gün şo­ko­lad ye­yir.

Dün­ya­da ən çox şo­ko­lad ye­yən öl­kə İs­veç­rə­dir; belə ki, he­sab­la­ma­la­ra əsa­sən, hər sa­kinə il ərzində 10 kq şo­ko­lad dü­şür. 2-ci yer­də isə Rusiya qə­rar­laş­mış­dır: hər sa­ki­nə 4,4 kq şo­ko­lad­la. İlk də­fə ola­raq plit­ka şo­ko­lad XVI­II əsr­də Meksikada ha­zır­lan­mış­dır. Son­ra­dan isə – 1840-cı ildə iki Brita­ni­ ya kom­pa­ni­ya­sı – “Cad­bury” və “Fry and Sons” tə­rə­ fin­dən ha­zır­lan­ma­ğa baş­lan­mış­dır. İlk də­fə 1861-ci il­də Ri­çard Ked­be­ri ad­lı şəxs ürək forma­sın­da şo­ko­lad ha­zır­la­maq qə­ra­rı­na gəl­mişdir.

Yal­nız 7 il­dən son­ra bu­nun da­vam et­di­ril­mə­si­nə icazə ve­ril­miş­dir. 7 il­lik fa­si­lə­dən son­ra, Con Ked­beri tərəfin­ dən ürək for­ma­sın­da şo­ko­lad­lar ha­zır­lan­mış­dır.

43

ƏNƏNƏ Fran­sız xal­qı kef edir...

14 iyul Fran­sa­da həm mil­li, həm də xalq bay­ra­mı­dır.

1880-ci il­də Üçün­cü Res­pub­li­ka Fran­sa­ya 14 iyul Mil­li Bay­ra­mı­nı bəxş et­di və bu­nu 14 iyul 1789-cu il­də Bas­ ti­li­ya qa­la­sı­nın alın­ma­sı­nın xa­ti­rə­si­nə həsr et­di. Bu bay­ ram fran­sız­la­ra bir tə­rəf­dən, mil­li sim­vol olan Bas­ti­li­ya­nı, di­gər tə­rəf­dən, 14 iyul 1790-cı il­də ke­çi­ri­lən və mil­li ba­rı­ şıq si­no­ni­mi he­sab edi­lən fe­de­ra­si­ya bay­ra­mı­nı xa­tır­la­dır.

XXI əs­rin as­ta­na­sın­da Fran­sa­nın mil­li bay­ra­mı­nı – Res­ pub­li­ka bay­ra­mı­nı əy­lən­cə bay­ra­mı ki­mi təq­dim et­mək olar. Döv­lət baş­çı­sı­nın da iş­ti­rak et­di­yi qo­şun­la­rın pa­ra­dı can­lı ya­yım­da gös­tə­ri­lir və hər yaş­da te­le­vi­zi­ya ta­ma­şa­ çı­la­rı­nı cəlb edir. Bay­ram ərə­fə­sin­də agac­lar­da səh­nə­lər qu­ru­lur, 14 iyul gü­nü isə or­kestr­lər yal­nız rəs­mi mə­ra­sim­ lə­ri de­yil, həm də əy­lən­cə­ni se­vən­lə­ri bal­la­ra də­vət edir.

ABŞ-da Müs­tə­qil­lik gü­nü 4 iyul ABŞ-da Müs­tə­qil­lik gü­nü­dür. 4 iyul 1776-cı il­ də Fi­la­del­fi­ya şə­hə­rin­də ABŞ-ın müs­tə­qil­li­yi haq­qın­ da dek­la­ra­si­ya qə­bul edil­di. Sə­nə­də ilk ön­cə 13 Şi­ma­li Ame­ri­ka şta­tı qa­tı­lıb. Müs­tə­qil­lik Dek­la­ra­si­ya­sı­nın əsa­sı­ nı To­mas Ce­fer­so­nun de­mok­ra­ti­ya ru­hun­da ha­zır­la­dı­ğı la­yi­hə təş­kil et­di. Dek­la­ra­si­ya­da müs­təm­lə­kə­nin Bri­ta­ ni­ya Kral­lı­ğın­dan ay­rıl­ma­sı və Ame­ri­ka Bir­ləş­miş Ştat­ la­rı­nın su­ve­ren bir öl­kə ki­mi qu­rul­ma­sı öz ək­si­ni tap­dı.

MİL­Lİ BAY­R AM­L A­RI­MIZ

Sə­nin po­li­sin sə­ni qo­­ru­­yur­­mu­­?

Doğ­ru­dur, Azər­bay­can po­li­si­nin ya­ran­ma ta­ri­xi da­ ha keç­mi­şə, ötən əs­rin 20-ci il­lə­ri­nə tə­sa­düf edir. Am­ ma Ümum­mil­li Li­der Hey­dər Əli­ye­vin 24 may 1998ci il­də im­za­la­dı­ğı fər­ma­na əsa­sən, hər il iyu­lun 2-də Azər­bay­can po­li­si gü­nü qeyd olu­nur.

Gə­mi­çi­lər də bay­ram edir Hər il iyul ayı­nın bi­rin­ci ba­zar gü­nü Azər­bay­can­ da Xə­zər də­niz gə­mi­çi­li­yi iş­çi­lə­ri gü­nü qeyd olu­nur.

Bu bay­ram mər­hum pre­zi­dent Hey­dər Əli­ye­vin 2 iyul 1998-ci il ta­rix­li sə­rən­ca­mı­na əsa­sən qeyd olu­nur və hə­min ta­rix­dən eti­ba­rən öl­kə də­niz­çi­lə­ri öz pe­şə bay­ ram­la­rı­nı rəs­mi şə­kil­də qeyd edir­lər.

Dip­lo­mat­la­rın bay­ra­mı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı dip­lo­ma­tik xid­mət or­qan­ la­rı əmək­daş­la­rı­nın pe­şə bay­ra­mı 9 iyul ta­ri­xin­də qeyd olu­nur. Bay­ram mü­səl­man dün­ya­sın­da ilk De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­nın ya­ra­dıl­ma­sın­da və müa­sir dövr­də müs­ tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin qu­rul­ma­sı pro­se­sin­də mil­ li dip­lo­ma­ti­ya­nın ro­lu­nu nə­zə­rə ala­raq və 1919-cu ilin iyul ayı­nın 9-da Azər­bay­can Cüm­hu­riy­yə­ti Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nin ka­tib­li­yi­nə da­ir mü­vəq­qə­ti tə­li­ma­tın qə­bul edil­di­yi­ni əsas tu­ta­raq, öl­kə Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin 24 av­qust 2007-ci il ta­rix­li Sə­rən­ca­mı­na əsa­sən tə­sis olu­nub.

Mil­li Mət­bu­at Gü­nü 22 iyul – Mil­li Mət­bu­at Gü­nü­dür. Azər­bay­can­da Mət­bu­at Gü­nü­nün ya­ran­ma­sı «Əkin­çi» qə­ze­ti­nin ta­ri­xi ilə bağ­lı­dır. 22 iyul 1875-ci il­də xal­qı­mı­zın maa­rif­lən­ di­ril­mə­si uğ­run­da fə­al mü­ba­riz­lər­dən bi­ri olan Hə­sən bəy Zər­da­bi­nin tə­şəb­bü­sü ilə ana di­lin­də «Əkin­çi» qə­ ze­ti­nin ilk nöm­rə­si çap­dan çı­xıb. Qə­zet­də Azər­bay­ca­ nın oza­man­kı bir sı­ra ta­nın­mış elm və ədə­biy­yat xa­ dim­lə­ri­nin, o cüm­lə­dən, ya­zı­çı-dra­ma­turq Mir­zə Fə­tə­li Axun­do­vun təh­sil­lə bağ­lı mə­qa­lə­lə­ri nəşr olu­nub. Bu bay­ram XX əs­rin so­nun­da, Azər­bay­can öz müs­tə­qil­li­ yi­ni əl­də et­dik­dən son­ra qeyd olun­ma­ğa baş­lan­dı.

Rəna KƏRİMOVA

44

45

reklam

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

АЬАЪЫН “Ağa­­cın Məc­­nu­­nu»

МЯЪНУНУ

Cəb­ra­yıl 1963-cü il­də Ba­kı­da ana­dan olub.

Or­ta mək­tə­bi bi­tir­dik­dən son­ra Əzim Əzim­za­ də adı­na Rəs­sam­lıq Mək­tə­bi­nin rəng­kar­lıq, Azər­bay­can Döv­lət İn­cə­sə­nət İns­ti­tu­tu­nun ke­ ra­mi­ka-hey­kəl­tə­raş­lıq fa­kül­tə­si­ni bi­ti­rib. İns­ti­tut­da təh­sil alar­kən, To­kay Məm­mə­ dov, Zey­nal İb­ra­hi­mov, Mi­rə­li Mir­qa­sı­mov ki­mi tanınmış mü­əl­lim­lə­ri olub.

46

A

zər­­bay­­can­­da in­­cə­­sə­­nə­­tin in­­ki­­şaf yol­­la­­rı­­ nı in­­cə­­lə­­yən­­də hər­­dən ada­­ma elə gə­­lir ki, jur­­na­­lı­­mız bir za­­man bu sa­­hə­­də səs-küy­­lü iş­­lər­­dən da­­ha çox “Nə­­yi­­miz ça­­tış­­mı­­r?” su­ a­­lı­­na ca­­vab ax­­tar­­ma­­lı ola­­caq.

Gö­­tü­­rək elə ins­­tal­­ya­­si­­ya­­nı (tət­­bi­­qi in­­cə­­sə­­nə­­tin bir nö­­vü). Baş­­qa öl­­kə­­lər­­də bu sə­­nət sa­­hə­­si­­nin in­­ki­­şa­­fı­­na nə­­zər sa­­lan­­da, is­­tər-is­­tə­­məz, “Biz­­də də bu sa­­hə ilə məş­­ğul olan sə­­nət­­kar­­lar var­­­mı­­­?” su­a­­lı ya­­ra­­nır. Elə bu su­a­­la ca­­vab tap­­maq niy­­yə­­ti­­miz bi­­zi rəs­­sam Cəb­­ra­­yıl Qu­­li­­ye­­vin ema­­lat­­xa­­na­­sı­­na gə­­ti­­rib çı­­xart­­dı...

- İns­­tal­­ya­­si­­ya­­nı ne­­cə izah et­­mək olar, bu sə­­nə­­tin kö­­kü ha­­ra ge­­dib çı­­xı­­r?

- Ağac­­dan sə­­nət əsə­­ri üçün xam­­mal ki­­mi ilk də­­fə qə­­ dim Şərq­­də, Mi­­sir­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nub. Son­­ra tə­­bi­ə­tin bu gö­­zəl ne­­mə­­ti Yu­­na­­nıs­­tan­­və Ro­­ma­­da da geniş yayılmağa başladı. Hət­­ta ital­­yan­­lar bu sa­­hə­­yə ad da qoy­­du­­lar: ins­­tal­­ya­­si­­ya (ingilis dilində-installation) yə­­ni tax­­maq, yerləşdirmək. XV əsr­­in tanınmış sə­­nət­­kar­ı olan Ve­­ro­­ na sa­­ki­­ni Fra Co­­van­­ni­­ni ar­­mud, fın­­dıq, qo­­vaq, şam, sərv ağac­­la­­rın­­dan əsrarəngiz iş­­lər dü­­zəl­­dir­­di.

O dövrün sənətkarlarını odun­­caq­­la­­rın rən­­gi qane etməyəndə, müx­­tə­­lif məh­­lul­­, cöv­­hər­­, tur­­şu, qə­­lə­­vi­­ lərdən istifadə ilə istədikləri rəngi alırdılar. Ona görə də dövrümüzə qədər gəlib-çatan hə­­min iş­­lər­­dən bəzilər hələ də tə­­ra­­vəti­­ni itir­­mə­­yib.

- Am­­ma Azər­­bay­­can­­da bu sə­­nət sa­­hə­­si bir qə­­dər gec ta­­nı­­nıb. Bu­­nu nə ilə izah edir­­si­­niz, ağac bol de­­yil­­ di, yox­­­sa­­­?..

- Bə­­li, hə­­qi­­qə­­tən də ins­­tal­­ya­­si­­ya Azər­­bay­­can­­da gec ta­­nı­­nıb. Si­­zin de­­dik­­lə­­ri­­niz­­də də hə­­qi­­qət var. Gö­­rü­­nür, Azər­­bay­­can­­da me­­şə­­lər bir o qə­­dər zən­­gin ol­­ma­­yıb ki, on­­ dan ər­­kö­­yün­­cə­­si­­nə, bol-bol is­­ti­­fa­­də elə­­sin­­lər; üs­­tə­­lik, boş vaxt­­la­­rın­­da ağac­­la­­rın məğ­­zi­­nə nü­­fuz edib, nə­­sə ax­­ta­­ rıb-tap­­sın­­lar. Bu mə­­na­­da, alı­­cı­­la­­rı cah-cə­­lal se­­vən sə­­nət­­ kar­­lar qı­­zı­­lı, gü­­mü­­şü, nə­­ha­­yət, mi­­si qo­­yub, üzü­­yü, sır­­ğa­­nı ağac­­dan dü­­zəl­­də­­si de­­yil­­di­­lər ki... Sə­­nət­­kar­­la­­rın nə­­zə­­rin­­də ağac­­la­­rın ye­­ri baş­­qa idi: şə­­bə­­kə, otu­­ra­­caq me­­bel­­lə­­ri, əsa, çu­­buq, qəl­­yan, uşaq be­­şi­­yi, ta­­baq, çöm­­çə-qa­­şıq və s.

Am­­ma dün­­ya gör-gö­­tür dün­­ya­­sı­­dır. Bi­­zim sə­­nət­­kar­­lar da ağac­­la­­rın gö­­zəl­­li­­yi­­ni baş­­qa məm­­lə­­kət­­lə­­rin us­­tad rəs­­ sam­­la­­rı­­nın əsər­­lə­­rin­­də gö­­rüb də­­yər ver­­di­­lər, son­­ra bu işin in­­cə­­lik­­lə­­ri­­nə yiyələnərək ye­­ni dün­­ya kəşf et­­di­­lər...

- Nəs­­li­­niz­­də sə­­nə­­tə mə­­həb­­bət gös­­tə­­rən­­lər çox olub. Am­­ma „Ağa­­cın Məc­­nu­­nu” adı yal­­nız si­­zə məx­­ sus­­dur. Əsər­­lə­­ri­­niz Gür­­cüs­­tan­­da, Lit­­va­­da sər­­gi­­lə­­nib. İş­­lə­­ri­­niz İn­­gil­­tə­­rə, Ya­­po­­ni­­ya, Fran­­sa, Ru­­si­­ya və baş­­

47

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

48

qa öl­­kə­­lər­­də­­ki şəx­­si kol­­lek­­si­­ya­­lar­­da sax­­la­­nı­­lır. Bü­­tün bun­­la­­ra rəğ­­mən su­­al ya­­ra­­nır: ağa­­cı nə­­yə gö­­rə se­­vir­­ si­­ni­­z?

- Əvvəla, ağac ki­­mi mü­­la­­yim, hə­­lim, sə­­xa­­vət­­li, sö­­zə­­ba­­ xan digər bir ma­­te­­ri­­al yox­­dur. İkin­­ci­­si, ağac it­­ki­­siz ma­­te­­ri­­ al­­dır, hət­­ta üzə­­rin­­də­­ki gi­­rin­­ti-çıxın­­tı­­lardan be­­lə na­­xış ki­­mi is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lər. Ağac­­la­­rın üzə­­rin­­də­­ki xəs­­tə­­lik­­dən ya­­ ran­­mış lə­­kə­­lər­­də, bi­­lir­­si­­niz­­mi, nə qə­­dər təs­­vir var?! Əsas odur ki, bu in­­cə­­lik­­lə­­ri gö­­rüb ye­­rin­­də tət­­biq edə­­sən. Rən­­də­­ lən­­miş ağ tax­­ta­­da ya­­şıl və ya ma­­vi rəng gör­­mə­­yən­­də mə­­ yus ol­­ma­­ğa dəy­­məz. İns­­tal­­ya­­si­­ya­­da bu rəng­­lə­­rin tət­­bi­­qi va­­cib de­­yil. Sü­­je­­ti elə iş­­lə­­mək olar ki, hər şey bu rəng­­lər­­ siz də ay­­dın ol­­sun. Tə­­bi­­ət ən yax­­şı rəs­­sam­­dır. Ağac özün­­ də ən mü­­rək­­kəb bo­­ya­­la­­rı giz­­lə­­miş bir pa­­lit­­ra­­dır. Ona gö­­rə də 70 ağac nö­­vün­­dən is­­ti­­fa­­də edi­­rəm. On­­lar­­dan bə­­zi­­lə­­ri Af­­ri­­ka­­da, Skan­­di­­na­­vi­­ya öl­­kə­­lə­­rin­­də, Cə­­nu­­bi Ame­­ri­­ka­­da, Ru­­si­­ya­­da bi­­tir. Azər­­bay­­can­­da da elə ağac­­lar var ki, baş­­ qa yer­­lər­­də bit­­mir; mə­­sə­­lən, sa­­rı­a­ğac, nil ağa­­cı, şüm­­şad ağa­­cı, və­­tə­­ni Oğuz olan sa­­ra­­ğan ağa­­cı və s.

- Doğ­­ru­­dan da ağac­­la­­rı çox se­­vir­­si­­niz. Bəs on­­la­­rın na­­zı­­nı ne­­cə, çə­­kir­­si­­ni­­z?

- Bir ha­­di­­sə da­­nı­­şım. 2010-cu il dekabrın sonu idi. Şal­­ ban­­dan 4 tə­­kər kəs­­dim, də­­mir “üzük“ə sa­­lıb, göv­­də, otu­­ra­­ caq ha­­zır­­la­­dım. Niy­­yə­­tim bu idi ki, yas­­tı bir ara­­ba dü­­zəl­­dim və hə­­yət­­də­­ki gül dib­­çək­­lə­­ri­­ni onun üs­­tü­­nə dü­­züm. Qə­­fil­­

dən is­­gə­­nə əli­­mi kəs­­di. Hə­­ki­­mə mü­­ra­­ci­­ət et­­mə­­li ol­­dum.

Cər­­rah ti­­kiş qoy­­du. Bay­­ram­­dan son­­ra da xey­­li əli­­sar­­ğı­­lı gəz­­dim. Yə­­qin ki, bu­­na “ağa­­cın na­­zı­­na döz­­mək” adı ver­­ mək olar. Di­­gər tə­­rəf­­dən, ağac­­la­­rın di­­li­­ni bil­­mək la­­zım­­dır. İn­­di bu­­na tex­­no­­lo­­gi­­ya de­­yir­­lər; mə­­sə­­lən, xam­­ma­­lı çox qu­­ rut­­maq ol­­maz - əyi­­lər. Nəm, rü­­tu­­bət­­li ağac­­dan ef­­fekt göz­­ lə­­mək düz deyil.

Onu da qeyd edək ki, Cəb­­ra­­yıl Qu­­li­­yev Azər­­bay­­can­­ da və xa­­ric­­də dü­­zən­­lə­­nə­­cək sər­­gi­­lər­­də iş­­ti­­rak et­­mək üçün ha­­zır­­lıq gö­­rür. Əs­­lin­­də, bu sər­­gi­­lər sə­­nə­­tə sev­­gi nü­­ma­­yi­­ şi­­dir. Cəb­­ra­­yı­­lın ağa­­ca sev­­gi­­si isə son­­suz­­dur. De­­yir, mə­­ həb­­bə­­tim ba­­dam aga­­cı ki­­mi­­dir, ya­­şa­­dıq­­ca, ba­­rı ar­­tır. Bir də gö­­rür­­sən o, evi­­nin ikin­­ci mər­­tə­­bə­­sin­­də yer­­lə­­şən ema­­ lat­­xa­­na­­sın­­dan doğ­­ma qə­­sə­­bə­­ni seyr edir. Ət­­raf­­da nə sıx me­­şə zo­­la­­ğı var, nə də kə­­sib tax­­ta çı­­xa­­rı­­la bi­­lə­­cək ağac.

Ba­­xır, dü­­şü­­nür və tə­­əc­­cüb­­lə­­nir ki, ağa­­ca sev­­gi ne­­cə ya­­ ran­­dı onda? Bir şey çox olan­­da onu ta­­nı­­yar, se­­vər­­lər; ya da qıt ola­­nı ar­­zu­­la­­yıb, əl­­də et­­dik­­də, əziz­­lə­­yər­­lər. Ola bil­­ sin, doğ­­ru ca­­vab bun­­la­­rın heç bi­­ri de­­yil. Sə­­nə­­tə mə­­həb­­ bət quş ki­­mi­­dir, ha­­ra qon­­du­­ğu bi­­lin­­məz. Ona gö­­rə də bir rəs­­sa­­mın qu­­şu də­­mi­­rə, bi­­ri­­nin­­ki qələmə, bir baş­­qa­­sı­­nın­­ kı rən­­gə və s. qo­­nur. Cəb­­ra­­yı­­lın qu­­şu isə ağa­­ca qo­­nub­­ muş... Şir­­məm­­məd NƏ­­ZƏR­­Lİ

49

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

50

51

GÖZÜM YOLLARDA QALANDA...

Rəssam: Elmira Şahtaxtinskaya

52

ШАЩЫН МАТЫ

ГУРУДУ... İ

yu­lun 20-nin Bey­nəl­xalq şah­mat gü­nü ol­du­ğu ar­tıq ha­mı­ya mə­lum­dur. La­kin dün­ya­nın ilk şah­ mat­çı qa­dı­nı ba­rə­sin­də, yə­qin ki, çox­la­rı­nız eşit­ mə­mi­si­niz. Elə isə, ke­çək mət­lə­bə...

Söh­bət Azər­bay­ca­nın gör­kəm­li şai­rə­si Məh­sə­ti Gən­ cə­vi­dən ge­də­cək. Məh­sə­ti Gən­cə­vi­nin adı, ümu­miy­yət­lə, bir çox sa­hə­lər­də bi­rin­ci­lik qa­zan­mış in­san ki­mi ta­ri­xə dü­ şüb. O, şah­mat­çı qa­dın ol­maq­la ya­na­şı, həm də məş­hur Azər­bay­can şai­rə­si, gör­kəm­li qa­dın mu­si­qi­çi­miz və çox eh­ti­mal ki, ilk qa­dın bəs­tə­ka­rı­mız olub.

Sən ha­mı­dan bö­yük­sən...

Məh­sə­ti Gən­cə­vi, təq­ri­bən, 1089-cu il­də Gəncə şə­ hə­rin­də do­ğul­muş və öm­rü­nün so­nu­na qə­dər də bu­ra­da ya­şa­mış­dır. Əsl adı Mə­ni­cə imiş. De­yi­lən­lə­rə gö­rə, Sul­ tan Səncərlə söh­bət­lə­ri­nin bi­rin­də Mə­ni­cə öz mü­hi­tin­də ha­mı­dan ki­çik və gö­rün­məz ol­du­ğu­nu söy­lə­yir. Sul­tan isə onun­la ra­zı­laş­ma­yıb de­yir: «To, meh-həs­ti». Yə­ni «Sən ha­ mı­dan bö­yük­sən». Be­lə­lik­lə də, «meh-həs­ti» – «Məh­sə­ ti»yə çev­ri­lə­rək şai­rə­nin tə­xəl­lü­sü olur. Rə­va­yət­lə­rə əsa­ sən, o, Gəncənin Xə­ra­bət mə­həl­lə­sin­də ya­şa­mış, vax­tı­nı məc­lis­lər­də, mu­si­qi və rəqs yı­ğın­caq­la­rın­da ke­çir­miş­dir.

Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda,İstanbulda və Lon­ donda sax­la­nan XI­II əs­rə aid «Məhsəti və Əmir Əhməd» das­ta­nın­dan da gö­rün­dü­yü ki­mi, Məh­sə­ti­nin şah­mat­la ta­ nış­lı­ğı elə bu məc­lis­lər­dən baş­la­nıb və bu oyun hə­ya­tı­nın bü­tün mər­hə­lə­lə­rin­də onu mü­şa­yi­ət edib. Das­tan­da de­yi­lir

ki, Bəlx şə­hə­rin­də ya­şa­yan bir ila­hiy­yat ali­mi­nin qı­zı olur.

Mü­nəc­cim­lər qı­zın bö­yük gə­lə­cə­yin­dən xə­bər ver­sə­lər də, bil­di­rir­lər ki, qı­zın ta­le­yi xə­ra­bət-mey­xa­na ilə bağ­lı ola­caq.

Be­lə­lik­lə, Məh­sə­ti ata­sı­nın xü­su­si sə­yi ilə mü­kəm­məl təh­ sil alır, həm­çi­nin, mu­si­qi­ni də­rin­dən mə­nim­sə­yir. Ata­sı­nın və­fa­tın­dan son­ra Məh­sə­ti Gəncəyə, Xə­ra­bət mə­həl­lə­si­nə kö­çür. Bu­ra­da o, sa­va­dı, gö­zəl­li­yi, mə­la­hət­li sə­si və poe­tik is­te­da­dı ilə ha­mı­nın rəğ­bə­ti­ni qa­za­nır. Gələcək sevgilisi və həyat yoldaşı – Gəncə xə­ti­bi­nin oğ­lu Əmir Əh­məd­lə də elə bu­ra­da ta­nış olur. Məh­sə­ti tez­lik­lə Gəncədə ən güc­lü şah­mat us­ta­sı ki­mi də ad çı­xa­rır. Gəncə şa­hı onu tez-tez sa­ra­ya də­vət edir­di. Be­lə gö­rüş­lə­rin bi­rin­də şah Məh­sə­ti ilə şah­mat­da gü­cü­nü sı­na­yır. Məh­sə­ti­nin ilk şah­mat­çı qa­ dın ki­mi ta­nın­ma­sın­da da məhz bu oyu­nun müs­təs­na ro­lu olur. Çıl­ğın şah­mat azar­ke­şi və oyun­çu­su olan Mah­mud şa­hı də­fə­lər­lə məğ­lub et­dik­dən son­ra, Məs­hə­ti­nin şah­ mat­çı ki­mi so­ra­ğı İra­qa, Mi­si­rə, Or­ta Asi­ya­ya qə­dər ge­dib çı­xır. Am­ma oyun­la­rın bi­rin­də şah qə­zəb­lə­nib Məh­sə­ti­ni zin­da­na at­dı­rır. Al­tı­gün­lük həbd­sən son­ra şai­rə Bəlx şə­ hə­ri­nə qa­çır və bu­ra­da da çıl­ğın oyu­nu ilə sa­ray­da­kı şah­ mat us­ta­la­rı­nı, ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə sa­ray şa­ir­lə­ri­ni aciz qo­yur.

Xa­na­lar­dan sə­ma­ya yol... Ümu­mi­lik­də gö­tür­dük­də, Məs­hə­ti üçün şah­mat fəl­sə­fə idi. Su­fiz­min “Əxi” qo­lun­da ru­hi ra­hat­lıq ta­pan ilk şah­mat­çı qa­dı­nı­mız he­sab edir­di ki, şah­mat onu AL­L A­Ha qo­vuş­ du­ran va­si­tə­lər­dən bi­ri­dir. Su­fizm dü­şün­cə­si­nə gö­rə, in­ san­da azar­keş duy­ğu­su, müs­bət mə­na­da ası­lı­lıq ya­ra­dan, onu bu dün­ya­dan alıb-apa­ran di­gər hiss­lər, əs­lin­də, ru­

53

GÖZÜM YOLLARDA QALANDA... hun gö­yə üç­ma­sı, baş­qa alə­mə, Tan­rı­nın dər­ga­hı­na ge­ dən yo­la qo­vuş­ma­sı de­mək­dir. Bu yol­da su­fi­lər üçün şah­ mat və mu­si­qi məc­lis­lə­ri əvəz­siz va­si­tə idi. Rə­va­yət­lər­də qeyd edi­lir ki, Məh­sə­ti mu­si­qi­yə qu­laq asan­da, özü ud­da ifa edən­də və nə­ha­yət, şah­mat oy­na­yıb ge­diş­lə­ri­nə alu­də olan­da san­ki bu dün­ya ilə əla­qə­si­ni iti­rir­di. Ma­raq­lı­dır ki, çox-çox son­ra­lar Mə­həm­məd Fü­zu­li, Möv­la­nə Cə­la­lə­din Ru­mi ki­mi su­fi­lər­lə ya­na­şı, Hö­te, Men­de­le­yev ki­mi su­fiz­ mə aidiy­yə­ti ol­ma­yan da­hi­lər­də da ox­şar dü­şün­cə tər­zi­nə rast gə­lin­miş­di. On­lar da təq­ri­bən, ey­ni fi­kir­lə­ri pay­la­şa­

54

raq bil­di­rib­lər ki, “Şah­mat in­sa­nı baş­qa dün­ya­la­ra apa­ran qey­ri-adi qüv­və­dir və ya bu qüv­və­nin hi­ma­yə et­di­yi sehr­li alə­mə apa­ran yol­dur”.

Məh­sə­ti qa­dın sə­ləf­lə­rin­dən fərq­li ola­raq, şah­ma­ta konk­ret hə­yat ama­lı və ya­şam fəl­sə­fə­si ki­mi ümu­mi yox, konk­ret ça­lar­lar­la ya­na­şıb. Məh­sə­ti ne­cə var­sa, elə­ də ya­şa­dı, ya­rat­dı...

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

reklam

İNCƏ SƏNƏT

Şa­hid Hə­bi­bul­la­yev 1952-ci il­də Oğuz ra­yo­nu­nun Mu­xas kən­din­də do­ ğu­lub. Azər­bay­can Po­li­tex­nik İns­ti­tu­ tu­nu bi­ti­rə­rək, mü­hən­dis-me­xa­nik ix­ti­ sa­sı­na yi­yə­lə­nib. Ha­zır­da Şə­hər­lə­rara­ sı və Bey­nəl­xalq Da­şı­ma­lar Bir­li­yi­nin özəl­ləş­di­ril­miş baş ida­rə­si­nin ba­za­sın­ da ya­ra­dıl­mış “Ma­gist­ral-Eksp­ress” Açıq­tip­li Səhm­dar Cə­miy­yə­ti­nin pre­ zi­den­ti­dir. 1993-cü il­də tor­paq­la­rı­mı­ zı düş­mən­dən azad et­mək məq­sə­di­lə Şə­hər­lə­ra­ra­sı Sər­ni­şin­da­şı­ma Av­to­ kom­bi­na­tı­nın baş di­rek­to­ru və­zi­fə­si­ni kö­nül­lü tərk edə­rək mü­ha­ri­bə­yə ge­dib.

“Azər­bay­can Bay­ra­ğı” or­de­ni ilə təl­tif edi­lib, eh­ti­yat­da olan za­bit, ikin­ci də­rə­ cə­li Qa­ra­bağ mü­ha­rı­bə­si əli­li­dir.

56

САМОВАРА

ЭЮЗ САЛМЫШАМ Ö

tən əs­rin son­la­rın­da bir çox sa­hə­lər­də gər­gin­lik ya­şa­nır­dı, hət­ta yüz il­lər bo­yu də­də- ba­ba­la­rı­mı­zın ha­zır­la­dıq­la­rı mis əş­ya­lar “əl­van me­tal təh­vi­li ” adı ilə su qiy­mə­ti­nə sa­tı­lır­dı. Prob­lem tək­cə bu­nun­la bit­səy­di, dərd ya­rı idi. Ta­ri­xi­mi­zi, adət-ənə­nə­lə­ri­mi­zi özün­də əks et­di­rən hə­min əş­ya­lar də­yər-dəy­mə­zi­nə sa­tı­lır­dı.

Ey­ni za­man­da, zə­ma­nə iş­baz­la­rı tə­rə­fin­dən ta­ri­xə və mə­də­niy­yə­ti­mi­zin bir his­sə­sin­ə aid olan bu sər­vət­lər öl­kə­dən çı­xa­rı­lır­dı. Be­lə bir za­man­da hə­min ha­di­sə­lə­ rə uzaq­dan seyr­çi olan azər­bay­can­lı ba­la­sı Şa­hid Hə­ bi­bul­la­yev bu ta­la­nın qar­şı­sı­nı al­ma­ğa cəhd gös­tə­rir, da­ma-da­ma göl olar de­yib, fəa­liy­yə­tə baş­la­yır...

Onun uzun il­lər­dir ki, min bir əziy­yət­lə top­la­dı­ğı, hey­ rət do­ğu­ran ən­tiq əş­ya­lar­la zən­gin kol­lek­si­ya­sı­na nə­zər sal­dıq­da bu xe­yir­xah işə “ƏH­SƏN” de­mək ke­çir in­sa­nın için­dən. Söh­bət Şa­hid Hə­bi­bul­la­ye­vin şəx­si kol­lek­si­ya­sın­ dan ge­dir.

Min il­lə­rin mü­şa­hi­də­si gös­tə­rir ki, ya­ra­dı­cı ol­ma­san be­ lə, ürək­lə gör­dü­yün hər bir xe­yir­xah əməl də müt­ləq qəl­ bə nü­fuz edir. Şa­hi­din kol­lek­si­ya­sı ma­raq do­ğur­ma­sı ilə ya­na­şı, təd­ qi­qat ob­yek­ti ki­mi də bö­yük əhə­miy­yət da­şı­yır.

Onun kol­lek­si­ya­sın­da ha­zır­da 3000 eks­po­nat var. Bu­ ra sa­mo­var­lar, şər­bət qab­la­rı, par­ça­lar, dol­ça­lar, ka­sa­lar, nim­çə­lər, məc­mə­yi­lər, bad­ya­lar, sər­nic­lər, ku­zə­lər, qa­zan­ lar, teşt­lər, kəf­kir­lər, qab­la­ma­lar, çı­raq­lar, af­ta­va-lə­yən­lər, sür­mə­dan, xı­na­dan, sər­puş­lar, sə­fər qab-qa­caq­la­rı, mis qol­bağ­lar, xən­cər­lər, süz­gəc­lər, gü­lab­dan­lar, man­qal­lar, ma­şa­lar, qən­dil­lər, tə­rə­zi­lər və s. da­xil­dir. Sa­mo­var­la­rın

üzə­ri­nə is­teh­sal ta­rix­lə­ri həkk edil­miş­dir. Ha­be­lə müx­tə­lif sər­gi­lər­də la­yiq gö­rül­dük­lə­ri me­dal­lar da bun­la­rın üzə­rin­ də in­cə­lik­lə iş­lən­miş­dir.

Qə­dim mis əş­ya­la­rın üzə­ri­ni isə mü­qəd­dəs mən­bə­lə­ rə məx­sus kə­lam­lar, bə­zi hal­lar­da us­ta­la­rın ad­la­rı və s. bə­zə­yir. Bü­tün bun­lar isə təd­qi­qat və araş­dır­ma ob­yek­ti sa­yı­la bi­lər. Ş. Hə­bi­bul­la­ye­vin dün­ya­da ana­lo­qu ol­ma­yan şəx­si kol­ lek­si­ya­sın­da müx­tə­lif öl­kə­lər­də is­teh­sal edil­miş 999 bər­pa olun­muş qə­dim sa­mo­var var; bər­pa­sı­nı göz­lə­yən yüz­lər­lə qiy­mət­li əş­ya­dan isə hə­lə da­nış­mı­rıq. Bu sa­mo­var­lar 141 mü­əs­si­sə­nin us­ta­la­rı tə­rə­fin­dən 160 for­ma­da ha­zır­lan­ mış­dır. Ən “ca­van” sa­mo­va­rın 100, ən “qo­ca”sı­nın isə 300 ya­şı var. On­lar­dan ən bö­yü­yü­nün həc­mi 80 litr, ən ki­çi­yi isə cə­mi 200 qram su tu­tur. İkik­ran­lı iri sa­mo­var kol­lek­si­ ya­nın na­dir eks­po­nat­la­rın­dan sa­yı­lır.

Mü­qa­yi­sə üçün de­yək ki, Ru­si­ya­da sa­mo­var 1778-ci il­də ki­çik bir ema­lat­xa­na­da ha­zır­lan­mış­dır. Bu gün Ru­si­ya­ nın ən ta­nın­mış sa­mo­var kol­lek­si­ya­çı­la­rın­dan olan Mi­xa­il Bor­şe­vin “ar­se­nal”ın­da cə­mi 400 eks­po­nat var. Şa­hid Hə­bi­bul­la­ye­vin kol­lek­si­ya­sın­da­kı sa­mo­var­lar, əsa­sən, Ru­si­ya­da, Al­ma­ni­ya­da, Pol­şa­da, İran­da is­teh­sal edil­miş­dir. Bu­ra­da üç sis­tem­lə - kö­mür, neft və işıq­la iş­lə­ yən sa­mo­var­lar var. Elə nü­mu­nə­lə­rə də rast gəl­mək olur ki, on­dan cə­mi bir ədəd ha­zır­lan­mış­dır. Dün­ya­da dörd nüs­xə­də olan sa­mo­var­lar­dan iki­si məhz bu kol­lek­si­ya­da­ dır. Bu­ra­da rast gə­lə­cə­yi­niz üça­yaq və iki­lü­lə­li sa­mo­var­ lar ən qey­ri-adi qu­ru­lu­şa ma­lik­dir. Ş.Hə­bi­bul­la­yev 17 il­dir na­dir əş­ya­lar top­la­maq­la məş­ ğul olur. Bu il­lər ər­zin­də apar­dı­ğı araş­dır­ma­lar nə­ti­cə­sin­də

57

İNCƏ SƏNƏT

58

ya­lar bu öl­kə­lə­rin mə­də­ni ir­si­nə mü­na­si­bət de­mək­dir. Ş.Hə­bi­bul­la­ye­vin “Ən­tiq əş­ya­lar” kol­lek­si­ya­sı bey­nəl­ xalq miq­yas­da in­di­yə­dək 18 də­fə sər­gi­lən­mış­dır. İlk sər­gi 2006-cı il okt­yab­rın 14 və 16-da Pa­ris­də - YU­NES­KO-nun qə­rar­ga­hın­da, so­nun­cu də­fə bu ilin ap­rel ayın­da ye­nə də ora­da təş­kil olun­muş­dur. Şir­məm­məd NƏ­ZƏR­Lİ Fotolar müəllifindir

mə­lum olub ki, ən qə­dim sa­mo­var 1717-ci il­də şə­ki­li us­ta Nə­cəf­qu­lu tə­rə­fin­dən ha­zır­lan­mış və bu əş­ya­nın adı “si­ ma­vər” türk sö­zün­dən gö­tü­rül­müş­dür.

Ha­zır­da şə­ki­li us­ta­nın dü­zəlt­di­yi hə­min sa­mo­var La­hıc Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yin­də qo­ru­nur.

Kol­lek­si­ya­nın na­dir eks­po­nat­la­rın­dan olan fay­ton Ba­ kı­nın neft maq­na­tı No­be­lin si­fa­ri­şi ilə 1895-ci il­də Ru­si­ ya­nın Sankt-Pe­ter­burq şə­hə­rin­də ha­zır­lan­mış­dır. Fay­ton na­mə­lum us­ta tə­rə­fin­dən dü­zəl­dil­miş əl işi­dir. Çarx oxun­ da «L.No­bel - S.Pe­ter­burq» söz­lə­ri ya­zıl­mış­dır. Uni­kal­lı­ ğı ilə se­çi­lən fay­to­nu Şa­hid Hə­bi­bul­la­yev Şə­ki­də ta­pa­raq Ba­kı­ya gə­tir­miş­dir. Hət­ta No­be­lin nə­ti­cə­si Ba­kı­da sə­fər­də olar­kən bu fay­to­na hey­rət­lə ba­xıb və onun qiy­mət­siz əş­ya ol­du­ğu­nu söy­lə­yib. Şa­hid Hə­bi­bul­la­ye­vin kol­lek­si­ya­sı­nın bey­nəl­xalq mə­ də­ni ir­sin qo­run­ma­sı­na və öl­kə­miz­də tu­riz­min in­ki­şa­fı­na xid­mət işin­də da­nıl­maz ro­lu­nu qeyd edən­lər, şüb­hə­siz, haq­lı­dır­lar. Onun kol­lek­si­ya­sın­da­kı qə­dim Pol­şa və in­gi­lis tə­rə­zi­lə­ri, fran­sız saa­tı, al­man çil­çı­raq­la­rı, İran lam­pa­la­rı, müx­tə­lif döv­lət­lə­rin pul va­hid­lə­ri olan sik­kə­lər və di­gər əş­

Haq­qın­da da­nış­dı­ğı­mız kol­lek­si­ya­nın hər­tə­rəf­li əhə­miy­yə­ti­ni nə­zə­rə alan Hey­dər Əli­yev Fon­du­nun Pre­zi­den­ti Meh­ri­ban xa­nım Əli­ye­va­nın tə­şəb­bü­sü ilə Ba­kı­nın Qa­la kən­din­də Ş.Hə­bi­bul­la­ye­vin “Ən­tiq əş­ya­lar” kol­lek­si­ya­sı üçün məx­su­si ola­raq üç­mər­tə­ bə­li mu­zey-komp­leks in­şa edil­miş­dir. 2010-cu il iyu­ nun 1-də mu­zey bi­na­sı­nın tə­məl­tök­mə mə­ra­si­min­də Meh­ri­ban xa­nım iş­ti­rak et­miş­dir. Mu­ze­yin döv­lət qay­ ğı­sı ilə əha­tə olu­na­ca­ğı da nə­zə­rə alın­mış­dır.

59

DISCOVERY 10-luq

FЯДАКАР “ЯКИНЧИ”ЛЯР «Əkin­çi», Hə­sən bəy Zər­da­bi­nin tə­bi­rin­cə de­sək, Ru­si­ya­da əv­və­lin­ci türk qə­ze­ti idi və «mil­lə­ti qəf­lət yu­xu­sun­dan oyat­ma­ğa ça­lı­şan bu car­çı» bö­yük Azər­bay­can mü­tə­fək­ki­ri­nin doğ­ru sö­zə ina­mın­dan ya­ran­mış­dı. «Qə­zet dər­viş ki­mi na­ğıl de­yə bil­məz, onun bor­cu­dur iş­lə­rin yax­şı və ya­man­lı­ğı­nı ay­na ki­mi xal­qa gös­tər­sin, ta xalq... xə­bər­dar olub onun əla­cı­nın da­lın­ca ol­sun», - de­yən Hə­sən bə­yə o döv­rün gör­kəm­li mü­tə­fək­kir­lə­ri can­la-baş­la kö­mək et­mə­yə ra­zı­lıq ver­ miş­di­lər. “Hər bir vi­la­yə­tin qə­ze­ti gə­rək onun ay­na­sı ol­sun” prin­si­pi ilə doğ­ru­la­rı söy­lə­mə­yi ba­ca­ran bu şəxs­lə­ri bir da­ha yad edək.

1

“Bi­zim əzi­zi­miz və gö­zü­mü­zün işı­ğı Hə­sən bəy! El­mi har­da öy­rə­nək, kim­dən öy­rə­ nək və han­sı dil­də öy­rə­nə­k?” - de­yə Zər­da­bi­yə şi­ka­yət­lə­nən Mir­zə Fə­tə­li Axund­za­də “mət­bua­tı­mı­zın ilk qa­ran­qu­şu­”nun maa­rif­çi­lik prin­sip­lə­ri­nin re­al­laş­ma­sın­da yo­rul­ma­dan ça­lı­şa­raq, xal­qı elm öy­rən­mə­yə ruh­lan­dı­ran mü­tə­fək­kir­lə­ri­miz­dən idi. Onun “Əkin­çi”də «Və­ki­li-na­mə­lu­mi mil­lət» im­za­sı ilə mə­qa­lə­lə­ri dərc olu­nur­du.

“Qırx il bun­dan əq­dəm, 1873-cü il­də al­tın­cı klas­da oxu­yan­da ilk də­fə rus te­at­rı­na get­dim.

Bu ge­cə mə­nə nə­ha­yət də­rə­cə­də əsər ey­lə­di. Sa­ba­hı gü­nü gim­na­zi­ya mü­əl­li­mi Hə­sən bəy Mə­li­kov cə­nab­la­rı­na sor­dum: “Aya, bi­zim di­li­miz­də te­atr əsər­lə­ri, fa­ciə­lər və ya məz­hə­kə var­mı­dı­r?”. Hə­sən bəy Axun­do­vun “Ha­cı Qa­ra” ko­me­di­ya­sı­nı ta­pıb mə­nə gös­tər­di. Bu ko­ me­di­ya­nı pan­si­on­da olan uşaq­lar­la bir­lik­də oy­na­ma­ğa ha­zır­laş­dıq. Bi­zim ha­zır­lıq­la­rı­mı­za isə Hə­sən bəy cə­nab­la­rı ta­ma­şa edir­di. Ta­ma­şa gü­nü zal­da çox adam var idi, ək­sə­ri isə er­mə­ni­lər idi...”. Bu sə­tir­lə­rin mü­əl­li­fi Nə­cəf bəy Və­zi­rov “Əkin­çi” nin dün­ya­ya gə­li­şi­ni sə­bir­ siz­lik­lə göz­lə­yən və qə­ze­tin in­ki­şa­fı üçün əlin­dən gə­lə­ni edən maa­rif­çi­lə­ri­miz­dən idi. Nə­cəf bəy həm də “Əkin­çi” nin Ru­si­ya müx­bi­ri idi..

3

2

“Əkin­ci”yə Şir­van­dan ya­zan Se­yid Əzim Şir­va­ni Zər­da­bi­yə bö­yük ümid bəs­lə­yən və hər za­man ona dəs­tək olan ya­zar­la­rı­mız­dan idi. “Əkin­çi”də onun el­mi və maa­ri­fi təb­liğ edən şe­ir­lə­ri dərc olu­nur­du. “Mə­lik­za­də Hə­sən bə­yin öm­rü­nü hifz ey­lə afət­dən”, ya­xud “Pəs “Əkin­çi” bi­zə mü­na­sib­dir, qiy­mə­ti yax­şı, ma­li-ka­sıb­dır” de­yən Şir­va­ni ha­mı­nı qə­zet oxu­ma­ğa və qəf­lət yu­xu­sun­dan ayıl­ma­ğa səs­lə­yir­di.

4 Əs­gər ağa Go­ra­ni də di­gər ya­zar­lar ki­mi, Zər­ba­di ilə bir­lik­də “Əkin­çi”nin rast gəl­di­yi bü­ tün prob­lem­lə­rə si­nə gə­rir­di. Go­ra­ni «Əkin­çi»nin ən fə­al, döv­rə, zə­ma­nə­yə, ha­di­sə­lə­rə də­ qiq, doğ­ru mü­na­si­bə­ti­ni bil­di­rən müx­bir­lə­rin­dən olub. Qə­ze­tin 17 nöm­rə­sin­də onun müx­tə­lif im­za­lar­la 39 mə­qa­lə­si dərc olu­nub.

60

5 Mir­zə Hə­sən Əl­qə­da­ri və ya “Əkin­çi”nin Məm­nu­nəl­qə­dar tə­xəl­lüs­lü müx­bi­ri oxu­cu­la­rı “Mək­tu­bat” bö­lü­mün­də Cə­nub­da olub-bi­tən­lər­dən xə­bər­dar edən əsas ya­zar­la­rın­dan idi.

6

Çar sa­ra­yı­nın na­zi­ri, Ru­si­ya­nın Al­ma­ni­ya­da­kı sə­fi­ri, I Döv­lət Du­ma­sı­nın üz­vü, «Hüm­ mət» par­ti­ya­sı­nın ya­ra­dı­cı­la­rın­dan bi­ri Mə­həm­məd­ta­ğı Əli­za­də “Əkin­çi”nin ən fə­al müx­bir və dəs­tək­çi­lə­rin­dən bi­ri olub. Döv­rün məş­hur alim­lə­rin­dən sa­yı­lan Məm­məd­ta­ğı Əli­za­də tez- tez Av­ro­pa­nın Fran­sa, Al­ma­ni­ya ki­mi öl­kə­lə­ri­nə ge­dir, ora­da də­rin bi­lik­lə­rə yi­yə­lə­nir və bil­dik­lə­ri­ni “Əkin­çi” oxu­cu­su ilə pay­la­şır­dı...

“Əkin­çi”də dün­yə­vi və di­ni elm­lər haq­qın­da mü­ba­hi­sə Ələk­bər Hey­də­ri­nin qə­ze­tin 10cu nöm­rə­sin­də dərc edil­miş mə­qa­lə­si ilə baş­lan­dı. Bu mə­qa­lə tə­rəq­qi­pər­vər müx­bir­lər ilə qa­ra­gü­ruh­çu­lar ara­sın­da qız­ğın mü­ba­hi­sə­yə sə­bəb ol­du. «Əkin­çi»nin Da­ğıs­tan müx­bi­ri Ə.Hey­də­ri gənc­lə­rin mü­kəm­məl şə­kil­də elm­lə­rin əsas­la­rı­na yi­yə­lən­mə­lə­ri­ni zə­ru­ri mə­sə­lə ki­mi irə­li sü­rür­dü. O, köh­nə tə­lim-tər­bi­yə üsul­la­rı­nı pis­lə­yir, mək­təb və məd­rə­sə­lər­də­ki tə­li­ min ya­rıt­maz­lı­ğı­nı, ora­da təd­ris edi­lən fən­lə­rin puç­lu­ğu­nu açıb gös­tə­rir­di.

8

”Əkin­çi”nin inad­kar­lı­ğı­na, sə­bi­ri­nə, dö­züm­lü­lü­yü­nə gö­rə fərq­lə­nən əmək­daş­la­rın­dan bi­ ri də Əh­sə­nül-Qə­va­üd tə­xəl­lü­sü ilə ya­zan Gən­cə­li Ha­cı Mə­həm­məd Sa­diq idi. «Əkin­çi»nin həm də prin­si­pi­al müx­bir­lə­rin­dən sa­yı­lan Əh­sə­nül-Qə­va­id maa­rif­çi ol­maq eti­ba­rı ilə id­ra­kın gü­cü­nə möh­kəm ina­nır, hət­ta onun va­si­tə­si­lə in­san­la­rın azad, dinc, qay­ğı­sız ya­şa­ya­caq­la­rı­ na bel bağ­la­yır­dı.

Mək­təb­lər­də dün­yə­vi elm­lə­rin təd­ri­si­ni va­cib sa­yan, «Əkin­çi»nin bu möv­zu­lar­da aç­dı­ğı mü­ba­hi­sə­lər­də ya­xın­dan iş­ti­rak edən Məh­bus Dər­bən­di­nin ya­zı­la­rı da ma­raq­la qar­şı­la­nır­ dı. Dər­bən­di ya­zır­dı: «...Bu qay­da qə­dim zə­ma­nə qay­da­sı­dır və zə­ma­nə də­yi­şil­di­yi­nə gö­rə gə­rək o qay­da da də­yi­şil­sin. İn­di hər bir sə­nə­tin sə­nət­ka­rı ol­du­ğu ki­mi, elm­lə­rin də ha­mı­sı­nı bir us­tad­dan bir mək­təb­xa­na­da öy­rən­mək ol­maz. Həm də hər iki elm bir mək­təb­də bir us­ tad­dan öy­rə­nil­dik­də, oxu­yan­lar hər iki­sin­dən ava­ra olur­lar”.

10

7

9

”Əkin­çi”nin ya­zar­la­rın­dan və qə­ze­tin in­ki­şa­fın­da fə­al iş­ti­rak edən müx­bir­lər­dən bi­ri də Za­ qaf­qa­zi­ya Şey­xü­lis­la­mı Axund Əh­məd Hü­seyn­za­də idi. Böyük maarifpərvər Ə.Hüseynzadə ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Dünyəvi elmləri mükəmməl bilmiş, bir neçə fənnə dair dərslik yazmışdır. 10-dək kitab müəllifidir.

Xatuna MAHMUD

61

ADAMA GƏZMƏK QALIR

QЫЗМАР

Du­bay

B

DU­BAY

əl­kə də dün­ya­da ye­ga­nə şə­hər­dir ki, onu ha­mı ta­nı­yır, ora­da ol­ma­ğa can atır – ki­mi al­ver məq­sə­di­lə, ki­mi də səh­ra­lıq­da ya­ra­ dıl­mış cən­nə­ti gör­mək niy­yə­ti ilə. Yə­qin, söh­bə­tin Du­bay şə­hə­rin­dən get­di­yi­ni hiss et­di­niz.

Da­ha çox müa­sir mə­kan ki­mi ta­nı­nan Du­ba­yın qə­dim ta­ri­xi var. Şə­hər ya­xın­lı­ğın­da­kı bir ba­taq­lıq­dan ta­pıl­ mış manq­ra ağa­cı­nın üs­tün­də bu əra­zi­nin 7 min il­lik ta­ri­xi keç­mi­şi­ni gös­tə­rən ya­zı var. Manq­ra ağa­cı ye­ ni Du­bay in­şa edi­lər­kən aş­kar­la­nıb. Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­ri­nin ən bö­yük şə­hər­lə­rin­dən olan Du­ba­ya və ey­ni­ad­lı əmir­li­yə 1830-cu il­dən bə­ri əl-Mək­tum ailə­si baş­çı­lıq edir. Şə­hər ha­ki­mi Şeyx Mə­həm­məd ibn Rə­şid əl-Mək­tum­dur.

62

АЛТЫНДА

Mir­va­ri və neft Ha­zır­da Ya­xın Şər­qin ən bö­yük ma­liy­yə, ti­ca­rət və əsas tu­rizm mər­kə­zi olan Du­bay 1940-cı il­lə­rə qə­dər ki­çik bir qə­sə­bə idi. Əha­li də­niz­dən çı­xar­dı­ğı mir­va­ri­ni ər­zaq­la də­yiş­di­rə­rək ya­şa­yı­şı­nı tə­min edir­di. Ya­pon­lar­dan sax­ta yol­la mir­va­ri dü­zəlt­mə­yi öy­rən­dik­dən son­ra, bu­ra­nın sa­ kin­lə­ri da­ha ra­hat gə­lir əl­də et­mə­yə baş­la­dı­lar. Neft ta­pıl­ dıq­dan son­ra isə hər şey də­yiş­di. Bir­ləş­miş Əmir­lik­lə­rin di­gər yer­lə­rin­də ol­du­ğu ki­mi, Du­ba­yı da nə­həng in­şa­at dal­ğa­sı bü­rü­dü. Pu­la pul de­mə­yən ərəb şeyx­lə­ri id­dia­lı ti­ ki­li­lər­lə dün­ya­nın diq­qə­ti­ni öz­lə­ri­nə çək­mə­yə baş­la­dı­lar.

Coğ­ra­fi möv­qe­yi və iq­li­mi Du­ba­yın 1114 kv.km sa­hə­si var. Tro­pik səh­ra iq­li­mi­nə

sa­hib­dir. 2 mil­yon 262 min əha­li­nin, sa­də­cə, 26%-i kök­lü ərəb­lər­dir. Yer­də qa­lan­la­rı köç­mə­lər­dir. On­la­rın ara­sın­da av­ro­pa­lı­lar və ame­ri­ka­lı­lar da var. Fars kör­fə­zi­nin sa­hi­lin­ də, pay­taxt Əbu-Da­bi­dən şi­mal-şərq­də yer­lə­şən Du­bay dün­ya­nın ən is­ti şə­hər­lə­ri si­ya­hı­sın­da­dır. Tə­səv­vür edin, qış­da or­ta tem­pe­ra­tur +25 də­rə­cə təş­kil edir. Ən so­yuq ay yan­var­dır ki, bu za­man tem­pe­ra­tur +19 də­rə­cə olur. Tu­rist­ lə­rin ən çox axı­nı da məhz qış fəs­li­nə tə­sa­düf edir. Dün­ya­ nın dörd bir tə­rə­fi­ni so­yuq şax­ta­lar don­du­rar­kən in­san­lar isin­mək, is­ti­ra­hət et­mək, elə­cə də alış-ve­riş üçün bu­ra­ya üz tu­tur­lar.

Fars kör­fə­zi şə­hə­ri iki ye­rə bö­lür – Bar-Du­bay və Dey­ ru ad­la­nan his­sə­lə­rə. Hər iki sa­hi­lə kör­fəz bo­yun­ca AB­R A ad­la­nan ənə­nə­vi qə­dim ərəb su tak­si­lə­rin­dən is­ti­fa­də et­ mək­lə keç­mək olar.

Söz nəq­liy­yat­dan düş­müş­kən, qeyd et­mək la­zım­dır ki, Du­bay tak­si­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti say­ğac­lı­dır. Bir­ləş­miş Əmir­ li­yin di­gər yer­lə­rin­də be­lə say­ğac­lar yox­dur, qiy­mət mə­ sə­lə­si­ni biz­də­ki ki­mi tak­si sü­rü­cü­sü ilə da­nı­şıb həll et­mək la­zım gə­lir. İq­ti­sa­diy­ya­tı İn­ki­şaf tem­pi­nə gö­rə onu yal­nız Şan­xay­la mü­qa­yi­sə edir­lər. Hon­konq və Sin­qa­pur­dan son­ra dün­ya­da 3-cü önəm­li re­eks­port mər­kə­zi­dir. Uzun əsr­lər bo­yun­ca Du­bay bü­tün Ərəb ya­rı­ma­da­sı­nın ən bö­yük və əsas ti­ca­rət mər­ kə­zi he­sab edi­lib. Bu gün də Du­bay dün­ya miq­ya­sın­da nə­ həng alış-ve­riş və ti­ca­rət mər­kə­zi ki­mi diq­qət çək­mək­də

da­vam edir. Ənə­nə­vi ərəb ba­zar­la­rın­dan tut­muş, son dəb ma­ğa­za­la­ra qə­dər hər yer­də qız­ğın al­ver ge­dir. Odur ki, hər il Du­bay­da ti­ca­rət fes­ti­va­lı­nın ke­çi­ril­mə­si ənə­nə ha­lı­na çev­ri­lib. Du­bay dəb­də­bə se­vən­lə­rin mə­ka­nı­dır...

Bürc Xə­li­fə və ya Bürc Du­bay...

Göy­də­lən 2008-ci il­də in­şa edi­lib. Dün­ya­da in­di­yə­dək in­şa edil­miş ən yük­sək bi­na­dır. 162 mər­tə­bə­li bi­na­nın hün­ dür­lü­yü 828 metr­dir. Bi­na­nın so­nun­cu mər­tə­bə­si­nə qal­xıb, Du­bay pa­no­ra­mı­nı iz­lə­mək üçün bir ne­çə gün əv­vəl­dən 100 dir­həm ödə­mək la­zım­dır. Əgər tez çıx­maq is­tə­yir­si­ niz­sə, 400 dir­həm, yə­ni təx­mi­nən, 100 dol­lar ödə­mə­li ola­ caq­sı­nız. Bi­na­da sa­ni­yə­də 18 metr sü­rət­lə hə­rə­kət edən 50 lift var. Dörd ka­te­qo­ri­ya üz­rə – yük­sək­li­yi­nə, hün­dür­lü­ yü­nə, hün­dür da­mı­na və bi­na­nın çox­mər­tə­bə­li ol­ma­sı­na gö­rə dün­ya­da bi­rin­ci he­sab edi­lir. Möh­tə­şəm ti­ki­li 95 km mə­sa­fə­dən be­lə gö­rü­nür. Bun­dan baş­qa, qül­lə­də­ki gö­zət­ çi mey­dan­ça­sın­dan ya­xın 80 km ra­diu­su iz­lə­mək müm­ kün­dür. Föv­qə­la­də hal­lar baş ver­dik­də, bi­na sa­kin­lə­ri­ni 32 də­qi­qə ər­zin­də eva­kua­si­ya et­mək müm­kün­dür. Bi­na mü­ kəm­məl gü­vən­lik sis­te­mi ilə tə­min olu­nub. 73-cü mər­tə­bə­ də 20 min qal­lon­luq iki su re­zer­vua­rı yer­ləş­di­ri­lib.

Məş­hur fan­tan Bu fan­tan Bürc Xə­li­fə­nin ya­xın­lı­ğın­da yer­lə­şir. Dün­ya­ da­kı ən bö­yük mu­si­qi­li fon­tan­dır. Hər ax­şam sa­at 18:30dan eti­ba­rən baş­la­yan şou­nu iz­lə­mək­dən öt­rü şə­hər sa­ kin­lə­ri və bü­tün qo­naq­lar bu­ra­ya axın edir­lər. Fon­ta­nın

63

ADAMA GƏZMƏK QALIR

64

fış­qı­ran su­yu 150 metr yük­sək­li­yə qə­dər qal­xır. Özü­nü Şər­qin ina­nıl­maz na­ğıl alə­min­də hiss et­mə­yi ar­zu­la­yan­lar üçün... bu­nu iz­lə­mə­yə də­yər... İs­ti­də xi­zək İd­dia­lı in­şa­at­lar bu­nun­la bit­mir. Dün­ya­nın ən is­ti şə­ hər­lə­rin­dən olan Du­bay­da­kı Qış İd­man Komp­lek­sin­də xi­ zək­çi­lik­lə məş­ğul ol­maq im­ka­nı var. 22,5 min kv.km.-lik sa­hə­si ilə dün­ya­da­kı ən bö­yük qa­pa­lı qış id­man-əy­lən­cə mər­kəz­lə­ri­nə mey­dan oxu­yan bu qur­ğu Ya­xın Şər­qin ilk Qış İd­man Komp­lek­si­dir. Sü­ni qar ör­tü­yü ilə təc­hiz olu­nan komp­leks 3 fut­bol mey­da­nı bö­yük­lü­yün­də­dir. İçə­ri­də tem­ pe­ra­tur –2-4 də­rə­cə ara­sın­da də­yi­şir. Ey­ni an­da bu­ra 1500 zi­ya­rət­çi da­xil ola bi­lər. “Moll Emi­ra­te” ti­ca­rət mər­ kə­zin­də­ki gi­ri­şi 50 av­ro olan bu komp­lek­sə bü­tün tu­rist­lər axın edir.

Ak­va­ri­um və…

Du­bay Ti­ca­rət-Əy­lən­cə Mər­kə­zin­də, Pal­ma Cu­mey­ra ada­sın­da­kı “At­lan­tis” otel­də nə­həng ak­va­ri­um­lar diq­qə­ti çə­kir.

Son 30 il­də Du­bay Əmir­li­yi gö­rün­tü­sü­nü ta­ma­mi­lə də­ yiş­di­rib. Möh­tə­şəm me­mar­lıq la­yi­hə­lə­ri onu ənə­nə­vi Şərq şə­hə­rin­dən müa­sir me­qa­po­li­sə çe­vi­rib. Şeyx Za­hid Ro­ ud şə­hə­rin ən pres­tij­li kü­çə­si­dir. Əkiz qül­lə­lər – “Emi­ra­tes To­u­ers”, Du­bay Dün­ya Ti­ca­rət Mər­kə­zi... ta­nın­mış ün­van­ lar­dan­dır. Şə­hə­rin əsas ra­yon­la­rı şərq his­sə­də­ki Dey­ra de­yi­lən ti­ca­ri və Bar-Du­bay ki­mi ta­nı­nan ta­ri­xi mər­kəz­dir.

Bas­ta­ki­ya Bar-Du­ba­yın qə­dim his­sə­si be­lə ad­la­nır. Şə­hər mu­ze­yi ilə sa­hil bux­ta­sı əra­zi­sin­də – Mu­sal­la kü­çə­sin­də yer­lə­şir.

Bu­ra­da­kı bi­na­la­rın ək­sə­riy­yə­ti XIX əs­rin so­nu – XX ər­sin əv­vəl­lə­rin­də in­şa edi­lib. Vax­ti­lə əra­zi­də İran­dan gəl­mə ta­ cir­lər məs­kən sa­lar­mış. Kvar­ta­lın adı da elə fars­ca Bas­tak kəl­mə­sin­dən irə­li gə­lir ki, bu, İran­da hə­min ta­cir­lə­rin ol­ du­ğu əya­lə­tin adı­dır. Ha­zır­da Bas­ta­ki­ya əra­zi­sin­də güc­lü ye­ni­dən­qur­ma və res­tav­ra­si­ya iş­lə­ri ge­dir.

Bürc əl-Ərəb Yel­kən­şə­kil­li “7 ul­duz”lu ote­lin şöh­rə­ti bü­tün dün­ya­ ya ya­yı­lıb. Ərəb də­ni­zi­nin sa­hi­lin­də, Cü­mey­ra ra­yo­nun­da yer­lə­şir. Ote­lin əra­zi­si­nə da­xil ol­maq qa­da­ğan­dır. Sa­də­cə, müş­tə­ri­lər gi­rə bi­lər­lər. Bu­ra­da ma­şın­la­rın hit-pa­ra­dı var.

321 metr yük­sək­li­yi və 56 mər­tə­bə­si olan otel dün­ya­da ən hün­dür meh­man­xa­na he­sab edi­lir. O, sü­ni ada­nın üzə­rin­ də in­şa edi­lib.

Pal­ma ada­la­rı Üç his­sə­dən iba­rət sü­ni ada­lar zən­ci­ri be­lə ad­la­nır – Cu­mey­ra, Cə­bəl Əli və Dey­ra... Bi­rin­ci ada­da Ya­xın Şərq­ də ilk mo­no­rels nəq­liy­yat va­si­tə­si is­ti­fa­də­yə ve­ri­lib. Bu, Du­bay­da ən məş­hur la­yi­hə­lər­dən­dir. Sa­hil­bo­yu 120 km mə­sa­fə­ni əha­tə edən bu mə­ka­nı da­şın­maz əm­lak al­maq is­tə­yən­lə­rin üz tut­du­ğu ən po­pul­yar yer ki­mi qə­lə­mə ver­ mək olar. 1-4 otaq­lı mən­zil­lər­dən, pen­ta­uz­lar­dan, vil­la­lar­ dan və su üzə­rin­də­ki ev­lər­dən, çox say­da ti­ca­rət və alışve­riş mər­kəz­lə­rin­dən iba­rət­dir. Bu­ra 7 mil­yard­lıq büd­cə­si ilə dün­ya­nı hey­rə­tə sa­lan uni­kal in­şa­at la­yi­hə­lə­ri­nin si­ya­ hı­sın­da gös­tə­ri­lir. Sa­də­cə, av­ro­pa­lı­lar de­yil, MDB mə­ka­ nın­dan, Hin­dis­tan­dan da gə­lib bu­ra­da ev alan­lar var.

Bə­zən Du­ba­yı res­to­ran, klub və ma­ğa­za­la­rı­na gö­rə, Fars kör­fə­zi­nin Pa­ri­si ad­lan­dı­rır­lar. Ki­no­te­atr­lar­da Hin­ dis­tan, Av­ro­pa və Ame­ri­ka is­teh­sa­lı olan film­lə­ri iz­lə­mək müm­kün­dür. Şə­hər­də son il­lə­rin ən po­pul­yar türk te­le­se­ri­ al­la­rı­nın pos­ter­lə­ri­ni də gör­mək müm­kün­dür.

65

ADAMA GƏZMƏK QALIR

66

Qan don­du­ran qa­da­ğa­lar Ən yax­şı çi­mər­lik Cu­mey­ra-biç­dir. Gi­riş pul­lu­dur, 5 dir­ həm ödə­mək­lə sə­hər sa­at 10-dan ax­şam 10-na qə­dər sa­hil­də, bə­yaz qum­sal­lı­ğın üzə­rin­də də­ni­zin və gü­nə­şin zöv­qü­nü ya­şa­maq müm­kün­dür. Çi­mər­lik­də pal­tar­sız su­ya gir­mək qa­da­ğan­dır. Çi­mər­lik pal­ta­rı ilə, sa­də­cə, ho­vuz­da və də­niz­də do­laş­maq olar. Həf­tə­nin mü­əy­yən gün­lə­rin­də çi­mər­lik yal­nız qa­dın­lar və uşaq­lar üçün açıq olur.

Bu­ra­da bə­zi qay­da­lar var ki, on­la­ra çox cid­di əməl olun­ ma­lı­dır. Əks təq­dir­də, həbs, de­por­ta­si­ya­ya qə­dər müx­tə­lif cə­za­lar tət­biq edi­lir; mə­sə­lən, zi­bil və al­ko­qo­lu gö­tü­rək.

Du­bay tə­miz şə­hər­dir. kü­çə­yə zi­bil at­ma­ğın cə­ri­mə­si 500 dir­həm təş­kil edir. Əgər zi­bi­li, hət­ta zi­bil ye­şi­yi­nin ya­nın­da ye­rə at­sa­nız da, ey­ni cə­ri­mə­ni ödə­mə­li olar­sı­nız. Bü­tün Bir­ləş­miş Ərəb Əmir­lik­lə­ri əra­zi­sin­də, sa­də­cə, bir ne­çə nöq­tə­də xa­ri­ci­lə­rə spirt­li iç­ki sa­tı­lır. Kü­çə­yə sprit­li iç­ki ilə çıx­maq po­li­sin mü­da­xi­lə­si­nə sə­bəb ola bi­lər. Spirt­li iç­ki yal­nız bar-res­to­ran­lar­da otel sa­kin­lə­ri­nə, qo­naq­la­ra sa­tı­la bi­lər. Sər­xoş və­ziy­yət­də ma­şın ida­rə et­mək də qay­da­la­ ra zid­dir və o da yük­sək miq­dar­da cə­ri­mə və həbs­lə mü­ şa­yi­ət olu­nur. Əmir­lik­də nar­ko­tik mad­də qə­bul edən­lər 5 ilə qə­dər həbs olu­na bi­lər; bu zə­hə­ri öl­kə­yə gə­ti­rən­lər isə ölüm cə­za­sı alır. Qa­da­ğa­lar sa­də­cə bun­lar­la bit­mir. Du­bay əha­li­si­nin ək­sə­riy­yə­ti gəl­mə ol­sa da, əha­li­nin 96% mü­səl­ man­dır və ha­kim din də İs­lam­dır. Bu isə o de­mək­dir ki, bə­ zi qay­da­la­ra tu­rist­lər də əməl et­mə­li­dir­lər. Mə­sə­lən, mü­ səl­man xa­nım və ki­şi­lə­rin fo­to­la­rı­nı çək­mək qa­da­ğan­dır.

Yal­nız öz­lə­ri­nin ra­zı­lı­ğı ilə şə­kil çək­mək olar. Hər­bi-stra­te­ji və hö­ku­mət bi­na­la­rı­nın da fo­to­la­rı­nın çə­kil­mə­si qa­da­ğan­ dır. Yer­li xa­nım­la­ra gül­mək və on­lar­la mə­zə­lən­mək ol­maz.

Bu qay­da­ya ria­yət et­mə­yən­lə­ri 60 000 dir­həm məb­lə­ğin­ də cə­ri­mə göz­lə­yir. Mü­səl­man xa­nı­ma al­ko­qol və do­nuz ətin­dən ha­zır­lan­mış ye­mək­lər tək­lif et­mək də qa­da­ğan­ dır. Ra­ma­zan ayın­da gün çı­xan­dan-ba­ta­na qə­dər ic­ti­mai yer­lər­də ye­mək ye­mək, iç­ki iç­mək, si­qa­ret çək­mək, saq­ qız çey­nə­mək ol­maz. Ra­ma­zan adət­lə­ri­nə qar­şı is­tə­ni­lən hör­mət­siz­lik, say­ğı­sız­lıq cə­ri­mə, ya­xud həbs cə­za­sı­na gə­ ti­rib çı­xa­ra bi­lər. Qu­mar oy­na­maq da qa­da­ğa qo­yu­lan­lar sı­ra­sın­da­dır.

Ay­nur TA­LI­BO­VA

67

GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

DU­BAY МЯТБЯХИ Şə­hər əha­li­si­nin mil­liy­yə­tə gö­rə müx­tə­lif­li­yi özü­nü Du­bay mət­bə­xin­də qa­ba­rıq hiss et­di­rir. Tu­rizm şə­hə­ri ki­mi məş­hur olan Du­bay­da bü­tün dün­ya mət­bə­xi­nə aid ye­mək­lər ge­niş ya­yı­lıb. Bu­ra­da Mi­sir, Əf­qa­nıs­tan, Li­van və Tu­nis mət­bəx­lə­ri ol­duq­ca məş­hur­dur. Bu şə­hər ərəb öl­kə­lə­ri­nin mət­bə­xi ilə ya­na­şı, ame­ri­kan mət­bə­xin­dən Av­ro­pa və hət­ta Asi­ya mət­bə­xi­nə­dək müx­tə­lif dad­la­rı bir ara­ya gə­ti­rə­rək, zən­gin mət­bə­xə sa­hib­dir. Əsas ye­mək­lər...

Du­bay mət­bə­xin­də dü­yü, xur­ma və də­niz məh­sul­ la­rı xü­su­si yer tu­tur. Ənə­nə­vi bə­də­vi me­nü­sü da­ha çox tə­zə ba­lıq, qu­ru­dul­muş ba­lıq, də­və əti, də­və sü­ dün­dən iba­rət­dir. Du­bay mət­bə­xin­də ba­dam, li­mon, zə­fə­ran, qu­ru mey­və­lər, zə­fə­ran və fıs­tıq­dan bol-bol is­ti­fa­də edi­lir.

Pi­ta çö­rə­yi, na­an de­yi­lən İran çö­rə­yi və la­vaş – da­ ha çox is­ti­fa­də edi­lən çö­rək çe­şid­lə­ri­dir.

Ful me­da­mes ad­la­nan ye­mək po­mi­dor su­yu və so­ ğan­la bir­lik­də bi­şi­ri­lən qu­ru lob­ya­nın üzə­ri­nə yu­mur­ta və müx­tə­lif so­us­la­rın qa­tıl­ma­sı ilə ha­zır­la­nır. Qa­tıq və pi­ta çö­rə­yi ilə ser­vis edi­lir.

Vam od­da buğ­da və qu­zu ətin­dən bi­şən ha­re­is, ko­ us­sa mahs­hi ad­lı bal­qa­baq dol­ma­sı və shur­ba ad­dis ad­lı mər­ci­mək şor­ba­sı du­bay­lı­la­rın se­vim­li ye­mək­lə­ rin­dən­dir. Şir­ni­lər

68

Du­ba­yın ən məş­hur şir­ni­si “Əli­nin ana­sı” mə­na­sı­nı ve­rən umm Əli şir­ni­si­dir. Du­bay de­dik­də ağ­la gə­lən di­gər bir şir­niy­yat nö­vü isə me­ha­la­bi­ya­dır ki, o, üzə­ri­ nə fıs­tıq və gül­su­yu tö­kül­müş pu­dinq­dir. Esh asa­ray isə üs­tü qa­lın krem qa­tı ilə ör­tü­lən çiz­keyk­dən iba­rət­ dir.

Hind ya­ğı və xur­ma şə­kə­ri­nin buğ­da unu ilə yoğ­ ru­la­raq so­ba­da və ya yağ­da qı­zar­dı­la­raq bi­şi­ril­mə­sin­ dən alı­nan xur­ma pe­çen­ye­si də Du­bay mət­bə­xi­nin əvə­ze­dil­məz şir­ni­lə­rin­dən­dir.

Qəl­ya­nal­tı­lar Du­bay­da qəl­ya­nal­tı çe­şid­lə­ri ol­duq­ca in­ki­şaf et­miş­ dir. Da­rı unu və no­xud əz­mə­sin­dən iba­rət olan hu­ mus, köz­lən­miş ba­dım­can sa­la­tı olan ba­ba ga­nush da məş­hur qəl­ya­nal­tı növ­lə­ri­dir.

Fat­ta­yer Hot adı ve­ri­lən qəl­ya­nal­tı nö­vü isə qı­ zar­mış çö­rə­yin ara­sı­na pen­dir, is­pa­naq və so­ğa­nın qo­yul­ma­sın­dan ha­zır­la­nır. İç­ki­lər Du­bay­da res­to­ran­lar­da iç­ki ve­ril­mə­si qa­da­ğan­dır.

Yal­nız bə­zi lüks res­to­ran və otel bar­la­rı­nın iç­ki ver­ mək li­sen­zi­ya­sı var. Bu­ra­da çay və qəh­və­dən çox is­ti­fa­də edi­lir. Ənə­nə­vi ərəb qəh­və­si qulp­suz, ki­çik fin­can­lar­da təq­dim olu­nur. Süd və zə­fə­ran­la dad­lan­ dı­rıl­mış çay xü­su­si­lə se­vi­lir.

Hu­mus

Ər­zaq­lar: 1 stə­kan no­xud; 3 diş əzil­miş sa­rım­saq; 0,5 stə­kan da­rı unu; 1 li­mo­nun su­yu; 1 xö­rək­qa­şı­ğı zey­tun ya­ğı; 1 çay­qa­şı­ğı duz; 1 çay­qa­şı­ğı is­ti­ot.

Ha­zır­lan­ma­sı No­xu­du bir gün əv­vəl­dən is­lat­maq la­zım­dır.

Da­ha son­ra su­yu­nu də­yi­şib, yum­şa­la­na­dək bi­şir­mək la­zım­dır. Bi­şir­di­yi­niz su­yu at­ma­maq şər­ti ilə no­xu­du sü­zün. Blen­der­den ke­çi­rib pü­re ha­lı­na sa­lın. Baş­qa bir qab­da da­rı unu, əzil­miş sa­rım­saq, zey­tun ya­ğı, li­mon su­yu, duz və is­tio­tu yax­şı­ca qa­rış­dı­rın. Üzə­ri­nə blen­der­dən ke­çi­ril­miş no­xu­du da əla­və edib ye­ni­dən qa­rış­dı­rın.

69

GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

Bяhram Gur man

Mяnim sevimli şyemяyim

70

Şa­ma­xı sa­la­tı Ət uzun-uzun doğ­ra­nı­lır. So­ğan yu­yu­lur, hal­qa­va­ri doğ­ra­nı­la­raq, için­də sir­kə olan ka­sa­da 10-15 də­qi­qə sax­la­nı­lır. Xi­yar və po­mi­dor da yu­yu­lur; xi­yar uzun-uzun, po­mi­dor isə iri di­lim şə­klin­də doğ­ra­nı­lır. Doğ­ran­mış ər­zaq­lar bir ka­sa­nın içi­nə tö­kü­lür, qa­rış­dı­rı­lır, üzə­ri­nə zöv­qə gö­rə duz, is­ti­ot və bit­ki ya­ğı əla­və olu­nur. Yu­yul­muş ka­hı və cə­fə­ri yar­paq­la­rı yax­şıyax­şı qu­ru­du­la­raq boş­qa­ba dü­zü­lür. Ha­zır­lan­mış sa­lat onun üzə­ri­nə dai­rə­vi for­ma­da yer­ləş­di­ri­lir, di­lim­lən­mış po­mi­dor­la sa­la­tın ət­ra­fı bə­zə­di­lir.

Sa­la­tın da­da-tama gə­ti­ril­mə­si üçün saf­laş­dı­rıl­ma­mış bit­ki ya­ğı­ndan is­ti­fa­də olun­ma­sı da­ha məs­lə­hət­li­dir. Ərzaqlar 200 qram qay­na­dıl­mış mal əti, 1 ədəd or­taöl­çü­lü so­ğan, 1/4 stə­kan 9%-lik sir­kə, 6-8 ədəd xır­da po­mi­dor, 4-5 ədəd cə­ fə­ri, keşniş, nanə qurusu, 1-2 xö­rəkqa­şı­ğı bit­ki ya­ğı, zöv­qə gö­rə duz, qa­ra is­ti­ot.

71

CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT!

RUBRİKANIN SPONSORU “GEDEON RICHTER”İN AZƏRBAYCANDAKI NÜMAYƏNDƏLİYİDİR

ДАШ ДЕЙИЛ ЦРЯКДИ БУ!..

72

“Ü

rə­­­yim ağ­­­rı­­­yır!..” ifa­­­də­­­si tez-tez eşit­­­ di­­­yi­­­miz şi­­­ka­­­yət­­­lər­­­dən­­­dir və ma­­­raq­­­ lı­­­dır ki, xa­­­nım­­­lar da­­­ha çox iş­­­lə­­­dir bu cüm­­­lə­­­ni...

Biz hə­­kim­­lər bi­­li­­rik ki, bu cüm­­lə­­nin iş­­lə­­dil­­mə­­si çox za­­ man əsl ürək xəs­­tə­­li­­yi­­nin əla­­mə­­ti de­­yil. Be­­lə şi­­ka­­yət­­lər çox za­­man hə­­yat üçün təh­­lü­­kə­­li ol­­ma­­yan, psi­­xo­­so­­ma­­tik əsas­­lı şi­­ka­­yət­­lər­­dir ki, bun­­la­­ra kar­­di­­o­lo­­gi­­ya de­­yi­­rik. Və bi­­li­­rik ki, da­­ha çox qa­­dın­­lar “Ürə­­yim ağ­­rı­­yır” de­­sə də, kli­­maks ya­­ şı­­na qə­­dər qa­­dı­­nın ürə­­yi­­nin işe­­mik xəs­­tə­­li­­yi­­nə tu­­tul­­ma eh­­ ti­­ma­­lı 0 fa­­i­zə ya­­xın­­dır. Bu ma­­raq­­lı fak­­tı elm onun­­la izah edir ki, qa­­dın cin­­siy­­yət hor­­mon­­la­­rı onun da­­mar­­la­­rı­­nın di­­ va­­rı­­nı ate­­rosk­­le­­roz­­dan qo­­ru­­yur. Am­­ma kli­­maks baş­­la­­dı­­sa, qa­­dın­­la­­rın və ki­­şi­­lə­­rin ürək da­­mar­­la­­rı­­nın mən­­fə­­zi­­nin da­­ ral­­ma­­sı ilə mü­­şa­­yi­­ət olu­­nan işe­­mi­­ya xəs­­tə­­li­­yi­­nə tu­­tul­­ma­­sı eh­­ti­­ma­­lı ey­­ni­­lə­­şir. Ürə­­yin işe­­mik xəs­­tə­­li­­yi ad­­la­­nan bu prob­­le­­min ma­­hiy­­yə­­ ti­­ni aç­­maq üçün ürək da­­mar­­la­­rı haq­­qın­­da bə­­zi mə­­qam­­la­­ ra bə­­ləd ol­­ma­­lı­­yıq. Ürək bü­­tün bə­­də­­ni qan­­la təc­­hiz edən or­­qan­­dır, hər də­­fə yı­­ğı­­lıb-açı­­lan­­da qa­­nı da­­mar­­la­­ra qo­­vur və ge­­ri qay­­ta­­rır. Ürək ilk ola­­raq öz əzə­­lə­­si­­ni qan­­la təc­­hiz et­­mə­­li­­dir ki, ra­­hat iş­­lə­­yə bil­­sin. Bu­­nun üçün ürə­­yə ge­­dən da­­mar­­lar var və bun­­la­­ra tac (ko­­ro­­nar) ar­­te­­ri­­ya­­lar de­­yir­­lər.

Məhz bu da­­mar­­la­­rın tam və his­­sə­­vi tu­­tul­­ma­­sı ürə­­yin bir his­­sə­­sin­­də ürək əzə­­lə­­sin­­də in­­farkt ( yə­­ni əzə­­lə­­nin öl­­mə­­si) və ya işe­­mi­­ya (yə­­ni əzə­­lə­­yə az qan gəl­­mə­­si nə­­ti­­cə­­sin­­də ok­­si­­gen ça­­tış­­maz­­lı­­ğı) ya­­ra­­nır. Bu, xü­­su­­si­­lə, o za­­man baş ve­­rir ki, in­­san gər­­gin fi­­zi­­ki iş gö­­rür, ürə­­yin qa­­na tə­­lə­­ba­­tı ar­­tır, am­­ma da­­ral­­mış və ya mən­­fə­­zi tu­­tul­­muş tac da­­ma­­rı­­ nın şa­­xə­­si bu tə­­lə­­ba­­tı ödə­­yə bil­­mir. Bax, elə bu­­na “ürə­­yin işe­­mik xəs­­tə­­li­­yi” de­­yir­­lər.

Ma­­raq­­lı bu­­dur ki, ürə­­yin­­də işe­­mik xəs­­tə­­lik olan in­­san çox vaxt ürək ağ­­rı­­sı sö­­zü­­nü iş­­lət­­mir. Bə­­zi xa­­rak­­te­­rik əla­­ mət­­lər var ki, bun­­la­­rı hər bi­­ri­­miz bil­­mə­­li­­yik: Fi­­­zi­­­ki ak­­­tiv­­­lik­­­dən və psi­­­xo­­e­­­mo­­­si­­o­­­nal gər­­­gin­­­lik­­­ dən son­­­ra ya­­­ra­­­nan döş sü­­mü­­yü ar­­xa­­sın­­da (yə­­ni döş qə­­fə­­si­­nin or­­ta­­ sın­­da) ağ­­rı və sı­­xın­­tı­­lar; təng­­nə­­fəs­­lik; ümu­­mi zə­­if­­lik ha­­lı; ürək­­dö­­yün­­mə.

Bu əla­­mət­­lə­­rin hiss olun­­ma­­sı ürək əzə­­lə­­sin­­də işe­­mi­­ya və ya in­­farkt gös­­tə­­ri­­ci­­si ola bi­­lər. Be­­lə hal­­lar­­da nit­­roq­­li­­se­­rin tər­­kib­­li dər­­man­­la­­rın dil al­­tı­­na qo­­yu­­la­­raq so­­rul­­ma­­sı və “tə­­ ci­­li yar­­dım”a er­­kən mü­­ra­­ci­­ət xəs­­tə­­nin hə­­ya­­tı­­nı xi­­las et­­mək yo­­lu­­dur.

Mü­­a­sir dövr­­də ürə­­yin işe­­mik xəs­­tə­­li­­yi­­nin mü­­a­yi­­nə­­si üçün yal­­nız elekt­­ro­­kar­­di­­oq­­ra­­fi­­ya ki­­fa­­yət et­­mə­­mə­­li­­dir. Bil­­ mə­­li­­si­­niz ki, stress-test ad­­la­­nan fi­­zi­­ki yük­­dən son­­ra­­kı EKQ və ən ide­­al va­­ri­­ant­­da ko­­ro­­nar an­­gi­­oq­­ra­­fi­­ya mü­­a­yi­­nə­­si va­­ cib şərt­­lər­­dir. Çün­­ki yal­­nız ko­­ro­­nar an­­gi­­oq­­ra­­fi­­ya mü­­a­yi­­nə­­si va­­si­­tə­­si­­lə mən­­fə­­zi da­­ra­­lan da­­ma­­rı aş­­kar et­­mək və eh­­ti­­yac olar­­sa, stent qoy­­maq­­la da­­ma­­rın mən­­fə­­zi­­ni aç­­maq olar. Bu isə xəs­­tə­­nin hə­­ya­­tı­­nı qur­­tar­­maq de­­mək­­dir.

Han­­sı hal­­lar­­da bi­­zi ürə­­yin işe­­mik xəs­­tə­­li­­yi ki­­mi təh­­lü­­kə göz­­lə­­yi­­r? Çün­­ki bun­­la­­rı bil­­mək­­lə, xəs­­tə­­li­­yə tu­­tul­­maz­­dan əv­­vəl onun qar­­şı­­sı­­nı al­­maq şan­­sı əl­­də edi­­rik: Ki­­­şi cin­­­si 45-dən yu­­xa­­rı yaş qru­­pu; ge­­ne­­tik fak­­tor­­lar; bə­­zi xəs­­tə­­lik­­lər – piy­­lən­­mə, şə­­kər­­li di­­a­bet, ar­­te­­ri­­al hi­­per­­to­­ni­­ya, ate­­rosk­­le­­roz, me­­ta­­bo­­lik sind­­rom və s.; tü­­tün­­çək­­mə; al­­ko­­qol is­­ti­­fa­­də­­si; iri hey­­van ətin­­dən, un, duz və şə­­kər­­dən qi­­da­­da bol is­­ti­­fa­­də; mən­­fi emo­­si­­ya­­la­­ra – kin, qə­­zəb, nif­­rət, həs­­rət və s. me­­yil­­li­­lik; az­­hə­­rə­­kət­­li­­lik.

73

CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT! Ye­­ri gəl­­miş­­kən, çox va­­cib bir mə­­sə­­lə olan ate­­rosk­­le­­ roz prob­­le­­mi­­dir ki, bə­­zən cid­­di qə­­bul edil­­mir. Am­­ma ya­­şı 30-u haq­­la­­mış və yu­­xa­­rı­­da adı­­çə­­ki­­lən risk­­lə­­ri da­­şı­­yan hər bir in­­san, xü­­su­­si­­lə, ki­­şi­­lər il­­də iki də­­fə qan­­da xo­­les­­te­­ri­­nin miq­­da­­rı­­nı yox­­la­­ma­­lı­­dır­­lar. Bu pro­­ses kar­­di­­o­lo­­qun tə­­yi­­na­­ tı ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­li və qan­­da xo­­les­­te­­ri­­nin miq­­da­­rı­­nın azal­­dıl­­ma­­sı üçün təd­­bir­­lər vax­­tın­­da gö­­rül­­mə­­li­­dir.

Məhz bu yer­­də fi­­zi­­ki ak­­tiv­­li­­yin və ru­­hən özü­­nü re­­al­­laş­­ dır­­ma­­ğın ürə­­yin işe­­mik xəs­­tə­­li­­yi­­nin qar­­şı­­sı­­nın alın­­ma­­sın­­da ro­­lun­­dan da­­nış­­maq va­­cib­­dir.

Fi­­zi­­ki ak­­tiv­­li­­yin ən op­­ti­­mal va­­ri­­an­­tı gün­­də­­lik pi­­ya­­da, ən azı, 5-7 km gəz­­mək və ya 20-30 də­­qi­­qə ər­­zin­­də ve­­lo­­si­­ ped sür­­mək­­dir. La­­kin 40-45 yaş­­la­­rı­­na­­dək fi­­zi­­ki cə­­hət­­dən ak­­tiv ol­­ma­­yan in­­san bu hə­­rə­­kət­­lə­­rə təd­­ri­­cən baş­­la­­ma­­lı­­dır.

Ey­­ni za­­man­­da, ar­­tıq çə­­ki və zə­­rər­­li vər­­diş­­lər­­dən də müt­­ ləq azad ol­­ma­­lı­­yıq.

Ru­­hən özü­­nü re­­al­­laş­­dır­­maq isə in­­sa­­nın elə bir ha­­lı­­dır ki, ru­­hi ha­­lın­­da mən­­fi­­lik­­lər – üs­­yan, qə­­zəb, kin, nif­­rət və s. bu ki­­mi hal­­lar özü­­nü gös­­tər­­mir, in­­san qəl­­bin­­də ət­­ra­­fı ilə har­­mo­­nik vəh­­dət­­də olur, sev­­gi və meh­­ri­­ban­­lıq əha­­tə­­sin­­də ya­­şa­­yır, bir söz­­lə, ru­­hu­­nu sa­­bit və rə­­van sax­­la­­yır.

Bu­­ra­­da müt­­ləq vur­­ğu­­la­­yım ki, qə­­dim Şərq fəl­­sə­­fə­­si­­nə söy­­kə­­nən bə­­zi sağ­­lam­­laş­­dır­­ma yol­­la­­rı – yo­­qa və si­­qun ürək əzə­­lə­­si­­nin işi­­nə müs­­bət və möh­­kəm­­lən­­di­­ri­­ci tə­­sir gös­­tə­­rir. Yo­­qa və si­­qu­­nu öy­­rən­­mək üçün isə bu yol­­la­­ra el­­mi və təc­­rü­­bi bə­­ləd olan inst­­ruk­­to­­ra eh­­ti­­yac var­­dır. Am­­ ma nə­­ti­­cə­­də sağ­­lam ruh və vü­­cud əl­­də et­­mək­­lə, ürə­­yi­­ni­­zi in­­farkt­­dan və işe­­mi­­ya­­nın di­­gər növ­­lə­­rin­­dən qo­­ru­­muş ola­­ caq­­sı­­nız.

Ob­­raz­­lı de­­sək, ürə­­yi­­ni­­zin ru­­hun və sev­­gi­­nin mə­­bə­­di ol­­ du­­ğu­­nu unut­­ma­­yın, ürək əzə­­lə­­si­­ni risk fak­­tor­­la­­rın­­dan qo­­ ru­­yun, sağ­­lam və xoş­­bəxt olun! Əli Na­­­ğı­­­yev, hə­­kim, sə­­hiy­­yə kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya­­sı üz­­rə mü­­tə­­xəs­­sis

74

reklam

reklam

75

CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT!

76

İ

n­sa­nın elə an­la­rı olur ki, hər şey­dən, hət­ta özün­ dən be­lə qaç­maq is­tə­yir. Çün­ki in­san hər za­man də­yi­şik­lik və ye­ni­lik ar­zu­sun­da olan bir psi­xo­lo­ gi­ya­ya ma­lik­dir. Hə­ya­tın əta­lət­li və adi axı­nı yo­ ru­cu olan­da in­san sə­ya­hət et­mək, ye­ni dün­ya və ye­ni ün­siy­yət­lər axı­nı­na düş­mək, mə­nən və cis­mən din­ cəl­mək is­tə­yir.

Be­lə hal­da sə­ya­hət et­mək ən gö­zəl çı­xış yo­lu­dur.

Müx­tə­lif sə­ya­hət­lə­rin sağ­lam­lı­ğa tə­si­ri Sə­ya­hət­lər düz­gün təş­kil olu­nar­sa, ilk növ­bə­də, in­san or­qa­niz­mi­nə çox müs­bət psi­xo­lo­ji tə­sir edir. İn­sa­nı dep­res­ si­ya­ya sa­lan əta­lət mü­hi­tin­dən uzaq­laş­ma­sı ki­fa­yət edir ki, on­da hə­yat eş­qi art­sın. Bu­nun nə­ti­cə­sin­də isə cis­mi­miz­də güm­rah­lıq duy­ğu­su­nun, hor­mo­nal ta­raz­lı­ğın bər­pa­sı­nın, qan döv­ra­nın­da­kı müs­bət də­yi­şik­lik­lə­rin ya­ran­ma­sı­nın şa­hi­di olu­ruq; mə­sə­lən, me­şə­lik və dağ­lıq əra­zi­yə sə­ya­ hət edən in­sa­nın ru­hun­da har­mo­ni­ya, hə­lim­lik, ye­ni­dən ya­şa­maq ar­zu­su ki­mi en­dor­fin­lə­rin qan­da if­ra­zı­nı sti­mul­ laş­dı­ran psi­xo­lo­ji və­ziy­yət mey­da­na çı­xır. Tə­bi­ət­lə be­lə har­mo­nik psi­xo­lo­ji ün­siy­yə­tin ağır xəs­tə­lik­lə­rə – on­ko­lo­ji, ürək, qan xəs­tə­lik­lə­ri­nə məhz ru­hun tə­zə­lən­mə­si va­si­tə­si­ lə müs­bət psi­xo­so­ma­tik tə­sir et­mə­si mə­lum fakt­dır.

Gə­lin gö­rək, tə­biə­tə tu­ris­tik sə­ya­hət­lər vü­cu­du­mu­za han­sı yol­la müs­bət tə­sir gös­tə­rir.

Tə­bi­ət qoy­nu­na be­lə sə­ya­hət­lər ürək-qan-da­mar, si­nir və lim­fa, da­yaq-hə­rə­kət sis­te­mi­nə funk­sio­nal ak­tiv­lik gə­ti­ rə bi­lir. Tə­nəf­füs sis­te­mi müs­bət mə­na­da yük­lən­di­yi üçün or­qan və to­xu­ma­la­rın tə­miz ok­si­gen­lə zən­gin­ləş­mə­si baş ve­rir. Bü­tün or­qan­lar­da dur­ğun­luq ara­dan qalx­mış olur.

Axar su­da xəs­tə­lik­tö­rə­di­ci­lə­ri az in­ki­şaf et­di­yi ki­mi, tə­bi­ ət qoy­nu­na – dağ­la­ra, me­şə­lə­rə be­lə sə­ya­hət­lər də qa­ nı­mı­zı coş­dur­du­ğu üçün xəs­tə­lik­lə­rin qar­şı­sı­nı al­mış olur.

Həm­çi­nin, ça­naq və onur­ğa ət­ra­fın­da yer­lə­şən bə­zi əzə­lə qrup­la­rı be­lə gə­zin­ti və sə­ya­hət­lər za­ma­nı ak­tiv fəa­liy­yət­ də ol­du­ğu üçün çox xe­yir­li sa­yı­lır. Bu isə bə­dən tər­bi­yə­si va­si­tə­si­lə ən yax­şı müa­li­cə me­to­du he­sab edil­mə­li­dir.

La­kin bə­zi mə­sə­lə­lər nə­zə­rə alın­ma­lı­dır ki, or­qa­niz­min tə­bii mü­hi­tə uy­ğun­laş­ma­sı mən­fi tə­sir yö­nün­də in­ki­şaf et­ mə­sin. Bu, xü­su­si­lə, hün­dür­lü­yü 3000 metr­dən yük­sək olan dağ­lıq əra­zi­lə­rə sə­ya­hət edən­lə­rə aiddir. Bil­mək la­ zım­dır ki, be­lə sə­ya­hət­lər ekst­re­mal şə­rai­tə uy­ğun­laş­ma­ğı da tə­ləb edir. Va­cib ola­raq yad­da sax­la­maq la­zım­dır: – dağ­lıq əra­zi­lər­də ət ye­mək­lə­rin­dən müm­kün qə­ dər uzaq ol­maq, bal və bit­ki­mən­şə­li ye­mək­lər, ağar­tı­ ya üs­tün­lük ver­mək da­ha yax­şı olar. Ən va­cib mə­qam

isə gün ər­zin­də 3-4 lit­rə­dək ma­ye­nin qə­bul olun­ma­ sı­dır!

Uzaq öl­kə­lə­rə sə­ya­hət et­mə­yi xoş­la­yan in­san­lar təy­ya­ rə­dən is­ti­fa­də et­mə­yə məc­bur­dur­lar. Bu­ra­da iki prob­lem müt­ləq ya­şa­nır. Bi­rin­ci­si odur ki, tez-tez təy­ya­rə­də uç­maq qu­la­ğa, onur­ğa­ya və ayaq­lar­da ve­na­la­ra mən­fi tə­sir edir. İkin­ci­si isə ye­ni sa­at qur­şa­ğı­na uy­ğun­laş­maq prob­le­mi­dir.

De­mə­li, qu­laq­la­rın­da xro­ni­ki xəs­tə­lik­lə­ri olan­lar, os­teo­ xond­roz və aşa­ğı ət­raf­la­rın­da ge­nəl­miş da­mar-va­ri­koz­lar olan sə­ya­hət­çi­lər bun­la­rı nə­zə­rə al­ma­lı­dır.

Sa­at qur­şa­ğı­nın tez də­yi­şil­mə­si isə bir ne­çə gün­lü­yə bio­ritm­lə­ri­ni­zi po­za bi­lər və nə­ti­cə­də, yu­xu­suz­luq, mə­dəba­ğır­saq poz­ğun­luq­la­rı, əsə­bi­lik və s. xo­şa­gəl­məz prob­ lem­lər ya­şa­na bi­lər.

Ha­mi­lə xa­nım­la­ra xü­su­si­lə avia­sə­ya­hət­lər­dən çə­kin­ mək la­zım­dır.

Və son­da va­cib məs­lə­hət­lər Bə­zi öl­kə­lə­rə sə­ya­hət­lər za­ma­nı ora­da ya­yıl­mış xəs­tə­ lik­lə­ri nə­zə­rə al­ma­lı­sı­nız ki, on­lar­dan qo­ru­na bi­lə­si­niz.

Af­ri­ka və Asi­ya öl­kə­lə­rin­də po­lio­mie­li­tə, Ar­gen­ti­na və Bra­zi­li­ya ki­mi Cə­nu­bi Ame­ri­ka öl­kə­lə­rin­də sa­rı qız­dır­ma­ya, Asi­ya və Af­ri­ka­nın bə­zi öl­kə­lə­rin­də qa­rın ya­ta­la­ğı, və­ba ki­mi xəs­tə­lik­lə­rə, he­pa­tit­lə­rə, mal­ya­ri­ya­ya, leyş­ma­nio­za, di­gər pa­ra­zi­tar in­fek­si­ya­la­ra və na­tə­miz qi­da­lar­dan is­ha­la tu­tu­la bi­lər­si­niz. Bü­tün bun­la­rın qar­şı­sı­nı al­maq üçün ağ­ ca­qa­nad­lar­dan qo­run­maq, na­tə­miz qi­da və qay­nan­ma­mış su qə­bul et­mə­mək, sə­ya­hət­lər­dən əv­vəl vak­si­na­si­ya ba­ rə­də dü­şün­mək va­cib­dir. Ümu­miy­yət­lə, sə­ya­hət­lər çox za­man ru­hi və fi­zi­ki sağ­ lam­lı­ğın rəh­ni­dir. Nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, sə­ya­hət edə­ cə­yi­niz öl­kə və şə­ra­it ba­rə­də qa­baq­ca­dan mə­lu­mat­lı ol­ maq doğ­ru ya­naş­ma­dır. Əli Na­­­ğı­­­yev, hə­­kim, sə­­hiy­­yə kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya­­sı üz­­rə mü­­tə­­xəs­­sis

77

DAŞ-QAŞ

КРАЛЫН “ГАРАЭЦЛЦ”

A

zər­bay­can­da mir­va­ri eh­ti­ya­tı ol­ma­sa da, bu qiy­mət­li daş-qa­şa həd­din­dən ar­tıq is­ti mü­na­si­bət var; hət­ta “Öl­kə­miz­də mir­va­ri­ si ol­ma­yan xa­nım yox­dur”, – de­sək ya­nıl­ ma­rıq. Bəs­tə­kar­la­rı­mız bu ada mah­nı da qo­şub­lar; mə­sə­lən: «Ay mir­va­ri dal­ğa­lar». Qı­zı­na “Mir­va­ri” adı ve­rən va­li­deyn­lər də az de­yil. Bir söz­lə, biz­də ən in­cə, ən qə­şəng, gö­zəl, özəl mə­qam­la­rın adı mir­va­ri ilə as­ so­sia­si­ya olu­nur. Ha­mı­mı­zın se­vim­li mə­ka­nı olan Mil­li Park­da­kı ob­yekt­lər­dən bi­ri­nə də “Mir­va­ri” adı ve­ri­lib.

Mir­va­ri­nin Şərq­də ge­niş ya­yıl­mış di­gər bir adı isə in­ ci­dir ki, bu ada qar­şı da biz­də ey­ni həs­sas­lıq var.

Gö­rü­nür, bu həm də mir­va­ri­nin Mü­qəd­dəs Qu­ra­ ni-Kə­rim­də adı­nın çə­kil­mə­si, onun in­san­la­ra bə­zək əş­ya­sı ki­mi gön­də­ril­mə­si­nə da­ir mə­lu­ma­tın ol­ma­sı, cən­nət bə­zə­yi adı ve­ril­mə­si ilə bağ­lı­dır.

Mir­va­ri ne­cə əmə­lə gə­li­r?

Bu qiy­mət­li da­şın özəl­lik­lə­ri­nə, onun­la bağ­lı ma­raq­lı ha­di­sə­lə­rə to­xun­maz­dan ön­cə, ya­ran­ma­sın­dan, növ­lə­ rin­dən, han­sı mə­kan­lar­da da­ha çox ta­pıl­ma­sın­dan, ye­tiş­

78

di­ril­mə­sin­dən bəhs et­mək ye­ri­nə dü­şər. Mir­va­ri il­biz­lə­rin ça­na­ğın­da əmə­lə gə­lir. Ye­ga­nə bə­zək əş­ya­sı­dır ki, onun ema­la eh­ti­ya­cı yox­dur. Məhz bu key­fiy­yə­ti­nə gö­rə, əsr­ lər­bo­yu tə­bii mir­va­ri­lər ba­ha qiy­mə­tə tək­lif olu­nub. Düz­ dür, sü­ni mir­va­ri­lər pey­da olan­dan son­ra qiy­mət düş­mə­si əmə­lə gəl­sə də, tə­bii mir­va­ri hə­lə də öz ye­ri­ni və qiy­mə­ti­ni qo­ru­yur.

Tə­bii və sü­ni mir­va­ri­dən söz düş­müş­kən, qeyd et­di­yi­ miz ki­mi, tə­bii mir­va­ri, adə­tən, də­niz mi­di­ya­la­rı­nın, şi­rin su mol­yusk­la­rı­nın, bə­zən də il­biz­lə­rin qa­bıq­la­rı da­xi­lin­də əmə­lə gə­lir. Tə­sa­dü­fən ça­na­ğın içə­ri­si­nə dü­şən kə­nar bir his­sə­cik il­bi­zi və di­gər adı­çə­ki­lən hey­van­la­rı qı­cıq­lan­ dı­ra­raq şi­rə bu­rax­ma­sı­na sə­bəb olur. Şi­rə isə mü­əy­yən za­man müd­də­tin­də kə­nar his­sə­ci­yi əha­tə edə­rək mir­va­ri əmə­lə gə­ti­rir.

Tə­bii mir­va­ri­lə­rin özü də iki ye­rə bö­lü­nür: də­niz­də və şi­rin su­da, çay­da ya­şa­yan can­lı­lar­dan əmə­lə gə­lən­lər.

Tə­bii mir­va­ri­dən se­çil­mir…

Son il­lər sü­ni mir­va­ridən çox istifadə olunur. Çün­ ki müa­sir tex­no­lo­gi­ya hər öl­çü­də, for­ma­da, rəng­də sü­ni

mir­va­ri ye­tiş­dir­mə­yə im­kan ve­rir. Qeyd edək ki, XX əs­rin əv­vəl­lə­ri tə­bii mir­va­ri­lə­rin ha­si­lat döv­rü, həm­çi­nin, onun sə­na­ye miq­ya­sın­da ye­tiş­di­ril­mə döv­rü sa­yı­lır. Mir­va­ri­nin ye­tiş­di­ril­mə prin­si­pi sa­də­dir. Be­lə ki, şi­rin su sə­dəf ba­lıq­ qu­laq­la­rı­nın qa­bı­ğın­dan ki­çik sə­dəf kü­rə­lər yo­nu­lur, son­ra il­bi­zin ça­na­ğı­nın içə­ri­si­nə yer­ləş­di­ri­lə­rək su­ya qay­ta­rı­lır.

Bir müd­dət son­ra sə­dəf qa­tı ilə ör­tül­müş mun­cuq­lar ça­ naq­dan çı­xa­rı­lır. Sü­ni ye­tiş­di­ril­miş mir­va­ri tər­kib və xas­

sə­lə­ri­nə gö­rə tə­bii mir­va­ri­dən, de­mək olar ki, se­çil­mir.

La­kin qiy­mət­lə­ri ara­sın­da çox bö­yük fərq var. Də­niz mir­ va­ri­si is­teh­sa­lı­nın əsas mən­bə­yi Qır­mı­zı də­niz, Şri-Lan­ka sa­hil­lə­ri, Hin­dis­tan və Ya­po­ni­ya sa­yı­lır. Dün­ya­nın sə­na­ye əhə­miy­yət­li mir­va­ri ye­tiş­di­ri­lən yer­lə­ri isə Mər­kə­zi Ame­ri­ ka və Şi­ma­li Avst­ra­li­ya­dır. Ha­zır­da Çin, Bir­ma, Vyet­nam, Fi­lip­pin­də də bu iş­lə məş­ğul olur­lar.

79

DAŞ-QAŞ İlk sü­ni mir­va­ri­lər və Mi­ki­mo­ta­nın hə­diy­yə­si Əv­vəl­lər bə­zi iş­baz­lar şü­şə­dən mir­va­ri dü­zəlt­mə­yə ça­ lı­şır­dı­lar. XV-XVI əsr­lər­də «Ro­ma mir­va­ri­si» adı ilə məş­ hur­la­şan mir­va­ri, sa­də­cə, içə­ri­si­nə pa­ra­fin dol­du­rul­muş şü­şə idi. Son­ra­lar bu pro­se­si ba­lıq pul­cuq­la­rın­dan «mir­va­ ri cöv­hə­ri» ha­zır­la­ya­raq şü­şə­lə­rin üzə­ri­nə çək­mək­lə və bir ne­çə də­fə so­ba­da bi­şir­mək­lə hə­ya­ta ke­çi­rir­di­lər. Çox vaxt sax­ta mir­va­ri is­teh­sal­çı­la­rı aşa­ğı key­fiy­yət­li mir­va­ri­nin sa­ tı­şı­nı yük­səlt­mək üçün onu gü­müş-nit­rat ilə rəng­lə­yir­di­lər.

Be­lə «mir­va­ri» vaxt öt­dük­cə qo­nur­la­şır. Bu iş­də rent­gen şüa­sın­dan da is­ti­fa­də olu­nur­du. İşı­ğa ver­dik­də mir­va­ri qa­ra rəng alır, həm də bu za­man qa­ra rən­gin üzə­rin­də sü­ni me­tal ça­lar­lar ya­ra­nır. İş­baz­lar bu gün də sax­ta mir­ va­ri­dü­zəlt­mə is­ti­qa­mə­tin­də baş sın­dı­rır­lar, yol­lar ara­yır­lar.

Am­ma mir­va­ri­nin sü­ni su­rət­də ye­tiş­di­ril­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də ça­lı­şan alim­lər, müx­tə­lif yol­la­rı sı­naq­dan çı­xar­dıq­dan son­ ra be­lə qə­naə­tə gəl­di­lər ki, il­biz­lə­rin iş­ti­ra­kı ol­ma­dan mir­ va­ri ye­tiş­dir­mək müm­kün de­yil. Ye­ri gəl­miş­kən, il­biz­lə­rin iş­ti­ra­kı ilə ilk sü­ni mir­va­ri­ni 1761-ci il­də İs­veç tə­bi­ət­şü­na­sı Karl Lin­ney ye­tiş­di­rib. Bun­dan baş­qa, 1896-cı il 27 yan­ var­da ya­po­ni­ya­lı Ko­ki­ti Mi­ki­mo­to sü­ni ye­tiş­di­ril­miş mir­va­ ri­yə pa­tent alıb. İx­ti­ra hə­qi­qə­tən də na­dir idi. Bu alim son­ ra­dan iri in­ci də­nə­lə­ri ye­tiş­dir­mə­yə də mü­vəf­fəq ol­muş­du.

Be­lə mir­va­ri­lə­rin sə­na­ye miq­ya­sın­da is­teh­sa­lı­na isə XX əsr­də start ve­ri­lib. Mi­ko­mo­to ye­tiş­dir­di­yi ilk mir­va­ri­lər­dən 15 də­nə­si­ni 1910-cu il­də ya­pon im­pe­ra­to­ru­nun əmi­si oğ­lu şah­za­də Ko­mad­zu­ya peş­kəş elə­miş­di. O da hə­min mir­va­ ri­lər­dən bir ne­çə­si­ni İn­gil­tə­rə kra­lı V Ge­orq tax­ta çı­xan­da ona hə­diy­yə ver­miş­di.

Ha­zır­da sü­ni yol­la ye­tiş­di­ri­lən də­niz mir­va­ri­lə­ri ara­sın­ da ən məş­hu­ru Aka­ya sor­tun­dan olan ya­pon mir­va­ri­si­dir ki, bu da key­fiy­yət eta­lo­nu sa­yı­lır.

Onu da qeyd edək ki, tə­bii mir­va­ri­lər ara­sın­da ən diq­qət çə­kə­ni və ba­ha­lı­sı gü­mü­şü və gü­mü­şü-ya­şıl ça­lar­lı mir­va­ ri­lər­dir. Bu mir­va­ri­lə­rə az rast gə­li­nir. Tə­bii mir­va­ri­lə­rin ağ, qı­zı­lı, çəh­ra­yı, ya­şıl rəng­lə­ri də möv­cud­dur. Ye­tiş­di­ril­miş mir­va­ri­lə­rin pa­rıl­tı­la­rı isə bir az sö­nük olur.

Mir­va­ri­lə­ri qiy­mət­lən­dir­mək üçün, əsa­sən, yed­di şərt mü­əy­yən­ləş­di­ri­lib: rəng, pa­rıl­tı, sə­dəf qa­tı­nın qa­lın­lı­ğı, for­ ma, tə­miz­lik, öl­çü, çe­şid Mir­va­ri və si­ya­sət Söz qiy­mət­dən düş­müş­kən, in­di­yə­dək müx­tə­lif qiy­mət­ lə­rə sa­tı­lan mir­va­ri­lər ara­sın­da ən ba­ha­lı­sı «Re­gent­şa» olub. 1988-ci il­də Ce­nev­rə şə­hə­rin­də ke­çi­ri­lən hər­rac­da kü­veyt­li mil­yar­der C.Ab­dul­la «Re­gent­şa» ad­lı mir­va­ri­yə gö­rə 1,21 mil­yon İs­veç fran­kı (865 min dol­lar) ödə­yib. Ba­

80

ha­lı mir­va­ri­lər­dən bi­ri də ma­raq­lı və qə­ri­bə ta­rix­çə­si olan İn­gil­tə­rə kral­la­rı­nın ta­cı­nı bə­zə­yən «Qa­ra­gül»dür.

1910-cu il­də VII Edu­ar­dın ölü­mün­dən son­ra V Ge­orq taxt-ta­ca çı­xır. O, ha­ki­miy­yə­tə gə­lən­dən son­ra iki əsas par­ti­ya - ley­bo­rist­lər və kon­ser­va­tor­lar mü­vəq­qə­ti ba­rı­şıq elan edir­lər. Ba­rı­şıq­dan son­ra İn­gil­tə­rə­nin müs­təm­lə­kə si­ ya­sə­tin­də mü­əy­yən də­yi­şik­lik ya­ra­nır, Hin­dis­tan və İr­lan­ di­ya prob­lem­lə­ri­nə ba­xış də­yi­şir. Bu pro­ses­lər­lə əla­qə­dar sa­ray­da mü­əy­yən çə­kiş­mə­lər baş­la­yır, qa­rı­şıq­lıq ya­ra­nır.

Məhz bu ərə­fə­də kra­lın ta­cı­nı bə­zə­yən «Qa­ra­gül» ad­lı mir­va­ri yo­xa çı­xır. Ax­ta­rış­lar heç bir nə­ti­cə ver­mir. Ara­dan xey­li müd­dət keç­dik­dən son­ra, da­ha də­qiq de­sək, 1919cu il­də İn­gil­tə­rə və Fran­sa qə­zet­lə­ri bu mə­sə­lə­ni ye­ni­dən gün­də­mə gə­ti­rir. Jur­na­list­lə­rin apar­dı­ğı araş­dır­ma­lar, ya­ zı­lan mə­qa­lə­lər «Qa­ra­gül» mü­əm­ma­sı­nın açıl­ma­sı ilə nə­ ti­cə­lə­nir.

«Qa­ra­gül»ün qa­ra ta­le­yi Gün­lə­rin bi­rin­də Avst­ri­ya­nın pay­tax­tı Vya­na ya­xın­lı­ğın­ da­kı Ştok­ke­rau şə­hər­ci­yin­də ya­şa­yan yə­hu­di İs­haq Ro­tun lom­bard kon­to­ru­na bir şəxs da­xil olur. Bu, İs­ha­qın qon­şu­ su Adam Gün­ter idi. Adam İs­ha­qa iri bir mir­va­ri ve­rə­rək, əvə­zin­də 20 qul­den pul is­tə­yir. O, bu yol­la ver­gi­ni ödə­ mək is­tə­yir­di. Xey­li tə­rəd­düd­dən son­ra yə­hu­di sa­hib­kar bu söv­də­ləş­mə­yə ra­zı­la­şır və bir ne­çə gün son­ra mir­va­ri­ni yox­lat­dır­maq üçün Vya­na­ya üz tu­tur. Vya­na­da ta­nın­mış zər­gər­lər­dən bi­ri­nə ya­xın­la­şıb mir­va­ri­ni gös­tə­rir. Zər­gər İs­ha­qa bu mir­va­ri­nin na­dir bir ta­pın­tı ol­du­ğu­nu de­yir, hət­ta bu da­şın «Qa­ra­gül»ə bən­zə­di­yi­ni xa­tır­la­dır, am­ma mir­va­ ri­ni al­mır, İs­ha­qı sa­ray zər­gə­ri­nin ya­nı­na gön­də­rir. De­yir ki, sa­ray zər­gə­ri bu mir­va­ri­yə yax­şı pul ve­rə­cək. İs­haq zər­gə­rin de­di­yi­nə əməl edir. Am­ma bu söv­də­ləş­mə ona ba­ha ba­şa gə­lir. Sa­ray zər­gə­ri «Qa­ra­gül»ü ta­nı­yır və po­lis ça­ğı­rıb İs­ha­qı həbs et­di­rir. İs­ha­qın ar­dın­ca Adam Gün­ter də həbs olu­nur. Gün­ter is­tin­taq za­ma­nı mir­va­ri­ni ona ağa­ sı Qraf Ba­tia­nın ölüm aya­ğın­da olar­kən hə­diy­yə et­di­yi­ni bil­di­rir. İs­tin­taq «Qa­ra­gül»ün ne­cə oğur­lan­ma­sı­nı aş­kar­ la­ya bil­mə­sə də, mir­va­ri xə­zi­nə­yə qay­ta­rı­lır, eks­pert­lər və zər­gər­lər ona 100 min frank qiy­mət qo­yur­lar. De­yi­lən­lə­rə gö­rə, bu mir­va­ri in­di də İn­gil­tə­rə kra­lı­nın ta­cı­nı bə­zə­yir.

Na­dir şa­hın uzu­nö­mür­lü mir­va­ri­lə­ri «Qa­ra­gül»ün çə­ki­si 50 ka­rat idi. Am­ma ta­rix­də bun­ dan da bö­yük mir­va­ri­lər olub. Tə­bii mir­va­ri­lər ara­sın­da ən bö­yü­yü ha­zır­da Lon­don­da – Cə­nu­bi Ken­sinq­ton­da­kı mu­ zey­də sax­la­nı­lır. Onun çə­ki­si 450 ka­rat­dır. İs­pa­ni­ya kra­lı II Fi­lip­pə (1527-1598) məx­sus mir­va­ri­nin çə­ki­si 137 ka­rat idi.

1513-1521-ci il­lər­də Va­ti­ka­na rəh­bər­lik et­miş şəxs­lər­dən (pa­pa) bi­ri­nə aid mir­va­ri­nin çə­ki­si isə 128 ka­ra­ta ça­tır­dı.

Mir­va­ri­lər, əsa­sən, 150-200 il «ömür» sür­dü­yün­dən, in­di hə­min mir­va­ri­lər də «ya­şa­mır». Bu­nun­la be­lə, ya­şı 200-ü ke­çən mir­va­ri­lər də var; mə­sə­lən, Na­dir şah Əf­şa­rın Hin­ dis­tan­dan İra­na gə­tir­di­yi və hə­lə də İran Mər­kə­zi Ban­kın­ da sax­la­nı­lan yu­mur­ta boy­da mir­va­ri­lər ya­şı gös­tə­ri­lən müd­də­ti öt­sə də, «ya­şa­yır­lar». Yaş­lı mir­va­ri­lər­dən bi­ri də 2011-ci ilin mar­tın­da, 79 ya­şın­da dün­ya­sı­nı də­yiş­miş məş­ hur in­gi­lis akt­ri­sa­sı Eli­za­bet Tey­lo­ra məx­sus idi.

tı­lır və bu­na tə­lə­bat bö­yük­dür. Ye­tiş­di­ril­miş mir­va­ri­lə­rin zər­gər­lə­ri qa­ne et­mə­yən his­sə­lə­ri Cə­nub-Şər­qi və Cə­ nub-Qər­bi Asi­ya öl­kə­lə­rin­də dər­man va­si­tə­si ki­mi is­ti­fa­də olu­nur. Müa­sir dövr­də ha­zır­la­nan dər­man­la­rın bir ço­xu­ nun tər­ki­bi­nə mir­va­ri qa­tı­lır.

Xoş­bəxt­lik da­şı Mir­va­ri tək­cə gö­zəl gö­rü­nü­şü­nə gö­rə de­yil, mis­tik tə­ rəf­lə­ri­nə gö­rə də in­san­la­rın, xü­su­si­lə qa­dın­la­rın diq­qə­ti­ni

Ürə­yin dər­ma­nı, gö­zün işı­ğı Əsr­lər­bo­yu sa­də in­san­lar­dan tut­muş im­pe­ra­tor­la­ra, kral­la­ra qə­dər ha­mı­nın diq­qə­ti­ni cəlb edən mir­va­ri, li­to­te­ ra­pi­ya­nın da me­tod­la­rı sı­ra­sın­da özü­nə la­yiq­li yer tu­tub.

Hə­lə qə­dim dövr­lər­dən li­to­te­ra­pi­ya­ya mir­va­ri­nin ürək xəs­ tə­lik­lə­ri­nin dər­ma­nı ol­ma­sı mə­lum idi. Li­to­te­ra­pevt­lər kəs­ kin ürək ağ­rı­la­rı za­ma­nı ki­çi­köl­çü­lü mir­va­ri­ni di­lin al­tın­da sax­la­ma­ğı məs­lə­hət gö­rür­dü­lər. Mir­va­ri ağ­rı­la­rı gö­tü­rür, ürək dö­yün­tü­lə­ri­ni, arit­mi­ya­nı sa­kit­ləş­di­rir, iti­ril­miş gü­cü bər­pa edir­di. Bə­zi id­dia­la­ra gö­rə, mir­va­ri in­sa­nı ca­van sax­la­yır, sek­su­al həs­sas­lı­ğı ar­tı­rır, cin­si fəa­liy­yə­ti qay­da­ya sa­lır. Bun­dan baş­qa, onun be­yin xəs­tə­lik­lə­rin­də, zə­hər­ lən­mə­lər­də kö­mək et­di­yi də mə­lum­dur. Göz si­nir­lə­ri­nin və baş­qa göz xəs­tə­lik­lə­ri­nin müa­li­cə­sin­də, həm­çi­nin, “to­yuq kor­lu­ğu”nda da mir­va­ri­dən is­ti­fa­də olu­nur. Li­to­te­ra­pevt­lər bil­di­rir­lər ki, mir­va­ri gör­mə iti­li­yi­ni ar­tı­rır. Bun­dan baş­qa, bu qiy­mət­li daş qa­nı tə­miz­lə­yir, onun al-qır­mı­zı rəng al­ ma­sı­na sə­bəb olur. Mir­va­ri in­sa­nı qor­xu­dan, stres­dən qo­ ru­maq­la ya­na­şı, qız­dır­ma­nı, di­zen­te­ri­ya­nı, yu­xu­suz­lu­ğu, miq­re­ni, ba­ba­si­li müa­li­cə edir. On­dan böy­rək, qa­ra­ci­yər, öd xəs­tə­lik­lə­rin­də də is­ti­fa­də olu­nur. Diş­lə­ri pa­rıl­tı­lı ve­rir, ağız­dan pis qo­xu­nu uzaq­laş­dı­rır. Mir­va­ri ha­mi­lə qa­dın­lar üçün də çox fay­da­lı­dır, ana bət­nin­də dö­lü qo­ru­yur. Yük­sək tem­pe­ra­tur za­ma­nı ef­fekt­li va­si­tə­dir. Şə­kər­li dia­bet xəs­tə­ lə­ri­nə, ast­ma tut­ma­la­rı za­ma­nı da çox kö­mə­yi olur. Al­ler­ gik re­ak­si­ya­lar­da müs­bət tə­si­ri var.

Zər­gər­lər na­raz­dır, əc­za­çı­lar ra­zı Qə­dim hind tə­ba­bə­ti isə möh­kəm­lən­di­ri­ci va­si­tə ki­mi, ki­çik öl­çü­lü mir­va­ri­lə­rin sax­la­nıl­dı­ğı su­yu iç­mə­yi məs­lə­hət gö­rür. Bu­nun üçün xır­da mir­va­ri­lər ge­cə­dən su­ya qo­yul­ ma­lı­dır. Be­lə he­sab olu­nur ki, bu su or­qa­nizm­də mad­də­lər mü­ba­di­lə­si­ni tən­zim­lə­yir, kəs­kin göz xəs­tə­lik­lə­rin­də, so­ yuq­dəy­mə­də, en­dok­rin, qa­dın xəs­tə­lik­lə­ri­nın müa­li­cə­sin­ də ya­rar­lı sa­yı­lır.

Ya­po­ni­ya­da, hət­ta ap­tek­lər­də toz ha­lın­da mir­va­ri sa­

81

DAŞ-QAŞ cəlb edir. Ta qə­dim za­man­lar­dan mir­va­ri xoş­bəxt­lik da­ şı sa­yı­lır. O, sa­hi­bi­nə ar­zu və is­tək­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək im­ka­nı ve­rir. De­yi­lən­lə­rə gö­rə, yu­xu­da mir­va­ri gör­mək gə­lə­cək uğur­lar­dan xə­bər ve­rir. Yu­xu­da mir­va­ri­dən dü­ zəl­dil­miş hə­diy­yə al­maq isə var-döv­lə­tə işa­rə­dir. Keç­miş inanc­la­ra gö­rə, mir­va­ri se­vinc, xoş­bəxt­lik, var-döv­lət gə­ ti­rir, xoş­bəxt­lik ta­lis­ma­nı sa­yı­lır. Elə bu üz­dən su­bay qız­ la­ra mir­va­ri­dən ha­zır­lan­mış zi­nət əş­ya­la­rı is­ti­fa­də et­mək məs­lə­hət gö­rü­lür. Mir­va­ri­qaş­lı üzük in­sa­nı əli­əy­ri­lik­dən, dü­şü­nül­mə­miş, düz­gün ol­ma­yan ad­dım­lar at­maq­dan çə­ kin­di­rir, sev­gi­də sa­diq­li­yi qo­ru­yur. Baş­qa bir ina­ma gö­rə, mir­va­ri­nin rən­gi­nin tut­qun­laş­ma­sı onun sa­hi­bi­nin ağır xəs­ tə­li­yə dü­çar ol­ma­sı­na, ya­xud da tez­lik­lə ölə­cə­yi­nə da­ir bir xə­bər­dar­lıq­dır. Təc­rü­bə də gös­tə­rir ki, xəs­tə in­san­la­rın is­ ti­fa­də et­di­yi mir­va­ri sü­rət­lə sı­ra­dan çı­xır, pa­rıl­tı­sı­nı da­ha tez iti­rir. Əgər mir­va­ri qə­fil­dən xa­rab ol­ma­ğa baş­la­yır­sa, dər­hal sağ­lam­lı­ğı­nı­zın qey­di­nə qa­lın. Bə­zi inanc­la­ra gö­ rə, mir­va­ri ailə­li adam­la­ra yax­şı tə­sir gös­tə­rir. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, bir çox öl­kə­lər­də gə­lin bə­zə­yi ki­mi mir­va­ri­dən is­ti­ fa­də olu­nur. Qə­dim Ro­ma­da tə­zə ev­lə­nən­lə­ri mir­va­ri bo­ yun­ba­ğı ilə sa­rı­yır­dı­lar. Bu, ər-ar­vad sa­diq­li­yi­nin sim­vo­lu sa­yı­lır­dı. Çin­də gə­li­nin baş ge­yi­min­dən mir­va­ri dü­zül­müş o qə­dər sap asır­lar ki, gə­li­nin üzü gö­rün­məz olur. Bun­dan baş­qa, üzə­rin­də mir­va­ri gəz­di­rən in­san­lar lov­ğa­lı­ğı, id­dia­

nı, şöh­rət­pə­rəst­li­yi bir kə­na­ra qo­yur, səh­vi­ni dü­zəlt­mə­yə ça­lı­şır. Bu­nun­la be­lə qa­ra mir­va­ri dep­res­si­ya, hüzn, da­ rıx­dı­rı­cı­lıq gə­ti­rir. Gənc qa­dın­la­ra onu da­şı­maq məs­lə­hət de­yil. De­yi­lən­lə­rə gö­rə, qa­ra mir­va­ri gəz­di­rən qa­dın­lar tez dul qa­lır­lar.

Qiy­mət­li daş-qaş­lar ara­sın­da mü­ka­fat şək­lin­də təq­dim olu­na­nı da mir­va­ri­dir. Hə­lə qə­dim­dən Ro­ma­da kvad­riq­lə­ rin (iki tə­kər üzə­rin­də dörd ata qo­şu­lu an­tik ara­ba) ya­rı­ şın­da qa­lib üç­qat mir­va­ri bo­yun­ba­ğı ilə mü­ka­fat­lan­dı­rı­lır­ dı. Çin­giz xan dö­nə­min­də mir­va­ri var-döv­lət , hökm­dar­lıq, əzə­mət, qüv­vət sim­vo­lu idi.

Sax­lan­ma qay­da­la­rı Qeyd et­diy­miz ki­mi, di­gər zi­nət əş­ya­la­rın­dan fərq­li ola­ raq, mir­va­ri 100-150 il ol­du­ğu ki­mi qa­lır, son­ra sı­ra­dan çı­ xır. Təd­qi­qat­çı­lar, zər­gər­lər təc­rü­bə­dən çı­xış edə­rək bil­di­ rir­lər ki, mir­va­ri­nin tez «qo­cal­ma­ma­sı» üçün on­dan da­im is­ti­fa­də et­mək la­zım­dır. Mir­va­ri­ni gü­nəş al­tın­da tut­maq məs­lə­hət de­yil. Çün­ki is­ti onu sı­ra­dan çı­xa­rır. Hət­ta in­san bə­də­ni­nin hə­ra­rə­ti də onu xa­rab edir. Kos­me­ti­ka, saç la­ kı, tər, çirk, bu­xar, yağ, müş­kün kəs­kin qo­xu­su mir­va­ri­yə zi­yan­dır. Mir­va­ri­nin kor­lan­ma­ma­sı üçün onu sə­li­qə­li da­şı­ maq və ara-sı­ra tə­miz­lə­mək la­zım­dır. Duz­lu su və sa­bun­la yu­maq məs­lə­hət gö­rü­lür. Bun­dan baş­qa, mir­va­ri­ni pal­ta­ rın üs­tü­nə ta­xan­da rən­gi sol­ma­ğa baş­la­yır.

EL­DAR

82

83

reklam

TARİXİ-NADİR

Ş

ТАРИХ

НАДИР

ir­van dağ­la­rın­da xə­zi­nələrin giz­lə­dil­mə­ si haq­qın­da bir si­ra rə­va­yət­lər döv­rü­mü­zə qə­dər gə­lib-çat­mış­dır. On­la­rın bi­rin­də de­ yi­lir ki, Ma­ke­do­ni­ya­lı İs­gən­dər dün­ya­nı fəth edər­kən top­la­dı­ğı xə­zi­nə­ni Şir­va­na gön­dər­miş və bu­ ra­da giz­lə­dil­mə­si üçün gös­tə­riş ver­miş­dir. Tey­mur­ lən­gin Şi­ma­li Qaf­qaz­dan yığ­dı­ğı sər­və­ti Xə­zi­nə da­ğın­ da, Şir­van­şah Fər­rux Yə­sa­rın Şir­van şah­lı­ğı­nın xə­zi­ nə­si­ni Gü­lüs­tan qa­la­sın­da, Mus­ta­fa xa­nın isə Şir­van xan­lı­ğı­nın xə­zi­nə­si­ni Fit da­ğın­da giz­lət­di­yi haq­qın­da rə­va­yət­lər də möv­cud­dur. Ta­rix­bo­yu bu xə­zi­nə­lər çox ax­ta­rıl­mış, am­ma ta­pıl­ma­mış­dır... Ötən il or­ta əsr Ağ­su şə­hə­rin­də apa­rı­lan ar­xeo­lo­ji qa­ zın­tı­lar za­ma­nı xə­zi­nə­lə­rin ye­ri­ni ni­şan ve­rən ta­pın­tı­lar üzə çıx­dıq­ca, bir da­ha əmin ol­duq ki, doğ­ru­dan da Şir­van xə­zi­nə­lər di­ya­rı­dır. Hət­ta bu xə­zi­nə­lə­rin marş­ru­tu­nu cız­ maq im­ka­nı da əl­də et­dik...

Am­ma bu «xə­zi­nə»lər rə­va­yət­lər­də de­yil­di­yi ki­mi, ləlcə­va­hi­rat­la do­lu de­yil­di. On­dan da qiy­mət­li idi. Söh­bət, tə­ bii ki, Şir­va­nın abi­də­lə­rin­dən, mə­də­ni ir­sin­dən ge­dir..

Di­ri Ba­ba, Gü­lüs­tan, Qə­dim Şa­ma­xı, Cü­mə məs­ci­di,

84

Bu­ğurt, Yed­di Gün­bəz, or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri, Şeyx Dur­ sun, Qır­lar­tə­pə, Meh­rə­van, Ca­van­şir, Bas­qal, La­hıc, Fit­ dağ ki­mi əsr­lə­rin şa­hi­di­nə çev­ril­miş abi­də­lə­ri­miz bi­zim mil­li xə­zi­nə­lə­ri­miz­dir. Abi­də­lə­rin öy­rə­nil­mə­si, kon­ser­va­si­ ya­sı və təb­li­ği isə öl­kə və dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti­nə bu xə­zi­nə­ lə­rin də­yə­ri­ni gös­tə­rir.

Bu ya­zı­da hə­min xə­zi­nə­lər­dən bi­ri, müa­sir Ağ­su şə­ hə­ri­nin 5 ki­lo­metr­li­yin­də yer­lə­şən or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri haq­qın­da söh­bət aça­ca­ğıq. Bu şə­hə­rin qa­la-di­var­la­rı­nı türk-əf­şar ca­han­gir­lə­rin­dən olan Na­dir şah 1734-1735-ci il­lər­də in­şa et­dir­miş­dir. O, zəl­zə­lə və ara mü­ha­ri­bə­lə­rin­ dən zə­rər gör­müş Şa­ma­xı şə­hə­ri­nin ye­ri­nə Ağ­su şə­hə­ri­ni Şir­van vi­la­yə­ti­nin mər­kə­zi elan et­miş­dir. Ağ­su şə­hə­ri Na­dir şa­hın ölü­mün­dən son­ra (1748) ya­ra­nan Şir­van xan­lı­ğı­nın da pay­tax­tı ol­muş, rus­la­rın Şir­van xan­lı­ğı­nı vas­sal ası­lı­lı­ ğı­na sal­ma­sın­dan son­ra (1805) tə­nəz­zü­lə uğ­ra­mış­dır.

Qeyd edək ki, 2010-cu ilin mart ayın­dan eti­ba­rən “Mİ­ RAS” Mə­də­ni İr­sin Öy­rə­nil­mə­si­nə Kö­mək İc­ti­mai Bir­li­yi xa­ra­ba şə­hər abi­də­si­nin öy­rə­nil­mə­si, ti­ki­li qa­lıq­la­rı və ar­ xeo­lo­ji ma­te­ri­al­la­rın kon­ser­va­si­ya­sı, təd­qi­qat nə­ti­cə­lə­ri­nin nəş­ri və təb­li­ği­ni əha­tə edən “Or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri” ar­

xeo­lo­ji tu­rizm komp­lek­si la­yi­hə­si­nə start ve­rib.

Bun­dan baş­qa, AMEA Ar­xeo­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İns­ ti­tu­tu və Mil­li Azər­bay­can Ta­ri­xi Mu­ze­yi­nin əmək­daş­la­rın­ dan iba­rət Ağ­su ar­xeo­lo­ji eks­pe­di­si­ya­sı da 2010-cu il­də Azər­bay­can­da ilk də­fə ola­raq ge­niş sa­hə­də (3500 kv.m) ar­xeo­lo­ji təd­qi­qat apa­rıb. Təd­qi­qa­tın il­kin nə­ti­cə­lə­ri san­ bal­lı el­mi mə­qa­lə­lə­rin top­lan­dı­ğı üç ki­tab­da, iki dil­də nəşr edi­lib. Bu­ra­dan ta­pıl­mış 8000-ə ya­xın sax­sı, daş, me­tal əş­ya­la­rın bö­yük ək­sə­riy­yə­ti kon­ser­va­si­ya və bər­pa olu­ nub. Həm­çi­nin, 4000-dən çox ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al elekt­ron pas­port­laş­dı­rı­lıb, eks­pe­di­si­ya­nın iki dil­də in­ter­net sə­hi­fə­ si ya­ra­dı­lıb. Qı­sa za­man ər­zin­də eks­po­nat­la­rın bö­yük bir qis­mi­ni əha­tə edən sər­gi­lər təş­kil edi­lib. Sər­gi­lər­dən iki­si Ağ­su­da, bi­ri isə Ba­kı­da ke­çi­ri­lib. Abi­də­nin 600 kv.metr­lik üç üçün­cü qa­zın­tı sa­hə­si­nin üzə­ri ör­tü­lüb, ti­ki­li­lər, yol və mey­dan­lar kon­ser­va­si­ya edi­lib, açıq sə­ma al­tın­da sər­gikomp­leks ya­ra­dı­lıb.

Eks­pe­di­si­ya 3500 kv.m sa­hə­ni şə­hə­rin üç səm­tin­də öy­rə­nib, qa­la di­var­la­rı, şə­hə­rin iri kü­çə­lə­ri, su və ka­na­ li­za­si­ya xət­lə­ri, ha­mam komp­lek­si, ya­şa­yış bi­na­la­rı və dü­kan­lar, sex­lər aş­kar edib. Bu araş­dır­ma nə­ti­cə­sin­də

Azər­bay­can ta­rix el­mi XVI­II əsr ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­si üçün ar­xeo­lo­ji fakt­lar­la, Azər­bay­can mu­zey­lə­ri isə (Mil­li Azər­ bay­can Ta­ri­xi Mu­ze­yi, Ağ­su Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi, Mu­si­qi Mə­də­niy­yə­ti Ta­ri­xi Mu­ze­yi və s.) ye­ni ar­te­fakt­lar­la zən­gin­lə­şib.

Ağ­su ar­xeo­lo­ji eks­pe­di­si­ya­sı bi­ril­lik fəa­liy­yə­tin­də bir çox ilk­lər­lə yad­da qa­lıb. Be­lə ki, ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­nın ikin­ci ayın­da təd­qi­qat apa­rı­lan 600 kv.m sa­hə­dən aş­kar olu­nan 2000-ə qə­dər eks­po­na­tın Ağ­su Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ ze­yin­də sər­gi­si təş­kil edi­lib. İlk də­fə idi ki, ar­xeo­lo­ji təd­ qi­qat apa­rı­la-apa­rı­la ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al­la­rın sər­gi­si təş­kil olu­nur­du.

May-av­qust ay­la­rın­da 2800 kv.metr­lik şi­mal qa­la di­va­ rı­na bi­ti­şik sa­hə­də təd­qi­qat apa­ran eks­pe­di­si­ya tə­rə­fin­dən qa­la di­va­rı­nın bir his­sə­si, ya­şa­yış ev­lə­ri, dü­kan və ema­lat­ xa­na­lar aş­kar olun­du. Bu­ra­dan ta­pı­lan ha­mam komp­lek­si öz ma­raq­lı qu­ru­lu­şu ilə diq­qə­ti cəlb edir. Onu da bil­di­rək ki, bu qə­dər bö­yük sa­hə­də təd­qi­qat apa­rıl­ma­sı Azər­bay­ can ar­xeo­lo­gi­ya­sın­da az rast gə­li­nən ha­di­sə ola­raq yer­li və xa­ri­ci tu­rist­lə­rin, alim­lə­rin ma­ra­ğı­na sə­bəb olub. Ötən il av­qus­tun 5-də Ağ­su Ta­rix Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­

85

TARİXİ-NADİR yin­də IV qa­zın­tı sa­hə­si­nin ta­pın­tı­la­rın­dan iba­rət ye­ni sər­gi ha­zır­la­nıb, “Ağ­su şə­hə­ri or­ta əsr­lər­də” ki­tab-al­bo­mu­nun in­gi­lis ver­si­ya­sı nəşr edi­lib. Av­qust-sent­yabr ay­la­rın­da isə V qa­zın­tı sa­hə­sin­də təd­qi­qat iş­lə­ri apa­rı­lıb, şə­hə­rin əra­zi­si 100 metr­lik sa­hə­də şi­mal­dan-cə­nu­ba kə­si­lib. İlk də­fə bu­ ra­dan kül­li miq­dar­da ki­rə­mit qa­lıq­lar aş­kar edi­lib.

Zən­gin in­san­la­ra məx­sus ev­lə­rin yer­ləş­di­yi mə­həl­lə gö­rün­tü­sü ve­rən V qa­zın­tı sa­hə­sin­də təd­qi­qat­la­rın 2011ci il­də da­vam et­di­ril­mə­si nə­zər­də tu­tu­lub.

2011-ci ilin mart ayın­dan Ağ­su ar­xeo­lo­ji eks­pe­di­si­ya­sı ye­ni möv­sü­mün qa­zın­tı­la­rı­na baş­la­yıb. Hə­lə­lik V qa­zın­tı sa­hə­si­nin XVI­II əs­rin son­la­rı­na aid olan üst qa­tı öy­rə­nil­ mək­də­dir. Ar­tıq bir sı­ra ti­kin­ti qa­lıq­la­rı və mad­di-mə­də­ niy­yət nü­mu­nə­lə­ri aş­ka­ra çı­xa­rı­lıb. Aş­kar edi­lən ti­kin­ti­lər, əsa­sən, ya­şa­yış bi­na­la­rın­dan, kü­çə və mey­dan­lar­dan iba­ rət­dir. Ti­kin­ti­də, əsa­sən, çay­da­şı və çiy kər­pic­dən is­ti­fa­də olu­nub. Ya­şa­yış bi­na­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti­nin qar­şı­sın­da çay­ da­şı dö­şən­miş ki­çik mey­dan­lar qey­də alı­nıb. Ax­ta­rış­lar za­ma­nı kül­li miq­dar­da sik­kə nü­mu­nə­lə­ri ta­pı­lıb. Bun­la­rın ara­sın­da həm yer­li zərb­xa­na­la­ra, həm də xa­ri­ci öl­kə­lə­rə aid nü­mu­nə­lər var. V sa­hə­də təd­qi­qat­lar za­ma­nı Av­ro­pa və Şərq öl­kə­lə­rin­dən ti­ca­rət və mə­də­ni əla­qə­lər va­si­tə­si­

86

lə gə­ti­ri­lən qiy­mət­li nü­mu­nə­lər, o cüm­lə­dən fa­yans, far­for, şü­şə əş­ya­lar ta­pı­lıb.

Ma­raq­lı ta­pın­tı­lar­dan bi­ri du­lus­çu­nun zövq­lə ha­zır­la­dı­ ğı ka­şı­nın üzə­rin­də­ki na­dir rast gə­li­nən mi­nia­tür təs­vi­ri­dir.

Ka­şı Əf­şar döv­rü in­cə­sə­nə­ti­ni eh­ti­va et­mək­lə XVI­II əsr­də zən­gin ailə­nin is­ti­ra­hət səh­nə­si­ni can­lan­dı­rır. Ça­dır önün­ də, tə­biə­tin qoy­nun­da is­ti­ra­hət edən xa­nın və hə­rə­mi­nin ge­yi­mi­nin rəng ça­lar­la­rı və ge­yim-ke­çim tər­zi çox ma­raq­ lı­dır.

Onu da qeyd edək ki, la­yi­hə ar­xeo­lo­ji tu­riz­mə he­sab­ lan­dı­ğı üçün qa­zın­tı sa­hə­si­nin üzə­ri­nin ör­tül­mə­si, ti­ki­li­lə­rin kon­ser­va­si­ya­sı, ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al­la­rın bər­pa­sı iş­lə­ri gö­ rül­dük­dən son­ra, eks­po­zi­si­ya­nın ya­ra­dıl­ma­sı­na baş­la­nı­ lıb. 2011-ci il 5 fev­ral ta­ri­xin­də ilk – III qa­zın­tı sa­hə­sin­də­ki sə­nət­kar­lıq mə­həl­lə­si sər­gi komp­lek­si­nin açı­lı­şı olub. IV qa­zın­tı sa­hə­sin­də də ana­lo­ji iş­lər gö­rü­lür və ya­xın vaxt­lar­ da bu komp­leks Azər­bay­can­da ar­xeo­lo­ji tu­riz­min in­ki­şa­fı is­ti­qa­mə­tin­də öz sö­zü­nü de­yə­cək.

Sə­nət­kar­lıq mə­həl­lə­si sər­gi­si in­ven­ta­ra düş­mə­yən sax­sı və fa­yans qı­rıq­la­rın­dan ha­zır­lan­mış də­mir­çi se­xi, tən­dir­xa­na və bu­laq­ba­şı kom­po­zi­si­ya­la­rın­dan iba­rət mo­ zai­ka ilə baş­la­nır. Ya­şa­yış ev­lə­ri ilə baş­la­yan eks­po­zi­si­ya,

tən­dir­xa­na və tal­var­la da­vam edir, mə­həl­lə yo­lu bu za­man şə­hə­rin iri kü­çə­lə­rin­dən bi­ri­nə çı­xır, kü­çə­dən ay­rı­lan di­ gər mə­həl­lə yo­lu­nun kə­na­rın­da mis­gər, də­mir­çi və sü­mük işi se­xi gö­rü­nür. Bu sex­lə­rin qon­şu­lu­ğun­da dər­zi se­xi və bo­yaq dü­ka­nı yer­lə­şir. Bo­yaq dü­ka­nı­nın qar­şı­sı nis­bə­tən ge­niş bi­na­lar­la əha­tə­lən­miş iri mey­dan­dır.

Bu sex və dü­kan­lar­dan, bi­na və hə­yət­lər­dən, kü­çə və mey­dan­lar­dan aş­kar olun­muş mad­di-mə­də­niy­yət nü­mu­ nə­lə­ri bi­la­va­si­tə ta­pıl­dı­ğı yer­də qo­yul­du­ğu üçün bir növ şə­hə­rin il­kin gör­kə­mi bər­pa olu­nub. İri eks­po­nat­lar açıq­ da – ta­pıl­dı­ğı yer­də, xır­da eks­po­nat­lar və na­dir ta­pın­tı­lar vit­rin­lər­də təq­dim edi­lir. Sər­gi komp­lek­si va­hid marş­rut bo­yun­ca olub, heç yer­də kə­siş­mir, qu­raş­dı­rıl­mış ka­me­ra­ lar komp­lek­si ge­cə-gün­düz nə­za­rət­də sax­la­ma­ğa im­kan ve­rir.

Təq­di­rə­la­yiq hal­dır ki, Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi abi­də­nin təd­qi­qi və kon­ser­va­si­ya­sı is­ti­qa­mə­tin­də gö­rül­ müş iş­lə­ri nə­zə­rə ala­raq, or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri ar­xeo­lo­ji tu­rizm komp­lek­si­ni tu­rizm marş­rut­la­rı­na da­xil edib. Tu­rizm ili­nə töh­fə olan bu komp­leks ilin bü­tün fə­sil­lə­rin­də zi­ya­rət üçün açıq­dır.

Fariz XƏLİLLİ,

tarix elmləri namizədi

87

İKİNCİ BİRİNCİLƏR

КЯНДИНЯ ЯМИН-БИРИНЪИ ФИН! “Ər ol­­maq çox çə­­tin­­dir, xü­­su­­sən də, əgər sə­­nin xa­­nı­­mın pre­­zi­­dent­­dir­­sə” Pen­­ti Ara­­yar­­vi

88

T

ar­­ya Ha­­lo­­ne­­nin pre­­zi­­dent seç­­ki­­lə­­rin­­də göz­­ lə­­nil­­məz qə­­lə­­bə­­si­­ni fin­­lər tə­­əc­­cüb­­lə qar­­şı­­la­­ dı­­lar. 2000-ci il av­­qus­­tun 28-də isə növ­­bə­­ti şok ya­­şan­­dı – xa­­nım pre­­zi­­dent sa­­biq döv­­lət ka­­ti­­bi və par­­la­­ment­­də ko­­mi­­tə səd­­ri ol­­muş Pen­­ti Ara­­ yar­­vi ilə ev­­lən­­­­di. Bu ba­­rə­­də hə­­min gün çı­­xan bü­­tün qə­­zet­­lər ya­­zır­­dı. On­­la­­rın 15 il­­dən ar­­tıq bir­­gə ya­­şa­­dıq­­ la­­rı­­nı ha­­mı bil­­di­­yi hal­­da, gö­­rə­­sən, so­­yuq­­qan­­lı fin­­lə­­ri tə­­əc­­cüb­­lən­­di­­rən nə idi?

Ge­­cik­­miş mə­­həb­­bət Tar­­ya Ha­­lo­­nen ötən əs­­rin 80-ci il­­lə­­ri­­nin əv­­vəl­­lə­­rin­­də par­­la­­ment ko­­mis­­si­­ya­­sın­­da işə baş­­la­­yır və bu­­ra­­da is­­te­­ dad­­lı gənc – hü­­quq­­şü­­nas həm­­ka­­rı Pen­­ti Ara­­yar­­vi ilə ta­­nış olur. O za­­man­­dan ara­­la­­rın­­da is­­ti mü­­na­­si­­bət­­lər baş­­lan­­sa da, hər iki­­si ev­­li ol­­du­­ğu­­na gö­­rə, ya­­xın­­lıq­­la­­rı­­nı açıq şə­­kil­­də da­­vam et­­di­­rə bil­­mir. Fin me­­di­a­sı­­nın yaz­­dı­­ğı ki­­mi, “Əs­­lin­­də, ara­­la­­rın­­da­­kı qı­­ğıl­­cım ge­­cik­­miş mə­­həb­­bət­­dən baş­­qa bir şey de­­yil­­di”. Nə­­ha­­yət, cüt­­lük 1985-ci il­­də qə­­ti qə­­ra­­ra gə­­lir – on­­lar bir yer­­də ya­­şa­­ma­­lı­­dır­­lar. Nə­­in­­ki sa­­də fin­­lər ara­­ sın­­da, hət­­ta hö­­ku­­mət­­də də on­­la­­rın mü­­na­­si­­bət­­lə­­ri ba­­rə­­ də de­­di-qo­­du­­lar baş alıb ge­­dir­­di. Be­­lə­­lik­­lə, Tar­­ya və Pen­­ti bir­­lik­­də ya­­şa­­ma­­ğa baş­­la­­dı. Bu za­­man Tay­­ra­­nın bir yet­­kin qı­­zı, Ara­­yar­­vi­­nin isə üç uşa­­ğı var­­dı. Uşaq­­lar­­dan iki­­si ana­­ la­­rı – Ara­­yar­­vi­­nin keç­­miş xa­­nı­­mı, ki­­çi­­yi – dörd­­yaş­­lı oğ­­lu isə on­­lar­­la qal­­dı.

Bə­­ra­­bər­­lik­­lə­­ri on­­la­­rın kar­­ye­­ra in­­ki­­şa­­fı­­na da öz tə­­si­­ri­­ni gös­­tə­­rir. Tar­­ya de­­pu­­tat se­­çi­­lir, Pen­­ti na­­zir tə­­yin edi­­lir, da­­ha da yük­­sə­­lə­­rək, par­­la­­ment ko­­mi­­tə­­si­­nin rəh­­bə­­ri və­­zi­­fə­­sin­­də ça­­lı­­şır.

2000-ci ilin mar­­tın 1-də 8 il öl­­kə­­nin xa­­ri­­ci si­­ya­­sət kur­­ su­­na rəh­­bər­­lik et­­miş sa­­biq na­­zir Tar­­ya Ha­­lo­­nen Fin­­lan­­di­­ ya­­nın pre­­zi­­den­­ti se­­çi­­lir. An­­diç­­mə mə­­ra­­si­­min­­də qı­­zı ilə ya­­ na­­şı, və­­tən­­daş ni­­ka­­hın­­da ol­­du­­ğu Pen­­ti Ara­­yar­­vi də onun­­la idi. Öl­­kə pre­­zi­­den­­ti se­­çil­­dik­­dən son­­ra, cüt­­lük haq­­qın­­da əv­­ vəl­­lər güc­­lə eşi­­di­­lən pı­­çıl­­tı­­lar in­­di, sö­­zün əsl mə­­na­­sın­­da, it­­ti­­ha­­ma çev­­ri­­lir. Öl­­kə­­nin bi­­rin­­ci ailə­­si­­nin rəs­­mi ni­­kah üs­­ tün­­də qu­­rul­­ma­­ma­­sı sərt tən­­qid­­lə üz­­lə­­şir. Kon­­ser­­vant mü­­ xa­­li­­fət və Lü­­te­­ran kil­­sə­­si on­­la­­rı əməl­­li-baş­­lı it­­ti­­ham edir.

Am­­ma cüt­­lük­­dən re­­ak­­si­­ya gəl­­mir­­di. Əvə­­zin­­də dost­­la­­rı on­­ la­­rın adın­­dan elan et­­di­­lər ki, Tar­­ya və Pen­­ti heç vaxt ev­­ lən­­mə­­yə­­cək və dün­­ya­­ya uşaq gə­­tir­­mə­­yə­­cək­­lər. Be­­lə­­lik­­lə, tən­­qi­­di hü­­cum­­la­­rın ara­­sı kə­­sil­­sə də, söz-söh­­bət sən­­gi­­mir­­ di. Əv­­vəl­­də qeyd et­­di­­yim ki­­mi, cüt­­lü­­yün bir­­dən-bi­­rə qə­­ra­­ rı­­nı də­­yi­­şə­­rək, rəs­­mi ni­­ka­­ha gir­­mə­­si fin­­lə­­rin tə­­əc­­cü­­bü­­nə sə­­bəb ol­­du.

89

İKİNCİ BİRİNCİLƏR “Mis­­ter Özü­­nə Əmin” Pen­­ti Ara­­yar­­vi 1948-ci il­­də Hel­­sin­­ki­­də ana­­dan olub.

Hel­­sin­­ki Uni­­ver­­si­­te­­tin­­də hü­­quq ix­­ti­­sa­­sı üz­­rə təh­­sil alıb.

70-ci il­­lə­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­dən hö­­ku­­mət­­də ça­­lış­­ma­­ğa baş­­la­­ yan Pen­­ti Ara­­yar­­vi­­nin adı 1982-ci il­­dən eti­­ba­­rən yu­­xa­­rı da­i­rə­­lər­­də hal­­lan­­ma­­ğa baş­­la­­yır. Elm ada­­mı olan Pen­­ti Ara­­yar­­vi uzun müd­­dət dov­­lət or­­qan­­la­­rın­­da yük­­sək post­­lar­­ da ça­­lı­­şır - 2 də­­fə döv­­lət ka­­ti­­bi pos­­tu­­nu tu­­tur, 10 ilə ya­­xın isə par­­la­­ment ko­­mi­­tə­­si­­nə rəh­­bər­­lik edir. Ha­­zır­­da isə hə­­yat yol­­da­­şı­­nın pre­­zi­­dent ol­­ma­­sı ilə əla­­qə­­dar yal­­nız ic­­ti­­mai iş­­ lər­­lə məş­­ğul­­dur. Di­­gər tə­­rəf­­dən, o həm də in­­di Fin­­lan­­di­­ya­­ da “en­­si hieno nainen” – “bi­­rin­­ci xa­­nım” ins­­ti­­tu­­tu­­nu da­­vam et­­dir­­mə­­li olan ilk ki­­şi­­dir və tə­­bii ki, “en­­si her­­ra” – “bi­­rin­­ ci ki­­şi” ki­­mi. Pen­­ti Ara­­yar­­vi döv­­lət struk­­tur­­la­­rın­­da ki­­fa­­yət qə­­dər təc­­rü­­bə­­yə ma­­lik olan in­­san­­dır. Pro­­to­­kol qay­­da­­la­­rı­­ nı gö­­zəl bi­­lir, üs­­tə­­lik, hü­­quq­­şü­­nas ki­­mi Fin­­lan­­di­­ya­­da cid­­di nü­­fu­­za ma­­lik­­dir. Bu­­na gö­­rə də cə­­nab Ara­­yar­­vi əmin­­dir ki, ona gös­­tə­­ri­­lən eh­­ti­­ra­­mın hə­­yat yol­­da­­şı ilə heç bir bağ­­lı­­lı­­ ğı yox­­dur. Məhz bu xü­­su­­siy­­yə­­ti­­nə gö­­rə, hət­­ta za­­man-za­­ man jur­­na­­list­­lər ona “Mis­­ter Özü­­nə Əmin” və ya “Mis­­ter İnam” de­­yə xi­­tab edir­­lər. “Mis­­ter İnam”, de­­mək olar ki, bü­­tün rəs­­mi təd­­bir­­lər­­də hə­­yat yol­­da­­şı – pre­­zi­­dent Ha­­lo­­ ni­­nin ya­­nın­­da olur. Öl­­kə­­sin­­də rəs­­mi sə­­fər­­də olan pre­­zi­­ dent­­lə­­ri və qo­­naq­­la­­rı, sö­­zün əsl mə­­na­­sın­­da, ailə baş­­çı­­sı ki­­mi sa­­lam­­la­­yır, rəs­­mi və qey­­ri-rəs­­mi gə­­zin­­ti­­lər­­də on­­la­­rın xa­­nım­­la­­rı­­nı çə­­kin­­mə­­dən mü­­şa­­yi­­ət edir. Hət­­ta o, bir az da irə­­li ge­­də­­rək, bə­­zi döv­­lət baş­­çı­­la­­rı­­nın xa­­nım­­la­­rı ilə dost­­ luq da edir və təc­­rü­­bə­­li döv­­lət xa­­di­­mi ki­­mi, bu əla­­qə­­lər­­lə öl­­kə­­si­­nə xid­­mət gös­­tə­­rir. Mə­­sə­­lən, “Da­­ily News”un yaz­­dı­­ ğı­­na gö­­rə, onun Ru­­si­­ya­­nın keç­­miş bi­­rin­­ci xa­­nı­­mı Lüd­­mi­­la Pu­­ti­­na ilə möh­­kəm dost­­lu­­ğu so­­yuq rus–fin mü­­na­­si­­bət­­lə­­ rin­­də cid­­di tə­­məl ro­­lu­­nu oy­­na­­mış­­dır. Bə­­zi eks­­pert­­lər isə onun pre­­zi­­dent­­li­­yə ha­­zır­­laş­­dı­­ğı ba­­rə­­də proq­­noz­­lar irə­­li sü­­ rür. Düz­­dür, o özü bu ba­­rə­­də da­­nış­­ma­­ğı sev­­mir, am­­ma hə­­qi­­qə­­tən də fin­­lə­­rin bi­­rin­­ci ki­­şi­­si həd­­din­­dən ar­­tıq fə­­al­­dır.

Onun rəh­­bər­­lik et­­di­­yi bir ne­­çə QHT, az qa­­la, döv­­lə­­tin bü­­ tün or­­qan­­la­­rı­­na və­­tən­­daş nə­­za­­rə­­ti­­ni hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir. Am­­ma ic­­ti­­mai fə­­a­liy­­yə­­ti­­nə bax­­ma­­ya­­raq, 64 yaş­­lı Pen­­ti Ara­­yar­­vi məc­­bu­­rən döv­­lət və­­zi­­fə­­lə­­rin­­dən uzaq qal­­dı­­ğı üçün özü­­nü is­­ti­­ra­­hət­­də he­­sab edir. De­­di­­yi­­nə gö­­rə, vax­­tı­­nı ailə­­si­­nə və hob­­bi­­lə­­ri­­nə həsr edir. Hob­­bi­­dən söz düş­­müş­­kən, “Mis­­ter Özü­­nə Əmin” həm də əla bas­­ket­­bol­­çu­­dur. Ta­­rix, ədə­­biy­­ yat və in­­cə­­sə­­nə­­tə aid ki­­tab­­lar oxu­­maq da bi­­rin­­ci ki­­şi­­nin se­­vim­­li məş­­ğu­­liy­­yət­­lə­­ri sı­­ra­­sın­­da­­dır.

Bəh­­­ruz HEY­­­DƏ­­­Rİ

90

91

AXI DÜNYA FIRLANIR...

АВРОПАНЫ АПАРАН БРЦССЕЛ

Rəsmi adı Belçika Krallığı Paytaxt Brüssel Bel­çi­ka

Rəsmi dil Flaman, fransız, alman Əhalisi 10,9 milyon Ərazisi 64 min kv. km Pul vahidi Avro internet TLD .be Telefon kodu 32

B

el­çi­ka Kral­lı­ğın­dan da­nı­şan­da çox eh­ti­ yat­lı ol­maq la­zım­dır və biz də bu­na əsas­ la­na­raq, Kral­lıq ba­rə­də ya­zı­nı Brüs­se­lin üzə­rin­də qur­maq qə­ra­rı­na gəl­dik. Çün­ki mo­nar­xi­ya döv­lə­tin­də müx­tə­lif dil və mə­də­niy­yət­lə­rin va­hid for­ma­da bir­ləş­di­yi ye­ga­nə şə­hər məhz pay­taxt Brüs­sel­dir. Bu şə­hə­rə bə­zən Av­ro­pa­nın ürə­yi də de­ yir­lər.

Brüs­sel ka­sıb­la­rın zən­gin­lər­lə bə­ra­bər “sı­xıl­ma­dan” ya­şa­ya bi­lə­cə­yi, bəl­kə də ilk və son Av­ro­pa şə­hə­ri­dir. Or­ xan Pa­mu­kun de­di­yi ki­mi, “Əgər SSRİ kom­mu­nizm qur­ maq is­tə­yir­di­sə, yə­qin ki, ora­da­kı ya­şa­yış Brüs­sel­də­ki tip­

92

77 yaşlı Kral II Albert Belçikaya 1993-cü ildən rəhbərlik edir. Əslində, digər Avropa monarxları kimi, onun da hakimiyyəti simvolikdir və monarx daha çox ölkənin vahidliyinin təcəssümüdür. Kralın daha vacib rolu isə barışdırıcı mövqe tutmasıdır. Çünki Avropanın üzdə stabil görünən bu ölkəsində, həqiqətən, bu missiyaya ehtiyac var. Belçika 3 müxtəlif dildə danışan fərqli toplumların konfederasiyasıdır.

Flaman, fransız və alman toplumları heç də həmişə bir-birinə qarşı tolerantlıq nümayiş etdirmir. Xüsusən də, seçki ərəfəsində siyasi ehtiraslar o qədər qızışır ki, hətta dövlət parçalanma təhlükəsi ilə üzləşir. Kralın barışdırıcı mövqeyi də məhz burada belçikalıların köməyinə çatır... də ola­caq­dı”. Adi bir mi­sal, bu şə­hər­də ic­ti­mai nəq­liy­yat ra­hat­lı­ğı­na və key­fiy­yə­ti­nə gö­rə heç də var­lı­la­rın ba­ha­lı ma­şın­la­rın­dan ge­ri qal­mır. Ey­ni sü­rət, ey­ni kom­fort! Söh­ bət ma­şın­lar­dan düş­müş­kən, şə­hər­də av­to­mo­bil­dən çox ve­lo­si­ped var. Tə­bii ki, bu, bir tə­rəf­dən tı­xac­lar­la bağ­lı­dır­ sa, di­gər tə­rəf­dən, bel­çi­ka­lı­la­rın ey­ni za­man­da bir ne­çə iş

gör­mək əzm­lə­ri ilə əla­qə­li­dir. Yə­ni Brüs­sel sa­kin­lə­ri ve­ lo­si­ped­lə həm pu­la qə­na­ət edir, həm fi­zi­ki güm­rah­lıq­la­ rı­nı qo­ru­yur, həm də at­mos­fe­ri av­to­bo­bil tüs­tü­sü­nün zə­ rə­rin­dən xi­las et­miş olur­lar. Yə­qin, elə bu­na gö­rə­dir ki, 2 mil­yo­na ya­xın əha­li­si­nin ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, Brüs­se­lin ha­va­sı çox tə­miz­dir. Şə­hə­rin ya­şıl­lı­ğa bü­rün­mə­si göz ox­ şa­yır. Yə­qin ki, yol­lar və bi­na­lar ol­ma­say­dı, şə­hər Brüs­se­li əha­tə­lə­miş So­nia me­şə­lə­ri­nə qo­vu­şar­dı.

Wel­co­me to Brus­sel Şə­hər­lə da­ha ya­xın­dan ta­nış ol­duq­da in­sa­nın qar­şı­ sın­da bü­tün is­ti­qa­mət­lə­rə ye­ni-ye­ni im­kan­lar açı­lır. Ya­yın ilk ayı­nı ya­şa­dı­ğı­mız üçün, diq­qə­ti da­ha çox Brüs­se­lin tu­ ris­tik əhə­miy­yə­ti­nə yö­nəlt­mək məq­sə­də­uy­ğun olar. Ha­va li­ma­nı­nın bə­ləd­çi­sin­dən qa­la­ca­ğım otel ba­rə­də so­ruş­dum. Özü­mü so­yuq av­ro­pa­lı­nın la­qeyd ca­va­bı­na ha­zır­la­yır­dım ki, fi­kir­lə­rim mə­ni ya­nılt­dı. Al­man­ləh­cə­li in­gi­lis­cə­si ilə mə­ ni sa­lam­la­yan 35-36 yaş­lı bir bəy ön­cə ote­lin ye­ri­ni ba­şa

93

AXI DÜNYA FIRLANIR...

sal­dı, son­ra isə düz, qa­ta­ra qə­dər ötür­dü. Bu mə­nim Brüs­ sel­lə bağ­lı ilk xoş tə­əs­sü­ra­tım ol­du.

Brüs­sel zən­gin me­mar­lıq ənə­nə­lə­ri olan bir şə­hər­dir.

Fran­sız və al­man me­mar­la­rı tə­rə­fin­dən in­şa edi­lən bi­na­lar şə­hə­rə qey­ri-adi gö­zəl­lik bəxş edir. Mər­kəz­də baş­dan-ba­ şa 4-6 mər­tə­bə­li ta­ri­xi bi­na­lar üs­tün­lük təş­kil et­sə də, arası­ra şü­şə və də­mir konst­ruk­si­ya­lı göy­də­lən­lər gö­zə də­yir.

Hö­ku­mət or­qan­la­rı­na və bə­lə­diy­yə­yə aid bü­tün struk­tur­lar ta­ri­xi bi­na­lar­da yer­lə­şib. Av­ro­pa İt­ti­fa­qı və NA­TO-ya məx­ sus struk­tur­lar üçün isə məx­su­si ye­ni üs­lub­da bi­na­lar ti­ ki­lib. Bun­dan əla­və, şə­hə­rin bir ne­çə ye­rin­də əzə­mə­ti ilə göz ox­şa­yan kral sa­ray­la­rı uca­lır.

Brüs­se­lin si­ma­sı­nı, ümu­mi­lik­də, 2 me­mar­lıq is­ti­qa­mə­ti mü­əy­yən­ləş­di­rir. Bi­rin­ci­si - hey­rə­ta­miz kil­sə­lər və bir-bi­ rin­dən gö­zəl müx­tə­lif hey­kəl­tə­raş­lıq nü­mu­nə­lə­ri. Şə­hə­rin, de­mək olar, bü­tün kü­çə­lə­rin­də Brüs­sel kral­la­rı­nın at be­lin­ də hey­kəl­lə­ri­nə, kil­sə mü­qəd­dəs­lə­rin abi­də­lə­ri­nə, müx­ tə­lif re­al və mi­fik hey­van­la­rın əks olun­du­ğu hey­kəl­lə­rə rast gəl­mək müm­kün­dür. Brüs­sel­də tu­rist­lə­rin ən çox üz

94

tut­du­ğu mə­kan “Grand Pla­ce” mey­da­nı sa­yı­lır. Hər tə­rəf­ dən qot və Ro­ma üs­lub­lu bi­na­lar­la əha­tə­lən­miş mey­dan, hə­qi­qə­tən, na­ğıl dün­ya­sı­na bən­zə­yir. Qır­mı­zı daş­lar dü­ zül­müş mey­da­nı əha­tə­lə­yən bi­na­la­rın hər bi­ri dün­ya me­ mar­lı­ğı­nın na­dir in­ci­si he­sab edi­lir. Bu­na gö­rə də “Grand Pla­ce” 1988-ci il­dən YU­NES­KO-nun mə­də­ni irs si­ya­hı­sı­ na da­xil edi­lib. “Grand Pla­ce” mey­da­nın­da “Mü­qəd­dəs­lər” kom­po­zi­si­ya hey­kə­li yer­lə­şir. Yer­li sa­kin­lər ina­nır ki, hə­min hey­kəl­lə­rə to­xu­nan in­san bü­tün ar­zu­la­rı­na ça­tır. Ona gö­ rə də “Grand Pla­ce”in bu his­sə­si­nə tu­rist­lə­rin zi­ya­rə­ti çox olur. Mey­da­nın əs­ra­rəng­li­yi­ni ar­tı­ran di­gər mo­nu­me­nal iş Ma­ne­ken Pis hey­kə­li­dir ki, bu ba­rə­də də jur­na­lın ilk sa­yın­ da ge­niş mə­lu­mat ver­mi­şik. Brüs­sel­də tu­rist­lə­ri cəlb edən da­ha bir məş­hur mə­kan Mi­ni Av­ro­pa par­kı­dır. Par­ka şöh­ rət gə­ti­rən 103 metr hün­dür­lü­yün­də olan Atom abi­də­si­dir ki, 1958-ci il­də bu­ra­da qu­ru­lub. Abi­də­nin özü­nə gə­lin­cə, Va­ter­key­nin me­ma­rı ol­du­ğu bu sə­nət nü­mu­nə­sin­də də­mir ato­mun qu­ru­lu­şu əks olu­nub.

Po­li­sə iş­lə­mək, yox­sa po­lis­lə iş­lə­mə­k?

Brüs­sel­li­lər is­ti­qan­lı və həm də çox vic­dan­lı in­san­lar­ dır. Am­ma qo­naq­pər­vər­lik bu şə­hə­rin sa­kin­lə­ri­nə yad­dır.

Bu­ra­da ha­mı özü üçün ya­şa­yır. Bu­nun­la be­lə, on­la­rı bi­ ga­nə­lik­də qı­na­maq da ol­maz. Hər han­sı bir qa­nu­na­zidd və ic­ti­mai qay­da­la­ra yan­lış bir hə­rə­kət et­sən, o də­qi­qə ət­raf­da­kı­lar po­lis­lə iş­bir­li­yi­nə gi­rib, səh­vi­ni dü­zəlt­mə­yə ça­lı­şar­lar. Po­li­sin isə də­qiq və qə­rəz­siz işi­nə əmin ola bi­ lər­si­niz. Brüs­sel­li­lər po­lis­lə iş­bir­li­yi­ni il­lər­dir uğur­la da­vam et­di­rir­lər.

Bu ya­zı­nı oxu­duq­dan son­ra sə­ya­hət eş­qi­nə dü­şən­lər, diq­qə­ti­ni­zə çat­dı­rım ki, Bel­çi­ka­ya get­mək üçün Şen­gen vi­ za­sı­na eh­ti­ya­cı­nız var. Mü­va­fiq ica­zə­ni isə Azər­bay­can­da Fran­sa sə­fir­li­yin­dən əl­də edə bi­lər­siniz.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

95

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ

96

B

ir za­man­lar sev­­gi­­ni al­ma ve­rə­rək eti­­raf edir­­di­lər. Al­ma­nı qə­bul edən “hə” ca­va­bı ver­miş olur­du. Sev­­gi, se­­vinc, müd­­rik­­lik və dəb­­də­­bə­­ni ifa­­də edən al­­ma “Qu­­ra­­ni-Kə­ rim”də cən­­nət mey­­və­­lə­­ri cər­­gə­­si­­nə düş­­mə­­di (bu­nun da ha­mı­ya mə­lum sə­bə­bi var). Əvə­­zin­­də, Nyu­­to­­nun ba­­şı­­na düş­­dü. Xey­­ri də ol­­du ca­­zi­­bə qüv­­və­­si nə­­zə­­riy­­yə­­si ya­­ran­­dı…

Al­­ma­­dan fərq­­li ola­­raq, bəx­­ti gə­­ti­­rən və in­san­dan əv­­vəl cən­­nə­­ti gö­­rən mey­­və­­lər də ol­­du. Özü də Qu­­ran­­ da adı­çə­­ki­­lən 7 mey­­və­­dən nə az-nə çox, düz, 5-i öl­­ kə­­miz­­də be­­cə­­ri­­lir. Bir söz­­lə, “Cən­­nə­t gör­­mək is­­tə­­yən Azər­­bay­­ca­­na gəl­­sin”. Cən­­nət mey­­və­­lə­­ri­­ni ta­­nı­­maq is­­ tə­­yən isə ya­­zı­­nın ar­­dı­­nı oxu­­sun. Elə isə..

“Daş əri­­dən” ...al­ba­lı­dan baş­la­yaq. Qu­­ran­­da adı­çə­­ki­­lən ilk mey­­və­­dir.

Mü­­qəd­­dəs Ki­­tab­­da onun haq­qın­­da “Ti­­kan­­sız sidr ağac­­la­­rı” (“Va­­qiə” su­­rə­­si, 28-ci ayə) şək­­lin­­də bəhs olu­­nur. Al­­ba­­lı böy­­rək­­lə­­rin fəa­liy­yə­ti­ni tən­­zim­­lə­­yir. Or­­qa­­nizm­­də yı­­ğıl­­mış ar­tıq duz­ və tur­­şu­­la­­rı­ xa­­ric edir. Böy­­rək­­lər­­də daş və qu­­ mun ya­­ran­­ma­­sı­­na im­­kan ver­­mir. Da­şı əri­­dir və or­­qa­­nizm­­ dən tə­­bii yol­­la xa­­ric olun­ma­sı­­na kö­­mək edir. Ey­­ni za­­man­­ da, də­­ri­­ni civ­­zə və sı­­za­­naq­­lar­­dan tə­­miz­­lə­­yir. Al­­ba­­lı şi­­rə­­si iş­­ta­­hı və həz­­mi yax­­şı­­laş­­dı­­rır. Sa­­da­­la­­dıq­­la­­rı­­mız al­­ba­­lı­­nın in­­san sağ­­lam­­lı­­ğı üçün xe­­yir­­li olan cə­hət­­lə­­rin­­dən yal­­nız bir ne­­çə­­si­­dir. Ma­­raq­­lı­­dır ki, al­­ba­­lı­­nın yar­­paq­­la­­rı çıx­­maz­­dan əv­­vəl o çi­çək­­lə­­yir. Qə­­dim Şərq mi­­fo­­lo­­gi­­ya­­sı­­na inan­­saq, bu, in­­sa­­nın dün­­ya­­ya çıl­­paq gə­­lib, çıl­­paq get­di­yi­nə işa­­rə­­ dir. Çində al­­ba­­lı ümid, gənc­­lik, cə­­sa­­rə­t, həm­­çi­­nin, qa­­dın gö­­zəl­­li­­yi­­ni sim­­vo­­li­­zə edir. Ya­­pon­­lar­­da isə zən­­gin­­li­­yi bil­­di­­rir.

Al­­ba­­lı­çi­­çə­­yi ya­pon­la­rın sim­vol­dur. Ən qə­­dim mey­­və “Qu­­ra­­ni-Kə­­rim”­də bu mey­­və­­nin adı 11 də­­fə tək və cəm for­­ma­­da (ay­rı­ca və di­gər mey­və­lər­lə bir­lik­də) çə­­ki­­lib: “Si­­

zin üçün xur­­ma və üzüm bağ­­la­­rı ya­­rat­­dıq ki, ora­­da bol mey­­və­­lər var­­dır, siz on­­lar­­dan ye­­yir­­si­­niz” (“Mö­mi­­nun” su­­ rə­­si, 23-cü ayə).

Dün­­ya­­da üzü­­mün 8 min­dən çox nö­­vü var. Ona gö­­rə də bu mey­və­nin əsl və­­tə­­ni­nin­ha­ra ol­du­ğu də­qiq bi­lin­mir.

Am­­ma bə­­zi alim­­lər de­yir ki, bu bit­ki­nin kö­kü Azər­­bay­­ca­n­ dan baş­la­yır. Əl­­bət­­tə ki, be­­lə bir id­­di­a­nın ar­­xa­­sın­­da fakt da da­­ya­­nır. Mə­­sə­­lən, Ağs­­ta­­fa ya­­xın­­lı­­ğın­­da 1962-ci il­­də apa­ rıl­­mış ar­­xe­o­lo­­ji qa­­zın­­tı­­lar za­­ma­­nı era­­mız­­dan əv­­vəl V-IV mi­­nil­­li­­yə aid Şo­­mu­­tə­­pə abi­­də­­sin­­də ta­­pı­­lan müx­­tə­­lif bit­­ki qa­­lıq­­la­­rı və üzüm to­xum­la­­rı bu­­na mi­­sal­­dır. Ha­zır­da Ağ­­dam ke­çi­əm­­cə­­yi (Ağ­­dam), ağ ­şa­­nı (Ab­­şe­­ron), Gən­­cə qı­­zı­­lü­­zü­­ mü (Gən­­cə) isə yal­­nız Azər­­bay­­can­­da ye­­tiş­­di­­ri­­lən üzüm­­lər­­ dən bir ne­­çə­­si­­dir. Üzü­­mün in­­san or­­qa­­niz­­mi­­nə xey­­ri­­nə gə­­ lin­­cə, o, qan tə­rə­fin­­dən tez mə­­nim­­sə­­ni­­lir. Zən­­gin qlü­­ko­­za mən­bə­yi­dir, də­­mir az­­lı­­ğı­­nın mü­a­li­­cə­­si­n­də çox fay­da­lı­dır.

Həzm poz­­ğun­­lu­­ğu, böy­­rək və qa­ra­ci­yər xəs­­tə­­lik­­lə­­ri za­­ma­­ nı müs­­bət tə­­sir gös­­tə­­rir.

Min­­bir dər­­din dər­­ma­­nı Bü­­tün mey­­və­­lər içə­­ri­­sin­­də ən çox mi­­ne­­ral top­lu­­su məhz ən­­cir­­də­­dir. Qu­­ran­­da bu mey­­və­­dən be­­lə bəhs edi­­lir: “And ol­­sun ən­­ci­­rə və onun ağa­­cı­­na, zey­­tu­­na və onun ağa­­ cı­­na” (“Tin” su­­rə­­si, 1-ci ayə). Ən­­cir­­dən si­­nə­­yum­­şal­­dı­­cı, qə­­biz­­lik əley­­hi­­nə, diş əti il­­ti­­ha­­bı, plev­­rit, gö­­yös­­kü­­rək, əl və ayaq­­da olan zi­­yil­­lər, dö­­yə­­nək, arıq­­lıq, da­­laq şi­­şi, an­­gi­­na və saç tö­­kül­­mə­­si əley­­hi­­nə is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Ən­­ci­­rin be­­cə­­ril­­mə­­ si era­­mız­­dan çox əv­və­­lə tə­­sa­­düf edir. Onun əsas və­­tə­­ni Su­­ri­­ya və Ki­­çik Asi­­ya öl­­kə­­lə­­ri­­dir. Ara­­lıq də­­ni­­zi sa­hil­lə­rin­­ də, elə­­cə də Yu­­na­­nıs­­tan­­da ge­­niş ya­­yı­­lıb. Azər­­bay­­can­­da – Ab­­şe­­ron­­da be­­cə­­ri­­lən “Sa­­rı sa­­ba­­hi” və ya “Sa­­rı ən­­cir” sor­­tu xü­­su­­si­­lə məş­hur­­dur. Ümu­­miy­­yət­­lə, öl­­kə­­miz­­də ən­­ci­­ rin 2 nö­vü ya­­yı­­lıb. Bun­­lar­­dan bi­­ri “mə­­də­­ni ən­­cir” ad­la­­nır və res­­pub­­li­­ka­­da ge­­niş miq­­yas­­da be­cə­ri­lir. Di­­gə­­ri isə “Hir­­kan ən­­ci­­ri”dir ki, o, ya­­ba­­nı hal­­da Lən­­kə­­ran zo­­na­­sın­­da ya­­yı­­lıb.

97

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ Al­­dım bir də­­nə aç­­dım...

“Qu­­ra­­ni-Kə­­ri­m”ə gö­­rə, gö­­zəl cən­­nət ba­­ğın­­da nar ağac­­ la­­rı da əki­­lib: “O iki cən­­nət­­də hər növ mey­­və - xur­­ma və nar ağac­­la­rı var­­dır (“Ər­Rəh­man”su­rə­si, 68-ci ayə)”. Bir çox xalq­lar­­da na­­rın çi­­çək­­lə­­ri və mey­­və­­si zən­gin­li­yin, bol­­ lu­­ğun və məh­­sul­­dar­­lı­­ğın rəm­­zi ki­­mi qə­­bul olu­­nub. Na­­rın təs­­vir­­lə­­ri Mi­­sir eh­ram­­la­­rın­­da, qə­­dim Bi­­zans par­­ça­­la­­rı­­nın üzə­rin­­də, qə­­dim yu­­nan­­la­­rın və ərəb­­lə­­rin or­na­ment və na­­ xış­­la­­rın­­da ta­­pı­­lıb. Mə­­həm­­məd Pey­­ğəm­­bər (s.ə.s) pa­­xıl­­lı­­ ğı, nif­­rə­­ti və ki­­ni tə­miz­­lə­­di­­yi­­nə gö­­rə, öz ar­­dı­­cıl­­la­­rı­­na nar ye­­mə­­yi məs­­lə­­hət bi­­lib. Hə­kim­lər də bu mey­və­nin qa­bı­ ğı və çi­çə­yi­nin bir sı­ra xəs­tə­lik­lə­rin müa­li­cə­sin­də fay­da­lı ol­du­ğu­nu söy­lə­yir­lər. Azər­­bay­­can­­ın bir çox böl­­gə­­lə­rin­­də nar be­­cə­­ril­­sə də, və­tə­ni Göy­­çay­sa­yı­lır. Ra­­yo­­nun beş il­­dir bey­­nəl­­xalq nar fes­­ti­­va­­lı­­na ev sa­­hib­­li­­yi et­­mə­­si bu­­na mi­sal­ dır.

Cən­­nə­­tin “sülh car­­çı­­sı” “Qu­ra­ni-Kə­rim”də “Nəhl” su­­rə­­si­­nin 11-ci və 35-ci ayə­ lə­rin­də zey­­tun­­dan söz açı­­lır. “…Doğ­ru­­dan da Onun tək ol­­ ma­­sı­­na və qüd­rə­ti­nə da­­ir bir ni­­şa­­nə var­­dır” (“Nəhl” su­­rə­­ si, ayə 11). Zey­­tun dün­­ya­­nın subt­­ro­­pik öl­kə­lə­rin­­də bi­­tir. Bu bit­ki hə­­lə era­­mız­­dan 2500 il əv­­vəl qə­­dim mi­­sir­­li­­lər tə­­rə­­fin­­ dən be­­cə­­ri­­lib. Onun mey­­və­­lə­­rin­­dən, elə­­cə də ya­­ğın­­dan bir sı­­ra xəs­­tə­­lik­­lə­­rə qar­­şı (rev­­ma­­tizm, ya­­nıq, göz xəs­tə­lik­­ lə­­ri və s.), həm­­çi­­nin, ye­­yin­­ti məh­­su­­lu, ətir­­li əd­­viy­­yat ki­­mi is­­ti­­fa­­də edi­­lib. Zey­­tun sə­na­ye əhə­­miy­­yət­­li bit­­ki ki­­mi, Qa­­ra də­­niz sa­hil­lə­­rin­­də, Krım­­da, Gür­­cüs­­tan­­da ge­­niş ya­­yı­­lıb.

Azər­­bay­­can­­da son 25 - 30 il­­də zey­­tu­­nun is­­teh­­sa­­lı­­na cid­­di fi­­kir ve­­ri­­lir. “Sülh car­çı­sı”, xü­su­si­lə, Ab­­şe­­ron­­da be­­cə­­ ri­­lir və çox gö­­zəl nə­­ti­­cə ve­­rir. Elə Zığ­­da sa­­lın­­mış zey­­tun plan­­ta­­si­­ya­­sı bu­­na ən yax­­şı nü­­mu­­nə­­dir. Dün­­ya­­da zey­­tu­­nun il­lik is­­teh­­sa­­lı 20 mil­­yon ton­­dur. Ən yük­­sək sa­­tış gös­­tə­­ri­­ci­­si isə İta­­li­­ya və İs­­pa­­ni­­ya­­ya məx­­sus­­dur.

Dim­di­yin­də zey­tun bu­da­ğı olan gö­yər­çin dün­ya­da sülh və həm­rəy­li­yin rəm­zi­dir. Bu rəmz Nu­hun gə­mi­sin­dən qay­ naq­la­nır. Rə­va­yə­tə gö­rə, Al­la­hın in­sa­na qar­şı qə­zə­bi tu­ fan­la za­hir olur. Al­lah Təa­la Nu­ha xə­bər ve­rir ki, bir ne­çə nə­fər­dən baş­qa da­ha heç kəs iman gə­tir­mə­yə­cək. Onun ar­dın­ca gə­mi dü­zəlt­mə­yi Nu­ha əmr edir. Pey­ğəm­bər iman gə­ti­rən­lə­ri, ey­ni za­man­da, hey­van­la­rı 1 er­kək və 1 di­şi ol­maq­la gə­mi­yə yı­ğır. Tu­fan sa­kit­lə­şən­dən son­ra gə­mi­nin ət­ra­fın­da sülh və asa­yiş ni­şa­nə­si - dim­di­yin­də zey­tun bu­ da­ğı olan bir gö­yər­çin gö­rü­nür. Və o, qu­ru­da hə­ya­tın ol­ma­ sı­nı zey­tun bu­da­ğı va­si­tə­si­lə gə­mi­də­ki in­san­la­ra çat­dı­rır.

98

Öm­­rü­­nü­­zü uza­­dın Elm dün­­ya­­sı onu “Pho­e­nix dacty­­li­­fe­­ra” ki­­mi ta­nı­­yır. Mü­­ qəd­­dəs Ki­­tab­­da isə bu mey­­və­­yə “nəxl” və ya “nəx­­lə” de­­ yi­­lir. Sək­­kiz ayə­­də tək şə­­kil­­də, on iki ayə­­də isə onun adı zey­­tun, nar və üzüm ki­­mi di­­gər mey­­və­­lər­­lə ya­­na­­şı qeyd olu­­nub. “Yer üzün­­də bir-bi­­ri­­nin kə­­na­­rın­­da olan qi­tə­­lər, üzüm bağ­­la­­rı, əkin­­lər və bir kök­­dən, müx­­tə­­lif kök­­lər­­dən olan xur­­ma ağac­­la­­rı var­­dır ki, ha­­mı­­sı bir su ilə su­­va­­rı­­lır və bu­­nun­­la be­­lə, məh­­sul ba­­xı­­mın­­dan on­­la­­rın bə­­zi­­si­­ni bə­­zi­­ sin­­dən üs­­tün edi­­rik. Hə­­qi­­qə­­tən, bun­­da ağıl­­la­­rı­­nı iş­­lə­­dən dəs­­tə üçün ni­­şa­­nə­­lər var­­dır” (“Rəd” su­­rə­­si, ayə 4). İs­­ti öl­­kə­­lər­­də “səh­­ra çö­­rə­­yi” ki­­mi ta­­nı­­nan bu mey­­və pəh­­riz­­də is­­ti­­fa­­də edi­­lir. Xur­­ma, ilk növ­bə­də, or­­qa­­niz­­mi güc­­lən­­di­­rir və öm­­rü uza­­dır. Çin­­li­lər qi­­da­ ra­si­on­la­rın­da xur­ma­dan çox is­ti­fa­də edir­lər. Bu da uzu­­nö­­mür­­lü­lü­yə gə­ti­rib çı­xa­rır. Be­­lə bir fi­­kir var ki, xur­­ma ağa­­cı ilk də­­fə 6-7 min il əv­­vəl Bey­­ nən­­nəh­­reyn­­də be­­cə­­ri­­lib. Xur­­ma is­­teh­­sa­­lı və sa­­tı­­şı üz­­rə dün­­ya­­da bi­­rin­­ci ye­­ri Sə­u­diy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı tu­­tur.

Ba­­nan ot imiş...

Al­­la­­hın cən­­nə­­ti vəsf et­­di­­yi ayə­­lər­­də ba­­nan­­dan da da­­ nı­­şı­­lır: “Və sal­­xım-sal­­xım bir-bi­­ri­­nin üs­­tü­­nə qa­­lan­­mış (ko­­ ma­­lan­­mış) ba­­nan ağac­­la­­rı” (“Va­­qiə” su­­rə­­si, 29-cu ayə).

Ba­­nan qan təz­yi­qi­ni aşa­­ğı sa­­lır, al­­ler­­gi­­ya­­nın mü­a­li­­cə­­sin­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Tər­­ki­­bin­­də­­ki ka­­li­­um və nat­­ri­­um hü­­cey­­rə­­lə­­ rin, əzə­­lə to­­xu­­ma­­sı­­nın in­­ki­­şa­­fı­­nı tən­zim­­lə­­yir, ürək dö­­yün­­tü­­ sü­­nü və ma­­ye-duz ba­lan­­sı­­nı nor­­mal­­laş­­dı­­rır. Ba­­nan yük­­sək tem­pe­ra­­tur, həzm poz­ğun­lu­ğu za­­ma­­nı ol­­duq­­ca fay­­da­­lı­­dır.

Bu mey­­və Azər­­bay­­can­­da bit­­mə­­sə də (hal-ha­zır­da on­­ lar an­­caq bə­­zi is­­ti­­xa­­na­­lar­­da be­cə­­ri­­lir), öl­­kə­­miz­­də çox qə­­ dim­­dən ta­nın­maq­da­dır. Azər­­bay­­can­lı mü­­əl­­lif­lər Yu­­sif ibn İs­­ma­­yıl Xo­­yi (XIV əsr), elə­­cə də Mü­­həm­­məd Hü­seyn Xan (XVI­­II əsr) əsər­­lə­­rin­­də ba­na­nın in­­sa­­na olan fay­­da­­la­­rın­­dan söz açıb­­lar.

Bə­­zi­­lə­­ri elə bi­­lir ki, ba­­nan pal­­ma ağa­­cın­­da bi­­tir, an­­caq bu be­lə de­yil. Ba­­nan ço­­xil­­lik ot bit­­ki­­si­­dir. Sa­­də­­cə ola­­raq, kök­­dən çı­­xan iri, qın­­lı yar­­paq­­la­­rı çox­­qat­­lı bo­­ru — ya­­lan­­çı göv­­də əmə­­lə gə­­ti­­rir. Və bu da ağa­­cı xa­­tır­­la­­dır. Onun 70-ə ya­­xın nö­vü var. Mey­­və­­lə­­ri sal­­xım­­da top­­la­­şır, hər sal­xım­­da 300-ə qə­­dər mey­­və olur. Ümu­­mi çə­­ki­­si 50-60 kq.-a ça­­tır.

Tro­­pik öl­­kə­­lə­­rin hər bi­­rin­­də be­cə­­ri­­lir. Ən məş­­hur id­­xal­­çı­­ la­­rı­­nı – Mər­­kə­­zi Ame­­ri­­ka öl­­kə­­lə­­ri­­ni “ba­­nan res­pub­­li­­ka­­la­­rı” ad­­lan­­dı­­rır­­lar.

Nər­­min NÖQ­­TƏ

99

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ

100

D

eyilənlərə görə, ilan­lar 7 qar­daş olur, bi­ri­ni öl­dür­sən, zə­rər ver­sən, di­gər­lə­ri ha­yıf çı­ xa­caq. “İla­nın ağı­na da lə­nət, qa­ra­sı­na da” ifadəsi hamıya məlumdur. İlan haq­qın­da be­lə rə­va­yət­lər, de­yim­lər ol­sa da, tür­kün ta­ri­xin­də bu hey­va­nın xü­su­si ye­ri var. Türk­lər bu hey­va­na mü­qəd­ dəs var­lıq ki­mi ba­xıb­lar. Hət­ta qə­dim türk­lə­rin dəfn olun­ğu­nu kur­qan­la­rın ət­ra­fın­da dai­rə­vi şə­kil­də ilan fi­qur­la­rı dü­zəl­dir­miş­lər. Bu da türk inan­cın­da ila­nın qo­ru­yu­cu hey­van ol­ma­sı­na işa­rə sa­yı­lır. İlan­la­rın xə­zi­nə qo­ru­yu­cu­su ol­ma­sı ilə bağ­lı rə­va­yət­ lər də az de­yil; mə­sə­lən, Mi­sir fi­ron­la­rı­nın xə­zi­nə­lə­ri ta­ lan edi­lər­kən min­lər­lə in­san ilan çal­ma­sın­dan öl­müş­dü.

Azər­bay­can­da, Ma­sal­lı ra­yo­nu­nun Qı­zı­la­ğac kən­din­də də ox­şar ha­di­sə baş ver­miş­di. Ha­di­sə be­lə ol­muş­du. Qə­dim sa­ra­yın xa­ra­ba­lıq­la­rı al­tın­da xə­zi­nə ol­ma­sı ba­rə­də gə­zən rə­va­yət­lər bir ne­çə il ön­cə kənd ca­van­la­rı­nı hə­rə­kə­tə gə­ ti­rir. Kər­pic qı­rın­tı­la­rın­dan iba­rət tə­pə­yə dön­müş xa­ra­ba­ lıq­da qa­zın­tı apa­rar­kən eks­ka­va­to­run ça­lo­vu ilan­lar­la dol­muş­du. 2009-cu il­də ATV te­le­ka­na­lı­nın əmək­daş­la­rı hə­min əra­zi­də çə­ki­liş apa­rar­kən, ye­ni­dən ilan­la­rın hü­cu­ mu­na mə­ruz qal­mış­dı­lar. İlan­lar­la bağ­lı ma­raq­lı rə­va­yət­lər ki­mi, bu hey­va­nın ma­ raq­lı xü­su­si­yət­lə­ri, hə­yat tər­zi də diq­qə­ti cəlb edir.

İlan nif­rə­ti İlan­lar, adə­tən, qu­ru mü­hit­də ya­şa­dıq­la­rı üçün on­la­rın də­ri­si də qu­ru və pul­cuq­lar­la ör­tü­lü olur. Ske­le­tin qu­ru­lu­ şu və yer­ləş­mə­si, de­mək olar ki, di­gər bü­tün sü­rü­nən­lər­lə ey­ni­dir. Baş be­yin­də gör­mə pay­la­rı da­ha yax­şı in­ki­şaf et­sə də ək­si­nə, bu can­lı­lar­da be­yin­cik o qə­dər də bö­yük de­yil. Ürək­lə­ri üç­ka­me­ra­lı­dır, bə­dən tem­pe­ra­tu­ru sa­bit de­ yil­dir – “ilan ki­mi so­yuq” ifa­də­si də məhz bu­ra­dan ya­ra­ nıb. İla­nın “so­yuq­qan­lı­lı­ğı” onun ya­şam tər­zin­də də özü­nü bü­ru­zə ve­rir. Be­lə ki, bu hey­van­lar ara­sın­da heç bir so­si­al bağ ol­mur. Cüt­ləş­mə is­tis­na ol­maq­la, di­gər hal­lar­da ilan­ lar rast­laş­ma­ma­ğa ça­lı­şır­lar. Əks hal­da, qar­şı-qar­şı­ya gə­lən ilan­lar­dan bi­ri müt­ləq di­gə­ri­nin ye­mi­nə çev­ri­lir. İlan­ la­rın, hət­ta öz ba­la­la­rı­nı ye­mə­si­nə da­ir də el­mə yüz­lər­lə fakt bəl­li­dir. İlan əsə­bi Di­ri ba­la do­ğan gür­zə is­tis­na ol­maq­la, ilan­la­rın ək­sə­ riy­yə­ti xa­ric­dən möh­kəm tə­bə­qə ilə ör­tü­lü və eh­ti­yat qi­da mad­də­si ilə zən­gin olan fərq­li say­da yu­mur­ta qo­yur; mə­ sə­lən, zə­hər­li ilan­la­rın ən bö­yü­yü – kral kob­ra­sı­nın yu­ mur­ta­la­rı­nın sa­yı 20-40 ara­sı olur və 6 metr uzun­lu­ğa

ma­lik “kra­li­ça” yu­maq ki­mi bü­kü­lə­rək 100 gün kürt ya­tır.

Yu­mur­ta­dan çı­xan ba­la­la­rın isə ən yax­şı hal­da cə­mi 3-ü 30 ya­şa qə­dər gə­lib ça­ta bi­lir. İn­ku­ba­si­ya döv­rün­də kral kob­ra­la­rı çox aq­res­siv olur, ət­raf­da hə­rə­kət edən hər şe­yə hü­cum edə bi­lər. Bu dövr­də onun zə­hə­ri­nin də kəs­kin­li­yi ar­tır, hət­ta kürt ya­tan ilan bir diş­ləm­lə fi­li də öl­dü­rə bi­lər.

Azər­bay­can­da bu tip hə­yat tər­zi ke­çi­rən ilan­la­ra da­ha çox Hə­kə­ri va­di­si, Aran Qa­ra­bağ və Mər­kə­zi Aran böl­gə­sin­də rast gə­li­nir. Əs­lən Qu­bad­lı­dan olan 71 yaş­lı Qorx­maz Sü­ ley­ma­nov xa­tır­la­yır ki, çay ya­ta­ğı ya­xın­lı­ğın­da­kı mey­dan­ da di­rə­döy­mə oy­na­yar­kən bir ilan də­fə­lər­lə on­la­ra hü­cum edir və tək­rar ge­ri qa­yı­dır. Bö­yük­lə­rin işə qa­rış­ma­sın­dan son­ra bəl­li olur ki, mey­dan­da at su­la­yan yu­mur­ta üzə­rin­də ya­tan qı­zıl ilan imiş. Ən zə­hər­li, ən bö­yük, ən ki­çik Dün­ya­nın ən zə­hər­li ila­nı - Acant­hop­his Avst­ra­li­ya­da ya­şa­yır. Onun 3 fərq­li ti­pi ol­sa da, zə­hər­lə­ri­nin kim­yə­vi tər­ ki­bi və tə­sir gü­cü ta­ma­mi­lə ey­ni­dir. Uzun­lu­ğu 50-90 sm ara­sın­da də­yi­şən bu ilan­lar ilk ba­xış­dan gür­zə­ni xa­tır­lat­ sa­lar da, on­dan da­ha yo­ğun və da­ha güc­lü əzə­lə sis­te­mi­ nə ma­lik­dir­lər. Üs­tə­lik, bu ilan­lar gür­zə­dən fərq­li ola­raq, düş­mə­ni­nə quy­ru­ğu ilə də zər­bə en­dir­mə­yi ba­ca­rır. Avst­ra­li­ya­da bu ila­nın quy­ruq zər­bə­sin­dən on­lar­ca in­san kor olub. Dün­ya­nın ən nə­həng ila­nı isə ya­şıl ana­kon­da sa­yı­lır.

Bu ilan­la­rın uzun­lu­ğu, əsa­sən, 10-12 metr ara­sın­da də­yiş­ sə də, bə­zən 15 met­rə qə­dər ça­ta­nı da möv­cud­dur. Yet­kin ana­kon­da­la­rın çə­ki­lə­ri 150 - 300 kq ara­sın­da də­yi­şir. Bu ti­tan­lar zə­hər­siz ol­sa­lar da, heç də zə­hər­li həm­cins­lə­rin­ dən az təh­lü­kə­li de­yil­lər. Cəld ana­kon­da­nın güc­lü əzə­lə­lə­ ri ara­sın­dan qur­tul­maq, de­mək olar ki, müm­kün de­yil. Bu nə­həng sü­rü­nə­nə in­sa­nın qa­bır­ğa­la­rı­nı qır­maq üçün cə­mi 15 sa­ni­yə la­zım­dır. Sta­tis­ti­ka gö­tə­rir ki, ya­şıl ana­kon­da­lar, adə­tən, uşaq­la­ra hü­cum edir. Am­ma İn­do­ne­zi­ya, Fi­lip­pin

101

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ müs­tə­na ro­lu var. İla­nın qar­ma­ğa bən­zər di­şi isə müa­sir in­yek­si­ya iy­nə­lə­ri­nə bən­zə­yir, çox iti, ey­ni za­man­da, içi bo­ru for­ma­sın­da­dır. İlan­lar sa­ni­yə­nin ¼-i anın­da ovu­nu və ya düş­mə­ni­ni diş­lə­yib bu­ra­xır. Hə­min an­da diş di­bi əzə­lə elə sü­rət­lə iş­lə­yir ki, 2 mq.-a qə­dər zə­hər bir anın için­də bü­tün da­mar­la­ra iş­lə­yir. Bu gün tib­bin son də­rə­cə mü­ kəm­məl im­kan­la­ra sa­hib ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, hə­kim­lər ilan zə­hə­ri ilə mü­ba­ri­zə­də hə­lə də udu­zur. Düz­dür – zə­ hər əley­hi­nə ki­fa­yət qə­dər güc­lü zər­dab­lar var – am­ma ge­cik­mə ol­duq­da bu zər­dab­lar zə­hər qar­şı­sın­da aciz qa­lır.

Məhz bu ki­mi amil­lər uc­ba­tın­dan tək­cə Hin­dis­tan­da hər il 60 min­dən ar­tıq in­san kral kob­ra­sı­nın diş­lə­ri ara­sın­da hə­ya­tı­nı iti­rir. İlan­lar hə­mi­şə uda bil­mə­yə­cə­yi can­lı­lar­dan uzaq qa­çır və qeyd et­di­yi­miz ki­mi, an­caq xü­su­si hal­lar­da in­san­la­ra hü­cum edir. Baş ve­rən in­si­dent­lə­rin 99 fai­zin­də ilan məc­bu­riy­yət qar­şı­sın­da in­sa­nı sanc­ma­lı olar. Am­ma on­la­ra səh­vən və ya qəs­dən to­xu­nan­da, tap­da­la­yan­da ar­ tıq ge­ri­yə yol qal­mır.

və Kam­bo­ca­da ana­kon­da­nın yet­kin in­sa­nı ud­ma­sı fakt­la­ rı möv­cud­dur. Ümu­mi­lik­də isə ana­kon­da­nın əsas hə­də­fi in­san yox, əsa­sən, ev hey­van­la­rı­dır. Dün­ya­nın ən ki­çik ila­nı isə Qə­rib də­ni­zin­də, Bar­ba­dos ada­la­rın­da aş­kar­la­ nıb. “Lep­totyph­lops car­lae” adı ve­ri­lən bu ba­la­ca 10 sm.lik ilan­lar zə­hər­siz­dir.

Dİ­Li­nə -Dİ­Şi­nə düş­mə­yə­sən Araş­dır­ma­lar nə­ti­cə­sin­də bəl­li olub ki, ilan di­li ma­ra­ lın buy­nu­zun­dan son­ra hey­van­lar alə­mi­nin ən yad­da­qa­lan de­ta­lı­dır və məş­hur­luq ba­xı­mın­dan, hət­ta “Co­ca-Co­la”nın bu­tul­ka­sı ilə mü­qa­yi­sə edi­lə bi­lər. İlan ha­ça di­li­ni çöl­də sax­la­maq­la “ət­ra­fı gö­rür”. Üs­tə­lik, bu­run də­lik­lə­ri ilə gö­zü ara­sın­da­kı üz çu­xu­run­da yer­lə­şən si­nir uc­la­rı va­si­tə­si­lə ha­va tem­pe­ra­tu­ru­nun 0,1°S be­lə də­yi­şil­mə­si­ni hiss edir, ən əsa­sı ovu­nu du­yur. İlan­lar müx­tə­lif onurğalılarla, əsa­ sən, məməlilərlə qi­da­la­nır. Si­çan, si­ço­vul ki­mi zə­rər­ve­ri­ ci gə­mi­ri­ci­lə­rin sa­yı­nın nə­za­rət­də sax­lan­ma­sın­da ilan­la­rın

102

“7 QAR­DAŞ” əf­sa­nə­si İlan­lar cüt­ləş­mə za­ma­nı dəs­tə­lər­də top­la­şır və bu za­ man o qə­dər aq­res­siv olur­lar ki, hət­ta er­kək­lə di­şi bir-bi­ri­ ni öl­dü­rə də bi­lər. Azər­bay­can folk­lo­run­da ilan­la­rın sü­rü ilə do­laş­dı­ğı cüt­ləş­mə möv­sü­mü “Yed­di qar­daş” mi­fi ki­mi xa­ rak­te­ri­zə olu­nur. Ək­sər ra­yon­lar­da ina­nır­lar ki, qı­zıl ilan­lar 7 ilan­dan iba­rət qrup ha­lın­da ya­şa­yır və “yed­di qar­daş” mi­fi də baş­lan­ğı­cı­nı bu­ra­dan gö­tü­rüb. De­yi­lə­nə gö­rə, hə­ min ilan­lar­dan bi­ri­ni öl­dür­dük­də və ya ya­ra­la­dıq­da, di­gər “qar­daş­lar” dəh­şət­li in­ti­qam alır. Bu za­man ilan­lar fak­tik ola­raq qar­şı­sıa­lın­maz qüv­və­yə çev­ri­lir. On­lar­la hər yer­ də qar­şı­la­şa bi­lər­si­niz – hə­yət-ba­ca­da, ev­də, do­lab­lar­da, hət­ta ayaq­qa­bı­la­rın için­də və ge­yim­lə­rin ara­sın­da da. Bu za­man ilan­lar o qə­dər aq­res­siv olur ki, hət­ta ot ta­ya­la­rı­ nın və ya ağac­la­rın üs­tün­dən də in­san­la­rın üzə­ri­nə atı­lır.

Bu üz­dən, hət­ta bə­zi yaş­lı­lar in­di də uçan ilan gör­dük­lə­ri­ ni id­dia edir­lər. İlan­la­rın bu mü­tə­şək­kil­li­yi bə­zən in­san­la­rı elə riq­qə­tə gə­ti­rib ki, öv­lad­la­rı­nı za­man-za­man ilan adı ilə ad­lan­dı­ran­lar mey­da­na çı­xıb. Ma­raq­lı­dır ki, Yel­mar, El­mar, Şah­mar ki­mi ad­lar bu gün də uşaq­la­ra qo­yu­lur. Söh­bət uşaq­lar­dan düş­müş­kən, ilan­lar ək­sər hal­lar­da kör­pə uşaq­la­ra to­xun­mur – on­lar­ca be­lə hal var ki, ilan kör­pə­ nin be­şi­yin­də ya­tıb və ya ana öz kör­pə­si­nin hə­yət­də ilan­ la oy­na­dı­ğı­nı gö­rüb. Am­ma is­tə­ni­lən hal­da ilan təh­lü­kə­dir və yax­şı olar, kör­pə­lə­ri bu sü­rü­nən­dən uzaq sax­la­ya­sı­nız.

Ne­cə de­yər­lər, ila­nın ağı­na da lə­nət, qa­ra­sı­na da.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

103

reklam

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

104

Q

a­­dın­­lar­­dan, xü­­su­­si­­lə də gö­­zəl qa­­dın­­lar­­ dan ca­­sus ki­­mi is­­ti­­fa­­də olun­­ma­­sı ənə­­nə­­ si­­nin ta­­ri­­xi qə­­dim dövr­­lə­­rə ge­­dib-çı­­xır. Bu ənə­­nə in­­di də da­­vam et­­di­­ri­­lir. Əsr­­lər­­bo­­yu yüz­­lər­­lə, min­­lər­­lə, on min­­lər­­lə ca­­sus qa­­dın olub, müx­­ tə­­lif əmə­­liy­­yat­­lar hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib­­lər. On­­la­­rın ço­­xu ba­­ rə­­də, de­­mək olar ki, heç nə bil­­mi­­rik. Am­­ma fə­a­­liy­­yə­­ ti ilə dün­­ya­­ya səs-küy sa­­lan, adı ta­­ri­­xə dü­­şən ca­­sus «le­­di­­lər» az de­­yilmiş...

Ca­­zi­­bə­­dar ca­­sus 2010-cu ilin ya­­yın­­da Va­­şinq­­ton­­la Mosk­­va ara­­sın­­da apa­­rı­­lan ca­­sus mü­­ba­­di­­lə­­si, xü­­su­­si­­lə də, An­­na Çap­­man adı, yə­­qin ki, ha­­mı­­nın ya­­dın­­da­­dır. Ru­­si­­ya­­nın ABŞ-da­­kı ca­­ sus şə­­bə­­kə­­si­­nin əsas si­­ma­­la­­rın­­dan olan An­­na Çap­­man azad­­lı­­ğa bu­­ra­­xı­­lan­­dan son­­ra, haq­­qın­­da söz-söh­­bət­­lər ya­­ yıl­­dı.

An­­na 1982-ci il­­də Ru­­si­­ya xü­­su­­si xid­­mət or­­qa­­nı­­nın əmək­­da­­şı olan Va­­si­­li Ku­­şen­­ko­­nun ailə­­sin­­də ana­­dan olub.

Uşaq­­lıq­­dan oxu­­ma­­ğa, öy­­rən­­mə­­yə xü­­su­­si ma­­raq gös­­tə­­rən An­­na öl­­kə­­si­­nin ən yax­­şı ins­­ti­­tut­­la­­rın­­da ali təh­­sil al­­dıq­­dan son­­ra, iş­­lə­­mək üçün Av­­ro­­pa­­ya üz tu­­tur. Elə bu­­ra­­da da gə­­ lə­­cək hə­­yat yol­­da­­şı, məş­­hur “Aşan” su­­per­­mar­­ket­­lər şə­­bə­­ kə­­si­­nin sa­­hi­­bi ilə ta­­nış olur. Am­­ma nə­­dən­­sə bu iz­­di­­va­­cın öm­­rü uzun sür­­mür. An­­na hə­­yat yol­­da­­şın­­dan ay­­rıl­­dıq­­dan son­­ra, 2006-cı il­­də Nyu-York­­da şəx­­si biz­­ne­­si­­ni qu­­rur. Əm­­ lak biz­­ne­­si, əs­­lin­­də, An­­na­­nın giz­­li işi­­nin ört-bas­­dır edil­­mə­­si üçün ya­­ra­­dı­­lan bir va­­si­­tə idi. Bü­­tün cəhd­­lə­­rə bax­­ma­­ya­­raq, nə­­ha­­yət, An­­na Çap­­man giz­­li fə­a­liy­­yə­­ti­­ni sür­­dü­­rə bil­­mir.

2010-cu ilin av­­qus­­tun­­da Ame­­ri­­ka xü­­su­­si xid­­mət or­­qan­­la­­ rı tə­­rə­­fin­­dən ya­­xa­­la­­nır. An­­na Ame­­ri­­ka-İran mü­­na­­si­­bət­­lə­­ ri, nü­­və si­­la­­hı haq­­qın­­da və konq­­res­­men­­lə­­rin fə­a­liy­­yə­­ti ilə bağ­­lı giz­­li in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rı Ru­­si­­ya məx­­fi hö­­ku­­mət or­­qan­­la­­ rı­­na çat­­dır­­maq­­da gü­­nah­­lan­­dı­­rı­­lır. Am­­ma öl­­kə­­si An­­na­­nı tək qoy­­mur, onu mü­­da­­fiə edir. O öz və­­tə­­ni­­nə bir qəh­­rə­­man ki­­mi dö­­nür. An­­na Çap­­ma­­nın ca­­sus­­lu­­ğu haq­­qın­­da ye­­tər­­li də­­lil ol­­ma­­dı­­ğın­­dan, o, mü­­ha­­ki­­mə edil­­mir və qa­­nun­­la ca­­ sus sa­­yıl­­mır.

An­­na Çap­­man haq­­qın­­da oke­a­nın o ta­­yın­­dan-bu ta­­yı­­na do­­la­­şan “əf­­sa­­nə­­lər” bi­­zi ge­­ri­­yə dö­­nüb ta­­ri­­xə boy­­lan­­ma­­ğa və onun ki­­mi di­­gər əf­­sa­­nə­­vi ca­­sus qa­­dın­­la­­rı xa­­tır­­la­­ma­­ğa va­­dar edir. An­­na Çap­­man, şüb­­hə­­siz ki, “so­­yuq mü­­ha­­ri­­bə” il­­lə­­rin­­dən bə­­ri ta­­rix­­də ən ca­­zi­­bə­­dar və gö­­zəl ca­­sus qa­­dın ki­­mi qa­­la­­caq. “Am­­ma An­­na­­nın sə­­ləf­­lə­­ri olan ca­­sus “le­­di”lər də on­­dan heç də ge­­ri qal­­mır­­dı­­lar”, - de­­sək ya­­nıl­­ma­­rıq.

Sə­­hər şə­­fə­­qi­­nin göz­­lə­­ri Ma­­ta Xa­­ri ca­­zi­­bə­­dar qa­­dın idi. Hə­­lə uşaq­­kən gö­­zəl­­li­­yi ilə ha­­mı­­nı hey­­ran qo­­yan ba­­la­­ca Mar­­qa­­ret Gert­­ru­­da­­nın gə­­ lə­­cək­­də də bu yol­­la uğur qa­­za­­na­­ca­­ğı­­na heç ki­­min şüb­­hə­­si yox idi. 1876-cı il­­də Ni­­der­­land­­da – sa­­də ailə­­lə­­rin bi­­rin­­də Mar­­qa­­ret Gert­­ru­­da ad­­lı bir qız dün­­ya­­ya gə­­lir. O, ki­­çik yaş­­ la­­rın­­dan eti­­ba­­rən ha­­mı­­dan se­­çi­­lir­­di. Həd­­dən ar­­tıq xə­­yal­­ pə­­rəst olan qız­­cı­­ğaz özün­­dən qey­­ri-adi ha­­di­­sə­­lər uy­­du­­rur və ət­­raf­­da­­kı­­la­­rı da bu­­na inan­­ma­­ğa va­­dar ed­­ri­­di. Be­­lə uy­­ dur­­ma­­la­­rın bi­­rin­­də o, ata­­sı­­nı ya­­pon im­­pe­­ra­­to­­ru, ana­­sı­­nı isə ba­­ro­­nes­­sa ki­­mi təs­­vir edir­­di. Çox də­­cəl və şıl­­taq qız olan Mar­­qa­­re­­tin öh­­də­­sin­­dən va­­li­­deyn­­lə­­ri be­­lə gə­­lə bil­­mir­­di. Ye­­ni­­yet­­mə çağ­­la­­rın­­da qə­­ dəm qoy­­duq­­da o, müs­­tə­­qil­­li­­yi­­ni tə­­min et­­mək üçün ev­­lən­­ mək qə­­ra­­rı­­na gə­­lir. Mar­­qa­­ret Gert­­ru­­da qə­­zet­­lə­­rin bi­­rin­­də ev­­lən­­mə elan­­la­­rı va­­si­­tə­­si­­lə gə­­lə­­cək hə­­yat yol­­da­­şı­­nı ta­­pır.

Hin­­dis­­tan­­da ya­­şa­­yan, özün­­dən düz 20 yaş bö­­yük olan hol­­land za­­bi­­ti Ru­­dolf Kemp­­bell Mak­­le­­od ilə ta­­nış olur və qı­­sa müd­­dət ər­­zin­­də ev­­lə­­nə­­rək Hin­­dis­­tan­­da ya­­şa­­yır­­lar.

Am­­ma ni­­kah­­dan son­­ra da çə­­tin xa­­rak­­ter öz sö­­zü­­nü de­­yir və də­­yi­­şik­­lik­­lə­­rə me­­yil­­li olan Mar­­qa­­re­­ti ek­­zo­­tik Hin­­dis­­tan­­ da za­­bit xa­­nı­­mı ro­­lu qa­­ne et­­mir. O, Pa­­ri­­sə üz tut­­maq və rəq­­qa­­sə ol­­maq qə­­ra­­rı­­na gə­­lir. Məhz “Sev­­gi­­li­­lər şə­­hə­­ri”ndə

Ma­­ta Xa­­ri

105

DEYİLƏNƏ GÖRƏ... adi hol­­lan­­di­­ya­­lı qız – Mar­­qa­­ret Gert­­ru­­da əf­­sa­­nə­­vi Ma­­ta Xa­­ri­­yə çev­­ri­­lir.

Ta­­rix bu ada gö­­rə Pa­­ris­­də yer­­lə­­şən Şərq mu­­ze­­yi­­nin sa­­hi­­bi Gi­­me­­yə borc­­lu­­dur. Mar­­qa­­re­­tin bö­­yük pə­­rəs­­tiş­­ka­­rı olan Gi­­me rəq­­qa­­sə­­ni öz mu­­ze­­yi­­nə də­­vət edir və o, Şərq eks­­po­­nat­­la­­rı ara­­sın­­da ma­­lay rəqs­­lə­­ri ilə döv­­lət adam­­la­­ rı və sə­­fir­­lə­­ri hey­­ran et­­mə­­yə baş­­la­­yır. Şərq­­şü­­nas Gi­­me Mar­­qa­­re­­tə “Ma­­ta Xa­­ri” tə­­xəl­­lü­­sü­­nü də fi­­kir­­lə­­şir ki, bu söz bir­­ləş­­mə­­si ma­­lay di­­lin­­dən tər­­cü­­mə­­də “sə­­hər şə­­fəq­­lə­­ri­­nin gö­­zü” de­­mək­­dir. Əf­­sa­­nə­­vi gö­­zəl döv­­rü­­nün “La Ska­­la” və “Met­­ro­­pol” ki­­ mi məş­­hur ope­­ra səh­­nə­­lə­­rin­­də çı­­xış edir, la­­kin şa­­hid­­lə­­rin de­­di­­yi­­nə gö­­rə, Şərq rəqs­­lə­­ri­­ni elə də yax­­şı ifa et­­mə­­yən Ma­­ta Xa­­ri ki­­şi­­lə­­ri öz ca­­zi­­bə­­si ilə hər çı­­xı­­şın­­da hey­­ran qo­­ yur. Bu ca­­zi­­bə isə ona gə­­lə­­cək­­də, ta­­ma­­mi­­lə fərq­­li iş­­də uğur­­lar qa­­zan­­ma­­ğa kö­­mək edir.

Bi­­rin­­ci Dün­­ya mü­­ha­­ri­­bə­­si Ma­­ta Xa­­ri­­nin hə­­ya­­tı­­nı ta­­ma­­ mi­­lə də­­yi­­şir. Mü­­ha­­ri­­bə üzün­­dən Pa­­ris­­dən və­­tə­­ni­­nə dö­­nən rəq­­qa­­sə üz­­ləş­­di­­yi mad­­di çə­­tin­­lik­­lə­­ri qə­­bul edə bil­­mir. Və pu­­la olan eh­­ti­­ya­­cı onu ilk də­­fə Al­­ma­­ni­­ya tə­­rə­­fi­­nə ca­­sus­­lu­­ ğa va­­dar edir.

1915-ci il­­də al­­man giz­­li kəş­­fiy­­yat or­­qa­­nı olan “111” Ma­­ ta Xa­­ri­­ni giz­­li ca­­sus ki­­mi qey­­də alır. Bu işin öh­­də­­sin­­dən yax­­şı gə­­lən rəq­­qa­­sə-ca­­sus 1916-cı il­­dən iki­­li ca­­su­­sa çev­­ ri­­lə­­rək, Fran­­sa tə­­rə­­fi­­nə də iş­­lə­­mə­­yə baş­­la­­yır. Məhz bu, Ma­­ta Xa­­ri­­nin so­­nu­­nun baş­­lan­­ğı­­cı olur. 1917-ci il­­də fran­­

Bell Boyd

106

sız hö­­ku­­mə­­ti Ma­­ta Xa­­ri­­ni iki­­li ca­­sus­­luq­­da gü­­nah­­lan­­dı­­ra­­ raq həbs edir. Elə hə­­min il məh­­kə­­mə­­nin qə­­ra­­rı ilə o, ölüm hök­­mü­­nə məh­­kum olu­­nur.

Han­­na Se­­neş Han­­na Se­­neş, əs­­lin­­də, dün­­ya­­ca məş­­hur ədib ola bi­­lər­­ di. Onun ata­­sı Be­­la Se­­neş və əmi­­si An­­dor Se­­neş məş­­hur ma­­car ya­­zı­­çı və dra­­ma­­turq­­la­­rı­­dır. Han­­na da 13 ya­­şın­­da ikən öz gün­­də­­li­­yin­­də ma­­car di­­lin­­də ilk şe­­ir­­lə­­ri­­ni yaz­­ma­­ğa baş­­la­­mış­­dı. Am­­ma ta­­le onu baş­­qa səm­­tə apar­­dı.

18 ya­­şın­­da Han­­na tək­­ba­­şı­­na Fə­­ləs­­ti­­nə gə­­lir və bu­­ra­­da kənd tə­­sər­­rü­­fa­­tı mək­­tə­­bin­­də oxu­­ma­­ğa baş­­la­­yır. Tez­­lik­­lə mək­­tə­­bin nəz­­din­­də fə­a­liy­­yət gös­­tə­­rən gənc­­lər kom­­mu­­na­­ sı –“Ki­­but­­sa”nın üz­­vü olur və fə­­al­­lı­­ğı ilə se­­çi­­lir. Han­­na öz xa­­ti­­rə­­lə­­ri­­ni bö­­lüş­­dü­­yü gün­­də­­li­­yin­­də Fə­­ləs­­tin, bu­­ra­­da ta­­nış ol­­du­­ğu in­­san­­lar­­dan və in­­gi­­lis ad­­mi­­nist­­ra­­si­­ya­­sı­­nın Av­­ro­­pa­­ dan qa­­çıb Fə­­ləs­­ti­­nə sı­­ğın­­maq is­­tə­­yən yə­­hu­­di­­lə­­rə han­­sı ən­­gəl­­lər ya­­rat­­dı­­ğın­­dan və bun­­dan ne­­cə mə­­yus ol­­du­­ğun­­ dan da­­nı­­şır. Bu mə­­yus­­luq onu 1942-ci il­­də kö­­nül­­lü yə­­hu­­di özü­­nü­­mü­­da­­fiə dəs­­tə­­si­­nə gə­­ti­­rib-çı­­xa­­rır. Hə­­min il Han­­na və bir qrup kö­­nül­­lü yə­­hu­­di pa­­ra­­şüt­­çü­­lər Al­­ma­­ni­­ya əra­­zi­­si­­ nə kəş­­fiy­­ya­­ta gön­­də­­ri­­lir. Pa­­ra­­şüt­­çü dəs­­tə­­də qa­­dı­­nın ol­­ma­­ sı həm in­­gi­­lis, həm də Ame­­ri­­ka əs­­gər­­lə­­ri­­ni hey­­rə­­tə gə­­ti­­rir.

La­­kin hə­­min zə­­rif xa­­nım ko­­man­­da­­nın ayaq­­da qal­­ma­­sın­­ da və ruh­­dan düş­­mə­­mə­­sin­­də əsas rol oy­­na­­yır. 1944-cü il­­də Han­­na İta­­li­­ya­­ya, or­­dan isə Yu­­qos­­la­­vi­­ya­­ya keç­­mək və əsir yə­­hu­­di­­lə­­rə kö­­mək gös­­tər­­mək üçün növ­­bə­­ti kəş­­fiy­­ya­­ta

Han­­na Se­­neş

gön­­də­­ri­­lir. Məhz bu əmə­­liy­­yat za­­ma­­nı Han­­na Se­­neş fran­­ sız si­­lah­­lı qüv­­və­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən sax­­la­­nı­­lır. Ax­­ta­­rış za­­ma­­ nı onun giz­­li siq­­nal­­lar ötü­­rən ra­­di­o­qə­­bu­­le­­di­­ci­­si də ta­­pı­­lır.

Uzun­­sü­­rən is­­tin­­ta­­qa, psi­­xo­­lo­­ji tə­­sir­­lə­­rə və təh­­did­­lə­­rə bax­­ ma­­ya­­raq, Han­­na heç bir in­­for­­ma­­si­­ya­­nı düş­­mə­­nə ver­­mir və 1944-cü il­­də ölüm cə­­za­­sı­­na məh­­kum edi­­lir.

Cə­­nu­­bun Kle­o­­pat­­ra­­sı Bell Boyd gənc yaş­­la­­rın­­dan mü­­ba­­ri­­zə mey­­da­­nı­­na atı­­ lan cə­­sur xa­­nım­­lar­­dan idi. 1844-cü il­­də Vir­­ci­­ni­­ya­­da do­­ğu­­ lan və əsl adı İza­­bel­­la Ma­­ri­­ya Boyd olan qız­­cı­­ğaz çox də­­ cəl idi. Ya­­şıd­­la­­rın­­dan fərq­­li ola­­raq, Bel­­lin qız­­lar­­la mü­­na­­si­­ bət qur­­mur­­du, onun ən sev­­di­­yi məş­­ğu­­liy­­yə­­ti öz ya­­şı­­dı olan oğ­­lan­­lar­­la “mü­­ha­­ri­­bə oyu­­nu” oy­­na­­maq idi. Elə bu xa­­rak­­ter son­­ra­­lar onun hə­­ya­­tı­­nın bir his­­sə­­si­­ni mü­­ha­­ri­­bə mey­­dan­­la­­ rın­­da ke­­çir­­mə­­si ilə nə­­ti­­cə­­lən­­di.

“Cə­­nu­­bun Kle­o­pat­­ra­­sı” adı ve­­ri­­lən bu qız Ame­­ri­­ka­­da və­­tən­­daş mü­­ha­­ri­­bə­­si za­­ma­­nı “La Bell Ra­­bel” kod adı ilə cə­­nub ştat­­la­­rı­­nın tə­­rə­­fin­­də mü­­ba­­ri­­zə apa­­rır­­dı. Gənc ca­­ sus şi­­mal ştat­­la­­rın­­dan top­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­mat­­la­­rı cə­­nu­­ba – öz si­­lah­­daş­­la­­rı­­na yol­­la­­yır­­dı. Öz xa­­ti­­rə­­lə­­rin­­də Bell hə­­yat şü­ a­­rı­­nın – “Son nə­­fə­­si­­mə qə­­dər və­­tə­­nim üçün vu­­ruş­­maq!” ol­­du­­ğu­­nu söy­­lə­­yir­­di. 1862-ci il­­də, ilk də­­fə həbs olu­­nan­­da, Bel­­lin cə­­mi 18 ya­­şı var idi və o za­­man ca­­sus mü­­ba­­di­­lə­­ si nə­­ti­­cə­­sin­­də Bel­­li azad bu­­rax­­mış­­dı­­lar. Am­­ma tə­­əs­­süf­­lər ol­­sun, ona ikin­­ci şan­­sı ver­­mə­­di­­lər. 1863-cü il­­də bir da­­ha həbs olu­­nan Bell Boyd sür­­gü­­nə gön­­də­­ril­­di. Azad olun­­duq­­

Rut Ver­­ner

dan son­­ra, Bell İn­­gil­­tə­­rə­­yə ge­­dir və ora­­da gə­­lə­­cək hə­­yat yol­­da­­şı ilə ta­­nış olur. Bell bu­­ra­­da bir müd­­dət akt­­ri­­sa­­lıq edir, məş­­hur te­­atr səh­­nə­­lə­­rin­­də rol alır. Ailə qur­­duq­­dan bir müd­­dət son­­ra hə­­yat yol­­da­­şı­­nın və­­fat et­­mə­­si Bell Boy­­du və­­tə­­ni­­nə qay­­ta­­rır. Və­­tə­­nə qa­­yı­­dan Bell Ame­­ri­­ka şə­­hər­­lə­­ ri­­ni gə­­zə­­rək, “Cə­­nub Kle­o­pat­­ra­­sı”nın, yə­­ni özü­­nün ca­­sus­­ luq hə­­ya­­tı ba­­rə­­də ge­­niş mü­­ha­­zi­­rə­­lər oxu­­yur. Be­­lə sə­­fər­­lə­­ rin bi­­rin­­də də hə­­yat­­la vi­­da­­la­­şır.

Pol­­kov­­nik Son­­ya Rut Ver­­ner bü­­tün ru­­hu ilə kom­­mu­­nist idi. Kom­­mu­­niz­­mə olan ma­­ra­­ğı və sev­­gi­­si onu ca­­sus­­luq­­la məş­­ğul ol­­ma­­ğa va­­ dar et­­miş­­di.

1930-cu il­­də Rut Ver­­ner so­­vet qo­­şun­­la­­rın­­da giz­­li in­­for­­ ma­­tor ki­­mi işə gö­­tü­­rü­­lür. Üç il ər­­zin­­də rus or­­du­­su üçün giz­­li mə­­lu­­mat­­lar top­­la­­yan “Son­­ya” lə­­qəb­­li qız, 1933-cü il­­ də Mosk­­va­­ya qa­­yı­­da­­raq bu­­ra­­da pe­­şə­­kar ca­­sus­­luq dərs­­lə­­ ri al­­ma­­ğa qə­­rar ve­­rir.

1949-cu il­­də Ver­­ner Bö­­yük Bri­­ta­­ni­­ya­­da ca­­sus şə­­bə­­kə­­ si qu­­rur. Mü­­əy­­yən müd­­dət son­­ra hö­­ku­­mət tə­­rə­­fin­­dən if­­şa edi­­lən ca­­sus şə­­bə­­kə­­si fə­a­liy­­yə­­ti­­ni da­­yan­­dı­­rır və Rut Şi­­ ma­­li Al­­ma­­ni­­ya­­ya qa­­çır. Yal­­nız 50-ci il­­lər­­də SSRİ Döv­­lət Təh­­lü­­kə­­siz­­lik Ko­­mi­­tə­­si­­nin giz­­li bü­­ro­­sun­­da fə­a­liy­­yə­­ti­­ni da­­ yan­­dı­­ran Son­­ya “tə­­qa­­üd”ə – so­­vet or­­du­­su­­nun pol­­kov­­ni­­ki rüt­­bə­­sin­­də çı­­xır.

Xa­­tu­­na MAH­­MUD

An­­na Çap­­man

107

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

МАРАЬА СЯБЯБ МАЬАРА-

ШАМБАЛА

H

in­dis­tan, Çin, Ne­pal və Bu­tan­da ya­şa­yan xalq­lar ara­sın­da Şam­ba­la kən­di haq­qın­da­kı əf­sa­nə Qərb dün­ya­sın­da za­man-za­man cid­di mü­za­ki­rə möv­zu­su olub. Ma­raq­lı­dır ki, hə­lə XIX əsr­də bir çox Bri­ ta­ni­ya və fran­sa­lı alim­lər bu əf­sa­nə­lə­rə qey­ri-cid­di ya­naş­ma­ma­ğı məs­lə­hət gö­rür­dü. Çün­ki kö­kü min il­lər əv­və­lə da­ya­nan bu əf­sa­nə­lər­də təy­ya­rə, he­li­kop­ter ki­mi təs­vi­rə ma­lik uçan ob­yekt­lər­dən da­nı­şı­lır, tib­bin yal­nız XXI əsr­də əl­də edə bil­di­yi kəşf­lər, ix­ti­ra­lar haq­qın­da mə­lu­mat ve­ri­lir­di. Bu is­ti­qa­mət­də alim­lə­rin az­say­lı ax­ta­rış­la­rı isə ümu­miy­yət­lə, sir­li şə­kil­də ya­rım­çıq qa­lır­dı. Bu­na sə­bəb ya elm ada­mı­nın ağ­lı­nı itir­mə­si və ya mü­əm­ma­lı şə­kil­də yo­xa çıx­ma­sı olur­du.

108

Mosk­va­dan baş­la­nan yol Gör­kəm­li yə­hu­di ali­mi və səy­ya­hı, tibb elm­lə­ri dok­to­ ru, pro­fes­sor Er­nest Mul­da­şov bu araş­dır­ma­ya baş­lar­kən onu göz­lə­yən təh­lü­kə­dən xə­bər­dar idi. Yaz­dı­ğı ki­mi, onun əlin­də “Mö­cü­zə­lər və sir­lər en­sik­lo­pe­di­ya­sı”ndan gö­tü­rü­ lən bir ne­çə cüm­lə­dən baş­qa heç nə yox idi: “Bud­dist­lər ina­nır ki, Hi­ma­lay və Ti­be­tin əl­çat­maz əra­zi­sin­də Şam­ ba­la ad­lı bir kənd yer­lə­şir. XX əsr­də mə­lum olub ki, bu kənd nə­in­ki əv­vəl­lər, hət­ta in­di də möv­cud­dur. Çox­la­rı­nın fik­rin­cə, bu, bə­şə­riy­yə­ti qa­baq­la­yan qə­dim in­san si­vi­li­za­ si­ya­sı­dır. Bə­zi ufo­loq­lar Şam­ba­la kən­di­nin na­mə­lum ob­ yekt­lər­lə bir­ba­şa əla­qə­də ol­du­ğu­nu dü­şü­nür­lər”. Bu in­for­ ma­si­ya­dan ma­raq­la­nıb yo­la çı­xan Er­nest Rif­qa­to­viç də Şam­ba­la­nı tap­maq məq­sə­di­lə 1996-cı il­də eks­pe­di­si­ya təş­kil edir. Onil­lik ax­ta­rış­lar­dan son­ra Mul­da­şov və he­ yə­ti sen­sa­si­on açıq­la­ma­lar­la Şam­ba­la­nın bir ad­dım­lı­ğın­ dan ge­ri dö­nür. Pro­fes­sor qa­yı­dar­kən bil­di­rir ki, ta­pı­lan sü­mük­lə­ri həm­kar­la­rı ilə bir­lik­də ana­liz­dən ke­çi­rib, Şam­ ba­la si­vi­li­za­si­ya­sın­dan olan in­san­la­rın də­qiq gö­rü­nü­şü­nü əl­də edib­lər. İd­dia­ya gö­rə, on­lar müa­sir in­sa­na məx­sus ol­ma­yan və kəl­lə sü­mü­yü al­tın­da giz­lə­nən “üçün­cü göz” - te­le­pa­tik or­qa­na ma­lik imiş­lər. Bu or­qa­nın kö­mə­yi ilə in­san nə­in­ki qar­şı­sın­da­kı­nı, hət­ta ət­raf­da və ar­xa­da baş ve­rən­ lə­ri də mü­şa­hi­də et­mək ba­ca­rı­ğı­na ma­lik olur. Üz ciz­gi­lə­ri qey­ri-adi olan bu in­san­lar­da bu­run əvə­zi­nə ağ­za bi­ti­şik özü­nə­məx­sus bir kla­pan möv­cud imiş. İri­həcm­li si­nə və bö­yük bə­dən qu­ru­lu­şu di­gər fərq­li cə­hət­lər­dən sa­yı­lır­dı.

Ma­raq­lı­dır ki, eks­pe­di­si­ya üzv­lə­ri kom­pü­ter­də çə­ki­lən gö­ rün­tü­lə­ri ti­bet­li­lə­rə gös­tə­rən­də on­lar “Siz ma­ğa­ra­da ol­mu­ su­nu­z?” sua­lı­nı ve­rir­lər. Ti­bet­li­lə­rin sua­lı alim­lər­də xü­su­si ma­raq oya­dır. Söh­bə­tin han­sı ma­ğa­ra­dan get­di­yi­ni ay­dın­ laş­dır­maq üçün eks­pe­di­si­ya he­yə­ti ye­ni ax­ta­rış­la­ra baş­la­ yır. Eks­pe­di­si­ya üzv­lə­ri yer­li əha­li­dən yal­nız onu öy­rə­nir ki, hün­dür dağ­lar­da­kı ma­ğa­ra­lar­da qə­dim si­vi­li­za­si­ya­nın in­san­la­rı mil­yon il­dir ki, yu­xu­ya ge­dib­lər. Hə­min in­san­lar­da

qal­dıq­la­rı ma­ğa­ra­nın adı ilə ad­lan­mış “So­ma­ti” və­ziy­yə­ti mü­şa­hi­də edi­lir. Bu və­ziy­yət­də mad­də­lər mü­ba­di­lə­si sı­fı­ra enir, bə­dən daş ki­mi bər­ki­yir və or­qa­nizm ey­ni tem­pe­ra­tur­ da heç bir də­yi­şik­lik baş ver­mə­dən uzun müd­dət qa­la bi­lir.

Alim­lər he­sab edir ki, bu­nun özün­də də bö­yük mə­na var. Əgər dəh­şət­li tə­bii fə­la­kət­lər nə­ti­cə­sin­də müa­sir in­san­lar Yer üzün­dən si­li­nər­sə, ma­ğa­ra­da­kı in­san­lar ye­ni dər­ra­ kə­li si­vi­li­za­si­ya­nın baş­lan­ğı­cı­na sə­bəb ola bi­lər. Bir söz­lə, Hi­ma­lay Şam­ba­la­sı ba­rə­də əf­sa­nə­lər öz qay­na­ğı­nı məhz bu ma­ğa­ra­dan gö­tü­rür­müş. Bun­dan son­ra Mul­da­şov xü­ su­si in­san­lar­la gö­rüş­dü; on­lar­dan bi­ri 200 yaş­lı ti­bet­li idi.

Onun­la söh­bə­ti araş­dır­maq və ana­liz et­mək az vaxt apar­ ma­dı. Araş­dır­ma­lar­dan mə­lum ol­du ki, Şam­ba­la sa­kin­lə­ri – at­lant­lar 850 min il ön­cə qey­ri-mü­əy­yən sə­bəb­dən hə­

109

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

lak olub­lar və sağ qa­lan ki­çik bir qism isə Pla­ton ada­sın­da məs­kun­la­şa­raq, e.ə. X mi­nil­li­yə qə­dər ora­da ya­şa­yı­bar, da­ha son­ra Ti­bet ma­ğa­ra­la­rı­na köç edib­lər. Şam­ba­la at­ lant­la­rı 4 əsas qə­bi­lə­yə bö­lü­nüb­lər. On­la­rın ara­sın­da hər za­man mü­ha­ri­bə ge­dir­miş. Dö­yüş­lər­də əsas si­lah isə hip­ noz sa­yı­lır­dı. Bu iş­də at­lant­la­ra “üçün­cü göz”lə­ri kö­mə­yə gə­lir­di. Bu qey­ri-adi or­qan va­si­tə­si­lə on­lar föv­qə­la­də psi­ xo­lo­ji tə­sir im­kan­la­rı­na ma­lik idi­lər.

Elə bil, in­sa­nın ru­hu fər­yad edir­di...

Be­lə­lik­lə, Mul­da­şov Hin­dis­tan, Ne­pal və Ti­bet­də 10 il­lik ax­ta­rış­lar­dan son­ra, Şam­ba­la kən­di­nin ye­ri­ni tap­dı. Am­ ma ke­çil­məz yol­lar­la At­lant si­vi­li­za­si­ya­sı­nın ge­ne­fon­du­ nun qo­run­du­ğu ma­ğa­ra­nın qar­şı­sı­na çat­maq üçün on­la­ra 8 ay la­zım ol­du. 3 min metr hün­dür­lük­də yer­lə­şən Ti­bet kən­din­də­ki So­ma­ti ma­ğa­ra­sı­na gir­mək üçün ayın xü­su­ si bir gü­nün­də 2 sut­ka­lıq me­di­ta­si­ya­dan keç­mək la­zım idi. Ha­zır­lıq­sız in­san üçün ma­ğa­ra­ya gir­mək ölüm idi. Bu vax­ta qə­dər ma­ğa­ra­ya gir­mək is­tə­yən on­lar­ca in­san mü­ əm­ma­lı şə­kil­də hə­ya­tı­nı itir­miş və ya ru­hi xəs­tə­li­yə tu­tul­ muş­du. Ti­bet­li qo­ca­lar isə dur­ma­dan xə­bər­dar­lıq edir­di­lər

110

ki, ma­ğa­ra­ya da­xil ol­maq şan­sı an­caq qəl­bən tə­miz və me­di­ta­si­ya ilə sı­naq­dan keç­miş in­san­la­ra ve­ri­lir. Mul­da­şov uzun da­nı­şıq­lar­dan son­ra, “ma­ğa­ra qo­ru­yu­cu­la­rı”nı el­mi təd­qi­qat­la­rı­nın tə­miz­niy­yət­li ol­ma­sı­na inan­dı­ra bil­di. “Sə­ bir­siz­lik­lə göz­lə­di­yim an ye­tiş­miş­di. Xey­li get­dik­dən son­ra “qa­ya­lıq öl­kə”yə çat­dım - bu­ra­da daş qa­laq­la­rı­nı ke­çə­rək qə­ri­bə bir ma­ğa­ra­ya rast gəl­dim”, – de­yə Mul­da­şov ya­zır.

Alim bu­ra­da­kı ma­ğa­ra­la­rın yax­şı ka­mu­fil­yaj olun­du­ğu­nu dü­şün­müş­dü, am­ma de­di­yi ki­mi, bu qə­də­ri­ni göz­lə­mir­di!

Mul­da­şov bir az din­cəl­dik­dən son­ra fə­nər və ip gö­tü­rüb ma­ğa­ra­ya da­xil olur. “Mən də­rin­li­yə doğ­ru düş­düm, bir müd­dət son­ra 2-3 metr­lik en­siz ke­çid­lər baş­lan­dı. 25-30 metr­dən son­ra zül­mət qa­ran­lıq­da qı­fıl­lan­mış də­mir qa­pı gör­düm. Ti­bet­li­lə­rin mə­nə qoş­du­ğu “xü­su­si yol­çu” qı­fı­ lı aç­dıq­dan son­ra ge­ri dö­nüb get­di. Mən əyi­lib qa­pı­dan keç­dim və bir ne­çə metr son­ra bö­yük bir za­lı xa­tır­la­dan boş­lu­ğa çıx­dım. Bir­dən-bi­rə çox so­yuq düş­dü, 15-20 metr ke­çən­dən son­ra hə­lə heç nə hiss et­mir­dim. Qor­xu yox idi – yə­qin, çə­tin və­ziy­yət­də özü­mü ida­rə et­mək ba­ca­rı­ğım mə­ni tərk et­mə­miş­di”. Mul­da­şov da­ha son­ra ha­lı­nın də­yiş­ mə­sin­dən bəhs edir: “Get­dik­cə hə­yə­ca­nım ar­tır, ba­şağ­rı­sı

baş­la­nır­dı. Dağ­lar­da ma­ğa­ra­lar­da çox ol­muş­dum, am­ma bu­də­fə­ki hə­yə­can, qor­xu və baş­la­nan dəh­şət­li ba­şağ­rı­la­rı mən­dən ası­lı de­yil­di. Ağ­rı­ya qa­lib gə­lib, da­ha 10 metr get­ dim. Qə­ri­bə­dir, ba­şağ­rı­sı­na döz­mək olar­dı, am­ma ümu­mi na­ra­hat­lı­ğa yox. Elə bil, in­sa­nın ru­hu fər­yad edir­di. Bəl­kə bir qə­dər də get­səy­dim, ru­hum bə­də­ni­mi tərk edər­di. Çə­ tin­lik­lə ge­ri dön­düm”.

Mul­da­şov he­sab edir­di ki, elm­də ən dü­zü bir şe­yi 3 də­ fə sı­na­maq­dır. O, son gü­cü ilə da­ha 2 də­fə cəhd gös­tər­sə də, və­ziy­yət də­yiş­mə­di. Mul­da­şov yal­nız ma­ğa­ra­da gör­ dü­yü qa­ya­üs­tü rəsm­lə­ri, ya­xın­lıq­da­kı kənd­lə­rin sa­kin­lə­ri və ma­ğa­ra qo­ru­yu­cu­la­rı ilə söh­bət­lə­ri­ni qey­də al­maq­la və bu əra­zi­də qa­zın­tı apar­maq­la ki­fa­yət­lən­mə­li olur.

Mi­sir – Ko­lum­bi­ya – Şam­ba­la üç­bu­ca­ğı Apa­rı­lan mü­şa­hi­də və təh­lil­lər araş­dı­rıl­dıq­dan son­ra, ar­tıq eks­pe­di­si­ya üzv­lə­rin­dən heç kim şüb­hə et­mir­di ki, bu gün Şam­ba­la­da məs­kun­la­şan si­vi­li­za­si­ya vax­ti­lə Mər­kə­zi Ame­ri­ka, da­ha də­qiq de­sək, Ko­lum­bi­ya­dan Mi­si­rə qə­dər uza­nan nə­həng ali si­vi­li­za­si­ya­nın da­va­mı­dır. Ən ma­raq­lı mə­lu­mat­lar­dan bi­ri isə ti­bet­li­lə­rin on­la­ra pi­ra­mi­da­for­ma­lı ti­ki­li­lər­dən bəhs edən qə­dim əf­sa­nə­lər­dən da­nış­ma­la­rı, üs­tə­lik, ma­ğa­ra­nın di­va­rın­da Mi­sir eh­ram­la­rı və as­tek­lə­rin pi­ra­mi­da­la­rı­na bən­zər ti­ki­li­lə­rin rəsm­lə­ri­nin əks olun­ma­sı idi. Ult­ra­həs­sas ci­haz­lar işə sa­lın­dıq­dan son­ra bəl­li ol­du ki, bu təs­vir­lə­rin 80 min il ta­ri­xi var. De­mə­li, eh­ram­lar dü­ şün­dü­yü­müz ki­mi, heç də 4 min il əv­vəl fi­ron­lar tə­rə­fin­dən ti­kil­mə­yib, sa­də­cə, ola bil­sin, bər­pa edi­lib. Be­lə möh­tə­şəm eh­ram­la­rı tik­mək üçüm at­lant­la­ra ye­nə də “üçün­cü göz”lə­ ri kö­mək edib. On­lar qra­vi­ta­si­ya gü­cü­nə əks-tə­sir et­mək­ lə ağır şey­lə­ri qal­dır­ma­ğa na­il ol­muş­du­lar. Mul­da­şov bir şe­yə xü­su­si tə­əs­süf et­di­yi­ni ya­zır ki, at­lant­lar öz güc­lə­ri­ni yal­nız yax­şı şey­lə­rə sərf et­mir­di­lər. Məhz bu­na gö­rə də yük­sək dər­ra­kə, at­lant­la­rın məh­vin­dən son­ra bi­zim si­vi­li­ za­si­ya­ya nə­sib edil­mə­di.

Mul­da­şo­vun Ti­bet­də və Şər­qi Si­bir­də apar­dı­ğı araş­dır­ ma­lar nə­ti­cə­sin­də or­ta­ya çıx­dı ki, yu­xa­rı­da qeyd et­di­yi­miz for­ma sa­yə­sin­də Yer kü­rə­si­nin müx­tə­lif sa­hə­lə­rin­də ge­ ne­fond za­man-za­man bər­pa edi­lib, am­ma hər də­fə ey­ni son­luq­la bi­tir­di: baş­lan­ğıc, in­ki­şaf və son...

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

111

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

ЙЦЗ ЮЛЧ, БИР

БЕАЪЩ!

Av­ro­pa Eko­lo­ji Fon­du­nun se­çi­mi

Ç

i­mər­lik­lə­rin “yük­sək li­qa­sı”ndan da­nış­ma­ lı ol­saq, tur­nir cəd­və­li­nin ən üst sı­ra­la­rın­ da bu döv­lət­lə­rin dur­du­ğu­nu gö­rə­rik: Tu­ nis, İs­pa­ni­ya, Kipr, Tür­ki­yə, İta­li­ya, Fran­sa, ABŞ və baş­qa­la­rı. Çi­mər­lik­lə­rin tə­miz­li­yi­ni mü­əy­yən edən “göy bay­raq­lar” ifa­də­si­ni, yə­qin ki, bir ço­xu­nuz eşi­dib. Çi­mər­lik­lə­rin eko­lo­ji stan­dart­la­ra uy­ğun gə­libgəl­mə­di­yi­ni Av­ro­pa Eko­lo­ji Fon­du bu bay­raq­lar va­si­ tə­si­lə mü­əy­yən­ləş­di­rir. Yə­ni ən tə­miz çi­mər­lik­lər­də fon­dun göy bay­ra­ğı dal­ğa­la­nır. On­la­rın fik­rin­cə, eko­ lo­ji tə­miz­li­yinə gö­rə ən tə­miz çi­mər­lik İs­pa­ni­ya­da­dır. İn­di isə ke­çək ən yax­şı­la­rı­na...

Ha­vay ada­la­rı Ma­cə­ra ilə do­lu olan ABŞ-dan, da­ha doğ­ru­su, dün­ya­ nın ən güc­lü öl­kə­si­nin cən­nə­tin­dən baş­la­yaq. Ada­lar sil­ si­lə­si is­tə­ni­lən növ is­ti­ra­hət üçün bü­tün la­zı­mi “ava­dan­ lıq”lar­la təc­hiz olu­nub. Bu­ra sə­ya­hət za­ma­nı ilk ola­raq, Oahu­da yer­lə­şən “Wai­ki­ki” çi­mər­li­yi­nə baş çək­mə­li­si­niz. Çi­mər­lik yaxt-klub, otel və res­to­ran­lar­la “mü­ha­si­rə­yə alı­nıb”. “Wai­ki­ki”də ge­cə vax­tı be­lə sa­kit­lik üzü­nə həs­rət qa­la­caq­sı­nız. Şə­hər­də ya­şa­yan və səs-küy­dən be­zən in­ san­lar bu­ra­nı, çə­tin ki, bə­yən­sin­lər. On­lar üçün “La­ni­kai Be­ach” ailə ilə bir­lik­də din­cəl­mək üçün ide­al mə­kan­dır.

Sör­finq hə­vəs­kar­la­rı isə “Bon­zai Pi­pe­li­ne” çi­mər­li­yi­nə yol­ lan­sa­lar, elə bi­lə­cək­lər, dün­ya an­caq qum, də­niz və sör­

112

finq­dən iba­rət­dir. “Bon­zai Pi­pe­li­ne”də Al­yas­ka­dan miq­ra­ si­ya edən kit­lə­rə ta­ma­şa et­mə­yin ay­rı ləz­zə­ti var.

Diq­qət: Ha­vay ada­la­rı­nın möv­sü­mü may-iyul ay­la­rı he­sab olu­nur. Gös­tə­ri­lən üç ay ər­zin­də ha­va­nın hə­ra­rə­ti qu­ru­da 28, su­da isə 26 də­rə­cə­dir. Ba­kı­dan təx­min edə bi­ lə­cə­yi­niz ki­mi, ada­la­ra çar­ter rey­si yox­dur. Odur ki, Ha­vay ada­la­rı­na çat­maq üçün bir ne­çə təy­ya­rə də­yiş­mə­li ola­caq­ sı­nız. Bu­nun üçün­sə, təx­mi­nən, 18 sa­at vaxt tə­ləb olu­nur.

Ada ilə vaxt fər­qi­miz isə 14-15 sa­at­dır.

Qərib ada­la­rı Elə bil, Al­lah bu ada­la­rı xü­su­si ola­raq is­ti­ra­hət üçün ya­ra­dıb. Bux­ta­la­rın əs­ra­rən­giz tə­bii qu­ru­lu­şu, ba­lıq­qu­la­ğı ilə zən­gin qum, sa­kit də­niz, sə­na­ye ami­li­nin yox­lu­ğu Qə­rib üçün xa­rak­te­rik­dir. Düz­dür, ada­la­rın bir his­sə­si bu­rul­ğan­ lar əha­tə­sin­də yer­ləş­di­yin­dən, hə­min əra­zi­lər­də çim­mək qa­da­ğan­dır. Qə­ri­bin is­ti­ra­hət mər­kə­zi­nə çev­ril­mə­si­nə gö­ rə, ilk növ­bə­də, ame­ri­ka­lı­la­ra min­nət­dar­lıq dü­şür.

Pi­rat­la­rın çox sev­di­yi və “Qə­ri­bin mir­va­ri­si” ki­mi ta­nı­ nan “Pink Sands” çi­mər­li­yi xü­su­si­lə diq­qət­çə­kən­dir. Ba­ ham­da yer­lə­şən bu çi­mər­lik çəh­ra­yı rəng­li ri­fin qı­rın­tı­la­rı ilə zən­gin­dir. Bu, “Pink Sands”a spe­si­fik­lik ve­rir. Tu­rist­lər, bu­ra­da əsa­sən, day­vinq­lə məş­ğul olur­lar. İlk ba­xış­dan otel­lə­ri­nin sa­yı­nın az­lı­ğı tə­əc­cüb do­ğu­rur. “Pink Sands” VİP in­san­lar üçün nə­zər­də tu­tu­lub. Qə­ri­bin Hol­lan­di­ya­ya məx­sus Aru­ba his­sə­sin­də qiy­mət­lər çox ba­ha ol­ma­dı­ğın­

dan, ne­cə de­yər­lər, iy­nə at­san, ye­rə düş­məz. Aru­ba­nın məş­hur çi­mər­lik­lə­ri “Eagle Be­ach” və “Palm Be­ach”dir.

Bura­nın tə­miz su­yu hey­rət do­ğu­rur. 100 metr də­rin­li­yi ay­ dın gör­mək olur.

Diq­qət: Qə­ri­bin möv­sü­mü de­kabr­dan-ma­ya qə­dər­dir.

6 ay əz­rin­də ha­va­nın hə­ra­rə­ti ilə su­yun hə­ra­rə­ti vəh­dət təş­kil edir – müs­bət 28 də­rə­cə. Uçuş müd­də­ti 10, vaxt fər­qi isə 9 sa­at­dır.

Bra­zi­li­ya Bra­zi­li­ya hər iki tə­rəf­dən oke­an­la həm­sər­həd­dir. Əl­bət­ tə, bu öl­kə­də çi­mər­lik tu­riz­mi in­ki­şaf et­mə­yə bil­məz­di. Bra­ zi­li­ya çi­mər­lik­lə­ri­nin əsas ge­yi­mi ağ rəng­də­dir. Unut­ma­yaq ki, La­tın Ame­ri­ka­sı­nın ən bö­yük öl­kə­si­nin çi­mər­lik­lə­rin­də in­sa­na ilk ön­cə ge­yi­mi­nin rən­gi­nə gö­rə qiy­mət ve­rir­lər.

Rio-de-Ja­ney­ro­nun dün­ya­şöh­rət­li Ko­pa­ka­ba­na çi­mər­ li­yin­də tu­rist­lər da­ha çox qum­da öz­lə­ri­ni bas­dır­ma­ğa üs­ tün­lük ve­rir­lər. Fer­nan­du di No­ron­ya çi­mər­li­yi Mil­li Qo­ru­ğa da­xil ol­du­ğun­dan, bu­ra­da dün­ya­nın na­dir su hey­van­la­rı­nı iz­lə­mək olar.

Diq­qət: Rio-de-Ja­ney­ro sa­hi­li­nin ən yax­şı möv­sü­mü may-av­qust ay­la­rı­dır. Ha­va­nın or­ta tem­pe­ra­tu­ru 28, su­yun hə­ra­rə­ti isə 25 də­rə­cə­dir. Uçuş müd­də­ti 17, vaxt fər­qi isə 6-9 sa­at­dır.

Yu­na­nıs­tan Egey və İon də­niz­lə­ri Ara­lıq höv­zə­sin­də ən tə­miz su sa­hə­lə­ri­dir. Bu sə­bəb­dən, Yu­na­nıs­tan çi­mər­lik­lə­ri Av­ro­ pa­nın “bir nöm­rə­si” sa­yı­lır. Mi­ko­nos ada­sı­nın ta­cı “Su­per Pa­ra­di­se Be­ach” he­sab olu­nur. San­to­rin ada­sın­da­kı “Pe­ ris­sa”, İon də­ni­zi sa­hi­lin­də­ki “Mir­tos Be­ach” Yu­na­nıs­ta­nın ən də­yər­li tə­bii sər­vət­lə­rin­dən­dir.

Diq­qət: möv­sü­mü – yay ay­la­rı, ha­va­nın hə­ra­rə­ti müs­ bət 27, su­yun hə­ra­rə­ti müs­bət 25 də­rə­cə­dir. Uçuş müd­də­ti 2, vaxt fər­qi də 2 sa­at­dır.

Sey­şel ada­la­rı Bu ar­xi­pe­la­qa uzun müd­dət in­san aya­ğı dəy­mə­yib. Bu­ na gö­rə də Sey­şel­də ya­şa­yan qə­ri­bə gö­rü­nüş­lü quş və hey­van­lar bu­ra gə­lən­lə­ri tə­əc­cüb­lən­di­rir, hət­ta qor­xu­dur da. Bir­mə­na­lı şə­kil­də de­mək olar ki, is­ti­ra­hət et­mək üçün dün­ya­nın ən ek­zo­tik çi­mər­lik­lə­ri məhz Sey­şel­də­dir. Ada­lar qru­pu­nun çox his­sə­si qo­ruq ki­mi elan olun­du­ğun­dan, bu əra­zi­lə­rə tu­rist bu­ra­xıl­mır. Be­lə ol­ma­say­dı, bö­yük Sey­şel bir “Fre­ga­te İs­land Pri­va­te” ote­li ilə ki­fa­yət­lən­məz­di.

Diq­qət: möv­sü­mü – mart-may və sent­yabr-no­yabr ay­ la­rı, su­yun və ha­va­nın hə­ra­rə­ti müs­bət 28 də­rə­cə­dir. Uçuş müd­də­ti 8 sa­at­dır. Vaxt fər­qi isə yox­dur.

Mal­div ada­la­rı Ada­lar oke­an sə­viy­yə­sin­dən bir az hün­dür­də yer­lə­şir.

Ada­la­rın ək­sə­ri­nin eni 1 ki­lo­metr­dən ar­tıq de­yil. An­caq bu, tu­rist axı­nı­na ma­ne ol­mur. Çün­ki Mal­div ada­la­rı baş­danaya­ğa la­qu­na­lar­dan iba­rət­dir. Tən­ha qal­maq is­tə­yən­lər üçün Lan­ka­fu­si çi­mər­li­yi əla yer­dir. Bu­ra­da vil­la­lar la­qu­na­ nın də­rin­li­yin­də ti­ki­lib.

Diq­qət: möv­sü­mü – no­yabr-ap­rel ay­la­rı, ha­va­nın tem­ pe­ra­tu­ru müs­bət 30 də­rə­cə, su­yun hə­ra­rə­ti müs­bət 29 də­ rə­cə­dir. Uçuş müd­də­ti 6, vaxt fər­qi isə 1 sa­at­dır.

Avst­ra­li­ya Bu ma­te­rik-öl­kə baş­dan-aya­ğa qey­ri-adi­li­yi ilə se­çi­ lir. Qi­tə­nin bə­zi çi­mər­lik­lə­ri­nin ucu-bu­ca­ğı gö­rün­mür. Ən uzun çi­mər­lik “Coo­rang Be­ach” he­sab olu­nur. “Whi­te­ha­ ven Be­ach” çi­mər­li­yi Avst­ra­li­ya­nın əsas in­ci­si olan Bö­yük Rif Səd­di­nin bə­zə­yi­dir.

Diq­qət: möv­sü­mü – no­yabr-mart ay­la­rı­dır. Bu­ra­da ha­ va­nın tem­pe­ra­tu­ru müs­bət 25, su­yun hə­ra­rə­ti isə müs­bət 24 də­rə­cə­dir. Uçuş müd­də­ti 17-20, vaxt fər­qi isə 5-7 sa­ at­dır.

Cə­nub-Şər­qi Asi­ya Re­gi­on büs­bü­tün çi­mər­lik­lər­dən iba­rət­dir. Pal­ma ağac­ la­rı­nın köl­gə­sin­də yer­lə­şən bu re­gio­nun də­niz sa­hi­lin­də 350 otel yer­lə­şir. Tai­lan­dın Pxan­qan ada­sın­da­kı “Ha­ad Rün” çi­mər­li­yi “Bü­töv ay”lı ge­cə­lə­ri ilə se­çi­lir.

Diq­qət: möv­sü­mü – dek­bar-yan­var ay­la­rı, ha­va­nın or­ ta tem­pe­ra­tu­ru müs­bət 30, su­yun hə­ra­rə­ti müs­bət 27 də­ rə­cə­dir. Uçuş müddə­ti 9, vaxt fər­qi isə 2-4 sa­at­dır.

Dün­ya­nın ən qə­ri­bə sə­ya­hət­lə­ri 1978-ci il­də Hans Mu­li­kin ad­lı ke­şiş Mek­si­ • ka­dan Ağ evə qə­dər olan 2600 km mə­sa­fə­ni diz­lə­ri üs­tə ye­ri­yə­rək qət edir.

• 65 yaş­lı Da­vid Bayrd 112 gün ər­zin­də bü­tün Avst­ra­li­ya­nı əl ara­ba­sı­nı sü­rə-sü­rə gə­zə­rək re­kor­da im­za atıb.

• Çin­də oxu­yan və ana­sı üçün da­rı­xan al­ma­ni­ ya­lı Kris­tof Re­xa­qe hə­min gün Pe­kin­dən Al­ma­ni­ya­ya pi­ya­da gəl­mə­yə qə­rar ve­rir. O bu­nu edir və pi­ya­da 4800 km yol ge­dir.

• Je­si­ca Vat­son 16 ya­şın­da gə­mi ilə 210 gün ər­zin­də dün­ya sə­ya­hə­ti­nə çı­xan və onu uğur­la ba­şa vu­ran ilk gənc xa­nım­dır.

• Plen­ni Vin­qo isə Ka­li­for­ni­ya­dan İs­tan­bu­la qə­ dər olan mə­sa­fə­ni ar­xa­ya üzə­rək ba­şa vu­rub.

113

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

114

Vyet­na­mın “ki­çik Pa­ri­si” Də­niz sə­viy­yə­sin­dən 1475 metr hün­dür­lük­də yer­lə­şən Da­lat fü­sun­kar gö­zəl­li­yi və tə­bii mən­zə­rə­si ilə yal­nız yer­li sa­kin­lə­rin de­yil, dün­ya­nın müx­tə­lif öl­kə­lə­rin­dən olan tu­ rist­lə­rin də se­vim­li mə­ka­nı­dır. İs­ti­ra­hət zo­na­sı­nı da­ha da ca­zi­bə­dar edən əha­tə­sin­də tə­bii me­şə­lər, ek­zo­tik bit­ki­lər, in­san əli ilə dü­zəl­dil­miş mö­zü­cə­li göl və göl­mə­çə­lər, tə­bii park­lar və qo­ruq­la­rın ol­ma­sı­dır.

Bir vaxt­lar Da­la­tı Vyet­na­mın “ki­çik Pa­ri­si” ad­lan­dı­rır­dı­ lar. Hət­ta is­ti­ra­hət mə­ka­nı­nın bir gu­şə­sin­də ki­çik Ey­fel qül­ lə­si be­lə tik­miş­di­lər. Da­lat dağ­lıq zo­na ol­du­ğu üçün, bur­da əsas nəq­liy­yat va­si­tə­si ve­lo­si­ped he­sab edi­lir. Bu­ra­da ve­ lo­si­pe­di hər yer­də əl­də et­mək olar. Da­lat­da din­cə­lə-din­cə­ lə id­man et­mə­yə ne­cə ba­xır­sı­nı­z?

Xə­yal­la­rın ger­çək­ləş­di­yi yer – An­tal­ya Əbəs ye­rə de­yil ki, An­tal­ya­nı “türk Riv­ie­ra­sı” ad­lan­dı­ rır­lar. Zən­gin ta­ri­xi və in­ki­şaf et­miş mə­də­niy­yə­ti ilə ya­na­şı, An­tal­ya ar­tıq dün­ya əha­li­si­nin ək­sə­riy­yə­ti­nin hər il is­ti­ra­ hət üçün baş çək­di­yi mə­kan­lar­dan bi­ri­nə çev­ri­lib. Hər il mil­yon­lar­la tu­rist An­tal­ya­nın lüks otel­lə­rin­də, bə­yaz çi­mər­ lik­lə­rin­də, ma­raq­lı ta­ri­xi mə­kan­la­rın­da, sö­zün əsl mə­na­ sın­da, yor­ğun­luq­la­rı­nı ata bi­lir. Bun­dan əla­və, An­tal­ya­ya gə­lən hər bir tu­rist ya­xın­lıq­da yer­lə­şən Bə­lək, Kə­mər, Quş ada­sı, La­ra, Alan­ya, Fe­ti­yə, Mar­ma­rıs ki­mi is­ti­ra­hət mər­ kəz­lə­ri­nə də baş çək­mə­yi unut­mur. “Şey­tan ada­sı” və ya Ber­mud­da is­ti­ra­hət Uzun il­lər­dən bə­ri Ber­mud ada­la­rı eşi­dən­də in­san­la­ rın ağ­lı­na gə­lən ilk şey “şey­tan ada­sı” fik­ri­dir. Düz­dür, bu ada­da mü­əm­ma­lı maq­nit sa­hə­si­nə dü­şüb itən və bir da­ha qa­yıt­ma­yan gə­mi­lər var. Am­ma bu­nun­la ya­na­şı, rif­lə­rə ili­ şib əbə­di Ber­mud­da qa­lan­lar da çox­dur. Bü­tün mü­əm­ma­ sı­na bax­ma­ya­raq, Ber­mud ada­sı bu gün tu­rist­lə­rin diq­qə­ ti­ni cəlb edən mə­kan­lar­dan bi­ri­dir. Fü­sun­kar gö­zəl­li­yi, giz­ li­li­yi və sir­ri tu­rist­lə­ri bu­ra də­fə­lər­lə qa­yıt­ma­ğa va­dar edir.

Ada­ya ge­diş isə tə­bii gö­zəl­li­yi qo­ru­maq məq­sə­di ilə cid­di şə­kil­də kvo­ta­la­nıb. Tu­rist­lər­dən gə­lən gə­li­rin 60% ol­ma­ sı­na bax­ma­ya­raq, bir il ər­zin­də Ber­mu­da yal­nız 600 min tu­rist yol­la­na bi­lir. Bu­nun­la be­lə, hö­ku­mət in­san­la­ra bu fü­ sun­kar tə­bi­ət­lə iç-içə ol­ma­ğa hər cür im­kan ya­ra­dır.

Ne­cə de­yər­lər, siz ar­tıq sə­fər üs­tün­də olan­lar­dan­sı­ nız­sa və “çe­mo­dan əh­va­lı”nız ar­tıq baş­la­yıb­sa, de­mə­li, si­zi ra­hat bir tə­til qə­ra­rın­dan heç kim çə­kin­di­rə bil­məz. Elə isə öl­kə­lər üz­rə qi­ya­bi səya­hə­ti­miz da­vam edir...

Nər­min NÖQ­TƏ

115

116

117

reklam

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

ЩOТЕЛ, МОТЕЛ, YОХСА

МЕHМАНХАНА?

D

ün­ya­da elə otel­lər var ki, qə­dim ənə­nə­lə­ri, qey­ri-adi ta­ri­xi, məş­hur qo­naq­la­rı­nın sa­yı ilə se­çi­lir və bu da on­la­rın rə­qa­bə­tə da­ vam­lı ol­ma­sı­nı, in­san­la­rın məhz bu otel­də qal­ma­sı­nı şərt­lən­di­rir. Bu ya­zı­da hə­min otel­lər­dən bir ne­çə­si haq­qın­da mə­lu­mat ve­rə­cə­yik.

No­bel­çi­lə­rin mə­ka­nı «Grand» ote­li 1874-cü il­də Nor­ve­çin pay­tax­tı Os­lo­nun mər­kə­zi kü­çə­lə­ri­nin bi­rin­də açı­lıb. Otel in­di­yə­dək klas­sik üs­lu­bu qo­ru­yub-sax­la­yıb. Bu­ra­da məş­hur Nor­veç dra­ ma­tur­qu Hen­rix İb­sen ya­şa­dıq­dan son­ra, otel da­ha da məş­hur­la­şıb. Ötən yüz il ər­zin­də otel­də No­bel lau­re­at­la­rı qo­naq olub­lar. Ənə­nə­yə gö­rə, No­bel mü­ka­fat­çı­la­rı on­lar üçün xü­su­si ola­raq ay­rı­lan “No­bel sui­te” nöm­rə­lə­rin­də qa­ lır­lar. Bu ota­ğın ey­va­nın­dan lau­re­at­lar in­san­la­rı sa­lam­la­ yır­lar. Nöm­rə 6 nə­fər­lik qo­naq za­lı və 1 ya­taq ota­ğın­dan iba­rət­dir.

Otel­də ümu­mi­lik­də 286 otaq var. Bə­zi otaq­la­ra məş­hur şəxs­lə­rin ad­la­rı ve­ri­lib. «Grand»da bir ge­cə qal­maq 1502500 dol­lar ara­sı də­yi­şir. Çar­li Çap­li­nin bə­yən­di­yi yer Sin­qa­pur­da yer­lə­şən bu otel dün­ya­da zən­gin ta­ri­xə ma­ lik na­dir meh­man­xa­na­lar­dan bi­ri­dir. «Raff­les» ote­li 1887ci il­də in­şa edi­lib. Otel müa­sir Sin­qa­pu­run ba­ni­si Stem­ford Raffl­zın şə­rə­fi­nə ad­lan­dı­rı­lıb. Fəa­liy­yə­ti 100 il­dən ar­tıq bir döv­rü əha­tə edən bu meh­man­xa­na­nın So­mer­set Mo­em, Re­yard Kip­linq, Co­zef Kon­rad, Çar­li Çap­lin ki­mi məş­hur qo­naq­la­rı olub. Otel­də məş­hur­la­rın adı ve­ri­lən 10 otaq var. 1991-ci il­də ta­ma­mi­lə ye­ni­dən bər­pa edi­lən otel ha­zır­ da Sin­qa­pu­run me­mar­lıq abi­də­lə­rin­dən bi­ri he­sab olu­nur.

Otaq­la­rın in­ter­ye­ri ən­tiq əş­ya­lar­la, rəsm əsər­lə­ri və xal­ça­ lar­la bə­zə­di­lib. Meh­man­xa­na­da 103 otaq var. «Raff­les»də bu­ra­da qal­mış məş­hur­la­rın port­ret­lə­rin­dən iba­rət mu­zey də fəa­liy­yət gös­tə­rir.

118

Həbs­xa­na-otel Müa­sir dövr­də otel biz­ne­si ilə məş­ğul olan biz­nes­men­ lər müş­tə­ri­lə­ri cəlb et­mək üçün baş­qa me­tod­la­ra əl atır­lar.

Bu me­tod­lar­dan ən qey­ri-adi­si isə ağ­la gəl­mə­yən mə­kan­ lar­da otel­lər qur­maq­dır. Mə­sə­lən, ki­min ağ­lı­na gə­lər­di ki, gün­lə­rin bi­rin­də Bri­ta­ni­ya­nın Oks­ford şə­hə­rin­də yer­lə­şən keç­miş həbs­xa­na ote­lə çev­ri­lə­cək. Am­ma bu baş tu­tub. İn­di «Mal­mai­son Ox­ford» ote­lin­də qo­naq­la­ra yük­sək sə­ viy­yə­li xid­mət gös­tə­ri­lir. Bu­ra­da müx­tə­lif ka­te­qo­ri­ya­lı 94 nöm­rə var. Otel­də bir ge­cə­nin qiy­mə­ti 233 dol­lar­dır. Əv­vəl el­mə xid­mət edir­di…

ABŞ-da is­ti­fa­də­yə ve­ri­lən su­al­tı otel isə çox­la­rı­nın ma­ ra­ğı­na sə­bəb ola bi­lər. Flo­ri­da­da 6 metr də­rin­lik­də yer­lə­ şən keç­miş el­mi la­bo­ra­to­ri­ya ar­tıq qo­naq­la­rın is­ti­fa­də­sin­ də­dir. Bu­ra­da bir otaq iki nə­fər üçün nə­zər­də tu­tu­lub. Qo­ naq­lar su­yun al­tın­da duş qə­bul edə, ye­mək bi­şi­rə bi­lər­lər. Ən ma­raq­lı­sı isə pən­cə­rə­dən ba­lıq­la­rı mü­şa­hi­də et­mək­dir.

“Ju­les Un­der­sea Lod­ge” ote­lin­də bir ge­cə 400 dol­lar­dır.

40 dol­lar­lıq bo­ru otel Ən qə­ri­bə ide­ya isə avst­ri­ya­lı biz­nes­men­lə­rə məx­sus­ dur. Bu öl­kə­də dia­met­ri bö­yük ka­na­li­za­si­ya bo­ru­la­rın­dan otel otaq­la­rı dü­zəl­di­lib. «Das Park Ho­tel» açıq ha­va­da yer­ lə­şir. Bo­ru­la­rın için­də iki­nə­fər­lik dö­şək, ge­cə lap­ma­sı və te­le­vi­zor var. Otaq­la­rın dia­met­ri 2 metr, uzun­lu­ğu isə 2,5 metr­dir. Bu­ra­da bir ge­cə qal­maq 40 dol­la­ra ba­şa gə­lir.

Buz ki­mi… İs­veç­də is­ti­fa­də­yə ve­ri­lən «The İce Ho­tel» isə adın­dan da bəl­li ol­du­ğu ki­mi, buz­dan dü­zəl­di­lib. Otel­də 59 nöm­rə var. Bu­ra­da ki­no­te­atr, sau­na, bə­dii qa­le­re­ya və bar yer­lə­ şir. Otaq­lar­da buz çar­pa­yı­lar dü­zəl­di­lib. İki­nə­fər­lik nöm­rə­ nin qiy­mə­ti 200 dol­lar­dır.

Keç­mi­şə sə­ya­hət İta­li­ya­da isə qə­dim in­san­la­rın ya­şa­dı­ğı ma­ğa­ra ote­lə çev­ri­lib. Dör­dul­duz­lu «San­t An­ge­lo Lu­xury Re­sort» otelma­ğa­ra Sa­ter şə­hə­ri­nin fəx­ri­dir. Alim­lər bu ma­ğa­ra­da 9 min əv­vəl in­san­la­rın ya­şa­dı­ğı­nı mü­əy­yən edib­lər. Meh­ man­xa­na­da iki res­to­ran, bar, bə­dii qa­le­re­ya, ma­ğa­za­lar var. Üç ge­cə­nin qiy­mə­ti 560 dol­lar­dır. Bu qiy­mə­tə sə­hər ye­mə­yi, gə­zin­ti və av­to­mo­bil ica­rə­si də da­xil­dir.

«Yurt Ho­tel» İs­pa­ni­ya­nın Ən­də­lus şə­hə­rin­də isə ala­çıq­lar­dan iba­rət «Yurt Ho­tel» var. Ala­çıq­lar tə­bi­ət qoy­nun­da yer­lə­şir; odur ki, qo­naq­lar hər sə­hər quş­la­rın cəh-cə­hi­nə ayı­lır və tə­ miz ha­va ilə nə­fəs alır­lar. İki­yer­lik ala­çıq­lar­da ge­cə­lə­mək adam­ba­şı­na 120 dol­la­ra ba­şa gə­lir. Bu qiy­mə­tə sə­hər ye­ mə­yi də da­xil­dir. İorda­ni­ya­da isə səh­ra­da bə­də­vi çad­ra­la­rın­dan iba­rət meh­man­xa­na is­ti­fa­də­yə ve­ri­lib. «Be­du­in Camp» ad­la­nan bu dü­şər­gə­də ya­şa­ma­ğın bir ge­cə­si 80 dol­la­ra ba­şa gə­ lir.

119

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

Mo­nas­tır ne­cə otel oldu?

Pe­ru­da isə keç­miş mo­nas­tır in­di otel ki­mi is­ti­fa­də olu­ nur. «Ho­tel Mo­nas­te­rio» XVI əsr­də də­niz sə­viy­yə­sin­dən 3 min metr hün­dür­lük­də in­şa edil­miş kil­sə bi­na­sın­da yer­lə­ şir. Otel­də 50 otaq var. Qo­naq­la­rın ha­va­sız­lıq­dan əziy­yət çək­mə­mə­si üçün otaq­la­ra ha­va vu­ru­lur. Bu­ra­da Leo­nar­do di Kap­rio, Ceyn Fon­da ki­mi bir çox məş­hur­lar ya­şa­yıb­lar.

Bir ge­cə­nin qiy­mə­ti 300 dol­lar­dan baş­la­yır.

120

Fran­sız­la­rın tək­li­fi Fran­sa­da isə qo­naq­la­ra ağac­lar­da ge­cə­lə­mək tək­lif olu­nur. «Ca­ba­nes du Bo­is Landry» ote­li­nin otaq­la­rı ağac­ lar­da­kı tax­ta ka­bi­nə­lər­dən iba­rət­dir. Otaq­lar­da nə işıq, nə də su var. Am­ma iki­nə­fər­lik otaq, sə­hər ye­mə­yi də da­xil ol­maq­la, 115 av­ro­ya tək­lif edi­lir.

EL­DAR

121

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

WWW.OLM.AZ!!!

Q

a­da­ğa de­dik­də, ilk ola­raq ağ­lı­mı­za Adəm ba­ba­mız­la Həv­va nə­nə­miz gə­lir. Cən­nət­ dən qo­vul­maq­la bə­şər ta­ri­xi­nin ilk qa­da­ ğa­sı­nı po­zan cüt­lük... “Qa­da­ğan” kəl­mə­ si ol­ma­say­dı, yə­qin ki, “ira­də” an­la­yı­şı da ol­maz­dı.

Adəm­lə Həv­va­nın döv­rün­dən baş­la­ya­raq, in­san əh­də sa­diq qa­lıb-qal­ma­ma­sı, şərt­lə­rə uyub-uy­ma­ma­sı ilə sı­na­nır. On­lar qa­da­ğan olun­muş ağa­ca ya­xın­laş­maq­ la itir­mə­yi, peş­man­çı­lı­ğı ya­şa­yıb, töv­bə et­mə­yi öy­rən­ di­lər...

Şə­kil­də­ki təs­vir cid­di gör­kəm­lə neyt­ral ifa­də ara­sın­da ol­ ma­lı­dır. Ağız bağ­lı, göz­lər isə açıq ol­ma­lı­dır. Bu qa­nu­na əsas­la­na­raq, şə­kil çə­ki­lən za­man gü­lüm­sə­yən 11 həf­tə­lik kör­pə­nin ana­sın­dan ye­ni­do­ğul­mu­şu cid­di gör­kə­mə sal­ maq tə­ləb olu­nub.

Es­to­ni­ya­da not­la­rı su­rət­çı­xa­ran apa­rat va­si­tə­si­lə ço­ xalt­maq qa­da­ğan­dır. Bö­yük or­kestr və xor kol­lek­tiv­lə­ri bir nüs­xə par­ti­tu­ra alıb üzü­nü çı­xar­maq­la ço­xalt­maq əvə­zi­nə, ar­tıq məb­ləğ­də pul xərc­lə­yə­rək, hər kə­sə ay­rı­ca not al­ maq məc­bu­riy­yə­tin­də­dir­lər.

İlk qa­da­ğa­dan, ilk sı­naq­dan mi­nil­lik­lər ke­çib. Müa­sir, in­ki­şaf et­miş bir cə­miy­yət­də ya­şa­yan biz­lər bu gün bə­zən qa­da­ğa­la­rı lü­zum­suz he­sab edib, bu qa­nun­la­rı azad­lı­ğı­ mı­za vu­rul­muş bir bu­xov ki­mi gö­rü­rük. An­caq bir mə­sə­lə də var - qa­da­ğa­lar hər za­man azad­lı­ğı­mı­zı məh­dud­laş­ dı­ran ən­gəl de­yil; bə­zən on­la­rın ol­ma­sı ol­ma­ma­sın­dan da­ha çox əhə­miy­yət kəsb edir. Gə­lin, bir an­lıq dü­şü­nək ki, hə­ya­tı­mı­zın heç bir anın­da qa­da­ğa­lar yox­dur. Məh­kə­mə­lər, qa­nun­ve­ri­ci or­qan­lar heç bir qa­ da­ğa qoy­mur­lar, qa­nun­la nə­lə­ ri­sə məh­dud­laş­dır­mır­lar. O za­ man xa­os, qar­ma-qa­rı­şıq­lıq heç bir qa­nun­la tən­zim­lən­mə­yən cə­miy­yə­tin məh­vi­nə sə­bəb olar.

Bir söz­lə, bə­zi qa­da­ğa­lar gə­ rək­li ol­du­ğu hal­da, bə­zi­lə­ri heç bir əhə­miy­yə­tə ma­lik ol­ma­yan mə­na­sız qa­da­ğa­lar­dır. Qa­da­ğa­ lar o za­man ef­fekt­li olur ki, cə­ miy­yət hə­min qa­da­ğa­ya ria­yət et­mək­də kö­nül­lü ol­sun, bu­nun üçün za­man və şə­ra­it ye­tiş­sin.

Bə­zən bi­zə mə­na­sız gö­rü­nən hər han­sı bir qa­da­ğa əsl qiy­mə­ti­ni za­man­la alır; ya özü­nü doğ­rul­dur, ya da doğ­ru­dan da bu ya­zı­da qeyd olu­nan bir çox qa­da­ğa­lar ki­mi lü­zum­suz olur.

Ta­ci­kis­tan Pre­zi­den­ti Ema­mə­li Rəh­mon döv­lət iş­ çi­lə­ri­nə qı­zıl diş gəz­dir­mə­yi qa­da­ğan edib. O, bu qə­ra­ra az mə­va­cib al­dı­ğı­na gö­rə şi­ka­yət­lə­nən bir mü­əl­lim­lə gö­ rüş­dən son­ra gə­lib. Ta­ci­kis­tan baş­çı­sı bil­di­rib ki, az ma­aş alan bi­ri ne­cə ola bi­lər ki, qı­zıl diş qoy­dur­su­n?

Bö­yük Bri­ta­ni­ya­da bank xid­mət­lə­ri­ni rek­lam edər­kən do­nuz­təs­vir­li pul da­xıl­la­rın­dan is­ti­fa­də qa­da­ğan­dır. Bu qa­ da­ğa Bri­ta­ni­ya­da ya­şa­yan inanc­lı mü­səl­man­la­rı təh­qir et­mə­mək üçün tət­biq edi­lir.

Bö­yük Bri­ta­ni­ya­da pas­port şək­li çə­ki­lər­kən kör­pə­lə­ rin gü­lüm­sə­mə­si­ni qa­da­ğan edən qa­nun qüv­və­yə mi­nib.

122

Öz­bə­kis­tan hö­ku­mə­ti öz və­ tən­daş­la­rı­na xəz­li ge­yim­lər­dən is­ti­ fa­də et­mə­yi qa­da­ğan edib. Bu ha­lı hey­va­la­rı qo­ru­yan bir ad­dım ki­mi al­qış­la­maq ol­mur. Çün­ki qa­nu­nun qə­bu­lun­da məq­səd ta­mam baş­qa­ dır. Sən de­mə, xəz­li ge­yim­lər in­san­ la­rı da­ha sek­su­al gös­tə­rir.

Yə­hu­di uşaq­la­rı yal­nız əl, qu­laq və göz­dən məh­rum ol­muş oyun­caq­ lar­la oy­na­ya bi­lər­lər. Çün­ki iuda­izm­ də in­sa­nı və hey­van­la­rı təs­vir et­mək qa­da­ğan­dır. An­caq hə­lə ki bu qə­ra­rın han­sı sə­viy­yə­də qə­ bul olun­ma­sı mə­sə­lə­si mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­yib. Oyun­caq­ lar əl­siz, qu­laq­sız və göz­süz is­teh­sal edil­mə­li­dir, yox­sa bu his­sə­lə­ri qo­par­ma­ğı uşaq­la­ra hə­va­lə et­mək la­zım­dı­r?

Bax, bu mə­sə­lə hə­lə də mü­za­ki­rə möv­zu­su­dur.

Çin­də­ki bir hər­bi mək­tə­bin qa­pı­la­rı bun­dan son­ra xo­ rul­da­yan in­san­la­rın üzü­nə qa­pa­lı ola­caq. Bu­na sə­bəb ki­mi dai­mi xo­rul­tu­nun di­gər kur­san­tal­rın da nor­mal hə­yat fəa­ liy­yə­ti­nə və hər­bi ha­zır­lı­ğı­na ma­ne ola bi­lə­cə­yi gös­tə­ri­lib. Əgər siz Tai­land­da ki­no­ya get­sə­niz, film baş­la­ma­ mış­dan ön­cə kral him­ni­nə qu­laq as­maq məc­bu­riy­yə­tin­də qa­la­caq­sı­nız. Hər bir film baş­lan­maz­dan əv­vəl himn səs­ lən­di­ri­lir. Hət­ta himn oxu­nan za­man da­nış­maq be­lə qa­da­ ğan­dır. Da­nış­sa­nız və ya əy­ləş­sə­niz, si­zi mü­va­fiq cə­ri­mə göz­lə­yir. Ona gö­rə­də ki­no­ya ge­dən şəxs­lər aya­qüs­tə və din­məz şə­kil­də 2 də­qi­qə­lik him­nə qu­laq asır­lar.

Bun­lar da qa­da­ğan­dır

• Mek­si­ka­da ki­min­sə bığ­la­rı­nı la­ğa qo­yub gül­ •

• • • • • • • •

•

• •

mək qa­da­ğan­dır. Hər han­sı bir şək­lə bığ çək­ sə­niz, si­zi bö­yük cə­ri­mə göz­lə­yir.

Da­ni­mar­ka­da yol­da ge­də-ge­də don­dur­ma ye­mək qa­da­ğan­dır. Qa­dın­lar don­dur­ma ilə ki­ şi­lə­rin diq­qə­ti­ni cəlb edib on­la­rı iş­dən ya­yın­da bi­lər­lər.

“Bank Stre­et”­də (Ot­ta­va şə­hə­ri) isə ba­zar gün­lə­ri don­dur­ma ye­mək qa­da­ğan­dır. İn­gil­tə­rə­də qa­dın­la­rın ic­ti­mai nəq­liy­yat­da şo­ ko­lad ye­mə­si qa­da­ğan­dır.

Da­ni­mar­ka­da də­mir yo­lun­da öpüş­mək qa­da­ ğan­dır.

Ame­ri­ka­nın Litt­le Rok qə­sə­bə­sin­də pros­ pekt­də öpü­şən­lər həbs­lə cə­za­lan­dı­rı­lır. İs­veç­rə­də ba­zar gü­nü pal­tar as­maq ol­maz.

Sin­qa­pur met­ro­sun­da saq­qız çey­nə­yən­lər tu­ tu­lur.

Ka­na­da­nın Os­ha­va şta­tın­da ağa­ca dır­maş­ maq qa­da­ğan­dır. Şot­lan­di­ya­da qa­pı­nı­zı dö­yüb tua­le­ti­niz­dən is­ti­fa­də et­mək is­tə­yən bi­ri­ni içə­ri bu­rax­maq məc­bu­riy­yə­tin­də­si­niz.

Ar­kan­zas şta­tın­da ərin ar­va­dı­nı ay­da bir də­ fə döy­mə­si nor­mal, bir də­fə­dən ar­tıq döy­mə­si qa­da­ğan­dır.

Mon­ta­na şta­tın­da qa­dı­nın əri­nə aid bir mək­ tu­bu aç­ma­sı ağır ci­na­yət­dir. İn­dia­na şta­tın­da te­at­ra get­məz­dən əv­vəl, ən azı, 4 sa­at sa­rım­saq ye­mək ol­maz.

• Vik­to­ri­ya əya­lə­tin­də Bray­ton Be­ach ci­mər­ • • •

• • • •

li­yin­də yal­nız bo­ğaz­dan-aya­ğa ki­mi bağ­lı çi­ mər­lik pal­ta­rın­da çim­mə­yə ica­zə ve­ri­lir. Çin­də 1 uşaq­dan ar­tıq öv­la­dı olan cə­ri­mə edi­ lir.

Fran­sa­da po­li­sin və po­lis ma­şı­nı­nın şək­li­ni çə­kən cə­ri­mə­lə­nir.

Da­ni­mar­ka­da həbs­xa­na­dan qaç­ma hü­qu­qu var. Həbs­xa­na­dan qaç­mış­lar tu­tul­duq­da on­la­ ra heç bir cə­za ve­ril­mir. İta­li­ya­da ki­şi yub­ka ilə kü­çə­yə çıx­dıq­da həbs edi­lir.

Ari­zo­na­da bir kak­tus kəs­mə­nin cə­za­sı 25 ilə qə­dər həbs­dir.

On­ta­rio­da xo­ruz­la­rın şə­hər sər­həd­lə­ri da­xi­ lin­də ban­la­ma­sı qa­da­ğan­dır.

Ko­lo­ra­do­da iç­ki sa­tan yer­lə­rin ər­zaq, ər­zaq sa­tan yer­lə­rin də iç­ki sat­ma­sı qa­da­ğan­dır.

Qa­dın­la­ra ol­maz...

• Ala­ba­ma şta­tı­nın Mo­bil şə­hə­rin­də qa­dın­ •

•

•

• • •

la­rın hün­dür­da­ban­lı ayaq­qa­bı ge­yin­mə­lə­ri qa­da­ğan­dır.

Ma­lay­zi­ya­nın Ke­lan­tan şta­tın­da qa­dın­lar şal­var, mi­ni ətək, cins ge­yi­nə bil­məz­lər. Əks hal­da 138 dol­lar­lıq cə­ri­mə on­la­rı göz­lə­yir.

Sva­zi­lend kral­lı­ğın­da da qa­dın­la­rın şal­var ge­yin­mək hü­qu­qu yox­dur. Qa­nu­nu po­zan­ la­ra qar­şı cə­za da çox ağır­dır. Be­lə ki, mil­li or­du­nun əs­gər­lə­ri elə kü­çə­nin or­ta­sın­da­ca hə­min qa­dı­nın əy­nin­dən şal­va­rı­nı çı­xar­maq və par­ça-pa­ça et­mək hü­qu­qu­na ma­lik­dir­lər.

Mek­si­ka­nın Qva­da­la­xa­re əya­lə­tin­də döv­ lət işin­də ça­lı­şan qa­dın­la­rın açıq-sa­çıq pal­ tar­lar ge­yin­mə­si qa­da­ğan­dır.

Ken­tuk­ki­də qa­dın­la­rın çi­mər­lik ge­yi­mi ilə yol­da get­mə­si qa­da­ğan­dır.

Ka­li­for­ni­ya­da isə qa­dın­lar ev pal­ta­rın­da ma­şın sü­rə bil­məz­lər.

Ya­po­ni­ya­da isə qa­dın­la­rın plat­for­ma ayaq­ qa­bı­lar­da və qə­dim sən­dəl olan qe­ta­da ma­ şın sür­mə­si qa­da­ğan­dır. Qa­nu­nu poz­maq 7000 ienlə (təx­mi­nən, 77 dol­lar) cə­ri­mə­lə­nir.

123

DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

1001 ХЫРДАВАТ İnsanı qocaldan qidanın adı açıqlandı Dünya alimləri soyanın insan orqanizminə təsirini araşdırıblar və təəssüf ki, nəticələr heç də yaxşı de­ yil.

Bu istiqamətdə aparılan təcrübələr dağsiçan­ ları üzərində həyata keçirilib. Tədqiqatlar zamanı siçanlara müntəzəm olaraq soyatərkibli qidalar ve­ rilib. Nəticədə, tədqiqatda iştirak edən dağsiçanları digərlərindən tez qocalmağa başlayıb.

Analizlər göstərib ki, tərkibində soya olan yeməklərlə qidalanan heyvanların orqanizmində hormonal dəyişikliklər baş verib. Nəticədə, həmin heyvanlar nəsilartırma qabiliyyətini itirib. Elə buna görə də həkimlər tərkibində soya proteini olan qida­ lardan uzaq durmağı və onun əvəzində, qıcqırmış soyatərkibli yeməklərə üstünlük verməyi məsləhət görürlər.

Qeyd edək ki, hazırda dünya istehlakçıları soyanı qida sənayesində daha çox istifadə edir. Soya ve­ getarianların yeməkləri ilə yanaşı, uşaq sıyıqlarının, içki və şokolad batonlarının tərkibində də var.

Hörümçək torundan hicab

Dünyanın ən bahalı - 38 milyon dollarlıq hicabı­ nın tikilməsində platin saplar, hörümçək toru, almaz və yaqutlardan istifadə olunub.

Sinqapurda indiyədək misli görünməyən hi­ cab hazırlanıb. Hicab Vyetnamın şimalındakı cəngəlliklərdə yaşayan “vyamon” adlı iri, qara hörümçəklərin torundan çəkilmiş liflərdən toxunub.

Belə lifin 100 qramının qiyməti 24 milyon dollardır.

Liflərlə yanaşı, toxunuşda platindən hazırlanan və yoğunluğu 1 mikron olan saplardan, 2 mikronluq yaqut və almaz dənələrdən, habelə İndoneziyanın şimal sahillərində yaşayan “sayolm” adlı qağayıların tüklərindən istifadə edilib. “Sayolm” qağayılarının tü­ künün 1 kiloqramı 10 il ərzində əldə olunur və çox bahadır.

Açıq-çəhrayı rəngdəki hicabın ilkin variantı artıq hazırdır. 18 nəfərin 4 aya toxuduğu “sınaq hicab”ın özü 16 milyon dollara başa gəlib. Bundan sonra həmin hicab nadir və çox bahalı çəhrayı almaz, bril­ yant və yaqutlarla bəzədiləcək. Özü də sadalanan qiymətli daşların ən böyüyü 3 mikron ölçüsündədir və əllə cilalanacaq.

Mikrobsuz klaviatura dövrü başlayır?! İstənilən yaşda diş çıxarmaq olur Kompüterin ən az dəyişdirilən hissələri - klaviatu­ ra və “siçan”ı tez-tez təmizləsək də, onlar bakteriya yuvası “status”undan xilas ola bilmir. İnsan sağlam­ lığına təhlükəli olan bakteriyalardan yaxa qurtarmaq üçün ABŞ-ın səhiyyə müəssisəsi - “Sil Şelt” firması antimikrob xüsusiyyətlərə malik klaviatura və lazerli “siçan” texnologiyası hazırlayıb. Simsiz klaviatu­ ra və “siçan” dəsti, hətta su belə keçirmir. Bu dəst kirlənəndə birbaşa qabyuyan maşında yuyula bilər.

Yeni ixtiranın başqa bir üstünlüyü – digər klavi­ atura və “siçan”larla müqayisədə, 10 faiz enerjiyə daha çox qənaət etməsindədir. Qiymətinin isə cəmi 39 ABŞ dollar dəyərində olması müştərilərin həm cibinə, həm də sağlamlığına uyğundur.

124

Yaponiyalı alimlər kök hüceyrələrindən istifadə edərək ağızda diş “yaradıblar”. Alimlər ilk olaraq siçan üzərində təcrübə aparıblar. Keçirilən təcrübə nəticəsində siçanın çənə sümüyünə yerləşdirilən hüceyrədən yaranan diş normal dişdən heç nə ilə fərqlənməyib. “Proceedings of the National Aca­ demy of Sciences” jurnalında verilən məlumata görə, təcrübə siçanlarda dəfələrlə təkrarlanıb və bunun insanlarda da uğurla tətbiq oluna biləcəyinə qərar verilib. Alimlər hesab edir ki, bu təcrübədə uğur qazanılarsa, artıq protez dişlərə ehtiyac olma­ yacaq.

Nərmin NÖQTƏ

125

VENİ! VİDİ! VİÇİ!

ФОТОНУН НАИБИ

H

ə­sə­nov Mir­na­ib Hə­sən oğ­lu 1962-ci il­də Gən­cə şə­hə­rin­də ana­dan olub. Hə­lə ba­la­ ca olar­kən, da­yı­sı­nın ona ba­ğış­la­dı­ğı fo­ toa­pa­rat­la şə­kil­lər çək­mək­dən zövq alar­dı.

Or­ta mək­təb il­lə­rin­də, dərs­lə­rin­dən ge­ri düş­mə­sin de­ yə, va­li­deyn­lə­ri onun fo­to­iş­lə­ri­nə “li­mit” qo­yur­du­lar.

Bu­na bax­ma­ya­raq, ba­la­ca Mir­nai­bin gə­lə­cək­də pe­şə­ kar fo­toq­raf ki­mi ye­tiş­mə­si­nə ma­ne ola bil­mir­lər.

M.Hə­sə­noğ­lu 1982-ci il­dən pe­şə­kar fo­toq­raf ki­mi ça­lış­ ma­ğa baş­la­yıb. 1984-1989-cu il­lər­də Azər­bay­can Döv­lət İn­cə­sə­nət İns­ti­tu­tun­da təh­sil alıb və elə o vaxt­dan da çək­ di­yi fo­to­lar mət­bu­at­da cap olu­nub. 1995-ci il­də Fran­sa­nın Nant şə­hə­rin­də ke­çi­ri­lən fo­to­sər­gi­də iş­ti­ra­kı onun ya­ra­dı­ cı­lı­ğın­da əvəz­siz rol oy­na­yıb. O, ne­çə-ne­çə mü­sa­bi­qə­nin qa­li­bi olub, “İlin Fo­toq­ra­fı” (2000-ci il) ki­mi fəx­ri ada la­yiq gö­rü­lüb, fər­di sər­gi­lə­ri ke­çi­ri­lib.

Mir­nai­bin ya­ra­dı­cı­lıq mə­ka­nı­na Azər­bay­can­dan baş­ qa, Fran­sa, Al­ma­ni­ya, Mon­qo­lus­tan, Qa­za­xıs­tan, Öz­bə­ kis­tan, Yu­na­nıs­tan, İs­veç­rə, Gür­cüs­tan, İn­gil­tə­rə, Avst­ri­ya da da­xil­dir. O, müx­tə­lif möv­zu­lar­da şə­kil­lər çə­kib, ta­ri­xi pro­ses­lə­ri, xü­su­si­lə də Qa­ra­bağ mü­ha­ri­bə­sin­dən müx­tə­lif mə­qam­la­rı len­tə kö­çü­rüb.

Mir­na­ib Hə­sə­noğ­lu bu ilin fev­ra­lın 5-də Azər­bay­can Fo­ toq­raf­lar Bir­li­yi­nin (AFB) səd­ri se­çi­lib.

AFB səd­ri­nin de­dik­lə­rin­dən: ”Azər­bay­can­da az-çox möv­cud ol­muş fo­toq­ra­fi­ya mək­tə­bi­nin ənə­nə­lə­ri qo­run­ ma­lı­dır. İn­di ya­xın keç­miş­də ya­şayb-ça­lış­mış fo­toq­raf­la­ rı­mız ba­rə­də ən adi an­ket mə­lu­mat­la­rın­dan sa­va­yı baş­qa bir bil­gi al­maq müm­kün de­yil. Mil­li fo­to işin­də öz sö­zü­nü de­miş Mir­ca­vad Axund­za­də, Fa­iq Rə­cəb­li, Ka­mal Ba­ba­ yev, Fa­iq Zə­ki­yev, Hü­seyn Hü­seyn­za­də ki­mi sə­nət­kar­la­rın ad­la­rı­nı gənc­lə­rə ta­nıt­ma­lı­yıq.

Fo­toq­ra­fi­ya öl­kə mə­də­niy­yə­ti­nin tər­kib his­sə­si­dir. Elə bu­na gö­rə də fo­to sə­nə­ti­nin in­ki­şa­fı hər bi­ri­mi­zin, xü­su­sən də döv­lə­tin və hö­ku­mə­tin diq­qət ver­di­yi mü­hüm təb­li­ğat sa­hə­lə­rin­dən bi­ri ol­ma­lı­dır”.

Ha­zır­da Azər­bay­ca­nın fo­to­ta­ri­xi ilə bağ­lı la­yi­hə üzə­rin­ də iş­lə­yir. Ya­şı 70-i öt­müş 10-dan ar­tıq fo­toq­ra­fı­mı­zın fəa­ liy­yə­tin­dən bəhs edən “Sal­na­mə” sə­nəd­li film­lər stu­di­ya­ sın­da çə­ki­liş­lə­rə ha­zır­la­şır. Şir­məm­məd NƏ­ZƏR­Lİ

126

127

VENİ! VİDİ! VİÇİ!

Veni! Vidi! Vici!

DİQQƏT! FOTOMÜSABİQƏ!

“DİS­CO­VERY AZER­BAİ­JAN” JUR­NA­LI FO­TO­MÜ­SA­Bİ­QƏ ELAN EDİR! Çək­mək və çə­kil­mək is­tə­yən hər kə­sin nəzərinə! “DİS­CO­VERY AZER­BAİ­JAN” jur­na­lı ob­yek­ti­vi­ni iş­lə­də bi­lən­lər üçün əla im­kan ya­ra­dır. Necə? Çox sa­də!

MÜ­SA­Bİ­QƏ­NİN ADI: Ve­ni! Vi­di! Vi­ci!

MÖV­ZU: SƏR­BƏST İŞ­Tİ­R AK EDƏ Bİ­LƏR: 17 yaş­dan yu­xa­rı hər kəs!

MÜD­DƏ­Tİ: Mü­sa­bi­qə 6 ay ər­zin­də apa­rı­lır. Hər bir mü­əl­lif ay ər­zin­də 3-dən ar­tıq fo­to­şə­kil gön­də­rə bil­məz. Mü­sa­bi­qə­nin so­nun­da qa­lib­lər tə­yin olu­na­raq mü­ka­fat­lan­ dı­rı­la­caq­lar.

MÜ­K A­FAT­L AR: I yer - “Ca­non” Mark II EOS 5D fo­to­ka­me­ra­sı; II yer - xa­ri­ci öl­kə­yə pul­suz sə­fər; III yer - 300 ma­nat pul mü­ka­fa­tı.

SEN­ZU­R A: mil­li, di­ni, ir­qi ay­rı-seç­ki­lik; si­ya­si qə­rəz; əx­laq nor­ma­la­rı­nı aş­maq - YOL­VE­RİL­MƏZ­DİR. Şə­kil­lər elekt­ron va­ri­ant­da jur­na­lın elekt­ron ün­va­nı­na təq­dim edil­mə­li­dir. Ey­ni za­ man­da, mü­sa­bi­qə­yə gə­lər­kən cap va­ri­an­tı da gə­ti­ril­mə­li­dir.

E-ma­il: office@dis­co­ver­ya­zer­bai­jan.az ­­ Da­ha ət­raf­lı mə­lu­ma­tı www. dis­co­ver­ya­zer­ba­ij­can.az say­tın­dan əl­də et­mək olar. ÜN­VAN: Ba­kı şə­hə­ri, Ya­sa­mal ra­yo­nu, Şə­fa­yət Meh­di­yev, ev - 97. “Dis­co­ very Azer­bai­jan” jur­na­lı­nın re­dak­si­ya­sı.

Tel:(+994 012) 5308791 ELƏ İSƏ BAŞ­LA­DIQ ÇƏK­MƏ­YƏ!

128