Discovery Azerbaijan 6

İlin son ayı – dekabr. Qışın sərt nəfəsinin boynumuzu, üzümüzü daladığı, ilk qarın yaşlılara da uşaq sevinci bəxş etdiyi bir ay. Sevincli ay – hüznlü ay – son ay. Hər şeyin sonu bir nəticənin göründüyü məqamdır. Biz də bir illik fəaliyyətimizin sonuna çatdıq. Ötən bir il ərzində jurnalımız vasitəsilə Azərbaycandan dünyaya baxdıq, dünyanı Azərbaycana, Odlar Yurdunu isə dünyaya tanıtmağa çalışdıq. Çalışdıq ki, oxucularımızı ölkəmizin gözəllikləri, dünyanın ən maraqlı yerləri və hadisələri ilə tanış edək. Redaksiya heyətimizin birillik fəaliyyətinin nəticəsi 6 buraxılış və 2500-dən artıq abunəçi oldu. Sevindik ki, bizimlə həmfikir olan, yazdıqlarımıza maraq göstərən və jurnalımızın hər bir nömrəsini oxumaq istəyən abunəçilərimiz var. Bu sevinci bizə bəxş edən bütün oxucularımıza minnətdarlığımızı bildirir, onların tələbatını daha mükəmməl şəkildə ödəyəcək yeni yaradıcılıq işləri ilə gələn ilki saylarımızda yenidən görüşəcəyimizə ümid edirik.

Hələlik isə ilin son ayıdır. Azərbaycan xalqını onun tarixində misilsiz iz qoymuş bir şəxsiyyətdən – Heydər Əliyevdən cismən ayırdığı və elə həmin şəxsiyyətin səyi ilə də Azərbaycan xalqının birliyə, həmrəyliyə qovuşduğu bir ay. Ayrılmaq və birləşmək! Birləşdik, amma ayrılma-

dıq. Hər bir Azərbaycanlının qəlbində bir heykəl ucaldı – Heydər Əliyev heykəli. O möhtəşəmdir, əbədidir. Yaratdığı əsər – sarsılmazdır. Qoyduğu irs – Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətidir.

31 dekabr – Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü. Heydər Əliyevin müəllifi olduğu milli ideologiya – Azərbaycançılıq ideologiyası ətrafında 50 milyondan artıq insanın mənəvi birlik günü.

Və nəhayət, “Discovery Azerbaijan”ın 2011-ci ildə son buraxılışı: Böyük xalqın Böyük oğlu – Heydər Əliyev Ölkəmizin cənnət guşəsi – Şəki Fəxrimiz – Fəxri legionun kavaleri – Səməd Seyidov Hər gün adını çəkdiyimiz gözəl – Lolita Xatırladan, danışdıran və susduran rəsmlər – Mir Teymur Məmmədov Elin incə sənəti – şəbəkə Əziz oxucularımız, bu və digər maraqlı mövzulara həsr olunmuş dekabr buraxılışını Sizə təqdim etməklə, birillik fəaliyyətimizə yekun vururuq. Lakin bu son deyil. 2012-ci ildə görüşmək arzusu ilə hər birinizi Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü və Yeni il münasibətilə ürəkdən təbrik edirik. Ən xoş arzularla, Cavanşir FEYZİYEV, Baş redaktor

1

MÜNDƏRİCAT Dekabr 2011 Təsisçi və baş redaktor Cavanşir Feyziyev Direktor Şakir Eminbəyli Baş redaktorun müavini Gülnar Məsimli Marketinq və reklam meneceri Ruhiyə Əşrəfli Müxbirlər Rəna KƏRİMOVA Aynur TALIBOVA Bəhruz Heydəri Nərmin NÖQTƏ Xatuna MAHMUD Korrektor Rəna NAMAZQIZI Dizayner İlqar TAHİRİ

Baş redaktordan.............................. 1 ŞƏXSİYYƏT Böyük xalqın Böyük oğlu Heydər Əliyev.............................................4 MƏN-zərrə.................................................6 VƏTƏNİMİN SEYRiNƏ...

Dayanıbdır dağ təki dağlar qoynunda Şəki.................................8 GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!

Yaz, yay, qış, bahar isti piti var!!!................16 QONAQ-QARA Fəxri legionun kavaleri...............................18 ELM DÜNYASI “Alo”, “Ale Lolos”, “Alessandra Lolita Osvaldo”.......................24

Fotoqraf

Elm xəbərləri..............................................28

Rac MƏHƏRRƏMZADƏ

ƏNƏNƏ “Həmrəy, həmxasiyyət, həmdəm olaq!”......30

İllüstrator Ramil ƏLİYEV Mühasib Zaur MÜSLÜMOV Texniki direktor Namiq Ələkbərov İT menecer Araz EYYUBOV Reklamların mətninə görə redaksiya məsuliyyət daşımır.

Jurnaldakı materiallardan istifadə olunarkən “DISCOVERY AZERBAIJAN“a istinad mütləqdir.

Decem .......................................................32 ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR Xatırladır... danışdırır... susdurur!!!.............34 GÖZÜM YOLLARDA QALANDA... İslama naxışını bəndləyən alim..................42 İNCƏ SƏNƏT Elin incə sənəti - şəbəkə............................48

Ünvanımız Azərbaycan,Bakı şəhəri, İzmir küçəsi - 1 indeks:1014-5175 Tel./Fax: 530 87 91 office@discoveryazerbaijan.az www.discoveryazerbaijan.az CBS mətbəəsində çap edilib.

Qiyməti: 3 manat Tiraj: 5000

2

ÜZ QABIĞINDA Şəki Xan Sarayı

DİSCOVERY 10-luq 10 ən məşhur almaz!..................................52

4

ADAMA GƏZMƏK QALIR Azərin Tayılandı..........................................54 CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT! Havadan asılı olanlar..................................60 DAŞ-QAŞ “Öldürən gözəllik”.......................................62 TARİXİ-NADİR Sübutlu və dəlilli - Fariz Xəlilli.....................68

8

İKİNCİ BİRİNCİLƏR Yıxılan evin dirəyi Devisinqh Şekhavat......72 AXI DÜNYA FIRLANIR...

Hər mahalın öz tacı, hər tacın öz mahalı.....................................76 Şahzadələr şəhəri......................................80

18

TƏBİƏT AŞİQLƏRİ Ağıllı heyvan...............................................88 Fantastik ağaclar........................................92 “Mən aşiqəm obama, obamda var... Barama................................98 DEYİLƏNƏ GÖRƏ...

“Evləri sehrli yar”.........................................102 Məlum uçan obyektlərin qarajı: Buqaraç! ..106

80

Maraql faktlar..............................................110 Dünyaya pəncərə........................................112 13 xofu........................................................114 Aramızda “gəlmələr” var..............................118

102

1001 xırdavat . ...........................................122 VENİ! VİDİ! VİÇİ!

Hamını bəzər, özü şəkilsiz gəzər Rac Steaven...............................................124 Müsabiqə....................................................128

3

ШЯХСИЙЙЯТ

90-cı illərin əvvəllərində XX əsrdə artıq ikinci dəfə Azərbaycana öz müstəqilliyinə qovuşmaq nəsib oldu.

Lakin Odlar Yurdu həmişə müxtəlif dövlətlərin, xüsusilə də fövqəl güclərin geo-siyasi maraqlarının kəsişdiyi bir məkan olduğundan Azərbaycan xalqının iradəsinin həyata keçməsi o qədər də asan olmadı. Tarixin bu dönəmində kənar müdaxilələr ölkə daxilində vəziyyəti elə bir həddə gətirib çatdırdı ki, müstəqilliyin itirilməsi təhlükəsi qaçılmaz görünürdü. Belə mürəkkəb vəziyyətdə xalqın nəzərləri

4

onun böyük oğluna – o zaman Naxçıvanda yaşayan və Böyük Siyasətdə böyük təcrübəsi olan Heydər Əliyevə yönəldi. 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə Heydər Əliyev ikinci dəfə Azərbaycanda ali hakimiyyətə gəldi. Qısa bir müddət ərzində ölkədə baş verən çaxnaşmalara son qoyuldu.

Hərtərəfli əsaslı islahatlara və demokratik bir cəmiyyət quruculuğuna başlanıldı.

Sonrakı illərdə Azərbaycan dövlətinin dünya siyasi arenasında əldə etdiyi bütün nailiyyətlər bu dahi şəxsiyyətin

adı ilə bağlıdır. Heydər Əliyev Vətənin xilaskarı, müasir Azərbaycan dövlətinin banisi oldu. Heydər Əliyev bütün dünya Azərbaycanlılarını bir-birinə qovuşduran, birliyə və həmrəyliyə sövq edən müqəddəs bir məbədə çevrildi. Hər bir Azərbaycanlının qəlbində heykələ döndü və dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq, hər

bir Azərbaycanlı üçün Heydər Əliyev adı Azərbaycanın rəmzinə çevrildi. Bu ad əbədiyaşar Azərbaycanın tarixində II və III minilliklərin qovşağında dövlət müstəqilliyimizin bərpa olunmasının təcəssümünə çevrildi. Böyük bir xalqın qarşısında böyük oğul borcunu ləyaqətlə yerinə yetirdi və 12 dekabr 2003-cü ildə əbədiyyətə qovuşdu...

5

МЯН-зярря

6

Şəki, Karvansaray

7

ВЯТЯНИМИН СЕЙРИНЯ...

Şəki ölkəmizin cənnət guşəsidir. Şəki möhtəşəm şəxsiyyətlər diyarıdır. Dünyanı diz çökdürməyə iddialı olan Nadir şahı məğlub edən Çələbi xan, şair qəlbli, hökmdar qüdrətli Hüseyn xan Müştaq, filosof, Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, maarifçi Mirzə Fətəli Axundov, ilk müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk baş naziri Fətəli xan Xoyski, görkəmli tədqiqatçı alim Salman Mümtaz, tanınmış dramaturq Sabit Rəhman, paytaxt Bakının meydanlarını bəzəyən ən möhtəşəm heykəltəraşlıq əsərlərinin müəllifi Fuad Əbdürrəhmanov, bütün türk dünyasının ədəbiyyatda və əbədiyyətdə sönməz ulduzu Bəxtiyar Vahabzadə, Şərqdə opera müəllifi olan ilk qadın bəstəkarımız Şəfiqə xanım Axundova, XX əsr Azərbaycan fəlsəfi fikrində yeni bir məktəbin əsasını qoymuş müasirimiz, filosof Fərman İsmayılov və yüzlərlə adını hər zaman ehtiramla çəkdiyimiz şəxsiyyətlər məhz Şəki torpağının yetirmələridir.

8

Ş

əki təmiz, səfalı havası, rəngarəng təbiət mənzərələri, tarixi abidələri, yumoristik insanları, duzlu-məzəli lətifələri və şirin ləhcəsi ilə tanınır. Şəki halvası və Şəki pitisinin adı da hamıya yaxşı məlumdur. Bu şəhərə daxil olduğun andan sanki tarixin içinə düşürsən.

Qədim tarixə malik Şəki 80-dən artıq məbəd, məscid, qalalar, nekropollar, Şəki Xan Sarayı, karvansaralar, hamamlar, qədim qəbiristanlıqlar, kurqanlar, minarələr, tarixi şəxsiyyətlərin ev-muzeyləri, türbələr və sadəcə qədim üslubunu qoruyub saxlayan evləri ilə daim xarici və yerli turistlərin diqqətini cəlb edir.

APARDI SELLƏR ŞƏKİNİ...

Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamaclarında, dəniz səviyyəsindən 500-850 metr hündürlükdə yerləşir. Şimalşərqdə Rusiya Federasiyası ilə həmsərhəd olan Şəkinin

sahəsi 2.43 min kv.km., Bakı şəhəri ilə arasındakı məsafə 370 km.-dir. Şəki şəhərindən əlavə, bölgədə 63 kənd var. Ərazidən iki dağ çayı – Kiş və Qurcana çayları axır. Bol yağışlı Şəkidə sel hadisəsi tez-tez müşahidə edilir. Yatağı şəhərin qərb hissəsinə yaxın olan Kiş çayı hövzəsi dünyanın ən güclü sel gedən yerlərindən biri sayılır. Hətta deyilənə görə, ilk əvvəl Kiş çayının sol sahilində salınan Şəki 1772-ci ildə şiddətli yağış və güclü sel nəticəsində tamamilə dağılır. Bu təbii fəlakətdən sonra Nuxa kəndinin yanında yenidən salınan şəhər məhz bu səbəbdən Nuxa adlanmağa başlayıb. Nuxa adı uzun müddət işlədilib. (Bu söz farsca yeni məkan, yeni yer deməkdir.) 1968-ci ildə isə yenidən Şəki adlandırılıb. Ümumiyyətlə, bu bölgədə sel hadisəsi tez-tez olduğundan zaman-zaman şəkililər həmin ərazidə yeni məskənlər salmağa məcbur olublar. Şəki orta əsrlərə aid mənbələrdə Saki, Şaki, Şakki kimi də adlanıb. Toponimin mənşəyi şimaldan gələn Sak

tayfasının adı ilə bağlıdır.

2500-2600 yaşı olduğu güman edilən Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Belə hesab edirlər ki, Şəkinin əsası bizim eradan əvvəl I minillikdə qoyulub. Qədim yunan coğrafiyaşünaslarından Ptolomey Alban şəhərləri içərisində Niqa adlı yaşayış məntəqəsinin olduğunu qeyd edir. Onun tərtib etdiyi xəritəyə baxdıqda söhbətin Şəkidən getdiyini anlamaq olur.

SƏNƏTKARLIQ PAYTAXTI Orta əsrlərdə Şəki iri ticarət mərkəzi, ipəkçiliyin və sənətkarlığın yaxşı inkişaf etmiş olduğu bir yer kimi tanınırdı. Lakin Şəkini ən çox məşhurlaşdıran onun ipəyi idi. Şəki Böyük İpək Yolu üzərində yerləşdiyindən burada ipək istehsalı əsas sahələrdən biri olmuşdur. Avropa, Asiya, Yaxın və Orta Şərq ölkələrindən gəlmiş tacirlər yüngül, güləbətin işləməli, şəffaf Şəki ipəyini dünyanın

9

ВЯТЯНИМИН СЕЙРИНЯ...

müxtəlif ölkələrinə aparırdılar. Heyrətamiz gözəlliyə malik olan Şəki xalçaları da çox məşhur idi. Şəki bütün dövrlərdə təkcə tarixi-memarlıq abidələri ilə deyil, el sənətkarlıq nümunələri ilə də məşhur olmuşdur. Şəbəkə, dulusçuluq, papaqçılıq, təkəlduz, misgərlik kimi sənət növləri bu günə kimi qalmaqdadır. Şəkiyə məxsus sənət növlərindən biri, bəlkə də birincisi isə şəbəkədir. Bütün bunlar da 2010-сu ildə Şəkinin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən “Sənətkarlıq paytaxtı” elan edilməsinin təsadüfi olmadığını göstərir.

MEMARLIQ QORUĞU Şəkini Azərbaycanın “memarlıq qoruğu” da adlandırırlar. Şəki rayonu üzrə 2 dünya, 13 ölkə, 33 yerli əhəmiyyətli tarixi, 31 arxeoloji abidə, 4 bağ, park, monumental və xatirə abidələri var. Bunların içərisində Xan Sarayı xüsusi fərqlənir. Hətta “Şəkinin simvolu Xan Sarayıdır”-, desəm, yanılmaram. Bu memarlıq incisi barədə söz açmazdan öncə “Köhnə Şəki”yə qısa səyahət edək...

10

“Köhnə Şəki” XVIII əsrdə Hacı Çələbi xanın inşa etdirdiyi Narın Qalanın divarlarının əhatəsindədir. Müxtəlif dövrlərə aid çox sayda tarixi abidənin əksəriyyəti şəhərin məhz bu hissəsində yerləşir. O səbəbdən də şəhərin yuxarı hissəsi qoruq elan edilib. Yerlilərin “Köhnə Qala” adlandırdığı həmin ərazidə tarixi evləri sökmək və ənənəvi memarlığa uyğun olmayan yeni inşaatların aparılması qadağandır.

32 MİN ÇERVONLUQ SARAY Orta əsr Azərbaycan memarlığının ən görkəmli abidəsi hesab olunan Xan Sarayı öz orijinallığına görə yeganə sayılır. Dünya abidələri siyahısına daxil edilmiş Şəki xanlarının yay sarayı olan bu bina Azərbaycanda ilk müstəqil xanlığın əsasını qoyan Hacı Çələbinin nəvəsi Hüseyn xanın dövründə tikilib. Hüseyn xan eyni zamanda “Müştaq” təxəllüsü ilə şerlər yazdığından bəzi mənbələrdə bu saray “Müştaq imarəti” kimi də qeyd olunub.

Binanın baş fasadı dünyada analoqu olmayan ən xırda,

Kiş Alban məbədi

həndəsi fiqurlara bölünmüş, ağac parçalarının aralarına müxtəlif rəngli şüşələr geyindirilmiş şəbəkə və qapılardan ibarətdir. Şəbəkələrin hər bir kvadratmetri orta hesabla 5000, mürəkkəb yerləri 14000 ağac və şüşə parçasından ibarətdir. Bu şəbəkələrdəki şüşə parçalar heç bir mismar və ya yapışqan olmadan əllə, tək-tək bir-birinə bənd olunub. Rəvayətə görə, saray hazır olandan sonra heyran qalan xan bu nadir sənət işinin təkrar olunmaması üçün onu tikən ustanın qollarını kəsdirməyi əmr edib.

Mənbələrdə binanın inşasına 32 min çervon, yaxud 32 min İran tüməni məbləğındə pul xərcləndiyi bildirilir. 1 rus çervonu, yaxud İran tüməni o vaxtlar 3,4 qram qızıla bərabər idi və Şəki xanlığında 1 il ərzində yığılan töycü (vergi) heç 7 min çervona çatmırdı.

Bina əvvəllər “Divanxana” adlanıb və Şəki xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra isə “Qorodskoy sud”, yəni “şəhər məhkəməsi” olub. Onu da qeyd edək ki, sarayın daxilində çəkiliş qadağan olunduğundan hər kəs buranı gəlib özü görməlidir.

Dünya şöhrətli türk şairi Nazim Hikmət də bu möhtəşəm sarayı öz gözü ilə görənlərdəndir. Və onun “Əgər Azərbaycanın başqa qədim tikililəri olmasaydı, bircə Şəki Xan Sarayını dünyaya göstərmək bəs edərdi” ifadəsi bu tikilinin Azərbaycan mədəniyyəti üçün nə qədər önəmli olduğunu göstərir.

KİŞ ALBAN MƏBƏDİ YUNESKO-nun dünya əhəmiyyətli abidələri siyahısında göstərilən Kiş Alban məbədi Azərbaycanda, eləcə də Qafqazda ən qədim məbəd hesab olunur (I-V əsrlər).

2000-ci ildə Norveç və Azərbaycanın birgə layihəsi zamanı üç il sürən arxeoloji qazıntılar aparılıb və bərpa zamanı məbəd XIX əsrin 60-cı illərində ruslar tərəfindən saxtalaşdırılmış hissələrdən təmizlənib. Belə ki, XIX əsrdə məbədə Qriqoryan kilsəsi kimi çay daşlarından saxta əlavələr olunubmuş. Bu dövrdə ermənilər buradan kilsə kimi isifadə ediblər.

Məbədin yerli əhali tərəfindən bu günə qədər qorunub

11

ВЯТЯНИМИН СЕЙРИНЯ...

saxlanmasının əsas səbəbi də məhz onun müqəddəs sayılması, pir kimi tanınması ilə bağlıdır. Belə ki, məbədin günbəzi iç tərəfdən metal pulları cəzbetmə xüsusiyyətinə malik olduğundan insanlar buranı ziyarətgah kimi istifadə ediblər. Yerli əhali arasında yayılıb ki, buraya ziyarətə gələn şəxs ürəyində bir niyyət tutub pulu divara atdıqda o, yapışarsa, arzusu çin olar. Məbədin şimal-qərb hissəsində isə uzunluğu 2 metrə qədər, eni 1 metrdən çox olan yastı tava daş olmuşdur. İnsanlar yeriməyən, dil açmayan və ya digər şikəstliyi olan uşaqları bu daşın üstündə bir gün oturtmaqla onları ruhi və cismani xəstəliklərdən xilas etməyi mümkün sayırdılar.

Məbəd 2003-cü ildən muzey kimi yerli və xarici turistləri qəbul edir.

12

“GƏLƏRSƏN-GÖRƏRSƏN”, YOXSA “QIZLAR QALASI”?

“Gələrsən-Görərsən” qalası Kiş kəndinin şimalşərqində, Kiş çayının qollarından biri olan Damarçının sol sahilində, Qaratəpə dağının üzərində yerləşir. Qalanın belə bir yerdə salınmasının əsas məqsədi o idi ki, öndən, arxadan və çay tərəfdən hücum etmək mümkün olmasın.

Lev Tolstoyun “Hacı Murad” povestinin qəhrəmanlarının başına gələn hadisələr də bu qalada cərəyan edir.

Bəzi mənbələrdə bu tikiliyə əvvəllər “Qızlar qalası” deyildiyi bildirilir. Məğlubedilməzlik rəmzi sayılan qalanın “Gələrsən-Görərsən” adlanması isə bir rəvayətlə bağlıdır. Tarixi qaynaqlarda Nadir şahın qoşunlarının qalanı fasilələrlə mühasirədə saxladığı bildirilir. Mühasirədə yaşamaq şəkililər üçün çətin olsa da, onlar uzun müddət

düşmənlə mübarizə aparmış və müqavimət göstərmişlər.

“Gələrsən-Görərsən” adı da bu tarixi hadisələrlə bağlıdır.

Belə rəvayət edirlər ki, üzbəüz duran qoşunlar uzaqdanuzağa, qışqıra-qışqıra danışa bilirlərmiş. Bir dəfə Nadir şah özü danışıqda iştirak edərək soruşur: “Necə qaladır ki, onu almaq olmur?”. Nadir şaha cavab verirlər: “GələrsənGörərsən”. Elə o vaxtdan qala belə adlanır.

XII əsrə aid olan bu istehkam qalasının tikintisində çay daşı, yumurta sarısı, əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir. Hazırda isə qala dağılmış vəziyyətdədir.

TURİZM CƏNNƏTİ Şəki əlverişli coğrafi mövqeyə, zəngin tarixi abidələrə malik şəhər olduğundan həmişə turistlərin diqqətini cəlb edib. Elə bu səbəbdəndir ki, Şəkidə turizm obyektlərinin, otellərin fəaliyyəti günü-gündən genişlənir. Xan yaylağı, Marxal, Soyuqbulaq, Mustafa bəyin bağı və s. istirahət

mərkəzləri yüksək turist axınına malikdir.

Xan yaylağı. Adından da məlum olduğu kimi, Şəki xanlarının yay aylarında yaşayış yeri olub. Belə deyirlər ki, istilər düşəndə xan öz ailəsi, xidmətçiləri və heyvan sürüləri ilə Xan yaylağına köçərmiş. Rəvayətə görə, yaylaqdan Xan sarayına şüşə kanal da çəkilibmiş. Heyvanlarının südü bu boru vasitəsilə birbaşa saraya axıdılırmış. Çox yüksəkdə olduğundan Xan yaylağında ağac yoxdur, amma müxtəlif çeşiddə dağ çiçəklərinin və xüsusilə də kəklikotunun qoxusu insanı məst edir.

Mustafa bəyin yeri. Şəkililər bura “Mustafa bəyin lageri” də deyirlər. Bu bina Şəki xanlarından olan Mustafa bəyin yay aylarında ailəsi ilə dincəldiyi şəxsi mülkiyyəti imiş. Sovet dönəmində pioner düşərgəsi kimi fəaliyyət göstərən bina hazırda özəl istirahət mərkəzidir.

Karvansaray. Otel kimi istifadə edilən Yuxarı Karvansaray da turistik məkanlardan biridir. Ümumiyyətlə,

13

ВЯТЯНИМИН СЕЙРИНЯ...

Şəkinin özünəməxsus və zəngin mətbəxi ŞİRİN ŞƏKİ LƏHCƏSİ XVIII-XIX əsrlərdə Şəkidə Şəki deyən kimi buranı tanıyan 5 böyük karvansara olub. var. Lətifəsiylə yanaşı, Şəki həm də piti, paxlava və halvasıyla məşhurdur. Şəkiyə gəlib, Həmin karvansaralarda uzaq hər kəsin üzündə xoş təbəssüm yaölkələrdən gələn tacirlərin halvasından yeməyən yəqin ki, yoxdur. Bu ranır. Zarafatcıl, hazırcavab, başdanrahatlığı, özlərinin və malla- gün Şəkidə əməlli-başlı halva rəqabəti var. ayağa müsbət enerji saçan insanrının təhlükəsizliyi üçün hər “Halvaçı Mahmud”, “Əli Əhmədin halvaçısı” larına görə... Şəkililər duzlu-məzəli şey nəzərə alınmışdı. Tacir kimi yerlər yüz ildən artıq halvaçılıqla məşğul söhbətləri, zarafatları ilə ad çıxarıblar. malını zirzəmiyə yığar, birinci olan nəsillərə məxsusdur. Şəkidə bütün Sovet dövründə Şəkini Azərbaycanın mərtəbədə alver edər, ikinci məhəllələrdə halvaçı dükanları var. Çoxu bu “Qabrovo”su adlandırırdılar. Şəkini neməti öz şəxsi həyətində təşkil etdiyi kiçik lətifəsiz, lətifəni isə Şəkisiz təsəvvür mərtəbədə də yaşayardı. etmək çətindir. Hətta yerli dialektin Müasir dövrə isə 5 karvan- sexlərdə hazırlayıb satır. xüsusiyyətləri barədə yarızarafat, yasaradan yalnız 2-si gəlib çıxıb.

Aşağı və Yuxarı Karvansaray kimi tanınan tarixi abidələrin rıciddi “Şəçicə-Azərbaycanca” lüğət tərtib edərək Tarixhər ikisi XVIII əsrə aiddir. Yuxarı Karvansarayın girişindəki Diyarşünaslıq Muzeyinin girişindən asıblar. Məsələn: günbəz Yaxın Şərqin ən böyük günbəzlərindən hesab olu- pomidor – bamadur, neft – nöyüt, məktəb – məytaf, venur. losiped – yersəvat, maaş – donnux, axsaq – myatarax,

14

arxeoloq – goreşən, rejissor – düzüb-qoşan, çaxırda bişirilmiş toyuq – kefli beçə və s.

P.S. Şəkinin gəzməli yerləri çox olsa da, insanlarının ürəklərindəki mehribançılıq və qonaqpərvərlik ondan da artıqdır.

Sonda onu deyim ki, tarixi ekskursiyaları xoşlayanlar, duzlu-məzəli söhbət həvəskarları, dadlı şirniləri sevənlər üçün Şəki əsl tapıntıdır. Buranı tərk edəndə isə ürəyindən bir şey keçir. İlk fürsətdə yenə Şəkiyə gəlmək!

Rəna KƏRİMOVA

15

ЭЮРДЦН ЙЕМЯК, ДАЩА НЯ ДЕМЯК?!

“Şəki mətbəxinin şahı”na XIX əsrdə Azərbaycana səfər etmiş Aleksandr Dümanın yazılarında da rast gəlmək olur.

Deyilənə görə, Düma Azərbaycanla bağlı xatirələrindən birində yazıb ki, mən dünyada ilk dəfə həm sulu, həm də quru olan bir yemək gördüm...

B

ЙАЗ, ЙАЙ, ГЫШ, БАЩАР

ИСТИ ПИТИ ВАР!!!

u ad yəqin ki, hamıya tanışdır. Çox az adam olar ki, piti haqqında eşitməsin. Eləcə də qədim tarixi olan Şəkimizə çoxumuz getmişik. Getməyənlərin nəzərinə!!! - Bir gün yolunuz duzlu-məzəli insanları, fərqli və gözəl təbiəti, dadlı yeməkləri ilə məşhur olan dilbər guşələrimizdən biri Şəkidən düşərsə, ŞƏKİ “PİTİ”sini yemədən oradan dönməyin!

Elə biz də (“Discovery Azerbaijan” kollektivi – red.) belə etdik. Şəkinin mərkəzində, hamının bazar dediyi yerdə, yaşlı bir dayıdan ən dadlı Şəki pitisini harada yeyə biləcəyimizi soruşduq. Cavab da elə gözlədiyimiz kimi oldu: “Hayındı Şəkidə hamı piti bişirir. Amma var bu işin arığı, var bu işin kökü. Burada “Arı Məhəmmədin pitixanası” adlanan bir yer var, ora getsaaz məsləhətdir”. Əslində Arı Məhəmmədin pitixanası elə düz Şəkinin mərkəzində yerləşir. Adi, balaca bir yeməkxanadır. İlk gördüyümüzdə heç kəs maşından enmək istəmirdi, sən demə, bizimkilər əməlli-başlı “restorana” gedəcəklərini gözləyirmişlər.

Xülasə, yerimizi bərkidərək yeməkdən öncə söhbətə başladıq... Usta Sərdarın (Arı Məhəmmədin oğlu) maraqlı sözlərini dinləyə-dinləyə pitimizin hazır olmağını gözlədik.

Onun dediyinə görə, piti Şəkinin ən qədim yeməklərindən biridir. Usta Sərdar da öz ailəsində artıq “üçüncü nəsil”

16

piti ustası kimi tanınır. O, atası və babasından sonra onların yolunu davam etmək üçün az əziyyət çəkməyib.

Ustanın fikrinə görə, dünyada pitini əvəz edəni ikinci bir yemək yoxdur. Çünki dünyanın heç bir yerində bişirilmə və yeyilmə qaydalarına görə pitiyə bənzəyən ikinci bir yemək tapmaq mümkün deyil. Bu səbəbdən də dünyanın istənilən yerindən gələn turistlərin sifarişində piti xüsusi yer tutur. Sərdar usta deyir ki, onun Amerikadan, Fransadan, İsveçrədən, Almaniyadan xüsusi qonaqları olub: “Biz də onlara cani-dildən pitinin necə hazırlanmasını və yemək üsulunu başa salırıq. Hətta bir çoxuna bunları yazılı şəkildə veririk. Son zamanlarda isə qonaqlarımıza, hətta piti qabları hədiyyə edirik”.

Nəhayət ki, pitilərimiz gəlir. Amma piti yeməyin qaydalarını bilmədiyimiz üçün çətinlik çəkdiyimizi görən usta köməyimizə yetişir. Bir məqamı da qeyd edim ki, pitinin yanında dərin boşqab, qaşıq və çəngəl də verirlər. Əvvəlcə, boşqaba sumaq töküb üzərinə çörək doğranılır, sonra yenə çörəyin üzərinə sumaq səpilə bilər. Hazır olan çörəyin üzərinə dopudan (piti qabı – red.) pitinin suyu tökülür və onu qaşıqla yeməyə başlayırsan. Bitirdikdən sonra isə dopunun içərisindəki ət və noxudu boşqaba töküb yaxşıca əzirsən və onu da quru yemək olaraq çəngəllə yeyirsən. Sərdar ustanın dediyinə görə, ağır və

yağlı yemək olduğuna görə mədəyə ağırlıq verməməsi üçün pitini soğanla yemək məsləhətdir. Əgər dediyim üsulla yesəniz, əsl Şəki pitisinin nə olduğunu da anlayacaqsınız. Ümumiyyətlə, piti çox qüvvətli xörək olduğundan onu yalnız günorta vaxtı yemək

məsləhətdir. Əslində günortanı keçmiş Şəkidə hazır piti tapmaq heç mümkün də deyil. Çox kalorili olduğundan və bişməsi uzun vaxt tələb etdiyindən pitini axşamdan hazırlanan yeganə yemək adlandıra bilərik.

Xatuna MAHMUD

Ərzaqlar Qoyun əti - 150q., quyruq - 20 q., düyü - 15 q., təzə alça - 30 q., noxud - 25 q., baş soğan - 18 q., zəfəran - 0,1 q., quru nanə - 0,1 q., istiot - zövqə görə, duz - zövqə görə. Yay vaxtı zəfəran 50 qram pomidorla əvəz edilir.

HAZIRLANMA QAYDASI: Əsl Şəki pitisini bir qayda olaraq, qoyunun yumşaq ətindən və quyruqdan hazırlayırlar.

Pitinin hər payına 2-3 tikə qoyun əti götürülür. Noxud öncədən, ən yaxşısı isə axşamdan soyuq suda isladılır. Ət və noxudu piti qabına qoyub zəif od üzərində tədricən bişirirlər. Xörəyin hazır olmasına 30 dəqiqə qalmış iri doğranmış soğan, alça, duz və zəfəran şirəsi tökülüb hazır olana kimi qaynadılır. Piti süfrəyə bişirildiyi saxsı qabda (dopuda) verilir.

17

ГОНАГ-ГАРА

ФЯХРИ ЛЕЭИОНУН

КАВАЛЕРИ

Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, millət vəkili, professor Səməd Seyidov Fransanın “Fəxri legionun kavaleri” rütbəsi ilə təltif olunub. Fransa və Azərbaycan arasındakı əlaqələrin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə mükafatlandırılan Səməd müəllimi “Discovery Azerbaijan” jurnalının kollektivi adından təbrik edir, uğurlarının davamlı olmasını diləyirik.

18

O

nu tək­cə ölkə­miz­də de­yil, və­tə­ni­mi­zin hüdud­la­rın­dan kə­nar­da da yax­şı ta­nı­yır­ lar. Av­ro­pa­nın müxtə­lif kürsülə­rin­də Azər­ bay­ca­nın haqq sə­si­ni çat­dır­ma­ğa ça­lı­şır.

Av­ro­pa Şu­ra­sın­da azər­bay­can­lı de­pu­tat­lar­dan iba­rət nüma­yən­də he­yə­ti­nə rəh­bər­lik et­mək­lə ya­na­şı, ölkə­ miz­in mühüm təh­sil ocaq­la­rın­dan bi­ri­nin rektorudur.

“Dis­co­very Azer­bai­jan”ın budə­fə­ki qo­na­ğı, Azər­ bay­can Xa­ri­ci Dil­lər Uni­ver­si­te­ti­nin rek­to­ru, AŞPA-da Azər­bay­can nüma­yən­də he­yə­ti­nin rəh­bə­ri, mil­lət və­ ki­li Sə­məd Se­yi­dov­dur. Tez-tez xa­ri­ci ölkə­lər­də sə­fər­ də olan psi­xo­loq Sə­məd Se­yi­dov­la söhbə­ti­mi­zin si­zin üçün də ma­raq­lı ola­ca­ğı­nı düşünürük.

D.A. – Jur­na­lı­mı­zın əsas is­ti­qa­mə­ti tu­rizm­dir. İx­ti­ sa­sı­nı­za aidiy­yə­ti ol­ma­sa da, tez-tez xa­ri­ci sə­fər­lə­rə get­di­yi­niz­dən tu­rizm və tu­rist­lər haq­qın­da fi­kir­lə­ri­ni­zi bil­mək ma­raq­lı­dır...

S.S. – Si­zin­lə bu mövzu­da söhbət et­mək mə­nim üçün də xoş­dur. Tez-tez xa­ri­ci sə­fər­lər­də ol­sam da, tu­rist­lər­dən çox fər­qim var. Açı­ğı, sər­bəst və müstə­qil tu­rist­lər ki­mi nə vaxt sə­ya­hə­tə get­di­yim ya­dım­da de­yil. Əv­vəl­cə Təh­ sil Na­zir­li­yi­nin Av­ro­pa Şu­ra­sı üzrə təh­sil proq­ram­la­rı­nın nüma­yən­də­si və rəh­bə­ri ki­mi, 2002-ci il­dən eti­ba­rən isə Azər­bay­can nüma­yən­də he­yə­ti­nin AŞ­PA-da­kı səd­ri ki­mi tez-tez xa­ri­ci sə­fər­lər­də olu­ram. Tə­bii ki, bun­lar rəs­mi sə­ fər­lər­dir. Bu­nun­la be­lə, dünya­nın bir çox ölkə­sin­də ol­maq və on­la­rı ta­nı­maq çox xoş duy­ğu­dır.

D.A. – Si­zin tərcü­me­yi-ha­lı­nız gənc­lər üçün bir nümu­nə­dir. Əl­bət­tə, si­zi ta­nı­yan­lar bu ba­rə­də məlu-

matlıdırlar. Bil­mə­yən­lə­rə bu haq­da bir qə­dər mə­lu­mat ve­rər­di­niz...

S.S. – Bildiyiniz kimi mən zi­ya­lı ailə­sindənəm. Anam rəh­mə­tə ge­dib. Atam və anam Tibb Uni­ver­si­te­ti­ni bi­ti­ rib­lər. İki­si də bir vaxt­lar hə­kim­li­yi pro­fes­sio­nal pe­şə ki­mi seç­sə­lər də, son­ra­dan pe­da­qo­gi­ka və psi­xo­lo­gi­ya­ya çox ma­raq göstər­mə­yə baş­la­yıb­lar. Bəl­kə də, məhz bu­na görə ev­də on­la­rın ki­tab­la­rı­nı oxu­ya-oxu­ya bu sa­hə­yə ma­raq göstər­mi­şəm. O za­man psi­xo­lo­gi­ya fakül­tə­si­ni seç­mək qey­ri-adi qarşılanırdı. Am­ma va­li­deyn­lə­rim mə­nim se­çi­ mi­mi bə­yən­di­lər və dəs­tək­lə­di­lər. On­da Azər­bay­can­da bu ix­ti­sas yox idi; ya Mosk­va­da, ya da Sankt-Pe­ter­burq­da (keç­miş Le­ninq­rad - red.) oxu­ma­lı idim. Mosk­va­da bu işin nə­zə­riy­yə­si­ni, Sankt-Pe­ter­burq­da isə prak­ti­ka­sı­nı öyrə­nə bi­lər­dim. Mə­nim üçün prak­ti­ka hər şey­dən öncə ol­du­ğu üçün Sankt-Pe­ter­bur­qu seç­dim. O za­man ümum­mil­li li­

19

ГОНАГ-ГАРА

Səməd Seyidov: “Mən hesab edirəm ki, fəaliyyətimin uğurlu, səmərəli, effektli olmasının əsas səbəblərindən biri ailəmdə olan mühit, qarşılıqlı hörmətdir. Ailə münasibətləri normaldırsa, insan üçün çətinlik yaratmırsa, problemli deyilsə, o halda iş fəaliyyəti də səmərəli olur”.

20

der Hey­dər Əli­yev azər­bay­can­lı tə­lə­bə­lə­rə xa­ric­də təh­sil al­maq üçün şə­ra­it ya­rat­mış­dı. İm­ta­han ver­dim və qə­bul oldum. Bu qə­ra­rı­ma görə heç vaxt peş­man­çı­lıq çək­mə­dim, müxtə­lif in­san­lar­la ta­nış ol­dum, fərq­li mühit­də ya­şa­dım, ge­niş təcrü­bi bi­lik­lə­rə ma­lik olan alim­lər­lə ünsiy­yət qur­ dum. Bu, mə­nim üçün çox yax­şı təcrü­bə ol­du. 10 il or­da ya­şa­dım, oxu­dum və son­ra fərq­lən­mə dip­lo­mu ilə təh­si­li­mi ba­şa vurdum. Na­mi­zəd­lik dis­ser­ta­si­ya­mı müda­fiə et­dik­

dən son­ra bir müddət ABŞ-da iş­lə­dim və son­da Azər­bay­ ca­na döndüm.

D.A. – Sə­məd müəl­li­min ilk sə­ya­hət et­di­yi ölkə han­sı­dı­r?

S.S. – Mə­nim ya­şım­da olan in­san­la­rın ilk sə­ya­hət et­ dik­lə­ri ölkə­lər an­caq keç­miş so­vet res­pub­li­ka­la­rı ola bi­ lər­di. Əv­vəl­cə Mosk­va­ya ge­dir­dik; bu, bi­rin­ci mər­hə­lə idi. On­dan son­ra han­sı­sa üçüncü ölkə­yə sə­ya­hət et­mək

mümkün olur­du. Bu ölkə­lər sı­ra­sı­na da an­caq so­sia­list res­pub­li­ka­la­rı aid idi. Tək-tək in­san­lar var­dı ki, ka­pi­ta­list ölkə­lər­indən han­sı­na­sa sə­ya­hət edə bi­lir­di. Am­ma mə­nim hə­lə o za­man ilk sə­ya­hət et­di­yim ölkə ABŞ ol­du. Mən bir­ ba­şa bu ölkə­yə get­dim və Nyu-York Uni­ver­si­te­tin­də iş­lə­ mə­yə baş­la­dım; on­da 23 ya­şım var­dı.

D.A. – Ne­cə ol­du ki, ABŞ-da iş­lə­mə­yə ge­də bil­di­ ni­z?

S.S. – Psi­xo­lo­gi­ya ilə bağ­lı mə­qa­lə nəşr et­dir­miş­dim.

Hə­min mə­qa­lə­ni bə­yən­di­lər və mə­ni də­vət et­di­lər, el­mi rəh­bə­rim­lə bir­lik­də get­dik. Ən ma­raq­lı­sı odur ki, mən NyuYor­ka Christ­mast, yə­ni Mi­lad bay­ra­mı za­ma­nı get­dim. Tə­ səvvür edin ki, tə­lə­bə­lik il­lə­rim 80-ci il­lə­rə tə­sadüf edir­di.

So­vet höku­mə­ti zə­if­lə­yir, na­raht­çı­lıq­lar ar­tır, hər yer­də ma­ ğa­za­lar bağ­la­nır, ətraf boz rəng­də görünürdü. Və be­lə bir an­da SSRİ-dən kə­na­ra çıx­ma­yan bir tə­lə­bə Mi­lad bay­ra­ mı za­ma­nı düşür Nyu-Yor­ka... Bu şəhərin ən görmə­li ye­ri Man­het­tan mə­hə­llə­si­dir. Nyu-York­lu­lar bu­ra­nı iki his­sə­yə bölürlər: Man­het­tan East və Man­het­tan West. Man­het­tan East yax­şı­dır­sa, Man­het­tan West bir na­ğıl­dır. Yə­ni mən də bir­dən-bi­rə na­ğıl alə­mi­nə düşdüm və bu sə­fər ən ma­raq­lı sə­ya­hə­tim oldu.

D.A. – Sə­fər­də ol­du­ğu­nuz ölkə­lər­də da­ha çox nə­ lə­rə diq­qət ye­ti­rib on­la­rı özünüz üçün kəşf edir­si­ni­z?

S.S. – Tə­bii ki, hər bir ölkə, ye­ni mə­kan ay­rı­ca xüsu­siy­ yət­lə­rə, özünə­məx­sus göstə­ri­ci­lə­rə ma­lik­dir. Am­ma mə­ nim üçün hər get­di­yim ölkə­nin fərq­li mə­də­niy­yə­ti­ni kəşf et­mək da­ha ma­raq­lı­dır. Ona görə də ça­lı­şı­ram ki, be­lə yer­lə­rə da­ha çox ge­dim. Mə­sə­lən, mən uzun müddət­dir ki, Stras­burq­da ya­şa­yı­ram, bu şə­hər Al­ma­ni­ya ilə sər­həd­də­ dir. Stras­bur­qu Al­ma­ni­ya­nın Köln şə­hə­ri ilə bir körpü ayı­rır.

Yə­ni Stras­burq­dan 100 metr o tə­rəf­də ye­ni bir mə­də­niy­ yət­dir. Müxtə­lif hə­yat­lar, fərq­li ya­şam tərz­lə­ri, ya­naş­ma­lar, ünsiy­yət for­ma­la­rı, tə­miz­lik sə­viy­yə­si, tə­biə­tə müna­si­bət­ mövcuddur. Cə­mi 100 metr­də bu qə­dər müxtə­lif­lik var. Əsas fərq­li­li­yin ol­ma­sı­dır, in­san­la­rı məhz bu cəhət cəlb edir.

D.A. – Be­lə bir de­yim var, çox gə­zən çox bi­lər. Siz­ cə, çox gə­zən­lə çox oxu­yan ara­sın­da nə fərq var?

Han­sı da­ha çox bi­li­r?

S.S. – Ba­xır gəz­mə­yə han­sı prin­sip­lə ya­na­şır­san. Əgər sə­nin məq­sə­din gə­zər­kən öyrən­mək­dir­sə, on­da bu de­yim ye­ri­ni ta­pır. Am­ma gəz­mə­yi yal­nız əy­lən­mək və din­cəl­mək üçün seçən insanların çox oxu­yan­dan artıq bil­diyinə inanmıram. Sa­də­cə bax­dım, gördümlə ol­mur. Mə­sə­lən, İs­pa­ ni­ya­nın pay­tax­tı Mad­rid­də dünya­ca məş­hur Pra­da mu­ze­yi yer­lə­şir. Bu mu­zey dünya­da Er­mi­taj və Luvr qə­dər məş­

21

ГОНАГ-ГАРА

hur­dur. Çox­la­rı “mən Pra­da mu­ze­yin­də ol­mu­şam” de­mək üçün Mad­ri­də gə­lir və mu­ze­yi 15 də­qi­qə­yə gə­zib çı­xır­lar.

Am­ma Pra­da­da olan kəs, sözün əsil mə­na­sın­da, “ora­da ol­mu­şam” de­yə bil­mək üçün ta­nış­lı­ğa ən azı bir ne­çə saat vaxt sərf et­mə­li­dir. Yə­ni gəz­mək, görmək və bax­maq ara­ sın­da çox fərq var. Di­gər bir mə­qa­mı da unut­maq ol­maz.

Biz dünya­nı gəz­dik­cə Azər­bay­can mə­də­niy­yə­tin­dən də nə­lə­ri­sə apa­rı­rıq. Çox vaxt de­yir­lər ki, ge­dək fi­lan ölkə­ də han­sı­sa bir təd­bi­rə qa­tı­laq və Azər­bay­ca­nı ora­da təm­ sil edək. Am­ma özümüz nə­sə bil­mə­dən və öyrən­mə­dən Azər­bay­ca­nı təm­sil edə bil­mə­rik.

D.A. – İn­di­yə­dək ne­çə xa­ri­ci ölkə­də ol­mu­su­nu­z?

S.S. – Düzünü de­səm, in­di­yə­dək ol­du­ğum ölkə­lə­ri say­ma­mı­şam. Am­ma de­yə bi­lə­rəm ki, Av­ro­pa ölkə­lə­ri­nin hər bi­rin­i gəzmişəm. Bun­dan baş­qa, ABŞ-da, Ya­xın Şərq ölkə­lə­rin­də, Ko­re­ya­da ol­mu­şam.

D.A. – Bəs ailə­niz­lə, əsa­sən, ha­ra is­ti­ra­hə­tə ge­dir­ si­ni­z?

S.S. – Ailəm­lə bir­lik­də, de­mək olar ki, bir is­ti­qa­mət­də is­ti­ra­hə­tə ge­di­rəm. Belə ki, oğ­lum Stras­burq­da təh­sil alır və əli­mi­zə im­kan düşdükcə onun ya­nı­na ge­di­rik. Məncə, ailə ilə nə qə­dər bir­lik­də vaxt ke­çir­sən, bir o qə­dər yax­şı­ dır.

D.A. – Ne­çə övla­dı­nız var və bir az on­la­rın təh­si­li haq­qın­da mə­lu­mat ve­rər­di­niz...

S.S. – İki övla­dım var: bir qız, bir oğ­lan. Qı­zım bi­zim uni­ver­si­te­ti­miz­də, bey­nəl­xalq müna­si­bət­lər fa­kül­tə­si­nin II kur­sun­da oxu­yur, ata­sı­nın yo­lu­nu da­vam et­di­rir. Oğ­lum isə Stras­burq­da iq­ti­sa­diy­ya­tın əsas­la­rı və me­nec­ment ix­ti­sa­sı üzrə ma­gistr təh­si­li alır.

D.A. – Elə hal olubmu ki, ekst­re­mal bir şə­ra­it­də sə­ fə­rə çı­xa­sı­nı­z?

S.S. – Düzünü de­səm, mə­nim bütün sə­fər­lə­rim ekstre­mal­dır. Av­ro­pa Şu­ra­sın­da apa­rı­lan müza­ki­rə­lər za­ma­nı or­ta­ya çı­xan hər bir si­tua­si­ya­ya ha­zır ol­ma­lı­yıq. 11 il ər­zi­ n­də ora­da heç nə mə­nim plan­laş­dır­dı­ğım ki­mi getməyib.

22

Bu ba­xım­dan hər bir sə­fə­rim ekst­re­mal­dır. Tə­bii ki, həm si­ya­si, həm də fi­zi­ki cə­hət­dən belə sə­fər­lə­rim olub.

Mə­sə­lən, 2003-cü il­də nüma­yən­də he­yə­ti­nin üzvü olan, in­di­ki ra­bi­tə və in­for­ma­si­ya tex­no­lo­gi­ya­la­rı na­zi­ri Əli Ab­ba­sov­la bir­lik­də Er­mə­nis­ta­na get­miş­dik. İki gün ora­da qal­dıq. Hər tə­rəf si­lah­lı müha­fi­zə­çi­lər­lə do­lu idi. Ekst­re­mal və hə­yə­can­lı görüşlər ke­çir­dik.

D.A. – Elə bir yer var­mı ki, ora get­mək is­tə­yir­si­niz, am­ma hə­lə də ge­də bil­mir­si­ni­z?

S.S. – Bir in­san dünya­nın hər bir ye­ri­ni gəzsə də, ye­nə görmə­di­yi yer­lər qa­la­caq. Tə­bii ki, mə­nim də get­mə­di­yim və ol­maq is­tə­di­yim yer­lər var. Am­ma bir yer var ki, mən ora doğ­ru­dan da vax­tım ol­duq­ca, im­ka­nım ça­tıq­ca get­ mək is­tə­yi­rəm. O da mə­nim evim və ailəm­dir. İn­san çox gəz­dik­cə və uzaq­lar­da ol­duq­ca an­la­yır ki, ailə­si onun üçün ne­cə müqəd­dəs­dir və ol­maq is­tə­di­yi tək yer məhz ailə­si­nin ya­nı­dır. Ən çox is­tə­di­yim, ra­hat ol­du­ğum yer ailəm və evim­dir. Bu fi­zi­ki de­yil, psi­xo­lo­ji ra­hat­lıq­dır. İn­san o za­man psi­xo­lo­ji cə­hət­dən ra­hat olur ki, tək özünü de­yil, ət­ra­fın­da olan­la­rı da xoş­bəxt edə bi­lir. Ən böyük ra­hat­lıq da məhz psi­xo­lo­ji olan­dır. İn­san ailə­si­nə, mil­lə­ti­nə, ət­ra­fın­ da­kı­la­ra ra­hat­lıq bəxş edə bi­lir­sə, o in­sa­na inam da, sev­gi də böyük ola­caq.

D.A. – Dost­la­rı­nız var­mı, on­lar­la müna­si­bət­lə­ri­niz ne­cə­di­r?

S.S. – Təbii ki, dost­larım var. Dostluq et­mə­yi də ba­car­ maq la­zım­dır. Dost­lar in­sa­na ailə üzvlə­ri qə­dər ya­xın ol­ ma­lı­dır. Mənim fikrimcə, əsl dos­t ailənin bir fərdi olmalıdır.

Dostlarımla müna­si­bə­tim yax­şı­dır. Hət­ta mək­təb yol­daş­ la­rım­la da müna­si­bət­lə­rim da­vam edir.

D.A. – Çox sə­ya­hət edən adam­lar, həm də çox­lu hə­diy­yə gə­ti­rir­lər. Siz ne­cə, sə­fər­də ol­du­ğu­nuz ölkə­ lər­dən əli­do­lu gə­lir­si­niz­mi və son gə­tir­di­yi­niz hə­diy­yə ya­­dı­­nız­­da­­dır­­mı­­?

S.S. – Bə­li, son gə­tir­di­yim hə­diy­yə­lər ya­dım­da­dır: bu, Av­ro­pa Şu­ra­sı­na aid sə­nəd­lər idi (red - gülür). İn­di Azər­

bay­can o də­rə­cə­də in­ki­şaf edib ki, bu­ra­da hər bir şe­yi tap­ maq mümkündür. Ona görə də xa­ric­dən gə­ti­ri­lə bi­lə­cək ən ya­xşı hə­diy­yə­ xa­ti­rə­lər, şə­kil­lər, ma­raq­lı he­ka­yə­lər, hiss­lər, ya­şan­mış ha­di­sə­lər və ki­tab­lar­dır.

D.A. – Son vaxt­lar Azər­bay­ca­nın han­sı re­gi­on­la­rı­ na sə­ya­hət et­mi­si­ni­z?

S.S. – Axı­rın­cı də­fə dost­la­rım­la Qə­bə­lə­yə get­miş­dik.

Qə­bə­lə xey­li in­ki­şaf edib. Heç gözlə­mə­di­yi­miz bir Qə­bə­lə ilə qar­şı­laş­dıq. Bun­dan baş­qa, bir müddət əv­vəl ailəm­lə bir­lik­də Lən­kə­ran­da, Şə­ki­də ol­duq. İn­san gəz­dik­cə an­la­yır ki, re­gi­on­la­ra da­ha çox və mütə­ma­di şə­kil­də get­mək və ta­nı­maq la­zım­dır.

D.A. – Be­lə bir fi­kir var ki, psi­xo­loq­dan müsa­hi­bə götürmək, söhbət et­mək çə­tin­dir.

S.S. – Bu cür düşünən­lər var. Be­lə he­sab edir­lər ki, psi­xo­loq həmsöh­bə­ti­nin bey­nin­də olan­la­rı oxu­ya bi­lir, öncə­dən de­mək is­tə­dik­lə­ri ba­rə­də tə­səvvürü olur. Am­ma bu, be­lə de­yil. Ha­mı özü-özlüyündə psi­xo­loq­dur. Hər kəs qar­şı­sın­da olan in­sa­nın ya­şa­dı­ğı hiss­lə­ri, ke­çir­di­yi duy­ ğu­la­rı, di­gər­lə­ri­nə olan müna­si­bət­lə­ri du­ya bi­lir, görür. İn­ san­lar var ki, bu­nu pri­mi­tiv şə­kil­də hiss edir­lər, bə­zi­lə­ri də qar­şı­sın­da­kı in­sa­nı bir psi­xo­loq ki­mi tam ola­raq ta­nı­ya bi­ lir­. Psi­xo­lo­gi­ya­da em­pa­ti­ya adlanan bu hal in­sa­nın in­tui­tiv qa­bi­liy­yə­ti­dir. El­mi psi­xo­lo­gi­ya­isə çə­tin, prob­lem­li, qar­ma­ qa­rı­şıq bir sa­hə­dir.

Gülnar MAYİSQIZI

23

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

“АЛО” “АЛЕ ЛОЛОС”

“АЛЕССАНДРА ЛОЛИТА ОСВАЛДО” 24

Qraham Bell əslində karların səssizliyini aradan qaldırmağa çalışırdı.

Bunu bacarmadı, amma telefon vasitəsilə aralarında kilometrlərlə məsafə olan insanların bir-birilərini eşitmlərini reallaşdıra bildi.

4

fevral 1876-cı ildə şotland əsilli amerikalı Aleksandr Qraham Bell “telefon” adlandırdığı aparatı patentləşdirmək üçün ABŞ-ın patent bürosuna gəlir. Ondan iki saat sonra isə başqa bir amerikalı - Elişa Qrey də eyni tələblə müraciət edir. Elm tarixində bu cür hadisələr dəfələrlə təkrarlanıb. Ancaq həmin gün uğur Bellə qismət olur.

Və o, dünya tarixinə telefonun ilk yaradıcısı adını yazdırmağı bacarır. Baxmayaraq ki, telefonla bağlı kəşfləri həmin dövrdə İnnokennto Manzetti, Antonio Meuççi, Filipp Reys, Tomas Edison və digər alimlər də etmişdilər.

Təxminən bir ay sonra isə (martın 10-da) Bellin əziyyətləri öz bəhrəsini verir, o, öz köməkçisi Tomas Vatsonla ilk telefon danışığını həyata keçirir. Bell iş otağında çalışarkən mayeni üstünə dağıdır və kömək üçün telefonla qonşu otaqda işləyən həmkarına müraciət edir: “Mister Vatson, buraya gələ bilərsinizmi? Siz mənə lazımsınız”. Bu sözlər ilk telefon danışığı kimi tarixə düşür...

UĞURSUZ EŞİTMƏ CİHAZINDAN İLHAMLANARAQ...

Dünyada bir çox ixtiralar təsadüf nəticəsində kəşf edilmişdir. Elə Bellin telefonu kəşf etməsində də təsadüfün böyük rolu olmuşdur. Almaniyanın Fridrixsdorf şəhərindəki karlar məktəbinin müəllimi Filipp Reys eşitmə funksiyasını əks etdirən, telefona bənzəyən aparat düzəltmişdi.

Onun bu ixtirası 1861-ci il oktyabrın 26-da Frankfurt Fizika Cəmiyyətinin üzvləri qarşısında nümayiş olunur.

Lakin Reysin ixtirası xüsusi müvəffəqiyyət qazana bilmir. Mətbuatda da bu barədə mənfi fikirlər yer alır, hətta jurnallardan biri həmin aparatı “oyuncaq” adlandırır.

Lakin Filipp Reys öz ixtirasının dəyərini yaxşı bilirdi. O, 15-20 ədəd belə “telefon” hazırladı və onlardan bir neçəsini satmağa nail oldu. Həmin nümunələrdən biri də təsadüfən bu zaman Şotlandiyanın Edinburq Universitetində oxuyan Aleksadr Bellin əlinə düşdü.

Reysin aparatı ilə tanış olan Bell işıq siqnallarını səslərə çevirən aparat hazırlamaq qərarına gəldi. O, ümid edirdi ki, bununla kar uşaqların danışmağı öyrənmələrinə

25

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

kömək edəcək. Lakin Bell qazanc və sahibkarlıq hissinin hökm sürdüyü Boston şəhərinə qayıtdıqda dərk etdi ki, onun əlində zəngin bir xəzinə var. Bunun üçün telefonu elmi aparatdan geniş istehlakçı dairəsinin istifadə edə biləcəyi praktik alətə çevirmək lazımdır.

O, “Reys prinsipi”ndən imtina etdi və danimarkalı fizik Hans Erstedin və ingilis alimi Maykl Faradeyin elektrik haqqında fikirlərinə əsaslanaraq uzaq məsafələrlə səs əlaqəsi üçün yeni cihazı - əsl telefonu ixtira etdi. ƏSLİNDƏ İSƏ...

Aleksandr Bell telefonu 1876-cı ildə kəşf etsə də, ondan iki il öncə bu ixtiranın icad olunduğu bildirilir. Deyilənə görə, Belldən əvvəl italyalı Antonio Meuççi 1860-cı ildə ilk telefon aparatını icad edib. O, öz ixtirasını “teletrofon” adlandırıbmış. ABŞ-da kasıb immiqrant həyatı sürən Antonio 1874-cü ildə bu ixtirasına patent almaq üçün 10 dollar tapa bilməmişdi. Ondan iki il sonra Qraham Bell öz telefonuna patent aldı və şöhrət qazandı. Ancaq əsl ixtiraçı Antonio Meuççi yoxsulluq içində və tanınmadan vəfat etdi.

İlk telefon stansiyası 1877-ci ildə ABŞ-ın Konnektikut şəhərində fəaliyyətə başladı.

1883-cü ildə isə Boston və NyuYork şəhərləri arasında rabitə əlaqəsi yaradıldı.

26

OĞLUNUN İCAD ETDİYİ TELEFONLA DANIŞA BİLMƏYƏN ANA Telefonu kəşf edərək insanlar arasında ünsiyyəti asanlaşdıran Bell heç vaxt anası və həyat yoldaşı ilə bu aparatla danışa bilmədi. Çünki onun həyatında böyük rolu olan bu xanımlar kar idilər.

Anası anadangəlmə kar olduğuna görə həm babası, həm də atası illərini eşitmə problemləri olan insanlara həsr etmişdilər. Xüsusilə də atası eşitməsələr belə, onlara danışmağı öyrətməyin yollarını tapmağa çalışırdı. Bellin iki qardaşı vərəmdən öldükdən sonra atası onun sağlamlığı üçün Kanadaya köçür.

Atasının ölümündən sonra onun yarımçıq işlərini davam etdirmək üçün çalışan Bell ABŞ-da yaşamağa başlayır. Burada eşitmə problemi olan insanlarla işləyir, səs, akustika məsələlərini araşdırır.

Elmi işlərini həyata keçirmək üçün Bellə hüquqşünas Hubbart maddi və mənəvi dəstək olurdu. Bell də telefonu kəşf etdikdən bir il sonra Hubbart ailəsinin qızı Mabel ilə evlənir. Onu da söyləmək lazımdır ki, 4 yaşından bəri eşitmək qabiliyyətini itirən Mabel həm də karlar məktəbində Bellin şagirdi idi.

Evlənməzdən öncə isə Allessandra Lolita Osvaldo adlı bir qıza böyük məhəbbət bəsləyən Bell elə ilk telefon xəttini də məhz onun evinə çəkmişdi...

“ALO”...

Bu gün hər birimizin gün ərzində dəfələrlə işlətdiyimiz “Alo” ifadəsi də məhz həmin sevginin xatirəsidir. “Alo” gerçək bir sevgilinin, Allessandra Lolita Osvaldonun qısaldılmış adıdır. Bell ilk telefon xəttini sevgilisi olan bu xanımın evinə çəkdiyinə görə ofisində telefon çalanda zəng edənin Allessandra olduğunu bilirdi. Bu səbəbdən də telefonu götürən kimi “Allessandra Lolita Osvaldo” deyirdi.

Bell vaxt keçdikcə sevgilisinin adını qısaldaraq çağırmağa başladı və telefonu hər götürəndə onu “Ale Lolos” deyə səsləyirdi. İcad üzərində işləri uzanıb vaxt qıtlığı çəkdikcə Qraham Bell sevgilisinin adını daha da qısaldaraq “Alo” halına saldı.

Allessandra Lolita Osvaldo telefondan başqa birşey düşünməyən sevgilisinin bitmək-tükənmək bilməyən müşahidələrindən bezməyə başlayınca Qraham Belli tərk etdi. Bell sevgilisinin bir gün onu axtaracağı ümidiylə telefonun başından ayrılmırdı. Şəhərdə çəkilən telefon xəttlərinin sayı da get-gedə artmağa başlamışdı. Artıq Qraham Bellə başqa insanlar da zəng edirdilər. Amma o, hər dəfə zəng edənin sevgilisi olduğunu düşündüyündən telefonu götürən kimi “Alo” deyirdi. O gündən hər kəs telefona cavab verdikdə Aleksandr Qraham Bellin xatirəsinə hörmət edərək “Alo” deməyə başladı. Və beləcə bugün hamımızın işlətdiyimiz, amma yəqin ki, bir çoxlarımızın mənasını bilmədiyimiz “Alo” sözü yarandı... İKİ DƏSTƏKLİ TELEFON Telefon aparatının ixtirasını patentləşdirdikdən sonra Bell 1877-ci ildə özünün “Bell Telephone Company” adlı şirkətini qurdu. Bu tarixdən etibarən telefon insanlar arasında sürətlə yayılmağa başladı. Bir il sonra Amerikada, 1881-ci ildə isə Almaniyada ilk telefon qovşağı quruldu. On il sonra Amerikada telefon istifadəçilərinin sayı 150 minə, İngiltərədə 26 minə, Almaniyada 22 minə çatdı. Ancaq Bellin ixtira etdiyi telefon aparatı indikindən çox fərqlənirdi. İlk vaxtlar bu telefonda danışmaq və qulaq asmaq üçün ayrı-ayrı dəstəklər var idi.

Yalnız sonralar bu iki funksiya bir dəstəkdə birləşmişdir.

EYNİ ANDA SUSAN 13 MİLYON TELEFON Bell daha çox telefon ixtiraçısı kimi taixə düşsə də, onun digər əhəmiyyətli işləri də olmuşdur. Onun kəşflərinin bir çoxu eşitmə problemi olan insanlarla bağlı idi. İcad etdiyi qrammofondan qazandığı pulu da, Fransa hökuməti tərəfindən insanlığa xidmətə görə təltif edildiyi mükafatı da eşitmə problemləri olanlar üçün xərclədi. O, həm də

Öz kəşfi ilə məşhurlaşan Bell heç vaxt nə həyat yoldaşını, nə də digər eşitmə problemi olan insanları diqqətdən kənarda qoymadı. Mabelə yazdığı bir məktubda: “Sənin ərin hansı zirvəyə çıxırsaçıxsın, nə qədər zəngin olursaolsun, əmin ol ki, eşitmə problemli insanları və onların qarşılaşdıqları çətinlikləri hər zaman düşünücəkdir”,deyə qeyd etmişdir.

bütün dünyanın izlədiyi “National Geographic” dərgisinə rəhbərlik edirdi.

Həmçinin o, dəniz və hava nəqliyyatı ilə bağlı layihələr də gerçəkləşdirib. İnsanlar Bellin kəşfini yüksək qiymətləndirdilər. Hətta 1922-ci ildə, yağışlı avqust səhərlərinin birində ABŞ və Kanadada bütün telefonlar bir dəqiqəlik söndürülür. Çünki Amerika Aleksandr Qraham Belli dəfn edirdi, 13 milyon telefon aparatı isə ixtiraçının şərəfinə susurdu...

Rəna KƏRİMOVA

27

ЕЛМ ДЦНЙАСЫ

ЕЙНШТЕЙН ЭЕРИ ДЮНЦР...

Alim­lər gur bığ­la­rı, ağ, da­ğı­nıq saç­la­rı olan, 54 il bun­dan əv­vəl dün­ya­dan kö­çən Al­bert Eynş­tey­ nə bən­zə­yən ro­bot dü­zəl­dib­lər. Ro­bot Eynş­teyn hə­lə ki nis­bi­lik nə­zə­riy­yə­si ki­mi elmi kəşflər etmək iqtidarında de­yil. O, in­san­la­rın üzü­nə ba­xa­raq se­ vinc­li, kə­dər­li, in­cik və s. ol­duq­la­rı­nı mü­əy­yən­ləş­di­rə bi­lir, bu­na uy­ğun re­ak­si­ya ve­rir. Ro­bot əli ilə hə­rə­ kət­lər edə bi­lir və ba­şı­nı yel­lə­mə­yi ba­ca­rır. Ka­li­for­ni­ ya Uni­ver­si­te­ti­nin alim­lə­ri­nin dü­zəlt­di­yi ro­bot 31 mü­ hər­rik­dən iba­rət­dir. On­lar­dan 17-si üz hə­rə­kət­lə­ri­ni et­mə­yə yar­dım­çı olur.

Ro­bo­tu dü­zəl­dən alim­lər­dən bi­ri, Ja­vi­er Mo­vel­ lan: “Ya­rat­dı­ğı­mız bu iş bi­zə in­san­lar və ro­bot­lar ara­ sın­da, hə­qi­qə­tən, ün­siy­yə­tin olub, ola bil­mə­yə­cə­yi­ni gös­tə­rə­cək”, - de­yib.

28

ЕКЗОСКЕЛЕТ ИНСАНЛАРА ГЕЙРИ-АДИ ИМКАН ВЕРИР Fan­tas­tik film və komp­yu­ter oyun­la­rı qəh­rə­man­ la­rı­nın is­ti­fa­də et­di­yi kost­yum­lar ar­tıq re­al­lı­ğa çev­ril­ mək­də­dir. İn­sa­na da­ha güc­lü ol­maq və sü­rət­lə hə­rə­ kət et­mək im­ka­nı ve­rən xü­su­si “ge­yim­lər”, əsa­sən, hər­bi, tib­bi sa­hə­lər­də is­ti­fa­də üçün nə­zər­də tu­tu­lub.

Söh­bət ro­bo­to­tex­ni­ka sa­hə­sin­də in­qi­lab he­sab olu­ nan ek­zos­ke­let­lər­dən ge­dir.

Ek­zos­ke­let in­sa­nın əzə­lə gü­cü­nü ar­tır­maq üçün ro­bot­laş­dı­rıl­mış xa­ri­ci kar­kas­dır. Kar­kas­lar­dan hər­bi sə­na­ye­də da­ha güc­lü zi­re­hin ya­ra­dıl­ma­sı məq­sə­di­ lə is­ti­fa­də olu­nur. Mül­ki sa­hə­də isə da­yaq-hə­rə­kət sis­te­min­də prob­le­mi olan xəs­tə­lə­rin, o cüm­lə­dən əlil ara­ba­sı­na məh­kum edil­miş in­san­la­rın sər­bəst hə­rə­ kət et­mə­si­nə, ye­ni­dən ye­ri­yə bil­mə­si­nə kö­mək üçün ha­zır­la­nıb. Bu cür su­per­kost­yum­lar ti­kin­ti iş­lə­rin­də və ya uç­qun al­tın­da qal­mış in­san­la­rın xi­las edil­mə­ sin­də də ol­duq­ca fay­da­lı­dır.

ЩАЛ (ЩЙБРИД АССИСТИВЕ ЛИМБ)

Ya­po­ni­ya­da ha­zır­lan­mış pers­pek­tiv­li ek­zos­ke­let­ lər­dən bi­ri də ye­ri­mə qa­bi­liy­yə­ti­ni itir­miş, da­yaq-hə­ rə­kət apa­ra­tı xəs­tə­lik­lə­rin­dən əziy­yət çə­kən in­san­ lar, həm­çi­nin ti­kin­ti və xi­la­set­mə iş­lə­ri üçün nə­zər­də tu­tu­lub. İn­san də­ri­si­nə bər­ki­dil­miş elekt­rod­lar sa­yə­ sin­də sis­tem əzə­lə im­puls­la­rı­nı fik­sə edə­rək on­la­rı komp­yu­te­rə ötü­rür. Komp­yu­ter isə öz növ­bə­sin­də ser­voö­tü­rü­cü­lə­ri ak­tiv­ləş­di­rir və bu yol­la bə­də­nə la­ zı­mi hə­rə­kət­lə­ri ic­ra et­mə­yə kö­mək edir. Kost­yum ak­ku­mul­ya­tor ba­ta­re­ya­la­rı va­si­tə­si­lə 3 sa­at müd­ də­tin­də iş­lə­mək qa­bi­liy­yə­ti­nə ma­lik­dir. 4200 dol­lar (3305 AZN) qiy­mə­ti­nə ba­şa gə­lən ek­zos­ke­le­tin ar­tıq küt­lə­vi is­teh­sa­lı­na start ve­ri­lib.

ХОС-2 - “ДЯМИР АДАМ“

ABŞ-ın “Rayt­he­on” şir­kə­ti­nin ha­zır­la­dı­ğı ek­ zoske­let - “də­mir adam” lə­qə­bli apa­rat öz sa­hi­bi­nin gü­cü­nü və sü­rə­ti­ni ar­tı­rır, in­sa­nın or­ta çə­ki­sin­dən 3 də­fə ar­tıq olan yü­kü qal­dır­ma­ğa im­kan ve­rir. Bu­ nun­la be­lə, kost­yu­mun ye­tər­li qə­dər çe­vik ol­du­ğu da bil­di­ri­lir. Mə­sə­lən, fut­bol oy­na­maq və ya nər­di­van­la qal­xıb en­mək­də heç bir çə­tin­li­yin mü­şa­hi­də edil­mə­ di­yi bil­di­ri­lir. Ek­zo­kost­yu­mun hə­rə­kət­lə­ri kü­rək na­ hi­yə­sin­də yer­ləş­di­ril­miş komp­yu­ter­lə ko­or­di­na­si­ya edi­lir. Ye­ga­nə mən­fi cə­hə­ti ek­zos­ke­le­tin tam fəa­liy­ yə­ti üçün yal­nız ka­bel­lə ötü­rü­lən ener­ji qüv­və­sin­dən is­ti­fa­də et­mə­sin­də­dir.

УНИВЕРСАЛ “ЙЦКДАШЫЙАН“

ABŞ-ın “Lock­he­ed Mar­tin” şir­kə­ti­nin məh­su­lu olan ek­zos­ke­le­tin pro­to­ti­pi - HULC (Hu­man Uni­ver­ sal Lo­ad Car­ri­er - yük­da­şı­yan uni­ver­sal in­san) 100 ki­loq­ra­ma ya­xın yü­kü ra­hat da­şı­ma­ğa im­kan ve­rir.

HULC kü­rək­də da­şı­nıl­ma­sı müm­kün olan və 25 kq çə­ki­yə ma­lik bel çan­ta­sı­dır. Kost­yum hə­rə­kət­lə­ri tə­ min edən mik­ro­komp­yu­ter­lə və qur­ğu­nun fəa­liy­yət müd­də­ti­ni ar­tı­ran ener­ji­yə qə­na­ət sis­te­mi ilə təc­hiz olu­nub.

“ЙАШЫЛ“ КЛАВИАТУРА “Fu­jit­su” şir­kə­ti eko­lo­ji tə­ləb­lə­rə ca­vab ve­rən kla­ via­tu­ra­nı təq­dim edib. Kla­via­tu­ra­nın kom­po­nent­lə­ ri­nin 45 %-i bər­pa edi­lən ma­te­ri­al­lar­dan ha­zır­la­nıb ki, bu da is­teh­sa­lın eko­lo­ji cə­hət­dən ef­fek­tiv­li­yi­nə səbəb olur və neft tər­kib­li məh­sul­lar­dan da­ha az is­ ti­fa­də et­mə­yə im­kan ve­rir.

Kla­via­tu­ra­nın 2 əsas kom­po­nen­ti bio­lo­ji ma­te­ri­al­ lar­dan ha­zır­la­nıb. Əl qoy­maq üçün alt­lı­ğın is­teh­sa­ lın­da Ar­bo­form ma­te­ria­lın­dan və əla­və­lə­rin ol­du­ğu tə­bii lif­lər­dən is­ti­fa­də edi­lib. Ekok­la­via­tu­ra­nın əsa­sı ta­ma­mi­lə Bi­og­ra­de (sel­lü­lo­za ase­ta­tın müx­tə­lif növ­ lə­ri) ma­te­ria­lın­dan ha­zır­la­nıb. USB ka­be­li­nin tər­ki­ bin­də isə po­li­vi­nix­lo­rid mad­də­si yox­dur. Mə­lum­dur ki, bu mad­də­nin möv­cud­lu­ğu ka­bel yan­dı­rı­lar­kən yük­sək tok­sik bir­ləş­mə­lə­rin ya­ran­ma­sı­na sə­bəb olur və bu da ma­te­ria­lın uti­li­za­si­ya­sın­da çə­tin­lik­lər ya­ra­dır.

Qiy­mə­ti­nə gə­lin­cə, kla­via­tu­ra ana­lo­ji plast­mas mo­del­lər­lə mü­qa­yi­sə­də o qə­dər də ba­ha ba­şa gəl­ mir.

Nər­min NÖQ­TƏ

29

ЯНЯНЯ

“ЩЯМРЯЙ, ЩЯМХАСИЙЙЯТ, ЩЯМДЯМ ОЛАГ!”

D

e­kabrın 31-i dünya azər­bay­can­lı­la­rı­nın mil­li bir­lik şüa­rı­nın sim­vo­lik günüdür. Bu tarixi biz Dünya Azər­bay­can­lı­la­rı­nın Həm­rəy­lik Günü ki­mi qeyd edi­rik. Va­cib nüans­lar­dan bi­ri də 50 mil­yon soy­da­şı­mı­zı va­hid gün al­tın­da bir­ ləş­di­rən möhtə­şəm bay­ra­mı­mı­zın əs­lin­də Ber­lin di­ var­la­rın­dan baş­la­ma­sı­dır.

1989-cu il­də Ber­lin di­va­rı­nın da­ğı­dıl­ma­sı­na məhz SSRİ rəh­bər­li­yi de­mok­ra­tik hə­rə­kat adı­nı ver­di və bu ad­dı­mı dəs­tək­lə­di. Bəl­kə də 70 il­lik də­mir im­pe­ri­ya özü də bil­mə­dən növbə­ti sər­həd­in da­ğı­dıl­ma­sı­na tə­ kan ver­di. Bu də­fə sökülən, in­san­la­rı bir-bi­rin­dən ayı­ ran di­var­lar de­yil, ti­kan­lı məf­til­lər ol­du…

O tay­lı-bu tay­lı bir ol­maq ide­ya­sı­nın əsa­sı Nax­çı­ van­da fəa­liy­yət göstə­rən Xalq Cəb­hə­si Hə­rə­ka­tı tə­rə­ fin­dən qo­yul­du. 1989-cu il de­kab­rın 31-də Nax­çı­van əha­li­si və zi­ya­lı­la­rı “sər­həd hə­rə­ka­tı”na baş­la­dı­lar. Əha­li Ara­zın o ta­yın­da ya­şa­yan qo­hum-əq­rə­ba­sı və soy­daş­la­rı ilə görüşmək məq­sə­di­lə sər­həd da­yaq­la­ rı­nı söküb da­ğıt­dı. Mər­kə­zin ən sərt təd­bir­lə­ri­nə bax­ ma­ya­raq, nax­çı­van­lı­la­rın cə­sa­rə­ti və də­mir ira­də­si ilə de­kab­rın 31-də bütün sər­həd­lər açıl­dı, in­san­lar görüşdülər.

Fİ­ŞƏNG­LƏR BE­LƏ MA­NE OL­MA­DI...

Hə­min ha­di­sə­lə­rin şa­hid­lə­ri və bir­ba­şa iş­ti­rak­çı­la­rı olan

30

in­san­lar həm­rəy ol­du­ğu­muz günlə bağ­lı ma­raq­lı nüans­la­rı hə­lə də xa­tır­la­yır­lar. O il­lər­də əha­li­nin re­al­laş­dır­maq is­tə­ di­yi “sər­həd hə­rə­ka­tı” ilə bağ­lı iki mövqe ya­ran­mış­dı. Bi­ rin­ci­lər mil­li kim­li­yin dərk olun­ma­sı və bir­li­yi, həm­rəy­li­yi bir günlük də ol­sa bər­pa et­mək üçün bu hə­rə­ka­tın va­cib­li­yi­ni göstə­rir­di­lər. İkin­ci­lər isə hə­rə­ka­tın baş tut­ma­ma­sı üçün ça­lı­şır və in­san­la­rı bu ide­ya­dan əl çək­mə­yə ça­ğı­rır­dı­lar.

Gə­tir­dik­lə­ri sə­bəb­lər də ma­raq­lı idi. De­yir­di­lər ki, bu hə­ rə­kat İran­la sər­həd­də kütlə­vi qır­ğı­na sə­bəb ola­caq və bu qə­dər xal­qı han­sı­sa mümkünsüz ide­ya ar­xa­sın­ca apar­ maq on­la­rı könüllü ölümə götürmək de­mək­dir. Əha­li­ni “sər­həd hə­rə­ka­tı” n­dan ya­yın­dır­maq üçün sər­həd­ya­nı əra­zi­lə­rin mi­na­lan­dı­ğı de­yi­lir­di. Əv­vəl­cə­dən müəy­yən­ləş­di­ri­lən ta­rix gə­lib ça­tan­da “mi­na­lı­dır” sözü be­ lə in­san­la­rı qor­xut­ma­dı. Təhlü­kə­siz­li­yi tə­min et­mək üçün əv­vəl­cə iri ma­şın tə­kər­lə­ri sər­həd­ə bu­ra­xıl­dı. Tə­kər­lər məf­til­lə­rə ya­xın əra­zi­lər­dən keç­dik­cə fi­şəng­lər və xə­bər­ da­re­di­ci ra­ket­lər part­la­yır­dı. Tə­la­şın yal­nız gözda­ğı ol­du­ ğu­nu görən in­san­lar bir nə­fər ki­mi sər­həd­ə doğ­ru irə­li­lə­ di­lər. Bir ailə­ni, ana­nı, ata­nı, qar­da­şı, ba­cı­nı, övla­dı və ən əsa­sı, bir Ürə­yi – Azər­bay­ca­nı iki ye­rə ayı­ran sər­həd­lər məhz hə­min gün da­ğı­dıl­dı.

“Sər­həd hə­rə­ka­tı” özünün ilk il­lə­rin­də Dünya Azər­ bay­can Türklə­ri­nin Mil­li Bir­lik Günü adı al­tın­da fəa­liy­yə­ tə baş­la­sa da, hazırda bu gün Dünya Azər­bay­can­lı­la­rı­nın Həm­rəy­lik Günü adı ilə qeyd olunur. “Sər­həd hə­rə­ka­tı”­nın

de­kab­rın 31-nə sa­lın­ma­sı da tə­sadü­fi de­yil. Hə­rə­kat iş­ ti­rak­çı­la­rı müxtə­lif KİV-lə­rə müsa­hi­bə­lə­rin­də qeyd edir­di­ lər ki, 31 dekabr ye­ni ilə, ye­ni günə baş­lan­ğıc sər­həd­idir.

Məhz bu ta­ri­xi sim­vo­li­ka­ya çe­vir­mək­də məq­səd əsr­lər­dir ay­rı ya­şa­yan in­san­la­rı, Şi­mal­la Cə­nu­bu bir­ləş­di­rə­rək ye­ni sə­hi­fə­yə im­za at­maq idi. Şİ­MAL­L A CƏ­NUB QO­VU­ŞAN­DA… 31 de­kabr­da 70 il “də­mir pər­də­lər” ar­xa­sın­da to­ta­li­tar re­jim­də ya­şa­yan in­san­lar, nə­ha­yət ki, bir-bi­ri­nə qu­caq aç­ dı­lar, həs­rə­tə son qo­yul­du. Bu ha­di­sə Azər­bay­can mil­li ta­ ri­xin­də ən böyük ha­di­sə idi.

Azər­bay­can te­le­vi­zi­ya­la­rın­dan bi­rin­də ya­yım­la­nan bir ve­ri­liş­də 31 de­kabr ilə bağ­lı in­san­la­rın xa­ti­rə­lə­rin­də qa­ lan ma­raq­lı ha­di­sə­lər­dən da­nı­şı­lır­dı. Və müsa­hi­bə ve­ rən­lər­dən bi­ri­nin söylə­dik­lə­ri, sözün əsl mə­na­sın­da, əti­ mi ürpərt­di: “Hə­min gün Şah­dağ­da toy ol­muş­du. Gə­lin­lə bəy toy mə­ra­si­min­dən çı­xıb pal­tar­la­rı­nı də­yiş­mə­dən gəl­miş­di­lər. On­lar da məf­til­lə­ri qır­maq­da kömək edir­di­lər. Sər­həd­lər açı­lan­da cütlük qa­ça-qa­ ça Ara­za tə­rəf get­di. Əl-üzlə­ri­ni çay­da yu­ du­lar, hət­ta onun çirk­li su­yun­dan be­lə iç­di­lər”.

Bu ha­di­sə­lər zə­mi­nin­də dünya azər­bay­can­lı­la­rı ilə əla­qə­lə­rin ge­niş­lən­di­ril­mə­si üçün Hey­ dər Əli­ye­vin tə­şəbbüsü ilə Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­ li­ka­sı­nın Ali Məc­li­si 1991ci il de­kab­rın 16-da hər il de­kab­rın 31-nin Dünya Azər­bay­can­lı­la­rı­nın Həm­rəy­lik Günü ki­mi qeyd edil­mə­si haq­qın­ da qə­rar qə­bul ver­di və onun rəs­mi­ləş­di­ril­mə­si üçün Azər­bay­can Res­ pub­li­ka­sı­nın Ali So­ve­ti­nə qa­nun­ve­ri­ci­lik tə­şəbbüsü ilə müra­ci­ət göndər­di. Çox tə­əssüf ki, si­ya­si ge­di­şat­la­ rın nə­ti­cə­sin­də bu müra­ci­ət ka­ğız üzə­rin­də qal­dı. Xal­qın yek­dil tə­ki­di ilə Hey­dər Əli­yev ha­ki­miy­yə­tə qa­yıt­dıq­dan son­ra dünya azər­bay­can­lı­la­rı­nı ya­xın­laş­ dır­maq is­ti­qa­mə­tin­də ye­ni mər­hə­lə

baş­lan­dı. Böyük səy­lər­dən son­ra, nə­ha­yət ki, 1993-cü il­ də qa­nun qüvvə­yə min­di.

31 de­kabr hə­rə­ka­tı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın ya­ ran­ma­sı­na, azər­bay­can­lı­la­rın öz mövqe­yi­nin və şüu­ru­nun art­ma­sı­na böyük tə­kan ver­di. Mil­li dir­çə­li­şə, əla­qə­lə­rin güclən­mə­si­nə tə­lə­bat da­ha da art­dı. “Sər­həd hə­rə­ka­tı“ nə­ti­cə­siz qal­ma­dı. Bu günə qə­dər ke­çi­ri­lən qu­rul­tay­lar, fo­ rum­lar, təd­bir­lər, dünya azər­bay­can­lı­la­rı­nın həm­rəy­li­yi is­ tiq­amə­tin­də atı­lan ad­dım­lar ol­du.

Həm­rəy­lik günümüz müba­rək, əziz Azər­bay­can­lı­lar!!!

Nər­min NÖQTƏ

31

ЯНЯНЯ

ДЕЪЕМ

Latın dilində “on” (“decem”) mənasını verən ilin sonuncu ayı – dekabr maraqlı bayramları, tarixi günləri ilə təqvimdə özünə xüsusi yer tutub... БМТ ГЕЙД ЕДИР! ЦМУМДЦНЙА ГИЧС ЭЦНЦ

BMT-nin təsis etdiyi günlərdən biri bütün dünyanı cənginə alan İİV/QİÇS probleminə həsr olunub.

1995-ci ildən həmin qurumun təşəbbüsü ilə 1 dekabr Ümumdünya QİÇS-lə Mübarizə Günü kimi qeyd edilir.

Təəssüf hissi ilə onu da deyim ki, dünyada 34 milyon İİV/QİÇS daşıyıcısı mövcuddur və hər il 2 milyona yaxın insan bu xəstəliyə yoluxma nəticəsində vəfat edir.

ЦМУМДЦНЙА ЯЛИЛЛЯР ЭЦНЦ

Beynəlxalq aləmdə əlillərin hüquqlarının qorunması sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilib.

Onlardan ən mühümü 1983-1992-ci illəri əhatə edən Əlillər Onilliyidir.

1992-ci il oktyabrın 14də Onilliyin başa çatması münasibəti ilə BMT Baş Məclisi dekabrın 3-nün Ümumdünya Əlillər Günü kimi qeyd olunması barədə qərar qəbul etmişdir. ЦМУМДЦНЙА ФУТБОЛ ЭЦНЦ

Futbol milyonlarla insan üçün sadəcə oyun deyil, həm də həyat tərzidir. Bu səbəbdən də BMT-nin qərarı ilə hər ilin 10 dekabrı Ümumdünya Futbol Günü kimi qeyd olunur.

Futbol haqqında ilk məlumatlara bizim eradan əvvəl ikinci minillikdə Çin mənbələrində rast gəlinib.

O, Çsu Çyu adlandırılıb, mənası “ayaqla itələmək” deməkdir.

Bəziləri iddia edirlər ki, futbolun ilk sələfləri VIII əsrdə İngiltərədə yaşa

32

yan saksonlar olub. Onlar döyüş meydanında vuruşmadan sonra düşmənlərin kəsilmiş başlarını təpikləyirdilər.

Bunlardan başqa, Beynəlxalq Könüllülər Günü (5 dekabr), Beynəlxalq Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Günü (9 dekabr), Beynəlxalq İnsan Haqları Günü (10 dekabr), Beynəlxalq Dağlar Günü (11 dekabr), Beynəlxalq Miqrant Günü (18 dekabr) də BMT-nin təsis etdiyi xüsusi tarixlərdir. ИНЪЯ БАЙРАМЛАР БУ КИНО КИ ВАР...

1885-ci il dekabrın 28-də Parisdə ilk dəfə geniş ictimaiyyətə “Qatarın La-Sota vağzalına gəlişi” adlı qısametrajlı film nümayiş etdirildi. Ogüst və Lui Lümyer qardaşlarının yaratdığı bu film qısa zamanda bütün dünyaya yayıldı.

Sonralar həmin gün tarixdə Beynəlxalq Kino Günü kimi iz qoydu.

Azərbaycan kino sənətinin tarixi isə 1898-ci il iyunun 21-dən başlayır. İlk filmlər fotoqraf və nasir Aleksandr Mişon tərəfindən çəkilmiş xronika süjetləri (“Bibiheybətdə neft fontanı yanğını”, “Balaxanıda neft fontanı”, “Şəhər bağında xalq gəzintisi”, “Qafqaz rəqsi” və s.) və bir bədii

kinosüjetdən (“İlişdin”) ibarət idi. “МЯЩЯББЯТ РЯМЗИ“ ТАНГОНУН ШЯРЯФИНЯ...

Hər il dekabrın 11-də Argentina müğənnisi, musiqiçi və kino aktyoru, “tanqo kralı” Karlos Qardelin (1890-1935) anadan olduğu gün Beynəlxalq Tanqo Günü kimi qeyd olunur.

Tanqonun vətəni, Argentinanın paytaxtı Buenos-Ayresdə hər il bu məşhur rəqs üzrə dünya çempionatı keçirilir. Hətta bu şəhərdə tanqoya abidə ucaldılıb.

Tanqonu dünya mədəni irsi siyahısına daxil etmiş YUNESKO isə 2010-cu ili “Tanqo İli” elan etmişdi.

Onu da deyək ki, tanqo adının latınca toxunmaq mənasını verən “tangere” sözündən götürüldüyü ehtimal edilir. Yarandığı ilk dövrlərdə (XIX əsr) insanlar tanqo ilə hirslərini, yalnızlıqlarını, sevgilərini və qısacası, həyatlarını anladırdılar.

33

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

ХАТЫРЛАДЫР...

ДАНЫШДЫРЫР...

СУСДУРУР!!!

Mir Tey­mur Məm­mə­dov 1947-ci il­də Bakı şə­hə­rin­də ana­dan olub. 1968-ci il­də Ə.Əzim­za­də adı­na Dövlət Rəs­sam­lıq Mək­tə­bi­ni bi­ti­rib. 1968-78-ci il­lər­də V.Mu­xi­na adı­na Leninqrad (in­di­ki Sankt-Pe­ter­burq – red.)

Ali Rəs­sam­lıq Mək­tə­bin­də və Leninqrad Dövlət Te­atr, Musiqi və Kino İns­ti­tu­tu­nun Rəs­sam­lıq fakül­tə­sin­də təh­si­li­ni da­vam et­di­rib. 1970-ci il­lər­dən “Kir­pi” sa­ti­rik jur­na­lın­da və dövri mət­bu­at­da ka­ri­ka­tu­ra­çı rəs­sam ki­mi fəa­liy­yət göstə­rir. 1980-ci il­dən Azər­bay­can Rəs­sam­lar İt­ti­fa­qı­nın üzvü, 1998-ci il­dən Gürcüstan Rəs­sam­lar İt­ti­fa­qı­nın fəx­ri üzvüdür. O, 49 bir­gə və 10 fər­di sər­gi­nin iş­ti­rak­çı­sı və müəl­li­fi­dir. Də­fə­lər­lə res­pub­li­ka­da və xa­ric­də ke­çi­ri­lən bey­nəl­xalq sər­gi­lər­də iş­ti­rak edib. 2004-cü il­də “Hu­may” mil­li müka­fa­tı ilə təl­tif edi­lib. 2006cı il­də isə “Sülhün el­çi­si” adı­na la­yiq görülüb. Bun­dan baş­qa, Azər­bay­can in­cə­sə­nə­ti­ni xa­ric­də təb­li­ği­nə görə “Si­murq” as­so­sia­si­ya­sı­nın dip­lo­mu ilə də təl­tif olu­nub. 1500-ə ya­xın el­mi və pub­li­sis­tik mə­qa­lə­nin müəl­li­fi­ dir. 2007-ci il­dən Azər­bay­can Ka­ri­ka­tu­ra­çı Rəs­sam­lar Bir­li­yi­nin üzvüdür.

34

O

nə xalq rəs­sa­mı­dır, nə də şöhrət or­de­ni var, sa­də­cə xal­qı­nın sə­nət­ka­rı­dır... Qı­ zıl əl­lə­rin sa­hi­bi, zən­gin iç dünya­sı olan, şə­hə­ri­ni vur­ğun­luq­la se­vən, hər da­şı­nı, hər küncünü də­qiq­lik­lə bi­lən, ta­ri­xi­ni mə­nim­sə­yə­rək bey­ni­nə həkk edən və ən nə­ha­yət, və­tə­ni­ni se­vən bir in­san­dır... Xa­ri­ci ölkə­lər­də sə­fər­də olan­da da­im Azər­ bay­ca­nın qə­dim­li­yi­nin rəsm­lər­də tə­zahürü haq­qın­da mu­ha­zi­rə­lər oxu­yur. O, həm də vur­ğu­nu ol­du­ğu, ya­ra­ dı­cı­lı­ğı­nın, əsər­lə­ri­nin ta­cı say­dı­ğı İçə­ri­şə­hə­ri se­və­rək qo­ru­ma­ğa ça­lı­şan bir və­tən­daş­dır ... Gil­də, ka­ğız­da, kə­tan­da möcüzə ya­ra­dan, on­la­ra can ve­rib ta­ri­xə çe­ vi­rən sə­nət­kar­dır... Evi və ema­lat­xa­na­sı bir mə­kan­da - İçə­ri­şə­hər­də - yer­lə­şən, da­im ax­ta­rış­da olan bu böyük dünya­nın in­sa­nı, rən­ga­rəng və əvəz­siz əsər­lə­rin sa­hi­bi - rəs­sam Mir Tey­mur Məm­mə­dov­dur.

Ema­lat­xa­na­sı­na gi­rən­də gi­lə, ka­ğı­za, kə­ta­na can və ruh ve­rən, işi­nin us­ta­dı olan bu in­sa­nın dünya­sı ada­mı heyran edir... Bi­zi va­leh edən dünya­nın in­sa­ nı­nı Siz­lə­rə ya­xın­dan ta­nıt­maq üçün onun qo­na­ğı ol­ duq...

Anası Dilbər Məmmədova ilə birlikdə

35

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

D.A. – Bir qə­dər ailə­niz haq­qın­da mə­lu­mat ve­rər­ di­niz...

M.T.M. – Mən qə­dim köklə­rə ma­lik bir nə­sil­də­nəm.

Mən­sub ol­du­ğum nə­sil yüzil­lik­lər­dir, da­ha də­qiq de­səm, XII əsr­dən Ba­kı­da ya­şa­yır. Nəs­li­miz­də gə­zən “əf­sa­nə”yə görə, ulu ba­ba­la­rım Şa­ma­xı da­ğı­lan­dan son­ra bu şə­ hə­rə köçüblər. Bi­zim nəs­li­miz­də hə­mi­şə 2 pe­şə prio­ri­tet olub: rəs­sam­lıq və hə­kim­lik. Nə­nəm Nər­giz xa­nım Ha­ cins­ka­ya Fran­sa­da əc­za­çı­lıq oxu­yub. Təh­si­li­ni bi­tir­dik­dən son­ra uzun müddət Ba­kı­da iş­lə­yib. Atam cər­rah, da­yım ney­ro­cər­rah, anam isə rəs­sam olub və uzun za­man bər­ pa­çı rəs­sam ki­mi faə­liy­yət göstə­rib. Anam Di­la­rə Məm­ mə­do­va vax­ti­lə Lə­tif Kə­ri­mo­vun ən se­vim­li tə­lə­bə­lə­rin­dən bi­ri olub. Mən də uşaq­lıq­dan Lə­tif Kə­ri­mov­dan bu sə­nə­tin in­cə­lik­lə­ri­ni öyrən­mə­yə baş­la­mı­şam. Di­la­rə xa­nım 1957-ci il­də Şə­ki Xan Sa­ra­yın­da ça­lı­şan bər­pa­çı­lar­dan bi­ri olub.

Bu sə­bəb­dən iki il yay ay­la­rın­da Xan Sa­ra­yı­nın ya­xın­lı­ğın­ da­kı bir ev­də ya­şa­dıq. Sa­ra­yın di­var­la­rı üzə­rin­də­ki or­na­ ment­lə­ri anam bər­pa edib.

D.A. – De­mə­li, si­zin bu pe­şə­ni se­çə­mə­yi­niz­də Di­la­ rə xa­nım mühüm rol oy­na­yı­b?

M.T.M. – Da­xi­lən zən­gin bir in­san ki­mi ye­tiş­mə­yim üçün anam da­im mə­nə ma­raq­lı ki­tab­lar oxu­ma­ğı məs­lə­ hət görürdü. Çox məş­hur in­san­lar tez-tez bi­zim ailə­yə qo­ naq gə­lir­di­. Mən də hə­min in­san­la­rın sa­yə­sin­də bir çox mət­ləb­lər­dən agah olur­dum. Beş ya­şım­dan şə­kil çək­mə­ yə və plas­ti­lin­lə iş­lə­mə­yə baş­la­mı­şam. Qo­hum­la­rım­dan bi­ri bu ma­ra­ğı­mı görüb bi­zə gə­lən­də mütləq gil gə­ti­rər­di, o da mə­nim ən se­vim­li hə­diy­yəm olur­du. Hə­min gil­dən müxtə­lif fi­qur­lar - əs­gər­lər, tank­lar düzəl­dir­dim... Gi­lim qur­ta­ran­da plas­ti­li­nə ke­çir­dim; am­ma onu hər­dən yer­də və ya­xud pən­cə­rə­nin qı­ra­ğın­da unu­dur­dum. Günün al­tın­ da qal­dı­ğı­na görə əri­yən plas­ti­lin evi çirk­lən­di­rir­di ki, bu da nə­nə­min hirs­lən­mə­yi­nə sə­bəb olur­du. Ayaq al­tın­da qa­lıb pa­la­za ya­pı­şan plas­ti­li­ni ta­pan nə­nəm mə­nə hərdən qu­laq­bur­ma­sı da ve­rir­di.

Da­yım Ha­cıa­ğa Hə­sə­nov da Azər­bay­ca­nın məş­hur hə­kim­lə­rin­dən, cər­rah­lar­dan bi­ri idi. O vax­lar da­yım dis­ ser­ta­si­ya ya­zır­dı və mən onun ağ ka­ğız­la­rı­nı “oğur­la­yıb” rəsm çə­kir­dim. Elə bi­lir­dim ki, onun ka­ğız­la­rı qə­dər gözə­li və tə­mi­zi yox­dur. Rəsm dəf­tər­lə­rim var idi, am­ma da­yı­mın ağ ka­ğız­la­rı mə­nim üçün da­ha cəl­be­di­ci idi. Ağ ka­ğı­za la­ qeyd qa­la bil­mir­dim. Düşünürdüm ki, o, ağ qal­ma­ma­lı­dır.

Mütləq şə­kil çək­mək, onu rəng­lər­lə dol­dur­maq la­zım­dır. İş­lə­mə­yi se­vir­dim və bu ça­lış­qan­lı­ğım mə­ni püxtə­ləş­dir­di.

D.A. – De­dik­lə­ri­niz­dən be­lə ba­şa düşdüm ki, ilk müəl­li­mi­niz ana­nız olub. Bu sə­nə­tin in­cə­lik­lə­ri­ni baş­

36

qa kim­lər­dən öyrən­di­ni­z?

M.T.M. – Beş ya­şım olan­da anam mə­ni məş­hur hey­ kəl­tə­raş Sab­sa­yın ya­nı­na apar­dı. Onun məs­lə­hə­ti ilə mə­ ni An­na İva­nov­na Ka­zar­se­va ad­lı bir müəl­li­mə­nin ya­nı­na şa­gird qoy­du­lar. O gündən eti­ba­rən hey­kəl­tə­raş­lıq­la cid­di şə­kil­də məş­ğul ol­ma­ğa baş­la­dım. 10 ya­şı­ma qə­dər ora­da oxu­dum, öyrən­dim və son­ra hə­min müəl­li­mə­ni hey­kəl­tə­ raş Arif Qa­zı­yev əvəz et­di. Hə­lə ki­çik yaş­la­rım­dan hə­ya­ tım­da hə­min müəl­lim­lə­rin böyük ro­lu olub... Arif müəl­li­min tə­lə­bə­si ol­du­ğum za­man­dan düz 50 il ke­çir, la­kin in­di də ar­xi­vim­də onun mə­nə öyrət­di­yi, çək­dir­di­yi rəsm­lər du­rur.

Rəs­sam­lıq mək­tə­bin­də oxu­du­ğum za­man El­bəy Rza­qu­ li­yev, İz­zət xa­nım Se­yi­do­va ki­mi müəl­lim­lər də mə­nə dərs de­yib­lər. Bun­dan baş­qa, ana­mın mə­nə ver­di­yi sər­bəst­lik bir rəs­sam ki­mi ye­tiş­mə­yim­də çox böyük rol oy­na­dı. İs­tə­ di­yim hər şe­yi çə­kir­dim, anam yal­nız “bəl­kə, be­lə et­sən, da­ha yax­şı olar”, - de­yə məs­lə­hət ve­rir­di. Hə­min o “bəl­ kə­lər” mə­nə san­ki bir sti­mul ve­rir­di və mən, doğ­ru­dan da, da­ha yax­şı çək­mə­yə ça­lı­şır­dım.

26 nömrə­li or­ta mək­tə­bin 8-ci si­n­fi­ni bi­tir­dik­dən son­ra Əzim Əzim­za­də adı­na Rəs­sam­lıq Mək­tə­bin­də oxu­dum.

Ailə­miz­də be­lə bir adət var idi ki, hər han­sı bir cid­di mə­ sə­lə ol­duq­da ha­mı­mız yı­ğı­şa­raq müza­ki­rə edir­dik. Mən mək­tə­bi bi­ti­rən­də də elə ol­du. Ailəm ali təh­sil al­maq üçün ha­ra­da oxu­ya­ca­ğı­mı müza­ki­rə et­di və tə­bii ki, mə­nim is­tə­ yi­mi də nə­zə­rə al­dı­lar. Da­yım cər­rah ol­ma­ğı­mı çox arzulayırdı, onun bu is­tə­yi­nə rəğ­mən, mən rəs­sam­lı­ğı seç­dim və ana­mın yo­lu ilə get­dim. Və təh­si­li­mi da­vam et­dirmək üçün Le­ninq­ra­da yo­la düşdum. Ora­da da Di­yaç­kov, So­ lo­qub ki­mi yax­şı müəl­lim­lər­dən dərs al­dım. Son­ra­lar te­atr rəs­sa­mı ki­mi təh­si­li­mi da­vam et­di­rən­də də yax­şı mək­təb keç­dim, za­man və mə­kan an­la­yı­şı­nı ora­da öyrən­dim. Te­ at­rın ko­ri­fey­lə­ri mə­nə dərs de­yir­di­lər. On­lar­dan bi­ri də re­ jis­sor Ge­or­giy Tovs­to­no­qov idi.

D.A. – De­mək olar ki, müra­ci­ət et­di­yi­niz bütün mövzu­la­rın əsasında İçə­ri­şə­hər dayanır. Bu, nə ilə bağ­lı­dı­r?

M.T.M. – İçə­ri­şə­hər ya­ra­dı­cı­lı­ğı­mın qır­mı­zı xət­ti­dir.

Mən­də bu sev­gi­ni rəh­mət­lik nə­nəm oya­dıb. O, bu sev­gi­ni, hörmə­ti, ta­ri­xə bağ­lı­lı­ğı da­nış­dı­ğı əf­sa­nə­lər­lə, na­ğıl­lar­la, müxtə­lif ha­di­sə­lər­lə, oxu­du­ğu ta­ri­xi ki­tab­lar­la aşı­la­yır­dı.

Za­man keç­dik­cə nə­nə­min ne­cə müdrik bir in­san ol­du­ğu­ nu bir da­ha an­la­yı­ram. O za­man onun da­nış­dıq­la­rı­nı tam başa düşməsəm də, in­di görürəm ki, hə­min yad­daş iş­lə­di­ yim əsər­lər­də vax­ta­şı­rı özünü göstə­rib. Mən İçə­ri­şə­hə­rin məf­tu­nu­yam, vur­ğu­nu­yam, bununla bağ­lı bir sı­ra əf­sa­nə­ lə­ri və na­ğıl­la­rı da qə­lə­mə al­mı­şam.

37

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

D.A. – Ke­ra­mi­ka, qra­fi­ka, yağ­lı bo­ya, hey­kəl­tə­raş­ lıq - bu təs­vi­ri sə­nət növlə­ri­nin han­sı si­zə da­ha ya­xın­dı­r?

M.T.M. – Adə­tən rəs­sam­lar bir və ya iki ma­te­ri­al­la iş­ lə­yir­lər. Bə­zi rəs­sam­lar iş­lə­yər­kən ma­te­ri­al fər­qi­nə önəm ve­rir­lər. An­caq elə­lə­ri də var ki, on­lar üçün ma­te­ri­al se­çi­ mi prob­lem de­yil. Be­lə böyük sə­nət­kar­lar­dan bi­ri Leo­nar­ do da Vin­çi olub. O, is­tə­ni­lən ma­te­ri­al­da özünü ifa­də edə bi­lir­di. Mən də məhz bu cür iş­lə­yi­rəm de­səm, ya­nıl­ma­ ram. Mə­nim üçün də ma­te­ria­lın heç bir önə­mi yox­dur. Gil­ də, ka­ğız­da, kə­tan­da düşündüyümü ya­ra­da bi­li­rəm. Əsas odur ki, ya­rat­dı­ğın hər bir işə can yan­dı­ra­san.

D.A. – İn­də­yə ki­mi nə qə­dər sər­gi­niz təş­kil olu­nub, əsər­lə­ri­niz han­sı ölkə­lər­də da­ha çox alı­nı­r?

M.T.M. – İn­di­yə qə­dər 10-u fər­di ol­maq­la, 49 sər­gim ke­çi­ri­lib. Elə bu ya­xın­lar­da Lit­va Dövlət Uni­ver­si­te­ti­nin rəs­sam­lıq fakül­tə­si­nin də­və­ti­lə ora­da fər­di qra­fi­ka sər­gim təş­kil olun­du. Ora­da açı­lan sər­gi 10 gün da­vam et­di. Sər­ gi ər­zin­də uni­ver­si­tet­də Azər­bay­can ta­ri­xi­nə, mə­də­niy­ yə­ti­nə da­ir müha­zi­rə­lər də oxu­dum. Özümlə sər­gi­yə 21

38

əsər apar­mış­dım və bun­lar Ba­kı, İçə­ri­şə­hər, Azər­bay­can ta­ri­xin­dən bəhs edən əsər­lər idi. Sər­gi böyük re­zo­nans do­ğur­du və əsər­lə­rim bir ne­çə uni­ver­si­tet­də və Lit­va­nın Sey­min­də də nüma­yiş olu­na­caq. Lit­va­dan öncə isə Uk­ ray­na­da ke­çi­ri­lən bey­nal­xalq ke­ra­mi­ka sim­po­ziu­mun­da iş­ti­rak et­mi­şəm. 2010-cu il­də isə İs­ra­il­də ke­çi­ri­lən ke­ra­mi­ ka sim­po­ziu­mu­na qa­tıl­mış­dım. Əsər­lə­rim bir çox ölkə­lər­də var. On­lar­dan ABŞ-ı, bütün Qərb dövlət­lə­ri­ni və Ya­po­ni­ya, İran, İs­ra­il, Türki­yə ki­mi Şərq ölkə­lə­ri­ni qeyd edə bi­lə­rəm. Ən çox iş­lə­rim isə ABŞ, Nor­veç, Türki­yə və Ru­si­ya­da­dır.

D.A. – Siz­cə, yax­şı rəs­sam ol­maq üçün han­sı cə­ hət la­zım­dı­r?

M.T.M. – Tə­bii ki, ilk növbə­də is­te­dad. Bun­dan baş­ qa, yax­şı rəs­sam ol­maq üçün an­caq və an­caq iş­lə­mək, iş­lə­di­yi­niz za­man uğur qa­za­na­ca­ğı­nı­za inan­maq və müvəffəqiyyətdən son­ra da iş­lə­mə­yə da­vam et­mək la­ zım­dır. İş­lə­mə­dən, zəh­mət çək­mə­dən “mən Leo­nar­do da Vin­çi, Sal­va­dor Da­li, Pi­kas­so ola­cam”, - de­yə düşünən­lər özlə­ri­ni al­da­dır­lar. Ona görə də gənc rəs­sam­la­ra yo­rul­

Litvadakı sərgidən görüntülər

39

ЧЯРЧИВЯЙЯ МЯЩКУМ ОЛУНМУШЛАР

ma­dan iş­lə­mə­yi, səbr­li ol­ma­ğı və uğu­ra inan­ma­ğı tövsi­yə edi­rəm.

Mə­nə elə gə­lir ki, hər bir rəs­sam özündən çox və­tə­ni­ni

40

ta­nıt­ma­ğa ça­lış­ma­lı­dır. Azər­bay­ca­nı­mı­zı dünya­ya zən­gin in­cə­sə­nə­ti­miz­lə, mə­də­niy­yə­ti­miz­lə ta­nıt­ma­lı­yıq.

Gülnar MA­YİS­QI­ZI

41

ЭЮЗЦМ ЙОЛЛАРДА ГАЛАНДА...

ИСЛАМА НАХЫШЫНЫ БЯНДЛЯЙЯН АЛИМ İsmayıl Şirvani məscidi və türbəsi, Amasya

Q

af­qaz xalq­la­rı­nın Ru­si­ya ki­mi nə­həng iş­ şa­dı­ğı kən­din və bölgə­nin adın­dan götürülüb. ğal­çı­ya qar­şı uzunmüd­dət­li müba­ri­zə­si­ Oxu­ma­ğı, yaz­ma­ğı, İs­lam di­ni­nin tə­məl ünsürlə­ri­ni ata­ nin ideo­lo­ji əsa­sı­nı ha­zır­la­yan­lar­dan bi­ri sı Şeyx Ən­vər Şir­va­ni­dən öyrə­nən İs­ma­yı­l Şa­ma­xı məd­ haq­qın­da - böyük su­fi İs­ma­yıl Si­ra­cəd­din rə­sə­sində­ Mə­həm­məd Nu­ri Əfən­di­nin yanında təh­silini Şir­va­ni­dən da­nı­şa­ca­ğıq... davam etdirir. Məd­rə­sə­ni bi­tir­dik­dən son­ra İs­ma­yıl Ər­ O, 1782-ci il­də keç­miş Şir­van xan­lı­ğı­nın Bölükət ma­ zin­ca­na ge­də­rək dövrünün məş­hur din alim­lə­rin­dən olan ha­lı­na da­xil olan Kürdə­mir kən­din­də ana­dan olub. İn­di hə­ Övli­ya­za­də Əbdür­rəh­man Əfən­di­nin ya­nın­da bi­lik­lə­ri­ni min kənd ra­yon mər­kə­zi­dir. tək­mil­ləş­di­rir. Müəl­li­mi gənc Bu məş­hur tə­səvvüf ali­mi İs­ma­yı­lın bi­lik­lə­ri­ni yüksək Nəq­şi­bən­di­lik: Nəq­şi­bən­di­lik­də əs­ma, yə­ni Al­ və böyük təş­ki­lat­çı­nın adı qiy­mət­lən­di­rir və ona İs­lam la­hın bə­zi ad­la­rı­nı və onun özünü səs ilə zikr et­mək və so­ya­dı Mövla­nə İs­ma­yıl elm­lə­ri sa­hə­sin­də yüksək bi­ yox­dur. Bu ba­xım­dan tə­ri­qət ha­fi, yə­ni səs­siz zikr ər­ Si­ra­cəd­din əl-Kürdə­mi­ri əşlik sa­hi­bi ol­du­ğu­nu təs­diq­lə­ ba­bı­na da aiddir. Nəq­şi­bən­di­lər tə­ri­qət zən­ci­ri­nin bir Şir­va­ni ki­mi ya­zı­lır. Ona Si­ yən ya­zı­lı şə­ha­dət­na­mə ve­rir. tə­rəf­dən də həz­rət Əli­yə çat­dı­ğı görüşündə­dir­lər. ra­cəd­din lə­qə­bi­ni İs­ma­yı­lın Bun­dan son­ra İs­ma­yıl To­kat Bağ­dad­da ya­şa­yan müəl­li­ mi, həm də tə­ri­qət mürşi­di olan böyük is­lam ali­mi Mövla­nə Xa­lid ve­rib. So­ya­dı ki­mi iş­lə­di­lən əl-Kürdə­mi­ri əş-Şir­va­ni isə do­ğul­du­ğu nəs­lin, ya­

42

şə­hə­ri­nə ge­dir və öz üzə­rin­ də ça­lı­şır.

Daha çox bilgi əldə etmək, dünyagörüşünü ar­tır­maq, məş­hur din alim­lə­ri ilə görüşə­rək on­la­rın nə­zə­riy­yə və

me­tod­la­rı­nı öyrən­mək üçün İs­ma­yıl Bağ­dad­a və Bur­dur­a tə­yir­di.

Alim 7 il Şir­van­da ya­şa­dıq­dan son­ra iş­ğal­çı­la­ra qar­ gedir.

Onun və­tə­nə ge­ri dönüşü Qaf­qa­zın Ru­si­ya tə­rə­fin­ şı müba­ri­zə yol­la­rı­nı öyrən­mək, məş­hur İs­lam alim­lə­rin­ dən iş­ğa­lı il­lə­ri­ ərəfəsinə düşür. Gənc din ali­mi iş­ğal­çı­ dən məs­lə­hət al­maq üçün 1913-cü il­də Həcc zi­ya­rə­ti­nə yol­la­nır. Zi­ya­rə­ti­ni ba­şa la­rın İs­lam di­ni­nə mən­fi vur­duq­dan son­ra hə­min müna­si­bə­ti­nin, xal­qa tu­ İs­ma­yıl Şir­va­ni­nin oğul­la­rın­dan bi­ri Əh­məd Hu­lu­ dövrdə Os­man­lı dövlə­ti­nə tu­lan di­va­nın, iş­ğal­çı or­ si Əfən­di Di­yar­bə­kir­də na­ib­lik, İs­tan­bul­da qa­zi­lik edib. da­xil olan Mək­kə, Mə­di­ du­nun əs­gər və za­bit­lə­ Baş­qa bir oğ­lu Mə­həm­məd Rüştü Pa­şa isə Os­man­lı nə, Qüds şə­hər­lə­rin­də­ki ri­nin qəd­dar­lı­ğı­nın şa­hi­di dövlə­tin­də yüksək dövlət və­zi­fə­lə­rin­də ça­lı­şıb. müqəd­dəs yer­lə­ri zi­ya­rət olur. Tək­ba­şı­na müba­ri­zə Hə­sən bəy Zər­da­bi “Əkin­çi” qə­ze­ti­ni nəşr et­mək edir və im­pe­ri­ya­nın pay­ apar­ma­ğın mümkünsüzar­zu­suy­la İs­tan­bu­la mət­bəə şrift­lə­ri al­ma­ğa ge­dən­də tax­tı İs­tan­bu­la gə­lir. lüyünü görə­rək gənc­lə­ri məhz Mə­həm­məd Rüştü Pa­şa ona yar­dım­çı ol­muş­du.

Bir ne­çə ay İs­tan­bul­ və ye­ni­yet­mə­lə­ri ət­ra­fı­na top­la­yır. On­la­ra İs­lam di­ ni­nin əsas­la­rı­nı öyrə­dib, elm və bi­lik ver­mək­lə ya­na­şı, gənc­lə­ri müba­riz ruh­da tər­ bi­yə edir.

Həyatı daim mübarizə ilə keçən alim in­san­la­ra İs­la­mın də­rin­li­yi­ni göstər­mək məqsədi ilə ata-ba­ba mülkündən əl çə­kir. O, do­la­nı­şı­ğı­nı tə­min et­mək üçün ba­ra­ma­qur­du bəs­lə­mə­yə baş­la­yır. Bu­nun­la da alim ət­ra­fın­da­kı­la­ra din xa­dim­lə­ri­nin əs­lin­də xal­qın sı­ra­dan bir nüma­yən­də­si ki­mi heç bir fərq­li im­ti­ya­za sa­hib ol­ma­dıq­la­rı­nı göstər­mək is­

da qa­lan İs­ma­yıl Şir­va­ni tə­səvvüfü də­rin­dən mə­ nim­sə­mək üçün özünə ka­mil mürşid ax­ta­rır. Onun hə­ya­tın­ dan bəhs edən­lər de­yir­lər ki, İs­ma­yıl Şir­va­ni dövrünün ən məş­hur və­li­lə­rin­dən bi­ri - Ab­dul­lah əd-Dəh­lə­vi­nin mürşi­ di ol­maq üçün pi­ya­da Hin­dis­ta­na yo­la düşə­rək Bəs­rə­yə qə­dər ge­dir. 1813-1817-ci il­lər­də Mövla­nə Xa­li­də mürid­lik edən İs­ma­yıl Şir­va­ni­yə mürşi­di Si­ra­cəd­din lə­qə­bi­ni ve­rir və xal­qı maa­rif­lən­dir­mək üçün Azər­bay­ca­na göndə­rir.

Qı­sa za­man­da İs­ma­yıl Şir­va­ni­nin şöhrə­ti Qaf­qa­za ya­yı­

İsmayıl Şirvani türbəsinin içərisi

43

ЭЮЗЦМ ЙОЛЛАРДА ГАЛАНДА...

görə çar əm­rin­də də­yi­şik­lik­lər edir.

Qaf­qaz­da müri­diz­min sürət­lə ya­yıl­ma­sı, bölgə­nin nə­ həng hər­bi gücü olan Ru­si­ya­ya bo­yun əy­mə­yib ima­mat­la, yə­ni İs­lam di­ni­nin qay­da­la­rı ilə ida­rə edil­mə­si yal­nız Ru­si­ ya­nı de­yil, Av­ro­pa­nın in­ki­şaf et­miş dövlət­lə­ri­ni də qor­xu­ ya sa­lır. İma­ma­tın Qaf­qaz­da uğur qa­zan­ma­sı Av­ro­pa­nın Şər­qə doğ­ru iş­ğal­çı­lıq si­ya­sə­ti­nin so­nu ola­caq­dı. Odur ki, rus höku­mə­ti bütün gücünü bir­ləş­di­rə­rək nəq­şi­bən­di­li­yi, müri­diz­mi öyrə­nib, onun zə­if cə­hət­lə­ri­ni ta­pa­raq da­xil­dən çökdürmə­yə ça­lı­şır­.

Müri­dizm: Qaf­qaz re­gio­nun­da XIX əsr­dən baş­ la­ya­raq Qa­di­ri və Nəq­şi­bən­di­lik­lə bağ­lı ya­ra­nan hə­ rə­kat­dır. İs­ma­il Əfən­di “müri­dizm” ad­lan­dı­rı­lan hə­rə­ka­ta yal­nız ideo­lo­ji güc, mə­nə­vi dəs­tək ver­mə­yib. Şeyx Şa­mil hə­rə­ ka­tı­na döyüşçülər, at­lar, si­lah, hər­bi sur­sat, ər­zaq və ge­ yim göndə­ril­mə­si­ni də təş­kil edib. İs­ma­yıl Əfən­di tez­lik­lə müha­ci­rə­tə göndə­ri­lir. Mürid­lə­ri­nin tə­ki­di və yar­dı­mıy­la Axıs­ka­ya gə­lən İs­ma­yıl Əfən­di bu­ra­da da çox qa­la bil­mir.

Rus­lar 1828-ci il­də Axıs­ka­nı iş­ğal et­dik­də o, Amas­ya şə­ hə­ri­nə müha­ci­rət et­mə­li olur. İs­ma­yıl Şir­va­ni Amas­ya­da yal­nız nəq­şi­bən­di­li­yi təb­liğ Mövlanə Xalidin İsmayıl Şirvaniyə verdiyi icazənamə et­mir­di. Qaf­qaz müca­hid­lə­ri­nə də hər va­si­tə ilə yar­dım lır. Bir çox in­san onun ya­nı­na gə­lə­rək elm və ir­fan dər­si alır. et­mə­yə ça­lı­şır­dı. Bu­na görə də Ru­si­ya­nın xüsu­si xid­mət İs­ma­yıl Şir­va­ni­nin fi­kir­lə­ri onun mürid­lə­ri Xas Mə­həm­məd or­qan­la­rı onun fəa­liy­yə­ti­ni da­im nə­za­rət al­tın­da sax­la­yır­ Şir­va­ni, Mol­la Mə­həm­məd Ya­raq­lı, Ha­cı Əh­məd Qi­ya­si dı. Də­fə­lər­lə Os­man­lı höku­mə­ti­nə mək­tub­lar göndə­rə­rək İs­ma­yıl Əfən­di­dən fəa­liy­yə­ Şir­va­ni, Ha­cı Yah­ya bəy, Ha­ ti­ni məh­dud­laş­dır­ma­ğı tə­ləb cı Mah­mud Ba­ba Kürdə­mir­li, Tə­səvvüf: İs­lam di­nin­də­ki mə­nə­vi hə­ya­tın və əx­ edir­di­lər.

Ha­cı Əh­məd Əfən­di Külüllü, la­qi də­yər­lə­rin adı­dır. Bu fəl­sə­fi-di­ni tə­lim­də in­sa­nın İs­ma­yıl Şir­va­ni təz­yiq­lər­ Cə­ma­ləd­din Qa­zi Qu­mu­ği, nəf­si ilə müca­di­lə apa­ra­raq onu is­lah və tər­bi­yə et­ dən ya­yın­maq üçün 1832-ci Mir Həm­zə Se­yid Ni­ga­ri və mə­si, öz var­lı­ğın­dan və dünya­dan ke­çə­rək Al­la­ha il­də Si­va­sa gə­lir və 9 il ora­ di­gər­lə­ri tə­rə­fin­dən sürət­lə qo­vuş­ma­sı məq­sə­di iz­lə­ni­lir. da ya­şa­yır. Bu­ra­da da onun ya­yı­lır. Nəq­şi­bən­di­li­yin Qaf­ ət­ra­fı­na çox­lu mürid­lər yı­ğı­ qaz­da sürət­lə ya­yıl­ma­sı, bu tə­ri­qə­tə da­ya­nan Qa­zi Mə­həm­mə­din, Həm­zə bə­yin və şır. 1841-ci il­də Amas­ya­ya qa­yı­da­raq fəa­liy­yə­ti­ni da­vam Şeyx Şa­mi­lin apar­dı­ğı müba­ri­zə Ru­si­ya hökumə­ti­ni bərk et­di­rən və Mövla­nə İs­ma­yıl Si­ra­cəd­din Şir­va­ni ki­mi məş­ hur­la­şan böyük din ali­mi 1848-cı il­də və­ba xəs­tə­li­yin­dən qor­xu­ya sa­lır.

Qaf­qa­zın iş­ğa­lın­da göstər­di­yi qəd­dar­lı­ğa görə çar dünya­sı­nı də­yi­şir. Mürid­lə­ri se­vim­li pir­lə­ri­ni Amas­ya ya­xın­ A.R.Yer­ma­lo­vu ca­ni­şin tə­yin edir. A.R.Yer­ma­lov iş­ğal et­ lı­ğın­da­kı Şam­lar qə­bi­ris­tan­lı­ğın­da dəfn edə­rək ora­nı zi­ya­ di­yi əra­zi­lər­də baş qal­dı­ran eti­raz­la­ra və üsyan­la­ra son rət­ga­ha çe­vi­rir­lər. qoy­maq üçün 1825-ci il­də İs­ma­yıl Şir­va­ni və onun ən yaxşı mürid­lə­ri­ni həbs et­di­rə­rək Tif­li­sə gə­tir­di­r. İs­ma­yıl Əfən­ di­nin həb­si Qaf­qaz­da və­ziy­yə­ti da­ha da gər­gin­ləş­dir­di­yi­nə

44

Material Mehmet Rıhtım və Fariz Xəlillinin “Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani” kitabına istinadən hazırlanıb.

reklam

45

ЯНЯНЯ

46

reklam

47

ИНЪЯ СЯНЯТ

ЕЛИН ИНЪЯ СЯНЯТИ

ШЯБЯКЯ

Q

ədim Me­so­po­to­mi­ya ya­şayış məs­kən­lə­rin­də 1926-cı il­də apa­rı­lmış qa­zın­tı­lar e.ə. III mi­ nil­li­yə aid bir sı­ra tikililərdə mis­mar­sız şə­bə­kə iş­lə­mə­lə­ri­ni aş­kar­ layaraq dünya­nın di­qqə­ti­ni İra­qa cəlb et­ di. Da­ha son­ra Su­ri­ya, Mə­ra­keş, Yə­mən, Hə­bə­şis­tan ki­mi ölkə­lər­də ox­şar mə­də­ni nümu­nə­lə­rin aş­kar­lan­ma­sı bu sa­hə­nin hə­lə 5 min il əv­vəl Şərq me­mar­lıq sə­nə­ ti­nin müstə­qil qo­lu ki­mi ink­işaf et­di­yi­ni göstər­di. Am­ma bu is­ti­qa­mət­də ya­zı­lan mo­noq­ra­fi­ya­lar, di­gər el­mi əsər­lər və sə­ nəd­li film­lə­rdə müəy­yən qə­rar­sız­lıq hiss edi­lir­di. Bu çaş­qın­lıq hə­min sə­nət nümu­ nə­lə­ri­nin yal­nız ta­ri­xin sə­hi­fə­lə­rin­də qal­ ma­sı ilə əla­qə­lən­di­ri­lir­di. Hə­qi­qə­tən də, qa­zın­tı­lar is­tis­na ol­maq­la, dünya­nın heç bir ölkə­sin­də şə­bə­kə sə­nə­ti can­lı ola­raq ya­şa­dıl­mır­dı. Da­ha doğ­ru­su, bu cür qə­ bul edil­miş­di. Ta ki, Azər­bay­can bir pən­ cə­rə ki­mi dünya­ya açı­la­na qə­dər.

48

Şə­bə­kə sə­nə­ti müxtə­lif for­ ma­lar­da Azər­bay­ca­nın cə­nub bölgə­sin­də, həm­çi­nin Nax­çı­ van­da da ya­şa­dı­lır. Nax­çı­van­da şə­bə­kə­yə da­ha çox daş qu­raş­ dır­ma­sı for­ma­sın­da türbə­lər­də rast gə­li­nir. Bu­ra­da isə daş­la­rın hər han­sı for­ma­da se­ment və ya yu­mur­ta ya­pış­qan­la bir­ləş­ di­ril­mə­sin­dən söhbət ge­dir.

Bir-bi­ri­nə ke­çi­ri­lə­rək bər­ki­di­lən daş­lar­dan da­ha çox türbə­lə­rin pən­cə­rə­lə­rin­də, qa­pı as­ta­na­la­ rın­da, həm­çi­nin günbəz bə­zək­lə­ rin­də is­ti­fa­də edi­lir.

AZƏR­BAY­CAN­DAN DÜNYA­YA...

1981-ci il­də Azər­bay­ca­na gə­lən CNN ka­na­lı­nın dünya şöhrət­li müxbi­ri Cim Klan­si sə­fə­ri çər­çi­və­sin­də şəx­si də­ vət əsa­sın­da Şə­ki­də olur və bu­ra­da gördüklə­ri onu çox tə­əccüb­lən­di­rir. Bir ne­çə ay əv­vəl Şi­ma­li Af­ri­ka­dan ha­zır­ la­dı­ğı süjet­də it­miş sə­nət nümu­nə­si ki­mi bəhs et­di­yi şə­bə­ kə­çi­lik Qaf­qaz bölgə­sin­də hə­lə də ya­şa­dı­lır­dı...

Da­ha son­ra­lar - müstə­qil­lik dövründə di­gər sa­hə­lər­də ol­du­ğu ki­mi bu sə­nət­də də cid­di ink­işaf müşa­hi­də olun­ma­ ğa baş­lan­dı. 2010-cu il­də Şə­ki­nin “Sə­nət­kar­lıq Pay­tax­tı” se­çil­mə­si şə­bə­kə sə­nə­ti­nin in­ki­şa­fın­da mühüm rol oy­na­dı; tu­rist­lə­rin bu isi­ti­qa­mə­tə ma­ra­ğı da­ha da art­dı, hət­ta in­şa olu­nan otel və di­gər iaşə ob­yekt­lə­rin­də qə­dim in­cə­sə­nət növündən is­ti­fa­də edil­mə­yə baş­lan­dı.

BİR YU­MAQ SAP­DAN BAŞ­LA­NAN YOL...

Bir çox alim­lər he­sab edir­lər ki, şə­bə­kə sə­nə­ti­nin kökündə xal­ça­çı­lıq da­ya­nır. Yə­ni xal­ça üzə­rin­də həkk edi­ lən na­xış­la­rın ağac üzə­rin­də tət­bi­qi və son­ra­lar da­ha da mükəm­məl­ləş­di­ri­lə­rək şüşə və tax­ta­nın qo­vuş­du­rul­ma­sı şə­bə­kə­nin bugünkü an­la­mı­nı mey­da­na çı­xa­rıb. Şə­bə­kə sə­nə­ti­nin dünya ta­ri­xin­də pik nöqtə­si, şübhə­

siz ki, XVI­II əsr­də in­şa edil­miş Şə­ki Xan Sa­ra­yı­dır. Sa­ra­yın pən­cə­rə­lə­rin­də­ki zə­rif şə­bə­kə iki əsr öncə olan görünüşünü sax­la­maq­la, bu gün də öz par­laq­lı­ğı ilə bu­ra­ya gə­lən çox­say­lı tu­rist­lə­rin ma­ra­ğı­na sə­bəb olur.

Bu sə­nət me­mar­lıq­la sıx bağ­lı ol­du­ğun­dan, əsa­sən, mo­nu­men­tal xa­rak­ter da­şı­yır. Şə­bə­kə həm də de­ko­ra­tivtət­bi­qi sə­nət­lə­rin xüsu­si vər­diş, təcrü­bə və tex­no­lo­gi­ya tə­ləb edən çə­tin sa­hə­lə­rin­dən bi­ri­dir. Şə­bə­kə­nin özəl­li­yi on­dan iba­rət­dir ki, fi­qur­lar­da ya­pış­qan və mis­mar­dan is­ti­ fa­də olun­mur. Tax­ta­dan ha­zır­la­nan və rəng­li şüşə ilə bə­ zə­di­lən bu cür çər­çi­və­lər qa­pı və pən­cə­rə ye­ri­nə is­ti­fa­də

49

ИНЪЯ СЯНЯТ

Lən­kə­ran, As­ta­ra, Ma­sal­lı bölgə­lə­rin­də şə­bə­kə yal­nız ağac iş­lə­mə­si for­ma­sın­da tə­şəkkül ta­pıb. Ma­raq­lı­dır ki, cə­nub bölgə­sin­də şə­bə­kə­yə de­mək olar ki, bütün ya­şa­yış ev­lə­rin­də rast gə­li­nir. Sütun­lar, pən­cə­rə ağız­lıq­la­rı, nə­fəs­lik­lər, həm­çi­nin ta­van­la­rın qu­rul­ma­sın­da şə­bə­kə üsu­lun­dan ge­niş is­ti­fa­də olu­nub.

Cə­nub bölgə­sin­də ke­ra­mi­ka şə­ bə­kə­si­nə də rast gə­li­nir. Əsa­sən di­ni ocaq­lar­da is­ti­fa­də edi­lən bu for­ma o qə­dər də po­pul­yar de­yil.

Am­ma ümu­mi­lik­də Şə­ki şə­bə­kə sə­nə­ti isə şüşə və ağac iş­lə­ mə­si­nin ən mükəm­məl for­ma­sı he­sab edi­lir.

edi­lir. Adə­tən şə­bə­kə us­ta­la­rı ənə­nə­vi tə­bi­ət or­na­ment­lə­ ri­nə üstünlük ve­rir­lər. Bu ara­da us­ta­lar mak­si­mum diq­qət­li ol­ma­lı­dır­lar. Bir mil­li­metr səhv işi kor­la­maq­la ya­na­şı, həm də bar­maq­la­rı­nı dəz­ga­ha qur­ban ver­mək de­mək­dir. Am­ ma is­tə­ni­lən hal­da şə­bə­kə hörmək üçün pe­şə­kar­lıq az­dır.

Us­ta­la­rın özünün de­di­yi ki­mi bu­nun üçün hən­də­sə­ni, ri­ya­ ziy­ya­tı və rəsm­xə­ti də bil­mək la­zım­dır. Nə­zə­ri­ni­zə çat­dı­raq ki, şə­bə­kə sə­nə­tin­də hən­də­si fi­qur­lar bir­ba­şa rol oy­na­yır. Çünki bun­lar müxtə­lif bu­caq­lar al­tın­da hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Şə­ bə­kə­də ən çox vaxt alan isə şüşə iş­lə­mə­lər­dir. Elə şə­bə­kə var ki, bir sı­ra­da 14 min his­sə iş­lə­mə olur və elə ən çə­tin ba­şa gə­lə­ni də bu­dur. Bu növ şə­bə­kə­ni ha­zır­la­maq 6 ay vaxt aparır.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

50

51

ДЫСЪОВЕРЙ 10-луг

10 ЯН МЯШЩУР АЛМАЗ İndiyə qədər tapılan ən böyük almaz “Kullinan” adı ilə tanınan daşdır. 1905-ci ildə Cənubi Afrika Respublikasında (CAR) tapılan bu almaz 3106 karat idi. Sonra o, 105 hissəyə bölündü. Həmin qiymətli daşlardan ən iriləri hazırda Britaniya Krallığının xəzinəsindəki kolleksiyaya daxildir. Kullinanı “Afrikanın ulduzu” kimi də tanıyırlar. Ümumiyyətlə, dünyada elə brilyantlar mövcuddur ki, onlar tarixdəki izlərinə görə çox məşhurdurlar. Onları yaxından tanıyaq...

1

Yaşıl Drezden. Açıq yaşıl rəngdə, qüsursuz keyfiyyətə malik brilyantdır. Bu brilyant Almaniyanın Drezden şəhərində saxlanılır və 41 karatdır. XVIII əsrdə Saksoniya hersoqu Fridrix Avqustun aldığı bu almaz məşhur bir zərgər tərəfindən şlyapaya bəzək kimi əlavə edilir. II Dünya müharibəsindən (1941-1945) sonra Sovet İttifaqına gətirilən bu almaz 1958-ci ildə yenidən Almaniyaya qaytarılır.

2 Xoupun almazı. Tünd göy rəngli bu brilyantı 1830-cu ildə zinət əşyaları kolliksioneri, bankir Xoup auksionda əldə edərək ona öz adını verir. 1958-ci ildən Vaşinqtonda saxlanılan bu almaz 44,5 karatdır. Hesab olunur ki, Xoupun almazı bədbəxtlik gətirir.

3 Kullinan I. Şəffaf və rəngsizdir, damcıya oxşar formaya malikdir. Dünyada mövcud olan ən böyük almazdır. Təqribən 530,2 karatdır. Bu brilyant hal-hazırda Tauerdə (Londonda) saxlanılır. O, VII Eduardın skipeterini (hökmdar əsasını) bəzəyir.

4 Sansi. Damcıya oxşar formalı, 55,23 karatlıq bu almaz solğun sarı rəngdədir. Markiz Nikola de Sansi onu İspaniyadan qaçan Portuqaliya şəhzadəsindən almışdır və sonralar brilyanta onun adı verilmişdir. Sansi hazıda Luvr muzeyində saxlanılır.

52

5 Tiffani. 1878-ci ildə Cənubi Afrika Respublikasında (CAR) tapılan bu almaz 128,51 karatdır. Cəmi 2 dəfə taxılan bu brilyant “Tiffani” firması tərəfindən alınmışdır. Hazırda Nyu-York şəhərində yüksək səviyyəli bir mağazanın vitrinini bəzəyir.

6 Koxinur. 180,93 karatlıq bu brilyant 1300-cü ildən bəri mövcuddur. Əvvəllər üzərində sarımtıllıq olsa da, sonradan təraşlama nəticəsində ideal vəziyyətə çatdırılmışdır. Halhazırda Britaniya kraliçası Yelizavetanın tacını bəzəyir. Tauerdə (Londonda) saxlanılır.

7 Kullinan VI. Dünyada ən böyük almaz olan 3106 karatlıq məşhur Kullinan brilyantının 105 hissəsindən biridir. Təqribən 63,6 karatdır. 1911-ci ildə Kraliça Merinin tacına taxılmışdır. 1959-cu ildən bəri broş kimi istifadə olunur. Hal-hazırda Tauerdə(London) qorunur.

8 Nassak. İlkin formada 90 karat olan bu brilyant hazırda 43,88 karatdır. Əvvəllər Bombeyin (Hindistan) Nassak əyalətində Şivanın məbədində saxlanılırdı. 1853-cü ildə ingilislər Hindistanı işğal etdikdə Nassakı qənimət kimi götürmüşlər. 1927-ci ildə Nyu-Yorkda ona zümrüd forması verilir. Hal-hazırda ABŞ-da şəxsi kolleksiyada saxlanılır.

9 Şahın almazı. Hindistanda çıxarılan bu almaz 88,7 karatdır. 1829-cu ildə Çar Rusiyasını təmsil edən A.S.Qriboyedov Tehranda öldürülür. Diplomatik narazıçılıq olmasın deyə İran şahı I Nikolaya bu brilyantı və onunla bərabər başqa zinət əşyalarını göndərir. Hal-hazırda bu brilyant Rusiya Federasiyasının “Almaz Fondu”ndadır.

10 Florentiets. Limon sarısı rəngində olan bu brilyant 137,27 karatdır. 1657-ci ildən bəri Florensiyada Medici ailəsinə məxsus olub. XVIII əsrdən Habsburqların tacına bərkidilmişdir və broş kimi istifadə olunmuşdur. Təəssüf ki, II dünya müharibəsindən sonra bu brilyantın taleyi məlum deyil.

Rəna KƏRİMOVA

53

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

АЗЯРИН ТАЙЫЛАНДЫ

Ç Banqkok

54

örəksiz necə yaşamaq olar? Bunu adi azərbaycanlı təsəvvürünə gətirə bilərmi? Əlbəttə ki, yox! Təbii ki, mən biçimli bədən quruluşuna sahib olmaq üçün yalnız çörəyi deyil, bir çox qidaları rasiondan çıxaran müasir qadınları nəzərdə tutmuram. Səhər yeməyində lavaş, günorta “zavod çörəyi”, şamda təndir çörəyi yeməyə vərdiş etmiş həmyerlilərim çörəksiz həyatın ola biləcəyini ağıllarına belə gətirmirlər.

Asiyada çörək yeyilmir. Düzdür, Filippin, Sinqapur, Malayziya, Tailand, Lanqkavi və Borneo adasında sığınacaq tapmış Bruneyin beşulduzlu otellərinin isveçsayağı masalarında yenicə bişmiş şirin kökələrə iştahla baxa bilərsiniz, ancaq yerli ofisiantların mərhəmət dolu nəzərlərini hiss etdikdə, bu dadlı un məmulatlarını yeməyə utanacaqsınız. Əlbəttə ki, oğrun-oğrun ətrafa boylanaraq tələsik bu təamları yeməyə çalışa bilərsiniz, ancaq belə həyəcanlı anlardan nə ləzzət almaq olar?

YANDIRICI TƏAMLAR Asiyada əsl həzz insanın gözlərini yaşardan, çox kəskin qidaları yemək hesab olunur. Hətta deyərdim ki, qıyıqgözlü asiyalıların gözlərinin belə quruluşunun səbəbi onların “ekstremal” qidalara vərdiş etmələridir. Onlar öz həyatlarını kəskin, istiotlu, acı yeməklərsiz təsəvvür etmədikləri kimi, yuxarıda adlarını çəkdiyim orta statistik azərbaycanlılar da çörəksiz həyatın mövcudluğuna inanmırlar.

Hər bir halda yanmadan yemək yeyəcəyinizə ümid etməyin, çünki asiyalıların az istiotlu anlayışı ilə bizim düşüncələrimiz tamam fərqlidir. Xüsusən də Tailandda...

Hətta mənim çox sevdiyim, dəniz məhsullarından hazırlanan “Tom Yum” adlı sup elə ilk qaşıqdan Avropada təqdim olunan şorbadan fərqlənir – məhz öz kəskinliyi və acılığı ilə... Əgər siz Londonun Saxo ərazisindəki tay restoranında “Tom Yum”u yesəniz, sadəcə yanğı hiss edəcəksiniz, amma Tailandda od tutub alışacaqsınız.

Gürcü mətbəxi də kəskinliyi ilə seçilir. Ancaq təəccüblüsü odur ki, gürcü yeməklərindən sonra siz bütün günü mədənizin yandığını hiss edirsiniz, tay mətbəxinin qidaları isə çox tez “soyuyur”. Elə bil ki, az əvvəl od tutub yanan siz deyildiniz, alov hissi qısa müddətdə keçib gedir.

Taylar ağıllarına gətirə bilmirlər ki, planetin harasındasa elə bir mətbəx olsun ki, orada hazırlanan yeməklər ağızda vulkan yartamasın, soussuz, istiotsuz və müxtəlif ədviyyatlarsız bişirilsin.

Tailand əhalisi küçədə çox yemək yeyir. Ona görə də hər addımda, kiçik dükanlarda yeməklər satılır; bizim dönərə oxşayan – tez hazırlanan və baha olmayan. Taylar ədviyyatların yaxşı qarışması, yağın ətrinin çıxması üçün toyuq, ət və ya krevetka qatılmış yeməkləri tavada və ya qazanda qızardırlar. Burada bir neçə gün qaldıqdan sonra yemək qoxularının ağırlığını çətinliklə qəbul edəcəksiniz, onlar öz tündlükləri ilə sizi bihuş edəcək. Əgər dəniz məhsullarının həvəskarısınızsa, o zaman bura əsl sizin məkanınızdır. Hətta ən kasıb taylı belə özünə dənizin bəxşişlərini rəva görə bilir, çünki Tailandda bu qidalar çox ucuzdur. Müxtəlif ölçülü krevetkalar hər addımda satılır, amma bundan da yorulmağa başlayırsan, Bakı kafelərində pivəylə verilən bapbalaca krevetkaları xiffətlə yad edərək...

Tailandda çərəz kimi müxtəlif həşəratlar yeyilir.

Böcəklər, çəyirtkələr, tarakanabənzər yaramazlar – bütün bunlar bizim saca oxşayan tavalarda qızardılır. Bu ölkəyə səfər edən azərbaycanlılar üçün belə çərəzlər həmişə zarafat mövzusu olaraq xatırlanır.

55

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

Tayların vətənində iki həftə qaldıqdan sonra burada təqdim olunanlardan fərqli bir yemək istədim. Beynimə suda bişirilmiş, kök budları olan, yağlı bulyonlu toyuq düşdü. Tanrının mərhəməti mənimlə idi! Bir tay qəsəbəsindən keçərkən təsadüfən o qədər də böyük olmayan bazarın yaxınlığında yerləşən kiçik bir restoranda qaynadılmış toyuğun aşçı tərəfindən tavaya atılacağını gözlədiyini gördüm. Təlaşla kulinarın əlindən tutub dayandırmağı bacardım, arzularımı öldürməsinə icazə verə bilməzdim.

“O, hələ hazır deyil, cənab. Mən sizə bişməmiş yemək sata bilmərəm! Siz bunu necə istəyə bilərsiniz?” – aşçı etiraz etdi. Mən isə uzun-uzadı and içərək onu inandırmağa çalışırdım ki, heç nə olmayacaq, artıq Vətənimdə də dəfələrlə belə “günah” işlətmişəm, bu cür yeməklər bizdə çiy hesab edilmir və mən söz verirəm ki, ölməyəcəm...

Taylar çox qonaqpərvərdirlər – gözlərimdə suda bişirilmiş toyuqdan uzun müddət ayrı qalmağımın iztirabını görəndə aşpazın mənə rəhmi gəldi.

Bu nədir? Qısa müddətdə alaçiy toyuğu yeyən ağ əcnəbi barədə xəbərlər qəsəbəyə yayıldı və heyrətli baxışlarla bizi izləyən yerli əhali tərəfindən dövrəyə alındıq.

Onlar barbar bir insanın əlləri ilə “yazıq” quşcuğazı necə parçaladığına, “günahsız” canlının üzərinə yalnız duz səpərək hərisliklə tikələri ağzına ötürməsinə təəccüblə tamaşa edirdilər.

TAİLANDDA HƏYAT Ağır-ağır keçən həyat yalnız Tailandın kiçik kəndlərində hökm sürür. Banqkokda isə həyat o qədər coşqun keçir ki, heç nə anlamırsan – ya qoxulardan, ya ətrafı bürüyən səsküydən, ya da tüstüdən başın gicəllənir. Yol hərəkətini nizamlayan polislər öz xidmətlərini respirator (ağzı və nəfəs borularını zəhərli qazlardan və tozdan qoruyan cihaz) taxararaq həyata keçirirlər, əks halda uzun müddət qələbəlik yolayrıclarında qalmaq toksikoloji problemlərlə nəticələnə bilər. Əgər “Bayok Sky” göydələninin sonuncu mərtəbəsindən baxsanız, duman və tüstü örtüyündən küçəni görmək demək olar ki, mümkün olmayacaq. Lakin bu hal hər il milyonlarla turistin ölkəyə səfər etməsinə maneə törətmir. Düzdür, çox az insan tapılar ki, Banqkokda uzun müddət ləngisin; tüstülü havanı ciyərlərinə çəkib, Qızıl Buddanı seyr edib, saysız-hesabsız barlardan birində əylənib şəhərin gecə həyatı ilə tanış olduqdan sonra turistlər Tailandın müxtəlif yerlərinə səpələnirlər. Kimi adaya gedir, bəziləri Pattayaya uçur, bir qisim turistlər isə kənd həyatının gözəlliklərini yaşamağa çalışırlar. Məşhur

56

kurortlarda isə tamam fərqli ab-hava hökm sürür – burada təmiz hava, su və günəş var. Həm də Şərq üslubunda olan dəbdəbəli otellər...

Tailandda həyat o qədər də baha deyil, elə ona görə də təqaüdə çıxmış bir çox avropalılar öz həyatlarının qürub çağını yaşamaq üçün bu ölkəyə üz tuturlar. Burada 50 min dollara kiçik bir ev almaq olar. Sevimli tay həyat yoldaşının xərcləri isə qəpik-quruşla ölçülür. Ona nə bahalı şubalar, nə də brilyantlar almaq lazımdır. Hər halda bir çox təqüdçülərin qrafiki belədir – yazda onlar çiçəklənən vətənlərinə gedirlər, Avropada şiddətli soyuqlar düşəndə isə öz tay mənzillərini yada salırlar, burada onları yerli

rəfiqələri səbirsizliklə gözləyirlər. Onların təqaüdü həm evi dolandırmağa, həm də sevimli xanımlarına kifayət edir.

Tailandda qız uşağı dünyaya gətirmək bir ömür boyu həyat yoldaşının minnətdarlığını qazanmaq deməkdir, həmçinin qayınananın və bütün nəslin... Oğul anaları utancla baxışlarını gizlədirlər, rəfiqələrinin qız doğması xəbəri isə onların qəlbini sərhədsiz qibtə və paxıllıqla doldurur.

TAY QADINLARI Tay qadınlarının ən böyük arzusu ağ insana ərə getməkdir. Əgər onlar buna nail olsalar, dünyanın ən vəfalı, sədaqətli həyat yoldaşına çevrilirlər. Tay həyat yol-

57

АДАМА ЭЯЗМЯК ГАЛЫР

daşı – düzgünlüyün, qayğıkeşliyin, itaətkarlığın etalonudur. Bu cəhətlər azadlıq, hüquq bərabərliyi, feminizm və kişilərin həyatını cəhənnəmə döndərən digər hallardan yorulan avropalıları onlarla evlənməyə vadar edir. Tay qadınları, həm də işgüzardırlar, iltifatlıdırlar və onlar doğulduqları gündən kişilərin yer üzündə ən ali varlıq olduğunu

58

qəbul edirlər. Çünki müqəddəs Budda belə buyurur. Onların fikrincə, qadının vəzifəsi – kişinin həyatını asan və qayğısız etməkdir.

Azər QƏRİB

59

ЪАНСАЬЛЫЬЫ, МЯЩЯББЯТ!

ЩАВАДАН АСЫЛЫ ОЛАНЛАР Maqnit qasırğaları zamanı infarktların sayı 3, insultlar 2, stenokardiya tutmaları isə 1,5 dəfə artır.

S

inoptiklərdən meteohəssas insanlara xəbərdarlıq! Çox tez-tez hava proqnozunu izləyərkən bu sözləri eşidirik. Bir çox hallarda belə informasiyaya diqqət yetirmirik. Əslində isə dəyişkən hava şəraiti, atmosferdə baş verənlər sağlamlığımıza xətər yetirir. Ona görə də sinoptiklərin xəbərdarlığını nəzərə almaq lazımdır! Xüsusən də yağışlı, soyuq günlər yaşadığımız bu dövrdə...

HAVANIN ŞILTAQLIĞINA DÖZMƏYƏNLƏR Havaların dəyişkənliyi, güclü küləyin əsməsi, yağışın yağması və s. son zamanlarda bir çox insanların həssaslığını artırıb.

Adətən gənc və güclü orqanizm atmosfer dəyişikliklərinə asanlıqla və əziyyətsiz uyğunlaşır. Orta və ahıl yaşlı, həmçinin emosional və həssas insanlarda havanın şıltaqlıqlarına adaptasiya prosesi çətinliklə baş verir. Onlar sanki canlı barometr kimi havanın dəyişəcəyini bir və hətta iki sutka əvvəl hiss etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Güclü baş ağrıları, oynaq ağrıları, arterial təzyiqin dəyişməsi, ümumi zəiflik, bəzən isə depressiv vəziyyətlərlə müşayiət olunan bu vəziyyət meteoasılılıqdır.

Havaya qarşı daha çox reaksiya verən infarkt və ya

60

insult, kəllə-beyin travması keçirmiş, ateroskleroz, hipertoniya, ürəyin işemik xəstəliyi, bronxial astma, allergik reaksiyalar və ya piylənmədən əziyyət çəkən insanlardır.

Meteohəssaslıq yeniyetmələrin cinsi yetkinləşmə dövrü və menopauza zamanı, həmçinin təbiət qoynunda az istirahət edən, hərəkətsiz həyat tərzi sürən və ata-babaları havanın dəyişməsinə qarşı həddən artıq həssas olan insanlarda yarana bilər.

Tibbi statistik məlumatlara görə, əhalinin 35%-i meteohəssasdır. Atmosfer təzyiqi, havanın hərarəti və rütubətin kəskin şəkildə dəyişməsi belə insanlar üçün əsl cəzadır.

HƏRƏDƏ BİR CÜR...

Meteohəssas insanların hər biri bu prosesi müxtəlif cür keçirə bilər. Bu, onlarda meteoasılılığın hansı formasının mövcud olması ilə bağlıdır: • Yüngül meteohəssaslıq — yalnız əzginlik, yuxusuzluq və ya əksinə, məyusluq və yuxululuq ilə özünü göstərir; • Orta meteoasılılıq — arterial təzyiqin kəskin şəkildə dəyişməsi, ürək ritmi və nəbz pozğunluğu ilə xarakterizə olunur; • Ağır meteopatiya — ürək nahiyəsində kəskin ağrılar, təngnəfəslik, baş gicəllənməsi, qulaqlarda küy, oynaq və əzələ ağrıları ilə müşayiət olunur.

TEMPERATUR, NİSBİ RÜTUBƏT VƏ ATMOSFER TƏZYİQİNƏ GÖRƏ...

Meteoasılı insanların əhvalı havanın hərarətinin kəskin enməsi (8-10°C), bərk qar və ya şiddətli yağış yağması ərəfəsində pisləşə bilər. Belə hava şəraiti xroniki infeksiyaların, ürək tutmalarının sayını artıra, eləcə də sinir, endokrin və hormonal sistemlərin fəaliyyətinin pozulmasına səbəb ola bilər.

Yüksək rütubət (85%-dən yuxarı) oynaq, dayaqhərəkət xəstəlikləri, eləcə də xroniki bronxiti olan insanların vəziyyətini pisləşdirərək soyuqdəymə və iltihablaşma riskini artırır.

Atmosfer təzyiqinin sutka ərzində 78 mm.c.süt.-na qədər kəskin dəyişməsi ürək və ağciyərin işinə, damarların vəziyyətinə mənfi təsir göstərir.

KÜLƏKLİ VƏ KÜLƏKSİZ Külək də insanların səhhətinə təsirsüz ötüşmür. Az buludlu və küləksiz hava şəraitində atmosfer təzyiqi yüksək olur. Belə günlər allergiklər və hipertoniklər üçün ağır keçir, çünki atmosferdə zərərli maddələrin qatılığı və hipoksiya artır.

Güclü külək isə psixikası zəif olan insanlarda yuxusuzluq, səbəbsiz narahatlıq və damar spazmına səbəb ola bilər. Dumanlar havada müxtəlif çirklənmənin toplanmasına səbəb olmaqla yanaşı, orqanizm üçün zəruri olan günəş şüalarının qarşısını tutur, endokrin sistemi xəstəlikləri olan insanlara və menopauza dövründə olan qadınlara mənfi təsir göstərir.

damar sistemi xəstəlikləri olan və hipertoniyalı xəstələr maqnit qasırğalarına qarşı xüsusi ilə ağır reaksiya verirlər.

Həmçinin insan orqanizmi ətrafındakı maqnit sahəsinin dəyişikliyini qanın tərkibinin dəyişməsiylə cavablandırır: maqnit qasırğaları zamanı insan bədənindəki qan qatılaşır, damarlarda daha yavaş hərəkət edir. Hüceyrələrin oksigen və qida maddələriylə təminatı da pisləşir.

NƏ ETMƏLİ?

Meteoasılılıq xəstəlik deyil, lakin əhvalın vəziyyətinə qarşı yüksək diqqət tələb edir. Havanın dəyişməsinə qarşı xüsusi həssaslıqla reaksiya verənlər günlərini hidrometeorologiya mərkəzinin proqnozunu nəzərə almaqla planlaşdırsalar, yaxşı olar. Həkimlər isə meteoroloji dəyişkənlikləri dəf etmək üçün insanların aktiv həyat tərzi keçirməsini və düzgün qidalanmasını vacib sayırlar. İmmun sistemini gücləndirmək məqsədi ilə A və C vitaminləri, mineral maddələr, mikroelementlər qəbul etmək məsləhətdir. Əlverişsiz hava şəraiti olan günlərdə çoxlu ət, yağlı və qızardılmış xörəklər yemək düzgün deyil. Rasiondan tünd ədviyyat və alkoqolu da xaric etmək lazımdır.

Rəna KƏRİMOVA

MAQNİT QASIRĞALARI Yer kürəsinin geomaqnit sahəsinin dəyişməsi (maqnit qasırğaları) də meteohəssas insanlar üçün əsl sınağa çevrilir. Bu, nə deməkdir? Məlumdur ki, Günəş üzərində vaxtaşırı güclü partlayışlar baş verir və fəzaya dolu hissəciklər axını atılır. İki sutkadan sonra bu axınlar Yer kürəsinin maqnit qişasına (maqnitosfera) çatır və onunla qarşılıqlı əlaqəyə girərək qasırğa törədir. Beləcə, hətta tamamilə sağlam insanın da əhvalını pisləşdirə biləcək maqnit qasırğası başlayır. Adətən, qasırğa başlanmazdan bir sutka əvvəl kəskin hava çatışmazlığına qarşı orqanizmin cavab reaksiyası yaranır: beyin hüceyrələrinin işi pozulur, sinir ucluqlarının reaksiyası kütləşir ki, bu da diqqəti cəmləmək qabiliyyətinin, yaddaşın azalmasına və əsəb pozğunluğuna gətirib çıxarır. Məhz bu səbəbdən də avtoqəza, ağır travma, bədbəxt hadisə və özünəqəsd hallarının çoxu günəş fəallığı günlərinin üzərinə düşür. Qan-

61

ДАШ-ГАШ

“ЮЛДЦРЯН ЭЮЗЯЛЛИК“ 62

Y

unanlara görə, Tanrının gözyaşları, romalıların fikrincə, səmadan tökülən ulduz qırıntıları, hindlilərin qənaətincə isə xəstəlikləri, oğruları, şeytani gücləri özündən uzaqlaşdıran nəzər tilsimidir. Əfsanələrlə, sirlisehrli özəllikləri ilə bir çox insanı özünə bağlayan bu daş bütün dövrlərdə dünyanın ən zəngin və güclü insanlarının maraq obyekti olub... Bəli, söhbət qiymətli və nadir, eyni zamanda sevgi və bağlılıq rəmzi sayılan brilyantlardan gedir. Ancaq brilyant digər qiymətli daşlardan fərqli olaraq, birbaşa təbiətdən alınmır. Brilyant almazın təmizlənmiş, cilalanmış formasıdır.

DİNAZAVRLARDAN QƏDİM DAŞ “Diamond is forever” (“Almaz əbədidir”) deyimi, sadəcə bu qiymətli daşların insan hissləri ilə onlar arasındakı qəribə, əbədi bağlılığını izah etmir, həm də almazların tarixinin qədimliyindən xəbər verir. Almazın yaşı 3 milyard il əvvəldən başlanır. Hətta almaz dinazavrların var olduğu dövrlərdən belə daha əvvəl mövcud idi. Yüksək istilik və təzyiq altında yer qabığının dərinliklərində kristallaşan almaz sonralar vulkanik lavaların vasitəsilə üst səthlərə çıxdı. İlk almaz daşı b.e.ə. 800-cü ildə Hindistanda bir çayın kənarında tapılır. Əsrlər boyunca bu qiymətli daşı Sibir və Kanadanın donmuş tundralarından, Afrikanın istidən yanan çöllərinə və okean diblərinə qədər hər yerdə axtarırlar. Bunların da çox az miqdarı ləl-cəvahiratda istifadə edilə biləcək böyüklük və keyfiyyətə malikdir. Almazı cilalayıb brilyant hazırlayanda isə çəkisinin 40-60 faizini itirir.

Saf karbondan meydana gələn almazın ən çox diqqət çəkən xüsusiyyəti sərtliyidir. Fiziki xüsusiyyətlərinə görə çox möhkəm olan almaz, hətta şüşəni də kəsir. Almaz, həmçinin dayanıqlılığı və işığı çox yaxşı qırmasına görə də əvəzsiz sayılır. Ancaq almaz kristalları o qədər də bol deyil. Dağınıq halda olan almaz parçalarını tapmaq heç də asan olmur. Yerin səthinə yaxın mənbələr olduğu kimi, 300 metr dərinlikdə də yataqlar var. Ümumiyyətlə, bir karat təbii almaz əldə etmək üçün 250 ton filiz çıxarmaq lazımdır. Bu da almazın əldə olunmasının çətinliyini və dolayısı ilə “daş-qaşın şahı” sayılan brilyantın qiymətinin bahalığının səbəbini açıqlamış olur.

MƏĞLUBEDİLMƏZ KİŞİ DAŞI Qədim yunanlar almazı “adamas”, yəni məğlubedilməz sözü ilə adlandırırdılar. Bu da təsadüfi deyil, çünki o dövrdə hesab olunurdu ki, almaz sahibini məğlubedilməz edir, ruhları, pis fikirləri qovur, onu bir çox başqa çətinliklərdən qoruyur. Orta əsrlərdə isə geyimə tikilmiş almaz qırıntısının pis gözlərdən və qəddar ruhlardan qorumaq gücünə malik olduğunu düşünürdülər. Hindistanda və İranda yeni doğulmuş uşağa ad qoyan zaman onun başına bir çimdik almaz tozu səpərdilər. Hesab olunurdu ki, bu uşağın sağlamlığını, uzunömürlülüyünü və əmin-amanlığını təmin edir.

XI əsrdə macar şahzadələrindən biri öz tacına almaz taxır. Həmin vaxtdan da qüdrətin və gücün simvolu olan almaz kralların tacında öz yerini alır. Deyilənlərə görə, bu daş döyüşdə cəsarət və igidlik hissi aşılayırmış.

63

ДАШ-ГАШ

Münəccimlər isə bildirirdilər ki, almaz çox qüüvvətli daşdır və hər insan onu daşımaq gücündə deyil. Onlar təmənnasız, hədiyyə şəklində alınmış almazların daha güclü olduğunu deyirdilər. Hesab edirdilər ki, bu daş hədiyə olunarsa və ya nəsildən-nəslə ötürülərsə, sahibinə xoşbəxtlik gətirə bilər. Satın alınan almaz isə qorxulu daş sayılırdı. Münəccimlər deyirdilər ki, satın alınmış daşın sahibinə “alışması” üçün ən azı 9 il lazımdır. Oğurlanmış almaz isə sahibinə bədbəxtlik gətirən bir daş sayılırdı. Belə daşın sahibinə deyil, onun üçüncü nəslinə, yəni nəvələrinə xeyir gətirəcəyi bildirilirdi. Ənənəyə görə qədimdə almazı kişi daşı hesab edirdilər.

Qadınlar isə bu daşı yalnız 30-35 yaşlarından sonra üzərlərində gəzdirə bilərdilər. Qədim dövrün həkimləri almazın qızlarda yetkinlik prosesinə, daha sonra isə hamiləliyə maneçilik törətdiyini, doğuşu çətinləşdirdiyini qeyd edirdilər.

SEVGİ DAŞI XV əsrə qədər krallara özəl olan, onların güclərinin,

64

cəsarətlərinin və məğlubedilməzliyinin rəmzi sayılan almazlar həmin vaxtdan etibarən, həm də əbədi sevginin simvolu statusunu qazanır. 1477-ci ildə Avstriya hersoqu Maksimilian nişanlısı Mariya Burqundskayaya almaz qaşlı üzük hədiyyə edir. Həmin dövrdə Hindistandan gətirilmiş bu daşlar Avropa saraylarında geniş yayılaraq nişan üzüklərini bəzəməyə başlayır. Orta əsrlərdə almaz ərin öz qadınına olan sevgisini artırmaq gücünə malik tilsim hesab olunurdu. Hətta yunanların sevgi Tanrısı Erosun oxunun başlığının da almazdan ibarət olduğuna dair güclü inanc var idi.

MÜSBƏT EMOSİYA MƏNBƏYİ Yer üzünün ən sərt, davamlı və parlaq maddəsi olan almazın insana bayram, şənlik əhval-ruhiyyəsi gətirdiyini deyirlər. Almaz müsbət emosiya mənbəyi sayılır. Onun enerjisinin ürəyə və beynə xeyri olduğunu, əsəb sistemini sakitləşdirdiyini, psixi xəstəlikləri, yuxusuzluğu aradan qaldırdığını qeyd edirlər. Almazın sahibinə uğur gətirməsi, xəstəliklərdən, zədələrdən və yaralardan qoruması haq-

da inanclar var. Almaz orqanizmi sakitləşdirir, tənəffüs orqanlarını qoruyur. Qan zəhərlənmələrinə qarşı təsiri var.

Amma almaz həm də “öldürən gözəllik”dir...

“QATİL” BRİLYANT “Parlaq və gözqamaşdırıcı” pərdəsi altında brilyantın qətl üçün alət olması barədə yəqin ki, çox az insanın məlumatı var. Siz necə, brilyantın kimyəvi tərkibində çox güclü “zəhər”in olduğunu bilirdinizmi? Qədimdə hesab edirdilər və indi də təkidlə bildirirlər ki, bu çox sevimli və qiymətli daşı ağızda saxlamaq həyat üçün təhlükəlidir.

Hələ orta əsrlərdə insanlar almazın bu “öldürücü” xüsusiyyətindən xəbərdar idilər. Tarixi əsərlərdə verilən məlumatlara əsasən, hətta bəzi imperatorlar, hakimlər də almazdakı “qatil”in xidmətlərindən tez-tez istifadə edirdilər; öz brilyant üzüklərini əlaltılarından birinə verərək söyləyirdilər: “Bu, filankəsin ölümünün qiymətidir”. Deyirlər ki, hakimlərin xüsusi təlimli “muzdlu qatillər”i almaz tozunu su ilə qarışdıraraq öz qurbanlarına verir və onlar da tədricən əzab-əziyyətlə ölürdülər.

NADİR VƏ QİYMƏTLİ 1995-ci ildən bəri almaz yüksək temperatur və təzyiq üsulu ilə süni şəkildə də alınır. Lakin təbii almaz sünidən qat-qat qiymətlidir. Ona görə də əsl brilyantlar hər zaman böyük rəğbət görür. Əslində brilyant sözü material deyil, almazın cilalanmış formasının adıdır. Keyfiyyətli bir brilyant seçmək istərkən zəruri olan əsas özəllikləri – karat ağırlığı, təmizlik, rəng və cilalanma xüsusiyyətlərini nəzərə almaq gərəkdir. Brilyantın dəyəri nadir olmasına, qiyməti isə qeyd edilən dörd özəlliyinə bağlıdır.

Karat ağırlığı. Bir karat 200 milliqrama (0,2 qram) bərabərdir. Digər daşların təyinində istifadə olunan karat miqdarları ilə brilyantın karat ölçüsü fərqlidir. Məsələn, karat əyar ölçüsü kimi qızıl xəlitəsinin keyfiyyətini bildirir, brilyantda isə kütlə (ağırlıq) mənasında işlənir.

Təmizlik. Brilyantın təmizliyi ləkələrinə baxılaraq təyin edilir. Demək olar ki, bütün brilyantlarda onları təşkil edən karbon kristallarının kiçik izlərinə rast gəlinir. Lakin bu ləkələrin çoxu mikroskopik olduğu üçün adi gözlə baxdıqda görünmür. Ləkələr ancaq çox qüvvətli xüsusi alət

65

ДАШ-ГАШ

Hazırda dünyanın bir çox altında seçilə bilər. Bir brilyantın SAXTA, YOXSA ƏSL? ölkələri qiymətli almaz yaləkələri nə qədər azdırsa, deməli, 1. Əgər sürtdükdə üzərində sıyrıntı qalartaqları ilə zəngindir. Amma o, nadir tapılandır. sa, sizin brilyantınız saxtadır. Əsl brilyantda almazçıxarma üzrə lider Rəng. Brilyantın rəngləri ağın heç vaxt cızıq yaranmır. ölkələr Botsvana, Rusiya, müxtəlif tonlarından ibarətdir.

2. Ovcunuzda saxladıqda isinirsə, o, saxKanada, Cənubi Afrika ResDigər tərəfdən, çox nadir tapılan tadır. Həqiqi brilyant hər zaman soyuq olur. publikası, Anqola, Namibiya, rənglərdə “fantazi” adlanan bril3. Ağ kağız üzərində düz xətt çəkərək Tanzaniyadır. yantlar da vardır. Bunlar çəhrayı, brilyantı onun üzərinə qoyun. Əgər xətdə mavi, sarı və bir çox başqa əyrilik yaranmırsa, həmin brilyant saxtadır. rənglərdə olur. Rəngli brilyantÇünki əsl brilyant mütləq xətti sındırmalı və ŞAM ALOVUNDA lar arasında xüsusi yer tutan, əyri göstərməlidir.

TAPILAN ALMAZ ən nadir və qiymətli olanlar qara 4. Brilyantı su ilə dolu stəkana salın. Bu Kimsə indiyə kimi şam brilyantlardır. Onlar çox nadir tazaman əsl brilyant görünməyəcək, adi daşalovunun nədən təşkil olunpıldığından qiyməti digərlərinə lar isə görünür. duğu haqda düşünübmü? nisbətən daha bahalı olur. Şotlandiyanın Sent-Endryu Cilalanma. Digər xüsusiyyətləri Universitetinin alimlərini bu təbiətdən gəlsə də, cilalanma brilsual maraqlandırıb. Araşdırmalar zamanı məlum olub ki, yantın üzərində insan əli ilə yaradılan tək özəllikdir. Brilşam alovunda almaz nanohissəcikləri də var. Həmçinin yant qüsursuz rəng və təmizliyə malik olsa da, pis cilalano da aydın olub ki, bir saniyə ərzində yarım milyona yama nəticəsində gözəlliyini itirə bilər. xın almaz nanohissəcikləri əmələ gəlir. Ancaq sonda onlar hava oksigeni ilə təmas nəticəsində karbon qazına DÜNYANIN “BRİLYANT PAYTAXT”I çevrilirlər. Alimlər əminliklə qeyd edirlər ki, bu kəşf xırda Belçikanın Antverpen şəhəri hazırda dünyanın ən iri almaz hissəciklərini toplayaraq tam bir almaz formalaşdıralmaz ticarəti mərkəzidir və burada almaz bazarının illik mağa imkan yaradacaq. dövriyyəsi 23 milyard dollardan çoxdur. Bu səbəbdən də Rəna KƏRİMOVA Antverpen şəhəri dünyanın “Brilyant paytaxt”ı adlanır.

66

67

ТАРИХИ-НАДИР

СЦБУТЛУ ВЯ ДЯЛИЛЛИ-ФАРИЗ Amasyanın Saraydüzü Kışla binasındakı sərgi

F

a­riz Xəl­li­li ilə ilk ta­nış­lı­ğı­mız Ta­rix Mu­ze­yin­ dən baş­la­dı. Ora­da ke­çi­ri­lən bir təd­bir­də diq­qə­ti­mi cəlb et­di... Gözlə­rin­dən bəl­li olan sə­nə­tə duy­du­ğu sev­gi­si ilə... Onun gördüyü iş­lər­dən hə­vəs­lə da­nış­ma­ğı sa­də­cə he­sa­bat xa­rak­ter­ li nitq de­yil­di; bu, öz sə­nə­ti­nin vur­ğu­nu olan bir gən­ cin ürək­do­lu­su ic­ti­ma­iy­yə­ti bil­gi­lən­dir­mək is­tə­yi idi.

Elə ilk görüşdən mən­də onun sa­va­dı­na, dav­ra­nı­şı­na, ba­ca­rı­ğı­na xüsu­si rəğ­bət oyan­dı. Gördüyü iş­lər­lə ya­ xın­dan ta­nış ol­duq­ca isə ona hörmə­tim da­ha da art­ dı.

“Mi­ras” Mə­də­ni İr­sin Öyrə­nil­mə­si­nə Kömək İc­ti­mai Bir­li­yi­nin səd­ri, gənc alim Fa­riz Xəl­il­li ilə söhbə­ti­miz­ də onun hə­ya­ta ke­çir­di­yi iş­lər­dən da­nış­dıq.

68

ХЯЛИЛЛИ

D.A. – Ar­xeo­lo­ji tu­ri­zim nə­di­r? Bir ter­min ki­mi nə vaxt­dan iş­lə­di­li­r?

F.X. – Bu ter­mi­nin mə­na­sı ar­xeo­lo­ji abi­də­lə­rin tu­rist­ lə­rə ob­yekt ki­mi təq­dim edil­mə­si­dir. Yə­ni tu­rist­lər ar­xeo­ lo­ji abi­də­lə­rə ta­ma­şa et­mək­lə ya­na­şı, ora­da is­ti­ra­hət də edə bi­lər­lər. Həm də on­lar ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar­da iş­ti­rak et­mək im­ka­nı qa­za­nır­lar. Bu müştə­ri­nin əv­vəl­cə­dən tur üçün ödə­di­yi məb­ləğ­dən ası­lı olur. Mə­də­niy­yət və Tu­ri­ zim Na­zir­li­yi və ya bu iş­lə məş­ğul olan han­sı­sa bir qu­ru­ma müra­ci­ət et­miş şəxs əv­vəl­cə hə­kim müa­yi­nə­sin­dən ke­çi­ri­ lir; so­yu­ğa, is­ti­yə, günə­şə da­vam­lı­lı­ğı yox­la­nı­lır. Yal­nız on­ dan son­ra ma­ra­ğı və is­tə­yi olan hər kəs bu tur­lar­da iş­ti­rak edə bi­lir. Elə­lə­ri də var ki, eks­pe­di­si­ya­la­ra yal­nız bir günlük qo­şu­lur­lar. Bun­dan əla­və, in­san­la­rın ra­hat­lı­ğı və elə­cə də tu­rizm biz­ne­si­nin yax­şı in­ki­şa­fı üçün ar­xeo­lo­ji mə­kan­lar­ da la­zı­mi inf­rast­ruk­tur ya­ra­dıl­ma­lı, tu­ri­zim komp­lek­si ha­ lı­na sa­lın­ma­lı­dır; bu­ra­da ye­mək, is­ti­ra­hət im­kan­la­rı təchiz edilməlidir.

Ar­xeo­lo­ji tu­ri­zim ter­min ki­mi ilk də­fə Yu­na­nıs­tan­da­ kı abi­də­lə­rə sə­ya­hə­tin təş­kil olun­ma­sı əsa­sın­da ya­ra­nıb.

Ağsu; arxeoloji qazıntı zamanı. Şakir Eminbəyli, Fariz Xəlilli

Son­ra­lar isə İs­ra­il, İta­li­ya ar­xeo­lo­ji tu­riz­mi in­ki­şaf et­di­rən ölkə­lər sı­ra­sı­na da­xil olub. Ha­zır­da dörd il­dən bir bu mövzu ilə bağ­lı bey­nəl­xalq konf­rans­lar ke­çi­ri­lir. Mə­sə­lən, üç il əvvəl ar­xeo­lo­ji tu­rizm­lə bağ­lı bey­nəl­xalq konf­rans Pe­ru­ nun Li­ma şə­hə­rin­də ke­çi­ril­di. Tə­əssüf ki, biz hə­min konf­ rans­da iş­ti­rak edə bil­mə­dik. Am­ma ha­zır­da bu sa­hə­nin el­mi əsas­la­rı üzə­rin­də cid­di iş­lər apa­rı­lır.

D.A. – Bəs siz ne­çən­ci il­dən bu iş­lə məş­ğul­su­ nuz? Si­zin üçün ar­xeo­lo­ji tu­ri­zim nə vaxt­dan bə­ri va­ cib mə­sə­lə­yə çev­ri­li­b?

F.X. – Mən 2008-ci il­dən eti­ba­rən bu iş­lə məş­ğu­lam.

Ba­yaq qeyd et­di­yim ki­mi, Dördüncü Bey­nəl­xalq Tu­ri­zim Konf­ran­sın­dan son­ra bu mə­sə­lə ilə da­ha ya­xın­dan və mütə­ma­di məş­ğul ol­ma­ğa baş­la­dıq. Hət­ta biz hə­min konf­ ran­sa “Al­ban qa­pı­la­rı” ad­lı bir tu­ri­zim la­yi­hə­si ilə qa­tıl­mış­ dıq. Bu la­yi­hə­də Dər­bənd­dən Ba­kı­ya qə­dər olan əra­zi­də­ki abi­də­lər tu­rist­lə­rə nüma­yiş olu­nur­du. La­yi­hə­ni Mə­də­niy­ yət və Tu­ri­zim Na­zir­li­yi­nə təq­dim et­sək də, iş­ti­rak­çı ola bil­ mə­dik. Am­ma bu işi da­yan­dır­ma­dıq və 2010-cu ilin mart ayın­da “Or­ta əsr­ Ağsu şəhəri ar­xeo­lo­ji turizm kompleksi”

ad­lı la­yi­hə ilə bir ne­çə ye­rə müra­ci­ət et­dik və müsbət ca­ vab al­dıq­dan son­ra Ağ­su­da ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­la­ra baş­la­dıq. İn­di də hə­min la­yi­hə ilə bağ­lı ma­raq­lı və fərq­li müza­ki­rə­lər da­vam edir.

D.A. – “Mi­ras” Mə­də­ni İr­sin Öyrə­nil­mə­si­nə Kömək İc­ti­mai Bir­li­yi nə vaxt ya­­ran­­dı­­? Məq­səd və qar­şı­da du­ran və­zi­fə­lə­ri­niz nə­dən iba­rət­di­r?

F.X. – “Mi­ras” 2010-cu ilin yan­var ayın­da ya­ra­dı­lıb və elə hə­min ilin mart ayın­da Əd­liy­yə Na­zir­li­yin­də qey­diy­yat­ dan ke­çib. Əs­lin­də təş­ki­lat ya­ran­ma­mış­dan öncə görülə­ cək iş­lə­rin pla­nı var­dı. Bir­li­yin ya­ran­ma­sı bi­zə təş­ki­lat­lan­ mış şə­kil­də hə­rə­kət et­mə­yə im­kan ver­di. Onu da qeyd edim ki, biz tək de­yi­lik. Ət­ra­fı­mı­za xey­li say­da ta­rix­çi­lər, epiqraflar, et­noq­raf­la­r, memarlar, rəssamlar və başqa ixtisas sahiblərini cəlb et­mi­şik. Bir­lik­də ye­ni la­yi­hə­lər və ide­ ya­lar üzə­rin­də ça­lı­şı­rıq. “Or­ta əsr­ Ağsu şəhəri ar­xeo­lo­ji turizm kompleksi” la­yi­hə­miz ger­çək­lə­şib, “Mu­rad­xan də­ fi­nə­si” haq­qın­da bir ka­ta­loq ha­zır­la­mı­şıq, “Azər­bay­can­da ar­xeo­lo­ji tu­riz­min in­ki­şaf et­di­ril­mə­si və təb­li­ği” ad­lı la­yi­hə­ miz isə QHT-lə­rə Dəs­tək Şu­ra­sı tə­rə­fin­dən dəstəklənib.

69

ТАРИХИ-НАДИР

“Mi­ras ” İc­ti­mai Bir­li­yi məq­səd­lə­ri­nə çat­maq üçün mə­ də­ni ir­sin öyrə­nil­mə­si üzrə el­mi təd­qi­qat iş­lə­ri­nin apa­rıl­ ma­sı­na kömək et­mək, mil­li və mə­nə­vi də­yər­lə­ri­mi­zin öyrə­nil­mə­si­nə və təb­li­ği­nə ça­lış­maq, ta­ri­xi abi­də­lə­rin və di­gər ob­yekt­lə­rin tə­mi­ri və bər­pa­sı­na yar­dım et­mək, yad­ dan çıx­mış adət-ənə­nə­lə­ri­mi­zi öyrən­mək və gənc nə­si­lə çat­dır­maq və­zi­fə­lə­rini hə­ya­ta ke­çi­rir.

Nə­zər­də tu­tu­lan bu və­zi­fə­lə­ri reallaşdırmaq üçün müxtə­lif kurs­lar və se­mi­nar­lar, də­yir­mi ma­sa və görüşlər, sər­gi­lər təş­kil edir, konf­rans­lar, xey­riy­yə ma­ra­fon­la­rı, di­gər mə­də­ni-kütlə­vi təd­bir­lər ke­çi­ri­rik.

D.A. – “Or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri” ar­xeo­lo­ji tu­rizm komp­lek­si ilə bağ­lı la­yi­hə­niz, doğ­ru­dan da, ma­ra­ğa sə­bəb ol­du. Bir az da bu haq­da da­nı­şaq...

F.X. – Bu gün bütün dünya­da ma­raq do­ğu­ran tu­ris­tik yer­lər məhz ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı üzə çı­xan mə­də­ niy­yət abi­də­lə­ri­dir. Qə­dim ta­rix hə­mi­şə cəl­be­di­ci olub, in­di də diq­qət çə­kir. İs­tər böyük şə­hər­lə­rə, is­tər­sə də ki­çik şə­ hər və qə­sə­bə­lə­rə yo­lu düşən tu­rist­lə­rin gözü yer al­tın­da aş­kar olu­nan ta­pın­tı­la­rı ax­ta­rır. Mu­zey­lər­də müha­fi­zə və nüma­yiş olu­nan ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al­lar da bu ba­xım­dan çox

70

əhə­miy­yət­li­dir. 2010-cu ilin mart ayın­dan eti­ba­rən “Mi­ras” Mə­də­ni İr­sin Öyrə­nil­mə­si­nə Kömək İc­ti­mai Bir­li­yi­nin tə­ şəbbüsü və Ağ­su zi­ya­lı­la­rı­nın ya­xın­dan dəs­tə­yi ilə “Or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri” Ar­xeo­lo­ji Tu­rizm Komp­lek­si la­yi­hə­si­nin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nə baş­la­dıq. Məq­sə­di­miz tə­bii ki, hər za­man­kı ki­mi Azər­bay­ca­nın tu­rizm marş­rut­la­rın­dan kə­ nar­da qal­mış Ağ­su ra­yo­nu­nun ta­ri­xi abi­də­lə­ri­ni təd­qiq et­mək və nüma­yi­şə ha­zır və­ziy­yə­tə gə­tir­mək­lə tu­rist­lə­rin diq­qə­ti­ni bu bölgə­yə çək­mək idi. Şə­hər əra­zi­si plan eti­ba­ri­lə düzbu­caq­lı for­ma­da ol­maq­ la təq­ri­bən 40 hek­tar sa­hə­ni əha­tə edir. Ət­ra­fı də­rin xən­ dək və val şək­lin­də olan çox möhtə­şəm müda­fiə sis­te­mi ilə möhkəm­lən­di­ri­lib. Cə­nub di­var­la­rı­nın uzun­lu­ğu 632,6, şi­mal di­var­la­rı­nın uzun­lu­ğu 629,5, şərq di­var­la­rı­nın uzun­ lu­ğu 637,3, qərb di­var­la­rı­nın uzun­lu­ğu isə 630 metr­dir.

Onu da qeyd edim ki, “Or­ta əsr Ağ­su şə­hə­ri ar­xeo­lo­ji tu­ rizm komp­lek­si” la­yi­hə­si çər­çi­və­sin­də AMEA Ar­xeo­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu və Mil­li Azər­bay­can Ta­ri­xi Mu­ze­yi bir­gə fəa­liy­yət göstə­rib. 9000 kv.m sa­hə­də qa­zın­tı iş­lə­ri apa­rı­lıb.

Bu pro­ses çox ma­raq­lı və məh­sul­dar keç­di. XVI­II əs­

“Ağsu möcüzəsi” sərgisi, Amasya

rə aid çox­lu ti­kin­ti qa­lıq­la­rı, zən­gin mad­di-mə­də­niy­yət nümu­nə­lə­ri aş­ka­ra çı­xa­rıl­dı. Ta­pın­tı­lar içə­ri­sin­də çox­say­ lı nu­miz­ma­tik ma­te­ri­al­lar, na­dir sə­nət nümu­nə­lə­ri, ha­be­lə Ağ­su şə­hə­ri­nin dünya­nın bir sı­ra ölkə­lə­ri və şə­hər­lə­ri ilə olan ti­ca­rət və mə­də­ni əla­qə­lə­rin­dən xə­bər ve­rən di­gər ma­te­ri­al­lar var.

Eks­pe­dis­ya üzvlə­ri­nin, me­mar­la­rın və İta­li­ya­dan də­vət et­di­yi­miz kon­ser­va­si­ya üzrə mütə­xəs­sis­lə­rin bir­gə ha­zır­ la­dıq­la­rı la­yi­hə­yə görə təd­qi­qi ba­şa çat­mış 600 və 2500 kv.m.-lik qa­zın­tı sa­hə­ləri­nin üzə­ri ya­ğış, qar, günəş və külək­dən qo­ru­maq üçün örtülmüşdür. Örtük da­vam­lı olub, ya­ğış və qar su­la­rı­na, külə­yə dözümlüdür. Hə­min əra­zi­ni hər za­man zi­ya­rət et­mək im­ka­nı vardır, qazıntı sahəsində vir­tu­al görüntülər­dən isi­ti­fa­də edil­ir. Sə­nət­kar­lıq mə­həl­lə­ si ol­du­ğu ki­mi sax­lan­ılır, aş­kar olun­an mad­di mə­də­niy­yət nümu­nə­lə­ri yerindəcə nüma­yiş et­di­ril­ir.

D.A. – Qar­şı­ya çı­xan han­sı prob­lem­lər var? Bu gün da­ha yax­şı fəa­liy­yət göstər­mək üçün si­zə nə­lər ma­ne olu­r?

F.X. – Bi­zim ən böyük prob­le­mi­miz dəs­tək­lə bağ­lı­dır.

Tur­lar təş­kil et­mək, la­yi­hə­lər hə­ya­ta ke­çir­mək üçün agent­ lik­lə­rə müra­ci­ət­lə­ri­miz ca­vab­sız qa­lır. Am­ma bun­lar nor­ mal­dır və ruh­dan düşmürük. Bi­zə da­ha çox dövlət struk­ tur­la­rı dəs­tək olur. Mə­sə­lən, Mə­də­niy­yət və Tu­ri­zim Na­ zir­li­yi, AMEA, Ağ­su Ra­yon İc­ra Ha­ki­miy­yə­ti bi­zə ya­xın­dan kömək­lik edir.

D.A. – Bu yaxınlarda Amasyada səfərdə oldunuz.

Həmin səfər də arxeoloji turizmlə bağlı idimi?

F.X. – Amasya səfərimiz birbaşa arxeoloji turizmlə əlaqədar deyildi. Bu səfər orta əsr Ağsu şəhərində aparılan arxeoloji qazıntıların nəticələrinin ilk dəfə xarici bir ölkədə təqdimatına həsr olunmuşdu. Səyyar sərgi kimi düşündüyümüz “Ağsu möcüzəsi”nin Amasyadan başlaması burada yaşayan Azərbaycan türklərinin sayca çoxluğundan irəli gəlirdi. Maraqlıdır ki, Amasya həm də şirvanlıların yurdu kimi tanınır. Çünki Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvanidən başlayaraq bura gələn Azərbaycan türkləri “şirvanlılar” kimi tanınmışlar. Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasının iyirminci ildönümünə həsr olunmuş sərgi oktyabr ayının 14-də Amasya şəhərindəki Saray Qışla Kültür Mərkəzində açılmışdı. Sərgini “Miras” İctimai Birliyi və Amasya Memarlar Odası birgə təşkil etmişdi. Orta əsr Ağsu arxeoloji qazıntılarının təsvir edildiyi rəsm və fotolar Trabzonda da nümayiş olundu. Həmin materiallar Trabzonda keçirilən II Qara dəniz Turizm və Səyahət Sərgisində təqdim edildi. Nöbvəti tədbirimizin isə Kiprdə keçirilməsi nəzərə alınıb. Ümumiyyətlə, bundan sonra da müxtəlif sərgi və tədbirlərdə Azərbaycanın arexoloji irsini tanıtmağa davam edəcəyik.

Gülnar MA­YİS­QI­ZI

71

ИКИНЪИ БИРИНЪИЛЯР

Ar­tıq 46 il­dir ki, ev­li olan De­ vi­sinqh­lə­rin bu ni­gah­dan iki öv­ lad­la­rı var. Dost­ la­rı­nın de­di­yi­nə gö­rə, ailə çox kon­ser­va­tiv kök­ lə­rə əsas­la­nır.

ЙЫХЫЛАН ЕВИН ДИРЯЙИ

ДЕВИСИНГЩ ШЕКЩАВАТ

H

in­dis­tan­da 25 iyul 2007-ci il pre­zi­dent seç­ ki­lə­ri­nin nə­ti­cə­lə­ri açıq­la­nan­da seç­ki ko­ mi­tə­si­nin səd­ri də da­xil ol­maq­la, elə bir hind­li qal­ma­dı ki, da­ma­rın­da qa­nı don­ ma­sın. Klas­sik Şərq tə­fək­kür­lü ya­rı­ma­da­ya bun­dan son­ra qa­dın pre­zi­dent baş­çı­lıq edə­cək­di. Düz­dür, 1966-77-ci, 80-84-cü il­lər­də İn­di­ra Qan­di­nin si­ma­sın­ da Hin­dis­tan qa­dın hök­mü­nü baş na­zir ki­mi də ol­sa, hiss et­miş­di, ya­şa­mış­dı. La­kin bu də­fə qa­dın yal­nız si­ya­sət və iq­ti­sa­diy­ya­ta yox, si­lah­lı qüv­və­lər də da­xil ol­maq­la, bü­tün Hin­dis­ta­na rəh­bər­lik edə­cək­di.

73 yaş­lı Pra­tib­ha De­vi­sinqh Pa­til si­ya­si are­na­ya

72

hə­lə ötən əs­rin 70-ci il­lə­rin­də par­la­ment de­pu­ta­tı ola­ raq gəl­miş­di və da­ha son­ra­lar na­zir ki­mi bir sı­ra par­ laq və ra­di­kal la­yi­hə­lə­rə im­za at­mış­dı. Yə­qin elə bu­na gö­rə Hin­dis­tan onu pre­zi­dent ki­mi çox tez qəbul et­di.

Am­ma in­san­la­rın öy­rəş­mə­di­yi bir mə­qam var­dı, pre­ zi­den­tin əri... Mə­sə­lə bu­ra­sın­da­dır ki, min il­lər­lə döv­ lət­çi­lik ta­ri­xi olan Hin­dis­tan bu gü­nə qə­dər ki­şi­nin fo­nun­da gö­rü­nən qa­dın­la­ra adət et­miş­di. Am­ma indi Hin­dis­ta­nın ida­rə edil­di­yi o məh­şur ev­də ərin ikinci planda olması qəribə gö­rü­nür­dü. Bu, sö­zün əsl mə­ na­sın­da, hind ailə ste­reo­ti­pi­nə zidd idi.

Ma­raq­lı­dır ki, bu gü­nə qə­ dər xa­nım Pa­ti­li sa­ri­dən baş­qa ge­yim­də gö­rən ol­ma­yıb. Cə­nab De­vi­sinqh də bü­ tün rəs­mi təd­bir­ lər­də Hin­dis­ta­nın mil­li ge­yim­lə­rin­ də olur. Hət­ta bə­zi­lə­ri öl­kə­nin bi­rin­ci ailə­si­ni “mil­li ge­yim kol­ lek­si­ya­sı” ki­mi za­ra­fat hə­də­fi­nə çe­vi­rir­lər.

“AİLƏ­Mİ­ZİN RƏİ­Sİ MƏN ÖZÜ­MƏM!” Pro­fes­sor De­vi­sinqh Şek­ha­va­ta ya­ra­nan mü­rək­kəb və­ziy­yət­dən uğur­la çı­xış yo­lu tap­ma­ğa onun şə­rəf­li keç­ mi­şi kö­mək olur. Be­lə ki, pro­fes­sor si­ya­sə­tdə xa­nı­mın­dan da­ha əv­vəl tanınırdı. Düz­dür, onun fəa­liy­yə­ti­nin pik nöq­ tə­si bə­lə­diy­yə sədr­li­yi, Am­ra­va­ti şə­hə­ri­nin mer­li­yi və Mil­li As­samb­le­ya üzv­lü­yü ilə məh­dud­laş­mış­dı. Am­ma cə­nab Şek­ha­va­tın par­la­ment­də­ki alov­lu çı­xış­la­rı, de­mək olar ki, bü­tün Hin­dis­ta­nın yad­da­şı­na həkk olun­muş­du. Bu­na bax­ ma­ya­raq, hind­li­lər se­vim­li de­pu­tat­la­rı­nı köl­gə­də, həm də qa­dın köl­gə­sin­də gör­mək is­tə­mir­di­lər. Hin­dis­ta­nın ye­ni bi­ rin­ci ki­şi­si­nin kəs­kin möv­qe­yi onun kö­mə­yi­nə çat­dı – “Mə­ nim xa­nı­mım adi in­san de­yil, o, bi­zim hər bi­ri­mi­zin pre­ zi­den­ti­dir. Am­ma ailə­də o sa­də­cə uşaq­la­rı­mın ana­sı­dır. Əmin olun ki, mə­nim üzə­rim­də hiss et­di­yi­niz o köl­gə hə­yat yol­da­şı­mın yox, pre­zi­dent və­zi­fə­si­nin köl­gə­si­dir. İs­tə­ni­lən hal­da ailə­mi­zin rəi­si mən özü­məm!”.

PRO­TO­KOL QUR­BA­NI­NA ÇEV­RİL­MƏ­YİB Ya­yı­lan xə­bər­lər xa­nım Pra­tib­ha De­vi­sinqh Pa­ti­lin də

diq­qə­tin­dən ya­yın­mır­dı. Ma­raq­lı­dır ki, ha­ki­miy­yət­də ol­du­ ğu bu il­lər ər­zin­də xa­nım pre­zi­dent əri – da­ha çox Hin­dis­ ta­nın bi­rin­ci ki­şi­si sta­tu­su ilə gün­dəm­də qa­lan cə­nab Şek­ ha­vat ba­rə­də bir kəl­mə də da­nış­ma­yıb. Əvə­zin­də de­mək olar ki, bü­tün gö­rüş­lər­də bi­rin­ci hind­li centl­men onun ya­ nın­da olur. Am­ma av­ro­pa­lı həm­kar­la­rın­dan fərq­li ola­raq, cə­nab Şek­ha­vat heç vaxt pro­to­kol qur­ba­nı­na çev­ril­mə­yib.

Qər­bin si­ya­si ana­li­tik­lə­ri bu­nu Hin­dis­tan pre­zi­den­ti­nin sə­ fər­lə­rə az meyl­li ol­ma­sı ilə izah edir­lər. La­kin Hin­dis­ta­nın si­ya­si dəh­liz­lə­rin­də bu fi­kir­lər qə­bul edil­mir. Düz­dür, pre­ zi­den­tin xa­ri­ci sə­fər­lə­ri bar­maq­la sa­yı­la­caq qə­dər az­dır, əvə­zin­də pay­taxt Deh­li ki­fa­yət qə­dər qo­naq-qa­ra­lı olur.

CENTL­MEN­SA­YA­ĞI İS­Tİ­R A­HƏT Pro­fes­sor De­vi­sinqh Şek­ha­vat hind me­dia­sı­nın dos­tu sa­yı­lır. Şəx­si hə­ya­tı ba­rə­də nə qə­dər az da­nış­ma­ğa ça­lış­ sa da, jur­na­list­lər­lə sıx tə­mas­la­rı onun bu is­ti­qa­mət­də bir sı­ra sir­lə­ri­ni faş edib. Mə­sə­lən, mə­lum olub ki, Hin­dis­ta­nın bi­rin­ci ki­şi­si çıl­ğın kri­ket hə­vəs­ka­rı­dır. Ar­tıq ya­şı 80-i haq­ la­yan bi­rin­ci centl­men bütün oyunları izləyir. Elə bu sə­

73

ИКИНЪИ БИРИНЪИЛЯР

bəb­dən də, hə­yat yol­da­şı – Hin­dis­ta­nın pre­zi­den­ti – bə­zən ba­zar gün­lə­ri­ni kri­ket tri­bu­na­la­rın­da ke­çir­mə­li olur. Bun­ dan baş­qa, hind­li centl­me­nin ki­tab və şah­mat hə­vəs­ka­rı ol­du­ğu da bil­di­ri­lir. Onun nə­həng ki­tab­xa­na­sı­nın ol­ma­sı Hin­dis­tan­da uşaq­dan-bö­yü­yə hər kəsə məlumdur. Am­ma bu, o de­mək de­yil ki, Hin­dis­ta­nın bi­rin­ci cüt­lü­yü gün­lə­ri­ni ək­sə­rən kri­ket və ya şah­ma­ta həsr edir­lər. Cüt­lü­yü tez-tez xe­yi­riy­yə təd­bir­lə­rin­də, uşaq və qo­ca­lar evin­də də gör­mək

olar. İş­dən kə­nar ol­du­ğu üçün bu mə­kan­lar­da xa­nım De­vi­ sinqh ikin­ci də­rə­cə­li in­san ki­mi gö­rün­mə­yə üs­tün­lük ve­rir.

Tə­sa­dü­fən on­la­rın izi­ni aş­kar­la­yıb xey­riy­yə təd­bi­ri­ni işıq­ lan­dır­ma­ğa na­il olan jur­na­list isə er­tə­si gün qə­zet­də dərc edi­lən fo­to­nun al­tın­da təq­ri­bən be­lə bir baş­lıq ve­rir: “Cə­ nab De­vi­sinqh Şek­ha­vat xa­nı­mı ilə fi­lan uşaq evin­də…”.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

Cə­nab De­vi­sinqh xa­nı­mı­nın pre­zi­dent se­çil­mə­sin­dən son­ra ak­tiv si­ya­sət­dən ay­rıl­ma­lı ol­sa da, Hin­dis­tan Xalq Par­ti­ya­sı­nın bü­tün əsas təd­bir­lə­rin­də mü­şa­hi­də­çi ki­mi iş­ti­rak et­mə­yi se­vir. Hət­ta bə­zi­lə­ri onun si­ya­sə­tə qa­yı­da­ ca­ğı­nı dü­şün­mək­lə ki­fa­yət­lən­mə­yə­rək ona po­ten­si­al pre­ zi­dent ki­mi ba­xır­lar.

74

75 75

reklam

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

Hindistanın başqa şəhərləri ilə müqayisədə Mumbaidə həyat səviyyəsi nisbətən yüksəkdir. Çoxlu iş yerlərinin olması buraya Orta Asiyadan işçi qüvvəsinin axın etməsinə şərait yaradıb. Bu da öz növbəsində kişilərin sayında artıma səbəb olub. Ümumilikdə isə Mumbaidə 17 milyon əhali yaşayır.

ЩЯР МАЩАЛЫН ЮЗ ТАЪЫ ЩЯР ТАЪЫН ЮЗ МАЩАЛЫ

H

Əra­zi Əha­li Pay­taxt Dövlət qu­ru­lu­şu Pul va­hi­di In­ter­net TLD

76

9,56 mil­yon km2 1,195,000,000 Ye­ni Deh­li Fe­de­ra­tiv res­pub­li­ka Hind ru­pi­si .in

ind­li­lər ara­sın­da be­lə bir de­yim var: “Hin­ dis­ta­na ən qı­sa yol Bom­bey­dən ke­çir”.

Biz də vaxt itir­mə­dən bir­ba­şa bu şə­hər­dən baş­la­yaq.

TO­PO­Nİ­Mİ XVI əsr­də bu­ra ayaq ba­san por­tu­qal­lar əl­ve­riş­li tə­bii li­ man­la­rı görə­rək şə­hə­rə “Bomb bai” yə­ni “əl­ve­riş­li körfəz” adı­nı ve­rib­lər. Da­ha son­ra in­gi­lis hökmran­lı­ğı za­ma­nı şə­ hə­rin adı də­yiş­dir­ilə­rək Bom­bey olub. 1995-ci il­dən isə hind ila­hə­si Mum­ba­nın şə­rə­fi­nə Mum­bai ad­lan­dı­rıl­sa da, bu şə­hər üçün hər iki ad ke­çər­li­dir.

Mum­bai ha­va li­ma­nın­dan çıx­dıq­da in­san san­ki “tə­ bəssüm də­ni­zin­də bo­ğu­lur”. Yüzlər­lə in­san sə­nə ba­xır və köhnə dost ki­mi baş­la­rı­nı hind­li­lə­rə xas for­ma­da sa­ğa-so­ la yel­lə­yə-yel­lə­yə sa­lam­la­şır. Bir də on­da ayı­lır­san ki, sə­ni tə­bəssümü ilə izləyən bu in­san­lar­dan bi­ri çan­ta­la­rı­nı ala­ raq ma­şı­nı­na da­şı­yır və ar­tıq onun tak­si­sin­də Bom­be­yə doğ­ru yol al­mı­san.

Dünyanın ən gözəl və möhtəşəm türbəsi olan Tac Mahalın divarları həqiqi xəzinə daş-qaşlarıyla örtülüdür. Yüz minlərcə əqiq, sədəf, firuzədən istifadə edilən divarlarda 42 zümrüd, 142 yaqut, 625 brilyant, 50 inci də vardır.

İNƏK­LƏR SƏL­TƏ­NƏ­Tİ - MUM­BAİ Bom­bey rəs­mi ola­raq dünya­nın 3-cü ən böyük şə­hə­ri sa­yı­lır. Am­ma qey­ri-le­qal məs­kun­laş­ma­lar he­sa­bı­na, hət­ ta qərb­li de­moq­raf­lar da Mum­bai­nin dünya­nın ən sıx əhali yaşayan şə­hə­ri ol­du­ğu qə­naə­tin­də­dir­lər. Şə­hə­rin rəs­mi əha­li­si 13 mil­yon ol­sa da, bu­ra­da qey­diy­yat­sız 30 mil­ yon­dan ar­tıq hind­li yaşayır. Bu da tə­bii ki, öz növbə­sin­də Mum­bai­nin so­si­al-iq­ti­sa­di və­ziy­yə­ti­nə tə­sir­siz ötüşmə­yib.

Tə­sadü­fi de­yil ki, pay­taxt Deh­li ol­sa da, Hin­dis­ta­nın mə­də­ niy­yət, in­cə­sə­nət, ti­ca­rət, ma­liy­yə və so­si­al mər­kə­zi Bom­ bey he­sab edi­lir. Bom­bey həm də Bol­li­vu­da – yə­ni hind ki­no sə­na­ye­si­nin mər­kə­zi­nə də ev sa­hib­li­yi edir. Bom­bey mil­yon­lar­la in­sa­nın sı­ğın­dı­ğı on min­lər­lə ge­cə­qon­du­lar­ dan müa­sir göydə­lən­lə­rə qə­dər uza­nan bir me­qa­po­lis­dir. Şə­hər əv­vəl­lər yed­di ki­çik ada­da­n iba­rət ol­sa da, in­gi­lis­ lər XVI­II əsr­də həmin ada­la­rı bir­ləş­dir­dik­lə­ri üçün bu gün Bom­be­yin əsas his­sə­si ya­rı­ma­da­da yer­lə­şir. Küçə­lə­ri ge­ niş­dir, am­ma günün is­tə­ni­lən ça­ğın­da yol­lar­da tı­xac­dır. Ən

çox tı­xac küçə­lər­də sa­hib­siz do­la­şan inək­lər­lə əla­qə­dar ya­ra­nır. Hin­dis­tan­da mövcud 5 böyük di­nin üçünün tə­lə­bi­ nə görə inək­lər müqəd­dəs ila­hə­nin ru­hu­nun da­şı­yı­cı­la­rı­ dır. Nə inək­lə­rin əti­ni ye­mək, nə də on­la­rı na­ra­hat et­mək ol­maz. Ona görə də Bom­bey küçə­lə­rin­də as­fal­tın üzə­ rin­də uza­nıb gövşə­yən və be­lə­lik­lə də hə­rə­kə­ti if­lic edən inək­lə­ri görmək adi hal­dır. Yer­li or­qan­lar ye­ga­nə əla­cı yol­la­rın kə­na­rı­na inək­lə­rin aşıb ke­çə bil­mə­yə­cə­yi ha­sar­lar qoy­maq­da görür.

Dİ­Nİ QA­NUN – QA­NU­Nİ-DİN Hin­dis­tan din­lə­rin­dən söz düşmüşkən, ha­zır­da ölkə­də Hin­du, İs­lam, Xris­ti­an, Cai­nizm, Si­hizm ki­mi din­lər da­ha çox tə­şəkkül tap­sa da, ay­rı-ay­rı bölgə­lər­də bir-bi­rin­dən çox fərq­li min­lər­lə lo­kal din və inanc­lar ya­yı­lıb. Din Hin­ dis­tan­da si­ya­sət­dən məi­şə­tə qə­dər hər bir sa­hə­də cid­di tə­si­rə ma­lik­dir. Mə­sə­lən, bu ölkə­də seç­ki­lər di­ni ri­tu­al­lar­ sız fak­ti­ki ola­raq le­gi­tim sa­yıl­mır. Düzdür, bun­lar heç bir

77

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

Hindistanda əhalinin 83 faizi induistlərdir. İnduizm Cammu, Kaşmir və yeni yaranmış Naqalend istisna olmaqla, Hindistanın bütün ştatlarında hakim din hesab olunur. Hindistanın müsəlman əhalisi 11 faiz təşkil edir. Burada 3-cü böyük dini qrup xristianlardır (əhalinin 3 %-i). Bundan başqa, Hindistanda baptistlər (2,1 mln.), lüteranlar (1,1mln.), buddistlər ( 3,8 mln.) də yaşayır. Hindistanda çox kiçik dini qrup halında zərdüştilərfarslar (İrandan VII- XII əsrlərdə İslam tərəfdarlarının təzyiqindən qaçıb gələnlərin nəsilləri) da vardır.

nor­ma­tiv akt­da təs­bit olun­ma­yıb, am­ma is­tə­ni­lən hal­da bu ölkə­nin qa­nun­la­rı heç də adət nor­ma­la­rın­dan üstün de­yil.

Tə­səvvür edin ki, bə­zi ştat­lar­da dövlət or­qan­la­rı di­ni ni­ gah ol­ma­dan ev­li­li­yi qey­diy­ya­ta al­mır. Ye­ri gəl­miş­kən, onu da de­yək ki, Hin­dis­tan 28 su­ve­ren ştat­dan təş­kil edi­lib.

Hər bir ştat müstə­qil ida­rə­çi­lik sis­te­mi­nə ma­lik­dir. Düzdür, Oris­sa, Tri­pu­ra ki­mi əya­lət­lər­də bürok­ra­tik ən­gəl­lər və rüşvət­xor­luq­la üzləş­sək də, ümu­mi­lik­də Hin­dis­tan sözün əsl mə­na­sın­da, özünə­məx­sus de­mok­ra­tik bir cə­miy­yət

78

qu­ra bi­lib. Din, adət­lər və so­si­al və­ziy­yət­lər bə­zən əha­ li ara­sın­da uçu­rum sə­viy­yə­sin­də fərq ya­rat­sa da, 2 amil hind­li­lə­ri bir-bi­ri­lə­ri­nə möhkəm bağ­la­yır: ki­no və mu­si­qi.

Hin­dis­tan­da ke­çir­di­yi­miz 11 gün ər­zin­də oxu­ma­yan in­sa­na de­mək olar ki, rast gəl­mə­dik. Hət­ta ölkə­nin Da­xi­li İş­lər Na­ zir­li­yin­də na­zi­rin də köhnə mu­si­qi­lər­dən bi­ri­ni zümzümə etməsinin şa­hi­di ol­duq.

HİN­DİS­TAN FİL­Mİ Ki­no hind­li­lə­rin ən böyük sər­və­ti­dir. Bu gün bütün dünya üzrə çə­ki­lən film­lə­rin 1/6-i Hin­dis­tan­da, bu­ra­da çə­ki­ lən film­lə­rin isə 1/4-i Bol­li­vud­da is­teh­sal olu­nur. Tə­səvvür edin, Hin­dis­ta­nın ən uc­qar şə­hər­lə­rin­dən olan Agar­ta­la­ da­kı 3 ki­no­te­at­rın hər bi­rin­də gün ər­zin­də 4 se­ans film nüma­yiş et­di­ri­lir, hər bir se­ans­da da zal­lar ağ­zı­na qə­dər do­lu olur. Ki­no hind­li­lə­rin hə­ya­tı­na ən azı din qə­dər da­xil

olub. Ölkə­də elə bir ailə yox­dur ki, uşa­ğı­na film qəh­rə­ man­la­rı­nın adı­nı qoy­ma­sın.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ P.S. Hin­dis­tan­da 40-a ya­xın azər­bay­can­lı ya­şa­yır.

Azər­bay­can­da­kı hind­li­lə­rin sa­yı isə 400-dən ar­tıq­dır.

Və Azərbaycan Hindistanın 1/4-i qədər belə deyil!

Hind kinematoqrafiyasının yaranma tarixi 1900-cü ildə Kəlküttə və Bombey şəhərlərində canlanmış fotoşəkillərə bənzəyən ilk süjetlərin çəkildiyi vaxtdan hesablanır. Həmin tarixdən iyirmi il sonra hind kinosu artıq ictimaiyyət tərəfindən sevilməyə başladı. Ölkədə milli dildə filmlər çəkildi, onlarla birlikdə ilk kino ulduzları, kadrarxası mahnıları oxuyan müğənnilər meydana gəldi.

79

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

ШAЩЗАДЯЛЯР ШЯЩЯРИ

T

arixin, mədəni irsin qorunub saxlanıldığı “Şahzadələr şəhəri”nə səfərim xatirələrimdə silinməz izlər yaratdı. Öz şəhərlərinə, tarixlərinə bu qədər hörmətlə yanaşan amasyalılar, doğrusu, məndə rəğbət və qibtə hissi oyatdı. Hər daşında, hər küçəsində, hər binasında qorunub saxlanılan tarixin ünsürləri, keçmişlərinə sevgi və hörmətin dərinliyi, müqəddəsliyi dönə-dönə əks olunurdu. “Mən də ŞİRVANLIYAM” kəlməsi burada səfərdə olduğum zaman ərzində mənim üçün ən doğma sözlərdən birinə çevrildi. Tarixi keçmişini qorumağa çalışan bu qədim şəhərin əksər yerlərini gəzdik, amma müasir, avanqard stildə, qeyri-adi binalara az rast gəldik. Amasyaya yuxarıdan nəzər saldıqda isə qırmızı kərpicli binaların şəhərə verdiyi gözəllik diqqəti cəlb edir. Belə ki, bütün binaların üzəri qırmızı

80

kərpiclə örtülüb. Burada binalar restavrasiya olunduqda onlara çox böyük həssaslıqla yanaşılır. Təmir işləri zamanı qədimliyə xələl gətirilmədən binaların keçmiş forması yenidən bərpa olunur. Bu da şəhərə özünəməxsus gözəllik və ab-hava verir.

Xatırladım ki, Amasya Türkiyənin Orta Anadolu bölgəsində, paytaxt Ankara və Qara dəniz sahilindəki Samsun şəhəri arasında yerləşən bir vilayətidir.

Bu şəhər saysız elm və mədəniyyət xadimlərinin, sənətkarların, şairlərin vətəni olması ilə qürur duyur.

AMASYA ADININ MƏNŞƏYİ Amasya adının mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var.

Deyilənə görə, bu şəhərin yaradıcısı Hitit krallarından Amas xan adlı biri olmuşdur. O, şəhəri Amasit adı ilə qurmuşdur. Ümumiyyətlə, şəhərin yaradıcısının kimliyi

Bir şə­hər var… İki da­ğın ara­ sın­da­dır bu şə­hər. Ya­şı­lır­ma­ğın iki sa­hi­lin­də yer­lə­şən bu şə­hər sübh tez­dən oya­nır, gündüzlə­ ri ya­şa­yır, ge­cə­lə­ri bərq vu­rur, pa­rıl­da­yır...

Gözəl­li­yi, ta­ri­xi ilə hey­rət do­ ğu­rur bu şə­hər… Şə­hə­rin mər­ kə­zin­də si­zi Ya­şı­lır­ma­ğın sa­hi­li­nə sə­pə­lən­miş mi­ni­atür in­cə­li­yin­ də­ki ev­lər qar­şı­la­yır… Bu ev­lə­ri gördükdə bi­rin­ci tə­əccüb­lə­nir­sən, son­ra hey­ran­lıq du­yur­san və nə­ ha­yət, gözəl­li­yi­nə vu­ru­lur­san…

Amas­ya qə­dim bir ya­şa­ yış məs­kə­ni­dir. Bu şə­hə­rin hər küncündə, ar­xeo­lo­ji əsər­lər­də bu keç­mi­şin iz­lə­ri­ni açıq-ay­dın görə bi­lər­si­niz. Qə­dim Ana­do­lu mə­də­niy­yə­ti­ilə yanaşı, türk ta­rixi və şüu­ru­nun hə­yat bul­du­ğu yer­dir bu­ra­sı...

müxtəlif mənbələrdə fərqli şəkildə qeyd edilmişdir. Hətta bəzi mənbələrdə şəhərin yaradıcısının Amamis adlı Misir hökmdarı olduğu və Amasya sözünün də onun adından götürüldüyü bildirilir. Marşal Moltkenin “Şərq xatirələri” adlı əsərində isə Amasya Amezdi və Amezus şəklində qeyd edilib.

Amasya adının açıq şəkildə oxunduğu Sasani və Roma İmperiyalarında hazırlanan gümüş və bürünc sikkələr üzərində bu ad Amaccia kimi həkk olunub.

Amasya sözünün öz mənşəyini əfsanəvi qadın savaşçı, Amazon kraliçası “Amasseia”dan götürdüyü də mənbələrdə öz əksini tapıb.

Vaxtilə Amasyada almaz daşlarının çıxdığına görə bu şəhərə “Elmasya” deyildiyi də rəvayətlər arasındadır.

TARİXİ Amasya qədim tarixə malik bir şəhərdir. Burada in-

sanların ilk məskunlaşması 7500 il əvvələ təsadüf edir.

Minilliklər boyunca bu torpaqlarda hititlər, friglər, kimmerlər yaşamış, Lidiya, Roma, Bizans, Səlcuq imperiyalarının tərkibinə daxil olmuşdur.

Bu qədim şəhər və ətrafındakı bölgələr müxtəlif zamanlarda Qafqazdan, Balkan yarımadasından və Krımdan çoxlu türk köçlərinə qucaq açmışdır. Osmanlıya Azərbaycan türklərinin birinci köç dalğası 1863-cü ildən başlamışdır. Çar imperiyası Qafqazda siyasi üsul-idarəni həddən artıq sərtləşdirdiyindən Qafqazda yeni torpaq islahatları adı altında müsəlman türklərin sıxışdırılması zamanı Amasyaya Azərbaycandan böyükmiqyaslı köçlər başlamışdı. Azərbaycan türklərinin Amasyaya ikinci köçü 1890-1925-ci illəri əhatə edir. Bu köç zamanı Amasyaya və ətraf bölgələrə Azərbaycandan yüzlərcə ailə mühacirət etmişdir. Cümhuriyyətin süqutu və faciələr burulğanından

81

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

doğan üçüncü və sonuncu köç dalğası isə 1920-1945-ci illərə təsadüf edir. Azərbaycandan köç edib Amasyada yerləşmiş bütün azərilər “şirvanlı”lar adı ilə tanınır. Əslində buraya ilk köçənlər Şirvan vilayətindən olmuş, ardınca Azərbaycanın digər ərazilərindən də gələrək Amasyada yerləşmişlər, lakin əvvəlki adla onların hamısına “şirvanlı” deyimi şamil edilmişdir. Ümumiyyətlə, Türkiyədə Amasya bölgəsi, Azərbaycanda isə Şirvan İslam dininin möhkəmlənməsində, qarşılıqlı mədəni-maarif əlaqələrinin inkişafında baza rolunu oynamışdır.

AMASYADA YAŞAMIŞ MƏŞHUR AZƏRBAYCANLILAR Nəqşibəndi təriqətinin ünlü simaları, əslən Kürdəmirdən olan, Şamaxı şəhərində təhsil alıb böyük bir alim kimi yetişən, Qafqazda ilk nəqşibəndi məktəbini təsis edən Mövlanə İsmayıl Siracəddin Əfəndinin (1782-1853) rus istilasından sonra 1828-ci ildə Şirvandan, təriqət şairi Mövlana Mir Həmzə Nigarinin (1797-1886) XIX əsrin ortalarında Qarabağdan gedərək Amasyada yerləşmələrindən sonra onların çoxlu sayda müridləri də Azərbaycandan köçüb orada yaşayıblar. İsmayıl Siracəddin Əfəndinin oğlu Rüştü paşa dəyərli bir tarixi şəxsiyyət olaraq yetişmiş, Osmanlı İmperiyasının sədrəzəmi (baş naziri) olmuşdur.

Onu Amasyada yetişmiş son Osmanlı sədrəzəmi adlandırırlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycandan köçərək Amasyanı özlərinə vətən sayan insanların arasında hər peşədən, hər məzhəbdən insanlar olmuşdur. Elm adamları, siyasətçilər, mədəniyyət xadimləri, hərbçilər və sadəcə, dəyərli insanlar... Onlar üz tutub gəldikləri Amasyaya bir zaman yaşamış olduqları coğrafiyanın mədəniyyətini də gətirmiş, gəldikləri yerin gələnək və görənəklərini zənginləşdirmişlər. Və bu insanlar hələ də Azərbaycan ləhcəsi ilə danışırlar, toy adətlərində, xeyir-şər məclislərində, gündəlik yaşamlarında Azərbaycan ənənələrini davam etdirirlər.

Amasya Şirvanlılar məscidi

82

ŞİRVANLILAR CAMİSİ Amasyada tarixi memarlıq nümunələri sırasında türbə və camilər xüsusi ilə seçilir. Bu məscidlərdən biri də Şirvanlılar (Azərilər) camisidir. Həmin məscid Qafqazdan köçüb gələnlərin vəsaiti hesabına 1893-cü ildə Şeyx Hacı Mahmud Əfəndi tərəfindən tikdirilmişdir. Onun üç oğlu - Veyis, Məhəmməd və Əhməd Əfəndilər Amasyanın mötəbər şəxsləri kimi tanınıblar.

Məscidin Şərq hissəsindəki türbədə Şeyx Mir Həmzə Nigari, Siracəddin Əfəndi və məscidin inşasına nəzarət edən Mir Həsən Əfəndi dəfn edilib.

Şə­hə­rin iki sa­hi­li­ni bir-bi­ri­nə bağ­la­yan körpülər, həm də or­taq hə­yat­la­rı öz üzə­rin­də da­şı­yır… Sa­hil bo­yun­ ca düzülən ev­lər keç­miş­də şah­za­də­lə­rə məx­sus ol­muş, on­lar məhz bu ev­lər­də tə­lim-tər­bi­yə al­mış­lar… Amas­ya şah­za­də­lər şə­hə­ri­dir… Bir şah­za­də ki­mi gənc və zə­rif­ dir… Şə­hə­ri gəz­di­yi­niz an bu gənc­lik ab-ha­va­sı­nı içi­niz­də hiss edə­cək­si­niz…

QƏDİM ABİDƏLƏR Amasyanın qədim abidələri və təbii gözəllikləri, əsrlərdən uzanıb gələn sirli ab-havası insanları hər zaman özünə cəlb edib. Qədim abidələrdən biri Harşena və ya Harşene qalasıdır. Bu qala şəhərin müdafiəyə ən uyğun olan hissəsində, Harşena dağı üzərində qurulduğundan eyni adla tanınıb. Erkən Tunc dövründən (e.ə.3200 il) istifadə edilən Harşena qalasının yamaclarında qaya məzarları vardır. Məşhur coğrafiyaşünas Strabonun yazdığına görə, bu məzarlar Mitridat Krallığı zamanında kralların adına yaradılmış xatirə qəbirləridir. Yaşılırmak vadisi

boyunca 23 qaya məzarın olduğu bu bölgə “Krallar vadisi” kimi də tanınır.

Amasyada irili-xırdalı 18 mağara da var ki, bunlardan ən əhəmiyyətlisi Aynalı mağaradır. Şəhər mərkəzindən 3 km məsafədə yerləşən bu mağara böyük qaya parçasının oyulması nəticəsində ərsəyə gəlmişdir. Yerdən 15 metr yüksəklikdə olan mağaranın içərisi rəngli divar rəsmləri ilə əhatələnib. Günəş şüalarını əksi nəticəsində mağaranın çöl tərəfi işıq saçdığına görə xalq arasında mağaraya “Aynalı” adı verilmişdir.

FƏRHAD VƏ ŞİRİNİN YAŞADIĞI TORPAQLAR Amasya əfsanəvi sevgiləri ilə ölümsüzləşən Fərhad və Şirinin yaşadığı torpaqlar kimi də tanınır. Şirinə olan sevgisi uğrunda kilometrlərlə uzunluqdakı dağları dələrək su gətirən Fərhadın eşqi hələ də Amasya xalqının dilinin əzbəridir. Bu seginin nümunəsi olan “Fərhad su kanalı” amasyalıların ixtiyarındadır. Onların böyük sevgisinin

83

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

Dağ­la­rın oyu­ğun­da ya­ra­dıl­mış kral mə­zar­la­rı, möhtə­ şəm qa­la­sı, üzlə­ri hə­ya­tın çə­tin­lik­lə­ri ilə yoğ­rul­muş və əmə­yin, ça­lış­ma­nın məm­nun­lu­ğu ilə yum­şal­mış in­san­la­ rı, ta­ri­xi əsər­lə­ri ilə dünə­ni bu gününə qa­rış­mış əzə­mət­li bir görüntü ta­pa bi­lər­si­niz bu­ra­da… xatirəsinə Amasyada “Fərhad suyu – Şirin parkı” da açılıb.

KEÇMİŞ HAZERANLAR EVİ – İNDİKİ ETNOQRAFİYA MUZEYİ 1865-ci ildə Ziya paşanın mirzəsi Hasan Talat Əfəndi tərəfindən inşa edilən evdə uzun müddət onun bacısı Hazeran xanım yaşadığına görə ev də onun adını daşımışdır.

1983-cü ildə bina restavrasiya edilərək, Etnoqrafiya Mu-

84

zeyi kimi fəaliyyətə başladı. Ümumiyyətlə, taxtadan tikilən Amasya evləri özünəməxsus memarlığı ilə fərqlənir.

Xüsusilə də Sahilboyu yalıların məşhurluğu ölkənin hüdudlarını aşıb.

ELM VƏ MƏDƏNİYYƏT MƏRKƏZİ Türkiyənin elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Amasya sənətin müxtəlif növlərinə aid dəyərli nümunələrin yaradıldığı, şəxsiyyərlərin yetişdirildiyi bir diyardır. 200 ilə yaxın bir müddət ərzində Osmanlı şahzadələrinin yetişdirildiyi bir mərkəz olan Amasya, həm də məşhur coğrafiyaşünas Strabonun və divan yazmış ilk türk qadın şairənin də vətənidir. XV əsrdə yaşamış əsl adı Mehrinisa (qadınlığın günəşi) olan Mehri Hatunun bir şairə kimi yetişməsində Amasya mühitinin çox böyük rolu olmuşdur. Türk musiqisinin böyük ustadları, xalq sənətinin yaradıcıları da Amas-

Amasya Saraydüzü Kışla binası, Mustafa Kamal Atatürk və siyasi xadimlər

Amasya “Şahzadələr şəhəri” kimi məşhurdur. Çünki Osmanlı sultanlarının ən tanınmış simaları burada yetişmişdir.

Belə ki, orta əsrlərdə vəliəhd şahzadələr Amasyada valilik edir, vaxtı yetişəndə gedib İstanbulda sultan taxtında əyləşərək bu qocaman cahan dövlətini idarə edirdilər. Amasya Osmanlı tarixinə İldırım Bəyazid, Sultan Mehmet Çələbi, Yavuz Sultan Səlim, II Murad, III Murad, Fatih Sultan Mehmet kimi hökmdarlar bəxş etmişdir.

85

АХЫ ДЦНЙА ФЫРЛАНЫР...

yanın gözəlliklərindən ilhamlanaraq mədəniyyət tarixində öz sözlərini deməyi bacarmışlar.

AMASİYA MAKET MUZEYİ 1914-cü ildə çəkilmiş bir fotoya uyğunlaşdırılaraq hazırlanan maket muzey 300 kvadrat metr sahəni əhatə edir.

Maketdə əks olunan mənzərələr həmin dönəmin Amasyasının mədəni və tarixi həyatını canlandıraraq, yerli və xarici turistlərin diqqətini cəlb edir. Xüsusi işıqlandırma sistemi ilə hazırlanan bu muzeydə Amasyanın gündüzü və gecəsi bir-birini əvəz edir, gecə düşən zaman azan səsi eşidilir, ulduzlar parlayır... Bu ecazkar görüntü muzeyə gələnlərin marağını birə-min artırır.

QONAQPƏRVƏR AMASYALILAR Əminliklə demək olar ki, Amasya turistlərin sevə-sevə gələcəkləri bir şəhərdir. Əhalisi o qədər qonaqpərvər və

AMASYA MUZEYİ Amas­ya­ya gəl­di­yi­niz za­man mu­zey­lə­ri gəz­mə­yi unut­ma­yın! Bunlardan biri də 13 ayrı mədəniyyətə aid 24 minə yaxın arxeoloji və etnoqrafik tarixi əsərin mühafizə edildiyi Amasya muzeyidir. Burada qorunan Hititlərdən günümüzə qədər gəlib çatan tək tanrı heykləli bütün dünyada məşhurdur.

“Fırtına tanrısı Teşup” adlı bu bürünc heykəl yerli və xarici turistlərin ən çox diqqət göstərdikləri əsərlərdəndir. Roma İmperiyası dönəminə aid sikkələr və XIV əsrə aid mumiyalar da muzeydə ən çox ziyarətçi cəlb edən tarixi əsərlərdir.

86

səmimidir ki, insan bu isti münasibətdən ancaq və ancaq məmnunluq duyur. Şəhəri gəzdiyimiz zaman Azərbaycan dilində danışdığımızı eşidən hər kəs çəkinmədən bizə yaxınlaşır, şirvanlı olduqlarını və ya şirvanlı dostu, qohumu olduğunu bildirərək bizlə səmimi söhbətə girməyə çalışırdı. Və söhbətin sonunda da mütləq hamımızı öz evlərinə qonaq dəvət edirdilər.

P.S. İna­nı­ram ki, bir tu­rist ki­mi mə­ni sehr­lə­yən Amas­ya bu­ra gəl­di­yi­niz za­man siz­lə­rin də ru­hu­nu ox­şa­ya­caq­dır…

Bir şə­hər da­ğa ar­xa­lan­mış­sa, söykən­miş­sə, bi­lin ki, qə­ dim ta­ri­xi var­dır… Bu şə­hə­rin ar­xa­lan­dı­ğı dağ­lar da için­ də Amas­ya adın­da bir mir­va­ri giz­lə­dir. Bu in­ci­ni görmək is­tə­yən hər kəs Amas­ya­ya sə­fər et­mə­li­dir…

Gülnar MAYİSQIZI Fotolar Mamed RƏHİMOVUNDUR

Yaşılırmak, sahilboyu evlər Amasya maket muzeyi

87

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

Or­ta he­sab­la 300-350 ki­loq­ram çə­ki­yə, 2-2,5 metr bo­ya ma­lik ol­sa­lar da, bə­zən 10001100 ki­loq­ram ağır­lı­ğın­da və 2,7 metr uzun­lu­ğun­da ti­ta­nik ayı­la­ra da rast gə­li­nir.

АЬЫЛЛЫ ЩЕЙВАН P

a­yız fəs­li vəh­şi tə­bi­ət­də bəl­kə də ayı­lar qə­ dər heç bir can­lı­nı ak­tiv­ləş­dir­mir. İlk fər­qi tə­bii ki, ayının özü hiss edir. Də­yi­şik­lik­lər ayı­nın mə­də­sin­dən baş­la­nır. Bü­tün yay bo­ yu an­caq ət­lə qi­da­la­nan ayı­lar yar­paq­lar sa­ral­ma­ğa baş­la­yan­da ra­si­on­la­rı­nı mey­və, bit­ki kök­lə­ri, hət­ta hə­şə­rat­lar­la ge­niş­lə­dir­lər. Bu dö­nəm­də ayı­lar gün ər­ zin­də 50 ki­loq­ra­ma qə­dər qa­rı­şıq qi­da qə­bul edə bi­lir­ lər. Əgər ayı nor­mal qi­da­la­na bi­lər­sə, hər gün çə­ki­si­ni 300-500 qram ar­tı­ra bi­lir. Payızın əvvəllərindən əy­ri­ pən­cə­lər na­zik yay tük­lə­ri­ni təd­ri­cən qa­lın kür­kə də­ yi­şir­lər. Bu pro­ses sent­yab­rın son­la­rı­ın­dan de­kab­rın əv­vəl­lə­ri­nə qə­dər da­vam edir. De­kabr­dan isə ayı­lar öz mə­şhur qış yu­xu­la­rı­na ge­dir­lər. Qış yu­xu­su 195 gün da­vam edir.

88

QAF­Q AZ ME­ŞƏ­LƏ­Rİ­NİN ŞƏ­RİK­SİZ SA­Hİ­Bİ Ayı­lar, da­ha konk­ret de­sək, qo­nur ayı­lar Qaf­qaz və Azər­bay­can me­şə­lə­ri­nin şə­rik­siz kral­la­rı he­sab edi­lir­lər.

Hə­qi­qə­tən də, qeyd olu­nan are­al­da ayıy­la qar­şı-qar­şı­ya qo­yu­la­caq can­lı yox­dur. Ayı­lar tən­ha ya­şa­ma­ğı se­vir. Tə­ bii ki, ba­la­la­rı­nı bö­yü­dən ana ayı is­tis­na ol­maq­la. Hət­ta cüt­ləş­mə döv­rün­də be­lə ayı­lar 1 gün­dən ar­tıq bir yer­də ya­şa­mır­lar. Am­ma ayı­lar nə qə­dər an­ti­so­si­al hey­van­lar ol­sa­lar da, cüt ya­şa­ma­ğı sev­mə­sə­lər də, ana ayı nə az, nə çox, düz 2 il ba­la­la­rı­nın qay­ğı­sı­na qa­lır. Bu müd­dət ər­zin­də ana ba­la­la­rı­nı inək sü­dün­dən 2 də­fə yağ­lı olan sü­dü ilə bəs­lə­yir, on­la­ra ov et­mə­yi öy­rə­dir, ən əsa­sı, ba­ la­la­rı­nı hər bir təh­lü­kə­dən qo­ru­yur. Ayı ba­la­la­rı üçün iki cid­di təh­lü­kə var. Bun­lar­dan bi­rin­ci­si in­san­lar, ikin­ci­si isə tü­fey­li ayı­lar­dır. Tü­fey­li ayı – bü­tün öm­rü bo­yu tən­ha ya­şa­

yan, qış yu­xu­su­na get­mə­yən, ya­şa­yış məs­kən­lə­ri­nə so­ xu­lan hey­van­la­ra de­yi­lir. Bu hey­van­lar ya­şa­yış tərz­lə­ri­ni ta­ma­milə iti­rir­lər. Bü­tün gün­lə­ri­ni qi­da ax­ta­ra­raq ke­çi­rir­lər – bu za­man de­mək olar ki, ov et­mir­lər, baş­qa hey­van­lar­ dan qa­lan ar­tıq­lar­la qi­da­la­nır­lar. Qış­da isə bəxt heç də hə­mi­şə tü­fey­li əy­ri­pən­cə­lə­rin üzü­nə gül­mür. Tə­bii ki, qi­da az­lı­ğı­nı nə­zər­də tu­tu­ruq. Qi­da ta­pa bil­mə­yən tü­fey­li­lər az­ ğın və aman­sız ov­çu­ya çev­ri­lir­lər. İn­san, hey­van de­mə­ dən qar­şı­sı­na çı­xan bü­tün can­lı­la­ra hü­cum edir­lər. Tə­bii ki, bu za­man ən çı­xıl­maz və­ziy­yə­tə ba­la ayı­lar dü­şür. Qış yu­xu­su­na get­miş qə­zəb­li ana ayı da ək­sər hal­lar­da tü­fey­li vəh­şi­lə­rə ma­ne ola bil­mir. Bu ara­da sta­tis­ti­ka gös­tə­rir ki, sə­fil ayı­la­rın 100 fai­zi er­kək olur. ÖV­L A­DIN VAR – DƏR­DİN VAR...

Ayı­lar bir qay­da ola­raq, do­ğum üçün qış fəs­li­ni se­çir­lər.

Düz­dür, hə­min vaxt ana ayı də­rin yu­xu­da olur. Əs­lin­də ba­ la­la­rı da elə yu­xu­lu-yu­xu­lu dün­ya­ya gə­ti­rir. Bun­dan son­ra əsas yük kör­pə­nin üzə­ri­nə dü­şür. Qar­şı­da­kı 2 ay müd­ də­tin­də ba­la özü yu­xu­lu ana­dan süd əm­mə­li, so­yuq­dan don­ma­maq üçün ana­sı­na elə sı­ğın­ma­lı olur ki, zor­ba ana­ nın al­tın­da qa­lıb tə­sa­dü­fi ölü­mün qur­ba­nı ol­ma­sın. Ana ayı ba­la­la­rı­nı çox ko­bud for­ma­da tər­bi­yə edir, də­cəl, sö­zə bax­ma­yan ba­la­lar hə­mi­şə ana­nın zor­ba pən­cə­lə­rin­dən qa­paz dad­ma­lı olur­lar. Ba­la­ca­lar­la baş­qa cür müm­kün de­

yil, çün­kü dün­ya­da ayı ba­la­la­rı qə­dər hər şey­lə ma­raq­la­ nan ikin­ci bir can­lı yox­dur. Elə bu ma­raq­la­rı uc­ba­tın­dan yal­nız Azər­bay­can­da hər il on­lar­la kör­pə ayı in­san­lar tə­rə­ fin­dən tu­tu­la­raq qə­fə­sə sa­lı­nır, müx­tə­lif iaşə ob­yekt­lə­rin­də qa­nun­suz ola­raq sax­la­nı­lır.

AĞ­LI BA­ŞIN­DA HEY­VAN Ayı­lar, hə­qi­qə­tən, qey­ri-adi fi­zi­ki im­kan­la­ra ma­lik­dir.

Tə­səv­vür edin, bu can­lı­la­rın 195 gün müd­də­tin­də heç nə ye­mə­mə­yi bir ya­na, su da iç­mir­lər. Tə­bii ki, pa­yız vax­tı top­ la­dıq­la­rı piy qa­tı­nın he­sa­bı­na. Am­ma ən ma­raq­lı­sı bu­dur ki, ayı­lar bu piy qa­tı­nı yal­nız öz­lə­rinə yox, həm də kör­pə­ lə­ri­nə sərf edir­lər. Ba­la­la­rı 2 ay müd­də­tin­də da­vam­lı ola­ raq an­caq yu­xu­lu ana­nın sü­dü ilə qi­da­la­nır. Ayı­nın ba­la­la­rı bə­zən 2-dən ar­tıq olur. Bu za­man ana ayı­nın eh­ti­yat pi­yi bə­zi hal­lar­da ailə­yə ki­fa­yət et­mir. Belə halda ayı ma­ğa­ra­ nın ət­ra­fın­da yün­gül­cə ov edə və ya su iç­mək üçün ya­xın­ lıq­da­kı su mən­bə­yi­nə ge­də bi­lər. Tü­fey­li ayı­lar­dan son­ra ən təh­lü­kə­li ayı­lar məhz bu cür yu­xu­dan ya­rım­çıq oyan­ mış, ac ayı­lar olur. Am­ma is­tə­ni­lən hal­da di­gər vəh­şi­lər­lə mü­qa­yi­sə­də ayı­la­rın in­san öl­dür­mə­si fakt­la­rı az­lıq təş­kil edir. İn­san qa­til­lə­ri si­ya­hı­sın­da vəh­şi ca­mış, fil, be­ge­mot, tim­sah, şir, pə­ləng, kaf­tar ki­mi hey­van­lar ilk yer­lər­də qə­ rar­laş­sa da, güc-qüv­vət­də on­lar­dan ge­ri qal­ma­yan ayı­lar bu sı­ra­da heç ilk iyir­mi­li­yə də da­xil de­yil. Yə­qin elə bu sə­

Ayı­la­rın bo­ ğaz­lıq döv­rü 6-8 ay da­vam edir.

Ma­raq­lı­dır ki, ayı ha­mi­lə­li­yin 6-cı ayın­dan eti­ba­rən ba­la do­ğa bi­lər, sa­də­cə ola­raq bə­ zən öz­lə­ri bi­lə-bi­lə da­ha mün­bit şə­rai­ti göz­lə­mək üçün do­ ğu­şu lən­gi­dirlər.

89

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

Ayı­lar ye­mək se­ çi­min­də “şıl­taq­lıq” et­mir­lər. On­lar hər şey ye­yir­lər: mey­ və gi­lə­lə­rin­dən, bal­dan, hə­şə­rat­lar­ dan tut­muş hey­van cəm­dək­lə­ri­nə qə­ dər...

90

Ayı­lar çox yax­ şı üzür­, həm də ağa­ca dır­ma­şıb arı­la­rın yu­va­la­rı­nı da­ğı­dır­lar.

Balıq bu heyvanın sevimli qida rasionudur.

bəb­dən­dir ki, ayı in­sa­nın əh­li­ləş­di­rə bil­di­ yi az­say­lı vəh­şi­lər­dən­dir. Sirk us­ta­la­rı da təs­diq edir­lər ki, di­gər can­lı­la­ra nis­bə­tən ayı­nı əh­li­ləş­dir­mək qat-qat asan­dır. Zoo­ loq­la­rı isə sirk us­ta­la­rı­nın bu fi­kir­lə­ri heç də tə­əc­cüb­lən­dir­mir. Hə­lə iki əsr əv­vəl Dar­vin şü­ur sə­viy­yə­lə­ri­nə gö­rə can­lı­la­rı təs­nif edər­kən in­sa­nı bi­rin­ci, mey­mu­nu iki, del­fi­ni üç, ayı­nı dör­dün­cü ol­maq­la sı­ ra­la­mış­dı. Bu gün isə De­mi­dov, Çarls­ton ki­mi nü­fuz­lu bio­loq­lar ayı­nın, hət­ta mey­ mun­la bə­ra­bər dü­şün­cə im­ka­nı­na ma­lik ol­du­ğu­nu id­dia edir­lər.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

91

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

Baobab ağacının gövdəsi bəzən o dərəcədə nəhəng olur ki, burada rahatlıqla insanlar yaşaya bilir.

Y

ФАНТАСТИК АЬАЪЛАР

əqin ki, bir çoxunuz rejissor James Cameronun “Avatar” filmini izləmisiniz. Və bu zaman Pandoranın fantastik meşələrinə də heyran olmusunuz. Amma çox güman ki, çoxlarınız heç bilmirsiniz ki, belə möcüzələri görmək üçün nə qalaktikalararası səyahətə çıxmaq lazmdır, nə də kinoteatrlara yollanmaq. Çünki yer üzərində mövcud olan 100000 ağac növünün içərisində görüntüsü və nəhəngliyi ilə Pandoranın meşələrindən heç də geri qalmayanları yetəri qədərdir. Elə isə başlayaq bizi oksigenlə təmin etməklə yanaşı, həm də təəccübləndirməyi bacaran “nəhəngləri” tanımağa...

BAOBAB Baobab ağacının ana vətəni Madaqaskar hesab edilsə də, bu “nəhəng”ə Afrika və Avstraliya materiklərində də rast gəlmək mümkündür. Hətta baobab Afrikada ən qədim həyat izlərindən biri hesab edilir. “Min illik ağac” da adlandırılan baobab, elə sözün əsl mənasında da min illərlə yaşamaq bacarığına malikdir. Belə hesab olunur ki, baobab

92

hələ qədim Roma İmperiyası dövründən bəri yaşayır.

Baobab ağacı uzaqdan yaşıl, nəhəng bir komaya bənzəyir.

Baobabın maraqlı cəhətlərindən biri də nəhəng və kövrək gövdəsində uzun müddət və çoxlu miqdarda (120000 litr) su ehtiyatı saxlaya bilməsidir.

Yerli əhali baobaba “meymunun çörək ağacı” da deyir.

Portağal böyüklüyündə olan və çörəyə bənzəyən baobab meyvəsinin içərisindəki unlu və ətli hissədən qədim zamanlarda dərman kimi də istifadə edirdilər. ƏJDAHA AĞACI Əjdaha ağacı Kanar adalarından biri olan Tenerifedə bitir. Bu ağac bir neçə gövdənin bir yerdə birləşib inkişaf etməsi nəticəsində əmələ gəldiyi üçün ekspertlər hələ də onun ana gövdəsini müəyyən edə bilməyiblər. Ağacın təpəsində iri yarpaq və budaqlardan təşkil olunmuş böyük bir çətir mövcuddur. Maraqlı adı isə ağaca yerli əhali verib. Belə ki, bu ağacın yarpaqlarını və ya budağını qopardıqda, ondan çox qəribə maye axır. Yerli əhalinin

Nəhəng əjdaha ağaclarının, təxminən 6501500 il yaşadığı güman edilir.

qədim inancına görə, bu əjdahanın qurumuş qanıdır və müalicədə ondan müxtəlif məqsədlərlə istifadə edirlər.

“GENERAL ŞERMAN” Dünyanın ən hündür və uzunömürlü bitkilərindən biri sayılan sekvoya ağacının diametri 20, hündürlüyü 100 m-ə çatır. Sekvoyanın 6000 ilə qədər yaşadığı təxmin edilir. Onlar yabanı halda ancaq Amerikada bitir. Krım və Qafqazın Qara dəniz sahillərində isə becərilə bilir.

Dünayada ən hündür və ən nəhəng sekvoyalar Kaliforniyanın Sierra Nevada adlanan bölgəsində yaşayır. Kaliforniyanın Milli Sekvoya Parkının ən yaşlı sakini hündürlüyü 83 metr, gövdəsinin diametri 1400 kub metr, ağırlığı isə 6000 ton olan və “General Şerman” adlanan sekvoyadı. Bu ağac canlı aləmin ən möhtəşəm əsərlərindən biri hesab olunur. Onun 2300-2700 yaşı olduğu təxmin edilir.

Qeyd edək ki, bu füsunkar ağac vətənimizdə, Botanika bağında da becərilir.

PANDO Pando və ya yerli əhalinin dili ilə desək, “titrəyən nəhəng” Şimali Amerikanın Yuta ştatında 100 hektara yaxın böyük bir ərazini əhatə edən bir “meşə”dir. Belə ki, pando kaloniya halında bitən ağcaqovaq ağaclarının vahid bir kök sistemi üzərində boy atmasından meydana

“General Şerman” hər il 18 quru ağac qədər odun verə bilir.

gəlir. Ümumilikdə 47000 gövdədən ibarət olan Pandonun çəkisi 6600 tondur. Bu, pandonu dünyanın ən ağır çəkili ağacı edir.

TULE AĞACI Tule ağacı Meksika mənşəli taksodium ağac növünün bir nümayəndəsidir. Hazırda bu qəribə ağac Meksikanın Oaxaka şəhərində yaşayır. 2000 ilə yaxın yaşı olan tuleni bir neçə adam birləşərək çox çətinliklə qucaqlaya bilər.

Bir müddət bəzi tədqiqatçılar əslində tulenin nəhəng gövdəsinin arxasında üç başqa ağacın gövdəsinin gizləndiyini iddia etdilər. Amma araşdırma nəticəsində ağacın tək bir gövdədən ibarət olduğunu təsdiqləndi.

1994-cü ildə tulenin birdən birə saralıb-solması, yarpaqlarının tökülməsi hamını narahat etdi. Həkimlər “qəribə nəhəng”in susuzluqdan əziyyət çəkdiyini müəyyənləşdirdi və tezliklə problem aradan qaldırıldı.

HƏYAT AĞACI Bəhreyndə yaşayan həyat ağacını, həm də dünyanın ən tənha ağacı adlandırmaq olar. Bəhreyn səhrasında digər ağaclardan minlərlə kilometr uzaqlıqda yaşayan həyat ağacının kökləri bir neçə metr dərinlikdə yerləşən yeraltı sulara qədər çatır. Güman edilir ki, ağac məhz bu yolla suya olan tələbatını ödəyir. Dəqiq bəlli olmasa da, “səhra

93

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

Ayrılıqda hər bir gövdənin yaşama müddəti 130 il olsa da, bütövlükdə “titrəyən nəhəng”in 80000 yaşı var.

Həyat ağacı bəhreynlilərin əsas ziyarətgahlarından biri sayılır.

gözəli”nin 400 yaşı olduğu güman edilir. Amma ən maraqlısı bu ağacın Bəhreyn səhrasının ən hündür nöqtəsində yerləşməsi və həmin ərazidə demək olar ki, suyun olmamasıdır. Heç bir canlı orqanizmin yaşa bilməyəcəyi bir şəraitdə həyat ağacı günü-gündən gözəlləşir və yaşıllaşır.

Yerli əhali isə bunu müqəddəs bir yer kimi Cənnət bağının üzərində yerləşməsi ilə əlaqələndirirlər.

VOLLEMİYA Gözəlliyinə və füsunkar görüntüsünə baxmayaraq, vollemiyanın ən maraqlı tərəfi onun tarixidir. Avstraliyada bitən vollemiya, belə demək mümkündürsə, “yaşayan dinazavr”dır. Çünki vollemiyanın dinazavrlar kimi 200 milyon yaşı olduğu güman edilir. 1994-cü ildə alimlər Avstraliya ərazisində canlı vollemiyaya rast gələndə, sözün əsl mənasında, şokda idilər. Buna görə də alimlər böyük cəhdlə yer üzərində cəmi 100 nümayəndəsi qalan vollemiyaların yerini geniş ictimaiyyətə açıqlamırdılar. Bir müddət

94

sonra isə bu füsunkar iynəyarpaqlı ağacları qorumaq və nəslini artırmaq üçün dünyanın müxtəlif ölkələrində botanika bağlarına paylamağa başladılar.

PİRANJİ KEŞYU AĞACI 177 il yaşı olan keşyu ağacı Braziliyanın Natal şəhərində 2 hektara yaxın bir ərazidə bitir. Bu ağac 1888-ci ildə bir balıqçı tərəfindən kölgə salmaq məqsədilə əkilib. Amma ağacı əkən balıqçı heç özü də bilmirdi ki, digər keşyu ağaclarından fərqli olaraq, onun piranji növünün budaqları yerə çatdıqca həmin budaqlardan yeni köklər əmələ gəlir və ağac getdikcə yeri daha da möhkəmlədir.

Bu gün həmin ağac Natal şəhərinin əsas turistik mərkəzlərindən birinə çevrilib. Dünyanın ən nəhəng ağaclarından biri sayılan piranji keşyusuna yaxınlaşdıqda, insan bir anlıq böyük bir meşəyə daxil olduğunu fikirləşir.

Amma əslində, bütün o gövdələr hamısı bir ağacdır və ümumi çəkisi nə az, nə çox, düz 840 kiloqramdır. Piranji adi keşyu ağacından 80 dəfə böyükdür və bir futbol meydançası qədər ərazini əhatə edə bilir.

TENERE AĞACI Tenere ağacı hazırda kökü kəsilən bitkilər siyahısına daxil edilib. Afrikada, Nigeriya ərazisində, Saxara səhrasının susuz çöllərində 300 ildir yaşayan tenere böyük bir meşədən yadigar qalan yeganə ağac idi. Onun bu susuz səhrada uzun müddət yaşaması möcüzə sayılırdı.

Amma səhranın istisinə dözməyi bacaran tenere insan səhlənkarlığına qalib gələ bilmir. 1973-cü ildə bir sərxoş sürücü bu ağaca çırpılaraq tənha tenere ağacını məhv edir. Hazırda həmin səhranın tənha ağacının yerində xatirə abidəsi var.

BANYAN: MAXABODJİ AĞACI Banyan ağacı hindu tayfaları olan banyanların və bu ağacın kölgəsində oturub alverlə məşğul olan səyyar satıcıların şərəfinə adlandırılıb. Banyanın digər ağaclardan əsas fərqi qəribə görünüşüdür. Onun kökləri budaqlardan aşağı doğru sallanır. Yəni banyanın yeraltı kökləri ilə yanaşı, hava kökləri də var. Banyanın ən tanınmış növü isə ŞriLankada bitən maxabodjidir ki, bu növ yerli əhali arasında müqəddəs sayılır. Belə ki, bu nəhəng yer üzərində əkilmə tarixi bəlli olan ən qədim ağac hesab edilir. Deyilənə görə, maxabodji banyanı b.e.ə. 288-ci ildə əkilmişdir.

DƏMİRAĞAC Dünyanın dörd bir tərəfində bitən qəribə, heyrətamiz, nəhəng və füsunkar ağac növlərindən biri də vətənimiz-

2300 illik tarixə malik banyan maxabodji yalnız yaşı ilə deyil, həm də öz qəribə görünüşü ilə digər ağaclardan fərqlənir. Çox qədim tarixə malik vollemiya ağacının 200 milyon yaşı var.

95

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

dədir. Qaya yarğanlarında və dəniz səviyyəsindən 500 m yüksəklikdəki meşəlikdə bitən dəmirağac Azərbaycanın III dövr relikt bitkisi sayılır. Əsasən Talış dağlarının mərkəzi və cənub hissələrində rast gəlinir.

Dəmirağac möhkəm oduncağa malik olduğundan,

əsasən, telefon və elektrik dirəkləri üçün, körpülərin tikilməsində, maşın və alətlərin bəzi hissələrinin hazırlanmasında istifadə olunur. Hazırda dəmirağac Hirkan qoruğunda mühafizə edilir.

Xatuna MAHMUD

Dəmirağacın hündürlüyü 20-25 metr, yaşı isə 200 ilə qədər olur.

Ca­na­var ağac Qış möv­sü­mü gə­lən­də zə­rif for­ma­lı qo­za­lı ağac­lar ca­na­va­ra bən­zər qar və buz küt­lə­lə­ri­nə çev­ri­lir­lər. Qə­ri­bə for­ma­sı olan bu ağac­lar Juh­yo (ca­na­var ağac­lar) ki­mi ta­nı­nır və Zao dağ­la­rın­da bi­tir. San­ki on­lar qı­şın sərt ha­va şərt­lə­ri al­tın­da vəh­şi tə­bi­ət­də, qa­ran­lıq­da göz­lə­yir­lər. De­yir­lər ki, bu ağac­lar ya­pon Yu­ki On­na­nın nəs­lin­dən olan qar qa­dı­nın ru­hu­dur.

Ya­pon­la­ra gö­rə, öl­kə­də bi­tən ağac­la­rın “ru­hi” tə­bi­ət­lə­ri var. De­yir­lər ki, bu­ra­da­kı ək­sər ağac­lar Şin­to, Ka­mi və ya bu tərz­də olan müx­tə­lif ruh­la­ra sa­hib­dir. Be­lə ruh­lar­dan bi­ri də Ko­da­ma­dır. İn­san­lar ina­nır­lar ki, bu ağac­la­rı kə­sən­də bəd­bəxt­li­yin baş ver­mə­si qa­çıl­maz­dır. Bu­na gö­rə “ru­ha” sa­hib olan bü­tün ağac­lar Ya­po­ni­ya­da mü­qəd­dəs he­sab edi­lən ip­lə ni­şan­la­nır.

96

97

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

“МЯН АШИГЯМ ОБАМА, ОБАМДА ВАР...

Ə

gər yüzil­lik­lər bo­yu qı­zıl av­ro­pa­lı­la­rı Hin­ dis­ta­na cəlb edibsə, ipək də qərb­li­lə­ri Çi­nə maq­nit ki­mi çə­kib­. Zaman keçdikcə sübut olunur ki, qo­ca qi­tə­nin sa­kin­lə­ri ipə­yi qı­zı­la bə­ra­bər tut­maq­da ya­nıl­ma­yıb­lar. Çünki təq­ri­bən 6 min il öncə kəşf edil­mə­si­nə, üstə­lik ye­ni tex­no­lo­gi­ya­la­rın mükəm­məl sə­viy­yə­də in­ki­şa­fı­na bax­ma­ya­raq, bə­şər övla­dı­na ipək­qur­du­nun ha­zır­la­dı­ğı qə­dər mükəm­məl par­ça ip­li­yi is­teh­sal et­mək nə­sib ol­ma­yıb.

98

БАРАМА!

QURD QRAM­­LA­­?

El­mi ədə­biy­yat­lar­da tə­bii for­ma­da 30-dan ar­tıq ipək­qur­ du növünün mövcud ol­du­ğu de­yil­sə də, bun­lar­dan yal­nız 6-sı ge­niş ya­yı­lıb. Ən key­fiy­yət­li və ba­ha­lı ipə­yi tut ipək­ qur­du ha­zır­la­yır. 3 min il­dən çox­dur ki, Azər­bay­can­da tut yarpağı ilə bəslənən ipək­qur­du ye­tiş­di­ri­lir. İpək­qur­du, baş­ qa adı ilə de­sək, ba­ra­ma­qur­du­nun ye­tiş­di­ril­mə­si və ipə­yin ha­zır­lan­ma­sı ki­fa­yət qə­dər çə­tin və mürək­kəb pro­ses­dir. Öncə ipək­qur­du­nun sürfə­lə­ri qı­zıl ki­mi ipək­çi­lik tə­sərrü­fat­ la­rı­na qram­lar­la pay­la­nı­lır. Ki­min ha­ra­dan götürə­rək pay­

la­ma­sı ba­rə­də bir az­dan bəhs edə­cə­yik. Be­lə­lik­lə, ap­re­lin so­nun­da ipək­qur­du sürfə­si 8-9 gün is­ti otaq­lar­da – çox vaxt evin için­də bəs­lə­ni­lir. Bu müddət ər­zin­də sürfə­lə­rə diq­qət və qay­ğı mak­si­mal ol­ma­lı­dır. Tem­pe­ra­tur müsbət 20 də­rə­cə­dən aşa­ğı en­mə­mə­li, tut yar­paq­la­rı körpə­lə­ rə sə­li­qə ilə və çox in­cə di­lim­lər­lə doğ­ra­nıb ve­ril­mə­li­dir.

Sürfə­lər ömürlə­ri­nin 10-11-ci günü da­ha iri mə­ka­na – ba­ ra­ma qo­ya­caq­la­rı ye­rə da­şı­nır. Bu­ra­da qurd­lar iri taxt for­ma­sın­da düzəl­di­lən ge­niş, üfüqi, tax­ta ayaq­lar üzə­rin­ də da­ya­nan xüsu­si müstə­vi­nin üzə­rin­də sax­la­nı­lır. Tax­tın ayaq­la­rı av­to­mo­bil ya­ğı ilə yağ­la­nır ki, sürfə­lər qa­rış­qa­lar tə­rə­fin­dən da­şın­ma­sın. Bu yaş dönə­min­də ba­ra­ma­qurd­ la­rı 1 sm uzun­lu­ğu­na ça­tır­lar. Sürfə ha­lın­da cə­mi 40 gün ya­şa­dıq­la­rı üçün çox hallarda ipək­qur­du üçün ay­rı­ca yer ti­kil­mir. Adə­tən hə­şə­rat­lar 10-40-cı günlər ara­sın­da tövlə­

lər­də bəs­lə­ni­lir. Ar­tıq may ayın­dan eti­ba­rən mal-qa­ra­nın da qa­pa­lı mə­kan­lar­da sax­lan­ma­sı­na eh­ti­yac qal­ma­dı­ğın­ dan tövlə­lər ipək­qur­du üçün ide­al yer sa­yı­lır. Hər tə­rəf­dən qa­pa­lı tövlə­lər­də saxlanan ba­ra­ma­qurd­la­rı ya­ğış və külək ki­mi tə­biə­tin şıl­taq­lıq­larından qo­ru­nur, di­gər tə­rəf­dən qa­ pa­lı mühit on­la­rın müxtə­lif quş­la­rın qur­ba­nı­na çev­ril­mə­si­ nə ma­ne olur.

40 GÜN 40 GE­CƏ Zİ­YA­FƏT... İpək­qur­du­na 2-ci həf­tə­dən eti­ba­rən yar­paq­lar doğ­ran­ ma­dan ve­ri­lir. 3-cü həf­tə­dən baş­la­ya­raq na­zik zoğ­lu xır­da bu­daq­lar, 4-cü həf­tə­dən isə uzun və nis­bə­tən qa­lın, ca­ van şa­xə­li bu­daq­lar bütöv qı­rı­la­raq hə­şə­rat­la­rın sax­lan­ dı­ğı taxt­la­rın üzə­ri­nə düzülür. 38-40-cı günlər­dən eti­ba­ rən hə­şə­rat­la­rın iş­ta­ha­sı kə­si­lir. Və ba­ra­ma qur­maq üçün

99

ТЯБИЯТ АШИГЛЯРИ

Ba­ra­ma­qur­du­nun ən böyük düşmə­ni sı­ğır­çın, sər­çə və sağ­sa­ğan­dır. Bir sı­ğır­çın ailə­si gün ər­zin­də ya­rım ki­loq­ra­ma qə­dər ipək­qur­du da­şı­ya bi­lər. Tə­bii ki, tə­bi­ət­cə çox acgöz olan sı­ğır­çın­lar da­şı­dıq­la­rı­nın ha­mı­ sı­nı nə özlə­ri ye­yə, nə də ba­la­la­rı­na ye­di­rdə bil­mir­lər. Sa­də­cə, yem da­şı­ma vər­di­şi və ins­tink­ti sı­ğır­çın­la­rı “is­raf­çı­lı­ğa” va­dar edir, nə­ti­cə­si sa­hib­kar­la­ra ba­ha ba­şa gə­lir.

Ba­ra­ma­qur­du və quş­lar­la bağ­lı ma­raq­lı və bir az da mi­fik fakt. İnanc­la­ra görə, qur­ dun sax­lan­dı­ğı ye­rə is­tə­ni­lən qu­şun, hət­ta to­yu­ğun yu­mur­ta­sı­nı apar­dıq­da bu, çox mən­fi nə­ti­cə­lə­rə yol açır. Qə­ri­bə­dir ki, bu inan­cı sı­na­maq is­tə­yən tə­sərrü­fat sa­hib­lə­ri hə­mi­şə zi­yan­lıq­la üzlə­şir­lər – hər də­fə­sin­də hə­şə­rat­ lar kütlə­vi şə­kil­də qı­rı­lır.

yer ax­tar­ma­ğa baş­la­yır­lar. Bu za­man hə­şə­rat­la­ra yar­paq yox, şah­ti­kan – ba­ra­ma­nın iliş­mə­si üçün ide­al sa­yı­lan ti­ kan­lı bit­ki – düzülür. İpək­qurd­la­rı 2 gün ər­zin­də ba­ra­ma­ la­rı ilə ti­kan­la­rın üzə­ri­ni ta­ma­mi­lə zəbt edir­lər. Bu­nun­la da ipək­qur­du mis­si­ya­sı­nı ba­şa vur­muş olur və iş in­san­la­ra düşür.

SON 2 HƏF­TƏ...

Bu müddət­də in­san­lar tə­ləs­mə­li­dir­lər. Çünki qar­şı­ da on­la­rın cə­mi iki­cə həf­tə­lə­ri var. Əks hal­da ba­ra­ma­nın için­də­ki pup­lar gözəl kə­pə­nə­yə dönə­rək ba­ra­ma­nı de­şib uçur­lar. Bu­nun­la da həm ba­ra­ma yararsız olur, həm də kə­ pə­nək­lər uçub get­di­yi üçün to­xum eh­ti­ya­tı yığ­maq mümkün ol­mur. Be­lə­lik­lə, öncə hə­şə­rat­la­rın sax­lan­dı­ğı tax­tın üzə­rin­dən ba­ra­ma­lar yı­ğı­lır. Da­ha son­ra xüsu­si tex­no­lo­gi­ ya ilə ba­ra­ma­lar “ağar­dı­lır”. Ağart­maq de­dik­də ba­ra­ma­nı ti­kan­la­ra bağ­la­yan tel­lər­dən tə­miz­lə­mək nə­zər­də tu­tu­lur.

Ağar­dı­lan ba­ra­ma­lar­dan bir qis­mi to­xum üçün sax­la­nı­lır. Əsas his­sə­si isə qay­na­dı­lır və ipək lif­lə­ri çı­xa­rı­lır. Be­lə­lik­ lə, lif­lər ipək sa­pa, sap­lar isə ipə­yə çev­ri­lir.

Bəh­ruz HEY­DƏ­Rİ

100

101

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

Faustun malikanəsi Sür­rea­list cə­rə­ya­nı­n nü­ma­yən­də­si Bre­ton Fa­us­tun evi­ni “qə­dim pay­taxt­da mis­tik mə­də­niy­yət” ad­lan­dı­rır­dı.

Ev öz məş­hur­lu­ğu­nu bu ti­ki­li haq­qın­da mis­tik şa­yiə­lər ya­yan im­pe­ra­tor II Ru­dol­fa borc­lu­dur.

“ЕВЛЯРИ СЕЩРЛИ ЙАР”

Y

o­lu­nuz nə vaxt­sa Kar­lov mey­da­nın­a düşsə, müt­ləq Fa­us­tun evi­nə də baş çə­kin. Pra­ qa­ya aya­ğı be­lə dəy­mə­yən hə­kim Fa­us­tun ma­li­ka­nə­si­nin məhz bu­ra­da “gö­zə dəy­mə­ si” hər kə­si tə­əc­cüb­lən­di­rir. Üs­tə­lik, onun haq­qın­da heç vaxt ol­ma­dı­ğı bir şə­hər­də əf­sa­nə­lər də “ayaq açıb ye­ri­yir”. Şa­yiə­lə­ri ya­yan isə XIV əsr­də ya­şa­yan şah­za­də Vats­lav Opa­va idi.

Evin ilk sa­hi­bi V.Opa­va elm­lə, xü­su­sən də kim­ya ilə

102

ma­raq­la­nır­dı. Am­ma be­lə gö­rü­nür ki, onun ma­raq dai­rə­ si­nə əf­sa­nə­vi şa­yiə­lə­rin mü­əl­li­fi ol­maq da da­xil imiş. Şah­ za­də­nin de­di­yi­nə gö­rə, II Ru­dol­fun ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­də ev haq­qın­da söz-söh­bət­lər da­ha da cid­di­lə­şib.

Fa­us­tun ba­rok­ko üs­lu­bun­da ti­ki­lən “qon­dar­ma” evi­nin sa­kin­lə­ri ara­sın­da XIX əsr­də ya­şa­yan Karl Eniq də olub.

O, ma­li­ka­nə­nin di­var­la­rı­nı yas mə­ra­sim­lə­rin­də qə­lib­ləş­miş “ürək söz­lə­ri”, mər­si­yə­lər ilə “bə­zə­yir­di”. Ma­raq­lı­dır ki, bu in­sa­nın ev­də qal­dı­ğı müd­dət­də çar­pa­yı­sı ol­ma­yıb. O, ge­ cə­lər özü­nün ha­zır­la­dı­ğı ta­bu­ta gi­rib ya­tır­mış. Eniq ölüm­lə bağ­lı hər şe­yi o qə­dər se­vir­di ki, hət­ta evin or­ta­sı­na dar ağa­cı ha­zır­la­yıb qoy­muş­du. Özü də ölən­də və­siy­yət edib­ miş ki, onu ta­bu­ta tər­si­nə qoy­sun­lar.

Tə­əs­süf ki, bu gün Fa­us­tun evi ic­ti­ma­iy­yə­tə bağ­lı­dır.

Vinçesterlərin evi EŞİT­MƏ­MİŞ OL­MAZ­SI­NIZ: VİN­ÇES­TER­LƏR Hər gün dün­ya­nın dörd bir ya­nın­dan məhz bu evi gör­ mək üçün gə­lən yüz­lər­lə tu­rist... Ruz­vel­tin çay iç­mək üçün baş çək­di­yi, la­kin dar­va­za­la­rı üzü­nə bağ­la­nan ma­li­ka­nə... Əsr­lər­dir heç ki­min içə­ri­si­nə gi­rə bil­mə­di­yi mis­tik ev... Ün­ va­nı da çox sa­də­dir: San-Xo­se şə­hə­ri, Vin­çes­ter bul­varı – 525.

Ruz­velt bu­ra gəl­mə­səy­di və evin yaş­lı sa­hi­bə­si Sa­ra Vin­çes­ter qa­pı­nı onun üzü­nə bağ­la­ma­say­dı, yə­qin ki, ma­ li­ka­nə heç vaxt dün­ya­nın diq­qət mər­kə­zin­də ol­ma­ya­caq­ dı. Ke­çək əsas mət­lə­bə; evin qa­ran­lıq gə­lə­cə­yi­ni ya­ra­dan sir­li keç­mi­şi­nə...

Sa­ra­nın hə­ya­tı baş­lan­ğıc­da çox uğur­lu alı­nır. 25 ya­şın­ da Vil­yam Vin­çes­te­rə ərə ge­dir. Vil­yam si­lah is­teh­sa­lı ilə

Vin­çes­ter­lə­rin evi 3 mər­tə­bə­li­dir. Bu­ra­da təx­mi­nən 160 otaq, 13 ha­mam, 6 mət­bəx, 40 pil­lə­kən, 2000 qa­pı, 450 dəh­liz, 10000 pən­cə­rə və 47 so­ba var.

məş­ğul olan məş­hur sa­hib­kar­lar­dan idi. Öl­kə­də baş­la­yan və­tən­daş mü­ha­ri­bə­si və si­lah tə­lə­ba­tı bir anın için­də Vin­ çes­ter­lə­ri dün­ya­nın mil­yon­çu­su­na çe­vi­rir. Am­ma mil­yon­lar ailə­yə xoş­bəxt­lik gə­tir­mir. Qı­zı En­ni do­ğu­lan­dan bir müd­ dət son­ra ölür. 10 il özü­nə gə­lə bil­mə­yən xa­nım Vin­çes­ter 1881-ci il­də əri Vil­ya­mı da iti­rir. O, ba­şa dü­şə bil­mir ki, bu qə­dər bəd­bəxt­lik­lər və uğur­suz­luq­lar ni­yə məhz onun ba­ şı­na gə­li­r? Və 20 mil­yon dol­lar məb­lə­ğin­də­ki mi­rasa sahib olsa da, qorxu və təhlükə hissi ilə yaşamağa başlayır.

Ona Bos­ton­da ya­şa­yan məş­hur me­di­um­lar­dan bi­ri­nin ya­nı­na get­mə­yi məs­lə­hət gö­rür­lər. Me­di­um Sa­ra­ya bil­di­ rir ki, əri­nin ru­hu ilə gö­rü­şüb və Vil­yam de­yib ki, ailə­nin bu cür məh­vi­nin sə­bə­bi on­la­rın is­teh­sal et­di­yi si­lah­lar­dan ölən­lə­rin qar­ğı­şı­dır. Sa­ra da ey­ni lə­nət­lə qar­şı­laş­maq is­tə­

103

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

Xa­nım Qle­mis Oqil­va ailə­si­nə qəs­rin otaq­la­rı­nın bi­rin­də sı­ğı­na­ caq ve­rir. Am­ma son­ra­lar on­la­rı bi­lə­rək­dən bu­ra­da “unu­dur”. Nə­ti­cə­ də, ma­li­ka­nə “ruh­ la­rın qəs­ri” adı­nı qa­za­nır.

Qlemis qəsri

mir­sə, qər­bə doğ­ru get­sin. Gün­do­ğan tə­rəf­də – ona işa­rə olu­nan yer­də ev tik­sin. Ən əsa­sı, bu ti­kin­ti heç vaxt da­yan­ dı­rıl­ma­ma­lı­dır. Çə­kic sə­si bir gün kə­sil­sə, xa­nım Vin­çes­ter dər­hal ölə­cək.

Dul qa­dın qər­bə doğ­ru ge­dir. 1884-cü il­də San-Xo­se­ yə ça­tır. İna­nır ki, əri­nin de­di­yi yer bu­ra­sı­dır. Bir ev alır və da­yan­ma­dan – 38 il onun tə­mi­ri ilə məş­ğul olur.

Evin mis­tik sim­vo­li­ka­sı onu bir az da sehr­li edir. Mə­sə­ lən, ev­də bir pil­lə­kən­dən baş­qa, qa­lan ha­mı­sı­nın 13 pil­lə­si var. Ək­sər otaq­lar­da pən­cə­rə­lə­rin sa­yı 13-dür. Onu da de­yək ki, evin ne­cə ti­kil­mə­si­ni araş­dır­maq is­tə­yən mü­hən­ dis­lə­rin ha­mı­sı bir müd­dət son­ra psi­xi dis­pan­se­rə yer­ləş­ di­ri­lib.

Ev elə ti­ki­lib ki, xa­nım Vin­çes­te­rin ar­xa­sın­ca gə­lən ruh­ la­rı çaş­dır­sın. Ona gö­rə də ev­də qa­pı­la­rın ço­xu di­var­la­ra açı­lır, pil­lə­kən­lər isə ta­va­na ge­dib çı­xır. Dəh­liz­lər ilan yu­ va­sı ki­mi dar­dır. Yu­xa­rı mər­tə­bə­lər­də elə qa­pı­lar var ki, hə­yə­tə açı­lır. Hət­ta qa­pı­la­rın bə­zi­si­ni açan­da ya qə­fil­dən bi­rin­ci mər­tə­bə­yə – mət­bəx­də­ki əlüz­yu­ya­nın içi­nə, ya da ikin­ci mər­tə­bə­nin dö­şə­mə­si­nə dü­şür­sən. Bu­ra­da elə giz­li qa­pı və pən­cə­rə­lər var ki, gö­zə gö­rün­mə­dən yan otaq­da

104

baş ve­rən hər şe­yi iz­lə­yə bi­lər­si­niz.

Sa­ra Vin­çes­ter 1922-ci ilin sent­yab­rın­da 85 ya­şın­da və­fat edir. De­yir­lər ki, bu ti­kin­ti­lər onun ölü­mü­nü ge­cik­dir­ sə də, əvə­zin­də seyf­də pul qal­ma­dı. Sey­fi açan­da ora­dan xa­nım Vin­çes­te­rin əri­nin və kör­pə qı­zı­nın saç­la­rı, on­la­rın ölüm­lə­ri­ni təs­diq­lə­yən sə­nəd­lər və 13 bənd­dən iba­rət 13 də­fə ya­zıl­mış və­siy­yət var­dı. Evin ta­le­yi ba­rə­də isə və­siy­ yət­na­mə­də heç nə de­yil­mir­di…

Ola bi­lər ki, bu de­dik­lə­ri­miz si­zə dra­ma­tik gələ bi­lər.

Am­ma əmin olun ki, bü­tün bun­lar hə­qi­qət­dir.

QLE­MİS – RUH­L A­RIN QƏS­Rİ Şot­lan­di­ya­da bir ne­çə əsr bun­dan əv­vəl bir-bi­ri­nə düş­ mən olan və mü­ha­ri­bə apa­ran iki tay­fa – Oqil­va­lar və Lind­ sey­lər ya­şa­yır­dı. Mü­ha­ri­bə­ni uduz­duq­la­rı­nı gö­rən Oqil­ va­lar­dan bir ne­çə­si Qle­mis qəs­ri­nin sa­hi­bə­sin­dən xa­hiş edir ki, on­la­ra sı­ğı­na­caq üçün yer ver­sin. Xanım Qle­mis on­la­rı içə­ri bu­ra­xır, am­ma Lind­sey­lə­rin in­ti­qam al­ma­la­rın­ dan, onun özü­nə zə­rər ve­rə­cək­lə­rin­dən qor­xub “qo­naq­ la­rı” qəs­rin giz­lin otaq­la­rı­nın bi­rin­də yer­ləş­di­rir və qa­pı­nı qı­fıl­la­yır. Özü də heç vaxt on­la­ra baş çək­mir. Qo­naq­lar “unu­du­lur”...

İllinoys villası Mül­kə­dar Con Kren­şou­nun ac­göz­lü­ yü və aman­sız­lı­ğı dün­ya ta­ri­xi­nə da­ha bir mis­tik ev qa­zan­dır­dı. Ma­raq­lı­dır ki, Kren­ şou­dan son­ra bu evə sa­hib­lik edən­lər­dən heç kəs ma­li­ka­nə­də bir gün­dən ar­tıq qa­la bil­mə­yib. Sə­bəb­sə ay­dın­dır - əzab çə­kən ruh­la­rın qor­xunc səs­lə­ri...

Bir ne­çə onil­lik­dən son­ra Qle­mis qəs­ri­nin ye­ni sa­hib­lə­ri bu giz­lin otaq­dan səs­lər eşi­dir­lər. Qa­pı­nın qı­fı­lı­nı sın­dı­rıb içə­ri gi­rən­də ora­da ske­let­lər gö­rür­lər. De­yir­lər ki, sü­mük­ lə­ri bur­dan çı­xa­rıb dəfn et­dik­dən son­ra da qa­pı taq­qıl­da­ yır­mış. San­ki otaq­da kim­sə qa­lıb və səy­lə ora­dan çıx­maq is­tə­yir.

Az qal­sın unut­muş­duq, evin sa­hi­bə­si xa­nım Qle­mis isə son­ra­lar ca­du­gər­lik­də it­ti­ham olu­na­raq di­ri-di­ri yan­dı­rı­lır.

QO­CA QUL­L A­RIN EVİ - İL­Lİ­NOYS 1838-ci il­də ti­ki­lən bu vil­la­ “qo­ca qul­la­rın evi” ad­lan­ı­r.

Mül­kün köh­nə sa­hi­bi Con Kren­şou­nun biz­ne­si­nin irə­li­lə­ mə­si üçün iş­çi qüv­və­si­nə eh­ti­yacı var­dı. O, bu prob­le­min həl­li­ni asan­lıq­la ta­pır: Kren­şou­nun əlal­tı­la­rı əv­vəl­lər qul olan bö­yük bir ailə­ni “ələ ke­çi­rir­lər”. On­la­rın əl­lə­ri­ni qan­ dal­la­yıb, zir­zə­mi­yə sa­lır­lar. Qul­la­rı hə­mi­şə ələ sa­lır, dö­yür və ac sax­la­yır­dı­lar.

Bir müd­dət­dən son­ra Kren­şou evi sa­tır. Evin ye­ni sa­ hi­bi isə hər gün qəribə hadisələrlə qarşılaşır. Əsəb­lə­ri tab gə­tir­mir və evi tərk edir. Onu da de­yək ki, mül­kün sa­hib­ lə­rin­dən heç bi­ri bu­ra­da bir gün­dən ar­tıq qa­la bil­mə­yib.

Sə­hər gü­nə­şin doğ­ma­sı­na az qal­mış ha­mı­sı qor­xu do­lu

hiss­lər­lə evi tərk edib­lər.

Bir vaxt­lar vil­la tu­rist­lər üçün açıq idi. Tə­əs­süf ki, ha­ zır­da Bir­ləş­miş Ştat­la­rın mül­kü sa­yı­lan bu evə gi­riş qa­da­ ğan­dır.

“HİS­TO­Rİ­K AL” AL­YAS­K A Xa­ri­ci gö­rü­nü­şü­nə gö­rə bu qəsr heç də ruh­lar­la do­lu olan evə ox­şa­mır. Ha­zır­da qəsr otel ki­mi is­ti­fa­də olu­nur.

Ma­raq­lı­dır ki, həm ote­lin xid­mət­çi­lə­ri, həm də bu­ra­nın qo­ naq­la­rı üçün ruh­la­rı gör­mək adi ha­la çev­ri­lib. “His­to­ri­kal” qəs­ri­nin ən məş­hur ru­hu isə gə­lə­cək əri­nin ev­lə­nə­cək­lə­ ri gün baş­qa­sıy­la qaç­dı­ğı­nı bi­lib, gə­lin pal­ta­rın­da özü­nü asan qı­za məx­sus­dur. Ote­lin müş­tə­ri­lə­ri de­yir­lər ki, teztez di­var­da­kı şə­kil­lər ye­rə dü­şür, pər­də­lər öz-özü­nə cı­rı­lır.

Köh­nə qəs­rin in­zi­bat­çı­sı ote­lə da­ha çox müş­tə­ri cəlb et­ mək üçün on­lar­la “doğ­ma­la­şan” ruh­lar­la bağ­lı jur­nal be­lə çı­xa­rıb.

Nər­min NÖQ­TƏ

105

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

Ma­­raq­­lı­­dır ki, Buqaraça gə­­lən hər 10 tu­­rist­­dən bi­­ri UFO gö­­rür. Bu uni­­kal im­­ kan isə öz­­lü­­yün­­də dün­­ya­­nın diq­­qə­­tin­­ dən ya­­yı­­na bil­­məz­­di.

Tə­­səv­­vür edin, yal­­ nız 2011-ci ilin yan­­ va­­rın­­dan bu ya­­na kən­­də 20 min­­dən ar­­tıq tu­­rist gə­­lib.

F

МЯЛУМ УЧАН ОБЙЕКТЛЯРИН ГАРАЖЫ:

БУГАРАЧ!

ran­­sa­­nın cə­­nub-qər­­bin­­də, Aude vi­­la­­yə­­tin­­də yer­­lə­­şən Bu­­qa­­raç kən­­di dün­­ya­­nın dörd bir ya­­nın­­dan gə­­lən zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rin hes­­bı­­na əsl tu­­rizm mər­­kə­­zi­­nə çev­­ri­­lib. 200 ev­­dən iba­­rət olan bu kənd ar­­tıq in­­san axı­­nı­­na gö­­rə az qa­­la Pa­­ris, Kann ki­­mi me­­qa­­po­­lis­­lə­­rə mey­­dan oxu­­ma­­ğa baş­­la­­yıb.

Bəs bu dağ kən­­di­­nin bir­­dən-bi­­rə diq­­qət mər­­kə­­zi­­nə çev­­ril­­mə­­si­­nin sə­­bə­­bi nə oldu?

106

Hər şey ötən ilin de­­kab­­rın­­da bir qrup kənd sa­­ki­­ni­­nin da­­ğın ətə­­yin­­də 5-6 “uçan boş­­qa­­b”ı gör­­mə­­si ilə baş­­lan­­ dı. On­­dan ar­­tıq in­­sa­­nın gö­­zü önün­­də baş ve­­rən bu ha­­di­­ sə öz­­lü­­yün­­də dün­­ya ta­­ri­­xin­­də fe­­no­­me­­nal bir ha­­di­­sə idi. Çün­­ki bu gü­­nə qə­­dər bu say­­da UFO ey­­ni za­­man­­da mü­­ şa­­hi­­də edil­­mə­­miş­­di. La­­kin bu hə­­lə kə­­lə­­fin lap uc his­­sə­­si idi. Yan­­var ayın­­da böl­­gə­­də el­­mi eks­­pe­­di­­si­­ya­­la­­rın ke­­çi­­ril­­ mə­­sin­­dən son­­ra hadisələr daha ciddi şəkil alır. Əra­­zi­­də

yer­­dən və sə­­ma­­dan mü­­şa­­hi­­də­­lər apa­­ran ame­­ri­­ka­­lı alim­­ lər hey­­rət­­dən yer­­lə­­rin­­də do­­nur­­lar: bu kənd may­­ya­­lı­­la­­rın məş­­hur təq­­vim­­lə­­rin­­də dö­­nə-dö­­nə bəhs et­­dik­­lə­­ri və NA­­ SA-nın xü­­su­­si qru­­pu tə­­rə­­fin­­dən araş­­dı­­rı­­lan mə­­ka­­nın tam ey­­ni­­si idi. May­­ya ast­­ro­­nom və mü­­nəc­­cim­­lə­­ri­­nə gö­­rə 12 və ya 21 de­­kabr 2012-ci il­­də dün­­ya­­nın, da­­ha doğ­­ru­­su, in­­san­­ lı­­ğın so­­nu gə­­lə­­cək, la­­kin bir kənd­­də bə­­zi in­­san­­lar, ye­­ni bə­­ şər cə­­miy­­yə­­ti for­­ma­­laş­­dır­­maq üçün sağ qal­­maq im­­ka­­nı­­na

ma­­lik ola­­caq­­lar. May­­ya mü­­nəc­­cim­­lə­­ri id­­dia edir­­di­­lər ki, “dər­­ya­­la­­rın o ta­­yın­­da, bu­­lud­­la­­rın ara­­sın­­da, du­­man bü­­rü­­ müş dağ­­la­­rın qoy­­nun­­da, daş­­la­­rın və ya çay­­la­­rın ara­­sın­­da ət­­ra­­fı yax­­şı gör­­mək müm­­kün olan, am­­ma kə­­nar­­dan gö­­ rün­­mə­­yən bir kənd var. Bu kən­­din in­­san­­la­­rı sağ­­lam, ürək­­ lə­­ri isə saf­­dır. Dün­­ya­­nın da­­ğıl­­ma­­ğı­­na bir ne­­çə il qal­­mış göy­­lər­­dən daş ki­­mi möh­­kəm qab­­lar­­da bu­­ra­­ya dəs­­tə-dəs­­tə ye­­kə­­baş məx­­luq­­lar enə­­cək və bu qa­­la­­nın göz­­lə­­ni­­lən fə­­la­­ kə­­tə da­­vam gə­­ti­­rib-gə­­tir­­mə­­yə­­cə­­yi­­ni bir da­­ha yox­­la­­ya­­caq­­ lar. Da­­ha son­­ra za­­man-za­­man on­­lar tək-tək hə­­min kən­­də enə­­rək əyər-əs­­kik­­lə­­rə əl gəz­­di­­rə­­cək, bu­­ra­­da möv­­cud olan şər ruh­­la­­rı kə­­nar­­laş­­dır­­maq­­la məş­­ğul ola­­caq­­lar.”

Bu xə­­bər­­lər ya­­yıl­­dıq­­dan son­­ra san­­ki kən­­din yaş­­lı in­­

107

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

108

san­­la­­rı­­nın da di­­li açıl­­dı. Mə­­lum ol­­du ki, kən­­din kə­­na­­rın­­da­­kı Pik de Bu­­qa­­raç ad­­lı qa­­ya­­lıq­­lar ba­­rə­­də nə­­sil­­dən-nəs­­lə ötü­­ rü­­lən bir əf­­sa­­nə var imiş. İnan­­ca gö­­rə, hə­­min qa­­ya­­lıq­­lar əs­­lin­­də tə­­bii land­­şaft yox, yer sa­­ki­­ni ol­­ma­­yan qə­­ri­­bə məx­­ luq­­lar tə­­rə­­fin­­dən min il­­lər ön­­cə qu­­rul­­muş til­­sim­­li qa­­la­­dır.

Hə­­qi­­qə­­tən də, əsr­­lər­­dir ki, kənd əh­­li hə­­min qa­­ya­­lıq­­la­­rın lə­­nət­­lən­­di­­yi­­nə ina­­na­­raq o, əra­­zi­­yə get­­mir­­lər. “İlk də­­fə eşi­­dən­­də in­­san­­la­­ra inan­­dı­­rı­­cı gəl­­mir, an­­caq bu ta­­ma­­mi­­lə cid­­di bir fakt və proq­­noz­­dur. Əsr­­lər­­dir ki, ba­­ba­­ la­­rı­­mız bu­­ra gə­­lən UFO-lar­­dan da­­nı­­şır­­lar, bi­­zim folk­­lo­­ru­­ muz­­da­­kı na­­ğıl­­la­­rın, əf­­sa­­nə­­lə­­rin ək­­sə­­riy­­yə­­tin­­də UFO-lar­­la bağ­­lı mə­­qam­­lar var, mən özüm də də­­fə­­lər­­lə hə­­min qa­­ ya­­lıq­­lar­­da UFO-la­­rı mü­­şa­­hi­­də et­­mi­­şəm”, - de­­yə bə­­lə­­diy­­yə səd­­ri Jan-Pi­­err De­­lord BBC-yə mü­­sa­­hi­­bə­­sin­­də bil­­di­­rib.

PA­­PAM İCA­­ZƏ VER­­MİR...

Bu­­qa­­raç­­da yaşananlar bü­­tün dün­­ya­­da ma­­raq­­la iz­­lə­­nil­­ sə də, ka­­to­­lik kil­­sə­­si baş ve­­rən­­lə­­rə çox sərt re­­ak­­si­­ya ve­­rir.

Kənd kil­­sə­­si­­nin 86 yaş­­lı ke­­şi­­şi Ma­­rie Si­­mo­­ne baş ve­­rən­­ lə­­rin uy­­dur­­ma ol­­du­­ğu­­nu, əs­­lin­­də kənd­­də heç bir UFO-nun ol­­ma­­dı­­ğı­­nı de­­yir. Ma­­raq­­lı­­dır ki, UFO gö­­rən­­lər ara­­sın­­da ke­­ şi­­şin qar­­da­­şı və onun qı­­zı da var idi. Yer­­li bə­­lə­­diy­­yə rə­i­­si isə id­­dia edir ki, əs­­lin­­də ke­­şiş özü də UFO gö­­rüb. Sa­­də­­cə, kil­­sə­­nin qor­­xu­­sun­­dan gör­­dük­­lə­­ri­­ni da­­nır. Bu da ar­­tıq sirr de­­yil ki, pro­­ses­­lə­­rin qı­­zış­­dı­­ğı bir vaxt­­da kənd ke­­şi­­şi Va­­ti­­ ka­­na çağ­­rıl­­mış­­dı.

Bəh­­ruz HEY­­DƏ­­Rİ

YADPLA­­NET­­Lİ­­LƏR MƏ­­NƏ Qİ­­YA­­MƏT ÜÇÜN HA­­ZIR­­LIQ GÖR­­MƏ­­Yİ TAP­­ŞI­­RIB Bu­­qa­­raç kən­­di­­nin qə­­ri­­bə­­lik­­lə­­ri isə hər ötən gün art­­maq­­ da da­­vam edir. Bun­­lar­­dan ən qə­­ri­­bə­­si Hol­­lan­­di­­ya­­dan olan məş­­hur ön­­gö­­rü­­cü Ke­­an Mo­­sel ilə bağ­­lı­­dır. De­­mək olar ki, ev­­dən çö­­lə çıx­­ma­­yan, in­­san­­la­­rı yal­­nız iş ota­­ğın­­da qə­­bul edən məş­­hur pa­­rap­­si­­xo­­loq bir­­dən-bi­­rə mən­­zi­­lin­­dən yo­­xa çı­­xır. Hö­­ku­­mət or­­qan­­la­­rı və ya­­xın­­la­­rı­­nın ax­­ta­­rış­­la­­rı fay­­da ver­­mir. An­­caq 2 ay­­dan son­­ra Fran­­sa jan­­dar­­mın­­dan xə­­bər gə­­lir: “Ax­­tar­­dı­­ğı­­nız şəxs ar­­tıq iki ay­­dır ki, Aude əya­­lə­­tin­­də, Bu­­qa­­raç kən­­din­­də­­ki Pik de Bu­­qa­­raç qa­­ya­­lıq­­la­­rın­­da ya­­şa­­ yır və in­­san­­lar­­la ün­­siy­­yət­­dən qa­­çır”.

Pa­­rap­­si­­xo­­lo­­qun Fran­­sa­­nın bu uc­­qar kən­­di­­nə ne­­cə gəl­­mə­­si sirr ola­­raq qa­­lır, ən azı ona gö­­rə ki, yol­­lar buz bağ­­la­­dı­­ğı üçün kən­­də qış ay­­la­­rın­­da gə­­liş-ge­­diş müm­­kün­­ süz olur. 4 ay bo­­yun­­ca ya­­şa­­yış mən­­tə­­qə­­si­­nə yal­­nız tib­­bi he­­li­­kop­­ter­­lər iş­­lə­­yir. Am­­ma bu­­qa­­raç­­lı­­la­­ra xid­­mət gös­­tə­­rən pi­­lot­­lar­­dan 4-ü də kən­­də, ümu­­miy­­yət­­lə, sər­­ni­­şin gə­­tir­­mə­­ dik­­lə­­ri­­nə əmin ol­­duq­­la­­rı­­nı de­­yir­­lər. Bəl­­kə Ke­­an baş­­qa bir ver­­tol­­yot­­la əra­­zi­­yə uçu­­b? Fran­­sa­­nın hər­­bi ha­­va qüv­­və­­lə­­ ri­­nin ra­­dar ar­­xi­­vin­­dən konk­­ret ca­­vab gə­­lir: “Res­­pub­­li­­ka­­nın ha­­va mə­­ka­­nı­­na nə­­za­­rət­­siz bir ağ­­ca­­qa­­nad be­­lə da­­xil ola bil­­məz, fev­­ral ayın­­da kən­­də nə­­in­­ki şəx­­si, heç tibbi he­­li­­kop­­ ter be­­lə uç­­ma­­yıb”.

Göz­­lər cə­­nab Mo­­se­­lə yö­­nə­­lir; Ke­­an isə iyul ayı­­na qə­­ dər su­­sur. Yal­­nız iyu­­lun 18-də saç-saq­­qal bas­­mış hal­­da, ağ uzun ətək­­li pal­­tar­­da qa­­ya­­lıq­­dan çı­­xır və in­­san­­lar­­la ün­­ siy­­yə­­tə gi­­rir: “Mən sə­­hər gö­­zü­­mü açan­­da özü­­mü bu qa­­ya­­ lıq­­da gör­­düm və yadpla­­net­­li­­lər mə­­nə qi­­ya­­mət üçün bur­­ada ha­­zır­­lıq apar­­ma­­ğı tap­­şır­­dı. İn­­di mə­­nim çox cid­­di mis­­si­­yam var”. 42 yaş­­lı Ke­­an Mo­­sel bun­­dan son­­ra ye­­nə qa­­ya­­lı­­ğa qa­­yı­­dır və in­­san­­lar­­la ün­­siy­­yə­­ti kə­­sir.

109

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

МАРАГЛЫ ФАКТЛАР

110

Səhv düşəndə yerimiz Turistlərin ən çox səhv saldıqları ölkələr sırasında birinci yerdə Avstriya və Avstraliyadır. Buna görədir ki, avstriyalıların ən sevimli sloqanlarından biri “ Avstriyada kenquru yoxdur” ifadəsidir.

Bir dəfə BMT-nin Təhlükəsizlik Birliyinə öz üzvlüyünü irəli sürən Avstriya əvəzinə, səslərin çoxu Avstraliyaya verilir. Halbuki, namizədlər arasında “Yaşıl ölkə”nin adı

belə yox idi. 2007-ci ildə isə ABŞ prezidenti Corc Buş Avstraliya baş nazirinə özünün İraqdakı “Avstriya” kontingentinə baş çəkdiyi üçün minnətdarlıq etmişdi.

Olmaz, deməli, OLMAZ! Heç bilirsiniz ki, bəzən lap vizanız olsa belə, bəzi müsəlman ölkələrinə daxil ola bilməzsiniz? Belə ki, əgər pasportunuzda

İsrail vizası varsa, İran, Livan, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, Pakistan, Liviya, Yəmən kimi ölkələrə sizin üçün giriş qadağandır.

Harri Potter İsraildəndir???

Son zamanlarda İsraildə adi və sadə bir qəbir turistlərin diqqətini cəlb edən məkanlardan birinə çevrilib. Buna səbəb qəbirdə dəfn olunmuş şəxsin məşhur roman və film qəhrəmanı Harri Potterlə eyni ad və soyadı daşımasıdır. Qəbrin sahibi Harri Potter Britaniya hərbi qoşunlarında xidmət etmiş və 1939-cu ildə 17 yaşında şəhərlərarası

çaxnaşma zamanı həlak olmuş bir əsgərdir.

Məzara olan bu qədər marağı nəzərə alaraq, İsrail hökuməti onu ölkənin gəzməli, görməli və diqqətəlayiq məkanları sırasına daxil edib.

Rokun gücü Avstraliyaya üz tutan turistlərin çoxunun ən sevimli əyləncələrindən biri akulalara yaxından baxmaqdır. Burada “yeraltı aləm”ə səyahətlər təşkil edən, dünyanın ən məhşur akula həvəskarlarından biri Mett Uoller yaxın zamanlara qədər akulaları sahilə

cəlb etmək üçün balıqlardan istifadə edirdi. Bir müddət sonra isə Uoller kəşf edir ki, sən demə, akulaları AC/DC adlı rok qrupun mahnıları ilə də sahilə çəkmək mümkündür. Eşitmə qabiliyyəti zəif olan akulaları pəsdən ifa edilən ritmlərin cəlb etdiyi güman olunur.

Səhv salmayın!

Turistlərin ən sevdikləri hərəkətlərdən biri də getdikləri ölkəyə və insanlarına nəzakət əlaməti olaraq, bəzi sadə sözləri əzbərləmək və həmin ifadələrlə müraciət etməkdir. Amma unutmayın, bəzi ölkələrin “salamsağolları” bir-birinin eynidir.

Məsələn, İtaliyada çao, Polşada çeş, Macarıstanda isə siya həm salam, həm də sağ ol deməkdir.

Bundan əlavə, İtaliyada şəkil çəkdirən zaman ehtiyatlı olun! Bu vaxt kiminsə başında “buynuz tutmaq” italyanların heç sevmədiyi hərəkətdir. Bu, hətta təhqir kimi də anlaşıla bilər.

Müharibədən gələn uğur Sən demə, Tailandın indiki kimi böyük bir turizm ölkəsinə çevrilməsinin əsas səbəblərindən biri də Vyetnamdakı müharibə olub. Amerika silahlı qüvvələri üçün cəbbəxana rolunu oynayan Tailand az keçmədən ele amerikalıların ən çox istirahətə gəldikləri ölkələrdən birinə çevrilir.

Əlinə hakim ol!

Bir şeyi heç vaxt unutmayın ki, haraya getməyinizdən asılı olaraq qaydalar dəyişir. Hər hansı bir ölkədə adi və normal qəbul olunan hərəkətlər digərində sizə ciddi problemlər yarada bilər.

Tayların və hindlilərin daha çox yaşadığı ölkələrdə istənilən bir uşağın başını sığallamaq qadağandır və günah sayılır. Bu xalqlara görə baş müqəddəs yerdir və ora ancaq kahinlər və valideynlər əl vura bilərlər.

Daşdan doğan ümid Əgər təsadüfən yolunuz bir gecə Afinadakı Parfenonun yanından düşsə, gördüyünüz mənzərə qarşısında donub qalmayın!

Belə ki, səfərdən sonra həmişə tarixi yerlərdən bir parça daşı özləri ilə xatirə kimi aparmağı sevən turistlərin bu qiymətli məkanları tamamilə

“sökmələrinin” qarşısını almaq üçün Afina hökuməti maraqlı bir şey fikirləşib.

Hər gecə turistlər burdan tamamilə çəkildikdən sonra Parfenon ətrafına maşınlarla daşlar gətirilir.

Turistlər də bu daşları sevinə-sevinə xatirə kimi özləri ilə ölkələrinə aparırlar.

Bir otaqlı otel Özünü xüsusi və seçilmiş hiss etmək istəyən turistlərə bir günlük də olsa Helsinkiyə getməyi təklif edirik. Belə ki, Kaplio adlı qəsəbədə 1920-ci ildə tikilən və sahəsi cəmi 30 kvadrat metr olan bir otel tək otaqdan ibarətdir.

Otelin ən cəlbedici xüsusiyyətlərindən biri, öz klassik formasını qoruyub saxlamasıdır. Otelin divarları “Toile Kallio” firmasının hazırladığı, dizayner Janne Hanninenin kolleksiyasından olan füsunkar divar kağızları ilə üzlənib. Bu

örtükləri hazırlayarkən əsas məqsədlərdən biri də diqqət cəlb edərək divar kağızlarına tələbatı artırmaq idi. Necə deyərlər, “biznes daxilndə biznes”.

Otel bir otaqdan ibarət olduğuna görə müştərilərə də elə otel sahiblərinin özləri xidmət edirlər.

Yüksək səviyyəli otel hər bir şəraitlə təmin olunub və bir gecəsi 120 avroya qonaqların istifadəsinə verilir.

Yox, əgər siz oteldə 5 gecə qalmaq fikrindəsinizsə, onda bir gecə üçün 65 avro ödəyəcəksiniz.

Xatuna MAHMUD

111

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

ДЦНЙАЙА ПЯНЪЯРЯ ДЦНЙАНЫН ЙАШАНЫЛАСЫ 21 ЙЕРИ Bir­­­­ləş­­­­miş Mil­­­­lət­­­­lər da, İr­­­­lan­­­­di­­­­ya, Hol­­­­lan­­­­di­­­­ya, Təş­­­­ki­­­­la­­­­tı­­­­nın ha­­­­zır­­­­la­­­­dı­­­­ğı İs­­­­veç, Fran­­­­sa, İs­­­­veç­­­­rə, ye­­­­ni bir si­­­­ya­­­­hı­­­­ya gö­­­­rə Ya­­­­po­­­­ni­­­­ya, Lük­­­­sem­­­­burq, dün­­­­ya­­­­da ya­­­­şa­­­­nı­­­lası 21 Fin­­­­lan­­­­di­­­­ya, Ame­­­­ri­­­­ka Bir­­­­ ən gö­­­­zəl yer mü­­­­əy­­­­yən­­­­ ləş­­­­miş Ştat­­­­la­­­­rı, Avst­­­­ri­­­­ya, ləş­­­­di­­­­ri­­­­lib. Bu si­­­­ya­­­­hı­­­­da İs­­­­pa­­­­ni­­­­ya, Da­­­­ni­­­­mar­­­­ka, bi­­­­rin­­­­ci ye­­­­ri tu­­­­tan Nor­­­­ Bel­­­­çi­­­­ka, İta­­­­li­­­­ya, Lix­­­­tenş­­­­ veç ya­­­­şa­­­­maq üçün ən teyn, Ye­­­­ni Ze­­­­lan­­­­di­­­­ya, mü­­­­kəm­­­­məl öl­­­­kə he­­­­sab İn­­­­gil­­­­tə­­­­rə qə­­­­rar­­­­la­­­­şıb. olu­­­­nub. Avst­­­­ra­­­­li­­­­ya və İn­­­­gil­­­­tə­­­­rə­­­­nin so­­­­nun­­­­cu İs­­­­lan­­­­di­­­­ya da ilk üç­­­­lük­­­­ se­­­­çil­­­­mə­­­­si dün­­­­ya sə­­­­viy­­­­ də yer tu­­­­tub. Si­­­­ya­­­­hı­­­­da yə­­­­sin­­­­də bö­­­­yük əks-sə­­­­da növ­­­­bə­­­­ti yer­­­­lər­­­­də Ka­­­­na­­­­ ya­­­­ra­­­­dıb. ДЦНЙАНЫН ЯН ЗЯНЭИН ЮЛКЯСИ

Dün­­­­ya­­­­da zən­­­­gin­­­­ lik və bol­­­­luq içə­­­­ri­­­­sin­­­­də ya­­­­şa­­­­yan xey­­­­li öl­­­­kə­­­­lər var. Bun­­­­la­­­­rın ara­­­­sın­­­­da ən zən­­­­gi­­­­ni isə Lük­­­­ sem­­­­burq­­­­dur. Ya­­­­ran­­­­dı­­­­ ğı ilk gün­­­­dən bu ki­­­­çik öl­­­­kə­­­­nin tək bir hə­­­­də­­­­fi var­­­­dı: “zən­­­­gin­­­­lik”. Ta­­­­rix bo­­­­yun­­­­ca Lük­­­­sem­­­­burq da­­­­vam­­­­lı dö­­­­yüş­­­­lər­­­­dən tə­­­­ sir­­­­lən­­­­miş, iş­­­­ğal al­­­­tın­­­­da qal­­­­mış­­­­dır. An­­­­caq bu ki­­­­ çik öl­­­­kə o za­­­­man­­­­lar­­­da, in­­­­di də iq­­­­ti­­­­sa­­­­di gü­­­­cü­­­­nü qo­­­­ru­­­­ma­­­­ğı yax­­­­şı ba­­­­car­­­­ mış­­­­dır. Adın­­­­dan da ay­­­­ dın ol­­­­du­­­­ğı ki­­­­mi, “Lüks” (dəb­­­­də­­­­bə­­­­li) “em­­­­burg”da adam ba­­­­şı­­­­na dü­­­­şən mil­­­­li gə­­­­lir 2009-cu il­­­­də 83.182 dol­­­­lar ola­­­­raq qeyd edil­­­­miş­­­­di. Bu rə­­­­ qəm in­­­­di­­­­yə qə­­­­dər adam ba­­­­şı­­­­na dü­­­­şən ən bö­­­­yük mil­­­­li gə­­­­lir nis­­­­bə­­­­ti­­­­dir.

112

“Euros­­­­tat” agent­­­­li­­­­yin­­­­ də dərc olu­­­­na­­­­na di­­­­gər bir araş­­­­dır­­­­ma­­­­ya gö­­­­rə, Lük­­­­sem­­­­burq Av­­­­ro­­­­pa Bir­­­­li­­­­yi­­­­nin də ən zən­­­­gin öl­­­­kə­­­­si se­­­­çi­­­­lib. “Av­­­­ro­­­­pa­­­­ nın ən zən­­­­gin öl­­­­kə­­­­si” si­­­­ya­­­­hı­­­­sın­­­­da ikin­­­­ci ye­­­­ri Ni­­­­der­­­­land tu­­­­tur. Üçün­­­­cü yer­­­­də isə Da­­­­ni­­­­mar­­­­ka qə­­­­rar­­­­la­­­­şıb. Li­­­­der­­­­lə­­­­rin beş­­­­li­­­­yi­­­­ni İr­­­­lan­­­­di­­­­ya və Avst­­­­ri­­­­ya ta­­­­mam­­­­la­­­­yır.

Bu si­­­­ya­­­­hı­­­­da­­­­kı ən aşa­­­­ğı gös­­­­tə­­­­ri­­­­ci­­­­lər Ru­­­­mu­­­­ni­­­­ya ilə Bol­­­­qa­­­­rıs­­­­ta­­­­nın pa­­­­yı­­­­na dü­­­­şür.

Qeyd edək ki, XVII əs­­­­rə qə­­­­dər İn­­­­gil­­­­tə­­­­rə Hin­­­­dis­­­­tan tor­­­­paq­­­­la­­­­rı­­­­nı iş­­­­ğal edə­­­­nə­­­­dək dün­­­­ ya­­­­nın ən zən­­­­gin öl­­­­kə­­­­si hind­­­­li­­­­lə­­­­rin və­­­­tə­­­­ni he­­­­sab olu­­­­nur­­­­du.

ДЦНЙАНЫН ЯН ЙЦКСЯК БИНАСЫ uzaq­­­­lıq­­­­dan gör­­­­mək Dün­­­­ya­­­­nın ən yük­­­­ müm­­­­kün­­­­dür. sək bi­­­­na­­­­sı adı­­­­nı bu ilin “Burj Du­­­­bai” həm yan­­­­va­­­­rın­­­­da tən­­­­tə­­­­nə­­­­li də dün­­­­ya­­­­nın ən sü­­­­rət­­­­li mə­­­­ra­­­­sim­­­­lə açı­­­­lan “Burj lif­­­­ti­­­­nə sa­­­­hib­­­­dir. Bu­­­­ra­­­­da­­­­kı Du­­­­bai” əl­­­­də et­­­­di. Ti­­­­kin­­­­ ti­­­­si­­­­nə 2004-cü il­­­­dən baş­­­­ lift­­­­lər­­­­lə sa­­­­ni­­­­yə­­­­də 10 metr mə­­­­sa­­­­fə qalx­­­­maq müm­­­­ la­­­­nan “Burj Du­­­­bai”nin kün­­­­dür. hün­­­­dür­­­­lü­­­­yü 828 metr­­­­dir.

160 qat­­­­lı bi­­­­na­­­­nın 4,1 mil­­­­yard dol­­­­la­­­­ra ba­­­­şa 158-ci mər­­­­tə­­­­bə­­­­sin­­­­də gə­­­­lən qül­­­­lə­­­­də 57 lift, xü­­­­su­­­­si di­­­­zayn edil­­­­miş 1044 mən­­­­zil, 6 av­­­­to­­­­park məs­­­­cid də möv­­­­cud­­­­dur. var. Bi­­­­na­­­­nı 95 ki­­­­lo­­­­metr

ДЦНЙАНЫН ЯН КИЧИК ЮЛКЯСИ: МОЛОССИА

Lük­­­­sem­­­­burq, Mo­­­­ na­­­­ko və ya Lix­­­­tenş­­­­teyn ol­­­­du­­­­ğu­­­­nu dü­­­­şü­­­­nür­­­­sü­­­­ nü­z? O za­­­­man söy­­­­lə­­­­yək ki, ya­­­­nı­­­­lır­­­­sı­­­­nız. Dün­­­­ya­­­­nın ən ki­­­­çik öl­­­­kə­­­­si Mo­­­­los­­­­sia Res­­­­pub­­­­li­­­­ka­­­­sı­­­­dır. Ya­­­­rım hek­­­­tar bö­­­­yük­­­­lü­­­­yün­­­­ də olan bu ki­­­­çik döv­­­­lət Ame­­­­ri­­­­ka­­­­da­­­­dır. Ne­­­­va­­­­da şta­­­­tın­­­­da yer­­­­lə­­­­şən bu öl­­­­kə­­­­nin can­­­­lı sa­­­­kin­­­­lə­­­­ri­­­­nin sa­­­­yı cə­­­­mi 6-dır. Hə­­­­ lə gənc­­­­kən “Kük­­­­rə­­­­yən si­­­­çan” fil­­­­mi­­­­ni iz­­­­lə­­­­dik­­­­dən son­­­­ra öz ki­­­­çik öl­­­­kə­­­­si­­­­ni qur­­­­maq fi­­­­ki­­­­ri­­­­nə dü­­­­şən Ba­­­­ugh bu ar­­­­zu­­­­su­­­­nu re­­­­al­­­­laş­­­­dı­­­­rıb. 30 il­­­­dir ki, öl­­­­kə­­­­nin baş­­­­çı­­­­sı olan Ke­­­­vin Ba­­­­ugh­­­­dan baş­­­­qa, onun 2 oğ­­­­lu və 3 iti bu res­­­­pub­­­­li­­­­ka­­­­nın sa­­­­kin­­­­lə­­­­ ri­­­­dir.

“Dün­­­­ya­­­­nın ən ki­­­­çik öl­­­­kə­­­­si­­­­dir”, - de­­­­yib, bu­­­­ ra­­­­da sər­­­­həd­­­­lə­­­­ri qa­­­­nun­­­­

ДЦНЙАДА ЯН ТЯМИЗ ЩАВА

Dün­­­ya­­­da ən tə­­­miz ha­­­va Tas­­­ma­­­ni­­­ya ada­­­la­­­ rın­­­da­­­dır. Hət­­­ta bu­­­ra­­­da ast­­­ma xəs­­­tə­­­lə­­­ri üçün xü­­­su­­­si xəs­­­tə­­­xa­­­na­­­lar açı­­­ lır. Şi­­­ma­­­li Af­­­ri­­­ka əra­­­zi­­­si, Ha­­­vay ada­­­la­­­rı, İs­­­lan­­­di­­­ya, Pas­­­ka­­­li­­­ya ada­­­sı, Pa­­­ta­­­qo­­­ ni­­­ya, Ta­­i­­­ti də tə­­­miz ha­­­va­­­ sı olan yer­­­lər­­­dir.

suz ke­­­­çə bil­­­­məz­­­­si­­­­niz.

Mo­­­­los­­­­sia tor­­­­paq­­­­la­­­­rı­­­­na ayaq bas­­­­dı­­­­ğı­­­­nız an pas­­­­ por­­­­tu­­­­nu­­­­zu gös­­­­tər­­­­mə­­­­li­­­­si­­­­ niz. Bu ki­­­­çik öl­­­­kə­­­­nin öz poç­­­­tu, po­­­­ker çek­­­­lə­­­­rin­­­­dən ha­­­­zır­­­­lan­­­­mış pul va­­­­hi­­­­di be­­­­lə var. Mil­­­­li ye­­­­mə­­­­yi isə çiy pe­­­­çen­­­­ye xə­­­­mi­­­­ri­­­­ dir. Mo­­­­los­­­­sia Ame­­­­ri­­­­ka­­­­ya ver­­­­gi ödə­­­­mir və da­­­­ha da müs­­­­tə­­­­qil ol­­­­maq üçün öz elekt­­­­rik sis­­­­tem­­­­lə­­­­ri­­­­ni in­­­­ki­­­­ şaf et­­­­dir­­­­mə­­­­yə ça­­­­lı­­­­şır.

ДЦНЙАНЫН ЯН ДЯРИН ЩОВУЗУ

Bel­­­çi­­­ka­­­nın Brüs­­­ sel şə­­­hə­­­rin­­­də olan və xü­­­su­­­si­­­lə dal­­­ğıc­­­lar üçün ha­­­zır­­­lan­­­mış “Ne­­­mo 33” dün­­­ya­­­nın ən də­­­rin ho­­­vu­­­zu­­­dur. Ho­­­vu­­­zun için­­­də 5, 10 və 33 metr də­­­rin­­­lik­­­lər­­­də olan üç ay­­­rı his­­­sə var. 2,5 mil­­­yon litr su tu­­­tan ho­­­vu­­­zu gü­­­nəş

ener­­­ji­­­sin­­­dən is­­­ti­­­fa­­­də edə­­­rək 33 də­­­rə­­­cə­­­yə qə­­­dər qız­­­dır­­­maq olur.

3,2 mil­­­yon Av­­­ro­­­ya ba­­­ şa gə­­­lən ho­­­vuz­­­da sü­­­ni su­­­al­­­tı ma­­­ğa­­­ra­­­lar da var.

Zi­­­ya­­­rət­­­çi­­­lər ho­­­vu­­­zun xa­­­ri­­­cin­­­də­­­ki pən­­­cə­­­rə­­­lər­­­ dən içə­­­ri­­­də üzən­­­lə­­­ri və ho­­­vu­­­zu iz­­­lə­­­yə bi­­­lir­­­lər.

ДЦНЙАНЫН ЯН ЗЯНЭИН ШИРКЯТИ

“Bo­­­­e­­­­ing” adı yə­­­­qin ki, çox­­­­la­­­­rı­­­­nı­­­­za ta­­­­nış­­­­dır.

Bu adı eşit­­­­dik­­­­də əksər insanlar təy­­­­ya­­­­rə­­­­lə­­­­ri xa­­­­ tır­­­­la­­­­yır. Bəl­­­­kə də çox­­­­la­­­­ rı­­­­nın ağ­­­­lı­­­­na gəl­­­­mir ki, bu şir­­­­kət həm də ölüm­­­­cül si­­­­lah­­­­lar, mər­­­­mi­­­­lər və dö­­­­yüş va­­­­si­­­­tə­­­­lə­­­­ri is­­­­teh­­­­sal­­­­ çı­­­­sı­­­­dır. “Bo­­­­e­­­­ing” is­­­­teh­­­­sal

et­­­­di­­­­yi si­­­­lah-sur­­­­sat­­­­la çox bö­­­­yük gə­­­­lir əl­­­­də edir. Ötən il bu şir­­­­kət yal­­­­nız si­­­­lah sə­­­­na­­­­ye­­­­sin­­­­dən 83 mil­­­­yard dol­­­­lar qa­­­­za­­­­nıb.

Hə­­­­min məb­­­­lə­­­­ğə di­­­­gər hər­­­­bi va­­­­si­­­­tə­­­­lə­­­­rini və təy­­­­ ya­­­­rə­­­­lə­­­­ri də əla­­­­və et­­­­sək, bu rə­­­­qəm xey­­­­li yük­­­­sə­­­­ lə­­­­cək.

Rəna KƏRİMOVA

113

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

114

13 B

13

ə­zi in­san­la­rın rə­qəm­lə­rə olan mü­na­si­bə­ti ma­raq­lı və qə­ri­bə­dir. Ət­ra­fı­mız­da rə­qəm­ lə­ri yal­nız he­sab va­si­tə­si ki­mi gö­rən­lər­lə ya­na­şı, ona fərq­li mə­na­lar yük­lə­yən­lər də az de­yil. Ha­mı tə­rə­fin­dən heç də bir­mə­na­lı qar­şı­lan­ ma­yan rə­qəm­lər­dən bi­ri və bəl­kə də bi­rin­ci­si “ib­li­sin rə­qə­mi” he­sab olu­nan 13-dür. Bu rə­qəm in­san­lı­ğın qə­dim yol yol­da­şı­dır. “Şey­tan rə­qə­mi”nə in­san­la­rın mü­na­si­bə­ti hə­mi­şə fərq­li olub. “13” bir qrup in­san üçün çox uğur­lu, bə­zi­lə­ri üçün isə uğur­suz sa­yı­lır.

Mə­sə­lən, bir çox öl­kə­lər­də ma­sa ar­xa­sın­da 13 nə­fər qo­na­ğın əy­ləş­mə­si ev­dar xa­nım­lar üçün fa­ciə­dir və on­lar bu­na heç vaxt ica­zə ver­mir­lər. Oyun­çu­lar isə tam ək­si­nə, hə­mi­şə 13 rə­qə­mi üzə­rin­dən oy­na­ma­ğı üs­tün tu­tur­lar. Bə­zi­lə­ri isə he­sab edir ki, “Şey­tan rə­ qə­mi” uğur­lu təq­vim gü­nü­dür. Doğrudanmı belədir?

“OYU­NU PO­ZAN ” Rə­qəm­lə­rin he­sab va­si­tə­si ilə ya­na­şı, mis­tik qüv­və­yə ma­lik ol­ma­sı fik­ri­nin qə­dim ta­ri­xi var. Pi­fa­qor 13 rə­qə­min­ dən ön­cə gə­lən 12-ni har­mo­ni­ya və bit­kin­lik rə­qə­mi ad­lan­ dı­rır­dı. Bir il­də 12 ay möv­cud­dur, hər gün bə­ra­bər ola­raq ge­cə və gün­dü­zə - iki 12 saa­ta bö­lü­nür, bürc­lə­rin sa­yı da 12-dir, He­rakl 12 qəh­rə­man­lıq gös­tə­rib və s. 13 isə, be­lə de­mək müm­kün­sə, “oyu­nu po­zur”. 12-dən bir say bö­yük olan 13 bit­kin­li­yi, har­mo­ni­ya və bə­ra­bər­li­yi məhv edir. Bu­ na gö­rə də 13 uğur­suz və nəhs rə­qəm sa­yı­lır. Çün­ki hə­mi­ şə bö­yük ha­di­sə­lər­dən son­ra gə­lən cı­lız ha­di­sə­lər, uğur­lu rə­qəm­lər­dən son­ra gə­lən növ­bə­ti say­lar in­san­lar­da xa­os ya­ra­dır.

Bir ne­çə il əv­vəl ame­ri­ka­lı jur­na­list Na­ta­ni­el La­ken­ ma­ye­rin 13 rə­qə­mi­nə həsr olun­muş “Ko­lib­ri ” əsə­ri çap olu­nur. Araş­dır­ma­lar za­ma­nı mə­lum olur ki, 13 rə­qə­mi­nə qar­şı an­ti­pa­ti­ya qə­dim za­man­lar­dan bə­ri möv­cud ol­sa da, “şey­tan rə­qə­mi” stereo­ti­pi ötən əsr­dən eti­ba­rən da­ha də­ rin kök sal­ı­b. Am­ma bü­tün bun­la­ra bax­ma­ya­raq, 13 yal­nız mən­fi de­yil, həm­çi­nin müs­bət ha­di­sə­lər­lə ta­rix­də qa­lıb.

ХОФУ

“DÜ­ŞƏR­Lİ” 13 • Qə­dim ma­yya və as­tek tay­fa­la­rın­da 13 uğur­lu rə­ qəm sa­yı­lır­dı. Ma­y ya əf­sa­nə­lə­ri­nə gö­rə, sə­ma 13 qat­dan iba­rət idi və hər bir qat­da ay­rı-ay­rı Al­lah­lar ya­şa­yır­dı. Bun­ dan əla­və, ma­y ya və as­tek­lə­rin on üç ­gün­dən ibarət həf­ tə­lik təq­vim­lə­ri də var idi.

• Xris­ti­an­la­ra gö­rə, “giz­li ge­cə”nin 13 nə­fər­lik iş­ti­ rak­çı­la­rı­nın 13-sü İsa Mə­sih idi. Yu­nan di­lin­də də İsa Mə­ si­hin adı 13 hərf­dən iba­rət­dir.

• 13 rə­qə­mi ABŞ ger­bi­nin bü­tün ele­ment­lə­rin­də öz ək­si­ni ta­pır. Gerb­də təs­vir olu­nan qar­tal sol əlin­də 13 ox, sağ əlin­də isə 13 yar­pa­ğı və 13 mey­və­si olan zey­tun bu­ da­ğı­nı tu­tur. Hət­ta “Ep­lu­ri­bus unum”, yə­ni “çox­luq­dan – bir­lik” de­vi­zi be­lə 13 hərf­lə ya­zı­lır. ABŞ bay­ra­ğın­da­kı ilk bir­lə­şən ştat­la­rın gös­tə­ri­ci olan qır­mı­zı və ağ zo­laq­la­rın sa­yı be­lə 13-dür.

• Fran­sa kra­lı XI­II Lü­do­vik “ib­li­sin rə­qə­mi”ni uğur­lu he­sab edir­di. O, ayın 13-də 13 yaş­lı An­na ilə ev­lən­miş­di.

• İn­cil­də Al­la­hın 13 va­cib cə­hə­ti­nin adı çə­ki­lir.

• Yə­hu­di ezo­te­rik cə­rə­yanı sa­yı­lan Kab­ba­la cən­nə­ti qa­za­na­caq hər kə­sin ora­da 13 sə­ma­vi fəv­va­rə, 13 xe­yir­ xah­lıq dar­va­za­sı və 13 mö­cü­zə­li çay ta­pa­ca­ğı­nı söy­lə­yir.

LƏ­NƏT­LƏN­MİŞ 13 • Hə­lə qə­dim dövr­lər­də an­tik yu­nan ali­mi He­si­od kənd­li­lə­rə ayın 13-də əki­nə baş­la­ma­ma­la­rı­nı məs­lə­hət gö­rür­dü.

• Ya­xın Şərq­də və Çin­də 13 hə­lə də har­mo­ni­ya və bü­töv­lü­yü poz­du­ğu üçün ölüm rə­qə­mi sa­yı­lır.

• Çin­də ay təq­vi­mi ilə bir il­də bə­zən gün­lə­rin sa­yı 354 olur­du. Bu­na gö­rə bə­zən il­lə­ri bə­ra­bər­ləş­dir­mək üçün əla­və 13-cü ay­dan is­ti­fa­də edi­lir­di. Və hə­min ay da çox uğur­suz he­sab olu­nur­du.

• Xü­su­si­lə Av­ro­pa­da be­lə bir inanc var ki, bay­ram süf­rə­sin­də 13 nə­fər əy­lə­şib­sə, ma­sa­dan ilk qal­xan in­san tez­lik­lə ölə­cək.

• Ayın 13-ü cü­mə gü­nünə tə­sa­düf edir­sə, bu, çox təh­lü­kə­li­dir. Xris­ti­an­la­rın inan­cı­na gö­rə, 13 sat­qın­lıq rəm­zi­

115

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

dir. Giz­li ge­cə­dən son­ra İsa­nın ba­şı­na gə­lən­lər 13-ü xris­ tian­la­rın ən çox qorx­duq­la­rı rə­qəm­lər­dən bi­ri­nə çe­vir­miş­ dir. Bə­zi mən­bə­lə­rə gö­rə, Adəm və Həv­va da qa­da­ğan olun­muş al­ma­nı məhz cü­mə gü­nü­nə tə­sa­düf edən ayın 13-də ye­miş və cən­nət­dən qo­vul­muş­du­lar.

13- DƏN QOR­X AN­L AR “İb­lis rə­qə­mi”nə yük­lə­nən mis­tik mə­na­la­rı cid­di­yə al­ ma­yan­lar­la ya­na­şı, ət­ra­fı­mız­da 13-dən qor­xan, hət­ta hə­ ya­tı­nı bu rə­qə­mə gö­rə plan­laş­dı­ran­lar da az de­yil. Tib­də 13 rə­qə­min­dən qor­xan­la­ra və onun tə­si­ri­ni ad­dım­ba­şı sı­ na­yan­la­ra tris­ka­de­ka­fo­bid­lər, bu “xəs­tə­liy”in adı­na isə tris­ka­de­ka­fo­bi­ya de­yir­lər.

13-dən qor­xan­lar ça­lı­şır­lar ki, 13 rə­qə­mi olan yer­lər­dən qaç­sın­lar. Bir çox öl­kə­lər­də isə in­san­la­rın qor­xu­su nə­zə­ rə alı­nır və on­la­rın ra­hat­lı­ğı üçün 13 rə­qə­min­dən is­ti­fa­də edil­mə­mə­si­nə cəhd gös­tə­ri­lir. Mə­sə­lən, bu gün ABŞ-da 13 nöm­rə­li av­to­bus, trol­ley­bus, va­qon yox­dur. Fran­sa­da və­tən­daş­la­rı hirs­lən­dir­mə­mək üçün 13 nöm­rə­li mən­zil­lə­ rə rast gəl­mək çə­tin mə­sə­lə­dir. Bir çox təy­ya­rə­lər­də 12-ci yer­dən, otel­lər­də isə 12-ci otaq­dan son­ra bir­ba­şa 14-cü gə­lir. Bə­zi­lə­rin­də isə 13-cü mər­tə­bə­ni 12 A, 12 B və ya 12+1 ki­mi qeyd edir­lər. Klas­sik mu­si­qi­nin və­tə­ni sa­yı­lan İta­li­ya­da ope­ra te­atr­la­rın­da 13-cü stul ol­mur, gə­mi­lər­də isə 12-ci ka­yu­ta­dan son­ra bir­ba­şa 14-cü gə­lir. Hət­ta ABŞ-da pi­lot­la­rın ra­hat­lı­ğı­nı nə­zə­rə ala­raq bu ölkənin avia­si­ya ta­ri­xin­də F13 nöm­rə­li qı­rı­cı­lar da ol­ma­yıb. Müa­sir “For­mu­la 1” ya­rış­la­rın­da 13 nöm­rə­li av­to­mo­bil və ya­rış­çı yox­dur. Əsas sə­bəb isə 1925-1926-cı il­lər ər­zin­də bir pi­lo­ tun 13 nöm­rə­li ya­rış av­to­mo­bi­li ilə dal­ba­dal 3 qə­za tö­rət­ mə­si olub.

116

MƏŞH­UR TRİS­K A­DE­K A­FO­BİD­LƏR Adolf Hit­ler ta­rix­də 13-dən qor­xan ən ta­nın­mış şəx­ siy­yət­lər­dən olub. İkin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­si za­ma­nı № 112 se­ri­ya­sın­dan olan qı­rı­cı təy­ya­rə­lə­ri № 100 se­ri­ya­sı ilə əvəz edir­lər ki, 113 se­ri­ya­sın­dan is­ti­fa­də olun­ma­sın. Bun­ dan əla­və, Na­po­le­on Bo­na­part, Her­bert Qu­ver və Frank­ lin De­la­no Ruz­velt də məşh­ur tris­ka­de­ka­fo­bid­lər sı­ra­sı­na aiddir­lər.

Mə­şhur Avst­ri­ya bəs­tə­ka­rı Ar­nold Şön­ber­qin “13”lə olan mü­na­si­bət­i isə ta­ma­mi­lə fərq­li­dir. Bəs­tə­kar ayın 13-ü ana­dan olur, elə 13-ü də və­fat edir. 13 rə­qə­mi öm­rü bo­ yu Şön­ber­qin ka­bu­su­na çev­ri­lir və 76 ya­şı ta­mam ola­ca­ğı gün­dən çox qor­xur­du. Çün­ki hə­min gün ayın 13-ü cü­mə gü­nü­nə tə­sa­düf edir­di. Bəs­tə­kar hə­min gü­n ye­rin­də uza­ nıb vaxtın keç­mə­si­ni göz­lə­yirmiş. Onu be­lə gö­rən ar­va­ dı ye­rin­dən qalx­ma­sı­nı və uşaq­lıq et­mə­mə­si­ni tə­ləb edir.

Aya­ğa qal­xan Şön­berq bir tək “har­mo­ni­ya” sö­zü­nü de­yə­ rək ge­cəya­rı­sı­na 13 də­qi­qə qal­mış və­fat edir.

13-lə bağ­lı bü­tün ste­reo­tip­lər, gö­rün­dü­yü ki­mi, ta­rix­dən gə­lir. Müa­sir döv­rü­mü­zü diq­qət­lə iz­lə­dik­də gö­rə­rik ki, 13 di­gər rə­qəm­lər­dən heç nə ilə fərq­lən­mir. Ayın 13-ü baş ve­rən qə­za­la­rın sa­yı di­gər gün­lər­dən nə az, nə də çox­dur.

Bu­na gö­rə də sa­kit­lə­şin və 13-dən qorx­du­ğu­nuz za­man ABŞ ki­no akt­yo­ru Qru­ço Mark­sın söz­lə­ri­ni ya­dı­nı­za sa­lın: “Ma­sa ar­xa­sın­da 13 nə­fə­rin əy­ləş­mə­si o za­man fa­ciə­vi olar ki, siz 12 nə­fər üçün ye­mək ha­zır­la­ya­sı­nız”.

Xa­tu­na MAH­MUD

117

reklam

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

АРАМЫЗДА”ЭЯЛМЯЛЯР” ВАР

M

üx­tə­lif in­san­la­rın mü­əm­ma­lı şə­kil­də yo­xa çıx­ma­sı on­la­rın yadp­la­net­li­lər tə­rə­fin­dən qa­çı­rıl­dı­ğı haq­qın­da şa­yiə­lə­rin ya­ran­ma­sı­na sə­bəb olur. Bə­zi hal­lar­da bu in­san­lar proq­ram­laş­dı­rıl­mış şə­kil­ də ye­ni­dən ge­ri­yə, Ye­rə qay­ta­rı­lır­lar. SSRİ döv­rün­də bu ki­mi fakt­lar qə­ti su­rət­də ic­ti­ma­iy­yət­dən giz­li sax­la­nı­lır­dı. Ara-sı­ra əl­də olu­nan mə­lu­mat­lar isə əha­li ara­sın­da mif şək­lin­də ya­yı­lır­dı və elə bu cür də qə­bul edi­lir­di. Qa­pa­lı re­jim da­ğıl­dıq­dan, ge­niş in­for­ma­si­ya əl­də et­mək im­ka­nı ya­ran­dıq­dan son­ra yer­li alim­lər də təs­diq­lə­di­lər ki, yadp­la­net­li­lər möv­cud­dur.

Ufo­loq­lar de­yir­lər ki, gəl­mə­lər adi in­san­lar ki­mi Yer­də ya­şa­ya bi­lir­lər. Elə­cə də gəl­mə­lər­dən do­ğu­lan, ara­ mız­da bö­yü­yən və ya­şa­yan kör­pə­lə­rin ol­ma­sı haq­qın­da fakt­lar da var. Be­lə­lə­ri­nə in­san yox, “hib­rid var­lıq­lar” de­yi­lir. Bö­yük el­mi kəşf­lə­rin, in­ki­şaf et­miş tex­no­lo­gi­ya­la­rın məhz be­lə in­san­lar tə­rə­fin­dən icad edil­mə­si ba­rə­ də fi­kir söy­lə­yən­lər də az de­yil...

118

ON­L AR YE­Rİ KVAD­R AT­L A­R A BÖ­LÜR­LƏR Fran­sız ufo­lo­qu Em­me Mi­şel be­lə bir eks­pe­ri­ment apa­ rır. O, Fran­sa­nın xə­ri­tə­sin­də UNO-la­rın mü­şa­hi­də olun­du­ ğu yer­lə­ri qeyd edir. Mə­lum olur ki, bir gün ər­zin­də UNOla­rın mü­şa­hi­də olun­ma­sı ba­rə­də mə­lu­mat­lar xə­ri­tə­də düz xətt bo­yun­ca yer­lə­şən əra­zi­lər­dən gə­lir. Özü də söh­bət düz xətt bo­yun­ca uçan bir UNO-dan de­yil, müx­tə­lif for­ ma­ya ma­lik fərq­li “apa­rat­lar”dan ge­dir. Mi­şel bu­nu qa­nu­ na­uy­ğun­luq he­sab edir və bu ba­rə­də “Sir­li iza­ho­lun­maz ob­yekt­lər” ki­ta­bın­da söz açır.

Bu cür mü­şa­hi­də­lə­ri Ye­ni Ze­lan­di­ya­dan olan Bryus Kar­ti də apa­rır. O, Avst­ra­li­ya və Ye­ni Ze­lan­di­ya­ xə­ri­tə­lə­ rin­də UNO-la­rın mü­şa­hi­də olun­du­ğu yer­lə­ri işa­rə­lə­yir.

Bü­tün bu nöq­tə­lər üfü­qi və şa­qu­li düz xət­lər bo­yun­ca yerləşmişdir. Özü də bu xət­lər düz bu­caq al­tın­da kə­si­şə­ rək kvad­rat tor əmə­lə gə­ti­rir­və kvad­ra­tın bir tə­rə­fi 33 də­ niz mi­li­nə (1 mil = 1852 metr) bə­ra­bər­dir.

Ufo­loq­lar Rey­mon Lav­ye və Şarl Qar­ro bu rə­qəm­lə­ rin doğ­ru­lu­ğu­nu yox­la­maq üçün Fran­sa xə­ri­tə­si üzə­rin­də Bryus Kar­ti­nin eks­pe­ri­men­ti­ni tək­rar edir­lər. Ey­ni nə­ti­cə əl­də olu­nur: hər tə­rə­fi 33 də­niz mi­li­nə bə­ra­bər kvad­rat əmə­lə gə­lir.

Sö­zü­ge­dən təd­qi­qat­çı­lar he­sab edirlər ki, dün­ya­nın müx­tə­lif yer­lə­rin­də bu cür to­run əmə­lə gəl­mə­si­nin tə­sa­düf ol­ma eh­ti­ma­lı az­dır. Be­lə gö­rü­nür ki, öz­gə pla­net­dən gə­ lən­lər Yer kü­rə­si­nin xə­ri­tə­si­ni kvad­rat­la­ra bö­lür və ar­dı­cıl ola­raq bu kvad­rat­la­rı təd­qiq edir­lər.

MƏX­Fİ SƏ­NƏD­LƏR AÇI­L AR­SA… 1961-ci ilin fev­ra­lın­da Av­ro­pa­da­kı NA­TO qüv­və­lə­ri­nin ra­dar­la­rı So­vet İt­ti­fa­qı is­ti­qa­mə­tin­dən ya­xın­la­şan bir ne­çə uçan apa­ra­tı qey­də alır. Az son­ra on­lar Qər­bi Av­ro­pa­nın ha­va mə­ka­nı­na da­xil olur­lar. Uçan ob­yekt­lə­rin sü­rə­ti və ma­nevr­li­li­yi hey­ra­ne­di­ci idi. Hə­yə­can siq­na­lı ilə ha­va­ya qı­ rı­cı təy­ya­rə­lər qal­dı­rı­lır. An­caq bu an uçan ob­yekt­lər ra­ dar­la­rın ek­ra­nın­dan itir. Elə hə­min il NA­TO qüv­və­lə­ri­nin avia­si­ya mar­şa­lı To­mas Payk bu ob­yekt­lə­rin xü­su­siy­yə­ ti­ni və müm­kün təh­lü­kə­si­ni öy­rən­mək üçün məx­fi qru­pun ya­ra­dıl­ma­sı ba­rə­də əmr ve­rir. 1963-cü ilin ma­yın­da pe­ şə­kar əks-kəş­fiy­yat­çı Bob Din qru­pa qo­şu­lur. Ona eh­ti­ yac var­dı, çün­ki UNO prob­le­mi ba­rə­də məx­fi sə­nəd­lər və qru­pun iki üz­vü mə­lum ol­ma­yan şə­ra­it­də it­kin dü­şür.

Bob qru­pa gəl­dik­dən son­ra “Tam məx­fi” qri­fi al­tın­da sax­la­nı­lan sə­nəd­lə ta­nış olur. Bu çox­say­lı il­lüst­ra­si­ya, qra­ fik və rə­qəm­lər­dən iba­rət ağır cild qru­pun iki­il­lik zəh­mə­ti­ nin nə­ti­cə­si idi. Sə­nəd­dən məx­fi­lik qri­fi hə­lə də gö­tü­rül­mə­ mə­si­nə bax­ma­ya­raq, Bob Din döv­lət sir­ri­ni poz­maq­da və

bu sə­nə­din bə­zi his­sə­lə­ri­ni çap et­mək­də özün­də cə­sa­rət ta­pır: 1. Yer kürəsi bir ne­çə yad pla­netin si­vi­li­za­si­ya­sı tə­rə­fin­dən in­ten­siv və ge­niş şə­kil­də mü­şa­hi­də olu­nur. On­la­rın tex­no­lo­ gi­ya­la­rı im­kan­la­rı­na gö­rə yer­də­ki­lə­ri min il­lər­lə qa­baq­la­yır.

2. Mü­şa­hi­də­lər və on­la­rın bir ne­çə min il ər­zin­də apa­rıl­ ma­sı fak­tı xü­su­si plan və proq­ra­mın möv­cud­lu­ğun­dan xə­ bər ve­rir.

3. Hər­bi kəş­fiy­ya­tın mə­lu­mat­la­rı yad pla­net­lər tə­rə­fin­dən bir­ba­şa təh­lü­kə­nin ol­ma­dı­ğı­nı bil­di­rir. An­caq bə­zi fakt­lar on­la­rın döv­lət iş­lə­ri­nə mü­da­xi­lə et­mək po­ten­sia­lı­nı təs­diq edir.

Bu sə­nə­din su­rə­ti 60-cı il­lə­rin or­ta­la­rın­da NA­TO üz­ vü olan bü­tün öl­kə­lə­rin baş­çı­la­rı­na təq­dim edilir. 1964-cü ilin yan­va­rın­da ABŞ-nın Ari­zo­na şta­tın­da yer-ha­va tip­li ra­ ket­lə öz­gə pla­ne­tə məx­sus kos­mik gə­mi vu­ru­lur. Gə­mi­ nin düş­dü­yü ye­rə gə­lən mü­tə­xəs­sis­lər çox­say­lı qı­rıq­la­rı, na­mə­lum apa­ra­tın his­sə­lə­ri­ni və bir ne­çə cə­səd ta­pır­lar.

Cə­səd­lər boz də­ri­li, bo­yu 110-120 san­ti­metr, in­san­la mü­ qa­yi­sə­də da­ha bö­yük kəl­lə sü­mü­yü­nə ma­lik məx­luq­la­ra məx­sus idi. Qı­rın­tı­la­rın ara­sın­da öz­gə pla­net­dən gə­lən in­ san da ta­pı­lır. O, ABŞ-ın Ari­zo­na şta­tı­nın məx­fi ba­za­sın­da bir ne­çə ay sax­la­nı­lır. Şö­bə­nin əmək­daş­la­rı onun­la ün­siy­ yət qur­ma­ğa na­il olur­lar: Öz­gə pla­net­dən gə­lən məx­luq bu ba­za­da na­mə­lum xəs­tə­lik sə­bə­bin­dən ölür. Şö­bə­nin iki əmək­da­şı şüb­hə­ li bi­li­nir. Bir ne­çə ay son­ra on­la­rın həb­si­nə cəhd edir­lər.

Sax­lan­ma za­ma­nı on­lar­dan bi­ri öl­dü­rü­lür. Di­gə­ri, yə­qin ki, ha­zır­la­nan əmə­liy­yat ba­rə­də mə­lu­mat ala­raq giz­lə­nir. Öl­ dü­rü­lən şəx­sin cə­sə­di ya­rı­lır və onun ge­ne­tik kod­la­rı təd­ qiq edi­lir. Ana­liz gös­tə­rir ki, onun qu­ru­lu­şu, ge­ne­tik zən­ci­ri

119

ДЕЙИЛЯНЯ ЭЮРЯ...

və hü­cey­rə­da­xi­li pro­ses­lə­ri in­san­da­kı qu­ru­luş və pro­ses­ lər­lə uy­ğun gəl­mir.

“UL­DUZ MÜ­HA­Rİ­BƏ­Sİ” DA­VAM EDİR Ək­sər qə­zet­lər “Yer kü­rə­si­ni yad pla­ne­tin mü­da­xi­lə­ sindən qo­ru­ma­ğa qa­dir layi­hə üzə­rin­də ça­lı­şan in­gi­lis alim­ lə­ri mü­əm­malı şə­ra­it­lər­də ölürlər”, - de­yə ya­zır­dı­lar. Niyə?

Bu, 1986-cı ilin okt­yab­rın­da Bris­tol­da baş ve­rir. Qə­şəng kost­yum ge­yi­nən bir ki­şi ipin bir ucu­nu sə­li­qə ilə ağa­ca bağ­la­yır, di­gər ucu­nu hal­qa edib boy­nu­na ke­çi­rir və öz ma­şı­nının qaz pe­da­lı­nı ba­sır. Ölüm ani olur. Ha­di­sə ye­ri­nə gə­lən po­lis və­fat edən şəx­sin port­ma­na­tın­dan pro­fes­ sor Ər­şad Şə­ri­fin adı­na olan sə­nəd­lə­ri ta­pır. Qə­zet­lər­də bu­nun sui-qəsd ol­du­ğu ya­zı­lır. Be­lə gö­rü­nür ki, kim­sə suiqəsd et­mək is­tə­yən pro­fes­sor Şə­ri­fin nə­dən­sə Lon­don­ da­kı evin­dən yüz ki­lo­metr uza­ğa - Bris­to­la get­mə­si ki­mi önəmli fakt ba­rə­də ma­raq­lan­ma­yıb.

Bu ara­da da­ha bir lon­don­lu pro­fes­sor Vi­mal Da­zi­bay özü­nü Bris­tol kör­pü­sün­dən at­maq üçün ey­ni mə­sa­fə­ni qət edir. Hə­yə­can­lan­dı­rı­cı tə­sa­düf­dür, xü­su­sən də bu alim­lə­rin hər iki­si ey­ni möv­zu – ABŞ-da­kı “Ul­duz mü­ha­ri­bə­lə­ri”nin ana­lo­qu olan in­gi­lis hö­ku­mə­ti­nin proq­ra­mı üçün elekt­ron si­lah ha­zır­lan­ma­sı – üzə­rin­də iş­lə­yir­di­lər. Da­ha bir ma­raq­lı de­tal odur ki, həm Şə­rif, həm də Da­zi­bay UNO-lar­la ma­ raq­la­nır­dı­lar...

Müs­tə­qil araş­dır­ma apar­maq is­tə­yən ta­nın­mış ame­ri­ kan ya­zar Sid­ni Şel­don aş­kar et­miş­dir ki, UNO və ul­duz si­la­hı ilə məş­ğul olan in­gi­lis mü­tə­xəs­sis­lə­rin mü­əm­ma­lı ölüm­lə­ri 1987-ci il­də də da­vam edir. Şel­do­nun mə­lu­ma­tı­na gö­rə, ümu­mi­lik­də qı­sa müd­dət ər­zin­də Şə­rif və Da­zi­ba­yın ar­dın­ca on­la­rın iyir­mi­dən çox həm­ka­rı “o bi­ri dün­ya­ya gön­də­ri­lir­lər”. Də­qiq de­sək, 23 nə­fər. Bu­nu sa­də tə­sa­düf he­sab et­mək olar­­mı­­? Bu, bir tə­ sa­düf de­yil­sə, on­da necə?

İŞA­RƏ­LƏR ON­L A­RIN VAR­LI­ĞI­NI TƏS­DİQ­LƏ­YİR On­lar Yer kü­rə­sin­də qo­naq ol­ma­la­rı­nın təs­di­qi ki­mi əkin sa­hə­lə­rin­də, zə­mi­lər­də işa­rə­lə­ri­ni qoy­ma­ğa baş­la­dı­ lar. İlk işa­rə isə 1972-ci il­də İn­gil­tə­rə­də mü­şa­hi­də olun­du.

Ha­di­sə­nin can­lı şa­hid­lə­ri – Ar­tur Şattl­vud və Brüs Bon­dun xa­ti­rə­lə­rin­dən: - On­lar kü­rə for­ma­lı “təy­ya­rə” ilə ye­rə en­di­lər. 20 sa­ ni­yə son­ra ye­ni­dən gö­yə qalx­dı­lar. Və biz əkin sa­hə­sin­də bir-bi­ri­nə bağ­lı iri hal­qa­lar gör­dük.

Bu ha­di­sə­dən son­ra bir il ər­zin­də tək­cə İn­gil­tə­rə­də UNO-la­rın gö­rün­mə­si və qoy­duq­la­rı işa­rə­lər ba­rə­də ufo­ lo­gi­ya mər­kəz­lə­ri­nə ümu­mi­lik­də 9000 xə­bər da­xil olur. Xə­ bər­lər da­ha çox Bö­yük Kral­lıq­dan gəl­di­yin­dən in­gi­lis­lə­rə bu dai­rə­lə­ri “in­gi­lis hal­qa­la­rı” ad­lan­dır­maq hü­qu­qu ve­ri­lir.

Ne­cə de­yər­lər, za­man­la UNO-lar on­la­rı se­vir, on­lar da UNO-la­rın qoy­duq­la­rı dai­rə­lə­ri... İn­gil­tə­rə­də na­mə­lum ob­yekt­lər da­ha sıx şə­kil­də 1980-ci il­dən gö­rü­nür. Ard-ar­da 1987-ci il­də 47, 1988-ci il­də 98, 1989-cu il­də 400, o bi­ri il­lər­də isə 500-dən çox qə­ri­bə dai­rə­lə­rə, işa­rə­lə­rə rast gə­li­nir. “Ca­du­gər üzü­yü” ad­lan­dı­rı­lan bu dai­rə­lə­rin “pey­da ol­ma­sı” ba­rə­də da­ha son­ra­lar müx­tə­lif öl­kə­lər­dən xə­bər­lər gə­lir­di.

Am­ma heç də hər kəs bu dai­rə­lə­rin gəl­mə­lə­rin işi ol­ du­ğu­nu qə­bul et­mək is­tə­mir­di. Mə­sə­lən, Oks­ford Uni­ver­ si­te­ti­nin pro­fes­so­ru Ro­bert Plot id­dia edir­di ki, bu işa­rə­lər in­san əmə­yi­nin nə­ti­cə­si­dir. On­la­rı əsl işa­rə­lər­dən bir şey fərq­lən­di­rir­di - UNO-la­rın çək­dik­lə­ri dai­rə­lə­rin ol­du­ğu yer­ də heç nə bit­mir, şum­lan­mış şə­kil­də qa­lır. Özü də həmin işa­rə­lər yal­nız zə­mi­lər­də və əkin sa­hə­lə­rin­də gö­rün­mür. Mə­sə­lən, 1990-cı ilin yan­va­rın­da Xar­ kov­da don­muş Mza ça­yı­nın üzə­rin­də dia­met­ri 20,7 metr olan dai­rə “pey­da olur”. Hət­ta Şar­lot­ta Vyust­hof təy­ya­rə ilə Mi­si­rə sə­ya­hət edən­də səh­ra­lar­dan bi­ri­nin üzə­rin­də bu işa­rə­lə­ri gö­rür.

1987-ci ilin yan­va­rı. “Sinq-Qa­da”nın müəllifi it­kin düş­müş və öl­dü­yü bil­di­ril­miş­dir.

1987-ci ilin fev­ra­lı. Pi­ter Pi­qe­qe­lin qa­rajda öz ma­şı­nı ilə ba­sı­lıb öl­dü­rül­müş­dür.

1987-ci ilin mar­tı. De­vid Sen­yas ma­şı­nı­nı yüksək sü­rət­lə ka­fe­yə çır­pa­raq özü­nü öl­dür­müş­dür.

1987-ci ilin ap­re­li. Mark Viz­ner özü­nü as­mış­dır.

1987-ci ilin ap­re­li. Stu­art Qu­dinq qət­lə ye­ti­ril­miş­dir.

1987-ci ilin ap­re­li. De­vid Qrin­xalq kör­pü­dən yı­xıl­mış­dır.

1987-ci ilin ap­re­li. Şa­ni Uorenn su­da bo­ğul­muş­dur.

1987-ci ilin may ayı. Maykl Bey­ker yol qə­za­sın­da öl­müş­dür.

120

Hal­qa­lar hən­də­si cə­hət­dən tam də­qiq­lik­lə iş­lə­nir. Hər bir dai­rə­nin di­bin­də “uçan boş­qab­la­rın” eni­şi üçün də­mir da­yaq­lar olur. Bu işa­rə­lər Evk­lid hən­də­sə­si­nin ən mü­rək­ kəb fi­qur­la­rın­dan iba­rət­dir.

UNO-la­rın işa­rə­lə­ri hal-ha­zır­da ufo­lo­gi­ya­da “pik­toq­ ram” ki­mi ta­nı­nır. Özü də cid­di şə­kil­də elm dün­ya­sın­da təd­qi­qat ob­yek­ti ki­mi qə­bul olu­nur. Ha­zır­da müx­tə­lif öl­kə­

lə­rin alim­lə­ri bu ya­xın­lar­da kral­lı­ğın Mendlb­ro­te sa­hə­sin­də ta­pı­lan və hən­də­si mü­rək­kəb­li­yi­nə gö­rə sə­ləf­lə­ri­ni ge­ri­də qo­yan işa­rə­nin təd­qi­qi ilə məş­ğul­dur­lar. Be­lə gö­rü­nür ki, “Ki­ber­ne­ti­ka uşaq­la­rı”nın də­cəl­lik­lə­ri həm elm dün­ya­sı­nı, həm də bi­zim dün­ya­mı­zı hə­lə çox təş­viş­də sax­la­ya­caq.

Nər­min NÖQ­TƏ

121

1001 ХЫРДАВАТ

БАНГКОК 2013-ЪЦ ИЛИН “ДЦНЙА КИТАБ ПАЙТАХТЫ” СЕЧИЛИБ

rın, o cüm­lə­dən Bey­nəl­ xalq Na­şir­lər As­so­sia­si­ ya­sı­nın, Ki­tab Ti­ca­rət­çi­ lə­ri Fe­de­ra­si­ya­sı­nın və Bey­nəl­xalq Ki­tab­xa­na As­so­sia­si­ya­la­rı və Mü­əs­ si­sə­lə­ri Fe­de­ra­si­ya­sı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri da­xil­dir.

Ko­mi­tə fəx­ri adı ki­ta­bı və mü­ta­liə­ni təb­liğ et­mə­ yi öh­də­si­nə gö­tür­müş şə­hə­rə ver­mək­lə ədə­bi ya­ra­dı­cı­lı­ğın va­cib­li­yi­ni vur­ğu­la­yıb.

Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı­nın Təh­sil, Elm və Mə­də­niy­yət mə­sə­ lə­lə­ri üz­rə təş­ki­la­tı – YU­NES­KO Banq­ko­ku 2013-cü ilin “Dün­ya ki­tab pay­tax­tı” se­çib. Tai­lan­dın pay­tax­tı bu ti­tu­la öl­kə­nin “Ki­tab nəş­ri­nin və ki­tab ti­ca­rə­ti­nin bü­tün mər­hə­ lə­lə­ri­ni, na­şir­lik la­yi­hə­lə­ ri­nin bü­tün iş­ti­rak­çı­la­rı­nı bir­ləş­dir­mək” səy­lə­ri sa­ yə­sin­də la­yiq gö­rü­lüb.

Bu təş­ki­lat Banq­ko­ka həm də çox rən­ga­rəng təd­bir­lər proq­ra­mı təq­ dim et­di­yi­nə gö­rə üs­tün­ lük ve­rib.

Se­çim ko­mi­tə­si­nə həm YU­NES­KO-nun özü­nün, həm də ki­tab sə­na­ye­si üz­rə apa­rı­cı pe­şə­kar as­so­sia­si­ya­la­ СААТЫН САЬ ЭЮСТЯРИРСЯ...

Coğ­ra­fi möv­qe­yi­nə gö­rə şi­mal ya­rım­kü­rə­ sin­də, ek­va­to­ra ya­xın yer­lə­şən Mi­sir­də gü­nəş çı­xan­da köl­gə dər­hal qərb­də mey­da­na gə­ lir. Gü­nəş yük­səl­dik­cə köl­gə şi­ma­la, yə­ni sa­ğa doğ­ru hə­rə­kət edir. Gün ba­tan­da isə şərq yö­nü­ nə ça­tır.

Da­ha son­ra­lar çarx­ lı, ba­ta­re­ya­lı sa­at­lar­da da is­ti­qa­mət də­yiş­mə­di, hət­ta sa­ğa doğ­ru fır­lan­ ma “sa­at is­ti­qa­mə­ti­nə dön­mə” ki­mi ad­lan­dı­rıl­ dı. Avst­ra­li­ya ki­mi ek­va­

122

to­run cə­nu­bun­da­kı öl­kə­ lər­də isə gün do­ğar­kən da­şın köl­gə­si cə­nu­ba dü­şür və gü­nəş yük­səl­ dik­cə so­la doğ­ru dön­ mə­yə baş­la­yır. İlk sa­at ora­da kəşf edil­səy­di, bu gün əq­rəb və yel­qo­van əks is­ti­qa­mət­də hə­rə­kət edər­di.

ДЯМИРЙОЛУ РЕЛСЛЯРИ ИЛЯ МЦАЛИЪЯ

İn­do­ne­zi­ya sa­kin­lə­ri müa­li­cə­nin ye­ni üsu­lu­ nu ix­ti­ra edib­lər. Ar­tıq bir il­dən çox­dur ki, on­lar Ra­va Bu­ay­ya stan­si­ya­ sın­da də­mir­yo­lu rels­lə­ri üzə­rin­də uzan­ma­ğa gə­ lir­lər. İn­san­lar əmin­dir­lər ki, bu rels­lər­dən ke­çən elekt­rik cə­rə­ya­nı bir sı­ra xəs­tə­lik­lə­rin müa­li­cə­ sin­də kö­mək ola bi­lər.

On­la­rın bu­ra yı­ğıl­ma­ sı­na sə­bəb isə ke­çən il bu rels­lə­rin üzə­rin­də baş ver­miş qə­ri­bə ha­di­ sə olub. Be­lə ki, qis­mən if­lic ol­muş Çin sa­ki­ni özü­nə qəsd et­mək üçün rels­lə­rin üzə­ri­nə uza­nır.

La­kin cə­rə­ya­nın zər­bə­si hə­min şəx­sin ayaq­la­rı­na müs­bət tə­sir edir və o,

tez­lik­lə aya­ğa qal­xır. İn­do­ne­zi­ya hə­kim­lə­ri qeyd edir­lər ki, elekt­ro­ şok te­ra­pi­ya­sı ənə­nə­vi tib­də yal­nız psi­xi po­zun­ tu­la­rın və be­yi­nin bə­zi xəs­tə­lik­lə­ri­nin müa­li­cə­ sin­də tət­biq olu­nur.

Yer­li po­lis təx­mi­nən 1800 dol­lar və üç ay müd­də­tə həbs cə­za­sı tət­biq et­dik­dən son­ra bu­ra gə­lən­lə­rin sa­yı bir xey­li aza­lıb.

КОСМОСДА ЙАШАМАГ АСАНЛАШДЫ min dol­lar ola­caq.

Mər­kə­zi Ru­si­ya­da Kos­mos tu­rist­lə­ yer­lə­şən “Or­bi­tal Tech­ ri ast­ro­navt­la­rın ye­di­yi no­lo­gi­es” ad­lı şir­kət qu­ru­dul­muş və don­muş 2016-cı ilə qə­dər kos­ qi­da­la­rı de­yil, Yer­dən mos­da otel in­şa edə­cə­ yi­ni açıq­la­dı. 4 otaq­da gön­də­ri­lən ləz­zət­li ye­ 7 ada­mın qa­la bi­lə­cə­yi mək­lə­ri ye­yə­cək­lər. Ca­ kos­mos ote­li­nin ge­ zi­bə qa­nu­nu­nun iş­lə­mə­ niş şü­şə­lə­rin­dən çö­lə di­yi otel­də ya­taq­la­rı­nın ba­xan müş­tə­ri­lər Yer üfü­qi, yox­sa şa­qu­li da­ kü­rə­si­nin fır­lan­dı­ğı­nın ya­na­ca­ğı­na qo­naq­la­rın şa­hi­di ola­caq­lar. Otel­də öz­lə­ri qə­rar ve­rə­cək­lər. qal­maq is­tə­yən­lər üçün sə­fə­rin müd­də­ti iki gün­ dür. Bu­ra­da beş ge­cə qal­ma­ğı dü­şü­nən­lər 164 min dol­lar ödə­mə­li­dir­lər.

Nəq­liy­yat xər­ci isə 820

БЯД ХЯБЯРЛЯР ЙАДДАШЫ МЮЩКЯМЛЯНДИРИР

САДЯЪЯ ШОКОЛАД ЙЕЙЯРЯК ЙАШАYAН ГЫЗ

İn­gil­tə­rə­də ya­şa­yan 13 yaş­lı Re­be­ka Skovk­ roft hər za­man yal­nız şo­ko­lad ye­yir. Ailə­si yu­ mur­ta və pen­dir-çö­rək ki­mi na­har men­yu­su­nu se­çən­də fərq­li ye­mək­ lə­ri dad­maq­dan qor­ xan Re­be­ka hər sə­hər xey­li is­ti şo­ko­lad içir və 10 ədəd şo­ko­lad ye­yir.

Gənc qız gü­nor­ta ye­mə­ yi ola­raq da ey­ni şey­lə­ri se­çir və yal­nız ax­şam­lar dü­yü ye­yir. Tə­bii ki, içə­ ri­sin­də bir ka­sa əri­dil­miş şo­ko­lad ol­maq şər­ti ilə…

Hə­kim­lər bu və­ziy­ yə­tin ye­mək fo­bi­ya­sın­ dan qay­naq­lan­dı­ğı­nı dü­şü­nür­lər. Hə­lə ki Re­be­ka hər han­sı bir sağ­lam­lıq prob­le­mi ilə qar­şılaşmayıb. Hə­kim­ lə­rin na­ra­hat ol­duq­la­rı tək mə­qam Re­be­ka­nın hər gün şo­ko­lad ye­yə­ rək əl­də et­di­yi ener­ji­ni ne­cə or­ta­ya çı­xa­ra­ca­ğı­ dır. Çünki şo­ko­lad tam bir ener­ji qay­na­ğı­dır və gün­də­lik ener­ji eh­ti­ya­cı­ nın əhə­miy­yət­li bir qi­si­ mi­ni qar­şı­la­ya bi­lir.

ЩАВАНЫ ТЯМИЗЛЯЙЯН ПАРЧА azot və uçu­cu bir­ləş­mə­ Bö­yük Bri­ta­ni­ya­nın lər­dən ayı­ra­raq tə­miz­ Şef­fild Uni­ver­si­te­ti­nin lə­yir. təd­qi­qat­çı­la­rı Lon­don Dəb Kol­le­ci­nin əmək­ daş­la­rı ilə bir­lik­də elm­də in­qi­lab sa­yı­la­caq kəş­fə im­za atıb­lar. Be­lə ki, alim­lər ha­va­da­kı çirk­li mad­də­lə­ri tə­miz­lə­mək xü­su­siy­yə­ti­nə ma­lik eko­lo­ji par­ça ya­ra­dıb­ lar. Kəş­fin mü­əl­lif­lə­ri­nin söz­lə­ri­nə gö­rə, par­ça­nın tər­ki­bin­də di­ok­sid ti­tan ad­lı tə­miz­lə­yi­ci ele­ment möv­cud­dur. Qeyd edək ki, adı­çə­ki­lən kim­yə­vi mad­də ha­va­da­kı ok­si­di

Mən­fi emo­si­ya­lı xə­ bər­lər yad­da­şa da­ha tez həkk olu­nur. ABŞ-ın Mis­su­ri şta­tı­nın SentLu­is şə­hə­rin­dən olan təd­qi­qat­çı­lar be­lə qə­ra­ ra gə­lib­lər ki, tə­bii fə­la­ kət­lə­rin, mü­ha­ri­bə­lə­rin fo­to­la­rı­na ba­xar­kən ha­ di­sə­lər da­ha tez yad­da qa­lır. Əs­lin­də, yad­daş xo­şa­gəl­məz xa­ti­rə­lə­ri tez unut­ma­lı­dır. La­kin alim­lə­rin kö­nül­lü­lər üzə­ rin­də apar­dı­ğı təd­qi­qat­ la­rın nə­ti­cə­lə­ri bu­nun tam ək­si­ni gös­tə­rib.

Təd­qi­qat za­ma­nı alim­lər bir ne­çə tə­lə­bə qru­pu ilə iş­lə­yib. On­lar əc­nə­bi dil­də olan bir ne­çə söz və kəl­mə­lə­ri yad­da sax­

ШОРЭЮЗЛЯР ЦЧЦН ЕЙНЯК ABŞ-ın Mas­sac­ hu­setts Tex­no­lo­gi­ya İns­ti­tu­tun­da elm adam­ la­rı şor­göz­lə­rin hə­ya­tı­nı asan­laş­dı­ra­caq ey­nək ha­zır­la­yıb­lar. Bu göz­lük sa­yə­sin­də qar­şı­nız­da­kı ada­mın siz­dən xoş­ la­nıb-xoş­lan­ma­dı­ğı­nı “pərt” ol­ma­dan an­la­ya­ caq­sı­nız. Sis­tem be­lə iş­lə­yir: ey­nək üzə­rin­də­ki sen­sor­lar qar­şı­nız­da­ kı ada­mın mi­mi­ka və hə­rə­kət­lə­ri­ni araş­dı­rır.

Bu ca­vab­la­rı ka­me­ra­da yük­lü olan 24 üz ifa­də­ siy­lə mü­qa­yi­sə edən

la­ma­lı idi­lər.

Tə­lə­bə­lə­rə test tap­ şı­rı­ğın­dan son­ra mən­fi emo­si­ya­lı fo­to­lar gös­tə­ ri­lib. Ma­raq­lı­dır ki, ne­qa­ tiv emo­si­ya­lı rəsm­lə­rə ba­xan tə­lə­bə­lər da­ha yax­şı nə­ti­cə əl­də edib­ lər. Mə­sə­lə bu­ra­sın­da­dır ki, be­yin in­for­ma­si­ya­nı qə­bul et­dik­dən son­ra onu yad­da sax­la­ma­ğa ça­lı­şır. Güc­lü hə­yə­can ya­ra­dan in­for­ma­si­ya be­ yin­də da­ha da çox qa­lır.

Bu­nun­la bağ­lı apa­rı­lan di­gər təd­qi­qat­la­rın nə­ ti­cə­lə­ri də gös­tə­rib ki, bəd xə­bər­lər yad­da­şın möh­kəm­lən­mə­si­nə da­ ha yax­şı kö­mək edir.

ДЯ ЩАЗЫРЛАНДЫ ey­nək “əl­də et­mə­yə” ça­lış­dı­ğı­nız xa­nı­mın si­zi bə­yə­nib-bə­yən­mə­di­yi haq­qın­da işıq­lar­la mə­ lu­mat ve­rir. Qır­mı­zı işıq yan­sa, bu, o de­mək­dir ki, xa­nı­mın siz­dən xo­şu gəl­mir. Sa­rı işıq ya­nar­ sa, bir az da­ha cəhd gös­tər­mə­li­si­niz. Ya­şıl işıq isə xa­nı­mın si­zi bə­ yən­di­yi­ni bil­di­rir.

Nər­min NÖQ­TƏ

123

ВЕНИ! ВИДИ! ВИЧИ!

ЩАМЫНЫ БЯЗЯР, ЮЗЦ ШЯКИЛСИЗ ЭЯЗЯР

РАЪ СТЕАВЕН MƏ­NİM QI­SA TA­RİX­ÇƏM 1984-cü il­də Qa­ra­bağ­da ana­dan ol­mu­şam. 1988-ci il­də ailə­miz Sum­qa­yıt şə­hə­ri­nə köçdü. Mək­təb il­lə­rin­də şə­kil­lə­rə və şə­kil çə­kən in­san­la­ra ma­ra­ğım çox böyük idi. Ya­dı­nız­da­dır­sa, o vaxt­lar içə­ri­sin­dən ma­raq­lı şə­kil­lər çı­xan saq­qız­lar olur­du. Hə­min şə­kil­lər mə­nim bu sə­nə­ tə olan ma­ra­ğı­mı da­ha da ar­tır­dı. Son­ra öyrən­dim ki, bu şə­kil­lə­ri türklər çə­kir və ora­da bu sə­nə­ti öyrən­mə­yə ye­tə­ri qə­dər im­kan­lar var. O za­man­dan baş­la­dım Türki­yə uni­ ver­si­tet­lə­ri­nə im­ta­han­la­ra ha­zır­laş­ma­ğa. Yüksək göstə­ri­ci ilə İs­tan­bul Me­mar Si­nan Uni­ver­si­te­ti­nin fo­toq­raf­çı­lıq və di­zayn fakül­tə­si­nə da­xil ol­dum.

“NA­TİO­NAL GE­OG­R AP­HİC” VƏ MƏN..

“Na­tio­nal Ge­og­rap­hic” jur­na­lı­nı kəşf et­dik­də “ora aid ol­du­ğu­mu” düşündüm. Bir ta­nı­şım va­si­tə­si­lə İn­gil­tə­rə­yə get­ dim. Ora­da öyrən­dim ki, jur­nal ma­raq­lı şə­kil­lə­ri alır. Fərq­li şə­kil­lə­ri qə­bul et­dik­lə­ri­ni bil­dik­dən son­ra ağ­lı­ma gə­lən ilk şey İra­qa get­mək və müha­ri­bə zo­na­sın­dan şə­kil­lər çək­mək ol­du. Bir iraq­lı dos­tu­mun kömə­yi ilə İra­na və ora­dan da İra­qa get­dim, is­tə­di­yim şə­kil­lə­ri çək­dim. Həm müha­ri­bə zo­na­sın­dan çək­di­yim kadr­la­rı, həm də ma­raq­lı tə­bi­ət şə­kil­lə­ri­ ni jur­na­la sat­dım. Bun­dan son­ra “Na­tio­nal Ge­og­rap­hic”-in ştat­dan­kə­nar fo­toq­ra­fı­na çev­ril­dim.

Ha­zır­da ar­xi­vim­də 300 min­dən ar­tıq müxtə­lif mövzu­la­rı əha­tə edən şə­kil­lə­rin ol­du­ğu­nu ra­hat­lıq­la de­yə bi­lə­rəm.

124

MƏ­NƏ UĞUR GƏ­Tİ­RƏN İLK KADR...

Mə­nə uğur gə­ti­rən şə­kil­lər çox­dur. On­lar­dan bi­ri Nor­veç­də çək­di­yim mən­zə­rə şək­li­dir. Hə­min fo­to­da san­ki hər şey su­yun üzə­rin­də­ki ki­mi əks olu­nub. Elə bil ki, o tə­bi­ət mən­zə­rə­si­nə güzgüdən ba­xır­san. Hət­ta bu kad­ra görə Türki­yə­də “Pho­to Awards” müsa­bi­qə­sin­də bir müka­fat da qa­zan­mış­dım.

Bu ya­xın­lar­da da Türki­yə­də ke­çi­ri­lən “Ya­ra­dı­cı şə­kil­lər” müsa­bi­qə­sin­də müka­fat al­mı­şam.

ÇƏK­Dİ­YİM ƏN ÇƏ­TİN KADR..

De­yi­lə­nə görə, Kam­bo­ ca­da 3 mil­yo­na ya­xın part­la­ ma­mış mi­na var. Və hə­min mi­na­lar olan əra­zi­lə­rə gi­riş qa­da­ğan­dır. Bir çox yer­lər­ də “DA­YAN” işa­rə­si ol­sa da, bə­zi yer­lər­də bun­lar qo­yul­ma­ yıb. Bir də­fə bil­mə­dən hə­min əra­zi­yə da­xil ol­duq­dan son­ra ba­şa düşdüm ki, ha­ra gəl­mi­ şəm. Ya­şa­nan hiss­lə­ri yal­nız nə vaxt­sa hə­min si­tua­si­ya­ya düşən­lər an­la­ya bi­lər­lər. Çək­ di­yim şək­lin isə nə mi­na, nə də ki Kam­bo­ca­da­kı və­ziy­yət­lə əla­qə­si var­dı. Bu, ya­ğış­dan son­ra ya­ra­nan bir mən­zə­rə­ nin görüntüsü idi. Kad­rın ən ma­raq­lı tə­rə­fi isə odur ki, şək­li çe­vi­rən­də də ey­ni mən­zə­rə görünür. Onu da de­yim ki, əgər əra­zi­də “DA­YAN” işa­rə­si ol­say­dı be­lə, ye­nə də gi­rib hə­ min şə­ki­li çə­kər­dim.

125

ВЕНИ! ВИДИ! ВИЧИ!

MƏN BİR “DİS­CO­VERY­MAN”-ƏM İn­san, za­man və ət­raf­da baş ve­rən ha­di­sə­lə­rin ha­mı­sı yax­şı fo­toq­raf üçün kadr­dır. Mən hər za­man gəz­di­yim ölkə­ lər­də ha­mı­nın gördüyü və çə­kə bi­lə­cə­yi kadr­la­rı tam baş­qa yöndən in­san­la­ra çat­dır­ma­ğa cəhd edi­rəm. Da­im ax­ta­rış­ da ol­du­ğum üçün xa­ri­ci ölkə­lə­rə sə­fər et­mə­yi çox xoş­la­yı­ram. Bir-iki­si is­tis­na ol­maq­la, qon­şu dövlət­lə­rin hamısında, bütün Av­ro­pa ölkə­lə­rin­də, Pe­ru, Kam­bo­ca, La­os, İn­do­ne­zi­ya, Hin­dis­tan­da (Tac Ma­hal­da) ol­mu­şam. ƏN SEV­Dİ­YİM FO­TO...

Ba­kı­da­kı uşaq ev­lə­rin­dən bi­rin­də da­nı­şa və dünya­nı dərk edə bil­mə­yən, ba­la­ca bir qız­cı­ğa­zın şək­li... Tə­sadü­ fə inan­ma­sam da, bə­zən tə­ sadüf­lər in­sa­nı elə kadr­la­rın üstünə apa­rır ki, de­mə­yə söz qal­mır...

126

KADR­L A­RIN HEÇ BİT­MƏ­Dİ­Yİ ÖLKƏ...

Azər­bay­can... Bu­ra­da tə­bi­ət ma­raq­lı­dır. Am­ma ölkə­ min ən sev­di­yim cə­hə­ti is­tə­di­yin an­da küçə­də müxtə­lif üz ifa­də­si­ni ve­rə bi­lə­cək in­san­la­rın ol­ma­sı­dır. Nə qə­dər çək­ sən də, ye­nə çək­mə­yə in­san var...

ÇƏK­Dİ­Yİ­MƏ PEŞ­MAN OL­DU­ĞUM KADR...

Də­niz kə­na­rın­da­kı qız ob­ra­zı bir çox fo­toq­raf­la­rın se­ vim­li kad­rı­dır. Bir də­fə mən də də­niz kə­na­rın­da be­lə kadr çək­dim. Qı­zın şək­li­ni fo­toa­pa­ra­tın ob­yek­ti­vi­nə bax­ma­dan çək­miş­dim. Son­ra­dan hə­min qı­zın və­fat et­di­yi­ni öyrə­nən­ də şək­li­ni çək­di­yi­mə çox peş­man ol­muş­dum.

Xa­tu­na MAH­MUD

127

ВЕНИ! ВИДИ! ВИЧИ!

Veni! Vidi! Vici!

DİQQƏT! FOTOMÜSABİQƏ!

“DİS­CO­VERY AZER­BAİ­JAN” JUR­NA­LI FO­TO­MÜ­SA­Bİ­QƏ ELAN EDİR! Çək­mək və çə­kil­mək is­tə­yən hər kə­sin nəzərinə! “DİS­CO­VERY AZER­BAİ­JAN” jur­na­lı ob­yek­ti­vi­ni iş­lə­də bi­lən­lər üçün əla im­kan ya­ra­dır. Necə? Çox sa­də!

MÜ­SA­Bİ­QƏ­NİN ADI: Ve­ni! Vi­di! Vi­ci!

MÖV­ZU: SƏR­BƏST İŞ­Tİ­R AK EDƏ Bİ­LƏR: 17 yaş­dan yu­xa­rı hər kəs!

MÜD­DƏ­Tİ: Mü­sa­bi­qə 6 ay ər­zin­də apa­rı­lır. Hər bir mü­əl­lif ay ər­zin­də 3-dən ar­tıq fo­to­şə­kil gön­də­rə bil­məz. Mü­sa­bi­qə­nin so­nun­da qa­lib­lər tə­yin olu­na­raq mü­ka­fat­lan­ dı­rı­la­caq­lar.

MÜ­K A­FAT­L AR: I yer - “Ca­non” Mark II EOS 5D fo­to­ka­me­ra­sı; II yer - xa­ri­ci öl­kə­yə pul­suz sə­fər; III yer - 300 ma­nat pul mü­ka­fa­tı.

SEN­ZU­R A: mil­li, di­ni, ir­qi ay­rı-seç­ki­lik; si­ya­si qə­rəz; əx­laq nor­ma­la­rı­nı aş­maq - YOL­VE­RİL­MƏZ­DİR. Şə­kil­lər elekt­ron va­ri­ant­da jur­na­lın e-mail ün­va­nı­na təq­dim edil­mə­li­dir. Ey­ni za­ man­da, mü­sa­bi­qə­yə gə­lər­kən çap va­ri­an­tı da gə­ti­ril­mə­li­dir.

E-ma­il: office@dis­co­ver­ya­zer­bai­jan.az ­­ Da­ha ət­raf­lı mə­lu­ma­tı www. dis­co­ver­ya­zer­ba­ij­can.az say­tın­dan əl­də et­mək olar. ÜN­VAN: Ba­kı şə­hə­ri, Ya­sa­mal ra­yo­nu, Şə­fa­yət Meh­di­yev, ev - 97. “Dis­co­ very Azer­bai­jan” jur­na­lı­nın re­dak­si­ya­sı.

Tel:(+994 012) 5308791 ELƏ İSƏ BAŞ­LA­DIQ ÇƏK­MƏ­YƏ!

128