Het carillon: muzikaal middelpunt van de stad

Van 24 tot en met 31 augustus wordt in Utrecht het driejaarlijkse World Carillon Congress gehouden. Beiaardiers van over de hele wereld komen samen om over hun vak te praten, van elkaar te leren en natuurlijk om concerten te geven. Malgosia Fiebig en Erik Kerpen zijn twee van de initiatiefnemers.

Utrecht is gezegend met drie carillons die hun klanken over de stad verspreiden. Dat van de Domtoren is verreweg het meest bekend, maar ook de Nicolaikerk heeft er eentje. In 2010 kwam daar nog het moderne carillon van de Torenpleinkerk in Vleuten bij.

Ze worden wekelijks bespeeld door stadsbeiaardier Malgosia Fiebig, die nauw samenwerkt met Erik Kerpen. Hij is voorzitter van de Utrechtse Klokkenspel Vereniging, onder meer bekend van de jaarlijkse Zomeravondconcerten. Het enthousiaste duo maakt zich hard voor de verbindende kracht van carillonmuziek.

Wat is een carillon precies?

Fiebig: “Een muziekinstrument dat bestaat uit minstens 23 bronzen klokken. Hier op de Dom heb ik er zelfs 50. Ik bedien ze via de klavier. Die ziet er een beetje uit zoals een piano, maar de toetsen zijn groter. Soms gebruik ik mijn vingers om ze te bespelen, maar meestal mijn vuisten. Elke toets is namelijk direct verbonden met de klepel van een klok, waardoor ik flink wat kracht moet zetten om er klanken uit te krijgen.”

Hoelang bestaat deze vorm van muziek al?

Fiebig: “Beiaarden zoals we die nu kennen, die je dus handmatig kunt bespelen, bestaan ongeveer 500 jaar. Het instrument is ontstaan in de Lage Landen en komt hier ook vaker voor dan in andere landen. Wij hebben 180 carillons in Nederland, wereldwijd zijn er tussen de 400 en 500. Dat is dus eigenlijk vrij weinig.”

Kerpen: “Daar wil ik wel aan toevoegen dat er de laatste 50 jaar veel nieuwe beiaarden zijn gebouwd in de Verenigde Staten, Azië en Australië. Bij ons zijn er in die periode een stuk minder bij gekomen.”

Fiebig: “Het gaat eigenlijk om een bestaand instrument dat in de jaren 50 van de vorige eeuw is gebouwd, maar sinds 1967 niet meer was bespeeld. De beiaard is gerestaureerd en wordt op een later moment opnieuw geïnaugureerd.”

Het carillon van de Dom is ook net gerestaureerd. Hoe verhoudt dat zich tot andere carillons?

Fiebig: “Dit carillon behoort zeker tot de top 10, en misschien wel tot de top 5 van beste carillons wereldwijd. Je kunt het vergelijken met een Stradivarius-viool. De kwaliteit van het instrument en de rijkdom van de klank zijn erg goed. Dat was altijd al zo, maar na de renovatie helemaal. Het is ook fijn om te bespelen. Als beiaardier verwacht je iets van een instrument. Je wilt iets ontvangen. Op het carillon van de Dom kun je de compositie die je in je hoofd hebt vrij makkelijk realiseren. Dat is als musicus heel bevredigend.”

Kerpen: “34 van de 50 klokken van de Domtoren zijn ooit gemaakt door de gebroeders Hemony en worden in de hele wereld als fenomenaal gezien. Het zijn klokken van meer dan 350 jaar oud in een toren die er al ruim 700 jaar staat. Die combinatie maakt het echt wel tot iets heel bijzonders. Internationale beiaardiers vinden het fantastisch om hier op de Dom een concert te mogen geven, ook omdat ons carillon behoorlijk beroemd is. Malgosia is erg creatief in het onder de aandacht brengen van dit instrument. We hebben een eerbetoon aan David Bowie gebracht dat online 1,7 miljoen keer geliket is. En toen de Zweedse dj Avicii overleed, speelde ze zijn muziek. Daar hebben we zelfs CNN mee gehaald. Dat vind ik het leuke aan die klokken, dat ze zo’n verbindende factor zijn. Niet alleen in Utrecht, maar ook ver daarbuiten.”

Welke kwaliteiten moet een goede beiaardier hebben?

Fiebig: “Het congres gaat over wie en wat wij eigenlijk zijn. Je zou kunnen zeggen: ik speel vijf keer per week een concert van een uur op één van de drie Utrechtse beiaards. Maar het is veel meer dan dat. Ik moet de concerten natuurlijk voorbereiden door het repertoire te kiezen en in te studeren. Soms moet ik ook de muziek zelf bewerken als er geen versie bestaat die geschikt is voor het carillon. Naast musicus ben ik bovendien ook het hoofd PR. Het is belangrijk om contact te leggen met ons publiek door af en toe iets op sociale media te plaatsen. Verder plan ik het onderhoud van de instrumenten, geef soms rondleidingen en werk samen met culturele instellingen en het Festival Oude Muziek. Dat vraagt me bijvoorbeeld om gastbeiaardiers uit te nodigen, waarvoor ik concerten van mijn collega’s bezoek. Er komt dus veel meer bij kijken dan alleen het bespelen van de instrumenten zelf.”

Kerpen: “Soms wordt er ook een compositie gemaakt ter gelegenheid van een bijzonder moment, zoals het herdenken van de start van de bouw van de Domtoren. Op die manier proberen we de historie onder de aandacht te brengen, maar óók het carillon zelf en zijn huidige rol. Zo’n eerbetoon aan Bowie, dat was tien jaar geleden nog nooit op een beiaard gedaan.”

Jullie vinden het belangrijk om Utrechters bij het carillon te betrekken.

Fiebig: “Ja, we willen een verbinding maken tussen het instrument en de inwoners. De beiaard en de klokken van de Dom stammen uit 1664. We hopen dat ze over drie of vier eeuwen nog steeds bestaan, maar dat kan alleen door met de tijd mee te gaan. Het carillon is geen oud instrument waar je alleen “saaie” klassieke muziek op kunt spelen, het is ook heel geschikt voor moderne liederen. We vechten ervoor om die boodschap over te brengen. De afstand tussen het carillon en de mensen op straat is groot. Ze zijn aan het winkelen of wandelen, letten misschien niet echt op. Maar als ze plots muziek van Avicii horen terwijl hij net is overleden, snappen ze: dit is geen computer, er zitten ménsen achter. Dat besef is be- langrijk om het carillon in de hoofden van Utrechters te laten leven.”

Kerpen: “Het is natuurlijk prachtig om muziek van Mozart of Bach te spelen. Tegelijk is het ontzettend stoer om The Beatles te laten horen of zelfs concerten van Spinvis of Kensington te organiseren. Dat hebben we de afgelopen jaren kunnen doen dankzij de steigers die om de Domtoren heen staan. Hoe fantastisch is het om het carillon te combineren met zang, trompetten en drums? Dan sta je midden in de samenleving. Malgosia probeert verbindingen te leggen. De beiaardwereld in zijn algemeen wordt daar ook steeds beter in, maar er zijn nog wel wat stappen te zetten. Vandaar ook het thema van het World Carillon Congres 2023: changing perspectives.”

Fiebig: “Op het congres willen we onze collega’s laten zien wat voor een fantastische beiaardstad Utrecht is. Dat ligt niet alleen aan de Domtoren en het geweldige carillon, maar ook aan de inwoners. Veel mensen weten dat we op zaterdag om 11.00 uur een concert geven en zetten dan bewust hun raam open om te kunnen luisteren. Daar ben ik heel trots op. Tijdens het congres zijn de concerten uiteraard ook openbaar. We richten luisterplekken in op het Domplein.”

Hoe ziet het congres er verder uit?

Fiebig: “Het bestaat uit twee delen: het congres is het officiële deel met vergaderingen, workshops en dus concerten. Het post-congres is informeler en draait om bezoekjes aan carillons buiten Utrecht. En wat betreft het thema changing perspectives: we willen echt niet iedereen gaan vertellen hoe je beiaardier moet zijn, maar we willen wel laten zien dat het meer behelst dan muziek maken. We willen vragen beantwoorden. Hoe ga je een samenwerking met een festival aan? Hoe bedenk je aansprekende concepten voor een concertserie?

Welke invloed heeft de stad waarin je werkt op wat je speelt? De stadsbeiaardier van Rotterdam heeft bijvoorbeeld een ander repertoire dan ik, omdat de bevolking nu eenmaal anders is.”

Kerpen: “Een goede beiaardier doet ook aan stadspromotie. Toen de directeur van de Tour de France hier op verkenning was, hadden we afgesproken dat Malgosia de Marseillaise in zou zetten wanneer hij onder de Dom liep. De toenmalige burgemeester zei achteraf: dat was het moment dat hij wegsmolt en Utrecht de Tourstart gunde. We hopen dat de internationale beiaardiers door dat soort verhalen nieuwe ideeën opdoen. Zoals wij ongetwijfeld ook van hen kunnen leren.”

Fiebig: “Het thema werkt wat mij betreft twee kanten op: óns perspectief als beiaardiers verandert, maar daardoor willen we ook het perspectief van luisteraars veranderen. Als wij moderner repertoire spelen, krijgen mensen een ander beeld van carillonmuziek. Hoewel ik er als stadsbeiaardier trots op ben om in een lange traditie te staan, kijk ik vooral naar de toekomst.”

Vijf eeuwen al het galmen op de wind, een klank die door de straten rolt als water, die lang voor wij er waren en ook later de hele stad van huis tot huis verbindt.

(Alexis de Roode, 2015)

Donderdag 24 augustus

Dag 1 - Welkom in Utrecht!

Wat?

Gildeconcert:

Nederlands gilde (KNKV)

Gildeconcert:

Duits gilde (DGV)

Concert: World Premiere Composition "Outdoor Indoor"

Klokgelui opening congres

Concert: Jacob van Eyck

Vrijdag 25 augustus

Wie?

Tommy van Doorn

Toru Takao

Tommy van Doorn (Carillon)

Berry van Berkum (Orgel)

Steven Kamperman (Klarinet)

Utrechts Klokkenluiders Gilde (UKG)

Malgosia Fiebig (Carillon)

Jorrit Tamminga (Electronics, Sound Designer & componist)

Erik Bosgraaf

Waar?

Nicolaïkerk (1) (museumtuin)

Nicolaïkerk (1) (museumtuin)

Nicolaïkerk (1)

Zaterdag 26 augustus

Dag 3 - Het is nooit te laat voor oude muziek

Wat?

Concert: Festival Oude Muziek Utrecht op de Domtoren "Groot Gelui". Klokgelui door Utrechts Klokkenluiders Gilde voor Festival Oude Muziek Utrecht

Gildeconcert: Pools Gilde (PSC)

Gildeconcert: Scandinavisch Gilde (NSCK)

Gildeconcert: Frans Gilde (GCF)

Dag 2 - Jacob van Eyck - Staande op de schouders van een reus

Wat?

Gildeconcert:

Noord-Amerikaans Gilde (GCNA)

Gildeconcert:

Waals Gilde (ACW)

Gildeconcert:

Zwitsers Gilde (GCCS)

Gildeconcert:

Catalaans Gilde (CCCC)

Concert: New Original

Carillon Compositions from Japan

Klokgelui opening Festival Oude Muziek

Utrecht

Concert: Opening carillon recital Festival Oude Muziek Utrecht

Concert: Opening concert Festival Oude Muziek Utrecht

Wie?

Alex Johnson

Pascaline Flamme

Daniel Thomas

Blai Ciurana i Abellí

Toru Takao

Utrechts Klokkenluiders Gilde (UKG)

Geert D'hollander

Hiervoor moeten kaarten gekocht worden

Waar?

Korte Minrebroederstraat (3)

Korte Minrebroederstraat (3)

Korte Minrebroederstraat (3)

Korte Minrebroederstraat (3)

Korte Minrebroederstraat (3)

Buurkerkhof (4)

Buurkerkhof (4)

TivoliVredenburg (5)

Gildeconcert: Brits en Iers Gilde (CSBI)

Zondag 27 augustus

Wie?

Rien Donkersloot

Utrechts Klokkenluiders Gilde (UKG)

Monika Kaźmierczak

Vegar Sandholt

Elizabeth Vitu, Adrien Parret, Mathilde Duriez

Michael Boyd, Scott Allan Orr

Dag 4 - Midden in de samenleving

Wat?

Gildeconcert: Australisch Gilde (CSA)

Gildeconcert: Belgisch Gilde (VBV)

Concert & Talk - Nieuwe carilloncomposities door niet-beiaardiers

Maandag 28 augustus

Bray

Dag 5 - Terugkijken met een blik naar de toekomst

Wat?

Concert: Festival Oude Muziek Utrecht op de Domtoren