Discovery Azerbaijan Yanvar

Əziz oxucu!

Adə­ti üz­rə, təq­vim­də bir gü­nün di­gə­ri ilə əvəz­ lən­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, qə­dəm bas­dı­ğı­mız hər tə­zə il­dən nə­sə ye­ni­lik göz­lə­yi­rik. Nə qə­dər qə­ri­ bə gö­rün­sə də, bə­şər öv­la­dı­nın bu tə­bii is­tə­yi­nin nə­dən və ni­yə baş ver­di­yi­ni su­al­sız qar­şı­la­yı­rıq.

Bir də ki, əs­lin­də, be­lə də ol­ma­lı­dır! İl ye­ni­lə­nir­sə, de­mə­li, ye­ni il­də hər han­sı­sa ye­ni­li­yə im­za at­maq la­zım­dır. Hər bir fərd üçün bu im­za on­la­rın öz­lə­ri ki­mi müx­tə­lif­dir...

Həm­fi­kir ola­raq müx­tə­lif fərd­lə­rin bir ide­ya ət­ ra­fın­da ya­rat­dı­ğı ye­ni bir im­za bi­zim üçün “Dis­co­ very Azer­bai­jan” jur­na­lı ol­du! Ye­ni, 2011-ci il­də!

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham

Əli­ye­vin tə­şəb­bü­sü ilə 2011-ci ilin Tu­rizm ili elan olun­ma­sı­nın jur­na­lı­mı­zın qa­yə­si ilə üstüs­tə düş­mə­si isə fəa­liy­yə­ti­mi­zə güc­lü bir tə­ kan ver­di.

“Dis­co­very Azer­bai­jan” öl­kə­mi­zi ecaz­kar tu­ rizm di­ya­rı ki­mi ta­nıt­maq­la bə­ra­bər, həm də əha­tə olun­du­ğu­muz alə­min ye­ni­dən KƏŞ­Fini eh­ti­va edir. Öl­kə­miz­də so­si­al, ic­ti­mai, bir söz­lə, hə­ya­tı­mı­zın bü­tün sa­hə­lə­rin­də di­na­mik in­ki­şa­ fın hökm sür­dü­yü bir za­man­da, qar­şı­mız­da hər ad­dım­ba­şı KƏŞF olu­na­sı bir üm­man açı­lır.

Ya­rat­dı­ğı­na həm də ya­rat­maq, qur­maq ba­ ca­rı­ğı bəxş edən Ya­ra­dan, onun da­im irə­li get­mə­si üçün heç nə­yi­ni əsir­gə­mə­yib. İb­ti­dai in­san­dan baş­la­ya­raq, in­di­ki for­ma­sı­na qə­dər in­san ax­ta­rış­da və in­ki­şaf­da­dır. Kim de­yir ki, ha­zır­kı in­ki­şaf nöq­tə­si son həd­di­r? İn­san bu cür kod­laş­dı­rı­lıb: in­ki­şa­fa doğ­ru - İRƏ­Lİ!

Biz də əha­tə olun­du­ğu­muz dün­ya­mı­zın bir üz­vü ki­mi, bu in­ki­şaf­dan ge­ri qal­ma­yan, hət­ta müx­tə­lif mə­qam­lar­da ön­də ge­dən Və­tə­ni­mi­zin gö­zəl­lik­lə­ri­ni, xal­qı­mı­zın nai­liy­yət­lə­ri­ni oxu­cu­ nun se­və­cə­yi bir tərz­də qə­lə­mə al­ma­ğa ça­lış­ dıq.

Və­rəq­lə­di­yi­niz bu nöm­rə bi­zim ilk sa­yı­ mız­dır. Zən­nim­cə, AZƏR­BAY­CAN­LI ol­ma­sı ilə da­im fəxr edən ya­ra­dı­cı kol­lek­ti­vin zəh­mə­ ti, ən azın­dan, təq­di­rə­la­yiq­dir. Və­tən­pər­vər­lik və fə­da­kar­lı­ğın vəh­də­tin­dən əmə­lə gə­lən bu çap məh­su­lu­nun ha­ki­mi isə, tə­bii ki, Siz­si­niz, də­yər­li oxu­cu! Heç kəs qü­sur­dan xa­li de­yil, o cüm­lə­dən, bi­zim məh­su­lu­muz da... Bu mən­tiq­ lə də elə Si­zin dəs­tə­yi­niz və əmə­li kö­mə­yi­niz sa­yə­sin­də in­ki­şa­fa və ye­ni­li­yə doğ­ru ad­dımad­dım irə­li­lə­mə­yə can ata­ca­ğıq... bir­lik­də!!!

Hör­mət­lə, Ca­van­şir Fey­zi­yev, Baş re­dak­tor

1

YANVAR 2011 Təsisçi və baş redaktor Cavanşir Feyziyev Direktor Şakir Eminbəyli Baş redaktorun müavini Gülnar Məsimli Marketinq və reklam direktoru Aygün Əzimova Müxbirlər Şirməmməd Nəzərli Bəhruz Heydəri Osman Vəliyev Korrektor Rəna Həsrətova Dizayner Emil Camalov Fotoqraf Dadaş Adna­ Texniki direktor Namiq Ələkbərov Ünvanımız Azərbaycan,Bakı şəhəri,­ İzmir küçəsi - 1­ indeks:1014-5175 Tel./Fax: 530 87 91 office@discoveryazerbaijan.az www.discoveryazerbaijan.az CBS mətbəəsində çap edilib.

Qiyməti: 3 manat Tiraj: 5000

2

MÜND ƏRİC AT Baş redaktordan..............................1 VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ...

Daşlar xatirlayir... susur.............................4 QONAĞIMIZ Pasport sayı on,­ tourist № one.............................................14 MƏN-zərrə 162 metr! Yes! Ginnes!..............................22 ELM DÜNYASI Lütfi Zadənin varisi....................................26 ADAMA GƏZMƏK QALIR «Paxıllıq ondur, doqquzu...»......................28 «Discovery»: Antiqua necə yerdir?­ Azər Qərib: Ən-ti-qə!!!...............................36 Bəhram Bağırzadə:­ Dama-dama göl olar..................................44 SORAĞINDAYAM Varmı Oqtayın tayı?...................................52 TARİXƏ NƏZƏR Xeyir verən oğlan......................................58

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR Çərçivədə..................................................64

4

YER KÜRƏSİ Əfqanıstan, yoxsa Afqaniya?!....................70 İNCƏ SƏNƏT Ustad.........................................................78 Evimizə gəlincik gəlir.................................80 CAN SAĞLIĞI 3 valideyndən 1 embrion ..........................84 AXI DÜNYA FIRLANIR...

Sinqapurda­ «…özü­nü ölmüş bil!».................................90 PSİXOLOQLA SƏYAHƏT Özünü inandir!...........................................94

14

DOSTLUQ Dağlarda görüş..........................................100 DAŞ-QAŞ Süleymana qalmayan… daş.....................110 TƏBİƏTİSEVƏNLƏR «Limçay», yoxsa «limandra» ....................114 Şəfalı sancı................................................116 MARAQ DÜNYAMIZ İMAX..........................................................120

28

Mayya təqviminə əsasən...........................121 BƏŞƏR NATİQLƏRİ.................................122

3

VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ SEYRİNƏ...

4

ДАШЛАР ХАТЫРЛАЙЫР...

СУСУР...

B

­ra­lar in­di İçə­ri­şə­hər olub, əv­vəl­lər isə, u sa­də­cə, şə­hər idi; üç tə­rəf­dən qa­la di­var­la­r ı, də­rin xən­dək­lər­lə əha­tə olu­ nan, sa­hil­lə­ri də­niz su­la­r ı ilə yu­yu­lan şə­hər...

fakt­la­ra əsas­lan­saq de­yə bi­lə­rik ki, bu cür şə­hər-qa­ la­lar 6 ay mü­ha­si­rə­yə da­vam gə­ti­rə bi­lir­miş. Ər­zaq, su eh­ti­yat­la­rı­nın ol­ma­sı, ya­şa­yı­şın möv­cud­lu­ğu mü­ ha­si­rə­yə da­vam gə­tir­mə­yə kö­mək edir­di. Mü­ha­si­rə­yə alan­la­rın və­ziy­yə­ti isə ək­si­nə, çox ağır olu­r u­du; su, ər­zaq məh­dud­lu­ğu, dö­yüş ru­hu­nun sax­lan­ma zə­r u­ri­ Dün­ya­da hər tə­rə­f i üç­qat qa­la di­var­la­rı ilə əha­tə li­yi, göz­lə­nil­məz ge­c ə hü­cum­la­rı­nın xo­fu - qa­la mü­da­ edi­lən cə­mi üç şə­hər olub - Ba­kı, Dər­bənd və Pa­kis­ fiə­çi­lə­ri­nin reyd­lə­ri nə­ti­c ə­sin­də in­san it­ki­si - gün­də­lik ta­nın Mo­xen­c o-Da­ro şə­hə­ri. dü­şər­gə hə­ya­tı­nı dö­zül­məz edir, həm­çi­nin, an­ti­sa­ni­tar Bu ya­zı­da qə­dim Ba­kı­dan, onun qu­r u­lu­şun­dan, şə­ra­it­də ya­şa­maq məc­bu­riy­yə­tin­də olan bö­yük bir or­ özəl­lik­lə­rin­dən bəhs edə­c ə­yik. du­da mü­tə­ma­di baş qal­dı­ran müx­tə­lif xəs­tə­lik və epi­ Qu­r u­luş eti­ba­ri­lə am­f i­te­at­rı xa­tır­la­dan Ba­kı, şə­ de­mi­ya­lar düş­mən dü­şər­gə­sin­də­ki və­ziy­yə­ti da­ha da hə­rin ən yük­sək nöq­tə­si olan Şir­van­şah­lar Sa­ra­yın­ kəs­kin­ləş­di­rir­di. Bu sə­bəb­dən, düş­mən hiy­lə, sat­qın­ dan baş­la­ya­raq, lə­pə­dö­yə­nə qə­dər uza­nır­dı. Yel­ lıq, göz­lə­nil­məz hü­cum­dan is­ti­fa­də edə­rək, qa­la-şə­ kən­li də­niz gə­mi­lə­ri üçün li­ma­na yan al­maq im­ka­ hər­lə­ri tez zəbt et­mə­yə ça­lı­şır­dı. Ey­ni za­man­da, mü­ nı ya­ra­dan iki möh­tə­şəm dal­ğa­qı­ran də­ni­zə doğ­r u ha­si­rə bir mü­ha­ri­bə üsu­lu ola­raq, dai­mi tak­ti­ka ki­mi uzaq­la­şa­raq göz­dən itir­di. Bi­rin­ci qa­la di­var­la­rı­nın is­ti­fa­də olun­mur­du. Şə­hər-qa­la­nın iş­ğal olun­ma­sı­nın ki­lid­lə­nən dar­va­za­la­rı var idi; bu dar­va­za­lar bi­rin­ qey­ri-müm­kün­lü­yü­nü an­la­yan iş­ğal­çı­lar qa­la­nı tut­maq ci və ikin­ci qa­la qa­pı­la­rı ara­sın­da ara­kəs­mə ro­lu fik­rin­dən mü­vəq­qə­ti vaz keç­sə­lər də, ge­ri dö­nüş­də oy­na­yır­dı. Əgər düş­mən də­niz tə­rəf­dən dar­va­za­nı mü­ha­si­rə yo­lu ilə qa­la­nı zəbt edə­c ək­lə­ri­ni dü­şü­nür­dü­ da­ğı­dıb, yün­gül gə­mi­lər­lə ka­na­la da­xil ol­say­dı, qa­ lər. Əl­bət­tə, şə­hə­ri mü­ha­si­rə və­ziy­yə­tin­də sax­la­maq la mü­da­f iə­çi­lə­ri­nin çar­paz atə­şi­nə mə­r uz qa­lır­dı.­ prob­le­min uğur­lu həl­li sa­yıl­ma­sa da, bu qə­ra­rın özü­ Ye­r i gəl­miş­kən, or­ta əsr şə­hər­lə­ri qa­la-şə­hər prin­ nə­məx­sus tak­ti­ki və stra­te­ji sə­bəb­lə­ri var idi. si­pi əsa­sın­da in­şa edi­lir­di. IX-XVII əsr­lə­rə aid ta­ri­xi ­

5

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

«Rəqs» edən kü­çə­lər

İçə­ri­şə­hə­rin kü­ç ə­lə­ri ilk gö­r ü­nüş­dən xao­tik tə­sir ba­ğış­la­sa da, in­şa pro­se­si dü­şü­nül­müş bir sis­te­mə ma­likdir. Ba­kı­nın üç­qat qa­la di­va­rı ilə əha­tə edil­mə­si, ka­nal və xən­dək­lə­rə ma­lik ol­ma­sı ilə bə­ra­bər, həm də çox mü­rək­kəb qu­r u­lu­şu var idi.

Ma­raq­lı­dır, gö­rə­sən, me­mar­lar şə­hə­rin tə­mə­li­ni qo­yar­kən nə üçün düz və en­li kü­ç ə­lər, sə­ki­lər in­şa et­mə­yib­lə­r ? La­zım olan evi ax­ta­rar­kən dar kü­ç ə­lər la­ bi­rin­tin­də az­maq, so­nu da­lan­la bi­tən, tez-tez bu­r u­lan kü­ç ə­lər ki­mə la­zım idi!? Axı düz xətt üz­rə sa­lı­nan yol­la­rı, da­lan­la­rı in­şa et­mək da­ha asan­dır. Bu çox­say­ lı da­lan­lar nə­yə gə­rək­di­r ? Bun­dan əla­və, ni­yə kü­ç ə əv­vəl­c ə en­li ol­du­ğu hal­da (iki fay­to­nun ke­ç ə bi­lə­c ə­yi qə­dər), son­ra­dan da­ral­ma­ğa baş­la­yır və göz­lə­nil­mə­ dən da­la­na di­rə­ni­r ? Bu­ra­nı kim və nə üçün be­lə in­şa edi­b? Kü­ç ə­lə­rin bu cür «rəq­si» ki­mə gə­rək idi?

Bu qa­nu­na­uy­ğun su­al­la­rın əsas­lı iza­hı da var.­ Qa­la­nın pla­nı­na nə­zər sal­saq, gö­rə­rik ki, əv­və­li en­li olan kü­ç ə­lər Şir­van­şah­lar Sa­ray Komp­lek­si­nə doğ­r u da­ra­lır. Kə­si­şən də­qiq düz­bu­c aq­lı kü­ç ə­lər mü­əy­yən sa­hə­lər­də is­ti­qa­mət və en­li­li­yi­ni də­yi­şir. Bu nə üçün dü­­şü­­nül­­müş­­dü­­? Əgər düş­mən şə­hə­rə qa­la di­var­la­ rı­nı ya­ra­raq gir­səy­di, onu sa­ğa-so­la bu­r u­lan kü­ç ə və da­lan­lar­da mü­əy­yən çə­tin­lik­lər göz­lə­yir­di. Bu­nun­la da düş­mə­nin hü­cum sü­rə­ti aşa­ğı dü­şür­dü. Di­gər məq­səd irə­li­də ge­dən dəs­tə­nin əsas qrup­la­rı­nı böl­mək idi. İrə­ li­də ge­dən dəs­tə­lər, bir qay­da ola­raq, ən qo­ç aq və təc­ rü­bə­li dö­yüş­çü­lər­dən iba­rət olur­du. Bəs irə­li­də ge­dən

6

dəs­tə­nin «güc yum­r u­ğu»nu ne­c ə məhv et­mək ola­r ?­ Bi­rin­ci­si - hü­cu­mun tem­pi­ni aşa­ğı sal­maq­la; ikin­ci­si - kü­ç ə­lə­rin dar­lı­ğın­dan is­ti­fa­də edib, hü­cu­ma ke­ç ən dəs­tə­lə­ri zən­cir­va­ri uzan­ma­ğa məc­bur et­mək­lə. ­

Da­lan­lar nə­yə la­zım idi?

Daş­la dol­du­r ul­muş çu­val­lar ro­lu­nu oy­na­yan da­lan­ lar­la bi­tən spi­ral­va­ri kü­ç ə­lər çaş­qın­lıq içə­ri­sin­də olan düş­mə­ni məhv et­mək üçün ən əl­ve­riş­li yer sa­yı­lır­dı.

Kü­ç ə­lə­rin is­ti­qa­mə­ti­nin müx­tə­lif künc­lər­də də­yiş­mə­si isə at və at­lı üçün çox bö­yük prob­lem ya­ra­dır­dı. Atı qa­çır­da­raq gah so­la, gah da sa­ğa dön­dər­mək müm­ kün de­yil­di. At yort­maq məc­bu­riy­yə­tin­də qa­la­raq as­ta hə­rə­kət edir­di və şə­hər mü­da­f iə­çi­lə­ri üçün əla hə­də­ fə çev­ri­lir­di. Kü­ç ə­nin hən­də­si qu­r u­lu­şu sə­bə­bin­dən, atın üzə­rin­də yün­gül ar­til­le­ri­ya si­lah­la­rı da­şı­maq be­ lə müm­kün­süz idi. Düş­mən ara­ba­da ar­til­le­ri­ya, ta­ran alət­lə­ri, dö­yüş sur­sa­tı­nın da­şın­ma­sı za­ma­nı da prob­ lem­lə qar­şıl­şır­dı. Hə­rə­kət marş­r u­tu­nun qə­f il də­yiş­mə­ si isə is­ti­qa­mə­tin iti­ril­mə­si­nə sə­bəb olur­du. Qa­la mü­da­f iə­çi­lə­ri çaş­qın­lıq için­də ba­şı­nı iti­rən düş­mə­ni məhv et­mək­də çə­tin­lik çək­mir­di­lər.

Şə­hər da­xi­lin­də dö­yüş tak­ti­ka­sı

Bir qə­dər də şə­hər­da­xi­li dö­yü­şa­par­ma stra­te­gi­ ya­sı haq­qın­da. Dö­yü­şün iki mər­hə­lə­si möv­cud idi.­ Bi­rin­ci - yer­də, üz-üzə dö­yüş; ikinci - yu­xa­rı­dan, yas­tı dam­dan edi­lən kö­mək. 1, 2, 3 mər­tə­bə­li ya­şa­yış ev­lə­ rin­dən can­lı hə­də­f i məğlub et­mək çə­tin­lik ya­rat­mır­dı.

7

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

Mü­da­f iə­çi­lər düş­mə­nin ba­şı­na ox və ka­man, miz­raq və daş­lar, qay­na­yan neft yağ­dı­rır, di­ gər va­si­tə­lər­dən is­ti­fa­də edir­di­lər. Tə­bii ki, iki cəb­hə­də mü­ba­ri­zə apar­maq hər za­man ağır olur, üs­tə­lik, nə­fəs­kə­sən dar mə­kan­da na­bə­ ləd adam üçün. Di­gər ma­raq­lı xü­su­siy­yət­lər də möv­cud­dur. Bə­zi qə­dim kü­ç ə­lər­də en­li, bir­tay­lı qa­pı­la­ra rast gə­li­nir. Dön­gə­də bu qa­pı­nı açan za­man pi­ya­da­la­rın kü­ç ə üz­rə hə­rə­kə­ti kə­si­lir.

Di­var və qa­pı ara­sın­da­kı ara­kəs­mə­yə girmək üçün isə çox arıq ol­maq la­zım­dır. Və əgər be­lə bir qa­pı kü­ç ə­nin o bi­ri tə­rə­f in­də də möv­cud­dur­ sa, on­da pi­ya­da hər iki tə­rəf­dən da­la­na dü­şür və be­lə­lik­lə, «si­ç an tə­lə­si» qa­pa­nır. ­

Kü­lək­lər şə­hə­ri

İn­di də şə­hə­rin iq­li­mə uy­ğun baş pla­nı­na və sa­ni­tar nor­ma­la­rı­na ke­ç ək. Üzü şi­ma­la doğ­ ru olan ev­lə­rin di­var­la­rın­da çox az pən­c ə­rə var, ək­sə­riy­yə­tin­də isə ümu­miy­yət­lə yox­dur.

8

Bu­nun da mən­ti­qə­uy­ğun ca­va­bı var. Xəz­ri kü­lə­yi sərt ol­du­ğun­dan, şə­hə­rin şi­mal di­var­ la­rı da­ha qa­lın ti­kil­miş­di. Kü­ç ə­lə­rin əy­ri sa­lın­ ma­sı da güc­lü kü­lək­dən özü­nə­məx­sus mü­ da­f iə ro­lu­nu oy­na­yır­dı. Ey­ni za­man­da, kü­lək kü­ç ə­lə­ri tə­miz­lə­yir­di və bu­nun­la da şə­hər­də sa­ni­tar nor­ma­la­rı qo­r u­nur­du. Be­lə tə­miz­lən­ mə, ya­yın cır­ha­cır gün­lə­rin­də qız­mar gü­nəş­ dən mü­da­f iə­də əməl­li-baş­lı kö­mək edir­di.­ Bu kü­ç ə­lər­də in­şa edi­lən bi­na­lar da ori­ji­nal­dır.

Kü­ç ə­lə­rin mü­rək­kəb hən­də­si qu­r u­lu­şu bə­zən qon­şu pən­c ə­rə­lə­rə nis­bət­də pən­c ə­rə­lə­ri də­ yiş­di­ri­lən ev­lə­rin ti­kil­mə­si­nə şə­ra­it ya­ra­dır­dı.

Bu hal­da, qon­şu ev­lə­rin bir-bi­ri­nə nis­bə­tən vi­zu­al təc­ri­di ya­ra­nır­dı. Yer­li etik nor­ma­la­ra və adət-ənə­nə­lə­rə ria­yət edi­lir­di. Dar kü­ç ə­lər sə­ rin­li­yi yax­şı sax­la­ya­raq, qız­mar gü­nə­şin şüa­ la­rı ilə da­ha az qı­zır­dı. Di­gər tə­rəf­dən­sə bi­ na­la­rın çox­lu­ğu qon­şu­lar ara­sın­da əla­qə­lə­rin in­ki­şa­fı­na, mə­həl­lə­nin so­si­al mü­hi­tin­də da­ha

9

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ...

10

sıx əmək­daş­lı­ğı­na şə­ra­it ya­ra­dır­dı. Hər bir mə­həl­lə­nin ya­ra­dı­cı və mə­nə­vi mən­şə­yi məs­cid sa­yı­lır­dı, on­la­rı elə be­lə də ad­lan­dı­rır­dı­lar - «mə­həl­lə məs­ci­di».

Ye­ri gəl­miş­kən, qa­la-şə­hər­də ta­ri­xi uzaq keç­mi­şə söy­kə­nən 9 əsas mə­həl­lə var idi. Mə­həl­lə­lə­rin ad­la­rı ora­da ya­şa­yan in­san­la­rın pe­şə­lə­rin­dən gö­tü­r ül­müş­ dü. ­

İçə­ri­şə­hə­rin me­mar­lıq in­ci­lə­ri

İçə­ri­şə­hə­rin me­mar­lıq in­ci­lə­rin­dən da­nı­şar­kən, 1585-1586-cı il­lər­də us­ta­lar tə­rə­f in­dən in­şa edi­ lən Şir­van­şah­lar Sa­ray Komp­lek­si­nin şərq mə­həl­ lə­si, Se­yid Yəh­ya xa­nə­ga­hı (Şirvanşahlar Sa­ray Kompleksinin da­xi­lin­də yer­lə­şən abi­də - mən­şə­c ə ­ Azərbaycan türklərindən olan bö­yük sufi ali­mi Seyid Yəh­ya Bakuvinin ya­şa­dı­ğı xa­nə­gah) me­mar­lıq üs­lu­bu ilə xü­su­si diq­qət cəlb edir.

Di­gər me­mar­lıq nü­mu­nə­si - «Sı­nıq­qa­la» məs­ci­di­nin adı­nı çək­mək olar. Qeyd edək ki, «Sı­nıq­qa­la» məs­ci­di­ nin (1078-1079) mi­na­rə­sin­də «ku­f i» üsu­lun­da ti­kin­ti­nin ba­şa­ç at­ma ta­ri­xi və me­ma­rın adı həkk olu­nub - «Us­ tad» adı­na la­yiq gö­r ü­lən Əbu­bək­rin oğ­lu Mə­həm­məd.­ Onu da bil­di­rək ki, V əsr­dən eti­ba­rən İçə­ri­şə­hər­də qa­la di­var­la­rı, qül­lə­lər, don­jon ən yax­şı mü­hən­dis ba­ ca­rıq­la­rı əsa­sın­da in­şa olu­nub. Qa­la di­var­la­rı konst­ ruk­tiv ya­naş­ma­ya əsa­sən hün­dür, qa­lın və mü­rək­kəb şə­kil­də qu­r u­lur­du. Ümu­miy­yət­lə, Şərq­də, xü­su­si­lə də Azər­bay­c an­da, sə­nət­ka­rın əmə­yi, onun pe­şə­kar­lı­ğı əhə­miy­yət­li şə­kil­də qiy­mət­lən­di­ri­lir­di. Azər­bay­c an­da ka­mil, vir­tu­oz sə­viy­yə­yə qal­dı­rıl­mış hər han­sı sə­nət əsə­ri haq­qın­da Şərq an­la­yı­şı ha­kim idi; bu əsər is­tər şai­rin ol­sun, is­tər xət­ta­tın, is­tər zər­gə­rin, is­tər cild­ç ə­ kə­nin, is­tər qa­lay­çı­nın, is­tər rəs­sa­mın... Bir söz­lə, us­ ta­lı­ğın sir­ri­ni bi­lən hər kə­sin. Ona sə­nət­kar­lı­ğın ka­ mil­lik adı ve­ri­lir­di - US­TAD. Bu ad, bu rüt­bə nə­in­ki doğ­ma və­tən­də, həm də uzaq el­lər­də be­lə sa­ray qa­ pı­la­rı­nı hə­min şəxs­lə­rin üzü­nə açır­dı.

Tə­sa­dü­f i de­yil ki, hə­lə IX əsr­də Qər­bi Av­ro­pa Şərq­dən kontr­fors­la­rı mə­nim­sə­di və Fran­sa, Al­ma­ni­ya, İta­li­ya, İs­pa­ni­ya­da döv­r ü­nün ən hün­dür bi­na­la­rı­nı təc­hiz et­di.­ Qeyd edək ki, qa­la di­var­la­rın­da kontr­fors funk­si­ ya­sı qa­la di­var­la­rı­nın için­dən çı­xan dai­rə­vi, üç­bu­ caq və ya kvad­rat qül­lə­lə­rin üzə­ri­nə dü­şür­dü ki,

11

VƏTƏNİMİN SEYRİNƏ... baş çə­kir­miş­lər. Cəm­dək ha­ra­da da­ha az xa­rab olur­ du­sa, ya­şa­yış mən­tə­qə­si­ni də ora­da in­şa edir­di­lər.­ Qeyd edək ki, Qız Qa­la­sı­nın çı­xın­tı­sı olan da­yaq-di­va­ rın for­ma­sı çox mü­rək­kəb­dir. Öz in­şa üs­lu­bu­na gö­rə yığ­c am və sa­də olan qə­dim Mi­sir eh­ram­la­rı mü­qa­yi­ sə­də mü­rək­kəb üs­lub­da in­şa edil­miş möh­tə­şəm və qu­r u­lu­şu­na gö­rə, dün­ya­da ye­ga­nə olan Qız Qa­la­sı­na açıq-aş­kar udu­zur. Ye­nə də su­al ya­ra­nır: Qız Qa­la­ Sir­li Qız Qa­la­sı XXI əsr­də ya­şa­ma­ğı­mı­za bax­ma­ya­raq, sa­ sı­nın ana­lo­qu ni­yə yox­du­r ? Əgər dün­ya­nın hər han­ də bir sua­la ca­vab ta­pa bil­mi­rik: İçə­ri­şə­hə­rin sı bir baş­qa öl­kə­sin­də bu cür qül­lə tap­say­dıq, on­da şərq his­sə­sin­də qü­r ur­la da­ya­nan və Qız Qa­la­ bir çox su­al­la­ra ca­vab ver­mək müm­kün olar­dı. Qül­lə sı ad­la­nan, dün­ya­da ana­lo­qu ol­ma­yan bu qə­ri­ isə san­ki va­hid­li­yi ilə fəxr edir və müx­tə­lif za­man­lar­da bə ti­ki­li­ni kim və han­sı məq­səd­lər­lə in­şa et­di­ri­b?­ ya­şa­yan in­san­la­rın bu tap­ma­c a­nı aça bil­mə­dik­lə­ri­nə Bir çox tət­qi­qat­çı­lar kont­ro­for­sun funk­si­ya­sı­nı Qız is­teh­za ilə gü­lüm­sə­yir.

Qa­la­sı­nın irə­li çı­xan his­sə­si­nə aid edir­lər və bu da şüb­hə do­ğu­r ur, çün­ki Qa­la­nın əsas his­sə­si ko­nus Rəng­li Ba­kı nef­t i for­ma­sın­da­dır və bu da Qa­la­nın ar­tıq ide­al sa­bit ti­ İçə­ri­şə­hər­dən da­nı­şar­kən onun me­mar­lıq in­ci­lə­ ki­li ol­du­ğu an­la­mı­na gə­lir. Tek­to­nik nöq­te­yi-nə­zər­ ri­ni unut­maq müm­kün ol­ma­dı­ğı ki­mi, qə­dim Ba­kı­dan dən isə möh­kəm­dir və əla­və kontr­for­sa eh­ti­yac du­ bəhs edər­kən onun nef­ti­ni də unut­maq müm­kün de­yil. yul­mur. Bü­növ­rə­də di­va­rın qa­lın­lı­ğı­nın 6, üst his­ Qon­şu döv­lət­lə­rin göz dik­dik­lə­ri Şir­va­nın məh­sul­dar sə­də isə 4 metr ol­ma­sı Qa­la­nın möh­kəm­li­yin­dən tor­paq­la­rı, Ab­şe­ro­nun du­zu, nef­ti son­suz mü­ha­ri­bə­ xə­bər ve­rir. Doğ­r u­dan da ko­nus­şə­kil­li qül­lə dal­ğa lə­rə sə­bəb olur­du. Neft o vaxt­lar qı­zıl də­yə­rin­də idi. qı­rıl­ma­sı üçün ide­al for­ma­dır. Tə­sa­dü­f i de­yil ki, kör­ Hər­bi-stra­te­ji məq­səd­lər­lə ya­na­şı, nef­tin gün­də­lik hə­ pü­lə­rin bü­növ­rə­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti su­yun hə­rə­kə­ti­nə yat­da ro­lu əvəz­siz idi. Ab­şe­ron­da nef­tin qa­ra, boz və is­ti­qa­mət­lən­miş yum­r u fron­tal səth­lər şək­lin­də­dir.­ ağ, ey­ni za­man­da, müx­tə­lif növ­lə­ri çı­xa­rı­lır­dı. Ağ neft Növ­bə­ti su­al bu da­yaq-di­va­rın, çı­xın­tı­nın nə­yə gö­rə xü­su­si­lə də­yər­li he­sab olu­nur­du. Ağ neft tə­miz şə­kil­də şər­qə is­ti­qa­mət­lən­mə­si ilə bağ­lı­dır. Mən­tiq­lə, onu kü­ yal­nız Su­ra­xa­nı­da çı­xa­rı­lır­dı. X əs­rin son­la­rın­da isə lə­yin da­ha çox əs­di­yi şi­mal is­ti­qa­mə­tə yö­nəlt­mə­li idi­ Ba­kı Ya­xın və Or­ta Şərq öl­kə­lə­ri­nə neft ix­rac edən lər. Qa­la­nın yan tə­rə­f i və kontr­for­sun ən zə­if his­sə­si stra­te­ji şə­hə­rə çev­ril­di. Neft özün­də xey­ri və şə­r i bir­ isə kü­lək və Xə­zər­də fır­tı­na za­ma­nı da­ha da sərt­lə­şən ləş­di­rir­di, hər kəs bu xə­zi­nə­yə sa­hib ol­maq üçün açar dal­ğa­lar üçün açıq­dır. Dün­ya­da ana­lo­qu ol­ma­yan bu ax­ta­rır­dı. Hə­min açar isə Ba­kı idi. bö­yük­lük­də bir ti­ki­li­nin in­şa­sı za­ma­nı kü­lə­yi nə­zə­rə Ta­ri­xi, keş­mə­keş­li ha­di­sə­lə­rin şa­hi­di olan bu daş­ al­ma­maq müm­kün idi­­mi­­? Əc­dad­la­rı­mı­zın ev­lər, şə­ ha­sar­lı qa­la­lar çox şey­dən da­nı­şa bi­lər­di və on­da bi­zə hər­lər, qa­la­lar ti­kən­də bü­tün bu amil­lə­ri nə­zə­rə al­ma­ çox şey­lər ay­dın olar­dı. ma­la­rı­na o qə­dər də inan­mı­ram. Ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri Bil­mək, xa­tır­la­maq və sa­hib ol­du­ğu­muz bi­lik­lə­ri sa­ sa­lı­nan za­man, hət­ta ha­va­nın tər­ki­bi də xü­su­si­lə nə­ ba­ha, gə­lə­c ək nə­sil­lə­rə ötür­mək bir­ba­şa və­zi­fə­miz zə­rə alı­nır­dı. Bu mə­lu­mat bi­zə, ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri və bor­cu­muz­dur. Yad­da­şa, sa­də­c ə, yad­da­şa sa­hib ol­ üçün yer se­ç ər­kən, əv­vəl­c ə qu­zu cəm­də­yi ilə işa­rə maq la­zım­dır... QAN yad­da­şı­na, QƏLB yad­da­şı­na... qoy­ma­ğı töv­si­yə edən or­ta əsr mü­əl­lif­lə­ri­nin, xü­su­ Və... o za­man daş­la­rın sus­ma­sı­nı an­la­maq müm­kün­ si­lə də Ömər Ka­f iy­yəd­di­nin əsər­lə­rin­dən mə­lum­dur. dür...

Be­lə ki, ya­şa­yış mən­tə­qə­si üçün yer seç­məz­dən əv­ vəl, quş­la­rın və vəh­şi hey­van­la­rın əli çat­ma­yan ye­ Mir Tey­mur, rə cəm­dək atı­lır­mış və 40 gün­dən son­ra hə­min ye­rə rəssam bun­lar da bir sı­ra stra­te­ji məq­səd da­şı­yır­dı (atəş nöq­tə­si­ni ge­niş­lən­dir­mək, ba­xış-nə­za­rət və s.).­ Tə­bii ki, İçə­ri­şə­hə­rin me­mar­lıq nü­mu­nə­lə­rin­dən da­nı­ şar­kən, for­ma­sı­na gö­rə, dün­ya­da ana­lo­qu ol­ma­yan, şə­hə­rin şərq his­sə­sin­də məğ­r ur şə­kil­də uca­lan Qız Qa­la­sı­nı unut­maq müm­kün de­yil.

12

13

QONAĞIMIZ

14

Pasport sayı on,

tourist № one

ö

lkənin “1 nömrəli turisti” Ə bül­fəs Qa­ra­ yev ilə mü­sa­hi­bə ha­zır­la­maq üçün nə az, nə çox – düz, 18 su­al ha­zır­la­mış­dıq. Özü də təx­mi­nən, iki ay bun­dan əv­vəl. İş elə gə­tir­di ki, gö­rü­şü­müz jur­na­lın ilk nöm­rə­si­ni mət­ bəə­yə gön­də­rə­cə­yi­miz ərə­fə­də baş tut­du. Əbül­fəs mü­əl­lim­lə 1995-ci il­dən baş­la­nan sə­mi­mi mü­na­si­ bə­ti­miz su­al­do­lu ka­ğı­zı bir kə­na­ra qoy­ma­ğa, mü­ sa­hi­bə­nin söh­bət­lə əvəz­lən­mə­si­nə gə­tirb çı­xar­dı. Əs­lin­də, onun­la söh­bə­ti da­ha sər­bəst şə­kil­də, mə­ sə­lən, Qu­sar­da inşa edilməkdə olan Tu­rizm Mər­kə­ zin­də apar­maq ar­zu­sun­da idik...

“Dis­co­very”: Əbül­fəs mü­əl­lim, gə­lin elə on­dan baş­la­yaq ki, 2011-ci il öl­kə­də Tu­rizm İli elan olu­ nub. Bu, nə­lə­ri eh­ti­va edi­r ?

Na­zir: Dü­zü, bu mə­lu­mat, təx­mi­nən, iki gün əv­vəl elan olu­nub. “Bu, nə de­mək­di­r ?” sua­lı­na gəl­dik­də, de­ mə­li­yəm ki, cə­nab Pre­zi­dent tu­riz­min in­ki­şa­fı­na, bu sek­to­run önəm­li ol­ma­sı­na çox bö­yük əhə­miy­yət ve­rir.

Bu­nun üçün döv­lə­tin bü­tün səy­lə­ri­ni sə­fər­bər elə­mək la­zım­dır. Elə bu sə­bəb­dən, be­lə bir ide­ya məhz cə­nab Pre­zi­dent tə­rə­f in­dən irə­li sü­rül­dü - 2011-ci il Azər­bay­ can­da Tu­rizm İli elan olun­du. Dü­şü­nü­rəm, bu il sə­ya­ hət­lə­rin sa­yı­na gö­rə yox, inf­rast­ruk­tu­run ge­niş­lən­di­ ril­mə­si ba­xı­mın­dan ən mü­hüm il ola­caq. Çün­ki tək­cə Ba­kı­da beş ədəd “5 ul­duz” is­ti­fa­də­yə ve­ri­lə­cək. Re­gi­ on­lar­da isə 50-yə qə­dər ob­yekt ti­kil­mək­də­dir. Nə­zə­rə alın ki, Azər­bay­can­da son il­lər apa­rı­lan inf­rast­ruk­tur

la­yi­hə­lə­ri, mən yük­sək­sə­viy­yə­li ye­ni yol­la­rın sa­lın­ma­ sı­nı nə­zər­də tu­tu­ram, be­lə de­mə­yə əsas ve­rir ki, bu il tu­rizm sa­hə­sin­də, sö­zün hə­qi­qi mə­na­sın­da, bö­yük sıç­ ra­yış əl­də et­mə­li­yik. Ra­zı­laş­maq la­zım­dır ki, öl­kə ta­ri­ xin­də bir­dən-bi­rə tu­riz­min in­ki­şa­fı­na həsr edil­miş be­lə ha­di­sə ol­ma­yıb...

“Dis­co­very”: Ya­xın­lar­da Gür­cüs­tan­da sə­ya­hət­ də idim. Doğ­ru­su, ora­da elə də bö­yük inf­rast­ruk­tur də­yi­şik­li­yi gö­zü­mə dəy­mə­di. Tək bir mə­qam cəl­be­ di­ci idi – qiy­mət­lər. Siz­cə, bu cə­hət­dən gür­cü­lər­lə və ya­xud on­lar bi­zim­lə nə də­rə­cə­də rə­qa­bət apa­ra bi­lər­lə­r ?

Na­zir: Biz inf­rast­ruk­tur ba­xı­mın­dan nə­in­ki qon­şu­lar­ dan, həm də re­gi­on­da ha­mı­dan güc­lü ol­ma­ğa ha­zı­rıq. Əs­lin­də, güc­lü­yük də! İn­tə­ha­sı, xid­mət­lə­rin müx­tə­lif­li­ yin­dən tut­muş, ser­vi­sin key­f iy­yə­ti­nin yük­sək sə­viy­yə­ də ol­ma­sı, ən əsa­sı, mü­na­sib qiy­mət si­ya­sə­ti­nin tət­biq olun­ma­sı ən mü­hüm mə­sə­lə­lər­dən bi­ri və baş­lı­ca­sı­dır.

Ha­zır­da söy­lə­di­yim bu amil­lər bir prob­lem ola­raq qa­ lır. Tu­rizm haq­qın­da cə­nab Pre­zi­dent tə­rə­f in­dən təs­diq olun­muş “Tu­riz­min in­ki­şa­fı ilə əla­qə­dar Döv­lət Proq­ra­ mı” var. Biz qanunvericilikdən tutmuş, işin qurulmasına kimi bütün məslələrin həll olunması üçün əlimizdən gələn hər şeyi edirik. Tu­rizm şir­kət­lə­ri ilə otel­lər ara­sın­ da mü­na­si­bət­lə­rin qu­rul­ma­sı, tel­lə­rin möh­kəm­lən­di­ril­ mə­si isə baş­lı­ca mə­qam­lar­dan bi­ri­dir! İn­di­yə­dək həmin mü­na­si­bət­lər çox zə­if idi. Bu gün mən ic­las ke­çir­mi­şəm.

Ora­da bü­tün mə­sə­lə­lə­ri bir da­ha gün­də­mə gə­tir­dik.

Va­cib mə­qam­lar­dan da­nış­dıq. İşini yüksək səviyyədə

15

QONAĞIMIZ

quran “Park İNN” otelini nü­munə gətirə bilərəm. Otelin 200-yə ya­xın şir­kət ilə kor­po­ra­tiv mü­qa­vi­lə­si var. Bu çox gö­zəl gös­tə­ri­ci­dir. On­lar sis­te­mi for­ma­laş­dı­rıb­lar.

Bu­nun sa­yə­sin­də isə ca­ma­at kor­po­ra­tiv qiy­mət­lər­lə da­ha əl­ve­riş­li, sər­fə­li qiy­mət­lər əl­də edir.

“Dis­co­very”: Hə­qi­qə­tən, qiy­mət mə­sə­lə­si çox önəm­li bir amil­dir. Siz­cə, bu pro­ses nə qə­dər vaxt apa­ra­ca­q?

Na­zir: Bi­lir­si­niz, tu­rizm sa­hə­sin­də yük­sək xid­mət və mü­na­sib qiy­mət­lər yal­nız bu xid­mə­ti gös­tə­rən mü­əs­ si­sə­lə­rin sa­yı ço­xa­la­ca­ğı təq­dir­də baş ve­rə­cək. Yer­lər art­dıq­ca, otel­lər ço­xal­dıq­ca, rə­qa­bət baş­la­ya­caq. Əsl rə­qa­bət! Əhə­miy­yət­li mə­qam­lar­dan bi­ri də öl­kə da­xi­ lin­də is­ti­ra­hət edən və­tən­daş­la­rı­mı­za tu­rizm şir­kət­lə­ ri­nə üz tut­ma­la­rı­nı töv­si­yə edər­dim. Çün­ki ba­yaq qeyd et­di­yim ki­mi, və­tən­da­şın otel­lər­dən ala­ca­ğı qiy­mət ilə, tu­rizm şir­kət­lə­rin­dən ala­ca­ğı qiy­mət ara­sın­da his­so­lu­ na­caq fərq var. Əgər və­tən­daş özü fi­lan otel­də fi­lan qiy­ mə­tə otaq gö­tü­rür­sə, de­mə­li, ey­ni ota­ğı, ey­ni is­ti­ra­hə­ti tu­rizm şir­kə­tin­dən da­ha ucuz qiy­mə­tə ala bi­lər! Həm ci­bi­nə qə­na­ət olu­nur, həm də proq­ram­lı is­ti­ra­hət edir­ sən. Özü­nüz mü­qa­yi­sə edin, tu­rist təş­ki­la­tı sə­nə gün­də

16

ne­çə də­fə ye­mək tək­lif edir. Gün­düz mə­na­lı sə­ya­hə­tə, mə­sə­lən, bir kənd­dən-o bi­ri­si­nə at­la sə­ya­hət edir­sən, ax­şa­müs­tü sə­ni han­sı­sa ta­ri­xi-me­mar­lıq abi­də­si­nin zi­ ya­rə­ti göz­lə­yir. Da­ha son­ra han­sı­sa əy­lən­cə­li ya­rış təş­ kil olu­nur, sə­fa­lı yer­lə­ri gəz­mək tək­lif edi­lir, kon­ser­tə də­vət gə­lir... Si­ya­hı­nı, da­ha doğ­ru­su, üs­tün­lük­lə­ri nə qə­dər is­tə­sən uzat­maq müm­kün­dür.

Na­zir­lik ola­raq biz özəl şir­kət­lə­rin işi­nə mü­da­xi­lə et­ mi­rik, yal­nız töv­si­yə xa­rak­ter­li məs­lə­hət­lər ve­rə bi­lə­rik.

Ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın qay­da-qa­nu­nu be­lə­dir...

“Dis­co­very”: Hər bir na­zi­ri, şər­ti ola­raq, baş­çı­ lıq et­di­yi sa­hə­nin bi­rin­ci ada­mı ad­lan­dı­rır­lar. Bu qey­ri-rəs­mi qay­da ilə Siz öl­kə­nin Baş tu­ris­ti sa­ yı­lır­sı­nız. Uçuş vax­tı ha­va­da ol­du­ğu­nuz sa­at­la­rı, gün­lə­ri, çə­tin ki, hər-han­sı­sa avia­şir­kət və ya­xud avia­şir­kət də­qiq rə­qəm­lər­lə ifa­də edə bil­sin. O za­ man, zəh­mət ol­ma­sa, bir az yün­gül və ra­hat sua­la ca­vab ver­mə­yə ça­lı­şın: yal­nız na­zir iş­lə­di­yi­niz il­ lər­də ne­çə də­fə xa­ri­ci pas­port də­yiş­mi­si­ni­z?

Na­zir: Ma­raq­lı su­al­dır. Mə­nim So­vet döv­rün­dən bu gü­nə qə­dər 10 pas­por­tum olub. Na­zir ol­maz­dan əv­vəl də çox öl­kə­lə­rə uçur­dum, xa­ri­ci şir­kət­lər­lə əla­qə­lər qu­

rur, biz­nes iş­lə­ri apa­rır­dım. Tə­bii ki, 10 pas­por­tu­mun ol­ma­sı da tə­əc­cüb­lü de­yil. Bu da tə­bii­dir ki, in­di­yə­dək gəz­di­yim öl­kə­lə­rin ad­la­rı­nı və sa­yı­nı bil­mək­dən öt­rü hə­min pas­port­lar sü­but üçün ye­ga­nə əş­ya­yi-də­lil­dir.

Ha­şi­yə: Söh­bə­ti­miz na­zi­rin iş ota­ğın­da­kı te­le­vi­zo­ run fo­nun­da da­vam edir, te­le­vi­zor­da isə son gün­lər Tu­ nis­də baş ve­rən ha­di­sə­lər nü­ma­yiş et­di­ri­lir­di. İs­tər-is­ tə­məz Əbül­fəs Qa­ra­ye­vin özü­nün də unut­du­ğu Tu­nis sə­fə­ri­ni ona xa­tır­lat­ma­ğın əsl mə­qa­mı idi.

“Dis­co­very”: Tu­nis­də də ol­mu­su­nuz...

Na­zir: Bə­li, 1987-ci il­də.

“Dis­co­very”: Da­ha də­qiq, 1987-ci ilin 9 iyu­nun­da.

Na­zir: Bu­nu har­dan bi­lir­si­ni­z?

“Dis­co­very”: Nü­ma­yən­də he­yə­tin­də­ki dost­la­rı­ mız­dan bi­ri söy­lə­yib (Ra­uf Zey­ni – red.). Nə­ri­ma­ nov Ra­yon Par­ti­ya Ko­mi­tə­sin­də - təş­ki­lat şö­bə­si­nin mü­di­ri və­zi­fə­sin­də - 1987-ci ilin 9 iyu­nun­da qrup rəh­bə­ri ki­mi, Tu­nis aero­por­tun­da si­zin baş­çı­lıq et­ di­yi­niz qru­pu qar­şı­la­ma­lı olan SSRİ sə­f ir­li­yi­ni­n nü­ ma­yən­də­si 4 sa­at ge­ci­kib... O mə­mu­ra “Biz qa­ra ol­ma­say­dıq, sən vax­tın­da gə­lər­din!” – de­yib, bü­ tün qrup üzv­lə­ri­ni hey­rə­tə sal­mı­sız. Bu­nu de­yən­də fi­kir­ləş­mir­diz ki, axı­rı yax­şı ol­ma­z?! Ne­cə də ol­ma­ sa, Siz o mə­mur­dan aşa­ğı ranq­da idi­niz...

Na­zir: Be­lə bir ha­di­sə olub. Baş­çı­lıq et­di­yim qru­ pun Tu­ni­sə sə­fə­ri də, Azər­bay­can nü­ma­yən­də he­yə­ ti­nin bu öl­kə­yə ilk sə­yahəti idi. Biz mü­səl­man öl­kə­si idik, mü­səl­man öl­kə­si­nə də gəl­miş­dik. An­la­şıl­maz­lıq ol­du, mən də eti­ra­zı­mı­bil­dirim. Söy­lə­dim ki, əgər baş­ qa res­pub­li­ka­nın nü­ma­yən­də­lə­ri ol­say­dı, yə­qin ki, be­lə hə­rə­kət et­məz­di­niz. Düz­dür, mən də ranq­lı sa­yı­lır­dım, am­ma hə­min mə­mur mən­dən də yük­sək və­zi­fə­yə və nü­fu­za ma­lik idi. Bi­lir­si­niz, sı­ra­vi tu­rist qru­pu rəh­bə­ri­ nin üzə­ri­nə bir sı­ra və­zi­fə­lər dü­şür. Qrup üzv­lə­ri­nin yer­ ləş­di­ril­mə­si, iş­lə­rin təş­ki­li, hə­min öl­kə­nin ma­raq­la­rı­na və proq­ra­ma ria­yət edil­mə­si və bir çox baş­qa mə­sə­ lə­lə­rə gö­rə mə­su­liy­yət da­şı­yır. Ba­şı­ma be­lə bir ha­di­sə gə­lib. 1976-cı il idi. “İn­tu­rist”də iş­lə­yən­də, be­lə bir fakt ol­muş­du. Tə­lə­bə idim. Tə­til za­ma­nı “İn­tu­rist” meh­man­ xa­na­sın­da, “İn­tu­rist” şir­kə­tin­də həm tər­cü­mə­çi, ey­ni za­man­da da “gid-bə­ləd­çi” iş­lə­yir­dim. Müx­tə­lif qrup­la­rı qar­şı­la­yır, on­la­rı mü­şa­yi­ət edir­dim. Hə­min il­də Pol­şa­ dan gə­lən çox mü­hüm, həm də 40 nə­fər­lik bö­yük bir qru­pu qar­şı­la­dıq. On­la­rı Azər­bay­ca­nın gör­mə­li, sə­fa­lı

yer­lə­ri­ni gəz­dir­dik, ta­nıt­dır­dıq. Qeyd edim ki, qrup özü çox pe­şə­kar idi. Nə­ha­yət, gəl­dik Də­mir Yo­lu Vağ­za­lı­na.

On­la­rı Tif­li­sə yo­la sal­maq la­zım idi. Əv­vəl­lər, qay­da­ la­ra gö­rə, tu­rist­lər Qaf­qa­za gəl­dik­lə­ri za­man 3-4 gün Azər­bay­can­da qalardılar bu­ra­dan isə di­gər res­pub­li­ka­ la­ra ge­dər­di­lər. Vağ­zal­da göz­lə­mə­di­yi­miz bir ha­di­sə ilə üz­ləş­dik. O vaxt­lar bir ye­rə iki bi­let sat­maq “ənə­nə­si” var idi. Bi­zim də ba­şı­mı­za bu ha­di­sə gəl­di. Qrup üzv­ lə­ri ara­sın­da hə­yə­can ol­sa da, on­la­rın rəh­bə­ri və mən pa­ni­ka­ya yol ver­mə­dik. Ca­van tə­lə­bə ol­sam da, tə­bii ki, və­ziy­yət­dən çı­xış yo­lu tap­dım. Üs­tün­dən il­lər keç­sə də, bu əh­va­lat xa­ti­rim­də­dir. Xa­tır­lat­maq­da məq­sə­dim isə - qrup rəh­bə­ri­nin pe­şə­kar­lı­ğı, at­dı­ğı ad­dım­lar, üzə­ ri­nə dü­şən mə­su­liy­yə­tin öh­də­sin­dən ba­ca­rıq­la gəl­mə­ si­dir. Ümu­miy­yət­lə, tu­rizm sə­na­ye­si ol­duq­ca mü­rək­kəb sa­hə və mə­su­liy­yət­li iş­dir. Tu­rist­lər şə­hə­rə gi­rib-çı­xa­na qə­dər tu­rizm şir­kə­ti on­la­rın hər bir proq­ra­mı­na, ra­hat­lı­ ğı­na ca­vab­deh­dir. Tu­rizm şir­kət­lə­ri tu­rist­lə­rin hə­ya­tı­na baş­la­rı ilə ca­vab ve­rir­lər! Tu­ris­tin yat­ma­sı, qi­da­lan­ma­ sı, ra­hat­lı­ğı, on­la­rın çə­tin və­ziy­yə­tə düş­mə­mə­si – bü­ tün bun­lar tu­rizm şir­kə­ti­nin üzə­ri­nə dü­şür! Se­vi­ni­rəm, Azər­bay­can­da ic­ti­mai-si­ya­si və­ziy­yət çox sa­bit ol­du­ ğun­dan, hü­quq-mü­ha­f i­zə or­qan­la­rı asa­yi­şi mü­vəf­fə­qiy­ yət­lə əmin-aman­lı­ğı tə­min et­di­yin­dən, Azər­bay­can tu­ rist öl­kə­lə­ri ara­sın­da ən sa­bit, sta­bil öl­kə imi­ci qa­za­nıb.

Ha­zır­da Azər­bay­can ən təh­lü­kə­siz öl­kə ki­mi ta­nı­nır. Bu da çox va­cib­dir. Bi­zə gə­lən tu­rist bu gün ax­şam, hət­ta ge­cə sa­at­la­rın­da be­lə çox sa­kit for­ma­da ra­hat­lıq­la ge­ dib Qız Qa­la­sı­nı seyr edə bi­lər. Yə­ni, kim­lə­rin­sə ona to­xun­ma­sın­dan onun qor­xu­su yox­dur! Doğ­rudur, hər bir öl­kə­də oğ­ru da var, xu­li­qan da. Am­ma bu da da­nıl­ maz fakt­dır ki, Ümum­dün­ya Tu­rizm Təş­ki­la­tı­nın bü­tün rey­tinq­lə­rin­də Azər­bay­can müs­bət imic­lə təm­sil olu­nur.

Bu gün Azər­bay­ca­na gə­lən hər bir şəx­sin ra­hat­lı­ğı və təh­lü­kə­siz­li­yi tə­min olu­nur.

“Dis­co­very”: Bu sə­ya­hət­lər və sə­fər­lər haq­qın­ da nə vaxt­sa me­mu­ar və ya­xud ki­tab yaz­maq fik­ri­ nə düş­mə­mi­si­z?

Na­zir: Mən­cə, hə­lə tez­dir. Hət­ta is­tə­səm be­lə, vaxt yox­dur. Am­ma yə­qin ki, nə vaxt­sa bu iş­lə məş­ğul ola­ cam. Hər şe­yin öz za­ma­nı var!

“Dis­co­very”: Azər­bay­ca­nın tu­rist öl­kə­si ki­mi cəl­be­di­ci­li­yi­ni xa­ri­ci te­le­ka­nal­lar­da nü­ma­yiş et­di­ ri­lən rek­lam çarx­la­rın­da gö­rü­rük. De­mə­li­yəm ki,

17

QONAĞIMIZ bu çox yük­sək sə­viy­yə­də ha­zır­lan­mış ta­nı­tım məh­ su­lu­dur. Da­xil­də ne­cə, siz­cə, öl­kə və­tən­daş­la­rı­na tu­riz­mi təb­liğ et­mək üçün təb­li­ğat kam­pa­ni­ya­sı­na eh­ti­yac var­­mı­­?

Na­zir: Bu bi­zim ya­ra­lı ye­ri­miz­dir. Mən­cə, öl­kə ka­ nal­la­rı öz­lə­ri də bu mə­sə­lə­də ak­tiv ol­ma­lı­dır­lar. Azər­ bay­ca­nın fü­sun­kar tə­biə­ti­ni, ta­ri­xi mə­kan­la­rı­nı müt­ləq təb­liğ et­mə­li­yik. Axı öl­kə üçün belə əhə­miy­yət­li mə­sə­ lə­lə­ri tək­cə Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi­nin öh­də­ si­nə bu­rax­maq da düz­gün de­yil. Bu ba­xım­dan, Döv­ lət Te­le­vi­zi­ya­sı di­gər­lə­rin­dən ön­də­dir. Am­ma ye­nə də belə təb­li­ğa­ti iş­lə­rə bö­yük eh­ti­yac var. Ona görə də, “2011-ci Tu­rizm İli” elan olun­ma­sı­nı xü­su­si vur­ğu­la­maq is­tər­dim. Si­zin də “Dis­co­very Azer­bai­jan” jur­na­lı­nı nəşr et­mə­yi­ni­zi təq­di­rə­la­yiq he­sab edi­rəm. Özü də söz xa­ti­ ri­nə yox! “Dis­co­very”, hə­qi­qə­tən, mü­hüm brend­dir. Dü­ şü­nü­rəm, bu il öl­kə­nin tu­rizm sa­hə­sin­də baş ve­rə­cək ye­ni­lik­lə­ri işıq­lan­dır­maq­la, cə­miy­yə­tə ye­ni for­mat təq­ dim edə­cək­si­niz ki, bu da öz növ­bə­sin­də, ümu­mi işi­mi­ zə yal­nız fay­da gə­ti­rə­cək. ...Mən söh­bə­ti­mi­zin əv­və­lin­də söy­lə­di­yim möv­zu­ ya qa­yıt­maq is­tə­yi­rəm. Bu gün ke­çir­di­yim ic­la­sa 60-a ya­xın mö­tə­bər tu­rizm şir­kə­ti­nin və nü­fuz­lu meh­man­ xa­na­la­rın rəh­bər­lə­ri­ni də­vət elə­miş­dim. De­mi­şəm ki, dur­ma­dan in­ki­şaf edən iq­ti­sa­diy­ya­tı­mız, tə­rəq­qi edən cə­miy­yə­ti­miz bi­zə im­kan ve­rir ki, tu­riz­mi cə­miy­yə­tin, in­san­la­rın gün­də­lik hə­ya­tı­nın ay­rıl­maz bir his­sə­si­nə çe­vi­rək. İn­san­lar dərk et­mə­li­dir­lər ki, ha­ra­sa sə­ya­hə­tə yol­lan­ma­lı­dır­lar, nə­yi­sə kəşf et­mə­li­dir­lər. Kəşf de­dik­də, in­san düş­dü­yü is­tə­ni­lən mə­kan­da, ilk növ­bə­də, özü­nü kəşf edir. Də­rin­dən dü­şün­sək, bu, hə­qi­qə­tən də be­lə­ dir. Ye­ni mə­kan­da in­san hə­min ye­rə uy­ğun dav­ra­nış qay­da­la­rı­nı mə­nim­sə­yir. O qay­da­la­rı ki heç vaxt ağ­lı­ na be­lə gəl­məz; mə­sə­lən, qar­şı­sı­na nə­həng bir be­ge­ mot çıx­sa, fil və ya­xud şir­lə üz-üzə qal­sa, ne­cə hə­rə­kət edə­cə­k?! Am­ma bu­nun öh­də­sin­dən gə­lir. De­mə­li, hə­ min in­san özü­nü be­lə bir şə­rai­tə uy­ğun apa­rıb, özün­də ye­ni bir in­sa­nı kəşf edir! Əha­li­mi­zin ri­fah ha­lı­nın günügün­dən yax­şı­laş­ma­sı on­la­ra da­ha çox gəz­mə­yə, da­ha çox gör­mə­yə im­kan ve­rir. İn­san­lar dərk et­mə­li­dir­lər ki, asu­də vaxt­la­rı­nı nə­sə ma­raq­lı bir işə sərf et­sin­lər. Tə­ biə­tə get­mək, mu­ze­yə baş çək­mək - ma­raq­lı is­ti­ra­hə­tin bir nö­vü­dür. Ça­lış­ma­lı­yıq ki, in­san­lar­rın şüu­run­da in­ qi­lab edək. Ar­tıq “ka­bab psi­xo­lo­gi­ya­sı”ndan uzaq­laş­

18

maq vax­tı ça­tıb. Diq­qə­ti­ni­zi adi­cə bir fak­ta yö­nəlt­mək is­tər­dim; gə­lin gö­rək Ba­kı­da ne­çə fa­iz gənc bu ya­xın­ lıq­da yer­lə­şən Şab­ra­na ge­dib, Çı­raq­qa­la­ya qal­xıb, öz öl­kə­si­nin ta­ri­xi haq­qın­da nə qə­dər bi­li­r ? Heç ol­ma­sa, iki ay­da bir də­fə ta­ri­xi abi­də­lə­rə baş çək­mək, hə­min gənc­lə­rin dün­ya­gö­rü­nü­şü­nə bir qə­dər tə­sir edər, on­lar xeyli bi­lik­lə­rə ma­ilk olar­lar! Bu, irə­li­lə­yiş de­mək­dir. Cə­ mi bir­cə mə­na­lı gün, gö­rün, nə qə­dər fay­da­lı­dır, in­san nə boy­da bi­lik­lə­rə yi­yə­lə­nir. Əf­sus­lar ol­sun, bun­lar­dan is­ti­fa­də edil­mir. Əv­vəl­lər Həm­kar­lar İt­ti­fa­qı, gənc­lər tu­ riz­mi var idi. Bun­la­rın ha­mı­sı po­zu­lub. Ali təh­sil ocaq­la­ rın­da, tex­ni­ki pe­şə mək­təb­lə­rin­də və di­gər yer­lər­də tu­ riz­mi in­ki­şaf et­dir­mək la­zım­dır. Biz­də da­xi­li tu­rizm var.

Yer­lər ça­tış­mır. Am­ma gə­lin gö­rək, bu­ra­da gənc­lər nə ilə məş­ğul­dur­la­r ? Də­ni­zə ge­dir­lər, su­ya gi­rib ya­xa­la­ nan­dan son­ra... “lü­lə-ti­kə-ant­re­kod”, qız­mar gü­nəş al­ tın­da spirt­li iç­ki... Axı məq­səd bu ol­ma­ma­lı­dır!!! Ye­yibiç­mək, sa­də­cə, tu­riz­min ki­çik bir his­sə­si­nə çev­ril­mə­li­ dir. Yə­ni mə­na­lı sə­ya­hə­ti mü­şa­yi­ət edə­cək bir ele­ment ol­ma­lı­dır.

“Dis­co­very”: Mən bu ya­xın­lar­da Xı­na­lı­ğa get­ miş­dim. Tam əmin­lik­lə de­yə bi­lə­rəm ki, ge­dib-gəl­ mək­lə yal­nız “yol ölç­düm”. Bo­şu­na vax­tı­mı sərf elə­dim. Ma­raq­lı heç nə yox­dur...

Na­zir: Doğ­ru­dur. Xı­na­lıq­la bağ­lı bi­zim xü­su­si proq­ ra­mı­mız var. Xı­na­lıq­da hə­lə­lik mü­ha­f i­zə zo­na­sı­nı mü­ əy­yən­ləş­dir­dik, in­san­la­rın müa­sir üs­lub­da ev­lər tik­mə­ si­nin qar­şı­sı­nı al­dıq. Mu­ze­yi bər­pa et­mi­şik. Xı­na­lı­ğın qo­ruq-şə­hər ki­mi tu­rist­lə­rin üzü­nə açıq ol­ma­sı üçün təd­bir­lər gör­mə­li­yik.

“Dis­co­very”: Mə­sə­lən, Qu­sa­ra ge­dib ora­da qış id­ma­nı ilə məş­ğul ol­maq, buz­lu dağ­la­ra dır­maş­ maq, xi­zək­çi­lik ilə məş­ğul ol­maq is­tə­yi­rəm. Bu­nu ne­cə et­mək ola­r ? Ora­da mə­ni qar­şı­la­yan ola­ca­q?

Na­zir: Kiçik düzəliş... Qu­sar yay-qış is­ti­ra­hət zo­na­sı ola­caq. Təkcə qış is­ti­ra­hət zo­na­sı yox. Bu­ra­da qolf, ten­ nis, dağ­la­ra dır­maş­maq, dağ­la­ra at ilə sə­ya­hət et­mək və bir çox di­gər tu­rizm xid­mət­lə­ri gös­tə­ri­lə­cək. Sua­la gəl­dik­də, ye­nə də qa­yı­dı­rıq bir az əv­vəl söy­lə­di­yim mə­ qa­ma. Bu mə­sə­lə­də si­zə və is­tə­ni­lən və­tən­da­şa pe­ şə­kar tu­rizm agent­li­yi yar­dım­çı ola bi­lər. Qeyd et­di­yim ki­mi, bu gün öl­kə­də be­lə xid­mət­lə­ri gös­tə­rən ki­fa­yət qə­dər tu­rist şir­kə­ti fəa­liy­yət gös­tə­rir. Bu, bir­ba­şa on­la­ rın şir­kə­ti­nin üzə­ri­nə dü­şən və­zi­fə­dir. Biz in­di Qu­sar­da

19

QONAĞIMIZ sis­tem­li şə­kil­də bu mə­sə­lə­ni ya­ra­dı­rıq. Ba­kı­da in­ter­net va­si­tə­si­lə si­fa­riş­lər olu­na­caq. Hər gə­lən tu­rist bir­ba­şa komp­lek­sə da­xil ol­ma­ya­caq, onu “Wel­co­me to pala­ce!” qar­şı­la­ya­caq. “Xoş gəl­mi­si­niz!” de­vi­zi­nə ox­şar şə­kil­də baş ve­rə­cək qar­şı­lan­ma mə­ra­si­mi si­vil qay­da­la­ra uy­ ğun apa­rı­la­caq. Və­tən­daş özü qa­la­ca­ğı müd­də­ti, se­ çə­cə­yi is­ti­ra­hət nö­vü­nü si­fa­riş ve­rə­cək. Ey­ni za­man­da, tə­li­mat­çı­nın fər­di xid­mə­tin­dən ya­rar­lan­maq, ya­xud da ki qrup ha­lın­da dərs al­maq is­tə­yir­sə, bu­yur­sun, si­fa­ri­şi­ ni ver­sin. Kim­sə qolf, kim­sə ten­nis oy­na­maq ar­zu­sun­ da­dır. Hər bir id­man nö­vü, is­ti­ra­hət for­ma­sı üz­rə məş­ ğul ol­maq is­tə­yən­lə­rə ən yük­sək xid­mət gös­tə­ri­lə­cək.

Bir söz­lə, si­fa­riş edin, xid­mət gös­tə­rək!

“Dis­co­very”: Şəx­si xa­rak­ter­li so­nun­cu su­al...

Si­zin əmi­niz Qa­ra Qa­ra­ye­vin yo­lu ilə get­mək im­ka­ nı­nız da olub. So­nun­da isə...

Na­zir: Hə... so­nun­da da na­zir və­zi­fə­sin­də ça­lı­şı­ ram! Bu­nu de­mək is­tə­yir­di­z?! Bi­lir­siz, ha­mı mu­si­qi­ çi ola bil­məz ki... Mu­si­qi­çi, özü də Qa­ra Qa­ra­yev ki­

20

mi məş­hur sə­nət­kar ol­maq hər kə­sə qis­mət de­yil. Bu həm də Al­lah ver­gi­si­dir. Ha­mı­nın bir qis­mə­ti var. Mə­nim də ta­le­yi­mə na­zir yü­kü­nü da­şı­maq dü­şüb. Bu və­zi­fə­ də iş­lə­di­yim ilk gün­dən ça­lış­mı­şam ki, öl­kə rəh­bər­li­ yi­nin eti­ma­dı­nı doğ­rul­dum. Pre­zi­den­tin döv­lət mə­mur­ la­rı qar­şı­sı­na qoy­du­ğu mü­hüm tap­şı­rıq­lar var. Hər bir və­zi­fə­li şəxs, ilk növ­bə­də, və­zi­fə bor­cu­nu şə­rəf­lə ye­ ri­nə ye­tir­mə­li­dir. Mə­nə gəl­dik­də isə, bütün varlığımla Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi kimi öl­kə üçün bö­yük əhə­miy­yət da­şı­yan bir sa­hə­nin na­zi­ri vəzifəsini ye­ri­nə ye­ti­rdiyimin məsuliyyətini dərk edirəm, şərəf duyuram və bu etimadı doğrultmaq üçün var gücümlə işləyirəm.

Necə? Məncə bu kənardan daha yaxşı görünür.

Na­zir­lə söh­bət, əs­lin­də, yaz­dı­ğı­mız­dan da­ha çox ol­du. İlk nöm­rə­mi­zə onun, ne­cə de­yər­lər, “xe­yir-dua­ sı”ndan tut­muş, ya­xın za­man­lar­da gö­rü­lə­cək iri­miq­yas­lı iş­lə­rə qə­dər ürək­do­lu­su da­nış­dıq. İn­di qa­lır “2011-ci Tu­ rizm İli” çərçivəsində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin həyata keçirəcəyi layihələri diqqətlə izləmək!

21

MƏN-zərrə

162 metr!

Yes! Ginnes!

22

23

MƏN-zərrə

İ

n­­di­­ki zə­­ma­­nə­­də “The Gu­­in­­ness Bo­­ok of Re­­cords” nə­­dir so­­ruş­­sam, yə­­qin ki, “Bil­­mi­­rəm” de­­yən­­lə­­rin sa­­yı “Bi­­li­­ rəm”lə­­ri üs­­tə­­lə­­yə­­cək. Təx­­mi­­ni ca­­vab da be­­lə ola­­caq ki, in­­san­­la­­rın əl­­də et­­dik­­lə­­ ri na­i­liy­­yət­­lə­­rin, elə­­cə də, tə­­bi­­ət gös­­tə­­ri­­ci­­ lə­­ri­­ni əks et­­di­­rən dün­­ya re­­kord­­la­­rı­­nın il­­lik məc­­mu­ə­si­­nə “Gin­­ne­­sin Re­­kord­­lar Ki­­ta­­bı” de­­yi­­lir! Ca­­vab doğ­­ru­­dur. La­­kin Wi­­ki­­pe­­ di­­ya­­da bu ba­­rə­­də be­­lə ya­­zı­­lıb: “İlk də­­fə 1955-ci il­­də İr­­lan­­di­­ya­­nın “Gu­­in­­ness” pi­­və ha­­zır­­la­­yan şir­­kə­­ti­­nin si­­fa­­ri­­şi ilə nəşr edi­­lib.

Nəşr baş­­lan­­ğıc­­da qa­­lın mə­­lu­­mat ki­­tab­­ça­­ sı­­nı xa­­tır­­lat­­sa da, za­­man keç­dik­­cə, bu­­ra da­­ha çox mə­­zə­­li və qey­­ri-adi na­i­liy­­yət­­lər haq­­qın­­da fakt­­lar əla­­və olun­­ma­­ğa baş­­lan­­ dı. İlk ay­­lar­­da ki­­tab 50 000 (əl­­li min!) nüs­­ xə­­dən çox sa­­tı­­lır. Cə­­mi 11 il keç­dik­­dən son­­ra isə sa­­tı­­şın həc­­mi fan­­tas­­tik gös­­tə­­ri­­ ci­­yə ça­­ta­­raq, 5 mil­­yo­­nu ötüb-ke­­çir!

Ha­­zır­­da 25-ə ya­­xın dil­­də və 100-dən ar­­tıq öl­­kə­­də nəşr edi­­lən ki­­ta­­bın yu­­bi­­le­­yi şə­­rə­­fi­­nə 2005-ci il­­də 50-ci nəşr kül­­liy­­ya­­ tı çap edi­­lib. Mü­əl­­lif hü­quq­­la­­rı qo­­ru­­nan, 2003-cü il­­də 100 mil­­yon nüs­­xə həd­­di­­ni ke­­çən “Gin­­ne­­sin Re­­kord­­lar Ki­­ta­­bı” həm də dün­­ya­­da ən çox sa­­tı­­lan məc­­mu­ə­dir.

Am­­ma de­­yi­­lə­­nə gö­rə, bu rə­­qəm bir ba­­la­­ ca şi­­şir­­di­­lib.

Ki­­ta­­bın in­­di­­ki na­­şi­­ri Stü­art Nü­port­­dur. Əs­­lin­­də, be­­lə bir mə­­lu­­mat ki­­tab­­ça­­sı­­nı nəşr et­­dir­­mək fik­­ri o za­­man­­lar “Gu­­in­­ness Bre­­wery” pi­­və­­bi­­şi­­rən şir­­kə­­ti­­ni ida­­rə edən cə­nab Hyu Bi­­ve­­rin ağ­­lı­­nın məh­­su­­lu olub.

Bi­­ver he­­sab edir­­di ki, nəşr, pi­­və­­xa­­na­­la­­rın da­i­mi “qo­­naq”la­­rı­­nın ar­­dı-ara­­sı kə­­sil­­mə­­ yən mü­ba­­hi­­sə­­lə­­ri­­nin ca­­va­­bı­­nı tap­­maq­­da on­­lar üçün əvəzo­­lun­­maz ta­­pın­­tı­­ya çev­­ri­­ lə­­cək.

Tə­­əs­­süf ki, bu ki­­tab hə­­lə də Azər­­bay­­ can­­da Azər­­bay­­can di­­lin­­də nəşr edil­­mə­­ yib. Am­­ma “Dağ Mə­­həm­­mə­­də sa­­rı gəl­­ mə­­yən­­də, Mə­­həm­­məd da­­ğa doğ­­ru ge­­ dər”, – de­­yib­­lər!

Be­­lə­­lik­­lə, biz özü­müz, öl­­kə ola­­raq, üz tut­­duq “Gu­­in­­ness”ə. Tə­­bii ki, ora­­da əli­­boş heç kə­­si gör­­mə­­yə tə­­ləs­­mir­­lər. O üz­­dən də əl­­də et­­di­­yi­­miz na­i­liy­­yət­­lə, təm­tə­­raq­­la,

24

adı­­mı­­za la­­yiq ora təş­­rif bu­­yur­­duq. Bu ümid­­lə ki uzun müd­­ dət hə­­min ki­­tab­­da öz şə­­rəf­­li ye­­ri­­mi­­zi qo­­ru­­yub-sax­­la­­yaq. İn­­di isə mü­qəd­­di­­mə­­ni ta­­mam­­la­­yıb, ke­­çək əsas mə­­sə­­lə­­ yə; “bir-iki kəl­­mə” də “sə­­bəb­­kar”ın özü haq­­qın­­da da­­nı­­şaq və “Gin­­ne­­sin Re­­kord­­lar Ki­­ta­­bı”na düş­­mə­­yi­­mi­­zin sə­­bə­­bi­­ni araş­­dı­­raq.

Doğ­­ru­­dur, re­­kor­­dun qey­­də alın­­ma­­sı fak­­tı bir az əv­­vəl – 2010-cu il ma­­yın 29-da baş ver­­di. Lap də­­qiq söy­­lə­­sək, fak­­tı təs­­diq­­lə­­yən rəs­­mi ser­­ti­­fi­­kat öl­­kə­­mi­­zə məhz bu ta­­rix­­də təq­­ dim edi­­lib. Döv­­lət Bay­­ra­­ğı Mey­­da­­nı­­nın açı­­lış mə­­ra­­si­­mi, bu­­ nun­­la da Yer kü­rə­­sin­­də ən yük­­sək bay­­raq qül­­lə­­si­­nin və ən yük­­sək­­lik­­də dal­­ğa­­la­­nan ən bö­yük öl­­çü­­lü bay­­ra­­ğın Azər­­bay­­ ca­­na məx­­sus­­lu­­ğu isə dün­­ya­­ya 2010-cu ilin sent­­yabr ayı­­ nın 1-də bəl­­li ol­­du! Am­­ma bu mey­­dan­­da ər­­sə­­yə gə­­lən hər bir de­­ta­­lın rə­­qəm­­lər­­lə ifa­­də olun­­ma­­sı­­na eh­­ti­­yac var..

Rə­­qəm­­lə­­rə gəl­­dik­­də: La­­yi­­hə­­nin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nə və Bay­­raq Qül­­lə­­si­­nin ucal­­dıl­­ma­­sı­­na Azər­­ bay­­can şir­­kət­­lə­­ri cəlb olun­­du.

Qül­­lə­­nin ucal­­dıl­­ma­­sı dün­­ya­­da ən yük­­sək və mo­­nu­­men­­tal bay­­raq qül­­lə­­lə­­ ri­­ni la­­yi­­hə­­lən­­di­­rən və ha­­zır­­la­­ya­­raq mon­­ taj edən Ame­­ri­­ka­­nın “Tri­­dent Sup­­port” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən iş­­lə­­nib-ha­­zır­­lan­­dı. Bu şir­­kət in­­di­­yə­­dək dün­­ya­­da möv­­cud olan dörd ən yük­­sək bay­­raq qül­­lə­­si­­nin mü­ əl­­li­­fi ki­­mi ad-san, şöh­­rət qa­­za­­nıb. Türk­­ mə­­nis­­ta­­nın Aş­­qa­­bad (hün­­dür­­lü­yü - 133 metr), İorda­­ni­­ya­­nın Aqa­­ba (132 metr) və Əm­­man (126 metr), elə­­cə də Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­ri­­nin Əbu-Də­­bi şə­­hər­­lə­­rin­­ də (123 metr) yük­­sə­­lən bay­­raq­­lar, “Tri­­dent Sup­­port” şir­­kə­­ti­­ nin la­­yi­­hə­­si sa­­yə­­sin­­də ər­­sə­­yə gəl­­miş­­dir.

Bi­­zim qül­­lə­­nin hün­­dür­­lü­yü 162 metr yük­­sək­­li­­də, bay­­ra­­ ğın öl­­çü­­lə­­ri isə eni 35, uzun­­lu­­ğu 70 met­­rə bə­­ra­­bər­­dir.

Komp­­lek­­sin ümu­­mi əra­­zi­­si 60 hek­­tar əra­­zi­­dən, bay­­ra­­ğın özü­nün yer­­ləş­­di­­yi yer qa­­tı isə 31,200 kv.metr­­dən iba­­rət­­dir.

Mey­­da­­nın ti­­kin­­ti­­sin­­də tək­­cə qa­­bi­­on­­la­­rın qu­­raş­­dı­­rıl­­ma­­sı üçün öl­­kə­­nin müx­­tə­­lif ra­­yon­­la­­rın­­dan gə­­ti­­ri­­lən 28 mil­­yon çay daş­­la­­rın­­dan is­­ti­­fa­­də olu­­nub ki, bu da öz­­lü­yün­­də rəm­­zi xa­­ rak­­ter da­­şı­­yır. Əra­­zi tə­­miz­­lə­­nər­­kən 1,5 mil­­yon kub­­metr tor­­paq la­­zı­­mi qay­­da­­ya sa­­lın­­dı.

15 sek­­si­­ya­­dan iba­­rət 162 metr­­lik bay­­raq qül­­lə­­si­­nin ümu­­ mi ağır­­lı­­ğı 300 ton­­dur.

Bo­­ru­­nun di­a­met­­ri özül his­­sə­­sin­­də 3,4 m, yük­­sək his­­sə­­ də isə 1 m.-ə bə­­ra­­bər­­dir.

Bay­­ra­­ğın öl­­çü­­lə­­ri isə qeyd olun­­du­­ğu ki­­mi - eni 35, uzun­­ lu­­ğu 70 metr ol­­maq­­la, ümu­­mi öl­­çü­­sü 2450 kv.m, çə­­ki­­si 350 kq.-dır.

Bay­­ra­­ğın Xə­­zər də­­ni­­zi sə­­viy­­yə­­sin­­dən hün­­dür­­lü­yü 192 metr­dir.

Bay­­raq qül­­lə­­si­­nin qal­­dı­­rıl­­ma­­sı üçün böl­­gə­­də ən yük­­sək qal­­dı­­rı­­cı kra­­nın hün­­dür­­lü­yü 188 m.-ə bə­­ra­­bər­­dir.

Bay­­raq qül­­lə­­si­­nin yer­­ləş­­di­­yi kür­­sü­nün özü­lün­də mü­rək­­ kəb konst­­ruk­­si­­ya­­ya ma­­lik tex­­ni­­ki mü­hən­­dis iş­­lə­­ri gö­rü­lə­­ rək, 12 m uzun­­lu­­ğun­­da 152 və ümu­­mi də­­rin­­li­­yi 30 m olan 20 svay mey­­dan­­ça­­sı is­­ti­­fa­­də olu­­nub.

Bu­­ra­­da ilk də­­fə Azər­­bay­­can­­da ümu­­mi sa­­hə­­si 100 kv.m-ə ya­­xın, 9x11 metr öl­­çü­­də, 16 ton ağır­­lı­­ğın­­da herb qu­­raş­­dı­­ rı­­lıb. Bay­­raq qül­­lə­­si kür­­sü­sün­­də işa­­rə­­lə­­rin ümu­­mi həc­­mi 6,5 ton olan Azər­­bay­­can Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın Döv­­lət Him­­ni­­nin tam mət­­ni yer­­ləş­­di­­ri­­lib. İlk də­­fə ola­­raq, çə­­ki­­ si 6,7 ton olan öl­­kə­­nin xə­­ri­­tə­­si ha­­zır­­la­­nıb, bu­­ra­­da qu­­raş­­dı­­rı­­lıb.

29 may 2010-cu il­­də “Gin­­ne­­sin Re­­ kord­­lar Ki­­ta­­bı”nda bu fakt öz rəs­­mi ək­­si­­ni ta­­pıb və öl­­kə­­mi­­zə bu­­nu təs­­diq­­lə­­yən ser­­ti­­ fi­­kat ve­­ri­­lib.

Xa­­tır­­la­­daq ki, bu ki­­ta­­ba dü­şən ilk azər­­ bay­­can­­lı Cəb­­ra­­yıl ra­­yo­­nun­­da do­­ğul­­muş, ha­­zır­­da Bel­­çi­­ka­­da ya­­şa­­yan Fəx­­rəd­­din Və­­ li­­yev­­dir. O, 2004-cü il­­də 5 də­­qi­­qə ər­­zin­­də 20 nə­­fə­­rin si­­lu­e­ti­­ni çək­­di­­yi­­nə gö­rə, “Gin­­ nes”in ki­­ta­­bı­­na dü­şüb. Re­­kord­­lar ki­­ta­­bın­­ da adı­çə­­ki­­lən ilk az­­yaş­­lı da azər­­bay­­can­­lı­­ dır. Ələs­­gər Hə­­sən­­za­­də 7 ya­­şın­­day­­kən, 1 sa­­at 45 də­­qi­­qə ər­­zin­­də bar­­maq­­la­­rı­­nın ucu ilə si­­nə­­si­­ni ye­­rə vur­­ma­­dan 3 min də­­fə qal­­xıb-en­­di­­yi­­nə gö­rə, re­­kord­­çu olub... Çox gü­man, nə vaxt­­sa, dün­­ya­­nın han­­sı­­sa nöq­­tə­­sin­­ də da­­ha hün­­dür bay­­raq dal­­ğa­­lan­­sın. La­­kin Döv­­lət Bay­­ra­­ğı Mey­­da­­nı­­nın hər bir azər­­bay­­can­­lı üçün mü­qəd­­dəs mə­­kan ola­­raq, mə­­nə­­viy­­ya­­tı­­mı­­zın da­­ha da zən­­gin­­ləş­­mə­­sin­­də, mil­­li bir­­li­­yi­­mi­­zin möh­­kəm­­lən­­mə­­sin­­də əvə­­zo­­lun­­maz rol oy­­na­­ya­­ ca­­ğı­­na şüb­­hə ola bil­­məz. Qı­­sa za­­man ke­­çə­­cək və bu­­ra­­da müx­­tə­­lif dil­­lər­­də da­­nı­­şan in­­san­­la­­rın top­­laş­­dı­­ğı, is­­ti­­ra­­hə­­ti­­ni ke­­çi­­rə­­cək bir mə­­ka­­na çev­­ri­­lə­­cək bu Mey­­dan!

O ki qal­­dı “Gin­­nes”ə... “Gin­­nes”ə ye­­ni re­­kord­­lar­­la təş­­ rif bu­­yur­­ma­­ğa o qə­­dər im­­ka­­nı­­mız var ki! Bu­­nun üçün ne­­cə olur-ol­­sun, in­­san­­la­­rı hey­­rət­­lən­­dir­­mək la­­zım­­dır. Əl­­bət­­tə, bu is­­ti­­qa­­mət­­də da­­ha ağıl­­lı ad­­dım­­lar atı­­lar­­sa... Şakir EMİNBƏYLİ

25

ELM DÜNYASI

Lütfi Zadənin varisi

A

ristotel, Eynşteyn, Nyuton, Viner kimi elm korifeyləri pleyadasında müasir dövrün görkəmli alimi, həmyerlimiz professor Lütfi Zadə layiqli yer tutur. Bu dahi şəxsiyyəti xarakterizə edən əsas xüsusiyyətlər onun böyük istedadı, standart olmayan təfəkkürü, problemə unikal yanaşma qabiliyyəti, ənənəvi təsəvvür və çərçivələri şübhə və təxəyyülü ilə aşması, tədqiqatda gizli məqamları aşkar etməyə imkan verən çılğın tədqiqatçı intuisiyasıdır. Məhz bu keyfiyyətlərin titanik işgüzarlıqla vəhdəti ona nəinki humanitar və təbiət elmlərinə böyük təsir edən, hətta qərarların qəbul edilməsi və idarəetmə nəzəriyyəsi sahəsində fundamental təsəvvürləri kökündən dəyişdirən inqilabi nəzəriyyələr yaratmağa imkan verdi.

Lüt­fi Za­də ey­ni za­man­da, “Tə­əs­sü­­rat­lar nə­zə­riy­yə­ si”, “Si­si­tem­lər nə­zə­riy­yə­si”, “Söz­lə iş­lə­yən komp­yu­ ter nə­zə­riy­yə­si”, “Op­ti­mal süz­gəc­lər nə­zə­riy­yə­si” ki­mi dün­ya el­mi­nin in­ki­şa­fın­da, onun ye­ni əsas­lar üzə­rin­də qu­rul­ma­sın­da mü­­hüm rol oy­na­mış el­mi kəşf­lə­rin mü­ əl­li­f i­dir.

Pro­fes­sor Lüt­fi Za­də ça­lış­dı­ğı (elekt­ro­ni­ka ka­ fed­ra­sı­nın mü­­di­ri ki­mi) Berk­li Uni­ver­si­te­ti­nin ömür­lük fəx­ri pro­fes­so­ru adı­na la­yiq gö­rül­müş­dür. Dün­ya­nın bir çox aka­de­mi­ya­la­rı­nın fəx­ri aka­de­mi­ki, bir sı­ra dün­ ya­ca məş­hur uni­ver­si­tet­lə­rin fəx­ri pro­fes­so­ru ol­ma­sı, ay­rı-ay­rı yük­sək mü­­ka­fat­lar, ti­tul­lar qa­zan­ma­sı da öz ye­rin­də... L. Za­də dün­ya­da əsər­lə­ri­nə ən çox is­ti­nad edi­lən alim­dir. Tək­cə 1990-2000-ci il­lər ər­zin­də onun əsər­lə­ri­nə 36000-dən çox is­ti­nad edil­miş­dir. L. Za­də bir çox xa­ri­ci öl­kə aka­de­mi­ya­la­rı­nın üz­vü­­dür, o, çox­lu say­da mö­­tə­bər cə­miy­yət­lə­rin və fond­la­rın mü­­ka­fat­la­rı­

26

na la­yiq gö­­rül­müş, me­dal­lar­la təl­tif edil­miş­dir. On­lar­ca xa­ri­ci döv­lət və ic­ti­mai təş­ki­lat­la­rın isə fəx­ri dok­to­ru­dur.

Bu ya­xın­lar­da Ame­ri­ka Bir­ləş­miş Ştat­la­rı­nın Berk­li şə­ hə­rin­də İn­for­ma­si­ya Tex­no­lo­gi­ya­sı üz­rə Za­də ins­ti­tu­tu ya­ra­dıl­mış­dır - ZI­FIT ins­ti­tu­tu. Hə­qi­qə­tən də, bə­şə­riy­ yət qar­şı­sın­da da­hi­nin xid­mə­ti­nə la­yiq­li qiy­mət­dir. Xa­ tır­la­dım ki, ki, Lüt­fi­za­də həm­çi­nin NA­TO və NA­SA-nın apa­rı­cı mü­tə­xəs­si­si­dir.

Bu gün qey­ri-sə­lis mən­tiq sa­hə­sin­də dün­ya­da 50-dən çox el­mi jur­nal nəşr olu­nur, hər il 100-dən çox bey­nəl­xalq konf­rans və sim­po­zi­um­lar ke­çi­ri­lir. Za­də­nin qey­ri-sə­lis mən­tiq nə­zə­riy­yə­si ya­yıl­ma sü­­rə­ti­nə gö­rə bir növ di­ni xa­tır­la­dır. Qeyd edim ki, L. Za­də­nin möh­tə­şəm nə­zə­riy­yə­lə­ri­nin mey­da­na gəl­mə­sin­də onun Qu­ra­niKə­ri­mi də­rin­dən bil­mə­si­nin də mü­­hüm rol oy­na­dı­ğı­nı dü­­şü­­nən­lər var­dır...

Lüt­fi Za­də ilə ta­nış­lı­ğı­mız hə­lə 1965-ci il­dən baş­la­

yıb. O vaxt­lar Lüt­fi Za­də SSRİ Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­da mə­ru­zə­lər­lə dai­mi ola­raq çı­xış edər­di. Bir gün pro­fes­ sor­lar­dan kim­sə mə­ni Lüt­fi Za­də­nin ya­nı­na gə­ti­rə­rək, “Za­də mü­əl­lim, yer­li­niz­dir, ta­nış olun, Ra­fiq Əli­yev”, - de­yə­rək, bu möh­kəm dost­lu­ğun əsa­sı­nı qoy­du. O gün­ dən bə­ri ara­mız­da çox is­ti mü­na­si­bət ya­ran­dı və ailə­vi dost­lu­ğa çev­ril­di.

2008-ci il­də Lüt­fi Za­də Azər­bay­can­da olar­kən çox is­ti qar­şı­lan­dı, müx­tə­lif hö­ku­mət sə­viy­yə­li təd­bir­lər­də iş­ti­rak et­di, döv­lət və elm xa­dim­lə­ri ilə gö­rüş­lər ke­çir­di.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­yev isə arıq, ba­la­ca­boy, adı dil­lər əz­bə­ri olan Lüt­fi Za­də­ni qə­bul edib, nə az, nə də aza­cıq - düz, 1 sa­at söh­bət et­di. Bu gö­rüş­də onu mü­şa­yi­ət edən­lər ara­sın­da mən də var idim...

Biz onun­la ar­tıq uzun il­lər­dir, bir­lik­də iş­lə­yi­rık. 20 il­dir, bir­gə konf­rans­lar ke­çi­ri­rik. Lüt­fi Za­də hə­min mə­ra­ sim­lər­də fəx­ri sədr, mən isə səd­rəm. Lüt­fi Za­də bu 20 il ər­zin­də ke­çi­ri­lən elə bir konf­rans ol­ma­yıb ki, ora­da iş­ti­rak et­mə­sin. O, çox gö­zəl, sa­də adam­dır, konf­rans­ la­ra hə­mi­şə hər kəs­dən tez gə­lir. Çox­la­rı elə dü­şü­nür ki, Lüt­fi Za­də­nin va­ri­si de­dik­də, o mə­nə bü­tün var-döv­lə­ti­ni və­siy­yət edib. La­kin bu,

yan­lış fi­kir­dir. Lüt­fi Za­də an­caq el­mi ir­si­ni, ki­tab­xa­na­ sı­nı və­siy­yət edib ki, bu da mən­dən öt­rü ən qiy­mət­li sər­vət­dir. Doğ­ru­dan da Lüt­fi Za­də­nin el­mi ir­si­nin va­ri­si ol­maq hə­qi­qə­tən bö­yük xoş­bəxt­lik­dir... Bu xoş­bəxt­li­yə, ey­ni za­man­da, ya­ra­nan mə­su­liy­yə­tə na­il ol­maq üçün be­lə bir nə­həng is­te­da­dın, sa­vad və tə­fək­kür sa­hi­bi­nin eti­ma­dı­nı qa­zan­maq mə­nim üçün fəxr­dir.

Lüt­fi Za­də, Azər­bay­ca­nın fəxr edə bi­lə­cə­yi, qü­rur his­si ya­şa­maq­da tam haq­lı ol­du­ğu ən bö­yük si­ma­lar­ dan, da­hi­lər­dən­dir...

Gə­lə­cək­də Azər­bay­can­da qey­ri-sə­lis mən­tiq sa­hə­ sin­də təh­sil alan və yük­sək­sə­viy­yə­li sa­vad və qa­bi­liy­ yə­tə ma­lik tə­lə­bə­lə­rə Lüt­fi Za­də tə­qaü­dü­nün ay­rıl­ma­sı həm tə­lə­bə­lər­də bu sa­hə­yə mey­lin art­ma­sı, həm də ümu­miy­yət­lə, bu sa­hə­nin in­ki­şa­fı ba­xı­mın­dan məq­sə­ də­uy­ğun­dur. Bu yol­da at­dı­ğı­mız ilk ad­dım­lar uğur­la nə­ ti­cə­lən­di­yin­dən, bu proq­ra­mın tam re­al­laş­ma­sı­na çox bö­yük ümid­lər bəs­lə­yi­rik.

Rafiq ƏLİYEV, texnika elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü

Rafiq Əliyev və Lütfi Zadə

27

ADAMA GƏZMƏK QALIR

«Paxıllıq ondur, doqquzu...»

28

E

lə dövr­­də ya­­şa­­yı­­rıq ki, in­­di, az qa­­la, özü­­ müz haq­­qın­­da is­tə­ni­lən mə­­lu­­ma­­tı, özü də bir ne­­çə va­­ri­­ant­­da in­­ter­­net va­­si­­tə­­si­lə əl­­ də et­­mək im­­ka­­nı­­mız var. O ki qal­­dı hər han­­sı döv­­lət, şə­­hər və ya­­xud da ta­­nın­­mış in­­san­­la­­ra, bu ba­­rə­­də Wi­­ki­­pe­­dia ad­­la­­nan in­­ter­­net qay­­naq­­la­­rın­­ da is­­tə­­ni­­lən in­­for­­ma­­si­­ya­­nı tam də­­qiq­­li­­yi­­nə qə­­dər öy­­ rən­­mək ən asan yol­­lar­­dan bi­­ri­­dir.

Tə­­bii ki, öl­­kə ilə ma­­raq­­la­­nan kəs la­­zım olan bil­­gi­­ni qeyd olu­­nan sayt­­lar­­dan asan­­lıq­­la əl­­də edə bi­­lər. Əs­­lin­­ də, haq­­qın­­da nəql edə­­cə­­yim döv­­lə­­ti da­­ha ya­­xın­­dan ta­­ nıt­­maq­­dan öt­­rü, bəl­­kə də bu ya­­zı­­dan çox, elə “Go­­og­­le”, “Ya­­hoo”, ya­­xud “Wi­­ki­­pe­­dia” por­­ta­­lın­­dan is­­ti­­fa­­də et­­mək da­­ha fay­­da­­lı olar­­dı. Ya da ki “Dis­­co­­very” te­­le­­vi­­zi­­ya ka­­na­­ lı­­nı iz­­lə­­mək­­lə gə­­rək­­li bil­­gi­­lə­­rə sa­­hib ol­­maq müm­­kün­­dür.

La­­kin “yüz də­­fə eşit­­mək­­dən­­sə, bir də­­fə oxu­­maq yax­­şı­­ dır” mə­­sə­­li­­ni əl­­də bay­­raq tu­­ta­­raq, bu öl­­kə­­dən bö­­yük “pa­­ xıl­­lıq” his­­si ilə qa­­yı­­dan azər­bay­­can­­lı­­nın qeyd­­lə­­ri­nin hör­­ mət­­li oxu­­cu­­ya ma­­raq­­sız ol­­ma­­ya­­ca­­ğı­­na ümid edi­­rəm. Be­­ lə­­lik­­lə, Ya­­xın Şər­­qin ən qüd­­rət­­li döv­­lət­­lə­­rin­­dən bi­­ri olan

İs­­ra­­il­­də gör­­dük­­lə­­ri­­mi si­­zin­­lə bö­­lü­­şə­­cəm, özü də qı­­sa­­ca, jur­­na­­lın for­ma­­tı­­na, baş re­­dak­­to­­run gös­­tə­­ri­­şi­­nə uy­­ğun ola­­raq.

1. Bu öl­­kə, hə­­qi­­qə­­tən, “pa­­xıl­­lıq” edi­­lə­­si bir məm­­lə­­kət­­ dir!!! Asi­­ya­­nın cə­­nub-qər­­bin­­də yer­­lə­­şən, da­­ha doğ­­ru­­su, 1948-ci il­­də pey­­da olan və hər tə­­rəf­­dən, yu­m­şaq for­­ma­­ da de­­səm, “qey­­ri-dost” qon­­şu­­lar­­la – şi­­mal­­dan Li­­van, şi­­ mal-şərq­­dən Su­­ri­­ya, şərq­­dən İorda­­ni­­ya və Qərb Sa­­hil, cə­­nub­­dan isə Mi­­sir və Qəz­­za sek­­to­­ru ilə əha­­tə olu­­nan İs­­ra­i­lin ço­­o­ox güc­­lü OR­­DU­­SU var! Bir tə­­rəf­­dən, bu or­­ du­­nu OR­­DU edən top-tü­­fəng­­dir­­sə (İs­­ra­i­lin hər­­bi po­­ten­­si­ a­­lı ba­­rə­­də ba­­xın: Wi­­ki­­pe­­dia), di­­gər tə­­rəf­­dən, bu gü­­cün tə­­mi­­nat­­çı­­la­­rı İs­­ra­­il Or­­du­­sun­­da xid­­mət edən, və­­tə­­ni­­nin də­­rə­­si­­ni də, dü­­zü­­nü də, da­­ğı­­nı da, da­­şı­­nı da də­­li­­cə­­si­­ nə de­­yil, ağıl­­lı­­ca­­sı­­na se­­vən və­­tən­­daş­­la­­rı­­dır! Qə­­ri­­bə­­dir, yə­­hu­­di­­li­­yi­­ni sra­­ğa­gün dərk edib, dü­­nən İs­­ra­i­lə təş­­rif bu­­ yu­­ran­­la, bu­­ra­­ya 50 il əv­­vəl gə­­lən “yə­hu­di” ey­­ni cür se­­vir öz öl­­kə­­si­­ni...

2. Bə­­li, hər kəs söy­­lə­­yə bi­­lər və onun dü­şün­cə­si­nə ta­­ma­­mi­­lə haqq qa­­zan­­dır­­maq da olar ki... “Əş­­şi on­­la­­

29

ADAMA GƏZMƏK QALIR

rın da­­lın­­da Ame­­ri­­ka ki­­mi day-day­­la­­rı var!”.

Bə­­li, VAR! Bu da öz növ­­bə­­sin­­də “pa­­xıl­­lıq” edi­­lə­­si növ­­bə­­ti mə­­qam­­dır! Axı nə­­yə gö­­ rə Ame­­ri­­ka­­da ya­­şa­­yan, sa­­yı­­na, nü­­fu­­zu­­na və pu­­lu­­na gö­­rə yə­­hu­­di­­lər­­dən qat-qat ön­­də olan di­­gər mil­­lət­­lə­­rin, xalq­­la­­rın nü­­ma­­yən­­ də­­lə­­ri Ame­­ri­­ka­­nı özü­­nə “day-day” et­­di­­rə bil­­mir­­lə­­r ? Ca­­vab bəl­­kə də var. Am­­ma bu ar­­tıq əhə­miy­yət­li de­yil. Ne­­cə de­­yər­­lər, ba­­ ca­­ra­­na can qur­­ban!

3. Bu öl­­kə­­yə “pa­­xıl­­lı­­ğı­­mı” giz­­lə­­də bil­­mi­­ rəm... Döv­­lət ki­­mi cə­­mi 62 ya­­şı olan İs­­ra­­ il, mil­­lət ola­­raq öz qə­­dim ta­­ri­­xi­­ni qo­­ru­­yub və bu ta­­ri­­xi fak­tı bü­­tün dün­­ya­­ya ye­­ri­­də­­rək ye­­dir­­də bi­­lib! Ta­­rix ba­­rə­­də çox dis­ku­s­si­­ ya­­lar apa­r­maq olar, hət­­ta İs­­ra­­il əra­­zi­­sin­­də yer­­lə­­şən bü­­tün abi­­də­­lə­­rin yə­­hu­­di­­lə­­rə məx­­ sus­­lu­­ğu­­nu kim­­sə şüb­­hə al­­tı­­na da ala bi­­lər... am­­ma bu, vaxt it­­ki­­sin­­dən baş­­qa heç nə­­yə ya­­ra­­mır və mə­na­sız bir məş­­ğu­­liy­­yə­­tə çev­­ ril­­mək eh­­ti­ma­­lı 100-dən 100-dür!

30

4. İla­­hi, yə­­hu­­di­­lə­­rin İLA­­Hİ-yə bu qə­­ dər ya­­xın­­lı­­ğı­­na da “pa­­xıl­­lı­­ğım” tu­­tur! MÜ­­ QƏD­­DƏS QÜDS tək­­cə şə­­hər için­­də ŞƏ­­ HƏR, öl­­kə da­­xi­­lin­­də ÖL­­KƏ de­­yil, QÜDS dün­­ya için­­də bir DÜN­­YA­dır! Azan sə­­si­­ nin kil­­sə zəng­­lə­­ri­­nə qa­rış­­dı­­ğı, di­­va­­rı­­nın bu ta­­yın­­da yə­­hu­­di­­lə­­rin iba­­də­­ti, o bi­­ri tə­­rə­­ fin­­də isə mü­­səl­­man­­la­­rın na­­maz qıl­­ma­­sı, cə­­mi yüz ad­­dım­­lıq­­da isə ka­­to­­lik kil­­sə­­sin­­ də Al­­la­­ha oxu­­nan dua səs­­lə­­ri­­nin bir-bi­­ri­­ni əvəz­­lə­­di­­yi ikin­­ci be­­lə mə­­ka­­na dün­­ya­­nın heç ye­­rin­­də rast gə­­lin­­mir. Bu­­ra dün­­ya­­nın di­­ni pay­­tax­­tı­­dır – in­­di mə­­nim bu­­na “pa­­xıl­­ lı­­ğım” ne­­cə tut­­ma­­sı­n?!

5. İs­­ra­i­lə, ələl­xü­­sus, yə­­hu­­di­­lə­­rə əsl Azər­­bay­­can­­lı ki­­mi dur­­ma­­dan ar­­tan “pa­­ xıl­­lı­­ğı­­ma” zər­­rə­­cə qə­­dər də şüb­­hə­­niz ol­­ ma­­sın! Axı on­­lar həd­­dən ar­­tıq güc­­lü ELM sa­­hi­­bi­­dir­­lər! Öl­­kə baş­­dan-ba­­şa nə­­həng elm və təh­­sil mər­­kəz­­lə­­ri ilə diq­­qə­­ti cəlb

31

ADAMA GƏZMƏK QALIR edir. Az qa­­la, Ba­­kı Bul­­va­­rı bo­y­da əra­­zi­­ni ağu­­şu­­na alan, Təl-Əviv ət­­ra­­fın­­da yer­­lə­­şən We­­iz­­mann (Xaym Veys­­ man) İns­­ti­­tu­­tu əsl “pa­­xıl­­lıq” nü­­mu­­nə­­si­­dir! Ən ma­­raq­­lı­­sı isə bu­­dur ki, ins­­ti­­tut Cha­­im We­­iz­­man tə­­rə­­f in­­dən 1934-cü il­­də ya­­ra­­dı­­lan­­da İs­­ra­­il döv­­lə­­ti möv­­cud de­­yil­­di! Ha­­zır­­da isə bu elm mə­­bə­­di­­nin ABŞ-da, Ka­­na­­da­­da, İs­­veç­­rə­­də, Bel­­çi­­ka­­da, Fran­­sa­­da və Bö­­yük Bri­­ta­­ni­­ya­­da fi­­li­­al­­la­­rı fə­a­ liy­­yət gös­­tə­­rir. Na­­za­­ret­­də “Tex­­ni­­kon” İn­s­ti­tu­­tu isə mü­­qa­­ yi­­sə üçün, bi­­zim Ba­­kı­­nın “So­­vets­­ki”sin­­dən bö­­yük əra­­zi­­ni “zəbt” elə­­yib. Fərq yal­­nız bun­­da­­dır ki, bur­­da ya­­şa­­yan­­lar YAL­­NIZ EL­­Mə xid­­mət edir­­lər! Gənc alim­­lə­­rin ye­­ni ax­­ ta­­rış­­lar üzə­­rin­­də ge­­cə-gün­­düz ça­­lış­­ma­la­rı­­nın sey­­ri­­nə da­­lan, 28-30 yaş­­lı HƏ­­Qİ­­Qİ pro­­fes­­sor­­lar­­la söh­­bət edən və nə­­ha­­yət, öz öl­­kə­­si­­ni se­­vən bir azər­­bay­­can­­lı ki­­mi doğ­­ ru­­su­­nu de­­yim... yox, ar­­tıq “pa­­xıl­­lı­­ğım” tut­­mur... Bu mən­­ zə­­rə mə­­ni da­­ha çox mə­­yus edir və yə­­qin, bu ge­­diş­­lə hə­­lə uzun müd­­dət mə­­yus­­lu­­ğum da­­vam edə­­cək. El­­min, el­­mi ix­­ti­­ra­­la­­rın in­­ki­­şa­­fı­­na, döv­­lət sə­­viy­­yə­­sin­­də, elə­­cə də dün­­ya­­nın hər ye­­rin­­dən olan var­­lı yə­­hu­­di­­lər tə­­rə­­f in­­dən mil­­yard­­lar­­la dol­­lar məb­­lə­­ğin­­də ya­­tı­­rım­­lar mə­­nim ki­­mi Azər­­bay­­can­­lı­­nı so­­nun­­da bu öl­­kə­­yə “dır­­naq işa­­rə­­siz” pa­­ xıl­­lı­­ğı­­na gə­­ti­­rib çı­­xa­­rır!

6. Əl­­bət­­tə, əs­­lin­­də, heç də hər şey bi­­zim üçün ərz elə­­di­­yim qə­­dər pis de­­yil. Mə­­sə­­lən, pa­­xıl­­lıq edə­­cə­­yim qə­­dər də bə­­zi “se­­vin­­di­­ri­­ci”, hət­­ta “ürə­­ka­­çan” mən­­zə­­rə­­ lər da var! Söh­­bət, tə­­bii ki, TƏ­­Bİİ sər­­vət­­lər­­dən ge­­dir!

Bu xalq nə ye­­rüs­­tü, nə də ye­­ral­­tı sər­­və­­tə ma­­lik­­dir! Nə­­ in­­ki neft, qaz, qı­­zıl, də­­mir, alü­­mi­­ni­­um, kö­­mür ya­­taq­­la­­rı... mən nə bi­­lim da­­ha nə­­lər,.. hət­­ta Al­­la­­hın bü­­tün top­­lum­­ la­­ra bəxş elə­­di­­yi SU və TOR­­PAQ be­­lə İs­­ra­­il­­də YOX də­­ rə­­cə­­sin­­də­­dir! Əki­­nə­ya­­rar­­lı tor­­pa­­ğın əvə­­zin­­də İs­­ra­­il baş­­ dan-ba­­şa şo­­ran­­lıq, qum və qrunt ör­­tü­­yə ma­­lik­­dir. Am­­ma “ya­­zıq” yə­­hu­­di­­lər Ara­­lıq də­­ni­­zi ki­­mi şor su­­yu olan bir dər­­ya­­dan həm iç­­mə­­li, həm də su­­var­­ma üçün su əl­­də elə­­mə­­yin də öh­­də­­sin­­dən mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə gə­­lə bi­­lib­­lər!

Dü­­şü­­nən be­­yin­­lə­­ri­­nin, fə­­da­­kar­­ca­­sı­­na ça­­lış­­ma­­ğın sa­­yə­­ sin­­də! “Pa­­xıl­­lı­­ğım” tu - tur!

7. Kənd tə­­sər­­rü­­fa­­tı və hey­­van­­dar­­lı­­ğa nə­­zər ye­­ti­­rən­­də ada­­mı hey­­ran edən məh­­sul­­dar­­lı­­ğın həc­­mi­­dir! Hər şey, bir növ, Şu­­ra hö­­ku­­mə­­ti­­nin sov­­xoz və kol­­xoz­­la­­rı­­nı xa­­tır­­la­­ dan “Ki­­buts”lar­­da baş ve­­rir. Uzun-uza­­dı ya­­zıb, göz­­lə­­ri­­ni­­ zi yor­­ma­­maq na­­mi­­nə yal­­nız bir ne­­çə ifa­­də ilə ki­­fa­­yət­­lən­­ mək olar – bur­­da­­kı inək­­lə­­rə gös­­tə­­ri­­lən qul­­lu­­ğu mü­­şa­­hi­­ də edər­­kən, is­­tər-is­­tə­­məz öz inək­­lə­­ri­­miz ya­­da dü­­şür və mü­­qa­­yi­­sə­­də on­­la­­rın ni­­yə bu qə­­dər az süd ver­­mə­­si­­ni ah çə­­kə­­rək an­­la­­yı­­ram! Yax­­şı ki, “bi­­zim­­ki­­lər” öz is­­ra­­il­­li həm­­

32

cins­­lə­­ri­­nin sax­­lan­­ma şə­­ra­i­tin­­dən bi­­xə­­bər­­dir­­lər. Əks hal­­da, inək­­lə­­ri­­miz bi­­zi süd­­dən kə­­sər­­dir! Quş­­çu­­luq, tə­­rə­­vəz­­çi­­lik, bit­­ki­­çi­­lik, mey­­və – növ­­bə­­növ xur­­ma­­lar, nar, fıs­­tıq bağ­­la­­rı, qar­­ğı­­da­­lı, gü­­nə­­ba­­xan plan­­ta­­si­­ya­­la­­rı... Məh­­sul­­dar­­lıq da­­xi­­ li tə­­lə­­ba­­tı qat-qat üs­­tə­­lə­­yir. Ha­­zır­­da İs­­ra­­il kənd tə­­sər­­rü­­fa­­tı məh­­sul­­la­­rı­­nın ix­­ra­­cı ilə məş­­ğul olan apa­­rı­­cı öl­­kə­­lər sı­­ra­­sı­­na da­­xil­­dir. Hol­­land­­la­­ra (!) gü­­lə-gü­­lə gül – zan­­baq sa­­tan gül­­çü­­ lük tə­­sər­­rü­­fat­­la­­rı öl­­kə­­yə mil­­yon­­lar­­la gə­­lir gə­­ti­­rir. Bu, hə­­qi­­qə­­ tən də mö­­cü­­zə­­dir, axı on­­la­­rın nə SU­­YU, nə də TOR­­PA­­ĞI var!!! “Pa­­xıl­­lı­­ğım­­dan par­t­la­­yı­­ram”, - de­­səm, ina­­nın!

8. Tu­­rizm sek­­to­­ru tək­­cə Ara­­lıq də­­ni­­zi bo­­yun­­ca de­­yil, bü­­ tün İs­­ra­­il­bo­­yu hər kvad­­rat-ki­­lo­­metr­­də özü­­nün in­­ti­­bah döv­­ rü­­nü ya­­şa­­yır. Təl-Əvi­­vin köh­­nə mə­­həl­­lə­­lə­­ri, bur­­da­­kı ta­­ri­­xi abi­­də­­lər, mü­a­sir əy­­lən­­cə və is­­ti­­ra­­hət mər­­kəz­­lə­­ri hər ad­­dım­­ ba­­şı in­­sa­­na “gəl-gəl” de­­yir. Qüds və Vef­­li­­yem­­dən son­­ra, xris­­ti­­an alə­­mi­­nin üçün­­cü ən mü­­qəd­­dəs ye­­ri sa­­yı­­lan, Mər­­ yəm Ana­­nın İsa Pey­ğəm­­bə­­rə ha­mi­­lə qal­­dı­­ğı, elə­­cə də İsa Pey­­ğəm­­bə­­rin uşaq­­lı­­ğı və gənc­­li­­yi­­ni ke­­çir­­di­­yi bu ye­­rə - Na­­ za­­ret şə­­hə­­ri­­nə dün­­ya­­nın hər nöq­­tə­­sin­­dən il­bo­­yu mil­­yon­­lar­­la in­­san axı­­şıb-gə­­lir. Bu­­ra­­nı xris­­ti­­an­­la­­rın Mək­­kə­­si­­nə çe­­vi­­rən, Va­­ti­­ka­­nın nə­­za­­rə­­tin­­də və ta­­be­­li­­yin­­də olan Ya­­xın Şər­­qin ən bö­­yük Ka­­to­­lik Kil­­sə­­si­­dir... Qır­­mı­­zı də­­niz­­lə cə­­mi-cüm­­lə­­ta­­nı

33

ADAMA GƏZMƏK QALIR

11 ki­­lo­­metr­­lik mə­­sa­­fə­­ni su­­al­­tı dün­­ya hə­­vəs­­kar­­la­­rı­­nın – day­­vin­­qist­­lə­­rin ar­­zu­­la­­dı­­ğı bir mə­­ka­­na çe­­vir­­mək­­lə, İs­­ra­­il döv­­lə­­ti bu böl­­gə­­si­­nin gə­­li­­ri­­nin 10%-ni məhz su­al­­tı sə­­ya­­ hət­­dən gə­­lən gə­­lir­­dən qa­­za­­nır! “Mən nə qə­­dər ölü ol­­sam da, də­­yə­­rəm min di­­ri­­yə!”. Ölü də­­ni­­zin di­­li ol­­say­­dı, yə­­qin, be­­lə de­­yər­­di. Mən­­cə, bir çox di­­ri də­­niz­­lər­­dən da­­ha di­­ ri­­dir Ölü də­­niz! Flo­­ra və fa­u­na­­dan əsər-əla­­mət ol­­ma­­yan bu su höv­­zə­­si İs­­ra­i­lə gə­­lən hər bir kə­­si bu bu­­la­­nıq su­­ya “baş vur­­ma­ğa” sövq edir. Üz­­mə­­yi ba­­car­­ma­­yan­­lar is­­tə­­ sə­­lər də, bu­­ra­­da ba­­ta bil­­mir­­lər. Su­­yun 33,7%-i duz­­dur.

Ame­­ri­­ka­­da olar­­kən, nə­­dən­­sə, Mi­­çi­­qan gö­­lün­­də is­­lan­­ maq ada­­mın ağ­­lı­­na be­­lə gəl­­mir; am­­ma bur­­da Təl-Əviv­­ dən cə­­nub-şərq is­­ti­­qa­­mə­­ti­­nə doğ­­ru, təx­­mi­­nən, 120 ki­­lo­­ metr mə­­sa­­fə­­də yer­­ləş­­mə­­si­­nə bax­­ma­­ya­­raq, ən azın­­dan, ora get­­mə­­yi dü­­şü­­nür­­sən: “Pa-xıl-lıq!”.

9. İn­­sa­­nın in­­sa­­na qay­­ğı­­sı. Qüds şə­­hə­­rin­­də “Yad Sa­­ rah” ad­­la­­nan, bi­­zim dil­­lə de­­səm, “qo­­ca­­lar və im­­kan­­sız­­lar evi” fə­a­liy­­yət gös­­tə­­rir. İs­­tə­­ni­­lən və­­tən­­daş bu­­ra təş­­rif bu­­ yu­­rub pul­­suz ye­­mək ye­­yər, özü­­nə la­­zım olan is­­tər əsa, is­­tər kol­­yas­­ka, is­­tər­­sə də di­­gər or­­qan­­la­­rın nor­­mal fə­a­liy­­

34

yə­­ti­­nə kö­­mək edə­­cək hər han­­sı tib­­bi lə­­va­­zi­­ma­­tı asan­­lıq­­ la, özü də ha­­va­­yı gö­­tü­­rə bi­­lər. Bə­­zi hal­­lar­­da bu­­nun üçün heç bir qey­­diy­­ya­­ta eh­­ti­­yac du­­yul­­mur. La­­zım­­dır­­sa, de­­mə­­ li, la­­zım­­dır! Bu­­yur, apar! Dün­­ya yə­­hu­­di­­lə­­ri­­nin ianə­­lə­­ri he­­ sa­­bı­­na fə­a­liy­­yət gös­­tə­­rən bu cür qu­­rum­­lar bü­­tün İs­­ra­­il əra­­zi­­sin­­də möv­­cud­­dur. Qib­­təe­di­­lə­­si mən­­zə­­rə­­dir!

10. Yal­­nız bir möv­­zu­­ya “pa­­xıl­­lı­ğım” ba­­rə­­də nə yazmq, nə də ki xa­­tır­­la­­maq fi­k­rim var... Sə­­bəb sa­­də­­dir. Bu sa­­ hə hər bir azər­­bay­­can­­lı­­nın YA­­R A­­LI ye­­ri­­dir! Ya­­ra­­mız da sa­­ğal­­mır ki, sa­­ğal­­mır. Sa­­ğa­lt­­maq üçün isə İs­­ra­i­lə üz tut­­ ma­­ğı ar­­zu­­la­­yı­­rıq. Söh­­bət SƏH­­HƏ­Ti­miz­­dən, da­­ha də­­qi­­qi, sə­­hiy­­yə­­dən ge­­dir ki, bu ba­­rə­­də bir-iki kəl­­mə ilə mə­­lu­­mat ver­­mək çə­­tin­­dir. Bir ne­­çə cüm­­lə ilə fi­­kir iz­­har et­­mək qey­­ ri-müm­­kün ol­­sa da, ça­­lı­­şa­­cam. Bur­­da xəs­­tə ÖZ­BA­­ŞI­­NA de­­yil ki, ÖL­­SÜN! Xəs­­tə­­nin yi­­yə­­si var – İs­­ra­­il Döv­­lə­­ti!

P.S. De­­yir­­lər, İs­­ra­i­­li ya sev­­mə­­li, ya da nif­­rət et­­mə­­ li­­sən. Mən nif­­rət edə bil­­mə­­dim... “pa­­xıl­­lı­­ğım­­dan”. Şakir EMİNBƏYLİ

35

ADAMA GƏZMƏK QALIR

«Discovery»: Азяр Гяриб:

36

Антигуа неъя yerdir?

Ян-ти-гя!!!

B

aşqalarının yerinə danışa bilmərəm, amma mənim üçün ABŞ-ın ən arzuolunmaz nəqliyyat növü aviasiya şirkətlərinin payı­ na düşür. Özünü tamamilə haqlı olaraq, superdövlət sayan ölkə, heç olmasa, kənardan “Lüfthan­ za” və yaxud “British Airways”i xatırladan aviaşirkətə məxsus olmalıdır. Təyyarələr köhnə, servis sıfır və... pensiya yaşında olan 60x90x60 parametrli stüardessa­ lar! Nyu-Yorkdan Puerto-Rikoya son uçuşum, aviasiya veteranlarının korporativ yığıncağından sonra, cavan­ lıq illərini yada salmaq naminə onların kollektiv surətdə təkrar uçuşuna bənzəyirdi. Həmin an təyyarədəki sərnişinlər uçan obyektin yaşını nəzərə alıb, bu hava yol­

çuluğunun onlar üçün son olmaması istəyi ilə tək Alla­ ha pənah aparırdılar. Yarıtmaz kadr siyasəti ilə bərabər, Amerika aviaşirkətləri həm də hədsiz tamahkarlıqdan əziyyət çəkirlər. Buna inanmaq çətin olsa da, təyyarədə qulaqlıq 1, buterbrod 5, çanta üçün isə 15 dollar əlavə pul ödəmək lazımdır! Özü də əgər baqajın üçüncü yerini tutursunuzsa, verilən əşya 200 qramlıq qadın çantası, ya da ki 189 qramlıq digər əşya olsa belə, fərq etməz - bunun üçün artıq 100 dollar ödəyəcəksiniz. Əziz oxucu, təşvişə düşmə! Bu, sadəcə, sizi qonaq emtək istədiyim bal çəlləyindən bir damladır. Çünki söhbət Qərib adalarından gedir.

Səyahət etdiyim kruiz Puerto-Rikonun paytaxtı SanXuandan start götürərək, bir həftə ərzində bizi Vircini­ ya, Barbados, Santa-Luçiya, bir sözlə, ümumilikdə, 6 müxtəlif adaya üzməklə başa çatmalı idi.

Düzünü desəm, kruizi sentyabr ayına planlaşdıran­ da sadəlövhlüklə çoxdan gözlədiyim tənhalığı və yalnız qağayıların səsi ilə pozulan sükuta qovuşacağımı ümid edirdim.

Sentyabr ayı Qərib adalarında yağış, qasırğa, tufan, bir sözlə, təbiətin sərt üzünün göstərdiyi mövsümdür. Ona görə də bu mövsümdə kruizin qiyməti çox aşağı düşür.

Bu qiyməti manata çevirsək, hətta Yardımlı meşələrində fəaliyyət göstərən hotellərin sahibləri də qiymətin bu qədər aşağı olmasına görə, kruiz təşkilatçılarını gülləbaran eləməyə fürsət axtarardılar! Bahalı və dözülməz uçuş olmasaydı, Antaliyaya uçub-gedən azərbaycanlı turist kütləsi istiqamətini dəyişib buralarda məskunlaşar və bizimkiləri Qərib adalarının kruiz gəmilərindən, hətta “azsaylı Çin” sakinləri belə sıxışdırıb-çıxara bilməzdilər.

Dediyim kimi, qiymət çox ucuz olduğuna rəğmən, gəmi “ağzına” qədər dolmuşdu. Özü də turistlərin əksəriyyəti öz ənənəvi səhlənkarlığı ilə seçilən qaradərili Amerika vətəndaşları idi.

Dünyanın bir çox ölkəsində olduğumu nəzərə alsam, ağdərili insandan azacıq seçilən və qeyd olunan bo­ yanın tam əksi rəngində olan insan övladına çox rast gəlmişəm (etik normaları gözləyərək və növbəti dəfə ABŞ vizasına rədd cavabı almamaq üçün mən onları “Qara Də.Və.” – yəni qaradərili vətəndaş adlandıraca­ ğam). Eyni qayda ilə əks-rəngə malik olanları isə “Ağ Də.Və.” – ağdərili vətəndaş kimi qeyd edəcəyəm. Lap bizim Ağqoyunlu və Qaraqoyunlular kimi!

Bütün hallarda “Qara Də.Və.”lər istər Avropada,

37

ADAMA GƏZMƏK QALIR

38

Asiyada, istərsə də Yaxın və Uzaq Şərqdə azlıq təşkil ediblər. Burada isə “Qara Də.Və.”lər açıq-aşkar üstünlüyə malikdirlər. Gəmidə və yerdə - təfavütü yoxdur! Və məhz bu vəziyyət Qərib adalarındakı ilk və ən parlaq xatirəm oldu. Mən bu parlaq, orijinal... yaxın və doğma mədəniyyətin içinə daldım.

Kök bədənlər, inanılmaz iştah, parlaq geyimlər, maki­ aj və parlaq dırnaqlar, qızıl əşyalarına olan hədsiz maraq mənə o qədər tanış mənzərə idi ki! Səs-küylü və şən “Qara Də.Və.”lərin tükənməz həyatsevərliliyinə məəttəl qalırsan! Bununla yanaşı, bir xüsusiyyət də diqqətimi cəlb etdi – “Qara Də.Və.”lər “Ağ Də.Və.”ləri öz aləmlərinə çox həvəssiz şəkildə yaxın buraxırlar. Onlar sizin zarafa­ tınızı cavabsız qoymayacaq, diskotekada sizinlə böyük məmnuniyyətlə rəqs edəcək, ağlasığmaz plastika nü­ mayiş etdirib, tanışlığın şərəfinə badə qaldırıb birnəfəsə “gillədəcək” və az qala, ürəkbulandıran “növbətçi” «Whe­ re are you from?» sualını da verəcəklər. Amma hər an

sənə “tezbazar” onların dünyasından getməyini hiss etdirəcəklər. Bu xüsusiyyət Amerika “Qara Də.Və.”lərinə aiddir. Qərib “Qara Də.Və.”ləri bir az başqa cürdülər.

Bu adaların həyatı bütünlüklə turizmlə bağlıdır, asılıdır, ibarətdir desəm, azdır! Turistlərin əksəriyyəti isə “ağdı”.

Mövsümün pik vaxtı oktyabrdan maya qədər sayılır.

Antiquaya bu mövsümdə gündəlik 4 gəmi üzür. Onların əksəriyyəti cibləri avro ilə dolu varlı avropalılardır.

Ona görə də ada sakinlərinin “ağlara” münasibəti daha təbiidir. Elə limandaca “Ağ paraxod gəldi”, “Ağ eləyib, ağını çıxartmadan”, “Bacaran “ağ” loxları soysun” şousu başlayır. Kimsə əynində yalnız əyni, kimsə bir az abırlı - əynində nimdaş paltara bənzər örtük və buynuz taxıb rəqs edir, kimsə qaval vurur, kimsə dombalaq aşır; bu soxasoxda isə taksi sürücüləri inadla öz xidmətlərini təklif edirlər.

Bununla belə, yerli “Qara Də.Və.”lər çox xeyirxah­ dılar. Onların beyinlərindən və yaddaşlarından hələ də ağların şallaqla, qaraların isə qul kimi istismar olunduq­ ları vaxtlar silinməyib. Buna baxmayaraq, ağlara qarşı inanılmaz sevgi hiss olunmaqdadır ki, bunun da əsas səbəbi, məncə, müasir insanların buralara şallaqla yox, pullarla təşrif buyurmalarıdır.

Adalarda yaşama sxemi bütünlüklə eynidir. Barba­ dosda, Santa-Luçiyada, elə Antiquanın özündə eyni ya­ şam tərzinə rast gələcəksiniz. Ancaq məqalənin adını “Antiqua” seçmişəmsə, yaxşısı budur, elə ondan danı­ şım.

Gəmi, Antiqua və Barbudanın paytaxtı olan Sent-Cons şəhərciyinin, demək olar ki, mərkəzinə qədər üzüb-gəlir. Şəhərcik o qədər balacadır ki, bir saata o başından-bu başına çıxmaq olar. Lakin görməli yerləri az olduğuna görə, şəhərciyin içində turistlət az gəzişirlər. Antiqua­ nın əsas görməli yeri onun çimərlikləridir! Etiraf edim ki, dənizə, gölə, ümumiyyətlə, su hövzələrinə o qədər də qiymət vermirəm. Məncə, hovuzda çimmək daha yaxşı­ dır. Buna baxmayaraq, Atlantik okeanın sularına baş vu­ randa, necə yanıldığımı anladım! Mülayim su, mülayim qum və mülayim günəş. Yeri gəlmişkən, günəş haqda...

Qərib adaları onunla seçilir ki, orada gün insanı aman­ sızcasına yandırır.

“Zaqar” üçün kremin üzərində göstərici 30-dan aşağı olmamalıdır. Ancaq bu da ağdərili insanı yandırıb, “Qara Də.Və.”lərə bənzəməkdən qorumur. Əslində, adamı başqa şey heyrətləndirir! Kölgəyə keçən kimi, okeandan

39

ADAMA GƏZMƏK QALIR gələn sərinliyi o dəqiqə hiss edirsən. Hər gün və hər an! Burada hava heç vaxt dayanmır. Təcrübəli turistlər kölgədə uzanırlar. Onlar burada həm küləyin sərinliyini qəbul edir, həm də qaralırlar. Bəli, bəli, Qərib adalarında ən yaxşı “zaqar”ı kölgədə almaq olar!

Buna görə də şəhərcikdə bir az “fırlandıqdan”, müxtəlif lazımsız əşyalar təklif olunan şəhər bazarında gəzdikdən sonra, turistlər taksiyə əyləşərək, nisbətən uzaqda yerləşən çimərliklərə yollanırlar.

Qərib çimərliklərinin üzərində marixuana tüstüsü uçur.

5 dollara sizin üçün taxt gətirən hər bir çimərlik işçisi, həm də xırda narkodilerdir. İmanımı yandıra bilmərəm, amma mənə elə gəldi ki, onların əsas məşğuliyyəti elə budur.

Eyni gəmidə üzən britaniyalı “Ağ Də.Və.”lər ağacın altında uzanıb, huşsuz baxışlarla onlar üçün “nəşə dol­ duran” əməkdar çimərlik xadiminə baxa-baxa havalana­ raq, saatbasaat rəng dəyişikliyinə məruz qalırlar! Onlar vətənlərinə yollanarkən, aeroportda pasport nəzarəti vaxtı üz-gözünü turşutmuş britaniyalı sərhədçiyə özlərinin kimliyini sübut etmək üçün rəng verib-rəng ala­

40

caqlarına şübhəm belə yoxdur!

Antiquada bütün yerli əhali bir-birini tanıyır. Daha doğrusu, üzdən tanıyırlar. Əhali o qədər azsaylıdır ki, burada itmək, demək olar ki, mümkün deyil.

Tərkinə alıb məni çimərliyə aparan taksi sürücüsü da­ yanmadan başını yelləyərək, hamı ilə ucadan salamla­ şır və küçədə gördüyü yerli gözəlçələri süzərək müxtəlif səslər çıxarırdı. Yeri gəlmişkən, Qərib adalarının növbəti xüsusiyyəti – kişilər, yanlarından keçən qadınların oraburasını ucadan müzakirə etməkdən utanmırlar. Qadın­ lar isə bunu böyük sevinc və məmnunluq hissi ilə qəbul edirlər. Adama elə gəlir ki, kişilər onlara laqeyd yanaş­ salar, bu, qadınların xətrinə dəyər! Burada fahişəlik də parlaq şəkildə inkişaf edir. Özü də fahişəliklə məşğul olmaq pis şey sayılmır.

Cəmiyyət isə fahişələrə ittihamla yanaşmır. Maraqla­ nanların nəzərinə: Antiquada “sevgi”nin qiyməti 30-40 dollardır. Manata çevirəndə...

Antiquanın digər xüsusiyyəti yerli əhalinin total tənbəlliyidir. Burada skafandrda əsl kosmonavt, ingiliscə sərbəst danışan tutuquşu və bir çox ağlasığmaz

mənzərələrlə rastlaşa bilərsən, amma harasa tələsən antiqualını görmək mümkünsüzdür! Hər zaman günəş və isti hava olduğuna görə, beyinlər sanki əriyir və “Ala, tez ol da!” komandasını verə bilmir. Onlar bütün Qərib adalarının əhalisi kimi, ancaq bir halda – reqqi musiqisi­ nin səsi gələndə canlanırlar! Bu musiqi, demək olar ki, hər tində səslənərək, aborigenlərin bütün enerjisini apa­ rır. Reqqinin səsi gələn kimi, camaat qeyri-ixtiyari rəqs etməyə başlayır. Adama elə gəlir ki, bu, genetik olaraq baş verir. Sanki onlarda “reqqi səslənirsə, rəqs et” ref­ leksi var!

Adanın infrastrukturu bütünlüklə turizmə yönəlib.

Möhtəşəm otellər, hər cür xidmət spektri, spa-salonlardan tutmuş, yatağa, kofeyə qədər olan xidmət, buraya hər il saysız-hesabsız turist kütləsinin axmasına səbəb olur.

Onları bura istirahət, palmalar, qum və okean cəlb edir.

Adanın arxitekturası rəngarəgnliyi ilə seçilmir. Hər yerdə balaca, parlaq rənglənmiş evlər var. Ən hündür bina, nə vaxtsa ispanlar tərəfindən tikilmiş kilsədir.

Deyəsən, Sent-Consda yeganə daş tikili elə bu kilsədir. Çünki digər, sanki bir təpiyə yıxılıb-aşacaq tikililər ya

taxtadan, ya da ki alçipana bənzər materialdan inşa olu­ nub. Amma bu, paytaxtdan uzaq olan otellərə aid deyil.

Antiquadan söhbət açarkən brilyant cənnətdən da­ nışmamaq olmaz. Turistlərin əksəriyyəti buraya məhz aşağı qiymətə brilyant və digər zinət əşyaları almaq üçün gəlir. Ada - offşor zonadır. Hər iki addımdan bir zərgər dükanları ilə üzləşirsən. Yerlilər çox tənbəl ol­ duqlarına görə, al-veri, əsasən, hindular edirlər. Düz­ dür, gözümə yaşlı yəhudilərin işlətdikləri bir neçə qızıl mağazası da dəydi. Taksi sürücüsünün dediyinə görə, hindular, sadəcə, pərakəndə satışla məşğuldurlar. Zinət əşyalarının topdan gətirilməsi işinə, dünyanın bir çox yerində olduğu kimi, burada da yəhudilər baxırlar.

Səbirsiz oxucu soruşacaq ki, “Ayə, bəs yağışlar və tufanlar mövsümü harada qaldı?”. Qərib adalarında­ kı yağış buludunun peyda olması, adamın təpəsinə qəfildən vedrədən tökülən suyu xatırladır. Proses, mak­ simum 10-15 dəqiqə davam edir. Amma mənzərənin möhtəşəmliyi əbədi olaraq yaddaşınızdan silinməyəcək!

Aldığınız ən böyük həzz, şiddətli yağış altında okeanda çimməkdir. Lakin bu keyf də çox az çəkir. Tufanı isə heyf

41

ADAMA GƏZMƏK QALIR ki, görə bilmədim. Deyilənə görə, buradakı tufan, Bakı­ nın küləklərinə bənzəyir.

Hər halda, tufanın qopacağından əvvəlcədən xəbərdar olan gəmilər buxtalara girib, onun başa çat­ masını gözləyir. Tufanlardan yalnız adalılar əziyyət çəkirlər. Çünki buradakı evlər tufana dözə bilməyəcək qaydada tikilib.

Və nəhayət, son, amma o qədər də xoş olmayan təəssürat: altı adanın altısını nə qədər alt-üst elədimsə, Azərbaycan haqqında eşidən, bilən nə “Qara Də.Və.”yə, nə də ki “Ağ Də.Və.”yə rast gəldim! Düzdür, onlar bir çox ölkələr haqqında da məlumatsızdılar. Daha doğrusu, məlumatları, cəmi-cümlətanı, 3-4 ölkə haqqında ola, ya da olmaya. Çünki ağılları reqqi, rəqslər və qadınlarla məşğuldur. Coğrafiya onlarlıq deyil. Öz ölkəmi azacıq da olsa təbliğ etməyə göstərdiyim səylər isə... səy ola­ raq qaldı.

Kiçik buxtanın sahilində, möhtəkirliklə özünü “tutmuş” insanları yaxtaların asta-asta yırğalandığı yerdə, turist attraksionuna çevrilmiş köhnə bir qalaça var. Sıx yaşıl­ lıq, ideal sükut və sahildə bar. Açıq səma altında bar!

Burada suyun maviliyinə tamaşa edə-edə pivə içmək çox xoşdur. Barın taxta tavanında turistlər öz avtoqrafla­ rını yazırlar. Mən də yazdım: “Azerbaijan forever!”.

Kim bilir, bəlkə də mənim həmyerlilərimdən kimsə nə vaxtsa bura gəlib, bir pivə sifariş edəcək və yuxarı baxanda bu yazını görəcək. Və sərin pivədən içə-içə ru­ huna istilik gələcək...

“Ağ Də.Və.”... Azər QƏRİBOV

42

43

reklam

ADAMA VƏTƏNİMİN GƏZMƏK SEYRiNƏ QALIR

Bəh­r am Ba­ğ ır­z a­d ə:

Dama-dama göl olar 44

A

len Delona verilən sualları o, təxminən, belə cavablandı­ rır: “Alen Delon düşünür ki, Alen Delon fransız aktyoru­ dur”. Bu onun danışıq tərzidir. Bəhram Bağırzadə, əziz oxucu, sizinlə nə 3-cü, nə 2-ci, nə də ki, Allah eləməmiş, 1-ci ŞƏXS kimi danışacaq. O, ümumiyyətlə, danışmayacaq. O, yazacaq. İmza: Bəhram A. Bağırzadə. İstənilən şəxsin mənimlə mərc gəlib, mərci udmaq şansı var. Bir şərtlə, mərc gələn kəs gərəkdir ki, yalnız Sərhəd Xidməti Arxivlər İdarəsinin müdiri vəzifəsini icra etsin. Mərcin də predmeti belə olmalıdır: “Bəhram, mərc gəlirəm ki, sən Rusiyada filan dəfə olmusan!”.

Sözsüz, mənim bu mərci uduzmaq şansım 100-dən 100-dür! Moskva­ da neçə dəfə olduğumu dəqiq bilsəm də (yeri gəlmişkən 54 dəfə), Rusiya Federasiyasına indiyədək “kaç kere” səfər etdiyimi yalnız bu təşkilatdan öyrənmək olar. Bir də onu əminliklə deyə bilərəm ki, Sankt-Peterburqda indiyədək 2 dəfə olmuşam.

Bu şəhərlər şəhəri ilə tanışlığım düz, 12 il əvvəl - “Bakılı Oğlanlar” Şən və Hazırcavablar Komandasının üzvü kimi, “Lenfilm” kinostudiyasında filmə çəkilmək dəvəti alanda başlamışdı.

Rejissor Aleksandr Abdulovun “Bre­ men musiqiçiləri” filmində kütləvi akt­ yorları oynayacaqdıq. Özü də Rusiya Çarı rolunu ifa edən mərhum aktyor M.İ.Puqovkinin cangüdəni kimi, “Nana” qrupunun mahnısının sədaları altında “Ох рана, встает охрана” oxuyur­ duq. Ümumiyyətlə, filmdə Rusiyanın çox tanınmış simaları, Larisa Dolina, A.Abdulovun özü və həbsxananın rəisi rolunda isə bizim çox hörmətli və möhtərəm aktyorumuz Yaşar Nuri çəkilmişdi. Təqribən, bütün çəkiliş müddətində 10 gün Sankt-Peterburq şəhərində qalmışdıq. İkinci dəfə isə 2010-cu ilin av­ qustunda Allah-Təala imkan yaratdı ki, Rusiyanın mədəniyyət paytaxtını yenidən görmək mənə nəsib olsun.

Səbəb isə nə film çəkilişi, nə də “КВН” oldu. Bu səfər səfərimizin səbəbkarı qı­ zım, daha doğrusu, onun məşğuliyyəti idi. Dama üzrə Azərbaycan yığma­ sının üzvü, respublika çempionu, səkkizyaşlı Totuş (yaş kağızında rəsmi adı Tahirə Bağırzadə - B.A.B.) ilə va­ lideyn qismində yollandıq Böyük Pyot­ run adını daşıyan şəhərə. Şəhər, nə şəhər! Məncə, şəhərləri şəhər edən ilk növbədə oranın insanlarıdır. O ki qaldı Peterburqa, 300 ildən çox yaşı olan bu şəhərin çox möhtəşəm me­ marlığı, düzgün, Avropa standartları­ na uyğun şəhərsalma üslubu var. La­ kin buna baxmayaraq, şəxsən mənim üçün müqayisədə Sankt-Peterburqu nəinki Bakıyla, hətta Bakının məşhur “Kubinka” məhəlləsi ilə də bir tərəzinin gözünə qoymaq olmaz. Nöşün? Deyim

də! Çünki Rastrelli kimi klassik memar­ lıq nümunələri, qotika, çiçəklənmə və renessans dövrü, Barokko üslubun­ dan Rokkoya xüsusi incəliklə keçid və dəyişikliklərin olmasına baxmayaraq, hətta yerli piterlilər də etiraf edirlər ki, bu, sadəcə görüntüdür. Yəni, əslində, binanın fasadları suvaqla örtülüb, daşla inşa edilməyib! Memar Şamil Fətullayev Bakının memarlığı haqqında yazır ki, bizdə binaların ölçüləri balaca olsa da, bütün fasadlar və memarlıq işləri daşlardan yonulub. Sadəcə, vaxtında həmin ənənə inkişaf etdirilmədiyi üçün, bu memarlıq üslubu zaman keçdikcə arxa planda qalıb. Amma buna baxma­ yaraq, yüksək memarlıq nümunələri ilə yaxından tanış olmaqdan ötrü il ərzində Piter şəhərini 3-4 milyon turist ziyarət edir.

45

ADAMA GƏZMƏK QALIR

Şəhər, nə şəhər! Məncə, şəhərləri şəhər edən, ilk növbədə, oranın insanlarıdır. O ki qaldı Peterburqa, 300 ildən çox yaşı olan bu şəhərin çox möhtəşəm memarlığı, düzgün, Avropa standartlarına uyğun şəhərsalma üslubu var. Buna baxmayaraq, şəxsən mənim üçün müqayisədə Sankt-Peterburqu nəinki Bakıyla, hətta Bakının məşhur “Kubinka” məhəlləsi ilə də bir tərəzinin gözünə qoymaq olmaz...

46

47

ADAMA GƏZMƏK QALIR

Gözəl binalardan bir çoxu da Peterburq muzeyləridir ki, əziz balamız Totuş, üzr istəyirəm, Tahirə xanım, böyük məmnuniyyətlə buraları ziyarət etmək şansını bizə yarat­ dı. Səfərimizi bütün ailə ilə birlikdə həyata keçirdiyimizdən, demək olar ki, “Piter”in hər yerinə baş çəkdik. Uşaqları nə maraqlandırırsa - sirk, delfinari, okeanarium, balıqlar, köpəkbalıqlarına yaxından baxa bildik. Bunlar şəhərin yeni yaradılmış istirahət xidmətləri olsa da, nəinki uşaqların, hətta böyüklərin də maraq dairəsindədir. Əslində, uşaq bir bəhanədir. Axı hər bir böyük insan özü də uşaqlıq, cavan­ lıq qəlbinə malikdir. Olduğum bütün ölkələri, şəhərləri çox bəyənib dəyərləndirsəm də, istənilən halda paralellər aparı­ ram. Və görürəm ki, öz şəhərim, öz məmləkətim mənə daha maraqlıdır... Çox istərdim gələcəkdə Bakıda, eləcə də bütün Azərbaycanda bu kimi işlər görülsün. Biz də yaxın gələcəkdə 3 milyon turist qarşılaya bilək. Xaricilər Azərbaycanı KƏŞF eləməyə gəlsinlər!

Klassik Sankt-Peterburqa gəldikdə, əlbəttə, biz Ermitaj­ da olmaya bilməzdik. Çünki bu şəhəri Ermitajsız, Ermitajı isə Peterburqsuz təsəvvür eləmək mümkün deyil. Sevindiricidir ki, bu muzeydə digər azərbaycanlılarla yanaşı, rəssam dos­ tum, Neftçalada doğulmuş Sakit Məmmədovun da əsərləri yer alıb. Sakit Məmmədov yeganə rəssamdır ki, Repin adı­ na Rəssamlıq, Heykəltəraşlıq və Memarlıq İnstitutunu qır­ mızı diplomla bitirib. Bu, dillə deyiləsi mümkün olmayan bir hissdir. Azərbaycanlı rəssamın əsərləri “Ermitaj”ı bəzəyir! “Казанский Собор”, eləcə də “Исаакевский Собор” öz möhtəşəmliyi ilə insanı çoooox uzaqlara aparır.

48

Uşaqlar üçün isə (doğrusu, elə bizim özümüz üçün də...

- B.A.B.) hər şey nağıla bənzəyirdi... Mənə elə gəlir ki, qızım hələ bu səfər haqqında, təxminən, 20-30 il sonra danışa­ caq. Mən danışdıqca yaddaşımda xatirələr təzələndiyi kimi, eləcə də övladlarım yetkin çağlarında bu xatirələrini yaxın­ ları ilə bölüşəcək... İlk dəfə 1981-ci ildə, doqquz yaşımda, anam bizi Mosk­ vaya aparmışdı. Qismət elə gətirdi ki, şəhərin ən bahalı - “Россия” mehmanxanasında qalaq. Nə var, nə var, sabah səhər 5-də oyanıb, ovaxtkı “Lenin Baba”nın Mavzoleyinə gedəcəkdik. Nə qədər ki yaddaşım yerindədir, anamın səhər tezdən bizi necə oyatmasını heç zaman unutmayacam.

“Naməlum əsgər”ın heykəlindən “Qizil Meydan”a qədər acıbağırsaqtək uzanan cərgə ilə səhər 11-də içəri keçdik!

Ağla bax ey, 53 il ərzində burada uzadılan meyidə tama­ şa eləmək üçün insanlar növbəyə durardılar!!! Bu mənim Rusiyaya anamla ilk səfərimiydi. Əminəm ki, bunabənzər xatirələr Bağırzadə Tahirənin da yaddaşından silinməyəcək.

Bəlkə də nə vaxtsa Sankt-Peterburqla bağlı xatirələrini özü kimlərləsə bölüşəcək. Ermitajda gördüyü Repinin, Sakitin, Şışkinin əsərlərini, gəzib-ziyarət etdiyimiz sabor və küçələri, Neva çayında qayıqla üzməyimizi və daha nələri, nələri xa­ tırlayacaq...

Dama üzrə Dünya Çempionu tacını da ona təqdim edəndə ilk dəfə beynəlxalq turnirdə iştirak elədiyi SanktPeterburqu necə də xatırlamasın! İnşallah! “Dama-dama göl olar!”.

Dama demişkən, dama-dama köynəkdə çıxış edən Tahirənin, ilk dəfə Beynəlxalq Dama Çempionatında, 21

ölkə arasında səkkizinci yerə layiq görülməsi bizim üçün əla nəticə olmasa da, bədnam qonşumuz Ermənistana ba­ xanda bu, elə birincilik də sayıla bilər! Onlar 21, Gürcüstan isə 20-ci yerlə kifayətlənə bildi. Sonuncu turda qızım erməni damaçısı Diana Akopyanı elə 2-ci qarşılaşmada, ağ və qara damalarla məğlub etdi. Çox istərdim, Tahirə ilə Sankt-Peterburqun bəyaz gecələrini də yaxından izləyək. Əfsus ki, bunun üçün yat­ mamaq lazım idi, biz isə erkən oyanmalı idik. Gün ərzində 3-4 qarşılaşma hamını çox yorduğundan, eləcə də tezdən oyanmağın məsuliyyətindən gecə səyahətlərinə vaxt qal­ mırdı. Növbəti ildə Beynəlxalq Dama Çempionatı artıq Esto­ niyada, Tallin şəhərində baş tutacaq. Ümid edirəm, gələcək səfərimizin təəssüratlarını yenidən “Discovery Azerbaijan”la bölüşə biləcəm. Təvazökarlıqdan kənar olsa da, həqiqətən də çox ölkə gəzmişəm və bu gəzintilərdən böyük zövq alı­ ram. Allah-Təala istedad sarıdan lütfünü əsirgəmədiyindən, bu səyahətlər haqqında “çızma-qara”larım da deyəsən, maraqsız olmur. Bəlkə də heç bir xalqın dilində olmayan məşhur Azərbaycan kəlamı var: “Adama gəzmək qalır”. Əlimə pul-para düşən kimi, onu maddiyyata - hər hansı əşyaya, avtomobilə və yaxud sərmayə yatırmağa çalışmı­ ram və hər kəsə də bunu tövsiyə edirəm! Sadəcə, səyahət edirəm və sizlərə də tövsiyə edirəm! Dünyanı gəzməklə in­ san nəinki gördüyü yerləri, eyni zamanda, elə ÖZÜ-nü də yenidən KƏŞF edir! Yaponları həm də ona görə sevirəm ki, hansı məqsədlə, hara getdiklərindən asılı olmayaraq, başqa dövlətə ayaq basan kimi, ÇƏKİRLƏR! Bahalı resto­ ranlarda yeyib-içib, SİQARET ÇƏKMİRLƏR eyyy!!! Foto­

aparat boyunlarında, əllərində, videokamera çiyinlərində...

Yalnız və yalnız ŞƏKİL ÇƏKİRLƏR! Memarlıq abidələrini, yolları, küçələri, yeni texnologiyaları... sonra həmin fotola­ rı albom şəklinə salırlar. Deyəsən, bu GÖZƏL XƏSTƏLİK, azərbaycanlılar demişkən, “sözün yaxşı mənasında” mənə də keçib. Dostum İlqar İsbatov peşəkar fotoaparat hədiyyə etdikdən sonra isə vəziyyət daha da ciddiləşib. Gələcəkdə, təqaüd yaşımızda bu gün yaratdığım albomlara baxanda, zamanı üçün köhnəlmiş fotoların özünəməxsus həzzi yaşa­ nacaq.

Nostalji Düşünürəm, hər bir insanın, eləcə də Allah-Təalanın ya­ ratdığı hər bir varlığın bu həyatda öz missiyası, öz vəzifəsi var. Hər insan özündən sonra nəsə qoymalı, gələcəyə nəsə ötürməlidir. Şadam ki, belə bir missiyanı yerinə yetirmək im­ kanını Tanrı mənə də qismət eləyib. Əgər doğrudan da qızı­ mın əlindən tutub, onunla Dama Çempionatına gedirəmsə, demək, bu, təxirəsalınmaz tərbiyənin bir bəndidir. Yəni borcumdur ki, valideynlərimin imkanları daxilində mənə verə bildiklərini, mən də öz imkanlarım çərçivəsində övla­ dım üçün edim. Azərbaycanın gələcəyinə sivil, intellektual, alicənab vətəndaş yetirim. Vacib deyil ki, o, Nobel mükafa­ tına layiq görülsün, ya da dahi olsun; yetər ki, qızım Vətəni üçün ziyalı və faydalı böyüsün. Vətənini sevən vətəndaş ol­ sun... Yazdıqlarım böyük bir KƏŞF olmasa da, gördüklərimi rahatlıqla KƏŞFlərimin sırasına aid edə bilərəm!

Bəhram Arif oğlu BAĞIRZADƏ Qısaca “B.A.B.”

49

50

51

SORAĞINDAYAM

O

q­ta­yı AN-maq­la, Oq­ta­yın AN-ın­dan bəhs et­mək sim­vo­lik xa­rak­ter da­şı­ yır. Adə­tən, Oq­tay ki­mi­lə­rə fə­dai də de­yir­lər. Oq­ta­yı AN-ar­kən, doğ­ru­su,

onun so­ya­dı­nı bil­mir­dim, oğ­lu Ay­dın de­mə­səy­di...

Axı biz Oq­ta­yı heç vaxt fa­mil­yar ola­raq ta­nı­ma­mı­

şıq ki, onun so­ya­dı­nı bil­mə­yə eh­ti­yac da ol­sun.

Oq­tay “bi­zim Oq­tay” idi! Oq­tay mə­nim Oq­ta­yım, həm də elə mə­nim TAY-ım idi. Qon­şum idi. Adı­ nın qar­şı­sı­na “rəh­mət­lik”, “mər­hum” ifa­də­lə­ri­ni sağ­lı­ğın­da, özü də üzü­nə za­ra­fat­la de­yər­dik! Sən de­mə, Oq­ta­yın fa­mi­li­ya­sı Məm­mə­dov imiş. Məm­ mə­dov Oq­tay Döv­lət baş­çı­sı­nı mü­şa­yi­ət edən fo­ toq­raf ki­mi Bi­rin­ci şəx­sin eti­ba­rı­nı, elə­cə də xa­ri­ ci sə­fər­lər­də Pre­zi­dent ko­man­da­sı­nın üzv­lə­ri­nin hör­mə­ti­ni qa­zan­mış­dı. Bu eti­bar və hör­mət, ey­ni za­man­da, onun is­te­da­dı­nın tə­za­hü­rü, sə­nə­ti­nə ve­ri­lən la­yiq­li qiy­mət idi.. İş­dən kə­nar, boş vaxt­la­rın­da isə mil­lə­tin gün­də­lik qay­ğı­la­rın­dan tut­muş, tə­bi­ət mən­zə­rə­lə­ri­nə qə­dər Oq­ ta­yın alə­ti­nin – fo­toa­pa­ra­tı­nın yad­da­şı­na “həkk olu­nar­ dı”. Yer-yur­dun­dan qo­vu­lan­lar, “20 Yan­var” qur­ban­la­rı və sa­ir və sa­ir və sa­ir...

Vic­dan, qey­rət sə­nət­ka­rı ha­ra çək­sə, ora da get­ mə­li­dir. Bu isə sev­di­yin sə­nə­tə mə­həb­bə­tin nü­mu­nə­si ol­maq­la ya­na­şı, həm də və bir PE­ŞƏ­K AR­LIQ gös­tə­

Varmı Oqtayın tayı?..

52

ri­ci­si idi. Ürə­yi də çox is­tə­di­yi yer­də, am­ma is­tə­mə­di­yi vaxt­da im­ti­na elə­di. Əs­lin­də, ürə­yi­nin dö­yün­mə­sin­dən şü­ur­lu şə­kil­də im­ti­na et­mə­si­ni is­tə­yən az adam tap­maq olar. Ürək­di də, ke­fi is­tə­yən­də iş­lə­yir, is­tə­mə­yən­də...

Oqt­qa­yın hə­ya­tı­nın SON AN-ı Şə­hid­lər Xi­ya­ba­nın­da ba­şa çat­dı. Bu­ra­nı PE­ŞƏ­K AR­CA­SI­NA zi­ya­rət elə­di! İşi­ni gör­dü - şə­kil­lər çək­di. Ürə­yi sanc­dı, evə ça­tar-çat­ maz... ru­hu gəl­di­yi ye­rə qa­yıt­dı...

Son AN 2009-un 20 Yan­va­rın­da baş ver­di. Əs­lin­ də, Oq­tay bu Mü­qəd­dəs Xi­ya­ban­da uyu­yan 134 şə­ hid­dən 135-ci­si də ola bi­lər­di. Axı o, 1990-cı ilin yan­ va­rın­da baş ve­rən ha­di­sə­lə­ri an­ba­an ta­ri­xin yad­da­şı­na həkk edər­kən, gö­zü qan­la ör­tül­müş So­vet əs­gər­lə­ri­nin gül­lə­si­nə tuş gə­lə bi­lər­di!

Azər­bay­can Döv­lət Bə­dən Tər­bi­yə­si İns­ti­tu­tu­nu bi­ tir­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, fo­to işi­nə həd­siz ma­ra­ğı və is­ te­da­dı onu sev­di­yi sə­nət­də “bi­şir­di” və Oq­tay 1990-cı il­dən hə­ya­tı­nı in­di­ki Azər­TAc-a bağ­la­dı, 8 il­dən son­ra agent­li­yin “Fo­to İn­for­ma­si­ya” re­dak­si­ya­sı­nın rəh­bə­ri tə­yin olun­du. Elə bu və­zi­fə ba­şın­da sə­nə­ti­nin şə­hi­di­nə çev­ril­di.

KİV nü­ma­yən­də­lə­ri yax­şı bi­lir­lər ki, şə­kil ya­zı­nın ya­ rı­sı­dır. Oq­ta­yın və­fa­tın­dan son­ra bir müd­dət ya­rım­çıq ya­zı­lar­dan da­nış­dı­lar, am­ma əvəz­siz pe­şə sa­hi­bi ol­ mur hə­yat­da. Elə on­la­rın ya­zı­la­rı­nın qa­lan 50 fai­zi­ni dol­du­ran­lar da ta­pıl­dı. Di gəl, on­lar Oq­tay de­yil­di­lər – hər AN-ı AN-ın­da tu­tan Oq­tay!

Sa­də, tə­va­zö­kar, şən Oq­tay. “Tə­rəq­qi” me­da­llı, Əmək­dar Mə­də­niy­yət İş­çi­si – Oq­tay Ay­dın oğ­lu Məm­ mə­dov.

Azər­bay­ca­nın bö­yük sə­nət­kar­la­rın­dan ki­mi­si yaz­dı, ki­mi­si bəs­tə­lə­di, ki­mi­si ifa­çı ol­du, Oq­tay da ürə­yi­ni şə­ kil­lər­lə (bəl­kə də “şə­kil­lə­rə”!) bo­şalt­ma­ğa ça­lış­dı.

Sə­nin xa­ti­rə­ni jur­na­lı­mı­zın yan­var ayı nöm­rə­sin­də - Sə­nin gəl­di­yin yox, qa­yı­dış ayın­da hör­mət­lə yad et­dik. İn­di üzü­nə de­yə bil­mi­rik, am­ma ar­xan­ca ya­zı­rıq: “Al­lah Sə­nə rəh­mət elə­sin!”. Şirməmməd NƏZƏRLİ

53

VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ

54

55

reklam

VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ

56

57

TARİXƏ NƏZƏR

Xeyir

verən oğlan 58

İl­­də 2 mi­­lyard av­­ro...

B

u gün Bill Geyts, Uarron Baf­­fot, Kar­­los Slim Elu ki­­mi mil­­yar­­der­­lə­­rin il­­lik qa­­zan­­cı be­­lə, bu 3 yaş­­lı oğ­­la­­nın gə­­li­­ri­­ nə çat­­mır...

Am­­ma onun bu ti­­tan­­lar ki­­mi iri mü­­əs­­si­­sə­­lə­­ri, bank­­la­­rı, iş­­çi or­­du­­su, mə­­dən­­lə­­ri, tu­­rizm ob­­yekt­­lə­­ri yox­­dur. Da­­ha konk­­ret de­­sək, onun va­r-yo­­xu yal­­nız 600 pal­­tar­­lıq qar­­de­­rob­­dan iba­­rət­­dir ki, mu­­zey­­ də sax­­la­­nı­­lan hə­­min ge­­yim­­lər də yal­­nız gü­­nün mü­­əy­­yən sa­­at­­la­­rın­­ da əy­­nin­­də olur. Sut­­ka­­nın 20 sa­a­tı ba­­la­­ca Jül­­yen Brüs­­sel­­də­­ki “Rue de l’E­­tu­­ve” və “Rue du Che­­ne” kü­­çə­­lə­­ri­­nin kə­­siş­­mə­­sin­­də­­ki bi­­na­­nın ti­­nin­­də, da­i­mi məs­­kə­­nin­­də çı­­lım-çıl­­paq da­­ya­­nır. Da­­ha doğ­­ru­­su, üzü onu zi­­ya­­rət edən­­lə­­rə tə­­rəf, fa­­si­­lə­­siz ola­­raq, tə­­bii eh­­ti­­ya­­cı­­nı ödə­­yir.

Onu bü­­tün dün­­ya ta­­nı­­sa da, men­­ta­­li­­te­­ti­­mi­­zə uy­­ğun gəl­­mə­­ yən hə­­yat tər­­zi uc­­ba­­tın­­dan və ya han­­sı­­sa baş­­qa bir sə­­bəb­­dən­­ mi, de­­mək çə­­tin­­dir, Jül­­yen bir də­­fə də ol­­sun, Azər­­bay­­can me­­di­a­ sı­­nın ek­­ra­­nı­­nı, sə­­hi­­fə­­si­­ni bə­­zə­­mə­­yib. Əmi­­nəm ki, oxu­­cu­­la­­rı­­mı­­zın ək­­sə­­riy­­yə­­ti də bu ba­­la­­ca ul­­duz ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­sız­­dır. Bax­­ma­­ ya­­raq ki ar­­tıq Jül­­ye­­ni ta­­nı­­ma­­dan “Mən mü­a­sir dün­­ya in­­cə­­sə­­nə­­ti haq­­qın­­da ye­­tə­­rin­­cə mə­­lu­­mat­­lı­­yam” id­­di­a­sın­­da bu­­lun­­maq, sö­­zün əsl mə­­na­­sın­­da, qə­­ba­­hət­­dir. Be­­lə­­lik­­lə, dün­­ya­­nın ən məş­­hur hey­­ kə­­li - Man­­ne­­ken Pis, öz di­­li­­miz­­də de­­sək, “İşə­­yən oğ­­lan” si­­zi “Dis­­ co­­very Azer­­ba­i­jan”da sa­­lam­­la­­yır.

Ta­­rix nə de­­yi­­r?

31 sm.-lik bu ba­­la­­ca hey­­kəl Brüs­­sel­­də ilk də­­fə 1619-cu il­­də tunc­­dan tö­­kü­­lüb. Am­­ma ucal­­dıl­­dıq­­dan son­­ra də­­fə­­lər­­lə oğur­­lan­­sa da, ön­­cə her­­soq­­lar, za­­man keç­­dik­­cə isə şə­­hər bə­­lə­­diy­­yə­­si is­­rar­­la hey­­kə­­lin ye­­ri­­nin boş qal­­ma­­sı­­na im­­kan ver­­mə­­yə­­rək, ey­­ni­­si­­ni ye­­ni­­dən ucal­­dıb­­lar. Za­­man-za­­man “Man­ne­­ken Pi­s”in öl­­çü­­sü 63 sm.-dək hün­­dür­­ləş­­sə də, XIX əsr­­də ha­­zır­­lan­­mış so­­nun­­ cu va­­ri­­ant, ori­­ji­­na­­la uy­­ğun ola­­raq, 31 sm bö­­yük­­lü­­yün­­də qo­­yu­­lub. Be­­lə­­lik­­lə, bü­­tün bu səy­­lə­r nə­­ti­­cə­­sin­­də son 391 il ər­­zin­­də Brüs­­sel bir gün də ol­­sun, “Ma­­nne­­ ken Pis”siz qal­­ma­­yıb.

Hey­­kəl­­cik, yu­­xa­­rı­­da qeyd et­­di­­yim ki­­mi, ilk də­­fə 1619-cu il­­də her­­soq Qotf­­rid Bra­­ bans­­ko­­nun si­­fa­­ri­­şi ilə döv­­rün məş­­hur me­­mar və hey­­kəl­­tə­­ra­­şı Je­­rom Dyü­­ke­­ nua tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nıb.

Bəs Jül­­yen kim­­dir və nə üçün ona hey­­kəl ucal­­dı­­lı­­b?

Bir rə­­va­­yə­­tə gö­­rə, ba­­la­­ca oğ­­lan səh­­vən ca­­du­­gə­­rin dar­­va­­za­­sı­­na işə­­

59

TARİXƏ NƏZƏR yir. Qə­­zəb­­lə­­nən za­­lım ca­­du­­gər onu elə o və­­ziy­­yət­­də­­ cə da­­şa dön­­də­­rir. Be­­lə­­lik­­lə, “Ma­­nne­­ken Pis” hey­­kə­­li ya­­ra­­nır.

Di­­gər bir rə­­va­­yət­­də isə de­­yi­­lir ki, düş­­mən­­lər şə­­hə­­ rə hü­­cum edir. La­­kin ye­nil­məz qa­­la di­­var­­la­­rı düş­­mən or­­du­­su­­nun qar­­şı­­sı­­nı alır. Bu­­nu gö­­rən ya­­del­­li­­lər şə­­hə­­ rə part­­la­­yı­­cı­­lar at­­ma­­ğa baş­­la­­yır. Əha­­li su da­­şı­­ya­­raq, part­­la­­yı­­cı­­la­­rı elə dü­­şən ki­­mi sön­­dür­­dü­­yü üçün atı­­lan sur­­sat­­la­­rın ço­­xu işə ya­­ra­­mır. Am­­ma düş­­mə­­nin at­­dı­­ğı part­­la­­yı­­cı­­lar­­dan bi­­ri şə­­hə­­rin sur­­sat an­­ba­­rı ya­­xın­­lı­­ğı­­na dü­­şür, nə­­ti­­cə­­də, bü­­tün şə­­hər yer üzün­­dən si­­lin­­mək təh­­lü­­kə­­si ilə üz­­lə­şir. Ya­­xın­­lıq­­da isə su­­qa­­bı ol­­mur, ha­­ mı an­­la­­yır ki, su gə­­ti­­rib part­­la­­yı­­şın qar­­şı­­sı­­nı al­­maq çox gec­­dir. Elə bu an Jül­­yen irə­­li qa­­çır və si­­di­­yi ilə part­­la­­ yı­­cı­­nın fi­­ti­­li­­ni son­­dü­­rür. Be­­lə­­lik­­lə, o, xi­­las et­­di­­yi şə­­hə­­ri­­ nin qəh­­rə­­ma­­nı­­na çev­­ri­­lir. Qə­­dir­­bi­­lən şə­­hər əh­­li isə ona Lütfkarlıq gös­­tə­­rə­­rək, part­­la­­yı­­cı­­nı sön­­dür­­dü­­yü və­­ziy­­ yət­­də hey­­kəl qo­­yur. Üçün­­cü rə­­va­­yə­­tə gö­­rə isə bu, da­­ha konk­­ret şəx­­ sin adı ilə bağ­­lı­­dır. De­­yi­­lə­­nə gö­­rə, her­­soq Qotf­­rid Bra­­ bans­­ko, oğ­­lu­­nun kör­­pə ol­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq, onu hə­­mi­­şə özü ilə dö­­yü­­şə apa­­rar­­mış. Gün­­lə­­rin bi­­rin­­də her­­soq ona ta­­be ol­­maq is­­tə­­mə­­yən vas­­sal­­la­­rı ilə növ­­ bə­­ti də­­fə dö­­yü­­şər­­kən məğ­­lu­­biy­­yət­­lə üz­­lə­­şir. Əs­­gər­­lər ruh­­dan dü­­şür, hər tə­­rəf sü­­kut için­­də ikən, bir­­dən de­­ yin­­gən xid­­mət­­çi qa­­dı­­nın sə­­si uca­­lır və o “ Ma­n­ne­­ken pis, Ma­n­ne­­ken pis” de­­yə­­rək, her­­so­­qun oğ­­lu­­nun pal­­ta­­ rı­­nı ye­­ni­­dən is­­lat­­ma­­sı­­na don­­qul­­da­­nır. Da­­yə­­si­­nin əsə­­ bi­­ləş­­mə­­si­­nə uşa­­ğın şaq­­qa­­naq çə­­kə­­rək gül­­mə­­si ha­­mı­­ nın üzün­­də tə­­bəs­­süm ya­­ra­­dır; san­­ki bu, bü­­tün or­­du­­ya ruh ve­­rir və əs­­gər­­lər tək­­rar mü­­ha­­ri­­bə­­yə gi­­rə­­rək qə­­lə­­bə qa­­za­­nır­­lar. Her­­soq şə­­hə­­rə qa­­yı­­dan ki­­mi, oğ­­lu­­na abi­­də ucal­­dır. Ma­­raq­­lı­­dır ki, hə­­qi­­qə­­tən də 1619-cu il­­də “Man­­ ne­­ken Pis” hey­­kə­­li her­­soq Qotf­­rid Bra­­bans­­ko tə­­rə­­fin­­ dən qo­­yu­­lub və rə­­va­­yət­­də ol­­du­­ğu ki­­mi, her­­soq o za­­ man hə­­qi­­qə­­tən mü­­ha­­ri­­bə­­dən qa­­yı­­dıb­­mış.

Ucal­­dıl­­ma­­sın­­dan 79 il son­­ra, yə­­ni 1698-ci il­­də qu­­ ber­­na­­tor Mak­­si­­mi­­li­­an Em­­ma­­nu­­el hey­­kə­­li ge­­yin­­dir­­mək ba­­rə­­də dü­­şü­­nüb və elə hə­­min il bay­­ram­­la­­rın bi­­rin­­də əla­­həz­­rə­­tin əm­­ri ilə Jül­­ye­­nə pal­­tar ti­­ki­­lir. Ta­­rix­­də ilk də­­ fə hey­­kəl ge­­yin­­di­­ri­­lir. Ma­­raq­­lı­­dır ki, əsa­­sı 312 il əv­­vəl qo­­yu­­lan bu ənə­­nə hə­­lə də ya­­şa­­dı­­lır və bu gün də siz bu ba­­la­­ca­­nı El­­vis Pres­­li­­dən Na­­po­­le­o­na, Mot­­sart­­dan Bud­­da­­ya, kos­­mo­­navt­­dan Çin aş­­pa­­zı­­na qə­­dər müx­­tə­­lif qi­­ya­­fə­­lər­­də gö­­rə bi­­lər­­si­­niz.

60

Əgər təsadüfən yolunuz yazda Avropadan düşsə, mayın 28-də, günün birinci yarısı mütləq Brüsselə baş çəkin, peşman olmazsınız. Həmin gün Jülyen Azərbaycanın milli geyimində, ənənəsinə uyğun olaraq, təbii ehtiyacını yerinə yetirə-yetirə ziyarətçilərini salamlayır...

Əgər tə­­sa­­dü­­fən yo­­lu­­nuz yaz­­da Av­­ro­­pa­­dan düş­­sə, ma­­yın 28-də, gü­­nün bi­­rin­­ci ya­­rı­­sı müt­­ləq Brüs­­se­­lə baş çə­­kin, peş­­man ol­­maz­­sı­­nız. Hə­­min gün Jül­­yen Azər­­ bay­­ca­­nın mil­­li ge­­yi­­min­­də, ənə­­nə­­si­­nə uy­­ğun ola­­raq, tə­­ bii eh­­ti­­ya­­cı­­nı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rə-ye­­ti­­rə zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­ri­­ni sa­­lam­­ la­­yır.

Jül­­yen müs­­tə­­qil­­lik gü­­nü­­mü­­züm şə­­rə­­fi­­nə mil­­li ge­­yi­­ mi­­miz­­də olur. Am­­ma bu o de­­mək de­­yil ki, “Ma­­nne­­ken Pis” hər bir döv­­lə­­tin bay­­ra­­mın­­da hə­­min öl­­kə­­nin əl­­bi­­sə­­ si­­ni ge­­yi­­nir. Xeyr, Brüs­­sel Şə­­hər Şu­­ra­­sı­­nın qə­­ra­­rı ilə Jül­­ye­­nin qar­­de­­ro­­bu­­na MDB öl­­kə­­lə­­rin­­dən yal­­nız Azər­­ bay­­can və Qa­­za­­xıs­­ta­nın mil­­li ge­­yim­­lə­­ri sa­­lı­­nıb.

De­­yi­­lə­­nə gö­­rə, Sov.İKP MK-nın Baş ka­­ti­­bi N. Xruş­­ şov “Ma­n­ne­­ken Pis” hey­­ran­­la­­rın­­dan olub. Hət­­ta So­­vet li­­de­­ri­­nin əm­­ri ilə Jül­­yen üçün xü­­su­­si ola­­raq kos­­mo­­navt ska­­fand­­rı dü­­zəl­­di­­lib və hə­­min xü­­su­­si ge­­yim bu gün də “Ma­n­ne­­ken Pi­s”in qar­­de­­ro­­bu­­nu – Brüs­­sel Şə­­hər Mu­­ ze­­yi­­ni bə­­zə­­yən na­­dir eks­­po­­nat­­lar­­dan sa­­yı­­lır.

Jül­­ye­­nin se­­vim­­li ge­­yim­­lə­­ri sı­­ra­­sın­­da ən çox diq­­qət cəlb edən pal­­tar­­lar­­dan bi­­ri isə ona məş­­hur ko­­mik per­­ so­­naj Mis­­ter Bin tə­­rə­­fin­­dən ba­­ğış­­la­­nıb. İn­­gi­­lis akt­­yo­­ru Ro­­an At­­kint­­son 2002-ci ilə bri­­ta­­ni­­ya­­lı dər­­zi­­lə­­rə Jül­­yen üçün ozü­­nün məş­­hur ge­­yim ti­­pin­­də bo­­zum­­tul qəh­­və­­yi pen­­cək, açıq-qəh­­və­­yi şal­­var, ağ köy­­nək və üs­­tü ma­­vi­­ xal­­lı qır­­mı­­zı qals­­tuk si­­fa­­riş ve­­rə­­rək, hey­­kəl­­ci­­yi öz əl­­lə­­ri

ilə ge­­yin­­di­­rib.

Am­­ma bü­­tün bun­­la­­ra bax­­ma­­ya­­raq, Brüs­­sel sa­­kin­­ lə­­ri he­­sab edir­­di­­lər ki, “Ma­n­ne­­ken Pis” – yə­­ni Jül­­yen xoş­­bəxt de­­yil. Ne­­cə de­­yər­­lər, tən­­ha qəlb xa­­ra­­ba qa­­lar.

Bu­­nu əsas gə­­ti­­rən Şə­­hər Şu­­ra­­sı­­nın qə­­ra­­rı ilə 1987-ci ilə də Brüs­­se­­ldə “işə­­yən qız ” hey­­kə­­li qo­­yu­­lur.

Hey­­kəl­­tə­­raş De­­nis-Ad­­ri­­en De­­bo­­vu­­rie “Je­a­ne­­ken Pis” hey­­kə­­li­­ni “Ma­n­ne­­ken Pi­s”in qo­­yul­­du­­ğu məş­­hur Qrand Plas mey­­da­­nı­­nın qar­­şı tə­­rə­­f in­­də yer­­ləş­­di­­rir.

Be­­lə­­lik­­lə, Jül­­ye­­nin bu tən­­ha­­lı­­ğı­­na düz, 368 il­­dən son­­ra son qo­­yu­­lur. Bu gün nə­­in­­ki Brüs­­sel­­də, ümu­­mi­­ lik­­də, bü­­tün Bel­­çi­­ka­­da dü­­şü­­nür­­lər ki, ax­­şam­­lar – iş­­dən son­­ra “Ma­n­ne­­ken Pis” və Je­­ne­­ken Pi­­sin ruh­­la­­rı qo­­vu­­ şur.

Am­­ma “Je­a­ne­­ken Pis” “Ma­n­ne­­ken Pis” qə­­dər şöh­­ rət tap­­ma­­dı­­ğı üçün onu an­­caq tə­­sa­­dü­­f i zi­­ya­­rət­­çi­­lər və onun ba­­rə­­sin­­də mə­­lu­­mat­­lı olan brüs­­sel­­li­­lər ya­­da sa­­lır.

“Ma­n­ne­­ken Pis” Bel­­çi­­ka büd­­cə­­si­­nə il­­də, təq­­ri­­bən, 20 mil­­yard av­­ro gə­­lir gə­­ti­­rir.

He­­sab­­la­­ma­­la­­ra gö­­rə, hər il 10 mil­­yon­­dan ar­­tıq in­­ san Jül­­ye­­nə ta­­ma­­şa et­­mək məq­­sə­­di ilə Brüs­­se­­lə üz tu­­tur. Bu isə kül­­li miq­­dar­­da pul axı­­nı de­­mək­­dir. Am­­ma “Ma­n­ne­­ken Pi­s”in qa­­zan­­cı yal­­nız tu­­rizm­­lə məh­­dud­­laş­­ mır. Brüs­­sel­­də, de­­mək olar ki, hər ad­­dım­­ba­­şı rast gə­­ li­­nən is­­tər hə­­diy­­yə ma­­ğa­­za­­la­­rı, is­­tər­­sə də adi mar­­ket­­

61

TARİXƏ NƏZƏR

lər­­də “Ma­n­ne­­ken Pi­s”in for­­ma­­sın­­da müx­­tə­­lif əş­­ya və su­­ve­­nir qis­­min­­də sa­­tı­­lır.

“Ma­n­ne­­ken Pis”, hət­­ta qi­­da sə­­na­­ye­­si­­nə də çox cid­­ di for­­ma­­da da­­xil ola bi­­lib. “Ma­n­ne­­ken Pi­s”in hey­­kəl­­ cik-şo­ko­lad, tort­la­rı, di­gər şir­niy­yat­la­rı fərq­­li öl­­çü­­lər­­də nə­­in­­ki Bel­­çi­­ka, ümu­­mi­­lik­­də, bü­­tün Be­­ni­­luks döv­­lət­­lə­­ri, həm­­çi­­nin, Fran­­sa və Al­­ma­­ni­­ya­­nın sər­­həd əya­­lət­­lə­­rin­­ də zi­­ya­­fət süf­­rə­­lə­­ri­­nin vaz­­ke­­çil­­məz ne­­mə­­ti­­nə çev­­ri­­lib.

Bel­­çi­­ka­­lı­­lar Jül­­ye­­ni, sö­­zün əsl mə­­na­­sın­­da, se­­vir...

Bu gün Bel­­çi­­ka­­da is­­tər rəs­­mi, is­­tər qey­­ri-rəs­­mi öl­­kə əhə­­miy­­yət­­li təd­­bir, mə­­ra­­sim yox­­dur ki, Jül­­yen ora­­da xa­­tır­­lan­­ma­­sın. Jül­­yen, bir növ, bu ink­­şaf et­­miş Av­­ro­­ pa döv­­lə­­ti­­nin qey­­ri-rəs­­mi ger­­bi­­nə çev­­ri­­lib. Baş­­da Kral ol­­maq­­la, il­­də, azı, 2-3 də­­fə bü­­tün döv­­lət və hö­­ku­­mət rəs­­mi­­lə­­ri­­ni Jül­­ye­­nin ya­­nın­­da gör­­mək müm­kün­dür. Üs­­ tə­­lik, mil­­li bay­­ram­­lar­­da və bir sı­­ra əla­­mət­­dar gün­­lər­­də “Ma­n­ne­­ken Pis” hey­­kə­­li ət­­ra­­fın­­da hər­­bi or­­kest­­rin ifa­­ sın­­da xoş mu­­si­­qi­­nin sə­­da­­sı bü­­tün ya­­xın mə­­həl­­lə­­lə­­ri bü­­rü­­yür.

Diq­­qət mər­­kə­­zin­­də sax­­lan­­ma­­sı­­nı, tə­­bii ki, “Ma­n­ne­­ ken Pis” də ca­­vab­­sız qoy­­mur - be­­lə gün­­lər­­də Jül­­yen­­ dən su yox, pi­­və axır. Pi­­və­­nin su­­ya nis­­bə­­tən Jül­­ye­­nin özü­­nə­­məx­­sus təq­­di­­ma­­tın­­da si­­di­­yi da­­ha çox xa­­tır­­lat­­ma­­ sı­­na və iy­­rənc gö­­rün­­mə­­si­­nə bax­­ma­­ya­­raq, iç­­ki­­ni se­­vən

62

av­­ro­­pa­­lı­­lar əl­­lə­­rin­­də qə­­dəh­­lər bu işə­­yən oğ­­la­­nın if­­raz et­­di­­yi iç­­ki­­nin da­­dı­­na bax­­maq üçün bö­­yük növ­­bə­­lər ya­­ ra­­dır.

Am­­ma 2005-ci ilin 4 iyu­­nun­­da, Bel­­çi­­ka­­nın “Spor­­ ting Gi­­jon” fut­­bol klu­­bu­­nun yu­­bi­­ley mə­­ra­­si­­min­­də hər şey göz­­lə­­ni­­lən ki­­mi ol­­ma­­dı. Jül­­yen da­­ha bö­­yük sürp­­ riz edə­­rək, mə­­ra­­sim iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rı­­nı pi­­və­­yə yox, dün­­ya­­ca məş­­hur Bel­­çi­­ka si­d­ri­­nə qo­­naq et­­di.

Bu gün “Ma­n­ne­­ken Pi­s”in məş­­hur­­lu­­ğu ar­­tıq nə sü­­ ni, nə tə­­bii sər­­həd ta­­nı­­yır. Dün­­ya öl­­kə­­lə­­ri öz “Ma­n­ne­­ ken Pi­s”i­­ni ya­­rat­­ma­­ğı hə­­dəf­­lə­­yib. Tə­­sa­­dü­­f i de­­yil ki, bir çox öl­­kə­­lər­­də Jül­­ye­­ni xa­­tır­­la­­dan çox­­lu hey­­kəl ucal­­dı­­lıb.

Hət­­ta Bra­­zi­­li­­ya­­da Jül­­ye­­nin şə­­rə­­f i­­nə fut­­bol ko­­man­­da­­sı, Bir­­ləş­­miş Ştat­­lar­­da mey­­dan, Ni­­der­­land­­da ma­­ğa­­za­­lar şə­­bə­­kə­­si, Ya­­po­­ni­­ya­­da isə qa­­tar stan­­si­­ya­­sı var. Son­­ da onu da diq­­qə­­ti­­ni­­zə çat­­dı­­rım ki, Azər­­bay­­can da bu pro­­ses­­dən kə­­nar­da qal­­ma­­yıb. Sa­­də­­cə, bir az fərq­­li şə­­ kil­­də. Bü­­tün dün­­ya “Ma­n­ne­­ken Pi­s”i in­­cə­­sə­­nə­­ti­­nə da­­xil et­­di­­yi hal­­da, biz bu ba­­la­­ca­­nı mə­i­şə­­ti­­mi­zə bu­­rax­­mı­­şıq; xü­­su­­si­lə də ötən əs­­rin 90-cı il­­lə­­rin­­də. Düz­­dür, gü­­nü­­ müz­­də bu ar­­tıq bir qə­­dər dəb­­dən dü­­şüb, am­­ma hə­­ lə də şəx­­si və ic­­ti­­mai ayaq­­yo­­lu­­la­­rın qa­­pı­­la­­rı üzə­­rin­­də Jül­­ye­­nin təs­­vi­­ri­­nə rast gə­­lə bi­­lər­­si­­niz.

Bəhruz Heydərİ

63

reklam

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR

Чярчивядя 64

G

ö­zəl bir de­yim var. Doğ­ru­su, bu ifa­də rus di­ lin­də da­ha yax­şı səs­lə­nir. Məhz elə bu sə­ bəb­dən tər­cü­mə et­mə­dən urus­ca ya­za­cam: «Он художник своего дела!». Bu ifa­də­ni şai­rə, sü­rü­cü­yə, hə­ki­mə... bir söz­lə, az qa­la, bü­tün sə­nət növ­lə­ri­nə şa­mil et­mək olar. Və ək­si­nə, heç bir sə­nət nö­vü­ nü bu qay­da ilə di­gər sə­nət növ­lə­ri­nə şa­mil et­mək müm­ kün de­yil. Bir an­lı­ğa tə­səv­vür edin: «Он шофер своего дела»...

Xü­la­sə!

Rəs­sam nə de­mək­dir və onun müa­sir hə­yat­da­kı mis­si­ ya­sı nə­dən iba­rət­di­r?

Ye­ni əsər­lə­ri ya­ra­dar­kən, fır­ça us­ta­sı­nı dü­şün­mə­yə nə va­dar edi­r? Ümu­miy­yət­lə, o ni­yə ye­ni əsər ya­ra­dı­r? Har­dan­dı bu is­tə­k?

Rəs­sam bə­yaz kə­ta­nın önün­də du­rub-da­ya­nar­kən göz­ lə­ri önün­də ma­vi sə­ma, onun uc­suz-bu­caq­sız üfüq­lə­ri can­ la­nar­kən bu fan­ta­zi­ya­do­lu aləm rəs­sa­mı ha­ra­la­ra apa­rı­r?

Ya­rat­dı­ğı əsər­lə­rin möv­zu­su­nu o har­dan ta­pı­r?

So­nu ol­ma­yan be­lə su­al­lar sil­si­lə­si mə­ni hər za­man dü­ şün­dü­rür. Sa­at­lar­la da­nış­maq, uzun-uza­dı ya­zı­lar da yaz­ maq olar. La­kin bir jur­nal­da möv­zu­ya ay­rı­lan konk­ret sə­hi­ fə­lər də var axı. Gə­rək­dir ki, “çər­çi­və”yə sı­ğı­şa­san. Çər­çi­və de­miş­kən... Di­gər ya­ra­dı­cı in­san­lar­dan fərq­li ola­raq, bü­tün əsər­lə­ri­ni “çər­çi­və­yə sı­ğış­dır­ma­ğa məh­kum ol­muş” gənc­lik dos­tum­la növ­bə­ti gö­rü­şüm bu rub­ri­ka­nın ya­ran­ma­sı­na sə­ bəb ol­du. Sə­bəb­kar, nə qə­dər qə­ri­bə gö­rün­sə də, o de­yil­ di, elə özüm idim. Nə­dən Azər­bay­can rəs­sam­la­rı­nı KƏŞF et­mə­yə­k? Axı biz DİS­CO­VERY jur­na­lı ola­raq bu mis­si­ya­ nı ye­ri­nə ye­ti­ri­rik. Doğ­ru­su, sua­lın ca­va­bı­nı göz­lə­mə­yə nə

vaxt var idi, nə də ki hə­vəs. Otu­rub söh­bət­ləş­dik, çız­maqa­ra­mı elə­yib ay­rıl­dım... İn­di isə re­dak­tə elə­di­yim ya­zı­nı oxu­cu­la­ra təq­dim edi­rəm.

Ta­nış olun, Azər­bay­ca­nın ta­nın­mış rəs­sa­mı, fəl­sə­fə elm­lə­ri dok­to­ru, Rəs­sam­lıq Aka­de­mi­ya­sı­nın baş mü­əl­li­mi Rə­şad Meh­di­yev. Bu sa­yı­mız­da Rə­şad mü­əl­li­min (gö­rün­ dü­yü ki­mi, bu, mü­ra­ci­ət for­ma­sı de­yil, o, sö­zün hə­qi­qi mə­ na­sın­da, MÜ­ƏL­LİM­dir!) ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan, Azər­bay­can təs­ vi­ri sə­nə­ti­nə bəxş et­di­yi zən­gin, tək­ra­ro­lun­maz­lı­ğı ilə se­çi­ lən sə­nət in­ci­lə­rin­dən söh­bət... AÇ­MA­YA­CAM! Rəs­sa­mın işin­dən da­nış­maz­lar, rəs­sam elə ona gö­rə rəs­sam­dır ki, onun işi­nə ba­xıb özün-özün­lə, özü də için-için da­nış­ma­lı­ san! Bir də ki sö­zü ağ­zın­dan kəl­bə­tin­lə çı­xa­rı­lan Rə­şad­dan nə da­nı­şa­sa­n?! Yal­nız onun sər­gi­lə­rin­dən söh­bət aç­ma­ğa məc­bu­ram. Oxu­cu­la­rın onu rəs­sam ki­mi KƏŞF et­mə­si­nə gəl­dik­də isə, bun­dan öt­rü Rə­şa­dın əsər­lə­ri­ni seyr et­mək la­zım­dır...

Rə­şad Azər­bay­can təs­vi­ri sə­nə­ti­ni pro­fes­sio­nal sə­ viy­yə­də, bey­nəl­xalq are­na­da də­fə­lər­lə yuk­sək sə­viy­yə­də təm­sil edən­lər­dən­dir! O, müa­sir Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ ti­nin təb­li­ğin­də­ki qa­zan­dı­ğı nai­liy­yət­lə­ri ilə bi­zə ba­şu­ca­lı­ğı gə­ti­rən VƏ­TƏN­DAŞ­la­rı­mız­dan bi­ri­dır! Cüm­lə­lə­rim, de­yə­ sən, bir az pa­fos­lu gö­rün­dü, am­ma ney­nim, bu, bir hə­qi­ qət­dir.

D.A.: - Rə­şad, Rə­şad MÜ­ƏL­LİM, mə­lu­ma­tı­ma gö­rə, sə­nin, ba­ğış­la­yın si­zin (ye­nə də “çər­çi­və”) Azər­bay­ can­da və xa­ri­c­də bir xey­li şəx­si sər­gin(iz) olub. Hət­ta iş­lə­rin(iz) 2006-cı il­də Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tın­da sər­gi­lə­nib. De­yir­lər, bu bi­na­ın di­var­la­rı ara­sın­da, ümu­ miy­yət­lə, heç bir per­so­nal təd­bir ke­çi­ril­mir...

65

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR R.M.: - Doğ­ru­dur, hə­qi­qə­tən də BMT-nin bi­na­sın­da be­lə per­so­nal təd­bir­lər ya baş ver­mir, ya da ki çox na­ dir hal­lar­da ke­çi­ri­lir. La­kin baş­qa for­mat­da. Bu ba­rə­də az son­ra da­nı­şa­ram. Mə­nim iş­lə­ri­min or­da sər­gi­lən­mə­ si­nin sə­bəb­ka­rı isə Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi idi. Əsər­lə­rim ilə ta­nış olan­dan son­ra, BMT-də fər­di sər­gi­mi ke­çir­mək qə­ra­rı­na gəl­miş­di­lər. Əs­lin­də, Azər­bay­can­da və öl­kə­ mi­zin hü­dud­la­rın­dan kə­nar­da şəx­si sər­gi­lə­rim çox olub.

Mə­sə­lən, Bey­nəl­xalq Türk­soy Təş­ki­la­tı­nın “Ça­naq­qa­la dü­şün­cə­lə­ri” əsə­ri­nə gö­rə Qa­zaxs­tan Pre­zi­den­ti Nur­ sul­tan Na­zar­ba­ye­vin şəx­si se­çi­mi nə­ti­cə­sin­də “Lau­re­ at” no­mi­na­si­ya­sı­na mən təq­dim olun­muş­dum. Mə­sə­lə bu­ra­sın­da­dır ki, türk­dil­li öl­kə­lə­ri əha­tə edən Türk­soy Təş­ki­la­tı­nın sim­po­ziu­mu­nun so­nun­da qa­li­bi bu öl­kə­lər­ dən bi­ri­nin pre­zi­den­ti mü­əy­yən­ləş­di­rir...

Vya­na şə­hə­rin­də məş­hur Lanq Qa­le­re­ya­sın­da və Por­çi­ya sa­ra­yın­da sər­gi­min təq­di­ma­tı isə əsər­lə­ri­min da­ha ge­niş audi­to­ri­ya­da nü­ma­yiş et­di­ril­mə­si ilə yad­ da­qa­lan ol­du. Yük­sək­sə­viy­yə­li döv­lət nü­ma­yən­də he­ yə­ti­nin, xa­ri­ci öl­kə dip­lo­ma­tik kor­pus­la­rı təm­sil­çi­lə­ri­nin də­vət olun­ma­sın­da öl­kə­mi­zin Avst­ri­ya­da­kı Sə­f ir­li­yi­nin bö­yük zəh­mə­ti­ni xü­su­si qeyd et­mə­li­yəm. Dip­lo­mat­la­ rı­mız Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin təb­li­ği çər­çi­və­sin­ də (çər­çi­və­siz!) qo­naq­la­rın diq­qə­ti­nə və mü­za­ki­rə­si­nə ya­ra­dı­cı­lı­ğım haq­qın­da ge­niş mə­lu­mat ver­miş­di­lər. Bu sər­gi­də Avst­ri­ya­nın döv­lət mə­mur­la­rı, Pre­zi­dent Apa­ ra­tı Mə­də­niy­yət De­par­ta­men­ti­nin rəh­bə­ri, Avst­ri­ya­nın Azər­bay­can­da­kı sə­f i­ri, me­dia nü­ma­yən­də­lə­ri və çox­lu say­da qo­naq­la­rın iş­ti­ra­kı, sö­zün əsl mə­na­sın­da, bu təd­ bi­ri da­ha da san­bal­lı elə­miş­di!

Be­lə çı­xır ki, Av­ro­pa me­dia­sı bu sər­gi haq­qın­da ge­ niş mə­lu­mat ya­yır. Bi­zim isə bun­dan xə­bə­ri­miz yox­ dur...

Sər­gi­lər Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi, Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi və bi­zim Avst­ri­ya­da­ki sə­f ir­lik tə­rə­f in­dən təş­kil olun­muş­du. Bu cür sər­gi­lər­də, tə­bii ki, Azər­bay­can rəs­ sa­mı ki­mi təq­dim olu­nu­ram. Sə­mi­mi bir söz söy­lə­yim: hər han­sı öl­kə­də əsər­lə­ri­min nü­ma­yi­şi ba­rə­də hə­min məm­lə­kə­tin me­dia­sı­nın mə­lu­mat ver­mə­si mə­nim üçün da­ha önəm­li­dir. Çün­ki qeyd et­di­yim ki­mi, on­lar rəs­sa­mın han­sı öl­kə­ni təm­sil et­di­yi­ni xü­su­si vur­ğu­la­yır­lar. Önəm­li olan da məhz elə bu­dur. O ki qal­dı bi­zim me­dia­nın bu ba­rə­də ver­di­yi və ya­xud ək­si­nə, ver­mə­di­yi mə­lu­ma­ta, doğ­ru­su, bu o qə­dər də va­cib mə­sə­lə de­yil. Bu mə­nim sub­yek­tiv fi­ki­rim­dir...

Sər­gi­lər ba­rə­­də söh­bə­ti da­vam et­di­rə­rək vur­ğu­la­yım

66

ki, növ­bə­ti nü­ma­yiş Ve­ne­si­ya şə­hə­rin­də baş tut­muş­du.

Bu­nu da­ha çox ka­me­ra sər­gi­si ad­lan­dır­maq olar, çün­ki cə­mi 12 əsə­rim nü­ma­yiş et­di­ri­lir­di. Sər­gi­nin adı, səhv el­mi­rəm­sə, Art De­sing Ve­nic Gal­lery idi...

BMT-yə gəl­dik­də... bə­li, bu­ra­da ke­çi­ri­lən sər­gi na­dir ha­di­sə ol­maq­la bə­ra­bər, mə­nim üçün, ey­ni za­man­da, hə­lə­lik so­nun­cu ke­çir­di­yim sər­gi­dir. Bu bi­na­da hər han­ sı bir mil­lə­tə aid olan sər­gi­lər ke­çi­ri­lə bi­lər. La­kin təş­ki­lat fər­di sə­nət adam­la­rı­nın iş­lə­ri­ni sər­gi­lə­mir. Əsər­lə­ri­min qə­bul olun­muş ənə­nə­dən kə­na­ra çı­xa­raq nü­ma­yiş et­ di­ril­mə­sin­də, qeyd elə­di­yi­miz ki­mi, Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı­nın Av­ro­pa ofi­si­nin xü­su­si xid­mə­ti­ni vur­ğu­la­ma­lı­yam. Adə­ tən, be­lə hal­lar­da döv­lət mə­mur­la­rı öz­lə­ri­nin tə­rəf­siz ol­du­ğu­nu nü­ma­yiş et­di­rir­lər. Mə­nim sər­gim ke­çi­ri­lən­də isə... tam ək­si­nə, bi­zim or­da­kı nü­ma­yən­də he­yə­ti­miz di­ gər döv­lət­lə­rin təm­sil­çi­lə­ri­ni də bu sər­gi­yə də­vət et­mək­ lə bə­ra­bər, təd­bi­rə ma­ne ol­maq is­tə­yən qüv­və­lə­ri də (söh­bət, əl­bət­tə ki, “sülh­se­vər” qon­şu­la­rı­mız­dan ge­dir) zə­rər­siz­ləş­di­rə bil­miş­di­lər. Bu çox bö­yük nai­liy­yət idi.

BMT-də­ki sər­gi­dən son­ra sər­gi­lə­ri­niz ke­çi­ril­mə­yib.

Xe­yir ola?

Xe­yir­dir! Düz­dür, son za­man­lar əsər­lə­rim nü­ma­yiş olun­ma­yıb, am­ma bu ərə­fə­də Azər­bay­can rəs­sam­la­rı­ na bir­ba­şa aid olan, çox­dan göz­lə­ni­lən ma­raq­lı bir ha­ di­sə baş ve­rib. Döv­lət baş­çı­sı­nın tap­şı­rı­ğı ilə Mə­də­niy­ yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi, Çin­giz Fər­zə­li­ye­vın “Rəng­kar­lıq ana­ta­si­ya­sı” ad­lı ki­ta­bı­nı nəşr et­di­rib. Bu top­lu­da bi­zim bu­gün­kü gü­nə qə­dər bü­tün rəng­kar­lıq sə­nə­ti əks olun­ muş­dur. Fəxr­lə de­yə bi­lə­rəm ki, bu ki­ta­ba mə­nim də iki əsə­rim da­xil­dir. “Top­lu Azər­bay­can təs­vi­ri sə­nə­ti­ni tam şə­kil­də əks ed­ti­rir”, - de­mək olar. “Xe­yir ola”ya gəl­ dik­də, yə­ni sər­gi mə­sə­lə­si­ni 2011-ci ilin ap­rel ayın­da, 25-30 əsər­dən iba­rət fərdi sər­gi­mi ger­çək­ləş­dir­mə­yi dü­şü­nü­rəm.

P.S. Bu qı­sa “mü­sa­hi­bə”də Rə­şad mü­əl­lim­də ye­ni­dən KƏŞF et­di­yim elə... köh­nə­dən mə­lum olan bir mə­qam ol­du! Bu sə­nət us­ta­sı ço­o­oox xə­sis­dir – bu­na bir da­ha əmin ol­dum. Rə­şad Meh­di­yev SÖZ xə­si­si­dir. Ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan da­nı­şar­kən on­dan SÖZ qo­par­maq əsl mü­si­bə­tə çev­ri­lir. Uzun il­lə­rin dos­tu ki­mi, Rə­şa­dın bu xü­su­siy­yə­ti­ni an­la­yır və də­yər­lən­ di­ri­rəm. Axı o, SÖZ us­ta­sı de­yil, FIR­ÇA US­TA­sı­dır. Çər­çi­və­lə­rə sığ­ma­yan rəs­sam da­nış­ma­lı de­yil, gös­ tər­mə­li­dir. “Çər­çi­və”də olan­da, no­oo­lar... Şakir EMİNBƏYLİ

67

VƏTƏNİMİN RubrikaSEYRiNƏ

68

69

reklam

YER KÜRƏSİ

Яфганыстан, йохса

70

Афганийа?! Ş

imal yarımkürəsində, 34°31` paralel və 69°08` me­ ridianlarının qovuşuğunda yerləşən Əfqanıstan İslam Respublikasıdır, 34 vilayətdən ibarətdir. Ərazisi 647,5 min kv. metr, əhalisi isə 29 milyondur. Bu ölkədə ailələr əksər müsəlman dövlətlərində olduğu kimi, çoxu­ şaqlılığa meyillidir. Müharibə, terror aktları, aclıq və səfalətə bax­ mayaraq, əhalinin sayı 1979-cu ildən bəri 3 dəfə artıb. Ölkənin iki rəsmi dili var: farscanın dari qolu və puştu dili. Əhalisinin 42 faizi puştu, 27 faizi tacik, 9 faizi hazara, 9 faizi özbək, 4 faizi aymak, 3 faizi türkmən, 2 faizi isə bəllucdur. Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, bu gün Əfqanıstanda NATOya üzv dövlətlərin birgə qüvvələri (İSAF) stabilliyi qorumağa ça­ lışsa da, partizan müharibəsi hələ də davam edir. Bu səbəbdən də ölkənin əksər vilayətlərində istənilən an hücuma məruz qala bilərsən. Yerli polis və NATO qüvvələri turistlərə bu barədə ölkəyə ayaq basdıqları anda xəbərdarlıq edirlər. Amma bəzi əyalətlər var ki, orada ümumiyyətlə, bir nəfər də olsun talib tərəfdarına və ya talib döyüşçüsünə rast gələ bilməzsən. Amma bu o demək deyil ki, həmin əyalətdə əl-qolunu sallayaraq, sağa-sola rahatca gəzə bilərsən. Əfqanlar arasında belə bir söz var: “Burada yer daşdan torpaqdan və minadan ibarətdir”. Ölkənin həm siyasi, həm də sosial cəhətdən ən stabil bölgəsi Kabil əyaləti və bu əyalətin mərkəzi, eyni zamanda ölkənin paytax­ tı olan Kabil şəhəri sayılır. Kabil və ətraf ərazilər tamamilə minalar­ dan təmizlənib, buranın təhlükəsizliyi yerli güc strukturları və NATO əsgərləri, konkret olaraq türk mehmetciyi tərəfindən təmin edilib.

Amma hökumət yenə də rahat deyil və hava limanından şəhər mərkəzindəki otelə gələnədək tam 6 yoxlanış məntəqəsindən keçməli olduq. Elə Kabil yolunda ilk həmsöhbətim türkiyəli bir minbaşı, – mayor oldu. Ərdal minbaşı Azərbaycandan olduğumu biləndə “Buralar bizdən sorulur, kəndini evindəki gibi hiss et”, - de­ yib Kabillə bağlı təsəvvürlərimdə yeni səhifə açdı.

Qalacağımız otel məşhur əfqan yazıçısı Xalid Hüseynin

71

YER VƏTƏNİMİN KÜRƏSİSEYRiNƏ

“Çərpələng ovçusu” romanında son dərəcə məhəbbətlə bəhs etdiyi və əfqan elitasının toplandığı Vəzir Əkbər Xan küçəsində yerləşirdi. Bu romanın təsirinə düşən oxucular­ dan biri kimi, Vəzir Əkbər xana bütün varlığımla tələsirdim; amma bu küçədə gördüyüm viranə hal təsəvvürlərimi altüst etdi. Düzdür, əgər bir gün turist olaraq Kabilə getməyi qərarlaşdırsanız və Vəzir Əkbər Xana ayaq bassanız, ora­ da əfqan səfalətinə uyğun gəlməyən və nağıllarda deyildiyi kimi, başı buluddan, ayağı torpaqdan nəm çəkən imarətlər görəcəksiniz, həm də kifayət qədər. Amma həyətdən, daha dəqiq desəm, hasardan bayır, sözün əsl mənasında, xarabalığı xatırladır.

Bu ölkədə artıq polis və ordu tam təşəkkül tapsa da, şah dövründə olduğu kimi, hələ də varlılar dövlətə etibar etmir və ayrı-ayrı imarətləri silahlı mühafizəçilər qoruyur.

Ev sahibinin imkanından asılı olaraq, mühafizəçilərin sayı 4-dən 30-a qədər çata bilər. Amerikalıların burada davamlı iş aparmalarına baxmayaraq, əhalidə yerli polis və orduya inam aşılaya bilməyib. ABŞ-ın Əfqanıstandakı missiyası­ nın rəhbərinin müavini, səfir Ceyms Kislə söhbətimdə də diplomat bu sahədə təbliğatın uğursuzluğunu traybalist cəmiyyətdə, yəni hələ də tayfa ənənələrinin qalmasında və getdikcə güclənməsində görür. Əfqanıstan, əslində, prezidentin yox, ayrı-ayrı tayfa ağsaqqallarının idarə etdiyi vahid bir sistemdir.

Vəzir Əkbər xan küçəsində 1975-ci ilə qədər Əfqanıstanın sonuncu şahı - Zahir Şah da yaşayıb. Bu gün Şahın evi uçurulsa da, ona məxsus təndirxana hələ də qa­ lır və ən qəribəsi isə bu küçə sakinlərinin indi də çörəyə olan tələbatını məhz həmin kustar müəssisə ödəyir.

Söhbət çörəkdən düşmüşkən, Əfqanıstandakı bütün et­

72

nik qruplar çörəyi “nan” adlandırırlar. Nan əfqan süfrəsinin əvəzolunmaz neməti hesab edilir və eynən bizdəki kimi and yeri sayılır.

Qeyd etdiyim kimi, Kabil Əfqanıstanın ən müasir şəhəridir. Burada istər yeni tikilməyə başlanan binalar­ da, istərsə də gənc insanların davranışında, dinlənilən musiqilərdə Qərb nəfəsi, xüsusən də ABŞ-ın mədəni təsiri hiss edilir.

Amma bununla belə ölkənin ana şəhərinin əhalisinin 80 faizindən artığı hələ də milli geyim üslubuna sadiqdir. Hətta 40 yaş üstü insanlar belə “Taliban” rejimi zamanı istifadəsi məcburi xarakter daşıyan türban adlanan baş geyimindən indi də sevə-sevə istifadə edirlər.

Taliblərin 5 illik hakimiyyətinin təsiri yalnız türbanla xa­ tırlansaydı, yəqin ki, bu gün əfqanların həyatı çox fərqli ola bilərdi. Amma nə yazıq ki, taliblər Əfqanıstana silinməz izlər, daha doğrusu, sağalmaz yaralar vuraraq tarixə qo­ vuşublar. Talib dövründə ən ciddi zərbəni ölkənin Bamiyan əyaləti alıb. Hazaraların yaşadıqları bu əyalət 2001-ci ilə qədər dünya buddistlərinin dini mərkəzi, müsəlmansayağı desək, qibləsi sayılırdı. Buddistləri son 2 min ildə bura çəkib-gətirən səbəb vilayətdəki budda heykəlləri olub.

56 və 37 metr hündürlüklərində olan bu iki nəhəng heykəl Bamiyanda qayaların içində ovulubmuş. Həmin abidələrin tədqiqi üzrə Əfqanıstanın yeganə tarixçi-alimi Əmir Foladi deyir ki, bu iki abidədən başqa, həmin qaya­ ların üzərinə də irili-xırdalı 200-dən artıq budda heykəl və büstləri olub. Və həmin dövrlərdə bura o qədər turist axını var imiş ki, hətta əhalinin gəlirlərinin əksər hissəsi məhz turizmdən qaynaqlanırmış.

1997-ci ildə taliblər hakimiyyətə gəldikdən sonra,

73

YER KÜRƏSİ vilayətin hazara əhalisi də, budda heykəlləri də talib rejimi­ nin hədəfinə çevrilir. Əhali məsələsinə daha sonra aydınlıq gətirəcəyəm, amma hələlik buddalar barədə. Taliblərin li­ deri Molla Ömər o zaman hesab edirdi ki, Əfqanıstan İs­ lam dövləti olduğu üçün burada buddalara yer ola bilməz.

Nəticədə, UNESKO-nun çağırışları, hətta Hindistan hökuməti buddaları pulla almaq istəyinə də məhəl qoymur və 2001-ci ildə abidələr məhv edilir. Əmir Foladi həmin günü belə xatırlayır: “Onlar tankları heykəllərin qarşısın­ da cərgəyə düzdülər. Heykəllərə isə dinamitlər bərkitdilər.

Dinamitlər partladıldı və ardınca heykəllərin dağılmayan hissələri də tank mərmiləri ilə məhv edildi. O zaman onla­ ra mane olmaq istəsəm də, avtomatın qundağı ilə məni o qədər döydülər ki, bütün dişlərim sınıb-töküldü”.

Bu gün yaponlar budda heykəllərini bərpa etməyi və bu­ ranı əsl turizm cənnətinə çevirməyi öhdələrinə götürüblər.

Hər halda, işlərin gedişatı və bir də söz verənlərin yapon olmaları onların bu işdə uğur qazanması üçün şübhəyə yer qoymur.

Taliblər bu vilayətin sakinlərini bir də ona görə sevməyiblər ki, onlar fars yox, türk kökənlidirlər. Qeyd

74

edim ki, hazaralar dillərini itirərək, farsca danışan yeganə türk qövmü sayılır. İndi düşünürsünüz ki, hazaralar türk­ dür və bizə bu ölkədəki digər etnoslardan daha yaxın və doğmadırlar. Çünki hazaralar, daha dəqiq desək, xəzərlər, Əfqanıstana Xəzərin Azərbaycan sahillərindən köç edən tayfalardır. 1900 il öncə Strabon yazırdı ki, Alban dövlətində əhali 26 əsas tayfadan ibarətdir və onlardan biri kimi də məhz həmin xəzərlərin adı çəkilir. Xəzər dənizi də adını məhz bu tayfalardan götürüb. Bundan başqa, Bakının Xəzər rayonunun adının mənşəyi də bu tayfalardan gələn bir toponimiya nümunəsidir.

Yeri gəlmişkən, Əfqanıstanla bizi bağlayan başqa bir tel, muğamlarımızdır. Bu ölkədə də oxşar musiqinin sədaları eşidilir. Üstəlik, onlarda da “Zabul-Segah”na bənzər eyni­ adlı kompozisiya var və hətta Əfqanıstan vilayətlərindən biri Zabul adlanır.

Bu ölkədə şəhərlərdən fərqli olaraq, kəndlərdə vəziyyət daha ağırdır. Qoyun, keçi sürüləri əfqan kəndlisinin əsas gəlir mənbəyidir. Sahələrdə isə kartof və taxıl əkilir. Üstəlik, Əfqanıstan narı, badamı və üzümü ilə məşhurdur. Amma əfqan kəndlisi üçün bunların hamısından daha dəyərli bir

reklam

75

YER KÜRƏSİ

şey var - uzunqulaq. Bu, həqiqətən belədir. Təsəvvür edin, ərəb bədəvisi üçün dəvə nədirsə, əfqan üçün də uzunqu­ laq eyni dərəcədə əhəmiyyətə malikdir. Torpaq kartof və taxıl əkmək üçün Uzunqulaqla şumlanır, mal-qara üçün ot gətirilir, su daşınır, üstəlik, keçilməz dağ yollarında bu əvəzolunmaz nəqliyyat vasitəsidir.

Talib dövründə həyatının ən dəhşətli həyat sınağını ya­ şayan əfqan qadınını bu gün də kifayət qədər azad he­ sab etmək olmaz. Birmənalı olaraq, başıbağlı qadınların, hətta 70 faizdən çoxu üzünü də bağlayır, yəni niqab ge­ yinir. Əfqanların öz aralarında isə qadınlarla bağlı, daha doğrusu, qadınların hamısının eyni geyinməsi, üzlərini gizlətməsi ucbatından ərin arvadını bazarda itirməsi və evə çarəsiz qalaraq tək dönməsi kimi bir- birinə oxşar və fərqli məzəli əhvalatlar çox geniş yayılıb. Amma bunun əcnəbilərə aidiyyətı yoxdur - əgər hansısa yadelli əfqan qadınını ələ salan lətifə danışmağa və ya əfqan qadınının rəsmini xəlvət çəkməyə cəhd etsə, gərək əvvəlcə kəlimeyişəhadətini oxusun… Əfqanıstanda ən ağır vəziyyət şimaldakı Bədəxşan əyalətində hökm sürür. Burda yetim uşaqların statistikası, hətta əfqanların özünü belə dəhşətə gətirir.

Bu əyalətin mərkəzi Fayzabad şəhərində, demək olar ki, bütün yeməkxanaların qarşısı zibillik içərisində çörək qırıntıları axtaran uşaqlarla doludur.

76

Bədəxşanın əsas problemi narkotikadır. Bu əyalət dün­ yanı narkotik vasitələrlə təmin edən xüsusi bölgələr sıra­ sında ikinci yerdə qərarlaşır. Bu əyalətdə nədənsə narkop­ lantatorlara və narkotacirlərə dövlət qurumları da mane ola bilmir. Əkilmə, becərilmə və satış yalnız formal olaraq gizlədilir. Məsələn, orada olduğum 2 gün ərzində onlarca narkotacir və bu bitkilərin əkini ilə məşğul olan insanla ta­ nış oldum. Üstəlik, bu şəxslərdən biri mənimlə açıq söhbət etməkdən, hətta onun plantasiyasında şəkil çəkməyimə belə, razılıq verdi.

Marixuananın əkini ilə məşğul olan, eyni zamanda, bu vasitələrdən asılı olan Xudadad Həmzə deyir ki, marixua­ nanı ilk dəfə nə vaxt çəkdiyi yadında deyil. Daha doğru­ su, onu bu vasitəyə digər həmyaşıdları kimi valideynləri alışdırıblar. Belə ki, bu əyalətdəki qadınlar uşaqları sakitləşdirmək və ya yatırmaq üçün tüstünu çəkərək uşa­ ğın ağzına üfürməklə, marixuanadan istifadə edirlər.

Səfərin sonuncu günü haqq-hesab edib oteldən ayrılarkən, “Reseption” lövhəsinin üzərində diqqətimi dün­ yanın heç bir bucağında görməyəcəyim bir detal cəlb etdi.

Yüzlərlə cümləni əvəzləyən bu foto, məncə, məqalə üçün ən uğurlu final idi…

Bəhruz HEYDƏRİ

reklam

İNCƏ SƏNƏT

Seyfəddin Məmmədəliyev

Ustad A

ğac üzərində yazı, ornament yeni hadisə deyil. Dünyada, əsasən də islam ölkələrində, bu iş sevilir və qiymətləndirilir.

Azərbaycanda da ağacoyma təcrübələri az

olmayıb. Amma Seyfəddin müəllim, son illər deyildiyi kimi, “onun möhürünü vurub”.

Tanınmış xəttat Seyfəddin Məmmədəliyev Cəbrayıl rayonunun Böyük Mərcanlı kəndində doğulub. Əzim Əzimzadə adına Bakı Rəssamlıq Məktəbini bitirib. Üç il kənd məktəblərində Bismilləhi-r-Rahməni- r-Rəhim

rəsm və rəsmxət müəllimi işləyib. 1964-cü ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda çalışıb.

Ağaclara köçürülmüş təkcə Məhəmməd Füzuli obrazı və şairin kəlamları İstanbulda, Parisdə, Berlində nümayiş etdirilib. Əl işləri Azərbaycanda sərgilənib. Əsərləri əsl metaforadır desək, yəqin ki, yanılmarıq.

Seyfəddin müəllimin özü isə sənəti ilə bağlı belə deyir: “Mənim aləmimdə metafora gerçəklikdən doğulur”.

Bu sözlərin müəllifi əvvəlkitək işləyir və

Qurani-Kərim, Həşr surəsi

78

sənətsevərləri heyrətləndirməkdə davam edir.

Xaqani Şirvani

Füzuli - “Leyli və Məcnun”

Şah İsmayıl Xətai

Hüseyn Cavid

Həyat və tale gəmisi

Üzeyir Hacıbəyov

Şəmsi Təbrizi və Cəlaləddin Rumi

Rəhil

Rəssam Sultan Məhəmməd

79

Evimizə gəlincik gəlir...

İNCƏ SƏNƏT

80

K

uk­la de­yən­də gö­zü­mü­zün qa­ ba­ğı­na oyun­caq­la oy­na­yan qız­cı­ğaz­lar gə­lir.

Am­ma Ni­gar Ba­ba­ye­va­nın kuk­la­la­rın­dan söz dü­şən­də sə­nət adam­ la­rı­nın da, onu ta­nı­yan­la­rın da xə­ya­lın­da cid­di iş­lər can­la­nır. Ni­gar xa­nım, əs­lin­də, Azər­bay­ca­nın ay­rı-ay­rı re­gi­on­la­rı­na xas olan mil­li qa­dın ge­yim­lə­ri­ni, qa­dın bə­ zək əş­ya­la­rı­nı, azər­bay­can­lı­la­ra məx­sus adət-ənə­nə­lə­ri “kuk­la” de­yi­lən ob­raz­da ya­şat­ma­ğa ça­lı­şır. Bu məq­səd­lə onun ha­zır­la­ya bil­di­yi 80-dən çox mil­li­ge­yim­li fi­qur R.Mus­ta­fa­yev adı­na İn­cə­sə­nət Mu­ ze­yin­də, Azər­bay­can Ta­rix Mu­ze­yin­də, bir çox bə­dii sa­lon­lar­da, res­pub­li­ka­mız­da və xa­ric­də şəx­si kol­lek­si­ya­lar­da sax­la­nı­lır.

Bu iş­lər bp-nin və baş­qa xa­ri­ci şir­kət­lə­rin Azər­bay­can­da ke­çi­ri­lən 5 xey­riy­yə sər­ gi­si­nin, Kis­lo­vodsk şə­hə­rin­də ke­çi­ril­miş “Арт Искусства” fes­ti­fa­lı­nın və tət­bi­qi sə­nət­lə bağ­lı di­gər təd­bir­lə­rin iş­ti­rak­çı­sı ol­muş, mü­ka­fat­la­ra və hət­ta me­da­la la­yiq gö­rül­müş­dür.

“Kuk­la” məf­hu­mu tex­ni­ki tə­rəq­qi­nin, tex­no­lo­gi­ya­nın, in­form­a­si­ya va­si­tə­lə­ri­ nin sü­rət­lə in­ki­şaf et­di­yi in­di­ki vaxt­da bir qə­dər baş­qa sta­tus al­maq­da­dır. Çün­ki oyun­caq qis­min­də is­tə­ni­lən öl­kə­nin is­tə­ ni­lən qə­dər də kuk­la ob­ra­zı var. Nə­zə­ rə al­saq ki, res­pub­li­ka­mı­za id­xal olu­nan bu oyun­caq­lar öz­lə­ri­ ilə həm də is­teh­sal olun­duq­la­rı məm­lə­kə­tin mə­də­niy­yə­ti­ni, zöv­qü­nü, eh­kam­la­rı­nı və s. gə­ti­rir, on­da

81

İNCƏ SƏNƏT mil­li gə­lin­cik­lə­rin küt­lə­vi is­teh­sa­lı­na eh­ti­yac ak­tu­al­la­şır.

Baş­qa tə­rəf­dən də mil­li ko­lo­rit, et­noq­ra­fi­ya, mil­li ge­yim­ lər, di­zayn işi, mo­del­çi­lik və s. təd­ris olu­nan mü­əs­si­ sə­lər­də Ni­gar xa­nı­mın ya­rat­dı­ğı kuk­la­lar tip­li və­sa­it­lər əya­ni­lik ba­xı­mın­dan əvə­ze­dil­məz­dir. Pe­da­qo­ji üsul­la­ra gö­rə də, uşaq psi­xo­lo­gi­ya­sı­na rəğ­mən də göz­lə gö­rü­ nən, əl­lə to­xu­nu­la bi­lən hər şey da­ha tez yad­da qa­lır.

Ni­gar xa­nım öz iş­lə­rin­dən hə­vəs­lə da­nı­şa­raq de­yir ki, kuk­la ha­zır­la­ma­qan öt­rü onun üçün ma­te­ri­al, ide­ ya, bə­dii sü­jet prob­le­mi yox­dur. Am­ma Rəs­sam­lar İt­ti­ fa­qı­nın üz­vü ki­mi is­tər­di ki, ema­lat­xa­na­sı ol­sun. On­da da­ha çox, da­ha nə­fis ob­raz­lar ya­ra­dar və fər­di sər­gi təş­kil edə bi­lər... Zən­ni­miz­cə, bu, mü­əl­li­fin po­pul­yar­

82

laş­masın­dan da­ha çox, mil­li ob­raz­lı kuk­la­la­rın po­pul­yar­ lı­ğı­na, özü­nə­qa­yı­dış pro­se­si­nin sü­rət­lən­mə­si­nə xid­mət edər.

Ni­gar Ba­ba­ye­va Ba­kı­da ana­dan olub. N.Tu­si adı­na Azər­bay­can Döv­lət Pe­da­qo­ji Uni­ver­si­te­ti­ni və Ə.Əzim­ za­də adı­na Rəs­sam­lıq Mək­tə­bi­ni bi­ti­rib. Ha­zır­da Azər­bay­can Mil­li Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­nın Ar­xeo­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu­nun el­mi iş­çi­si­dir. Ey­ni za­man­ da, Müa­sir Təh­sil Komp­lek­sin­də rəsm fən­ni­ni təd­ris edir. Se­vin­di­ri­ci hal­dır ki, mü­di­riy­yət onun əl iş­lə­ri­nin mək­təb­də əya­ni və­sa­it ki­mi is­ti­fa­də olun­ma­sı­na məm­ nun­luq­la ra­zı­lıq ve­rib. Şirməmməd Nəzərli

83

reklam

CAN SAĞLIĞI

B

ritaniyalı alimlər üç valideynin genetik materialından istifadə edərək, klonlaşdırma yolu ilə insan embrionu yaradıblar.

Onlar bu texnologiyanın, mitoxondriya genlərinin pozuntularından əmələ gələn irsi xəstəliklərin yaranma risqinin qarşısını alacağına ümid edirlər. Mitoxondriya hüceyrənin enerjisini təmin edən hissəsidir.

3 valideyndən 1 embrion M

i­to­xond­ri­ya 37, hü­cey­rə­nin nü­və­si isə 23 min gen­dən iba­rət­dir. Ana xət­ti ilə ke­çən mi­to­xond­ri­ya­la­rın gen­ lə­ri­nin cid­di mu­ta­si­ya­ya uğ­ra­ma­sı, şi­kəst­li­yə və vaxt­sız ölü­mə gə­ti­rən xəs­tə­lik­lə­rə sə­bəb olur. Bu xəs­tə­lik­ lə­rə əzə­lə­lə­rin at­ro­fi­ya­sı, qa­ra­ci­yə­rin, böy­rək­lə­rin, bey­nin, ürə­yin zə­də­lən­mə­si və kor­luq aiddir.

Nyu­kasl­dan olan alim­lər ma­ya­lan­mış yu­mur­ta­lıq­dan, bir­ləş­mə­sin­dən emb­ri­on, yə­ni in­san rü­şey­mi əmə­lə gə­lən iki ata­lıq və ana­lıq nü­və­si gö­tü­rüb­lər. İn­sa­nın bi­ray­lıq emb­rio­nu Hər iki nü­və­ni əv­vəl­cə­dən nü­və­lər­dən bi­ri­nin gö­tü­rül­dü­yü di­gər bir yu­mur­ta­lı­ğa yer­ləş­di­rib­lər. Bu­nun­la ya­na­şı, mi­ to­xond­ri­ya­lar və on­la­rın tər­ki­bin­də olan gen­lə­ri di­gər yu­mur­ta­lı­ğa kö­çür­mə­yib­lər.

Alim­lər ümid edir­lər ki, ye­ni tex­no­lo­gi­ya­nın in­ki­şa­fı, ir­si xəs­tə­lik­lər əmə­lə gə­ti­rən mi­to­xond­ri­ya gen­lə­ri­ni ləğv edə­cək.

Nyu­kasl Uni­ver­si­te­tin­dən olan təd­qi­qat rəh­bə­ri Dut Tern­bu­lun söz­lə­ri­nə gö­rə, bu me­tod­la dün­ya­ya göz açan kör­pə, düz­gün iş­lə­yən mi­to­xond­ri­ya­ya sa­hib ola­caq. Kör­pə, ey­ni za­man­da, ata və ana­dan bü­tün ge­ne­tik in­for­ma­si­ya­nı əl­də edə­cək.

Bu ge­ne­tik təc­rü­bə za­ma­nı alim­lər ilk klon­laş­ma ha­di­sə­si ki­mi ta­nı­nan qo­yun Dol­li­nin klon­laş­ma­sı me­to­dun­dan is­ ti­fa­də edib­lər.

84

reklam

Ünvan: Atatürk prospekti 3078 Əlaqə telefonu: (+99412) 4361496, (+99470) 619 11 57 (+99455) 201 88 74

85

«Xan Sa­ra­yı»nı gəz, «Kar­van Sa­ray»ı gör, «Şə­ki Sa­ray»da qal!

86

“Bu­ra bax, yax­şı pi­ti­ni, sən­cə, har­da ve­ rir­lə­r ?!”. El­çin ya­rı­za­ra­fat, ya­rı­cid­di bu sua­ lı ve­rən­də fi­kir­ləş­dim ki, Ba­kı­da­kı ka­fe­lə­rin bi­rin­də onun bu “hə­ya­ti-va­cib tə­lə­ba­tı”nı tə­min edə­rik - vəs­sa­lam! Am­ma söh­bə­tin da­va­mın­da za­ra­fat­dan əsər-əla­mət be­lə qal­ma­mış­dı. “Özü də məhz Şə­ki­də! Sən ki bi­lir­sən, in­di­yə­dək ötə­ri də ol­sa Şə­ki­dən keç­mə­mi­şəm. Sü­rix­də bir is­verç­rə­li ta­nı­şım mə­nə Şə­ki haq­qın­da ağız­do­lu­su da­nı­şan­ da, utan­dı­ğım­dan bil­mir­dim ney­lə­yim. İşə bax ey, han­sı­sa av­ro­pa­lı Şə­ki­ni mə­nə ta­nıt­ dı­rır­dı, özü də ne­cə! Yer ara­lan­say­dı, bö­ yük hə­vəs­lə ora gi­rər­dim...”. “Həə, ya­man yer­də ax­şam­la­dıq”, – öz-özü­mə de­yin­mə­yə baş­la­dım. Am­ma nə et­mə­li, İs­veç­rə uni­ver­ si­tet­lə­ri­nin bi­rin­də - tu­rizm böl­mə­sin­də plan­ laş­dır­ma və ida­rə­et­mə me­ne­ce­ri üz­rə təh­sil alan və bir­həf­tə­li­yə Azər­bay­ca­na qa­yı­dan uşaq­lıq dos­tu­mun için­də­ki mad­di və mə­nə­vi boş­lu­ğu dol­dur­maq la­zım idi... Şa­ma­xı, İs­ma­yıl­lı, Oğuz, Qə­bə­lə... Ba­kı­ dan uzaq­laş­dıq­ca, ci­yər­lə­ri­mi­zə tə­miz ha­va küt­lə­si­nin da­xil ol­ma­sı o qə­dər hiss edi­lən­dir ki, hər­dən bu qə­dər ok­si­ge­ni həzm edə bil­ mə­mə­yi­nə dil­xor olur­san!

Nə qə­dər ayıb ol­sa da de­yim ki, heç özüm də in­di­yə­dək Şə­ki­də ol­ma­mı­şam... “B” mən­ tə­qə­sin­dən uzaq­la­şa­raq, “Ş” mən­tə­qə­si­nə

87

ya­xın­laş­ma­ğın ləz­zə­ti­ni ya­şa­yır­dıq.

Sən de­mə, Şə­ki “ha bı­dı bur­day­mış, ağ­zı­mı­zın için­də!”. İlk rast­laş­dı­ğı­mız yer­li... şot­lan­di­ya­lı tu­rist­lər ol­du­lar!

On­lar­la söh­bət­dən mə­lum ol­du ki, yax­şı pi­ti Şə­ki­nin hər ye­rin­də ve­ri­lir, am­ma məs­lə­hət­li­si... fi­lan yer­dir.

De­yir­lər, Şə­ki pi­ti­si­nin da­dı baş­ qa olur. El­çin iki pi­ti­ni “aşı­ran­dan” son­ra on­dan so­ruş­dum: “Din­cəl­din indi?”. Si­fə­tin­də hə­ya­tın­dan ra­zı­lıq ifa­də­si var­dı. İla­hi, in­sa­na xoş­bəxt­ lik üçün nə az şey la­zım­dır! Vax­tın ne­cə keç­di­yi­nin fər­qi­nə var­ma­dıq.

Ar­tıq ax­şam ol­du və biz “re­lax” və­ ziy­yə­tin­də heç bir vəch­lə Ba­kı­ya qa­ yı­da bil­məz­dik. Ge­cə­lə­mə­yə qə­rar ver­dik. Ma­raq­lan­dıq və mə­lum ol­du ki, Şə­ki­də möh­tə­şəm “Şə­ki Sa­ray” meh­man­xa­na­sı fəa­liy­yət gös­tə­rir... İlk növ­bə­də onu de­yim ki, “Şə­ki Sa­ray Ho­tel”dən Bö­yük Qaf­qaz dağ­ la­rı­na fü­sun­kar bir mən­zə­rə açı­lır.

Be­şul­duz­lu “Şə­ki Sa­ray” meh­man­ xa­na­sı müa­sir üs­lub­da in­şa olun­sa da, me­mar­lıq ba­xı­mın­dan Şə­ki­nin

88

zən­gin ta­ri­xi­ni özün­də əks et­di­rir.

Av­ro­pa, Ara­lıq də­ni­zi öl­kə­lə­ri­nin və Şər­qin me­mar­lıq ənə­nə­lə­ri də bu bi­na­da öz ək­si­ni ta­pıb. Ti­kin­ti­sin­də çay daş­la­rın­dan, tə­bii ağac­lar, Şə­ ki­yə məx­sus de­kor və rəng­lər­dən is­ti­fa­də olu­nub. Təc­rü­bəm­dən bi­li­ rəm ki, heç də hər otel qo­naq­la­rın is­ti­ra­hə­ti üçün sehr­li mü­hit ya­ra­da bil­mir. “Şə­ki Sa­ray”da isə bu va­cib mə­qa­ma xü­su­si diq­qət ye­ti­ri­lib. Tə­ lə­bə­lik tə­ti­li­ni Av­ro­pa­nın müx­tə­lif şə­hər­lə­rin­də ke­çi­rən El­çin qeyd et­di ki, “Şə­ki Sa­ray” Avst­ri­ya və İs­veç­ rə otel­lə­rin­dən nə­in­ki ge­ri qal­mır, hət­ta XİD­MƏT və QİY­MƏT sə­viy­ yə­si­nə gö­rə bir çox­la­rın­dan qat-qat üs­tün­dür!

Gü­lə­rüz per­so­nal bi­zi çox yük­sək sə­viy­yə­də qar­şı­la­ya­raq, “Single”, “Qu­e­en”, “Twin”, “Ju­ni­or” və “Exe­cu­ ti­ve Luks” otaq­lar tək­lif et­di (ho­tel­də Pre­zi­dent ota­ğı da var). ...Nöm­rə­mi­zi se­çib, ota­ğa təş­rif bu­yur­duq. Otaq­lar mər­kəz­ləş­di­ril­ miş ha­va­lan­dır­ma, is­ti­lik və kon­di­

sio­ner sis­te­mi, bir­ba­şa çı­xı­şı olan te­le­fon, peyk te­le­vi­zi­ya­sı, mi­ni-bar­la təc­hiz olu­nub. Me­bel­lər­dən tut­muş, van­na xa­lat­la­rı­na qə­dər bü­tün ak­ ses­su­ar­lar və lə­va­zi­mat­lar öz sə­ li­qə-sah­ma­nı, tə­miz­li­yi və tə­zə­li­yi ilə bu­ra­nın me­nec­men­ti­nin yük­sək zöv­qün­dən, elə­cə də tə­ləb­kar­lı­ğın­ dan xə­bər ve­rir­di. Sü­rət­li və li­mit­siz, baş­lı­ca­sı isə... PUL­SUZ in­ter­net Ümum­dün­ya “hör­mü­çək to­ru”ndan ası­lı və­ziy­yə­tə dü­şən­lər üçün göy­ dən­düş­mə sa­yı­la bi­lər! Ote­lə məx­ sus HA­VA­YI av­to­da­ya­na­caq av­ to­mo­bil sa­hib­lə­ri­nə ge­cə­ni ra­hat yat­ma­sı­na 100%-lik tə­mi­nat ve­rir.

Nə­in­ki “sa­də” av­ro­pa­lı­nın, hət­ta öz “mü­rək­kəb”li­yi ilə hər şe­yə “ili­şən” sa­də azər­bay­can­lı­nın da tə­ləb­lə­ri­ nə ca­vab ve­rən və irad tu­ta bil­mə­ yə­cə­yi yük­sək­sə­viy­yə­li meh­man­ xa­na xid­mə­ti!

Ge­cə­ni qa­lıb sə­hər evə qa­yıt­ma­ ğı plan­laş­dır­mış­dıq. Ax­şam, ves­ti­ bül­də­ki “Bar-res­to­ran”da Şə­ki­də ilk rast­laş­dı­ğı­mız, cib­lə­rin­də Bri­ta­ni­ya Kral­lı­ğı­nın pas­por­tu­nu gəz­di­rən tu­ rist­lər­dən öy­rən­dik ki, bur­da at­lar­la dağ gə­zin­ti­si yü­rüş­lə­ri təş­kil olu­nur.

Qə­ra­rı­mı­zı ye­rin­də­cə də­yiş­dik – biz də on­la­ra qo­şu­lu­ruq! Nə qə­dər acı­ na­caq­lı gö­rün­sə də, bi­zi öz Şə­ki­ miz­də əc­nə­bi­lər gəz­di­rir­di­lər! PO­ ZOR! Göz­lə­ni­lən sər­gü­zəşt­lər­dən riq­qə­tə gə­lən El­çi­nin ye­ni­dən iş­ta­hı açıl­dı və 24 sa­at ər­zin­də fəa­liy­yət gös­tə­rən otaq xid­mə­ti dər­hal mə­də­ si­nin əsi­ri olan dos­tu­mun si­fa­ri­şi­ni qə­bul edib ye­ri­nə ye­tir­di!

Tez­dən du­rub, zən­gin sə­hər ye­ mə­yin­dən (tə­bii ki, “zavt­rak” ote­lə ödə­di­yi­miz pu­la da­xil idi) son­ra gə­ zin­ti­yə çıx­dıq. Sə­ya­hə­ti­mi­zin ne­cə ötüb-keç­di­yi­ni xa­tır­la­mı­ram. Şə­ki­nin

fü­sun­kar dağ­la­rı­nı at­lar­la və pi­ya­da gəz­mək­dən, əc­nə­bi­lə­rin ağız­do­ lu­su “Very go­od” la­rı və ote­lə qa­ yıt­dıq­dan son­ra çək­di­yi­miz şə­kil­lər xə­bər ve­rir­di... Fan­tas­tik bir tə­əs­sü­ ra­ta ma­lik idim.

Yır-yı­ğış edib aşa­ğı en­dik. Ye­ni ta­nış­la­rı­mız­la çay süf­rə­si ar­xa­sın­da Şə­ki hal­va­sın­dan da­da­raq, yo­la çıx­ maz­dan əv­vəl or­dan-bur­dan söh­ bət edir­dik. Sən de­mə, bun­lar heç dü­şün­dü­yü­müz qə­dər “xa­ri­ci” de­ yil­miş­lər, Azər­bay­can­da­kı neft şir­ kə­ti­nin əmək­daş­la­rı və on­la­rın Şot­ lan­di­ya­dan də­vət et­dik­lə­ri dost­la­rı imiş! Eti­raf edir­lər ki, əv­vəl­lər 3-4 ay­dan bir gə­lər­di­lər Şə­ki­yə. İn­di isə heç ol­ma­sa, ay­da bir də­fə bu­ra baş çə­kir­lər. Özü də hər də­fə ye­ni dəs­tə və ye­ni in­san­lar­la təş­rif bu­yu­rur­lar.

Bu­nun bir sə­bə­bi ye­ni, ra­hat, rə­van ma­gist­ral yol­la­rın sa­lın­ma­sı­dır­sa, di­gər və ƏSAS SƏ­BƏ­Bİ isə nə­ha­ yət ki, Şə­ki­də bey­nəl­xalq sə­viy­yə­li, qə­bul olun­muş stan­dart­la­ra uy­ğun kom­for­tu, xid­mə­ti və tə­bii ki, qiy­mə­ti ilə ca­zi­bə­li gö­rü­nən “Şə­ki Sa­ray”ın fəa­liy­yət gös­tər­mə­si­dir. Əv­vəl­lər Şə­ ki­də möv­cud olan otel­lər­də adi sa­ni­ tar qay­da­la­rın ol­ma­sı sə­bə­bin­dən, tu­rist­lər sə­hər gə­lib, ax­şam Ba­kı­ya dön­mə­yi dü­şü­nür­dü­lər­sə, in­di bu­ra­ ya hə­vəs­lə gə­lib, azı, iki ge­cə qal­ ma­ğa üs­tün­lük ve­rir­lər. Bu isə hər gə­lən qo­na­ğın Şə­ki ilə da­ha ət­raf­lı ta­nış­lı­ğı ilə ya­na­şı, ey­ni za­man­da, on­la­rın bur­da mü­əy­yən miq­dar­da pul xərc­lə­mə­si de­mək­dir. Öz növ­bə­ sin­də, xərc­lə­nən hər bir ma­nat bi­zə, fərq et­məz, şə­ki­li­yə, ya­xud ba­kı­lı­ ya – azər­bay­can­lı­ya ça­tır! Ye­tər ki, şə­ra­it ürə­ka­çan ol­sun! Nə yax­şı ki, çox­dan ar­zu­la­dı­ğı­mız bu inf­rast­ruk­ tur ar­tıq Şə­ki­də möv­cud­dur!

Sə­ya­hə­ti­mi­zin so­nun­da El­çin üzr­xah­lıq edə­rək, “şok açıq­la­ma” ilə mə­ni hey­ran et­di: “Bi­lir­sən, əs­lin­də, Şə­ki­də çox ol­mu­şam, so­nun­cu də­ fə isə 2 il əv­vəl bu­ra­nı zi­ya­rət elə­ miş­dim. Hər də­fə də bur­da ol­ma­yan dost­la­rı­mı Şə­ki­yə gə­tir­mək üçün bir ya­lan uy­du­ru­ram. Bu də­fə də sə­ni dar­tıb bu­ra gə­tir­mək­dən çox zövq al­dım! Şə­ki də gün­bə­gün də­yi­şir.

Olim­pi­ya Mər­kə­zi, İpək Fab­ri­ki və nə­ha­yət, yük­sək­sə­viy­yə­li ho­tel! Cə­ mi 3-4 il əv­vəl bu­nu yal­nız ar­zu­la­ya bi­lər­dik! Bü­tün bu də­yi­şik­lik­lər­dən

in­san­lar yal­nız fay­da qa­za­nır. “Xan Sa­ra­yı”, “Kar­van Sa­ray” ki­mi möh­ tə­şəm ta­ri­xi adi­də­lər­lə ya­na­şı, in­di də “Şə­ki Sa­ray” ŞƏ­Kİ-yə ya­ra­şıq və... XE­YİR ve­rir!

Doğ­ru­su, dos­tu­mun bu açıq­la­ ma­sı­na ne­cə ca­vab ve­rə­cə­yi­mi bil­ mə­dim, uzun pau­za­dan son­ra də­ rin­dən nə­fə­si­mi dər­dim: “Üzr­xah­lıq qə­bul edi­lir, əziz dos­tum!”.

P.S. El­çi­nin növ­bə­ti də­fə “to­ ru­na dü­şə­cək” yol-yol­da­şı­na isə in­di­dən qib­tə edi­rəm!

Zaur MƏMMƏDOV

89

AXI DÜNYA FIRLANIR...

Sin­qa­pur­da

«…özü­nü öl­müş bil!»

B

u ya­xın­lar­da (mü­səl­ma­nın bu ya­xın­la­rı...) əsl mö­cü­ zə­lər di­ya­rın­da sə­ya­hət­də idim. Dü­şün­mü­rəm ki, ilk cüm­lə­dən söh­bə­tin han­sı öl­kə­dən get­di­yi­ni təx­min edə­siz. Asi­ya­da yer­ lə­şən, nə­həng İm­pe­ri­ya­dan “üzü­lü­ şən”, am­ma çox da bö­yük ol­ma­yan bu öl­kə və­tən­daş­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti İs­lam di­ni­nə mən­sub ol­sa da, bu­ra­da din­dar­la­rın sa­yı o qə­dər də çox de­yil.

Pay­tax­tı is­ti və gö­zəl də­niz lə­pə­lə­ ri yu­du­ğu­na gö­rə, ora­nın iq­li­min­də nə­miş­lik üs­tün­lük təş­kil edir. Hər ad­ dım­ba­şı diq­qə­ti­mi çə­kən gö­zəl qız­lar və son də­rə­cə bi­ga­nə qal­dı­ğım ca­van oğ­lan­la­rın han­sı öl­kə­də ya­şa­dıq­la­ rı­nı mü­əy­yən elə­mək­dən öt­rü yaz­ dıq­la­rım, de­yə­sən, ye­tər­li ol­ma­dı. O za­man gə­lin ta­nış­lıq ve­rim: Sin­qa­pur! Əl­bət­tə ki, Sin­qa­pur­dan bəhs edi­rəm.

Heç yer­lə də­yi­şik sa­la bil­mə­yə­cə­yim Sin­qa­pur! Təm­tə­raq­lı, in­sa­nı ilk ba­ xış­dan məf­tun edən, bir söz­lə, bü­tün epi­tet­lə­rə la­yiq Sin­qa­Pur!

90

Sin­qa­pur­da ke­çi­ri­lən Asi­ya sə­nəd­li film­lə­ri sim­po­ziu­mu­na ba­ca­na­ğım Məm­məd­lə bir­gə də­vət olun­muş­duq. Sə­ya­hət­bo­yu möv­zu­ya və uç­du­ ğu­muz öl­kə­nin re­al­lı­ğı­na uy­ğun naf­ta­lin iyi ve­rən, am­ma ha­zır­da dəb­də olan mah­nı­lar­dan bi­ri­ni züm­zü­mə edir­dik... “Gün­lə­rin bir gü­nün­də, Sin­ qa­pur­da bir tin­də, ba­nan, li­mon əlim­də...” - bu mah­nı­nın sə­da­la­rı al­tın­da İs­tan­bul – Sin­qa­pur rey­si ilə 11 (!) sa­at­lıq fa­si­lə­siz uçuş­dan son­ra, axır ki, dün­ya­nın o bi­ri ba­şı­na gəlb çat­dıq. Tam fərq­li bir si­vi­li­za­si­ya­da!

Uçuş İran, Əf­qa­nıs­tan, Ne­pal, Bir­ma, Tai­land üzə­rin­dən keç­di­yin­dən, içim­də uşaq­lıq­da ke­çir­di­yim duy­ğu­lar oya­nır­dı... Sən yük­sək­lik­dən aşa­ ğı­da qa­lan sir­li öl­kə­lə­rin üzə­rin­dən uçur­san... Bu məm­lə­kət­lər uşaq­lı­ da mə­nə elə uzaq gə­lir­di ki... Am­ma in­di on­la­rın üzə­rin­də­yəm. Qə­ri­bə hiss­lər­dir. Ge­cə ol­ma­say­dı, har­da­sa sol tə­rəf­də qa­lan Eve­res­ti müt­ləq gö­rə­cək­dim. Am­ma üzü Gün­do­ğa­na uç­du­ğu­muz­dan, ge­cə çox sü­rət­lə keç­di. Nə­ha­yət ki eni­rik...

Adı­nı çək­mək is­tə­mə­di­yim (hal­bu­ki bö­yük məm­nu­niy­yət­lə adı­nı da çə­kər­dim, lap elə fa­mi­li­ya­sı­nı da) şir­kət tə­rə­fin­dən Ba­kı­da re­al də­yə­rin­ dən 3 (!) də­fə ba­ha qiy­mə­tə sa­tın al­dı­ğı­mız vi­za­ya Sin­qa­pur göm­rük­ çü­lə­ri fi­kir ver­mə­dən bi­zi öl­kə­yə bu­ra­xır­lar! Tu­rizm­dən mak­si­mal gə­lir gö­tür­mək is­tə­yən öl­kə vi­za re­ji­mi­ni müm­kün qə­dər sa­də­ləş­dir­mə­li­dir – ba­riz nü­mu­nə üçün bu­yu­run – Sin­qa­pur! On­lar bu­nu an­la­maq­dan öt­rü qı­sa gö­tür-qoy­dan son­ra dər­hal doğ­ru qə­rar ve­rib­lər. Fay­da­sı zi­ya­nın­ dan çox­dur – əsas ar­qu­ment də elə bu­dur. La­kin sa­də­ləş­di­ril­miş gi­riş bir ya­na, öl­kə əra­zi­si­nə qə­dəm qo­yar­kən, iri hərf­lər­lə “Nar­ko­tik var­sa, özü­nü öl­müş bil” ya­zı­lan dek­la­ra­si­ya­nı müt­ləq dol­dur­ma­lı­san! Məc­bu­ri, am­ma şü­ur­lu şə­kil­də!

Sin­qa­pur qay­da-qa­nun­la­rın to­tal şə­kil­də ria­yət olun­du­ ğu öl­kə­dir. Rüş­vət hal­la­rı müs­tə­qil­lik­dən son­ra­kı ilk il­lər­də qa­lıb. İn­di ki­mə­sə “hör­mət” tək­li­fi özü­nə­qəsd sa­yı­lır. Üs­ tə­gəl, öl­kə­nin hər ye­rin­də hə­qi­qi de­mok­ra­ti­ya var. Seç­ki­lə­ rə hər bir və­tən­da­şın get­mə­si­nin məc­bu­ri ol­ma­sı­na bax­ ma­ya­raq, bu­ra­da de­mok­ra­ti­ya, sö­zün hə­qi­qi mə­na­sın­da, “tüğ­yan” edir. Ora­da asi­ya­lı –mü­səl­man adət-ənə­nə­lə­ri ilə Av­ro­pa de­mok­ra­tik də­yər­lə­ri qə­ri­bə və ma­raq­lı bir vəh­dət təş­kil edir. Özü də bu ahəng çox uğur­lu alı­nır. Əgər kim­ sə si­zə Sin­qa­pur haq­qın­da da­nı­şar­kən, “Bu­ra Asi­ya­dır, bu­ra­da be­lə olub və hə­mi­şə də be­lə ola­caq”, - de­yir­sə, vic­dan əza­bı çək­mə­dən onun ağ­zı­nı ko­bud şə­kil­də yu­ma bi­lər­si­niz. Ədəb­siz­lik edib çey­nə­di­yi saq­qı­zı ye­rə at­dı­ğı­na gö­rə, is­tə­ni­lən şəx­si 500 Sin­qa­pur dol­la­rı məb­lə­ğin­də cə­ ri­mə göz­lə­yir. “Ha­ra­dan gəl­mi­sən, ki­min qo­hu­mu­san” va­ri­ ant­la­rı iş­lə­mir. Kü­çə­lər­də­ki “gəl-gəl” de­yən tə­miz­lik, baş­ gi­cəl­lən­di­ri­ci müa­sir me­mar­lıq in­sa­nı va­leh edir. Nə­həng gə­mi­ni xa­tır­la­dan və üç göy­də­lə­nin da­mın­da bər­qə­rar olan məş­hur ka­zi­no ta­ma­mi­lə le­qal fəa­liy­yət gös­tə­rir. Bu­yur, nə qə­dər pu­lun var­sa... udu­za bi­lər­sən! İlk vaxt­lar can­sı­xı­cı tə­sir gös­tə­rib, son­ra­dan öy­rəş­di­yim güc­lü rü­tu­bət­dən xi­las ol­ma­ğın sa­də yol­la­rın­dan bi­ri də... tak­si­yə min­mək­dir. İs­

tə­ni­lən tak­si­də sü­rü­cü­sü “kon­di­şi­ni” var-gü­cüy­lə işə sa­lır.

Düz­dür, bu­nun da fə­sad­la­rı var, çün­ki mən­zil­ba­şı­na ça­tar­ kən sər­ni­şin­lə bə­ra­bər, tak­si sü­rü­cü­sü də don­muş və­ziy­ yə­tə dü­şür. Ye­ri gəl­miş­kən, tak­si sü­rü­cü­lə­ri biz azər­bay­ can­lı­la­rı mat və­ziy­yə­ti­nə sa­lan hə­rə­kət­lə­rə əl at­maq­dan çə­kin­mir­lər. On­lar say­ğa­ca gö­rə pu­lun qa­lı­ğı­nı qə­pi­yi­nə­ dək qay­ta­rır­lar! Ən qə­ri­bə­si, in­gi­lis di­lin­də da­nış­ma­la­rı­na və Azər­bay­can ka­nal­la­rı­nı seyr et­mək im­kan­la­rı­nın sı­fı­ra bə­ra­bər ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, sin­qa­pur­lu qar­daş­la­rı­mı­ zın 90 fai­zi­nin Azər­bay­can haq­qın­da ki­fa­yət qə­dər mə­lu­ ma­tı var. Yə­ni, bir çox av­ro­pa­lı­dan fərq­li ola­raq, öl­kə­mi­zin ha­ra­da yer­ləş­mə­si ba­rə­də mü­əy­yən bil­gi­yə ma­lik­dir­lər. Ən əsa­sı, res­pub­li­ka­mı­zın adı on­lar­da hər han­sı mey­və və ya­ xud di­gər xo­şa­gəl­məz ad­lar­la as­so­sia­si­ya olun­mur!

Kü­çə­lər­də küt­lə­vi şə­kil­də qa­çış­la məş­ğul olan bu qə­dər in­san top­lu­su mə­ni lap hey­rə­tə gə­ti­rir­di. Hə­qi­qə­tən, on­la­rın sa­yı ha­zır­da ya­şa­dı­ğım Al­ma­ni­ya­da qa­çış hə­vəs­kar­la­rı­nın sa­yın­dan qat-qat çox­dur. Küt­lə ha­lın­da qa­çan in­san top­ lu­su! Özüm də id­ma­nın bu nö­vü­nə bi­ga­nə de­yi­ləm, la­kin be­lə ba­sa­bas­da, bu küt­lə­nin için­də, çox gü­man ki, nə­in­ki qa­ça bil­məz­dim, yə­qin, ayaq­lar al­tın­da qa­lıb xə­şil olar­dım.

Bu­ra­da ol­du­ğu­muz dörd gün ər­zin­də ha­va­nın üz-gö­zü­nü

91

AXI DÜNYA FIRLANIR...

tur­şut­ma­sı­nı və elə hə­min an­da ved­rə­dən tö­kü­lən su­yu xa­tır­la­dan, ya­ğan tro­pik ya­ğı­şı “ya­tan bəx­ti­mi­zin oyan­ma­ ma­sı” ki­mi də yoz­maq olar. Gün­düz­lər sim­po­zi­um­da iş­ti­ rak et­di­yi­miz­dən, ya­ğan ley­san­lar bi­zə elə də na­ra­hat­lıq ya­rat­mır­dı. Yax­şı ki, ax­şam­lar yağ­mur ara ve­rir­di. Bu isə Sen­toz ada­la­rı­na müt­ləq get­mə­yi­mi­zə açıq-aş­kar bir işa­rə idi! Ada, nə ada!?

Elə bil, na­ğıl­lar alə­min­də­sən! Şə­hə­rin mər­kə­zin­dən cə­ mi-cüm­lə­ta­nı 10 də­qi­qə­lik mə­sa­fə­də yer­lə­şən uc­suz-bu­ caq­sız, ki­lo­metr­lər­lə öl­çü­lən əs­ra­rən­giz çi­mər­lik... Ma­vi də­niz, qız­mar gü­nəz, köl­gə­si­nə həs­rət qal­dı­ğı­mız pal­ma­lar və ağ qum! Ət­raf­da isə sə­hə­rə qə­dər fa­si­lə­siz iş­lə­yən on­ lar­ca bar, dis­ko­te­ka və di­gər əy­lən­cə mər­kəz­lə­ri. Fa­si­lə ilə iş­lə­yən bir yer var... Də­niz! Çün­ki də­ni­zə gi­riş ax­şam sa­at

92

19-da bağ­la­nır. Nə ol­sun, əvə­zin­də sa­hil­də ürə­yin is­tə­di­yi ki­mi əy­lə­nə bi­lər­sən!

Ba­ca­na­ğım­la mə­nə çi­mər­li­yin bir his­sə­sin­də yer­lə­şən “Ca­fe del mar” dis­ko­ba­rı xoş tə­əs­sü­rat ba­ğış­la­dı­ğın­dan, bu­ra­da löv­bər sal­dıq. Bə­ri baş­dan de­yim ki, bu­nu özü­mü­ zü gös­tər­mək üçün elə­mir­dik. Sirr de­yil ki, Ba­kı­da­kı də­niz is­ti­ra­hə­ti da­ha çox özü­nü nü­ma­yiş et­dir­mək an­la­mı da­şı­yır.

Sin­qa­pur­da isə be­lə an­la­yış yox­dur, de­yə­sən, heç ol­ma­yıb da! Ora­da hər şey sa­də­dir, ha­mı­nın çöh­rə­sin­də tə­bəs­süm var, in­san­lar gü­lüm­sə­yir və sa­də­cə, öz hə­yat­la­rı­nı ya­şa­ yır; çi­mər­li­yə ba­ha­lı te­le­fon və ma­şın­la­rı­nı gös­tər­mə­yə gə­lən­lər var­sa da, on­lar yə­qin ki... bi­zim­ki­lər­dir. İn­san­lar bu­ra is­ti­ra­hət və şən­lən­mək üçün top­la­şır­lar. Yer­li adət­lə­rə ria­yət edə­rək, biz də hə­min bar­da tax­tın üs­tün­də uza­nıb, də­niz­dən həzz al­ma­ğın da­dı­nı çı­xa­rır­dıq. Əs­lin­də, bu­ra­da ol­du­ğun müd­dət­də nə­sə si­fa­riş et­mək məc­bu­ri de­yil və bu­ na gö­rə heç kəs bi­zə irad tu­ta­sı da de­yil­di. An­caq qə­ra­ra al­dıq ki, özü­mü­zə heç nə­dən kor­luq ver­mə­yək və hə­lə bu­ra gəl­məz­dən əv­vəl iç­mə­yə baş­la­dı­ğı­mız ta­nın­mış pi­ və mar­ka­sı­nı vur­ma­ğa baş­la­dıq. Doğ­ru­su, bu pi­və­nin be­lə dad­lı­sı­nı in­di­yə­dək heç vaxt və heç yer­də, nə­in­ki Ba­kı­da, hət­ta onun və­tə­nin­də be­lə iç­mə­miş­dim!

Be­lə­li­kə, hər ad­dım­ba­şı mü­qa­yi­sə, mü­qa­yi­sə... Mə­ nim üçün, əl­bət­tə, pa­ra­lel­lər apar­maq da­ha ra­hat idi. Ar­tıq ne­çə il­dir, Al­ma­ni­ya­da ya­şa­yır və qay­da­la­ra öy­rəş­mi­şəm.

La­kin ba­ca­naq hə­qi­qə­tən də şok­dan çı­xa bil­mir­di. Sin­qa­ pur­dan sər­xoş ol­maq üçün pi­və­yə eh­ti­yac yox­dur! Av­ro­pa

və Qaf­qaz ha­ra­da­sa çox uzaq­lar­da qal­mış­dı, san­ki öz­gə pla­net­də idik.

Bu­ra­da uzaq Və­tə­ni­mi­zi xa­tır­la­dan neft ema­lı za­vod­la­ rı möv­cud­dur. Nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, Sin­qa­pu­run özü­ nün nef­ti yox­dur. Am­ma nə qə­dər qə­ri­bə gö­rün­sə də, on­ lar neft­siz Sin­qa­pu­ru dün­ya­nın ən zən­gin döv­lət­lə­rin­dən bi­ri­nə çe­vi­rə bi­lib­lər. Ye­ri gəl­miş­kən, Sin­qa­pur­da ol­ma­yan şey­lər­dən bi­ri də... ver­gi­dir! Hər bir kəs ora­ya gə­lib biz­nes­ lə sər­bəst məş­ğul ola bi­lər.

Qiy­mət­lər ye­nə də Av­ro­pa­da ol­du­ğu ki­mi­dir. Bu isə o de­mək­dir ki, is­tə­ni­lən şey Ba­kı­da­kın­dan də­fə­lər­lə ucuz­dur. Öl­kə­də tı­xac prob­le­mi çox ori­ji­nal hal­da həll olu­nub, ma­ şın al­maq üçün növ­bə­yə dur­maq və ica­zə ilə əl­də edi­lir.

Rüş­və­tin yox­lu­ğu bu pro­ses­də sta­bil­li­yə tə­mi­nat ve­rir. İs­ti pal­tar dü­kan­la­rı­nı, de­mək olar ki, gör­mə­dim. Nə eh­ti­yac var axı? Bir öl­kə­də ki il­bo­yu tem­pe­ra­tur +30 də­rə­cə­dən bu ya­na keç­mir, bir çi­mər­lik tu­ma­nı və baş­ma­ğı ilə 365 gün ke­çin­mək də müm­kün­dür. İn­di özü­mü sö­yü­rəm, dö­yü­rəm, am­ma nə fay­­da­­sı­­?! Axı ni­yə biz ora­da cə­mi­si 4 gün qal­ dıq, hə? Ar­tıq dün­ya­nın ya­rı­sı­nı uçub gə­lib bu­ra çıx­mı­şıq, bir az da ar­tıq qa­lıb şel­lə­nər­dik də özü­müz üçün!

Av­to­bu­sa mi­nib, Koa­la-Lum­pu­ra ge­dib, ya­yın 2 saa­tı­ nı da Ban­kok­da ke­çi­rər­dik... Heyf­lər! Əf­sus­lar! Hey­hat­lar!

Gə­lən il ora­ya ye­ni­dən get­mə­yi çox is­tə­yi­rəm; dü­şü­nü­rəm, on­da da­ha təd­bir­li tər­pə­nə­cə­yəm – bü­tün böl­gə­ni gə­zib-

do­la­şa­cam ki, son­ra­kı peş­man­çı­lı­ğa gö­rə özü­mü şül-küt elə­mə­yim. Am­ma bu, düz bir il­dən son­ra ola­caq... Qis­mət ol­sa. Doğ­ru­su, bu qı­sa ya­zı­da nə­in­ki hər şe­yi, heç yaz­maq is­tə­di­yi­min cü­zi his­sə­si­ni də çat­dı­ra bil­mə­dim. Mə­nə ay­rı­ lan sə­hi­fə­lər çox az­dır, hör­mət­li re­dak­tor, çox az! Əgər alın­sa, gə­lən sa­ya Çin mə­həl­lə­sin­dən, məş­hur Geyl Yanq kü­çə­si və da­ha ma­raq­lı şey­lər­dən da­nı­şa­cam. Çün­ki biz dörd gün ər­zin­də onun heç ya­rı­sı­nı da gö­rə bil­ mə­dik. Sin­qa­pu­ra cə­mi 3 sə­hi­fə ay­rıl­ma­sı mə­nə bir tə­rəf­ dən dağ çə­kir­sə, ora­da cə­mi dörd gün qal­ma­ğım cız­da­ğı­ mı çı­xa­rır! Ni­yə axı cə­mi 4 gün və 3 sə­hi­fə!!?

Stas Ru­ben­çik

93

PSİXOLOQLA SƏYAHƏT

ÖZÜNÜ İNANDIR! P

lasebo effekti haqqında, demək olar ki, hamı eşidib. Gəlin, onu şərh etməyə çalışaq. Əgər bir xəstə insana bir neçə gün mütəmadi olaraq lazımi dərman verilsə, o özünü yaxşı hiss etməyə başlayacaq. Lakin sonradan özünün xəbəri olmadan tamamilə neytral bir dərman verilsə, o, yenə də hamını inandırmağa çalışacaq ki, artıq sağalır. Əslində, özünü buna inandırması, neytral dərmanın lazımi dərman olmasına inanması xəstənin vəziyyətini yaxşılaşdırır.­ Plasebo effektinin ən məşhur tədqiqatçısı, İtaliyanın Turin Universitetinin professoru Fabrisio Benedetti, bu təcrübəni gündəlik güclü ağrıkəsici dərmanlara ehtiyacı olan xəstələr üzərində aparıb. Nəticə isə heyrətamiz olub. Professor həmin xəstələrə morfi əvəzinə heç də ağrıkəsici olmayan dərman verdikdə belə, ağrı kəsilib.

94

Bu cür az təsadüf edilməyən hallardan dünyadakı əksər həkimlər xəbərdardırlar. Təcrübənin izahı isə ondadır ki, beyin, hansısa bir vəchlə orqanizmin vəziyyətinə təsir edə bilir. Ancaq necə? Bu “necə” hələ ki məlum deyil.

Yeri gəlmişkən, plasebo effektinin siçan və meymun­ larda da baş verdiyi müşahidə edilib. Ona görə də iddia etmək olar ki, bu effekt vəsvəsəli adamların uydurması deyil.

Hazırda alimlər, plasebo effektinin yalnız bəzi xəstəliklərə, yoxsa bütün xəstəliklərə təsir etdiyini müəyyən etməyə çalışır. Əgər effektin bütün xəstəliklərə eyni cür təsir etdiyi aşkarlanarsa, o zaman tibb üçün görünməmiş perspektivlər açılar.

Zaur MƏMMƏDOV

95

reklam

reklam

ПЛАЗА бц­р цн, елнян сц­р цн!

D

oğ­ru­su, so­nun­cu də­fə Gən­cə­də nə vaxt ol­ du­ğu­mu ta­mam unut­muş­dum. Mə­nim Gən­ cə­dən “bu cür” ay­rı­lı­ğım həm də iki­qat qə­ ba­hət sa­yıl­ma­lı­dır, ən azın­dan ona gö­rə ki, qo­hum­la­rım, elə­cə də dost­la­rım bu qə­dim şə­hər­də ya­şa­ yır­lar. Di gəl, döv­rü­mü­zün ən baş­lı­ca bə­ha­nə­si... vaxt ça­ tış­maz­lı­ğı hər də­fə Gən­cə­yə sə­fə­ri­mi tə­xi­rə sa­lır. Sa­lır­dı!

Da­ha bu də­fə heç bir uy­dur­ma­lar, bə­ha­nə­lər, tən­bəl­lik və bu qə­bil­dən olan di­gər “ot­maz­ka­lar” kö­mə­yi­mə çat­ma­dı.

Və­ziy­yət elə idi ki, im­ti­na­dan söh­bət be­lə ge­də bil­məz­di. İna­nıl­maz bir ha­di­sə - il­lər­dir,“su­bay­lıq sul­tan­lıq­dır” de­yib “40-ını çı­xar­mış, qır­xi­ki­yaş­lı El­can bir­dən-bi­rə ev­lən­mək qə­ra­rı­na gə­miş­di. Bu­nun­la da nə­in­ki dost­la­rı­nı, o cüm­lə­

96

dən, qız evi­ni, He­le­nen­dorf – in­di­ki Göy göl­də bar­maq­la sa­yı­lan al­ma­nə­sil­li Mar­ta­nın ailə­si­ni də şo­ka sal­mış­dı.

Hər şey cə­mi 8 gü­nün için­də baş ver­di­yin­dən, əv­vəl­cə... biz bu­nu za­ra­fat ki­mi qə­bul et­dik. Dos­tu­mun to­yu həm də uzun müd­dət ay­rı düş­dü­yüm şə­hə­ri bir da­ha kəşf elə­mək is­tə­yi­mi re­al­laş­dı­ra­caq­dı. Tərs­lik­dən, Lon­don­dan gə­lən jur­na­list dos­tum Tom Ess­le­mond eşi­dən­də ki Gən­cə­yə to­ya ge­di­rəm, qır-saq­qız ol­du ki, “Let’s go to­get­her!”. Ba­ kı­dan Gən­cə­yə uza­nan yol və Gən­cə­də can­ra­hat­lı­ğı ilə ge­cə­lə­yə bi­lə­cə­yim – meh­man­xa­na mə­sə­lə­si prob­lem ola­raq gö­zü­mə dur­muş­du. Qal­ma­ğa say­sız-he­sab­sız qo­hum-əq­rə­ba evi ol­sa da, otel­lər­də ya­şa­ma­ğa üs­tün­ lük ve­rən dos­tum Tom mə­nim bu tək­li­fi­mi anın­da­ca rədd

elə­di. Bu qay­ğı­la­rın toy­dan son­ra mə­nə “toy tu­ta­ca­ğı” qa­baq­ca­dan bəl­li idi. Hə­lə­lik isə bi­zi dos­tu­ma tu­ tu­la­caq toy göz­lə­yir­di.

Bi­zim ev­də toy­du bu gün... Çal-ça­ğır və ya “su­bay­lı­ğın son ge­cə­si” va­qe olur­du Göy göl ra­yo­nu əra­zi­sin­də­ki me­şə­lə­rin bi­rin­də - açıq ta­la­da! Toy, nə toy! Bu, əməl­li-baş­ lı ina­nıl­maz bir mən­zə­rə idi! Bir tə­ rəf­dən, qəs­sab­lar mal-hey­van kə­sir, so­yur, baş­qa bi­ri­lə­ri iri qa­zan­lar­da aş asır­dı. Uzun man­qal­lar­da ka­bab­lar şiş­lə­rə çə­ki­lir, dağ su­yu ilə dol­du­rul­ muş sa­mo­var­lar pıq­qa­pıq qay­na­yır­ dı! Elə bil, “Bə­yin oğur­lan­ma­sı” fil­ mi­nin da­va­mı çə­ki­lir­di bu­ra­da! ƏSL AZƏR­BAY­CAN to­yu­nun can­lı şa­hi­di olur­dum! Bəs Tom? Tom isə elə bil, “Cer­ri”ni gö­rüb­müş ki­mi, göz­lə­ri kəl­ lə­si­nə çıx­mış­dı! Toy­dan son­ra Tom özü­nü nə qə­dər itir­sə də, mən­dən fərq­li ola­raq, ağ­lı ba­şın­da idi. Qo­ hum­lar, dost­lar nə il­lah elə­di­lər­sə, bi­zi evə apa­ra bil­mə­di­lər. So­yuq­ qan­lı in­gi­lis ina­dın­dan ge­ri dur­ma­dı – “Only to ho­tel!”.

Toy­dan son­ra...

RA­MA­DA! To­mu bil­mi­rəm, am­ma mən sə­hər açı­lan­da ha­ra­da ol­du­ğu­mun, türk­lər de­miş­kən, “far­kın­da” de­yil­dim. Gö­ zox­şa­yan ota­ğı­ma nə­zər sa­lı­ram – la­kin heç nə ba­şa dü­şə bil­mi­rəm. De­ yə­sən, mən Azər­bay­can­da de­yi­ləm.

Nə­ha­yət, pər­də­ni ara­la­yıb pən­cə­rə­ dən di­şa­rı ba­xı­ram. Mən­zə­rə mə­nə san­ki İs­pa­ni­ya­da ol­du­ğum­dan xə­bər ve­rir. Ça­şıb-qal­mı­şam. Dəs­tə­yi gö­tü­ rüb re­cep­tio­na zəng edir və adə­ti üz­ rə, in­gi­lis­cə su­al ve­ri­rəm. İn­gi­lis­cə də

ca­vab al­dıq­da şüb­hə­lə­ri­mə... şüb­hə qal­mır! El­dar Rya­za­no­vun məş­hur “С легким паром” fil­min­də­ki ki­mi, ge­cə ilə han­sı şə­hə­rə gə­lib-çıx­dı­ğı­ mı də­qiq­ləş­dir­mək məq­sə­di ilə, tə­laş için­də xa­ri­ci pas­por­tu­mu ax­ta­rı­ram və bir da­ha araq iç­mə­yə­cə­yi­mə, iç­ səm də, bu­nu adam ki­mi edə­cə­yi­mə növ­bə­ti də­fə söz ve­ri­rəm. Bu an­da te­le­vi­zo­run pul­tu­na gö­züm sa­ta­şır.

Düy­mə­ni ba­sı­ram... “Euro­news”, “CNN”, “ARD”, “ZDF”, “RAI”... və Av­ro­pa­ya gə­lib-çıx­dı­ğı­ma, dü­nən­ki vur-çat­la­sı­nın, El­ca­nın ev­lən­mə­si­nin isə yu­xu­dan baş­qa heç nə ol­ma­dı­ ğı­na ina­mım da­ha da ar­tır. Mə­ni bu ka­bus­dan ki­min xi­las edə­cə­yi­ni dü­ şü­nər­kən, ota­ğı­ma olu­nan zəng əsl xi­las­ka­ra çev­ri­lir. Bu Tom­dur. O mə­ni tər-tə­miz Gən­cə ləh­cə­si ilə - “Nət­ tə­ri­sən, qad­dan alım, zavt­rık eli­yəj­ şə­n?” – de­yə sa­lam­la­yır. “Tom, biz har­da­yı­q?” - sua­lı­ma, dos­tum lap

elə azər­bay­can­sa­ya­ğı ca­vab ve­rir: “Sə­nə de­mə­dim, az iç bu zə­­hir­­ma­­ rı­­?! Har­da ola­ca­ğıq, Gən­cə­də! Düş aşa­ğı”. To­mun bir ge­cə­nin için­də Azər­bay­can di­lin­də, Gən­cə ləh­cə­si ilə sə­lis da­nı­şı­ğı mən­də ko­mik tə­ əs­sü­rat ya­rat­mış­dı. Tez-tə­lə­sik duş ota­ğı­na cu­mu­ram. Baş ve­rən­lə­rin xə­yal ol­du­ğu ye­ni­dən mə­ni çaş­dı­rır. Çün­ki bu cür şə­rai­tin Gən­cə­də ol­ ma­sı, hə­qi­qə­tən, nor­mal in­san üçün bir az göz­lə­nil­məz­dir. Nə­ha­yət, lif­tin düy­mə­si­ni ba­sıb res­to­ra­na eni­rəm.

Yal­nız in­di an­la­ma­ğa baş­la­yı­ram ki, doğ­ru­dan da Gən­cə­də, Azər­bay­ can­da­yam. Gü­lə­rüz per­so­na­lın mə­ni şi­rin Gən­cə ləh­cə­si ilə sa­lam­la­ma­sı bü­tün süb­hə­lə­rə, ka­bus­la­ra son qo­ yur. Sən de­mə, dos­tum Gən­cə­də ya­şa­ma­sı­na, gö­zəl şə­rai­tə ma­lik ol­ ma­sı­na bax­ma­ya­raq, özü də bir ne­ çə gün­lü­yə ye­ni is­ti­fa­də­yə ve­ril­miş RA­MA­DA PLA­Z A-da yer­lə­şib­miş.

97

Bi­zi də bur­da yer­bə­yer elə­yən və To­mun ilk Azər­bay­can di­li mü­əl­li­mi də elə El­can olub.

Xoş­bəxt cüt­lük və biz sə­hər ye­mə­yi­ni bir ma­sa ar­xa­ sın­da ke­çi­ri­rik. Ecaz­kar mən­zə­rə ya­ran­mış­dı hə­min gün.

Dörd nə­fər gah in­gi­lis, gah al­man, gah da Azər­bay­can di­ lin­də de­yir-gü­lür, za­ra­fat­la­şır­dı. De­yə­sən, “Tə­zə bəy” əsl is­ti­ra­hət və din­cəl­mək üçün la­zım olan mə­ka­nı seç­mək­də ya­nıl­ma­mış­dı…

Ha­şi­yə…

Gən­cə­də meh­man­xa­na in­şa edil­mə­si ba­rə­də gös­tə­ri­ şi rəh­mət­lik Hey­dər Əli­ye­vin özü ver­miş­di. Son gə­liş­lə­ri­ nin bi­rin­də bu­ra­da qo­naq­la­rı yer­ləş­dir­mək prob­le­min­dən xə­bər tu­tan Hey­dər Əli­yev, Gən­cə ki­mi şə­hər­də san­bal­lı ote­lin ol­ma­ma­sın­dan xə­bər tu­tan­da tə­əc­cüb­lə­nir və bu­ra­ da gö­zəl meh­man­xa­na ti­kil­mə­si ar­zu­sun­da ol­du­ğu­nu di­lə gə­ti­rir …

Onun bir çox is­tək­lə­ri ki­mi, bu ar­zu­su­nu da hə­ya­ta ke­ çir­mək Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin qis­mə­ti­nə düş­dü. Açı­lış mə­ra­si­mi­ni hə­lə fev­ral ayın­da, AzTV-də seyr elə­miş­dim. Özü­nün eti­raf et­di­yi ki­mi, ilk də­fə ola­raq, yal­nız bir ob­yek­tin açı­lı­şı məq­sə­di ilə sə­fə­ri­nə də­yi­şik­lik edən Pre­zi­dent yo­lu­ nu Gən­cə­yə sa­lıb - “RA­MA­DA PLA­Z A”nın is­ti­fa­də­yə ve­

98

ril­mə­sin­də iş­ti­rak edib. Sən de­mə, heç bu­ra gə­lə­si də de­yil­miş. Bu meh­man­xa­ na­nın dün­ya­da­kı “RA­MA­ DA” otel­lər şə­bə­kə­si­nin bir his­sə­si ki­mi, Gən­cə­də in­şa edil­mə­sin­dən məm­ nun­lu­ğu­nu bil­di­rən döv­ lət baş­çı­sı­nın in­cə zöv­qə ma­lik ol­ma­sı heç kə­sə sirr de­yil. O da sirr de­yil ki, son beş il­də öl­kə­nin qey­ri-neft sek­to­ru­na, o cüm­lə­dən, tu­rizm sa­hə­si­ nə edi­lən döv­lət sər­ma­yə­ lə­ri, elə­cə də yer­li in­ves­ tor­la­rın ya­tı­rım­la­rı sa­yə­sin­də ti­ki­lən otel­lə­rin sa­yı, ən əsa­sı, yük­sək key­fiy­yə­ti nə­in­ki yer­li tu­rist­lə­rin, elə­cə də xa­ri­ci­lə­rin di­lin­dən düş­ mür. O ki qal­dı Gən­cə­də­ki “RA­MA­DA PLA­ ZA”ya, tən­bəl­lik elə­mə­dim, sə­bəb­kar­lar­la şən ke­çən “bre­ak­fast”dan son­ra cüt­lü­yü sər­bəst bu­ra­xıb, meh­man­xa­na­nı əməl­li baş­lı gə­zibdo­laş­dım. Yay ho­vu­zu ət­ra­fın­da bu­ra­nın me­ ne­cer­lə­ri ilə söh­bət­dən mə­lum ol­du ki, ote­lin me­ma­rı ta­nın­mış azər­bay­can­lı ar­xi­tek­tor Ra­ sim Ba­ba­ki­şi­yev olub. Ra­sim bə­yin özü­nün rəh­bər­li­yi ilə də ti­kin­ti­nin in­şa­sı mü­vəf­fə­qiy­ yət­lə ye­ri­nə ye­ti­ri­lib. Ən müa­sir id­man ava­ dan­lıq­la­rı ilə təh­ciz olun­muş “Fit­ness-club”, türk ha­ma­mı, sau­na, ho­vuz, ten­nis, bil­yard,

fut­bol və ma­saj otaq­la­rı dün­ya stan­dart­la­rı­na tam ca­vab ve­rir! Hət­ta pay­taxt Ba­kı­da rast gəl­mə­di­ yim “Night club”u bu­ra­da gör­düm. Tom isə be­lə ge­cə klub­la­rı­nın Av­ro­pa­nın pay­taxt şə­hər­lə­rin­də fəa­liy­yət gös­tər­di­yi­ni di­lə gə­tir­di. Res­to­ran­lar­dan bi­ri­ni də sim­vo­lik ola­raq, “Xəm­sə” ad­lan­dı­rıb­lar. Şeyx Ni­za­mi­nin adı­nı, həm­çi­nin, Pre­zi­dent nöm­ rə­lə­rin­dən bi­ri da­şı­yır. Di­gər be­lə bir nöm­rə­yə isə Gən­cə xa­nı­nın şə­rə­fi­nə “Ca­vad­xan” adı ve­ri­lib. Ümu­mi­lik­də, meh­man­xa­na­da­kı nöm­rə­lə­rin sa­yı 181-dir. Bir söz­lə, bur­da hər şey 5 ul­duz­lu ote­lin tə­ləb­lə­ri­nə uy­ğun ola­raq ya­ra­dı­lıb. Mən­cə, Gən­ cə “RA­MA­DA”ya, “RA­MA­DA” isə Gən­cə­yə la­yiq­ dir!

Son­da ni­yə rek­la­ma az diq­qət ye­tir­dik­lə­ri ba­rə­də so­ruş­dum. Ca­vab sa­də və tu­tar­lı ol­du: “Gən­cə­yə gə­lər­kən gö­ zəl is­ti­ra­hət et­mə­yi qar­ şı­sı­na məq­səd qo­yan, kom­for­tu üs­tün tu­tan hər kəs bu meh­man­xa­na ba­ rə­də ye­tə­rin­cə mə­lu­mat­ lı­dır. Əgər xə­bər­lə­ri yox­ dur­sa, şüb­hə­niz ol­ma­ sın, qar­şı­la­yan­lar on­la­rı məhz “RA­MA­DA PLA­ ZA”ya gə­ti­rə­cək­lər. Lap elə si­zin El­can ki­mi!”.

Ba­kı - Gən­cə - Ba­kı “Dis­co­ver­man”

99

DOSTLUQ

Dağlarda görüş Qı­sa ta­rix­çə

B

u la­yi­hə­nin əsa­sı hə­lə 2005-ci il­də qo­yul­ muş­du... Bir qrup nor­veç­li ilə bi­zim dağ­la­ ra sə­ya­hət za­ma­nı, bir­lik­də ska­ut yü­rü­şü et­mək ba­rə­də tək­lif irə­li sür­müş­dük. Bu kəl­mə­lər son­ra­dan öz bəh­rə­si­ni ver­di. 2008-ci il­də isə həm Azər­bay­can­da, həm də Nor­veç­də bir­gə ska­ut təd­bir­lə­ri­ni nə­zər­də tu­tan “Dost­luq” bir­gə la­yi­hə­si baş tut­du.

100

2009-cu ilin pa­yı­zın­da Azər­bay­ca­na sə­fər et­mək ar­zu­sun­da olan nor­veç­li­lə­rə Qu­ba ra­yo­nu­nun dağ­lıq əra­zi­lə­ri­nə sə­ya­hə­t tək­lif et­dik. Yü­rü­şün ma­raq­lı ol­ma­sı üçün əsas, yü­rü­şün İDE­YA-sı­dır. Bü­tün de­tal­la­rı təş­kil et­mək la­zım­dır. Əs­lin­də, yü­rü­şün təş­ki­lin­də xır­da de­tal ol­mur. Hər şey va­cib­dir. Ha­zır­lıq mər­hə­lə­si uzun çək­sə də, nor­veç­li­lə­rin gə­li­şi­nə tam ha­zır idik. Bü­tün xır­da­lıq­ lar - təc­hi­zat, nəq­liy­yat, büd­cə və di­gər mə­sə­lə­lər həll olun­muş­du. Bi­zi bu yü­rü­şə ruh­lan­dı­ran Sa­şa da­yı, tə­ əs­süf ki, son an­da bi­zə qa­tıl­ma­dı. Ona gö­rə də 10 nə­fər

yü­rüş iş­ti­rak­çı­sı­nın mə­su­liy­yə­ti­ni, ska­ut di­lin­də de­sək, mən Ba­gi­ra, öz üzə­ri­mə gö­tür­mə­li ol­dum.

Yü­rü­şün gün­də­li­yi

Bi­rin­ci gün Yü­rü­şü­mü­zə Qu­ba ra­yo­nu­nun Qrız-Dəh­nə kən­din­ də baş­la­yı­rıq və elə ora­da­ca bi­ti­ri­rik. Na­har­dan son­ra ska­ut proq­ra­mı üz­rə ba­la­ca tre­ninq-se­mi­nar ke­çi­ri­rik...

Ge­cə­lə­mək üçün qo­naq­pər­vər ev sa­hib­lə­ri­nin bağ­ça­ sın­da, mey­və ağac­la­rı­nın al­tın­da ça­dır­la­rı­mı­zı qu­ru­ ruq... İkin­ci gün Qız­mar gü­nəş al­tın­da yol ölç­mə­mək­dən öt­rü, sə­hər tez­dən yo­la çı­xı­rıq. Qar­şı­mız­da ki­fa­yət qə­dər çə­tin və­ zi­fə du­rub... Şa­qu­li is­ti­qa­mət­də 900 met­rə ya­xın yol qət edə­ rək, Alp çə­mən­lə­ri ilə yay­la­ğa qalx­ma­lı­yıq (hün­dür­lük 1350 metr­dən 2200 met­rə­dək­dir). Təc­rü­bə­siz­li­yə bax­ ma­ya­raq, bü­tün uşaq­lar bu sı­naq­dan əla ke­çir. Sa­at 11 ra­də­lə­rin­də, pla­na uy­ğun ola­raq, ilk dü­şər­gə­mi­zin ola­ca­ğı ye­rə ça­tı­rıq. Ça­dır­la­rı qu­raş­dı­rı­rıq. Hə­lə şə­la­ lə­yə qal­xıb, onun bum­buz su­la­rın­da çim­mə­yə vaxt və gü­cü­müz də ça­tır! Dü­zü­nü de­səm, bu­na yal­nız Nor­veç dost­la­rın “du­xu” ça­tır!

Gün ba­tır, ha­va so­yuq­du - bbbrrrr!!! Tem­pe­ra­tu­run mən­fi 30 də­rə­cə­dən aşa­ğı ola­ca­ğı­nı ta­mam unut­muşduq.

101

DOSTLUQ

Yan­dır­dı­ğı­mız ton­qal bi­zi qı­sa za­man­da isit­di­yin­dən, tez­ lik­lə ça­dır­la­ra gi­ri­rik... Üçün­cü gün Sübh tez­dən­dir. Yün­gül sə­hər ye­mə­yi ye­yir, əş­ya­la­ rı­mı­zı yı­ğıb yo­la çı­xı­rıq.

Bu də­fə Qrız kən­di­nə keç­mə­li­yik. Dağ­lıq əra­zi­də yer­lə­şən mö­cü­zə­li bu kənd ilin 5-6 ayı­nı bü­tün dün­ ya­dan təc­rid olur. Qış­da ya­ğı­şın, qa­rın yağ­ma­sı sə­bə­ bin­dən, av­to­mo­bil yo­lu ya­zın axır­la­rı­na qə­dər bağ­la­nır!

Ne­cə de­yər­lər: Gİ­RİŞ QA­DA­ĞAN­DIR! Nəq­liy­yat nö­vü yal­nız hər bi­ri BİR AT GÜ­CÜ­NƏ ma­lik AT-lar­dır! Di­gər va­ri­ant da var: pi­ya­da! Bu­ra­la­rın sa­kin­lə­ri ya­xın kənd­ lə­rə get­mək üçün iki saa­ta ya­xın vaxt sərf edir­lər. Dü­ şü­nü­rəm, əcə­ba, bəs bir­dən kim­sə xəs­tə­lən­di və ya nə­sə la­zım oldu?

Bu­na gö­rə də kən­din bü­tün sa­kin­ lə­ri Qrı­zı Qud­yal­çay üzə­rin­dən Qu­ ba-Xı­na­lıq yo­lu ilə bir­ləş­di­rə­cək kör­ pü­nün ba­şa çat­ma­sı­nı bö­yük ümid­ lə göz­lə­yir­lər. Qrız­lı­lar öz dil­lə­rin­də da­nı­şır­lar. Bu həm də Qrız-Dəh­nə, Cek, Əlik ca­maa­tı­nın di­li­dir...

Ar­tıq son­ra­dan, bi­zi meh­ri­ban­lıq­ la qar­şı­la­yan, Qrız­da mü­əl­lim iş­lə­ yən Şıx­ba­ba mü­əl­li­min evin­də çay içər­kən, bu dil haq­qın­da, kənd və onun sa­kin­lə­ri ba­rə­də ma­raq­lı fakt­ lar öy­rə­ni­rik.

Qrız və Cek kənd­lə­ri­nə, Qud­yal­

102

çay va­di­si­nə gö­zəl mən­zə­rə açı­lan zir­və­lə­rə gə­lib-çı­xı­rıq. Gə­li­şi­miz­dən bir ne­çə gün əv­vəl xə­bə­ri olan Şıx­ ba­ba mü­əl­li­min ailə­si bi­zi göz­lə­yir­di.

Yü­rü­şü plan­laş­dı­ran­da, dağ­lıq əra­zi­ lər­də uşaq­lar­la gö­rüş­mə­yi va­cib mə­ sə­lə ki­mi mü­za­ki­rə et­miş­dik. On­lar­la oyun­lar ke­çir­mək, bey­nəl­xalq ska­ ut hə­rə­ka­tın­dan da­nış­maq və hər kənd­də ska­ut pat­ru­lu ya­rat­maq is­ tə­yir­dik. Tərs­lik­dən, ot bi­çi­ni vax­tı­na düş­dü­yü­müz­dən, bü­tün uşaq­lar va­li­ deyn­lə­ri­nə ot biç­mə­yə kö­mək edir­lər.

Kənd­də isə ki­çik­yaş­lı­lar qal­mış­dı­lar.

Gö­rü­şü­mü­zü ax­şa­ma qə­dər tə­xi­rə sa­lır və nə­ti­cə­də, bir ne­çə sa­at boş vaxt ya­ra­nır.

Qə­dim cı­ğır ilə Qud­yal­çay kan­yo­nu­nun ra­di­kal çı­xı­ şın­da yer­lə­şən pi­ya­da kör­pü­sü­nə tə­rəf yol­la­nı­rıq... Ça­yın kan­yo­nu, pi­ya­da kör­pü­sü, sal­la­nan qır­mı­zı qa­ya­lar – bü­tün bun­lar Nor­veç dost­la­rı­mız­da si­lin­məz tə­əs­sü­rat ya­ra­dır. Elə özü­müz də bu gö­zəl­li­yə la­qeyd qa­la bil­mi­rik.

Ax­şam uşaq­lar­la gö­rü­şüb şən oyun­lar təş­kil edir, skau­tinq haq­da söh­bət­lər apa­rır və on­lar­la fut­bol oy­ na­yı­rıq. Uşaq­lar­la müx­tə­lif möv­zu­lar­da söh­bət edir və on­la­rın ye­ni in­san­lar­la ta­nış­lıq­la­rı­na nə qə­dər se­ vin­dik­lə­ri­nin şa­hi­di olu­ruq. Nor­veç­li­lər uşaq­lar üçün

103

reklam

DOSTLUQ

hə­diy­yə ki­mi fut­bol top­la­rı gə­tir­miş­di­lər. Biz də ha­zır­la­dı­ğı­mız ki­çik hə­diy­yə­lə­ri oyun qa­ lib­lə­ri­nə təq­dim edi­rik. Ha­mı­nın üzün­də ra­ zı­lıq əla­mə­ti var. La­kin evə get­mək la­zım­dır.

Uşaq­la­rı sa­bah ye­nə va­li­deyn­lə­ri­nə ot biç­ mək­də kö­mək et­mək, bi­zi isə yol göz­lə­yir­di!

Qrız, ge­cən xey­rə, biz sə­ni sev­dik və hər za­ man se­və­cə­yik!

Dör­dün­cü gün Qrı­zı tərk et­məz­dən əv­vəl, kənd qa­la­sı­nın qa­lıq­la­rı­na və məs­ci­də tə­rəf yol­la­nı­rıq. Yer­li adət-ənə­nə­lə­rin və əf­sa­nə­lə­rin ma­hir bi­li­ci­si Şıx­ba­ba mü­əl­lim bi­zə bir çox ma­raq­lı ha­di­sə­ lər­dən da­nı­şır.

Bu də­fə bi­zi Əf­la­tun adın­da yer­li sa­kin mü­ şa­yi­ət edir. Get­di­yi­miz cı­ğır düz və ge­niş idi. Əv­vəl­lər bu cı­ğır su də­yir­ma­nı­na apa­rar­mış.

Onun va­si­tə­si­lə öküz­lə­rə qo­şul­muş ara­ba­ lar­la də­yir­ma­na ta­xıl da­şı­yır­mış­lar. İn­di bu­na gə­rək yox­dur. Ha­zır unu aşa­ğı­da­kı va­di­dən gə­ti­rir­lər. Su də­yir­ma­nı­nın özü­lün­dən baş­qa heç bir əsər-əla­mə­ti qal­ma­yıb. Də­yir­man­dan az­ca yu­xa­rı­da bir mö­cü­zə də bi­zi göz­lə­yir­ di. Da­ğın dö­şün­dən axan çay ma­ğa­ra ya­ra­ da­raq, də­rin qa­ya ya­rı­ğı­na tö­kü­lüb, 5-8 metr aşa­ğı­da ye­ni­dən öz axı­nı­na da­vam edir­di.

Ma­ğa­ra ki­fa­yət qə­dər ge­niş ol­du­ğun­dan, ora ça­yın axı­nı is­ti­qa­mə­tin­də, aşa­ğı­dan gir­mək

104

olar. Ma­ğa­ra­nın köl­gə­si­nə gi­rən ki­mi, ya­yın cır­ha­cı­rı­nı və gü­nəş­dən yan­dı­ğı­mı­zı unu­du­ruq. Yu­xa­rı­dan tö­kü­lən su­yun sə­si ma­ğa­ra­ya ya­yı­la­raq, qə­ri­bə aura ya­ra­dır­dı. İçə­ri­də xır­da su dam­cı­la­rın­dan du­man əmə­lə gəl­miş­di.

Pal­tar­lar nəm­lə­nir, üz­lər so­yuq su də­nə­cik­lə­ri ilə ör­ tü­lür. Bu­nun fər­qi­nə var­ma­ya­raq, ov­sun­lan­mış ki­mi, yu­xa­rı­dan güc­lü axan su­ya ba­xı­rıq. Gö­zəl gö­rün­tü­dür!

Am­ma so­yuq və nə­miş­lik, bi­zi ye­ni­dən is­ti­yə və gü­nə­ şə qa­yıt­ma­ğa məc­bur etir...

Sa­at­ya­rım Alp çə­mən­lik­lə­ri ilə sər­bəst şə­kil­də yu­ xa­rı qalx­dıq­dan son­ra, iki həf­tə əv­vəl bey­nəl­xalq dağ fes­ti­va­lı ke­çi­ri­lən ye­rə gə­lib-ça­tı­rıq. Elə bu sə­fa­lı ta­la­ da­ca dü­şər­gə qur­ma­ğa qə­rar ve­ri­rik.

Gü­nün ikin­ci ya­rı­sın­da Nor­veç dost­la­rı­mız, dü­şər­ gə­miz­dən 500 metr yük­sək­də yer­lə­şən ad­sız zir­və­yə (3100 metr) sü­rət­li yü­rüş et­mə­yə qə­rar ve­rir.

Sa­at­ya­rım­dan son­ra isə on­la­rın zir­və­yə Nor­veç bay­ra­ğı qal­dır­dıq­la­rı­nı gö­rü­rük! URA! Da­ha ön­cə nor­ veç­li­lər bi­zə de­miş­di­lər ki, Nor­veç­də ən yük­sək zir­və, də­niz sə­viy­yə­sin­dən 3000 metr yük­sək­li­yi öt­mür. Ar­tıq da­ha yük­sək­də ol­ma­la­rı ilə fəxr edə bi­lər­lər!

Be­şin­ci gün Gü­nə­şin ilk şüa­la­rı, 2600 metr yük­sək­lik­də ça­dır­ sız ge­cə­lə­mə­yə qə­rar ve­rən nor­veç­li­lə­rin üz­lə­ri­ni işıq­ lan­dı­rır. Av­qust ayın­da dağ­lar­da ge­cə­lər ki­fa­yət qə­dər sə­rin ke­çir. Bu­lud­lar tə­rə­fin­dən qar­şı­sı alın­ma­yan hə­

105

DOSTLUQ ra­rət, gün bat­dıq­dan son­ra tez çə­ki­lir. Hət­ta şi­mal­dan gəl­mə­lə­ri­nə bax­ma­ya­raq, sə­hə­rə ya­xın do­nan qo­naq­ lar, sə­hər du­rub qı­zış­ma­ğa ça­lı­şır­lar. Bu gün Ka­ley­xu­ dat kən­di­nə və ora­da bi­zi sə­bir­siz­lik­lə göz­lə­yən uşaq­ la­rın ya­nı­na get­mə­li­yik. Tə­miz ha­va, bu­lud­suz sə­ma, ət­raf­da gö­zəl mən­zə­rə, uçu­şan kə­pə­nək­lər. Dost­lar­la da­nı­şa-da­nı­şa, şə­kil çə­kə-çə­kə, ət­ra­fı seyr edə-edə dağ yo­lu ilə aşa­ğı düş­mək nə qə­dər gö­zəl­dir! Ka­ley­ xu­dat­da, uşaq­la­rı ar­tıq evi­nə yı­ğan Akif mü­əl­lim tə­rə­ fin­dən qar­şı­la­nır, on­lar­la oyun­lar oy­na­yır, hə­diy­yə­lər ve­rə­rək skau­tinq haq­da da­nı­şı­rıq.

Ye­nə yol­da­yıq. As­falt yol­la 10 km da­yan­ma­dan, bu yü­rüş­də so­nun­cu dü­şər­gə­mi­zin ola­ca­ğı ye­rə get­mə­li­ yik. İlk də­fə Əlik­ça­yın sa­hi­lin­də­ki ağac­lı­ğın al­tın­da, ça­ yın də­rin kan­yon­dan ge­niş va­di­yə ax­dı­ğı yer­də ça­dır qu­ru­ruq.

Bu çox gö­zəl kan­yon­dur və məhz onun­la pi­ya­da Qrız-Dəh­nə kən­di­nə dü­şə­rək, dai­rə­vi marş­ru­tu­mu­zu ba­şa vur­ma­lı­yıq. Bu ke­çid, bi­zə unu­dul­maz tə­əs­sü­rat­ lar bəxş edən yü­rü­şün la­yiq­li so­nu ol­ma­lı idi... Ça­yın qı­ra­ğın­da­kı köl­gə­də yer­lə­şi­rik. Tə­ləs­mə­dən na­har ha­zır­la­nır, ça­dır­lar qu­ru­lur, əş­ya­la­rı­mı­zı yer­bə­ yer edi­rik. Bu vəch­lə yü­rü­şün ba­şa çat­ma­sı­nı uzat­maq is­tə­yir­dik... Da­ha son­ra yo­rul­maq bil­mə­yən nor­veç­li­lə­ri

106

kon­yo­na yo­la sa­lı­rıq. Kan­yo­nun bu ba­şın­dan-o ba­şı­ na 1500 metr mə­sa­fə var. On­lar sa­hil­dən-sa­hi­lə ke­çəke­çə sü­rət­li dağ ça­yı­nı ad­la­ma­lı­dır­lar! Nor­veç­li­lər dağ ayaq­qab­ıla­rı­nı ge­yi­nib, xi­zək tax­ta­la­rı­nı gö­tü­rüb, fo­ toa­pa­ra­tı is­lan­maz ör­tü­yə yer­ləş­di­rir­lər. Bü­tün bun­lar kan­yo­ninq­də zə­ru­ri təh­lü­kə­siz­lik təd­bir­lə­ri­dir. İki sa­at­ dan son­ra on­la­rı ya­rı­ya qə­dər is­lan­mış, am­ma xoş­bəxt və­ziy­yət­də qar­şı­la­yı­rıq. Nor­veç­li dost­la­rı­mız kan­yon­da baş­la­rı­na gə­lən­lər haq­qın­da da­nı­şır, çək­dik­lə­ri gö­zəl kadr­la­rı gös­tə­rir­lər. Qə­ra­ra gə­li­rik ki, gə­lən il bu ye­rə ska­ut eks­pe­di­si­ya­sı təş­kil edək...

Qal­dı­ğı­mız bü­tün yer­lər­də ol­du­ğu ki­mi, əra­zi­ni zi­bil­ lər­dən tə­miz­lə­dik. Bu­ra­la­rı sə­li­qə­yə sa­la bil­dik, am­ma gö­rə­sən, bu və­ziy­yət nə qə­dər çə­kə­cə­k?

2010-cu il Azər­bay­can­da Eko­lo­gi­ya İli elan olu­nub.

Ol­du­ğu­muz hər kənd­də uşaq­lar­la, dağ­la­rı tə­miz sax­la­ maq haq­qın­da söh­bət­lər apa­rır­dıq. ...Ax­şam­dır. Biz ton­qa­lın ət­ra­fın­da otur­mu­şuq. Son­ ra zən­gin şam ye­mə­yi ilə, bir növ, vi­da zi­ya­fə­ti təş­kil edi­rik! Ton­qal ara­bir çır­tıl­da­yır, çay şı­rıl­da­yır, tə­biə­tin sa­kit­ləş­di­ri­ci səs­lə­ri bi­zi bir­ləş­di­rir, ara­da­kı fərq­lə­ri si­ lir­di. Ar­tıq bö­yük və meh­ri­ban bir ailə idik. Tə­əs­süf ki, be­lə an­la­rın öm­rü qı­sa olur. Ton­qa­lın ət­ra­fın­da otu­rub, özü­mü­zü gə­lə­cək­də plan­laş­dır­dı­ğı­mız bir­gə la­yi­hə­lər, gö­rüş­lər, təd­bir­lər və sə­ya­hət­lər­lə sa­kit­ləş­di­rir­dik...

Yü­rü­şü­mü­zün baş tut­ma­sı və uğur­la ba­şa çat­ma­ sın­da bi­zi dəs­tək­lə­yən hər kə­sə - Azər­bay­can Ska­ut­ lar As­so­sia­si­ya­sı­na, Ekst­re­mal və Ha­va İd­man Növ­lə­ri Fe­de­ra­si­ya­sı­na, Nor­veç Gənc­lər Təş­ki­la­tı­na (LNU və Kyel­sas qru­pu), əş­ya­la­rı­mı­zı bir dü­şər­gə­dən-o bi­ri­si­ nə, bə­zən kə­lə-kö­tür yol­lar­la da­şı­yan sü­rü­cü Hə­mi­dov Ne­mə­tə, bun­dan baş­qa, gös­tər­dik­lə­ri sə­mi­miy­yə­tə və qo­naq­pər­vər­li­yə gö­rə, Qrız-Dəh­nə­də­ki (Xə­lil mü­əl.), Qrız­da­kı (Şıx­ba­ba mü­əl.), Ka­ley­xu­dat­da­kı (Akif mü­ əl.) kənd mü­əl­lim­lə­ri­nə və on­la­rın hə­yat yol­daş­la­rı­na, kö­nül­lü bə­ləd­çi­miz olan Qrız kənd sa­ki­ni Əf­la­tu­na və yü­rüş za­ma­nı qar­şı­laş­dı­ğı­mız di­gər bü­tün meh­ri­ban in­san­la­ra öz də­rin min­nət­dar­lı­ğı­mı­zı bil­di­ri­rik!

Gün­də­li­yi apar­dı: NƏ­CƏ­FO­VA Yev­ge­ni­ya Vla­di­mi­rov­na (можно и Женя...)

107

108

Xızı - Altıağac

109

DAŞ-QAŞ

Сц¬лей¬ма¬на

гал¬ма¬йан…

Q

iy­mət­li daş-qaş­lar - əsr­lər­dir, on­lar­dan bə­zək əş­ya­sı ki­mi is­ti­fa­də edi­rik. Za­man-za­man var-döv­lə­ti­ni daş-qa­şa çe­vi­rən­lər də az ol­ma­yıb. İn­di bir qə­dər qə­ri­bə səs­ lən­sə də, qə­dim za­man­lar­da qiy­mət­li daş-qaş­lar­dan baş­qa məq­səd­lər­lə, xü­ su­si­lə də müx­tə­lif xəs­tə­lik­lə­rin müa­li­ cə­sin­də is­ti­fa­də edi­lir­miş.

Necə? Bu və di­gər su­al­la­ra «daş-qa­ şın sir­ri» rub­ri­ka­sın­da ca­vab tap­ma­ğa ça­lı­şa­ca­ğıq.

Rub­ri­ka­mı­zın ilk sa­yın­da Şərq alə­ min­də al­maz­dan da üs­tün sa­yı­lan ya­ qut­dan söz aça­ca­ğıq.

110

даш

Eh­ti­ras rəm­zi Rən­gi qır­mı­zı, al-qır­mı­zı, açıq-qır­mı­zı olan ya­qut hə­lə qə­dim za­man­lar­dan zər­gər­lər tə­rə­fin­ dən is­ti­fa­də olu­nub. La­tın­ca ru­bin (qır­mı­zı) ad­la­ nan bu daş al­maz­la bir sə­viy­yə­də qiy­mət­lən­di­ri­ lir. Hət­ta Şərq alə­min­də al­maz­dan üs­tün he­sab olu­nur. Azər­bay­can alim­lə­ri isə qır­mı­zı ya­qu­tun 8 nö­vü­nü mü­əy­yən­ləş­di­rib­lər: qır­mı­zı, ər­ğə­va­ ni, vər­di, xəm­ri, ləh­mi, xəl­li, gül­na­ri və göv­hə­ri.

Yu­nan fi­lo­so­fu Te­of­rast ya­zır­dı ki, ya­qut Şər­qin ən par­laq da­şı­dır. Fi­lo­sof Əbu Rey­han Mə­həm­ məd ibn Əh­məd əl-Bi­ru­ni isə qiy­mət­li daş­lar içə­ ri­sin­də ən ba­ha­lı və fü­sun­ka­rı­nın ya­qut ol­du­ğu­nu bil­di­rir­di. Qə­dim dövr­lər­də ya­qut alov­lu eh­ti­ras, güc, qüv­vət, qüd­rət, qa­dın-ki­şi ara­sın­da sev­gi coş­ğu­su­nun rəm­zi he­sab olu­nub.

Dəyəri Dün­ya­da ən iri ya­qut 459 qram­dır (2475 ka­rat) və Hin­dis­tan­da ya­şa­yan ta­nın­mış və­kil Vid­cay Rad­ca məx­sus­dur. Mə­lu­ma­ta gö­rə, «Rad­ca rat­ta» ad­la­nan bu daş ona əc­dad­la­rın­dan mi­ras qa­lıb. Dün­ya­nın ən gö­zəl ya­qut­la­rı isə 1899-cu və 1928-ci il­lər­də Bir­ma­ da ta­pı­lıb. Bi­ri 15,4 qram (77 ka­rat), di­gə­ri isə 30 qram (150 ka­rat) olan bu daş­la­rın dün­ya ba­za­rın­da re­kord qiy­mə­ti 1 ka­rat üçün 100 min 639 dol­lar­dır. Ye­ri gəl­ miş­kən, dün­ya­da ya­qu­tun baş­lı­ca ya­taq­la­rı Bir­ma və Şri-Lan­ka ada­sın­da­dır.

Hökm­dar­la­rı ya­qu­ta bağ­la­yan nə idi?

Qə­dim za­man­lar­da ya­qut­dan zər­gər­lik iş­lə­rin­də, sul­tan­la­rın, şah­la­rın, pad­şah­la­rın tac­la­rı­nın bə­zə­dil­ mə­sin­də is­ti­fa­də olu­nub.

Am­ma bu tək­cə bə­zək ma­hiy­yə­ti da­şı­mır­dı. Hökm­ dar­lar, xü­su­si­lə də Şərq hökm­dar­la­rı bu da­şın müs­bət xü­su­siy­yət­lə­ri­ni bil­dik­lə­rin­dən, on­dan ta­lis­man ki­mi is­ti­fa­də edir­di­lər. Ya­qut rus ça­rı İvan Qroz­nı­nın ən se­ vim­li da­şı olub. O, ya­qut­qaş­lı üzü­yü­nü, hət­ta ya­tan­da

da bar­ma­ğın­dan çı­xar­maz­mış. Çar bu­nu in­gi­lis dip­lo­ ma­tı Qar­sey­lə gö­rü­şən­də be­lə izah edib: «Ya­qut ürək, be­yin, yad­daş və güc üçün qiy­mət­li dər­man­dır».

Ta­ri­xi mən­bə­lə­rə gö­rə, Bağ­dad xə­li­fə­lə­ri­nin üzə­ rin­də Cə­bəl (dağ) ad­lı iri ya­qut da­şı olan bö­yük qı­zıl kül­çə­si var­mış. Mon­qol­lar Bağ­da­dı iş­ğal edə­nə qə­ dər xə­li­fə­lə­rə məx­sus olan «Cə­bəl» xə­li­fə əl-Müs­tə­ci­ sim öl­dü­rül­dük­dən son­ra yo­xa çı­xıb. Bun­dan baş­qa, dün­ya­nın ən iri ya­qut­la­rın­dan bi­ri­nin Bö­yük Mo­ğol hökm­da­rı Ək­bə­rə məx­sus ol­du­ğu bil­di­ri­lir. Ək­bər bu ya­qu­tu elə iş­lən­mə­miş, çər­çi­və­yə sa­lın­mış şə­kil­də boy­nun­dan asır­mış. Alim­lər bil­di­rir­lər ki, bu, sö­zü­ge­ dən ya­qu­tun elə ta­pıl­dı­ğı ki­mi işə ya­ra­dı­ğı­na, həm­ çi­nin, Bir­ma, ya­xud Şri-Lan­ka ada­sın­da­kı ya­taq­lar­da aş­kar­lan­ma­sı­na işa­rə­dir. Ək­bə­rə məx­sus ya­qu­tun 210 ka­rat ol­du­ğu bil­di­ri­lir.

Os­man­lı hökm­da­rı Sul­tan Sü­ley­ma­nın ya­qut haq­ qın­da de­dik­lə­ri də ma­raq­lı­dır. Geo­loq alim Süb­hi Bək­ta­şi­nin «Yüz bir he­ka­yət» ki­ta­bın­da təd­qi­qat­çı A.İ.Kup­ri­nin əsə­ri­nə is­ti­na­dən hə­min ifa­də­lər be­lə ək­si­ni ta­pıb: «Mü­qəd­dəs Ofir tor­pa­ğı­nın mü­qəd­dəs da­şı ant­rak­sa (ya­qu­ta ve­ril­miş di­gər ad – yu­nan­ca­ dan tər­cü­mə­də «qı­za­ran göz» mə­na­sı­nı ve­rir) ba­xın.

O, nəm və is­ti­dir. Ba­xın, o, qan ki­mi qır­mı­zı­dır, ba­tan

111

DAŞ-QAŞ Və­ba­nın düş­mə­ni

gü­nə­şin şə­fə­qi­ni, açıl­mış nar gü­lü­nü, en­ge­di­ya üzü­ mün­dən ha­zır­lan­mış qa­tı al-şə­ra­bı xa­tır­la­dır… Bu, sev­gi, qə­zəb və qan da­şı­dır. Tit­rət­mə­li, ya­xud kef­lən­ miş in­sa­nın əlin­də tünd­lə­şir. Onu əzib to­za çe­vi­rib, su ilə iç­sən, si­fə­tin al­la­şa­caq, qar­nın sa­kit­lə­şə­cək və ru­hun şən­lə­nə­cək. Ya­qu­tu da­şı­yan in­san­lar üzə­rin­də hökm qa­za­nır. O, ürə­yi, zeh­ni müa­li­cə edir…».

Ürə­yin dər­ma­nı

İvan Qroz­nı­nın və Sul­tan Sü­ley­ma­nın de­dik­lə­rin­ də hə­qi­qət var­dı. Qə­dim li­to­te­ra­pevt­lər ya­qu­tu ürə­yi möh­kəm­lən­di­rən, can­lan­dı­ran və ümid­siz­li­yi qo­van daş he­sab edir­di­lər. On­lar he­sab edir­di­lər ki, üzər­lə­ rin­də ya­qut­daş­lı bə­zək əş­ya­sı gəz­di­rən­lər kef­siz­lik­lə üz­ləş­mir, ək­si­nə, qüs­sə­ni dəf edir və se­vinc içə­ri­sin­ də olur­lar. Ru­si­ya­lı li­to­te­ra­pevt­lər onu ürək və bey­nin işi üçün ən tə­sir­li va­si­tə sa­yır­dı­lar.

Li­to­te­ra­pevt­lə­rin bil­dir­di­yi­nə gö­rə, ya­qut in­sa­nı ne­ qa­tiv ener­ji­lər­dən qo­ru­yur, ürə­yi qüv­vət­lən­di­rir, iti­ril­ miş qüv­və­ni bər­pa edir. Üzə­rin­də ya­qut­daş­lı bə­zək əş­ya­sı gəz­di­rən qa­dın­lar­da isə nə­si­lar­tır­ma im­kan­la­rı ge­niş­lə­nir.

112

Ya­qut­daş­lı bə­zək əş­ya­sı yor­ğun­lu­ğu da ara­dan gö­tü­rür. Bu­nun üçün ya­qut­daş­lı ku­lon və ya üzü­yü sto­lun üzə­ri­nə elə qoy­maq la­zım­dır ki, gö­zü­nüz­lə ey­ ni səmt­dən bir qə­dər aşa­ğı­da ol­sun. Bun­dan son­ra işı­ğı sön­dü­rün və ya­qut­daş­lı əş­ya­nın ar­xa­sın­da şam yan­dı­ra­raq, bü­tün diq­qə­ti­ni­zi da­şa yö­nəl­din. Göz­lə­ri­ ni­zi yu­mun və din­cə­lin. Se­an­sı tək­rar et­mək də olar.

Hə­kim­lər bu pro­se­si yat­ma­mış­dan, ən azı, 2-3 sa­at əv­vəl et­mə­yi məs­lə­hət gö­rür­lər. Ya­qu­tu «Sə­mə­cüəs­mur» (və­ba­nı dəf edən an­la­mı ve­rir) ad­lan­dı­ran fars­lar isə bu da­şın və­ba xəs­tə­li­yi­nə qar­şı kə­sər­li va­ si­tə ol­du­ğu­nu id­dia edir­di­lər. Şərq­də ya­zı­lan qə­dim tə­ba­bət ki­ta­bı - «Dər­man­la­rın xə­zi­nə­si»ndə bu ba­rə­ də re­sept də ve­ri­lib. Re­sept­də gös­tə­ri­lir ki, bir çim­dik ya­qut ye­yən in­san epi­lep­si­ya və və­ba­dan xi­las olar.

Rus­la­ra aid qə­dim müa­li­cə ki­tab­la­rın­da isə ya­zı­lır ki, ya­qut­daş­lı bə­zək əş­ya­sı da­şı­yan adam­lar qor­xu­lu yu­ xu­lar gör­mürlər.

Bun­dan baş­qa, li­to­te­ra­pevt­lər gü­nə­şə ba­xan­da göz­lə­ri qa­ra­la­nan­la­ra göz­lə­ri­nə ya­qut sürt­mə­yi məs­ lə­hət gö­rür­lər. Ey­ni hə­rə­kə­ti ba­şı ağ­rı­yan­lar da edə bi­lər­lər. Ya­qut qa­nı da tə­miz­lə­yir. Am­ma hə­kim­lər qan xəs­tə­li­yi olan­la­ra ya­qut­daş­lı bə­zək əş­ya­sı gəz­dir­mə­yi töv­si­yə et­mir­lər. Çün­ki xəs­tə çox­lu qan iti­rə bi­lər.

Yu­xu gə­ti­rən daş

Yük­sək qan təz­yi­qi olan­la­ra da ya­qut gəz­dir­mək məs­lə­hət de­yil. Li­to­te­ra­pevt­lər bu­nun bey­nə qan­sız­ ma ilə nə­ti­cə­lə­nə bi­lə­cə­yi­ni de­yir­lər. Təz­yi­qi nor­ma­ dan aşa­ğı olan­lar isə bu da­şı üzər­lə­rin­də gəz­di­rə bi­lər­lər. Bu­nun­la bə­ra­bər, ya­qut ane­mi­ya - qan az­lı­ ğı­nın, həzm or­qan­la­rın­da­kı xəs­tə­lik­lə­rin ara­dan qal­ dı­rıl­ma­sı­na, zə­if­lə­miş im­mu­ni­tet sis­te­mi­nin bər­pa­sı­na kö­mək edir; ürək, böy­rək, qa­ra­ci­yər, göz, qu­laq və sü­mük­lər üçün də xe­yir­li­dir. Ya­qut if­li­cin, so­yuq­dəy­ mə­nin, əzə­lə ağ­rı­la­rı­nın, bron­xi­al ast­ma­nın, rev­mo­ kar­di­tin, ürək cib­lə­ri və qu­laq­cıq­la­rı­nın fə­sad­la­rı­nın, yu­xu­suz­lu­ğun, rev­ma­tiz­min, ba­dam­cıq­la­rın xro­ni­ki so­yuq­dəy­mə­si­nin də dər­ma­nı he­sab olu­nur.

Li­to­te­ra­pevt­lər, həm­çi­nin, ya­qu­tun si­nir sis­te­mi poz­ğun­luq­la­rı­na da kö­mək et­di­yi­ni bil­di­rir­lər. Çox­lu qan iti­rən (əzil­miş ya­qu­tu ağız­da sax­la­maq), ba­şı ağ­rı­yan, zə­if gö­rən, iş­ta­hı ol­ma­yan­la­ra da ya­ qut bə­zək əş­ya­sı məs­lə­hət gö­rü­lür. Qə­dim in­san­la­rın inan­cı­na gö­rə isə, ağ­za qo­yu­lan ya­qut su­suz­lu­ğu ya­ tı­rır.

Rub­ri­ka­mı­zın növ­bə­ti sa­yın­da im­pe­ra­tor­la­rın se­ vim­li da­şı, «zob»un (qal­xan­va­ri vəz) düş­mə­ni, mü­ nəc­cim­lə­rin «til­sim­li daş» adı ver­dikləri kəh­rə­ba­dan söz aça­ca­ğıq. İl­kin

113

TƏBİƏTİSEVƏNLƏR

«Limçay», yoxsa «limandra» D

ünyada toplanan bütün meyvələrin üçdəbirini SİTRUS meyvələri təşkil edir. Çarpazlaşmaya meyilli olduğuna görə, sitrus meyvələrinin növləri o qədər artıb ki, onları ayırd etmək də çətinləşir.

Avropalılar sitrus bitkiləri ilə tanışlığa görə, Makedoniyalı İsgəndərə minnətdar olmalıdırlar. O, eramızdan əvvəl 325-ci ildə Hindistan səfərindən qayıdanda, Babildəki imarətinə yabanı şəkildə bitən bitki toxumu gətirmişdi. İqlim subtropik olduğuna görə, bu toxumlar yerli şəraitə tez uyğunlaşıb. Alimlər məhz Hindistanın Assama rayonunu sitrus bitkilərinin ilkin növlərinin insanın əli olmadan becərildiyi təbii şitillik hesab edirlər.

Sitrus bitkilərinin yaranmasının ikinci məskəni HindÇin, Çinin cənub rayonları və Yaponiya sayılır. Çin

114

salnamələrinə görə, artıq eramızdan əvvəl II əsrdə Xan sülaləsinin sarayında portağalı kənardan gətirilmiş meyvə kimi becərirdilər. Portağal Çindən Portuqal tacirlərinin gəmiləri ilə Avropaya gətirilib. Məhz buna görə, onu “Çin alması” adlandırıblar.

Bütün sitrus bitkiləri ailəsi bir-birini tozlandıra bilər. Bununla da yeni növlər və təbii hibridlər əmələ gəlir. Sitrus bitkiləri təkcə çarpazlaşaraq və mutasiya olunaraq öz-özünə əmələ gəlməyib, onlar həm də mədəni seleksiyaya uğrayıb.

1980-90-cı illərdə isə 4 000-dən artıq növlərarası hibrid yaranıb; məsələn: eremooranj, tanqor, siamelo, sitrumelo, lemandarin, mandor və sair... Bu növlərin bir çoxu dünyada tanınmasa da, onların sayəsində sitrus bitkilərinin ilkin vəziyyəti tamamilə itib.

Zaur MƏMMƏDOV

reklam

115

TƏBİƏTİSEVƏNLƏR

Şəfalı D

sancı

e­yi­lə­nə gö­rə, era­mız­dan əv­vəl IV əsr­də Ma­ ke­do­ni­ya­lı İs­gən­də­rin ölü­mü dün­ya­da səs-kü­ yə sə­bəb olub­muş. Am­ma bu hay-kü­yə rə­vac ve­rən dün­ya­ya mey­dan oxu­yan sər­kər­də­nin ölü­mün­dən da­ha çox, onun me­yi­di­nin Hin­dis­tan­dan Yu­na­nıs­ta­na gə­ti­ri­lə­nə qə­dər iy­lən­mə­mə­si və “tə­ra­vət­li” qal­ma­sı­na sə­bəb olan “mö­cü­zə” idi! Sən de­mə, can­sız İs­gən­də­rin məhz ba­lın için­də sax­la­nıl­ma­sı onu mən­zil ba­şı­na sağsa­la­mat çat­dı­rıb­mış. “Mö­cü­zə”nin sə­bəb­ka­rı isə Al­la­hın in­san­la­ra gön­dər­di­yi və Qu­ra­ni-Kə­rim­də ona ay­rı­ca su­ rə həsr et­di­yi ARI idi..

Mif­dən-re­al­lı­ğa

Mif de­miş­kən, xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ay­rıl­maz jan­rı olan əsa­tir­lər bə­zi­lə­ri­miz üçün “uy­dur­ma” gö­rü­nə bi­lər. Am­ ma “od ol­ma­yan yer­dən tüs­tü çıx­maz” de­yib­lər. Arı və arı­çı­lar haq­qın­da en­sik­lo­pe­dik bi­lik­lə­rə ma­lik olan, api­

116

te­ra­pi­ya üz­rə öl­kə­miz­də ta­nın­mış mü­tə­xəs­sis Sey­fəd­din Əsəd is­tər qə­dim Ro­ma, yu­nan və Mi­sir əsa­tir­lə­rin­də al­ lah­la­rın “Şah­za­də Arı” ad­lan­dı­rıl­ma­sı­nı bu cür izah edir: “Arı­la­rın Şah­za­də ad­lan­dı­rıl­ma­sı on­la­rın ya­şam tər­zi ilə döv­lə­tin ida­rə edil­mə­si­nin ox­şar­lı­ğın­dan irə­li gə­lir. Yu­ nan­lar arı­la­rı “İla­hi­nin qu­şu”, arı məh­sul­la­rı­nı – şan, bal, çi­çək to­zu, arı sü­dü­nü isə “İla­hi qi­da” ad­lan­dı­rar­dı­lar. Mi­ sir­li­lə­rə gö­rə, ana arı “Fi­ron”, iş­çi arı­lar isə onun qul­la­rı sa­yı­lar­mış”.

Qə­dim mi­sir­li­lər dü­şü­nür­dü­lər ki, “al­lah­la­rın” ölüm­süz ol­ma­sı­nın ye­ga­nə sə­bə­bi bal­dır. “Al­lah­lar” ölən­də on­la­ rın mə­zar­la­rı­na bal qo­yu­lar­dı. İn­san­la­rın mu­mi­ya­lan­ma­ sın­da bal­dan və mum­dan is­ti­fa­də edi­lər­di. İş o ye­rə gə­lib çı­xıb­mış ki, adi in­san­lar be­lə ina­nar­dı­lar ki, bal re­in­kar­ na­si­ya­ya sə­bəb ola­caq və dəfn olu­nan in­sa­na ölüm­dən son­ra­kı hə­ya­tı bəxş edə­cək. Ye­nə də mif­lə­rə inan­saq,

baları­sı­na bən­zə­di­lən eş­şəkarı­sı­nı, mil­çək­lə­ri və müx­tə­ lif bö­cək­lə­ri şey­tan arı­ya və bir­ba­şa Al­la­ha qar­şı çıx­ma­ ğın sü­bu­tu ola­raq ya­ra­dıb­mış.

Arı hər bir xal­qın dü­şün­cə­sin­də zəh­mət­se­vər, düz­ gün, düş­mə­ni­ni əfv edən, ona to­xun­ma­ya­na zə­rər ver­ mə­yən, “ölü­sü də, di­ri­si də”, ba­lı da, zə­hə­ri də xe­yir­li olan uni­kal can­lı­dır. Hət­ta qə­dim dövr­lər­də arı­nın in­sa­nı sanc­ ma­sı­nı “şi­rin əzab” ad­lan­dı­rar­dı­lar. Əbəs ye­rə, kelt­lər nə­ si­hət ki­mi, bir-bir­lə­ri­nə “arı yo­lu ilə get” de­mə­yib­lər ki...

Arı­lar­dan da­nı­şaq

Sey­fəd­din Əsəd­dən arı­lar­la bağ­lı ma­raq­lı mə­lu­mat­ la­rı­nı bi­zim­lə bö­lüş­mə­si­ni is­tə­dik: - Rev­ma­tizm xəs­tə­li­yi var­dı mən­də. Məs­lə­hət ol­du ki, ev­də arı sax­la­yım. Arı sanc­ma­sı­nın bu xəs­tə­li­yin əsl dər­ma­nı ol­ma­sı­nı de­sə­lər də, na­şı ol­du­ğum­dan bi­rin­ci də­fə 15-20 arı­nı bu­rax­dım üs­tü­mə. Göz-ba­şı­mın nə ha­la düş­dü­yün­dən an­la­dım ki, və­ziy­yət bir o qə­dər də ürə­ka­ çan de­yil. Məs­lə­hət sa­hib­lə­ri əh­va­lat­dan xə­bər tu­tan­da gü­lə­rək bil­dir­dil­kər ki, “bu­nun ba­rı­tı­nı o qə­dər elə­məz­ lər”. Arı­la­rın sa­yı­nı mər­hə­lə-mər­hə­lə, təd­ri­cən ar­tır­maq la­zım imiş. Özü­mə gə­lən­dən son­ra de­yi­lə­nə əməl elə­ mə­yə baş­la­dım. İn­di o gün, bu gün özü­mü arı­ya sanc­dı­ rı­ram. Ya­şım az ol­ma­sa da, ne­cə de­yər­lər, də­yə­rəm min ca­va­na! Arı­la­rım mə­nə o qə­dər öy­rə­şib­lər ki, baş­qa­sı­nı vur­maq əvə­zi­nə ye­nə də mə­ni san­cır­lar! To­vuz­da ya­ şa­yan­da da­ha çox arı sax­la­yır­dım, şə­hər ye­ri bu­na elə də im­kan ver­mir. Hə­yat yol­da­şım de­yir ki, pay­tax­ta kö­ çən­dən son­ra elə bil ki, Ba­kı­da biz dai­ma təh­lü­kə­də­yik, ra­yon­da isə bi­zi bö­yük bir Arı qvar­di­ya­sı qo­ru­yur­du.

Arı ailə­si­nə gə­lin­cə, mü­sa­hi­bi­miz xü­su­si ola­raq vur­ ğu­la­yır ki, “kaş ki elə bü­tün ailə­lər də arı­lar ki­mi iş­gü­zar, də­qiq, tə­miz, düz­gün olar­dı­lar”. Am­ma bir “əm­ma” var...

“Əm­ma”bu­dur ki, arı ailə­si bir ana arı­dan iba­rət­dir.

Bu ailə­də on­dan baş­qa min­lər­lə iş­çi arı və yay vax­tı bir ne­çə yüz er­kək arı da hə­yat sü­rür. Sa­də­cə ola­raq er­kək arı­lar yal­nız ana arı­nın ma­ya­lan­ma­sın­da iş­ti­rak edir. On­lar nə yem top­la­ya bi­lir, nə də ki yu­va­nı qo­ru­ma­ ğı ba­ca­rır­lar. Bu er­kək­lə­rin işi-pe­şə­si bu­dur: “ver ye­yim, ört ya­tım, göz­lə ca­nım çıx­ma­sın”. Qı­şın ya­xın­laş­ma­sı, ar­tıq qi­da məs­rə­fi di­şi arı­la­rı məc­bur edir ki, ya bu işə ya­ra­ma­yan er­kək­lə­ri öl­dür­sün­lər, ya da ailə­dən qov­ sun­lar. De­di­yim “əm­ma” da elə bun­dan iba­rət­dir. Heç is­tə­məz­dim ki, bi­zim “ki­şi”lə­ri­mi­zi də er­kək arı­la­rın aqi­ bə­ti göz­lə­sin!

Söh­bə­ti­miz za­ma­nı mə­lum ol­du ki, arı­la­rı ailə edən məhz ana arı­dır. Əgər be­lə de­mək müm­kün­dür­sə, Ana arı ailə­nin “ki­şi­si­dir”. Onun və­zi­fə­si yal­nız yu­mur­ta qoy­ maq­dır. İş­çi arı­lar ailə­də ən ki­çik arı­lar­dır. On­la­rın di­şi cin­siy­yət or­qa­nı ol­sa da, bu or­qan tam in­ki­şaf et­mə­di­ yin­dən er­kək arı­lar­la cüt­lə­şib ma­ya­la­na bil­mir­lər. “İş­çi­ lər” iki qru­pa – yu­vada­xi­li ca­van və yaş­lı arı­la­ra ay­rı­lır­ lar. Uç­ma­yan pə­tək arı­la­rı (18-20 gün ya­şı olan arı­lar) tə­miz­lik iş­lə­ri­nə ba­xır­lar. Yaş­lı çöl arı­la­rı (ya­şı 18-20 gün­dən yu­xa­rı olan­lar) isə ailə­ni yem­lə tə­min et­mək üçün gün­lə­ri­ni çi­çək to­zu və çi­çək şi­rə­si (nek­tar) top­ la­ma­ğa həsr edir­lər. Yaş­lı arı­lar pə­tə­yin gi­ri­şin­də ke­şik çə­kir, düş­mən gə­lən­də on­la­ra hü­cum edir­lər. Arı­lar ba­ lın əsas oğ­ru­la­rı­nı - cır arı­la­rı, qa­rış­qa və mil­çə­yi xa­ri­ci gö­rü­nüş­lə­rin­dən, oğ­ru bal arı­la­rı­nı isə bığ­cıq­la­rın­dan o də­qi­qə ta­nı­yır­lar.

117

Tə­miz bal ax­ta­rır­sa­n?

Arı­çı­lıq məh­sul­la­rı­na bal, mum, və­rə­mum, arı zə­hə­ri, arı sü­dü və gü­ləm da­xil­dir. Bal mən­şə­yi­nə gö­rə mo­nof­lor (bir növ çi­çək­dən; mə­sə­lən: cö­kə, aka­si­ya və s.) və po­lif­lor (müx­tə­lif çi­çək­lər­dən: mə­sə­lən, çə­mən­lik çi­çək­lə­rin­dən top­lan­mış) qru­pu­na bö­lü­nür. Ən yax­şı bal gec xar­la­nan və şəf­faf­lı­ğı ilə se­çi­lən aka­si­ya ba­lı­dır. Ha­zır­lan­ma­sı 13 il vaxt aparan Bri­ta­ni­ya ba­lı isə dün­ya­nın ən ba­ ha­lı ba­lı­dır. Arı­lar bu nö­vü ya­rat­maq üçün İs­ra­il­də jen­şen, pi­şi­ko­tu və Ama­zo­nun fay­da­lı bit­ki­lə­ri ilə qi­ da­la­nır­lar. Ne­cə de­yər­lər, “adı da on­la­rın (İs­rai­lin), da­dı da on­la­rın” (Bir­ləş­miş Kral­lı­ğın). 120 qra­mı 42 ev­ro olan ba­la Hol­li­vud ul­duz­la­rı da bi­ga­nə qal­ma­yıb. Şai­yə­lə­rə gö­rə ar­tıq Key­li Mi­noq dün­ya­nın ən ba­ha­lı ba­lı­nın dai­mi müş­tə­ri­si­dir.

Sey­fəd­din mü­əl­li­min fi­ki­rin­cə, Azər­bay­can­da ən yax­şı bal Daş­kə­ sən və To­vuz­da­dır. Çün­ki ora­da həm qu­ru, həm də rü­tu­bət­li iq­lim şə­rai­ti möv­cud­dur. O de­yir ki, əgər ba­lın tə­ki­bin­də­ki su 22%dən çox­dur­sa, ona bal de­mək düz­gün ol­maz, yox əgər 16-17 fa­iz­dir­sə, o za­man ba­lın key­fiy­yə­ti­nə şüb­hə­niz ol­ma­sın.

Onu da öy­rən­dik ki, Ba­kı­da arı­çı­lı­ğın in­ki­şaf et­di­ril­mə­si ilə bu­ra­nın “əl­ve­riş­li tə­biə­tə” ma­lik olub-ol­ma­ma­sı­nın heç bir əla­qə­si yox­muş. Sən de­mə, arı­lar pay­taxt­da­kı is­ti­xa­na­lar­da be­cə­ri­lən bit­ki­lə­rin ma­ya­lan­ma­sı üçün la­zım imiş!

Tə­əc­cüb­lən­di­rir...

Qu­ra­ni - Kə­rim­də haq­qın­da bəhs edi­lən can­lı­lar­dan bi­ri də arı­dır. “Dağ­lar­da, ağac­lar­da və on­la­rın qur­du­ğu çar­daq­ lar­da özü­nə ev­lər tik! Son­ra bü­tün mey­və­lər­dən ye və Rəb­bi­ nin sə­nə asan­laş­dır­dı­ğı yol­lar­la get!.. On­la­rın qa­rın­la­rın­dan in­ san­lar üçün şə­fa olan müx­tə­lif rəng­li bal çı­xar. Şüb­hə­siz ki, bun­da da dü­şü­nüb-dərk edən­lər üçün bir ib­rət var­dır!” (Nəhl su­rə­si, ayə 68-69)”. Mö­cü­zə bu­nun­la bit­mir. Arı­la­rı so­yuq­dan qo­ru­yan, ana arı­nın yu­mur­ta qoy­du­ğu, ba­la arı­la­rın ye­tiş­di­yi, hət­ta “yad­lar”dan mü­da­fiə məq­sədi­lə is­ti­fa­də edi­lən altıbu­caq­lı xa­na - mum in­ sa­nın aça bil­mə­di­yi mü­əm­ma­lar­dan­dır. Şan qov­cu­ğu ən ra­sio­nal qab for­ma­sı­dır. Onun qu­rul­ma­sın­da ən az ma­ te­ri­al - 100 şan qov­cu­ğu üçün cə­mi 1,3 q mum tə­ləb olu­nur, konst­ruk­tiv möh­kəm­li­yi­nə və tu­tu­mu­na ğö­rə isə hən­də­si fi­qur­lar ara­sın­da ta­yı-bə­ra­bə­ri yox­dur.

Qeyd et­mək va­cib­dir ki, xü­su­si ri­ya­ziy­yat təh­si­li gör­mə­ yən arı­lar ri­ya­zi-hən­də­si he­sab­la­ma­la­ra tam də­qiq­li­yi ilə əməl edir­lər!

Dün­ya­da 16000 arı nö­vü var. Bu da bü­tün hey­van və quş növ­lə­ri­nin cə­min­dən də­fə­lər­lə çox­dur. 3-5 in­sa­nın əminaman­lıq­da ya­şa­ma­sı çə­tin olan zə­ma­nə­miz­də, 80000-ə qə­

118

dər arı tək bir pə­tək­də va­hid ailə ola­raq meh­ri­ban­çı­lıq və dinc­lik şə­rai­tin­də ya­şa­yıb ya­ra­dır. Baları­sı in­sa­nı vu­ran ki­mi iy­nə­si ilə bə­ra­bər onun bü­tün “iça­la­tı” tö­kü­lür və o ölür. Ölü­mü hiss edən yaş­lı arı­lar isə öz­lə­ri yu­va­nı tərk edir­lər.

Los-Ala­mos la­bo­ra­to­ri­ya­la­rın­da isə arı­la­rı bom­ba təs­ bi­tin­də is­ti­fa­də et­mək üz­rə öy­rə­dir­lər. Avst­ra­li­ya­lı alim­lər bal arı­sı­nın uçuş fənd­lə­ri­ni “oğur­la­ya­raq” av­to­pi­lot ya­ra­ dıb­lar. De­sək ki, arı­lar sa­at­da 65 ki­lo­metr sü­rət­lə uçur və bu sü­rət­lə qa­tar ilə rə­qa­bə­tə gi­rə bi­lər­lər, tə­əc­cüb­lən­mə­ yin! Arı­nın kə­lə-kö­tür yer­də özün­dən 20 də­fə ağır yü­kü sü­rü­dü­yü­nü, atın isə yal­nız özü ağır­lı­ğın­da yü­kü da­şı­ya bil­di­yi­ni eşit­sə­niz, ye­nə də tə­əc­cüb elə­mə­yin...

Ca­nın şi­rin­di­sə...

Sey­fəd­din mü­əl­lim, api­te­ra­pi­ya – arı­lar­la müa­li­cə üz­ rə mü­tə­xəs­sis ol­du­ğun­dan, bir az da ba­lın tə­ba­bət­də­ki əhə­miy­yə­tin­dən da­nış­dı. Qeyd elə­di ki, bu sa­hə­nin ya­şı beş min il­dən çox­dur. Bu gün müx­tə­lif sim­po­zi­um, konq­ res­lər­də xəs­tə­lik­lə­rin pro­fi­lak­ti­ka­sı və müa­li­cə­sin­də ba­ lın tət­bi­qi ilə əla­qə­li ge­niş mü­za­ki­rə­lər apa­rı­lır. Elə ötən ilin okt­yab­rın­da Çin­də təş­kil olu­nan və mü­sa­hi­bi­mi­zin də iş­ti­rak et­di­yi II dün­ya xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı konq­re­si bu­na mi­sal­dır. Sey­fəd­din mü­əl­lim söh­bə­ti za­ma­nı bil­dir­di ki, miq­re­nin api­te­ra­pi­ya ilə tam müa­li­cə­si­ni o kəşf edib və bu uğu­ru­muz hə­min konq­res­də vur­ğu­la­nıb: - Bal­dan ya­ra, də­ri və göz, tə­nəf­füs yol­la­rı­nın, mə­ də-ba­ğır­saq, ürək-da­mar sis­te­mi xəs­tə­lik­lə­ri­nin müa­li­ cə­sin­də is­ti­fa­də edi­lir. Bal həm də asan­lıq­la həzm olu­ nan qi­da­dır. İlıq su­ya qa­rış­dı­rı­la­raq içil­dik­də 7 də­qi­qə ər­zin­də qa­na qo­vu­şur. Qan ha­zır­lan­ma­sı üçün bə­də­nə la­zım olan ener­ji­nin mü­hüm his­sə­si­ni bal tə­min et­mə­yə qa­dir­dir. Qa­nın tə­miz­lən­mə­si­nə də yar­dım edə­rək, onun an­ti­mik­rob xü­su­siy­yə­ti sa­yə­sin­də or­qa­nizm­də mü­əy­yən bak­te­ri­ya­la­rın və ki­fin bö­yü­mə­si­nin qar­şı­sı­nı alır. Tər­ki­ bin­də az miq­dar­da mis, yod, də­mir və sin­kin ol­du­ğu da kəşf edi­lən bal, həm də vi­ta­min və mi­ne­ral an­ba­rı­dır.

Mə­lu­mat üçün de­yək ki, arı şa­nı da bal qə­dər xe­ yir­li­di. On­dan ağız diş xəs­tə­lik­lə­rin­də, müx­tə­lif ya­ra­la­rın sa­ğal­ma­sın­da, ya­taq ya­ra­sı­nın müa­li­cə­sin­də, elə­cə də an­ti­mik­rob ki­mi is­ti­fa­də edir­lər. Siz ev şə­rai­tin­də 1001 dər­din dər­ma­nı olan şan ma­zı­nı ha­zır­la­ya bi­lər­si­niz.

Necə? Çox asan! 50 qr şa­nı 100 qr kə­rə ya­ğın­da əri­din.

Qa­ran­lıq şü­şə qab­da, so­yu­du­cu­da sax­la­yın. 2-3 gün­ dən son­ra dər­man is­ti­fa­də­yə ha­zır­dır.

Sey­fəd­din mü­əl­lim son­da oxu­cu­la­rı­mız üçün də­yər­li

məs­lə­hət də ver­di: - Tə­miz bal ağır olur. Bir çayqa­şı­ğın­da­kı ba­lı odun üs­tü­nə tu­tun. Bal tam bu­xar­lan­sa, tə­miz­dir. Ya­nar­sa, de­mə­li, onun tər­ki­bin­də şə­kər to­zu var. Ən əsa­sı, yax­şı ba­lı ta­nı­maq üçün yax­şı “burun” ol­ma­lı­dır. Çün­ki onun ən bö­yük gös­tə­ri­ci­si ət­ri­dir. Və bir də de­yim ki, hər gün bö­yük­lər 200 qr, uşaq­lar isə 30-50 qr tə­miz ba­lı ac­qa­ rına qə­bul et­sin­lər.

Nə­zə­rə al­saq ki, dün­ya­da bal sa­tı­şı­na gö­rə Çin, alı­ cı qis­min­də isə Al­ma­ni­ya bi­rin­ci yer­də­dir və pla­ne­tin ən uzu­nö­mür­lü in­san­la­rı bu döv­lət­lə­rin sa­kin­lə­ri­dir, de­mə­li, dü­şün­mə­yə də­yər. Ne­cə de­yər­lər, sağ­lam ol­maq üçün tez-tez də ol­ma­sa, hər­dən “ağ­zı­mı­zı şi­rin edək”.

Öz arı­mız, öz ba­lı­mız

14 sent­yabr - Arı­çı­la­rın Bey­nəl­xalq Mü­da­fiə­si gü­ nü­dür. Tə­əs­süf ki, bu gün dün­ya­da arı­la­rın sa­yı get­dik­cə aza­lır. Hət­ta alim­lər he­sab­la­yıb­lar ki, arı­lar ta­ma­mi­lə “it­ sə”, dün­ya 2 ilə məhv ola­caq. Res­pub­li­ka­mı­za gə­lin­cə, arı­çı­lıq ba­rə­də qa­nun qə­bul olu­nub, am­ma, öl­kə­miz hə­ lə də Bey­nəl­xalq Arı­çı­lıq As­so­sia­si­ya­sı­na üzv de­yil. Ha­ zır­da Azər­bay­can­da təx­mi­nən 120 - 130 mi­nə qə­dər arı ailə­si var. La­kin, he­sab­la­ma­la­ra əsa­sən, bu gös­tə­ri­ci­ni ar­tır­maq və 550 mi­nə qə­dər arı ailə­si sax­la­ya­raq, il­də 1200 to­na qə­dər bal is­teh­sal et­mək müm­kün­dü. Üs­tə­ lik, ha­zır­da ən yax­şı arı nö­vü olan Boz­dağ Qaf­qaz arı­sı məh­vol­ma təh­lü­kə­sin­də­dir.

Nə et­­mə­­li­­? - Özü­mü­zü qo­ru­maq is­tə­yi­rik­sə, arı­lar­ dan baş­la­ma­lı.

Kaş bi­zi san­can elə arı ol­sun! Bu san­cı­da fay­da var!

Nər­min Nöq­tə

119

MARAQ DÜNYAMIZ IMAX (Image Maximum) Kanadanın əyləncə texnologiya şirkətlərindən olan “IMAX Corpo­ ration” tərəfindən hazırlanaraq, yüksəksəviyyəli dəqiq görüntüyə malik film nümayiş etdirmə texnolo­ giyasıdır. Standart IMAX-ın eni 22, hündürlüyü 16 m.-dir. Qeyd edək ki, normal kinolentin ölçüsü 35 mm.-dir, IMAX-da isə bu ölçü 70 mm.-dir. Bu sistemin yeganə üs­ tünlüyü görüntü keyfiyyətinin yüksək və görüntü yerinin böyüklüyu deyil, eynizamanda, özəl eynək vasitəsilə - 3D ilə izlənə bilməsindədir. İMAXın digər üstün cəhəti ekranının oval formada olmasıdır. Həmçinin, İMAX-in omni-max növü də möv­ cuddur. Xatırladaq ki, IMAX dünya­ da böyük ölçüdə xüsusi məkanlarda göstərilən ən uğurlu film nümayiş etdirmə texnologiyasıdır. IMAX filmlərini çəkən qurgunun ağırlğına gəlincə, o, ortaçəkili insanı ağırlığın­ dadır. Bu da filmlər lentə alınarkən mürəkkəb səhnələrin çəkilişlərində çətinliklər yaradir. IMAX filmləri standart filmlərə nisbətən, ən azı, 5 dəfə bahalıdır və onun eynəkləri də 3D eynəklərindən fərqlənir. Şəhriyar Məmmədov

120

“May­ya mə­də­niy­yə­ti­nin təq­vi­mi 21 de­kabr 2012-ci il­də yox, ən azı, 60 gün son­ra bi­tir”

Mayya təqviminə əsasən Ç

ox ma­raq­lı­dır... Bu ba­rə­də San­ta-Bar­ba­ra­da yer­lə­şən Ka­li­for­ni­ya Uni­ver­si­te­tin­dən olan alim Je­ra­do Al­da­na ye­ni yaz­dı­ğı “Təq­vim­lər və il­lər” ad­lı ki­ta­bın­da bəhs edir.

Hə­lə e.ə. II mi­nil­lik­dən Mər­kə­zi Ame­ri­ka­da ya­şa­yan May­ya hin­du­la­rı, öz­lə­ri­nin ast­ro­no­mik ha­di­sə­lə­rə əsas­ lan­mış təq­vi­mi­ni tər­tib et­miş­di­lər. Qeyd et­mək la­zım­dır ki, may­ya­lı­lar ma­hir ast­ro­nom­lar olub­lar.

On­lar tə­rə­fin­dən tər­tib olun­muş, bö­yük fa­si­lə­lə­ri öl­ çən, “Uzun he­sab” ad­la­nan son təq­vi­mə 5126 il da­xil idi. “Uzun he­sab”, Qri­qo­ri­an təq­vi­mi (ye­ni təq­vim) ilə e.ə.

3114-cü il­dən baş­la­yır. Bir çox­la­rı de­yə bi­lər ki, “Vay-vay, 2012-də dün­ya­nın axı­rı­dır!”. Am­ma...

May­ya­lı­la­rın təq­vi­mi bü­tün­lük­lə Qri­qo­ri­an təq­vi­mi­nə ke­çi­ri­lə bil­məz. On­la­rı əla­qə­lən­dir­mək üçün alim­lər bir ne­çə kor­rel­ya­si­ya al­qo­ritm­lə­ri iş­lə­yib-ha­zır­la­yıb­lar. On­ la­rın için­dən ən məş­hu­run­da kor­rel­ya­si­ya fak­to­ru olan GMT kons­tan­ta­sı is­ti­fa­də olu­nur. GMT kons­tan­ta­sı­nı he­ sab­la­maq üçün alim­lər, may­ya­lı­lar tə­rə­fin­dən qeyd edil­ miş, qə­dim­də baş ve­rən ast­ro­no­mik ha­di­sə­lə­rə əsas­la­ nıb­lar.

J.Al­da­na öz ki­ta­bın­da id­dia edir ki, bu ha­di­sə­lər­ dən bi­ri SƏHV in­terp­re­ta­si­ya olu­nub. Onun fik­rin­cə, GMT kons­tan­ta­sı­nın ya­ra­dı­cı­la­rı­nın Ve­ne­ra­nın doğ­ ma­sı ki­mi təs­vir et­dik­lə­ri ha­di­sə, me­teo­ri­tin düş­mə­ si də ola bi­lər­di. Əgər mü­əl­li­fin bu id­dia­sı doğ­ru çıx­

sa, bu o de­mək­dir ki, Qre­qo­ri­an təq­vi­mi ilə May­ya təq­vi­mi ara­sın­da, ən azı, 60 gün fərq var. Ola bi­lər...­ Bu­na bax­ma­ya­raq, may­ya­lı­lar dün­ya­nın so­nu­nun on­la­rın təq­vi­mi­nə uy­ğun gəl­mə­si­ni yaz­ma­yıb­lar. Bun­dan baş­qa, fər­ziy­yə­lər var ki, “Uzun he­sab” sil­si­lə­si olub. Yə­ni bir sil­ si­lə­ni o bi­ri­si əvəz­lə­yir­miş. Bu da ağıl­lı fi­kir­dir...

Zaur MƏMMƏDOV

121

MARAQ DÜNYAMIZ

Əksər insanlar gözəl və bəlağətli danışa bilirlər, amma tarixə düşmək çox azlarına qismət olur.

Bu nömrəmizdə ictimai xadimlərin natiqlik qabiliyyəti, inandırmaq bacarıqları və nitqləri ilə bəşəriyyətdə etdikləri çevrilişlər haqqında danışacağıq.

Ac ol, kişi ol!

Qədim yunan qanun keşikçisi və natiqi Likurqun (e.ə. 390-324) əfsanəvi nitqinin qüdrəti Spartanın növbəti 5 əsrdə dövlət ənənələrini qoruyubsaxlamasına kömək edib.

Onun bir çox nitqləri minillikləri adlayaraq, bugünümüzə gəlib-çıxıb. Belə ki, Likurqa “Müharibədən necə qaçmaq olar?” ünvanlanmış suala “Kasıb olun, amma mərd olun! Qonşunuzdan heç nədə artıq olmağa çalışmayın!” cavabı gəlir. Digər fikrində deyilir: “Heç vaxt eyni rəqiblə müharibə vəziyyətində olmayın, özünüzdə müharibə ruhunu böyütməyin!”.

Savad və bəlağət etalonu

Tanınmış Roma natiqləri arasında Sitseronun (e. ə. 106-43) yeri özünəməxsusdur. O, vətəndaşlara sözün qüdrətini və nələrə qadir olduğunu dəfələrlə sübut edən dahidir. Müəllim və hamiləri tərəfindən təəccüb və sevgi ilə qarşılanan, fikir və məsləhətlərinə dəyər verilən Sitseron haqqında, yunanəsilli ustadı, rodos spikeri Apolloniusun dedikləri: “Səni təriflədikcə bir daha heyran oluram, Sitseron. Elladanın taleyinə təəssüf etmirəm, çünki əminəm ki, sənin hesabına bizə qalan əvəzsiz kamillik və savaddır.

Romalılar tarixboyu etdiklərin üçün sənə borclu olacaqlar”. Əslində, Sitseron da Demosfen kimi təbiətən parlaq natiqlik istedadına malik deyildi. Lakin zəhmət və iradəsi sayəsində kəskin və oturuşmamış səsini, jest və həyəcanını idarə etməyi öyrənmiş, növbəti nəsil natiq və spikerlər yetişdirmişdir.

Demosfenin qızıl qaydaları

Afinalı natiq Demosfen (e.ə. 384-322), gəncliyində utancaq və dil qüsurunun olmasına baxmayaraq, çatışmazlıqlarını uzun illər gündəlik məşqlər hesabına dəf edə bilmişdir. Əyləncə həyatına qapılmamaq üçün saçlarını tən yarıdan qırxıb, özünü bir neçə ay zirzəmiyə məhbus edərək, natiqlik və düzgün tələffüz qabiliyyətlərinə yiyələnmişdir. Dil qüsurlarını aradan qaldırmaq üçünsə, çınqıl daşlarını ağzına doldurub danışırmış.

Demosfenin qızıl qaydaları bugünə kimi natiqlik sənətinin əsaslarını təşkil edir.

“Heç vaxt hazırlıqsız çıxış etməyin, nitqinizdə yersiz məqam və hadisəyə fikir bildirməyin!”. Demosfen Yunanıstanın qatı düşməni Makedoniyalı Filippə ünvanlanan məşhur kitabçaların müəllifdir. Belə ki, onun nitqləri yunan xalqına döyüş meydanında Makedoniya ilə mübarizə aparmağa çox kömək etsə də, məğlubiyyət və Afinanın çökməsi Demosfenin intiharı ilə nəticələnib.

122

Söz və əməl Cirolamo Savonarolun (1452-1498) katolik kilsəsinin ikiüzlü mövqeyi haqqında söylədiyi kəskin çıxışları Florensiyada Mediçi qəbiləsini çevirməyə müvəffəq olub. Mediçilər hakimiyyətdən devrildikdən sonra, Savonarol Respublika başına keçir. Lakin intibah mədəniyyətinin qatı düşməninin nadir incəsənət tablolarını yandırmasına, tarixi memarlıq əsərlərini məhv etməsinə baxmayaraq, səhvini xalq ona bağışlayıb.

Roma papasına qarşı çoxsaylı təhqirləri və ayinlərin qadağası ilə yadda qalan Savonarolu kilsə təqiblərə məruz qoyub; hətta yandırılmasına fitva verilib. Lakin katolik kilsənin 500 ildən sonra Cirolamo­ Savonarolanı din yolunda şəhid hesab etməsi hələ də sual doğurur.

Qraf və Xalq tribunası Aristokrat Onore Qabriel Riketi qraf Mirabo (1749-1791) Fransa tarixinin ən möhtərəm tribun natiqidir. Ali Ştata seçkilərdə Üçüncü Əmlak Provansından namizədliyini irəli sürən Mirabonun qardaşlıq və azadlıq şüarları onu dəstəkləyənləri heyran edirdi. Mirabonun nitqləri ehtiraslı və daha çox teatrlaşdırılmış xarakter daşıyırdı. Həyatının son günlərinə qədər siyasi mübarizədə ön cərgələrdə olan natiqi kütlə əlinin içində gəzdirirdi. Amma inqilabın gözlənilməz süqutu çılğın tribunu qoxudaraq, Kral sarayı ilə gizli razılıq əldə etməsinə səbəb olmuşdu. Mirabonun erkən ölümü xalqın ona olan əbədi sevgisini, etibarını daha da alovlandırdı.

123

MARAQ DÜNYAMIZ Qürur və ləyaqət yolunda Fedor Plevako (1842-1908) - Rusiya tarixinin çevrilişə qədər ən hörmətli məhkəmə natiqi və vəkilidir. Onun iştirak etdiyi məhkəmə işinə, adətən, mühakimə olunana görə yox, müdafiə zamanı Plevakonun heyrətamiz çıxışını dinləmək üçün insan izdihamından düşmək mümkünsüz idi.

Deyilənlərə əsaslansaq, nitq və çıxışlarını bədahətən söyləyən vəkilin fikirləri sonradan sitat və lətifə kimi dillərdə dolaşırdı. İmza atdığı bütün məhkəmə proseslərində aydın, sadə və insani çıxışları ilə seçilən vəkilə ən kəskin fikirli hakim də tərəf qoyula bilmirdi.

“Soyuq müharibə” ideoloqu

Uinston Çerçilli (1874- 1956) britaniyalılar öz tarixlərində tayı-bərabəri olmayan natiq hesab edirlər. İlk çıxışını Nümayəndələr Palatasında, məğlub olmuş “burlar” haqqında söyləyən Çerçillin nitqindən sitat: ”Əgər mən bur olsaydım, o zaman döyüş meydanında mübarizə aparardım”. Yeri gəlmişkən, dahi siyasətçinin Stalinin şəxsiyyəti ilə bağlı qiymət verməsi fərqli zamanlarda təzadlı olub. Bir vaxtlar onu “Millətin atası” (1942), sonralar isə “Rusiya diktatoru” (1954) adlandıran Çerçillin hər bir çıxışı inandırıcı və yaddaqalan olub. U.Çerçillin Fulton nitqi isə (5 mart 1946) “soyuq müharibə”nin başlanma siqnalı hesab olunur.

124

Bəşəriyyətin dahisi Heydər Əliyevin (1923-2003) dövlət strukturlarında uzunmüddətli xidməti və zəngin ictimai-siyasi təcrübəsi onun səlist nitq qabiliyyəti ilə qarşılıqlı vəhdət təşkil edir.

Hər bir uğurlu dövlət xadimi üçün təsirli nitq formalaşdırmaq qabiliyyəti onun nüfuzunu və ictimai çəkisini şərtləndirən amillərdəndir. Öz nitqini məqama və auditoriyaya uyğun olaraq yüksək ustalıqla nizamlayan Heydər Əliyev, nəinki öz doğma dilinin zənginliyini, eləcə də rus dilinin çalarlılığını sadə insanlara anlatmaq və inandırmaq bacarığı ilə tarixə düşmüşdür! İctimai idarəçilik sosial psixologiya ilə sıx əlaqəli olduğu üçün, təsirli nitqi ictimai nüfuzun əhəmiyyətli alətlərindən adlandırmaq olar. Hansı dildə danışmasından asılı olmayaraq, Heydər Əliyev ictimai və fərdi təfəkkürün incəliklərini dərindən bilən dövlət xadimi idi. Özünəəminliyi, bəhs etdiyi mövzunu mükəmməl bilməsi onun çıxış və nitqlərinin həmişə təsirli olması ilə nəticələnirdi.

Ginnes kitabının qəhrəmanı Fidel Kastro (1926) anadangəlmə natiq hesab olunur.

Ginnesin Rekordlar Kitabına istinadən, Kastronun NyuYorkda - BMT Baş Assambleyası qarşısında “Talan fəlsəfəsi qeyb olanda, müharibə fəlsəfəsi də süqutunu yaşayacaq” başlıqlı çıxışı natiq və dövlət başçıları ilə müqayisədə ən uzunçəkən hesab olunur - 4 saat , 29 dəqiqə.

2001-ci ildə Havanada üçsaatlıq nitqi zamanı o, huşunu itirsə də, bir neçə saatdan sonra artıq televiziyada çıxış edib...

Hazırladı: Aygün Əzimova

Veni! Vidi! Vici!

DİQQƏT! FOTOMÜSABİQƏ!

“DİSCOVERY AZERBAİJAN” jur­ nalı “Veni”, “Vidi”, “Vici” adları altında fotomüsabiqə elan edir. Müsabiqədə 17 yaşı tamam olmuş foto həvəskarları, həmçinin, peşəkarlar iştirak edə bilərlər.

Müsabiqə 2011-ci il ərzində aparılır.

Yanvar ayından başlayaraq, jurnalımızın hər sayında redaksiyaya daxil olmuş foto­ lar arasında müəlliflər müəyyən edilərək, qaliblər 200 manat məbləğində mükafat qazanacaqlar. İlin sonunda 12 ayın qaliblərinin fotola­ rından ən yaxşısı “İlin Qalibi”, eləcə də 2-ci və 3-cü mükafatçı elan ediləcək. Bununla da qaliblər 2011-ci ilin dekabrında rəsmi surətdə öz mükafatlarına sahib olacaqlar.

Fotoşəkillər rəqəmsal kamera ilə

126

yüksək keyfiyyətdə çəkilməli, “jpg” formatında hazırlanmalıdır. Şəkillərin ilkin variantı çap edilib zərfdə, həm də elektron variantda təqdim olunmalıdır.

Hər bir müəllif ay ərzində 10-dan artıq fotoşəkil göndərə bilməz.

Mənəvi dəyərlərdən, əxlaqi normalar­ dan uzaq, milli, irqi və dini ayrı-seçkilik təbliğ edən, siyasi qərəz məzmunlu, həmçinin, digər fotomüsabiqələrdə yer tutmuş şəkillər qəbul edilmir.

Münsiflər heyəti təcrubəli, peşəkar foto­ raflardan və “Discovery Azerbaijan” jurnalının əməkdaşlarından ibarətdir. İlin üç qalibini xarici səfər, “Canon” fotoapa­ ratı və pul mükafatı gözləyir. Ən yaxşı fotoşəklin müəllifi, mükafat olaraq, “Canon” Mark II EOS 5D fotokamerası, 2-ci mükafatçı xarici səfər, 3-cü yerin qalibi isə 300 manat pul mükafatı əldə edir.

Daha ətraflı məlumatı www.discoveryazer­ baijan.az saytından almaq olar.

reklam

Təsisçi və baş redaktor Cavanşir FEYZİYEV

Direktor

Baş redaktorun müavini Gülnar Məsimli

Şakir Eminbəyli

Müxbir Bəhruz Heydəri

Dəyərli Oxucu!

Müxbir Şirməmməd Nəzərli

Marketinq və reklam direktoru Aygün Əzimova

Dizayner Emil Camalov Müxbir Osman Vəliyev

Texniki direktor Namiq Ələkbərov

Korrektor Rəna Həsrətova

İnformasiya texnologiyaları üzrə menecer Şəhriyar Məmmədov

Fotoqraf Dadaş Adna

ürəkaçıqlığı ilə qəbul etməyə hazırıq. Bütün səyahətçiləri, gəzib-dolaşan insanları, qeyri-məlum kəşfləri ilə kölgədə Hazırda əlinizdə tutduğunuz yeni jurnalın özünəməxsusluğu qalan hər kəsi, qısası, “Discoverman”ları jurnalımızın ilə diqqətinizi cəlb edəcəyinə inanir və ümid edirik. Bu səhifələrində görməkdən qürur duyarıq. Sanballı yazılar, jurnalı hər hansı bir çərçivəyə salmaq mümkünsüzdür, təklif və ideyalar diqqətdən kənarda qalmayacaq. İstənilən konkret bir istiqamət vermək gərəksizdir. Belə ki, həyatın halda, bu kimi məqamlar dəfələrlə redaksiya heyəti praktiki tərəflərini diqqətdən kənarda qoymayaraq, elmi- tərəfindən yoxlanılaraq, ümumrazılıq və məsləhətlərdən kütləvi, əyləncəli, düşündürücü, məlumatlandırıcı olmasıyla sonra yayımlanacaq. Jurnalın səhifələrində hər ay bərabər, məqsədimiz Sizin qəlbinizə və beyninizə xitab xüsusi olaraq canlı müsahiblərin ən maraqlı mövzulara edərək, ruhunuzu oxşamağa çalışmaqdır. DISCOVERY münasibəti, peşəkar fotoqrafların xüsusi çəkilişləri öz səhifələrində dünyada və hər bir insanın ayrılıqda əksini tapacaq. daxili aləmində baş verən, insan təfəkkürünün qəbul Əsrimiz kəşflər, informasiya bolluğu, vizual və virtual, edə biləcəyi ən maraqlı, ən dəyərli məlumatlarla zəngin sərhədsiz, sədlərsiz dünya dövrünü yaşayır. Biz də bu məqamlara da rast gələcəksiniz. Həmçinin, biz müasir prinsipə dayanaraq, müəllif və oxucu arasındakı sərhədləri dövrümüzdə daha da qəlizləşən dünyanın ən həssas yox etmək niyyətindəyik. hadisələrinə, Kainatın ayrılmaz vəhdətinə, müxtəlif Beləliklə, jurnalımıza biganə qalmayan və həyatına yeni ideya və münasibətlərin qarşılıqlı əlaqəsini göstərməyə rənglər qatmaq istəyən DƏYƏRLİ OXUCULARIMIZI təbrik cəhd etmişik. Diqqətinizə əsas çatdırmaq istədiyimiz edirik. Əlbəttə ki, yeni ilin ilk aylarına təsadüf etdiyi üçün məqsəd jurnalın adında gizlənir; DISCOVERY adı altında hər birinizi Yeni il münasibətilə ürəkdən təbrik edirik! məlumatların başqa rakursdan müzakirə və mübadiləsi, 2011-ci ildə arzu və istəklərinizin çin olması diləyi ilə birnəfəsə oxunan, hadisələrin real ruhda və yeni baxışda “Discovery Azerbaijan”ın kollektivi təqdimatı və yenidən kəşf olunması deməkdir. Hər bir oxucumuzun maraqlı, orijinal, qeyri-adi təklif və iradlarını

128