Discovery Azerbaijan 5

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram, Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram, qıram!

Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi, İstəyirəm səma kimi, günəş kimi, cahan kimi! Ürəyində vətən sevgisi aşıb-daşan ölməz şairimiz Xəlil Rzanın günəş kimi arzuladığı azadlığın istisinə 20 ildir ki, qızınır, sevincini məhz 20 ildir ki, yaşayırıq. Zərrə-zərrə, qram-qram əldə olunan, bəli, məhz əldə olunan – çünki azadlıq verilmir, ancaq və ancaq əldə olunur – azadlığı yaşayırıq. Bu keşməkeşli yolda gördüklərimizi, yaşadıqlarımızı, itirdiklərimizi biz bilirik. 18 OKTYABR Azərbaycan tarixinə ən şanlı səhifələrdən birini yazdı və Azərbaycan xalqını ən uca zirvələrə qaldırdı.

20 illik müstəqilliyin özülünün möhkəmlənməsini təmin etmiş Heydər Əliyev “Azərbaycanlılar! Harada olursan ol, hansı ölkədə yaşayırsan yaşa, ancaq Azərbaycan haqqında, Azərbaycanın müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü haqqında, Azərbaycan xalqının bu günü və gələcəyi haqqında düşünməlisən!” – deyirdi.

Bu ölkə bizə bir əmanətdir. Sevə-sevə qorumalı, qoruyaraq sevməliyik!

Müstəqilliyin mübarək, Azərbaycan!

Müstəqilliyimiz mübarək, Azərbaycanlılar!

Hörmətlə, Cavanşir FEYZİYEV, Baş redaktor

1

MÜNDƏRİCAT Sentyabr-Oktyabr 2011 Təsisçi və baş redaktor Cavanşir Feyziyev Direktor Şakir Eminbəyli Baş redaktorun müavini Gülnar Məsimli Marketinq və reklam meneceri Ruhiyə Əşrəfli Müxbirlər Şirməmməd Nəzərli Aynur TALIBOVA Bəhruz Heydəri Nərmin NÖQTƏ Xatuna MAHMUD Korrektor Rəna KƏRİMOVA

Baş redaktordan.............................. 1 ƏBƏDİYYƏT 200 ilə bərabər 20 il................................... 4 GÖZÜM YOLLARDA QALANDA... Şərqin Motsartı - Üzeyir Hacıbəyov........... 8 VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ...

Min, gəl, çevir............................................14 MƏN-zərrə................................................18 TARİXİ-NADİR Tariximizin hər səhifəsində Mingəçevir var...........................................20 QONAQ-QARA Rektor sizdən, redaktor bizdən ................ 26

Dizayner İlqar TAHİRİ

ELM DÜNYASI Yaratdığı əsər - XX əsr..............................32

Fotoqraf Rac MƏHƏRRƏMZADƏ

Biz qaranı basınca, qara bizi basacaq!.....38

İllüstrator Ramil ƏLİYEV Mühasib Zaur MÜSLÜMOV Texniki direktor Namiq Ələkbərov Reklamların mətninə görə redaksiya məsuliyyət daşımır.

Jurnaldakı materiallardan istifadə olunarkən “DISCOVERY AZERBAIJAN“a istinad mütləqdir.

İldırımlar şaqqıldayır şaraq-şaraq..............42 “Bermud üçbucağı”na düşən iki azərbaycanlı...............................46 Son on ildə on mühüm kəşf.......................50 İNCƏ SƏNƏT Hamımızın Hami-si....................................54

Ünvanımız Azərbaycan,Bakı şəhəri, İzmir küçəsi - 1 indeks:1014-5175 Tel./Fax: 530 87 91 office@discoveryazerbaijan.az www.discoveryazerbaijan.az CBS mətbəəsində çap edilib.

Qiyməti: 3 manat Tiraj: 5000

2

ÜZ QABIĞINDA “BAYRAQ MEYDANI” fotosu fotoqraf Rac MƏHƏRRƏMZADƏnindir

ƏNƏNƏ 7-ci ay - Septem .......................................60

4

ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR “Sifariş ilham pərisini - o da sifarişi gözləmir”.........................................64 DİSCOVERY 10-luq Su “su qiymətinə” deyil!.............................70 İKİNCİ BİRİNCİLƏR Hökmdara dar Danimarka.........................74

8

ADAMA GƏZMƏK QALIR Yerlə göy arasında - Kopenhagen.............78 Kanar adaları Qərib gözü ilə......................82 GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

Ofisiant... menyu!......................................88 Bəhram Gur man.......................................90 CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT! Ki, Çi, Prana..............................................92

26

DAŞ-QAŞ Lal cəvahirat..............................................96 AXI DÜNYA FIRLANIR...

Adı dəyişkən, özü dəyişməz ada: Cyprus-Kıprız-Κύπρος-Kipr.......................100

32

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ İşıldaquş - mükəmməl energetik...............106 Buqələmun, yoxsa Xameleon?

Nə fərqi, hər “ikisi” eyni rəngli....................108 DEYİLƏNƏ GÖRƏ... İkimizə bir ömür: Siam əkizləri...................112

82

Atılan Atlantida..........................................116 Enerji haqqında.........................................120 VENİ! VİDİ! VİÇİ!

Vüqarlı obyektiv.........................................124 Müsabiqə...................................................128

108

3

ЯБЯДИЙЙЯТ

200 ИЛЯ БЯРАБЯР 20 ИЛ 4

S

SRİ – bə­zi­lə­ri ona “xalq­lar zin­da­nı” adı­nı ver­miş­di.

Bir çox­la­rı da de­yir­di ki, bu qu­ru­luş ay­rı-ay­rı xalq­ la­rın ya­şa­dı­ğı, top­laş­dı­ğı kom­mu­nal mən­zil­lər­dir. Bir aya­ğı SSRİ-də olan­lar sin­fi­nə mən­sub bi­ri ki­mi de­yə bil­mə­ rəm ki, sis­te­min da­ğıl­ma­sı bi­zim üçün kök­lü şə­kil­də xe­yir­li ol­du, ya yox. Hər hal­da, 70 il inan­dı­ğın bir şe­yi bir gü­nün için­də in­kar et­mək elə də asan de­yil­di.

Am­ma əsr­lər­dir əli­miz­dən alı­nan və bu qu­ru­luş­dan da­ha çox inan­dı­ğı­mız bir an­ lam var­dı. Leo­nid Su­xo­ru­kov de­yir­di ki, bu an­lam çox za­man biz “yu­xu­da olan­ da”, hət­ta bi­zi “yu­xu­ya ve­rən­də” oya­nır.

Onu güc­lü, əl­çat­maz, şi­rin edən­sə bi­zə yu­xu ki­mi gö­rün­mə­si, onun qə­dər uzaq ol­ ma­sı­dır. De­mə­li, AZAD­LIQ alı­na­na qə­dər yu­xu olur…

Azad­lıq… ve­ril­mir…

“Azad­lıq ve­ril­mir, alı­nır” de­yi­mi Azər­bay­can­ dan da yan keç­mə­di. Əsr­lər bo­yu əsa­rət­lə qar­ şı­la­şan, sis­tem­lər, rəh­bər­lər də­yi­şən biz­lər də­fə­ lər­lə azad­lıq eş­qi­lə çar­pı­şıb mü­ba­ri­zə apar­dıq.

Son əsa­rə­ti­miz isə SSRİ ad­la­nan “də­mir bar­maq­ lıq­lar” ol­du. Bu­ra Azər­bay­can xal­qı­nın müs­təm­lə­ kə əsa­rə­ti al­tın­da in­lə­mə­si­nin son mən­zi­li idi. Elə ita­ət­kar­lı­ğı­mı­zı da son mən­zi­lə bur­ada yo­la sal­dıq.

Da­ha bu­ra­dan o tə­rə­fə yol yox idi. So­vet im­pe­ri­ya­sı da­ğıl­dı, baş­qa xalq­lar ki­mi biz də müs­tə­qil ol­duq.

Da­ha doğ­ru­su, 1918-ci ilin may ayı­nın 28-də qa­zan­ dı­ğı­mız müs­tə­qil­li­yi­mi­zi bər­pa et­dik.

Xəs­tə im­pe­ri­ya­nın tez bir za­man­da da­ğı­la­ca­ğı­nı ha­mı ki­mi biz də bi­lir­dik. Hət­ta bu xəs­tə­nin ölüm aya­ ğın­da be­lə bi­zə zər­bə vu­ra­ca­ğı­nı an­la­yır­dıq. An­caq 70 il qar­şı­sın­da əm­ri­nə mün­tə­zir da­yan­dı­ğı­mız «bö­ yük qar­daş»ımı­zın bi­zə bu cür ba­da­laq ata­ca­ğı­nı da göz­lə­mir­dik. Vax­ti­lə ver­di­yi­miz şan­lı plan­la­ra, mil­yon ton­lar­la nef­tə bax­ma­ya­raq, “qar­da­şı­mız” bi­zə də­yər ver­mə­di. Yə­ni “yı­xı­la­na bal­ta vur­maz­lar” de­yib, sə­si­mi­ zi çı­xar­ma­dıq­ca, “qal­xa­nın aya­ğın­dan tu­tub dar­tar­lar” prin­si­pi ilə hə­rə­kət et­di “bö­yük qar­daş”. Bir ovuc er­mə­ ni­ni si­lah­lan­dı­rıb üs­tü­mü­zə gön­dər­di. Yə­ni bu gün çox asan­lıq­la di­li­mi­zə gə­tir­di­yi­miz, hət­ta bir ço­xu­mu­zun ma­ hiy­yə­ti­ni an­la­ma­dı­ğı­mız, də­yər ver­mə­di­yi­miz “müs­tə­qil­

5

ЯБЯДИЙЙЯТ

lik” Azər­bay­can üçün elə də asan ba­şa gəl­mə­di.

70-ci ill­lə­rin Azad­lıq hə­rə­ka­tı, 88-ci ilin Mey­dan hə­rə­ka­tı, 20 Yan­var ha­di­sə­lə­ri və nə­ha­yət, 1991-ci ilin 18 okt­yab­ rın­da Müs­tə­qil­lik Ak­tı­nın qə­bul edil­mə­si – bü­tün bun­lar Azər­bay­can xal­qı­nın il­lər­dir həs­rə­tin­də ol­du­ğu is­tiq­la­liy­ yə­ti gə­tir­di. İn­di o vaxt­dan 20 il ke­çib. Bu il­lər ər­zin­də qa­ zan­dıq­la­rı­mız da ol­du, itir­dik­lə­ri­miz də. Am­ma ön­cə, 20 il əv­və­lə...

Okt­yab­rın 18-də Azər­bay­can­da Döv­lət Müs­tə­qil­li­yi Gü­nü qeyd olu­nur. XX yü­zil­li­yin son­la­rın­da So­vet­lər Bir­ li­yi­nin sü­qu­ta uğ­ra­ma­sı ilə ya­ra­nan əl­ve­riş­li ta­ri­xi şə­ra­it və ta­le­yin bəxş et­di­yi im­kan nə­ti­cə­sin­də Azər­bay­can xal­ qı XX yü­zil­lik­də ikin­ci də­fə müs­tə­qil­lik bay­ra­ğı­nı qal­dır­dı.

Bu, xal­qı­mı­zın si­ya­si ta­ri­xin­də XX əsr­də­ki ikin­ci par­laq qə­lə­bə­si idi. Ru­si­ya­da de­mok­ra­tik qüv­və­lə­rin fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də res­pub­li­ka­lar­da da mər­kəz­dən qaç­ma, öz su­ ve­ren­li­yi­nə qo­vuş­maq is­tək­lə­ri qar­şı­sıa­lın­maz həd­də çat­ dı. Be­lə şə­ra­it­də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Ali So­ve­ti­nin xal­qın tə­lə­bi ilə ça­ğı­rıl­mış növ­bə­dən­kə­nar ses­si­ya­sın­da, 1991-ci il av­qus­tun 30-da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət müs­tə­qil­li­yi­ni bər­pa et­mək haq­qın­da bə­yan­na­mə qə­bul edil­di: “Azər­bay­can xal­qı­nın ali döv­lət ma­raq­la­rı­na əsas­la­na­raq, 1918-1920-ci il­lər­də Azər­bay­ca­ nın ar­tıq bir su­

6

ve­ren döv­lət ki­mi dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti tə­rə­fin­dən ta­nın­ma­ sı, Azər­bay­can kons­ti­tu­si­ya­sı­na əsa­sən bü­tün bey­nəl­xalq nor­ma­la­ra ria­yət edil­mə­si, mil­liy­yə­tin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, bü­tün və­tən­daş­la­rın in­san hü­quq­la­rı­nı qo­ru­maq, baş­qa döv­lət­lə­rin sər­həd­di­ni ta­nı­maq və poz­ma­maq, bü­tün öl­ kə­lər­lə dost­luq əla­qə­si ya­rat­maq, BMT və baş­qa bey­nəl­ xalq or­qan­la­rın qa­nun­la­rı­na ria­yət et­mək və digər sə­bəb­ lər­lə əla­qə­dar Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı öz is­tiq­la­li­yə­ti­nin bər­pa olun­ma­sı qə­ra­rı­nı qə­bul edir”.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Ali So­ve­ti­nin hə­min ilin 18 okt­yabr ta­rix­li ses­si­ya­sın­da “Azər­bay­can Res­pub­li­ ka­sı­nın Döv­lət Müs­tə­qil­li­yi haq­qın­da” Kons­ti­tu­si­ya Ak­tı yek­dil­lik­lə qə­bul edi­lir. De­kab­rın 29-da öl­kə­də ümum­xalq səs­ver­mə­si ke­çi­ril­di. Re­fe­ren­dum bül­le­te­ni­nə be­lə bir sual ya­zıl­mış­dı: “Siz “Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Döv­lət Müs­tə­qil­li­yi haq­qın­da” Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Ali So­ ve­ti­nin qə­bul et­di­yi Kons­ti­tu­si­ya Ak­tı­na tə­­rəf­­dar­­sı­­nız­­mı­­?”.

Azər­bay­can xal­qı yek­dil­lik­lə Res­pub­li­ka­nın döv­lət müs­tə­ qil­li­yi­nə tə­rəf­dar çı­xır. 1992-ci ilin ma­yın­da Mil­li Məc­lis tə­ rə­fin­dən Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Döv­lət him­ni (mu­ si­qi­si Üze­yir Ha­cı­bə­yo­vun, söz­lə­ri Əh­məd Ca­va­dın), az son­ra üç­rəng­li bay­raq, için­də alov olan sək­kiz gu­şə­li ul­duz təs­vir­li döv­lət

ger­bi təs­diq edi­lir. Azər­bay­can De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­ sı­nın sü­qu­tun­dan 71 il son­ra döv­lə­ti­miz öz is­tiq­la­liy­yə­ti­ nə qo­vu­şur. Qə­bul olu­nan Kons­ti­tu­si­ya Ak­tın­da müs­tə­qil Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın 1918-1920-ci il­lər­də möv­cud ol­muş ADR-in da­vam­çı­sı ol­ma­sı fak­tı rəs­mən təs­diqləndi.

1991-ci il okt­yab­rın 18-dən Azər­bay­can is­tiq­lal, su­ve­ren bir öl­kə­dir və xalq bu­nu bir bay­ram ki­mi qeyd edir. 1994cü ilin 15 okt­yabr ta­ri­xin­dən Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti­nin fər­ma­nı ilə 18 Okt­yabr – Döv­lət Müs­tə­qil­li­yi Gü­nü hər il qeyd edi­lir.

Kim uduz­du, kim uddu?

Düz­dür, bu il­lər­də qa­zan­dıq­la­rı­mız çox ol­du. Azər­ bay­ca­nın haqq sə­si­nin dün­ya­ya çat­dı­rıl­ma­sı üçün bir sı­ra bey­nəl­xalq təş­ki­lat­lar­la əmək­daş­lıq et­dik. Son il­lər re­gion­ da hər­bi və iq­ti­sa­di po­ten­sia­lı­mı­zın art­ma­sı, neft və qey­rineft sek­tor­la­rın­da müx­tə­lif əc­nə­bi şir­kət­lər və döv­lət­lər­lə bağ­la­nan mü­qa­vi­lə­lər, apa­rı­lan da­nı­şıq­lar öl­kə­mi­zin ar­tıq güc döv­lə­ti­nə çev­ril­di­yi­nin gös­tə­ri­ci­si­dir. İtir­dik­lə­ri­miz də az ol­ma­dı. “Qan­sız azad­ lıq ol­maz” de­yib,

mey­dan­la­rı qır­mı­zı­ya bo­ya­dıq. Təq­vim­lər­sə o gün­lə­ri qa­ ra gös­tə­rir­di. İn­san it­ki­sin­dən da­ha dəh­şət­li­si, təq­vim­lər­ də qa­ra ilə ha­şi­yə­lə­nən, ta­rix­dən da­ha fa­ciə­li ola­nı isə keç­mi­şi­mi­zin bu gün üçün yad­laş­ma­sı, adi­ləş­mə­si, sa­bah üçün­sə unu­dul­ma­sı fik­ri­dir. Cə­nu­bi Azər­bay­can, Zən­gə­ zur, İrə­van “mil­li kim­li­yin­dən” məh­rum olan bir və­tən­daş ki­mi sa­bah Qa­ra­bağ kim­li­yi­nin (iden­ti­fi­ka­si­ya­sı­nın) yox ol­ma təh­lü­kə­si bir ço­xu­mu­zu na­ra­hat edir. Azad­lı­ğı­mı­zın 20-ci ilin­də iti­ri­lən 20 fa­iz­lik tor­paq­la­rı, bu it­ki­dən do­ğan na­ra­hat­lı­ğı­mı­zı unut­ma­yaq. Unut­ma­yaq ki, bö­lün­müş və­ tən ya­rım­çıq müs­tə­qil­lik­dir. Su­xo­ru­ko­vun dedi­yi ki­mi, tam azad­lıq ide­ya­la­rı biz “yu­xu­da olan­da” oya­nır. De­mə­li, o gün elə də uzaq­da de­yil – bir vaxt­lar gör­dü­yü­müz, bu gün­sə re­al­la­şan bir çox yu­xu­la­rı­mız ki­mi... Müs­tə­qil­li­yi­miz çin ol­sun!

Nər­min NÖQ­TƏ

7

ЭЮЗЦМ ЙОЛЛАРДА ГАЛАНДА...

8

Rəssam Nəcəfqulu İSMAYILOV

Üzeyir Hacıbəyovun ev muzeyi

M

usiqiçi, pedaqoq, jurnalist, himnimizin bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov 1885-ci il sentyabrın 18-də Ağcəbədidə doğulub.

Və artıq 16 ildir ki, bütün Azərbaycan dahi bəstəkarın doğum gününü Milli Musiqi Günü kimi qeyd edir.

Atası şuşalı Mirzə Əbdül Hüseyn Xan qızı Natəvanın yanında mirzəlik edirdi. Anası Şirinbəyim xanım isə Xan qızının süd qardaşı Kərbəlayi Ələkbərin qızı idi.

Ana tərəfdən musiqiçilər ailəsində böyüyən balaca Üzeyirin musiqiyə marağının yaranmasında dayısı Ağalar bəy Əliverdibəyovun böyük rolu olub. İlk dəfə musiqinin sirlərini dayısından öyrənən Üzeyir Hacıbəyli öz xatirələrində də bunu təsdiqləyir: “Mən bütün musiqi əsərlərimə görə dayıma borcluyam”. Üzeyir Hacıbəyov 1899-1904-cü illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alıb və bu illər onun dünyagörüşünün formalaşmasında böyük rol oynayıb. Seminariyanı bitirdikdən sonra bir müddət müxtəlif məktəblərdə ayrı-ayrı fənlərdən dərs desə də, sonradan bütün həyatını musiqiyə həsr edir.

22 yaşında operanın əsasını qoydu Ə.Haqverdiyevin təşəbbüsü ilə 1897-ci ildə Şuşada səhnələşdirilən “Məcnun Leylinin məzarı üstündə” adlı musiqili kompozisiyada xor dəstəsində iştirak etməsi balaca Üzeyirə çox təsir edir. Aradan 10 il keçdikdən sonra isə Üzeyir bəy (1908-ci ildə) “Leyli və Məcnun” operası ilə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman Şərqində operanın əsasını qoyur.

O zamanlar 22 yaşlı gəncin bu addımı böyük qəhrəmanlıq və cəsarət tələb edirdi. Həmin dövrdən teatr qapısı görməyən və tanımayan Azərbaycan qadınları Üzeyir Hacıbəyovun opera və operettalarına gəlməyə başladılar. İlk operaya baxmaq üçün təkcə Bakı və onun kəndlərindən deyil, hətta Şuşadan, Ağdamdan, Bərdədən, Gəncədən, Şamaxıdan, Lənkərandan da o qədər adam gəlmişdi ki, çoxu küçədə qalmışdı. “Şəbi-hicran” xoru oxunan kimi alqış səsləri uzun müddət davam etdi… O gündən Üzeyir Hacıbəyovun adı məşhur oldu. O, küçədə gedəndə ayaq saxlayıb deyirdilər: “Leyli və Məcnun”u yazan bu oğlandır…

9

ЭЮЗЦМ ЙОЛЛАРДА ГАЛАНДА...

Üzeyir Hacıbəyovun ev muzeyi

Üzeyir Hacıbəyov: “Xalq mahnısının özünün milli şirinliyi və gözəlliyi kifayət qədərdir.

Musiqimizə inkişaf vacibdir. Lakin ona başqa don geydirəndə dözə bilmirəm”. Övlad əvəzi əsərlər Övladı olmayan bəstəkar bütün meylini əsərlərinə salmışdı… “Əsərlərim mənim övladlarımdır”, - deyərdi…

Bəstəkardan bizə saysız-hesabsız “övladlar” qaldı. Üzeyir bəy bizə Konservatoriya qoyub getdi... İstedadlı yetirmələr, peşəkar musiqi, dəyərli yazılar, tərcümələr qoyub getdi...

Amma ölüm onu qəfil yaxaladı, bəstəkarın yarımçıq qalmış əsərləri də oldu…Ölümündən əvvəl bəstələməyə başladığı “Firuzə” və “Azərbaycan” kimi əsərləri “dünyaya gəlmədi”... Üzeyir Hacıbəyovun yarımçıq qalmış əsərləri yalnız bunlar deyil. Onlardan biri də bəstəkarın özünün məhv etdiyi “Şeyx Sənan” operasıdır. 1915-ci ildə bəstələdiyi “Harun və Leyla” operasının da taleyi faciəli oldu. Beş pərdəli operanın klaviri tamamlanmış, fəqət premyera günü ərəfəsində, deyilənə görə, guya məhv edilmişdi.

Bəstəkar “Koroğlu”dan əvvəl “Şahnamə” mövzusun-

10

da “Dəmirçi Gavə” adlı opera yazmaq niyyətində olsa da, bunu həyata keçirmir. Niyyətlənib yazmadığı daha bir opera dahi Nizaminin “İsgəndərnamə” poemasının motivləri əsasında idi. Lakin bütün ömrünü hərbə, qan tökməyə, cahangirliyə həsr etmiş bir fateh haqqında opera yaratmaq ideyası Üzeyir bəyi sonadək qane etmir. Maraqlı məqamlardan biri də odur ki, Üzeyir bəy “Dədə Qorqud” dastanları mövzusunda “Qaraca çoban” operasını yazmağa başlamışdı. Lakin 40-cı illərdə “Dədə Qorquda” qarşı olan hücumlar Üzeyir bəyi bu fikirdən də çəkindirdi.

Millətin oğlu Əgər tarixə nəzər salsaq, Üzeyir Hacıbəyovun üç hakimiyyət dövründə yaşadığını görərik. Çar Rusiyası, ADR və Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illəri. Üzeyir Hacıbəyov ilk SSRİ xalq artisti adına layiq görülən şəxsiyyət olsa da, hakimiyyətin xarakterindən, formasından asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə xalqına xidmət edib.

Üzeyir bəy Akademiyadakı iş otağını çox xoşlayardı. Hərdən zarafatla deyirdi ki, otağımın pəncərələri düz evimizə baxır. Ona görə də ev üçün narahat olmuram.

Elinə, xalqına can yandıran Üzeyir Hacıbəyov heç vaxt özünü qorumayıb. 37-ci ilin ən çətin günlərində belə, “xalq düşmən”lərinin ailələrinə, övladlarına kömək eləməkdən çəkinməyib.

1918-ci ildə ermənilərin Azərbaycanda törətdiyi mart qırğını zamanı Üzeyir bəyin evi də gülləbaran edilmişdi.

Bu qəlpələr 1975-ci ildə bəstəkarın ev-muzeyinin açılışı ərəfəsində təmizlənir.

Üzeyir Hacıbəyov: “Musiqini elə yazmaq lazımdır ki, onu zövqsüz bir insan qrupu yox, bütün xalq başa düşsün... Musiqi insanı valeh etməli və ilhama gətirməlidir”.

Hətta 1920-ci ildə bəstəkarı güllələmək belə istəyirlər, güllələnmə hökmü çıxarılan 59 nəfərin siyahısında Üzeyir Hacıbəyovun da adı var imiş. Nəriman Nərimanovun sayəsində bəstəkar ölümdən xilas ola bilir. Sonralar isə Üzeyir Hacıbəyovu, sözün əsl mə’nasında, əsərləri hifz edir. “Koroğlu”nu həddən ziyadə bəyənən Stalin Üzeyir Hacıbəyova “bir yox, iki belə opera yaratmağı” məsləhət görür.

Eyni gündə doğulan iki dost Üzeyir Hacıbəyovla Müslüm Maqomayevin hələ Qori

seminariyasından başlanan dostluğu sonralar qoһumluğa çevrilmiş, һәr ikisi Terequlova bacıları ilə evlәnib bacanaq olmuşdular.

Xoş bir təsadüf nəticəsində hər iki dahi bəstəkar, həm də eyni gündə 1885-ci il sentyabrın 18-də dünyaya gəlmişdi. Sonralar ad günlərini də bir yerdə keçirirdilər. Günün əvvəli Müslüm bəygildə, axşamı isə Üzeyir bəygildə qeyd olunan belə ad günlərinin birində Üzeyir bəy dostunun şərəfinə zarafatla belə bir sağlıq demişdi: “Bilmirəm, Müslüm məni niyə izləyir? Bir addım da olsun tək qoymur. Mən 1885-ci il sentyabrın 18-də anadan oldum, o da vaxt itirmədən həmin gün dünyaya gəldi. Mən musiqi ilə məşğul olmağa başladım, Müslüm də. Məktəbdə dərs deyirdim, opera yazırdım... Müslüm də mənim kimi...”.

38 ilə sığan qoşa həyat Üzeyir Hacıbəyovdan söhbət açarkən, ömür-gün yoldaşı Məleykə xanımı xatırlamamaq olmur. 1910-cu ildə ailə həyatı qurmuşdular. Sanki bir-biri üçün yaranmış bu insanlar 38 il qoşa ömür sürüblər. Üzeyir bəyə sonsuz qayğı və məhəbbətlə yanaşan Məleykə xanım, demək olar ki, bütün ömrünü ona həsr edib. Hətta ixtisasca rus dili müəlliməsi olan Məleykə xanım həyat yoldaşının sənət söhbətlərinə qoşulmaq üçün Konservatoriyanın musiqi nəzəriyyəsi şöbəsinə daxil olur.

Adətən gecələr işləyən Üzeyir bəyi Məleykə xanım heç

Üzeyir Hacıbəyov tələbələri ilə

11

ЭЮЗЦМ ЙОЛЛАРДА ГАЛАНДА...

vaxt tək qoymayıb. Səhəri dirigözlü açan bu qadın Üzeyir bəyin xoşladığı gül suyu və darçınlı çayı onun stolunun üstündən əskik etməzdi. “Üzeyir məktəbi”ndən çıxanlar Vaxtilə rus tənqidinin dediyi bir fikri: “Biz hamımız Qoqolun “Şinel”indən çıxmışıq” sözlərini, Azərbaycan bəstəkarları fəxrlə belə deyirlər: “Biz hamımız Üzeyir məktəbindən çıxmışıq”. Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan tarixində ilk bəstəkardır.

Azərbaycanın ondan sonrakı bəstəkarlarının hamısı bilavasitə onun tələbəsi olmuş, sonrakı nəsillər onun əsərlərinin, yaradıcılığının təsiri altında təhsil almış, böyümüş, bəstəkarlıq sənətini qavramış və yeni-yeni musiqi əsərləri yaratmışlar.

Həssas qəlbli insan Qayğıkeş, təvazökar, səxavətli bir insan - onun haqqında xatirələrdə bu sözlər çox işlənir. Həssas qəlbə malik Üzeyir bəy bir çox insana həyatının ən çətin anlarında kömək əli uzatmışdı. Bunlardan biri də Milan Konservatoriyasında təhsil alan azərbaycanlı qızı Şövkət Məmmədova idi. Şövkət xanımın İtaliyaya qayıdıb təhsilini davam etdirməsi üçün tamaşa təşkil edərək pul toplamışdı.

Bundan başqa, dərs dediyi tələbələrin yalnız yaradıcılığıyla deyil, həm də onların həyatı, səhhəti, qidalanması ilə

Üzeyir Hacıbəyov: “Mən bir gün barmaqlarımı pianonun dillərinə toxundurmasam, rahat yata bilmərəm”. də yaxından maraqlanırdı. Maaş cədvəlində dövrü üçün ən yüksək məbləğə qol çəkməsinə baxmayaraq, Üzeyir bəy evə adətən 3 manatla gedib çıxarmış. Xüsusən də, Böyük Vətən müharibəsi illərində tələbələrindən qayğısını və maddi yardımını əsirgəmirdi Üzeyir bəy. Azərbaycanın ilk qadın bəstəkarı Şəfiqə Axundova da o illəri belə xatırlayır: “Bir gün dərsdə Üzeyir bəy rəngimi solğun görüb soruşdu. “Bəlkə acsan?”, “Yox”, - deyə utanıb üzümü yana çevirdim. O, özü üçün gətirdiyi yağ-çörəyi çıxarıb mənə verdi və üstəlik çay da gətizdirdi...Bir də öz cibindən hər ay mənim təqaüdümün üzərinə 40 manat əlavə edirmiş ki, mən də bunu çox sonralar öyrəndim”.

Son akkordlar...

Diabet xəstəliyinə tutulan bəstəkarın “müalicəsi”nin səhv aparılması onun ömrünü bir az da qısaldır. Bir ay ərzində 18 kiloqram arıqlayır, orqanizmi çox zəifləyir və

12

“Koroğlu” operasından səhnələr

“Leyli və Məcnun” operasından səhnələr ürək tutmaları başlayır. Moskvaya aparsalar da, xəstənin ürək-damar sistemi səhv müalicə nəticəsində həddindən artıq zəiflədiyindən ümidini üzən həkimlər son günlərini yaşaması üçün onu geri Bakıya göndərirlər. Və bəstəkar 1948-ci ilin noyabrın 22-dən 23-nə keçən gecə gözlərini əbədiyyən yumur.

Bütün ölkədə matəm elan edilir. Ucu-bucağı görünməyən izdiham növbələrə düzülərək bəstəkarla son dəfə vidalaşmağa gəlir. Dəfndən sonra da 40 gün Üzeyir bəyin məzarı başında fəxri qarovul növbə çəkir.

“Kişini çox nahaq incitmişəm”…

Yaxın dostlarından biri Üzeyir bəydən soruşur: - Üzeyir bəy, axı niyə sən Məşədi İbadı belə rüsvay etdin? 50 yaşlı kişi üçün cavan qıza evlənmək həvəsi təbii bir şeydir... Üzeyir bəy gülümsəyib deyir:... ”Məşədi İbadı” yazan vaxtı mən cavan idim. 25 yaşım vardı və 50 yaş mənə çox qoca görünürdü. Amma indi özüm 60-ı haqlamışam və başa düşürəm ki, kişini çox nahaq incitmişəm…

Rəna KƏRİMOVA “Leyli və Məcnun” operasından səhnələr

13

ВЯТЯНИМИН СЕЙРИНЯ...

МИН,ЭЯЛ,ЧЕВИР

M

ingəçevirlilər indi öz şəhərlərini “Nur şəhəri” adlandırırlar. De­yi­lən­lə­rə gö­rə, bir zamanlar bura ilan­lar mə­lə­şən çöl ki­ mi ad çı­xa­rıbmış və ilan, əq­rəb əlin­dən tə­pən­mək ol­mur­muş.

So­sia­list qu­ru­cu­lu­ğu il­lə­rin­də sa­lı­nan şə­hə­rin in­ter­ na­sio­nal tər­ki­bi var idi. Tək­cə Azər­bay­ca­nın yox, keç­ miş SSRİ-nin hər tə­rə­fin­dən axı­şan in­san­la­rın tik­di­yi bu ya­şa­yış məs­kə­ni­nə o vaxt­lar “fəh­lə şə­hə­ri” də de­ yir­di­lər. SSRİ da­ğı­lın­ca­ya qə­dər bir-bi­ri­nə ya­xın əra­ zi­də ti­kil­miş 22 fab­rik və za­vod 3 növ­bə­li iş sis­te­miy­lə ça­lı­şır­dı. Növ­bə də­yi­şim­lə­ri za­ma­nı şə­hər qa­rış­qa yu­ va­sı­nı xa­tır­la­dır­dı.

Gö­zəl, tə­miz, ya­ra­şıq­lı, ya­şıl şə­hər ki­mi hər kə­sin çox bə­yən­di­yi Min­gə­çe­vir bu­na gö­rə al­man­la­ra borc­ lu­dur. Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­sin­də əsir düş­müş al­ man­lar şə­hə­rin qu­rul­ma­sın­da bö­yük rol oy­na­yıb­lar.

1985-ci il­də baş­la­yan ye­ni­dən­qur­ma, aş­kar­lıq si­ya­sə­ ti­nə qə­dər bu­ra­da ya­şa­yan əsir­lər sər­həd­lə­r açılarkən öz ölkələrinə ge­ri göndərildi. Burada salınan əsir al­ man qə­bi­ris­tan­lı­ğı isə bu gü­nə qə­dər du­rur. Ad və so­ yad ye­ri­nə əsir nöm­rə­lə­ri ya­zı­lan baş daş­la­rı­nı ki­çik də­mir löv­hə­lər əvəz edir. On­lar­dan xa­ti­rə qa­lan bə­zi in­zi­ba­ti və ya­şa­yış bi­na­la­rı, kü­çə­lər in­di­yə­dək ori­ji­nal gör­kə­mi­ni qo­ru­yub.

14

Ba­kı-Min­gə­çe­vir ara­sı mə­sa­fə 293 km-dir. Mər­kə­zi Aran zo­na­sın­da, Boz­da­ğın ətə­yin­də, Kür ça­yı­nın sa­ hi­lin­də yer­lə­şir. Azər­bay­ca­nın dör­dün­cü bö­yük şə­hə­ ri­dir. Za­qaf­qa­zi­ya­da ən bö­yük Su Elekt­rik Stan­si­ya­ sı bu­ra­da yer­lə­şir. Su an­ba­rı, avar­çək­mə mər­kə­zi ilə məş­hur­dur.

Toponimi Min­gə­çe­vir adı XI­II əsr­dən mə­lum­dur. Haq­qın­da müx­ tə­lif əf­sa­nə­lər möv­cud­dur. Aka­de­mik Zi­ya Bün­ya­dov bu adı 839-cu il­də ya­şa­mış və xə­li­fə­yə qar­şı mü­ba­ri­zə apar­ mış Min­gə­çe­vir əl-Fərq­ni­nin adı ilə bağ­la­yır. Ərəb ta­rix­çi­si Tə­bə­ri­nin yaz­dı­ğı­na gö­rə, IX əsr­də Ərəb Xi­la­fə­ti­nin hökm­ ran­lı­ğı döv­rün­də Azər­bay­ca­nın mü­vəq­qə­ti ha­ki­mi ol­muş şah­za­də Min­gi­cavr in­di­ki Min­gə­çe­vi­rin ət­ra­fın­da özü üçün iqa­mət­gah dü­zəlt­dik­dən az müd­dət son­ra xi­la­fət­dən uzaq­ la­şıb. Am­ma xi­la­fət qo­şun­la­rı onu məğ­lub edə­rək zin­da­ na sa­lıb. Son­ra­dan şah­za­də­nin şə­rə­fi­nə hə­min mən­tə­qə Min­gi­cavr ad­la­nıb. Ən çox ya­yıl­mış ver­si­ya isə bu­dur: “Min, gəl, çe­vir”.

Rə­va­yə­tə gö­rə, Ərəş ma­ha­lın­dan gə­lən at­lı Kür kə­na­rın­ da­kı cən­gəl­lik­lər­dən ke­çə bil­mə­yib, ge­ri qa­yı­dıb. Yə­ni bu yer­lər­də ilan­dan, əq­rəb­dən, ağ­ca­qa­nad­lar­dan bir an da da­yan­maq, Kü­rün bu­la­nıq, iti və də­rin su­la­rın­dan keç­mək müm­kün ol­ma­ya­caq. Min bir əzab-əziy­yə­tə, zi­yan və xə­

sa­rə­tə dü­çar ol­ma­maq üçün ən yax­şı­sı atı­nı, ula­ğı­nı mi­nib gəl­di­yi ki­mi çe­vir, çıx və get, ya da ki, “ge­ri qa­yıt, da­ha yol yox­dur” de­mək­dir.

To­po­ni­mi ma­raq­lı bir ta­ri­xi sü­jet­lə də izah edir­lər. E.ə.

I əsr­də Ro­ma pa­pa­sı Al­ba­ni­ya­nın zən­gin tor­paq­la­rı­nı ələ ke­çir­mək və yer­li əha­li­ni də Ro­ma kil­sə­si­nə ta­be et­mək üçün çox cid­di cəhd gös­tə­rib. Ro­ma sər­kər­də­si Pom­pe­yi bö­yük qo­şun­la Al­ban ça­rı Ori­sin üs­tü­nə yol­la­yıb. Er­mə­ni və Ro­ma kil­sə­si ilə da­im mü­na­qi­şə­lər­də olan Al­ban ça­rı düş­mə­ni məhz bu yer­lər­də, Bozda­ğın ətək­lə­rin­də, Kü­rün sol sa­hi­lin­də qar­şı­la­ma­ğa qə­rar ve­rib. Pom­pe­yin qo­şu­nu ça­yı keç­mək is­tə­yər­kən pus­qu­da da­ya­nan al­ban qo­şun­ la­rı ro­ma­lı­la­ra hü­cum edə­rək on­la­rı məğ­lub edib. Ori­sin dəs­tə­lə­rin­dən uca­lan “man­qa­ça vur” kəl­mə­lə­ri bu yer­lə­rin son­ra­dan Min­gə­çe­vir ad­lan­dı­rıl­ma­sı­na sə­bəb olub.

Min­gə­çe­vir sö­zü­nün yo­zu­mu Ərəb Xi­la­fə­ti qo­şun­la­rı­ nın VI­II əsr­də Al­ba­ni­ya­ya hü­cu­mu ilə də əla­qə­lən­di­ri­lir.

Gu­ya bu­ra­da üs­ya­nı ya­tırt­ma­ğa gəl­miş ərəb sər­kər­də­si Mə­nu­çöhr na­mə­lum sə­bəb­lər­dən El­xa­ni­lə­rin tə­rə­fi­nə ke­ çir, dö­yüş­lər­dən bi­rin­də hə­lak olan se­vim­li qı­zı­nı Kür sa­ hi­lin­də dəfn edir və bu­ra­nı Mə­nu­çöhr ad­lan­dı­rır ki, bu söz za­man içə­ri­sin­də də­yi­şik­li­yə uğ­ra­ya­raq Min­gə­çe­vir for­ma­ sı­nı alır.

Sö­zün kö­kü­nü baş­qa bir ərəb sər­kər­də­si, IX əsr­də bu yer­lə­rin ha­ki­mi ol­muş Min­kit­tavr əl-Fər­qa­ni­ni­n adı ilə də bağ­la­yır­lar. Min­gə­çe­vir adı­nın Min­ki və Savir tay­fa ad­la­rı­ nın bir­ləş­mə­sin­dən ya­ran­dı­ğı­nı de­yən­lər də var: Min­ki­sa­ vir – Min­ki­ça­vir – Min­gə­çe­vir. Sa­vir­lər ta­ri­xən Qaf­qaz­da ya­şa­mış və Azər­bay­can xal­qı­nın et­no­ge­ne­zin­də iş­ti­rak et­miş qə­dim türk tay­fa­la­rı­dır.

Tarixi 1935-ci ilə qə­dər bu ad ilə iki kənd mə­lum idi. Bun­lar­ dan bi­ri qə­dim Ərəş ma­ha­lın­da ol­du­ğu üçün Ərəş Min­ gə­çe­vi­ri, o bi­ri­si isə də­mir­yo­lu stan­si­ya­sın­da – Qa­ra­bağ əra­zi­sin­də ol­du­ğu üçün Qa­ra­bağ Min­gə­çe­vi­ri ad­la­nır­dı.

Ta­ri­xi mən­bə­lər­də qə­dim Min­gə­çe­vi­rin keç­miş Xal­dan ra­ yonunun mər­kə­zin­dən 18 km ara­lı­da, in­di­ki Min­gə­çe­vir kən­din­dən 5 km şi­mal-qərb­də, Qa­zan­lı­dağ və Qa­ra­da­ğın ara­sın­da, yə­ni Bozdağ de­di­yi­miz dağ­la­rın ətək­lə­rin­də, Kü­rün sağ və sol sa­hil­lə­rin­də yer­ləş­di­yi bil­di­ri­lir. Bu­nu əra­ zi­də ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı or­ta­ya çıx­mış küp, kur­qan tip­li qə­bir­lər təs­diq edir.

Kür ça­yı­nın Qa­zan­lı və Qa­ra­dağ ətək­lə­rin­də, sağ və sol sa­hil­də yer­lə­şən bu şə­hə­rin ya­şı 4500 il­dən çox­dur.

Or­ta əsr Min­gə­çe­vi­ri­nin xa­ra­ba­lıqları qə­dim Min­gə­çe­vir­ dən cə­nub­da, ha­zır­kı Hü­rüu­şa­ğı kən­din­dən şi­mal­da­dır.

XVII əsr­də çox zən­gin kənd ki­mi ta­nı­nan bu ərazidə ipək əyi­rən və par­ça to­xu­yan dəz­gah­lar­dan is­ti­fa­də edi­ldiyi məlum olub. Kənd­də ha­mam və kar­van­sa­rayın olması da buranın zənginliyindən xəbər verir. XVI­II əsr­də Kür ça­yı da­şa­raq bu kən­di ba­sıb. Sol sa­hil­də yer­lə­şən in­di­ki Min­ gə­çe­vir kən­di nis­bə­tən sa­la­mat qa­lıb.

Ta­nın­mış ar­xeo­loq-alim Rə­şid Gö­yü­şov ya­zır ki, Al­ba­ ni­ya­nın şə­hər tip­li ya­şa­yış məs­kən­lə­ri içə­ri­sin­də Min­gə­ çe­vir xü­su­si yer tu­tur. Onun fik­rin­cə, Kür ça­yı­nın sağ sa­hi­ lin­də, Qa­zan­lı­dağ əra­zi­sin­dən ta­pı­lan mad­di mə­də­niy­yət abi­də­lə­ri bu yer­lə­rin ya­şa­yış məs­kə­ni ki­mi b.e.ə. VII-I əsr­ lər­də möv­cud ol­du­ğu­nu sü­but edir.

15

ВЯТЯНИМИН СЕЙРИНЯ...

Mi­gə­çe­vir Pto­lo­me­yin xə­ri­tə­sin­də Pto­lo­mey hə­lə b.e.ə. II əsr­də qə­dim Al­ban döv­lə­ti­nin xə­ri­tə­si­ni tər­tib edər­kən bu yer­lər­də bir sı­ra qə­dim ya­şa­yış məs­kən­lə­ri­nin (Sa­mux – Sa­mo­nis, Öcək – Osi­ka) ad­la­rı­ nı da gös­tə­rib. Sa­sa­ni­lər döv­rün­dən və Ərəb Xi­la­fə­ti­nin Al­ba­ni­ya­nı zəbt et­mə­sin­dən son­ra ya­şa­yış məs­kə­ni ki­mi bir­də­fə­lik tə­nəz­zü­lə uğ­ra­yıb.

XVII əs­rin gör­kəm­li türk səy­ya­hı Öv­li­ya Çə­lə­bi Min­ gə­çe­vir ad­lı ya­şa­yış məs­kə­ni­nin Kü­rün sağ sa­hi­lin­də, Bozda­ğa ya­xın əra­zi­də yer­ləş­di­yi­ni qeyd edib. O, di­ni mə­ bəd­lər, ha­mam, ipək və sap is­teh­sal edən ava­dan­lıq­lar ol­ du­ğun­dan, to­xu­cu­luq­dan, bu­ra­da­kı möv­cud kör­pü va­si­tə­ si­lə Azər­bay­ca­nın Ya­xın Şərq öl­kə­lə­ri ilə ti­ca­rət əla­qə­lə­ri sax­la­ma­sı­ndan bəhs edib.

Türk səy­ya­hın bəhs et­di­yi bu qə­dim kör­pü­nün qa­lıq­la­ rı­na Kür va­di­sin­də, Min­gə­çe­vir də­ni­zi ya­xın­lı­ğın­da­kı mən­ tə­qə­də in­şa­at işi apa­rılarkən aşkar olunub. Kür ça­yı­nın daş­qın­la­rı nə­ti­cə­sin­də şə­hər də­fə­lər­lə da­ğı­lıb. Kür heç bir yer­də bu­ra­da­kı ki­mi tə­miz, ma­vi, ya­şıl, şəf­faf, sa­kit, təm­ kin­li de­yil. Şə­hə­rin düz or­ta­sın­dan ke­çən çay şə­hə­ri iki ye­rə bö­lür: sağ sa­hil və sol sa­hil.

Ar­xeo­lo­gi­ya cən­nə­ti Çox mo­dern gö­rün­tü­sü­nə rəğ­mən, bu­ra ar­xeo­lo­gi­ya cən­nə­ti he­sab edi­lir. Şə­hə­rin ət­ra­fın­da apa­rı­lan ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı mə­lum olub ki, in­di su al­tın­da qa­lan əra­ zi­də vax­ti­lə bö­yük ya­şa­yış mən­tə­qə­si mövcud imiş. Bu­ra­ da ey­ni za­man­da qə­dim mə­bə­din qa­lıq­la­rı tapılıb. Aş­kar edil­miş Yu­nan, Ro­ma və Sa­sa­ni sik­kə­lə­ri ti­ki­li­lə­rin V-VI əsr­lə­rə aid ol­du­ğu­nu gös­tə­rir. Arxeoloji qazıntılar zamanı 56 hərf­lik al­ban əlif­ba­sı üzə çı­xa­rı­lıb. Bu hərf­lər­lə ya­zıl­ mış daş­lar çox­dur. On­lar­dan biri – sa­rım­tıl rəng­də, yum­ şaq daş­dan yo­nul­muş, yu­xa­rı his­sə­sin­də al­ban əlif­ba­sı ilə ya­zı həkk edi­lən daş­da­kı təs­vir – şə­hə­rin ta­ri­xi emb­le­mi se­çi­lib. Şə­hə­rin emb­le­mi Hə­yat mən­bə­yi olan çi­çə­yə can atan iki to­vuz qu­şu rəs­ mi­nin ol­du­ğu nə­həng daş par­ça­sı Min­gə­çe­vir Ta­rix Mu­ze­ yin­də qo­ru­nur. Üz-üzə da­yan­mış 2 si­murq qu­şu, 3 lə­çək­li la­lə (zan­baq) 3 al­ban tay­fa­sı­nın bir­ləş­mə­si­ni gös­tə­rir. To­ vuz quş­la­rı da qo­ru­yu­cu sim­vol ki­mi qə­bul edi­lir­di.

“Nur şə­hə­ri” Kür ça­yı üzə­rin­də­ki ən bö­yük Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı da Min­gə­çe­vir­də­dir. Bu­nun üçün çə­ki­lən tor­paq bənd Av­ ro­pa­da ən yük­sək he­sab olu­nur­du. Hün­dür­lü­yü 76, uzun­ lu­ğu 1800 metr­dir. Bu stan­si­ya 1948-52-ci il­lər­də So­vet

16

İt­ti­fa­qı­nın ta­ri­xin­də gö­rül­mə­miş sü­rət­lə ti­kil­di. 1941-ci il­də Min­gə­çe­vir su höv­zə­sin­də SES ti­kin­ti­si iş­lə­ri­nə baş­lan­ma­ sı haq­qın­da SSRİ Xalq Ko­mis­sar­la­rı So­ve­ti­nin ilk qə­ra­rı çıx­sa da, II Dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin baş­lan­ma­sı bu iş­lə­ri ya­ rım­çıq qoy­du. 31 de­kabr 1945-ci il­də ye­ni­dən hə­rə­kə­tə ke­çil­di. 1955-ci il­də Min­gə­çe­vir Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı­nın in­şaa­tı ta­ma­mi­lə ba­şa çat­dı. 1981-ci il­də isə Za­qaf­qa­zi­ya­ da­kı ən bö­yük DRES bu­ra­da in­şa edil­di. Məhz bu sə­bəb­ dən Min­gə­çe­vir “Nur şə­hə­ri” ki­mi ad çı­xar­dı. Su an­ba­rı­na “də­niz” de­yən min­gə­çe­vir­li­lər çi­mər­lik­lə­ri ilə fəxr edir­lər.

So­vet vax­tı baş­qa yer­lər­dən sa­hi­lə da­şı­nan sü­ni qum yay ay­la­rın­da bü­tün ca­maa­tın bu­ra­ya axın et­mə­si­nə sə­bəb olur.

Tə­lim ba­za­sı, tu­rist mə­ka­nı SSRİ miq­ya­sın­da ən bö­yük Olim­pi­ya avar­çək­mə mər­ kəz­lə­rin­dən bi­ri də məhz bu şə­hər­də yer­lə­şir. Avar­çək­mə ba­za­sı so­vet vax­tı hər il 45 000 tu­ris­ti qə­bul edir­di. Bura So­vet­lər Bir­li­yi­nin və So­sia­list re­ji­min ha­kim ol­du­ğu Şər­qi Av­ro­pa öl­kə­lə­ri­nin pro­fes­sio­nal id­man­çı­la­rı­nın tə­lim-məşq top­lan­tı­la­rı­nın ke­çi­ril­di­yi əsas ba­za­lar­dan idi. Xa­ri­ci­lər bu­ ra­ya gə­lər­kən xır­da ti­ca­rət­lə də məş­ğul olur­du­lar. Ma­ğa­za piş­tax­ta­la­rı­nın boş ol­du­ğu dur­ğun­luq il­lə­rin­də on­lar öz­lə­ri ilə cins şal­varlar, teks­til-tri­ko­taj məh­sul­la­rı, gü­nəş göz­lük­ lə­ri və sa­ir ki­mi de­fi­sit sa­yı­lan mal­la­rı gə­ti­rib od qiy­mə­ti­ nə sa­tır­dı­lar. 1972-ci il­də Min­gə­çe­vir­də açı­lan eks­kur­si­ya bü­ro­la­rı sa­yə­sin­də tu­rizm sek­to­ru in­ki­şaf et­mə­yə baş­la­dı. Çay və də­niz sa­hi­lin­də yerləşməsi bu­ra­ya olan rəğ­bə­ti ar­ tı­rır­dı.

Ba­lıq və xər­çəng Dün­ya­da­kı di­gər sa­hil şə­hər­lə­ri ki­mi Min­gə­çe­vir də ba­ lıq və ba­lıq məh­sul­la­rın­dan ha­zır­lanan ye­mək­lə­ri ilə ta­ nı­nır. Kür­dən və “Min­gə­çe­vir də­ni­zi”ndən tu­tu­lan ba­lıq­lar, xü­su­si­lə də şah­ma­yı ba­lı­ğı ləz­zə­ti ilə se­çi­lir. Sa­hil bo­yun­ ca fəa­liy­yət gös­tə­rən res­to­ran­lar­da yer­li ba­lıq­lar­dan dad­ maq olar. Xər­çəng möv­sü­mün­də hə­vəs­kar­lar çay bo­yun­ ca dü­zü­lüb xər­çəng ovu­na çı­xırlar. Min­gə­çe­vir xər­çəng­lə­ri bö­yük­lü­yü­nə və ləz­zə­ti­nə gö­rə seç­kin de­li­ka­tes­lər si­ya­hı­ sın­da gös­tə­ri­lir. Bun­lar­dan baş­qa, su və ba­taq­lıq quş­la­rı­ nın, elə­cə də qun­du­zun ov­lan­ma­sı üçün şə­ra­it var. Ba­lı­ğı, xər­çən­gi və su quş­la­rı­nı xoş­la­yan­lar Min­gə­çe­vi­ri müt­ləq ta­nı­ma­lı­dırlar.

Aynur TALIBOVA

17

МЯН-зярря

18

19

ТАРИХИ-НАДИР

ТАРИХИМИЗИН ЩЯР

СЯЩИФЯСИНДЯ

Alaçıqformalı araba modeli

Alabaxtaformalı saxsı qab

At bəzəkləri

Xocalı-Gədəbəy tipli saxsı qab

20

МИНЭЯЧЕВИР ВАР

A

zər­bay­can ta­ri­xi­nin han­sı sə­hi­fə­si­ni və­ rəq­lə­sən, ora­da Min­gə­çe­vir gö­rü­nür. Öz uni­kal­lı­ğı və zən­gin­li­yi ilə se­çi­lən Min­gə­ çe­vir abi­də­si Azər­bay­can ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­ mə­sin­də eta­lon olub, var və ola­caq.

Min­gə­çe­vir­də ilk qa­zın­tı­la­rı XX əs­rin 30-cu il­lə­rin­də Mil­li Azər­bay­can Ta­ri­xi Mu­ze­yi­nin əmək­daş­la­rı apar­mış­ lar. Gör­kəm­li nu­miz­mat və ar­xeo­loq-alim Yev­ge­ni Pa­xo­ mov hə­min il­lər­də Min­gə­çe­vi­rin əsa­sən an­tik dövr küp qə­ bir­lə­ri­ni aç­mış­dır.

1941-ci il­də ar­xeo­loq Sa­leh Qa­zı­ye­vin rəh­bər­li­yi al­tın­ da Min­gə­çe­vir abi­də­si­nin komp­leks öy­rə­nil­mə­si­nə cəhd edil­miş­dir. O, Min­gə­çe­vir­də dörd qə­bir ti­pi, si­ta­yiş ye­ri və or­ta əsr­lə­rə aid mad­di mə­də­niy­yət abi­də­lə­ri aş­kar et­ miş­dir. Min­gə­çe­vir­də üç ya­şa­yış ye­ri­nin ol­du­ğu mü­əy­yən edilmiş, iki küp qə­bir, ölü­lə­rin bü­kü­lü və uzan­mış hal­da bas­dı­rıl­dı­ğı iki tor­paq qə­bir, bir kur­qan və or­ta əsr­lə­rə aid iki sa­hə­də qa­zın­tı apa­rıl­mış­dır. Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­si­ nin baş­lan­ma­sı ilə ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar mü­vəq­qə­ti ola­raq da­yan­dı­rıl­mış­dır.

Mü­ha­ri­bə­dən dər­hal son­ra Min­gə­çe­vir su an­ba­rı­nın in­ şa­sı ilə əla­qə­dar 1946-cı ilin ya­zın­da Azər­bay­can Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı tə­rə­fin­dən təş­kil olun­muş Azər­bay­can Ta­ri­ xi Mu­ze­yi­nin Min­gə­çe­vir ar­xeo­lo­ji eks­pe­di­si­ya­sı fa­si­lə­siz ola­raq 1953-cü ilin or­ta­la­rı­na qə­dər ge­niş miq­yas­da ar­ xeo­lo­ji təd­qi­qat və qa­zın­tı işi apar­mış­dır. Eks­pe­di­si­ya­nın işi­nə ar­xeo­loq Sa­leh Qa­zı­yev rəh­bər­lik et­miş­dir.

Eks­pe­di­si­ya­nın yed­di­il­lik ax­ta­rış və qa­zın­tı iş­lə­ri nə­ti­ cə­sin­də Min­gə­çe­vir şə­hə­ri və ona ya­xın əra­zi­də mis-daş

döv­rün­dən baş­lan­mış or­ta əsr­lə­rin so­nu­na qə­dər bö­yük bir döv­rü əha­tə edən dörd ya­şa­yış ye­ri, bir ne­çə qə­bi­ris­ tan­lıq və is­teh­sal ocaq­la­rı aş­kar edil­miş­dir. Bu­nun­la ya­na­ şı, beş min il­lik bir müd­dət ər­zin­də yer­li əha­li­nin tə­sər­rü­fat sa­hə­lə­ri­ni, məi­şə­ti­ni və mə­də­ni sə­viy­yə­si­ni əks et­di­rən mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri top­lan­mış­dır.

Min­gə­çe­vir­dən aş­kar olun­muş ən qə­dim ta­pın­tı­lar ilk tunc döv­rü­nə (e.ə. III mi­nil­lik) aiddir. Bu­ra­dan ilk tunc döv­rün­də dün­ya­nın çox ye­ri­nə öz mə­də­niy­yət­lə­ri­ni yay­ mış Kür-Araz ova­lı­ğı sa­kin­lə­ri­nə məx­sus dörd qə­bir aş­kar olun­muş­dur. Qə­bir­lər­də bir in­san ske­le­ti və on­la­rın baş tə­rə­fin­də bir ədəd iki ya­rım­şar qulp­lu sax­sı qab qo­yul­muş­ dur. Ümu­miy­yət­lə, Min­gə­çe­vir­də mə­lum olan ən qə­dim məs­kən 1 say­lı ya­şa­yış ye­ri­dir. Bu ya­şa­yış ye­ri Kür ça­yı­ nın sağ sa­hi­lin­də - Qa­zan­lı­da­ğın ətə­yin­də yer­lə­şir. Ar­xeo­ lo­ji qa­zın­tı­lar nə­ti­cə­sin­də bu­ra­da üç mə­də­ni tə­bə­qə aş­kar olun­muş­dur. Bu tə­bə­qə­lə­rin ən qə­di­mi ilk tunc döv­rü­nə aid edi­lir. Bi­rin­ci tə­bə­qə­nin xa­ra­ba­lıq­la­rı üzə­rin­də yer­lə­ şən ikin­ci tə­bə­qə son tunc və ilk də­mir döv­rü­nü, üçü­n­cü tə­bə­qə isə an­tik döv­rü əha­tə edir. Ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ ma­nı bu mə­də­ni tə­bə­qə­lər­dən hal-ha­zır­da Mil­li Azər­bay­ can Ta­ri­xi Mu­ze­yin­də mü­ha­fi­zə edi­lən müx­tə­lif əmək alət­ lə­ri, sax­sı mə­mu­lat­la­rı, hey­van və bit­ki qa­lıq­la­rı, mü­əy­yən miq­dar­da me­tal əş­ya­lar aş­kar olun­muş­dur. Bun­dan əla­və, tor­paq­da qa­zıl­mış müx­tə­lif tə­sər­rü­fat qu­yu­la­rı, ya­şa­yış bi­ na­la­rı və pri­mi­tiv du­lus kü­rə­lə­ri­nin qa­lıq­la­rı təd­qiq edil­miş­ dir. Ya­şa­yış ye­ri­nin cə­nub tə­rə­fin­də sa­hə­si 50 hek­ta­ra ya­ xın olan bö­yük qə­bi­ris­tan­lıq­da dövr­lə­ri­nə mü­va­fiq ola­raq dörd tip tor­paq qə­bir­lə­rə tə­sa­düf olun­muş­dur. İki say­lı ya­şa­yış ye­ri Kür ça­yı­nın sol sa­hi­lin­də, Su­da­ ğı­lan ad­lı yer­də 14 hek­tar sa­hə­də yer­lə­şib. Ya­şa­yış ye­rin­ dən I-XI­II əsr­lə­rə aid bi­na qa­lıq­la­rı, mə­bəd his­sə­lə­ri, du­lus kü­rə­lə­ri, qə­bi­ris­tan­lıq­lar, is­teh­sal alət­lə­ri, epiq­ra­fik ma­te­ rial­lar, məi­şət əş­ya­la­rı aş­kar edil­miş­dir. Üç say­lı ya­şa­yış ye­ri (Qa­la­yi-Qut) iki say­lı ya­şa­yış ye­ rin­dən şi­mal­da iri bir tə­pə­də ol­maq­la, 5 hek­tar sa­hə­ni əha­tə et­miş­dir. Bu­ra­da ya­şa­yış era­mı­zın ilk əsr­lə­rin­dən XI­II əs­rə qə­dər­ki ta­ri­xi əha­tə edir. Üç say­lı ya­şa­yış ye­ri­nin üst tə­bə­qə­sin­də üç mon­qol dö­yüş­çü­sü­nə aid qə­bir aş­kar olun­muş­dur.

Dörd say­lı ya­şa­yış ye­ri XIV-XVII əsr­lə­rə aid olan Öv­li­ ya Çə­lə­bi­nin haq­qın­da bəhs et­di­yi Min­gə­çe­vir qə­sə­bə­si­ dir. Bu­ra­dan aş­kar olu­nan çiy və biş­miş kər­pic­dən ti­ki­li qa­ lıq­la­rı, şir­li və şir­siz sax­sı mə­mu­la­tı, me­tal əş­ya­lar hə­min döv­rü xa­rak­te­ri­zə edir.

Min­gə­çe­vir­də müx­tə­lif dövr­lə­rə aid ma­raq­lı ta­pın­tı­lar

Oxucları

Qızıl sırğa. e.ə. VIII-VI əsrlər

Skif tipli oxucları

Sü­mük qay­tar­ğan

21

ТАРИХИ-НАДИР

Skif tip­li tunc güz­gü. E.ə. VI­II-VI əsr­lər

Xaçaltı daş. Rəssamı Əli Səttar

Təbərzin-balta

En­lia­ğız qı­lınc

22

var­dır. Mə­sə­lən, Min­gə­çe­vi­rin ilk də­mir döv­rü­nün yay­laq mal­dar­la­rı nə­in­ki gör­dük­lə­ri­ni, eşit­dik­lə­ri­ni təs­vir et­miş, öz hə­yat va­si­tə­lə­ri­nin mo­del­lə­ri­ni də ya­rat­mış­lar. İki­tə­kər­ li, ala­çıq­for­ma­lı ara­ba­la­rın sax­sı mo­del­lə­ri Min­gə­çe­vir­də ske­le­ti çox bü­kü­lü olan, e.ə. XI­II-IX əsr­lə­rə aid tor­paq qə­ bir­lər­dən ta­pıl­mış­dır. Boz rəng­li, yax­şı bi­şi­ril­mə­miş bu mo­ del­lə­rin bə­zi­lə­ri­nin tə­kər­lə­ri, tə­kər­lə­rə ke­çir­mək üçün ox yer­lə­ri, hey­va­nı qoş­maq üçün bo­yun­du­ru­ğu, bir­tə­rəf­li gi­riş ye­ri, tüs­tü çıx­ma­sı üçün ba­ca­sı, üzə­rin­də müx­tə­lif təs­vir­ li na­xış­la­rı var. Ox­şar ala­çıq­lar­dan son za­man­la­ra qə­dər, hət­ta in­di də Azər­bay­ca­nın türk oba­la­rın­da is­ti­fa­də edi­lir.

Bü­kü­lü tor­paq qə­bir­lər­dən aş­kar olun­muş ayaq­qa­bı­ for­ma­lı gil qab­la­rın ça­rı­ğa bən­zə­yən qu­ru­luş­u var. On­lar içi­nin boş və do­lu ol­ma­sı­na gö­rə fərq­lə­nir. Ma­raq­lı­dır ki, ayaq­qa­bı­for­ma­lı gil qab­la­ra yal­nız qə­bir­lər­də rast gə­li­nir.

Bu, təd­qi­qat­çı­lar tə­rə­fin­dən dəfn ayi­ni - ölü­nü san­ki «o bi­ri dün­ya­ya» yo­la sal­maq və ona «yax­şı yol» ar­zu­la­maq ki­mi izah olun­muş­dur. Qə­bir­lə­rə ayaq­qa­bı for­ma­sın­da ha­zır­ lan­mış qab­la­rın qo­yul­ma­sı ayi­ni­nin möv­zu­su re­al hə­yat­ dan alı­na və mər­hu­mun sə­nə­ti ilə də bağ­lı ola bi­lər­di.

Min­gə­çe­vir us­ta­la­rı mü­rək­kəb tex­ni­ki üsul­lar va­si­tə­si­lə qır­mı­zı rəng­li daş-tuf qab­la­rın üzə­ri­ni gü­müş­lə ink­rus­ta­si­ ya edir­di­lər. Aş­kar olun­muş tuf par­çın otu­ra­ca­ğı da­ban­lı, ağ­zı ge­niş olub, göv­də­sin­dən beş ədəd çı­xın­tı çı­xa­rıl­ mış­dır. Par­çın üzə­rin­də ink­rus­ta­si­ya yo­lu ilə müx­tə­lif sə­ ma ci­sim­lə­ri təs­vir olun­muş­dur. Ma­raq­lı­dır ki, tuf qab­la­rın ək­sə­riy­yə­ti Min­gə­çe­vir kur­qan­la­rın­dan aş­kar olun­muş­dur.

Xo­ca­lı-Gə­də­bəy mə­də­niy­yə­ti abi­də­lə­rin­də çox say­da rast gə­li­nən me­tal və pas­ta ilə ink­rus­ta­si­ya tex­ni­ka­sı nü­mu­ nə­lə­ri bu dövr sə­nət­kar­lı­ğı­nın sə­ciy­yə­vi xü­su­siy­yət­lə­rin­ dən­dir.

Min­gə­çe­vir­də tunc top­puz, ni­zə və əsa baş­lıq­la­rı di­gər abi­də­lə­rə nis­bət­də çox əl­də edil­miş­dir. Tunc əsa baş­lıq­ la­rı top­puz baş­lıq­la­rı­na nis­bə­tən iri və uzun­sov­dur. On­la­ rın baş his­sə­si gün­bəz­va­ri ha­zır­lan­mış­dır. Əsa baş­lıq­la­rı həm top­puz, həm də ni­zə baş­lıq­la­rın­dan üzə­rin­də müx­tə­lif bə­zək və təs­vir­lə­rin ol­ma­sı ilə fərq­lə­nir. Təs­vir­lər­də şir və baş­qa hey­van­lar ve­ril­miş­dir. Min­gə­çe­vir­də tək­cə II kur­ qan­dan sək­kiz­dən çox uzun əsa baş­lı­ğı aş­kar olun­muş­ dur. On­la­rın uzun­lu­ğu 12-13 sm, ən en­li yer­də dia­met­ri 4-4,5 sm-dir. Əsa baş­lıq­la­rı­nın iki­si­nin üzə­rin­də it və ya şir, iki­sin­də çi­çək çə­lən­gi və «hə­yat ağa­cı», bi­rin­də svas­ ti­ka, di­gər­lə­rin­də isə hən­də­si na­xış­lar təs­vir olun­muş­dur.

Min­gə­çe­vir­də II kur­qan­dan aş­kar olu­nan əsa baş­lıq­la­rın­ dan bi­ri ba­lıq ba­şı for­ma­sın­da­dır.

Xo­ca­lı və gə­də­bəy­li­lə­rin kim­mer­lər­lə əla­qə­si­nin ol­du­ ğu son təd­qi­qat­lar­la üzə çıx­mış və el­mi ədə­biy­yat­da sü­

Min­gə­çe­vir ta­pın­tı­la­rı ilə bə­ zə­dil­miş qa­dın. Rəs­sa­mı Əli Sət­tar

Ayaqqabıformalı qab

Tor­paq qə­bir. E.ə. XI­II-IX əsr­lər.

Əsa üzə­rin­də şir təs­vi­ri

but olun­muş­dur. Kim­mer­lə­rin ar­dın­ca Qaf­qa­za gə­lib çı­xan skif­lə­rin Min­gə­çe­vir­də yer­ləş­dik­lə­ri, bu­ra­da ölü­lə­ri­ni dəfn edə­cək qə­dər uzun müd­dət qal­dıq­la­rı­nı, özün­dən əv­vəl­ki mə­də­niy­yə­tə tə­sir­lə ye­ni tə­sər­rü­fat və mə­də­niy­yət sis­te­ mi­ni ya­rat­dıq­la­rı­nı gö­rü­rük. Qaf­qaz­da skif­lə­rin ya­şa­ma­sı­ na və skif mə­də­niy­yə­ti­nin tə­si­ri­nə ən yax­şı də­lil skif tip­li ox uc­la­rı­dır. Min­gə­çe­vir­dən aş­kar olun­muş skif tip­li oxuc­la­rı­nı Sa­leh Qa­zı­yev e.ə. VII-e.ə. IV əsr­lə­rə aid et­miş və iki qru­ pa böl­müş­dür: yas­tı və məh­miz­li; üç­til­li və məh­miz­siz.

Gü­müş fi­bu­la. I-III əsr­lər

Tə­bər­zin-bal­ta tök­mək üçün qə­lib

Skif qə­bir­lə­rin­dən çox say­da at əs­lə­hə­lə­ri və bə­zək­lə­ri aş­kar edi­lir. Be­lə at əs­lə­hə­lə­ri içə­ri­sin­də quş dim­di­yi for­ ma­sın­da dü­zəl­di­lən bə­zək­lər Azər­bay­can­da ye­ga­nə nü­ mu­nə­lər olub, yal­nız Min­gə­çe­vir­dən əl­də edil­miş­dir. Bu tip at əs­lə­hə­lə­ri Tür­ki­yə­də Ər­zin­ca­nın Üzüm­lü il­çə­si ya­xın­lı­ ğın­da­kı məş­hur Urar­tu mər­kəz­lə­rin­dən olan Al­tın­tə­pə­dən və Sam­sun ət­ra­fın­dan da aş­kar olun­muş­dur. Yır­tı­cı quş dim­di­yi­ni xa­tır­lat­ma­sı­na əsas­la­na­raq, türk təd­qi­qat­çı­la­rı bu tip əs­lə­hə­lə­ri skif­lə­rə aid et­miş­lər.

23

ТАРИХИ-НАДИР

Skif­lə­rə məx­sus at əs­lə­hə­lə­ri­nin tunc­dan dü­zəl­di­lən­ lə­ri ilə ya­na­şı, sü­mük­dən çox uni­kal for­ma­da ha­zır­la­nan nü­mu­nə­lə­ri də var. Azər­bay­can əra­zi­sin­də skif­lə­rin yer­ ləş­mə­si fak­tı Man­na və Kim­mer-Skif-Sak pad­şah­lı­ğı araş­ dır­ma­la­rı əsa­sın­da da sü­but edil­miş­dir. Sü­mük qay­tar­ğan və at bə­zək­lə­ri bu sü­bu­tu da­ha da qüv­vət­lən­di­rir. Hə­lə­lik yal­nız Min­gə­çe­vir­də, ske­le­ti zə­if bü­kü­lü sa­də tor­paq qə­ bir­dən ta­pıl­mış sü­mük qay­tar­ğan­lar uzun müd­dət mu­si­ qi alət­lə­ri he­sab olun­muş­dur. La­kin hə­min qay­tar­ğan­la­rın təh­li­li­ni ve­rən A.Te­re­noj­kin on­la­rın at əs­lə­hə­si ol­du­ğu­nu mü­əy­yən et­miş­dir. On­la­rın at qay­tar­ğan­la­rı ol­ma­sı haq­ qın­da­kı dü­şün­cə­lə­ri­mi­zi isə 2001-ci il­də Cə­nu­bi Azər­bay­ can­da, Man­na­nın Hə­sən­lu və Nu­şi-Can ya­şa­yış yer­lə­rin­ də apa­rı­lan qa­zın­tı­lar­dan aş­kar edi­lən hey­va­ni üs­lub­da bə­zə­dil­miş sü­mük, at əs­lə­hə­lə­ri dəs­tək­lə­yir. Bu ta­pın­tı­lar at ske­let­lə­ri və skif ox uc­luq­la­rı ilə bir­lik­də əl­də edil­miş­dir.

Skif­lə­rə məx­sus üç ədəd gü­müş cam Min­gə­çe­vir­də uzan­ mış ske­le­t olan qə­bir­lər­dən tapılmışdır.

Qaf­qaz Al­ba­ni­ya­sı­nın xris­ti­an­lıq ta­ri­xi­nə da­ir ən ma­raq­ lı ta­pın­tı­lar da Min­gə­çe­vir­dən mə­lum­dur. 1952-ci il qa­zın­ tı­la­rı za­ma­nı bu­ra­dan 4 xris­ti­an mə­bə­di­nin qa­lıq­la­rı aş­kar olun­muş­dur. Min­gə­çe­vir mə­bəd­lə­ri bir nef­li sa­də mə­bəd­ lər­dir. On­lar çiy kər­pic­dən in­şa edil­miş, üzə­ri ki­rə­mit­lə de­ yil, tor­paq­la ör­tül­müş­dür. Ən qə­dim mə­bəd iri bir otaq­dan

Qızıl məftillərlə hazırlanmış xoruz fiquru – ikiba

24

iba­rət olub, içə­ri­sin­də üz-üzə 6 ədəd sim­met­rik çı­xın­tı var.

Bu çı­xın­tı­la­rın mə­bə­də gə­lən­lə­rin otur­ma­sı üçün ol­du­ğu eh­ti­mal edil­miş­dir. Bu mə­bə­din ab­si­da­for­ma­lı meh­ra­bı yox­dur.

Ab­si­da­şə­kil­li meh­ra­bı olan bir nef­li bö­yük bi­na­dan iba­ rət ikin­ci mə­bə­din əla­və ota­ğı və çiy kər­pic ha­sar­la əha­tə olun­muş qə­bi­ris­tan­lı­ğı var. İba­dət ota­ğı­na çın­qıl dö­şən­di­yi və çın­qıl üzə­ri­nə sa­rı qum ör­tül­dü­yü qa­zın­tı nə­ti­cə­sin­də or­ta­ya çıx­mış­dır. Mə­bəd­də dörd yer­də sim­met­rik ola­raq çın­qıl to­pa­sı­na rast­lan­mış­dır. Bu çın­qıl to­pa­la­rı bi­na­nın ta­va­nı­nı sax­la­yan ağac sü­tun­la­rı­nın özü­lü ol­muş­dur. Yar­ dım­çı otaq­dan bö­yük küp ta­pıl­mış, ota­ğın qi­da sax­lan­ma­ sı üçün is­ti­fa­də edil­di­yi ay­dın­laş­mış­dır. Mə­bə­din hə­yə­tin­ də müx­tə­lif for­ma­lı yed­di ilk xris­ti­an qə­bi­ri ta­pıl­mış­dır. Üçün­cü mə­bəd bi­rin­ci mə­bə­din üzə­rin­də in­şa edil­miş­ dir. Bu mə­bəd bir nef­li olub, ab­si­da­lı meh­ra­bı var­dır. Mə­ bə­din içə­ri­sin­də sək­kiz sü­tun alt­lı­ğı aş­kar olun­muş­dur.

Dör­dün­cü mə­bəd da­ha son­ra­kı döv­rə aid olub, əv­vəl­ki üç mə­bə­din və ikin­ci mə­bə­din qə­bi­ris­tan­lı­ğı­nın üzə­rin­də yer­ləş­miş­dir. Dör­dün­cü mə­bəd 5 otaq­dan iba­rət­dir. Mə­ bəd yan­ğın nə­ti­cə­sin­də məhv ol­muş­dur. Mə­bə­din dör­dün­ cü ota­ğın­da ab­si­da­lı meh­rab var­dır. Mə­bə­din in­şa­sın­da çiy kər­pic­lə bə­ra­bər ki­rəc və əhəng­da­şın­dan da is­ti­fa­də edil­miş­dir. Kül içə­ri­sin­dən tunc, də­mir, sax­sı xaç­lar, sax­sı

İlk orta əsrlərdə istifadə olunmuş toxuculuq dəzgahı

şam­dan­lar ta­pıl­mış­dır. İkin­ci mə­bə­din meh­ra­bın­dan al­ban əlif­ba­sı ilə 62 hərf­li, ki­ta­bə­si olan xa­çal­tı daş üzə çıx­mış­dır. Ki­ta­bə in­di­yə qə­ dər oxun­ma­mış­dır. Azər­bay­can, er­mə­ni və gür­cü alim­lə­ri bu ki­ta­bə­ni oxu­maq üçün çox ça­lış­mış­lar. La­kin al­ban di­li unu­dul­du­ğun­dan və bu əlif­ba ilə ki­ta­bə­lər az ol­du­ğun­dan ya­zı­nı oxu­maq da çox çə­tin ha­la gəl­miş­dir. Ümid edi­rik ki, bu ki­ta­bə oxu­na­caq və Azər­bay­can xris­ti­an ta­ri­xi­nə ye­ni­lik gə­lə­cək­dir. Xa­çal­tı da­şın or­ta­sın­da xaç qoy­maq üçün iri de­şik var­dır. Da­şın bir üzün­də üz-üzə iki to­vuz­ qu­şu, on­la­rın or­ta­sın­da di­ri­li­yin rəm­zi olan zan­baq təs­vir olun­muş­dur. To­vuz­qu­şu­la­rın boy­nun­da dal­ğa­la­nan ip var.

Bu cür təs­vir­lə­rin pav­li­kan tə­ri­qə­ti­nə aid olun­du­ğu bi­li­nir.

Zər­düş­ti­li­yin və ma­ni­li­yin xris­ti­an­lı­ğa tə­si­ri bu­ra­dan açıqay­dın gö­rü­nür. Son­ra­lar bə­zi is­la­mi qrup­lar da bu inan­cı və təs­vir­lə­ri mə­nim­sə­miş­lər.

Min­gə­çe­vir qa­zın­tı­la­rı za­ma­nı zə­rif par­ça nü­mu­nə­lə­ri də aş­kar olun­muş­dur. Mil­li Azər­bay­can Ta­ri­xi Mu­ze­yin­də mü­ha­fi­zə edi­lən ən qə­dim par­ça və sap nü­mu­nə­lə­ri Min­ gə­çe­vi­rin Son tunc və ilk də­mir döv­rü (e.ə. XI­II-VI­II əsr­lər) qə­bir­lə­rin­dən aş­kar olu­nub. Bu par­ça nü­mu­nə­lə­ri, əsa­sən, yun və kə­tan­dan­dır. Bə­zən me­tal bə­zək əş­ya­la­rı­nın üzə­rin­də par­ça iz­lə­ri­nə də rast gə­li­nir.

Min­gə­çe­vi­rin ilk or­ta əsr­lə­rə (III-VII əsr­lər) aid ya­şa­

yış ye­ri və qə­bir­lə­rin­dən aş­kar olun­muş par­ça nü­mu­nə­lə­ri da­ha yax­şı sax­la­nıb. On­la­rın bi­zə gə­lib ça­tan nü­mun­lə­ri da­ha iri­dir. Be­lə par­ça­lar­dan bi­ri­nin üzə­rin­də müx­tə­lif hən­ də­si və nə­ba­ti na­xış­lar ay­dın se­çi­lir. Onun öl­çü­sü 30x39 sm-dir.

Min­gə­çe­vi­rin Kür ça­yı­nın sol sa­hi­lin­də­ki III ya­şa­yış ye­ rin­də (48/54-cü kvad­rat­da) 1,5 metr də­rin­lik­dən 3 mon­qol qə­bi­ri aş­kar olun­muş­dur. XI­II-XIV əsr­lə­rə aid edi­lən bu qə­bir­lər­dən ipək par­ça­lar, xa­lat­lar, də­mir ox və ni­zə uc­luq­ la­rı, to­za­ğa­cın­dan ox­qa­bı, də­mir pay­za, sax­sı yə­hər qa­ lıq­la­rı, mis toq­qa bə­zək­lər və s. ta­pı­lıb. Bu ta­pın­tı­lar içə­ ri­sin­də iki ədəd mon­qol xa­la­tı və bir iri ipək par­ça (öl­çü­sü 115x90 sm) ma­raq do­ğu­rur.

Azər­bay­can ta­ri­xi­nin və mə­də­niy­yə­ti­nin öy­rə­nil­mə­si üçün əvəz­siz mən­bə olan Min­gə­çe­vi­rin ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al­ la­rı araşdırıldıqca ta­ri­xi­mi­zə ye­ni-ye­ni fakt­lar əla­və edi­lir.

Eks­po­nat­lar Mil­li Azər­bay­can Ta­ri­xi Mu­ze­yin­də mü­ha­ fi­zə edi­lir.

Fa­riz Xə­lil­li ta­rix üz­rə fəl­sə­fə dok­to­ru Fo­to­lar Val­ter Ni­sel­li və Rus­la­nın­dır

Saxsı qabın fiquru

25

ГОНАГ-ГАРА

РЕКТОР СИЗДЯН, РЕДАКТОР БИЗДЯН

S

on il­lər öl­kə­miz­də tu­riz­min in­ki­şa­fı üçün mü­hüm ad­dım­lar atı­lır. Qar­şı­ya qo­yu­lan əsas və­zi­fə­lər­dən bi­ri tu­riz­mi Azər­bay­can iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın neft­dən son­ra əsas gə­lir mən­bə­yi­nə çe­vir­mək­dir. Əl­bət­tə ki, bu pro­se­sin uğur­lu get­mə­si və nə­ti­cə­ lən­mə­si üçün təh­sil əsas şərt­dir. Bu məq­səd­lə Azər­ bay­can Tu­rizm İns­ti­tu­tu (ATİ) ya­ra­dı­lıb. İns­ti­tu­tun rek­to­ru Cə­fər Cə­fə­rov­la söh­bə­ti­miz­də sö­zü­ge­dən təh­sil mü­əs­si­sə­si­nin tu­riz­min in­ki­şa­fın­da ye­ri və ro­lun­dan bəhs et­mə­yə ça­lış­mı­şıq.

D.A. - İs­tər­dik ki, ilk ola­raq bir qə­dər ATİ-nin han­sı zə­ru­rət­dən ya­ran­ma­sı ba­rə­də söz aça­sı­nız...

C.C. - Əv­vəl­cə, xa­tır­la­dım ki, Tu­rizm İns­ti­tu­tu Azər­ bay­can Res­pub­li­ka­sı Pre­zi­den­ti­nin 25 av­qust 2006cı il ta­rix­li 925 say­lı fər­ma­nı və Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti­nin 13 fev­ral 2006-cı il ta­rix­li qə­ra­rı ilə Mədəniyyət və Tu­rizm Nazirliyinin nəz­din­də ya­ra­dı­lıb. İns­ti­tut 2006-cı ilin sent­ yabr ayın­da “Tu­rizm işi­nin təş­ki­li və ida­rə edil­mə­si” adlı fa­kül­tə­ ilə fəa­liy­yə­tə baş­la­yıb. Açı­ğı, ins­ti­tu­tun ya­ran­ma­sı hə­lə də mə­nə bir mö­cü­zə ki­mi gə­lir. O za­man əli­miz­də yal­nız ins­ti­tu­tun ya­ra­dıl­ma­sı ilə bağ­lı fər­man və bir boş bi­na var­dı. Sent­yab­rın 15-i tə­lə­bə­lə­ri qə­bul et­mə­liy­dik. İşə baş­la­dıq, ha­mı bir-bi­ri­nə kö­mək et­di, çox­la­rı kö­nül­lü ki­mi

26

ça­lış­dı və biz sent­yabr­da ilk tə­lə­bə­lə­ri­mi­zi qə­bul edə bil­ dik. İlk il­lər­də ins­ti­tut­da cə­mi üç fa­kül­tə fəa­liy­yət gös­tə­rir­di. İn­di isə biz 11 fa­kül­tə­yə tə­lə­bə qə­bu­lu elan edi­rik. Ha­zır­da ins­ti­tut­da “Tu­rizm biz­ne­si­nin təş­ki­li və tex­no­lo­gi­ya­sı”, “Tu­ rizm­də me­nec­ment və mar­ke­tinq”, “Tu­rizm­də in­for­ma­si­ya tex­no­lo­gi­ya­la­rı”, “İc­ti­mai fən­lər”, “Tu­riz­min linq­vis­tik tə­mi­ na­tı”, “İq­ti­sa­diy­yat” və “İn­gils di­li” ka­fed­ra­la­rı möv­cud­dur.

Ka­fed­ra­lar­la ya­na­şı, Təd­qi­qat və İn­ki­şaf Mər­kə­zi, Bey­nəl­ xalq Əla­qə­lər və La­yi­hə­lər Şö­bə­si, Ki­tab­xa­na İn­for­ma­si­ya Mər­kə­zi fəa­liy­yət gös­tə­rir.

D.A. - Tə­lə­bə qə­bu­lu ne­cə apa­rı­lı­r? Ha­zır­da ins­ti­ tut­da nə qə­dər tə­lə­bə təh­sil alı­r?

C.C. - Hal-ha­zır­da ins­ti­tut­da 1314-dən çox tə­lə­bə Azər­ bay­can, rus və in­gi­lis dil­lə­rin­də təh­sil alır. Bi­rin­ci il biz 200 tə­lə­bə qə­bul et­miş­dik. Son­ra­kı il­lər­də 300- 320 ara­sı tə­lə­ bə qə­bul et­dik. Am­ma ins­ti­tu­ta qə­bul olan­lar­la mə­zun olan tə­lə­bə­lar ara­sın­da say fər­qi var və bu­nun ol­ma­sı nor­mal hal­dır. Çün­ki bu Ba­lo­ni­ya sis­te­mi­nin əsas cə­hət­lə­rin­dən bi­ri­dir. Bu sis­te­mə əsa­sən ins­ti­tu­ta da­xil olan tə­lə­bə is­tə­di­ yi fən­lə­ri se­çə və özü qə­rar­laş­dır­dı­ğı vaxt­da da im­ta­han­la­ rı­nı ve­rə bi­lər. İs­tə­sə, ins­ti­tu­tu 3-4, hət­ta 7 ilə qur­ta­ra bi­lər.

Be­lə hal işi­mi­zi çə­tin­ləş­dir­sə də, tə­lə­bə­lə­rə ge­niş im­kan ya­ra­dır. Bu, Azər­bay­can təh­si­li üçün ye­ni sis­tem ol­du­ğu­na gö­rə tən­zim­lən­mə­si də hə­lə ki çə­tin­dir. Am­ma ya­vaş-ya­ vaş prob­lem­lər həll olu­nur.

D.A. - Pre­zi­den­tin qar­şı­ya qoy­du­ğu və­zi­fə­lər­dən bi­ri də tu­rizm sek­to­ru­nu iq­ti­sa­diy­ya­tın ən da­ya­nıq­lı, ef­fek­tiv və rə­qa­bə­tə da­vam­lı sa­hə­si­nə çe­vir­mək­dir.

Bu sa­hə­də Tu­rizm İns­ti­tu­tu nə ki­mi mə­su­liy­yət da­şı­ yı­r?

C.C. - Azər­bay­can tu­rizm sə­nayе­si­nin in­ki­şaf еtdi­ril­mə­ si, qоnaq­pər­vər­lik, tu­rizm, sə­ya­hət və is­ti­ra­hət sa­hə­sin­də iх­ti­sas­lı kadr­la­ra оlan еhti­ya­cı ödə­mək üçün mü­tə­хəs­sis­ lə­rin ha­zır­lan­ma­sı və tək­mil­ləş­di­ril­mə­si üçün 5 il bun­dan ön­cə ya­ra­dı­lan Azər­bay­can Tu­rizm İns­ti­tu­tu bu il­lər ər­ zin­də bir sı­ra uğur­la­ra im­za atıb. Qa­baq­cıl uni­ver­si­tet­lə­ rin müa­sir təh­sil proq­ram­la­rı­nı, təd­ris və­sa­it­lə­ri­ni uğur­la tət­biq edən ins­ti­tut­da el­mi-pe­da­qo­ji ic­ti­ma­iy­yət­lə ya­na­şı, Azər­bay­can döv­lə­ti­nin və xal­qı­mı­zın da eti­ma­dı­nı qa­zan­ ma­ğa na­il olub. Cid­di təh­sil sis­te­mi ilə fərq­lə­nən ins­ti­tu­tu­ mu­za müx­tə­lif öl­kə­lər­dən mü­əl­lim və tə­lə­bə­lə­rin gəl­mə­si ATİ-də təd­ri­sin key­fiy­yə­ti­nin ar­tı­rıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də əl­də olu­nan uğur­la­rın ba­riz sü­bu­tu­dur. Tə­sa­dü­fi de­yil­ki, ins­ti­tu­ tu­muz TQDK-nın son il­lər­də tə­lə­bə qə­bu­lu­nun nə­ti­cə­lə­ri­ nə əsa­sən tər­tib et­di­yi rey­tinq cəd­vəl­lə­rin­də Azər­bay­can ali mək­təb­lə­ri sı­ra­sın­da ilk beş­lik­də yer alır. Baş­lı­ca məq­ sə­di dün­ya­nın nü­fuz­lu ali təh­sil ocaq­la­rı sı­ra­sı­na qa­tıl­maq olan ATİ fəa­liy­yət gös­tər­di­yi müd­dət ər­zin­də da­im qa­baq­ cıl təh­sil tex­no­lo­gi­ya­la­rı­nı tət­biq et­mək­lə bir çox va­cib ye­ ni­lik­lə­ri hə­ya­ta ke­çi­rib. Azər­bay­ca­nın döv­lət ali mək­təb­lə­ri ara­sın­da ilk də­fə ola­raq ATİ-də 2008-2016-cı il­lə­ri əha­tə edən stra­te­ji plan qə­bul olu­nub. İns­ti­tu­tu­muz Av­ro­pa Kre­ dit Trans­fer Sis­te­mi­ni (AKTS) öl­kə­miz­də bü­tün­lük­lə tət­biq edən ilk döv­lət ali təh­sil mü­əs­si­sə­si­dir. 2006-cı il­dən eti­ ba­rən tət­biq edi­lən kre­dit­li təd­ris sis­te­mi, təd­ris proq­ra­ mın­dan ge­ri qa­lan tə­lə­bə­lə­rin növ­bə­ti il­də di­gər tə­lə­bə­lər­ lə pa­ra­lel oxu­ya və ya təh­sil müd­də­ti­ni da­ha tez ba­şa vu­ra bil­mə­lə­ri üçün yay təh­sil proq­ram­la­rı, key­fiy­yə­ti ida­rə­et­mə sis­te­mi­nin tət­bi­qi bu ye­ni­lik­lə­rin, sa­də­cə, bir qis­mi­dir.

D.A. - Bü­tün bun­lar­la ya­na­şı, bu sa­hə­də kadr mə­ sə­lə­si prob­lem ola­raq qa­lır. Bu prob­le­min həl­li is­ti­qa­ mə­tin­də han­sı ad­dım­lar atı­lı­r?

C.C. - Əs­lin­də, öl­kə pre­zi­den­ti bu işin cid­di­li­yi­ni nə­zə­rə ala­raq be­lə bir ins­ti­tu­tunun ya­ran­ma­sı haq­qın­da fər­man im­za­la­dı, tu­rizm işi­ni in­ki­şaf et­dir­mək məq­sə­di­lə mə­sə­lə­ni döv­lət “çə­ti­ri” al­tı­na al­maq üçün xü­su­si bir na­zir­lik ya­ra­dıl­ ma­sı­na qə­rar ver­di. Tu­riz­min in­ki­şa­fı üçün döv­lət proq­ra­ mı da var. Bü­tün bun­la­rın ha­mı­sı­nın ana xət­ti tu­ri­zim təh­si­ li­dir. ATİ fəa­liy­yə­tə baş­la­yan­da tu­ri­zim və otel­çi­lik fa­kül­tə­si yox idi. Çün­ki döv­lət re­yest­ri­nə be­lə bir ad sa­lın­ma­mış­dı.

Biz fəa­liy­yə­ti­mi­zin 3-cü ilin­də tu­ri­zim və otel­çi­lik bö­lü­mü­ nü aça bil­dik. İn­di 300 abi­tu­ri­yent­dən 100-ü bu fa­kül­tə­yə da­xil olur. Bun­dan əla­və, ins­ti­tut ya­ran­dı­ğı gün­dən yax­şı gös­tə­ri­ci­lə­ri ilə fərq­lə­nib.

D.A. - Kadr prob­le­min­dən söz dü­müş­kən, di­gər təh­sil müəs­si­sə­lə­ri­nin tu­ri­zim fa­kül­tə­lə­ri­nin mə­zun­la­ rı iş tap­maq­da çə­tin­lik çə­kir­lər. Bəs ATİ-nin tə­lə­bə­lə­ri ne­cə, iş ta­pa bi­­lir­­lər­­mi­­?

C.C. - Ra­hat­lıq­la de­yə bi­lə­rəm ki, bi­zim ins­ti­tu­tun tə­lə­ bə­lə­ri­nə sə­na­ye­də eh­ti­yac bö­yük­dür. Tə­lə­bə­lə­ri­miz ha­ra mü­ra­ci­ət edir­lər­sə, asan­lıq­la işə qə­bul olu­nur­lar. İn­di öl­ kə­nin hər yerində, müx­tə­lif otel­lə­r­də bi­zim ins­ti­tu­tun tə­lə­ bə­lə­ri­nə rast gə­lə bi­lər­siz. Kem­pins­ki, Park İnn otel­lə­rin­də ça­lı­şan tə­lə­bə­lə­ri­mi­zə Hil­ton Ba­ku-dan yax­şı tək­lif­lər gə­lir.

Tən­bəl­lər, tə­bii ki, hər yer­də var; ilk mə­zun ilin­də 40% tə­lə­ bə­miz dip­lom ala bil­mə­di, çün­ki döv­lət im­ta­han­la­rı­nı ke­çə bil­mə­di­lər. Am­ma Tu­rizm İns­ti­tu­tu­nun dip­lo­mu­nu alan­lar iş­siz qal­mır­lar.

D.A. - Azər­bay­can Tu­ri­zim İns­ti­tu­tu han­sı xa­ri­ci təh­sil mü­əs­si­sə­lə­ri ilə əmək­daş­lıq edir və ya tə­lə­bə mü­ba­di­lə­si apa­rı­r?

C.C. - Təd­ris proq­ram­la­rı­na uy­ğun ola­raq tə­lə­bə­lə­ri­miz müx­tə­lif tu­rizm ob­yekt­lə­rin­də ta­nış­lıq və is­teh­sa­lat təc­rü­

27

ГОНАГ-ГАРА

bə­si ke­çir­lər. Öl­kə­miz­də ilk də­fə ATİ tə­lə­bə­lə­ri üçün nə­ zər­də tu­tu­lan 22 həf­tə­lik is­teh­sa­lat təc­rü­bə­si se­mest­ri­nin tət­bi­qi sa­yə­sin­də tə­lə­bə­lə­ri­miz tək­cə Azər­bay­can­da de­yil, Tür­ki­yə, Şi­ma­li Kipr, Yu­na­nıs­tan, Mal­ta, Uk­ray­na, Ru­si­ya və İs­rai­lin tu­rizm mü­əs­si­sə­lə­rin­də təc­rü­bə ke­çir­lər. Ey­ni za­man­da tə­lə­bə­lə­rin prak­tik bi­lik­lə­ri­nin ar­tı­rıl­ma­sı məq­sə­ di­lə yay ta­nış­lıq təc­rü­bə­si də təş­kil edi­lir. Ha­zır­da ATİ-nin 200-dən çox tə­lə­bə­si öl­kə­də və xa­ri­c­də prak­ti­ka­da­dır. Se­ vin­di­ri­ci hal­dır ki, Ba­kı­da ti­ki­lən 5 ul­duz­lu otel­lər də ATİ tə­lə­bə­lə­rin­dən ge­niş fay­da­la­nır. Be­lə ki, ATİ mə­zun­la­rı bu gün Ba­kı­nın Park İnn, H­yatt, Kem­pins­ki ki­mi bö­yük otel­lə­ rin­də də ça­lı­şır. Hil­ton Ba­ku ins­ti­tut­da təq­di­mat ke­çir­di, ha­ zır­da CV-lə­rin top­lan­ma­sı pro­se­si ge­dir. İns­ti­tu­tun bey­nəl­ xalq təh­sil sis­te­mi­nə in­teq­ra­si­ya­sı­nı sə­ciy­yə­lən­di­rən xü­ su­siy­yət­lər­dən əsas­la­rı − dün­ya­nın tu­rizm tə­ma­yül­lü el­mi mü­əs­si­sə­lə­ri ilə iki­tə­rəf­li əmək­daş­lıq mü­qa­vi­lə­lə­ri­nin im­ za­lan­ma­sı və bu­nun əsa­sın­da hə­ya­ta ke­çi­ri­lən tə­lə­bə və təc­rü­bə mü­ba­di­lə­lə­ri, bey­nəl­xalq la­yi­hə və proq­ram­lar­da iş­ti­rak, elə­cə də nü­fuz­lu təş­ki­lat­la­ra üzv­lük is­ti­qa­mə­tin­də fəa­liy­yət­dir. ATİ Av­ro­pa İt­ti­fa­qı­nın Eras­mus-Mun­dus Xa­ri­ci Əmək­daş­lıq Proq­ra­mı çər­çi­və­sin­də Yu­na­nıs­tan, Fran­sa,

28

Bol­qa­rıs­tan, İta­li­ya, Lit­va, Por­tu­qa­li­ya, Ni­der­land və di­gər öl­kə­lə­rin uni­ver­si­tet­lə­ri ilə əmək­daş­lıq edir. Bun­dan baş­ qa, ins­ti­tut Al­ma­ni­ya­nın Ya­de, Şi­ma­li Kipr Türk Cüm­hu­riy­ yə­ti­nin Gir­ne-Ame­ri­ka, Do­ğu Ak­de­niz, Tür­ki­yə­nin Ata­türk Uni­ver­si­tet­lə­ri ilə əmək­daş­lıq mü­qa­vi­lə­lə­ri im­za­la­yıb. Ötən il­lər ər­zin­də ATİ-nin bir ne­çə mü­əl­lim və tə­lə­bə­si bu proq­ ram­lar­dan ya­rar­la­na­raq xa­ric­də təh­sil və təc­rü­bə ke­çib­lər. Ümu­miy­yət­lə, Krems Tət­bi­qi Elm­lər Uni­ver­si­te­ti də da­xil ol­maq­la xa­ri­ci mü­ba­di­lə proq­ram­la­rı çər­çi­və­sin­də 2007-ci il­dən bu vax­ta­dək ins­ti­tu­ta 47 mü­əl­lim və eks­pert də­vət olu­nub. İns­ti­tu­tu­muz ya­ran­dı­ğı gün­dən in­di­yə­dək 30 xa­ri­ ci ali mək­təb, 34 bey­nəl­xalq təş­ki­lat və şə­bə­kə ilə əla­qə­ lər qu­rub. Bu il ATİ nü­ma­yən­də­si İpək Yo­lu Uni­ver­sitet­lə­ri As­so­sia­si­ya­sı­nın İda­rə He­yə­ti­nin üz­vü se­çi­lib. Se­vin­di­ri­ci hal­dır ki, bu il ATİ həm də Ümum­dün­ya Tu­rizm Təş­ki­la­tı­ na üzv­lü­yə qə­bul olu­nub. Avst­ri­ya­nın Krems İMC Tət­bi­qi Elm­lər Uni­ver­si­te­ti ilə aka­de­mik an­laş­ma­ya əsa­sən ins­ ti­tut­da AATP (Avst­ri­ya-Azər­bay­can Tu­rizm Proq­ra­mı) ad­lı bey­nəl­xalq qrup təş­kil edi­lib. Proq­ra­ma 2007-ci il­də 18, 2008-ci il­də 25, 2009-cu il­də 31 və 2010-cu il­də 19 tə­lə­bə qə­bul olub. 2010-cu il­də proq­ra­mı 14 nə­fər bi­ti­rib.

29

ГОНАГ-ГАРА

D.A. - Son bir il­də əl­də olu­nan ye­ni­lik­lər, na­liy­yət­ lər, uğur­lar haq­qın­da nə de­yə bi­lər­si­ni­z?

C.C. - ATİ-də təd­ris pro­se­si­nin təş­ki­li, el­mi araş­dır­ma­ la­rın apa­rıl­ma­sı, müx­tə­lif qu­rum­lar­la, ali təh­sil mü­əs­si­sə­ lə­ri və bey­nəl­xalq təş­ki­lat­lar­la əla­qə­lə­rin ge­niş­lən­di­ril­mə­ si, ins­ti­tu­tun ta­nı­dıl­ma­sı işin­də irə­li­lə­yiş­lər olub. El­mi-təd­ qi­qat iş­lə­ri­nin ha­zır­lan­ma­sı sa­hə­sin­də kol­lek­ti­vin səy­lə­ri bir­ləş­di­ri­lib, el­mi-təd­qi­qat möv­zu­la­rı və is­ti­qa­mət­lə­ri­nin AMEA-da qey­diy­yat­dan ke­çi­ril­mə­si pro­se­si ba­şa çat­dı­ rı­lıb, araşdırmaların nə­ti­cə­lə­ri­nin nəş­ri sa­hə­sin­də mü­əy­ yən irə­li­lə­yi­şə na­il olu­nub. He­sa­bat ilin­də el­mi ad­lar al­maq üçün dis­ser­ta­si­ya­lar mü­da­fiə edi­lib və kadr po­ten­sia­lı­nın key­fiy­yət tər­ki­bi­nin yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı iş­lə­ri aparılıb. Ca­ri il­ də ATİ bir ne­çə bey­nəl­xalq qu­ru­ma üzv olub, Al­ma­ni­ya­nın Ya­de Uni­ver­si­te­ti və Şi­ma­li Kip­rin Do­ğu Ak­de­niz Uni­ver­ si­te­ti ilə əla­qə­lər in­ki­şaf et­di­ri­lib, əmək­daş­la­rı­mız bir sı­ra bey­nəl­xalq və res­pub­li­ka əhə­miy­yət­li konf­rans­la­ra qa­tı­ lıb­lar. Qeyd olu­nan­lar­la ya­na­şı, fəa­liy­yə­ti­miz­də müəy­yən çatış­maz­lıq­lar da olub. Be­lə ki, ATİ-də təd­ris yük­lə­ri­nin böl­gü­sü və ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­sin­də, dərs jur­nal­la­rı­nın dol­du­ rul­ma­sın­da, elə­cə də qiy­mət­lən­dir­mə pro­se­sin­də bir sı­ra nöq­san­la­ra yol ve­ril­di­yi aş­ka­ra çı­xa­rı­lıb. Tə­lə­bə­lə­rin bi­lik­ lə­ri­nin qiy­mət­lən­di­ril­mə­sin­də yol ve­ri­lən nöq­san­la­rın bi­la­ va­si­tə təd­ris pro­se­si­nin key­fiy­yə­ti­nə tə­sir gös­tər­di­yi nə­zə­ rə alı­na­raq, bu nöq­san­la­ra yol ve­rən mü­əl­lim­lər ba­rə­sin­də cid­di təd­bir gö­rü­lə­cək.

D.A. - Tə­bii ki, sa­da­la­dı­ğı­nız iş­lə­ri et­mək üçün güc­ lü mü­əl­lim kol­lek­ti­vi­nə eh­ti­yac var. Bu mə­sə­lə­ni ne­cə həll edir­si­z?

C.C. - Ma­sa­mın üzə­rin­də gə­lə­cək­də gö­rə­cə­yi­miz iş­lər haq­da 7-8 sə­hi­fə­lik bir si­ya­hı var. Bun­la­rın için­də ən va­ci­ bi ATİ-də key­fiy­yə­ti yük­səlt­mək və bu­ra da­ha sa­vad­lı və ən əsa­sı, təc­rü­bə­li in­san­la­rı də­vət et­mək­dir. Bi­rin­ci növ­ bə­də biz bu in­san­la­rı mad­di cə­hət­dən yax­şı tə­min et­mə­ li­yik. Tu­rizm sə­na­ye­sin­də iş­lə­yən in­san­la­rı, biz­nes­men­lə­ ri təd­ris pro­se­si­nə cəlb et­mək fik­rin­də­yik. Di­gər tə­rəf­dən ar­tıq ha­zır kadr­lar var və on­la­rın kö­mə­yin­dən də is­ti­fa­də et­mək müm­kün­dür. Bun­dan baş­qa, bey­nəl­xalq qrup­la­ra da­xil olan mü­əl­lim­lər var ki, biz on­la­rı mil­li qrup­la­ra də­vət edə bi­lə­rik. Bi­zim əsas məq­sə­di­miz öz tə­lə­bə­lə­ri­mi­zi yax­ şı mü­tə­xəs­sis ki­mi ye­tiş­di­rib audi­to­ri­ya­la­ra bu­rax­maq­dır.

Kadr ça­tış­maz­lı­ğı sə­bə­bin­dən, hət­ta ma­gist­ra­tu­ra pil­lə­sin­ də oxu­yan tə­lə­bə­lə­ri­miz­dən is­ti­fa­də edi­rik. Bu, bir təc­rü­ bə­dir və ümid edi­rik ki, uğur­lu alı­na­caq.

Gülnar MAYİSQIZI

30

31

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

ЙАРАТДЫЬЫ ЯСЯР

”ХХ ЯСР” Nikola Tesla

32

M

üa­sir­lə­ri Tes­la­nı “XX əs­ri ya­ra­dan in­ san” he­sab edir­di­lər. Doğ­ru­dan da, XX əsr ener­ge­ti­ka­sı onun kəşf­lə­ri sa­yə­sin­də mey­da­na gə­lib. Tə­bii ki, elekt­ri­kin ta­ri­xi Tes­la­dan baş­la­mır, on­dan əv­vəl bu sa­hə­də Fa­ra­dey, Maks­vell, Am­per, Hers, Edi­son ki­mi alim­lə­rin fun­da­ men­tal ix­ti­ra­la­rı ol­muş­dur. Bu alim­lər­dən so­nun­cu­ su Tes­la­nın iş or­ta­ğı və ey­ni za­man­da rə­qi­bi To­mas Edi­son elekt­rik­dən prak­ti­ka­da ge­niş is­ti­fa­də et­sə də, ener­ji­nin bü­tün dün­ya­da ya­yıl­ma­sın­da, pla­ne­tar miq­yas qa­zan­ma­sın­da Tes­la­nın da­ha bö­yük ro­lu var.

O, bü­tün Yer kü­rə­si­nin elekt­rik­ləş­di­ril­mə­si­nə na­il ol­ muş­dur.

Tes­la elekt­rik ba­rə­də hər şe­yi bi­lir­di. Bu­ nun­la ya­na­şı, o, kos­mik pro­ses­lə­rin el­mi təh­li­ li­ni də ver­miş­dir. O, sü­ni id­rak ha­zır­la­ma­ğa ça­ lı­şır­, fi­kir­lə­rin fo­to­şək­li­ni al­maq üzə­rin­də iş­lə­ yir­, za­ma­nı ida­rə et­mək tə­şəb­bü­sü də gös­tə­rir­di.

Da­hi serb ix­ti­ra­çı­sı­nın kəşf­lə­rin­dən bü­tün bə­şə­ riy­yə­tin ge­niş is­ti­fa­də et­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, adı və əməl­lə­ri az qa­la unu­dul­muş­dur. O, bü­tün bə­şə­riy­yə­ti pul­suz ener­ji ilə tə­min et­mə­yə ça­lı­şır­dı. Bu­nun­la ka­pi­ ta­list sə­na­ye­si­ni çök­dür­mək im­ka­nı­na sa­hib idi. Adı­ nın unut­du­rul­ma­ğa ça­lı­şıl­ma­sın­da bu amil­lə­rin də bö­yük ro­lu var.

Onun ən önəm­li ix­ti­ra­la­rın­dan bi­ri də­yi­şən cə­rə­ yan ge­ne­ra­to­ru idi. Əgər bu ge­ne­ra­tor ol­ma­say­dı, müa­sir ener­ge­ti­ka mey­da­na gəl­məz­di, müa­sir si­vi­li­ za­si­ya yüz il ge­ri dü­şər­di.

Al­lah xo­fu və ki­tab alu­də­çi­li­yi ilə ke­çən uşaq­lıq Ni­ko­la Tes­la 9 iyul 1856-cı il­də Xor­va­ti­ya­nın ki­çik dağ kən­din­də do­ğu­lub. 8 ya­şı­na ça­ta­na­dək zə­if və qə­tiy­yət­ siz uşaq idi. İs­tə­di­yi hər han­sı mə­sə­lə­nin həl­li­nə gi­riş­mə­si üçün nə qüv­və­si, nə də cə­sa­rə­ti ça­tır­dı. O, heç bir sə­bəb ol­ma­dan ya şən­lə­nir, ya da qəm­lə­nir­di. Bə­dən ağ­rı­sı və ölüm haq­qın­da dü­şün­cə­lə­ri özün­dən kə­nar­laş­dı­ra bil­mir­ di. On­da güc­lü Al­lah xo­fu var­dı. Ge­cə­lər gö­zü­nə gö­rü­nən əcin­nə­lər­dən, adam­ye­yən nə­həng­lər­dən qor­xur­du.

Ni­ko­la­da ki­tab oxu­maq alu­də­çi­li­yi var­dı. Ata­sı onun bu məş­ğu­liy­yə­ti­nin qar­şı­sı­nı al­ma­ğa ça­lı­şır­dı. Qor­xur­du ki, oğ­lu­nun göz­lə­ri­ zəifləyə bi­lər. Ge­cə­lər ha­mı ya­tan­ dan son­ra ata­sı­nın ki­tab­la­rı­nı oxu­ya bil­mə­k üçün do­nuz pi­yin­dən uzun-uzun şam­lar dü­zəl­dir­di. Elə hə­min dövr­ də Ni­ko­la özün­də qə­ri­bə­lik­lər hiss et­mə­yə baş­la­mış­dı.

O, tə­səv­vü­rün­də can­lan­dır­dı­ğı hər han­sı bir cis­mi, me­ xa­niz­mi özü dü­zəlt­di­yi­ni xə­yal edir­di. Tes­la­nın çox güc­lü

yad­da­şı var­dı. Oxu­du­ğu yüz­lər­lə ki­ta­bın hər bir sət­ri­ni, hər bir şək­li­ni və la­yi­hə­si­ni yad­da­şın­da sax­la­ya bi­lir­di.

Qa­ra pi­şik­dən də xe­yir gə­lər­miş...

Bir də­fə Tes­la ha­va qa­ra­lan za­man hə­yət­də otu­rub sıx ­tük­lü qa­ra pi­şi­yi­ni tu­mar­la­yır­dı. Onun diq­qə­ti­ni pi­şi­yin tü­kü ilə özü­nün bar­maq­la­rı ara­sın­da əmə­lə gə­lən xır­da qı­ğıl­cım­la­rın ət­ra­fa işıq saç­ma­sı çək­di. Uşaq bu ha­di­sə­ dən təəc­cüb­lə­nə­rək ata­sın­dan qı­ğıl­cımın ya­ran­ma­sı­nın sə­bə­bi­ni so­ruş­du. Ata­sı “Sə­bə­bi­ni də­qiq bil­mi­rəm, amma mə­nə elə gə­lir ki, bu, il­dı­rı­mın da­xi­lin­də­ki qüv­və­dir”, – de­ di. Ata­sı­nın ca­va­bı on ­yaş­lı Ni­ko­la­nı hey­rə­tə sal­dı. Be­lə­lik­ lə, oğ­lan­da sir­li elekt­rik qüv­və­si­nə ma­raq ya­ran­dı. Elə bu ma­ra­ğı da onu Qratz Uni­ver­si­te­ti­nə gə­ti­rib çı­xar­dı. Bax­ ma­ya­raq ki, ata­sı onun da özü ki­mi ke­şiş ol­ma­sı­nı tə­kid edir­di. “İx­ti­ra­çı­lar kra­lı”nın qə­zə­bi­nə tuş gəl­di Öz ix­ti­ra­la­rı­nı ger­çək­ləş­di­rə bil­mək üçün bey­ni ye­niye­ni kəşf­lər­lə do­lu, ci­bi isə boş olan Tes­la 1884-cü il­də Ame­ri­ka­ya üz tut­du. Am­ma Nyu-York onu ilk an­dan sı­na­ ğa çək­di. Gə­mi­də oğ­ru­lar tə­rə­fin­dən so­yu­lan ba­qaj­sız, ac və pul­suz qa­lan Tes­la kör­pü­dən bir­ba­şa “İx­ti­ra­çı­lar kra­lı” adı­nı qa­zan­mış To­mas Edi­so­nun ya­nı­na yol­lan­dı. To­mas Edi­so­nun bü­tün kəşf­lə­ri sa­bit cə­rə­ya­na söy­kə­nir­di. Tes­la­ nın icad et­di­yi də­yi­şən cə­rə­yan sis­te­mi isə Edi­so­nun sa­ bit cə­rə­yan sis­te­mi­nə nis­bə­tən da­ha ucuz və əl­ve­riş­li idi.

Nikola Tes­la­nın in­ki­şaf et­dir­di­yi trans­for­ma­tor­lar va­si­tə­si­lə elekt­ri­ki in­cə ka­bel­lər üzə­rin­dən uzaq mə­sa­fə­lə­rə it­ki­siz da­şı­maq müm­kün idi. Və o, Edi­son­la ra­zı­lı­ğa gə­lə­rək bu sis­te­mi onun mü­əs­si­sə­lə­rin­də də tət­biq et­di. Edi­son bu­ nun mü­qa­bi­lin­də Tes­la­nı 50 min dol­lar­la mü­ka­fat­lan­dı­ra­ ca­ğı­nı söy­lə­sə də, son­ra­dan pu­lu ver­mək­dən im­ti­na et­di.

Bun­dan son­ra Tes­la Edi­son­la yol­la­rı­nı ayır­dı. Edi­son sö­ zün­dən dön­mək­lə qal­ma­dı, həm də Tes­la­nın bun­dan­son­ ra­kı el­mi kar­ye­ra­sı­nı pis­lə­mə­yə, onu al­çalt­ma­ğa baş­la­dı.

Bu gün Tes­la­nın be­lə az ta­nın­ma­sın­da Edi­so­nun bö­yük pa­yı var. Ən qə­ri­bə­si də odur ki, son­ra­lar Tes­la ix­ti­ra­la­rı­ na gö­rə “Edi­son mü­ka­fa­tı”na la­yiq gö­rü­lə­cək­di... Edi­son tə­rə­fin­dən da­vam­lı tən­qid edi­lən bi­ri­nə bun­dan da­ha pis mü­ka­fat verilə bil­məzdi.

Ra­da­rın kəş­fi­nə ma­neə tö­rə­dən bi­ri ki­mi, ye­nə də Edi­ so­nun adı hal­la­nır. Bi­rin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­də ABŞ döv­lə­ti al­man də­ni­zal­tı­la­rı­nı təs­bit edə­cək bir sis­tem in­ki­ şaf et­dir­mə­yə ça­lı­şır­dı və bu­nun üçün Edi­son­dan kö­mək is­tə­miş­di. Tes­la­nın bu möv­zu­da­kı tək­li­fi ener­ji dal­ğa­la­rı­ nı is­ti­fa­də et­mək ol­du. Bu gün be­lə sis­te­mə ra­dar de­yi­

33

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

Bütün bəşəriyyəti pulsuz enerji ilə təmin etməyə çalışan Tesla bu istəyinə nail olmasa da, “elektrik dahisi” kimi tarixə düşməyi bacardı. rik. Edi­son Tes­la­nın tək­li­fi­ni tə­bii ola­raq rədd et­di. Onun fik­rin­cə, bu, çox ax­maq bir tək­lif idi. Bu sə­bəb­dən dün­ ya ra­da­rın ica­dı­nı 25 il göz­lə­mək məc­bu­riy­yə­tin­də qal­dı.

Dün­ya­nın ilk mil­yar­de­ri ola bi­lər­di...

Edi­son­dan ay­rıl­dıq­dan son­ra Tes­la­nın nə iş ye­ri, nə də pu­lu var idi. An­caq onun ix­ti­ra­la­rı mil­yon­çu Ves­tin­hau­zun ma­ra­ğı­na sə­bəb ol­muş­du və o, Tes­la ilə bir mü­qa­vi­lə im­ za­la­dı. Mü­qa­vi­lə­yə gö­rə Ves­tin­ha­uz sat­dı­ğı hər bir ki­lo­vat də­yi­şən elekt­rik üçün Tes­la­ya 2,50 dol­lar ve­rə­cək­di. Tes­ la pul­suz­luq sə­bə­bin­dən re­al­laş­dı­ra bil­mə­di­yi iş­lə­ri üçün nağd pu­la qo­vuş­muş­du. Tes­la­nın Ves­tin­ha­uz­dan ala­ca­ğı pu­lun 1 mil­yon dol­la­rı keç­mə­si mil­yon­çu­nu ma­liy­yə prob­ lem­lə­ri ilə üz-üzə gə­tir­di. Tes­la mü­qa­vi­lə­si eti­bar­lı ol­du­ğu müd­dət­də Ves­tin­hau­zun if­las edə­cə­yi­ni bil­di­yi üçün mü­

34

qa­vi­lə­ni cı­rıb at­dı. Çün­ki onun ən bö­yük məq­sə­di in­san­la­ ra ucuz elekt­rik ve­rə bil­mək idi. Dün­ya­nın ilk mil­yar­de­ri ol­ maq­dan­sa, pa­tent­lə­ri qar­şı­lı­ğın­da özü­nə ödə­nən 216,600 dol­la­ra ra­zı ol­du. Və mil­yon­çu Ves­tin­hau­zun ma­liy­yə dəs­ tə­yi ilə Nia­qa­ra şə­la­lə­sin­də Tes­la­nın ix­ti­ra­la­rı əsa­sın­da su-elekt­rik stan­si­ya­sı­nın in­şa­sı­na baş­la­nıl­dı. Bu, dün­ya­ nın ilk hid­roe­lekt­rik stan­si­ya­sı idi.

Ra­dio və rent­ge­nin əsl “ata­sı” Tes­la ital­yan ra­dio­tex­ni­ki və iş ada­mı Qul­yel­mo Mar­ ko­ni­nin “Ra­dio­nu icad et­dim”, - de­yə or­ta­ya çıx­ma­sın­dan 10 il əv­vəl ra­dio­nun tə­məl iş prin­sip­lə­ri­ni ar­tıq kəşf et­miş­ di. Mar­ko­ni­nin ra­dio­su səs çat­dır­mır, yal­nız siq­nal ötü­rə bi­lir­di. Hal­bu­ki bu, Tes­la­nın Mar­ko­ni­dən il­lər əv­vəl re­al­ laş­dır­dı­ğı bir şey idi. An­caq əda­lət gec də ol­sa bər­qə­rar

Nikola Tesla minlərlə voltluq elektrik axını arasında sakitcə oturub kitab oxuyacaq qədər elektrikə hakim idi. ol­du. 1943-cü il­də, yə­ni Tes­la­nın öl­dü­yü il ABŞ Yük­sək Məh­kə­mə­si Mar­ko­ni­nin pa­tent­lə­ri­ni Tes­la­nın bu möv­zu­da da­ha əv­vəl re­al­laş­dır­dı­ğı iş­lər sə­bə­bi ilə ləğv et­di. Hə­lə bir çox mü­ra­ci­ət qay­na­ğın­da Mar­ko­ni “ra­dio­nun ata­sı” ola­raq gös­tə­ri­lər­kən, Tes­la­nın adın­dan heç da­nı­şıl­mır­dı.

1895-ci il­də rent­gen ci­ha­zı­nı kəşf et­di­yi bi­li­nən Vil­helm Rönt­gen­dən hə­lə 3 il əv­vəl Tes­la bu şüa­lar­la təc­rü­bə­lər apar­mış və in­sa­nın da­xi­li or­qan­la­rı­nın uğur­lu şə­kil­lə­ri­ni əl­ də et­mə­yi ba­car­mış­dı.

Dün­ya­nı iki­yə ayır­maq gü­cü­nə sa­hib idi Kəşf­lə­ri­ni da­vam et­di­rən Tes­la yer üzü ilə ey­ni tez­lik­də tit­rəş­mə ya­rada biləcək, bu­xar gü­cü ilə iş­lə­yən bir tit­rəş­ mə ci­ha­zı hazırla­mış­dı. Nə­ti­cə­də nə oldu? Ya­xın ət­raf­da­ kı bü­tün mən­zil­lə­ri sar­sı­dan şid­dət­li bir zəl­zə­lə mey­da­na gə­ldi. Bi­na­lar sar­sıl­dı, şü­şə­lər qı­rıl­dı, bo­ya və su­vaq­lar di­var­lar­dan tö­kül­dü. Tes­la­nın he­sab­la­ma­la­rı­na gö­rə ey­ni sis­tem­lə Em­pi­re Sta­te bi­na­sı­nı yox et­mək, hət­ta dün­ya­nı or­ta­­dan iki­yə ayır­maq da müm­kün idi.

Kəşf­ləri “cin-şey­tan əmə­li” ad­lan­dı­rı­lır­dı 1931-ci il­də ta­ma­şa­çı­la­ra ye­ni fe­no­men nü­ma­yiş et­

di­rən Tes­la av­to­mo­bi­li­nin mü­hər­ri­ki­ni çı­xart­dı­rıb ye­ri­nə elekt­ro­mo­tor qoy­dur­du. Son­ra da ka­po­tun al­tı­na ki­çik bir qu­tu bər­kit­di. Sü­rü­cü­nün ye­rin­də əy­lə­şib qa­zı ba­san ki­mi ma­şın hə­rə­kə­tə gəl­di. Tes­la bu ma­şın­la sa­at­da 150 km sü­rət­lə ge­dir­di. Ma­şın­da heç bir ba­ta­re­ya, ya­xud ak­ku­ mul­ya­to­run ol­ma­ma­sı onun alim kol­le­qa­la­rı­nı son də­rə­cə tə­əc­cüb­lən­dir­miş­di. Alim­lə­rin “Ener­ji­ni ha­ra­dan alır­sa­n?” sua­lı­nı Tes­la “Əha­tə­sin­də ol­du­ğu­muz efir­dən”, - de­yə ca­ vab­lan­dır­mış­dı. Əgər o döv­rün adam­la­rı Tes­la­nın işi­ni “cin-şey­tan əmə­li” ad­lan­dı­rıb onu pərt et­mə­səy­di­lər, in­di­ki dövr­də biz ben­zin is­ti­fa­də et­mə­dən, dai­mi mü­hər­rik­li av­to­ mo­bil­lər­də gə­zə bi­lər­dik. Tes­la küt­lə­nin be­lə bir mü­na­si­ bə­tin­dən hirs­lə­nə­rək an­la­şıl­maz qu­tu­nu ma­şın­dan çı­xa­rıb öz la­bo­ra­to­ri­ya­sı­na apar­mış­dı. Hə­min qu­tu­nun sir­ri in­di­ yə­dək açıl­ma­yıb. İn­san­la­rın mən­fi mü­na­si­bə­ti­nə bax­ma­ ya­raq, av­to­mo­bil­lər­də is­ti­fa­də edi­lən ilk “spi­do­metr”i icad et­mək isə ona nə­sib ol­muş­dur.

Mil­çək­dən fil dü­zəl­dən da­hi Tes­la elm ta­ri­xin­də kəşf­lə­ri ilə ya­na­şı, qə­ri­bə­lik­lə­ri ilə də iz qo­yub. O, mik­rob yo­lux­ma­sın­dan çox qorx­du­ğu­na gö­rə əl­lə­ri­ni tez-tez yu­yur və əl­cək ta­xır­dı. Otel­lər­də ya­şa­

35

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

Nəzəriyyələrini sınayacaq maliyyə qaynaqlarından məhrum olduğuna görə daha çox qeyd tutmaqla məşğul idi. dı­ğı dövr­lər­də gün­də 20-dək dəs­mal tə­ləb edir­di. Na­har vax­tı ye­mək ma­sa­sı­na mil­çək qo­nan­da ye­ni­dən si­fa­riş ve­rir­di. Rəs­mi zi­ya­fət­lər­dən baş­qa, hər za­man tək ye­mək ye­yir­di, xü­su­sən də heç bir vəch­lə onu bir qa­dın­la ey­ni ma­sa­ya əy­ləş­dir­mək müm­kün de­yil­di. Heç vaxt ev­lən­mə­ yən Tes­la qa­dın­lar­dan uzaq ol­ma­ğın onun is­te­da­dı­na kö­ mək et­di­yi­ni dü­şü­nür­dü. Özün­dən baş­qa bi­ri­nin saç­la­rı­na to­xun­maq­dan iy­rə­nir­di. 3 rə­qə­mi­nə çox diq­qət ye­ti­rir­di.

Yal­nız 3-ə bö­lü­nə bi­lən otel otaq­la­rın­da qa­lır­dı. Gö­yər­ çin­lə­ri çox se­vir­di. Çox az dos­tu var idi, ən ya­xın dos­tu isə məş­hur ya­zı­çı Mark Tven idi. Bü­tün bu qə­ri­bə­lik­lə­ri ilə ya­na­şı, pro­fes­sio­nal sə­viy­yə­də linq­vis­ti­ka ilə məş­ğul olur­, şe­ir ya­zır­, mu­si­qi­ni və fəl­sə­fə­ni gö­zəl bi­lir­, sək­kiz dil­də rə­ van da­nış­ma­ğı ba­ca­rır­dı.

Yo­xa çı­xan əl­yaz­ma­lar Tes­la nə­zə­riy­yə­lə­ri­ni sı­na­ya­caq ma­liy­yə qay­naq­la­rın­ dan məh­rum ol­du­ğu üçün yal­nız qeyd tu­ta bi­lir­di. Geridə ton­lar­la qeyd dəf­tə­ri qal­dı. La­kin Tes­la­nın gün­də­lik­lə­ri­nin və əl­yaz­ma­la­rı­nın ək­sər his­sə­si ay­dın­laş­dı­rıl­ma­mış sə­ bəb­lər­dən yo­xa çıx­mış­dır. Bəl­kə də Pen­ta­qo­nun seyf­ lə­rin­də sax­la­nı­lır və nə vaxt­sa is­ti­fa­də­yə ya­rar­lı ola­caq.

Onun bi­oq­raf­la­rı­nın gəl­dik­lə­ri qə­naə­tə gö­rə isə hə­min sə­

36

nəd­lə­ri bəl­kə də Tes­la­nın özü İkin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin baş­lan­ğı­cın­da yan­dır­mış­dır ki, gü­nah­sız əha­li­nin qı­rıl­ma­sı im­kan­la­rı he­çə en­di­ril­sin.

Bü­tün həyatı ­bo­yu 800 ica­dın pa­ten­ti­ni al­dı. Əgər ma­liy­ yə dəs­tə­yin­dən məh­rum ol­ma­say­dı, Edi­so­nun re­kor­du­nu be­lə ke­çə bi­lər­di. Edi­son pa­tent­lə­ri alın­mış 1093 ix­ti­ra­nın sa­hi­bi idi. Bü­tün hə­ya­tı­nı an­caq el­mi ax­ta­rış­la­ra həsr et­miş Ni­ko­la Tes­la­nın öz şəx­si evi be­lə ol­ma­mış­dır. Həyatı bo­yu otel­lər­də qa­lan da­hi, hət­ta ölən­də də bir otel ota­ğın­da kim­ sə­siz və pul­suz şə­kil­də bu dün­ya­ya göz­lə­ri­ni yum­muş­dur.

Tesla rəqibi Edisonun iş üsulu haqqında deyirdi: “Edison samanlıqda itən bir iynəni axtarmaq vəziyyətində olsa, bal arısı çalışqanlığı ilə bütün samanların altına tək-tək baxaraq sözü gedən iynəni tapmağa çalışar. Mən elmi işlərində buna tez-tez şahid olardım. Halbuki bir az nəzəri iş, bir az da hesablama etmək surətiylə xərclədiyi vaxt və əməyin yüzdə doxsanından qənaət edə bilərdi”.

Rə­na KƏ­Rİ­MO­VA

37

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

БИЗ ГАРАНЫ БАСЫНЪА, ГАРА БИЗИ БАСАЪАГ!

U

l­duz­la­rı və baş­qa göy ci­sim­lə­ri­ni özü­nə çə­ kə­rək udan qa­ra də­li­yi bu ifa­də­lər­dən han­ sı ilə ad­lan­dır­maq da­ha düz­gün­dür - “kos­ mik qa­til­lər”, yox­sa “ya­ra­dan­lar”? Çə­tin su­al­dır, çün­ki bir­mə­na­lı ca­va­bı yox­dur. Qa­ra də­lik­lər ona gö­rə “ya­ra­dan­lar” he­sab olu­nur ki, öz­lə­ri­nin güc­ lü qra­vi­ta­si­ya sa­hə­lə­ri sa­yə­sin­də ət­raf­la­rı­na ma­te­ri­ya top­la­maq­la ye­ni nə­sil ul­duz­la­rın və hət­ta qa­lak­ti­ka­la­ rın for­ma­laş­ma­sı­na şə­ra­it ya­ra­dır­lar. Bu­nun­la ya­na­şı, həm də hər şe­yi çən­gi­nə alıb udan, “doy­maq bil­mə­ yən”, aman­sız “kos­mik qa­til”dir qa­ra də­lik­lər. Tоn­lаr­lа аğır­­lıq­dа­­kı küt­­lə­­yə sа­hib оlаn plа­nеt­lər, pеyk­lər, аs­tе­ rо­id­­lər, hət­tа ul­­duz­lаr bе­lə qа­rа də­­li­­yin cа­zi­­bə gü­­cü­­ nə qаr­şı dа­yа­nа bil­­mir­­lər. Bir də­­fə qа­rа də­­li­­yin cа­zi­­bə

38

sа­hə­­si­­nə gir­­dik­­dən sоn­rа аr­tıq gе­ri­­yə dö­­nüş yох­dur.

Yах­şı, bəs qа­rа də­lik ət­ra­fın­dakı hər şе­yi ni­yə özü­nə çə­­ki­r? Alim­lə­rin fik­rin­cə, ək­sər qa­lak­ti­ka­la­rın mil­yon­ dan ar­tıq gü­nəş öl­çü­sü ağır­lı­ğın­da qa­ra də­lik­lə­ri var. ­­­Ümumi nis­bi­lik nəzəriyyəsinə gö­rə, qa­ra də­lik­lər hər han­sı ci­sim bü­tün is­ti­qa­mət­lər­də qravitasiya radiusundan ki­çik öl­çü­yə­dək sı­xı­lar­kən ya­ra­nan ob­yekt­dir.

Bu za­man cazibə sa­hə­si o qə­dər güc­lü olur ki, işığı, ümu­miy­yət­lə şüa­lan­ma­nı və ya his­sə­cik­lə­ri bu­rax­mır.

Mad­də və şüa qa­ra də­li­yə da­xil ola bi­lər, an­caq ora­ dan çı­xa bil­məz. Kə­nar mü­şa­hi­də­çi isə qa­ra çu­xu­ra dü­şən mad­də­də nə baş ver­di­yi­ni heç vaxt bil­mir. Bu ob­yekt­lər işıq yay­ma­dı­ğı­na gö­rə zül­mət for­ma­da gö­ rü­nür.

Qa­ra də­li­yin kö­nül­süz ix­ti­ra­çı­sı Al­bert Eynş­tey­ni qa­ra də­li­yin kö­nül­süz ix­ti­ra­çı­sı say­ maq olar. Onun küt­lə ca­zi­bə tən­lik­lə­ri qa­ra də­lik an­la­yı­ şı­nın əsa­sı­dır, an­caq qə­ri­bə bu­ra­sı­dır ki, Eynş­teyn bu tən­lik­lə­ri qa­ra də­lik­lə­rin ol­ma­ma­sı üçün is­ti­fa­də et­miş­dir.

Eynş­tey­nin 1939-cu il­də “An­nals of mat­he­ma­tics” jur­na­lın­ da çap olu­nan mə­qa­lə­sin­də qa­ra də­lik­lə­rin, yə­ni çox sıx ol­du­ğu üçün için­dən işı­ğın be­lə keç­mə­si­nin qar­şı­sı­nı alan göy ci­sim­lə­ri­nin ol­ma­ya­ca­ğı­nı ya­zır­dı. Bu­nun üçün də özü­nün 1916-cı il­də dərc et­dir­di­yi ümu­mi nis­bi­lik və küt­lə ca­zi­bə nə­zə­riy­yə­si­ni is­ti­fa­də et­miş­di. Eynş­tey­nin qa­ra də­ lik­lə­ri in­kar et­mə­sin­dən bir ne­çə ay son­ra, ona is­ti­nad et­ mə­dən C. Ro­bert Op­pen­hay­mer və tə­lə­bə­si Snay­der ye­ni bir araş­dır­ma apa­rır­lar. Bu araş­dır­ma Eynş­tey­nin nis­bi­lik nə­zə­riy­yə­si­nə əsas­la­na­raq, ilk də­fə qa­ra də­lik­lə­rin ne­cə ya­ran­dı­ğı­nı gös­tər­mək üçün is­ti­fa­də edil­miş­di.

“Don­muş ul­duz­lar” və ya za­ma­na sə­fər qa­pı­sı Qa­ra də­li­yin ter­min ki­mi or­ta­ya çıx­ma­sın­da isə hə­lə son­ra­lar – 1968-ci il­də – Ame­ri­ka ast­ro­no­mu Con Uille­ rin ro­lu ola­caq­dı...Bu ter­mi­nə ilk də­fə onun “Bi­zim Kai­nat: mə­lum və na­mə­lum” ad­lı mü­ha­zi­rə­sin­də rast gəl­inir. Da­ha ön­cə­lər isə qa­ra də­li­yə “da­ğıl­mış ul­duz­lar” və ya “don­muş ul­duz­lar” de­yib­lər. 1935-ci il­də Eynş­teyn be­lə bir eh­ti­mal­ la çı­xış et­miş­dir ki, at­mos­fer­də­ki qа­rа də­lik baş­qa za­man öl­çü­sü­nə qa­pı ola bi­lər. Eynş­teyn bir qа­rа də­li­yin baş­qa qа­rа də­li­yə ke­çid ol­du­ğu­nu dü­şü­nür­dü. Be­lə­cə, alim­lər za­ma­na sə­fə­rin qа­rа də­lik va­si­tə­si­lə hə­ya­ta ke­çə bi­lə­cə­yi­ ni müm­kün sa­yır­lar.

Gü­nə­şin bir ta­yı “Sə­ma­da öy­rə­nil­mə­li o qə­dər çox şey var ki... Am­ma in­san­lar on­la­rı heç vaxt so­na­dək öy­rə­nə bil­mə­yə­cək­lər.

Bu­na sa­də­cə bə­şə­riy­yə­tin za­ma­nı çat­ma­ya­caq”. Müa­sir

döv­rün ən məş­hur və nü­fuz­lu fi­zik-nə­zə­riy­yə­çi­lə­rin­dən bi­ri Sti­ven Ho­kinq be­lə de­yib. Öy­rə­nil­mə­yən, sü­but olun­ma­ yan eh­ti­mal­lar­dan bi­ri də Gü­nə­şin bir ta­yı­nın möv­cud­lu­ ğu və onun son­ra­dan qa­ra də­li­yə çev­ril­miş ola bi­lə­cə­yi­dir.

Bu təх­­mi­­nin sə­­bə­­bi də Sа­mаn­yо­lun­dа­­kı bü­­tün ul­­duz­lа­­rın qrup­lаr hа­lın­dа оl­mа­sı­­dır. Gü­­nə­­şin tək­li­yi bir çох аli­­mə оnun bir tа­yı­­nın (ох­şа­rı­­nın) оlub, sоn­rа­dаn qа­rа də­­li­­yə çеv­ril­­mə­si еh­ti­mа­­lı­­nı dü­­şün­­mə­­yə əsаs vе­rir.

Bu gün аlim­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti bi­zim ya­şa­dı­ğı­mız Yer kü­ rə­si­nin də еh­ti­mаl оlu­nаn qа­rа də­­lik­­lər tə­­rə­­fin­­dən udu­la­ raq yох оlа­cа­ğı­­nı dü­­şü­­nürlər. Dün­yа bе­lə bir qа­rа də­­li­­ yin içi­­nə gir­­mə­­sə bе­lə, hər han­sı qа­rа də­­li­­yin оl­du­­ğu­­muz sis­tе­­min yа­хı­­nın­dаn kеç­mə­­si güc­­lü bir fə­lа­­kət еh­ti­mа­­lı­­dır.

Bе­lə bir göy cis­­mi­­nin оl­du­­ğu­­muz sis­tе­­min yа­nın­dаn kеç­ mə­­si bir çох plа­nе­tin оr­bi­tin­­dən çıх­mа­­sı­nа sə­­bəb оlа bi­­lər.

Yüz­­lər­­lə, min­­lər­­lə аs­tе­rо­i­din bе­lə bir cа­zi­­bə qüv­­və­­sin­­dən tə­­sir­­lən­mə­si müm­kün­dür. Qa­ra də­li­yin ca­zi­bə­sin­dən tə­sir­ lə­nən bu yüz­­lər­­lə, min­­lər­­lə göy cis­­mi dün­yа­yа dü­­şə bi­­lər.

“Xa­os ya­yan” qa­ra bu­lud ye­rə ya­xın­la­şır Ast­ro­nom­la­rın söz­lə­ri­nə gö­rə, yo­lu üzə­rin­də hər şe­yi si­lən toz­dan iba­rət bu­lud ye­rə ya­xın­la­şır. Bu­ lud pla­ne­ti­miz­dən 28 min işıq ili mə­sa­fə­də olan qa­ ra də­li­yin için­dən çı­xıb. Bu göy cis­mi­ni mü­şa­hi­də edən ast­ro­nom­lar ona “xa­os ya­yan bu­lud” adı­nı ve­rib­lər.

10 mil­yon mil uzun­lu­ğu olan sir­li bu­lu­dun Ye­rə 2014-cü il­də ça­ta­ca­ğı bil­di­ri­lir. “Əgər bu­lud Ye­rə çat­sa, onun pla­ ne­tə tə­si­ri mü­rək­kəb­lə ya­zıl­mış mət­nin üzə­ri­nə su tö­ kül­mə­si ki­mi ola­caq. Su söz­lə­ri məhv edə­cək”. Bu fi­kir­ lə­ri Kemb­ric Uni­ver­si­te­ti­nin ast­ro­fi­zi­ki Al­bert Şer­vins­ki de­yib. Ast­ro­fi­zik əmin­dir ki, əgər bu­lud tra­yek­to­ri­ya­ sı­nı də­yiş­mə­sə, qa­lak­ti­ka­mız əv­vəl­ki öl­çü­lə­ri­nə qa­ yı­da­caq, yə­ni kai­nat ya­ran­dı­ğı dövr­də­ki ki­mi ola­caq.

39

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

Qa­ra də­lik­lə­rin “ata­sı” Öl­çü­sü­nə gö­rə müx­tə­lif olan qa­ra də­lik­lə­rin ən nə­hən­ gi Gü­nəş­dən 55 mil­yon də­fə bö­yük­dür və ol­duq­ca ge­niş dia­pa­zon­da ra­dio­dal­ğa­lar ya­yır. ABŞ Mil­li Aero­nav­ti­ka Agent­li­yi­nin (NA­SA) açıq­la­ma­sı­na gö­rə, ra­dio­te­les­kop­la­ rın qey­də al­dı­ğı və qa­ra də­lik­lə­rin “ata­sı” ad­la­nan bu sis­ tem Sen­tav­ra ul­duz to­pa­sın­dan 12 mil­yon işıq ili ar­xa­da, Sen­tav­ra A qa­lak­ti­ka­sı­nın mər­kə­zin­də­dir. Qa­ra də­lik­lə­rin öl­çü­sü­nün be­lə müx­tə­lif ol­ma­sı­nın sə­bə­bi on­la­rın han­sı­ nın da­ha çox ob­yekt ud­ma­sın­dan ası­lı­dır. Qa­ra də­lik­lə­rin da­ha bö­yük sa­hə­lə­rə tə­sir edə­rək ət­ra­fın­da­kı hər şe­yi ud­ ma­sı on­la­rın ca­zi­bə güc­lə­ri­ni və öl­çü­lə­ri­ni ar­tı­rır. Öz­­lə­­rin­­ dən qаt-qаt bö­­yük ul­­duz­lа­­rı, plа­nеt­lə­­ri, dа­hа ki­­çik qа­rа də­­lik­­lə­­ri, hət­tа qа­lаk­ti­kа­lа­­rı dа öz­­lə­­ri­­nə çə­­kə bi­­lir­­lər. Qа­ rа də­­lik­­lər işıq tо­pа­lа­rı­­nı dа udur­lаr. Bu sə­bəb­dən də ən müа­­sir tе­lеs­kоp­lаr vа­si­­tə­­si ilə be­lə, on­la­ra ya­xın get­mək, araş­dır­ma­lar apar­maq çə­tin­lə­şir.

Za­ma­nı da­yan­dı­ran qa­ra də­lik Araş­dır­ma­lar za­ma­nı o da mə­lum olub ki, qa­ra də­lik­ lə­rin öz­lə­rin­dən ye­ni his­sə­lər əmə­lə gə­lir. Ye­ni ya­ra­nan his­sə­lər­dən əmə­lə gə­lən ki­çik qa­ra də­lik­lər də bir-bi­ri­lə­ ri­ni ud­ma­ğa baş­la­yır. Qa­ra də­lik­lə­rin içə­ri­sin­də za­ma­nın ya­vaş ax­dı­ğı təx­min edi­lir. Hər han­sı ob­yek­tin qa­ra də­ lik tə­rə­fin­dən udul­maz­dan ön­cə müd­hiş is­ti­lik də­rə­cə­si­ nə çat­dı­ğı və bu­na gö­rə də yük­sək miq­dar­da şüa yay­dı­ğı mü­əy­yən olu­nub.

Qlo­bal is­ti­ləş­mə, anor­mal iq­lim də­yiş­mə­lə­ri, buz­laq­la­ rın əri­mə­si, daş­qın­la­rın, su­na­mi­lə­rin əmə­lə gəl­mə­si, ar­ dı-ara­sı kə­sil­mə­yən zəl­zə­lə­lər in­san­lar ara­sın­da dün­ya­nın so­nu­nun ya­xın­laş­dı­ğı söy­lən­ti­lə­ri­nin do­laş­ma­sı­na sə­bəb olur. Əs­lin­də isə ya­şa­dı­ğım­ız Yer pla­ne­ti­nin so­nu­nun çat­ ma­sı, həm də möv­cud ol­du­ğu­muz Gü­nəş sis­te­mi­nin so­nu ola bi­lər. Ona gö­rə də bu gün alim­lər yal­nız Yer kü­rə­si­ni de­yil, həm də bü­tün qa­lak­ti­ka­nı ne­cə xi­las et­mək ba­rə­də araş­dır­ma­lar apar­ma­ğa ça­lı­şır­lar.

Rəna KƏRİMOVA

40

41

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

ИЛДЫРЫМЛАР ШАГГЫЛДАЙЫР

ШАРАГ-ШАРАГ Y

a­po­ni­ya 2016-cı il­dən eti­ba­rən mü­tə­ma­di ola­raq il­dı­rım­dan ener­ji al­ma­ğı plan­laş­dı­rır.

Amer­ka alim­lə­ri səs­dən ener­ji alın­ma­sı la­ yi­hə­si üzə­rin­də ça­lı­şır­lar. Cə­nu­bi Ko­re­ya­lı elm adam­la­rı­nın hə­də­fin­də isə öz hə­rə­kə­ti ilə özü­nü ener­jiy­lə tə­min edən trans­for­ma­tor­la­rın ya­ra­dıl­ma­sı ide­ya­sı du­rur. El­min, xü­su­sən də ener­ji sek­to­ru­nun bu qə­dər irə­li­lə­di­yi za­man­da alim­lə­rin aciz qal­dı­ğı bir tə­bi­ət ha­di­sə­si var - il­dı­rım kü­rə­si. Alim­lər he­sab edirlər ki, əgər onu ram et­mək müm­kün olar­sa, ye­ni, elə ener­ji da­şın­ma­sı üsu­lu ta­pı­lar ki, bü­tün dün­ya­nın si­ma­sı də­yi­şə bi­lər. Am­ma hə­lə ki bü­tün bun­lar ide­ya ola­raq qa­lır və yə­qin ki, ya­xın on il­lik­lər­də də elə bu cür da­vam edə­cək. Çün­ki hə­lə ki onun zən­gin ener­ji de­po­su­na əl uza­dan “əl­siz” qa­lır.

42

“Mən ar­tıq işı­ğın sü­rə­ti­ni öl­çə bi­lə­rəm” İl­dı­rım kü­rə­si ba­rə­də 200-dən ar­tıq nə­zə­riy­yə var. Bu qey­ri-adi, tə­bii pro­se­sin əsas­lı mü­şa­hi­də­si isə XIX əs­ rin əv­vəl­lə­ri­nə tə­sa­düf edir. Fran­sız fi­zi­ki Fran­sua Ara­qo bir ne­çə də­fə tə­sa­dü­fən il­dı­rım şa­rı­nın ya­ran­ma­sı­nın və fə­sad­la­rı­nın şa­hi­di olur. Bu ha­di­sə­lə­ri iz­lə­yə-iz­lə­yə o, ilk araş­dır­ma­çı­ya çev­ri­lir. Ara­qo xa­ti­rə­lə­rin­də ya­zır: “1836-cı ilin ya­yın­da doğ­ma Es­ta­jel­də (Fran­sa­da kənd) is­ ti­ra­hət edər­kən göy üzü tu­tul­du, ya­ğış baş­la­dı. Ard-ar­da ça­xan şim­şək in­sa­nı dəh­şə­tə gə­ti­rir­di. Elə bu za­man ya­ ğış sən­gi­di və ağ­ca­qa­yın ağa­cı­nı­n ar­xa­sın­dan yum­ru kü­rə çı­xıb ha­va­da di­yir­lə­nə-di­yir­lə­nə düz ya­xı­nı­mız­da ot­la­yan bu­zo­va doğ­ru is­ti­qa­mət gö­tür­dü, hey­va­na to­xu­nar-to­xun­ maz ba­rıt ki­mi part­la­dı və bir his­sə­si kü­lə dö­nən, ya­zıq bu­zov ye­rin­də­cə öl­dü”. Da­ha son­ra Ara­qo ya­zır: “Mən

elə bu an dos­tum Uitsto­nu (te­leq­ra­fın ix­ti­ra­çı­sı) xa­tır­la­dım, onun işıq­la bağ­lı araş­dır­ma­la­rı göz­lə­ri­min önü­nə gəl­di. İşı­ğın ya­xın­lıq­da­kı ya­ğış göl­mə­çə­sin­də əks olun­ma­sı və bü­tün baş ve­rən­lər mə­nə da­hi­ya­nə ide­ya ver­di - mən ar­tıq işı­ğın sü­rə­ti­ni öl­çə bi­lə­rəm”.

Da­ha son­ra­lar il­dı­rım kü­rə­ci­yi ba­rə­də gör­kəm­li So­vet ali­mi, No­bel mü­ka­fat­çı­sı Pyotr Ka­pi­ça ma­raq­lı mü­şa­hi­ də­lər apa­rıb. O he­sab edir­di ki, yer­lə bu­lud­lar ara­sın­da da­vam­lı elekt­ro­maq­nit dal­ğa­sı ya­ra­nır, mü­əy­yən hal­da və­ ziy­yət kri­tik amp­li­tu­da­ya ça­tır və part­la­yış dal­ğa­sı kü­rə­yə dö­nür. Am­ma bu mü­la­hi­zə də bu gü­nə qə­dər bir­mə­na­lı qar­şı­lan­mır.

Elm­dən mis­ti­ka­ya!

Ma­raq­lı­dır ki, indiyə qə­dər də bu tə­bi­ət ha­di­sə­si il­dı­ rım kü­rə­si ad­lan­dı­rı­lır, bax­ma­ya­raq ki, ener­ji top­lu­su bir çox hal­lar­da ar­mud, yu­mur­ta, gö­bə­lək for­ma­sın­da özü­nü bü­ru­zə ve­rə bi­lər. Rəng­lə­ri­nə gə­lin­cə, adə­tən il­dı­rım kü­rə­ si qı­zı­lı gü­nə­şi xa­tır­la­dır. Am­ma də­fə­lər­lə onun bə­növ­şə­ yi, qır­mı­zı, göy, hət­ta ya­şıl rəng­lə­ri­nə rast gə­li­nib; il­dı­rım kü­rə­si­nin ən dəh­şət­li­si şəf­faf ola­nı­dır. Adə­tən in­san­lar bu rəng­lə­ri se­çə bil­mir­lər və bu toq­quş­ma da cid­di fə­sad­la­ra yol açır. Bu­ra­da xü­su­si qeyd edək ki, el ara­sın­da bir sı­ra mis­tik tə­səv­vür­lə­rin for­ma­laş­ma­sı da məhz şəf­faf il­dı­rım kü­rə­si ilə bağ­lı­dır. Am­ma bu in­san­la­ra da haqq qa­zan­dır­ ma­maq ol­mur. Hə­qi­qə­tən də, in­sa­nın bir an­da­ca atı­lıb-dü­ şə­rək ye­rə çır­pıl­ma­sı və ya bə­də­ni­nin mü­əy­yən his­sə­si­ nin, pal­ta­rı­nın yan­ma­sı, his­dən qa­ral­ma­sı an­caq şey­tan əmə­li ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lə bi­lər. Bun­dan baş­qa, il­dı­rım kü­ rə­si bə­zən sə­ma­da çox yük­sək­lik­də də ya­ra­nır. Bu za­man ey­ni yer­də bir ne­çə də­qi­qə dövr edir və part­la­ya­raq yo­xa çı­xır. Am­ma part­la­yı­şın həc­mi ki­çik ol­du­ğu, ey­ni za­man­da pro­ses yer­dən yük­sək­də baş ver­di­yi üçün sə­si de­mək olar ki, eşi­dil­mir. Be­lə­lik­lə, kü­rə­nin qəf­lə­tən yo­xa çıx­ma­sı və ye­rin­də qa­ra tüs­tü­nün qal­ma­sı onun il­dı­rım sü­rə­ti ilə na­ mə­lum is­ti­qa­mət­də hə­rə­kə­ti ki­mi an­la­şı­lır. Qeyd et­di­yi­miz hal da in­san­lar ara­sın­da fərq­li şa­yiə­lə­rə yol açıb. Adə­tən sə­ma­da par­laq bir kü­rə­nin dövr et­di­yi­ni, ar­dın­ca qəf­lə­tən qa­ra tüs­tü bu­ra­xa­raq yo­xa çıx­dı­ğı­nı gö­rən və hət­ta bir sı­ra hal­lar­da bu­nu len­tə alan in­san­lar mü­şa­hi­də et­dik­lə­ri ha­lı yad pla­net­li­lər­lə əla­qə­lən­di­rir­lər.

“Temp­ra­tur ot kom­nat­noy do zvezd­noy” Kü­rə­lə­rin öl­çü­lə­ri­nə gə­lin­cə, dia­met­ri 10-20 sm. ara­ sın­da də­yi­şir. Ən ma­raq­lı­sı isə il­dı­rım kü­rə­lə­ri­nin çə­ki­si ilə bağ­lı­dır. Öl­çü­sün­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, il­dı­rım kü­rə­lə­ri­nin çə­ki­si 5-7 qram olur. İş tem­pe­ra­tu­ra gə­lin­cə... Rus ali­mi

43

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

Pyotr Ka­pi­ça­nın di­li ilə de­sək, “temp­ra­tur ot kom­nat­noy do zvezd­noy”. Hə­qi­qə­tən də, No­bel mü­ka­fat­çı­sı əla ifa­də edib. Çün­ki kü­rə da­xi­lin­də hə­ra­rət 100 də­rə­cə­dən 2 min də­rə­cə­yə­dək də­yi­şir. Ümu­mi­lik­də, il­dı­rım kü­rə­si­nin öm­rü ən ço­xu 1 də­qi­qə da­vam edir. Bu müd­dət ər­zin­də o, ət­ra­fa 100 vat­lıq çı­raq gü­cün­də işıq sa­çır. Əgər qar­şı­laş­sa­nı­z?!

Bəs il­dı­rım kü­rə­sin­dən ne­cə qo­­run­­ma­­lı­­? İlk ola­raq nə­zə­rə al­ma­lı­yıq ki, il­dı­rım kü­rə­si elekt­rik ener­ji­si­nin top ha­lın­da yı­ğıl­mış for­ma­sı­dır. Elekt­rik olan yer­də hə­mi­şə maq­nit sa­hə­si olur; de­mə­li, kü­rə ilk ola­raq me­tal əş­ya­la­ra do­ğru hə­rə­kət edir. Am­ma unut­ma­yaq ki, il­dı­rım kü­rə­si­nin ən əsas hə­rə­kət­ve­ri­ci qüv­və­si ha­va axı­nı­dır. Xü­su­sən də, əgər evin pən­cə­rə­lə­ri açıq­dır­sa, il­dı­rım kü­rə­si sa­ni­yə­də

44

2-10 metr sü­rət­lə otaq tem­pe­ra­tu­ru­na doğ­ru yol ala­caq.

Ona gö­rə də kü­rə­ni gö­rən ki­mi evin qa­pı-pən­cə­rə­si­ni bağ­ la­maq la­zım­dır. Da­ha son­ra ev­də­ki, el­kekt­rik­lə ça­lı­şan əş­ ya­la­rı döv­riy­yə­dən ayır­maq, ar­dın­ca evin elekt­rik təc­hi­za­ tı­nı kəs­mək la­zım­dır. Əks hal­da, il­dı­rım kü­rə­si elə qı­sa­qa­ pan­ma ya­ra­da bi­lər ki... Yal­nız onu nə­zə­ri­ni­zə çat­dı­rım ki, il­dı­rım kü­rə­si­nin ya­ra­tdı­ğı qı­sa­qa­pan­ma adi­sin­dən 25-30 də­fə da­ha təh­lü­kə­li olur.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

45

reklam

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

“БЕРМУД ЦЧБУЪАЬЫ“НА

ДЦШЯН ИКИ АЗЯРБАЙCАНЛЫ

A

zər­bay­can Mil­li Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı Geo­ lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­nun iki ali­mi 1982-ci il­də əf­sa­nə­vi “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”nda olub.

On­lar­dan bi­ri – geo­lo­gi­ya-mi­ne­ra­lo­gi­ya elm­lə­ri dok­to­ru Xə­lil Əli­yul­la dün­ya­sı­nı də­yi­şib. Di­gə­ ri isə İns­ti­tu­tun baş el­mi iş­çi­si, geo­lo­gi­ya-mi­ne­ra­lo­gi­ ya elm­lə­ri dok­to­ru Rüs­təm Ba­ba­yev­dir. O, sö­zü­ge­dən mə­kan­da gör­dük­lə­ri­ni oxu­cu­lar­la bö­lü­şür.

S.H.– Rüs­təm mü­əl­lim, “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”nda nə vaxt və han­sı məq­səd­lə ol­mu­su­nu­z? Ora­da gör­dük­lə­ ri­ni­zi bi­zə təs­vir edər­di­ni­z?

R.B.– Bu sə­fər 1982-ci il­də olub. Ha­zır­da ça­lış­dı­ğım Geo­lo­gi­ya İns­ti­tu­tun­da geo­lo­gi­ya-mi­ne­ra­lo­gi­ya elm­lə­ri na­ mi­zə­di ki­mi, bö­yük el­mi iş­çi və­zi­fə­sin­də iş­lə­yir­dim. Keç­miş SSRİ Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­nın Okea­no­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­nun

46

Cə­nub böl­mə­sin­dən mək­tub gəl­di ki, böl­mə SSRİ Elm və Tex­ni­ka Döv­lət Ko­mi­tə­si­nin (SETDK) qə­ra­rı­na əsa­sən, el­mi-təd­qi­qat apar­maq məq­sə­di ilə Ber­mud ada­la­rı­na 3 ay­lıq eks­pe­di­si­ya təş­kil edir və Azər­bay­can­dan iki alim sə­ fə­rə də­vət olu­nur.

Eks­pe­di­si­ya­nın məq­səd­lə­rin­dən bi­ri okea­nın at­mos­fer­ lə əla­qə­si­ni öy­rən­mək idi. Oke­an­la at­mos­fer ara­sın­da ən sıx və güc­lü əla­qə, bö­yük ener­ji “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”nda­ dır. Ümu­miy­yət­lə, həmin əra­zi dün­ya okea­nı­nın ən ener­ji­li və tə­la­tüm­lü his­sə­si­dir. Bu əla­qə­nin sir­ri­nin aça­rı ora­da­kı Qolfst­rim cə­rə­ya­nın­da­dır. “Aça­rı” tap­maq üçün onun səth­ dən də­rin­li­yə ki­mi kə­si­li­şi­nin han­sı hid­ro­geo­lo­ji his­sə­lər­ dən iba­rət ol­du­ğu­nu öy­rən­mək la­zım idi. Mən və Geo­lo­ gi­ya İns­ti­tu­tu­nun Mik­ro­pa­le­on­to­lo­gi­ya la­bo­ra­to­ri­ya­sı­nın rəh­bə­ri, geo­lo­gi­ya-mi­ne­ra­lo­gi­ya elm­lə­ri dok­to­ru, mər­hum Xə­lil Əli­yul­la­ya bu eks­pe­di­si­ya­da iş­ti­rak et­mək məs­lə­hət gö­rül­dü. Be­lə bir ma­raq­lı sə­fə­rə çıx­maq, təd­qi­qat apar­ maq çox­dan­kı ar­zum idi.

Ap­re­lin 17-də No­vo­ros­siysk li­ma­nın­da idik. Sa­kit və Hind okea­nın­dan son­ra üçün­cü də­fə idi ki, okea­na sə­fə­rə çı­xır­dım. Hid­ro­loq, hid­ro­geo­loq, bio­loq, fi­zik və pa­le­on­to­ loq­lar­dan iba­rət he­yə­tə biz­dən əla­və SSRİ Elm­lər Aka­de­ mi­ya­sı­nın Okea­no­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­nun Cə­nub böl­mə­si və Fi­zi­ka İns­ti­tu­tu­nun əmək­daş­la­rı da­xil idi. On­lar Mosk­va, Le­ninq­rad, Vil­nüs, Ge­len­cik şə­hər­lə­rin­dən gəl­miş­di­lər. Çe­xos­lo­va­ki­ya­dan bir bo­ta­nik, Al­ma­ni­ya­dan iki geo­lo­gi­yami­ne­ra­lo­gi­ya elm­lə­ri dok­to­ru da bi­zə qo­şul­muş­du.

Hə­min ərə­fə­də “Prav­da” qə­ze­ti­nin müx­bi­ri L.Po­çe­va­lov “İki nə­fər oke­an­da” ad­lı mə­həb­bət ro­ma­nı ya­zır­dı. Eks­pe­ di­si­ya­nın iş­ti­rak­çı­la­rı əsə­rin qəh­rə­man­la­rı idi. Mən ro­man­ da öz fa­mi­li­yam­la de­yil, Rüs­təm Məm­mə­dov adı ilə əks olun­mu­şam. Ki­ta­bın bir nüs­xə­si ha­zır­da mən­də var. Ru­ si­ya­nın “Mər­kə­zel­mi­film” ki­nos­tu­di­ya­sı­nın ki­noo­pe­ra­to­ru A.Kli­men­tev sə­nəd­li film çək­miş­di. Eks­pe­di­si­ya­nın rəh­bə­ri So­vet döv­rü­nün məş­hur okea­no­lo­qu, də­niz və oke­an təd­ qi­qat­çı­sı, coğ­ra­fi­ya elm­lə­ri dok­to­ru A.Ak­se­nov, proq­ra­mın mü­əl­li­fi isə SETDK-nin rəh­bə­ri, aka­de­mik Q.Mar­çuk idi.

Pol­şa­da ye­ni­cə ha­zır­lan­mış qəh­rə­man “Vit­yaz” gə­mi­si ilk rey­si­ni bu li­ma­na et­miş­di ki, bi­zi “Şey­tan üç­bu­ca­ğı”na apar­sın. Be­lə­lik­lə, yo­la düş­dük. Qa­ra də­niz­lə ge­də­rək Cə­ bəl­lü­ta­riq bo­ğa­zın­dan At­lan­tik okea­nın şi­ma­lı­na keç­dik.

Nə­ha­yət, mö­cü­zə­lər mə­ka­nı he­sab olu­nan “Ber­mud üç­ bu­ca­ğı”na çatdıq. Hə­lə ki sa­kit­lik idi. Am­ma bu­ra­da bi­rin­ci də­fə olur­duq de­yə, qor­xu his­si ke­çi­rir­dik. Gə­mi­nin ka­pi­ta­nı bi­zə hər an dəh­şət­li fır­tı­na­ya ha­zır ol­ma­ğı tap­şır­mış­dı. Bir­ cə onun­la təs­kin­lik ta­pır­dıq ki, yo­la düş­məz­dən əv­vəl gə­ mi­ni ida­rə edən­lə­rin ol­duq­ca yük­sək ba­ca­rı­ğa, təc­rü­bə­yə

47

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

ma­lik ol­duq­la­rı­nı, üç­bu­caq­dan sağ qa­yıt­ma­ğın müm­kün­ lü­yü­nü bi­zə söy­lə­miş­di­lər.

Ora­da təd­qi­qat­lar apar­maq üçün bi­zə bir gün ki­fa­yət edir­di. La­kin mö­cü­zə­li üç­bu­caq “oya­na­raq” qo­naq­la­rı­nı elə ilk gün­dən öz xa­rak­te­ri­nə uy­ğun qar­şı­la­dı. Əv­vəl­cə kü­ lək­siz ha­va şə­rai­tin­də su­na­mi dal­ğa­la­rı nə­həng “Vit­yaz”ı yel­lə­di. Ma­sa­la­rın üzə­rin­də­ki yün­gül əş­ya­lar – çən­gəl, qa­şıq, qə­ləm, stə­kan, ki­çik lə­va­zi­mat­la­rı­mız sü­rüş­mə­sin de­yə, yaş par­ça­lar­dan süf­rə ki­mi is­ti­fa­də et­dik. Bir az son­ ra ta­yı-bə­ra­bə­ri ol­ma­yan, dəh­şət­li fır­tı­na­nın ya­xın­laş­dı­ğı xə­bər ve­ril­di. Bu mə­qam­da hər kəs öz əş­ya­la­rı­nı yer­bə­ yer et­mə­yə baş­la­dı. Gə­mi­nin içə­ri­sin­də qab-qa­şıq­la­rın, ki­çik lə­va­zi­mat­la­rın for­ma­sı­na uy­ğun xü­su­si yer­lər var idi. Əş­ya­la­rı da­ğıl­ma­maq üçün hə­min yer­lə­rə qoy­duq. La­bo­ ra­to­ri­ya apa­rat­la­rı və ci­haz­la­rı­nı isə içə­ri­də ip­lə sa­rı­dıq.

Qa­pı­la­rı bağ­la­yıb ha­mı­mız ya­ta­ğa uzan­dıq. Hər bi­ri­miz­də qo­ru­yu­cu qur­şaq var idi. Elə bu an gə­mi­nin dörd tə­rə­fi­nə də­yən zər­bə­lə­rin bi­zi va­hi­mə­yə sa­lan sə­si­ni eşit­dik. Gə­mi su­yun üzə­rin­də kib­rit qu­tu­su ki­mi yır­ğa­lan­ma­ğa baş­la­dı.

Su­na­mi­nin ar­dın­ca baş ve­rən fır­tı­na okea­nın dal­ğa­la­rı­nı sərt­ləş­dir­miş­di. Gö­yər­tə su­yun sə­viy­yə­si­nə qə­dər əyi­ lib-qal­xır­dı. Ba­yır­da du­man-çən­dən baş­qa heç nə gö­rün­ mür­dü. “Vit­yaz” bö­yük və güc­lü bu­rul­ğa­nın içə­ri­sin­də idi.

Qor­xu­dan biz­də pe­şi­man­lıq his­si ya­ran­ma­ğa baş­la­yır­dı.

Am­ma gə­mi­ni ida­rə edən­lə­rin yük­sək mə­ha­rə­ti onu bat­ ma­ğa qoy­mur­du. On­lar yax­şı bi­lir­di­lər ki, gə­mi­ni ha­ra və ne­cə dön­dər­mək la­zım­dır. Ki­çik səhv nə­ti­cə­sin­də bu­rul­ ğan “Vit­yaz”ı sü­rət­lə 5 ki­lo­metr də­rin­li­yi olan okea­nın di­ bi­nə apa­ra bi­lər­di. Bu və­ziy­yət üç gün da­vam et­di. Hə­min müd­dət­də nə xö­rək bi­şi­rə, nə də təd­qi­qat­lar apa­ra bil­dik.

Kon­serv xö­rək­lə­ri və mey­və­lər­lə qi­da­la­nır­dıq. O qə­dər yır­ğa­la­nır­dıq ki, ürək­bu­lan­ma­dan söh­bət də edə bil­mir­dik, sa­kit uza­nıb fır­tı­na­dan nə za­man qur­tu­la­ca­ğı­mı­zı dü­şü­ nür­dük. Zər­bə­lə­rin va­hi­mə­li səs­lə­ri ara ver­mir­di. Peyk va­ si­tə­si ilə da­im ha­va haq­qın­da proq­no­zu iz­lə­yir­dik. Ka­pi­tan xə­bər ve­rən­də ki, təh­lü­kə­dən so­vuş­duq, ha­mı bi­ri-bi­ri­ni təb­rik et­di. Oke­an sa­kit, düm­düz, gö­yün üzü tam ay­dın idi. Er­tə­si gün təd­qi­qat­lar apar­dıq­dan son­ra cə­nub-şərq is­ti­qa­mə­ti ilə Cə­bəl­lü­ta­riq bo­ğa­zı­na qa­yı­dıb ge­ri dö­nən­də an­la­dıq ki, doğ­ru­dan da “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”ndan sağ qa­ yıt­maq müm­kün imiş.

S.H.– Mə­lum­dur ki, in­di­yə qə­dər say­sız-he­sab­sız təy­ya­rə­lər, gə­mi­lər və qa­yıq­lar bu mə­ka­nın qur­ba­nı olub. Siz­cə, bu­nun sə­bə­bi nə­di­r?

R.B.– Bu ba­rə­də konk­ret fi­kir söy­lə­yə bil­mi­rəm. Çün­ki “Şey­tan üç­bu­ca­ğı”nın sir­lə­rin­dən yal­nız bi­ri­ni gör­dük və ya­şa­dıq. Be­lə ki, ora­da çox güc­lü bu­rul­ğan olur. O bu­rul­

48

ğan, hət­ta ha­va­da nə var­sa, so­vu­rub uda bi­lər. Təy­ya­rə bu cür təh­lü­kə­dən qur­ta­ra bil­məz.

Biz At­lan­tik oke­an­da olar­kən ya­xın­lıq­da üzən ka­ter və qa­yıq­lar­da­kı ame­ri­kan­lar­la tez-tez gö­rü­şüb söh­bət edir­ dik. On­lar “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”nda ol­ma­mış­dı­lar və onun­la bağ­lı fan­tas­tik, ina­nıl­maz fi­kir­lər söy­lə­yir­di­lər. Biz nə on­la­ rın de­dik­lə­ri, nə də film­lər­də­ki fan­ta­zi­ya­la­rı gör­mə­dik. Am­ ma bir mə­qa­mı qeyd edim ki, biz üç­bu­ca­ğa ya­xın­la­şan­ da gə­mi­nin baş ra­dis­ti in­farkt ol­du. De­yə bil­mə­rəm ki, bu, ora­nın han­sı­sa gö­rün­məz tə­si­rin­dən olub, ya yox, am­ma be­lə bir ha­di­sə baş ver­di. Onu Ber­mud ada­la­rı­nın mər­kə­ zi olan Ha­mil­ton li­ma­nı­na apa­rıb hə­kim­lə­rə təh­vil ver­dik.

Ada­ya vi­za­mız ol­ma­dı­ğı­na gö­rə xəs­tə­ni göz­lə­yə bil­mə­dik.

Onun son­ra­kı aqi­bə­tin­dən xə­bə­rim ol­ma­dı.

Fik­rim­cə, “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”nda itən­lə­ri tap­maq ona gö­rə müm­kün de­yil ki, Qolfst­rim cə­rə­ya­nı ora­ nın su­yu­nu da­im lil­lən­di­rir. Dib­də lil çox qa­lın olur. Bu lil ən nə­həng gə­mi­ni be­lə giz­lə­də bi­lər. Bun­dan əla­ və, dib­də də­rin ya­rıq­lar da var ki, ora gə­mi­lər yer­ləş­ mə­sə də, qa­yıq­lar, ki­çik təy­ya­rə­lər, in­san­lar dü­şə bilər.

S.H.– Eks­pe­di­si­ya­dan nə əl­də et­di­ni­z?

R.B.– Təd­qi­qat­lar, əsa­sən, su­al­tı dağ­lar – Rok­ke­vey, Ya­ku­tat, Qreyt və Me­te­or­da apa­rı­lır­dı. Nə­ti­cə­də mə­lum ol­du ki, “Ber­mud üç­bu­ca­ğı”nda­kı ener­ji, gər­gin­lik, at­mos­ fer­lə okea­nın sıx əla­qə­si Av­ro­pa­da iq­lim də­yiş­kən­li­yi­ni yaradır. Bun­dan əla­və, dün­ya okea­nın­da ən çox ba­lı­ğın sö­zü­ge­dən üç­bu­ca­ğın ət­ra­fın­da­kı su­al­tı qalx­ma­lar­da, qa­ ya­lıq­lar­da ol­du­ğu­nu öy­rən­dik. Bu­ra ba­lıq­çı­lı­ğın in­ki­şa­fı üçün çox əl­ve­riş­li­dir. O da mə­lum ol­du ki, bu fau­na dib­də­ ki fau­na­dan tam fərq­li­dir.

“Sir­li üç­bu­caq”­da­kı an­la­rı­mız fo­to­la­ra və vi­deo­len­tə kö­çü­rü­lüb. Kli­men­te­vin çək­di­yi sə­nəd­li film Ru­si­ya Elm­ lər Aka­de­mi­ya­sı Okea­no­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­nun və Qor­ki adı­na “Mos­film” ki­nos­tu­di­ya­sı­nın fond­la­rın­da sax­la­nı­lır.

Azər­bay­can­da isə onun yal­nız 5-10 də­qi­qə­lik jur­nal his­ sə­si var. Sə­nəd­li film ha­zır olan­da onu Geo­lo­gi­ya İns­ti­ tu­tu­na gə­tirt­dim və ic­las za­lın­da hər kəs ta­ma­şa et­di.

Sə­id HÜ­SEY­NOV, el­mi təd­qi­qat­çı-jur­na­list

49

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

СОН

ОН ИЛДЯ ОН

МЦЩЦМ КЯШФ

A

me­ri­ka te­le­ka­na­lı - “Dis­co­very Chan­nel” XXI əs­rin ilk onil­li­yi­nin nə­ti­cə­lə­ri­ni elan et­di. Və bu müd­ dət ər­zin­də bö­yük ma­ra­ğa sə­bəb olan 10 ən va­cib el­mi kəş­fi ic­ti­ma­iy­yə­tin diq­qə­ ti­nə çat­dır­dı:

Bİ­RİN­Cİ YER­DƏ – buz­la­rın əri­mə sü­rə­ti. Bu sü­ rət əv­vəl təx­min edi­lən­dən da­ha yük­sək ol­du. Yer kü­rə­si­nin iq­li­mi­ni araş­dı­ran alim­lər mü­əy­yən et­di­lər ki, Qren­lan­di­ya və An­tark­ti­da­nın nə­həng buz ör­tük­ lə­ri əv­vəl­ki he­sab­la­ma mo­de­li­nə əsa­sən mü­əy­yən edil­miş əri­mə sü­rə­tin­dən da­ha tez əri­yir. Təx­min olu­nur ki, məş­hur Ki­li­man­ca­ro­nun və bu ki­mi di­gər dağ­la­rın buz­la­rı tam yo­xa çı­xa bi­lər. Mə­lu­mat üçün de­yək ki, Ark­ti­ka­nın qa­lın buz ör­tü­yü da­ha da na­zik­ lə­şib. Gə­lə­cək­də Şi­mal buz­lu okea­nın yay ay­la­rın­da tam əri­mə­si eh­ti­mal olu­nur. Əsas prob­lem bu əri­mə­lə­rin ve­rə­cə­yi nə­ti­cə­lər­ dir. Bə­zi proq­noz­la­ra gö­rə, dün­ya­da oke­an sə­viy­yə­ si­nin qalx­ma­sı su fə­la­kət­lə­ri­nə qar­şı dö­züm­lü ol­ma­ yan bir çox şə­hər və ada­la­rın su al­tın­da qal­ma­sı­na gə­ti­rib çı­xa­ra­caq. Di­gər tə­rəf­dən isə bu, mil­yard­lar­la in­sa­nı tə­min edən şi­rin su eh­ti­ya­tı­nın art­ma­sı de­ mək­dir.

50

İKİN­Cİ YER­DƏ – in­san ge­no­mu­nun açıq­lan­ma­ sı. 2003-cü il­də son ver­si­ya­sı, 2000-ci il­də isə in­san ge­no­mu­nun ilk “qa­ra­la­ma­sı”nı əl­də et­mək üçün 10 il vaxt və dün­ya alim­lə­ri­nin əmək­daş­lı­ğı tə­ləb olun­du.

Döv­lət tə­rə­fin­dən ma­liy­yə­ləş­di­ri­lən Hu­man Ge­no­me Pro­ject və onun rə­qi­bi Ce­le­ra Ge­no­mics dün­ya ta­ri­ xin­də ən bö­yük el­mi bir­lik ki­mi in­sa­nın ne­cə bir məx­ luq ol­ma­sı­nı aş­ka­ra çı­xart­dı. Bü­kül­müş şə­kil­də hər bir in­san hü­cey­rə­si­nin da­xi­lin­də 23 mo­le­kul yer­lə­şir.

Bu mo­le­kul­la­rı açıb bir-bi­ri­nə bir­ləş­dir­sək, on­la­rın uzun­lu­ğu 91 san­ti­metr olar. Xro­mo­som­lar ki­mi məş­ hur olan bu mo­le­kul­lar özün­də in­san şəx­siy­yə­ti­nin ya­ra­dıl­ma­sı üçün la­zım olan gös­tə­riş­lə­ri top­la­yıb.

ÜÇÜN­CÜ YER­DƏ – Mars­da su­yun ta­pıl­ma­sı.

2008-ci il­də NA­SA-nın Fe­niks təd­qi­qat apa­ra­tı su­ yun və tə­bii bir­ləş­mə­lə­rin araş­dı­rıl­ma­sı üçün Qır­mı­zı pla­ne­tə en­di. Sək­kiz il əv­vəl Mars Glo­bal Sur­ve­yor qur­ğu­su Mar­sın land­şaf­tın­da su­yun ya­rat­dı­ğı bir ne­ çə qu­yu­nun ol­ma­sı­nı təs­diq­lə­di. De­mək olar ki, bu ya­xın­lar­da Mars Ex­pe­di­ti­on Ro­vers apa­ra­tı pla­net­də mi­ne­ral­lar tap­dı və bu mi­ne­ral­lar da su­yun ol­ma­sı­nı gös­tə­rir­di. An­caq bü­tün bun­lar tam ola­raq Mars­da su­yun olub-ol­ma­ma­sı­nı təs­diq edə bil­mir­di.

Nə­ha­yət ki, ax­ta­rış­lar öz bəh­rə­si­ni ver­di. Phoe­ nix apa­ra­tı nü­mu­nə­lə­rin gö­tü­rül­mə­si üçün Qır­mı­zı pla­ne­tin Şi­mal qüt­bü­nə en­di. Nü­mu­nə­lər­dən bi­ri­ni gö­tü­rən za­man apa­ra­ta yer­ləş­di­ril­miş ka­me­ra­lar tor­ pa­ğın üzə­rin­də ağ toz aş­kar­la­dı. Növ­bə­ti gün­lər­də şə­kil­lə­rin mü­qa­yi­sə­si za­ma­nı bu ağ to­zun əri­di­yi­ni gör­dü­lər. İn­ten­siv araş­dır­ma­lar­dan son­ra alim­lər be­ lə bir nə­ti­cə­yə gəl­di­lər ki, ağ toz – su bu­zu­dur. Bu kəşf Qır­mı­zı pla­net­də su­yun ol­ma­sı­nı təs­diq et­di.

DÖR­DÜN­CÜ YER­DƏ – emb­rio­nal göv­də­li hü­ cey­rə­lə­rin etik yol­la əl­də edil­mə­si. 2007-ci il­də Ki­ot və Vis­kon­sin-Me­di­son Uni­ver­si­tet­lə­ri­nin alim­lə­ri birbir­lə­rin­dən xə­bər­siz yet­kin­lik ya­şı­na çat­mış in­sa­nın ye­tiş­miş hü­cey­rə­lə­ri­nin özü­nü emb­rio­nal göv­də­li hü­ cey­rə ki­mi apar­ma­sı­na na­il ol­du­lar. Nə­ti­cə­də, ye­tiş­ miş hü­cey­rə­lər plyu­ri­po­tent hü­cey­rə­lə­rə çev­ril­di. Bu, o de­mək­dir ki, bu hü­cey­rə­lər is­tə­ni­lən növ hü­ce­yə­ rə­ni tək­rar­la­ya bi­lər.

AL­TIN­CI YER­DƏ – “gəl­mə­lə­rin” pla­net­lə­ri­nin aş­kar olun­ma­sı. 2008-ci il­də ast­ro­nom­lar Hubb­le te­les­ko­pu­nun və Ha­vay ad­la­rın­da yer­lə­şən Keck və Ge­mi­ni inf­ra­qır­mı­zı rə­səd­xa­na­la­rı­nın kö­mə­yi ilə uzaq ul­duz­la­rın ət­ra­fın­da fır­la­nan ek­zop­la­net­lə­ ri “gör­dük­lə­ri­ni” bə­yan et­di­lər. İki ob­ser­va­to­ri­ya bu yadp­la­net­lə­ri həkk et­di. Keck rə­səd­xa­na­sı­nın mü­tə­ xəs­sis­lə­ri Yer­dən 150 işıq ili uzaq­lıq­da olan HR8799 ul­du­zu­nun ət­ra­fın­da fır­la­nan üç ek­zop­la­net gör­dü­lər.

Hubb­le te­les­ko­pu­nun va­si­tə­si­lə isə Yer­dən 25 işıq ili uzaq­lıq­da olan Fo­mal­qa­ut ul­du­zunun ət­ra­fın­da fır­la­ nan nə­həng bir ek­zop­la­net də ta­pıl­dı.

BE­ŞİN­Cİ YER­DƏ – be­yin siq­nal­la­rı ilə pro­tez­lə­ rin ida­rə olun­ma­sı. Ki­borq­lar vaxt öt­dük­cə re­al ol­ ma­ğa baş­la­yır. Ötən onil­lik­də av­to­mat­laş­dı­rıl­mış his­sə­lə­rin və komp­yu­ter­lə­rin in­san in­tel­lek­ti va­si­ tə­si­lə ida­rə olun­ma­sın­da bö­yük uğur­lar əl­də edi­lib.

2000-ci il­də Her­soq Uni­ver­si­te­tin­də mey­mun bey­ni­ nə elekt­rod­lar yer­ləş­di­ril­miş və mey­mu­na ro­bot­laş­dı­ rıl­mış əl va­si­tə­si­lə ye­mək­lə­ri gö­tür­mək öy­rə­dil­miş­di.

“MIT Me­dia Lab Euro­pe” tibb mər­kə­zin­dən olan bir qrup təd­qi­qat­çı be­yin dal­ğa­la­rı­nın nein­ va­ziv me­tod ilə oxun­ma­sı­nı kəşf et­di. İlk də­ fə onu 2004-cü il­də vi­deo-oyun qəh­rə­ma­nı­ nın hə­rə­kət­lə­ri­nin ida­rə olun­ma­sın­da tət­biq et­di. İn­san or­qan­la­rı­nın be­yin im­puls­la­rı ilə ida­rə olun­ma­ sı ilk də­fə 2001-ci il­də Çi­ka­qo İns­ti­tu­tun­da hə­ya­ta ke­çi­ril­di. Hə­min vaxt əlil Ces­si Sal­li­van hər iki av­to­ mat­laş­dı­rıl­mış əl­lə­ri­ni hə­rə­kət et­di­rə bil­di.

Və nə­ha­yət, 2009-cu il­də Pyer­pao­lo Pet­ru­zi­el­lo əsəb sis­te­mi­nin kul­tu­na na­qil və elekt­rod­lar­la bağ­ lan­mış bio­me­xa­ni­ki əli­ni ida­rə et­mə­yi öy­rən­di. Pet­ru­ zi­el­lo dün­ya­da ilk in­san idi ki, bu cür çə­tin hə­rə­kət­lə­ri sa­də­cə ola­raq fi­kir­lə­ri ilə hə­ya­ta ke­çi­rir­di.

51

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

YED­DİN­Cİ YER­DƏ – in­sa­nın ye­ni əc­dad­la­rı.

2002-ci il­də təd­qi­qat­çı­lar Ça­dın şi­mal his­sə­sin­də 6-7 mil­yon ya­şı olan və Sa­he­lanth­ro­pus tcha­den­ sis-ə (Tou­may ki­mi məş­hur­dur) məx­sus kəl­lə aş­kar et­di­lər. Ta­pın­tı­la­rın yal­nız kəl­lə sü­mü­yün­dən iba­rət ol­ma­sı va­cib su­al­lar­dan bi­ri­nə ca­vab ver­mə­yə im­kan ver­mə­di – bu in­san dörd “aya­ğı” üs­tə ye­ri­yir­di, yox­sa iki aya­­ğı­­?

Am­ma son­ra­lar Ar­di pey­da ol­du. 2009-cu il­ də Şi­mal-şər­qi Efio­pi­yada Lyusini tap­dı­lar – da­ ha də­qiq de­sək, in­di­yə qə­dər ta­pıl­mış in­san ske­ letlərindən ən tamını. Ar­di adı ilə məş­hur olan ske­ let Ar­di­pit­he­cus ra­mi­dus. 4,4 milyon il yaşı olan Ar­di iki aya­ğı üs­tə ye­ri­yir­di və ağa­ca dır­ma­şa bil­ mə­si diq­qət çə­kən məqam­lar­dan­dı. Onun diş­lə­ ri sü­but edir ki, o, müx­tə­lif cür qi­da­lar qə­bul edir­di.

SƏK­Kİ­ZİN­Cİ YER­DƏ – qa­ra ma­te­ri­ya­nın ol­ma­ sı­nın sü­bu­tu. 2006-cı ilin ya­yın­da ast­ro­nom­lar elan et­di­lər ki, bir şey in­san­la­ra kos­mo­su dərk et­mə­yə da­ha çox kö­mək edə­cək: on­lar qa­ra ma­te­ri­ya­nın ol­ma­sı haq­qın­da sü­but­la­ra sa­hib ol­duq­la­rı­nı qeyd et­di­lər. Bu­na bax­ma­ya­raq, ast­ro­nom­lar tam ola­ raq bu­nun, yə­ni qa­ra ma­te­ri­ya­nın nə ol­ma­sı haq­qın­ da heç bir mə­lu­ma­ta sa­hib ol­ma­dıq­la­rı­nı bil­dir­di­lər.

DOQ­QU­ZUN­CU YER­DƏ – di­na­zav­rın yum­şaq to­xu­ma­la­rı­nın öy­rə­nil­mə­si. 2005-ci il­də Me­ri Xiq­bay Şveyt­zer və onun həm­kar­la­rı ba­la­ca Tyran­no­sau­rus Rex-in bud sü­mü­yün­dən yum­şaq to­xu­ma­la­rın – qan da­mar­la­rı­nın, sü­mük mat­rik­si­nin və di­gər to­xu­ma­la­ rın aş­kar olun­ma­sı haq­qın­da xə­bər ver­di­lər. To­xum­ lar­dan əl­də edi­lən ami­no­kis­lo­ta­lar müa­sir quş­lar­da rast gə­li­nir. Bu da alim­lə­rin fik­rin­cə, di­na­zavr və quş­la­rın “qo­hum­lu­ğu” fik­ri­ni da­ha da təs­diq­lə­yir.

Və nə­ha­yət, ONUN­CU YER­DƏ – Gü­nəş sis­te­ min­də ye­ni kos­mik cis­min kəşf edil­mə­si. 2005-ci ilin yan­va­rın­da Mayk Bra­un və onun qru­pu Pa­lo­mar ob­ser­va­to­ri­ya­sı­nın kö­mə­yi ilə Plu­ton­dan 27% bö­yük olan 136199 Eris – ki­çik cism tap­dı­lar. Eris Plu­to­nu keç­di və Gü­nəş or­bi­ti­nin 9-cu bö­yük kos­mik cis­mi ol­du.

Nər­min NÖQ­TƏ

52

53

ИНЪЯ СЯНЯТ

ЩАМЫМЫЗЫН

ЩАМИ-СИ

H

ə­lə uşaq­lıq­dan na­ğıl­lar alə­mi­nə sə­ya­hət et­mə­yi çox se­vər­di. Hər na­ğı­lı oxu­duq­ca göz­lə­ri önün­də can­la­nan qəh­rə­man­la­rı gör­dü­yü, dərk et­di­yi ki­mi çat­dır­maq is­tə­ yir­di. Elə bu sev­gi, bu is­tək onu ani­ma­si­ya film­lə­ri­nin çə­ki­li­şi təd­ris olu­nan kur­sa gə­tir­di. Zövq­lə oxu­du­ğu, öy­rən­di­yi sə­nə­ti­nin vur­ğu­nu olan bu rəs­sam Azər­ bay­can ani­ma­si­ya film­lə­ri sil­si­lə­si­nə öz mö­hü­rü­nü re­jis­sor El­çin Ha­mi Axun­dov adı ilə vur­du.

Yo­lu­mu­zu “Azan” Ani­ma­si­ya Stu­di­ya­sı­nın rəh­bə­ ri El­çin Ha­mi Axun­do­vun ema­lat­xa­na­sın­dan sal­dıq.

Onun­la söh­bə­ti­mi­zi diq­qə­ti­ni­zə çat­dı­rı­rıq.

D.A. - Bir qə­dər təh­sil il­lə­rin­dən, bu sə­nə­tə gə­li­şi­ niz­dən da­nı­şar­dı­nız…

E.H.A. -1948-ci il­də Ba­kı şə­hə­rin­də, da­ha də­qiq de­ sək, “ba­la­ca və­tə­nim” ad­lan­dır­dı­ğım İçə­ri­şə­hər­də, Cü­mə məs­ci­di­nin ya­nın­da ana­dan ol­mu­şam. 1964-cü il­də ta­nın­ mış rəs­sam, ke­ra­mi­ka us­ta­sı Mir Tey­mur­la bir­lik­də rəs­ sam­lıq mək­tə­bi­nə da­xil ol­mu­şam. 1968-ci il­də isə ora­nı bi­tir­dim. Təh­si­li­min ba­şı çat­ma­sı­na 2 il qal­mış 1966-cı il­də

54

Cə­fər Cab­bar­lı adı­na “Azər­bay­can­film” ki­nos­tu­di­ya­sı­nın nəz­din­də ani­ma­si­ya kurs­la­rı fəa­liy­yət gös­tər­mə­yə baş­ la­dı. İki il hə­min kurs­lar­da məş­ğul ol­dum. Kurs bit­dik­dən son­ra “Cırt­dan” na­ğı­lı­nın əsa­sın­da ani­ma­si­ya fil­mi çək­dik və 1969-cu il­də onu ta­mam­la­dıq. Son­ra Uk­ray­na­nın Lvov şə­hə­rin­də­ki Po­liq­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu­nun ki­tab rəs­sam­lı­ğı fa­ kül­tə­si­nin əya­ni şö­bə­si­nə da­xil ol­dum. Bir qə­dər son­ra ailə və­ziy­yə­tim­lə bağ­lı qi­ya­bi şö­bə­yə keç­dim. Bu ara­da mə­ni əs­gər apar­dı­lar. Ku­rort şə­hə­ri Yal­ta­da qul­luq edir­ dim. Hər­bi xid­mət il­lə­rin­də də rəs­sam­lıq fəa­liy­yə­ti­mi da­ vam et­di­rir­dim. Hər­bi his­sə­nin bü­tün bə­dii tər­ti­bat iş­lə­ri­ni mə­nə tap­şır­mış­dı­lar. Ya­dım­da­dır, Krım ya­rı­ma­da­sın­da ən yax­şı bə­dii tər­ti­ba­ta ma­lik hər­bi his­sə bizimki se­çil­miş­di.

1973-cü il­də Ba­kı­ya qa­yıt­dım və ye­ni­dən ki­nos­tu­di­ya­da iş­lə­mə­yə baş­la­dım. O vaxt­lar ki­nos­tu­di­ya­nın nəz­din­də mul­tip­li­ka­si­ya se­xi fəa­liy­yət gös­tə­rir­di. Mən or­ada mul­tip­ li­ka­tor-ani­ma­tor ki­mi ça­lı­şır­dım. Am­ma əsl ix­ti­sa­sım qu­ ru­luş­çu rəs­sam ol­du­ğun­dan 30-dan ar­tıq fil­mə qu­ru­luş ver­mi­şəm. 1982-ci il­də bi­zim ki­nos­tu­di­ya­nın rəh­bə­ri Cə­ mil Əli­bə­yov mə­nə Al­la Axun­do­va­nın sse­na­ri­si əsa­sın­da “Ba­kı kü­lə­yi” fil­mi­ni çək­mə­yi tək­lif et­di. Am­ma fil­min ət­ra­

fın­da çox söz-söh­bət get­di­yin­dən çə­ki­liş baş tut­ma­dı. Elə bu­na gö­rə in­ci­dim və bu sa­hə­dən uzaq­laş­dım.

D.A. - Bəs ne­cə ol­du ki, son­ra­dan ye­ni­dən bu sa­ hə­yə qa­yıt­dı­nı­z?

E.H.A. - Uzun müd­dət­dən son­ra, 1988-ci il­də ye­ni­ dən re­jis­sor­lu­ğa baş­la­dım. Qa­yıt­dıq­dan son­ra, ilk ola­raq 3 də­qi­qə­lik bir film cək­dim. Bun­dan son­ra, sse­na­ri­si özü­ mə məx­sus olan qı­sa mü­əl­lif film­lə­ri çək­mə­yə baş­la­dım.

1989-cu il­də Qa­ra­bağ prob­le­mi ba­rə­də çək­di­yim fil­mə gö­ rə Mosk­va mə­ni hə­də­lə­di. Çox də­yər­li bir iş idi, ba­xan hər kə­si hey­ran qo­yur­du, ha­mı göz­yaş­la­rı­na bo­ğu­lur­du.

D.A. - Bir film han­sı müd­də­tə çə­ki­lir və nə qə­dər və­sa­it tə­ləb olu­nu­r?

E.H.A. - O ba­xır fil­min üzə­rin­də ça­lı­şan kol­lek­ti­və. 10 nə­fər ça­lış­sa, 7-8 aya bi­tir­mək müm­kün­dür.

D.A. - Siz bu prin­si­pə na­il ola bi­­lir­­si­­niz­­mi­­?

E.H.A. - Ça­lı­şı­rıq ki, fil­min çə­ki­liş­lə­ri­ni 7-8 aya bi­ti­rək.

Am­ma in­di bu, müm­kün­süz­dür. Çün­ki biz­də kadr ça­tış­mır.

Gə­lən il­dən eti­ba­rən dü­zə­lə­cə­yi­nə söz ve­rib­lər. Mə­də­ niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi­nin Ki­no şö­bə­si ye­ni kurs­lar aç­ ma­lı­dı. Şö­bə­nin mü­di­ri Ca­han­gir Məm­mə­dov­la bu haq­da söh­bət et­mi­şik. Dü­zə­lə­cə­yi­nə ina­nı­ram.

D.A. - Bu sa­hə üz­rə xa­ric­də təh­sil al­ma­ğa tə­lə­bə gön­dər­mək müm­kün de­yi­l?

E.H.A. - Müm­kün­dür, am­ma bu, çox ba­ha ba­şa gə­lir. Əv­vəl­lər bi­zim uşaq­la­rı Mosk­va­ya gön­də­rir­di­lər. Ge­dən­ lə­rin heç bi­ri qa­yıt­mır­dı. Oğ­lan­la­rın ək­sə­riy­yə­ti ev­lə­nib ora­da qa­lır­dı. Qız­lar isə Mosk­va bi­rin­ci ka­te­qo­ri­ya­lı şə­hər, ma­aş isə yük­sək ol­du­ğun­dan pay­taxt­da ya­şa­ma­ğa üs­tün­ lük ve­rir­di­lər. İn­di­ki döv­rə gəl­dik­də isə he­sab edi­rəm ki, xa­ri­cə tə­lə­bə gön­dər­mək mə­sə­lə­nin həl­li de­yil. Mə­sə­lən, mə­nə 10 ani­ma­tor, 15 fa­za­çı rəs­sam və 10 ciz­gi­çi rəs­ sam la­zım­dır. Axı 35 ada­mı bir­dən xa­ri­cə təh­sil al­ma­ğa gön­dər­mək müm­kün­süz­dür. Ona gö­rə də mə­sə­lə­nin həl­li üçün kurs­la­rın açıl­ma­sı da­ha va­cib­dir.

D.A. - Han­sı ani­ma­si­ya film­lə­ri­niz var?

E.H.A. - “Güz­gü”, “Ümid“, “Də­niz sə­ya­hə­ti” və s. 1995ci il­də isə mər­hum Hey­dər Əli­ye­vin si­fa­ri­şi ilə Fü­zu­li­nin yu­bi­le­yi ərə­fə­sin­də onun “Söh­bə­tül-əs­mar” (“Mey­və­lə­rin söh­bə­ti”) ad­lı əsə­ri əsa­sın­da ey­ni­ad­lı film çək­dim.

D.A. - Ani­ma­si­ya fil­mi­nin çə­ki­li­şin­də ye­ni tex­no­lo­ gi­ya­lar­dan is­ti­fa­də edir­si­ni­z?

E.H.A. - Ar­tıq 2005-ci il­dən ani­ma­si­ya film­lə­ri­ni komp­ yu­ter va­si­tə­si­lə çək­mə­yə baş­la­mı­şıq. Müx­tə­lif proq­ram­lar var ki, on­la­rın va­si­tə­si­lə bu iş da­ha ra­hat və asan alı­nır.

Ha­zır­da “Ba­la­ca ev” ad­la­nan bir əsə­ri 3D for­ma­tın­da iş­lə­ yi­rik. Am­ma mə­nə qal­sa, 3D for­ma­tı­nı bə­yən­mi­rəm. Ani­

55

ИНЪЯ СЯНЯТ

56

ma­si­ya hə­rə­kət de­mək­dir; bu for­mat­da isə de­mək olar ki, ani­ma­si­ya yox­dur.

D.A. - Plyon­ka və ya komp­yu­ter­lə iş­lə­mə­yin nə ki­ mi fər­qi var?

E.H.A. - Əs­lin­də biz plyon­ka ilə iş­lə­mə­li­yik. So­vet döv­ rün­dən fərq­li ola­raq in­di plyon­ka­lar key­fiy­yət­li və ba­ha­dır.

Am­ma mən 2000-ci il­dən eti­ba­rən komp­yu­ter qra­fi­ka­sı­na keç­dim. Çün­ki bi­zə ay­rı­lan və­sai­tin ya­rı­sı elə plyon­ka­la­ra xərc­lə­nir­di. Komp­yu­ter­lə iş­lə­mək isə ucuz ba­şa gə­lir. Əv­ vəl na­zir­lik­dən eti­raz elə­di­lər ki, bəs film nə­di, komp­yu­ter­ də iş­lə­mək nədi? Su­al ver­dim ki, plyon­ka­ya çə­kib han­sı ki­no­te­atr­da nü­ma­yiş et­di­rə­cək­si­ni­z? De­dim ki, ha­zır olan “Azər­bay­can” ki­no­te­at­rı­dır, ora­da da cə­mi bir də­fə gös­tə­ ri­lə­cək. On­suz da dis­kə kö­çü­rüb te­le­ka­nal­la­ra ve­rə­cək­si­ niz. Bun­dan son­ra tə­kid et­mə­di­lər.

D.A. - El­çin mü­əl­lim, ha­zır­da efir­də nü­ma­yiş et­di­ ri­lən ani­ma­si­ya film­lə­ri si­zi nə də­rə­cə­də qa­ne edi­r?

Ni­yə efir­də Azər­bay­can film­lə­ri az nü­ma­yiş olu­nu­r?

E.H.A. - Əs­lin­də, xa­ri­ci ani­ma­si­ya film­lə­rin­dən bir ço­ xu­nu bə­yə­ni­rəm. “Dis­ne­y”in film­lə­ri maraqlıdır, key­fiy­yət­li­ dir. “Tom and Jerry” həm məz­mu­nu­na, həm də ide­ya­sı­na və qu­ru­lan oyun­la­ra gö­rə çox yax­şı­dı; uşaq­lar da bu filmi yax­şı ba­şa dü­şür və qə­bul edir­lər. Qal­dı ki, Azər­bay­can film­lə­ri­nin az nü­ma­yiş olun­ma­sı­na, bu mil­li ani­ma­si­ya film­lə­ri­nin az­lı­ğın­dan da irə­li gə­lir. Üst-üs­tə top­la­san, bi­ zim heç 150 fil­mi­miz be­lə yox­du. İl ər­zin­də bir fil­mi nə qə­ dər tək­rar-tək­rar ver­mək ola­r? Yax­şı film­lə­ri­miz var, on­la­rı da ki­fa­yət qə­dər ve­rir­lər.

D.A. - Ha­zır­da han­sı film üzə­rin­də ça­lı­şır­sı­nı­z?

E.H.A. - “İl­bi­zin evi” fil­mi­ni ta­mam­la­maq üz­rə­yik. Yaxın zamanda iş bit­mə­li­dir.

D.A. - Azər­bay­can­da han­sı re­jis­sor­la­rın işi­ni bə­yə­ nir­si­ni­z?

E.H.A. - Ən sev­di­yim re­jis­sor “O ol­ma­sın, bu ol­sun ” fil­ mi­nin qu­ru­luş­çu­su Hü­seyn Se­yid­za­də­dir. To­fiq Ta­ğı­za­də, Şa­mil Mah­mud­bə­yov, Hə­sən Se­yid­bəy­li, Va­qif Mus­ta­fa­ yev də bə­yən­di­yim re­jis­sor­lar sı­ra­sın­da­dır.

D.A. - Bəs rəs­sam­lar­dan ki­mi bə­yə­nir­si­ni­z?

E.H.A. - Rəs­sam­lar­dan, de­mək olar ki, ha­mı­sı­nı. Biz­də zə­if rəs­sam ol­ma­yıb.

D.A. - Əc­nə­bi ani­ma­si­ya film­lə­rin­dən han­sı­lar zöv­ qü­nüz­cə­di­r?

E.H.A. - Söz­süz, bi­rin­ci yer­də “Dis­ne­y”in iş­lə­ri gə­lir, son­ra Ko­re­ya ani­ma­si­ya­sı­nı bə­yə­ni­rəm. Ye­ri gəl­miş­kən, Ko­re­ya­da Ani­ma­si­ya Aka­de­mi­ya­sı var.

D.A. - Han­sı əsər­lər əsa­sın­da film çək­mək is­tər­di­ ni­z?

57

ИНЪЯ СЯНЯТ

58

E.H.A. - Bir ne­çə əsər var ki, on­la­rın əsa­sın­da film çək­məyi arzulayıram. Süleyman­ Sani Axun­do­vun “Qor­xu­lu na­ğıl­lar” sil­si­lə­sin­dən bir ne­çə əsə­ri iş­lə­mək is­tə­yi­rəm. Onun “Qanb­ulaq” he­ka­yə­si əsa­sın­da isə tammet­raj­lı film çək­mək fikrindəyəm. Sse­na­ri­ni də özüm ya­za­cam. Bun­dan əla­və, El­çin Əfən­di­ye­vin əsər­lə­rin­dən bi­ri üzə­rin­də iş­lə­yi­rəm.

Hət­ta re­jis­sor sse­na­ri­si­ni təq­dim elə­mi­şəm. Am­ma heyf­lər ol­sun ki, mü­va­fiq ins­tan­si­ya­lar hə­lə ki qə­bul et­mir­lər. Ani­ma­si­ya film­lə­ri yal­nız uşaq­lar üçün ol­mur, fəl­sə­fi əsər­lər var ki, on­la­rı bö­yük­lər üçün ani­ma­si­ya şək­lin­də də çək­mək olar. El­çi­nin be­lə əsər­lə­ri çox­dur.

D.A. - Ye­ri gəl­miş­kən, gə­lə­cək plan­la­rı­nız barə­də nə de­yə bi­lər­si­ni­z?

E.H.A. - İn­di ən bö­yük pla­nı­mız ani­ma­si­ya kurs­la­rı­nın açıl­ma­sı­dır. YU­NES­KO-nun dəs­tə­yi ilə mə­nim mü­əl­li­fi ol­du­ğum ki­ta­bın təq­di­mat mə­ra­si­mi keçiriləcək. Hə­min nəş­ri in­gi­lis di­li­nə çe­vir­mək fik­rim var. Sözügedən ki­ta­bı “Av­ro­vi­zi­ya 2012” ya­rış­ma­sı ərə­fə­sin­də qo­naq­la­ra pay­la­maq niy­yə­tin­də­yəm.

Bun­dan baş­qa, re­jis­so­ru Arif Mə­hər­rə­mov, sse­na­ri mü­əl­li­fi isə Yu­sif Şey­xov olan “İt sər­gi­si” fil­mi­ni sent­yabr-okt­yabr ay­la­rın­da Öz­bə­kis­tan­da ke­çi­ri­lə­cək Uşaq Film­lə­ri Ki­ no­fes­ti­va­lı­na gön­dər­mi­şik. İran­da olan fes­ti­vala iki film təqdim etmişik: “Tır­tı­lın ar­zu­su” (re­jis­so­ru Fi­rən­giz Qu­li­ye­va) və “Cə­sur təy­ya­rə­çi” (re­jis­so­ru Alek­sand­ra Şi­ri­no­va). “Cə­sur təy­ya­rə­çi”ni Be­lo­ru­siy­da ke­çi­ri­lə­cək Uşaq Film­lə­ri Fes­ti­va­lı­na da gön­dər­mi­şik. Adı çə­ki­lən film­lə­ri Gür­cüs­ta­nın Ni­ko­zi şə­hə­rin­də ke­çi­ri­lə­cək Ani­ma­si­ya Film­lə­ri Fes­ti­va­lı­na da apa­ra­ cam. Ora­dan mə­nə də­vət gə­lib və iş­ti­rak et­mək is­tə­yi­rik...

Gülnar MAYİSQIZI

59

ЯНЯНЯ

Ş

i­mal ya­rım­kü­rə­sin­də pa­yı­zın, cə­nub­da isə ya­zın baş­lan­ğı­cı olan sent­yabr la­tın di­lin­ də­ki “yed­di” sö­zün­dən (“sep­tem”) gö­tü­rü­ lüb. Qə­dim Ro­ma­da Yu­li Se­za­rın is­la­hat­la­ rın­dan əv­vəl­ki dövr­də ye­ni il mart ayın­dan he­sab­lan­ dı­ğı­na gö­rə sent­yabr ilin 7-ci ayı he­sab olu­nur­du.

Sent­yabr ayın­da Mek­si­ka, Öz­bə­kis­tan, Vyet­nam, Bra­zi­li­ya, Kos­ta-Ri­ka döv­lət­lə­ri öz müs­tə­qil­lik gün­lə­ ri­ni qeyd edir. Ka­na­da­da isə nə­nə­lər və ba­ba­lar gü­nü ke­çi­ri­lir.

Bu ay­da da­ha han­sı bay­ram­la­rın ol­du­ğu­nu gə­lin bir­lik­də öy­rə­nək!

YA­ZI-PO­ZU ƏH­Lİ BAY­R AM EDİR Xə­bər­çi­lə­rin bay­ra­mı 8 sent­yabr Jur­na­list­lə­rin Bey­nəl­xalq Həm­rəy­li­yi Gü­nü­dür. Bay­ram 1958-ci ilin ma­yın­da Bu­xa­rest­də ke­çi­ri­lən Bey­nəl­xalq Jur­na­list­lər Təş­ki­la­tı­nın IV konq­ re­sin­də qə­bul edi­lən qə­ra­ra əsa­sən ya­ra­nıb. Bu gün çex jur­na­lis­ti Yu­liu­se Fu­çi­ke­nin 8 sent­yabr 1943-cü il­də hit­ler­çi­lər tə­rə­fin­dən qət­lə ye­ti­ril­mə­si­nin xa­ti­rə­si­ nə tə­sis olu­nub.

“Maa­rif­çi­li­yin poçt at­la­rı” Bu ob­raz­lı ifa­də­ni A.S.Puş­kin tər­cü­mə­çi­lər haq­ qın­da de­yib. Axı tər­cü­mə öl­kə­lər və xalq­lar ara­sın­da, həm də keç­miş­lə bu gün ara­sın­da əsas ün­siy­yət va­ si­tə­si, ge­diş-gə­li­şi tə­min edən kör­pü­dür.

1991-ci il­dən 30 sent­yabr Bey­nəl­xalq Tər­cü­mə­çi­ lər Gü­nü ki­mi qeyd edi­lir. Bu pe­şə sa­hib­lə­ri­nin əmə­ yi­nə qiy­mət ve­rən isə Bey­nəl­xalq Tər­cü­mə­çi­lər Fe­de­ ra­si­ya­sı (BTF) olub. 30 sent­yabr ta­ri­xi­nin se­çil­mə­si də tə­sa­dü­fi de­yil. Be­lə ki, bi­zim era­nın 420-ci ili­nin 30 sent­yab­rın­da tər­cü­mə­çi­lə­rin ha­mi­si he­sab edi­lən ya­ zı­çı, tər­cü­mə­çi, ta­rix­çi Mü­qəd­dəs Ce­rom və­fat edib.

7-ЪИ АЙ - СЕПТЕМ Ey­zə­bər e, bey­zə­bər bə...

Yaz­ma­ğı, oxu­ma­ğı ba­ca­ran, yaz­dı­ğı­nı və oxu­du­ ğu­nu dərk edə bi­lən in­san sa­vad­lı he­sab olu­nur. Bu kri­te­ri­ya­la­rı “Sa­vad­lı­lıq azad­lıq­dır” de­vi­zi­ni irə­li sü­rən YU­NES­KO mü­əy­yən­ləş­di­rib. An­caq tə­əs­süf ki, hə­lə də mil­yon­lar­la in­san sa­vad­sız­dır. BMT-nin sta­tis­ti­ka­sı­ na gö­rə, ha­zır­da dün­ya­da 776 mil­yon yet­kin­lik ya­şı­na ça­tan in­san ya­zıb-oxu­ma­ğı ba­car­mır. Bu in­san­la­rın ço­xu­nu qa­dın­lar təş­kil edir. Mək­təb ya­şın­da olan 75 mil­yon uşaq isə mək­tə­bə get­mir. Sa­vad­sız­la­rın sa­yı­ na gö­rə Banq­la­deş, Mi­sir, Çin, Bra­zi­li­ya ön­də­dir.

Bü­tün dün­ya öl­kə­lə­ri­nin diq­qə­ti­ni sa­vad­sız­lıq, maa­rif­lən­mə, təh­sil al­ma prob­lem­lə­ri­nin mü­za­ki­rə­si­ nə yö­nəlt­mək üçün hər il sent­yab­rın 8-i Bey­nəl­xalq Sa­vad­lı­lıq Gü­nü ki­mi qeyd edi­lir. Bu gü­nün ke­çi­ril­mə ta­ri­xi 1966-cı il­dən baş­la­yır.

QOY BÜ­TÜN DÜN­YA BİL­SİN! Gö­zəl­lik dün­ya­nı xi­las edə­cək!

Bə­zi­lə­ri gö­zəl­li­yi za­hi­ri gö­rü­nüş­də gö­rür, bə­zi­lə­ ri isə onu da­xi­li aləm­də ax­ta­rır. Bir söz­lə, ha­mı­mız gö­zəl­li­yi se­vir, dai­ma onu ax­ta­rır, on­dan zövq alı­rıq.

Hər il sent­yab­rın 9-da isə gö­zəl­lik de­yi­lən an­la­yış xü­su­si önəm da­şı­yır. Hə­min gün bü­tün dün­ya Bey­ nəl­xalq Gö­zəl­lik Gü­nü­nü qeyd edir. Be­lə ki, 1995-ci il­də Bey­nəl­xalq Es­te­ti­ka və Kos­me­to­lo­gi­ya Ko­mi­tə­si (CI­DESCO) 9 sent­yab­rın Gö­zəl­lik Gü­nü ki­mi qeyd edil­mə­si ba­rə­də qə­rar qə­bul edib.

Dün­ya öl­kə­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­tin­də gö­zəl­lik ya­rış­ ma­la­rı məhz bu gün ke­çi­ri­lir. Onu da qeyd edək ki, ilk gö­zəl­lik ya­rış­ma­sı 1988-ci ilin sent­yab­rın­da Bel­ çi­ka­da, “Dün­ya Gö­zə­li” mü­sa­bi­qə­si isə 1951-ci il­də Lon­don­da ke­çi­ri­lib. Ölüm hök­mü­nü öz­lə­ri çı­xa­ran­lar Özü­nə­qəsd in­san­lı­ğın ən bö­yük prob­lem­lə­rin­dən bi­ri­dir. Xü­su­si­lə də özü­nə­qəsd gənc­lər ara­sın­da qlo­ bal miq­yas­da ölü­mün əsas sə­bəb­lə­rin­dən bi­ri sa­yı­lır. Ümum­dün­ya Sə­hiy­yə Təş­ki­la­tı­nın he­sa­ba­tı­na əsa­sən il­də 1 mil­yon in­san özü­nü öl­dü­rür. 2020-ci ilə­dək bu

60

rə­qə­min 1,5 də­fə ar­ta­ca­ğı proq­noz­laş­dı­rı­lır. Hal-ha­ zır­da in­ti­har sə­viy­yə­si­nə gö­rə Qər­bi Av­ro­pa bi­rin­ci yer­də­dir. Bü­tün bun­lar da in­ti­ha­rın qar­şı­sı­nın alın­ma­sı mə­sə­lə­lə­ri­nə diq­qə­ti cəlb et­mək üçün xü­su­si gü­nün ay­rıl­ma­sı­nı zə­ru­ri et­di. Sent­yab­rın 10-u Ümum­dün­ya İn­ti­ha­rın Qar­şı­sı­nın Alın­ma­sı Gü­nü ki­mi qeyd olu­nur.

Yurd­da sülh, ca­han­da sülh BMT-nin 30 no­yabr 1981-ci il say­lı qə­ra­rı ilə hər il sent­yab­rın 21-i bü­tün dün­ya­da Bey­nəl­xalq Sülh Gü­nü ki­mi qeyd olu­nur.

21 sent­yabr yal­nız xalq­lar ara­sın­da de­yil, həm­çi­ nin ailə­lər­də, cə­miy­yət­də kök­lü zo­ra­kı­lı­ğa qar­şı mü­ ba­ri­zə­nin əl­də edil­mə­si­nə na­il ol­maq üçün tə­sis edil­ miş bir gün­dür.

Bir gün av­to­mo­bil­siz qal­maq olar­­mı­­?

Ca­vab müs­bət­dir. Çün­ki ar­tıq 1998-ci il­dən baş­ la­ya­raq, hər il sent­yab­rın 22-si “Av­to­mo­bil­siz bir gün” ki­mi qeyd olu­nur. Fran­sa­da ya­ra­nan bu ənə­nə­yə ilk vaxt­lar bir ne­çə şə­hər qo­şul­muş­du. Am­ma in­di bu ak­ si­ya­ya dün­ya­nın 35 öl­kə­sin­dən 1500-dən çox şə­hər qa­tı­lır.

Xü­su­si tə­yi­nat­lı av­to­mo­bil­lər (yan­ğın­sön­dü­rən­lər, tə­ci­li tib­bi yar­dım, po­lis və s.) hə­min gün öz iş­lə­ri­nə da­ vam edir. Şə­hər sa­kin­lə­ri isə şəx­si av­to­mo­bil­lə­rin­dən im­ti­na edə­rək ic­ti­mai nəq­liy­yat­dan – met­ro, trol­ley­bus və tram­vay­dan yararlanaraq və ya ve­lo­si­ped sü­rə­rək, pi­ya­da gə­zə­rək is­tə­di­yi ün­va­na ça­tırlar. Çox təəs­ süf ki, Azər­bay­can hə­lə ki bu ak­si­ya­ya qo­şul­ma­yıb.

Jest­lər­lə da­nı­şan­lar Yer kü­rə­sin­də 2500 dil var, la­kin bun­dan əla­və alim­lə­ri ma­raq­lan­dı­ran bir dil – jest­lər di­li də möv­cud­ dur. Kar­lar Fe­de­ra­si­ya­sı ötən əs­rin 50-ci il­lə­rin­də kar­ la­rın bey­nəl­xalq təd­bir­lə­ri­nə xid­mət et­mək üçün jest­ lər sis­te­mi­ni ya­ra­dıb.

Bu in­san­lar üçün yal­nız jest­lər di­li de­yil, həm də xü­ su­si bir gün ay­rı­lıb. 24 sent­yabr Bey­nəl­xalq Lal-Kar­lar Gü­nü­dür. Bu gün Bey­nəl­xalq Lal-Kar­lar Fe­de­ra­si­ya­ sı­nın ya­ran­ma­sı (1951-ci il) şə­rə­fi­nə tə­sis olu­nub.

Qeyd edək ki, eşit­mə və gör­mə qa­bi­liy­yə­ti­ni itir­miş in­san­la­rın içə­ri­sin­də də çox ta­nın­mış, gör­kəm­li şəxs­ lər olub. Bun­lar­dan Pyer de Ren­sa­rı, Hü­qo­nu, Bet­ho­ ve­ni, Jan Jak Rus­so­nu və s. gös­tər­mək müm­kün­dür.

Hər öl­kə­nin se­vi­mi qo­na­ğı – tu­rist 1980-cı il­dən Bey­nəl­xalq Tu­rizm Təş­ki­la­tı (BTT) 27 sent­yab­rı Bey­nəl­xalq Tu­rizm Gü­nü ki­mi qeyd edir.

Bu ta­rix 1970-ci il­də BTT-nin Ni­zam­na­mə­si­nin qə­bul olun­du­ğu gün­dür. Ni­zam­na­mə­nin qə­bul olun­ma­sı tu­ rizm­də qlo­bal dö­nüş he­sab edi­lir. Bu gü­nün məq­sə­ di bey­nəl­xalq aləm­də tu­rizm haq­da mə­lu­mat­lan­ma­ nı ar­tır­maq və bu­nun so­si­al, mə­də­ni, si­ya­si, iq­ti­sa­di tə­rəf­lə­ri­ni dün­ya miq­ya­sın­da nü­ma­yiş et­dir­mək­dir.

Azər­bay­can­da bu gün 2001-ci il­dən, yə­ni öl­kə­miz Bey­nəl­xalq Tu­rizm Təş­ki­la­tı­na üzv olan vaxt­dan qeyd olu­nur.

BİZ SE­­Vİ­­RİK TƏ­­Bİ­Ə­­Tİ...

Göy­dən daş ya­ğır Na­zik qaz si­pə­ri olan ozon tə­bə­qə­si Yer kü­rə­si­ni gü­nə­şin məh­ve­di­ci ra­dia­si­ya­sın­dan qo­ru­yur və be­ lə­lik­lə, pla­ne­ti­miz­də hə­ya­tı mü­ha­fi­zə edir. Yer kü­rə­ sin­də olan bü­tün can­lı­la­rı ult­ra­bə­növ­şə­yi şüa­lan­ma­ dan qo­ru­yan ozon qa­tı­nın mühafizəsi prob­le­mi dün­ya öl­kə­lə­ri üçün bi­rin­ci də­rə­cə­li prob­lem­lər­dən sa­yı­lır.

1994-cü il­də BMT-nin Baş As­samb­le­ya­sı sent­yabr ayı­nın 16-nı Bey­nəl­xalq Ozon Tə­bə­qə­si­nin Mü­ha­fi­zə­ si Gü­nü elan et­miş­dir.

61

ЯНЯНЯ

Me­şə­yə in­san gə­lir 1980-ci il­dən Azər­bay­can me­şə­çi­lə­ri sent­yabr ayı­nın gə­li­şi­ni xü­su­si ola­raq göz­lə­yir­lər. Çün­ki sent­ yab­rın üçün­cü ba­zar gü­nü Azər­bay­can­da Me­şə İş­çi­ lə­ri Gü­nü ki­mi qeyd edi­lir. Hə­min gün me­şə bər­pa­sı və me­şə­sal­ma ilə məş­ğul olan­la­rın, me­şə bit­ki­lə­ri­nə və me­şə­lə­rə qay­ğı gös­tə­rən­lə­rin, qı­rı­lan me­şə sa­hə­ lə­ri­nə sədd çə­kən­lə­rin, me­şə­lə­ri qo­ru­yan­la­rın və on­ lar­dan is­ti­fa­də edən­lə­rin bay­ra­mı­dır.

Mə­nə də­niz ve­rin BMT-nin qə­ra­rı ilə 1978-ci il­dən eti­ba­rən hər il sent­yabr ayı­nın so­nun­cu həf­tə­si Bey­nəl­xalq Də­niz Həf­tə­si ki­mi qeyd edi­lir. Bu­nun­la ic­ti­ma­iy­yə­tin diq­qə­ ti gə­mi­çi­li­yə və də­niz­lə­rin mü­ha­fi­zə­si­nə cəlb olu­nur.

Də­niz Həf­tə­sin­də də­niz­lə­rin və oke­an­la­rın in­san­lar üçün əhə­miy­yə­tin­dən, su­al­tı dün­ya­nın sər­vət­lə­rin­dən və həm­çi­nin hər bir Yer pla­ne­ti sa­ki­ni­nin onun qo­run­ ma­sı üçün nə edə bi­lə­cə­yin­dən bəhs edən mü­sa­bi­qə və fes­ti­val­lar ke­çi­ri­lir.

lar ke­çi­ri­lir. Azər­bay­can­da isə bu gün 2 il­dir ki, qeyd olu­nur. Ümum­dün­ya Kont­ra­sep­si­ya Gü­nü Hər il sent­yab­rın 26-nın Ümüm­dün­ya Kont­ra­sep­ si­ya Gü­nü ki­mi qeyd edil­mə­si­nin sə­bə­bi rep­ro­duk­tiv sağ­lam­lıq və plan­laş­dı­rıl­ma­yan ha­mi­lə­lik­lər­dən qo­ run­maq mə­sə­lə­lə­ri­nə diq­qət çək­mək­dir. 2007-ci il­dən ke­çi­ril­mə­yə baş­la­yan bu gün dün­ya­nın ək­sər öl­kə­ lə­rin­də ak­si­ya­lar­la, möv­zu­ya həsr olun­muş xey­riy­yə kon­sert­lə­ri ilə qeyd olu­nur.

MİL­­Lİ BAY­­RAM­­LAR

• Ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­ye­vin 1994-cü il­də qə­bul et­di­yi fər­ma­na əsa­sən hər il sent­yab­rın 20-si Neft­çi­lər bay­ra­mı ki­mi qeyd olu­nur.

• 1995-ci il­də isə Pre­zi­dent Hey­dər Əli­ye­vin fər­ma­nı ilə da­hi bəs­tə­kar Üze­yir Ha­cı­bəy­li­nin ana­dan ol­ma­sı­nın 110 il­lik yu­bi­le­yi ərə­fə­sin­də 18 sent­yab­rın Mil­li Mu­si­qi Gü­nü ki­mi qeyd olun­ma­sı qə­ra­ra alın­mış­ dır.

• 2004-cü il­dən sent­yab­rın 15-i Azər­bay­can­da Bi­lik Gü­nü ki­mi qeyd edi­lir.

Rəna KƏRİMOVA

SAĞ­­LAM OL! Daş de­yil, ürək­di... Ürək-da­mar xəs­tə­lik­lə­ri dün­ya­da ölüm sə­bə­bi ki­ mi bi­rin­ci yer­də du­rur. Hər il dün­ya­da 18 mil­yon in­ san ürək-da­mar sis­te­mi xəs­tə­lik­lə­rin­dən və­fat edir.

Elə ona gö­rə də, ar­tıq 11 il­dir ki, Ümum­dün­ya Sə­hiy­ yə Təş­ki­la­tı hər il sent­yabr ayı­nın so­nun­cu ba­zarını Ürək Gü­nü ki­mi qeyd edir. Dün­ya­nın 110-dan ar­tıq öl­kə­sin­də bu­nun­la bağ­lı müx­tə­lif təd­bir­lər, konf­rans­

62

63

reklam

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

“СИФАРИШ ИЛЩАМ ПЯРИСИНИ О ДА СИФАРИШИ ЭЮЗЛЯМИР”

«Ç

ək­di­yim əsər­lər­də in­san təs­vi­ri əsas­dır. Ət­raf­da mövcud olan bü­tün var­lıq­lar in­sa­na nə­zə­rən gö­ tü­rü­lür və ona ta­be olur. Gör­dü­yüm hər bir şe­yi - tə­biə­ti, ağac­la­rı, hey­van­la­rı in­san­la vəh­dət­də çək­mək mə­nə xü­su­si zövq ve­rir. Rəsm­lə­rim­də sü­jet xət­ti in­san ami­li üzə­rin­də qu­ru­lur. Ümu­mi­lik­də, in­san mə­nə hər­tə­rəf­li ma­raq­lı­dır. Onu öy­rən­mə­yə, bi­zə mə­lum ol­ma­yan tə­rəf­lə­ri­ni kəşf et­mə­yə ça­lı­şı­ram». Bu fi­kir­lə­rin mü­əl­li­fi, gənc rəs­sam Ra­mil Əli­yev­lə mü­sa­hi­bə­miz­də biz də onu KƏŞF ET­mə­yə ça­lış­mı­şıq.

D.A. - Ra­mil, əv­vəl­cə sə­ni oxu­cu­la­rı­mı­za da­ha ya­ xın­dan ta­nı­daq…

R.Ə. - Ba­kı şə­hə­rin­də ana­dan ol­mu­şam. 2005-ci il­də Azər­bay­can Döv­lət Rəs­sam­lıq Aka­de­mi­ya­sı­nın ki­tab qra­ fi­ka­sı ix­ti­sa­sı­nı bi­tir­mi­şəm.

2001-ci il­dən eti­ba­rən müx­tə­lif nəş­riy­yat və rek­lam şir­kət­lə­ri ilə əmək­daş­lıq edi­rəm. Bir sı­ra ani­ma­si­ya la­yi­ hə­lə­ri­nin, rek­lam film­lə­ri­nin ha­zır­lan­ma­sın­da və ger­çək­ ləş­mə­sin­də, bə­dii fi­lim­lər üçün ob­raz­la­rın ya­ra­dıl­ma­sın­da ro­lum olub. Bun­dan əla­və, Azər­bay­can Rəs­sam­lar İt­ti­fa­qı­ nın və Azər­bay­can Ka­ri­ka­tu­ra­çı­lar Bir­li­yi­nin üz­vü­yəm. Ha­

“Si­fa­riş il­ham pə­ri­si­nin nə vaxt gə­lə­cə­ yi­ni göz­lə­mir”.

64

zır­da qra­fi­ka, ki­tab il­lüst­ra­si­ya­sı ilə məş­ğu­lam, qu­ru­luş­çu rəs­sam, ki­no və ani­ma­si­ya ob­raz­la­rı­nın, TV rek­lam­la­rın art-kon­sept ya­ra­dı­cı­sı ki­mi ça­lı­şı­ram. İn­di­yə­dək 20-yə ya­xın ki­ta­bın il­lüst­ra­si­ya­la­rı­nı ha­zır­la­mı­şam. Əsər­lə­rim­də klassik ənə­nə ilə müa­sir­li­yin ahən­gi­ni, sin­te­zi­ni ya­ra­da bil­ di­yim üçün fəa­liy­yə­ti­mə ma­raq da­ha çox­dur.

D.A. - Port­fo­lio­na bax­dıq­da ha­zır­da məş­ğul ol­du­ ğun iş­lər bir-bi­rin­dən fərq­lə­nir. Bu iş­lər­dən han­sın­da Ra­mil Əli­yev öz ye­rin­də, öz möv­qe­yin­də­di­r?

R.Ə. - Əl­bət­tə, is­tər­dim ki, mə­ni sırf rəs­sam ki­mi ta­nı­ sın­lar. Rek­lam­lar­da, film­lər­də iş­ti­rak et­mək hər mə­na­da yax­şı­dır. Həm mad­di, həm də məş­hur­laş­maq ba­xı­mın­ dan... Am­ma is­tər­dim ki, çox­lu sər­gi­lə­rim ke­çi­ril­sin və in­ san­lar mə­nim əsər­lə­rim­lə ta­nış ol­sun­lar.

D.A. - Hər bir ya­ra­dı­cı in­san ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın müəy­yən döv­rün­də sev­di­yi sə­nət­kar­la­rı təq­lid edir. Bəs sən kim­lə­ri özü­nə mü­əl­lim sa­yır­sa­n?

R.Ə. - Mən­cə, təq­lid edən­lər, bən­zə­mə­yə ça­lı­şan­lar öz yol­la­rı­nı da­ha tez ta­pır­lar, çün­ki on­lar, həm də öy­rə­nir­lər, bu üsul­la öz üzə­ri­lə­rin­də iş­lə­yir­lər. Aka­de­mi­ya­ya da­xil ol­ du­ğum ilk il­lər­dən eti­ba­rən - 1999-cu il­dən - öl­kə­miz­də möv­cud olan bir çox nəş­riy­yat ev­lə­ri ilə əmək­daş­lıq et­mə­ yə və araş­dır­ma­lar apar­ma­ğa baş­la­dım. Klas­sik­lər­dən tut­ muş, müa­sir sür­rea­lizm, im­pe­ria­lizm döv­rü rəs­sam­la­rı­na­ dək hər bi­ri ilə ma­raq­la­nır­dım. Mə­nim üçün in­ti­bah döv­rü rəs­sam­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı da­ha cəl­be­di­ci idi. Ən çox sev­ dik­lə­rim sı­ra­sı­na Mi­ke­lan­ce­lo və Ka­ra­vad­co aiddir. Çün­ki on­lar da əsər­lə­rin­də ye­ni­lik­lə­rə çox yer ve­rib­lər. Mə­sə­lən, Ka­ra­vad­co əsər­lə­rin­də o döv­rə qə­dər heç ki­min edə bil­ mə­di­yi işıq­la köl­gə­nin kont­ras­tı­nı ver­mə­yi ba­car­mış­dı.

Onun əsər­lə­ri hey­rə­ta­miz­dir! İn­ti­bah döv­rü qra­fik­lə­rin­dən isə Remb­randt, Dü­rer, Qo­ya­nın qra­vür­lə­ri mə­nim üçün çox ma­raq­lı­dır. Sırf il­lüst­ra­si­ya və sə­nin de­di­yin təq­li­də gəl­dik­də isə fran­sız rəs­sa­mı Qus­tav Do­re­nin adı­nı çə­kə bi­lə­rəm. Mən onun əsər­lə­ri ilə hə­lə tə­lə­bə­lik il­lə­rim­də ta­ nış ol­muş­dum. Hə­min gün­dən də ba­car­dı­ğım qə­dər onu yam­sı­la­ma­ğa və tək­rar­la­ma­ğa ça­lı­şır­dım.

D.A. - Bəs Azər­­bay­­can­­da­­?

R.Ə. - Tə­bii ki, ilk ola­raq Sət­tar Bəh­lul­za­də. Da­ha son­ ra mü­əl­li­mim Oq­tay Sa­dıx­za­də, il­lüst­ra­si­ya sa­hə­si­nin pe­ şə­kar­la­rı olan, sev­di­yim rəs­sam­lar Nüs­rət Ha­cı­yev, Mi­ ka­yıl Ab­dul­la­yev, Ömər El­da­ro­vun iş­lə­ri mə­nim üçün çox ma­raq­lı­dır.

D.A. - “Ac rəs­sam” ste­reo­ti­pi ilə nə də­rə­cə­də ra­zı­ sa­n? Hə­lə də bu an­la­yış ya­­şa­­yır­­mı­­? Bu gün də zir­zə­ mi­lər­də ya­şa­yıb yal­nız in­cə­sə­nət üçün çə­kən rəs­sam­ lar qa­­lıb­­mı­­?

R.Ə. - Yox, bu an­la­yı­şı qə­bul et­mi­rəm. Düz­dür, rəs­sam­ lıq elə sə­nət­dir ki, bu gün dün­ya­nın ən var­lı ada­mı rəs­sam ol­sa be­lə, ye­nə də in­san­lar ey­ni cür fi­kir­lə­şə­cək­lər. Çün­

“Əsər­lə­ri­mə ki­fa­yət qə­dər za­man və əziy­yət sərf edi­rəm, am­ma tək­lif olu­nan məb­ləğ mə­ni qa­ne et­mir”. ki “rəs­sam” və “fə­da­kar­lıq” bir-bi­ri­nə ya­xın an­la­yış­lar­dır.

Am­ma diq­qət­lə bax­dıq­da gö­rə­rik ki, in­di­yə­dək əsər­lə­ri ilə qü­rur­lan­dığ­mız heç bir ta­nın­mış rəs­sam ac ol­ma­yıb. Ək­ si­nə, işi­nin pe­şə­ka­rı olan­lar və ən əsa­sı, za­ma­nın nəb­zi­ni tu­ta bi­lən­lər çox yax­şı qa­za­nıb­lar; on­la­rın ək­sə­riy­yə­ti sa­ ray rəs­sam­la­rı olub və ən yax­şı si­fa­riş­lə­ri alıb­lar. Bir çox

65

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

rəs­sa­mın nəs­li hə­lə də on­lar­dan qal­ma mi­ras­la ya­şa­yır.

Rəs­sam o za­man ac qa­lır ki, döv­rü­nə yad olur və ha­mı­dan fərq­lə­nir. Mə­sə­lən, Van Qoq. İn­di­ki dövr­də Van Qoq və onun əsər­lə­ri çox­la­rı­nı hey­rət­lən­dir­sə də, ya­şa­dı­ğı dövr­də onu an­la­yan az idi. Mə­sə­lən, mən də ha­zır­da öz əsər­lə­rim və ya­ra­dı­cı­lı­ğım­la do­la­nı­ram və ya qa­za­nı­ram, de­səm, ya­ lan olar. Çün­ki əsər­lə­ri­mə ki­fa­yət qə­dər za­man və əziy­yət sərf edi­rəm, am­ma tək­lif olu­nan məb­ləğ mə­ni qa­ne et­mir.

Bu­na gö­rə də çox vaxt əsər­lə­ri­mi sat­mı­ram.

D.A. - Ya­ra­dı­cı­lı­ğın və əsər­lə­rin di­gər rəs­sam­la­rın­ kın­dan nə ilə fərq­lə­ni­r?

R.Ə. - Bu haq­da da­nış­maq bir qə­dər çə­tin­dir. Qra­fi­ka və il­lüst­ra­si­ya­lar­da fərq­li bir cə­hət yox­dur. Am­ma rəsm əsər­lə­rim, bə­li, fərq­lə­nir; öz mü­rək­kəb­li­yi və ori­ji­nal­lı­ğı ilə se­çi­lir. Azər­bay­can­da bu stil­də ça­lı­şan rəs­sam gör­mə­ mi­şəm. Mə­nim çək­di­yim əsər­lər­də in­san təs­vi­ri əsas­dır. Ət­raf­da mövcud olan bü­tün var­lıq­lar in­sa­na nə­zə­rən gö­

66

tü­rü­lür və ona ta­be olur. Gör­dü­yüm hər bir şe­yi - tə­biə­ti, ağac­la­rı, hey­van­la­rı in­san­la vəh­dət­də çək­mək mə­nə xü­ su­si zövq ve­rir. Rəsm­lə­rim­də sü­jet xət­ti in­san ami­li üzə­rin­ də qu­ru­lur. Ümu­mi­lik­də, in­san mə­nə hər­tə­rəf­li ma­raq­lı­dır.

Onu öy­rən­mə­yə, bi­zə mə­lum ol­ma­yan tə­rəf­lə­ri­ni kəşf et­ mə­yə ça­lı­şı­ram.

D.A. - Rəng­lər­lə söh­bə­tin ne­cə alı­nı­r? Rəng­lə­ri hə­ mi­şə özün se­çir­sən, yox­sa bə­zi hal­lar­da on­lar da sə­ nə kö­mək edi­r?

R.Ə. - Baş­qa rəs­sam­la­rın əsər­lə­ri­ni iz­lə­yən­də ora­da­kı “rəng bay­ra­mı­nı” çox se­vi­rəm. Bu, mə­nə xoş və is­ti hiss­ lər ya­şa­dır. Am­ma öz əsər­lə­rim­də rəng­lər­dən is­ti­fa­də edə bil­mi­rəm. Bir və ya iki rən­gin bir ne­çə fərq­li to­nu ilə ça­lış­ ma­ğı çox se­vi­rəm. Bu­na mo­nox­rom tex­ni­ka da de­yir­lər.

Hət­ta 2005-ci il­də dip­lom işi üzə­rin­də ça­lı­şan­da da “Ley­li və Məc­nun” əsə­ri­nə 15 par­ça­dan iba­rət il­lüst­ra­si­ya­lar çək­ miş­dim. Ora­da bir rən­gin müx­tə­lif ton­la­rı ilə ça­lış­mış­dım.

Əs­lin­də isə bü­tün rəng­lə­rin pas­tel, to­nal ol­ma­sı­na bax­ma­ ya­raq, əsər rəng­li gö­rü­nür­dü. Öz əsər­lə­rim­də rəng­lər­dən o za­man çox is­ti­fa­də edi­rəm ki, si­fa­riş elə ol­sun.

D.A. - Bəs xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı və mil­li­lik sə­ni özü­nə ne­cə cəlb etdi? Ne­cə baş­la­dı Ra­mi­lin na­ğıl və das­tan qəh­rə­man­la­rı ilə “dost­lu­ğu”?

R.Ə. - Bu, mə­nim ən sev­di­yim möv­zu­lar­dan bi­ri­dir. Na­ ğıl­lar və das­tan­lar, mil­li xalq qəh­rə­man­la­rı və mi­fik ob­raz­

lar­la “dost­lu­ğum” 2007-ci il­dən baş­la­dı. Bu yo­lu seç­mək­lə san­ki özü­mü tap­dım. Və mil­li na­xış­la­rı, or­na­ment­lə­ri, qə­ dim bə­zək əş­ya­la­rı­nı, qa­dın və ki­şi ge­yim­lə­ri­ni, xal­ça­la­rı­ nı öy­rən­mə­yə baş­la­dım. Təx­mi­nən bir il bu iş­lə məş­ğul ol­dum.

Bə­zi rəs­sam­lar var ki, bü­tün bun­la­rı öy­rən­dik­dən son­ ra dər­hal onun es­ki­zi­ni ya­ra­dır­lar, il­lüst­ra­si­ya­sı­nı qu­rur­lar.

Am­ma mən ön­cə öy­rən­dik­lə­ri­mi bir­ləş­di­rib ümu­mi bir ob­

67

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

68

raz ya­ra­dı­ram, bun­dan son­ra hə­min ob­ra­zı və­rə­qə kö­çür­ mək asan olur.

D.A. - “İl­ham pə­rin”lə aran ne­cə­di­r?

R.Ə. - Bə­zən elə rəs­sam­lar olur ki, gün ər­zin­də otu­ rur­lar və bir bay­qu­şu çə­kib qur­ta­ra bil­mir­lər, de­yir­lər ki, “il­ham pə­rim” gəl­mə­di. Mən­də be­lə de­yil. Tə­bii ki, yu­xu­ dan oya­nıb gü­nə yax­şı ener­ji ilə baş­la­yı­ram­sa, hə­min gün is­tə­ni­lən işin öh­də­sin­dən gə­li­rəm. Am­ma heç ke­fim ol­ma­ yan gün­lər­də yax­şı bir mu­si­qi, film, ki­tab, ta­ma­şa və ya var­lı­ğın­dan müs­bət ener­ji al­dı­ğım bir adam mə­nim il­ham mən­bə­yim ola bi­lər. Di­gər tə­rəf­dən sırf ya­ra­dı­cı­lı­ğım­la qa­zan­ma­dı­ğım üçün bə­zən “il­ham pə­ri­si” ol­sa da, ol­ma­sa da ça­lış­maq la­zım gə­lir. Çün­ki si­fa­riş­lər və iş “il­ham pə­ri­ si”nin nə vaxt gə­lə­cə­yi­ni göz­lə­mir.

D.A. - Ra­mil, hər şey­dən da­nış­dıq. Am­ma prob­lem­ lə­rə to­xun­ma­dıq... Ma­raq­lı­dır, bu gün sə­nə da­ha da

yax­şı ça­lış­ma­ğa ma­ne olan nə­lər­di­r?

R.Ə. - Mən öl­kə­miz­də, elə­cə də xa­ric­də ke­çi­ri­lən sər­gi­ lər­də çox ya­xın­dan iş­ti­rak edi­rəm. Bi­lir­si­niz­mi, sər­gi­lər­də ta­ma­şa­çı­la­rı­mı təə­cüb­lən­di­rən nə­di­r? Bü­tün bu əsər­lə­ rin ev şə­rai­tin­də ər­sə­yə gəl­mə­si. Çox­la­rı inan­mır ki, hə­lə də ema­lat­xa­na­sı ol­ma­dan ça­lı­şan rəs­sam­lar var. Açı­ğı, ema­lat­xa­na­mın ol­ma­ma­sı ya­ra­dı­cı­lı­ğı­ma mən­fi tə­sir edir.

Sər­gi­lər­də iş­ti­ra­kı­ma da ma­ne olur. Çox za­man sər­gi­yə qə­dər is­tə­di­yin əsə­ri bi­ti­rə bil­mir­sən. İs­tər­dim, mə­nə bu prob­le­min həl­lin­də kö­mək et­sin­lər və ya gənc rəs­sam­la­ra dəs­tək çər­çi­və­sin­də mə­ni də yad­dan çı­xart­ma­sın­lar.

Xa­tu­na MAH­MUD

69

ДЫСЪОВЕРЙ 10-луг

СУ “СУ ГИЙМЯТИНЯ” ДЕЙИЛ!

Dün­ya əha­li­si­nin elekt­ri­kə olan tə­la­ba­tı­nı­nın ya­rı­dan ço­xu­nu ödə­yən Su Elekt­rik Stan­si­ya­la­rı­nın (SES) əsas gü­cü elə adın­dan bəl­li ol­du­ğu ki­mi su­dan gə­lir. SES-lər adə­tən dağ çay­la­rı­nın üzə­rin­də, su­yun yük­sək təz­yiq­lə ax­dı­ğı əra­zi­ lər­də ti­ki­lir. Gü­cü­nə gö­rə su elekt­rik stan­si­ya­la­rı­nı yük­sək, or­ta və aşa­ğı təz­yiq­li ki­mi növ­lə­rə bö­lür­lər. Su­yun ener­ji­si­ni elekt­rik ener­ji­si­nə çe­vi­rən bu stan­si­ya­la­rı bə­şər öv­la­dı­nın kəşf et­di­yi ən fay­da­lı icad­la­rı sı­ra­sı­na da­xil et­mək olar. Yə­qin ki, ar­tıq dün­ya­nın ən nə­həng su elekt­rik stan­si­ya­la­rı­nın məhz güc­lü çay­la­rın yer­ləş­di­yi coğ­ra­fi mə­kan­lar­da ti­kil­di­yi­ni təx­min et­mək elə də çə­tin de­yil. Elə isə əmi­nik ki, Yer kü­rə­si­nin ən güc­lü su elekt­rik stan­si­ya­la­rı­nın ilk on­lu­ğu­nu öy­rən­ mək si­zin üçün də ma­raq­lı ola­caq...

1

“Üç də­rə”dən gə­lən işıq Çin­də Yan­sı­zı ça­yı üzə­rin­də yer­lə­şən və “Üç Də­rə” ada­la­nan SES dün­ya­nın ən nə­həng stan­si­ya­sı­dır. San­do­pin şə­hə­ri əra­zi­sin­də yer­lə­şən stan­si­ya­nın gü­cü 22,40 QVt təş­kil edir.

Ko­mmu­nist adət-ənə­nə­nə­sə sa­diq qa­lan Çin nə­həg ti­ki­li­lər sı­ra­sı­na “Üç Də­rə”ni əla­və et­ mək­lə bu sa­hə üz­rə də dün­ya re­kor­du­nu öz he­sa­bı­na ya­zıb.

“İtay­pu”nun gü­cü Pa­ra­na ça­yı üzə­rin­də yer­lə­şən İtay­pu SES-i nə­həng­li­yi­nə gö­rə Bra­zi­li­ya­nın bi­rin­ci, dün­ ya­nın isə ikin­ci Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı­dır. Stan­si­ya­nın gü­cü 14 QVt təş­kil edir. İtay­pu stan­si­ ya­sı­nın ava­dan­lıq gü­cü həd­din­dən ar­tıq sü­rət­li və gər­gin ol­du­ğun­dan ge­ne­ra­tor­la­rın gü­cü iş gü­nünün ya­rı­sın­da ar­tıq 700 MVt həd­di­nə ça­tır.

3

Si­mon Bo­li­var stan­si­ya­sı və ya “Qu­ri” Ve­ne­sue­la­nın Bo­li­var şta­tın­da yer­lə­şən “Qu­ri” stan­si­ya­sı Ori­no­ko və Ko­ra­ni çay­la­rı­nın bir­ləş­di­yi ye­rə 100 ki­lo­metr qal­mış Ko­ra­ni­nin ən yük­sək təz­yiq­li his­sə­sin­də in­şa edi­lib.

Stan­si­ya­nın gü­cü 10,30 QVt təş­kil edir. Ve­ne­su­el­a­nın bu ən bö­yük stan­si­ya­sı­nın in­şa­sı­ na 1963-cü il­də baş­la­nı­lıb. 2000-ci il­də isə stan­si­ya­da re­konst­ruk­si­ya iş­lə­ri apa­rı­lıb. Ən ma­raq­lı fakt isə stan­si­ya di­var­la­rı­nın məh­şur Ve­ne­sue­la rəs­sa­mı Kar­los Kruz Die­zin rəsm əsər­lə­ri ilə bə­zə­dil­mə­si­dir. Bu rəsm­lər iş­çi­lə­rin ağır iş gü­nü­nü bir az da ol­sa, rəng­lən­di­rə bi­lir.

Çör­çil Fors Ka­na­da­nın Nyu­fa­und­lend əya­lə­tin­də Bri­ta­ni­ya­nın baş na­zi­ri­nin şə­rə­fi­nə ad­lan­dı­rıl­mış Çör­çil ça­yı üzə­rin­də ey­ni­ad­lı SES yer­lə­şir. Bu Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı Çör­çil ça­yı üzə­rin­də yer­lə­şən kas­kad stan­si­ya­lar­dan bi­ri­dir. Stan­si­ya­nın gü­cü 5.43 QVt təş­kil edir. Çör­çil Fors ey­ni ad­lı şə­la­lə­nin üs­tün­də qu­ru­lub.

70

2

4

Şə­hər da­ğı­dan “Tu­ku­ri” Tu­ku­ri Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı Bra­zi­li­ya­nın Tu­ku­ri qraf­lı­ğın­dakı To­kan­tis ça­yı­nın üzə­rin­ də yer­lə­şir. Stan­siya­nın in­şa­sı­na baş­la­nı­lan za­man Tu­ku­ri şə­hə­ri­nin ya­rı­sı ti­kin­ti əra­zi­si­nə düş­dü­yü üçün da­ğı­dı­lır və ti­ki­lən stan­si­ya­ya şə­hə­rin adı ve­ri­lir. Da­ha son­ra To­kan­tis ça­yı ət­ra­fın­da ye­ni Tu­ku­ri şə­hə­ri sa­lın­ma­ğa baş­la­nı­lır. Stan­si­ya­nın gü­cü 8.30 QVt-dır.

6

Qor­xu­lu nə­həng Ti­kin­ti­si­nə 18 il sərf edi­lən Say­no-Şu­şensk SES-i nə­həng­li­yi­nə gö­rə Ru­si­ya­nın bi­rin­ci, dün­ya­nın isə al­tın­cı su elekt­rik stan­si­ya­sı­dır. Ye­ni­sey ça­yı üzə­rin­də yer­lə­şən SES əv­vəl­lər 6.40 QVt güc­lə ça­lış­sa da, 2009-cu il­də stan­si­ya əra­zi­sin­də baş ver­miş qor­xunc qə­za­dan son­ra 1.28 QVt güc­lə iş­lə­yir. Bu­nu da bil­mək ma­raq­lı­dır ki, nə­həng stan­si­ya­nın ti­kin­ti­si­nə Sankt-Pe­ter­burq­la Vla­di­vas­tok ara­sın­da bö­yük bir şo­se sal­ma­ğa ye­tə­cək qə­dər be­ton is­ ti­fa­də olu­nub.

Əya­lə­ti udan stan­si­ya Kros­no­dar Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı da Ye­ni­sey ça­yı üzə­rin­də yer­lə­şən kas­kad stan­si­ya­ lar­dan bi­ri­dir. Stan­si­ya gü­cü­nə gö­rə Ru­si­ya­nın ikin­ci SESi-dir. Ti­kin­ti za­ma­nı Kros­no­dar stan­si­ya­sı­nda bə­zi səhv­lə­rə yol ve­ri­lib və nə­ti­cə­də Kros­na­dar əya­lə­ti­nin ya­rı­dan ço­xu su al­tın­da qa­la­raq kö­çü­rü­lüb. Bu­na gö­rə də stan­si­ya hə­mi­şə eko­loq­lar və tə­biə­ti se­vər­lər tə­ rə­fin­dən tən­qid olu­nur. Stan­si­ya­nın gü­cü 6.00 QVt-dır.

8

5

7

100 kən­din so­nu ne­cə gəl­­di­­? İr­kutsk əya­lə­ti əra­zi­sin­də An­qar ça­yı üzə­rin­də yer­lə­şən Bratsk Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı nə­həng­li­yi­nə gö­rə ikin­ci kas­kad stan­si­ya­lar­dan bi­ri­dir. Ru­si­ya­nın üçün­cü, dü­nya­nın isə sək­ ki­zin­ci “nə­hən­gi” Bratsk stan­si­ya­sın­da da ti­kin­ti za­ma­nı fa­ciə­vi ha­di­sə­lər baş ve­rir. Be­lə ki, Bratsk su an­ba­rı­nın dol­du­rul­ma­sı za­ma­nı 100 kənd və əha­li­si, əsa­sən, kənd tə­sə­rü­fa­tı ilə məş­ğul olan 70 ki­çik ada su al­tın­da qa­lır.

9

Dünyanın doqquzuncu SES-i İr­kuts və Bratsk stan­si­ya­la­rın­dan son­ra An­qar ça­yı­nın üçün­cü, dün­ya­nın isə doq­qu­zun­ cu kas­ka­dın­dan bi­ri də Ust-İlimsk SESi-dir. Stan­si­ya­nın gü­cü 3.84 QVt-dır.

10

Ru­si­ya­nın da­ha bir nə­hən­gi Ba­qu­çan Su Elekt­rik Stan­si­ya­sı da Kros­na­dar əra­zi­sin­də və An­qar ça­yı üzə­rin­də yer­ lə­şən kas­kad stan­si­ya­lar­dan say­ca dör­dün­cü­sü­dür. Stan­si­ya­nın gü­cü 3.00 QVt təş­kil edir.

Ma­raq­lı fakt­lar­dan bi­ri isə “Kras­no­da­re­ner­gi­ya” ad­lı qu­ru­mun 2028-ci ilə qə­dər Ba­qu­çan stan­si­ya­sı­nın is­teh­sal et­di­yi bü­tün ener­ji­ni qa­baq­ca­dan al­ma­sı­dır.

Xatuna MAHMUD

71

72

73

reklam

ИКИНЪИ БИРИНЪИЛЯР

ЩЮКМДАРА

ДАР ДАНИМАРКА

D

a­ni­mar­ka­da əha­li­nin 19 fai­zi bir­mə­na­lı ola­raq AL­L A­Ha inan­mır. Bu isə öz növ­bə­ sin­də Da­ni­mar­ka­nı ate­iz­min sə­viy­yə­si­nə gö­rə dün­ya­nın 4-cü öl­kə­si­nə çe­vi­rib. Be­lə şə­ra­it­də möv­cu­dluğunu sür­dü­rən bir top­lu­mun “bi­ rin­ci ki­şi­si” ol­maq hə­qi­qə­tən çə­tin gö­rü­nür. Üs­tə­lik, bu sta­tus özün­də heç bir güc və ha­ki­miy­yə­ti sim­vo­li­ zə et­mir­sə, mə­sə­lə da­ha da qə­liz­lə­şir. Da­ha doğ­ru­su, qə­liz­lə­şə bi­lər­di. Am­ma şah­za­də-kon­sort Hen­ri Ma­rie Je­an And­re de La­bor­de de Mon­pe­za­tın bəx­ti on­da gə­ ti­rib ki, bu öl­kə­də in­sa­na Tan­rı­dan da­ha çox hör­mət edi­lir. Elə bir da­ni­mar­ka­lı ta­pa bil­məz­sən ki, döv­lət baş­çı­sı kra­li­ça II Marq­re­te­yə bi­ət et­miş ol­ma­sın və sa­də dil­lə de­sək, onun bö­yük­lü­yü­nü və ha­ki­miy­yə­ ti­ni qə­bul et­mə­sin. Şah­za­də Hen­ri isə kra­li­ça­nın se­ çi­mi­dir və bu hal­da da­ni­mar­ka­lı­lar onu da bir­mə­na­ lı ola­raq qə­bul edir­lər. Üs­tə­lik, onun nü­fu­zu heç də kra­li­ça­nın nü­fu­zun­dan az de­yil. Ona bə­zən za­ra­fat­la Da­ni­mar­ka­nın şou-biz­nes­də ol­ma­yan ye­ga­nə ul­du­zu da de­yir­lər.

74

Kra­li­ça II Marq­re­te: “Bi­lir­dim ki, se­çi­mim mə­ni taxttac­dan məh­rum edə bi­lər...” Şah­za­də-kon­sort Hen­ri 1934-cü il­də Fran­sa­da ana­dan olub. Va­li­deyn­lə­ri Vyet­nam­da iş­lə­dik­lə­ri­nə gö­rə uşaq­lıq il­lə­ri ora­da ke­çib. Ali təh­si­li­ni Sar­bon­na, Honq Konq və Sai­gon uni­ver­si­tet­lə­rin­də alıb. Da­ha son­ra Fran­sız or­du­ sun­da xid­mət edib, hət­ta Əl­cə­za­ir mü­ha­ri­bə­sin­də igid­li­ yi­nə gö­rə me­da­la la­yiq gö­rü­lüb. 1962-ci il­dən isə Fran­ sa Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yin­də dip­lo­ma­tik xid­mə­tə baş­la­yıb.

Hət­ta 2 il Lon­don­da­kı sə­fir­lik­də ka­tib iş­lə­yib və hə­ya­tı da elə bu za­man­dan eti­ba­rən də­yiş­mə­yə baş­la­yıb. O, Da­ni­ mar­ka kra­lı­nın qı­zı şah­za­də Marq­re­te ilə bu il­lər­də ta­nış olub. Gənc­lər elə ilk vaxt­dan bir-bi­ri­ni sev­dik­lə­ri­ni an­la­yıb­ lar, am­ma hər şey göz­lə­dik­lə­ri ki­mi sa­də de­yil­di. Ço­xəsr­lik Da­ni­mar­ka mo­nar­xi­ya­sı şah­za­də­lə­rə adi in­san­lar­la ni­gah qur­ma­ğı rəs­mən qa­da­ğa et­mə­sə də, qa­nun­lar­dan heç də aşa­ğı sə­viy­yə­də da­yan­ma­yan sa­ray adət-ənə­nə­lə­ri bu­na qə­ti şə­kil­də qar­şı çı­xır­dı. “Mən pro­to­ko­la gö­rə mə­sə­lə­ni kra­la aç­ma­lı idim, am­ma ala­ca­ğım ca­vab mə­nə əv­vəl­cə­ dən bəl­li ol­du­ğu üçün çı­xıl­maz du­ru­ma düş­müş­düm. Bi­lir­

dim ki, se­çi­mim mə­nim taxt-ta­ca olan va­ris­lik hü­qu­qum­ dan məh­rum ol­ma­ğı­ma gə­ti­rib çı­xa­ra bi­lər. Am­ma mən se­çi­mi­mi et­dim”, - de­yə Kra­li­ça Marq­re­te mü­sa­hi­bə­lə­ri­nin bi­rin­də o dövr­də üz­ləş­di­yi prob­le­mi xa­tır­la­yır. Am­ma ailə­ si şah­za­də Marq­re­te­nin dü­şün­dü­yü qə­dər “za­lım” çıx­mır.

1967-ci il­də şah­za­də nə­in­ki qəl­bi­nin sa­hi­bi, fran­sa­lı dip­ lo­mat­la ev­lə­nir, üs­tə­lik, və­li­əhd sta­tu­su­nu da qo­ru­ya bi­ lir. Cə­mi 5 il son­ra - 14 yan­var 1972-ci il­dən eti­ba­rən isə ata­sı­nın və­fa­tı ilə əla­qə­dar Da­ni­mar­ka­nın kra­li­ça­sı olur.

Bu­nun­la da, şah­za­də Marq­re­te za­də­gan ol­ma­yan in­san­ la ev­lə­nən ilk Av­ro­pa kra­li­ça­sı ki­mi ta­ri­xə dü­şür. 38 yaş­ lı şah­za­də-kon­sort Hen­ri isə her­soq za­də­gan də­rə­cə­si, həm­çi­nin ge­ne­ral rüt­bə­si ala­raq Da­ni­mar­ka or­du­sun­da xid­mə­tə baş­la­yır. “İt əti ye­yən şah­za­də” Özü hökm­dar nəs­lin­dən ol­ma­sa da, her­so­qun al­dı­ğı təh­sil, dün­ya­gö­rü­şü heç də əsil-nə­ca­bət­li şah­za­də­lər­dən ge­ri qal­mır. İgi­lis, fran­sız, çin, vyet­nam dil­lə­rin­də mü­kəm­ məl da­nı­şan ge­ne­ral Hen­ri kral qı­zı ilə ev­lən­dik­dən son­ra

dan di­li­ni də öy­rə­nir. Her­soq ev­li­li­yi­nin ilk il­lə­rin­də kra­la Da­ni­mar­ka or­du­su­nun ye­ni­dən sis­tem­ləş­di­ril­mə­si tək­li­fi­ni ve­rir və öl­kə­nin hər­bi qüd­rə­ti onun sa­yə­sin­də xey­li ar­tır.

Bu­nun­la da şah­za­də Hen­ri öl­kə­də bö­yük nü­fuz qa­za­nır.

Am­ma nə qə­dər dip­lo­ma­tik dav­ran­sa da, şah­za­də-kon­ sor­tun el qı­na­ğı­na mə­ruz qal­dı­ğı za­man­lar da az ol­mur.

Mə­sə­lən, 2006-cı il­də yer­li Ud&Se qə­ze­ti­nə mü­sa­hi­bə ve­rən her­soq öz uşaq­lı­ğın­dan, gənc­li­yin­dən xey­li xa­ti­rə­ lər da­nı­şır. Xü­su­sən öm­rü­nün Vyet­nam il­lə­ri­ni dö­nə-dö­nə xa­tır­la­yan şah­za­də-kon­sort hə­min dövr­də sax­la­dı­ğı iti ba­ rə­də uzun-uza­dı da­nı­şır. “Bir gün evə gə­lən­də ailə dos­tu­ muz və qon­şu­muz mə­ni əla ka­ba­ba qo­naq et­di. Ye­dim və çox xo­şu­ma gəl­di. Na­har­dan son­ra şah­mat oy­na­yır­dıq və bir­dən vyet­nam­lı ailə dos­tu­muz mə­nə de­di ki, sə­nin ləz­ zət­lə ye­di­yin ət öz iti­nin idi.” Şah­za­də-kon­sort Hen­ri əv­vəl­ cə cid­di psi­xo­lo­ji gər­gin­lik ya­şa­sa da, son­ra mə­sə­lə ay­dın olub, sən de­mə sa­də vyet­nam­lı olan qon­şu­su itin qo­cal­ dı­ğı­nı gö­rüb əti­nin tə­ləf ol­ma­sı­nı rə­va bil­mə­di­yi üçün hey­ va­nı kəs­mə­yə qə­rar ve­rib. Bu mü­sa­hi­bə­dən son­ra öl­kə mət­bua­tın­da şah­za­də-kon­sor­ta qar­şı “qa­ra pi­ar” baş­la­nır.

75

ИКИНЪИ БИРИНЪИЛЯР

“İt əti ye­yən şah­za­də”, “İt­lə­ri­ni­zi giz­lə­din, şah­za­də-kon­sort gə­lir” ki­mi baş­lıq­lı mə­qa­lə­lər öl­kə me­dia­sı­nı cən­gi­nə alır.

Da­ni­mar­ka­nın “bi­rin­ci ki­şi­si” son­ra­lar de­di­yi ki­mi, səh­vi­ni an­la­yır və ar­tıq ağ­zın­dan çı­xan sö­zü­nün qu­lu­na çev­ril­di­yi­ ni dərk edir. Pro­ses­lə­ri səs­siz­lik­lə iz­lə­yən I ki­şi səh­vi­ni dü­ zəlt­mək və heç də it əti hə­vəs­ka­rı ol­ma­dı­ğı­nı gös­tər­mək, həm­çi­nin it­lə­ri sev­di­yi­ni sü­but et­mək üçün çox keç­mə­dən Da­ni­mar­ka­nın Tak­sa (it cin­si) Klu­bu­nu ya­rat­dı və özü də hə­min qu­ru­mun pre­zi­den­ti ol­du.

76

Bu gün 71 yaş­lı kra­li­ça II Marq­re­te və 77 yaş­lı şah­ za­də-kon­sort Hen­ri 2 oğul, 7 nə­və sa­hi­bi­dir­lər. Taxt-ta­cın va­ri­si, bö­yük oğul­la­rı şah­za­də Fred­rik ötən il 42 ya­şın­da İs­veç kra­lı­nın qı­zı ilə ev­lə­nib və qız-oğ­lan ol­maq­la, əkiz uşaq ata­sı­dır. Ki­çik oğul­la­rı, nis­bə­tən qal­ma­qal­lı şah­za­də Yoa­xim isə 5 uşaq ata­sı ol­sa da, da­ha çox av­to-şou­lar və qal­ma­qal­lar­la me­dia­nın gün­də­min­dən düş­mür.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

77

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

ЙЕРЛЯ ЭЮЙ АРАСЫНДА

КОПЕНЩАЭЕН Ölkə Əsası qoyulub Ərazi Əhali Əhali sıxlığı İnternet

Ə

Danimarka 11-ci əsrdə 3.030 km² 1.914.865 nəfər (2011) 632 nəfər/km² www.kk.dk

v­­vəl­­cə­­dən diq­­qə­­ti­­ni­­zə çat­­dı­­rım ki, ba­­rə­­ sin­­də oxu­­ya­­ca­­ğı­­nız şə­­hər klas­­sik Av­­ro­­pa pay­­tax­­tı­­dır. Hə­­qi­­qə­­tən, əgər bu gün “qo­­ca qi­­tə”də za­­də­­gan Av­­ro­­pa­­sı­­nın ru­­hu hiss edi­­lən 3 şə­­hər qa­­lıb­­sa, on­­lar­­dan bi­­ri və bəl­­kə də bi­­rin­­ ci­­si Ko­­pen­­ha­­gen­­dir. Da­­ni­­ya di­­lin­­dən tər­­cü­­mə­­də “ko­­ ben-havn” “ti­­ca­­rət li­­ma­­nı” və ya “tüc­­car li­­ma­­nı” an­­ la­­mı­­na gə­­lən Ko­­pen­­ha­­gen Si­­lənd ada­­sın­­da yer­­lə­­şir. Şi­­mal və Bal­­tik də­­niz­­lə­­ri­­nin kə­­siş­­mə­­sin­­də yer­­ləş­­mə­­si bu­­ra­­da əha­­li­­nin gü­­zə­­ra­­nı­­na hə­­lə or­­ta əsr­­lər­­dən müs­­ bət tə­­sir edib. Tə­­sa­­dü­­fi de­­yil ki, şə­­hə­­rin yer­­li əha­­li­­si ara­­sın­­da bu gün de­­mək olar ki, ka­­sıb in­­san yox­­dur.

So­­yuq­­qan­­lı da­­ni­­mar­­ka­­lı­­la­­r ən çox me­­mar­­lıq nü­­mu­­ nə­­lə­­ri­­ ilə fəxr edirlər. Əsas tari­­xi abi­­də­­lər “Mid­­de­­lal­­ derb­­yen” – yə­­ni İçə­­ri şə­­hər­­lər­­də top­­la­­nıb. 18-ci əsr­­də

78

kral V Fred­­ri­­kin hi­­ma­­yə­­si al­­tın­­da ti­­ki­­lən nü­­mu­­nə­­lər Da­­ni­­mar­­ka­­nın ən qüd­­rət­­li dövr­­lə­­rin­­dən xə­­bər ve­­rir.

Hə­­qi­­qə­­tən də, Ama­­li­­en­­borq Sa­­ra­­yı və cə­­nub-şərq­­ də­­ki Marb­­le kil­­sə­­si nə­­in­­ki Av­­ro­­pa, hət­­ta bü­­tün dün­­ ya­­da əvə­­zi ol­­ma­­yan abi­­də­­lər­­dir. Am­­ma bü­­tün bun­­lar Da­­ni­­mar­­ka­­nın əsl si­­ma­­sı de­­yil. Pay­­tax­­tın o za­­man­­kı rəh­­bə­­ri Ritt Bjer­­re­­qard­­la gö­­rü­­şü­­müz­­də xa­­nım mer bi­­zə şə­­hə­­rə di­­qqət­­lə bax­­ma­­ğı töv­­siy­­yə et­­di: – “Al­­lah xa­­ti­­ri­­nə, bu­­ra spi­­ral­­lar şə­­hə­­ri­­nə ox­­­şa­­­mır­­­mı­­­?” Xa­­nım Bjer­­re­­qar­­dın de­­di­­yi ki­­mi şə­­hər, hə­­qi­­qə­­tən də, elə bil ki, da­­im bu­­lud­­lu olan göy qüb­­bə­­si­­ni ye­­rə ya­­pış­­ma­­ ğa qoy­­ma­­yan spi­­ral şə­­kil­­li amor­­ti­­za­­tor­­dur. Bu mən­­ zə­­rə­­ni isə XVI­­II-XIX əsr­­lə­­rin me­­mar­­lıq də­­bi ya­­ra­­dıb. Şə­­hər­­də­­ki Kris­­ti­­an­­borq kil­­sə­­si spi­­ral me­­mar­­lı­­ğın ən yax­­şı nü­­mu­­nə­­si sa­­yı­­lır.

Nə qı­­şı bi­­li­­nir, nə ya­­yı...

Təy­­ya­­rə ha­­va li­­ma­­nı­­na en­­məz­­dən ön­­cə şə­­hə­­rin üzə­­ rin­­də dövr edən­­də qır­­mı­­zı ki­­rə­­mit­­li dam ör­­tük­­lə­­ri, pa­­xır­­la­­ nıb göy rən­­gə ça­­lan çu­­qun qül­­lə və gün­­bəz­­lər, həm­­çi­­nin qəh­­və­­yi ör­­tük­­lü dam­­lar­­dan iba­­rət bi­­na­­la­­rın sə­­li­­qə­­li gö­­rü­­ nü­­şü göz ox­­şa­­yır. Ümu­­miy­­yət­­lə, öl­­kə baş­­dan-ba­­şa kom­­ po­­zi­­si­­ya­­lar üzə­­rin­­də qu­­ru­­lub: ha­­va­­dan su­­ya, in­­san­­la­­rın ge­­yim­­lə­­rin­­dən xa­­rak­­ter­­lə­­ri­­nə ki­­mi. Mə­­sə­­lən, şə­­hə­­rin bir tə­­rə­­fi­­ni bo­­ğuq bu­­lud­­lar əha­­tə­­si­­nə al­­dı­­ğı hal­­da, di­­gər tə­­rə­­ fin­­də gü­­nə­­şin ölü­­vay şü­a­­la­­rı sə­­pə­­lə­­nir­­di. Bun­­dan baş­­qa, sa­­hil­­bo­­yu hə­­rə­­kət et­­dik­­cə də­­ni­­zin rən­­gi müx­­tə­­lif ça­­lar­­lar alır. Ko­­pen­­ha­­ge­­nin ha­­va­­sı isə bir baş­­qa ya­­zı­­nın möv­­zu­­ su­­dur. Ümu­­miy­­yət­­lə, bu öl­­kə­­də ilin ən so­­yuq ayı - yan­­var­­ da tem­­pe­­ra­­tur -2, +4 də­­rə­­cə­­ ara­­sın­­da də­­yi­­şir. Ən is­­ti ay isə av­­qust­­dur ki, hə­­ra­­rət 12-15 də­­rə­­cə­­ ara­­sın­­da var-gəl edir. Mən Ko­­pen­­ha­­ge­­nə av­­qust ayın­­da get­­səm də, bu­­ra­­ da han­­sı fəs­­lin hökm sür­­dü­­yü­­nü an­­la­­ma­­dım. 12-14 də­­rə­­cə tem­­pe­­ra­­tu­­ru is­­ti bi­­lib şort ge­­yi­­nən­­lər, evi­­nin ey­­va­­nın­­da gü­­ nəş van­­na­­sı qə­­bul edən­­lər var­­dı, park­­lar­­da isə bi­­zim qış­­ da gey­­di­­yi­­miz gö­­dək­­cə­­lə­­ri ge­­yi­­nib ot­­u­­ran­­lar gözə dəyirdi.

Kən­­di­­mi­­zin qo­­xu­­su Da­­­ni­­­mar­­­ka­­­da­­­???

Park­­lar de­­miş­­kən, Ko­­pen­­ha­­gen­­də o qə­­dər iri­­li-xır­­da­­lı park­­lar var ki, şə­­hər san­­ki me­­şə və də­­ni­­zin qo­­vuş­­ma­­sın­­ dan əmə­­lə gə­­lib. Şə­­hər me­­ri­­ya­­sı, ümi­­mi­­lik­­də Da­­ni­­mar­­ka hö­­ku­­mə­­ti ya­­şıl­­lı­­ğa xü­­su­­si önəm ve­­rir. Bu­­na gö­­rə də Da­­ ni­­mar­­ka kü­­çə­­lə­­rin­­də av­­to­­mo­­bil yol­­la­­rı və pi­­ya­­da sə­­ki­­lə­­ rin­­dən baş­­qa, heç yer­­də as­­fal­­ta və ya daş pil­­tə­­lə­­rə rast gə­­lin­­mir. Şə­­hər baş­­dan-ba­­şa ya­­şıl­­lıq­­lar içi­­nə qərq olub.

Ya­­ğış yağ­­dıq­­da isə şə­­hə­­ri Azər­­bay­­ca­­nın kənd­­lə­­ri­­nə xas tor­­pa­­ğın xoş ət­­ri bü­­rü­­yür. Da­­ni­­mar­­ka dün­­ya­­nın az­­say­­lı şə­­hər­­lə­­rin­­dən­­dir ki, ailə­­lə­­rin pik­­nik üçün şə­­hə­­rin kə­­na­­rı­­na çıx­­ma­­sı­­na eh­­ti­­yac yox­­dur. Bə­­ləd­­çi­­miz Jan­­na­­nın de­­di­­yi ki­­ mi, bu­­ra­­da şə­­hər və kənd an­­la­­mı ta­­ma­­mi­­lə it­­mək üz­­rə­­dir, yə­­ni nə­­fis bi­­na­­la­­rı­­, şü­­şə ki­­mi yol­­la­­rı ilə Da­­ni­­mar­­ka­­nın heç bir əya­­lə­­ti di­­gə­­rin­­dən ge­­ri qal­­mır. Saf tə­­bi­­ət mən­­zə­­rə­­si isə hər yer­­də - şə­­hər­­də də, kən­­də də ey­­ni sə­­viy­­yə­­də hökm­­ ran­­lıq edir.

Bu gün sa­­də ko­­pen­­ha­­gen­­li­­nin ən qorx­­du­­ğu şey tə­­bi­ə­­tə qar­­şı gəl­­mək­­dir. Hət­­ta əha­­li­­nin çox cid­­di his­­sə­­si­­ni təş­­kil edən, Tan­­rı­­nı in­­kar yolunu seçən ate­­ist­­lər də tə­­bi­­ət qar­­ şı­­sın­­da əyi­­lir­­lər. Elə bu sə­­bəb­­dən də Ko­­pen­­ha­­ge­­nin ən iş­­lək ic­­ti­­mai nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si tram­­vay, met­­ro və sü­­rət­­li elekt­­rik qa­­tar­­la­­rı­­dır. Ko­­pen­­ha­­ge­­nin 4 xət­­li met­­ro stan­­si­­ ya­­sı ar­­tıq şə­­hər hü­­dud­­la­­rı­­nı çox­­dan aşıb. 193 stan­­si­­ya­­lıq də­­mir­­yol xət­­ti isə Ko­­pen­­ha­­ge­­nin Av­­ro­­pa­­ya əsas çı­­xı­­şı­­dır.

Tram­­vay­­lar isə pay­­taxt da­­xi­­lin­­də ən ra­­hat və ən sü­­rət­­li va­­

79

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

si­­tə he­­sab edi­­lir. Bu­­ra­­da işıq­­for­­lar elə qu­­ru­­lub ki, qır­­mı­­zı rəng heç vaxt tram­­vay­­la­­ra şa­­mil edil­­mir və be­­lə­­lik­­lə də, an­­caq da­­ya­­na­­caq­­lar­­da sax­­la­­yan bu nəq­­liy­­yat nö­­vü sər­­ ni­­şi­­ni mən­­zil ba­­şı­­na, hət­­ta fər­­di av­­to­­mo­­bil­­dən də sü­­rət­­lə çat­­dı­­rır. Fər­­di va­­si­­tə­­lə­­rə gə­­lin­­cə, in­­san­­lar ve­­lo­­si­­ped­­lə­­rə üs­­tün­­lük ve­­rir­­lər. Am­­ma şə­­hər yol­­la­­rı­­nı av­­to­­mo­­bil sa­­rı­­ dan ka­­sad he­­sab et­­mək ol­­maz. Kü­­çə­­lər­­də ən son al­­man ma­­şın­­la­­rın­­dan Fran­­sa, Bir­­ləş­­miş Ştat­­lar və Ya­­po­­ni­­ya is­­ teh­­sa­­lı av­­to­­mo­­bil­­lə­­rə qə­­dər nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri şü­­tü­­yür.

Am­­ma bur­­da da bir sər­­həd var ki, bu məh­­du­­diy­­yə­­ti hö­­ ku­­mət yox, qa­­ra­­din­­məz və so­­yuq da­­ni­­mar­­ka­­lı­­lar öz­­lə­­ri qo­­yub­­lar. Ba­­car­­dıq­­ca da­­ha ki­­çik av­­to­­mo­­bil­­lər al­­maq. Bu həm qə­­na­­ət­­dir, həm də havanın da­­ha az zəhərlənməsini,

80

çirklənməsini tə­­min edir. Bun­­dan baş­­qa, pay­­taxt kü­­çə­­lə­­ ri­­nə ya­­vaş-ya­­vaş elekt­­rik­­lə də iş­­lə­­yən hib­­rid av­­to­­mo­­bil­­lər yol tap­­ma­­ğa baş­­la­­yıb.

P.S. Ko­­pen­­ha­­ge­­nə 3 gün­­lük sə­­fə­­rim çər­­çi­­və­­sin­­də yal­­ nız bir “Bent­­li”­­yə rast gəl­­dim ki, onu da Azər­­bay­­can əsil­­li yə­­hu­­di sü­­rür­­dü.

Bəh­­ruz HEY­­DƏ­­Rİ Fotolar müəllifindir

81

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

КАНАР АДАЛАРЫ ГЯРИБ ЭЮЗЦ ИЛЯ

Y

əqin ki, Yer kürəsində hər bir insan üçün çox doğma, əziz, sevimli bir məkan var.

Bu, kimin üçünsə doğma ölkə, bir başqaları üçün doğma şəhər, doğma ev, bəziləri üçünsə - adadır. Bəli, məhz ada!

Kanar adalarından biri olan Lanzaroteyə yollanmazdan öncə internet saytlarında kiçik bir araşdırma apardım; bu ada ilə bağlı qarşıma çıxan informasiyalar arasında daha çox bir ad diqqətimi çəkdi – Sezar Manrike. Bilmirəm, bəlkə də hər bir savadlı insan bu adı tanımalıdır. Ancaq təəssüf ki, mən bu adla birinci dəfə idi ki, rastlaşırdım.

Memar, dizayner, rəssam… Müəlliflərin yazdığına görə Sezar Manrike başqaları tərəfindən diqqətçəkməyən bu adaya fədakarcasına vurulmuşdu.

Həqiqətən də, Lanzarote bu torpaqlara ayaq basan insanları valeh etmək qüdrətinə malik deyil. Cansız torpaq, kasıb təbiət, gözəçarpmayan memarlıq... Bütün bunlara baxmayaraq, Manrikeyə imkansızı reallaşdırmaq nəsib oldu – o, öz adasını dünya şöhrətinə qovuşdurdu, artıq

82

Yer kürəsinin hər bir yerindən milyonlarla insan buranı görməyə çalışır, bu adada olmağa can atır!

Adanı yenidən qurmağı Manrikeyə tapşıranda o, artıq məşhur bir memar kimi tanınırdı. Ancaq belə bir təklif, həqiqətən də, gözlənilməz idi. Və o, bu təklifdən məmnuniyyətlə istifadə etdi.

Manrikenin etdiyi ilk iş yüksək mərtəbəli binaların tikintisinə qadağa qoymaq oldu. O başa düşürdü ki, kimisə yüksək otellərlə və dəbdəbli göydələnlərlə təəccüləndirmək çətindir. Bunun üçün dünya miqyaslı paytaxtlar, həmçinin Nyu-York, Dubay kimi şəhərlər var.

Lanzarote haqqında isə Manrike demişdir: “O, necə varsa, elə də qalmalıdır – qoy cansız, amma toxunulmamış təbiəti olsun, qoy gözəçarpmayan, amma ənənəvi memarlığı ilə fərqlənsin”. Və o, öz istəyinə çatdı!

Sezar Manrike özü şəxsən burada tikinti aparmağı qərara alan ada sakinlərilə görüşdü və onları bu işdən çəkindirməyə nail oldu. Məhz Manrikenin sayəsində bu gün Lanzarotedə bütün evlər bir-birinə bənzəyir. Burada əsrlərin yadigarı olan memarlıq ənənəsi qorunub: ağa boyanmış evlər və yaşıl qapı-pəncərələr... Bütün il boyu şəfəq saçan günəşin şüaları altında bu rənglər çox harmonik görünür. Belə işıqlı və nikbinlik yayan evlər həmin rənglərin xarakterinə uyğun olaraq, sanki hər növ çirkabdan təmizlənib. Lanzarotedə nə bir toz, nə bir çirkab, nə də qum var. Ada başdan-ayağa vulkanik süxurlarla örtülüb. Bu yerlərin özünəməxsus bitki aləmi – palma, kaktus, qeyri-adi və bir o qədər də uca olmayan ağaclar və... üzümlükləri var. Vulkanik torpaqlarda yetişən Lanzarote üzümü də xüsusi dadı ilə fərqlənir.

Mən şərabdan bir o qədər də baş çıxaran və onun aludəçisi olan deyiləm. Ancaq Lanzarote şərabına qiymət

83

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

84

85

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

vermək üçün bu, o qədər də vacib deyil! Çünki bu şərab ən yaxşı içki kimi tanınır. Burada üzümlüklər elə də böyük sahəni əhatə etmədiyindən həmin şərabdan çox istehsal etmək mümkün olmur. Elə ona görə də, hətta Avropada Lanzarote şərablarını əldə etmək asan deyil.

Düzünü desəm, bir az sonra söhbət açacağım adanın diqqətəlayiq yerləri istisna olmaqla, Lanzaroteyə səfərimin əbəs olduğunu düşünürdüm. Burada yalnız çoxsaylı çimərliklərdən zövq alaraq dincəlmək mümkündür. O zaman belə uzağa getməyin nə mənası var, əgər bundan pis olmayan çimərliklər İspaniyada, İtaliyada da varsa...

Qırmızı dənizdən isə heç danışmıram!

Lanzarotenin yeganə əyləncəsi paytaxtın əsas küçəsi sayılan Arresifedə gəzişməkdir. Bu küçə şəhəri (şəhərciyi) iki hissəyə bölür və bütün “kübar” təbəqəyə əsas küçədə rast gəlmək olur. Yalnız burada urbanizasiya həsrəti çəkənlərin istəyini yerinə yetirmək mümkündür.

Arresife turistik şəhərlərin bütün “füsunkarlığı”nı özündə

86

cəmləşdirib – fərqli-fərqli vəziyyətlərdə donub qalmış küçə aktyorları, “Besa me muço” mahnısını “amansızcasına istismar edən” küçə müğənniləri, xoşagələn turist qızlara göz gəzdirən yaşa dolmuş “maço”ların oturduğu küçə kafeləri...

Bəs görəsən, çimərlik istirahətindən başqa heç bir şey təklif edə bilməyən Lanzarotedə istirahət etmək üçün dünyanın o başına getməyə dəyərmi? Mən də belə düşünürdüm, Lanzarotenin əsas görməli yeri olan – Manrikenin özünün “yaratdığı” evi görənə kimi...

Deyilənə görə, bir dəfə Sezar Manrike gəzinti zamanı möcüzəli vulkanik mağaraya rast gəlir; burada hər tərəf soyumuş lava yığını ilə dolu idi. Bu yer Manrikenin çox xoşuna gəlir və həmin ərazini almaq istəyir. “Sən nə danışırsan, Sezar? Bu cansız və yararsız, bir parça yerə görə mən səndən necə pul götürə bilərəm? Elə-belə götür, mən onu sənə hədiyyə edirəm”, - ərazinin sahibi belə deyir.

Manrike bu bəxşişi qəbul etdi və orada möcüzə yarat-

dı. O, yeni heç nə inşa etmədi. Sadəcə, rənglərin köməyi ilə buranı tamam fərqli bir aləmə çevirdi. Mağarada otaqlar yaratdı, hətta bu otaqlardan birindən axıb-tökülən lavaya belə toxunmadı. Təsəvvür edin ki, qarşınızda açılan zülmət, qorxu yaradan süxurlar, çoxsaylı keçidlər, dar çatlar arasından – qeyri-adi rənglər işıq saçır. Qırmızı yastıqlı ağ divanlar, qeyri-adi çıraqlar, şüşələr mağaraya fərqli ab-hava verir. Bir sözlə, interyerin formalaşdırılmasına qeyri-adi baxış, dizayn mədəniyyətinə fərqli yanaşma hiss olunur burada...

Manrikenin mağara evində çox maraqlı bağ da mövcuddur. Sezar Manrike xarici səfərlərdən əliboş qayıtmırdı, gətirdiyi qeyri-adi formalı, maraqlı görünüşlü kaktuslarla bağı bəzəyirdi. Və bu gün həmin bağda bütün dünyadan gətirilmiş 1400 növ kaktus var.

Bütün həyatı boyu ada və adalılar Manrikeyə yalnız bir dəfə “xəyanət etdi”. Sezar bir neçə illik Amerikaya gedəndə Arresifedə çoxmərtəbəli bina ucaldılmağa başlanıldı. Doğ-

ma adaya qayıdan Sezar Manrike görüdüyündən dəhşətə gəldi! Sonralar 30 il boyunca tikintisi yarımçıq qalmış bu bina cansız bir qutu kimi şəhərin görüntüsünü pozurdu.

Və heç kəs bu qutunu canlandırmağa cəhd etmirdi. Yalnız Manrikenin ölümündən sonra bu bina otelə çevrildi – adadakı yeganə 5 ulduzlu otel oldu.

Otel Lanzarotedə tikilən sonuncu hündür bina idi; insanların qədirbilməzliyinin, tamahkarlığının abidəsi kimi yüksələn bir bina... İnsanların bu cür acgözlüyü isə Sezar Manrikeyə yad idi, o, öz qeyri-adi evini heç bir qarşılıq gözləmədən doğma adaya hədiyyə etdi. Hələ həyatda olarkən... O, bu torpaqları bəxşiş kimi qəbul etdi və onu öz istedadı ilə bəzədi, öz evi səviyyəsinə yüksəltdi və cavab hədiyyəsi kimi adalılara qaytardı...

Biz də belə edirik, götürdüyümüz qabı qaytaranda içərisinə şirni qoyub veririk...

Azər QƏRİB Fotolar müəllifindir

87

ЭЮРДЦН ЙЕМЯК, ДАЩА НЯ ДЕМЯК?!

İ

ОФИСИАНТ... МЕНЙУ!

s­ti yay gün­lə­ri ya­vaş-ya­vaş ar­xa­da qal­sa da, yə­ qin ki, iş­dən-güc­dən an­caq in­di vaxt ta­pıb din­ cəl­mək is­tə­yən­lər az de­yil. Yor­ğun­lu­ğu­nu­zu çı­ xar­maq üçün han­sı xa­ri­ci öl­kə­yə üz tu­ta­ca­ğı­nı­zı bil­mir­si­ni­z? Ge­də­cə­yi­niz öl­kə­nin gəz­mə­li yer­lə­rin­dən çox, fərq­li mət­bə­xi­nə üs­tün­lük ve­rir­si­ni­z? Elə isə müx­tə­lif öl­kə­lə­rin bir-bi­rin­dən fərq­li, qey­ri-adi mət­bə­ xi ilə ya­xın­dan ta­nış olaq.

Yan­dı­rıb-ya­xan­lar Hind okea­nın­da, İn­do­ne­zi­ya əra­zi­sin­də yer­lə­şən Ba­li­ yə get­mək is­tə­sə­niz, özü­nüz­lə duz gö­tür­mə­yi unut­ma­yın! Çün­ki bü­tün ye­mək­lər duz­suz və çox is­ti­ot­lu olur. San­ki bu­ra­da duz əvə­zi­nə ye­mə­yə is­ti­ot tö­kür­lər. Hin­dis­tan­da da ye­mək­lər çox is­ti­ot­lu olur. Elə bu­na gö­rə də ye­mək­dən son­ra ağız­da­kı yan­ğı­nı sön­dür­mək üçün bü­tün ma­sa­la­ ra anis yar­pa­ğı qo­yu­lur. Bun­dan baş­qa, bü­tün ye­mək­lə­rin tər­ki­bin­də dar­çın olur. Am­ma bu, ənə­nə­vi dar­çın­dan çox fərq­lə­nir. Onun tər­ki­bi­nə yüz cür əd­viy­yat qa­tı­lır.

88

Men­yu­da ya­ra­sa və tim­sah var Hind oke­nı­nın qər­bin­də yer­lə­şən Sey­şel ada­la­rın­ da ye­mək­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti­ni il­biz­dən, do­nuz və ya­ra­sa ətin­dən ha­zır­la­nı­lır. Na­ra­hat ol­ma­yın, men­yu­lar­da tu­rist­ lər üçün Av­ro­pa mət­bə­xi­nin ye­mək­lə­ri­nə də rast gəl­mək mümkündür.

Tim­sah əti­nin adi to­yuq ətin­dən ne­cə fərq­lən­di­yi­ni bil­ mək is­tə­yən­lə­rə isə Af­ri­ka­nın cə­nu­bun­da yer­lə­şən Zim­ bab­ve­yə get­mək məs­lə­hət­dir. Zim­bab­ve ye­mək­lə­ri­nin çox dad­sız ol­ma­sı ilə məş­hur­dur. Bu­nu ətin az bi­şi­ril­mə­si ilə izah edir­lər. Yer­li əha­li yal­nız bay­ram­lar­da ət ye­mək­lə­ri ye­yir. On­lar qi­da­lan­ma­da da­ha çox dö­yül­müş və əd­viy­ yat­lar vu­rul­muş tə­rə­vəz və gö­yər­ti məh­sul­la­rın­dan ha­zır­ lan­mış ye­mək­lə­rə üs­tün­lük ve­rir­lər.

Gün­də 3 ki­lo ba­nan ye­yən­lər Ka­rib də­ni­zi­nin mər­kə­zin­də yer­lə­şən Do­mi­ni­ka­nın mil­li mət­bə­xi çox ləz­zət­li və fərq­li­dir. Do­mi­ni­kan­da ye­mək­lər­ də ən çox pax­la­dan, ba­nan­dan, ət­dən və ba­lıq­dan is­ti­fa­ də olu­nur. Bü­tün ye­mək­lə­rə əd­viy­yat qa­tı­lır. Qi­da­lan­ma­da ya­şıl ba­nan­dan çox is­ti­fa­də edi­lir. Ma­sa­da müt­ləq ba­nan qı­zart­ma­sın­dan ha­zır­la­nan «Ban­de­ra» ol­ma­lı­dır. Bü­tün

ye­mək­lə­rin ya­nın­da qar­nir ki­mi ba­nan və man­qo pü­re­si, biş­miş dü­yü, qır­mı­zı lob­ya ve­ri­lir.

Uqan­da öl­kə­sin­də də ba­nan ən se­vim­li ər­zaq­lar­dan bi­ ri­dir. Hər bir uqan­da­lı gü­nə üç ki­loq­ram ba­nan ye­yir. On­ lar ya­şıl ba­na­nı - «ma­to­ke»ni qı­zart­ma, so­yut­ma, kon­ serv­ləş­di­ril­miş hal­da ye­yir­lər. Yağ­da qı­zar­dıl­mış çə­yirt­kə və ağ qa­rış­qa uqan­da­lı­la­rın ən təm­tə­raq­lı ye­mə­yi­dir. Özəl gün­lər­də bü­tün uqan­da­lı­la­rın süf­rə­sin­də bu ye­mə­yə rast gə­li­nir. Adə­tə gö­rə, uqan­da­lı­la­rın mət­bə­xi açıq ha­va­da ol­ ma­lı­dır ki, bi­şi­ri­lən ye­mə­yin qo­xu­su ət­ra­fa ya­yıl­sın.

Bax­ma­ya­raq ki, ko­fe­ni uqan­da­lı­lar öz­lə­ri be­cə­rir­lər, bu­ ra­da ko­fe dad­sız və key­fiy­yət­siz olur. Çün­ki uqan­da­lı­lar ən key­fiy­yət­li ko­fe­ni əc­nə­bi öl­kə­lə­rə ix­rac edir­lər.

Ek­zo­tik mət­bəx Ti­bet mət­bə­xi av­ro­pa­lı­lar üçün əsl ek­zo­ti­ka­dır: ma­raq­lı, dad­lı və sehr­li. Ti­bet­li­lər mət­bəx­lə­rin­də is­ti­ot­dan və baş­qa əd­viy­yat­lar­dan is­ti­fa­də et­mir­lər. Ye­mək­lər­də da­ha çox şi­ rin bi­bər, kök, kə­ləm, qar­ğı­da­lı və şü­yüd­ə üstünlük verilir.

Da­ha çox dü­yü və ma­ka­ron­dan ha­zır­la­nan ye­mək­lə­r bişirilir. Ti­bet­də ba­lıq və di­gər də­niz məh­sul­la­rı ye­yil­mir.

Res­to­ran­la­rın men­yu­la­rın­da be­lə ye­mək­lər de­mək olar ki,

heç yox­dur. Bu­ra­da kon­serv­ləş­di­ril­miş və di­şi hey­van­la­ rın ətin­dən is­ti­fa­də qə­ti qa­da­ğan­dır.

Ti­bet­li­lər şir­niy­yat və mey­və də ye­mir­lər. Ye­ga­nə və ən məş­hur de­sert­lə­ri bal­la ha­zır­la­nan əyir­dək­dir.

Ti­bet­li­lər ye­mək ye­yər­kən ona xü­su­si ha­zır­la­şır­lar. Bu­ ra­da iç­ki iç­mir­lər. Çün­ki ma­sa­da dua­lar oxu­nur. Ən məş­ hur iç­ki­lə­ri dü­yü şə­ra­bı­dır. Ti­bet ça­yı di­gər­lə­rin­dən çox fərq­lə­nir. Tə­bii çay yar­paq­la­rın­dan ha­zır­la­nan iç­ki­yə duz və yağ qa­tı­lır.

Sağ­lam qi­da­lan – sağ­lam ya­şa!

Yu­na­nıs­ta­nın ən bö­yük və möh­tə­şəm ada­sı Kri­tə gə­ lən­lər bu­ra­nın dad­lı və fay­da­lı mət­bə­xin­dən də ra­zı qa­lır­ lar. Bu­ra­da dər­man­la ye­tiş­di­ri­lən tə­rə­vəz və mey­və­lə­rin sa­tı­şı qa­da­ğan­dır. Ye­mək­lə­ri zey­tun ya­ğı ilə bi­şi­rir­lər. Krit­ li­lər in­san sağ­lam­lı­ğı­na əhə­miy­yət ver­dik­lə­ri üçün zi­yan­lı ər­zaq­lar­dan uzaq dur­ma­ğa ça­lı­şır­lar. Bü­tün otel­lər­də ər­ zaq­lar və ye­mək­lər mü­tə­xəs­sis­lər tə­rə­fin­dən ana­liz olun­ duq­dan son­ra süf­rə­yə gə­ti­ri­lir.

P.S. Əziz oxu­cu­lar, bir in­cə mə­qa­mı da­im yad­da sax­la­ maq la­zım­dır. Sağ­lam­lı­ğı­nı­zı qo­ru­maq is­tə­yir­si­niz­sə, müt­

89

ЭЮРДЦН ЙЕМЯК, ДАЩА НЯ ДЕМЯК?!

Bяhram Gur man

Mяnim sevimli şyemяyim

90

Şirin plov Yağda quru meyvələr şəkərlə birlikdə qovurulur. Plov adi qayda ilə dəmlənir. Dəmlənmiş plov hazır olan quru meyvə və şəkər qarışığı ilə qarışdırılır. Hazır plov yanında bir parça qazmaq və üzərində qaymaqla birlikdə masaya verilir.

Ərzaqlar Düyü – 150 q, kərə yağı – 50 q, kişmiş – 30 q, şəkər – 40 q, ərik qurusu 30 q, quru gavalı – 30 q, buğda unu – 10 q (qazmaq üçün), yumurta, duz.

91

ЪАНСАЬЛЫЬЫ, МЯЩЯББЯТ!

КИ, ЧИ, ПРАНА çox bağ­lı ola­nı və tə­sir gös­tə­rə­ni ener­ge­tik bə­dən­dir.

Ener­ge­tik bə­dən fi­zi­ki bə­də­ni həm da­xil­dən, həm də xa­ric­dən ört­mək­lə, san­ki onun əkiz su­rə­ti­nə çev­ri­lir.

Bü­tün or­qa­niz­mə və onun hü­cey­rə­lə­ri­nə ener­ji ener­ ge­tik bə­dən və onun ka­nal­la­rı va­si­tə­si­lə çat­dı­rı­lır.

E

ner­ji - kai­na­tın hər bir ye­rin­də­dir, gö­rün­ məz­dir… Hər dil­də bir cür ifa­də olun­sa da, heç kə­sin tam izah edə bil­mə­di­yi bir mad­ də­dir. Hət­ta kai­na­tın bir par­ça­sı olan in­san da ener­ge­tik güc­lə əha­tə­lə­nib… İn­san or­qa­niz­mi fi­zi­ki, ener­ge­tik bə­dən­dən və da­ha in­cə ma­te­ri­ya­dan təş­kil olun­muş 5 bə­dən­dən (ast­ral, in­tui­tiv, kau­zal, men­tal, ruh­sal bə­dən­lər­dən) iba­rət­dir. Bu bə­dən­lər bir-bi­ri ilə çox sıx əla­qə­də­dir.

Bun­lar­dan hər han­sı bi­rin­də prob­le­min ol­ma­sı bü­tün or­qa­nizm­də na­saz­lıq ya­ra­dır. İn­sa­nın fi­zi­ki və psi­xi sağ­lam­lı­ğı 7 bə­də­nin ha­mı­sı­nın ay­rı-ay­rı­lıq­da sağ­lam ol­ma­sın­dan ası­lı­dır. Bu bə­dən­lər­dən fi­zi­ki bə­də­nə ən

92

Ener­ge­tik bə­dən Ener­ge­tik bə­də­nin əsas struk­tur ele­ment­lə­ri çak­ra­lar, na­di ka­nal­la­rı, me­ri­di­an­lar və “mö­cü­zə­vi” ka­nal­lar­dır. Çak­ ra­lar ener­ji mər­kəz­lə­ri olub, kos­mik ener­ji­ni, Yer ener­ji­si­ni və ət­ra­fı­mız­da­kı ener­ji­ni qə­bul edib özün­də top­la­yır və hə­ yat ener­ji­si­nə (bi­oe­ner­ji­yə) çe­vi­rir. 7 əsas, 14 əla­və çak­ra var. Bu ener­ji­yə ya­pon­lar Ki, çin­li­lər Çi, hind­li­lər isə Pra­na adı­nı ve­rib­lər. Hə­min ener­ji va­si­tə­si­lə həm fi­zi­ki bə­dən, həm də ma­te­ri­ya­dan təş­kil olun­muş bə­dən­lər ener­ji ilə qi­ da­lan­dı­rı­lır. Na­di ka­nal­la­rı isə ener­ji da­şı­yan ka­nal­lar­dır və sa­yı 7000-dən çox­dur. Bun­dan baş­qa, bə­dən­də yer­lə­şən bio­lo­ji ak­tiv nöq­tə­lə­rin şər­ti bir­ləş­mə­si olan me­ri­di­an­lar da var. Me­ri­di­an­la­rın sa­yı 14-dür. On­la­rın ad­la­rı və funk­si­yala­ rı bi­oe­ner­ji­ni da­şı­dı­ğı or­qa­nın adı ilə bağ­lı olur. Me­ri­di­an­lar bun­lar­dır: ağ­ci­yər­lər, yo­ğun ba­ğır­saq, mə­də, da­laq, mə­ də­al­tı və­zi, öd ki­sə­si, qa­ra­ci­yər, ürək, na­zik ba­ğır­saq, si­dik ki­sə­si, böy­rək, pe­ri­kard, bə­də­nin üç his­sə­si, ön mər­kə­zi və ar­xa mər­kə­zi me­ri­di­an­lar. “Mö­cü­zə­vi” ka­nal­lar isə ener­ji­ nin bir və ya bir ne­çə ka­nal­da döv­ret­mə­si­nin po­zul­ma­sı za­ma­nı özü­nü gös­tə­rən mü­vəq­qə­ti kon­tur­lar­dır. On­la­rın sa­yı 8-dir. Bu ka­nal­lar hə­yat ener­ji­si­nin ener­ge­tik bə­dən­də axın­tı­sı­nı tə­min et­mək üçün­dür. Be­lə­lik­lə, in­san vü­cu­dun­ da­kı bi­oe­ner­ji­nin dai­mi mü­ba­di­lə­si müx­tə­lif ener­ji ka­nal­ la­rı (me­ri­di­an­lar), ener­ji mər­kəz­lə­ri (çak­ra­lar) və müx­tə­lif psi­xo­fi­zio­bio­lo­ji yol­lar­la (tə­nəf­füs, qi­da qə­bu­lu, dü­şün­cə, özü­nü hip­noz-me­di­ta­si­ya və s. va­si­tə­si­lə) hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Çak­ra­la­rın və aura­nın (in­sa­nı bü­rü­yən ener­ji tə­bə­qə­si­ nin) və­ziy­yə­ti­nə əsa­sən in­sa­nın sağ­lam­lı­ğı öy­rə­ni­lə bi­lər.

Aura­sı po­zul­muş adam, adə­tən zə­if­lik, süst­lük, yu­xu­suz­ luq hiss edir.

Mən­fi ener­ji mən­bə­lə­ri İn­san­ın ba­xı­şı, fi­kir və dü­şün­cə­si, düş­dü­yü ab-ha­va da ener­ji da­şı­yı­cı­sı­dır. Bu ba­xım­dan mən­fi, ne­qa­tif aura­ ya mə­ruz qal­maq elə in­sa­nın özün­dən ası­lı­dır. İn­san ru­ hən və mə­nə­viy­yat­ca nə qə­dər tə­miz­dir­sə, dü­şün­cə­lə­ri nə qə­dər saf­dır­sa, o za­man hə­min in­sa­na ne­qa­tiv güc­lər və ener­ji­lər az tə­sir gös­tə­rə­cək. Hər bir xal­qın inan­cın­da mən­fi ener­ji­ni gö­tür­mək üçün müx­tə­lif üsul­lar­dan is­ti­fa­də edir­lər. Mə­sə­lən, Hin­dis­tan­da alın­da iki qa­şın or­ta­sı­na xal qo­yul­ma­sı ne­qa­tiv ener­ji­dən qo­run­ma məq­sə­di da­şı­yır.

Hə­min na­hi­yə­də in­sa­nın ən va­cib, ali çak­ra­la­rın­dan bi­ri yer­lə­şir. İn­sa­na zə­rər vu­ran, onun sağ­lam­lı­ğı­na pis tə­sir gös­tə­

rən ne­qa­tiv ener­ji­lər­dən ən bö­yü­yü­nə - bəd­nə­zə­ri mi­sal gös­tər­mək olar. Göz­dəy­mə­si göz­də­ki kə­si­ci şüa­nın az və ya çox ol­ma­sın­dan ası­lı­dır. Be­lə göz­lər in­sa­nın aura­sı­na qə­zəb­lə, hə­səd­lə, hət­ta qib­tə ilə tuş­la­nan­da onu kə­sə, zə­ də­lə­yə bi­lər. Əgər gö­zün şüa­sı ürə­yin üs­tün­də­ki cə­rə­yan bu­rul­ğa­nı­na düş­sə, ürək xəs­tə­lə­nir, mə­də­nin üs­tün­də­ki cə­rə­yan bu­rul­ğa­nı­na düş­sə, mə­də ağ­rı­la­rı baş­la­yır… Be­lə nöq­tə­lər isə or­qa­nizm­də 24 yer­də­dir ki, on­lar da­im hə­rə­ kət­də­dir. Am­ma on­la­rın ara­dan gö­tü­rül­mə­si üçün me­tod­ lar da az de­yil. Di­ni üsul­lar­la ya­na­şı, pa­rap­si­xo­lo­ji üsul­lar da var. Ümu­miy­yət­lə, hər bir xalq bəd­nə­zər­dən müx­tə­lif cür qo­run­ma­ğa ça­lı­şır. An­caq bəd­nə­zər­dən və müx­tə­lif şər

93

ЪАНСАЬЛЫЬЫ, МЯЩЯББЯТ!

da­şı­yan ada­mın öd ki­sə­si, qa­ra­ci­yə­ri da­şı­dı­ğı bu cür ne­ qa­tiv ener­ji­nin tə­si­rin­dən xəs­tə­lə­nir. Qor­xu his­si ilə ya­şa­ yan ada­mın böy­rək­lə­rin­də prob­lem ya­ra­nır, da­mar­la­rın­da spazm olur. Elə­cə də di­gər or­qan­la­rın ağ­rı­la­rı müx­tə­lif dü­ şün­cə­lə­rin tə­si­ri­dir.

Be­lə de­mək müm­kün­sə, ağ­rı in­sa­nın özü-özü­nü şüural­ tı sə­viy­yə­də cə­za­lan­dır­ma­sı­dır. Yə­ni in­san bi­lə­rək­dən və bil­mə­yə­rək­dən səhv hə­rə­kət et­dik­də və səh­vi­ni an­la­ya­n­ da gər­gin­lik ke­çi­rir, bu za­man han­sı­sa or­qa­nı, xü­su­sən də ba­şı ağ­rı­yır. İn­san bey­ni­nə yük­lə­di­yi dü­şün­cə­lər­lə ağ­rı­ya mə­ruz qa­lır. Bir söz­lə, özü­nü şüu­ral­tı ola­raq cə­za­lan­dı­rır.

Bə­zən kim­sə de­yir ki, mən onun ürə­yin­dən ke­çən­lə­ri hiss et­dim. Bu isə o de­mək­dir ki, qar­şı­lıq­lı ener­ji qə­bu­ lu baş ve­rir. İn­san ra­dio­qə­bu­le­di­ci ki­mi ət­ra­fın­da baş ve­ rən­lə­ri mü­əy­yən dal­ğa uzun­lu­ğu­na kök­lə­nə­rək qə­bul edə bi­lir. Bu­nun­çün bi­rin­ci növ­bə­də diq­qət la­zım­dır. İn­san hə­ min an­da la­zı­mı ener­ji­yə kök­lən­mək üçün ta­ma­mi­lə özü­nü izol­ya­si­ya et­mə­li­dir.

qüv­və­lər­dən qo­run­ma­ğın ən yax­şı tə­bii üsul­la­rı­nı hin­du tay­fa­la­rı fi­kir­lə­şib ta­pmış­dı­lar. On­lar ya­xa­la­rın­dan mü­əy­ yən sim­vol­lar, hey­van diş­lə­ri və sü­mük­lə­ri asır­dı­lar, bə­dən­ lə­ri­nə cür­bə­cür sim­vol­lar çə­kərək qorunmağa çalışırdılar.

Ne­qa­tiv ener­ji ilə tə­sir va­si­tə­lə­rin­dən bi­ri isə qar­ğış­ lar, baş­qa söz­lə bəd­dua­lar­dır. Bəd­dua ne­qa­tiv ener­ji­nin söz va­si­tə­si­lə yö­nəl­dil­mə­si­dir. Bəd­dua və qar­ğış­lar edən in­san ilk növ­bə­də özü­nə zi­yan vu­rur, xey­li ener­ji iti­rir. İn­ san ener­ji­si­ni boş şey­lə­rə, zi­yan­lı dü­şün­cə­lə­rə nə qə­dər çox sərf edir­sə, öz sağ­lam­lı­ğı­na bir o qə­dər zər­bə vur­muş olur. Gö­zü də­yən adam da elə bu qə­bil­dən­dir. Onun gö­ zün­dən axan ne­qa­tiv ener­ji hə­min an­da elə özü­nün sağ­ lam­lı­ğı­nı mü­əy­yən qə­dər zə­if­lə­dir.

Emo­si­ya­lar xəs­tə­lən­di­rir! İn­sa­nı xəs­tə­lən­di­rən fak­tor­la­rın bö­yük bir his­sə­si onun hiss­lə­ri, duy­ğu­la­rı ilə bağ­lı­dır. Qə­zəb­li, kin­li, için­də nif­rət

94

Özü­nü qo­ru!

Mən­fi ener­ji­dən qo­run­ma­ğın yol­la­rın­dan bi­ri sim­vol­ lar və di­gər kə­nar mü­da­fiə üsul­la­rın­dan ya­rar­lan­maq­dır­ sa, di­gər bir va­si­tə in­sa­nın öz üzə­rin­də iş­lə­mə­si­dir. Yə­ni zeh­ni­nə, dü­şün­cə­lə­ri­nə “əl gəz­dir­mə”si­dir. Bu­nun üçün me­di­ta­si­ya və psi­xo­te­ra­pi­ya üsul­la­rın­dan is­ti­fa­də et­mək la­zım­dır. İn­san su va­si­tə­si­lə çir­kab­dan tə­miz­lən­di­yi ki­mi, me­di­ta­si­ya et­mək­lə də stress­dən, mən­fi ener­ji­dən, yor­ ğun­luq­dan tə­miz­lə­nə bi­lər. Me­di­ta­si­ya in­sa­nın ət­raf aləm­ dən təc­rid olu­na­raq özü­nə­qa­pan­ma for­ma­sı­dır. Bu za­man o, kə­nar in­for­ma­si­ya­lar­dan, ide­ya­lar­dan azad olur, fi­kir və dü­şün­cə­lə­ri­ni yal­nız bir nöq­tə­yə, bir fik­rə cəm­ləş­di­rir. Üst-üs­tə düş­mə­yən bə­dən­lər Bə­zən in­sa­nın fi­zi­ki bə­də­ni ilə di­gər bə­dən­lə­ri ara­sın­ da uy­ğun­suz­luq olur. Yə­ni ener­ge­tik bə­dən müx­tə­lif sə­ bəb­lər­dən ye­ri­ni mü­əy­yən bu­caq al­tın­da də­yi­şir - sa­ğa, so­la, yu­xa­rı, aşa­ğı. Bu da bir sı­ra xəs­tə­lik­lə­rə sə­bəb ola bi­lər: böy­rək­lər­də, öd­də daş­lar, onur­ğa sü­tu­nun­da əy­ri­ lik­lər, “yır­tıq”lar, qal­xan­va­ri və­zin xəs­tə­lik­lə­ri, qa­dın­lar­da yu­mur­ta­lıq kis­ta­la­rı və s. Hər 5 xəs­tə­dən 3-də bu hal­lar ener­ge­tik bə­dən­də olan də­yiş­mə­lər nə­ti­cə­sin­də baş ve­ rir. Bu uy­ğun­suz­lu­ğu ara­dan qal­dır­dıq­dan son­ra bir çox xəs­tə­lik­lə­rin həm qar­şı­sı­nı al­maq, həm də müa­li­cə et­mək da­ha asan olur.

Rə­na KƏ­Rİ­MO­VA

reklam

reklam

95

ДАШ-ГАШ

ЛАЛ ЪЯВАЩИРАТ

“D

aş-qa­şın sir­ri” rub­ri­ka­sı­nın ötən sa­ yın­da mir­va­ri­dən bəhs edər­kən be­lə bir mə­qa­ma to­xun­muş­duq: “Azər­ bay­can­da mir­va­ri eh­ti­ya­tı ol­ma­sa da, bu qiy­mət­li da­şa həd­din­dən ar­tıq is­ti mü­na­si­bət var. Öl­kə­miz­də mir­va­ri­si ol­ma­yan xa­nım yox­dur, de­ sək, ya­nıl­ma­rıq. Bəs­tə­kar­la­rı­mız bu ada mah­nı da qo­ şub­lar. Mə­sə­lən, “Ay mir­va­ri dal­ğa­lar”. Qı­zı­na Mir­va­ri adı ve­rən va­li­deyn­lər də az de­yil. Bir söz­lə, biz­də ən in­cə, ən qə­şəng, gö­zəl, özəl mə­qam­la­rın adı mir­va­ri ilə as­so­sia­si­ya olu­nur”. Bu mə­qa­mı çə­kin­mə­dən fi­ru­ zə­yə də şa­mil edə bi­lə­rik. Şərq­də, elə­cə də Azər­bay­ can­da ta qə­dim za­man­lar­dan Fi­ruz və Fi­ru­zə ad­la­rı­nın ge­niş şə­kil­də ya­yıl­ma­sı bu­na sü­but­dur. Fars di­lin­dən tər­cü­mə­də qə­lə­bə mə­na­sını ve­rən, “xoş­bəxt­lik da­şı” adı qa­za­nan Fi­ru­zə hə­lə qə­dim za­man­lar­dan Şərq­də, həm­çi­nin Azər­bay­can­da ta­lis­man, bə­zək, mun­cuq və üzük qa­şı ki­mi is­ti­fa­də olu­nub. Di­gər qiy­mət­li daşqaş­lar­dan fərq­li ola­raq fi­ru­zə bə­şər öv­la­dı­na çox­dan ta­nış­dır. İn­di­ki İran əra­zi­sin­də yer­lə­şən Ni­şa­pur fi­ru­

96

zə ya­ta­ğı era­mız­dan əv­vəl III mi­nil­lik­dən eti­ba­rən is­ ti­fa­də olu­nur.

Ye­ri gəl­miş­kən, bu qiy­mət­li da­şın əsas məs­kə­ni Şərq öl­kə­lə­ri­dir. İran­dan baş­qa, Əf­qa­nıs­ta­nın Qəz­ neyn, Kir­man əya­lət­lə­rin­dən, Or­ta Asi­ya­da isə Ku­ ra­ma və Qı­zıl­qum ad­la­nan əra­zi­lər­dən fi­ru­zə çı­xa­rı­ lır. ABŞ-da isə fi­ru­zə­yə Ne­va­da, Ka­li­for­ni­ya, Ari­zo­na ştat­la­rın­da rast gə­li­nir. Azər­bay­can­da da bə­zi əra­zi­ lər­də fi­ru­zə ya­taq­la­rı möv­cud­dur. Bun­lar­dan bi­ri də Gə­də­bə­yin Xar-xar kən­di əra­zi­sin­də aş­kar­la­nıb. Am­ ma nə­dən­sə bu ya­taq­dan is­ti­fa­də olun­ma­yıb.

Tu­si­nin böl­gü­sü Fi­ru­zə­ni Azər­bay­can­la bağ­la­yan tək­cə ad­lar, bə­zək əş­ ya­la­rı, ya­taq­lar de­yil. Mə­sə­lə bu­ra­sın­da­dır ki, bu qiy­mət­li daş haq­qın­da ən ge­niş mə­lu­mat ve­rən, onu ilk də­fə təs­vir edən də məhz məş­hur Azər­bay­can ali­mi Nə­si­rəd­din Tu­ si­dir. Nə­si­rəd­din Tu­si dün­ya­da ilk də­fə ola­raq fi­ru­zə­nin 7 nö­vü­nü ayı­rıb. Bu­ra Əbu İs­ha­qi, Əz­hə­ri, Şir­fam, Zər­hu­ni, Asi­man­qun, Kə­bu­tə­ri və Zər­de-Sə­fi da­xil­dir. Qeyd edək

ki, Tu­si bu fi­ru­zə­lər ara­sın­da Əbu İs­ha­qi ən yax­şı he­sab edir­di. Tu­si “Cə­va­hir­na­mə” əsə­rin­də ya­zır­dı: “Ci­la­la­n­mış və ha­mar­lan­mış fi­ru­zə da­ha yax­şı­dır. Bə­zi­lə­ri aza­cıq uzun olan və pey­ka­ni ad­la­nan fi­ru­zə­ni üs­tün tu­tur­lar. İraq­da və Şam­da ci­la­lan­mış ha­mar fi­ru­zə­ni, Xo­ra­san və Tür­küs­tan­ da isə pey­ka­ni­ni da­ha çox bə­yə­nir­lər. Keç­miş­də bö­yük fi­ ru­zə daş­la­rı ta­pı­lan­da on­lar­dan qab­lar dü­zəl­dir­di­lər. “Səl­ cuq ta­ri­xi”ndə qeyd edi­lir ki, Sul­tan Alp Ars­la­na Fars vi­la­ yə­ti­ni al­dıq­da İs­təxr (Təx­ti Cəm­şid) qa­la­sın­dan fi­ru­zə­dən dü­zəl­dil­miş bö­yük bir qə­dəh gə­tir­miş­di­lər. Bu qə­də­hə iki bat­man müşk və ən­bər yer­lə­şir­di. Onun üzə­ri­nə Cəm­şi­din adı ya­zıl­mış­dı”.

Mə­həm­məd pey­ğəm­bər haq­qın­da rə­va­yət Yu­xa­rı­da qeyd etd­yi­miz ki­mi, fi­ru­zə ta­lis­man, bə­zək əş­ ya­la­rı, üzük qa­şı ki­mi də is­ti­fa­də olu­nur. Ma­vi-ya­şıl, ya­şıl, ya­şıl-qəh­və­yi, göy, ağım­tıl-ma­vi rəng­də olan, di­gər qiy­ mət­li daş­lar­la, xü­su­si­lə də gü­müş və qı­zıl­la yax­şı uy­ğun­la­ şan fi­ru­zə­dən, əsa­sən, üzük qa­şı dü­zəl­di­lir. Qiy­mət­li daşqaş ba­zar­la­rın­da, mu­zey­lər­də üzə­rin­də oy­ma­lar iş­lən­miş fi­ru­zə­lə­rə, onun gü­müş və qı­zıl­la ink­rus­ta­si­ya­sı­na tez-tez rast gəl­mək müm­kün­dür. Ta­rix­də üzə­rin­də Mə­həm­məd pey­ğəm­bər haq­qın­da rə­va­yət ya­zıl­mış fi­ru­zə haq­da da mə­lu­mat­lar var. Nəs­rəd­din şah Qa­ca­rın (1834-1896) döv­ rün­də Ni­şa­pur fi­ru­zə­lə­rin­dən dü­zəl­di­lən qənd­qa­bı in­di də İran Mil­li Ban­kın­da sax­la­nı­lır. Tə­bi­ət­də dağ sü­xur­la­rın­da­kı çat­la­rı dol­dur­muş sıx küt­lə ha­lın­da rast gə­li­nən fi­ru­zə qı­zıl və gü­müş­lə uy­ğun­luq təş­kil et­sə də, fi­ru­zə­dən ha­zır­lan­ mış əş­ya­nı qı­zıl çər­çi­və­yə sal­maq ol­maz. Mü­tə­xəs­sis­lər bil­di­rir­lər ki, bu hal­da fi­ru­zə öz gö­zəl­li­yi­ni iti­rir.

ril­miş daş­lar­dır. Bun­dan əla­və, bu da­şın sax­ta növ­lə­ri o qə­dər us­ta­lıq­la ha­zır­la­nır ki, on­la­rı hə­qi­qi fi­ru­zə­dən ayır­ maq üçün yal­nız eks­per­tə mü­ra­ci­ət et­mək la­zım gə­lir. İn­di sa­tı­lan fi­ru­zə daş­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti sin­te­tik üsul­la ha­zır­la­ nır. Adə­tən, iş­baz­lar adi sü­mü­yü, ale­bast­rı və gip­si rəng­ lə­mək­lə onu fi­ru­zə adı ilə in­san­la­ra sa­tır­lar. Ha­zır­da fi­ru­ zə əvə­zi­nə tə­bii turk­ve­nit ad­lı daş­dan da is­ti­fa­də olu­nur.

Onun rən­gi ağ və ya ma­vi­yə ça­lır, üzə­rin­də qa­ra xət­lər var. Am­ma fərq hə­qi­qi fi­ru­zə­nin mum­va­ri pa­rıl­tı­sın­da­dır.

He­sab olu­nur ki, fi­ru­zə­nin tə­bii eh­ti­yat­la­rı tü­kən­di­yi üçün turk­ve­nit onun əvəz­lə­yi­ci­si ola­caq.

Yu­xu­suz­lu­ğun dər­ma­nı Gö­zəl­li­yi və qiy­mə­ti ilə se­çi­lən fi­ru­zə di­gər mə­qam­lar­la da diq­qə­ti cəlb edir. Bu­ra onun lap qə­dim­dən müa­li­cə­vi, mis­tik tə­sir­lə­rə ma­lik ol­ma­sı fak­tor­la­rı­nı da­xil et­mək olar.

Qə­dim ənə­nə­lə­rə söy­kə­nə­rək məs­lə­hət­lər ve­rən li­to­te­ra­ pevt­lər bil­di­rir­lər ki, gü­müş çər­çi­və­yə alın­mış fi­ru­zə yu­xu­

Rəng və qiy­mət Di­gər daş-qaş­lar ki­mi fi­ru­zə də qə­dim dövr­dən yük­sək qiy­mə­tə sa­tı­lıb. Hə­lə 8 əsr ön­cə Tu­si “Cə­va­hir­na­mə” əsə­ rin­də ya­zır­dı ki, çə­ki­si ya­rım mis­qal (2,128 qram) olan fi­ru­ zə 7-10 di­na­ra sa­tı­lır­dı. Bir mis­qa­lı­nın qiy­mə­ti 20 di­nar­dan 30 di­na­ra qə­dər­dir. İki mis­qa­lı 50 di­nar­dan 70 di­na­ra, üç mis­qa­lı isə 150 di­na­ra qə­dər sa­tı­lır. Ye­ri gəl­miş­kən, çə­ki­si ağır olan fi­ru­zə­lər key­fiy­yət­li sa­yı­lır. Müa­sir dövr­də fi­ru­zə­ nin qra­mı 8-10 dol­lar ara­sın­da də­yi­şir. Ən qiy­mət­li fi­ru­zə İran­dan və ABŞ-ın Ari­zo­na şta­tın­dan çı­xa­rı­lır. Fi­ru­zə­nin qiy­mə­ti rən­gi­nə gö­rə də də­yi­şir. Bu da­şın ən qiy­mət­li­si ma­vi fi­ru­zə­dir. Qa­ra xət­li və ya­şıl-sa­rım­tıl fi­ru­zə daş­la­rı o qə­dər də qiy­mət­li he­sab olun­mur.

Ha­zır­da fi­ru­zə da­şı­nın tə­bii eh­ti­yat­la­rı tü­kən­mə­yə baş­ la­dı­ğı üçün onun qiy­mə­ti­nin də ar­ta­ca­ğı eh­ti­mal olu­nur.

Dün­ya ba­zar­la­rı­na çı­xa­rı­lan fi­ru­zə­lə­rin 80%-i nə­cib­ləş­di­

97

ДАШ-ГАШ

suz­lu­ğu ara­dan qal­dı­rır, qa­nax­ma­nın qar­şı­sı­nı alır, mə­də xo­ra­sı və böy­rək xəs­tə­lik­lə­ri­nin müa­li­cə­sin­də kö­mək olur.

Bun­dan əla­və, he­sab olu­nur ki, qı­zıl çər­çi­və­yə alın­mış fi­ ru­zə or­qa­nizm­də bü­tün pro­ses­lə­ri ni­zam­la­yır, in­sa­nın im­ mu­ni­te­ti­ni ar­tı­rır. Bu daş, həm də or­qa­niz­min sağ­lam­lıq du­ru­mu haq­qın­da bir siq­nal ro­lu­nu oy­na­yır. Be­lə ki, fi­ru­ zə­nin tünd­ləş­mə­si onun sa­hi­bi­nin hə­ki­mə mü­ra­ci­ət et­mə­li ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

Nə­si­rəd­din Tu­si fi­ru­zə­nin müa­li­cə­vi əhə­miy­yə­tin­dən söz açar­kən ya­zır­dı ki, fi­ru­zə­yə bax­dıq­da göz işıq­la­nır: “Göz ağ­rı­sı üçün dər­man ha­zır­la­yar­kən fi­ru­zə­dən is­ti­fa­də edi­lir”.

Bü­tün xalq­lar fi­ru­zə­ni xoş­bəxt­lik gə­ti­rən daş he­sab edir­lər. İnanc­la­ra gö­rə, bu daş düş­mən­lə­ri ba­rış­dı­rır, qə­ zə­bi azal­dır, hət­ta iş­də rəh­bər­li­yin na­ra­zı­lı­ğı­nı be­lə yum­ şal­dır. Fi­ru­zə­nin qə­ri­bə əla­mət­lə­rin­dən bi­ri də ha­va­nın pis­ləş­mə­si za­ma­nı rən­gi­ni də­yiş­mə­si­dir. Ye­ri gəl­miş­kən, fi­ru­zə da­şı zə­rif ol­du­ğun­dan onu güc­lü tem­pe­ra­tur də­yi­ şik­li­yin­dən qo­ru­maq la­zım­dır. Həm­çi­nin bu mi­ne­ra­lı sa­ bun­lu su­da yu­maq ol­maz.

Qroz­nı­nın proq­no­zu De­yi­lən­lə­rə gö­rə, bu sehr­li daş ölüm ayı­ğın­da olan xəs­tə­nin əlin­də ağa­rır. Rə­va­yət­lə­rə gö­rə, əlin­də bu da­şı tut­muş İvan Qroz­nı onun ağar­dı­ğı­nı gö­rə­rək tez­lik­lə ölə­ cə­yi­ni de­miş­di.

Bu mi­ne­ral mü­ba­riz, li­der, cə­sa­rət­li, sə­bat­lı və müs­tə­ qil in­san­la­rın da­şı­dır. Fars­lar he­sab edir­di­lər ki, hər sə­hər fi­ru­zə­yə bax­maq la­zım­dır ki, gün sa­kit və ra­hat keç­sin. Bu da­şın ener­ge­ti­ka­sı o qə­dər güc­lü­dür ki, sa­hi­bi­nə yük­sək nü­fuz bəxş edir və ona ha­kim möv­qe tut­ma­ğa kö­mək edir.

Fi­ru­zə sev­gi-mə­həb­bət iş­lə­rin­də də in­san­la­rın yar­dım­çı­sı olur. Or­ta əsr­lər­də he­sab olu­nur­du ki, əgər qa­dın ki­şi­nin pal­ta­rı­na giz­lin­cə fi­ru­zə tik­sə, onun sev­gi­si­ni və eti­ba­rı­ nı qa­za­nar. Se­vim­li şəxs­dən fi­ru­zə hə­diy­yə­si al­maq da xoş­bəxt­lik gə­ti­rir. Qə­dim­də sev­gi­li­lər bir-bir­lə­ri­nə sə­da­qət rəm­zi ki­mi fi­ru­zə da­şı ve­rər­di­lər. Sev­gi­li­lər­dən bi­rin­də­ ki daş so­lar­dı­sa, bu, di­gər şəx­sin on­dan üz dön­dər­mə­si an­la­mı­na gə­lir­di. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, qə­dim əf­sa­nə­lər­də fi­ ru­zə­nin na­kam sev­gi­li­lə­rin sü­mü­yün­dən ya­ran­dı­ğı de­yi­lir. Əf­sa­nə­lə­rin bi­rin­də “Fi­ru­zə Ley­li və Məc­nu­nun daş­laş­mış sü­mük­lə­ri­dir” fik­ri də özü­nə yer alıb.

Mü­nəc­cim­lər oxa­tan­la­ra ma­vi, əq­rəb və bu­ğa­la­ra ya­ şıl, qoç, qız və ba­lıq­la­ra ağ fi­ru­zə gəz­dir­mə­yi töv­si­yə edir­ lər. Şir­lə­rə isə ast­ro­loq­lar ümu­miy­yət­lə, fi­ru­zə gəz­dir­mə­yi məs­lə­hət gör­mür­lər.

El­dar

98

99

reklam

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

ADI DƏYİŞKƏN, ÖZÜ DƏYİŞMƏZ ADA:

Cyprus-Kıprız-Κύπρος-Kipr

A

ra­lıq də­ni­zi­nin şi­mal-şərq his­sə­sin­də yer­ lə­şən Kip­rin əra­zi­si 9251 kv.km.-dir. Kipr Ara­lıq də­ni­zi­nin Si­ci­li­ya və Sar­di­ni­ya­dan son­ra 3-cü bö­yük ada­sı­dır. Asi­ya qi­tə­si­nə aiddir. Mi­sir­dən 380, Su­ri­ya­dan 105, Tür­ki­yə­dən isə 75 km ara­lı­da­dır. Sa­hil bo­yun­ca uza­nan yol­lar kə­sik qa­ya­lıq­lar­dan iba­rət­dir. Ada­nın cə­nu­bun­da qum­sal sa­hil­lər üs­tün­lük təş­kil et­di­yi üçün Kipr ku­rort­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti cə­nub­da yer­lə­şir. Çi­mər­lik­lər 780 km mə­ sa­fə­ni əha­tə edir.

Ada subt­ro­pik iq­li­mə ma­lik­dir. İs­ti ya­yı və nis­bə­tən ya­ğın­tı­lı ke­çən mü­la­yim qı­şı ilə bə­ra­bər, bu­ra­da ilin 300-330 gü­nü gü­nəş­li ha­va olur. Qış­da or­ta tem­pe­ra­ tur 15-20 də­rə­cə təş­kil edir. Ha­va ol­duq­ca tə­miz və şəf­faf­dır. Kipr ilin bü­tün ay­la­rın­da Ara­lıq də­ni­zin­də ku­rort möv­sü­mü­nün da­im in­san­lar­la do­lu ol­du­ğu tək

100

əra­zi­dir. Bu­ra­da de­kabr ayın­da be­lə, də­ni­zə gi­rib gü­ nəş­lə­nən in­san­la­rı gör­mək müm­kün­dür.

Ta­ri­xi Təx­mi­nən 9 min il­lik keç­mi­şə sa­hib olan ada­da si­vi­li­ za­si­ya­nın ilk iz­lə­ri­nə - Neo­lit döv­rü­ndə tə­sa­düf edi­lir. Daş dö­v­rü­nün iz­lə­ri, bü­rünc və mis döv­rü qa­lıq­la­rı­na da rast gəl­mək müm­kün­dür. Kipr­dən e.ə. XII- XI­II əsr­lə­rə aid, təx­ mi­nən 3 min il­lik keç­mi­şi olan əsər­lər və Tro­ya mü­ha­ri­bə­ lə­ri­nin qa­lıq­la­rı ta­pı­lıb. Məhz Tro­ya mü­ha­ri­bə­lə­ri döv­rün­də ada­da yu­nan di­li ha­kim olub, yu­nan in­cə­sə­nə­ti, din və ənə­ nə­lə­ri ya­yıl­ma­ğa, həm­çi­nin ye­ni şə­hər­lər sa­lın­ma­ğa baş­ la­yıb. Qə­dim­də Kipr mis mə­dən­lə­ri və me­şə­lə­ri ilə məş­hur idi. Məhz buna görə də zaman-zaman qüdrətli dövlətlərin diqqət mərkəzində olub. Kip­ri iş­ğal edən sər­kər­də­lər­dən bi­ri də Ma­ke­do­ni­ya­lı İs­gən­dər (e.ə. 333-cü il­də) idi. Kip­ri məş­hur edən isə Pto­lo­me­yin tə­lə­bə­si Ki­ti­on­lu fi­lo­sof Ze­

non olub. Bu dö­nəm xris­ti­an­lıq nöq­te­yi-nə­zə­rin­dən çox önəm da­şı­yır. Məhz hə­min vaxt Apos­tol Pa­vel və kipr­li Apos­tol Var­na­va mis­sio­ner və­zi­fə­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çi­rir­di­lər.

Onların bu fəa­liy­yət­ləri nə­ti­cə­sin­də ada­lı­lar Ro­ma kil­sə­si­ nə mü­ra­ci­ət edə­rək İsa­nın di­ni­ni qə­bul et­di­lər və be­lə­cə, xris­ti­an­la­rın ida­rə et­di­yi ilk öl­kə, Kipr sa­kin­lə­ri Av­ro­pa­nın ilk xris­tian­la­rı sta­tu­su­nu qa­zan­dı­lar. Ro­ma İm­pe­ri­ya­sın­ dan son­ra Bi­zan­sa ta­be olan ada son­ra­kı dö­nəm­lər­də də müx­tə­lif di­nas­ti­ya­lar tə­rə­fin­dən ida­rə edil­di, müx­tə­lif döv­ lət­lə­rin tə­si­ri al­tın­da qal­dı.

Yer­li əha­li ənə­nə­vi ola­raq xris­ti­an­lı­ğın pra­vos­lav məz­ hə­bi­nə qul­luq edir. Ada­da çox­lu say­da pra­vos­lav­yön­lü kil­ sə və iko­na­la­ra rast gəl­mək müm­kün­dür. Bu­ra­da, həm­çi­ nin çox­lu mü­qəd­dəs iba­dət­gah­lar var.

1878-ci il­də Bö­yük Bri­ta­ni­ya ada­nın ida­rə­si­ni əli­nə ke­ çir­di, 1925-ci il­də isə özü­nün ko­lo­ni­ya­sı­na çe­vir­di. 1960-cı il­də Kipr 4 il­lik azad­lıq mü­ca­di­lə­si­nin nə­ti­cə­sin­də müs­tə­qil res­pub­li­ka ol­du. Ada­nın işi­nə hər za­man Bö­yük Bri­ta­ni­ya, Yu­na­nıs­tan və Tür­ki­yə mü­da­xi­lə edir­di. 1960-cı il­lər­də bri­ ta­ni­ya­lı­la­rın pro­va­kis­ya pla­nı­na uy­ğun şə­kil­də ada­da türk və yu­nan kə­si­mi ara­sın­da qar­şı­dur­ma­lar ya­şan­dı.

1974-cü il­də qa­nu­ni hö­ku­mə­tə qar­şı yu­nan or­du­su tə­rə­ fin­dən çev­ri­liş baş ve­rə­r­kən türk­lər də ada­ya bas­qın et­di­ lər və 1964-cü il­dən eti­ba­rən ada iki ye­rə ay­rıl­dı. Hə­min vaxt­dan ada­nın şi­mal his­sə­si­nə türk­lər, cə­nub qis­mi­nə isə yu­nan­lar nə­za­rət edir.

Ada­nın hər iki tə­rə­fi­ni bir­ləş­dir­mək üçün apa­rı­lan ça­lış­ ma­lar in­di­yə­dək bir nə­ti­cə ver­mə­yib. Cə­nu­bi Kip­rə Bö­yük Bri­ta­ni­ya or­du­su nə­za­rət edir. Ada sa­kin­lə­ri he­sab edir­lər ki, in­gi­lis əs­gər­lə­ri on­la­rın can gü­vən­li­yi­nin tə­mi­nat­çı­sı­dır.

Kip­rin hər iki ic­ma­sı ara­sın­da gər­gin­lik bu­gü­nə qə­dər qa­ lır. Cə­nu­bi Kipr­də türk­lər haq­qın­da söh­bət aç­maq məs­lə­ hət gö­rül­mür. Ən bö­yük ağ­rı­lı möv­zu isə Kipr ada­sı­nı iki­ yə ayı­ran “Ya­şıl xətt” zo­na­sın­da olan Ma­raş­dır. Yu­nan və türk Kip­ri ara­sın­da­kı hər­bi ob­yekt­lə­rin və hərb­çi­lə­rin şək­ li­ni çək­mək qa­da­ğan­dır. Xa­ri­ci və­tən­daş­lar şi­mal his­sə­yə ke­çib ge­ri qa­yı­da bi­lər­lər. Da­ha doğ­ru­su, ge­ri, öz öl­kə­lə­ ri­nə qa­yıt­maq üçün müt­ləq ada­ya gir­dik­lə­ri his­sə­yə ge­ri dön­mə­li­dir­lər. Ada­ya təy­ya­rəy­lə gə­lər­kən Türk ha­va yo­lu cə­nu­bi Kipr is­ti­qa­mə­ti­nə qa­pa­lı ol­du­ğu üçün bü­tün təy­ya­ rə­lər döv­rə vu­rub Yu­na­nıs­tan üzə­rin­dən eniş edir­lər.

Kipr­li yu­nan­lar­la türk­lər za­hi­rən bir-bir­lə­ri­nə bən­zə­yir­ lər. Ada­da ya­şa­yan is­tər yu­nan, is­tər­sə də türk­lər Yu­na­ nıs­tan və Tür­ki­yə əha­li­sin­dən mad­di ola­raq da­ha yük­sək stan­dart­la­ra sa­hib­dir­lər. Bu­nu da ada xal­qı­nın da­ha əmək­ se­vər və ça­lış­qan ol­ma­sı ilə izah edir­lər – söh­bət konk­ret yu­nan əsil­li kipr­li­lər­dən ge­dir­sə. Hə­qi­qə­tən, ada bo­yun­ca

101

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

102

103

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

hə­rə­kət edər­kən sit­rus bağ­ça­la­rı, man­da­rin və por­ta­ğal bağ­la­rı in­sa­nı va­leh edir. Ada­ya gə­lən­də köh­nə SSRİ mə­ ka­nın­dan çox say­da im­miq­rant­la­ra da rast gəl­mək mü­m­ kün­dür. Odur ki, rus di­li sa­rı­dan heç sı­xın­tı yox­dur, hət­ta bu­ra­da rus di­lin­də ra­dio be­lə var....

Tu­rizmi Tu­rizm sek­to­ru bu­ra­da əsas in­ki­şaf et­miş sa­hə­lər­dən bi­ri sa­yı­lır. Ada əha­li­si­nin bö­yük ək­sə­riy­yə­ti bu sek­to­ra əmək sərf edir, xa­ri­ci val­yu­ta­nın öl­kə­yə da­xil ol­ma­sı­na zə­ min ya­ra­dır. Ən bö­yük ku­rort­la­rı Lar­na­ka, Pa­fos, Li­ma­sol, Fa­ma­qus­ta, Ki­re­ni­ya­dır. Ada­nın əra­zi­si ki­çik ol­du­ğu üçün gə­zin­ti­lər av­to­mo­bil­lə ger­çək­ləş­di­ri­lir. Marş­rut av­to­bus­lar möv­cud ol­sa da, zən­gin ada əha­li­sinin bu nəq­liy­yat nö­vü­ nə tə­ləbi az­dır.

Kipr 2004-cü il­də Av­ro­pa Bir­li­yi­nə üzv qə­bul edi­lib.

Ada­ya get­mək üçün Şen­gen vi­za­sı tə­ləb olu­nur.

Lef­ka­ra Bü­tün tu­rist­lə­rin üz tut­du­ğu ən məş­hur tu­ris­tik kənd­dir.

Bu­ra­nın əha­li­si in­cə­sə­nət növ­lə­ri ilə məş­ğul olur və xü­su­ si­lə də tək­rar­sız əl iş­lə­riy­lə məş­hur­dur­lar. Ki­şi­lər zər­gər­ lik­lə, qa­dın­lar da tik­mə­lər­lə məş­ğul ola­raq qa­zanc əl­də edir­lər, əs­lin­də, çox­lu pul da qa­za­nır­lar.

Kip­rin bö­yük­lü­yü­nə gö­rə ikin­ci bö­yük şə­hə­ri olan Li­ ma­sol Bi­zans dö­nə­min­də qu­ru­lub. Şə­hə­rin qərb is­ti­qa­mə­ tin­də Bri­ta­ni­ya su­ve­ren hər­bi ba­za­sı mövcud­dur. Kipr­li­lər bun­la­rın sa­yə­sin­də sa­kit, ra­hat ya­şa­dıq­la­rı­na ina­nır­lar.

Ay­ya-Na­pa ku­ror­tu İs­pa­ni­ya­nın İbi­sa ada­sı­na bən­zə­di­lir.

Bu­ra­da da­ha çox gənc­lə­rə ün­van­la­nan əy­lən­cə növ­lə­ri­ nə üs­tün­lük ve­ri­lir. Ailə­lə­rin din­cəl­mək üçün üz tu­ta­caq­la­rı ün­van isə Pa­fos və Pro­ta­ras ku­rort­la­rı­dır.

Pa­fos şə­hə­ri YU­NES­CO-nun qo­ru­nan mi­ras­la­rı si­ya­

104

hı­sın­da­dır. Bu əra­zi­də Af­ro­di­ta bux­ta­sı yer­lə­şir. Əf­sa­nə­ yə gö­rə, gö­zəl­lik və mə­həb­bət ila­hə­si də­niz kö­pü­yün­dən əmə­lə gə­lib. Və bux­ta­da­kı bu daş­la­ra da Af­ro­di­ta daş­la­rı de­yi­lir. İnanc­la­ra gö­rə, də­ni­zin or­ta­sın­da­kı bu da­şın ətra­ fın­da bir də­fə üzə­rək döv­rə vu­ran 7 il ca­van­la­şır. Odur ki, is­ti­ra­hə­tə gə­lən tu­rist­lər ilk ola­raq bu da­şın ət­ra­fı­na döv­rə vu­rur­lar. Çi­mər­lik­lər Cə­nu­bi Kipr çi­mər­lik­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti bə­lə­diy­yə­yə­ məx­sus, xal­qa açıq çi­mər­lik­lər­dir.

Ara­lıq də­ni­zin­də­ki qon­şu öl­kə­lər Mi­sir, İs­ra­il, Ro­dos ada­sı və İorda­ni­ya­dır ki, bu­ra­lar­dan kru­ziə qa­tıl­maq və ya su yo­luy­la ada­ya gəl­mək müm­kün­dür. Adə­tən, 5 ul­duz­lu şə­rai­tə ma­lik olan kru­iz gə­mi­lə­ri Lar­na­ka, ya­xud Li­ma­sol sa­hil­lə­rin­dən sə­ya­hə­tə baş­la­yır və gə­zin­ti 2-3 gün da­vam edir.

Diq­qət!!!

Kip­rə ilk də­fə ge­dən­lə­rin diq­qət et­mə­si gə­rə­kən ən əsas mə­qam­lar­dan bi­ri... yol hə­rə­kə­ti qay­da­la­rı­dır. Hə­rə­ kət sol­dan, sü­kan sağ tə­rəf­dən­dir, yo­lu ke­çər­kən əv­vəl­cə sa­ğa, son­ra isə so­la bax­maq, bu ki­mi mə­qam­la­ra xü­su­si diq­qət et­mək la­zım­dır. Əks təq­dir­də, tu­rist­lər ara­sın­da qə­ za­lar qa­çıl­maz olur. Bu yol qay­da­la­rı Bri­ta­ni­ya­dan­qal­ma mi­ras­lar­dan he­sab edi­lir. Tı­xac­lar sa­də­cə Lef­ko­şa və Li­ ma­sol şə­hər mər­kəz­lə­rin­də olur, ada­nın bir ba­şın­dan o bi­ri ba­şı­na mə­sa­fə isə bir sa­at ci­va­rın­da­dır.

Ay­nur TA­LI­BO­VA Fotolar müəllifindir

105

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

ИШЫЛДАГУШ МЦКЯММЯЛ ЕНЕРЭЕТИК

K

os­mos­dan Tai­land­da­kı çay­la­ra bax­dıq­da bu­ra­da su ye­ri­nə qı­zıl axır­mış ki­mi gö­rü­nür.

Ma­raq­lı­dır ki, be­lə mən­zə­rə an­caq ge­cə­lər mü­şa­hi­də olu­nur. Əv­vəl­cə ça­şıb qal­sa­lar da, ano­ma­li­ya­nın sə­bə­bi­ni öy­rən­mək üçün NA­SA mü­ tə­xəs­sis­lə­ri­nə çox vaxt la­zım ol­ma­dı. Çün­ki Tai­land­ da uşaq­dan bö­yü­yə ki­mi ha­mı­ya bəl­li idi ki, ax­şam­lar gü­nəş ki­mi alı­şıb ya­nan, qı­zıl ki­mi par­la­yan çay yox, sa­hil bo­yu dü­zü­lən ağac­lar­dır, da­ha doğ­ru­su, ağac­ lar­da məs­kən sal­mış işıl­da­quş bö­cək­lə­ri­dir.

Ener­ge­ti­ka da­hi­lə­ri İşıl­da­quş­lar də­qi­qə­də 120 də­fə par­la­yır. Yal­nız bir işıl­ da­qu­şun pa­rıl­tı­sı ge­cə vax­tı, hət­ta 500 metr mə­sa­fə­dən ay­dın gö­rü­nür. Tə­bii ki, bu amil ener­ge­tik­lə­rin diq­qə­tin­dən kə­nar­da qa­la bil­məz­di. Araş­dır­ma­lar şok nət­icə­lə­rə gə­ti­rib çı­xar­dı. Ay­dın ol­du ki, işıl­da­qu­şun pa­rıl­tı­sı in­sa­na mə­lum olan işıq­lar ara­sın­da ən idea­lı­dır. Bir mi­sal­la izah edək, adi

106

elekt­rik lam­pa­sı­na gə­lən ener­ji­nin 5 fa­zi işı­ğa, 95 fai­zi isə is­ti­li­yə dö­nür. Bu gün ən müa­sir av­to­mo­bil lam­pa­la­rın­da bu rə­qəm 14 % işıq, 86 % is­ti­lik nis­bə­tin­də də­yi­şir. İşıl­ da­qu­şun “lam­pa­sı”ın­dan ay­rı­lan ener­ji­nin isə cə­mi 2 fai­zi is­ti­li­yə sərf edi­lir. Yer­də qa­lan 98 fa­iz işı­ğa çev­ri­lib par­la­ yır. Ötən əs­rin 90-cı il­lə­ri­nin son­la­rın­dan baş­la­nan araş­ dır­ma­lar da­vam et­sə də, hə­lə ki ener­ge­tik­lər işıl­da­quş­da­kı ener­ji­nin fay­da­lı iş əm­sa­lı­nın heç 1/10-ni əl­də edə bil­mə­ yib­lər. “Bö­cə­yin lam­pa­sı”ndan söz düş­müş­kən, işıq or­qa­ nı hə­şə­ra­tın bə­də­ni­nin so­nun­da, quy­ruq his­sə­sin­də yer­ lə­şir. Bu­ra­da­kı hü­cey­rə­lə­rin içi kris­tal­laş­mış si­dik tur­şu­su ilə do­lu olur. Tra­xe­ya va­si­tə­si ilə bu hü­cey­rə­lə­rə ok­si­gen vu­ru­lur, nə­ti­cə­də ok­sid­ləş­mə re­ak­si­ya­sı baş­la­nır və quy­ ruq his­sə­də­ki “lam­pa” işıq saç­ma­ğa baş­la­yır. Ma­raq­lı­dır ki, çin­li alim­lər ey­ni pro­se­si sü­ni for­ma­da imi­ta­si­ya edə­rək işıq ala bi­lib­lər. Am­ma sü­ni işıq alı­nar­kən ener­ji­nin fay­da­lı iş əm­sa­lı elekt­rik lam­pa­sın­dan da aşa­ğı olub.

“Mə­ni ye­mə, çox acı­yam” Bəs özü­nə­məx­sus çı­raq işıl­da­qu­şun nə­yi­nə la­zım­dı­r?

Zoo­loq­lar he­sab edir­lər ki, işıq­lan­dır­ma ilk ola­raq, bu hə­ şə­rat­la­rın əks-cins­lə­ri­nin bir-bi­ri­ni aş­kar­la­ma­sı, ün­siy­yət sax­la­ma­sın­da, həm­çi­nin çüt­ləş­mə­yə ha­zır olub-ol­ma­ma­ la­rı ba­rə­də in­for­ma­si­ya ve­ril­mə­sin­də is­ti­fa­də edi­lir. Bun­dan əla­və, er­kək­lər işıq­la­rı ilə bir-bi­ri­nə güc gə­lir, da­ha par­laq ol­ma­la­rı ilə bağ­lı ya­rı­şır­lar. Qa­lib gə­lən uğ­run­da mü­ba­rizə apar­dıq­la­rı di­şi­yə sa­hib olur. Lam­pa, həm də iri hə­şə­rat­ lar və quş­lar üçün siq­nal­dır: - “Mə­ni ye­mə, çox acı­yam”.

Am­ma bu­na bax­ma­ya­raq, bə­zi ac­göz can­lı­lar işıl­da­qu­şun bu təh­did­lə­ri­nə mə­həl qoy­mur. Mə­sə­lən, Ya­may­ka­da tən­ bəl qur­ba­ğa­lar bə­zən o qə­dər işıl­da­bö­cək ye­yir ki, hət­ta öz­lə­ri də işıq saç­ma­ğa baş­la­yır­lar. Qeyd edim ki, əv­vəl­lər ya­may­ka­lı­lar he­sab edir­di­lər ki, qur­ba­ğa özü tə­bii ola­raq işıq sa­çır, an­caq son­ra­lar zoo­loq­lar qur­ba­ğa­nı ya­rar­kən mə­lum ol­muş­dur ki, əs­lin­də bu qur­ba­ğa­la­rın işıq apa­ra­ tı yox­dur, pa­rıl­tı isə ağ­zı­na qə­dər işıl­da­bö­cək­lə do­lu olan mə­də­dən gə­lir­miş. İşıl­da­bö­cə­yin özü­nə gə­lin­cə, o da ac­ göz­lük ba­xı­mın­dan heç də qur­ba­ğa­lar­dan ge­ri qal­mır. Bu hə­şə­rat­lar qar­şı­la­rı­na çı­xan öz­lə­rin­dən ki­çik heç bir can­lı­ nı sağ bu­rax­mır­lar. İşıl­da­quş­la­rın pla­net­də 2000 nö­vü var. Növ­lər xa­ri­ ci gö­rü­nüş is­tis­na ol­maq­la, ümu­mi­lik­də bi­ri-bi­rin­dən bə­ zi xü­su­siy­yət­lə­ri­nə gö­rə fərq­lən­ir­lər. Bə­zi növ­lə­rin yal­nız er­kək­lə­ri və ya di­şi­lə­ri, bir çoxunun yal­nız sür­fə­lə­ri, bir qi­sim bö­cək­lə­rin isə bü­tün yaş döv­rü üz­rə nü­ma­yən­də­ lə­ri­nin işıq­lan­dır­ma sis­te­mi möv­cud­dur. Yaş dövr­lə­rin­dən söz düş­müş­kən, işıl­da­bö­cək­lər 2 il ya­şa­yır­lar və yay­da tor­paq­da və ağac qa­bı­ğı­nın al­tın­da yu­mur­ta qo­yur­lar. Ya­ yın so­nun­da yu­mur­ta­lar­dan çı­xan sür­fə­lər əv­vəl yar­paq­

lar, da­ha son­ra di­gər can­lı­la­rın yu­mur­ta­la­rı və sür­fə­lə­ri ilə qi­da­la­nır­lar. Pa­yı­zın or­ta­la­rın­da isə ar­tıq uzun­lu­ğu bə­zən 3 sm-ə ça­tan sür­fə­lər ağac ko­ğuş­la­rın­da və qa­lın qa­bıq­la­ rın al­tın­da öz­lə­ri­nə ba­ra­ma hö­rə­rək pu­pa çev­ri­lir­lər. Ya­zın ilk ay­la­rın­da isə pup­dan yet­kin, 0,7-1 sm-lik bö­cək­lər çı­xır.

Azər­bay­can­da işıl­da­quş­la­rın yal­nız 12 nö­vü tə­bii ola­raq məs­kun­laş­mış­dır. Öl­kə­də işıl­da­quş­la­ra da­ğə­tə­yi zo­na­lar­ da və Mər­kə­zi Aran ra­yon­la­rın­da, xü­su­sən də Kür sa­hi­lin­ də­ki tu­qay me­şə­lə­rin­də da­ha çox rast gə­li­nir.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ Əla­və mə­lu­mat: 26 yaş­lı Hinq Haa­vi 8 ay­dır ki, Ba­kı­da­kı özəl is­ ti­ra­hət mər­kəz­lə­rin­dən bi­rin­də ma­saj­çı ki­mi ça­lı­şır. Öl­kə­si – Tai­land haq­qın­da dü­şü­nən­də ən çox işıl­ da­bö­cək­lə­ri xa­tır­la­yır. Xü­su­sən də Ton Lam­pu de­yi­ lən ağac­la­rın üs­tün­də top­la­şan işıl­da­bö­cək­lə­ri. Hinq Haa­vi ina­nır ki, keç­miş hə­ya­tın­da o, özü də işıl­da­quş olub. De­yir ki, o, do­ğu­lan gü­nü ya­xın­lıq­da­kı Ton Lam­ pu ağa­cın­da o qə­dər işıl­da­quş top­la­nıb­mış ki, va­li­ deyn­lə­ri dü­şün­mə­dən onun adı­nı da işıl­da­quş - Hinq Haa­vi qo­yub­lar. “Mə­nim son­ra­kı hə­ya­tım bu par­laq bö­cək­lər­lə çox bağ­lı olub... Ümu­miy­yət­lə, bi­zim üçün bu bö­cək­lər ta­lis­man sa­ yı­lır. Çə­tin bir iş ar­dın­ca ge­dən in­sa­nın ev­dən çı­xar­ kən ba­şı­na işıl­da­quş qo­yu­lur, gec dil açan uşaq­la­ra bu bö­cək­lə­rin qı­zart­ma­sı ye­di­ri­lir, ye­ni ti­ki­lən evə çox­ lu işıl­da­quş dol­du­ru­lur ki, ilk ge­cə ev işı­ğa qərq ol­sun – bu, ye­ni evin sa­kin­lə­ri­nə ina­nıl­maz uğur gə­ti­rir.”

107

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

БУГЯЛЯМУН, ЙОХСА ХАМЕЛЕОН? НЯ ФЯРГИ, ЩЯР “ИКИСИ” ЕЙНИ РЯНЭЛИ!

108

M

il­yon il əv­vəl in­di­ki Ma­da­qas­kar ada­sı əra­zi­sin­də di­na­zavr­lar ömür­lə­ri­ni ba­şa vu­ran­da bir can­lı üçün qa­pı­lar tay­ba­tay açıl­ma­ğa baş­la­dı. Ma­raq­lı­dır ki, gü­nügün­dən ağır­la­şan tə­bii hə­yat şə­rai­ti, di­na­zavr­la­rı birbir sı­ra­dan çı­xar­dı­ğı hal­da, qeyd et­di­yi­miz bu can­lı­la­ rın sa­yı sü­rət­lə ar­ta­raq bü­tün Af­ri­ka bo­yu ya­yıl­ma­ğa baş­la­dı. Bu ara­lar Qond­va­na ma­te­ri­ki­nin par­ça­lan­ma­ sı, Hin­dis­ta­nın Ma­da­qas­kar­dan ay­rı­la­raq Asi­ya­ya qo­ vuş­ma­sı bu can­lı­la­rın Gün­do­ğar qi­tə­də ya­yıl­ma­sı­na və­si­lə ol­du. Söh­bət bu­qə­lə­mun və ya baş­qa ad­la de­ sək, xa­me­le­on­lar­dan ge­dir.

Yer as­la­nı Bu­qə­lə­mun – ərəb­cə “yer as­la­nı” mə­na­sı­nı ve­rir. Ma­ raq­lı­dır ki, yu­nan­lar da bu­qə­lə­mun­la­rı “xa­me­le­on”, yə­ni “yer as­la­nı” ki­mi or­foe­pi­ya­la­rı­na da­xil edib­lər. Ba­yaq qeyd et­di­yi­miz ki­mi bu­qə­lə­mun­lar Bö­yük Səh­ra çö­lü is­tis­na ol­ maq­la, bü­tün Af­ri­ka ma­te­ri­ki, Av­ro­pa­nın Pri­ney ya­rı­ma­ da­sı, Ara­lıq də­ni­zi bo­yu Tür­ki­yə­dən Mi­si­rə qə­dər uza­nan qur­şaq­da, nə­ha­yət Hin­dis­tan və Şri-Lan­ka­da ya­yı­lıb. Bəs bu hey­van­la­rı tə­biə­tin im­ta­ha­nın­dan üzü­ağ çı­xa­ran han­sı cə­hət­lə­ri olu­b?

Rəng­dən-rən­gə, cild­dən-cil­də Alim­lər ilk ola­raq bu­qə­lə­mun­la­rın tə­bii şə­rai­tə tez uy­ ğun­laş­ma­la­rı­nı əsas sə­bəb ki­mi gös­tə­rir­lər. Hə­qi­qə­tən

109

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

də, bu­qə­lə­mun qə­dər düş­dü­yü mü­hi­tə uy­ğun­la­şan ikin­ ci bir can­lı yox­dur. Düz­dür, şə­rai­tə uy­ğun rəng­lə­ri­ni də­yi­ şən can­lı­lar çox­dur. Mə­sə­lən, dov­şan, qütb tül­kü­sü ki­mi mə­mə­li­lər də qış­da ağ, yay­da sa­rı-bo­zum­tul, yaz­da isə ya­şı­lımtıl-boz rəng­lər ala­raq ka­mufl­yaj olur­lar. Am­ma bu də­yiş­kən­lik üçün on­la­ra azı 15-20 gün vaxt la­zım olur, üs­tə­lik, hər bir kürk bu hey­van­la­rın əy­nin­də ən azı 3 ay qa­lır. Bu­qə­lə­mun isə rən­gi­ni anın­da, təq­ri­bən 5-15 sa­ ni­yə ər­zin­də kəs­kin də­yi­şir. Alim­lər xa­me­leo­nun rən­gi­ni də­yiş­mə­si­nin sə­bə­bi­ni hə­lə ötən əs­rin 30-cu il­lə­rin­də el­ mi cə­hət­dən izah edə bi­lib­lər. Xro­mot­for hü­cey­rə­lə­ri si­nir ney­ron­la­rı­nın təz­yi­qi, işıq və tem­pe­ra­tu­run tə­si­ri ilə onun də­ri­si­nin üst qa­tın­da­kı qua­nin kris­tal­la­rı­nın rən­gi­ni də­yi­şir.

Də­yi­şim bu­qə­lə­mu­na yal­nız ka­mufl­yaj üçün la­zım de­yil, rəng­lər həm də yer as­la­nı­nın hiss­lə­ri­nin ifa­də­si­dir. Mə­sə­ lən, ac­lıq, su­suz­luq, əsə­bi­lik, qor­xu, təh­did – bu hiss­lə­rin hər bi­ri­nin özü­nə­məx­sus rən­gi var. Məhz bu xü­su­siy­yə­ti bu­qə­lə­mu­nu ev hey­va­nı ki­mi ən çox se­çi­lən sü­rü­nə­nə çe­ vi­rib. Tə­səv­vür edin, bu­qə­lə­mun bü­tün is­tək­lə­ri­ni açıq for­ ma­da di­lə gə­ti­rən, bəl­kə də ye­ga­nə can­lı­dır – o, ac­lı­ğı­nı, su­suz­lu­ğu­nu, qorx­du­ğu­nu, şad­lı­ğı­nı rəng­lə­ri ilə sa­hi­bi­nə çat­dı­rır. Xa­me­lo­nun də­yiş­kən rəng­lə­ri, həm də rə­qib­lə­rə qar­şı çox cid­di si­lah sa­yı­la bi­lər. Bu­qə­lə­mun de­ka­mufl­yaj olun­du­ğu­nu və ya təh­lü­kə­yə mə­ruz qal­dı­ğı­nı gör­dü­yü an

110

dər­hal tünd qır­mı­zı rəng alır. Hey­van­lar alə­min­də qır­mı­ zı “təh­lü­kə­li­dir” an­la­mı­na gəl­di­yi üçün ona ta­mah sa­lan­lar ge­ri­yə çə­kil­mə­li olur. Da­ha xır­da can­lı­lar isə bu­qə­lə­mu­nun rəng­lə­ri­nə al­da­nıb onun şi­ka­rı­na çev­ri­lir­lər. Be­lə­lik­lə, bu­ qə­lə­mun­la­rın da­ha bir üs­tün­lü­yü or­ta­ya çıx­mış olur - bu sü­rü­nən­lər ov­la­nıl­mır, yal­nız ov­la­yır­lar. Onun qi­da ra­sio­ nu­na gəl­dik­də, yer as­la­nı özün­dən ki­çik nə var­sa, hər şe­yi ye­yir. Am­ma onun üçün ən ləz­zət­li tə­am hə­şə­rat­lar­dır. Bü­ qə­lə­mun­lar həf­tə­də 2,5 ki­loq­ra­ma qə­dər hə­şə­rat ye­yə bi­ lir­lər. Bu­qə­lə­mun, həm də sü­rü­nən­lər və kər­tən­kə­lə­ki­mi­ lər ara­sın­da ən dö­züm­lü can­lı sa­yı­lır. Məhz bu sə­bəb­dən də xa­me­le­on­la­rın müx­tə­lif iq­lim qur­şaq­la­rın­da 80-dən ar­ tıq nö­vü ya­şa­yır. Bu­qə­lə­mun­lar­da nə­si­lar­tır­ma ilan­lar­da ol­du­ğu ki­mi, di­ri ba­la doğ­ma və yu­murt­aqoyma yo­lu ilə baş ve­rir. Ana bu­qə­lə­mun­lar do­ğuş­dan dər­hal son­ra kör­ pə­lə­ri­ni atır. Yu­mur­ta ilə ço­xal­ma isə sa­də­cə for­mal ola­ raq fərq­li­dir, prin­sip bur­da da ey­ni­dir – va­li­deyn qay­ğı­sın­

dan söh­bət be­lə ge­də bil­məz. Di­şi cüt­ləş­mə­dən 3-6 həf­tə son­ra yu­mur­ta­la­rı­nı bir çu­xu­ra tö­kür və çu­xu­run üzə­ri­ni tor­paq­la ör­tür. Bu­nun­la da onun mis­si­ya­sı bit­miş he­sab edi­lir. 7-8 ay tor­paq al­tın­da qal­dıq­dan son­ra yu­mur­ta­lar çat­la­yır və ba­la­lar əv­vəl­cə yu­mur­ta­dan, da­ha son­ra qa­za­ raq tor­paq­dan çı­xır­lar. İki göz – 4 is­ti­qa­mət­də nə­za­rət Bu­qə­lə­mun­la­rın rəng­lə­rin­dən son­ra ən xa­rak­te­rik cə­ hət­lə­ri on­la­rın göz­lə­ri və dil­lə­ri ilə bağ­lı­dır. Yer as­lan­la­rı­nın dil­lə­ri­nin uzun­lu­ğu öz öl­çü­lə­ri­nin 1-1,2 mis­li qə­dər­dir. Bu yer­də nə­zə­ri­ni­zə çat­dı­raq ki, ümu­mi­lik­də, adə­tən 30 sm uzun­lu­ğun­da ol­sa­lar da, xa­me­le­on­la­rın öl­çü­lə­ri 8-60 sm ara­sın­da də­yi­şir. De­mə­li, iri bir bu­qə­lə­mun ya­pış­qan di­li ilə, təq­ri­bən ya­rım metr mə­sa­fə­dən uçan bö­cək­lə­ri ra­hat­ ca tu­ta bi­lir.

Bu­qə­lə­mu­nun göz­lə­ri də uni­kal­lı­ğı­na gö­rə heç də də­ yiş­kən rən­gin­dən və uzun di­lin­dən ge­ri qal­mır. Yer as­la­nı­

nın hər iki gö­zü ay­rı-ay­rı­lıq­da gö­rür, da­ha dog­ru­su, həm irə­li­ni, həm də ar­xa­nı ey­ni za­man­da sər­bəst mü­şa­hi­də edə bi­lir. Di­gər ma­raq­lı mə­qam odur ki, bu sürünənlər göz­lə­ri­ni ay­rı-ay­rı­lıq­da 360 də­rə­cə hə­rə­kət et­dir­mək qa­ bi­liy­yə­ti­nə ma­lik­dir. Am­ma konk­ret ov hə­dəf­lə­dik­də bu­ qə­lə­mun diq­qə­ti­ni ya­yın­dır­ma­maq üçün hər iki gö­zü­nün fo­kus­la­rı­nı bir­ləş­di­rir. Azər­bay­can­da tə­bii for­ma­da ya­şa­ ma­sa da, ay­rı-ay­rı şəxs­lər tə­rə­fin­dən ev­cil hey­van ki­mi bəs­lə­ni­lir. Ma­raq­lı­dır ki, ələ öy­rən­miş xa­me­le­on­lar heç də adi, tə­bii şə­ra­it­də ol­duq­la­rı qə­dər sa­kit da­yan­mır­lar. Əl bu­qə­lə­mun­la­rı sa­hib­lə­ri­nə qar­şı çox qıs­qanc olur, ev­də­ki di­gər hey­van və can­lı­la­ra qar­şı aq­res­siv­lik nü­ma­yiş et­di­ rir­lər. Ona gö­rə də mü­tə­xəs­sis­lər bu­qə­lə­mun olan ev­də onun gü­cü ça­ta­caq di­gər xır­da can­lı­la­rın sax­lan­ma­sı­nı məs­lə­hət gör­mür­lər. Bu­qə­lə­mun­lar, həm də evin sa­ni­ta­ rı ro­lu­nu oy­na­yır­lar. Mə­sə­lən, or­ta öl­çü­lü bir ota­ğı mil­çək və ağ­ca­qa­nad­lar­dan tə­miz­lə­mək üçün yer as­la­nı­na cə­mi ya­rım sa­at vaxt la­zım­dır. Bun­dan baş­qa, ev­də ta­ra­kan və di­gər bu ki­mi hə­şə­rat­la­ra qar­şı da ən yax­şı va­si­tə məhz bu­qə­lə­mun­dur.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

111

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

ИКИМИЗЯ БИР ЮМЦР: Çanq və Enq Bunker

S

СИАМ ЯКИЗЛЯРИ

iam əkizlərinin doğulması haqqında fikirlər müxtəlifdir. Keçmiş zamanlarda belə əkizlərin dünyaya gəlməsi bəşəriyyətin sonunun yaxınlaşmasına işarə kimi yozulurdu.

Onları incidir, cəmiyyətdən uzaqlaşdırır, hətta ailələri ilə birlikdə edam edirdilər. Zaman ötdükcə, siamlara münasibət də dəyişilirdi. Onlar bu dəfə istismar obyektinə çevrilirlər. Bəziləri siam əkizlərini yarmar-

112

kalarda gəzdirir, insanları əyləndirir və bununla da pul qazanırdılar.

Anadangəlmə bu eybəcərlik 1811-ci ildə Tailandın Siam əyalətində Çanq və Enq adlı əkiz qardaşların dünyaya gəlməsindən sonra “siam” adını alır. Çanq və Enq döş qəfəsindən bir-birilərinə bağlı idilər.

Uşaqların varlığını Siam kralına “bədbəxtlik əlaməti” kimi çatdıranlar istədiklərinə nail ola bilmirlər.

“Şeytan nəsli”nin kökünün kəsilməsinə əmr verən kralı əkiz qardaşların anası məəttəl qoyur. Ana hazırladığı məhlullarla Çanq və Enqin dərilərinin daha elastikliyinə nail olur. Bundan sonra əkiz qardaşlar üz-üzə durmaqla yanaşı, az da olsa, yerlərində hərəkət edə bilirlər. Kral onları Cənubi Amerikadan olan bir tacirə satmaq şərti ilə siam əkizlərinin yaşamasına icazə verir. Cənubi Amerika yarmarkalarında təşkil olunan sirklərdə iştirak edən Çanq və Enq sahibinə bol pul qazandırırlar.

Həyatı dəyişmək mümkündür 1829-cu ildə, sözün əsl mənasında, qanı bir, əti bir olan qardaşlar sirkdəki fəaliyyətlərini dayandırmaq qərarına gəlirlər. Normal həyat yaşamaq istəyən əkizlər amerikamənşəli Bunker soyadını götürür və Şimali Karolina ştatında özlərinə mülk alıb kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurlar. 44 yaşında Bunker qardaşları Sara-Enn və Adelaid-Yets adlı ingilisəsilli bacılarla evlənirlər. Hər iki qardaşa ayrıca ev tikilir və qardaşlar növbə ilə bir gün bir bacı, digər gün isə o biri bacı ilə birlikdə qalırlar. Çanqın on, Enqin isə doqquz övladı dünyaya gəlir. Amma onlardan heç biri atalarına oxşamır və sağlam doğulurlar. Bunker qardaşları 63 yaşında vəfat edirlər.

Deyzi və Violetta Hilton

Sevgi əngəl tanımaz 1878-ci ildə Amerikada Roza və Jozefa Blaj adlı siam bacıları dünyaya gəlir. Roza və Jozefanın iki ürəyi, iki ciyəri, amma eyni mədə-bağırsaq sistemi və cinsiyyət orqanı var idi. Uşaqlarından vahimələnən valideynlər belə qərara gəlirlər ki, əkiz qızlar ölsələr, daha yaxşıdır.

Bir neçə gün yeni doğulmuş körpələrə yemək verməyən valideynlər məyus olurlar. İnadkar bacılar yaşamaq uğrunda ciddi mübarizə aparır və bu mübarizədə məğlub olmaq istəmirlər. Zamanla Roza və Jozefa Atlantikanın hər iki tərəfində məşhur virtuoz musiqiçilərə çevrilirlər.

Skripka və arfada mükəmməl ifa edən qızlar insanların qəlbini oxşayırlar. Yalnız 28 yaşa çatanda əkiz bacılar arasında ilk narazılıq yaranır. Bir alman əsgərinə vurulan Roza onunla evlənmək qərarına gəlsə də, Jozefanın etirazı ilə qarşılaşır. Bununla belə, Roza qərarından dönmür və bir müddət sonra onların Frans adlı oğulları dünyaya gəlir. Bundan sonra bacılar arasında yaranan tək problem Fransın tərbiyəsi ilə bağlı olur. Ən məşhur siam əkizləri Əsrimizin ən məşhur siam əkizləri Deyzi və Violetta Hil-

Roza və Jozefa Blaj

113

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

əməliyyat olunan Radu və Korneli bir-birlərindən ayrılsalar da, onlar aralarındakı bərabərsizliyə görə həmişə münaqişə yaşayırlar. Bunun əsas səbəbi əməliyyat zaman daxili cinsiyyət orqanlarının Raduda, xarici orqanların isə Kornelidə qalması idi. 20 yaşında olarkən, Radu ailəsini çox təəccubləndirir. O artıq uzun illərdir, özunü qadın kimi hiss etdiyini və əməliyyat olunmaq istədiyini, daxili cinsiyyət orqanlarını isə Korneliyə verəcəyini bildirir.

Bununla da əkiz “bacı” və “qardaş” arasında münaqişələr aradan qalxır.

Radu və Korneli Popesku

Ladan və Lalex Bicani tonlar olub. Ayaqlarından bir-birinə bağlı olan əkiz bacılar rejissor Tod Brouninin məşhur klassik “Şikəstlər” filmində oynadıqları rol ilə məşhurluq qazanıblar. Əkiz bacılar məşhur olduqları illərdə qəzet və jurnalların manşetlərini və ilk səhifələrini bəzəyirdilər. Deyzi və Violettanın saysızhesabsız sevgililəri də olur. Amma evlilik həyatında onların bəxtləri heç gətirmir. Bacıların evlilikləri arasında ən uzun sürəni cəmi bir həftə-on gün davam edir. Bu hadisədə ən maraqlısı, əkizlərin evli olduqları kişilərin tez bir zamanda izlərinin itməsidir. Hilton bacıları 1969-cu ildə qripdən dünyalarını dəyişirlər.

Təbiətin fantastik zarafatları 1980-ci ildə Buxarestdə Radu və Korneli Popesku adlı qardaşlar dünyaya gəlir. Qardaşların yeganə problemi cinsiyyət orqanlarının ortaq olması idi. 8 aylıqlarında

114

Ladan və Lalex Tarixdə ilk böyükyaşlı siam əkizlərini bir-birindən ayırmaq əməliyyatının gedişini bütün dünya nəfəsini tutaraq izləyirdi. Çünki Sinqapurda iki iranlı bacı – Ladan və Lalex Bicani üzərində aparılan ağır əməliyyat bacıların ən böyük arzusunu reallaşdıra bilərdi; uğurlu tibbi müdaxilədən sonra əkizlər artıq bir-birlərini güzgüsüz də görmək imkanına malik olacaqdılar. Bütün dünya Laden və Lalexin bu ağır əməliyyatdan sağ-salamat çıxması üçün dua edirdi. Əməliyyatın uğurla nəticələnməsi isə sual altında idi. Çünki qızların artıq 29 yaşı var idi və onların kəllə sümükləri bir-birinə həkimlərin gözlədiyindən də sürətli və möhkəm şəkildə birləşmişdi. Şans çox az olsa da, siam əkizləri əməliyyata razı olurlar və ən qorxulusu baş verir: Ladanla Lalex vəfat edirlər. Amma hər halda, onların arzuları həyata keçir; bacılar hələ sağ ikən bir-birlərindən ayrılırlar.

Həkimlər əməliyyat zamanı ən çətin işin öhdəsindən gəlir və hər iki bacının beyin toxumalarını bir-birindən ayırmaqla qan dövranını normallaşdırırlar. Lakin Ladan və Lalex bir müddət sonra çox qan itkisindən vəfat edirlər. Hər iki bacı son ana qədər yaşam sevincini itirmir və gələcəklə bağlı planlar qururdular. Ladan hüquq fakültəsində oxumaq, Lalex isə məşhur jurnalist olmaq arzusunda idi.

Texnologiyanın və tibbin yüksək inkişafına baxmayaraq, siam əkizləri üzərində aparılan əməliyyat və onları bir-birindən ayırma prosesi hələ də çox çətindir. Xüsusilə, başlarından bir-birilərinə birləşmiş əkizləri əməliyyat etmək özlüyündə böyük risk daşıyır; amma möcüzələr də baş verir.

87 saatlıq möcüzə Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz Ladan və Lalexi onlardan bir müddət əvvəl nepallı azyaşlı siam əkizləri üzərində Sinqapurda uğurla aparılmış əməliyyat ruhlandırmışdı.

2001-ci ildə həmin həkimlər Nepaldan olan başları bi-

tişik “siam bacılar”ı əməliyyat edirlər. İranlı qızlardan fərqli olaraq, Qanq və Camun Şrestşa bacılarının beyin toxumaları ortaq idi. Belə şəraitdə həkimlərin öhdəsinə düşən əsas iş hər iki qızın öz beynindən yararlana bilməsini təmin etməklə yanaşı, yaşam üçün vacib olan məntiq və nitq mərkəzlərini zədələnmədən qorumaq idi. Əməliyyatı keçirən həkimlər bunun müqabilində heç bir maddi qarşılıq istəməsələr də, dərman və xəstəxana xərcləri qızların ailəsinin üzərinə düşürdü. Bu isə Şrestşa ailəsi üçün çəkilməz yük olduğundan vaxtında verilmiş elan nəticəsində, Sinqapur əhalisi lazım olan məbləğdən yeddi dəfə çox – 390 min ABŞ dolları məbləğində pul toplayır. Əməliyyat 87 saat davam edir və uğurla nəticələnir. Dünya tibb tarixində yeni bir səhifə açılır – hər iki bacı beyinlə təmin olunaraq normal həyatlarına davam edirlər.

Milyonda bir hadisə – 1,5 milyona 2002-ci ildə Los-Ancelesdə Kaliforniya Universiteti nəzdindəki klinikada Qvatemaladan olan 1 yaşlı siam əkizlərini ayırma əməliyyatı aparılır. Mariya və Mariya Tereza de Xesus milyonda bir rastlanan nahiyədən peysər sümüyündən əməliyyat olunurlar. İyirmi saatdan çox çəkən əməliyyat uğurla nəticələnir və balaca qızlar öz həyatlarını ayrı-ayrılıqda yaşamaq imkanı əldə edirlər. Əməliyyat nə az, nə çox – düz, 1,5 milyon ABŞ dollarına başa gəlir ki, bunu da Kaliforniya Universiteti öz üzərinə götürür.

Onlar dünyaya gəlməkdə bir az tələsmişdilər… Əgər yazının əvvəlində haqqında danışdığımız siam əkizləri müasir dövrdə dünyaya gəlmiş olsaydılar, yəqin ki, tibb onların da dərdinə əlac tapardı. 1950-ci ildən bəri dünyanın müxtəlif ölkələrində 300-dən artıq siam əkizi əməliyyat olunub və onların çoxu normal həyata dönə bilib. Tarix isə təkrarlanmağı çox sevir. 2001-ci ildə Çanq və Enqin vətəni Tailandda onlarla eyni taleyi paylaşan iki qardaş dünyaya gəlir. Az müddətdə əməliyyat olunan körpələr müstəqil həyata davam edirlər. Belə hallar Deyzi və Violettanın, Roza və Jozefanın vətənində də dəfələrlə təkrarlanıb.

Xatuna MAHMUD

115

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

АТЫЛАН АТЛАНТИДА

A

r­tıq üçün­cü mi­nil­lik­dir ki, in­san­lı­ğı At­lan­ti­ da haq­qın­da fi­kir­lər, mü­la­hi­zə­lər və ax­ta­ rış­lar ra­hat bu­rax­mır. Do­ğru­dan­mı, At­lan­ ti­da möv­cud olu­b? Əgər möv­cud olub­sa, ni­yə bu­na da­ir əl­də tu­tar­lı fakt­lar yox­du­r? Bəs əgər “qə­dim si­vi­li­za­si­ya”nın var­lı­ğı mif­dir­sə, ni­yə At­lan­ti­ da möv­zu­su ak­tu­al­lı­ğı­nı mi­nil­lik­lər bo­yu sax­la­yı­r?

At­lan­ti­da haq­qın­da əf­sa­nə­lər At­lan­ti­da­nın yer­ləş­di­yi coğ­ra­fi əra­zi ba­rə­də in­di­yə­dək müx­tə­lif fi­kir­lər möv­cud olub. Bə­zi­lə­ri onun At­lan­tik okean­ da, di­gər­ləri isə Egey də­ni­zin­də yer­ləş­di­yi­ni id­dia edir­lər.

Bu mi­fik nə­həng ada və ya qi­tə he­sab edi­lən qə­dim si­

116

vi­li­za­si­ya haq­qın­da ilk bil­gi­lər isə Yu­nan ali­mi Pla­to­nun “Ti­mey” və “Krit” əsər­lə­rin­də ve­ri­lir. “Ti­mey”də Sok­rat­la Ti­mey ara­sın­da ge­dən dia­loq­da Sok­rat ide­al, de­mok­ra­tik, hər cə­hət­dən in­ki­şaf et­miş bir döv­lə­tin ol­ma­dı­ğın­dan şi­ka­ yət­lə­nir. Bu za­man söh­bə­tə qo­şu­lan üçün­cü şəxs ulu ba­ ba­sın­dan At­lan­ti­da ba­rə­də eşit­mə­sin­dən, onun Sok­ra­tın ide­al­la­rın­da­kı ki­mi bir döv­lət ol­ma­sın­dan da­nı­şır. Pla­ton öz əsər­lə­rin­də ver­di­yi mə­lu­mat­lar­da Yu­nan müd­ri­ki Sa­lo­nun yaz­dıq­la­rı­na da is­ti­nad edir. Sa­lon “pi­ra­mi­da­lar öl­kə­si­nə” sə­fə­ri za­ma­nı Mi­sir müd­rik­lə­rin­dən qə­dim at­lant­la­ra aid əf­sa­nə­lər eşi­dir. Tə­əs­süf­lər ol­sun ki, da­nı­şı­lan­la­rın heç bi­ ri döv­rü­mü­zə qə­dər ya­zı­lı şə­kil­də gə­lib çat­ma­yıb. At­lant­lar haq­qın­da olan ya­zı­lı mən­bə­lər – 30 min il bun­dan əv­və­lə aid pa­pi­rus ka­ğız­la­rı – məhv olub. Pla­to­na gö­rə, At­lan­ti­ da mi­fik yu­nan qəh­rə­ma­nı, Pro­me­te­yin qar­da­şı At­lan­tın şə­rə­fi­nə be­lə ad­lan­dı­rı­lıb. O, At­lan­tik oke­an­da yer­lə­şən bö­yük bir döv­lət olub, uzun müd­dət afi­na­lı­lar­la mü­ha­ri­bə apa­rıb və 12 min il bun­dan əv­vəl dəh­şət­li tə­bii fə­la­kət nə­ ti­cə­sin­də mü­əm­ma­lı şə­kil­də yo­xa çı­xıb. Bə­zi­lə­ri Pla­to­nun yaz­dıq­la­rı­nı mif ad­lan­dı­rır və bu­nu yaz­maq­da onun əsas məq­sə­di­nin sə­ləf­lə­rin­də öz əc­dad­la­rı haq­qın­da fan­tas­tik

tə­əs­sü­rat­la­rın ya­ra­dıl­ma­sı ol­du­ğu­nu id­dia edir­lər. Hət­ta Pla­to­nun tə­lə­bə­si Aris­to­tel be­lə mü­əl­li­mi­nin de­dik­lə­ri­nə inan­ma­yıb. Çox məş­hur “Pla­ton mə­nim dos­tum­dur, am­ma hə­qi­qət da­ha qiy­mət­li­dir” ifa­də­si də bu ha­di­sə­dən son­ra ya­ra­nıb.

At­lan­ti­da­nın məh­vi tek­to­nik pro­ses­lə­rin nə­ti­cə­si­di­r?

Pla­to­nun ta­ri­xi rə­va­yə­tin­dən be­lə an­la­şı­lır ki, At­lan­ti­da okea­nın di­bi­nə çök­mək­lə məhv olub. An­caq çök­mə o qə­ dər də də­rin deyilmiş. Eh­ti­mal­la­ra gö­rə, su­yun al­tın­da qal­ mış At­lan­ti­da­nın okea­nın də­rin­li­yi­nə doğ­ru çök­mə­si hə­lə uzun müd­dət da­vam edib. Pla­ton At­lan­ti­da­nın məh­vi ta­ri­ xi­ni də­qiq gös­tər­mə­yib. Əgər At­lan­ti­da­nın yo­xa çıx­ma­sı­na coğ­ra­fi yön­dən bax­saq, or­ta­ya be­lə bir su­al çı­xır: ta­rix­də tek­to­nik pro­ses­lər za­ma­nı be­lə sü­rət­lə yo­xa çı­xan bu­na bən­zər mik­ro­kon­ti­nent və ya ar­xi­pe­laq olub­­mu­­?

Hə­lə 20 il bun­dan əv­vəl elm­də “fik­si­zim” ad­la­nan bir cə­rə­yan möv­cud idi. Bu nə­zə­riy­yə qi­tə­lə­rin də­yiş­məz və­ ziy­yə­ti­ni, blok­la­rın li­tos­fer üzə­rin­də kəs­kin sıç­ra­yı­şı ilə əla­qə­dar oke­an çö­kək­li­yi­nin ya­ran­ma­sı­nı id­dia edir­di.

“Fik­sizm”ə əsa­sən, At­lan­ti­da­nın yo­xa çıx­ma­sı­nı mən­tiq­ li şə­kil­də açıq­la­maq müm­kün­dür. Am­ma bu nə­zə­riy­yə­ni is­bat­la­ma­ğa ma­ne olan tək şey fik­siz­min müa­sir li­tos­fer tə­bə­qə­lə­ri­nin hə­rə­kət­li­li­yi­ni təs­diq edən nə­zə­riy­yə­lə­rə əks ol­ma­sı və qə­bul edil­mə­mə­si­dir. Nə­zə­riy­yə­yə əsa­sən, At­ lan­ti­da­nın yo­xa çıx­ma­sı­nı onun tek­to­nik cə­hət­dən ak­tiv zo­na­da yer­ləş­mə­si və tek­to­nik fə­la­kət za­ma­nı ta­ma­mən okea­nın di­bi­nə çök­mə­si ilə izah et­mək olar. Li­tos­fer ta­ va­la­rı hə­rə­kət et­dik­cə və bir-bi­ri­lə toq­quş­duq­ca da­ha zə­ rif oke­an ta­va­la­rı­nın kə­nar­la­rı qo­pa­raq çö­kür. Məhz bu pro­ses­lə də At­lan­ti­da­nın məhv ol­ma sə­bə­bi­ni izah et­mək mümkündür.

Am­per da­ğı­nın sir­ri 1981-1984-cü il­lər­də Mosk­va­da­kı Okea­no­lo­gi­ya İns­ ti­tu­tu At­lan­tik oke­an­da ye­ni ye­ral­tı el­mi-təd­qi­qat gə­mi­si “Vit­yaz”ı sı­naq­dan ke­çir­mək üçün eks­pe­di­si­ya təş­kil edir.

Eks­pe­di­si­ya At­lan­tik oke­an­da yer­lə­şən ye­ral­tı Xos­şu dağ­ lıq sil­si­lə­si­nə aid Am­per da­ğın­da apa­rı­lır. Araş­dır­ma­lar za­ma­nı eks­pe­di­tor­la­rı ən çox ma­raq­lan­dı­ran və təə­ccüb­ lən­di­rən mə­qam Am­per zir­və­sin­də şə­hər qa­lıq­la­rı­na bən­ zər par­ça­la­rın ta­pıl­ma­sı olur. Bil­di­yi­miz ki­mi, tə­bi­ət hər za­man düz­bu­caq­lı, üç­bu­caq­lı və ümu­miy­yət­lə, kəs­kin bu­ caq­lı fi­qur­lar ya­rat­maq­dan “çə­ki­nir”. Am­per da­ğın­da isə in­san əli ilə ya­ra­dıl­mış müx­tə­lif­bu­caq­lı ta­pın­tı­lar həd­dən çox idi. Təd­qi­qat­çı­lar di­var, yol, ev par­ça­la­rı­na bən­zər hər bir his­sə­nin şək­li­ni çə­kir­lər. Qı­sa za­man­da bu ta­pın­tı və

117

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

yer üzün­dən si­lin­mə­si­nə da­ha nə­həng və dəh­şət­li bir tə­ bii fə­la­kət sə­bəb ola bi­lər­di. Bəl­kə də bu ha­di­sə Af­ri­ka və Av­ra­si­ya qi­tə­lə­ri­nin toq­quş­ma­sı, itən ada isə ar­tıq üçün­cü mi­nil­lik­dir ki, in­san­lı­ğın ax­tar­dı­ğı At­lan­ti­da imiş...

Bəs At­lan­ti­da­nı ha­ra­da ax­ta­ra­q? İn­di­yə­dək At­lan­ti­da­nı Cə­nu­bi Ame­ri­ka, Af­ri­ka, Skan­ di­na­vi­ya, Fə­ləs­tin, Cə­nub də­ni­zi, Pa-de-Ka­le ke­çi­di, And dağ­la­rı, Ark­ti­ka, Qa­ra və Egey də­niz­lə­ri ki­mi müx­tə­lif yer­ lər­də ax­ta­ran­lar çox olub. At­lan­ti­da­ya Pla­to­nun uy­dur­ma­sı ki­mi ba­xan­lar­la ya­na­şı, mə­lu­mat­la­rın cid­di­li­yi­nə ina­na­raq el­mi araş­dır­ma­lar apa­ran­lar da az de­yil. On­la­rın ara­sın­da ame­ri­ka­lı konq­res­men İ.Do­nel­li xü­su­si yer tu­tur. At­lan­ti­da ilə bağ­lı ta­ri­xi ma­te­ri­al­la­rı araş­dı­ra­raq, 1882-ci il­də “At­lan­ ti­da - su­bas­ma­ön­cə­si dün­ya” əsə­ri­ni qə­lə­mə alan Do­nel­li, hət­ta “at­lan­to­lo­gi­ya­nın ata­sı” ki­mi qə­bul edi­lir. Do­nel­li­nin da­vam­çı­la­rın­dan olan Uilyam Skott-El­li­ot 1896-cı il­də yaz­ dı­ğı “At­lan­ti­da ta­ri­xi” ad­lı əsə­rin­də bu ada haq­qın­da da­ha dol­ğun mə­lu­mat ver­mə­yə ça­lı­şıb. Skott-El­li­ot tə­rə­fin­dən tam hə­qi­qət ki­mi təq­dim olu­nan kon­sep­si­ya­ya gö­rə At­lan­ ti­da bi­zim era­dan yüz min­lər­lə il əv­vəl yük­sək in­ki­şaf sə­ viy­yə­si­nə çat­mış si­vi­li­za­si­ya­ya ma­lik olub. Son za­man­lar­ da isə təd­qi­qat­çı­la­rın çox his­sə­si At­lan­ti­da­nın iz­lə­ri­ni an­tik ta­rix­li Krit, Ti­ra və Fe­ra ki­mi ada­lar­da ax­tar­ma­ğa baş­la­ yıb­lar.

fo­to­şə­kil­lər bü­tün dün­ya­da sen­sa­si­ya­ya çev­ri­lir.

Ta­pın­tı­lar an­tik in­san məs­kə­ni Xer­so­na çox bən­zə­yir­di.

5-10 metr ara­sın­da də­yi­şən dörd­bu­caq­lı for­ma­lar ota­ğı xa­ tır­la­dır­dı. Am­ma ta­rix­çi­lə­rin ço­xu irə­li­ sü­rü­lən müd­də­lar­la ra­zı­laş­mır və bu­nu Am­per da­ğı­nın əs­lin­də yat­mış vul­kan ol­ma­sı ilə əla­qə­lən­di­rir­di­lər. Vax­ti­lə püs­kü­rən vul­kan axın­ tı­la­rı za­man keç­dik­cə oke­an su­la­rı­nın al­tın­da bu for­ma­ya dü­şə bi­lər­di. Di­gər tə­rəf­dən isə Xos­şu dağ­lıq sil­si­lə­si Cə­ bəl­lü­ta­riq bo­ğa­zın­dan baş­la­ya­raq, Azor ar­xi­pe­la­qı­na qə­ dər da­vam edir. Əgər, təx­mi­nən, 40 min il bun­dan əv­vəl dün­ya okea­nı­nın sə­viy­yə­si in­di­kin­dən 100-120 metr aşa­ğı olub­sa, on­da Xos­şu dağ­la­rı­nın ya­şı təx­mi­nən 7-9 mil­yon il­dir. Bu qə­dər za­man müd­də­tin­də isə asan­lıq­la Am­per və ona ya­xın olan di­gər dağ­la­rın nə vaxt­sa ada ol­du­ğu­nu söy­lə­mək mümkündür. Tə­bii­dir ki, hə­min ada­lar­da in­san­lar da ya­şa­yıb. Am­ma oke­an su­yu­nun sə­viy­yə­si­nin də bir­dən qalx­dı­ğı­nı demək olmaz. O hal­da bu ada­la­rın ta­ma­mi­lə

118

At­lan­ti­da Xə­zər də­­ni­­zin­­də­­?

Nə qə­dər qə­ri­bə ol­sa da, At­lan­ti­da­nın Xə­zər də­ni­zi və ya onun höv­zə­sin­də ol­du­ğu­nu id­dia edən at­lan­to­loq­lar da var. On­lar bu­nun üçün Xə­zər də­ni­zi­nin di­bin­də da­ha ge­niş və ət­raf­lı araş­dır­ma­lar apa­rıl­ma­sı­nı tək­lif edir­lər.

At­lant­la­rı müa­sir in­san­lar­dan nə fərq­­lən­­di­­rir­­di­­?

At­lan­ti­da­nın nə vaxt­sa var ol­du­ğu­na nə­in­ki alim­lər, mis­ tik­lər be­lə tam inan­mır­lar. Am­ma qə­dim at­lant­la­rın müa­sir in­sa­na bən­zə­di­yi­nə çox­la­rı əmin­dir. At­lant­la­rı biz­dən tək fərq­lən­di­rən cə­hət on­la­rın da­ha nə­həng və qa­ba­rıq for­ ma­la­ra ma­lik ol­ma­la­rı, dü­şün­mə, ün­siy­yət qa­bil­li­yət­lə­ri­nin biz­dən qat-qat yük­sək və fərq­li for­ma­da in­ki­şaf et­mə­si­ dir. At­lan­ti­da­da ya­şa­yan in­san­la­rı iki qru­pa böl­mək olar.

Bi­rin­ci qru­pa kro­ma­non­lar aiddir­lər. Kro­ma­non­lar hün­dür boy­lu, ge­niş alın­lı, kəl­lə sü­mük­lə­ri və bey­ni müa­sir in­san­ dan qat-qat bö­yük, zə­rif və ba­la­ca diş­li idi­lər. Əgər keç­miş kro­ma­non müa­sir in­sa­nın pal­tar­la­rı­nı ge­yi­nib kü­çə­də gəz­ səy­di, yə­qin ki, on­dan heç nə ilə fərq­lən­məz­di.

Di­gər qrup in­san­lar isə At­lan­ti­da­nın cə­nub dağ­lıq his­ sə­lə­rin­də ya­şa­yır və kro­ma­non­lar­dan ta­ma­mi­lə fərq­lə­nir­ di­lər. Nə­həng, güc­lü, qa­ra­bə­niz dağ at­lant­la­rı­nın əsas və­

zi­fə­si mə­dən­də ça­lış­maq idi. Mü­ha­ri­bə za­ma­nı isə on­lar or­du­nun əsa­sı­nı təş­kil edir­di­lər.

At­lant­la­rı müa­sir in­san­dan fərq­lən­di­rən ən va­cib cə­hət on­la­rın yadp­la­net­li­lər­lə əla­qə­yə gi­rə bil­mək qa­bi­liy­yə­ti idi. Öz ara­la­rın­da uzaq mə­sa­fə­lər­dən də söz­süz an­laş­ma­ğı ba­ca­ran at­lant­lar ün­siy­yə­tin ən mü­kəm­məl ha­lı­nı “kəşf et­ miş­di­lər”, de­sək, ya­nıl­ma­rıq. Məhz bu xü­su­siy­yət də on­la­ ra yadp­la­net­li­lər­lə əla­qə­yə gi­rə bil­mək­də kö­mək edir­miş.

At­lant­la­rın tex­ni­ka sa­hə­sin­də çox in­ki­şaf et­dik­lə­ri­ni, hət­ta “qı­zıl əs­ri”nin so­nun­da re­ak­tiv avia­si­ya sa­hə­sin­də yük­sək in­ki­şa­fa na­il ol­duq­la­rı­nı id­dia edən­lər be­lə var. At­lan­to­loq­ la­rın ço­xu At­lan­ti­da­nın çök­dü­yü vaxt ha­kim sin­fin mü­əy­ yən his­sə­si­nin re­ak­tiv gə­mi­lər va­si­tə­si­lə xi­las ol­du­ğu­nu id­dia edir­lər. On­la­rın qə­naə­ti­nə gö­rə, ali tə­bə­qə­nin təm­sil­ çi­lə­ri, (kral­lar, ka­hin­lər və s.) əsa­sən, Ame­ri­ka və Af­ri­ka­ya, elə­cə də kos­mik ra­ket­lər­lə baş­qa pla­net­lə­rə - Ve­ne­ra və Mar­sa uçub­lar. An­caq re­ak­tiv gə­mi­lər məh­dud say­lı sə­la­ hiy­yət­li və qüd­rət­li tə­bə­qə­nin nə­za­rə­tin­də ol­du­ğun­dan on­

lar va­si­tə­si­lə fə­la­kət­dən ca­nı­nı qur­ta­ran­lar o qə­dər də çox ol­ma­yıb. Xi­las olub Ame­ri­ka və Af­ri­ka­ya üz tu­tan­lar isə ye­ni və­tən­lə­rin­də vax­ti­lə At­lan­ti­da­da sa­hib ol­duq­la­rı qüd­ rət­lə­ri­ni iti­rib­lər. Am­ma ye­nə də or­ta­ya ca­vab­sız su­al­lar çı­xır: bu də­rə­cə­də mü­kəm­məl in­ki­şaf et­miş bir döv­lət bir­ dən-bi­rə ni­yə yo­xa çıx­sı­n? Əgər at­lant­la­rın ya­rı­sı fə­la­kət za­ma­nı məhv olub­sa, bəs di­gər ma­te­rik­lə­rə pə­nah gə­ti­rən at­lant­ların aqibəti nə ilə nəticələnib?

Ta­rix mü­əm­ma­lar­la do­lu­dur. Bəl­kə də ta­ri­xi bü­tün dövr­ lər üçün ca­zi­bə­dar edən də elə bu­dur. Bu ca­zi­bə­nin da­ vam et­mə­si üçün bə­zi sir­lə­rin At­lan­ti­da ki­mi qa­pa­lı qu­tu ola­raq qal­ma­sı isə tə­biə­tin özü­nə­məx­sus fən­di­dir.

Xatuna MAHMUD

119

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

ЕНЕРЖИ ЩАГГЫНДА

Dör­dün­cü ün­sür

Ən ca­zi­bə­dar ener­ji

An­­tik fi­­lo­­sof­­lar dün­­ya­­nın dörd ün­­sür­­dən iba­­rət ol­­ du­­ğu­­nu dü­­şü­­nür­­dü­­lər: tor­­paq, su, od və ha­­va. Son­­ra­­ lar elm­­də bu ün­­sür­­lər hə­­min mad­­də­­lə­­rin aq­­re­­qat ha­­lı ilə əvəz edil­­di: mad­­də­­lə­­rin bərk, ma­­ye və bu­­xar ha­­lı.

Ma­­raq­­lı­­sı isə alim­­lə­­rin oda “yer ta­­pa bil­­mə­­mə­­si”, odun aq­­re­­qat ha­­lı­­nın ol­­ma­­ma­­sı idi. Ya­­xın keç­­miş­­də alim­­ lər sü­­but edə bil­­di­­lər ki, odun aq­­re­­qat ha­­lı plaz­­ma­­dan iba­­rət­­dir. Plaz­­ma­­nın da­­xi­­lin­­də isə 99,9% ka­i­­nat­­da olan bü­­tün mad­­də­­lə­­rin nü­­mu­­nə­­si var. Bax­­ma­­ya­­raq ki, bu “mad­­də” ionlaş­­dı­­rıl­­mış qaz­­dan baş­­qa bir şey de­­ yil, onun tam öy­­rə­­nil­­mə­­si­­nə hə­­lə çox za­­man la­­zım­­dır. Çün­­ki qey­­ri-cis­­ma­­ni qu­­ru­­lu­­şa ma­­lik, bir an­­da fe­­no­­me­­ nal də­­rə­­cə­­də isin­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti olan plaz­­ma­­dan hər an hər şey göz­­lə­­mək müm­­kün­­dür.

XVIII əs­­rin or­­ta­­la­­rın­­da in­­gi­­lis ge­o­­fi­­zik və ast­­ro­­ no­­mu Con Mit­­çel or­­ta­­ya çox ma­­raq­­lı bir id­­dia atır.

Onun fik­­ri­­nə gö­­rə, kos­­mik fə­­za­­da da­­ha nə­­həng pla­­ net­­lər möv­­cud­­dur. Hə­­min pla­­net­­lər bö­­yük ca­­zi­­bə ilə işı­­ğı özü­­nə çə­­kir və əks et­­dir­­mir. İşı­­ğı əks et­­dir­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti ol­­ma­­dı­­ğı üçün “mü­­əm­­ma­­lı ob­­yekt­­lər” kə­­ nar­­dan qa­­ra rəng­­də gö­­rü­­nür və ən ma­­raq­­lı­­sı odur ki, fə­­za­­da onun ət­­ra­­fın­­da olan və ya ona ya­­xın­­la­­şan bü­­tün kos­­mik var­­lıq­­la­­rı “udur”. İl­­lər son­­ra Mit­­çe­­lin id­­ di­a­­sı təs­­diq­­lə­­nir və ha­­zır­­da da alim­­lər da­­xi­­lin­­də işıq, za­­man, mə­­kan an­­la­­yı­­şı ol­­ma­­yan, am­­ma möh­­tə­­şəm ener­­ge­­tik gü­­cə ma­­lik, kos­­mik fə­­za­­da­­kı “qa­­ra də­­ lik”lə­­rin sir­­ri­­ni aç­­ma­­ğa ça­­lı­­şır­­lar.

Yan­dı­rı­cı ba­xış­lar Hirs­­lə­­nən za­­man “göz­­lə­­rin­­dən od çı­­xan adam”, yə­­qin ki, ha­­mı­­nız gör­­mü­­sü­­nüz. Mə­­caz­­la ya­­na­­şı, bu de­­yim­­də bir hə­­qi­­qət də var. Çün­­ki alim­­lər sü­­but edib ki, hirs­­lən­­di­­yi za­­man in­­sa­­nın göz­­lə­­rin­­dən fərq­­li bir ener­­ji ay­­rı­­lır. San­­ki in­­san göz­­lə­­riy­­lə ət­­raf­­da­­kı hər şe­­ yi yan­­dı­­ra bi­­lə­­cək. Alim­­lər bu­­nu hirs­­lən­­di­­yi za­­man in­­san­­dan həd­­dən ar­­tıq ay­­rı­­lan ener­­ji ilə bağ­­la­­yır­­lar.

Can­­lı ener­­ji çox təd­­qiq olun­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq, hə­­lə də onun ya­­ran­­ma­­sı­­nın əsl sə­­bə­­bi ta­­pıl­­ma­­yıb.

120

Can­lı ener­ji İlk də­­fə XVIII əsr­­də ital­­yan ali­­mi Lu­i­­ci Qal­­va­­ ni elekt­­rik ener­­ji­­si axı­­nı­­nın can­­lı­­la­­rın hə­­ya­­tı­­nı ida­­rə et­­di­­yi­­ni kəşf edir. O, bu­­nu çox ma­­raq­­lı bir təc­­rü­­bə ilə sü­­bu­­ta ye­­ti­­rir. Qal­­va­­ni elek­­rik ener­­ji­­si qo­­şu­­lan za­­man qur­­ba­­ğa əzə­­lə­­lə­­ri­­nin hə­­rə­­kət­­dən kə­­sil­­di­­yi­­ni is­­bat edir. Bu təc­­rü­­bə­­dən son­­ra elm­­də hü­­cey­­rə­­lə­­rin elekt­­rik ener­­ji­­si­­nə ma­­lik ol­­du­­ğu üzə­­rin­­də araş­­dır­­ma­­ lar da­­ha da ge­­niş­­lə­­nir. İl­­lər son­­ra sü­­but olu­­nur ki, si­­nir­­lər va­­si­­tə­­si­­lə be­­yi­­nə, qi­­da­­lan­­ma və nə­­fə­­sal­­ma apa­­ra­­tı­­na ötü­­rü­­lən siq­­nal­­la­­rın sü­­rə­­ti hər bir hü­­cey­­ rə­­nin memb­­ra­­nın­­da­­kı hü­­cey­­rə­­lə­­rin xü­­su­­siy­­yə­­tin­­dən ası­­lı­­dır.

Baş­gi­cəl­lən­di­rən fır­tı­na Mək­­təb il­­lə­­rin­­dən ha­­mı­­mı­­za bəl­­li­­dir ki, bi­­zim pla­­ ne­­ti­­miz əs­­lin­­də bö­­yük bir maq­­nit sa­­hə­­si­­dir. Hər bir me­­te­o­­həs­­sas in­­san Ye­­rin maq­­nit sa­­hə­­sin­­də prob­­lem ol­­du­­ğu vaxt­­lar­­da, baş­­qa dil­­lə de­­sək, maq­­nit fır­­tı­­na­­ la­­rı za­­ma­­nı özü­­nü ne­­cə pis hiss et­­di­­yi­­ni (ba­­şağ­­rı­­sı və ürək­­bu­­lan­­ma­­lar) yax­­şı xa­­tır­­la­­yır. Maq­­nit fır­­tı­­na­­la­­ rı­­nın əsas sə­­bə­­bi Gü­­nəş­­dir. Gü­­nəş sət­­hin­­dən ay­­rı­­ lan par­­ça­­lar Ye­­rin maq­­nit sfe­­ra­­sı­­na doğ­­ru hə­­rə­­kət edə­­rək, Yer sət­­hi ilə toq­­qu­­şur. Maq­­nit fır­­tı­­na­­la­­rı­­nı əv­­vəl­­cə­­dən mü­­əy­­yən­­ləş­­dir­­mək və onun qar­­şı­­sı­­nı al­­maq müm­­kün­­süz­­dür. Alim­­lər hə­­lə də bu­­nun üzə­­ rin­­də baş sın­­dı­­rır­­lar.

Hər­lə­ni­rəm, fır­la­nı­ram, do­laş­dır­ma­ğa ça­lı­şı­ram Ye­­rin öz oxu ət­­ra­­fın­­da fır­­lan­­dı­­ğı­­nı bi­­li­­rik. Am­­ ma onu han­­sı qüv­­və­­nin sax­­la­­dı­­ğı­­nı nə­­in­­ki biz, heç alim­­lər də də­­qiq bil­­mir­­lər. Bi­­zim ma­­vi pla­­net nə­­həng bir elekt­­rik apa­­ra­­tı­­na bən­­zə­­yir. O, özü­­nə la­­zım olan elekt­­ri­­ki, ener­­ji­­ni is­­teh­­sal edir, öz ət­­ra­­fın­­da maq­­nit tə­­bə­­qə­­sini for­­ma­­laş­­dı­­rır. Pa­­ra­­doks on­­dan iba­­rət­­dir ki, Ye­­rin hər ilə, aya, gü­­nə gö­­rə öz oxu ət­­ra­­fın­­da hər­­ lən­­mə­­si bi­­ri di­­gə­­rin­­dən bir ne­­çə sa­­ni­­yə ol­­sa be­­lə, fərq­­lə­­nir. Gə­­lə­­cək­­də bu­­nun Ye­­ri ha­­ra­­la­­ra apa­­ra­­ca­­ğı bəl­­li de­­yil. Elə­­cə də Ye­­rin ni­­yə şərq­­dən qər­­bə doğ­­ru fır­­lan­­dı­­ğı da. Əgər bir gün bü­­tün hə­­rə­­kət­­lər is­­ti­­qa­­ mə­­ti­­ni də­­yi­­şər­­sə, bi­­zi nə göz­­lə­­yə­­cə­­k?

Elekt­rik­li ba­lıq­lar Hə­­lə qə­­dim za­­man­­lar­­da tə­­bib­­lər xəs­­tə­­lə­­ri şok­­ dan ayılt­­maq üçün mü­a­­sir elekt­­ro­­şo­­ku əvəz edən elekt­­rik­­li ba­­lıq­­lar­­dan is­­ti­­fa­­də edir­­di­­lər. Gü­­nü­­müz­­də bu üsul­­dan is­­ti­­fa­­də yol­­ve­­ril­­məz sa­­yıl­­sa da, ba­­lıq­­la­­ rın elekt­­rik ener­­ji­­si­­nə sa­­hib ol­­ma­­la­­rı şüb­­hə­­siz­­dir. Bu ba­­lıq­­lar is­­teh­­sal et­­dik­­lə­­ri elekt­­rik­­lə öz ov­­la­­rı­­nı “vu­­ rur­­lar”. Mə­­sə­­lə on­­da­­dır ki, ba­­lıq­­la­­rın or­­qa­­niz­­min­­də xü­­su­­si ba­­ta­­re­­ya möv­­cud­­dur; onun tər­­ki­­bin­­də həl­­mə­­ şi­­yəbən­­zər mad­­də ilə bir-bi­­rin­­dən ay­­rı­­lan min­­lər­­lə elekt­­rik is­­teh­­sal edən mad­­də­­lər var.

“Bə­yaz küy” Adi ra­­di­o­­ya­­yım za­­ma­­nı be­­lə ra­­di­o­­dal­­ğa­­la­­rın özəl­­ lik­­lə­­ri fi­­zik­­lə­­ri in­­di də təə­­ccüb­­lən­­di­­rir. Çün­­ki fon­­da eşit­­di­­yi­­miz “bə­­yaz küy” – xa­o­­tik səs­­lər bə­­zən səs­­li şə­­kil­­də də or­­ta­­ya çı­­xa bi­­lir. 1950-ci il­­də sü­­bu­­ta ye­­ti­­ ril­­miş bu ha­­di­­sə in­­di də in­­san­­la­­rı hey­­rə­­tə gə­­ti­­rir. İs­­ veç­­rə­­li mu­­si­­qi­­çi öz ba­­ğın­­da quş­­la­­rın sə­­si­­ni ya­­zar­­kən öl­­müş bir ya­­xı­­nı fon­­da­­kı “bə­­yaz küy”lə onun­­la əla­­qə sax­­la­­yıb. Ya­­zı­­lan­­la­­rın üzə­­rin­­də alim­­lər xey­­li təd­­qi­­ qat apar­­sa­­lar da, bu gü­­nə qə­­dər “bə­­yaz küy”ün sir­­ ri açıl­­ma­­yıb. Bəl­­kə do­­ğr­­udan da in­­san­­la­­rın hə­­lə də maq­­nit dal­­ğa­­la­­rı haq­­qın­­da bi­­lik­­lə­­ri ki­­fa­­yət qə­­dər de­­ yi­­l? Bəl­­kə də “bə­­yaz küy” bi­­zim fan­­ta­­zi­­ya­­mı­­zın məh­­ su­­lu­du­r? Ya­­xud bu doğ­­ru­­dan da “ruh­­la­­rın sə­­si”dir...

121

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

Mü­qəd­dəs El­ma­nın işıq­la­rı Ar­­tıq uzun il­­lər­­dir ki, mü­­qəd­­dəs El­­ma­­nın işıq­­la­­rı onu iz­­lə­­yən hər kə­­si hey­­rə­­tə gə­­ti­­rir. Gə­­mi yel­­kən­­ lə­­ri­­nin, hün­­dür bi­­na­­la­­rın, qa­­ya­­lıq­­la­­rın tə­­pə­­sin­­də za­­man-za­­man gö­­rü­­nən işıq par­­la­­ma­­la­­rı­­nın və ya il­­dı­­rım, şim­­şək ki­­mi ta­­nı­­dı­­ğı­­mız tə­­bi­­ət ha­­di­­sə­­si­­nin ta­­rix­­çə­­si çox ma­­raq­­lı­­dır. Xris­­ti­­an di­­nin­­də bu rəng­­li işıq par­­la­­ma­­la­­rı­­nı gə­­mi­­çi­­lə­­rin və də­­niz­­çi­­lə­­rin hi­­ma­­ yə­­da­­rı sa­­yı­­lan El­­ma­­nın öz ha­­va­­dar­­la­­rı­­na yol gös­­ tər­­mək üçün yan­­dır­­dı­­ğı­­na ina­­nır­­lar. Yo­­lu­­nu az­­mış də­­niz­­çi­­lər El­­ma­­nın işı­­ğı ilə sa­­hi­­lə sağ-sa­­la­­mat qa­­ yı­­dır­­lar. Əl­­bət­­tə, El­­ma işıq­­la­­rı­­nın əsl sə­­bə­­bi alim­­lə­­ rə da­­ha yax­­şı bəl­­li­­dir. Ha­­va­­da gö­­rü­­nən par­­la­­ma­­lar çox za­­man bu­­lud­­la­­rın toq­­quş­­ma­­sın­­dan əmə­­lə gə­­ lən il­­dı­­rı­­mın bi­­zə gö­­rü­­nən tə­­rə­­fi­­dir. Uzun əş­­ya­­lar, hün­­dür bi­­na­­lar, gə­­mi yel­­kən­­lə­­ri isə hə­­min il­­dı­­rı­­mın ötü­­rü­­cü­­sü ro­­lun­­da iş­­ti­­rak edir. Gö­­zəl­­li­­yi ilə diq­­qə­­ti cəlb et­­sə də, El­­ma işı­­ğı in­­san hə­­ya­­tı üçün təh­­lü­­ kə­­li­­dir.

Bun­­la­­rı da bil­­mək ma­­raq­­lı olar­­dı 1. Heç bi­­­lir­­­si­­­niz­­­mi ki, Go­­­og­­­le-da iki də­­­fə nə­­­yi­­­ sə ax­­­tar­­­ma­­­ğa sərf et­­­di­­­yi­­­miz ener­­­ji ilə bir çay­­­dan su­­­yu qay­­­nat­­­maq müm­­­kün­­­dür. Go­­­og­­­le-da ve­­­ri­­­lən hər “ax­­­tar” əm­­­ri­­­nə gö­­­rə at­­­mos­­­fe­­­rə 0,2 q kar­­­bon qa­­­zı ay­­­rı­­­lır. Siz­­­cə, bu, çox az­­­dı­­­r? Əgər Yer üzə­­­rin­­­ də hər ay ya­­­rım mil­­­yard in­­­sa­­­nın Go­­­og­­­le-un bu xid­­­mə­­­tin­­­dən is­­­ti­­­fa­­­də et­­­di­­­yi­­­ni bil­­­sək, yə­­­qin ki, be­­­lə dü­­­şün­­­mə­­­rik.

2. Elekt­­­rik xət­­­ti­­­nin üzə­­­ri­­­nə qo­­­nan quş­­­la­­­rı tok vur­­­ mur. Çün­­­ki yün­­­gül quş bə­­­də­­­ni çox pis elekt­­­rik ötü­­­ rü­­­cü­­­sü­­­dür. Açıq xət­­­tin üzə­­­ri­­­nə qon­­­sa be­­­lə, elekt­­­ rik quş­­­la­­­ra tə­­­sir et­­­mir. Əgər onlar elekt­­­rik xəttinin keçdiyi me­­­tal di­­­rə­­­yin üzə­­­rin­­­ə qo­­­nar­­­sa, bu vaxt tam tər­­­si də ola bi­­­lər.

3. 1802-ci il­­­də Va­­­si­­­li Pet­­­rov ad­­­lı rus ali­­­mi elekt­­­ rik qöv­­­sü­­­nü təs­­­diq­­­lə­­­mək üçün ağ­­­la­­­gəl­­­məz bir üsul­­­ dan is­­­ti­­­fa­­­də edir­­­di. Be­­­lə ki, am­­­per­­­metr və volt­­­metr ki­­­mi ci­­­haz­­­la­­­rın ol­­­ma­­­dı­­­ğı bir za­­­man­­­da Pet­­­rov da­­i­­­rə­­­vi qövs­­­də elekt­­­ri­­­kin varlığını hiss et­­­mək üçün bar­­­maq uc­­­la­­­rın­­­dan is­­­ti­­­fa­­­də edir­­­di. O, ən zə­­­if axın­­­ı be­­­lə hiss et­­­mək üçün bar­­­maq­­­la­­­rı­­­nın üst də­­­ri­­­si­­­ni so­­­yur­­­du.

4. Oks­­­ford Uni­­­ver­­­si­­­te­­­tin­­­də 1840-cı il­­­dən bə­­­ri da­­­yan­­­ma­­­dan işləyən bir elek­­­rik zən­­­gi var. İş ora­­­sın­­­ da­­­dır ki, bu zəng çox az miq­­­dar­­­da elekt­­­rik ener­­­ji­­­si sərf edə­­­rək ça­­­lı­­­şır. Am­­­ma heç kim onun ne­­­çə il­­­lər­­­ dir ki, da­­­yan­­­ma­­­dan ça­­­lış­­­ma sir­­­ri­­­ni ta­­­pa bil­­­mir.

5. 1880-ci il­­­də ix­­­ti­­­ra­­­çı To­­­mas Edi­­­son Ame­­­ri­­­ka­­­da şə­­­hər­­­lə­­­rin ço­­­xu­­­nu elekt­­­rik ener­­­ji­­­si ilə təc­­­hiz et­­­mək is­­­tə­­­yir. Am­­­ma bir ne­­­çə ba­­­la­­­ca qə­­­sə­­­bə­­­dən son­­­ra onun pla­­­nı iş­­­lə­­­mir. İx­­­ti­­­ra­­­çı­­­nın rə­­­qi­­­bi, da­­­hi fi­­­zik Ni­­­ ko­­­la Tes­­­la isə onun tam ək­­­si­­­nə, də­­­yi­­­şən cə­­­rə­­­yan­­­ dan is­­­ti­­­fa­­­də edir və Edi­­­so­­­nun edə bil­­­mə­­­di­­­yi­­­nə na­­­il olur. Am­­­ma Edi­­­son hər za­­­man rə­­­qi­­­bi­­­nin işi­­­nə ma­­­ neə törədir və bu üsu­­­lu­­­n ya­­­yıl­­­ma­­­sı­­­nın qar­­­şı­­­sı­­­nı ala­­­ raq də­­­yi­­­şən cə­­­rə­­­ya­­­nı “ölüm cə­­­rə­­­ya­­­nı” ad­­­lan­­­dı­­­rır­­­dı.

Hə­­­min dövr­­­də Ame­­­ri­­­ka qa­­­nun­­­ve­­­ri­­­ci­­­lə­­­ri da­­­ha ağır, am­­­ma sa­­­də ölüm cə­­­za­­­sı ax­­­ta­­­rı­­­şın­­­da idi­­­lər. Edi­­­son on­­­la­­­ra Tes­­­la­­­nın ix­­­ti­­­ra­­­sı­­­nı tək­­­lif edə­­­rək “elekt­­­rik stu­­­ lu” cə­­­za­­­sı­­­nın ya­­­ran­­­ma­­­sı­­­na yol aç­­­mış ol­­­du.

Xa­tu­na MAH­MUD

122

123

ВЕНИ! ВИДИ! ВИЧИ!

124

VЦГАРЛЫ ОБЙЕКТИВ

T

a­nın­mış fo­toq­raf Vü­qar İba­dov 1978-ci il­də Ba­kı­da ana­dan olub. De­di­yi­nə gö­rə, fo­toq­raf­lı­ğa hə­vəs on­da hə­lə uşaq vaxt­la­rın­da ya­ra­nıb. Özü bu mə­qa­mı yad­da­şı­na be­lə kö­çü­ rüb: “Atam bu sə­nə­tə bi­ga­nə de­yil­di. Onun əmi­si isə fo­toq­ raf idi. Ola bil­sin ki, bu sə­nə­tə hə­vəs mə­nə on­lar­dan ke­çib. Pe­şə­kar fo­toq­raf­lı­ğa əsl ma­raq­sa Ra­sim Sa­dı­qov və Mir­na­ib Hə­sə­no­vun çək­ di­yi fo­to­lar­la ta­nış­lıq­dan son­ra ya­ra­nıb”.

Be­lə­lik­lə, Vü­qar bu sə­nət­lə pro­fes­sio­nal şə­kil­də 1998-ci il­dən məş­ ğul ol­ma­ğa baş­la­yıb. Fo­toq­ra­fi­ya sa­hə­sin­də ilk pe­şə­kar ad­dım­la­rı­nı 20 ya­şın­da atan Vü­qar əsa­sən hər­bi və xə­bər fo­toq­ra­fi­ya­sı ilə məş­ğul olur­du. Bu­nun­la ya­na­şı, o, 1998-ci il­də ANS-də, 1998-2004-cü il­lər­ də SOY Pro­duc­ti­on-da, 2004-2006-cı il­lər­də Sa­man­yo­lu, 20062008-ci il­lər­də isə Li­der te­le­ka­nal­la­rın­da op­era­tor iş­lə­yib. 2008-ci il­ dən TRT-nin Ba­kı təm­sil­çi­li­yin­də ope­ra­tor və­zi­fə­sin­də ça­lı­şır.

Ha­zır­da Azər­bay­can Fo­toq­raf­lar Bir­li­yi­nin üz­vü, Tür­ki­yə Fo­to­müx­ bir­lər Bir­li­yi və Tür­ki­yə Xə­bər Ope­ra­tor­la­rı Bir­li­yi­nin Azər­bay­can üz­rə təm­sil­çi­si olan, fo­toq­raf ki­mi məş­hur AFP, Reu­ters və Ci­han xə­bər agent­lik­lə­ri ilə çalışan Vü­qar bir çox bey­nəl­xalq fo­to­sər­gi­lər­də, fes­ti­ val­lar­da iş­ti­rak edib. Bu­nun­la ya­na­şı, bir çox öl­kə­lər­də dö­yüş böl­gə­ sin­də çə­ki­liş­lər aparıb.

Vüqarla söhbət edərkən mü­əl­lif hü­qu­q­la­rı­nın po­zul­ma­sın­a qarşı na­ra­zı­lığını bildirdi və başına gələn bir hadisəni danışdı. De­di­yi­nə gö­ rə, Oğuz­da olar­kən məc­bu­ri köç­kün dü­şər­gə­sin­də çək­di­yi fo­to be­lə bir ta­le ilə üz­lə­şib: “Sə­fərimiz ba­şa çat­mış­dı, ge­ri dön­mək ərə­fə­sin­ dəy­dik. Fo­toa­pa­rat­da da üç-dörd kadr qal­mış­dı. Ha­mı ma­şın­da otu­ rub mə­ni göz­lə­yir­di. Qə­fil­dən ye­miş ye­yən iki uşaq gö­zü­mə sa­taş­dı.

Qar­daş idi­lər. Nə­dən­sə bu mən­zə­rə mə­nə ma­raq­lı gəl­di və şə­kil­lə­ ri­ni çək­dim. Hə­min şə­kil­lə­ri çap edən­də çox bəyəndim. Fo­toq­raf­lı­ğa baş­la­yan­dan ən gö­zəl fo­to­nu len­tə al­mış­dım. Fo­to­nu “Wordp­ress”ə təq­dim et­dim və Ame­ri­ka­da nəşr olu­nan “Qaç­qın­la­rın gö­zü ilə” ad­lı ki­ta­bın ikin­ci sə­hi­fə­si­nə yer­ləş­di­ril­di. Hə­min fo­to­ya rəh­mət­lik Hey­dər Əli­yev və ABŞ pre­zi­den­ti Bill Klin­ton im­za at­mış­dı­lar. Son­ra nə fo­to ge­ri qay­ta­rıl­dı, nə də ki­ta­bı əl­də edə bil­dim. Onu da də­qiq bi­li­rəm ki, ki­ta­ba fo­to­nun mü­əl­li­fi ki­mi mə­nim adım qeyd olun­ma­yıb. Mə­sə­lə bu­ ra­sın­da­dır ki, hə­min ki­tab­da rus, ame­ri­ka­lı, er­mə­ni fo­toq­ra­fların adı çə­ki­lib. Hal­bu­ki, mən on­lar­dan sa­də­cə hə­min ki­tab­da mə­nim də adı­ mın qeyd olun­ma­sı­nı is­tə­yir­dim. Həm də ona gö­rə is­tə­yir­dim ki, bi­lin­ sin ki, bu şə­kil Azər­bay­can­da çə­ki­lib”.

Biz isə ümid edirik ki, Vüqar Azərbaycan adını daim zirvələrdə tanıda biləcək hələ çox şəkillər çəkəcək...

Xa­tu­na MAH­MUD

125

ВЕНИ! ВИДИ! ВИЧИ!

126

127

ВЕНИ! ВИДИ! ВИЧИ!

Veni! Vidi! Vici!

DİQQƏT! FOTOMÜSABİQƏ!

“DİS­CO­VERY AZER­BAİ­JAN” JUR­NA­LI FO­TO­MÜ­SA­Bİ­QƏ ELAN EDİR! Çək­mək və çə­kil­mək is­tə­yən hər kə­sin nəzərinə! “DİS­CO­VERY AZER­BAİ­JAN” jur­na­lı ob­yek­ti­vi­ni iş­lə­də bi­lən­lər üçün əla im­kan ya­ra­dır. Necə? Çox sa­də!

MÜ­SA­Bİ­QƏ­NİN ADI: Ve­ni! Vi­di! Vi­ci!

MÖV­ZU: SƏR­BƏST İŞ­Tİ­R AK EDƏ Bİ­LƏR: 17 yaş­dan yu­xa­rı hər kəs!

MÜD­DƏ­Tİ: Mü­sa­bi­qə 6 ay ər­zin­də apa­rı­lır. Hər bir mü­əl­lif ay ər­zin­də 3-dən ar­tıq fo­to­şə­kil gön­də­rə bil­məz. Mü­sa­bi­qə­nin so­nun­da qa­lib­lər tə­yin olu­na­raq mü­ka­fat­lan­ dı­rı­la­caq­lar.

MÜ­K A­FAT­LAR: I yer - “Ca­non” Mark II EOS 5D fo­to­ka­me­ra­sı; II yer - xa­ri­ci öl­kə­yə pul­suz sə­fər; III yer - 300 ma­nat pul mü­ka­fa­tı.

SEN­ZU­R A: mil­li, di­ni, ir­qi ay­rı-seç­ki­lik; si­ya­si qə­rəz; əx­laq nor­ma­la­rı­nı aş­maq - YOL­VE­RİL­MƏZ­DİR. Şə­kil­lər elekt­ron va­ri­ant­da jur­na­lın e-mail ün­va­nı­na təq­dim edil­mə­li­dir. Ey­ni za­ man­da, mü­sa­bi­qə­yə gə­lər­kən çap va­ri­an­tı da gə­ti­ril­mə­li­dir.

E-ma­il: office@dis­co­ver­ya­zer­bai­jan.az ­­ Da­ha ət­raf­lı mə­lu­ma­tı www. dis­co­ver­ya­zer­ba­ij­can.az say­tın­dan əl­də et­mək olar. ÜN­VAN: Ba­kı şə­hə­ri, Ya­sa­mal ra­yo­nu, Şə­fa­yət Meh­di­yev, ev - 97. “Dis­co­ very Azer­bai­jan” jur­na­lı­nın re­dak­si­ya­sı.

Tel:(+994 012) 5308791 ELƏ İSƏ BAŞ­LA­DIQ ÇƏK­MƏ­YƏ!

128