Yeni Teologiya - İlk 32 səhifə. by Qaraca Turqut

Tərcümə: Tərcümə:

Samir Bulut Samir Bulut Redaktorlar: Redaktorlar:

Mehman Abdullayev Mehman Abdullayev Firudin Həsənov Firudin Həsənov Tural Osman Tural Osman Korrektor: Korrektor:

Elnur Allaqiyev Elnur Allaqiyev Dizayn işi: Dizayn işi:

Babək Otrok Babək Otrok

Tərcümə: Tərcümə:Tərcümə:

Samir Bulut Samir Bulut

Samir Bulut

Redaktorlar: Redaktorlar:

Mehman Abdullayev Mehman Abdullayev Redaktorlar: Firudin Həsənov Firudin Həsənov Mehman Abdullayev Tural Osman Tural Osman Firudin Həsənov

Tural Osman Korrektor: Korrektor:

Elnur Allaqiyev Elnur Allaqiyev

Korrektor:

Dizayn işi: işi: Dizayn

Elnur Allaqiyev Babək Otrok Babək Otrok Kompüter Dizaynı: Qapaq Dizaynı: Kompüter Dizaynı:

Turqut Qaraca Turqut Qaraca Babək Otrok 546546 səh.səh.

Kompüter Dizaynı: Qiyməti: Qiyməti:

12 AZN Turqut Qaraca 12 AZN 546 səh.

Qiyməti: 12 manat Əlaqə:

baslaherekati@gmail.com ©BaşlaKitab, 2021

MÜ NDƏ RICAT 9 ÖN SÖZ 19 ƏNƏNƏ VƏ REALLIQ 19 33 55 77 97 111 127 143

Ənənə Noumenə Bir Münasibət Kimi Qlobal Persepsiya Və Son Reallıq Profanlar və Kahinlər Reallığın Böhranı Kahinlərin Ənənəsi Və Peyğəmbərlərin Ənənəsi Ənənə və İnqilab Yeni Sosiologiyanın Prinsipləri Haqqında Şər və Cəmiyyət

159 YENİ TEOLOGİYA 159 173 221 225 255 277 301

Teologiya Qeyri-Eyniyyət Doktrinası Kimi İnsanın Kainatı – Mümkünlüyün Kainatıdır Antropogenez: Obyekt-İnsandan Subyekt-İnsana Doğru Varlıq Böhranının Aradan Qaldırılması Ontologiyanın Aşılması Kimi Cəmiyyət Teologiyanın Predmeti Kimi Azadlığın Fenomenologiyası. Cəmiyyət Qeyri-müstəqillik kimi Teologiya Metod Kimi

331 ZAMANIN MƏNASI 331 345 373 395 417 449 469 493

Antropologiya Siyasi Fəlsəfənin Mənbəyi Kimi İslamın Siyasi Fəlsəfəsi - Finalizm Cəmiyyət və Zaman. Qlobal Yadlaşma Mexanizmi Dünya Sivilizasiyasının Böhranı Müasir Qərb Sivilizasiyasının Ezoterik Əsasları Monoteizmin Siyasi Teologiyası Mümkündürmü? Sosial Köləliyin Siyasi İqtisadiyyatı “Yeni Proletariat” Və Ümumdünya “Tanrı Şəhəri”

519 SUAL-CAVAB

ÖN SÖZ

"Mən buranın insanı deyiləm. Mən gələcəyin insanıyam. Mənim mentalitetim bu bəşəriyyətin sıfırlanmasından və hər şeyin yeni səhifədən başlanmasından sonrakı insanın mentalitetidir. Heç bir yerli transformasiya, dəyişiklik, bir qlobal cəmiyyət modelinin getməsi və ya başqa qlobal cəmiyyət modelinin başlaması, yaxud qlobal cəmiyyətin “komalaşma”sı; bir böhran tədqiqatçısı, iqtisadiyyatçının dediyi kimi - bütün bunlar məni dəlib keçmir, çünki burada, bu bəşəriyyətdə bir bardaq sudakı fırtına mənə təsir etmir"1 Heydər Camalın (1947-2016) həyat və yaradıcılığına onun teoloq, filosof, şair, SSRİ-nin intellektual məkanında dissident “Yujinskiy

1. Heydər Camal - “Сады и Пустоши” Direktmediya Nəşriyyatı, Moskva; Berlin; 2021 - s.21. (Tərc. Tural Osman) ÖN SÖZ

krujok”un üç təməl fiqurundan biri və digər bir-birinə zidd keyfiyyətləri və məziyyətləri özündə cəmləşdirən Moskva azərbaycanlısı, qarabağlı, həmçinin qlobal miqyaslı bir mütəfəkkir olmağına diqqət çəkərək başlamaq olardı. Lakin Camalın xatiratında özünü "человек будущего" (gələcəyin insanı) olaraq təsvir etməsi, bizi zəruri olaraq onun həyatı boyunca keçirdiyi intellektual transformasiyaların fonunda sabit qalan sosium düşmənliyinə və anti-humanizminə əsaslanan alternativ mövqeyini nəzərə almağa, həmçinin müəllifin bəsit və populist təqdimatından qaçınaraq irəli sürdüyü düşüncələrin işığında tanıtmağa vadar edir. Bu həssaslıq əhəmiyyətlidir, çünki Heydər Camalı Azərbaycanın cari dayaz intellektual gündəmi ilə dəyərləndirmək və onun üzərindən sosio-psixoloji ehtiyaclarını təmin etmək, müəllifin fundamental yanaşmalarını və irəli sürdüyü yeni teoloji düşüncə sistemini görməyimizə mane olar. Beləliklə, hər hansı intellektual mərkəzin ideyalarını artıq əsrlərdir periferiya olan coğrafiyaya kanalizə etməklə məşğul olan (qəsdən və ya bilməyərəkdən) və milli-mənəvi dəyərləri, ənənəni meyar olaraq qəbul edən azərbaycanlı ziyalılar üçün Heydər Camal əgər sofist deyilsə, ən yaxşı halda ezoterik-filosofdur. Modern dünyada “proqres” fikrini özünün ən ali amalı olaraq görüb kompleks keçirən və bu amala can atan digər intellektual kəsim üçün isə Camal əgər bir irtica nümunəsi deyilsə, ən yaxşı halda doqmatik bir ilahiyyatçıdır. Lakin qlobal hadisələri və arxasındakı universal ideyaları siyasi, teoloji, fəlsəfi və metafizik mənada dərk etməyə çalışan bir gənc üçün Heydər Camal gələcəyin insanıdır. Bu gələcək, tarixin sonunu gətirən, finalizmə əsaslanan bir gələcəyi nəzərdə tutduğu və Tanrı tərəfindən mərkəzə qoyulmuş insanın şəhadətinə, yəni varlığa qarşı müxalif bir radikal mövqeyə əsaslandığı üçün teolojidir. Bu mövqeni özünə oriyentir olaraq götürən bir insan üçün yerdə qalan bütün digər mövqelər təftiş edilməyə münasib hala gəlir. İlkin dövrlərdən Heydər Camalın özünəməxsus intellektual-fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasında babasından qalmış böyük

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

kitabxanasında 12 yaşından etibarən mütaliə etdiyi Klassik Alman fəlsəfəsi və daha sonra 20 yaşında Yevgeni Qolovin vasitəsi ilə tanış olduğu Rene Genon və onun frankofon tradisionalist məktəbi böyük rol oynamışdır. Lakin Camal tanış olduğu, həm fəlsəfi platonist-hegelçi xətdən, həm də metafizik genonçu xətdən tamamilə fərqlənən yeni alternativ düşüncə perspektivi açmaqla, intellektual məkanda metodoloji əsaslarla yeni teoloji dayaq nöqtəsi yaratmış olur. Buradakı teologiya müxtəlif fəlsəfi sistemlərin və ya metafizik axınların təsirindən, onların düzəlişlərindən, perspektivindən qurtulmuş öz dayaq nöqtəsinə, öz metodologiyasına və fəlsəfə ilə metafizikanın təbii insanın çərçivəsi daxilindəki əqli, mükaşiflik, empirik və s. üsullara əsaslanan dünyagörüşünə alternativ olan xalis bir teologiyanı ifadə etdiyi və vəhyə əsaslandığı üçün “yeni” adlandırılsa da, həmçinin “radikal teologiya”, “finalizm teologiyası” kimi də ifadə edilmişdir. Bu baxımdan Heydər Camalın düşüncə fəaliyyətində onu hərəkətə gətirən amil öz əsərlərində, mühazirələrində, çıxışlarında teologiyaya proleqomena vermək idi. Bu müqəddiməni verərkən Camalın bəşər tarixində insan fəaliyyətinin nəticəsi olaraq ortaya çıxmış fəlsəfə, metafizika, mifologiya kimi sahələrin terminologiyasından, dilindən öz diskursu çərçivəsində istifadə etdiyini görürük. Lakin öz əsaslandırmasında alət kimi istifadə edərkən çatılacaq son instansiya olaraq, üzərində arqumentlərini dayandıra biləcəyi döyüş meydançası olaraq fəlsəfənin özü Heydər Camal üçün tükənmiş və bitmiş bir sahə olaraq qarşımıza çıxır. Hərçənd fəlsəfənin teologiya dairəsi içində “adların mahiyyətini şərh etmək” qismində mövcud olduğunu görmək mümkündür. Bunun davamı olaraq isə “Tanrı işi”nin, “Əmr”in yerdəki icraçısı kimi xəlifə təyin edilmiş insanın daşıdığı missiya özünü “finalizm” siyasi fəlsəfəsində büruzə verir. Beləliklə, fəlsəfə sadəcə teologiyanın çərçivəsi daxilində olarkən öz aktuallığını yenidən qazanmış olur.

ÖN SÖZ

Heydər Camalın düşüncə fəaliyyətinin son bəhrəsi kimi onun siyasi nəzəriyyəsini də fəlsəfi-teoloji əsaslandırmalarının, dərin təhlillərinin nəhayi proyeksiyası olaraq susqun kütlə üzərində mübarizə aparan tradisionalist, liberal və radikal klublardan təşkil edilmiş bir nizamın təsvirində görə bilirik. Belə ki, adları çəkilən bu klublar hansısa bəsit oyunların içindəki siyasi ideologiyaları təmsil edən partiyalardan ziyadə, öz mahiyyətində bəşəriyyətin tarix səhnəsində ortaya çıxardığı dərin düşüncə yükünə əsaslanmış dünyagörüşü, həyata baxış formalarıdır. Əbədi, sabit, universal fəlsəfi təlimə (philosophia perennis et universalis) və ya qədim teologiyaya (prisca theologia) əsaslanan və tarix içində İbn Ərəbidə “vəhdətül vücud” məfhumu ilə tanıdığımız, Spinoza və digər mütəfəkkirlərin əsərlərində rast gəldiyimiz panteistik dünyagörüşündən, daha sonra isə modernizmlə birgə Rene Genonun davam etdirdiyi inteqral tradisionalizmdən fərqli olaraq, Heydər Camalın özündə aporiya ehtiva edən, reallığın böhranından doğan yeni teologiyası tamamilə fərqli perspektivə işarə edir. Yeni teologiya insanın ətraf aləmlə münasibəti zamanı biliyinin mənbəyi kimi qavrayışında eyniyyət prinsipinin hakim olduğu bir çərçivə olan immanentizmdən xilasına, yəni qeybdən gələn və qeyri-eyniyyətdən xəbər verən transsendent subyektin müjdəçisi kimi peyğəmbərlərin vəhyinə əsaslanan bir doktrinadır. Belə bir alternativ baxış Olimpə meydan oxuyan və tanrılar tərəfindən məğlubiyyətə məhkum edilmiş tragik yunan qəhrəmanlarının motivindən fərqli olaraq vəhy vasitəsilə qələbənin mümkünlüyünün müjdəsindən xəbərdar olan və bunun üçün savaşçılardan ibarət bir icmanın zərurətindən bəhs edən bir perspektivi ortaya qoyur. Beləliklə, Heydər Camal mükaşifliyə əsaslanan Tradisionalizmə (Ənənəyə) qarşı vəhyə əsaslanan peyğəmbərlərin ənənəsini qoyur. Bu baxımdan Heydər Camal Quran və peyğəmbərin sünnəsini özünə oriyentir olaraq götürmüş müsəlman bir mütəfəkkirdir.

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

Bu kitab müəllifin 1998-ci ildən 2005-ci ilə qədər Moskva Dövlət Universitetində verdiyi “Ənənə və Reallıq” ilə “Zamanın Mənası” adlı iki mühazirədən və 2004-cü ildə 157 nömrəli Moskva Orta Məktəbində təşkil edilmiş “Radikal Teologiya” adlı bir mühazirədən ibarətdir. 90-cı illərin sonuna aid olan “Ənənə və Reallıq” mühazirəsində Camal, həmin dövrün intellektual məkanında hakim olan, R. Genon, Y.Evola, F.Şuon və digərlərinin əsərlərində formalaşan Tradisional ekola aid metafizik dünyagörüşünə qarşı öz çıxış nöqtəsini ifadə edir. Bu kitabda “Yeni Teologiya” başlığı ilə ikinci sırada yer alan mühazirə isə qəribə şəkildə uzun müddət, həm Heydər Camalın özü, həm də digər insanlar tərəfindən unudulmuş olsa da, təsadüf nəticəsində digər ofis sənədlərinin arasından tapılmışdır. Klassik mənada “teologiya” dini təlimin şərhi, doqmaların təfsiri şəklində qəbul edilir. Halbuki bu təfsirlərdən formalaşan teologiya vəhyin çıxdığı zaman artıq ortalıqda mövcud olan mifologiya, fəlsəfə, metafizika kimi bəşəriyyətin zehniyyətinə hakim kəsilən dünyagörüşlərinin yönləndirmələrindən azad ola bilmədiyi üçün müxtəlif təsirlərə məruz qalmışdır. Lakin vəhyə əsaslanan həqiqi teologiya bu qəbildən mümkün təsirlərə qarşı çıxaraq, özü barədə bəyanını ortaya qoyur. Belə ki, əgər vəhy bütün qavranılan immanent mümkün şeylərə qarşı yeganə transendent alternativdirsə, yəni ağlasığmaz mümkünsüzdürsə, bu halda teologiya nədir və nəyi ifadə edir? Bu sualın ortaya çıxardığı böhran sadəcə kulturoloji, siyasi, intellektual sahədən qaynaqlanmır. Bu böhran ən ilkin səviyyədə insan qavrayışında ortaya çıxan və varlıq ilə şüurun münasibətindən doğan reallığın böhranıdır. Beləcə, varlıq ilə şüurun qarşıdurmasından meydana gələn reallığın bu böhranı Heydər Camalın bəhs etdiyi həmin yeni teologiyanı tərif edən çıxış nöqtəsidir. “Zamanın mənası” seriyası isə Allahın yer üzündəki qulu və təyin edilmiş canişini olan insanın daxili zamanından, onun öhdəliklərinin, həyata keçirməli olduğu missiyasının mahiyyətindən bəhs

ÖN SÖZ

edən mühazirələrdir. Belə ki, insan sadəcə individual şəkildə hansısa ritualı yerinə yetirən kəsdən ziyadə, vəhyin icraçısı olaraq yer üzündə Allahın işindən məsuliyyət daşıyan fiqurdur. Heydər Camal tarix, fəlsəfə, elm, din, metafizika, mifologiya, siyasət kimi geniş sahələri ehtiva edən istinadları ilə, özünəməxsus üslubu və metodikası ilə oxucunu böyük bir intellektual platformaya daxil etmişdir. Bununla da Camal insanın tarix, cəmiyyət və kainat içindəki ekzistensional mövqeyinin dərin təhlilini verərək, ibrahimi ənənədən bizə qalan bir meydanoxumanın intellektual təchizatını apararaq öz konsepsiyasını radikal diskurs şəklində geniş platformada bəyan etmişdir. Heydər Camalın metodoloji cəhətdən təchiz edərək təməlini qoyduğu bu düşüncə mirasının məmləkətimizin gələcək düşüncə həyatında öz yerini tapacağına ümid edir və oxucuya faydalı mütaliə arzulayırıq. Tural Osman, Mehman Abdullayev

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

ƏNƏNƏ VƏ REALLIQ

1998-ci i̇ ldə MDU-da “Ənənə və Reallıq” mövzusunda oxunmuş mühazi̇ rələr kursu

Ə NƏNƏ VƏ REAL LI Q

MÜHAZİRƏ №1.

ƏNƏNƏ NOUMENƏ BİR MÜNASİBƏT KİMİ 23 SENTYABR 1998

1. “Ənənə” nədir və “Reallıq” nədir? – Romantizmin missiyası – Ənənə tradisionalistlərin bayrağıdır – Tradisionalistlər profanlara qarşı – Fransız intellektualizmi və anqlosakson “sürünən empirizm”i

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə!

Bu gün biz, ilk baxışdan, ümumi və ifadəsiz görünən sözlərlə “Ənənə və reallıq” olaraq adlandırılmış bir mövzuya dair kursa başlayırıq. Bu sözlər o qədər ümumi, fəlsəfi cəhətdən o qədər solğundur ki, burada söhbətin adi, darıxdırıcı, akademik, cəfəng və bəlkə də, prinsipcə heç kəsə maraqlı və lazım Ə N ƏNƏ VƏ REALL I Q

olmayan bir şeydən gedib-getməyəcəyinə dair dərhal şübhələr yaranır. Həmişəki kimi paradoks bundan ibarətdir ki, bu sözlərdən hər biri şəxsi maraq üçün mütləq imperativdir. “Ənənə” sözü altında həqiqət paradiqması, “reallıq” sözü altında isə hamımızı son instansiyada maraqlandıran nəsnə göstərilib, belə ki, “reallıq” həqiqi olandır. Bunu qeyd etməklə, bir qədər irəli getmiş olduq, çünki belə akademik yanaşmalarda, hər şeydən əvvəl, sözlər barədə söhbətə başlamaq məqbul sayılır. Bu yaxınlarda əlimə “Müsəlman incəsənəti nədir” adlı ingilis broşürü düşdü. Birinci səhifədə belə yazılmışdı: “Müsəlman incəsənəti – gəlin əvvəlcə ayırd edək ki, müsəlman nədir və incəsənət nədir”. Sonra isə Vebsterdən sitatlar gətirilirdi. Biz də, əlbəttə, “Ənənə” və “Reallıq” sözləri ilə söhbətə başlamalıyıq. Düşünürəm ki, bu söhbətdən qaçmayacağıq. Sözlər barədə danışmazdan əvvəl, demək istərdim ki, ənənə haqda söhbətin niyə mühüm olduğuna dair bizim üçün bir neçə plan və ölçü mövcuddur. Bu, söhbətimizin qnoseoloji aspektidir, yəni ənənə və reallığın idrak nöqteyi-nəzərindən nə olduğudur. Bu, söhbətin sosial aspektidir, yəni ənənənin cəmiyyətə münasibətdə nə olduğudur. Bu həm də siyasi aspektdir, yəni daha canlı və daha real olan hakimiyyət aspektidir, belə ki, hakimiyyətin sirri öz kökləri ilə mövcudluğun son mənasına, görünməmiş bir şeyi yaratmağa imkan verən reallığın həmin son enerjisinə dayanır. Həqiqi hakimiyyəti bəsit nəzarətlə eyniləşdirən müasir hakimiyyət nümayəndələrinin anladığı yox, Yuli Sezarın, Makedoniyalı İskəndərin, Napoleonun anladığı həqiqi hakimiyyətin sirri bundadır. Təbii ki, bizi hakimiyyətin bütün tərəfləri maraqlandıracaq: metafizik, sosial, siyasi. Müzakirəyə ənənə mövzusunun sosial-tarixi aspektindən başlamaq daha rahatdır, çünki bu gün ənənə mövzusu bu sosial aspekt vasitəsi ilə həm siyasi, həm də metafizik planda asanlıqla başa düşülür. 20

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

Biz, hər şeydən əvvəl, arxasında Avropa tarixinin uzun əsrləri dayanmış bir cəmiyyətdə, - mən bizim rus cəmiyyətini nəzərdə tuturam, - yaşayırıq. Sapı, ilk növbədə, Avropanın özündə xristianlıq və anti-xristianlıq arasındakı mübarizədən doğmuş problemlərə dayanan bir nizənin ucluğu üzərində yaşayırıq. Bildiyimiz Rusiya, XVIII-XX əsrlərin Rusiyası, Pyotrun, Yekaterinanın, nikolayların, aleksandrların Rusiyası və nəhayət, Sovet Rusiyası – bu, hər birimizin kitablardan, dərsliklərdən bildiyi Avropa problemlərinin davamı, güzgüsü və rezonatorudur. Avropa cəmiyyəti tradisionalistlərin anlayışında, 1350-ci ildə Yüzillik müharibənin başlaması ilə “ənənəvi” olmaqdan çıxdı. Bunun ardınca Reformasiya, sonra Əksreformasiya, sonra Yakobin inqilabı, yəni Yeni dövrün başlanğıcı oldu. Başqa bir cəmiyyət – qeyri-bəşəri dəyərlərə yönəlmiş iyerarxik təşkilatla mübarizə aparan bir cəmiyyət, sırf immanent, sosial, insani dəyərləri üstün tutan bir cəmiyyət formalaşdı. XIX əsrdə bu, - hətta söhbət Fransadan getsə belə, - təməlində anqlosakson protestant dəyərlər dayanan bir cəmiyyət idi. (Demək lazımdır ki, Fransa – katolisizmlə soyuq anqlosakson kapitalist protestantizmi arasındakı dünya idi. O, bu iki tendensiyanın mübarizə, toqquşma meydanı idi). XIX əsrdə modernizm, tərəqqi, “öz tarixini özün yaz” və s. ideyalar tam qələbə çalmış kimi idi. Və qəflətən XIX əsrin sonunda, XX əsrdə neoromantik reaksiya, yəni kapitalizm dünyasına qarşı, təməlində biliyin təcrübi yolla alınmış erudisiya faktlar toplusu olduğuna dair təsəvvürlərin dayandığı dəqiq strukturlaşdırılmış dünyəvi sosiumuna qarşı reaksiya ortaya çıxdı. Romantizmin yeni dalğası Fransanın mənhus şairləri Bodler, Rembo kimi, ekzistensialistlərin hamıya məlum nümayəndəsi Fridrix Nitsşe kimi müxtəlif insanlar tərəfindən hazırlanmışdı. Burada protestant cəmiyyəti dünyasına qarşı güclü reaksiya hazırlamaq üçün çox şey etmiş F.M.DostoƏ N ƏNƏ VƏ REALL I Q

yevskinin adını çəkmək lazımdır (hərfi mənada deyil, soyuq rasionalizm, sosiallıq, “aşkarlıq”, üçüncü, yaxud dördüncü ölçünün ləğvi, yəni üfüqi, “hər şey burada”dırda möhkəmlənmiş cəmiyyət mənasında protestant). Neoromantik reaksiya ortaya sosiumun ümumiyyətlə nə olduğu barədə sual qoydu – Orta əsrlərə, qədim dövrlərə və s. dair dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsi başlandı. Bu qırılma nöqtəsində, bu neoromantik reaksiyada intellektual fenomen – tradisionalistlər ortaya çıxdı. Onlar deyirlər: “Xeyr, bu günkü cəmiyyət miskin profanların cəmiyyətidir, əsl sosial həcmin yüzdə biri qədər mövcud olan cəmiyyətdir; insanın bu günkü sosial strukturda yaşamağı yox, müəyyən bir kosmik, kosmoloji və superkosmik funksiyanı həyata keçirən mürəkkəb dini mexanizm sistemində yaşamağı nəzərdə tutulub”. Bu yanaşmanı ilk dəfə göz qamaşdırıcı bir aydınlıqla formalaşdıran və müxtəlif intellektual dairələrdə çox məşhur olsa da, Avropa isteblişmenti üçün bu günə qədər persona non-qrata qalan (xüsusilə, ali katolik iyerarxiyasında) Rene Genon idi. Biz bu əlamətdar fiqura, kifayət qədər əzəmətli və son dərəcə ziddiyyətli fiqura sonra qayıdacağıq. İndi yalnız bunu deyək ki, Genon Fransanın göbəyində, Luara çayı sahillərində yaşayan bir burjua ailəsində katolik kimi dünyaya gəlib, iyirmi beş yaşında İslamı qəbul edərək, şazəliyyə sufi təriqətinə daxil olub. O bütün həyatını müasir cəmiyyətlə mübarizəyə, “müasir dünyaya qarşı üsyan”a2 həsr edib. Lakin Genon artıq XVIII və XIX əsrlərdə intellektual situasiyanın şəksiz ziddiyyətliliyinin, aşkar dini proseslərin hazırladığı bir parıltı idi, çünki modernizmə qarşı müxalifətin zəif cücərtiləri praktik olaraq istənilən vaxtda, bu rasionalizm, inqilab, protestantizm, elm * Bütün isnadlar redaktor və tərcüməçiyə aiddir. 2. Fəlsəfi-siyasi traktatdır və tradisionalist Yulius Evolanın əsas işlərindən hesab edilir. 22

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

və s. yüzilliklərinin istənilən on illiyində üzə çıxırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, müasirliyə olan bu cür müxalifət iki istiqamətə ayrılırdı: məşhur okkultistlər, teosoflar, spiritistlərlə bağlı olan anqlosakson xətti və XIX əsrdə Rene Genonun bilavasitə ustadları olmuş Fabr de Olivye, Sent-İv de Alveyder kimi adlarla nəzərə çarpan, daha saf, daha intellektual fransız xətti. Anqlosakson xəttinə yaxın olan daha kiçik çaplı adlar da var – bu adlar əsrin əvvəlində Rusiyada məşhurlaşmış olan Papüsün tərcümələri sayəsində son illərdə ortaya çıxıb. Papüs Genonun erkən gənclik illərində müəllimi olub. Anqlosakson yanaşma, ilk növbədə, tradisionalizm konsepsiyasını, yəni qeyri-bəşəri, fövqəlbəşəri bilikləri eksperimental elmlə, rasionalizmlə əlaqələndirmə meyli ilə xarakterizə olunur. Digər tərəfdən, anqlosakson yanaşma sanki problemi bayağılaşdırmağa, onu insan meyarları çərçivəsinə salmağa, ona sırf fenomenoloji tutum, fenomenoloji dəlillər verməyə və bütün bu tematikanı okkult Disneylendə çevirməyə can atır. Fransız yanaşma isə daha çox intellektualizmin daxili vahidliyinin ardıcıllığı konsepsiyasına və insanın tamamlayıcı, daha aşkar bir halqa olduğu vahid qeyri-bəşəri sistem düşüncəsinə əsaslanır.

2. Zaman və zamandankənar – “Adətlər ənənələrə qarşı” – Ötürülməsi mümkün olmayanın ötürülmə mənası – İt - kinozaldakı tamaşaçı – Cəmiyyət əbədiliyin aləti kimi Elə bir situasiya formalaşıb ki, bir tərəfdən, demokratik institutlar, parlamentlər, siyasətçilər, mətbuatla idarə edilən real cəmiyyət mövcuddur, digər tərəfdən isə, bu cəmiyyətin normadan Ə N ƏNƏ VƏ REALL I Q

kənarlaşma olduğunu əsaslı şəkildə sübut edən insanlar meydana çıxır. Onlar deyirlər ki, Qərbin normadan uzaqlaşması qərbli olmayan əksər sosiumların qeyri-bəşəri tradisionalist konstanta sadiq qalmağa davam etdiyi bəşəriyyətin vücudunda eybəcər şiş kimidir. Lakin deformasiya olunmuş profanik qərb cəmiyyəti qərb dünyasının sərhədlərindən kənarda öz mövcudluğunu saxlamış ənənəvi cəmiyyətlərin üzərinə hərtərəfli - zorakı, hərbi, təbliğatçı, təxribatçı - hücuma keçib. Belə sosial-geosiyasi qütbləşmə kontekstində hökmran dünyagörüşünün tərəfdarları ilə tradisionalistlərin diskussiyası gedir. Tradisionalistlər nəyin adından çıxış edirlər? Özündə reallığı əks etdirən insan cəmiyyətinə qarşı onlar nəyi qoyurlar? Axı insan cəmiyyəti – nəhəng və müstəqil bir maşındır, bu milyardlarla insan deməkdir, həm də təkcə yaşayanlar deyil, həmçinin, əməlləri bu günə calanmış, əsərlərinin nəticələri canlı varlıq kimi işləyən, amma özləri həyatda olmayan insanlardır; bu, əvvəlki nəsillərdən qalmış mirasdır. Və bu maşına, bu nəhəng müstəqil reallığa qarşı bir meydan oxuma baş verir. Onlar deyirlər ki, bu reallıq əslində daha əzəmətli olan bir şeyin ayaqaltısıdır və ona sanki alət kimi xidmət edir. Tradisionalistlər müdafiəsinə qalxdıqları Ənənəyə özləri necə tərif verirlər? Tradisionalistlərin anlayışında Ənənə adətən qəzet publisistikası, yaxud elmi-kütləvi kitabçalar səviyyəsində kiçik hərflərlə yazılan “ənənə” sözü altında başa düşülən bir şey deyil. Kiçik hərflərlə yazılan ənənələr – folklordur, prinsipcə kollektiv vərdişdən, “adət”dən başqa bir şey olmayan müəyyən məlumatların, işlərin, jestlərin, kultur elementlərinin ötürülməsidir. Genonun bu barədə “Adət Ənənəyə qarşı” adlı bir məqaləsi də var. Əlbəttə, bu kiçik hərflə yazılan ənənə ilə böyük hərflə yazılan Ənənənin ümumi semantik sahəsi ya da ümumi funksional uyğunluqları da var. Məsələ ondan ibarətdir ki, Ənənə də öz institutlarına, zamana görə fəaliyyət göstərən təkraretmə struktur və mexanizmlərinə 24

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

sahibdir. Terminlərin kəsişmə nöqtəsi bunu göstərir: bir çox folklor ənənələr əslində Ənənədən ayrılmış olan və öz unudulmuş, təhrif edilmiş mahiyyətini xatırlamayan qırıntılar, qalıqlar, qopmalardır. Onlar ötürdüklərinin mənasını anlamayan, məsələn, uşaqları öz nağılları ilə yatıran, amma danışdıqlarının və ya göstərdiklərinin gerçək, müqəddəs, gizli mənasını başa düşməyən dayə Arina Rodionovna3 kimi insanlar tərəfindən ötürülür. Bu, Ənənədən qopmanın son həddidir, böyük və ciddi Ənənənin degenerasiyasıdır; o Ənənə ki, onun mənası nəyinsə ötürülməsində deyil, tradisionalistlər nöqteyi-nəzərindən desək, onun mənası bundadır ki, zaman xaricində olan bir şeyin zamanda olan bir şeyə birbaşa aidiyyəti var. Başqa sözlə, Ənənə zaman xaricində olanın zamanda, qeyri-bəşəri olanın bəşəri olanda təzahürüdür. Kinozalda kinoproyektor vasitəsilə hərəkət edən bir təsvirin proyeksiya olunduğu ağ ekran təsəvvür edək. Bu təsvirin bilavasitə fiziki ifadəsi, işıq kölgəsi, hərəkəti var; bundan başqa, bu təsvirdə ifadə olunan məna da var. Kinozalda oturan it, əlbəttə ki, rəngləri, formaları, ekranda sıçrayan işıq ləkələrini görür, amma gördüyünü, deyək ki, Bunyueli anlamır, orada bir süjet olduğunu, süjetin hətta ən bəsit dərkinin arxasında dayanan məna və intuisiyaların varlığını anlamır. Tradisionalistlərə görə, bəşər sivilizasiyası ağ ekranda göstərilən rəngli təsvir kimidir və profanlar tərəfindən kinozalda oturmuş itlə eyni adekvatlıq dərəcəsində dərk edilir. Bunun mənası, süjeti, interpretasiyası, anlayışı, bu anlayışla bağlı mürəkkəb yaşantılar isə, - bunlar yalnız seçilmişlərə agah olur və proyektora, yəni eyni zamanda, həm müəllifə, həm də işığın mənbəyinə, sosial fakt kimi gördüyümüz nəsnənin mənasına gedib çıxır. Ənənə zamanın, nəsillərin, tarixin xaricində mövcud olan, lakin permanent olaraq müxtəlif texniki üsullarla özünü za3. Aleksandr Puşkinin dayəsidir. Ə N ƏNƏ VƏ REALL I Q

manda, tarixdə göstərən və öz tabeçiliyində zamana görə bu təkrarlanmaları dəstəkləyən, ötürən, öz anadangəlmə xüsusiyyətlərinə görə bu reallığı, bütün bu nəhəng kompleksi anlamağa qabil insanlar hazırlayan institutları yaradan, formalaşdıran müəyyən bir gerçəklikdir. Nəticədə, yaxın keçmişdə bütün cəmiyyətlər hər şeyin bu zamandanxaric faktın meydana çıxmağına xidmət edən müəyyən bir institut olduğu tradisionalist, ənənəvi bir cəmiyyət olmalı idi və dünyanın bəzi yerlərində bu hələ də belədir.

3. “Var olan” haqqında bilik – Maddilik və həqiqilik – “Dərk olunmayan”a yanaşma üsulları – Son həqiqət – Eyni şey haqqında mübahisə Biz “ənənə” sözünün izahı ilə bağlı dairəni çəkdik. Bəs “reallıq” nədir? Dərhal belə bir sual qoyaq: özünü bütöv bir sosial mexanizmlər, strukturlar və ötürmələr sistemi ilə aşkar edən zamandanxaric blokla reallığın nə əlaqəsi var? “Reallıq” sözünün mənşəyi latıncadakı res (“şey, əşya”) sözüdür, bu bir maddilikdir. Marksist müəllimlərin dediyi kimi: Masaya vurun, o var, yoxsa yoxdur?! Əslində Vladimir İliç “Materializm və empiriokritisizm”də reallığı məhz “masaya vurmaq” kimi başa düşürdü. Digər tərəfdən, biz fəlsəfi praktikada reallığa gerçəklikdən daha dərin, daha gizli və daha miqyaslı bir şey kimi müraciət etməyə alışmışıq. Səhv etmirəmsə, Vladimir Solovyov4 öz ilk işlərinin birində hətta sübut edirdi ki, ingi-

4. XIX əsr rus mütəfəkkiri, mistik, şair, publisist. 26

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

lis və fransız dillərində reallıq və gerçəkliyi ayırd etmək üçün uyğun sözlər yoxdur, belə sözlər yalnız rus və alman dillərində (Realitat və Wirklichkiet) mövcuddur; bu, əlbəttə ki, doğru deyil. Reallıq və gerçəklik anlayışını fərqləndirən belə sözlər həm fransız (realite və actualite), həm də ingilis dilində (reality və actuality) var. Gerçəklik həmin o “masaya vurmaq” kimi qavradığımız şeydir. Bu, pəncərədən eşitdiyimiz avtomobil siqnalları, polisdən gələn bildirişlər, telefon zəngləri, yanılı televizor, qəzaya uğrayan təyyarələrdir. Reallıq isə latıncadakı “şey” sözündən törəməyinə baxmayaraq, tərəfimizdən dərin, həqiqi, fundamental, son kimi dərk edilir. Görünür, bu ona görə belədir ki, insan ətrafdakı korporal dünyanın sərtliyini və inadkarlığını, əslində elə bu maddiliyin arxasında gizlənmiş olan həqiqiliyə bənzətməyə meyillidir. Reallıq son həqiqilik, son autentiklikdir, Kantın “özündə şey” adlandırdığıdır, noumendir. Reallıq bizə bilavasitə duyğu üzvlərimizdə verilməyib. Çünki bizə duyğu üzvlərimizdə verilən şey bizə təsir edən, toxunduğumuz şeydir, alnımızı vurduğumuz divardır. Bu gerçəklikdir. Reallıq, həqiqi reallıq isə üzərində bir çox mütəfəkkirin nizələrini sındırdığı şeydir. Bu mütəfəkkirlərin hamısı eyni fikrə gəliblər: reallıq yalnız konsept şəklində dərk ediləndir, onu yaşamaq, hiss etmək olmaz, onun haqqında düşünmək, danışmaq olar. Başqa cür o sürüşüb yoxa çıxır. Biz bunu fakt kimi qəbul edə bilərik: bizə təzyiq edən görünənin sərhədlərindən kənarda bu görünənlə bu və ya digər şəkildə rabitədə olan görünməz var. Buradan belə çıxır ki, Ənənə (görünənin müxtəlif formalarında, yəni sosiumda təzahür edən görünməz və qlobal bir şey kimi) və reallıq (həmçinin, noumen, görünməz) arasında birbaşa əlaqə var. Bəlkə bu eyni şeydir? Bəlkə noumen və Ənənənin mənbəyi eyni şeydir? Bu, məsələnin klassik həll yoludur. Yəni son həqiqət doğrudan da mövcuddur; o, duyğu üzvləri ilə qavranılmır, o özünü həm zahiri işarələr vasitəsi ilə dolayı yolla, həm Ə N ƏNƏ VƏ REALL I Q

də, eyni zamanda, cəmiyyətin təzahürləri vasitəsilə, insanın bu reallığa münasibətinin həkk olunduğu əfsanələr, müəyyən rəmzlər vasitəsilə aşkar edir. Burada biz daha mühüm bir məsələyə yaxınlaşdıq. Ənənə insanın noumenə, yəni hisslərdən kənar olan, hər şeyin mənası və səbəbi olan dərkedilməzə qarşı müxtəlif yanaşma üsullarıdır. Gündəlik həyatın qayğılarına başı qarışmış adi bir insan dərk edə bilmədiyi müəyyən bir son və dibsiz bir həqiqətin var olduğunu öyrənə bilər (bunu ona deyiblər). Tutaq ki, o, gözüaçıq insandır və belə bir həqiqətin olduğunu qəbul edir. Lakin bu həqiqət onu qətiyyən maraqlandırmır. O, doğumdan ölümə qədər çörək almaqla, uşaqlarını tərbiyə etməklə, işə getməklə məşğuldur. Qəflətən son baş verir; o, çuxura düşür, onun başı üzərində folklora aid bir-iki kəlmə söz deyirlər və bitdi, vəssalam. Onun reallığa bu mənada aidiyyəti var ki, reallığın ona heç bir aidiyyatı olmayıb. Bu çox incə yanaşmadır. Bu yanaşma adətən profanizm, yəni Ənənə xaricində olma adlanır. Ənənə isə insanın bu gizli həqiqətə, bu gizli həqiqiliyə aktiv münasibətidir. Lakin burada məlum olur ki, noumenal olana qarşı bu münasibət müxtəlif şəkildə ola bilər. Biz müəyyən bir son həqiqətin monist5 təsəvvüründən çıxış edirik. Bizi Ənənə qübbəsinin zirvəsinə qoyulmuş və bu qübbəni saxlayan təməl daşı maraqlandırır. Əslində, biz yeganə son monizmi istəyirik. Lakin buna münasibət, bu son daşa baxış bucaqları çoxdur. Kinozaldakı itlə bağlı yuxarıda göstərdiyimiz nümunədə zalda it var, amma orada tutaq ki, birinci sırada oturub tum çırtlayan uşaqlar da var, orada bu rejissor haqqında nəsə eşitmiş, onun deyəcəyini anlamaq istəyən, kino sənətinin maraqlarına yad olmayan ciddi insanlar da var, orada arxa cərgədə oturub, ya5. Dualizmə zidd olaraq, dünya hadisələrinin yalnız bir şey (ya maddə, ya ruh) üzərində əsaslandığını qəbul edən fəlsəfi cərəyan.

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

zacağı rəyi fikrində götür-qoy edən kinotənqidçi də var və s. və i.a. Yəni göstəriləcək təsvirə bütöv bir reaksiyalar spektri meydana çıxır. Ənənə həqiqətlə qarşılıqlı münasibətdə aktiv başlanğıc imkanlarının geniş sahəsi və müvafiq reaksiyaların bütöv spektridir. Göstərilən film amansız konflikt və mübahisələrin, şərhlərin mövzusu ola bilər. Eyni film insanları barışmaz düşmənə çevirə bilər. Mübahisənin eyni bir fim haqqında getdiyinə baxmayaraq, onlar hətta bir-birini öldürə bilərlər. Beləliklə, məlum olur ki, Ənənə son gizli həqiqətin insanla, - dalğalanan dəniz kimi, müxtəlif cür reaksiya vermə substansional potensiyasına malik maye kimi, - bilavasitə qarşılıqlı təsiridir.

4. Ölüm çıxış nöqtəsi kimi – Söz - “lələksiz ikiayaqlı” – İnkarın dəhşətli gücü – “Noumen” şeylərin daxilində hər şeyi udan alov kimi – Mükaşiflərin kastası və nəbilərin ittifaqı – Biz özümüz “həyat kinozalı”nda kimik? İnsan substansiyadır, bir növ yumşaq ət, şappıldayan palçıqdır, tullantı mənasında palçıq yox, ilkin formaların yaradıldığı ən qədim mənada palçıqdır. Bu substansiyaya müəyyən bir sərt və görünməz şüa təsir edir, o dalğaları qaldırır, təpələr ucaldır, girdablar yaradır. Bu şüanın təsirinə cavab olaraq substansiyanın sovrulma prosesi real tarix adlanan nəsnəni doğurur. Bu real tarixin daha kəskin, daha dərin və əhəmiyyətli paradiqmaları isə formullarında zamanın gizli mənasını qavradığımız müqəddəs tarixi əmələ gətirir. İnsana, prinsipcə, Avropa dillərində “ölümlü” kimi tərif verilir. Ölümlü, morte insanın sinonimidir. Morte dedikdə dərhal Ə N ƏNƏ VƏ REALL I Q

aydın olur ki, söhbət itdən deyil, insandan gedir, hərçənd it də ölür. İnsan intuitiv olaraq bilir ki, bütün canlı məxluqlar məhvə məhkumdur və yalnız onun üçün onun mövcudluğunun təyinedici faktoru, təyinedici özəyi ölümdür. Məsələn, “lələksiz ikiayaqlı”; xoruzu tutub yolsan, olacaq lələksiz ikiayaqlı. Amma “ölümlü” dedikdə heç kim xoruzu, sərçəni, siçanı göstərmir, heç kim zarafat etmək istəmir. Hər kəs dərhal anlayır ki, söhbət ondan və onun kimilərdən gedir. Ölümlülük – məşəqqətin6, insan məşəqqətinin, insan halının səciyyəvi xüsusiyyətidir. Bu, İncildə deyilənin işarəsidir: bu gün ot kimi bitib böyüyürsünüz, sabah isə ocağa atılacaqsınız. İnsan görür ki, fasiləsiz inkişaf prosesinin içindədir, onu daim yeni formalar əhatə edir, dünən var olan bu gün yox olmaqdadır, sabah isə olmayacaq. Onun uşaqlıqda gördüyü şeylər, tanış dalanlar, tanış evlər, yeniyetməlik çağının ilk təəssüratları ilə bağlı olanlar gözlərinin önündə yoxa çıxır, dağılır, yenidən qurulur. Qocalığında ortaya çıxanları isə nəvələri görməyəcək. Bütün yaradılışın içindən məhvin qara axını keçir. Bu qara məhvolma axını, yəqin ki, görünməz reallığın, şeylərin arxasında dayanmış noumenin başlıca və əsas əlamətidir. Noumen özünü qarşımızda bir armud, bir banan, yaxud maqnitofon kimi dayanaraq göstərmir; noumen armudu, bananı, maqnitofonu məhv etməklə özünü büruzə verir. Var olan hər şey məhv edilir. Və bu noumenin yeganə əlamətidir. Deməli, noumen varlığa qarşı, insana qarşı neqativdir. Noumen həlak edəndir; noumen ənənəvi hinduistlərin təsəvvür etdikləri kimi, hər tərəfindən kəllələr asılmış ilahə Kalidir, hər şeyin yox olduğu girdabdır. Bu girdab ətrafımızdadır, o şeylərə də təsir edir. Elə təsəvvür edək ki, bütün dünya yanan odundur. Alov görünmür, amma

6. Vadi sözünün köhnəlmiş sinonimidir; insan həyatının məşəqqətini, qayğılarını və müşküllərini ifadə edən poetik və ya dini simvol kimi istifadə olunur. 30

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »

odun gözlərimizin qarşısında qaralır və kiçilir. Bu görünməz alov noumenin mövcudluğudur. Ənənə nədir? Ənənə bu alovla “dostlaşmağa” bilavasitə cəhd etməkdir, bu alovu öz tərkibinə daxil etmək, onu öz qanına çevirməkdir. Maraqlıdır ki, XX əsrdə belə cəsur cəhdi həyatları kitabların, əlyazmalarının, yazı masalarının və kresloların arasında bir qəhrəmanlıq kimi keçən kabinet intellektualları ediblər. Bu, xeyli orijinal olan müasir qəhrəmanlığın qəribə aspektidir. Beləliklə, ənənə, reallıq, ölüm – bunlar bir-birilə sıx bağlı anlayışlardır. Bəs bu alovu öz qanına yeritmək – bu nədir? Bu günəş iradəsidir, bu həqiqi bilik yanğısının ayrılmaz xüsusiyyəti olan hakimiyyət eşqidir. Lakin bu həm də qəhrəmanlıqdır, tragikdir, ölümü qəbul etməkdir. Eyni zamanda, bu, həqiqi passionarlığı müəyyən etmək üçün yeganə özəkdir. Burada qəribə bir fenomenlə üzləşirik. Dünyada Ənənəni təmsil edən insanlarla qarşılaşdığımız zaman, - istər rahiblər olsun, istər mollalar, ya da şamanlar, - bu insanlarda passionarlığın tam yoxluğunu görürük. Onlarda daha çox Ay xülyasının mükaşifliyi var. Aydındır ki, Ənənə doğrudan da bir neçə aspektə malikdir. Kinozalda həm tənqidçilər, həm bayağı tamaşaçılar, həm də qaçılmaz olaraq itlər otururlar. Ənənə çox ziddiyyətlidir. Reallığı birbaşa seyr etmək üsullarını min illər boyunca qoruyub saxlayan və inkişaf etdirən kahinlər institutu var. Onlar, brahmanlar, böyük kəramət sahibi olanlar xalis reallığı sadəcə seyr edirlər. Onlar gördüklərini ötürə bilmədikləri üçün eyhamlarla, təmsillərlə, pritçalarla, rəmzlərlə, şəkillərlə, heroqliflərlə danışırlar. Sonra isə bu rəmzlərə, heroqliflərə “ikinci texniki xidmət” edilir - ənənəvi incəsənət yaranır, bu isə bu rəmzlərin üçüncü, dördüncü təkrarları ilə işləyir. Bununla belə, bir şey aydın deyil. Elədirsə, peyğəmbərlər bu dünyaya niyə gəliblər? İsa Məsih niyə gəlib? Hz.Məhəmməd (s.ə.s) niyə gəlib? Axı onlar kahin deyildilər. Onlar heç nəƏ N ƏNƏ VƏ REALL I Q

yin seyrinə dalmırdılar, onlar vəhy alırdılar. Haradan? Dünya odununun çatları arasından görünməz alov kimi keçən həmin noumendənmi? Yoxsa başqa bir mənbədən? Həyat və ölümün təməl daşı haradadır – hər şeyin əsaslandığı sirr odurmu, yoxsa birinciyə qarşı dayanan başqa bir əks-sirr də mövcuddur? Bu kursun bir məqsədi də bu suala cavab verməyə və xüsusən, dualizmin vahidliyin son sirri olub-olmadığını müəyyən etməyə çalışmaqdır. Öz dinləyicilərimi nə barədə söhbət gedəcəyi ilə tanış etmək, onlara bu söhbətin sahəsini, mövzusunu göstərmək istəyirəm. İlk növbədə “ənənə və reallıq” sözlərinin arxasında nəyin dayandığını izah etmək lazımdır. Mövzumuz həqiqi olana öz yanaşmamızdır, başqa ölkədə yaşamış və çoxdan ölmüş birinin həqiqi hesab etdiyini araşdırmaq deyil. Əsas vəzifəmiz “həyat zalı”nda kim olduğumuzu, - “it”, yoxsa “kinotənqidçi” - müəyyənləşdirməkdir. Əsl vəzifəmiz – bizim üçün reallığın və ənənənin nə olduğunu müəyyən etmək və kinotənqidçiləriksə, aydınlaşdırmalıyıq ki, “ biz kimləyik, kultur ustaları?”7.

7. Müəllif M.Qorkinin “С кем вы, мастера культуры?” məqaləsinə eyham vurur.

HEYDƏ R CAM AL «YEN İ T E O L O G İ YA »