Duurzaam Gebouwd Magazine # 26 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Dé betaalbare koploper op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid.

RT 72 HI

kennisplatform over duurzaam bouwen Duurzaam Gebouwd # 26 | juni 2014

Hans de Jonge: ‘Ik geloof in de kracht van mens en technologie’ Alcoa Architectuursystemen

Harderwijk

Tel: 0341 - 464 611

aas@alcoa.com

www.alcoa-architectuursystemen.nl

# 26 | juni 2014

Duurzaam Flexibel Comfort

Renovatie

Met o.a. rondetafelgesprek en

Met o.a. rondetafelgesprek, onderzoek en

diverse projecten

Dak als park of schoolplein in binnensteden Samenwerking en klanten centraal tijdens #HetNieuweBouwen Bouwbesluit karig met daglichttoetreding

OPMAAK DG 23-compleet.indd 80 DG 26 Cover.indd 1

15-10-13 15:58

19-05-14 17:55

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air ontwikkelt en produceert innovatieve oplossingen voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Systemen die ruimtes voorzien van frisse

Authorized dealer 20 jaar

Duurzaam koelen, verwarmen en warmtapwater in 1 systeem Energiekosten verlagen door het binnenklimaat te regelen via uw boekingssyteem? Van een klein hotel tot complexere omgevingen Mitsubishi Electric heeft de oplossing voor iedere hotelier. LUCHTBEHANDELING

lucht en de juiste temperatuur. Alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiënt warmte- en koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoge lekdichtheidsklasses

LUCHTVERDEELTECHNIEK

en het gebruik van duurzame materialen. U komt Solid Air tegen in kantoorgebouwen, zorginstellingen, ziekenhuizen, scholen en in de woningbouw. Zowel nationaal als internationaal.

De kracht van Solid Air

• Alle disciplines in huis:

• Eigen productontwikkeling en

en klimaatplafonds

• Flexibel en snel bij specifieke

Luchtbehandeling, luchtverdeling

• Breed en bekend productenpakket met goede energieprestaties

• Zeer korte levertijden van zowel

standaard producten als maatwerk

KLIMAATPLAFONDS

testfaciliteiten klantwensen

• Uitstekende documentatie van al onze producten

• Gemotiveerde medewerkers

solid-air.com Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit de bedrijven Solid Air (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, klimaatplafonds) , Velu klimaattechnische groothandel, Nijburg Klimaattechniek (engineering,

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

T 078 - 615 00 00

NIG_SA_1/1 pag. ARCHITECT.indd 1 DG 26 Cover.indd 2

24-04-14 13:16

ME adv. A4 Hotel.indd 1

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

19-05-14 16-04-14 17:55 15:06

Duurzaam Gebouwd kennisplatform over duurzaam bouwen

Groot interview: Hans de Jonge

Net terug uit miljoenenstad Mumbai beseft prof. ir. Hans de Jonge dat we ons in Nederland nauwelijks realiseren in hoeveel welvaart we leven. Toch ziet hij een kentering bij jonge mensen, die voorbij het materialisme op zoek zijn naar zingeving. Dan komt weer even de student naar voren die eind jaren zestig al nadacht over welke bijdrage zijn studie kon leveren aan het welzijn van de mensheid.

Thema: Duurzaam Flexibel Comfort • Rondetafelgesprek: Veranderende markt vraagt nieuwe bouwvormen • Project: Dak als park of schoolplein in binnensteden • Project: Onderwijsgebouw als voorbeeldfunctie • Project: Levensduur van gebouwen verlengd door flexibel ontwerp

• Thematisch nieuws

Thema: Renovatie • Rondetafelgesprek: Omvangrijke renovatieopgave: traditionele aanpak of ‘one size fits all’? • Project: Een operatie met militaire precisie • Onderzoek: Bouwbesluit karig met daglichttoetreding • Project: Rijksmonument voor de toekomst • Project: Renovatie buitengevel en integratie

103

luchtverwarming in een week • Thematisch nieuws

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 3

3 19-05-14 17:13

EXPERTISE

VAKWERK BEGINT MET SAMENWERKEN Hoe groot of klein uw schilderproject ook is, bij Sikkens staat u er nooit alleen voor. Als professionele partner brengen wij uw expertise, onze producten en services bij elkaar. Of het nu gaat om de keuze tussen zijdeglans of hoogglans. Of om kleuradvies of technische ondersteuning. Samen werken we aan ideeën en oplossingen. Want een project tot een perfect einde brengen, begint met samenwerken. Kijk voor onze services en al onze producten op www.sikkens.nl.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 4

19-05-14 17:13

Expertpanel Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Het expertpanel van

Albert Hulshoff

Gert-Joost Peek

Marjet Rutten

Andy van den Dobbelsteen

Guus Berkhout

Marlon Huysmans

Anke van Hal

Hans Korbe

Martin Dubbeling

Anne-Marie Rakhorst

Hans de Jonge

Michiel Haas

Arne Balvers

Harm Valk

Nikaj van Hermon

Berdien van Overeem

Harold Brocken

Onno Dwars

Chris Bruijnes

Henry Kruiper

Paul de Ruiter

Chris Zijdeveld

Jaap Wiedenhoff

Paul van Bergen

Claudia Bouwens

Jan-Willem van de Groep

Pim Peters

Coert Zachariasse

Jeroen Troost

Richard Verbree

Daan Bruggink

John Mak

Rinie van der Looij

Ellis ten Dam

J贸n Kristinsson

Robert Koolen

Eloi Burdorf

Kees de Schipper

Ruud Koornstra

Frank Donkers

Laurens de Lange

Stefan van Uffelen

Frans de Haas

Louis Cleef

Theo Ockhuijsen

Fred Kloet

Maarten Epema

Titia Siertsema

Duurzaam Gebouwd is een zorgvuldig samengesteld panel van deskundigen. Zij hebben zich op persoonlijke titel verbonden aan het Kennisplatform Duurzaam Gebouwd en ondersteunen daarbij de missie van Duurzaam Gebouwd, het versnellen van de verduurzaming in Nederland. De kracht van het expertpanel voor het platform Duurzaam Gebouwd is de diversiteit in kennis en werkzaamheden.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 5

5 19-05-14 17:13

Steden die 30% minder energie verbruiken? Als toonaangevende producent van energie-efficiĂŤnte oplossingen draagt ABB bij tot aanzienlijke energiebesparingen, zonder afbreuk te doen aan de prestaties. Met onze regelsystemen kun je tot 50 procent energie besparen en met onze gebouwautomatisering zelfs tot 60 procent. Terwijl de anderen praten over energieprijzen, stroomtekorten en klimaatverandering doet ABB er daadwerkelijk iets aan, hier, op dit moment. www.abb.com/betterworld

Vast en zeker.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 6

19-05-14 17:13

Contentpartners Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Een geselecteerde groep van brancheverenigingen, verenigingen, overheden, kennisinstituten, onderwijsinstellingen en onderzoeksinstituten hebben zich verbonden aan het Kennisplatform Duurzaam Gebouwd.

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 7

duurzaam gebouwd | juni 2014

7 19-05-14 17:13

Let’s stick together EEN WERELDMERK IN SLIMME EN INNOVATIEVE LIJMEN, KITTEN EN AFDICHTINGSMIDDELEN VOOR DE BOUW EN INDUSTRIE

www.bostik.nl

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 8

19-05-14 17:13

11 Groot interview: Hans de Jonge

Thema: Duurzaam Flexibel Comfort 20 Rondetafelgesprek: Veranderende markt vraagt nieuwe bouwvormen 28 Project Dak als park of schoolplein in binnensteden 32 Project Onderwijsgebouw als voorbeeldfunctie 36 Project Levensduur van gebouwen verlengd door flexibel ontwerp 39 Thematisch nieuws

Het gebouw als energiebron Mijn ambitie als architect is om met iedere opgave tot een ontwerp te komen dat energie oplevert, zowel in menselijke als in technische zin. Intelligente en innovatieve gebouwen hebben in mijn ogen een duidelijke invloed op de samenleving: ze vitaliseren en leiden daarmee tot nieuwe inzichten en hogere prestaties. Dit geldt ook voor bestaand vastgoed, waarin momenteel een

44 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Ondersteuning bij verduurzaming van gebouwen 48 Dutch Green Building Council Gezondheid speerpunt voor komende jaren 52 Cement & Beton Centrum Slim en duurzaam bouwen met beton 56 NVKL Gevolgen herziene F-gassenverordening 60 IKOBKB Maatschappelijk ondernemen toetsen aan nieuwe MVO-regeling 64 Partner uitgelicht Search BV: ‘Duurzaamheid is een businessmodel’ 71 Building Holland 2014 84 Interview Deerns-directeur Lousberg: ‘Duurzaam gedachtegoed vertalen in technische realiteit’ 90 Interview VOBN-directeur Peters: ‘Beton: het duurzaamste bouwmateriaal ter wereld’ 97 Energieneutrale stad Nijmegen op koers 100 Project Circulaire kantooroplossingen toegepast

Thema: Renovatie 104 Rondetafelgesprek Omvangrijke renovatieopgave: traditionele aanpak of ‘one size fits all’? 112 Project Een operatie met militaire precisie 116 Onderzoek Bouwbesluit karig met daglichttoetreding 119 Project Rijksmonument voor de toekomst 123 Project Renovatie buitengevel en integratie luchtverwarming in een week 126 Thematisch nieuws

grote economische en financiële opgave ligt om deze gebouwen te transformeren tot intelligente gebouwen. Als we bestaande kantoren transformeren tot energieneutrale, flexibele en duurzame werkomgevingen zullen mensen zich hierin goed en energiek voelen. Hiermee is een maatschappelijk belang gediend. Daarnaast levert het een direct rendement op voor gebruikers, omdat er letterlijk ruimte wordt gecreëerd voor efficiënt en innovatief werken. Daar valt of staat onze economie mee. Voor ons eigen kantoor op de Valschermkade hebben we vooraf aan de herontwikkeling van het pand een zorgvuldig programma van eisen samengesteld. Energieneutraliteit was hierbij vanaf dag één ons uiteindelijke doel. De WKO in combinatie met vloerverwarming en vloerkoeling, de flexibele open indeling, het uitzicht naar de groene omgeving en op het gemeenschappelijke atrium, duurzaam materiaalgebruik met gerecycled hout en een intelligente zonwerende- en inbraakveilige vouwgevel zorgen voor een inspirerende en prettige werkomgeving. Werkelijk elk gebouw kan (energetisch) verduurzaamd worden, maar de wijze waarop hangt sterk af van je ambities: van de energiebesparing die je nastreeft, het gewenste comfort in het gebouw en ook het beschikbare budget bepalen in hoge mate het maatregelenpakket. Maar ook hier geldt: goed voorbeeld doet goed volgen. De duurzame transitie van bestaand vastgoed is een uiterst strategisch issue.

132 Duurzaam Gebouwd Op Locatie 135 Duurzaam Gebouwd Congres 2014 Kennisdeling en interactie in Limburg 139 Onderzoek Volop variatie in energieneutraal bouwen 142 Cradle 2 Cradle Circulaire aanpak kan miljarden opleveren 144 Project Brandveilige houten gevelbekleding bij Meander Medisch Centrum Amersfoort 148 De Gouden Kikker 2013 Finalisten zijn pragmatisch en vernieuwend 150 Interview Active House-voorzitter De Haas: ‘Meer geven dan nemen’ 156 Project Zonnepark De Scheg 158 Nieuws

Paul de Ruiter Architect, directeur Architectenbureau Paul de Ruiter @PdRarchitects www.paulderuiter.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 9

9 19-05-14 17:13

‘Ik ben altijd op zoek naar verbeteringen van bestaande systemen’

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 10

19-05-14 17:13

Groot interview Nuchtere denker en denkende doener met een tomeloze energie

De juiste vragen stellen is de kern Net terug uit miljoenenstad Mumbai beseft prof. ir. Hans de Jonge dat we ons in Nederland nauwelijks realiseren in hoeveel welvaart we leven. Toch ziet hij een kentering bij jonge mensen, die voorbij het materialisme op zoek zijn naar zingeving. Dan komt weer even de student naar voren die eind jaren zestig al nadacht over welke bijdrage zijn studie kon leveren aan het welzijn van de mensheid. Al zijn energie stopt hij dan ook in de inspirerende combinatie van wetenschapper (aan de TU Delft) en ondernemer als directievoorzitter van Brink Groep.

Tekst: Tom de Hoog, Fotografie: Robert Tjalondo

Hebben uw studenten dezelfde ambities nu als toen u afstudeerde? “Recent gaf ik een voorlichtingspresentatie voor Bachelor-studenten, die moeten kiezen voor een Masterstrack. Wat ik ze voorhield zijn de enorme uitdagingen waarvoor we staan in de wereld. Verstedelijking is daar één van. Rond 2050 zal zo’n 70 procent van de mensheid in steden wonen. Dan zijn steden van meer dan twintig miljoen inwoners gewoon geworden. Die trek naar de stad vraagt om nieuwe oplossingen op de terreinen van onder andere huisvesting, mobiliteit, voedsel, energie en afvalverwerking. Als ingenieur kun je dus niet meer zeggen dat je specialist bent in je vak en het zo oplossen. Wat ik studenten voorhoud, is dat hun leven gedomineerd zal worden door een aantal grote maatschappelijke vraagstukken. Daaraan kunnen zij straks een belangrijke bijdrage leveren. Met de kennis van gisteren kunnen we echter geen antwoord geven op de vragen van morgen. Dus zeg ik ze ‘Jullie hebben een belangrijke rol omdat jullie niet gehinderd worden door kennis en ervaring. Je moet ontwerpen, uitvinden en uitproberen’. Het Nederlandse spreekwoord ‘ervaring is de beste leermeester’

steekt wat dat betreft leuk af bij het Duitse gezegde ‘Erfahrung ist ein Fehlermuseum’. Het is dus maar net hoe je het bekijkt. De samenleving wordt in grote lijnen aangestuurd door de mensen met ervaring en die zitten vaak in de paradigma’s van gisteren en eergisteren. Dat maakt het systeem inherent traag. Dat maakt jonge mensen heel ongeduldig.”

Hoe uit zich dat dan? “Die studenten realiseren dat zij niet zullen meemaken wat hun ouders wel hebben ervaren, namelijk in één leven een explosieve toename van materiële welvaart. Ze zeggen ook dat ze niet rijker zullen worden dan hun ouders. Nu vinden ze die geïndividualiseerde samenleving die gestoeld is op consumentisme ook niet de essentie van geluk. Een groot aantal studenten wil gewoon een zinvolle bijdrage leveren aan de samenleving en wil vooral zoeken naar nieuwe oplossingen. Je ziet ook een heropleving van het religieus bewustzijn. Dus zingeving, dat is waar mensen op focussen nu. We gaan nu wel heel ver van huis als we het hebben over vastgoed en bouwen, maar waarom ik dit vak gekozen heb is omdat de gebouwde omgeving

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 11

11 19-05-14 17:13

‘Rond 2050 woont zo’n zeventig procent van de mensheid in steden’ Profiel Prof. ir. Hans de Jonge (1951) is in 1997 directievoorzitter van Brink Groep en adviseert in complexe gebiedsontwikkelings- en huisvestingsvraagstukken. Ook is hij vanaf 1991 hoogleraar Vastgoedbeheer & Ontwikkeling aan de TU Delft en (mede)oprichter van de afstudeerrichting Real Estate & Housing. Sinds 2010 mag hij zich Officier in de Orde van Oranje Nassau noemen. Over zichzelf zegt Hans de Jonge: “Ik ben in hart en nieren een verbeteraar, een pionier, ik raak heel snel verveeld als dingen voor de derde of vierde keer voorbijkomen.” Dat bewijst zich in de vele lidmaatschappen en activiteiten. Zo is hij onder meer: • medeoprichter en lid van Het Academisch Comité van de opleiding Master City Developer (in samenwerking met Erasmus Universiteit en OBR) • medeoprichter en bestuursvoorzitter van het Center for People & Buildings • bestuurslid van het Nationaal Renovatie Platform (NRP) • lid van het kernteam van kenniscentrum Center for Process Innovation in Building & Construction • bestuurslid van Vernieuwing Bouw • kernteamlid en voorzitter actieteam Professionalisering opdrachtgeverschap van Actieagenda Bouw • lid van het Comité van Aanbeveling bij de Praktijkacademie • lid van de Adviescommissie Rijksvastgoed van de Raad voor Leefomgeving en Infrastructuur Tevens participeert hij in internationale research-consortia en geeft hij lezingen in Europa, de VS en Azië. In 2005 ontving Hans de Jonge de prestigieuze Leermeesterprijs van het Universiteitsfonds van de TU Delft.

de voetafdruk is van de samenleving. Je ziet daarin de verhoudingen in geld en in macht. Daarom graven we oude steden op, om te weten hoe het daar toeging. Nou, als ze onze gebouwen over tweeduizend jaar zouden opgraven, wat zien ze dan? Economie als optimum? Dat is wel een armoedig optimalisatiecriterium, vind ik. Dus wat studenten van nu motiveert, inspireerde mij vroeger ook. Ik ben van de generatie die eind jaren zestig in de studentenbanken zat, dus de revolutiegeneratie. Wij wilden ook de samenleving een andere draai geven. Dat is ook wat de jonge mensen van nu gaan doen: de samenleving veranderen. Die twintigers en dertigers houden mij scherp door te vragen ‘waarom doe je dat en hoe zit dat dan en waarom is dat zo?’. Ik heb echt het voorrecht om te kunnen werken met bovengemiddeld intelligente mensen die getraind worden om de goeie vragen te stellen. Dat is echt veel moeilijker dan het vinden van het antwoord. Heb je de goeie vragen eenmaal, dan is het antwoord vrij dichtbij.”

Het vinden van antwoorden op vragen is wat u inspireert? “Dat is wel een rode draad in mijn leven. Ik ben altijd op zoek naar verbeteringen van bestaande systemen. Ik wist op m’n vijftiende dat ik architect wilde worden en ging op m’n zeventiende naar Delft om te studeren. Ik kwam daar en dacht: ‘Is dit het dan?’. Ik koos de studierichting bouwkunde omdat dat een hele brede studie is met een aantal disciplines: wiskunde, mechanica, maar ook vormgeving, beeldhouwen en tekenen. De discussie in de zestiger jaren was natuurlijk ook welke bijdrage wij leverden aan de samenleving en ik vroeg me af wat we deden voor de gemiddelde inwoner van ons land of van de wereldbevolking. En ook, wat de bijdrage was aan het huisvestingsvraagstuk in de wereld. Voor mij betekende het dat ik dat vak anders wilde maken, uitoefenen en beleven. En dát is wat ik ben gaan doen. Door toeval kwam ik in contact met de Club van Rome en dus met het werk van MIT-hoogleraren die bezig waren met modeltheorie en met systems engineering. Daar ben ik toen ingedoken en zo maakte ik een ontwikkeling door als ontwerper én als aankomend wetenschapper. Ik werkte tijdens mijn studie op een architectenbureau omdat ik gewoon de praktijk wilde zien en studeerde tegelijkertijd. Op het wetenschappelijk onderzoek waarop ik afstudeerde, is eigenlijk mijn wetenschappelijke carrière gebaseerd.”

Wat voor ideeën hebben de studenten waar u nu mee te maken heeft? “Dat is bijvoorbeeld de vraag wat we met structureel leegstaande panden moeten of met stukken stad die eigenlijk onbruikbaar geworden zijn. Ze kijken er bestuurlijk, financieel en technisch naar. Nederland heeft natuurlijk op een hele milde manier hetzelfde wat we op wereldniveau zien. Namelijk dat de bevolking naar de stedelijke regio’s

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 12

19-05-14 17:13

Groot interview

gaat. Jonge mensen trekken weg uit noordoost Groningen en Vlaanderen en Limburg en zoeken de Randstad en Brabantstad op. Het is een herhaling van wat er in de dertiger jaren gebeurde en aan het eind van de negentiende eeuw vanwege de industrialisatie. Dus de stad beleeft een revival. Bedenk dat tot twee decennia geleden met Vinex toch vooral spreiding is gestimuleerd in plaats van concentratie. Dit zijn typisch de dingen waar de studenten mee bezig zijn. Dat maakt mijn werk op de universiteit ook zo stimulerend. Daarbij is er de internationale component. Mijn bedrijf is vooral in Nederland actief, dus haal ik de internationale aspecten uit mijn universiteitswerk. Ik doe

af en toe iets in Harvard en in MIT en in China dus dat geeft mij een bredere kijk. Dat zorgt ook dat mijn luiken open blijven staan. En dat ik niet in de Nederlandse optiek rondjes zit te draaien.â&#x20AC;?

Hoe ziet u de rol van het bedrijf naast uw wetenschappelijke werk? â&#x20AC;&#x153;In het bedrijf zit eigenlijk het ongeduld om nieuwe dingen te ontwikkelen en de markt verder te duwen. We constateren een aantal grote maatschappelijke vraagstukken en daar willen we ook als bedrijf een bijdrage aan leveren. Zo zijn we er van overtuigd dat de aanpak van projecten veel

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 13

13 19-05-14 17:13

‘Mijn denktijd zit tussen vier en zeven uur ’s ochtends’ geïntegreerder moet. En dat je niet van die traditionele gesegmenteerde processen moet hebben waar iedereen steeds iets over de schutting gooit. Neem de nieuwbouw van de Hoge Raad in Den Haag, daar dongen we mee met een integraal aanbod voor dertig jaar huisvesting. Dus niet een project managen wat leidt tot een gebouw, maar de Hoge Raad dertigjarige huisvesting bieden. We zijn tot de eindronde van de laatste drie gekomen en

het gaf een signaal naar de markt dat niet alleen grote bouwconcerns met dit type contracten kunnen werken. Wij zeggen al jaren dat onderhoud en beheer van de voorraad een ondergeschoven kindje is. Dus hebben we instrumenten ontwikkeld om dat te professionaliseren. Bij Brink Groep gaan management, adviesdiensten én softwareontwikkeling hand in hand. Dat loopt via het uitzoeken van het probleem, de adviesvraag, het managen van het probleem naar een oplossing en het instrumenteren via softwareoplossingen. Die combinatie maakt dat wij in eigen huis in staat zijn om oplossingen te bieden waar anderen consortia voor moeten vormen. Zo hebben we een instrument ontwikkeld, waarmee een eigenaar van een vastgoedvoorraad deze kan scannen op duurzaamheid. Daardoor kan bepaald worden waar het zin heeft om een verduurzamingsslag te maken in die voorraad.”

Ziet de markt wat in die aanpak? “Wij zien onszelf als nuchtere denkers en denkende doeners, een beetje Rotterdams. In deze sector speelt cynisme sowieso een rol omdat in het verleden veel initiatieven zijn stukgelopen. Eerst zien en dan geloven is het adagium. We stoppen veel energie in onze aanpak en dat doen we natuurlijk ook uit welbegrepen eigenbelang. Als wij laten zien dat het werkt dan trekken we daar ook weer

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 14

19-05-14 17:14

Groot interview

nieuwe klanten mee. Onze klanten beschouwen ons écht als partner. Er zijn medewerkers werkzaam bij opdrachtgevers waarbij de klant op een gegeven moment helemaal is vergeten dat ze van ons komen.”

U bent iemand met heel veel energie. Hoe houdt u dat vol? “Dat is het geluk van de genen die je hebt meegekregen. Ik heb wel eens dertigers in m’n omgeving gehad, die een tijdje met me meeliepen. Die haakten gewoon na een paar weken af, want ik maak hele lange dagen en hele korte nachten. Dat mensen naar mij toekomen met zware problemen daagt mij uit. Dat heeft wel het risico in zich dat het me echt overspoelt. Ik zeg te weinig ‘nee’ en dan moeten mijn secretaresses me in bescherming nemen, omdat mijn agenda al barstensvol zit. Mijn denktijd zit tussen vier en zeven uur ’s ochtends. Dat is de tijd waarop ik bijvoorbeeld m’n mail zit te doen, zit na te denken of artikelen schrijf. Dus mijn leven is heel vol, maar het gekke is dat als je mijn leven leger zou maken ik een beetje indut. Iemand zei ooit tegen mij ‘Als wij een hele lastige vraag hebben die heel snel opgelost moet worden, dan bellen we jou want je hebt toch geen tijd om er lang over te doen’.”

Over die zware problemen gesproken: wat kunnen we in Nederland leren van wat er in de wereld speelt? “We hebben in een tijd van vijftig jaar de samenleving zien individualiseren en de welvaart zien toenemen. Daar is veel uit voortgekomen. Die welvaartstoename is een groot goed, maar we hebben er wel een enorme prijs voor betaald. En die prijs is dat wij een footprint hebben die zo zwaar is dat, als de hele wereldbevolking van vandaag zou willen leven op het welvaartsniveau van Europa, we ongeveer vijfeneenhalf keer de aarde nodig hebben. Dus wij leven allemaal ver boven onze stand. En dat weten we, want het is ons ook al ettelijke malen verteld. Ik geloof echter heel erg in de kracht van de mens. In de zeventiger

jaren hadden we in Nederland zwaar vervuilde rivieren en gifbelten. Dat hebben we allemaal opgeruimd. En per saldo zwemt er nu zalm in de Maas. Veel van wat we verprutsen is omkeerbaar. Ook geloof ik in de kracht van de technologie. Dus dat betekent dat als de mens technologie met de goede intenties inzet de wereld in een enorm tempo kan veranderen. En, dát wordt geholpen door de invloed van social media.”

Wat is die rol van social media volgens u? “Neem de textielindustrie, waar mensen in bijvoorbeeld Bangladesh onder erbarmelijke en gevaarlijke omstandigheden en zwaar onderbetaald kleding maken. Daar moet een enorme verduurzamingsslag gemaakt worden. Via social media zou de consument bewust gemaakt moeten worden van wat-ie koopt, dus wat de consequenties zijn van die aankoop van een jurkje van elf euro. We weten wat daar gebeurt, maar nog steeds zijn er een hele hoop Amerikaanse en Europese bedrijven die gewoon laten produceren waar dat het goedkoopst is en verder geen vragen stellen. Maar ja, de winkels die ruim gebruik maken van die goedkope arbeidskrachten willen we wel weer graag in een winkelgebied hebben, want het trekt zoveel mensen. Dus daar zit de link met vastgoed. De consument moet duidelijk maken dat hij liever één jurkje van 25 euro koopt dan twee jurkjes van elf om zo menswaardiger productiemethoden af te dwingen. Daarin spelen social media een heel belangrijke rol. Individuen kunnen zich in een razend tempo organiseren tot een beweging. Kijk naar de Arabische Lente, als je die vertaalt naar onze westerse wereld, dan krijg je zo een soort Arabische Lente op consumentengebied. Jonge mensen zijn echt op zoek naar zingeving en materialisme raakt op de achtergrond. Als ik in grote Amerikaanse steden kom en ik kijk naar het gedrag van twintigers en dertigers. Die kijken je echt meewarig aan als je zegt dat je een auto hebt. Die vinden dat ónbestaanbaar dom. Die mensen die hebben een fiets, er is een goed openbaar vervoersysteem en ze vliegen. That’s it.”

‘De geïndividualiseerde samenleving die gestoeld is op consumentisme is niet de essentie van geluk’ duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 15

15 19-05-14 17:14

Gezonde, frisse scholen met een eigen gezicht

DGMR, advisering in frisse en duurzame scholen met een optimaal binnenmilieu. Voor een prettige leeromgeving, van peuterspeelzaal tot universitaire campus. Adviseurs in bouwfysica, geveltechniek, akoestiek, (brand)veiligheid en klimaatbeheersing Arnhem | Den Haag | Drachten | Sittard

www.dgmr.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 16 Adv_Frisse_scholen_210x297mm.indd 1

19-05-1409:59 17:14 01-05-14

2013

W EU NI !

09:59

DucoBox Focus Stille, slimme & energiezuinige afvoerbox

Conform Conform Conform

30 30 dB dB eis eis 30 dB eis

Slim Slim Slim

Energiezuinig Energiezuinig Energiezuinig

De compleet nieuwe afvoerventilator DucoBox Focus is de stilste in de markt. De geïntegreerde én gepatenteerde regelkleppen, op basis van CO2- en vochtsturing, garanderen een slimme en efficiënte afvoer, enkel waar en wanneer nodig én in de juiste hoeveelheid!

Ontdek de 10 unieke voordelen van de nieuwe DucoBox!

We inspire at www.duco.eu

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 17 20130304_Duurzaam_Gebouwd.indd 5

17 19-05-14 17:14 7/03/14 10:06

Icopal gelooft in duurzaamheid

Alsan. Duurzame kunststofharsafwerking voor vloeren en daken met briljante toepassingsmogelijkheden. Als vakman kent u de bitumineuze dakrollen van Troelstra & de Vries. Omdat die al sinds 1930 behoren tot de beste in de markt. Door aansluiting bij de Soprema Group kan Troelstra & de Vries u ook andere, perfecte oplossingen voor vloeren en daken aanbieden, zoals Alsan. Een modulair systeem op basis van PMMA, epoxy en polyurethaan. Kunststofharssytemen met vliesbewapening, kleurfinish, structuurbedekking en instrooimaterialen. Ontwikkeld voor afdichting van vloeren, daken en dakdetails. Echter ook perfect voor oppervlakken van parkeergarages, balkons, galerijen en terrassen. Verkrijgbaar in alle RAL kleuren biedt Alsan 1001 creatieve mogelijkheden.

Briljant voor toepassing in: Parkeergarages

Supersnelle verwerkingstijd

Daken

Duurzame kracht en bescherming

Vochtige ruimtes

Extreme waterdichtheid en flexibiliteit

Balkons & Galerijen

Advies en gedetailleerde informatie kunt u opvragen door te bellen met +31 (0)515 53 30 00 of mailen naar info@troelstra-devries.nl. Kijk ook op onze website, www.troelstra-devries.nl. Icopal voelt zich als toonaangevende producent van dakproducten verantwoordelijk voor het milieu en werkt daarom op duurzame wijze, zowel vóór, tijdens als na de productie van dakbedekking. Dat we serieus werk maken van duurzaamheid, zien we regelmatig beloond. Zo is onze dakbedekking Icopal Universal met DUBOkeur® de meest milieuvriendelijke bedekking voor platte daken en hebben we niveau 4 op de CO2 prestatieladder bereikt. Kijk eens op onze website voor de nieuwste initiatieven op het gebied van duurzaamheid.

Gegarandeerd lange levensduur (ETA005)

Speciale projecten Onbeperkte, creatieve mogelijkheden

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 18 137339-1_TROEL_adv_Alsan_210x297.indd 1

www.icopal.nl

19-05-14 17:14 28-01-13 11:25

DG19

3 11:25

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Duurzaam Flexibel 52 Comfort Interviews

Woonakkoord is een eerste stap.

Rekenen aan duurzame oplossingen: Life Cycle Costs.

20 Rondetafelgesprek Veranderende markt vraagt nieuwe 58 Financieel bouwvormen 28 Project Dak als park of schoolplein in 62 Project binnensteden

Meer dan parkeren.

32 Project Onderwijsgebouw met voorbeeldfunctie

Bron: CONSOLIS VBI

DG19.indd 51 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 19

Bron: TONZON

06-03-13 17:53 19-05-14 17:14

Veranderende markt vraagt nieuwe bouwvormen

Toekomstvast rendement in de bouwkolom is zonder twijfel een hot issue, vanwege de veranderende eisen die de markt stelt. Reden te meer om in een dialoog te ontdekken hoe duurzame en flexibele panden invulling geven aan enerzijds de rendementswens en anderzijds een immer wisselende toepassing van ruimte. In de Board Room van de Amsterdam RAI bespreken aanwezigen, waaronder enkele experts van Kennisplatform Duurzaam Gebouwd, hoe de bouwsector proactief op de vernieuwde markt kan inspelen. Tekst: Marvin van Kempen, Fotografie: Robert Tjalondo

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 20

19-05-14 17:14

Rondetafelgesprek

Paul Dielissen van DimensieVier, moderator van het rondetafelgesprek, legt de basis en vraagt wat de deelnemers exact verstaan onder toekomstgericht bouwen. Theo Maessen van Cythemadim bijt het spits af: “Een ontwerp dat op basis van TCO (Total Cost of Ownership) geoptimaliseerd is, waarin bruikbaarheid en duurzaamheid als kernaspecten gelden.” Gerard Nijboer van Zorg en Milieu: “In deze nieuwe markt wil ik eerst een simulatie van het pand ontvangen. Vervolgens bespreekt de klant, in samenspraak met een deskundige, hoe het uiteindelijk vorm moet krijgen.” “Het gebouw moet meer zijn dan de som van de delen”, meent Harm Valk, Nieman Raadgevende Ingenieurs. Volgens hem moet de bouwkolom naar geïntegreerde ontwerpen toe, waarbij betrokken partijen idealiter vaker en beter rekening houden met elkaars disciplines. De verandering in de bouwmarkt en de wens voor flexibele bouwvormen zijn volgens Martin Koppenhol van VBI, duidelijk zichtbaar: “Stuur daarom aan vanuit proceskennis.” Volgens Nynke Lipsius, beursmanager Building Holland/ Amsterdam RAI, is horizontaal bouwen een voorwaarde voor toekomstvast rendement. “Alleen op deze manier bouwen we toekomstgericht.” Dielissen denkt dat de bouw veel horizontaler kan: “Een manier om dit te faciliteren is door de koppen bij elkaar te steken vanaf het begin van het projectproces.” “Vanaf het begin wordt een stuk commitment gevraagd: iedereen draagt hieraan een bepaald bedrag bij. Met het bedrag dat we bij elkaar brengen, ontwikkelen we het project. Gelijkwaardigheid begint bij financiële binding. Het belangrijkste is dat je je kennis en vaardigheden inbrengt en dat je vooral veel respect toont voor je partners aan tafel. Dit is een manier om rendement zeker te stellen.” Martin Koppenhol concludeert aan de hand van de eerste reacties: “We zijn het eens dat er een nieuwe bouwopgave voor ons ligt. Het vraagstuk financiering moeten we nog tackelen.”

Duurzaam Flexibel Comfort

gedreven en vanuit efficiency, met daarnaast de wens om veel meer ontwikkelingen te krijgen in producten.

Waardewolk Bert Lieverse, VMRG, noemt waarde toevoegen tijdens het proces als kernfilosofie en ziet dit als een van de voorwaarden voor toekomstbestendig bouwen. “Ook aan het prille begin van een project”, verscherpt hij, “zodat we in staat zijn om ontwerpers te helpen.” Een ‘waardewolk’, volgens hem, waarvoor op dit moment nog een concrete definitie ontbreekt. “Als het een waardediscussie wordt, dan raak je en blijf je betrokken bij je markt. Dan kun je ook meegroeien. Als er een functiewijziging van het gebouw optreedt, dan zijn er eenvoudig oplossingen voor te verzinnen. Wanneer je het denken in kostprijs vervangt door waardedenken, dan kun je winst en waardering vinden.” Dielissen vraagt zich af op welk moment je exact waarde toevoegt. “Waarde heeft voor een klant pas betekenis als hij ziet dat er fysiek iets gebeurt met het casco of de gevel. Op dat moment gaat er pas iets spelen. Wat betreft rendement moeten we kijken naar de exploitatieperiode, want daar valt nog een hoop winst te behalen.” Volgens hem wordt daar nog te weinig naar gekeken en zijn er legio kansen aanwijsbaar. “Als je partijen bij elkaar aan tafel zet en ze partners maakt, dan worden ze gedwongen

Achterlopende locaties Vanuit zijn expertise als stedenbouwkundige ziet Martin Dubbeling, Connecting Cities, dat locaties in ontwikkeling per definitie tien tot vijftien jaar achter lopen. Dit heeft te maken met de lange voorbereidingstijd die nodig is om de locaties te saneren en tot ontwikkeling te brengen. Vanuit zijn vakgebied stelt hij dat er op dit moment verschillende belangrijke vraagstukken zijn: “Hoe gaan we vormgeven aan nieuwe steden? Daarnaast: hoe kunnen we de vergrijzende en actiever wordende bevolking het beste huisvesten en welke delen van de stad zijn daarvoor aantrekkelijk?” Frank Segaar, Architekten Cie, beaamt dit. Hij ziet herontwikkeling van binnenstedelijke gebieden in Nederland als bouwopgave, die volgens hem op meerdere vlakken verandert. Lijnen worden korter, financieel

Martin Koppenhol, VBI: “De verandering in de bouwmarkt is duidelijk zichtbaar. Stuur daarom aan vanuit proceskennis en zet in op flexibele bouwvormen.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 21

21 19-05-14 17:14

AURANOX® blijven ademen

dakpanmodellen

Auranox®, de betondakpan die werkt als een katalysator. De afwerklaag van de Auranox®-dakpan filtert stikstofoxiden uit de lucht en zet deze om in onschadelijke nitraten. U kunt nu kiezen voor een MONIER-dakpan die nog milieuvriendelijker is. Zie www.monier.nl voor de volledige Auranox®-informatie.

Door middel van laboratoriumonderzoeken aan het Fraunhofer Instituut voor Bouwfysica is vastgesteld dat de Auranox®-dakpan de hoeveelheid schadelijke stikstofoxiden met maar liefst 90% vermindert. PRODUCT GARANTIE JAAR

PRODUCT GARANTIE

JAAR

DAKSYSTEEM GARANTIE

juni 2014 | duurzaam gebouwd JAAR

DAKSYSTEEM GARANTIE JAAR

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 22

19-05-14 17:14

Rondetafelgesprek

Duurzaam Flexibel Comfort

Bert Lieverse, VMRG: “Waarde toevoegen tijdens het proces is een van de voorwaarden voor toekomstbestendig bouwen.”

Harm Valk, Nieman Raadgevende Ingenieurs: “Een gebouw moet meer worden dan de som der delen. Daarom moeten we naar geïntegreerde ontwerpen toe, waarbij betrokken partijen vaker en beter rekening houden met elkaars disciplines.”

om over hun grens heen te kijken. Kanttekening hierbij is dat dit wel gebeurt met input vanuit de klant. De klant die bij ons een woning koopt, moet aangeven hoe hij het wil hebben.”

Segaar deelt deze opvatting en vindt het belangrijk dat aan een klant de juiste vragen worden gesteld en dat hij wordt begeleid. “Een klant moet zich committeren aan zijn verplichtingen. Wij werken vaak met collectief (particulier) opdrachtgeverschap (CPO) en hierbij is het van belang dat onze klanten zich realiseren dat ze verplichtingen moeten nakomen, in het bijzonder de afspraken die ze onderling maken.” Dielissen meent dat de klant niet onderschat moet worden: “Over het algemeen heeft hij best een goed beeld bij wat hij wenst in zijn specifieke case.” Het valt hem op dat relatief minder vaak gevraagd wordt aan een koper wat hij goed vindt aan de woning en wat absoluut niet. “Het verrast mensen als ze deze vraag krijgen.” Reeder concludeert: “We moeten niet alleen luisteren naar de klant, we moeten zijn wereld nóg beter begrijpen dan hijzelf.” Valk waarschuwt voor herhalingsfouten: “Nieuwe oplossingen zijn noodzakelijk, anders vervallen we in oude fouten. Denk aan gebouwen uit de jaren 60 met een zeer slecht casco, die sterk verouderd zijn. Ook al geef je deze panden een stroomversnellingsjas, je kunt er nooit meer goed in wonen.“

Klantwensen Jitze Reeder, Total Identity, stelt de klantvraag centraal en vindt het vanzelfsprekend dat de behoefte van de klant verandert: “Toekomstvast rendement heeft dan als uitgangspunt flexibiliteit in de bouw toe te voegen.” Peter Musters, VBI, noemt flexibel comfort als uitgangspunt bij deze veranderende klantwens. Hij ziet samenwerking als een belangrijke voorwaarde, en juicht de recente oproep aan architecten van de voorzitter BNA, Fred Schoorl toe om meer open te staan voor samenwerking met marktpartijen. Ook bij het Architectenhuis zijn volgens Ronald Plug de kansen van flexibel bouwen in kaart gebracht. “Niet alleen voor bouwsystemen maar ook voor architectuursystemen.” Valk bespeurt een knelpunt in de discussie, namelijk de discrepantie tussen wat de klant wil en de duurzaamheidsambities van projectteams. Hij verscherpt: “Alles wat wij neerzetten gaat de klantvraag te boven.” Een korte rondvraag over de identiteit van de klant maakt duidelijk dat het af en toe lastig is om dit concreet te bepalen. Maessen: “Je moet een klant modereren, coachen en kritische vragen stellen om erachter te komen wat hij uiteindelijk met het gebouw wil bereiken. Over welke aspecten van het bouwproces heeft hij nagedacht?”

Ideale leefomgeving Goede, duurzame gebouwen neerzetten is slechts één element van het grotere geheel. Op welke manier kunnen deze gebouwen bijdragen aan een ideale leefomgeving? “Hoe creëren we nu een goede leefbare woonruimte?”,

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 23

23 19-05-14 17:14

Peutz

Duurzaam renoveren. Degelijk en met aandacht voor energie, comfort en veiligheid. Dat begint met een kop koffie in het voortraject. Zodat we al vroeg weten: dit wordt integraal duurzaam. Neem gerust contact op met Casper Esmeijer op 024 357 07 45 of mail ons op koffie@peutz.nl

EVEN VOORBESPREKEN?

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 24

19-05-14 17:14

Rondetafelgesprek

Duurzaam Flexibel Comfort

Martin Dubbeling, Connecting Cities: “We moeten op zoek naar plekken in de stad die kansrijk zijn op renovatievlak. Hoewel ik hier veel kansen zie, vergt deze opgave een visie op een groter schaalniveau.”

Paul Dielissen, DimensieVier: “De bouw kan nog véél horizontaler. Steek de koppen bij elkaar vanaf het begin van het ontwerpproces en vraag aan elke partij een stukje financiële commitment.”

vraagt Koppenhol zich af. Dubbeling noemt de gewenste opschaling in de discussie, voorgesteld door Koppenhol, terecht: “Kijk eens naar de stad, de woonwijken en de kansen in verschillende wijken. Terwijl ik hier aan tafel nog een zekere binding met één enkel gebouw of object proef, moeten we juist zoeken naar plekken in de stad die kansrijk zijn op renovatievlak. Hoewel ik veel kansen zie, vergt deze opgave een visie op een groter schaalniveau.” Maar wat is de eerste stap die gezet moet worden om naar deze schaal te werken? Nijboer: “Allereerst moeten we, samen met gemeenten, de politiek loslaten. De tweede stap is verbreding van de kijk op meer groen in omgevingen. Ten slotte: hoe kunnen we mensen verleiden om er te wonen?” Dubbeling constateert een knelpunt betreffende gemeenten: “De nieuwe markt moet zelf met voorstellen komen, want de bestaande stad staat nog niet op de agenda van gemeenten.”

Reeder ziet kansen bij het herstructureren van bedrijfsterreinen en denkt dat daar coalities mogelijk zijn. “Luister naar de klant en begrijp zijn wereld nog beter dan hijzelf.” Plug vindt dat er nog een flinke slag te slaan is in de creatie van gemeenschappelijke plekken in bestaande omgevingen. “Maak in bestaande omgevingen en woongebouwen meer gemeenschappelijke ruimtes. Het wordt tijd dat corporaties en gemeenten inzien dat zij hier een belangrijke stem in hebben. Met gemeenschappelijke ruimten worden woonomgevingen weer leefomgevingen.”

Coöperatieve gedachte Dubbeling ziet kansen in het ontstaan van nieuwe coalities tussen woningbouwverenigingen, woningeigenaren en beleggers, waarbij de focus meer op de wijk wordt gelegd met een aantal vertegenwoordigers uit de buurt. Wanneer Nijboer dit omschrijft als ‘de coöperatieve gedachte’, onderstreept Dubbeling: “Het past in de tijdsgeest. Net zoals de collectieven op het gebied van (lokale) duurzame energie. Waarom dan geen collectieven op het gebied van ruimtelijk gebruik?”

Vergt het een grotere investering om met duurzame, flexibele gebouwen aan de slag te gaan? Dubbeling veronderstelt dat de ambities inderdaad meer tijd kosten en Maessen nuanceert: “In de voorbereiding kost het meer tijd, maar dat verdien je in de uitvoering terug en het komt de prestatie van het gebouw ten goede. Je moet meer aandacht besteden aan het voortraject.” Nijboer schetst een situatie waarin geld als drijfveer een struikelblok kan vormen, terwijl Koppenhol een stuk eerlijkheid over rendement als vereiste ziet: “Een gezond bedrijf moet nu eenmaal tien procent rendement hebben. Dat maakt dat we als bouwteam eerlijk moeten zijn en dit naar elkaar toe verwoorden. Uiteindelijk moeten we goede dingen maken in de bouwkolom en samen lol hebben in onze expertise. Bouwen moet weer leuk worden.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 25

25 19-05-14 17:14

Deuren bv Nijverheidsstraat 1 7482 GZ Haaksbergen Tel: +31 53 57 357 35 Fax: +31 53 57 357 00

www.reinaerdt.nl info@reinaerdt.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

Advertentie #26.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 26

28-4-2014 13:16:32 19-05-14 17:14

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertifi ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertificeerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormenakoestischedakisolatie spouwisolatie kruipruimteisolatie isolatie Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij van isolatie vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

akoestische isolatie

✆ (036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk duurzaam gebouwd | juni 2014

3:16:32 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 27

19-05-14 17:14

Het oude distributiecentrum van V&D in Amsterdam heeft een dakmoestuin waar kantoormedewerkers tussen de appel- en perenbomen, artisjokken en kroppen sla mogen oogsten.

Dak als park of schoolplein in binnensteden Het dak wordt steeds vaker een tweede maaiveld. Zonnepanelen, beplanting of zelfs complete schoolpleinen of parklandschappen zijn succesvolle voorbeelden. De extra functie van het dak is de trend. Maar het is nog wel zoeken naar verantwoordelijkheden.

Tekst: Richard Mooi, Fotografie: Leven op Daken/Norbert Waalboer

Een flexibel inzetbaar dak, veelal met groen dus duurzaam, dat is waar we naar toe gaan. Die trend is nu duidelijk zichtbaar door de plaatsing van zonnepanelen op daken. Maar het dak kan veel meer functies krijgen. Een extra tuin voor bewoners van een zorginstelling of mooi schoolplein voor kinderen van een basisschool. Of een moestuin voor kantoormedewerkers. Cityroofs is een bedrijf dat complete multifunctionele daken ontwerpt en aanlegt. Zo’n acht jaar geleden begon die trend, vertelt business unit manager Mark Blaakman. “Je zag dat er naast bestrating ook steeds meer vraag kwam naar speeltoestellen, parken met bomen en groene recreatieruimtes op daken. Het dak wordt steeds meer multifunctioneel gebruikt.” Het zijn vooral inbreidingslocaties in volle binnensteden. “Dat heeft alles te maken met de grondprijzen. Nu kiezen scholen en zorginstellingen ervoor om het perceel helemaal vol te bouwen, omdat ze de ruimte nodig hebben voor de lokalen of zorgcapaciteit. Met een speelplaats op het dak kun je het perceel volledig benutten.”

Moestuin Vijftien producenten en uitvoerende bedrijven hebben zich vanaf 2004 verenigd in ‘leven op daken’ om in te spelen op deze trend. Directeur Erik Steegman ziet de laatste jaren complete binnenstedelijke daktuinen ontstaan, waarbij het tijdperk van een lichtgewicht sedumdak op de achtergrond raakt en er complete parklandschappen worden gecreëerd. “Over het groendak van woningbouwproject Kameleon in Amsterdam-Zuidoost stroomt zelfs een beekje. Je kan het zo gek niet verzinnen of we bouwen het wel.” “Overigens, in de oudheid bestonden groendaken al”, zegt

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 28

19-05-14 17:14

Project

Over het groendak van woningbouwproject Kameleon in Amsterdam-Zuidoost stroomt zelfs een beekje.

Duurzaam Flexibel Comfort

Op een school in Rotterdam is het schoolplein gerealiseerd, waardoor het geheel benut kan worden.

Directeur Erik Steegman ziet de laatste jaren complete binnenstedelijke daktuinen ontstaan.

Vooral bij inbreidingslocaties in volle binnensteden worden daken onder meer gebruikt voor heuse daktuinen.

Steegman. “De hangende tuinen van Babylon waren eigenlijk daktuinen.” Het geldt overigens niet alleen voor nieuwbouw, ook bij renovatie van bestaande gebouwen is een duurzaam begroeid dak mogelijk. Blaakman: “Hoe zwaarder de constructie, hoe meer je er later mee kunt doen. Een sedumdak is meestal wel mogelijk maar bij een echt leefdak is de constructie van groot belang.” Steegman ziet op daken van bestaande gebouwen creatieve constructies ontstaan. Op draagmuren wordt gekozen voor bakken met een dikkere substraatlaag, terwijl op de zijconstructies lichtere bakken staan. Ideaal voor het kweken van groenten die diep of minder diep wortelen. Het oude distributiecentrum van V&D in Amsterdam heeft een dakmoestuin waar kantoormedewerkers tussen de appel- en perenbomen, artisjokken en kroppen sla mogen oogsten. Het dak is een onderdeel van het verdienmodel, weet hij. “Het pand is inmiddels 98% verhuurd, dankzij het duurzame idee van de eigenaar.” Het zijn niet alleen gebouwen in binnensteden die een groen dak krijgen, vertelt Blaakman van Cityroofs. “In dorpen komen vaak multifunctionele centra met een supermarkt en winkels op de begane grond en daarboven appartementen die een gezamenlijke binnentuin hebben.”

Verantwoordelijk Ook marketing manager Benno Nijenhuis van EPDM-producent Carlisle ziet de trend naar meer multifunctionele daken, maar merkt dat dit wel eens strubbelingen geeft. Klanten van Carlisle, dakdekkers, worstelen met de vraag wie nu verantwoordelijk is bij lekkage. Vroeger was het overzichtelijk. Bij lekkage kon de gebouwbeheerder bij hem aankloppen.

Maar de dakdekker geeft nu -begrijpelijkerwijs- niet altijd gehoor. En trekt zelfs zijn handen af bij lekkage, weet Nijenhuis. “De primaire taak van de dakdekker is om het dak waterdicht te maken. Die test het dak en zegt dat het dak dicht is. Vervolgens komt er een tweede partij op het dak. Een hovenier of een installateur met zonnepanelen. Hoe gaan we dan om met garanties? Want een lekkage is zo gemaakt als je met bevestigingsmaterialen bezig bent.”

Garantie Het afschuiven van verantwoordelijkheden, wordt volgens Nijenhuis versterkt door de werkwijze in de bouwkolom. Doorgaans is er één bestek dat aan een hoofdaannemer wordt gegund. Die gaat weer in zee met onderaannemers waaronder de dakdekker die ook weer met onderaannemers wordt geconfronteerd. Het gevolg is dat bij calamiteiten niemand verantwoordelijk is. Nijenhuis vindt het verstandig om het volledige dak als een afzonderlijk bestek in de markt te zetten. “Dan is niet de hoofdaannemer, maar de dakaannemer verantwoordelijk voor het dak. Dan is die in staat om een aanbieding te maken en zelf zijn partners erbij te zoeken.” Carlisle is om die reden bij ‘leven op daken’ aangesloten waardoor gebouweigenaren naast de kwaliteit ook een unieke garantie krijgen. Ook Cityroofs benadrukt dat het eindproduct verzekerbaar is. “Andere partijen in de markt geven een garantie, maar het is daarbij niet altijd duidelijk wat er wel en niet gedekt is. Je gaat op het dak zoveel doen dat je heel goed na moet denken over een dakgarantie.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 29

29 19-05-14 17:14

juni 2014 | duurzaam gebouwd

DEF210x297_DTP_Brink_adv4kanten.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 30

06-02-14 17:14 14:58 19-05-14

VEK

4 14:58

Heldere argumenten bepalen de keus... Ontwikkeld om hoge isolatiewaarden te halen en geschikt om energieneutraal te bouwen.

Een lage cost of ownership door een lange levensduur en lage onderhoudskosten.

Consequent de hoogste norm, dikwandig profiel NEN EN 12608 Klasse A.

Innovatief, kleurrijk, stijlvast en ontwikkeld voor de Nederlandse markt.

Kwaliteit, vertrouwen en zekerheid www.vekakozijn.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 31 VEK 173 Adv_2_DUURZ_TechnischGebouwbeheer_DG.indd 1

19-05-14 06-02-14 17:14 08:49

Onderwijsgebouw met voorbeeldfunctie De ‘Energy Academy Europe’ belooft het meest duurzame onderwijsgebouw van Nederland te worden. Onder die noemer is het logisch dat het projectteam grote ambities heeft: BREEAM-NL Outstanding, zeroemission en duurzaam (her)gebruik van materialen. Opdrachtgever Rijksuniversiteit Groningen vroeg om een duurzaam en flexibel pand, met ruimten die gemakkelijk opnieuw zijn in te delen. Tekst: Marvin van Kempen Broekbakema in samenwerking met pvanb architecten.

Deze zero-emission academy, die ongeveer 10.000 vierkante meter beslaat, komt op initiatief van de Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool op de ZernikeCampus te staan. Beoogd wordt een driedimensionaal energieplein te creëren, met onderzoeksruimtes, laboratoria en kantoren aan de noordzijde en een ruimtelijk opengebroken zuidkant. Het nieuwe onderwijsgebouw moet ondernemers, studenten en onderzoekers laten samenwerken, met als doel de internationale energievoorziening te verduurzamen. Het ontwerp voor het pand komt van de hand van Broekbakema en pvanb architecten, met medewerking van ARUP en DGMR. Bert Vrijhof, adviseur Duurzame Leefomgeving bij DGMR, vertelt over de rol die voor zijn organisatie is weggelegd: “Wij zijn betrokken als bouwfysisch en akoestisch adviseur. Ook vervullen wij de functie van BREEAM Expert.” Volgens Vrijhof zijn de wensen van de opdrachtgever aan de start van het project helder in kaart gebracht. Door middel van enkele workshops werden de duurzaamheidsambities vastgesteld.

Combinatie Uit de workshops bleek dat de opdrachtgever en de gebruiker hoge ambities hebben voor dit gebouw. Naast een BREEAM-NL certificering op Outstanding-niveau moet het gebouw zero-emission worden en energieneutraal zijn. Volgens Vrijhof is het realiseren van deze combinatie een uitdaging voor alle betrokken partijen: “Dit zijn natuurlijk strenge eisen, en het is een ware uitdaging om daaraan te voldoen. Het begint bij een beperkte energievraag; daarom is de doelstelling om 51 kWh per vierkante meter bruto vloeroppervlak als maximum te gebruiken.” De maatregelen om tot dit lage energiegebruik te komen zijn divers. Zo dient de aarde als warmte- en koudeopslag, voor koeling of opwarming van lucht en water, en wordt regenwater opgevangen en hergebruikt. Verantwoordelijk voor de opvang van zonne-energie zijn de zonnepanelen op het schuin oplopende dak, die in een driedimensionaal raster worden geplaatst. Op deze manier kan maximaal daglicht toetreden, een belangrijke factor volgens Vrijhof: “Verreweg de meeste

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 32

19-05-14 17:14

Project

Duurzaam Flexibel Comfort

Broekbakema in samenwerking met pvanb architecten.

energie zijn we kwijt aan verlichting, dus is het zaak om zoveel mogelijk daglicht binnen te laten en de energievraag voor verlichting te verlagen.” Ten slotte wordt ingezet op luchtventilatie, met een ondergronds labyrint dat de noordgevel ventileert. Vrijhof: “We gebruiken een hybride ventilatiesysteem, waarmee de temperatuur en het CO2-gehalte wordt geregeld. In de ruimten van de noordgevel kan men kiezen voor mechanische luchtaanvoer of de aanvoer van natuurlijke buitenlucht. Normaliter gebeurt dat door een rooster in de gevel of door het openen van een raam, waarbij de toevoer niet is gegarandeerd. Daarom wordt hierbij lucht via glazen schachten in de gevel aangevoerd naar ‘ramen’ in de ruimten, zodat deze toevoer onafhankelijk van de windrichting en de windsnelheden gegarandeerd is. Als je een raam voldoende openzet, dan gaat de mechanische ventilatie automatisch uit.” De aangevoerde lucht wordt eerst door het labyrint gehaald, waardoor de buitenlucht wordt gekoeld of verwarmd door uitwisseling met de grondtemperatuur. Het voordeel van deze methode is dat het gebruiksgebied van de lucht wordt verbreed ten opzichte van lucht direct van buiten. Andere voordelen zijn de natuurlijke ventilatielucht en de vaste druk in het kanaal.

Veranderende functies Flexibiliteit wordt steeds belangrijker, weet Vrijhof: “Dit wordt een steeds belangrijker onderwerp. Opdrachtgevers weten

dat hun gebouw snel aangepast moet kunnen worden als daar behoefte aan is. Ook voor onze opdrachtgever is dit een vereiste.” Met deze gewenste aanpasbaarheid in het achterhoofd koos men voor een losstaande installatie met betonkernactivering. Doordat het casco en de inhoud gescheiden zijn, kan het gebouw beter aangepast worden. Vrijhof vervolgt: “Vanzelfsprekend zijn er functies die min of meer vaststaan, daar kun je niet omheen. Dan denk ik bijvoorbeeld aan laboratoriumfuncties en specifieke voorzieningen die lastiger te verplaatsen zijn. Je merkt in de markt dat het onderwerp flexibiliteit erg leeft. Sommige opdrachtgevers zeggen wel eens gekscherend: ‘Mijn gebouw staat er nog niet en ik ben al aan het verbouwen’.” De keuze voor BREEAM werd vroeg in het traject gemaakt, na de workshops waarin de opties besproken werden. De partijen kozen voor deze certificering, omdat de behoefte bestond om verder te kijken dan alleen de energievraag. Naast de bouw nemen we ook de toekomstige sloop van het gebouw mee in het duurzaamheidsvraagstuk; er wordt goed naar herbruikbaarheid van materialen gekeken.” Het doel van deze focus op duurzaamheid en bouwfysica is het realiseren van een gebouw dat zich met recht het meest duurzame onderwijsgebouw van Nederland mag noemen. Wellicht het belangrijkste is dat de eindgebruikers zich goed voelen in het gebouw en er prettig in kunnen werken. Vrijhof: “Met dit in het achterhoofd ben ik ervan overtuigd dat het onderwijsgebouw deel gaat uitmaken van een duurzame leefomgeving.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 33

33 19-05-14 17:14

BlueCasco: de oplossing voor uw energieneutrale bouwconcept Win niaN naar esto

BlueCasco is een slimme, verantwoorde oplossing voor het bouwen van energieneutrale en comfortabele nieuwbouwwoningen. Het extreem goed geïsoleerde casco is voorzien van betonkernactivering, dakconstructie en garantie op een kierdichtheid lager dan qv;10;kar ≤ 0,4 dm3/s.m2. Het wordt wind-, water- en kierdicht opgeleverd, direct klaar voor de afbouw.

Werken met BlueCasco is een ideale manier van bouwen: snel en efficiënt. Het BlueCasco-ontwerpadviesbureau verzorgt de engineering en geeft maatwerkoplossingen voor uw energetische vraagstukken. De ruwbouwfase vindt in de fabriek plaats, waardoor een constante en hoge kwaliteit wordt geleverd en faalkosten worden gereduceerd. Deze manier van werken resulteert in kwalitatief hoogwaardige woningen met voor de bewoners veel woongenot.

Geïnteresseerd? Bezoek de BlueCasco-modelwoning in Lelystad. Deze energieneutrale woning wordt volledig bemeten door de Technische Universiteit van Eindhoven. Maak een afspraak via 088-274 09 99 of kijk op www.bluecasco.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 34

Vaartweg 131a

Telefoon 088-274 09 99

8243 PD Lelystad

www.bluecasco.nl

19-05-14 17:15

FAA

Transformatie biedt toekomstkansen Gebruikerswensen veranderen voortdurend. En dus moet uw gebouw kunnen meebewegen. Of het nu een school is, een ziekenhuis, een kantoor, een woning ... Levensloopbestendig bouwen vraagt om flexibele indelingsmogelijkheden. Alleen zo haalt u het maximale uit uw investering - en bent u duurzaam bezig. Onze milieuvriendelijke, doordachte producten bieden precies wat u nodig heeft: onbegrensde flexibiliteit. Letterlijk. Met onze wandsystemen, plafonds en prefab-concepten is ĂŠlke transformatie en ĂŠlke renovatie mogelijk. Keer op keer, want alles is ook eenvoudig herbruikbaar. Kijk op faay.nl. Of bel (0347) 37 66 24.

onuitputtelijke grondstoffen

brandwerend

snel te monteren

geluidwerend

schroefvast

thermisch isolerend

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 35 FAA3014 adv Bouwformatie A4.indd 1

dubo

35 19-05-14 17:15 31-05-13 14:01

Levensduur van gebouwen verlengd door flexibel ontwerp Appartementencomplex T15 in de Zwolse Muziekwijk is zo gebouwd, dat de betreffende ruimtes in de toekomst ook voor andere doeleinden dan voor wonen zijn te gebruiken. Hierdoor kan de levensduur van het gebouw toenemen, wat uit het oogpunt van duurzaamheid gunstig is. Tekst: Rijkert Knoppers

Van functievast naar functievrij gebouw, dat is de filosofie achter het appartementencomplex T15 in de Zwolse Muziekwijk.

Hoe groot moet een appartement zijn voor een eenpersoonshuishouden, hoeveel kamers wil een gezin met twee kinderen en hoe groot ziet een optimale woning eruit als die kinderen na verloop van tijd het huis uit gaan? Op een dergelijk veelzijdig gebruik van gebouwen is het huidige aanbod op de huizenmarkt niet of nauwelijks afgestemd. Laat staan dat het momenteel mogelijk is om een gebouw een totaal andere functie te geven: in plaats van het onderbrengen van appartementen bijvoorbeeld een kantorencomplex of een school. Toch is dit een belangrijk onderwerp, uit maatschappelijk oogpunt, want veel overtollige ruimtes zouden met wat herschikking een nieuwe nuttige functie kunnen krijgen, zonder dat daarvoor het gehele gebouw onder de sloophamer hoeft te vallen. Van functievast naar functievrij gebouw, dat is de filosofie achter het appartementencomplex T15 in de Zwolse Muziekwijk.

Door de ruime overspanningen zijn de appartementen flexibel aan te passen aan de eisen van de gebruikers. Door de flexibele bouwwijze is ook de duurzaamheid gediend. “Door bij het ontwerp al rekening te houden met huidige en toekomstige woon- en werkwensen, kan een gebouw veel langer meegaan”, vertelt Eduard van der Meer, directeur van VBI, het bedrijf dat de vloeren heeft geleverd. “Om een flexibel gebruik mogelijk te maken, moet je een gebouw zo ontwerpen dat je over grote, vrij indeelbare vloeren kunt beschikken, zonder dat er dragende wanden zijn.”

Uitdagingen Een van de grote uitdagingen bij dit concept is hoe je de elektrische installaties, de waterleidingen en de verwarming zo moet construeren dat een andere indeling mogelijk is. “Dat is te realiseren door het scheiden van draagstructuur en installaties”, vertelt Van der Meer. “Stel dat je op een

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 36

19-05-14 17:15

Project

etage vier appartementen hebt en je wilt daar over pakweg vijftig jaar een zorginstelling gaan onderbrengen, met kleinere kamers en bijvoorbeeld een gemeenschappelijke ruimte, dan moet je wel het een en ander aanpassen." Een andere vraag, die volgens Van der Meer niet eenvoudig te beantwoorden is, is hoe het sociaal uitpakt als een gebouw in de toekomst een andere functie krijgt dan voorheen. Hij haalt als voorbeeld een maatschappelijke ontwikkeling in Nederland aan: “De trek naar de steden neemt enorm toe, met als gevolg dat er juist in het binnenstedelijk gebied fundamentele veranderingen gaan optreden”, aldus Van der Meer. “Zoals de leefbaarheid van de wijk, en vragen als: hoeveel scholen moeten er zijn, hoeveel winkels en hoeveel woningen? Maar over vijftig jaar kan deze situatie totaal veranderd zijn. Wie wil er straks bijvoorbeeld in een stadsdeel wonen met daaromheen leegstaande kantoren? Dan is het van belang dat je met grote of kleine ingrepen gebouwen anders moet kunnen inrichten. Vergeet niet dat gebouwen met gemak honderd jaar mee zouden kunnen. Uitgangspunt moet zijn dat je continu anticipeert op de behoefte vanuit de samenleving.”

Duurzaam Flexibel Comfort

Met een kleine ingreep in de draagconstructie zijn de dragende binnenmuren niet meer nodig en worden functievrije vloeren gecreëerd. Door het inbrengen van twee geïntegreerde stalen liggers op de breedte van de stijve kern wordt de voorgevel dragend. Nu ontstaat één grote ruimte die compleet naar wens in te delen is.

Energiezuinig ontwerp Een van de belangrijke uitgangspunten van het ontwerp van T15 in de Muziekwijk is dat de keuze is gevallen voor het gebruik van overstekende luifels. Hierdoor is het mogelijk om zomers de zon buiten te houden, maar waardoor ‘s winters de lage winterzon voor een groot deel van de verwarming kan zorgen, wat een lagere energierekening oplevert. Deze aanpak maakt het ook mogelijk om de aanvullende verwarming, die eventueel nodig is, decentraal en individueel te regelen. Het toepassen van het prefab bouwsysteem, waarbij de vloer de belasting van de gevel opvangt, levert ook de nodige financiële besparingen op. “Door het industrieel bouwproces heb je al gauw drie maanden tijdswinst”, vertelt Theo Timmerman, manager woningbouw bij Hegeman Bouwgroep Almelo. “Ook besparen we met het doorstapelsysteem op de bouwkosten. Het aanbrengen van de VBI-appartementenvloeren in de kopgevels is in de praktijk als eerste toegepast in het project T15 te Zwolle, waarbij we de vloeropleggingen in het prefab cascosysteem zonder aanstort in één keer hebben kunnen doorstapelen. Dat levert flexibiliteit en tijdwinst op in de uitvoering.” Deze ontwikkeling is volgens Timmerman mogelijk gemaakt door op een speciale manier de dwarskracht en het inklemmingsmoment op te vangen in de vloerconstructie van de appartementvloeren. “Normaal gesproken is bij de plek waar de vloeren op de wanden liggen, een randstrook met gewapend beton aangebracht. Door de innovatieve prefab oplossing van VBI kunnen we de hoeveelheid arbeid op de bouwplaats nog verder terugschroeven.” Hegeman Bouwgroep Almelo gaat deze techniek binnenkort ook opnieuw toepassen bij het appartementencomplex T19 in de Muziekwijk van Zwolle.

Het appartementengebouw krijgt zo meerwaarde omdat het eenvoudig te veranderen is in een school, kantoor of zorggebouw. Een gebouw met een aanpassingsvermogen van een kameleon.

In het huidige ontwerp is gekozen voor dragende muren die de vloer indelen in appartementen. Dit legt de indeling van het gebouw vast.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 37

37 19-05-14 17:15

Gezonde werknemers zijn de ruggengraat van de bouw... Laat ze dus niet krom liggen voor uw dekvloer.

• Smeren van dekvloeren onder druk • Aanpak zorgkosten en ziekteverzuim • Langer doorwerken in de bouw • Ontwerpen met duurzame bouwmaterialen

Gewoon gieten! Natuurlijk met Gyvlon r

Gyvlon BV, tel: (0162) 52 05 72, www.gyvlon.nl

5638

juni 2014 oktober 2013||duurzaam duurzaamgebouwd gebouwd

DG 22.inddDG 56 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 3856 GDB1775_Adv2_DuurzaamBouwen.indd 1 OPMAAK 23-compleet.indd

a a j 5 2 l A

DAT LIGT ALS GEGOTEN

07-06-13 13:42 19-05-14 17:15 31-08-12 (wk 35) 15:57 15:15 15-10-13

13 13:42 ) 15:57 15:15

Nieuws

Duurzaam Flexibel Comfort

MFA Keijzershof: Energielabel A met Alusta Het staat met zijn voeten in het park en is zo natuurlijk mogelijk gebouwd: scholencomplex ‘Het Nest’ in de Pijnackerse wijk Keijzershof. Drie scholen, een kinderopvangorganisatie en een sportvereniging maken er gebruik van. Centraal bij het project stond duurzaam bouwen in optima forma. Niet eerder vertoond in Nederland is een luchtventilatiesysteem dat gebruikmaakt van (eventueel natuurlijk opgewarmde) buitenlucht. Alusta creëerde deze oplossing voor dit project, waarmee de lucht van buiten via de plafonds de klaslokalen en overige ruimtes wordt ingeleid. De lucht wordt middels natuurlijke ventilatie door Virgo GBS-suskasten via de plafonds de klaslokalen ingebracht. Door de koppeling met het gebouwbeheersysteem wordt het mogelijk om een totaaloplossing te ontwerpen. Ook wordt op de manier van ventileren sterk bespaard op energie: het gebouw heeft duurzame warmte- en koudeopslag uit de bodem. Deze manier van natuurlijk ventileren is bijzonder geschikt voor nachtkoeling in de zomermaanden: in de zomer wordt de vloer gekoeld, in de winter warmt hij op. Door gebruik te maken van dit ventilatiesysteem tocht het nooit en is het mogelijk om gewoon ramen en deuren open te zetten. Bij veel andere scholen met installaties is dit niet zo. Het gebouw haalt met

dit alles energielabel A en een GPR-score voor duurzaamheid van gemiddeld 8,2. Meer informatie: www.alusta.com

Nieuw onderkomen gemeente Groningen geopend Het nieuwe kantoor van de gemeente Groningen op het Europapark werd onlangs officieel geopend door wethouder Ton Schroor (Personeel & Organisatie). Bijzonder is het duurzame karakter van de nieuwbouw, gekenmerkt door zichtbare én onzichtbare oplossingen.

opnieuw worden ingezet. De duurzame holle vloer, in samenwerking met de zichtbare en onzichtbare oplossingen moet dit kantoor een comfortabele plek maken voor mensen om te werken én voor de bezoekers. Meer informatie: www.deerns.nl

In de ontwerpfase en tijdens de bouw was Deerns betrokken als belangrijke spil tussen de ambities van de gemeente en de toegepaste oplossingen. Het duurzame karakter van de nieuwbouw kenmerkt zich door veel glas en licht, twee atria, binnentuinen en de zonnepanelen op het dak. Er zijn ook onzichtbare oplossingen toegepast. Zo is er gekozen voor een gasloos gebouw, met een ondergrondse WKO-installatie in combinatie met een warmtepomp. De WKO slaat de warmte in de zomer in de bodem op, zodat dit in de winter gebruikt kan worden voor verwarming. Een oplossing met flexibiliteit op het oog; toekomstige kantoor- en woongebouwen kunnen een aansluiting op deze installatie krijgen. Als eerste kantoorgebouw in Nederland zijn speciale holle vloeren aangebracht, waarin de techniek is weggewerkt en geïntegreerd. De verschillende vloerdelen zijn eenvoudig demontabel en kunnen later

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 39

39 19-05-14 17:15

Grence Dit is de Grence. Een nieuwe generatie spijlenhekwerk dat grenzen verlegt. Door slimme productie het groenste hek van Nederland. In vele kleuren, stijlvol ĂŠn betaalbaar. Dus eigenlijk het ultieme hek. Scan de code en oordeel zelf. Of bel gerust 0499 - 55 12 55

Buitengewoon Beveiligd

110 40

oktober | duurzaam gebouwd juni 20142013 | duurzaam gebouwd

www.heras.com

OPMAAK OPMAAK DG DG 23-compleet.indd 26 NIeuw.indd 40 110

15-10-13 19-05-14 16:01 17:15

Nieuws

Duurzaam Flexibel Comfort

Transformatie schoolgebouw naar studentenhuisvesting Woonwaard Alkmaar heeft een statig, enigszins verouderd schoolgebouw aangekocht en getransformeerd tot een studentenhuisvesting. Het gaat om veertien zelfstandige studio’s en negenentwintig studentenkamers. De kamers hebben eigen sanitaire voorzieningen met een gezamenlijke keuken en huiskamer. De studio’s hebben naast eigen sanitaire voorzieningen ook een individuele keuken. Omdat het pand grenst aan een rangeerterrein van de NS, zijn er voor deze zijde van het gebouw extra eisen gesteld aan geluidsisolatie. Om de geluidsisolatie met 25 dB te verbeteren, is hier gekozen voor het gebruik van de 40 cm brede VP54 Faay panelen in combinatie met 40 mm steenwol. Wat betreft de woningscheidende wanden heeft men, mede in verband met de hoogte van meer dan 300 cm, gekozen voor de IW200/VP70 in combinatie met 40 mm steenwol. Daarbij beschikt de IW200 over een zeer hoge brandwerendheid (minimaal 120 minuten).

beide erg onder de indruk van de zeer snel te monteren 40 cm Faay panelen. Mede door de toepassing van de snelle Faay wanden, type IW200/VP70 was deze korte doorloopperiode mogelijk. De 40 cm brede en 70 mm dikke VP70 panelen hebben een toplaag van gipskartonplaat en een massieve kern van vlasscheven. “Een mooi, snel, flexibel en makkelijk uitvoerbaar systeem, daarnaast goed reparabel, schroefvast en impactbestendig“, aldus projectleider Edwin van Etten van Woonwaard Alkmaar. Het project is een zogeheten ketenintegratieproject. Hierbij werken meerdere partijen project-ongebonden samen met als doel om beter, sneller en goedkoper te presteren. Het voornaamste gezamenlijke doel van ketenintegratie is realisatie van het werk in de optimale verhouding van: de beste kwaliteit, de laagste kosten, de kortste tijd en met een tevreden eindgebruiker. Faalkostenreductie is onlosmakelijk aan ketenintegratie verbonden. Meer informatie: www.faay.nl

Daarnaast was de opleversnelheid een belangrijke factor. Aannemer Kesselaar en Zoon B.V. en onderaannemer Plaza Sassenheim waren

duurzaam gebouwd | juni 2014

16:01

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 41

41 19-05-14 17:15

Ontwerpen met daglicht VELUX modulaire lichtstraten voor een beter binnenklimaat

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 42

19-05-14 17:15

VELUX modulaire lichtstraten Ontwerp in samenwerking met Foster + Partners

VELUX modulaire “ De lichtstraten maken het winkelcentrum tot een levendige en prettige ontmoetingsplaats. Het systeem ziet er stijlvol uit.

“

Daniel Didden Architect Mulleners + Mulleners Architecten

VELUX modulaire lichtstraten zijn specifiek ontwikkeld voor grootschalige lichtstraattoepassingen in commerciële en openbare gebouwen.

FOTO’S: STAMERS KONTOR

Kom meer te weten: www.modulairelichtstraten.velux.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 43

43 19-05-14 17:15

RVO.nl biedt ondersteuning bij verduurzaming van gebouwen Tekst: Irma Thijssen

Excellente school

In opdracht van het ministerie van BZK voert RVO.nl het programma Excellente gebieden uit om ervaring op te doen met vergaande energiebesparende nieuwbouw. In Amsterdam wordt deze zomer in het excellente gebied Houthaven in stadsdeel Westerpark een Brede School in gebruik genomen, Energieneutraal en Frisse Scholen klasse A, naar ontwerp van architectenbureau Marlies Rohmer. De GPR-scores zijn eveneens excellent, bijna een 10 op energie, bijna een 7 op materialengebied en dikke negens voor gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. www.rvo.nl/energieneutraalbouwen, onder Projecten.

Energieneutrale en (on)Gewoon Goede School De tender Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren (NESK) heeft geleid tot zeven scholen en zes kantoren die vrijwel energieneutraal zullen zijn. De meeste projecten zijn nu opgeleverd en recent heeft RVO.nl in samenwerking met Energiesprong opdracht gegeven tot het monitoren van zes scholen. De filmpjes die van de scholen zijn gemaakt tonen trotse directeuren en enthousiaste gebruikers, de kinderen niet in de laatste plaats. Een school die lijkt te gaan voor het predicaat â&#x20AC;&#x2DC;Gewoon Goedâ&#x20AC;&#x2122; is Het Klaverblad in Amsterdam. Met beproefde technieken is een lichte, frisse school gerealiseerd. Voordat met de metingen wordt begonnen, checkt het meetbureau of alle voorzieningen correct zijn aangebracht en naar behoren functioneren. Dit heeft in enkele andere projecten al diverse leerpunten opgeleverd die dit najaar in een landelijk congres zullen worden gedeeld.

RVO.nl De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) richt zich op het ondersteunen en stimuleren van duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Website: www.rvo.nl/gebouwen Tel: 088-0424242 Twitter: @RVO_Nederland, @duurz_gebouwen Artikelen: http://issuu.com/nlduurzaamvastgoed Films: http://www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 44

19-05-14 17:15

Inkoop bodemenergiesysteem geen ‘piece of cake’ 30 energiezuinigste woningprojecten Er is een scala aan mogelijkheden om tot een energieneutrale woning te komen. Dat zegt het onderzoek naar 30 (bijna) energieneutrale woningprojecten dat RVO.nl in 2013 uitvoerde. De basis van een energieneutrale woning is meestal: zon-oriëntatie, een goede thermische schil, warmteterugwinning uit ventilatielucht en warmtapwater, een zonneboiler en zonnecellen. Het kan echter ook met andere maatregelen. Verschillende woningconcepten kunnen voor een groot deel zelfs het bewoners-energiegebruik compenseren. Projectontwikkelaars, aannemers en architecten, maar ook woningcorporaties en particulieren namen het initiatief voor deze ambitieuze projecten, waarvan 80% is ontwikkeld als voorbeeld- of proefproject. Voor veel partijen is energieneutraal bouwen hiermee binnen handbereik gekomen. De “Samenvatting onderzoek 30 zeer energiezuinig gebouwde woningen” is te downloaden via www.rvo.nl/energieneutraalbouwen (onder publicaties/brochures/concepten en technieken).

Bodemenergiesystemen leveren warmte en koude aan een gebouw, besparen op de energierekening en zijn een vorm van hernieuwbare energie. Met name de gasrekening zal worden verlaagd. Bodemenergie blijft door het cyclisch in de bodem stoppen van warmte en koude een oneindige bron van energie. Zo ideaal lijkt het, maar waarom hebben WKO’s de afgelopen tijd dan zo slecht in het nieuws gestaan? Het inkopen van een bodemenergiesysteem en met name de beheerfase is ingewikkeld. De opdrachtgevende partij moet goed nadenken over wat hij wil met het gebouw en met het gebruik. De leverende partij moet sinds 1 juli 2013 gecertificeerd zijn en ook voor het beheer en onderhoud van het systeem moeten certificaten worden gehaald. Niet voor niets, want het afstellen van het bodemenergiesysteem met het klimaatsysteem is niet makkelijk. Het Platform Duurzame Huisvesting heeft gewerkt aan een hulpmiddel om opdrachtgevers te ondersteunen. Op de website www.platformduurzamehuisvesting.nl staan zeven aandachtspunten uitgewerkt. En een Infographic geeft een helder overzicht.

Gemeenten verduurzamen MOP’s Een gemeente kan duurzaamheid structureel opnemen in de MOP’s (Meerjaren Onderhoudsplanning) van de gemeentelijke gebouwen. Om gemeenten hierbij te ondersteunen heeft RVO in 2013 de ‘Leidraad verduurzamen meerjaren onderhoud van gemeentelijk vastgoed’ gepubliceerd, kortweg Leidraad DMOP. De Leidraad is ontwikkeld door Building Vision, en is gratis te downloaden via www.rvo.nl/duurzamegebouwen. De gemeenten Gouda en Zeist hebben de Leidraad toegepast. Gouda: aanbesteden MOP’s en DMOP’s voor 100 panden De gemeente Gouda heeft voor 100 gemeentelijke gebouwen MOP’s laten opstellen. Voor bijna 30 panden groter dan 500 m2 en waarvoor in 2009 een EPA-U energielabel is opgesteld, zijn de MOP’s verduurzaamd in de vorm van een DMOP. Er zijn drie scenario’s uitgewerkt: voor alle maatregelen met een terugverdientijd van 5 jaar, respectievelijk 10 jaar, en voor minimaal 2 labelstappen. Bij de aanbesteding en het interne communicatietraject heeft de gemeente gebruikgemaakt van de Leidraad DMOP. De uitvoering start in 2014. Zeist: 220 gebouwen verduurzamen via DMOP’s De gemeente Zeist wil 220 gebouwen gaan verduurzamen door middel van het opstellen van DMOP’s voor 10 jaar, en met als ambitie label A en waar mogelijk zelfs energieneutraal. De gemeente heeft voor de aanpak de Leidraad DMOP op maat gemaakt voor de eigen situatie. In 2014 is gestart met een pilot van 7 gebouwen: een kantoor, een monument, een bibliotheek/muziekschool, een gymzaal en drie scholen. Een kinderboerderij wordt energieneutraal gemaakt.

Nieuwe tool en app: www.energiekostenprognose.nl

Met www.energiekostenprognose.nl kunnen marktpartijen zoals makelaars, hypotheekverstrekkers, corporaties en gemeenten of aanbiedende partijen zoals installateurs en aannemers snel een eerste beeld geven van de invloed van de energiekosten op de energierekening. De gebruiker kan op basis van werkelijke historische gegevens aangeven wat de ontwikkeling is geweest van de energiekosten de afgelopen 10 jaar. Daarbij wordt onderscheid gemaakt op energielabelklasse. Dit maakt duidelijk wat de impact is van de energetische kwaliteit van een woning op de energiekosten en dus op de betaalbaarheid. Met het treffen van energiebesparende maatregelen kan de betaalbaarheid van een woning worden beïnvloed. Om consumenten te prikkelen energiebesparende maatregelen te treffen, laat de tool ook de mogelijke kosten over 10 jaar zien. De informatie is beschikbaar via de website en als app.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 45

45 19-05-14 17:15

Hij wil later ook opgelucht kunnen ademhalen We steken onze energie graag in toekomstige generaties

Het ontwikkelen van nieuwe leefomgevingen, maar

onderwerp binnen ons beleid. Maar ook grondstoffen-

ook het herinrichten van bestaande gebieden, schept

beheer, materiaalkeuze, flora en fauna spelen een rol.

een grote verantwoordelijkheid. Het is onze ambitie

We zien het als onze opdracht duurzame bouwcon-

om duurzame producten te maken voor huidige ĂŠn

cepten te ontwikkelen die klaar zijn voor de toekomst.

toekomstige generaties, met respect voor het milieu.

Meer weten over onze gezonde kijk op ontwikkeling?

Het terugdringen van CO2-uitstoot is een belangrijk

www.vwvastgoed.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 46 1414001_advertenties_2014.indd 1

Postbus 9034 3430 RA Nieuwegein 088 186 68 68

19-05-14 17:15 30-04-14 00:02

duurzaam gebouwd | juni 2014

00:02

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 47

47 19-05-14 17:15

[Re]building the future

Vier ‘gezonde gebouwen’ belicht

“BREEAM-NL Gezondheid speerpunt voor In-Use mo een ‘must have’ worden” komende jaren

Een duurzaam voorbeeld zijn, zodat er steeds meer over je gesproken wordt. Met a lijk doel dat huurders en zelfs consumenten duurzaamheid als ‘een must have’ gaa gedrag volgen. Dat is wat Klaas Voet, Hoofd Technisch en Facilitair Management b vastgoedbelegger Corio voor ogen heeft. En BREEAM-NL In-Use is volgens hem “e instrument om daar aan bij te dragen. En een hulpmiddel dat je zelfs geld kan oplev

De komende jaren spelen gezondheid en comfort een belangrijke rol in de verduurzamingsopgave van de gebouwde omgeving. Bij een aantal BREEAM-NL gebouwen is al veel aandacht besteed aan het Corio voert een actief Corporate Social Responsability (CSR) beleid afgelopen en timmert al enkelejaar jaren hard aan thema Gezondheid. Venco Campus, Schneider Electric, Vos Logistic en Lely behaalden de ‘groene weg’. Zo werd het bedrijf in het najaar van 2012 benoemd tot meest duurzame Nederlandeen BREEAM-NL-certificaat met een hoge gezondheidsscore. se belegger, en ontving hiervoor de Groene Bak-

Het succes van de vorige edities van de Dutch Green Building Week krijgt komende september weer een vervolg.

steen. Deze onderscheiding is in 2010 door Jones Lang LaSalle geïnitieerd om duurzaamheid op de vastgoedbeleggingsmarkt te stimuleren. De award is een compliment aan beleggers die een aansprekend voorbeeld zijn.

Voet gelooft zelf in BREEAM-NL In-U diverse redenen. “Om te beginnen v steeds vaker of je vastgoed volgens maatstaven is gecertificeerd. Het is meest gebruikte certificeringssystee ontkomt niet aan die ‘top-down’ be daarom zichtbaar dat je duurzaam a mert. Zo streeft Corio ernaar om vo bouwprojecten minimaal een BREE (Very Good) beoordeling te behalen

Ambassadeursrol

Verkoopbaarheid portfolio s

Corio wil echt een ambassadeursrol in de branche. Reden waarom Klaas Voet graag deelneemt aan de BREEAM-NL In-Use Adviesgroep. Voet: “Voordat mensen besluiten voor duurzaamheid te gaan, zul je ze eerst enthousiast moeten krijgen. Je moet er geloof in hebben, en vervolgens moet een systeem als BREEAM-NL In-Use – waarmee je die verduurzaming kunt bereiken – zo gemakkelijk mogelijk zijn in het gebruik. Door zitting te nemen in de Adviesgroep voor BREEAM-NL In-Use kan ik daaraan bijdragen.”

Voet raadt het gebruik van BREEAM ook aan “omdat dit een heel goed h als organisatie inzicht te krijgen in je milieu. Het is een handige tool om d beweging te krijgen. Bovendien kun nele kosten omlaag brengen, en – la – gaat de verkoopbaarheid van je p Daarbij trekt hij de vergelijking met b kiezen voor een pakje traditioneel ge boter, of voor een biologisch produc

maart 2013 | duurzaam gebouwd

DG19.indd 38

Schneider Electric.

Meteen een nuance: de BREEAM-NL-gezondheidsscores van deze gebouwen zijn niet zonder meer met elkaar te vergelijken. Bij een kantoorpand worden namelijk meer eisen gesteld aan de gezondheid van de medewerkers dan aan een gebouw met meerdere functies of een fabriekshal. Toch kan van al deze projecten worden gesteld dat er bovengemiddeld is geïnvesteerd in de gezondheid van het gebouw. Daarbij gaat het om factoren als akoestiek, verlichting, binnenklimaat(regeling), lage uitstoot van vluchtige organische stoffen en ventilatie.

Werknemer centraal Neem bijvoorbeeld het nieuwe hoofdkantoor van Schneider Electric in Hoofddorp. Hoewel Schneider Electric het gebouw vooral een icoon van energiemanagement wil laten zijn, ‘zorgt’ het hoofdkantoor

goed voor zijn medewerkers. Zo hanteert het bedrijf een zelfontwikkelde standaard voor het welzijn van het personeel: ‘Cool’. Ook het gebouwbeheersysteem van Schneider Electric is geavanceerd; het geeft een integraal overzicht van verschillende soorten gebouwinformatie, bijvoorbeeld klimaat en verlichting. Daarnaast is goed aan de werkplekken gedacht. Erik Zwaan was projectleider voor de nieuwbouw van het kantoor. “Vanuit alle werkplekken is gekeken hoe we kunnen streven naar optimaal daglicht, goede lichtwering en voldoende uitzicht”, legt hij uit. “Bovendien moet de werknemer dit zelf kunnen beïnvloeden. Dat is gelukt.”

Duurzame bedrijfshallen Ook Vos Logistic en Lely hebben het afgelopen jaar gezonde gebouwen opgeleverd. Vooral de bedrijfshallen van deze gebouwen scoren

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 48

19-05-14 17:15

Het ‘Campo dei Fiori’, gelegen in het hart van München, beschikt over 43 kamers en appartementen.

www.dgbc.nl Gezonde Gebouwen

• Schneider Electric (78,57%) • Vos Logistic (72,97%) • Lely (85,10%) • Venco Campus (87,5%) De scores van de gebouwen zijn niet zonder meer met elkaar te vergelijken, omdat de functies van de gebouwen en dus ook de criteria verschillen. Venco Campus.

Werkgroep Gezondheid

hoog. “Het project scoorde goed vanwege de toepassing van hoogfrequente verlichting, voldoende luchtverversing, het toepassen van afwerkingsmaterialen met een lage uitstoot en een goed thermisch comfort”, vertelt Lizette van Zuilen, BREEAM-NL Assessor voor Vos Logistic.

Zelf klimaat en lichtsterkte aanpassen Ook Venco Campus gooit hoge ogen als het om gezondheid gaat. Bijna alle credits voor deze categorie zijn behaald. Zo is onder andere ledverlichting toegepast. Medewerkers kunnen bovendien de lichtsterkte aanpassen aan hun wensen. Daarnaast kunnen ze vanaf hun werkplek hun eigen werkklimaat regelen. Dat is allemaal mogelijk dankzij een handige tool op de computers van de medewerkers.

De Dutch Green Building Council heeft het thema Gezondheid hoog op de agenda staan. Naast het bundelen van kennis en onderzoek over dit onderwerp zijn wij ook een werkgroep gestart. Deze werkgroep wil concrete richtlijnen opstellen om gebouwen ‘gezonder’ te ontwikkelen. Deze richtlijnen worden vervolgens weer aan het meetsysteem BREEAM-NL gekoppeld, zodat gezondheid ook in de beoordeling van kantoren en woningen een prominente plek krijgt. Participanten kunnen meedenken om dit keurmerk mede vorm te geven. En om tegelijkertijd de kennis en ervaring over het onderwerp te vergroten. Neem hiervoor contact op met de Dutch Green Building Council via secretariaat@dgbc.nl.

To the next level Annemarie van Doorn, directeur van de Dutch Green Building Council, is blij dat deze bedrijven aandacht hebben voor een gezonde werkomgeving en dus voor het welbevinden van het personeel. “Het zijn voorbeelden voor de markt.” Volgens haar wordt gezondheid als duurzaamheidsthema de komende jaren nog belangrijker. Onderzoek van Jones Lang Lasalle toonde dit ook al aan: het thema Gezondheid heeft energie van de eerste plaats gestoten. “Wanneer de markt inziet dat een gezonder gebouw ook werkelijk meer oplevert – in productiviteit, in reductie van ziekteverzuim, maar zeker ook in marktwaarde – dan gaan we met z’n allen to the next level van duurzaamheid.”

Jaar van de gezondheid Het komende jaar staat voor de Dutch Green Building Council in het teken van het verzamelen en delen van informatie over gezondheid in relatie tot de gebouwde omgeving. Tijdens de eerste participantenbijeenkomst in maart 2014 in Stadion De Kuip werd hier al een eerste aanzet voor gegeven. Zo blijkt uit onderzoek dat je 10 tot 15 procent productiviteitswinst kunt behalen als je de juiste binneninvesteringen doet. En uit Scandinavisch onderzoek blijkt dat een gezond gebouw daar gemiddeld 8 procent meer oplevert. De Dutch Green Building Council heeft een werkgroep opgestart die deze kennis gaat verzamelen en delen. Met als doel om de markt te overtuigen dat investeren in gezondheid loont.

Lely

Provincie Gelderland: host DGBW 2014 De Provincie Gelderland is gastheer van de Dutch Green Building Week 2014, die plaatsvindt van 22 tot en met 26 september. De provincie werkt daarbij samen met Arnhem en Nijmegen en DGBC-participant Alliander. Deze week vindt dit jaar voor de vierde keer plaats en wordt georganiseerd door de Dutch Green Building Council. Verspreid door het gehele land staan evenementen op het programma, die volledig in het teken staan van duurzaam bouwen, wonen, werken en duurzame gebiedsontwikkeling. Omdat de provincie Gelderland gastheer is, vinden hier zowel het openingscongres als het slotfeest plaats. Kijk voor meer informatie op www.dgbw.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 49

49 19-05-14 17:15

Transformeren - Isoleren - Opwaarderen

Dat is pas passief renoveren!

Waardebehoud

Sto

Bewust bouwen.

Nederland kent talloze karakteristieke wijken. Geliefd bij bewoners en te waardevol voor de sloop, maar niet voorbereid op de toekomst. Zo ook deze 28 hobbykamerwoningen in Enschede, waarvan de renovatie naar passiefhuisniveau deel uitmaakte van een omvangrijke herstructurering van een deel van de wijk Wesselerbrink. Het succes van deze renovatie werd in januari 2014 bekroond met een Passief Bouwen Award (categorie Renovatie).

Het Bijvank Enschede

Meer praktijkinformatie over dit project vindt u in de uitgave Waardebehoud - Best Practice. Vraag deze special aan via www.sto.nl.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 50

19-05-14 17:15

UNICA EN DE

VERDWENEN

GASMETER  GEBASEERD OP EEN WAARGEBEURD VERHAAL 

Bekijk de film op onze nieuwe website, of scan de QR code.

duurzaam gebouwd | juni 2014 www.unica.nl/duurzaamheid

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 51

19-05-14 17:15

Slim en duurzaam bouwen met beton Tekst: Ine ter Borch, Archispecials.com, Fotografie: Harry Pinkster, Paul Sloot

De gemeente Groningen heeft met haar nieuwe kantoor, onder andere voor de dienst Sociale Zaken en Werk, hoog ingezet op duurzaamheid en gebruiksvriendelijkheid. Groningen loopt met dit kantoorgebouw voorop bij de energiezuinige nieuwbouw. Het gebouw heeft energielabel A++ en maakt deel uit van de ‘Excellente gebieden’, aangewezen door de overheid om ervaring op te doen met duurzaam bouwen. Innovatieve holle betonvloeren (Holcon) die grote overspanningen kunnen realiseren, leveren de gewenste maximale flexibiliteit. Tegelijkertijd draagt de betonconstructie bij aan het energie-efficiënte klimaatsysteem met behulp van betonkernactivering.

Het vijf verdiepingen tellende kantoor aan het Harm Buiterplein in Groningen is een ontwerp van Meyer en Van Schooten Architecten (MVSA). Onder het gebouw bevindt zich een parkeerkelder van twee lagen. Op de bovenste verdieping is een daktuin gemaakt, voorzien van een overkapping met zonnepanelen. De kantoorgebieden zijn gerangschikt rond atria en binnentuinen, waardoor een gebouw ontstaat met een open, transparant karakter, rijk aan daglicht. Op de begane grond bevindt zich het publieke ‘Marktplein’ voorzien van dubbelhoge glasgevels. Helder witte gevels geven het gebouw een vriendelijke uitstraling. Het gebouw is duurzaam op verschillende gebieden: energie-efficiënt, gezond klimaat, flexibel indeelbaar en duurzaam materiaalgebruik. Zo is de gebouwschil zeer goed geïsoleerd door de toepassing van innovatieve composiet gevelpanelen met PIR-isolatie en drievoudig glas. Speciale lamellen reflecteren de zonnewarmte naar buiten, maar geven licht door naar binnen. Het constructieve concept bestaat uit een staalskelet met prefabbetonvloeren die van gevel tot atriumgevel overspannen. Als vloersysteem is met uitzondering van de begane grondvloer, gekozen voor holle betonvloeren van Holcon. Eerder is dit type vloer toegepast bij Villa Flora op de Floriade, maar dan in combinatie met een betonskelet. De vloeren zijn opgebouwd uit twee betonnen schillen van 130 mm dik met een tussenruimte van 440 mm. Ingestorte vakwerkliggers van gelast wapeningsstaal vormen de

verbinding tussen de beide schillen, waardoor een zeer stijf geheel ontstaat. Het vloertype kan zeer grote overspanningen aan (tot 24 m). In dit geval is de maximale overspanning circa 18 m, bij een elementbreedte van 1,80 m. De betonschil aan de bovenzijde is smaller, zodat een sparing ontstaat van 500 mm breed. In de holle ruimte zijn ventilatiekanalen en andere leidingen gelegd. De sparing in de bovenschil is opgevuld met computervloerdelen van calciumsulfaatplaat. Hierdoor is het leidingwerk altijd bereikbaar voor onderhoud. In de onderste schil zijn de leidingen van het betonkernactiveringssysteem ingestort. Met behulp van warmte/koudeopslag (WKO) in de bodem ontstaat een zeer energie-efficiënt verwarmings- en koelingssysteem. In de onderste schil zijn ook sprinklerbuizen ingestort, aan de onderzijde voorzien van doppen, waarop in het werk sprinklerkoppen zijn ingedraaid. Afgewerkte ventilatielucht wordt via roosters in het plafond afgezogen en via de holle ruimte, die dienst doet als plenum, vervolgens via de atria naar buiten geleid. Een warmtewiel zorgt voor warmteterugwinning. Voor ventilatieluchttoevoer via de kanalen in de holle ruimte zijn roosters in de vloer aangebracht ter plaatse van de computervloerdelen. Om het comfort op de werkplek te verhogen zijn de roosters voorzien van naverwarmers. Het geheel is ontworpen op een stramien van 1,80 m zodanig dat constructie en installatie samenwerken om een optimale flexibele indeelbaarheid van de kolomvrije vloer-

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 52

19-05-14 17:15

velden te faciliteren. Duurzaamheid in de zin van kunnen anticiperen op veranderingen in de toekomst is hiermee gerealiseerd. Alle overige maatregelen zoals: daglichtafhankelijke verlichting met aanwezigheidsdetectie, CO2-gestuurde ventilatie en energieopwekking met behulp van zonnepanelen, dragen bij aan de energieprestatie van het gebouw. Het gebouw is CO2-neutraal en voorzien van het label A++. Ook op het gebied van groene, gebruiksvriendelijke omgeving scoort het gebouw hoog met aangenaam groene atria, veel daglicht en klimaatcomfort. Voor gebruikers is het prettig dat het klimaat individueel is te beïnvloeden doordat ramen open kunnen en de verwarming en koeling per werkplek zijn na te regelen. De gemeente Groningen pioniert succesvol met een kantoorgebouw dat deel uit maakt van de ‘Excellente gebieden’, aangewezen door de overheid om ervaring op te doen met duurzaam bouwen.

Projectgegevens Opdrachtgever: Gemeente Groningen Architect: MVSA Architects Amsterdam Constructieadvies: Ingenieursbureau Wassenaar, Haren Installatieadvies: Deerns Raadgevende Ingenieurs, Groningen Bouwfysisch advies: DGMR Bouw, Drachten Aannemer: BAM Utiliteitsbouw regio Noord

Energiemaatregelen

Goed geïsoleerde schil, drievoudig glas, zonnepanelen, WKOinstallatie, verwarming en koeling via betonkernactivering, CO2-gestuurde ventilatie met warmteterugwinning, energiebesparende verlichting. EPC: 0,48 Energielabel: A++

www.cementenbeton.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 53

53 19-05-14 17:15

Lean&Duurzaam

www.vandenpol.com

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air levert alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiĂŤnt warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoogste lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

KLIMAATPLAFONDS

LUCHTBEHANDELING

solid-air.com

LUCHTVERDEELTECHNIEK

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 54

19-05-14 17:15

adver

Xxxxxxx

Composiet gevel LVI te Groningen uitgevoerd door Polux BV

Composietproducten kenmerken zich door een lange eigenlevensduur en relatief lage milieubelasting. Deze eigen

denkbaar wordt maakbaar

onafhanschappen worden ondersteund door diverse onafhan kelijke onderzoeken en zijn gemeten over de gehele life-cycle, dus van grondstof tot eindproduct. Flexipol Composites BV is als engineeringsbureau en verwerker van composiet materialen een belangrijke schakel in deze life-cycle. Door de productie op een zo efficiĂŤnte manier uit te voeren met zo min mogelijk afval (zowel in materiaal als energie) helpen wij mee aan een zo laag mogelijke milieubelasting en optimale praktische uitvoering. Flexipol helpt u bij de ontwikkeling van nieuwe composiet constructies en werkt samen met u door in de productie van de elementen, de bouw van de constructie,

maar ook tijdens en na de levensduur waarbij het onFlexipol Composites BV: uw partner in kennis en creatie van composieten derhoud en de recycling een grote rol spelen.

engineered creativity

Bouwproducten advertentie duurzaam gebouwd flexipol.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 55

info@flexipol 55

duurzaam gebouwd | juni 2014

29-4-2014 14:12:50 19-05-14 17:16

Gevolgen herziene Klimaatinstallaties F-gassenverordening verbruiken onnodig veel energie

Het Europese Parlement, de Europese Raad en Europese Commissie hebben overeenstemming bereikt over een nieuwe F-gassenverordening. Het Europees Parlement heeft de nieuwe verordening op 12 maart 2014 aangenomen. Deze verordening treedt per 1 januari 2015 in werking in alle 28 Europese lidstaten.

Uit onderzoek blijkt dat klimaatinstallaties in veel gebouwen niet voor 100% functioneren en daardoor onnodig veel energie verbruiken en klachten veroorzaken. Door simpelweg de installaties te laten functioneren zoals in de ontwerpfase bedoeld was – afgestemd op het daadwerkelijke gebruik van het gebouw – kunnen substantiële De nieuwe Europese F-gassenverordening geldt voor alle energiebesparingen worden bereikt. Dergelijke besparingen zijn goed voorHet het nieuwe milieu, de EU-klimaatdoelstellingen schema ziet er als volgt uit: gehalogeneerde fluorkoolwaterstoffen (HFK) met een Global en bovenal de portemonnee van eigenaar/gebruiker. • 5-50 ton CO2-equivalent – 1x per 12 maanden (was Warming Potential (GWP) >150. Deze koudemiddelen 3-30 kilo koudemiddel) komen voor in talloze klimaatinstallaties en koelsystemen. • 50-500 ton CO2-equivalent – 1x per 6 maanden (was Voor gebouwbeheerders en eigenaren van koelen klimaatTekst: Coen van de Sande 30-300 kilo koudemiddel) installaties kan dit grote gevolgen hebben. • > 500 ton CO2-equivalent – 1x per 6 maanden maar De belangrijkste wijzigingen voor de eindgebruiker zijn de automatische lekdetectie verplicht (was >300 kilo frequentie van lekcontroles aan de installatie en de uitfaseHoe komt het toch dat veel klimaatinstalverhoogd energieverbruik en comfortklachkoudemiddel)Ergo, veel opdrachtgevers bezuinigen op ring van koudemiddelen met een hoog GWP. laties in gebouwen te veel energie gebruiken onderhoud en beheer en realiseren zich niet ten en daardoor een aanzienlijke teruggang en voor comfortklachten zorgen, zal menig in productiviteit van de mensen die werken in dat daardoor het energieverbruik van hun Frequentie lekcontroles het betreffende gebouw. Logboeken gebouw toeneemt en de productiviteit van beheerder/exploitant zich afvragen. De frequentie van de lekcontroles wordt vanaf 1 januari Voor het logboek of apparatuurregister geldt een registraOnderzoek dat in het verleden is uitgehun personeel afneemt met als gevolg een 2015 niet meer uitgevoerd op basis van de koudemidtieplicht voor alle lekcontroles. Dit betekent dat ook de onAanbesteding voerd door TNO en Halmos (Rooijakkers en stijging van kosten in plaats van een daling. delinhoud van de installatie in kilo’s, maar op basis van de dergrens voor het verplicht bijhouden van een logboek per Een andere oorzaak ligt in de manier van Scholten, 2006) heeft aangetoond dat het inhoud in CO2-equivalenten. De Europese Commissie vindt 1-1-2017 verandert van >3 kilo naar >5 ton CO2-equivalent. aanbesteden van onderhoud en beheer, deze Oplossingen al bij de overdracht van de gebouwen door dat de installaties met het grootste ‘aardopwarmingsvermoDe eigenaar en de installateur moeten de gegevens vanuit vindt nog in veel gevallen plaats op de traditi- De oplossingen voor de hierboven beschrede bouwende partijen aan de beheerders in gen’ het vaakst gecontroleerd moeten worden op lekkade logboeken 5 jaar bewaren. ven problematiek zijn al voorhanden maar onele manier; namelijk onderhoud en beheer 85% van de gevallen misgaat. De informatie ges. Dit kan ingrijpende gevolgen hebben voor het aantal worden op dit moment slechts door een op basis van inspanningsverplichtingen (verover ontwerp, instelling en inregelen van de Kenplaten beperkt aantal koplopers toegepast. lekcontroles van de installaties in uw beheer. vang jaarlijks luchtfilters, smeerlagers e.d.). gebouwinstallaties wordt onvolledig overgeVanaf 2017 moeten nieuw op de markt geplaatste apparaZo moet een installatie met 13 kilo R507A (GWP 3985) nu Door informatie door alle partijen in de dragen waardoor beheerders en exploitanten Contractors/installateurs worden bij deze tuur/installaties worden voorzien van kenplaten/etiketten, één keer per jaar gecontroleerd worden. Vanaf 2015 is dit bouwketen bestaande uit opdrachtgevers, het onderhoud en beheer van hun gebouwen wijze van aanbesteden op geen enkele wijze die naast het type koudemiddel en de hoeveelheid in kilo’s tweemaal zo veel. Een installatie daarentegen met 73 kilo getriggerd om prestaties van de installaties te architecten, ingenieursbureaus, aanneaanbesteden en laten uitvoeren op basis van ook het GWP van het koudemiddel en de hoeveelheid CO2R32 (GWP 675) wordt nu twee keer per jaar gecontroleerd, mers, installateurs en toeleveranciers tijdens handhaven gebaseerd op ontwerpcondities deze onvolledige gegevens. De contractor/ equivalent bevatten (in de taal van het land waarin het op maar vanaf 2015 nog maar één keer per jaar. de initiatie, bouw en beheerfase van een en/of feitelijk gebruik van het gebouw. installateur die het onderhoud en beheer in de markt wordt gebracht). Als het een hermetisch gesloten Een uitzondering op deze regel geldt voor installaties met bouwwerk gestructureerd op te slaan in een Ook hierdoor ontstaat op termijn een degraopdracht krijgt, zal dit naar eer en geweten apparaat betreft, moet dit ook worden vermeld. een koudemiddelinhoud <3 kilo. Deze zijn in het kader van Bouwwerk Informatie Model (BIM) zal deze datie in functioneren van gebouwinstallaties oppakken maar doordat volledige informaeen overgangsperiode vrijgesteld van lekcontroles tot 1 informatie tijdens de gehele levensduur van met als gevolg de al genoemde comforttie ontbreekt, ontstaat bij nagenoeg iedere Koudemiddeldit met hoog GWP januari 2017. bouwwerk toegankelijk blijven voor alle onderhouds- of reparatieactiviteit een situatie klachten en een verhoogd energieverbruik. De kern van de herziening van de F-gassenverordening is relevante partijen en dan vooral voor partijen die steeds verder afwijkt van de optimale ont- Ondanks dat deze zaken al jaren bekend een geleidelijke afbouw van het op de markt brengen van Opmerking hierbij is dat, indien installaties zijn voorzien van actief in de beheerfase. Hierdoor kan het op zijn, lijkt hierin anno 2013 nog steeds niet op werpspecificaties. Hierdoor ontstaan slecht HFK’s met een GWP >150. Het op de markt brengen van een lekdetectiesysteem, deze frequentie kan worden gehaleen verkeerde manier onderhouden en behefunctionerende installaties met als gevolg een grote schaal verbetering te zijn opgetreden. HFK’s wordt teruggebracht van 100% in 2015 naar 21% in veerd. Elke 12 maanden moet dit systeem gecontroleerd 2030. worden op goed functioneren.

72 56

juni 2013 | duurzaam gebouwd juni 2014 | duurzaam gebouwd

DG 22.indd 72 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 56

07-06-13 13:43 19-05-14 17:16

Het volledige terugfaseringschema is: • 2015 - 100% • 2016-2017 - 93% • 2018-2020 - 63% • 2021-2023 – 45% • 2024-2026 – 31% • 2027-2029 – 24% • 2030 – 21%

Bijvulverbod Eén van de extra maatregelen is het verbod op bijvullen van koelinstallaties, die gevuld zijn met een HFK met een GWP groter dan 2500 (zoals R404A en R507A). Dit ziet er als volgt uit: • Bijvulverbod voor installaties met een nieuw geproduceerd HFK-koudemiddel met een GWP >2500 per 1 januari 2020 • Bijvullen toegestaan met geregenereerd/gerecycleerd HFK-koudemiddel tot 1 januari 2030

Het bijvulverbod geldt niet voor: • installaties met een koudemiddelinhoud <40 ton GWP (lees <10 kilo R507A/R404A) • militaire apparatuur • vriestoepassingen die met een temperatuur werken lager dan -50 °C.

Quota HFK’s Er komt een quotasysteem waarbij importeurs en fabrikanten quota krijgen toegewezen op basis van het gemiddelde van de door hun gerapporteerde hoeveelheden HFK’s die zij op de markt hebben gebracht tussen 2009 en 2012. Dit betekent dat HFK’s straks niet meer onbeperkt leverbaar zijn. Een reden om te zorgen dat u een installatie heeft die gebaseerd is op de toekomst. Alternatieven kunnen bijvoorbeeld Natuurlijke Koudemiddelen of HFO’s (synthetische koudemiddelen met een GWP <150) zijn.

Nieuwbouw verboden Om de terugfasering extra kracht bij te zetten, is er een aantal verboden in de verordening opgenomen voor het nieuw op de markt brengen (nieuwbouw) van apparaten en installaties. Dit zijn: • Huishoudelijke koelen vrieskasten GWP >150 per 1-1-2015 • Hermetisch gesloten commerciële koelen vrieskasten GWP >2500 per 1-1-2020 • Hermetisch gesloten commerciële koelen vrieskasten GWP >150 per 1-1-2022 • Stationaire koelen klimaatapparatuur/installaties GWP >2500 per 1-1-2020 • Centrale koelsystemen voor commerciële koeling (retail&food) met een koelvermogen >40 kW en een GWP >150 per 1-1-2022. Dit geldt niet voor cascadesystemen, hierbij mag het primaire circuit gevuld zijn met een GWP <1500 • Mobiele hermetisch gesloten airco’s GWP >150 vanaf 2020 • Single split-airco’s met een koudemiddelinhoud <3 kilo en een GWP >750 vanaf 2025

Gecertificeerde installateurs Alleen gecertificeerde bedrijven mogen HFK-koudemiddelen aan- en verkopen. Dit is een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor leveranciers en installateurs. Er komt geen verbod op het in de fabriek voorvullen van apparatuur/ installaties. Wel zijn producenten gebonden om voorgevulde apparaten/installaties te registreren en te voorzien van een conformiteitsverklaring. Ook worden de voorgevulde koudemiddelen opgenomen in het quotasysteem. Tevens mogen voorgevulde apparaten/installaties alleen nog maar worden verkocht aan gecertificeerde bedrijven of aan eindgebruikers die kunnen bewijzen dat de installatiewerkzaamheden worden uitgevoerd door een gecertificeerd bedrijf. NVKL-erkende installateurs zijn bedrijven in de koeltechniek en klimaatbeheersing die alle certificeringen in huis hebben. Wilt u weten wat de gevolgen van de nieuwe F-gassenverordening voor uw installaties zijn? Neem dan contact op met een van de NVKL-erkende installateurs. Zij zijn op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de markt en kunnen u een goed advies geven. Een overzicht van alle NVKL-installateurs staat op www.nvkl.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 57

57 19-05-14 17:16

Onze route naar ‘NUL’ Nul op de meter

STILSTE MV-BOX

Met de Inventum ventilatiewarmtepompen

ECOLUTION CONCEPTEN

is iedere gradatie van energetisch renoveren mogelijk. Hybride, waar HR ketel en ventilatiewarmtepomp samen

ENERGIEREDUCTIE

de woning voorzien of bij renovatie met een superschil als stand alone met het Inventum renulvatieconcept. Met dit concept is “nul op de meter” eenvoudig haalbaar.

LABEL SPRONG

ENERGIECONCEPTEN

CO2 REDUCTIE

Eenvoudig één mail sturen naar info@inventum.com en ook u maakt grote sprongen in de renovatiemarkt.

Onze partners in duurzaam AA installaties Akkerman B.V. Algemene service dienst Breman Aqualon Aart van Herk Aqualon van Herk AVM Service B.V. Baalbergen installatiebedrijf Becker Installatietechniek Bert van Es Installatietechniek B.V. Birkhoff B.V. Bogro Snelrewaard B.V. Bos installatiewerken Boumans Installatietechniek Combi B.V. Coster Warmtetechniek B.V. De Leeuw Installaties BV De Leeuw installatietechniek Dom. van de Bergh Technische Installaties Draaijer Installatie Techniek B.V. Eneco Installatiebedrijven Midden Eneco Installatiebedrijven Midden Regio Heuvelrug Eneco Installatiebedrijven Noordwest Eneco Installatiebedrijven Zuidwest Energiewacht Assen Energiewacht groep Gorredijk Energiewacht groep Zwolle Eurobad van Heugten Francken & Vermeij B.V. Gasservice Noord Holland B.V. Geas Energiewacht B.V. GEBA Install B.V. Gijsbers installatie Grondman Installatietechniek Grotenhuis Installatie Buro Hajnadi Klimaattechniek

Hak Installatieservice b.v. Hakkesteegt Installatietechniek b.v. Hans van ‘ t Hullenaar BV Heijkoop Installatiebedrijf b.v. Hemmes & Langeland Installatietechniek Huisman Warmtetechniek BV Installatiebedrijf A. Tromp B.V. Installatiebedrijf D.A. Vermaas Installatiebedrijf De Wit Installatiebedrijf E. Muis Installatiebedrijf Eindhoven Installatiebedrijf J. Coenders Installatiebedrijf Joop Keyzer b.v. Installatiebedrijf Kerkhof Installatiebedrijf Klok BV Installatiebedrijf Martin van Grieken B.V. Installatiebedrijf P. Voss BV installatiebedrijf Peter Megens Installatiebedrijf Peter Megens Installatiebedrijf Schoormans Installatiebedrijf Snijders Installatiebedrijf Stravers installatiebedrijf Ter Beek Installatiebedrijf van Damme & van de Vijver b.v. Installatiebedrijf van der Helm Installatiebedrijf Velo van der Bij Installatiebedrijf Vis B.V. Installatiebedrijf Zweerink BV Installatietechniek Groen B.V. Installatietechniek Mennink & van Zijl B.V. Installcenter Egas BV Installtech J. Lievers b.v.

J. van der Lely BV Jac van Zeijl b.v. Jim de Groot Installatie Techniek Jonkers Warmte- en Installatie Techniek VOF Kasto Service Keizer Enschede Kemkens Kemkens Oss Kerskes Warmtetechniek Kerssens Kievit Warmte b.v. Knol Installatietechniek Kruijswijk Service Centrale Verwarming Lanting Technische Installaties Lebbinck Sanitair Leenen Installatietechniek Leo Martens Verwarming & Sanitair Leune Installatie B.V Lood. Van Wijngaarden BV Loodgieters & installatiebedrijf Gerrie Rappange B.V. Loohuis Installatietechnieken BV Luijten Verwarming b.v. Mampaey Installatietechniek b.v. Mavegas B.V. Mercurius Warmte Service BV Nieuwbouw Nillesen Groesbeek BV Ooms Installaties Oostendorp installatietechniek P. de Vries Installatietechnieken BV P. Jansen Installatietechniek b.v. P.A. van den Dijssel B.V. Paans Installatiebedrijven Piels technische installaties Pleunis installaties

Pranger - Rosier BV Rooijakkers installatietechnieken Schulte Technisch Installatiebedrijf Service en Onderhoudsbedrijf Midden Nederland b.v. Sjef Ubaghs Installatietechniek Snijders installatiebedrijf Technisch bureau G. J. Van Slooten Technisch bureau Wahlen & Jongkind Technisch Buro TOM Technisch installatie en adviesbureau Verkuylen bv Technische Buro van de Beucken b.v. The Plumbers Tieleman Installatie Van Dam Installatiebedrijf BV Van Delft Installatie BV VAN DEN HOFF Installatiebedrijf Van Kooten BV Van Nes Installatiebedrijf Van Schaik Verwarming Van Thiel Optimaal Volta Limburg Vorstermans Klimaattechniek Vroegh & Hobbel BV W. Komhoff bv Warmtepomp Techniek Zoetermeer Warmteservice Westland CV Wassink Installatie Werkendamse Verwarmings Centrale b.v. Wieman en Sluijs B.V. WKS (Wolf Klimaat Service) Technisch Installatie Buro Smid Installatiebedrijf Vehof BV

DUURZAME ENERGIE

VENTILATIE- EN WARMWATERSYSTEMEN

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 58 Adv Duurzaam gebouwd_A4_14191.indd 1

www.inventum.com 19-05-14 17:16 29-04-14 09:00

2014

4 09:00

Revolutionair

Slim, stil en energiezuinig DYKA AIR, aangevuld met de vraaggestuurde ventilator

Het Duco CO2 system benut de aerodynamische vormgeving

van Duco, is de totaaloplossing voor woonhuisventilatie.

van DYKA AIR maximaal, zonder energie te verspillen.

De kunststof ventilatiekanalen zijn geschikt voor nieuwbouw

Het

en renovatie. Elke installateur kan het systeem makkelijk

maakt

monteren of op maat maken. Desgewenst levert DYKA

kunststof

complete prefab sets, direct vanaf tekening.

Met een EPC winst tot 0,21!

vraaggestuurd, de

DucoBox

stil

perfecte

ventilatiesysteem

energiezuinig. motor elke

voor

Dat het

woning.

Bel DYKA voor een demonstratie: 0521-534911

www.dyka-air.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

2014-DYKA DUCO EPC 0,21_Duurzaam Gebouwd.indd 1 OPMAAK DGAIR 26 NIeuw.indd 59

28-04-14 17:16 16:18 19-05-14

Maatschappelijk ondernemen toetsen aan nieuwe MVO-regeling De bouwsector en de toeleverende industrie hebben een eigen erkenningsregeling op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen: ‘Bouwen aan MVO’. SKGIKOB heeft de regeling ontwikkeld. Aan de hand van vijf thema's kunnen bedrijven hun eigen duurzame doelstellingen creëren. Brancheverenigingen hebben meegewerkt aan de totstandkoming van de erkenningsregeling. ‘Bouwen aan MVO’ moet vooral het MKB in de bouwsector en de toeleverende industrie aanspreken. “Veel bedrijven zoeken naar methoden om hun bedrijfsvoering langs de meetlat van maatschappelijk verantwoord ondernemen te leggen”, zegt Remco Kruit, manager systeemcertificatie bij SKG-IKOB. “We hadden geen goed instrument om daar invulling aan te geven. Het doel is een werkbare regeling voor het MKB, waarin alle aspecten van maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn belicht en waarbij de ondernemer zelf speerpunten kan kiezen. We hebben daarbij aangesloten bij bestaande regelingen zoals ISO 14001, OHSAS 18001 en de CO2 Prestatieladder.”

Groeimodel SKG-IKOB presenteert de erkenningsregeling als een groeimodel. Bedrijven kunnen hun eigen maatschappelijke ambities bepalen. ‘Bouwen aan MVO’ kent vijf thema’s: Bestuur en Management, Mens en Werk, Klant, Milieu en Maatschappij. Voor elk onderwerp zijn vijf ontwikkelingsfasen. Een bedrijf kiest zelf voor elk thema welke fase het wil bereiken. De fasen zijn Bewust worden, Toepassen, Beheersen, Verbreden en Uitblinken. “Zo moet een bedrijf voor het thema Milieu in de bewustwordingsfase aan de wetgeving en branchevoorschriften voldoen”, legt Kruit uit. “In de fase Uitblinken moet sprake zijn van een aantoonbare nul-emissie of een positieve bijdrage aan het milieu.” Hierbij worden objectieve criteria beoordeeld op de onderwerpen vervuiling, de uitputting van (natuurlijke) hulpbronnen, klimaatverandering en de aantasting van de biodiversiteit van de omgeving. Het certificaat van SKG-IKOB laat voor elk thema zien in welke fase het bedrijf zich bevindt.

Bestuur en management In het thema ‘Bestuur en Management’ zijn criteria opgenomen voor het omgaan met belanghebbenden, transparantie, verantwoording en ethisch gedrag. Dit thema speelt een belangrijke rol voor de kaders en randvoorwaarden waarbinnen maatschappelijk verantwoord wordt ondernomen. De controle op de naleving (‘governance’), de actieve ondersteuning en overtuiging van het management maken dat er succesvol wordt voldaan aan MVOdoelstellingen. Remco Kruit.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 60

19-05-14 17:16

Mens en Werk In het thema ‘Mens en werk’ zijn criteria opgenomen voor arbeidsrecht, arbeidsrelatie, personeelsbeleid, gezondheid en veiligheid en persoonlijke ontwikkeling. De kern van dit thema is een gezonde en duurzame arbeidsrelatie tussen werkgever en werknemer en andere partijen met een arbeidsrelatie, zoals onderaannemers en zzp’ers.

Klant en Milieu Het thema Klant kent criteria voor communicatie en informatie, contractvorming, gezondheid en veiligheid, duurzame consumptie, dienstverlening en het oplossen van klachten en geschillen, privacy en gegevensbescherming. Het voldoen aan de thema-eisen leidt tot tevreden en loyale klanten. In het thema Milieu zijn criteria opgenomen voor vervuiling, afval en gevaarlijke stoffen, hulpbronnen, klimaatverandering en milieubescherming (biodiversiteit en herstel van natuurlijke leefgebieden).

Maatschappij

aanpak om werkmethoden en processen te wijzigen. Hierdoor ontstaat er een visie. In de Beheersfase is een bedrijf in staat om ontwikkelingen in de bouwsector te volgen en structureel en organisatiebreed toe te passen. In de fase ‘Verbreden’ verlegt het bedrijf zijn grens van MVO-activiteiten van de directe omgeving naar de indirecte omgeving, de keten. Er is dan sprake van een bredere samenwerking met meer belanghebbenden. In de fase ‘Uitblinken’ is er geen separaat programma meer voor bedrijfsactiviteiten: de organisatie is een MVO-organisatie.

De uitvoering SKG-IKOB controleert op de eisen van het reglement ‘Bouwen aan MVO’. Eenmalig wordt een toelating uitgevoerd, daarna is er jaarlijks een controle. Bedrijven krijgen een reductie op de tijdsbesteding als onder meer één van de volgende regelingen al is geïmplementeerd: OHSAS 18001, ISO 14001, CO2 Prestatieladder, VCA, MVO-wijzer, MVOPrestatieladder, CO2-footprint. Na de toelating ontvangt het bedrijf een erkenningsverklaring.

Het thema Maatschappij gaat over de maatschappelijke betrokkenheid van de organisatie: het stimuleren van (lokale) werkgelegenheid en lokale initiatieven, het beschermen van de lokale cultuur en het erfgoed en het bijdragen aan maatschappelijke vraagstukken zoals jeugdwerkloosheid. Dit thema bevat criteria voor de maatschappelijke betrokkenheid, opleiding en ontwikkeling, werkgelegenheid, inkomen en welzijn.

Brancheverenigingen

Ontwikkelingsfasen

SKG-IKOB maakt kwaliteit in de bouw herkenbaar. Voor meer informatie kunt u deel A downloaden op www.ikobbkb.nl/mvo.html of contact opnemen met Remco Kruit via het e-mailadres (kruit@ikobbkb.nl) of via het telefoonnummer 06-13041957.

Bewustwording van de onderwerpen die binnen MVO relevant zijn, is de eerste fase. Hierin gaan bedrijven op zoek naar informatie waardoor kansen zichtbaar worden. De inspanningen zijn gericht op de eigen organisatie. In de fase ‘Toepassen’ komt het aan op een gestructureerde

De regeling is ontwikkeld in nauwe samenwerking met de brancheverenigingen AFNL (Aannemersfederatie Nederland), VMRG (Vereniging Metalen Ramen en Gevelbranche), KNB (Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek), VHS (Vereniging fabrieken van Hang- en Sluitwerk) en VKG (Vereniging Kunststof Gevelelementenindustrie). IKOB-BKB, SKG en SKW Certificatie maken deel uit van SKG-IKOB.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 61

61 19-05-14 17:16

Liever integraal gekleurd?

NIEUW Ontdek de eerste duurzame volledig gekleurde kunststof kozijnen en bespaar op energie, niet op comfort & design.

Maak een gratis afspraak met onze commercieel adviseur.

Kijk op www.deceuninck.nl

Ramen, deuren en luiken

Tuintoepassingen

KLEURD ˚ GE 60

New is now. Daarom lanceert Deceuninck Omniral, een nieuwe generatie energiezuinige, kostenbesparende kunststof deuren en kozijnen die volledig gekleurd zijn. Het effect is subliem. De kozijnen vormen een integraal geheel met uw interieur. Ze zijn ontwikkeld om snel en luchtdicht in te bouwen. Door de combinatie van hoogwaardige materialen en superisolerende innovatieve technieken (Linktrusion) zijn ze daarnaast uiterst duurzaam. De ruime Omniralkleurenkeuze is van toepassing op zowel de Zendow als Zendow#neo series.

Uiterst duurzaam Uitstekende isolatiewaarde (A+++) Perfect inbraakveilig 100% recyclebaar Uni- of Bicolor gekleurd Goedgekeurde topkwaliteit

Dak & Gevel

A+++

Binnentoepassingen

Deceuninck nv - Benelux Bruggesteenweg 164 • BE-8830 Hooglede-Gits (BE) T +32 51 239 272 • F +32 51 239 261 • belux@deceuninck.com • www.deceuninck.be (NL) T +31 76 561 78 34 • F +31 76 750 23 53 • deceuninck.kunststof@deceuninck.com • www.deceuninck.nl

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 62

19-05-14 17:16

Xxxxxxx

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 63

63 19-05-14 17:16

Volgens Search ziet markt kansen van milieu en duurzaamheid

‘Duurzaamheid is een businessmodel’ Bij Search draait alles om feiten. Door data te combineren, bieden ze klanten integrale oplossingen. “Met onze positieve, no-nonsense aanpak willen we bijdragen aan een gezondere, veiligere en duurzamere bebouwde omgeving.” Hierin gaat het inspectiebureau ver, getuige onder meer zijn nieuwe labelsystematiek en zijn initiatieven op het gebied van circulaire economie. Tekst:Tim van Dorsten Michel Baars: “Alleen met duurzaamheid komen we uit de crisis.”

Halverwege het gesprek lucht Michel Baars, bedrijfsdirecteur bij Search Ingenieursbureau, zijn hart. “Duurzaamheid draait echt niet alleen om een beter milieu. Het heeft betrekking op het totale businessmodel. Door duurzaam te ondernemen kunnen bedrijven hun kosten reduceren en winst maken. We merken dat dit steeds meer gaat leven.” Voor dit inspectiebureau, wiens hoofdkantoor in het Brabantse Heeswijk staat, was de duurzaamheidsgedachte vanaf het eerste moment leidend. Search startte in 1994 als laboratorium op het gebied van asbestonderzoek. “AnneMarie Rakhorst is dit bedrijf destijds gestart met als doel de bebouwde omgeving gezonder, veiliger en duurzamer te maken. Volgens die doelstelling werken we nu nog steeds.”

Nuchter en no-nonsense Dit bleek de juiste insteek, want een jaar later had Search een adviesbureau op het gebied van kwaliteitszorg en een

opleidingsinstituut opgericht. “Dat kwam door de combinatie van onze nuchtere, no-nonsense aanpak met de verregaande klantvraag. We werken met en redeneren vanuit feiten; we adviseren onze klanten door data te interpreteren. Blijkbaar sprak en spreekt dat vastgoedondernemers aan.” Hierdoor ontstond een tweede tak: terwijl Search zich aan de ene kant ontwikkelde tot marktleider in het asbestonderzoek en -advies, richtte het bedrijf ook zijn ingenieurstak op om de verbreding van zijn dienstenpakket door te zetten. Search richt zich voornamelijk op de bestaande bouw. “Als ingenieursbureau krijgen we regelmatig adviesvragen over nieuwbouwprojecten, maar de renovatie van de bestaande bouw blijft onze corebusiness. Maandelijks bestaat zo’n 95% van onze 800 à 900 projecten uit opdrachten in de bestaande bebouwde omgeving.”

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 64

19-05-14 17:16

Partner uitgelicht

Duidelijk en eerlijk

Due dilligence Voordat een investeerder instapt met een investering, voert hij meestal eerder een onderzoek uit. Een onderzoek van een bestaande onderneming wordt meestal een due dilligence genoemd. Afhankelijk van het bedrag kan zo’n onderzoek alle facetten van het succes van een onderneming omvatten. ‘Due dilligence’ betekent letterlijk ‘verschuldigde inzet’: het onderzoek draait erom erachter te komen wat het bedrijf heeft opgebouwd en hoe deze waarde naar de toekomst moet worden verrekend.

Duurzaamheid is winst Search’ advies komt altijd neer op het verduurzamen van het gebouw. “Alleen met duurzaamheid komen we uit de crisis”, verklaart Baars. “Voor ons advies combineren we verschillende data. Deze gebruiken we om tot integrale oplossingen te komen om geld te besparen. We komen dan al snel uit op het verduurzamen van het gebouw: het geld dat het inzittende bedrijf niet meer aan energiekosten hoeft te betalen, kan het op andere plekken besteden. Denk bijvoorbeeld aan innovatieve producten. Verduurzaming betekent dan dus ook een concurrentieslag.” Een ander voordeel van verduurzaming is dat een bedrijf minder afhankelijk is. “Als een bedrijf gehuisvest is in een volledig energiezuinig pand, gebruikt het bijvoorbeeld energie dat het zelf opwerkt. Het bedrijf is dan niet meer afhankelijk van Russisch gas.” Bij de daadwerkelijke bouw is Search niet betrokken, maar het bedrijf houdt wel graag een oogje in het zeil. “Klanten benaderen ons voor ons advies, dus zien we ook graag dat onze conclusie wordt uitgevoerd. Steeds meer klanten stellen dit op prijs en willen een uitgebreidere begeleiding.”

Die verregaande klantenvraag heeft eind vorig jaar geresulteerd in een nieuwe dienst: Technisch Beheer. “Klanten vragen hiernaar als hun wensen op het gebied van verduurzaming niet direct haalbaar zijn. We vonden het jammer om ons hele gebouwdossier af te staan, nadat we het benodigde advies hadden gegeven. Zo behouden we onze kennis over het pand en kunnen we het toe blijven passen.” Search zet deze dienst in als ze langdurig bij de renovatie van een gebouw betrokken is. “Denk hierbij aan vijf à zes jaar. Stap voor stap begeleiden we het betreffende bedrijf naar zijn uiteindelijk doel.” Dit is bijvoorbeeld het geval bij projectontwikkelaar OVG. “Wij mochten deze opdrachtgever ondersteunen bij de aankoop van acht gebouwen in Nederland. Wij vervulden de complete technische due diligence (zie kader). Met de informatie die we hierdoor op het gebied van onder meer techniek, milieu, brandveiligheid en energie verzamelden, hebben we naast een duidelijk risicoprofiel ook een integraal duurzaamheidsadvies gegeven. Na de aankoop hebben we aangeboden het technisch beheer van het vastgoed op ons te nemen. We beschikken immers over alle kennis van de gebouwen en hebben specialisten op alle thema’s in eigen beheer. Zo kunnen we ook zelf leiding geven aan het verduurzamen van het vastgoed. Daarnaast delen we graag onze kennis met onze klanten en helpen hen graag verder.”

Grondstoffeninventaris In de dienstverlening voor de projectontwikkelaars, eigenaren van maatschappelijk vastgoed en woningcorporaties heeft Search ook een ontwikkeling doorgemaakt. “Hierbij richten we ons de laatste jaren vooral op de circulaire economie.” Een opdrachtgever wil bijvoorbeeld een kantoorpand in

De hoofdvestiging van Search in het Brabantse Heeswijk.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 65

65 19-05-14 17:16

www.osram-benelux.com

Licht is efficiënt LED lichtoplossingen voor kantoren OSRAM introduceert de Siluette® LED, de LUNIS® 2 mini LED en de Mira® LED. Drie stijlvolle en moderne armaturen waarmee kantoren en werkplekken energie-efficiënt kunnen worden verlicht. Kijk voor het uitgebreide assortiment op www.osram-benelux.com of www.siteco.com

Light is OSRAM

juni 2014 | duurzaam gebouwd

Office nw style x 297 mm 201466NL.indd 1 OPMAAK DG 210 26 NIeuw.indd

31-3-2014 16:00:21 19-05-14 17:16

00:21

Partner uitgelicht

Duo-label Met haar nieuwe labelsystematiek ‘Duo-label’ verenigt Search de belangen van de eigenaar en de huurder van het te renoveren pand. Dit label brengt als eerst de huidige energieprestatie van het pand in kaart met behulp van het zogeheten Energie Prestatie Advies (EPA). “Een EPA-adviseur onderzoekt en berekent de energieprestatie van een pand, uitgedrukt met de Energie-Index en bijbehorend verplicht label”, legt Baars uit. Dit is de nulmeting. “De eigenaar en de huurder krijgen allebei een aparte rapportage, met hierin een geheel eigen advies over de relevante maatregelen. Deze adviezen zijn gebaseerd op de werkelijke verbruiksgegevens en onze eigen ervaring met het verduurzamen van bestaande gebouwen en organisaties. Onze opdrachtgever ontvangt beide rapportages.” Met dit advies weet de opdrachtgever wat hij op korte, middellange en lange termijn kan doen om het pand te verduurzamen. “En wat dit financieel oplevert. Natuurlijk begrijpen we dat niet alle maatregelen in één keer worden doorgevoerd. Daarom kijken we mee op welke logische momenten de klant aan de slag kan. Daarnaast verzorgen we praktische en betaalbare tips, die direct zijn uit te voeren.” Als vastgoedeigenaar en huurder samenwerken om de energieprestaties van een verhuurd pand te verbeteren, levert dit meer op. “Met twee verschillende (financiële) belangen wil het in zo’n samenwerking wel eens botsen. Een gesplitst inzicht in het energievraagstuk biedt de mogelijkheid om verduurzaming voor beide partijen interessant te maken”, aldus Baars.

Duurzaam slopen.

Den Haag ombouwen naar een woonomgeving. “Voor hem hebben we een grondstoffeninventarisatie gemaakt”, legt Baars uit. “We onderzoeken de samenstelling van het gebouw om erachter te komen welke grondstoffen nog bruikbaar zijn.” Elke grondstof beschikt over een bepaalde waarde. “Zo’n inventarisatie geeft ons en onze klant inzicht in wat een gebouw bevat en welke producten geschikt zijn voor hergebruik.” Volgens Baars kost het niets extra. “Wij zorgen ervoor dat het materiaal er verantwoord uit wordt gehaald en hoogwaardig wordt hergebruikt. Hetzij in het nieuwe pand, hetzij in een ander pand.” Deze manier van aanpak heeft Search al bij diverse projecten het BREEAM Sloop-certificaat opgeleverd. Hij pleit ervoor dat meer van grondstoffeninventarisaties gebruik moet worden gemaakt. “Dit staat ook vermeld in het Bouwbesluit. Helaas wordt dit nog niet zo vaak opgevolgd.”

Circulaire steden De beschikbare grondstoffen hoeven niet per se in het te renoveren pand opnieuw te worden gebruikt. “We kennen de markt en weten welke grondstoffen we kunnen verkopen. Dat deel nemen wij voor onze rekening.” Vandaar dat Search afgelopen maart heeft gezorgd voor een samenwerkingsverband van zeven koplopers uit het bedrijfsleven in Amsterdam: Circulaire Stad. “Amsterdam is nu concreet aan de slag met het sluiten van de kringlopen bij sloop-, renovatie- en nieuwbouwprojecten om de bouwketen te verduurzamen”, vertelt Baars trots. “In Rotterdam bestaat dit samenwerkingsverband al langer, onder de naam van Rotterdam Cirkelstad.” Deze samenwerkingsverbanden op basis van de circulaire economie zijn niet alleen duurzaam, maar ook lucratief. “De EU heeft berekend dat dit soort samenwerkingsverbanden in potentie alleen al in Nederland € 50 miljard kunnen opleveren. Op Europees niveau ligt dat bedrag op € 500 miljard.” Wat dat betreft is de wereld wel veranderd in zeventien jaar tijd, geeft Baars aan. “Toen ik destijds bij Search aan de slag ging, had ik onder meer een achtergrond in de milieukunde. Destijds zag de markt het milieu als risico en als kostenpost. Inmiddels is dit veranderd: de markt ziet nu de kansen en mogelijkheden van milieu en duurzaamheid.”

‘Bij renovatie zou meer van grondstoffeninventarisaties gebruik moet worden gemaakt, zoals vermeld staat in het Bouwbesluit’ duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 67

67 19-05-14 17:16

Wédéflex. Powered by passion.

Al 35 jaar duurzaam gebouwde daksystemen!

4068

Wédéflex Duurzame Daksystemen, Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073gebouwd -gebouwd 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl juni 2014 ||duurzaam oktober 2013 duurzaam

DG 22.indd 38 HR_WED3416 OPMAAK DGadv 26 bouwwereld NIeuw.indd maart 6840 V2.indd 1 OPMAAK DG 23-compleet.indd

07-06-13 15:56 13:41 07-03-13 10:28 19-05-14 17:16 15-10-13

1150

Xxxxxxx

Verwezenlijk uw visie met onze technologie.

Innovatieve gevelsystemen Laat u niet in uw ontwerp beperken en ontdek de vele creatieve mogelijkheden van ROCKWOOL gevelsystemen. Bekijk onze innovatieve buitengevelisolatiesystemen en geventileerde gevelsystemen op www.rockwool.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2014

13:41 10:28 15:56

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 69 115033_Rockwool_Facade-Campaign_Ads_Dutch_A4.indd 1

69 19-05-14 17:16 19/12/13 16.04

Comfor tVentilatie MEER DAN EEN VITAAL BINNENKLIMAAT

Verwarming

Koeling

Ventilatie

Filtering

ComfortVentilatie is een prestatiegarantie. Een prestatiegarantie voor een vitaal binnenklimaat. Zehnder - J.E. StorkAir biedt u de perfect passende ventilatie oplossing, voorzien van een prestatiegarantie op geluid, energie, luchthoeveelheid en luchtkwaliteit. Deze prestatiegarantie geven wij u op basis van onze jarenlange kennis en ervaring, hoog serviceniveau en uitgebreid producten dienstenaanbod. Met de online ComfortVentilatie Wijzer selecteert u via een helder stappenplan uw ventilatieoplossing voor uw project. Dit digitale advies kunt u alvast gebruiken als voorselectie om met ons verder in gesprek te gaan. U vindt deze tool op www.zehnder-jestorkair.nl/comfortventilatie Een extra digitale dienst die u in de voorfase tijd bespaart. Dat is toch wel erg comfortabel.

Zehnder Group Nederland ∙ Lingenstraat 2 ∙ 8028 PM Zwolle ∙ T 038 429 69 11 www.zehnder-jestorkair.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 70 144485-01 Advertenties ComfortVentilatie Building Holland magazine na de beurs.indd 1

19-05-14 17:13 17:16 02-05-14

Building Holland

Vervolg vernieuwde Building Holland: 31 maart – 2 april 2015

Samenwerking en klanten staan centraal tijdens #HetNieuweBouwen Het eerste Round Table-debat met van links naar rechts Ronald Scheurholts, Ineke Dezentjé, Mark Frequin, Claudia Reiner en Maxime Verhagen. Boven dagvoorzitter Frenk van der Linden.

Van 6 tot en met 8 mei stond Amsterdam RAI in teken van Het Nieuwe Bouwen tijdens het geheel vernieuwde event Building Holland. Onder meer dankzij Keynotes, Masterclasses, Workshops en de eerste editie van het Green Tie Gala werd volop kennis gedeeld en netwerken ontsloten tussen de integrale vastgoed en bouwbranche. Op deze acht pagina’s blikken we terug op dit nieuwe jaarlijkse evenement, georganiseerd door Kennisplatform Duurzaam Gebouwd en Amsterdam RAI. Tekst: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen, Fotografie: Robert Tjalondo

Direct bij de opening op 6 mei van dagvoorzitter Frenk van der Linden kwam het thema aan bod dat de overige dagen als de rode draad door Building Holland liep. Bij zijn vraag aan het publiek naar zijn droombeeld, reageerde een luisteraar met de woorden: “De klant centraal stellen.” Openingsspreker Mark Frequin, directeur-generaal Bouwen en Wonen, stelde het vraaggerichter bouwen echter aan de kaak. “Samenspel tussen vraag en aanbod is een kunst die men al langer probeert te vinden”, vond hij. “Maar als we de gebruiker niet helpen met het formuleren, dan is het een lastige opgave.”

Bouwmanager Tijdens het aansluitende Round Table-debat liet hij dan ook weten vóór een bouwmanager te zijn. “Als ik mijn huis bouw, wil ik niet in overleg met 20 man. Een bouwmanager maakt dit overleg overzichtelijker.” Vicevoorzitter UNETO-VNI Claudia Reiner was het hier niet mee eens. “Niet als hij wel de lead, maar niet de verantwoordelijkheid neemt. Dan zorgt hij voor een extra laag en is hij een extra kostenpost.” FME-voorzitter Ineke Dezentjé zag zo’n bouwmanager wél zitten: “Zolang hij de eindgebruiker centraal stelt.” Waaraan Bouwend

duurzaam gebouwd | juni 2014

17:13

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 71

71 19-05-14 17:16

Veel prijzen tijdens eerste Green Tie Gala

Ook tijdens het Green Tie Gala was er veel aandacht voor de sprekers.

Als winnaar van de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’-verkiezing ontvangt Stefan van Uffelen zijn prijs van juryvoorzitter Coert Zachariasse.

Een hapje, een drankje, groene kledingstukken en –accessoires. Presentatrice en dagvoorzitster Pernille la Lau had zelfs een groene jurk aan. De meeste aandacht ging echter uit naar die prijzen: het C2C Certificaat voor Mostert de Winter, de BREEAM-NL Outstanding Award voor de Lely Campus en de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’.

wat we met de Dutch Green Building Council hebben gedaan en doen. Dit is dan ook een nieuw hoogtepunt voor mij en de DGBC. Mijn passie voor duurzaamheid blijft.”

Deze laatstgenoemde prijs, met Stefan van Uffelen als winnaar, zorgde voor het hoogtepunt van de avond. Uitreiker en winnaar van 2013 Coert Zachariasse was lovend: “Stefan is een terechte winnaar, hij zal zich ongetwijfeld met hart en ziel blijven inzetten als ambassadeur voor duurzaamheid in de bouwsector.” Van Uffelen zelf was compleet verbaasd. “Het is geweldig

Building Holland 2015 Van Uffelen, oud-directeur van Dutch Green Building Council en coördinator bij World Business Council for Sustainable Development, mag zich een jaar de meest invloedrijke en meest duurzame persoon binnen de vastgoedsector noemen. Uit handen van Zachariasse ontving hij een cheque ter waarde van € 5.000. Voorafgaand aan deze uitreiking vertelde Nynke Lipsius van Amsterdam RAI dat horizontaal samenwerken het belangrijkst is. “Building Holland zien we hierbij als mooi begin”, zei ze, waarna Richard Klein, commercieel directeur

Tijdens de feestelijk, groene walking dinner werd volop genetwerkt. De aanwezigen hadden aan de groene kledingaccessoires gedacht.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 72

19-05-14 17:16

Building Holland

TU Delft-hoogleraar en Brink Groep-directievoorzitter Hans de Jonge vindt dat bouwers de mens als maatstaf moet nemen.

bij Duurzaam Gebouwd de data van Building Holland 2015 bekendmaakte. “De tweede editie vindt plaats van 31 maart tot en met 2 april. Het tweede Green Tie Gala is op woensdag 1 april, geen grap!”

Mens als maatstaf Daarnaast spraken TU Delft-hoogleraar en Brink Groepdirectievoorzitter Hans de Jonge, Amsterdam RAI-CEO Hans Bakker en Peter van Uhm, generaal b.d. De eerstgenoemde pleitte ervoor dat bouwers de mens als maatstaf moeten gebruiken. “Aan innovaties ligt het niet”, prees hij zijn toehoorders uit de sector. “De bouw wil wel innoveren, maar het probleem ligt op een hoger niveau.” Van Uhm richtte zich op de overeenkomsten van de bouw met defensie. “Het gaat om overleven en groeien”, vond hij. “Dat kan alleen door kennis te delen, ook met concurrenten.”

Niet de rode, maar de groene loper lag uit voor de bezoekers van Building Holland.

Nederland-voorzitter Maxime Verhagen toevoegde: “Dan is een prestatiecontract een vereiste. Degene met wie je dit contract afsluit, is verantwoordelijk voor het project.”

Industrialisatie Belangrijke punten van Het Nieuwe Bouwen zijn samenwerking en industrialisatie van de bouw, waarvoor Reiner, Verhagen en Frequin pleitten. “De Stroomversnelling verduurzaamt de bestaande voorraad op volle snelheid, door gebruik te maken van ketensamenwerking”, vond Frequin. “Het zijn koplopers.” Aan de andere kant van de zaal pleitte TU Delft-hoogleraar Hennes de Ridder voor de industrialisatie tijdens zijn masterclass ‘Legolisering van de bouw’. “Op die manier werk je van binnen naar buiten en verdwijnt de ambacht”, legde hij uit. “Dat klinkt misschien slecht, maar bij grootschalige projecten is dat veel beter.” Door kennis te cumuleren komt in zijn ogen het beste resultaat. “Helaas weet en kent iedereen in de bouw hetzelfde. Zorg dat je je ergens in specialiseert, dan onderscheid je jezelf.” Het waren met name de Keynotes, Round Tables en

‘Maak de voordelen van duurzaamheid direct voelbaar’ duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 73

73 19-05-14 17:17

Hoe toekomstbestendig is een appartement?

Over 20 jaar heeft een bewoner andere wensen dan vandaag. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, flexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de wensen van de eindgebruiker. Flexibel comfort noemen we dat. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @flexibelcomfort

www.vbi.nl 74 juni 2014 | duurzaam gebouwd VBI-advA4-DuurzaamGebouwd-AF.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 74

01-05-14 19-05-14 14:27 17:17

Building Holland

Na iedere Keynote, Masterclass of Workshop kregen de toehoorders de ruimte om vragen te stellen.

Workshops over initiatieven zoals ‘De Stroomversnelling’ en concepten als Renolution, die veel aandacht trokken. “Het wordt plug&play”, luidde de overtuiging van Jan Willem van de Groep van Energiesprong, initiatiefnemer van ‘De Stroomversnelling’. “Stop dus met het stapelen van domme oplossingen, knutselen op de bouwplaats doen we niet meer.” Ook hij betoogde klantgericht bouwen. “Maak spullen die de klant morgen of overmorgen wil hebben. Ga dus op zoek naar de latente behoefte van de klant.” Dat blijkt ‘De Stroomversnelling’ uitstekend in te vullen, getuige het verhaal van Woningcorporatie Woonwaardprojectleider Paul Duyn. “Wij vonden het belangrijk om onze woningvoorraad te verduurzamen, maar wilden ook weten hoe onze huurders hiernaar keken. En wat bleek? Meer dan de helft van onze bewoners was hierover enthousiast.”

Een interview met spreker Hennis de Ruiter voor ‘Building Holland Talks’.

‘Maak spullen die klanten morgen of overmorgen willen hebben’

Voordelen eerder voelbaar Bouwbedrijf BAM en Alklima maakten onderdeel uit van dit samenwerkingsverband. “We hebben de woning energiezuinig gemaakt met onder meer een lucht/waterwarmtepomp en zonnepanelen”, vertelde Hugo Jansen, salesmanager Ecodan bij Alklima. “Door dit steeds te monitoren, stimuleren we de bewoners en kan de installateur – indien gewenst – ingrijpen. Voor de ontwikkelaar geldt dit als controlemiddel.” Juist om bewoners de voordelen van duurzaam wonen te

duurzaam gebouwd | juni 2014

14:27

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 75

75 19-05-14 17:17

Vakmensen werken met Troelstra & de Vries

Alsan. Duurzame kunststofharsafwerking voor vloeren en daken met briljante toepassingsmogelijkheden. Als vakman kent u de bitumineuze dakrollen van Troelstra & de Vries. Omdat die al sinds 1930 behoren tot de beste in de markt. Door aansluiting bij de Soprema Group kan Troelstra & de Vries u ook andere, perfecte oplossingen voor vloeren en daken aanbieden, zoals Alsan. Een modulair systeem op basis van PMMA, epoxy en polyurethaan. Kunststofharssystemen met vliesbewapening, kleurfinish, structuurbedekking en instrooimaterialen. Echter ook perfect voor oppervlakken van parkeergarages, balkons, galerijen en terrassen. Verkrijgbaar in alle RAL kleuren biedt Alsan 1001 creatieve mogelijkheden.

✓Supersnelle verwerkingstijd ✓Duurzame kracht en bescherming ✓Extreme waterdichtheid en flexibiliteit ✓Gegarandeerd lange levenstduur (ETA005) ✓Onbeperkt creatieve mogelijkheden ✓Eén aanspreekpunt voor al uw vragen bij Troelstra & de Vries

Vraag nu aan!

Altijd de juiste dakoplossing binnen handbereik? Vraag gratis de productmap aan via info@troelstra-devries.nl of +31 (0)515 53 30 00.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 76 149031-1-TROEL_alsan210x297fc.indd 1

19-05-14 17:17 04-02-14 16:55

Building Holland

Ben Tiggelaar: “Mensen zijn gericht op het vermijden van verlies.”

‘Groei is alleen mogelijk door kennis te delen, ook met concurrenten’

laten ondervinden, is het belangrijk om de langetermijneffecten direct voelbaar te maken. Vanuit de psychologie is het bekend dat Jan Modaal vooral naar de effecten van de komende drie jaar kijkt”, vertelde Dirk Brounen, professor aan de Universiteit van Tilburg, tijdens zijn Keynote. “Financieel economen kijken echter naar de opbrengst op de langere termijn, zo’n zeven jaar. Haal daarom de premie op zonnepanelen bij de verkoop van een woning naar voren en maak er korting van.”

Koerswijziging Niet alleen sprekers uit de bouwsector kwamen aan het woord. Ook aansprekende namen als Ben Tiggelaar, Jan Kees de Jager en Hennie van der Most trokken de aandacht naar het hoofdpodium. De eerstgenoemde, bekend als managementgoeroe, richtte zich op verandermanagement. “Dat valt niet mee: mensen zijn niet gericht op voordelen, maar op het vermijden van verlies.” Toch zag hij veranderingen als noodzakelijk. “Van de succesvolle ondernemingen heeft 93% haar koers drastisch moeten wijzigen.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

16:55

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 77

77 19-05-14 17:17

'Zorg dat je je ergens in specialiseert om jezelf te onderscheiden’

Fondsmanager Guus Berkhout van Triodos Vastgoedfonds: “In mijn ogen is niet langer de locatie van een gebouw belangrijk, maar de cashflow.”

Met een verrijdbare box zorgde de dj voor muziek tijdens de borrels aan het eind van iedere dag.

Dagvoorzitter Pernille la Lau interviewt Tweede Kamerlid Carla Dik-Faber van de ChristenUnie: “De innovaties in de bouw gaan sneller dan de Tweede Kamer beseft.” Links staat Stientje van Veldhoven, Tweede Kamerlid namens D66.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 78

19-05-14 17:17

Building Holland

Veel aandacht voor Jan Kees de Jager “Toen ik mijn ICT-bedrijf oprichtte, dacht ik: ‘Waar hebben mensen straks behoefte aan?’”

De twee laatstgenoemden zijn ondernemers, hoewel De Jager uiteraard vooral bekend is vanwege voormalige functies als staatssecretaris en minister van Financiën. Beide heren hebben echter dezelfde insteek als ondernemer: “Waar hebben mensen straks behoefte aan?”, zoals De Jager dit verwoordde. “Als ondernemer uit de ICT-branche ben ik via een innovatief platform met bedrijven uit de publieke en private sector betrokken geraakt bij de politiek. Wellicht is zo’n platform ook een goed idee voor de bouwsector om aan nieuwe inzichten te komen.” Van der Most sloot de vernieuwde, geslaagde eerste editie van Building Holland af met een lofrede voor ondernemers. “Bij de echte ondernemer zit de echte innovatie”, vertelde hij, die ondernemers bijzondere mensen vindt. “Wij ondernemers bereiken nooit ons doel, want we verzinnen steeds iets nieuws.” Een moment van rust bij de zuurstofbar.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 79

79 19-05-14 17:17

Ervaar hoe aangenaam innovatie kan zijn...

INNOVATE COMFORT Remeha: meer dan 75 jaar baanbrekende innovaties Al meer dan 75 jaar maken we het leven van mensen comfortabel met energiezuinige producten voor warmte en warmwatercomfort. Vanaf dag één is baanbrekende innovatie daarbij ons uitgangspunt geweest. En dat is het nog steeds. Daarbij stellen we de allerhoogste eisen aan comfort en service. Het resultaat? Vernieuwende oplossingen waarvan zelfs ú het warm krijgt. De oplossingen ontwikkelen we zelf, op onze researchafdeling. Daar vertalen we de nieuwste technologieën naar comfort en energiebesparing voor utiliteit en woningbouw. En dat ziet u terug in onze cv-ketels, slimme thermostaten, zonlichtsystemen, warmtepompen en warmwateroplossingen.

Optimaal comfort Maximale betrouwbaarheid Innovatief én gebruiksvriendelijk Hoge prestaties Laag energieverbruik

Meer informatie over Remeha? Ga naar

nl.remeha.com

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 80

19-05-14 17:17

Building Holland

Aandachtig luisteren naar iedere spreker…

Building Holland herbeleven?

....en sommigen maakten zelfs een foto of een filmpje....

Wilt u nog even terug naar Building Holland 2014? Of bent u alsnog nieuwsgierig naar Keynote, Masterclass of Workshop, die u heeft gemist? Via DuurzaamGebouwd.nl kunt u alles herbeleven! Klik in het menu op ‘Building Holland Talks’ en bekijk alle presentaties terug. Inclusief extra interviews met sprekers.

Bij het Nexus Stage stonden fauteuils voor de toehoorders.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 81

81 19-05-14 17:17

“Bij verwarmde hellingbanen is het van groot belang een flexibel product te gebruiken dat de werking van het beton kan opvangen.”

Verwarmde hellingbanen voor bedrijvencentrum Binck Twins

Gefaseerde uitvoering waarborgt continue bereikbaarheid bedrijven Dat de bedrijven continu bereikbaar moesten blijven, stond voorop tijdens de renovatie van de hellingbanen van bedrijvencentrum de Binck Twins in Den Haag. De hellingbanen vormen de enige opgang voor de bedrijven die zich hebben gevestigd op de bovenste verdiepingen van het bedrijvenverzamelgebouw. Daarom werd het project gefaseerd uitgevoerd. Dankzij de renovatie zijn de bedrijven nu altijd toegankelijk, ook bij sneeuw of ijzel. “De verwarming van de oude hellingbanen functioneerde niet meer en er zaten grote scheuren in het dek. Vocht had dus vrij spel, met alle risico’s van dien.” Opdrachtgever Marcel Camminga van Spuigroep Vastgoed legt uit dat een renovatie geen overbodige luxe was. Camminga is voorzitter van de VvE van het bedrijvenverzamelgebouw dat gevestigd is op bedrijventerrein de Binckhorst. Veel mensen kennen de twee identieke beelden wel die het pand accentueren, de Binck Twins. In het gebouw is een bonte mix van bedrijven gevestigd. Variërend van autobedrijven tot een bakkerij.

Duurzame oplossing “We waren op zoek naar een structurele oplossing voor de problemen met de hellingbaan,” legt Camminga uit.“Doorslaggevend in de keuze voor Triflex was de kwaliteit van de systemen. We hebben navraag gedaan in de markt en daaruit bleek dat Triflex al op heel veel plaatsen een succesvolle en duurzame oplossing heeft geboden. Bovendien heeft het bedrijf ons goed geadviseerd bij dit project.”

Ingrijpende renovatie Meekelenkamp Kunststof Techniek, applicateur van Triflex systemen, bracht het nieuwe afdichtingsysteem aan. Omdat de bestaande zandcementdekvloer veel vocht vasthield, was het noodzakelijk deze volledig te verwijderen en te vervangen door een nieuwe betonnen druklaag. In die druklaag is de nieuwe verwarming verwerkt en vervolgens is een scheuroverbruggend afdichtingsysteem aangebracht met een finish met grove korrel, voor een goede antisliplaag. Raymond Verhagen van Triflex legt uit: “Wanneer een hellingbaan voorzien is van verwarming, moet je rekening houden met het krimpen en uitzetten van de betonlaag. Daarom is het van groot belang een flexibel product te gebruiken dat die scheurwerking kan opvangen. Triflex ProPark is daar bij uitstek geschikt voor.”

Gefaseerde uitvoering Camminga is tevreden over het resultaat.“En het prettige is dat de bedrijven op de tweede verdieping continu bereikbaar zijn geweest. Eerst is het linkerdeel van de baan behandeld en later het rechterdeel.” De hellingbanen zullen de VvE de komende tientallen jaren geen hoofdbrekens meer bezorgen.

Boerendanserdijk 35 | 8024 AE Zwolle | 038 46 02 050 | info@triflex.nl | www.triflex.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

1400104_Triflex 1 OPMAAK DG 26Advertorial_NIEUW.indd NIeuw.indd 82

01-05-14 19-05-14 09:15 17:17

Adv

ik voel me super, man! Wij wilen dat leerlingen de held zijn en zich elke dag super voelen. Zodat ze zich ongestoord kunnen ontwikkelen tot wat ze later willen zijn. Daarom creĂŤren we gezonde klaslokalen die goed zijn geventileerd en waarin sprake is van een lage CO2-concentratie. ComfoSchool is een innovatief, duurzaam ventilatieplafond voor klaslokalen. Het voorziet in een constant frisse luchtkwaliteit, uitstekende akoestiek en draagt bij aan een optimale temperatuurbeheersing. Meer informatie? Kijk op www.comfoschool.nl of scan de QR-code.

gebouwd | akoestiek juni 2014 ComfoSchool, het gezonde ventilatieplafond: constant frisse lucht,duurzaam uitstekende 83

09:15

Adv ComfoSchool 210x297mm_def.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 83

28-04-14 17:17 10:29 19-05-14

Duurzame ambities van betonmortelbranche

Deerns-algemeen directeur Erik Lousberg: “Wij brengen ideeën tot leven.”

Duurzaam gedachtegoed vertalen in technische realiteit In Nederland is Deerns het grootste onafhankelijke ingenieursbureau op het gebied van installatietechniek, energie en bouwfysica. Duurzaamheid maakt deel uit van al het denken en doen bij Deerns. Tekst: Tom de Hoog, Fotografie Erik Lousberg: Robert Tjalondo

Trots toont Erik Lousberg, algemeen directeur Deerns Nederland, het bericht in Het Financieele Dagblad over het recent opgeleverde aardbevings-proof datacenter van Borsa Istanbul. Ontworpen door Deerns en uitgevoerd door een Turks bouwbedrijf. Deerns exporteert dan ook met succes expertise en is wereldwijd actief in vastgoed, clean technology, gezondheidszorg en luchthavens. Een inmiddels overbekend voorbeeld van de technische

oplossingen die Deerns realiseert, is kantoorgebouw The Edge in Amsterdam-Zuidoost. Het is op dit moment het enige kantoorgebouw op het Europese vasteland met een BREEAM ‘Outstanding’-score. De cijfers liegen er dan ook niet om: een geluidsisolatiewaarde van 5 decibel, een CO2-reductie van 42 miljoen kilogram in tien jaar door alle duurzame maatregelen voor dit pand van ruim 40.000 m2. Veel van die maatregelen zijn installatietechnisch van aard en

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 84

19-05-14 17:17

Interview

komen uit de koker van Deerns. “Wij brengen ideeën tot leven”, meldt Lousberg daarover om vervolgens duidelijk te maken hoe uitdagend het is om de lat wat duurzaamheid aangaat zo hoog te leggen.

gehad bij zes van die tien. Duurzaamheid realiseren wordt dan ook een methodiek. Iets waar je als bedrijf in excelleert.”

Top tien

Dat duurzaamheid in de genen van Deerns zit, wordt duidelijk als Lousberg verklaart hoe de ‘hefboomfactor’ werkt die het bedrijf berekent voor de CO2-uitstoot. “Voor ons heeft duurzaamheid twee kanten. Ten eerste, hoe je duurzaamheid belijdt in de bedrijfsvoering en op de eigen kantoren. Belangrijker nog is hoe je duurzaamheid ontwerpt in je projecten als adviesbureau. Het gaat erom hoe ver je samen met een opdrachtgever kan komen op het terrein van energiezuinigheid. En, om de totale duurzaamheid echt tastbaar te maken. Die twee aspecten hebben we aan elkaar gekoppeld met de zogeheten hefboomfactor die we

“Als je ziet hoe je in een samenwerking enorme stappen kunt maken, is dat bijzonder inspirerend. Zo’n score halen lukt OVG, de opdrachtgever, niet alleen en wij kunnen dat ook niet alleen. Dat werkt pas als alle partijen een goede klik met elkaar hebben, veel met elkaar samenwerken, elkaar echt goed kennen en elkaar ook heel erg challengen in zo’n project. Dan kom je tot het hoogste niveau. Overigens is The Edge voor ons één van de voorbeelden. Kijk je naar de top tien van de Nederlands meest duurzame projecten die zijn gecertificeerd, dan hebben wij een betrokkenheid

De hefboomfactor

Artist impression van The Edge, het nieuwe kantoor van AKD en Deloitte. (OVG Real Estate, PLP Architecture).

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 85

85 19-05-14 17:17

WWW.NIEMAN.NL INFO@NIEMAN.NL

Lidl DC-Heerenveen: FKG Architecten / Bouwbedrijf v.d. Ven

Praktische Breeam-Expertbegeleiding door Nieman RI: uw duurzame ambities realiseren! Nieman helpt u om uw ambities met het Breeam-NL-label te realiseren. In Heerenveen heeft Lidl Nederland het duurzaamste distributiecentrum van Europa gebouwd met een Breeam-NL oplevercertificaat met het predicaat ‘Excellent’. Wij zijn er trots op dat resultaat samen met Lidl te hebben gerealiseerd! Nieman vertaalt uw duurzame ambities in concrete en meetbare maatregelen. Onze Breeam-NL

experts ondersteunen u daarbij gedurende het gehele proces. Wij zijn niet alleen actief tijdens het ontwerp; juist ook tijdens de bouw werken onze adviseurs samen met uw projectteam. En met zichtbaar resultaat. Het ontwerpcertificaat voor het DC in Heerenveen had 3 sterren. Door tijdens de bouw de uitgangspunten goed te bewaken en nieuwe mogelijkheden te benutten, ontving het gebouw bij oplevering zelfs 4 sterren.

Neem contact op over de mogelijkheden voor uw project met John Bouwman of Harm Valk.

Nieman Groep B.V. Vestiging Utrecht Atoomweg 400 Postbus 40217 3504 AA Utrecht T 030 - 241 34 27 Vestiging Zwolle Dr. Van Lookeren Campagneweg 16 Postbus 40147 8004 DC Zwolle T 038 - 467 00 30

Nieman Groep bestaat uit: Nieman Raadgevende Ingenieurs, Nieman-Valk Technisch Adviesbureau, Nieman-Kettlitz Gevel- en Dakadvies én Nieman Consultancy.

Elke luchtbehandelingskast van Solid Air is uniek Bij Solid Air Luchtbehandeling doen we niet aan standaardoplosingen. Ieder apparaat is uniek, omdat iedere klantvraag dat ook is. Wij leveren modulaire luchtbehandelingskasten op maat, al of niet met generatieve wtw op basis van adiabatische koeling.

Solid Air is ook de bedenker en producent van Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 86

19-05-14 17:18

Interview

elk jaar uitrekenen en publiceren. Die factor is de verhouding tussen hoeveel energie wij kunnen besparen bij de top tien van onze meest duurzame projecten ten opzichte van onze eigen CO2-uitstoot. Die hefboomfactor ligt inmiddels boven de 700. Anders gezegd: wij besparen CO2 bij onze opdrachtgevers in een factor 700 keer meer dan wijzelf met ons eigen bedrijf produceren.”

Minder mobiliteit Een fors deel van de hefboomreductie bij Deerns is verbonden aan mobiliteit. “Mobiliteit is nog steeds onze grootste CO2-producent. Denk aan al onze zakelijke en voor woon-werkverkeer gereden kilometers. Dat proberen we te reduceren”, legt hij uit. De maatregelen die Deerns daarvoor heeft genomen, omvatten onder meer de deelname aan ‘the green driver challenge’, een bedrijvencompetitie om de meest zuinige rijder te onderscheiden. Dat leverde inmiddels bijna 10% reductie van het brandstofgebruik op bij Deerns, omdat iedere medewerker zuiniger is gaan rijden. Ook carpoolen wordt aangemoedigd. Daarbij stimuleert Deerns gebruik van openbaar vervoer door NS Businesscards ter beschikking te stellen. Tevens maakt het bedrijf steeds meer gebruik van videoconferencing, waardoor ook minder kilometers gemaakt worden.

Duurzaamheid manifest maken Een belangrijke activiteit voor Deerns is het certificeren van duurzaamheid. Het bedrijf is BREEAM-assessor en heeft ook producten ontwikkeld die helpen de certificering aanschouwelijk en berekenbaar te maken. Daarbij ziet Lousberg dat de markt in balans komt. “De echte explosie die er in het begin was, waarbij de vraag het aanbod vele malen overstemde, is er niet meer. Certificeren van duurzaamheid is volwassen geworden. Begrijpelijk, want het maakt het tastbaar, concreet en het maakt het bijna zelfs een hebbeding voor ontwikkelaars of beleggers. Ik denk echter dat certificering heel waardevol is. Het gaat erom dat je duurzaamheid manifest maakt. Daarvoor heeft Deerns een aantal methodieken ontwikkeld. Ik noem de Duurzame Kans, die we samen met DTZ en met Inbo Architecten hebben ontwikkeld. Het is een methode die door een scan van een gebouw de mogelijkheden om te herontwikkelen en te verduurzamen zichtbaar maakt. De Oval Tower bij de Amsterdam ArenA is een mooi voorbeeld. De kans dat het leeg kwam te staan was heel groot. Op basis van een scan heeft de investeerder Deka besloten om flink te investeren. Het gebouw is volledig verduurzaamd en een nieuwe huurder werd snel gevonden.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 87

87 19-05-14 17:18

www.recticelinsulation.nl Vraag nu ons gratis passiefhuisboek aan op: www.recticelinsulation.nl en bekijk hier ook het ﬁlmdocument over de massief passief bouwvisie.

Revolutionaire bouwvisie: netto maandlasten voor bewoners blijvend lager! Huurders en kopers van het passief project Nimmerdor in het Zeeuwse Grijpskerke proﬁteren van een enorme besparing in hun maandlasten: zij betalen voor hun energienota nog maar een paar tientjes per maand. Dat is te danken aan de massief passief bouwvisie van Recticel Insulation, die in Nederland voor het eerst werd toegepast in het multifunctionele complex Nimmerdor. Recticel Insulation biedt dan ook de beste polyurethaan isolatieproducten voor een passiefhuis. Heeft u plannen voor een economisch en ecologisch voordelig passief project? Mail voor een afspraak met een van onze adviseurs naar: vanderhoek.roland@recticel.com. Of kijk voor meer informatie op de site: www.massiefpassief.nl

Tevreden bewoner Wieteke de Rijke (32): “Je voelt het echt in je portemonnee” “Mijn ervaring tot nu toe is, dat de woning in de winter lekker warm is. In de zomer blijft de warmte zonder kunstgrepen gewoon buiten. Ramen openzetten kan overigens nog altijd. Het huis is dus zeker geen luchtdichte bunker. Mijn vorige huis was een klein huurappartement, waar ik al veel meer aan energie verbruikte dan hier, terwijl ik hier veel meer inhoud heb. En de zonnepanelen op mijn dak leveren meer stroom dan ik nodig heb. Wat ik niet gebruik, gaat automatisch in het net van energieleverancier Delta. En daar krijg ik een vergoeding voor.”

Scan via uw Layer-app voor meer informatie.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 88

www.recticelinsulation.nl

19-05-14 17:18

NVKL

EEN NVKL INSTALLATEUR GAAT TOT HET GRAADJE

De productiviteit in een kantoor wordt sterk bepaald door het klimaat en de temperatuur. Om die constant te houden heb je installateurs nodig die technisch goed geschoold zijn en een servicegerichte mentaliteit hebben. Die installateurs hebben zich verenigd in de NVKL. De Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van de Koudetechniek en Luchtbehandeling. Daâ&#x20AC;&#x2122;s een hele mond vol voor professionaliteit, zekerheid en kwaliteit. Ze zorgen ervoor dat de ideale temperatuur overal en altijd precies hetzelfde blijft. Let er dus op of uw installateur er een is waar de NVKL achter staat. www.nvkl.nl

Precies de goede temperatuur. Overal. Altijd. Gegarandeerd.

duurzaam gebouwd | juni 2014

NVKL_210x297.indd 3 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 89

3/9/09 PM 19-05-145:29 17:18

Duurzame ambities van betonmortelbranche

Ron Peters: “Beton Bewust is een dynamisch keurmerk, dat is een belangrijke USP.”

‘Beton: het duurzaamste bouwmateriaal ter wereld’ De Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) is trots op het keurmerk Beton Bewust, waarmee aangesloten betoncentrales zich als maatschappelijk verantwoorde onderneming kunnen onderscheiden. “Dit is geen statisch keurmerk, wij staan open voor alle ideeën van onze stakeholders”, vertelt directeur en kersvers expert van Kennisplatform Duurzaam Gebouwd, Ron Peters. Tekst: Tim van Dorsten, Fotografie: Vincent van der Hoven; Petra Appelhof

Na een periode van tien jaar als directeur van de branchevereniging voor ondernemende bloemisten (VBW) is Ron Peters, kersvers expert van Duurzaam Gebouwd, inmiddels bijna vier jaar directeur van de VOBN. “Brancheorganisaties zijn atypische bedrijven die opereren op het snijvlak van commercieel en ambtelijk: dat ligt me wel”, legt hij uit. “Wat ik bij de VBW deed, doe ik nu weer: opkomen voor de

belangen van de ondernemers bij de totstandkoming van weten regelgeving en overheidsbeleid.” Voor de leden speelt die lobby namelijk een belangrijke rol in hun beslissing om aan te sluiten bij zo’n organisatie. “Voor ondernemers is het prettiger en effectiever om gegroepeerd en gezamenlijk de discussie met de politiek aan te gaan. Dan staan ze sterker en spreken ze met één mond.”

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 90

19-05-14 17:18

Interview

Korte lijntjes In deze tijden is dat belangrijk, vindt Peters. “Hoewel het beter zou kunnen gaan met de betonmortelbranche, gaat het prima met de branchevereniging. Dat komt onder meer door onze korte lijntjes met de aangesloten lidbedrijven; we weten wat er speelt en krijgen dan ook regelmatig complimenten.” Hoewel de VOBN minder leden telt dan de VBW, respectievelijk 140 betoncentrales en 1.400 detaillisten, maakt dit zijn werk niet eenvoudiger. “De VOBN-leden zijn namelijk groter in omvang.” Een belangrijke stap voor de leden was de lancering van het keurmerk Beton Bewust, inmiddels zo’n twee jaar geleden. “In 2009 overlegden we met partijen uit de markt en inventariseerden we hoe zij naar maatschappelijk verantwoord ondernemen keken: is dat een trend of kunnen ook wij daar werkelijk iets mee? Uit dat overleg bleek dat onze stakeholders hiervan wel degelijk de toegevoegde waarde zagen.” Dit resulteerde in een duurzaamheidsverklaring, die alle aangesloten VOBN-leden hebben ondertekend. “Hiermee lieten we zien dat we deze verklaring gezamenlijk dragen. Daarnaast gaven onze leden hiermee aan betonmortel te produceren, waarbij evenwicht bestaat tussen economische, sociale en milieubelangen.”

Geschiedenis VOBN Brancheorganisatie VOBN bestaat sinds 1993 als samensmelting van het Verbond van Ondernemingen in de Betonmortelindustrie (VOB) en de Vereniging van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VBN). Opmerkelijk, want door de onrust in de bouwnijverheid in 1985 ontstond de VOB juist als tweede brancheorganisatie uit VBN. Deze oudste organisatie bestaat sinds 1957 dankzij het initiatief van André de la Porte, directeur van de Verkoopassociatie ENCI-CEMIJ.

Beton Bewust Dit resulteerde uiteindelijk in de Branchemeetlat 2012-2013, die inmiddels is aangescherpt door de editie 2014-2015. Deze meetlat vormt de inhoud van het keurmerk Beton Bewust. “Dit keurmerk geeft afnemers van betonmortel zekerheid; het garandeert de duurzame productie van betonmortel. Daarnaast kunnen ze erop rekenen dat de keurmerkhouder meedenkt, adviseert en een hoogwaardige bijdrage levert aan de duurzaamheid van de te realiseren projecten.” Verder bevat het keurmerk een benchmark-applicatie. “Hiermee kunnen ondernemers het milieuprofiel van hun betonmortelcentrale maken en inzicht verkrijgen in hun prestatie op het gebied van CO2-emissie. De applicatie fungeert tevens als managementtool: bedrijven met meerdere productiepunten kunnen deze in een vergelijk zetten. Daarnaast kunnen ze hun eigen prestatie afzetten tegen het landelijk gemiddelde.” Peters ziet zo’n vergelijking niet als stimulans voor extra concurrentie binnen het keurmerk. “Beton Bewust kent nog geen ‘Goud-Zilver-Brons’-gradatie. Je hebt het keurmerk of je hebt het niet. Dit profiel biedt hen voornamelijk de mogelijkheid om te ontdekken op welke gebieden ze zich kunnen verbeteren. VOBN enthousiasmeert bedrijven vooral

‘In 2009 overlegden we met partijen uit de markt: is MVO een trend of moeten we daar écht iets mee?’

Het onderwijsgebouw Orion, onderdeel van Wageningen University, bestaat onder meer uit duurzaam beton.

hun eigen prestaties te blijven communiceren.” Op de site van VOBN, www.vobn.nl, staat het brancheverslag, met daarin de prestaties van de afgelopen twee jaar.

100% haalbaar Beton Bewust bestaat uit vijf elementen (zie kader op pagina 69). Een van die aspecten is ‘Hergebruik en sluiten van de materiaalkringloop’. “Bij de productie van betonmortel hergebruiken we betongranulaat als toeslagmateriaal. Zo sluiten we de kringloop en beperken we de milieubelasting van beton.” Daarnaast stipt Peters het element ‘Arbeidsveiligheid’ aan. “Zeker bij projecten in woongebieden is het belangrijk dat de medewerkers van betonmortelproducenten continu alert zijn. In zware voertuigen merk je minder vaak wat om je heen gebeurt.” Inmiddels beschikt negentig procent van de VOBN-leden over een Beton Bewust Keurmerk. “Honderd procent is haalbaar”, vindt hij. “Het ligt aan de leden zelf: zij moeten zich inspannen om aan de gestelde eisen van het keurmerk te voldoen.” Het afgelopen jaar zijn bijvoorbeeld twee leden dit keurmerk kwijtgeraakt. “Jaarlijks controleert een externe instantie alle keurmerkhouders. In het begin deden we dit nog gedeeltelijk zelf, maar liever keuren we ons ‘eigen vlees’ niet zelf. Dat komt ook omdat het keurmerk professioneler is geworden.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 91

91 19-05-14 17:18

De hoogste standaard voor goed geklimatiseerde ruimtes

Klimaatplafonds van Solid Air Met klimaatplafonds van Solid Air worden koeling, verwarming en verse lucht aangevoerd via het plafond. Dit levert indrukwekkende prestaties op. Klimaatplafonds van Solid Air worden overal toegepast, waar het belangrijk is dat mensen zich prettig voelen.

• Hoogste comfortklasse • Dezelfde warmteopbrengst als met radiatoren • Meer koelvermogen, geen tocht! • Energiezuiniger dan andere klimaatsystemen • Overal toepasbaar • Energetisch verantwoord • Lange levensduur

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

Gezond en duurzaam verwarmen en koelen Toepassing: Vloerverwarming, plafond- en wandverwarming/koeling

BioClina capillaire klimaatmatten als oppervlakte afgiftesysteem zet nieuwe maatstaven en geeft verwarmen vanuit plafond, wand (d.m.v. straling) of vloer en koelen vanuit plafond of wand een nieuwe dimensie. Door een overdrachtsoppervlak dat tot 300% groter is dan bij traditionele afgiftesystemen, kan de installatieontwerper technisch betere ontwerpen realiseren dan voorheen met traditionele systemen niet, of alleen tegen hoge meerinvesteringen, mogelijk was. Vanwege de hoog efficiënte activering, dicht aan de oppervlakte (6 tot 10 mm), de kleine capillaire buisdiameter (ø 4,3 mm), de geringe buisafstand (20 mm) en het kleine temperatuurverschil tussen aanvoer en retour (2K), kunnen ruimten al voldoende worden verwarmd met watertemperaturen van 30/28˚C, tot ver onder het vriespunt. Als bijkomend voordeel op het zeer hoge belevingscomfort bij toepassing van het BioClina systeem, is dat door de lage wateraanvoertemperaturen het rendement van een warmtepomp met meer dan 35% wordt verbeterd. De reactiesnelheid van het BioClina systeem bedraagt slechts 6-15 minuten. Dit geldt ook bij toepassing als vloerverwarming. En niet 4 uur, zoals gebruikelijk bij traditionele vloerverwarmingssystemen. Voor behaaglijkheid en een superieur comfort kiest u voor BioClina. Meer voordelen en informatie: www.BioClina.nl

Winnaar Innovatieprijs

Navos Klimaattechniek B.V. Kleveringweg 20, 2616 LZ Delft T: 015 – 215 37 28 W: www.BioClina.nl E: Navos@Navos.nl

BioClina_Adv_210x148_FC_2013.indd 1

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 92

30-09-13 13:44

19-05-14 17:18

Interview

CO2-Prestatieladder

Dankzij Beton Bewust hebben betonmortelproducenten volledige erkenning gekregen. Zeker sinds dit keurmerk aan de eis 5A2 en 5A3 van de CO2-Prestatieladder voldoet. Afgelopen januari besloot de Technische Commissie van deze prestatieladder om CO2-emissie-inventarissen van betonmortelbedrijven met dit keurmerk te accepteren als rapportage van scope 1 en 2 emissies van een A-leverancier. “Dit was erg belangrijk en geeft het keurmerk meerwaarde”, geeft hij aan. Daarnaast is VOBN onlangs een samenwerking gestart met het platform ‘Duurzame Leverancier’ voor organisaties die investeren in duurzaamheid, een initiatief van onder meer Movares, Grontmij, Bouwend Nederland en Strukton. Verder zijn de VOBN-leden collectief aangesloten bij Kennisplatform Duurzaam Gebouwd. “Dankzij deze erkenningen weten aannemers dat we hen kunnen helpen.”

Kwaliteitsproduct De Branchemeetlat 2014-2015 dient de betonmortelbranche verder te ontwikkelen en op een hoger plan te brengen, verklaart Peters. “Deze aanscherping kwam op advies van de VOBN-stakeholders. Hiermee willen ze laten blijken dat deze branche ambitieus en smart is. Dit juichen wij ook enorm toe: Beton Bewust is zeker geen statisch keurmerk. Juist dat dynamische zien we als een belangrijke USP.”

Volgens hem is betonmortel dan ook zeker een kwaliteitsproduct. “Probeer onze samenleving maar eens zonder beton in te denken: het is het meest gebruikte en duurzaamste bouwmateriaal ter wereld. Wij hebben er kennis van, weten waar het vandaan komt, weten wat erin zit en tonen met het keurmerk aan hoe je het duurzaam produceert. Dat is best uniek in de bouwwereld.” Hij roemt onder meer het maatwerk dat met betonmortel mogelijk is. “Met onze verschillende mengsels helpen we bouwers met hun bouwwerken. Zo is door het verschil in druk voor de onderste verdieping een ander soort betonmortelmengsel te gebruiken dan voor een hogere verdieping.”

VOBN-leden Zo’n zeventig procent van de betonmortelcentrales in Nederland is aangesloten bij de VOBN. “Al onze leden moeten voldoen aan onze statutaire voorwaarden, maar iedereen is van harte welkom.” Peters weet dat een aantal bedrijven geen meerwaarde in een lidmaatschap ziet. “Jammer, want we bieden onze leden veel. Zo stellen we wetenschappelijke onderzoeken ter beschikking en zorgen we voor collectieve promotionele activiteiten. Daarnaast ontwikkelen we diverse hulpmiddelen, zoals (veiligheids-) posters, Arbocatalogus, trainingen en diverse tools. Eigenlijk doen we alles om onze leden te laten excelleren op hun eigen gebied: bouwen met betonmortel.”

Onderwijsgebouw Orion Een mooi voorbeeld van een duurzaam gebouw, onder meer met duurzaam beton, is het onderwijsgebouw Orion van Wageningen University. Dit is in 2013 gerealiseerd met een GreenCalc-score van meer dan 480. Daarmee geldt het als het meest duurzame gebouw op dit Gelderse universiteitsterrein. Deze score is vooral te danken aan efficiënt, duurzaam energiegebruik. Het plafond verenigt akoestische en thermische eigenschappen met een minimalistische betonlook. Voorzieningen als verlichting en audio-installatie zijn in plafondcassettes opgenomen en in de vloerconstructie gestort.

Kenmerken keurmerkhouder Beton Bewust • Betrouwbare levering • Kwaliteit betonmortel • Lage CO2-emissie • Hergebruik grondstoffen • Veilig werken

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 93

93 19-05-14 17:18

Renovatie kantoorgebouw Tandheelkunde in Nijmegen

Duurzame Kans

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 94

19-05-14 17:18

0000

Xxxxxxx

â&#x20AC;&#x17E;Ik ontwerp met Wilo, want daar hebben ze ervaring met de toekomst.â&#x20AC;&#x153; Ingebouwde zekerheid voor de toekomst. De eerste hoogrendementpomp ontwikkelde Wilo al in 2001. Vandaag bieden wij u de hoogste ontwerpzekerheid met hoogrendementpompen conform ErP en geschikt voor zowel verwarming als klimaatinstallaties.

088 9456000 www.wilo.nl

Wilo-Stratos

Wilo-Stratos GIGA

duurzaam gebouwd | juni 2014

0000000637.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 95

95 05.03.2013 12:00:22 19-05-14 17:18

VKG AR

JAA R HI TECTUURP

WINT U EEN VKG ARCHITECTUURPRIJS IN HET JUBILEUMJAAR? In samenwerking met ‘de Architect’ wordt in december voor de tiende maal de VKG Architectuurprijs uitgereikt. Dé vakprijs voor projecten waarbij kunststof gevelelementen op een bijzondere wijze deel uitmaken van het ontwerp. Uw project kan deelnemen in de categorie nieuwbouw of renovatie en strijdt automatisch mee voor de publieksprijs. U kunt nu al inschrijven! Voor meer informatie en inschrijven gaat u naar www.vkgkozijn.nl/architectuurprijs

www.vkgkozijn.nl/architectuurprijs *Schrijf nu in. U kunt uw project(en) tot medio september insturen. VKG Architectuurprijs is een initiatief van de Vereniging Kunststof Gevelelementenindustrie (VKG), in samenwerking met ‘de Architect’.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 96

19-05-14 17:18

Energieneutrale stad

Nijmegen op koers naar energieneutrale stad De gemeente Nijmegen wil in 2045 energieneutraal zijn. Dat betekent dat ten opzichte van 2012 het energiegebruik met 50 procent gereduceerd moet worden. De nog benodigde energie wordt vervolgens opgewekt uit duurzame bronnen. Ruim 200 deelnemers werken samen in deelprojecten waarin bijvoorbeeld wind, zon, biomassa en WKOâ&#x20AC;&#x2122;s (Warmte Koude Opslag) dit doel mogelijk maken.

Het doel van de gemeente staat niet op zichzelf. De energie- en klimaatdoelstellingen van de EU, Het Rijk, de Provincie Gelderland en de Stadsregio Arnhem-Nijmegen sturen allemaal aan op energieneutraliteit rond 2050. Aardgas- en oliebronnen drogen op, maar de energiebehoefte blijft. Nijmegen richt die rol in met het programma Power2Nijmegen: een programma dat honderden deelnemers uit bedrijven, kennisinstituten en maatschappelijke organisaties aan elkaar verbindt, de agenda naar een energieneutrale stad bewaakt en nieuwe initiatieven

ontplooit. Advies- en ingenieursbureau Royal HaskoningDHV loopt samen met de gemeente Nijmegen voorop in het programmamanagement.

Paradigmashift Power2Nijmegen startte in 2012, en de resultaten zijn veelbelovend. Tot nu toe zijn vier projecten afgerond, twaalf in uitvoering, veertien in voorbereiding en staan er nog vier ideeĂŤn die nader uitgewerkt worden. Het energiegebruik in Nijmegen is sinds 2008 met 8 procent afgenomen. Anne

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 97

97 19-05-14 17:18

w in den er g ie pa bes

ring

mas bio sa

wa te

w a r mt e

zon

CMYK: C30, M35, Y55, K15 RGB: R170, G146, B112

CMYK: C RGB: R

Duurzame ondernemer? Inzicht in effect van uw duurzame projecten • • • •

Overzichtelijke monitoring van energieprojecten Inschatting van effecten, zoals energiebesparing Visualisatie van voortgang Communicatie van resultaten intern en extern

Leden van Duurzaam Gebouwd kunnen nu één jaar lang gratis gebruikmaken van Enervisa. Voor meer informatie over Enervisa kunt u contact opnemen met Hans van der Heide of Gabrielle Uitbeijerse. Website www.enervisa.nl E-mail info@enervisa.nl Enervisa is een handelsnaam van DWA BV, ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer 29029243.

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 98

19-05-14 17:18

Energieneutrale stad

CMYK: C50, M0, Y100, K0PronkCMYK: C30, M95, Y70, K35 van Duurzaamheid CMYK: C60, M7, C100, M36, K8 plannen CMYK: C0, M35, is werkzaam op het gebied en Y18, K0gebruik CMYK: van biovergisters. DeY28, eerste daarvan zijn Y85, K0 RGB: R149, G193, B27 Omgeving RGB: bij R135, G33, B46 G186, B207gepresenteerd. RGB: De R0,initiatieven G114, B150 RGB: R249, Royal HaskoningDHV enRGB: adviseurR102, binnen in Neerbosch-Oost geldenG178, als B51 Power2Nijmegen: “Die ambitie is voor de toekomst zeker haalbaar, maar dan moeten we alle kansen grijpen. De klimaatverandering vraagt om een paradigmashift, waarin burgers, bedrijven en overheden anders gaan denken. Dat zien we in Nijmegen concreet worden.”

Restwarmte op bedrijventerrein Een van de projecten in uitvoering is het energieneutraal maken van bedrijventerrein TPN-west. Het besparingspotentieel is gelijk aan 10 tot 20 procent van het totale gebruik van Nijmegen. Zo hebben de gemeente Nijmegen, Nuon, Alliander en afvalenergiecentrale ARN B.V. besloten de restwarmte van de centrale te gebruiken om woningen en bedrijven van warmte te voorzien. Een schadebedrijf op het terrein gebruikt de warmte van de nabijgelegen wasserij om de werkplaats te verwarmen. En GDF Suez, ook op het terrein gelegen, is bezig met de bouw van een duurzame energiecampus waar kennis uitgewisseld wordt. Daarnaast maakt hun terrein ruimte voor 4.000 zonnepanelen. Pronk: “Op deze manier werken vele bedrijven samen om het terrein energieneutraal te maken, en zoveel mogelijk energie op duurzame manier op te wekken. De impact van deze initiatieven is groot.”

Renovatie woonwijken De energietransitie vindt ook plaats in woonwijken. Een voorbeeld daarvan is de energieneutrale renovatie van de wijk Neerbosch-Oost. Welzijnsorganisatie Tandem en energiecoöperatie NovioVolta werken daar aan het project ‘de knop om’, gericht op energiebesparing door gedragsverandering. Met de inzet van energieambassadeurs willen de initiatiefnemers 10 procent energie besparen. Daarnaast werken woningcorporaties en bedrijven aan de aanpak van de woningen zelf. Denk daarbij aan het plaatsen van isolatiemateriaal, nieuwe HR-ketels, PV-panelen en het

pilot voor andere wijken.

Kennisuitwisseling Een goed voorbeeld van kennisuitwisseling is het Nijmeegs Energie Convenant. Bij het convenant zijn kennisinstituten, bedrijven en overheden betrokken. Zij ontwikkelen op dit moment een marktplaats voor duurzame initiatieven. Pronk: “Daarmee hoeven bedrijven niet het wiel opnieuw uit te vinden. Stel dat een organisatie zonnepanelen wil plaatsen. Op de marktplaats is dan meteen te zien welke organisaties dat eerder hebben gedaan, en wie hen daarbij kan helpen. Tegelijk nodigt de marktplaats bedrijven uit om mee te denken aan nieuwe initiatieven. Het is een soort ‘Nudge’, maar dan in een lokale variant.”

Burgerwindpark Ook de burger in Nijmegen is nauw betrokken bij de energietransitie, zo blijkt uit de realisatie van het Windpark NijmegenBetuwe. Het windpark, dat langs de A15 wordt gerealiseerd, is een burgerinitiatief. Iedereen uit de regio kan investeren en mede-eigenaar van het park worden. Nu al zijn zo’n 300 burgers verenigd in een coöperatie die helpt in het traject tot oplevering. Naar verwachting wordt het windpark in 2016 gerealiseerd en is daarmee het eerste ‘burgerwindpark’ van Nederland. De geplande windmolens kunnen 8.000 huishoudens van energie voorzien. Met deze, en andere initiatieven, werkt Nijmegen aan een energieneutrale stad in 2045. Die ambitie is ook toe te passen in andere steden. Pronk: “Voor zo’n traject heb je trekkers nodig en een gemeente die burgers en bedrijven nadrukkelijk wil laten participeren. Daarbij moet de overheid ook de regie loslaten en faciliterend en stimulerend optreden. In Nijmegen gaat dat heel goed, en daarom is het een fantastisch programma om bij betrokken te zijn.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 99

99 19-05-14 17:18

Circulaire kantooroplossingen toegepast

Van links naar rechts staan Daphne Rolf (Desso), Hendrik Warnar (Interwand), Hans van Cooten (Mostert De Winter), Katinka Schipper (AkzoNobel), Bert van Son (Mud Jeans), Bruun Boeschoten (Desso) en Kim van Rosmalen (Philips) voor de plantenwand.

Mede dankzij zijn innovatieve modeconcept Lease a Jeans won het Rhenense bedrijf Mud Jeans tijdens de Circle Challenge 100 m2 circulaire kantooroplossingen. Afgelopen 15 april was de presentatie van de toegepaste duurzame kantoorinrichting. Tekst: Tim van Dorsten

“Het doel van deze eenmalige prijs in 2013 was om de totaaloplossing op kantoorgebied te laten zien”, legt Hélène Smits, circular project developer van het non-profit open platform Circle Economy. “Om het concept van de circulaire economie in de praktijk te tonen. Doorslaggevend was dat Mud Jeans duurzaamheid in zijn businessmodel – in de vorm van Lease a Jeans – heeft toegepast.” De bedrijven AkzoNobel, Desso, Haworth, Mostert de Winter en Philips hadden initiator Circle Economy geholpen om deze prijs uit te kunnen voeren.

100

Sustainability Index Zo zorgde de verffabrikant met Sikkens voor duurzame verf op de wanden en het houtwerk. “We hebben hierbij gekozen voor Alpha Lumimax, een verf die de werking van de lichtbron versterkt”, vertelt AkzoNobels Sustainability Program Manager Europe Katinka Schipper. Volgens haar staat duurzaamheid hoog in het vaandel van AkzoNobel. “Met als voornaamste bewijs: onze mondiale koppositie op de Sustainability Index. We proberen verf zo duurzaam mogelijk te maken, maar we halen hiervoor

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 100

19-05-14 17:18

Circulair kantoor

“Om tot de beste verlichting te komen, hebben we ledverlichting gebruikt. Hiermee zorgen we voor 110 lumen per watt op het bureaublad”, aldus Kim van Rosmalen, marketingmanager van Philips Indoor. “MUD Jeans least deze verlichting bij ons, maar veel andere bedrijven durven deze constructie nog niet aan. Terwijl dit op termijn zowel goedkoper als duurzamer is.”

Fijnstof Om de medewerkers beter te laten functioneren, heeft Desso gezorgd voor een tapijt dat de lucht zuivert. “De Airmaster haalt viermaal meer fijnstof uit de lucht dan een ander bestaand tapijt”, vertelt sales- en marketingmanager Bruun Boeschoten. “Hiermee draagt onze tapijt bij aan de circulaire economie en de productiviteit en functionaliteit van werknemers.” Het tapijt bestaat uit aparte tegels, wat een eventuele verhuizing vereenvoudigt. “En het is mogelijk om een tapijt te leasen. Als we na 10 à 15 jaar het tapijt terugnemen, dan scheiden we de onderdelen om hiervan eventueel een nieuw tapijt te maken.”

Verdere samenwerking? Boeschoten reageert ook enthousiast op een eventuele volgende samenwerking. “Dat doen we uiteraard graag.” Volgens de overige bedrijven, waarvan Haworth niet aanwezig is, is dit in de praktijk lastig. "We zijn hierbij over het algemeen afhankelijk van de aannemer in kwestie", aldus Hendrik Warnar, productmanager bij Interwand dat voor een duurzame whiteboard met daarin gerecyclede jeans had gezorgd.

natuurlijk geen verf van de muur af.” Wat AkzoNobel momenteel verkent, zijn de mogelijkheden om zogeheten ‘restverf’ – “die bij consumenten in de schuur staat” – in te zamelen en in nieuwe verf te verwerken. “Daarnaast bestempelen we de duurzaamste Sikkens-producten met ons EcoSure-keurmerk. Op deze manier proberen we consumenten te pushen deze verfproducten te gebruiken.”

Wow-effect Mostert De Winter leverde de Modulogreen, een ‘levende muur’ vol planten. “Met deze standing garden willen we niet alleen een wow-effect creëren, maar ook voor een positief effect op de gezondheid van de medewerkers zorgen”, legt bedrijfsleider commercie & innovatie Hans van Cooten uit. “Daarnaast neemt het minder ruimte in dan afzonderlijke plantenbakken en zorgen we ervoor dat het drainagesysteem goed werkt. Alleen de verlichting hebben we moeten aanpassen: meer en licht en felblauw in plaats van geel. Dat is beter voor de planten.” Voor de kantoorverlichting was Philips verantwoordelijk.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 101

101 19-05-14 17:18

Uw maatschappelijk vastgoed verduurzamen met Green Liz Gemeenten kunnen miljoenen euroâ&#x20AC;&#x2122;s besparen op hun energierekening en daarmee tevens een forse bijdrage leveren aan een beter milieu. Green Liz, de combinatie Ledverlichting, Isolatie en Zonnepanelen maakt dit mogelijk. Budget neutraal.

Kijk voor meer informatie op www.greenliz.nl

102

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 102

19-05-14 17:18

1-13 11:25

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Renovatie 52 Interviews

Woonakkoord is een eerste stap.

Rekenen aan duurzame oplossingen: Life Cycle Costs.

108 Rondetafelgesprek Omvangrijke renovatieopgave: 58 Financieel traditionele aanpak of ‘one size ﬁ ts all?’ 116 Project Een operatie met militaire precisie 62 Project

Meer dan parkeren.

127 Project Renovatie buitengevel en integratie luchtverwarming in één week

Bron: TONZON

duurzaam gebouwd | juni 2014 DG19.indd 51

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 103

103

06-03-13 17:53

19-05-14 17:19

Omvangrijke renovatieopgave: traditionele aanpak of ‘one size fits all?’ 104

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 104

19-05-14 17:19

Rondetafelgesprek

Renovatie

De omvangrijke renovatieopgave bereikt een hoogtepunt, aangewakkerd door lopende initiatieven zoals de Stroomversnelling. Om de opgave in te vullen innoveert de bouwbranche onder andere met totaalconcepten. Consortia van industrie en leveranciers ontwikkelen concepten en bieden die ook zelf aan. Welke rol is weggelegd voor de verschillende spelers in het veld en in hoeverre is een aannemer nog noodzakelijk in het bouwproces? Vijf deelnemers aan een rondetafelgesprek discussiëren over de plekken die traditioneel en conceptueel bouwen innemen bij verduurzaming van de bestaande bouw. Tekst: Marvin van Kempen, Fotografie: Robert Tjalondo

Gespreksmoderator Frans de Haas van de Haas & Partners, vraagt de aanwezigen naar hun visie op de huidige renovatieopgave en welke rol zij hierin vervullen. Die rol blijkt op bepaalde onderdelen te verschillen. Zo levert Sto Isoned volgens Rob de Jong, algemeen directeur, systeemoplossingen aan de markt met een focus op renovatieprojecten van corporaties. “Als gevelspecialist zijn we betrokken bij projecten van de Stroomversnelling, een Green Deal tussen een aantal aannemers en woningcorporaties die 110.000 huurwoningen naar energienotaloos brengt. We zijn op verschillende manieren betrokken bij het bouwproces. Enerzijds kunnen wij een ‘OEM’-leverancier zijn, die een onderdeel levert van een totaal. Anderzijds verkopen we systemen als product, die vervolgens geïntegreerd worden.” Sander Willems, Willems Vastgoedonderhoud, pakt met zijn organisatie vastgoedvraagstukken aan. “Bestaande bouw in bewoonde toestand”, vertelt hij, “en wij werken sinds de jaren 90 resultaatgericht met prestatie-eisen op lange termijn. Onze opdrachtgevers zijn divers. Dat betekent dat we niet met één concept de markt bedienen. Wij maken scenario’s om ervoor te zorgen dat het onderhoud goedkoper en beter beheersbaar wordt. De initiële investering moet wel passend zijn bij de vraag.” Gerhard Hospers, adjunct-directeur Greenworks bij Raab Karcher, vertelt over de vernieuwde focus sinds 2011. Als bouwmaterialenhandel introduceerde zijn organisatie in dat jaar het duurzaamheidslabel Greenworks, een verzamelnaam voor duurzame bouwmaterialen. “In eerste instantie ging het om losse producten. Al snel zijn we gestart met de Greenworks Academy, waarmee we de bouwkolom trainen op actuele onderwerpen. Daarnaast hebben we Raabs Renovatiehuis ontwikkeld, waarmee men tot een indicatief

Frans de Haas, directeur onderzoeks- en adviesbureau De Haas & Partners.

‘Optimalisatie krijg je niet alleen uit de toepassing van concepten, maar ook vanuit schaalgrootte‘ duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 105

105 19-05-14 17:19

one stop shop

Verhoog uw energie IQ. Verlaag uw bedrijfskosten. Honeywell Building Solutions helpt gebouweigenaren en gebruikers inzicht te krijgen in energieverbruik en de vele opties op het gebied van energiemanagement. Onze geïntegreerde oplossingen bieden mogelijkheden op maat waarmee u uw energiedoelstellingen en business goals behaalt. Door een combinatie van innovatieve technologie en bewezen resultaten helpt Honeywell elke onderneming of organisatie om de energieconsumptie, uitstoot van schadelijke stoffen en de operationele kosten te reduceren. Tegelijkertijd realiseren onze gebruiksvriendelijke oplossingen een verbetering in comfortcondities en bedrijfscontinuïteit terwijl u ook nog eens voldoet aan de nieuwste regels en wetgeving op milieugebied. Zo gaan ‘People, Planet & Profit’ hand in hand. Vertrouw op Honeywell als uw ‘one-stop energy partner’ die kansen identificeert en oplossingen implementeert met energie- en kostenbesparing als gegarandeerde Return on Investment.

Honeywell Building Solutions, Lange Amerikaweg 55, 7332 BP Apeldoorn +31 (0)55 549 9499, info.hbs.nl@honeywell.com, www.honeywell-buildingsolutions.nl

106

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OneStopAdvHoneywellA4.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 106

16-07-12 17:19 11:20 19-05-14

Rondetafelgesprek

Renovatie

Gerhard Hospers, adjunct-directeur Greenworks bij Raab Karcher.

Sander Willems, directeur Bouwkundig/Energetisch onderhoud bij Willems Vastgoedonderhoud.

energielabel kan komen en we de best passende oplossingen bieden om de gewenste labelsprong te maken. De concepten die wij ontwikkelen, zijn vooral bedoeld voor aannemers om hen te helpen een betere ondernemer te worden in de breedste zin van het woord.”

Vanuit zijn adviseursrol is Frans De Haas betrokken bij onderzoek en de ontwikkeling van onder andere toolkits voor bestaande bouw en duurzame woningbouw. “Een groot voordeel van een totaalconcept is dat de onderdelen in hun samenhang worden gekozen en dat bij de uitvoering steeds wordt geleerd en verbeterd. Het biedt ook ruimte voor industrialisatie, waardoor kwaliteiten beter geborgd worden en faalkosten afnemen.” De Haas vraagt zich af waarom de overige partijen aan tafel geen concept op de markt brengen.

Bouwproces kan efficiënter Vanuit zijn expertise ziet Rolf Pennings, projectmanager bij Kingspan Unidek, een nieuwe markt en een nieuwe focus. Met Built4U, een renovatieconcept voor de sociale woningbouw van zes gespecialiseerde marktpartijen, bereikt zijn organisatie een nichemarkt. “Voorheen leverden we een product dat werd geleverd aan partijen als Raab Karcher. Dat doen we nog steeds, maar we zijn tot de conclusie gekomen dat het bouwproces efficiënter kan. Daarom hebben we met zes marktpartijen het concept ontwikkeld en het proces aangepast.” Wanneer De Haas vraagt of er nog ruimte is voor een aannemer binnen dit aangepaste proces, knikt Pennings instemmend. “Als zij het proces en het product omarmen, dan is daar zeker plek voor. Wij hebben immers niet de ambitie om deze rol over te nemen, maar blijven leverancier. Built4U bestaat naast onze reguliere bedrijfsvoering en bereikt met de passiefhuisaanpak vanzelfsprekend een beperktere markt. We zijn ervan overtuigd dat dit een grotere markt gaat worden, maar dat is het nu nog niet.”

De Jong reageert: “Onze core-specialiteit is het isoleren en opwaarderen van gevels, daarnaast schakelen wij in verschillende concepten mee. Zo kan ik twee extreem verschillende projecten noemen, waar onze opdrachtgevers een radicaal andere klantvraag hadden: een label B-renovatie met stucafwerking tegenover een passiefhuisproject.” Een prangende vraag blijft volgens De Jong: wie is de aannemer bij een totaalconcept en wat is het functiepakket? “Iemand moet de coördinerende taken op zich nemen. Daarnaast zijn er de juridische aspecten van het aannemen. Als je langer samenwerkt met je co-makers, dan gaat het uiteraard steeds beter.”

Geen noodzaak, wel voordelen Hospers ziet nog niet een directe noodzaak om alleen complete concepten op de markt te brengen, maar kent

duurzaam gebouwd | juni 2014

11:20

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 107

107 19-05-14 17:19

ROCKPANEL, duurzaam van begin tot eind ROCKPANEL: onafhankelijk erkend als A+/A gevelbekleding De ROCKPANEL producten zijn duurzaam over de gehele levensduur. Het natuurlijke basismateriaal, het efficiënte productieproces, de duurzaamheid, het veilige gebruik en het geringe onderhoud maken ROCKPANEL tot een doordachte en verantwoorde keuze. Dat alles én het feit dat de platen volledig recycleerbaar zijn zorgen ervoor dat ROCKPANEL moeiteloos past in elk duurzaam bouwproces. Op basis van een Life Cycle Assessment (LCA) kende BRE Global ROCKPANEL een Environmental Product Declaration (EPD) toe. Bovendien werden de producten erkend als een van de beste in haar soort met A+ en A ratings voor diverse constructies. Ga voor meer informatie naar www.rockpanel.nl/aplus

Environmental Profiles Certificate No.427

108

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 108 BRE advertentie - DE.indd 1

19-05-14 17:19 3/05/12 14:32

Rondetafelgesprek

Rolf Pennings, projectmanager bij Kingspan Unidek.

‘Alles gaat naar prefab toe, want kwaliteit en snelheid lonken‘ wel de voordelen van de aanpak. “Wij zijn een intermediair tussen vraag en aanbod en hebben als klanten aannemers maar ook opdrachtgevers. Als onze klant wenst dat wij met prefab een complete woning leveren, dan kunnen we dat. Opmerkelijk vind ik dat we vanuit de traditionele bouwkolom goed in staat waren om projecten aan te nemen, maar na de sleutelopdracht verdwenen we uit het zicht. Renovatie en onderhoud, daar kan de bouw nog verder op inzetten. Het voordeel van een totaalconcept als Built4U is de snelle verwerkingstijd en de relatief lage overlast voor bewoners.” Het bouwproces slimmer en efficiënter aanvliegen resulteert in minder overlast voor bewoners. De interesse hierin is te proeven bij de gesprekspartners. Een bewoner in het gehele traject meenemen is van groot belang, stelt Willems. “Een bewoner vindt overlast tot daaraan toe, maar men moet wel weten wanneer de overlast plaatsvindt. Er komt steeds meer interesse in totaalconcepten, zoals ons TOPPP huis en Built4U, omdat je de bewoner beter en sneller van dienst kunt zijn. Alles gaat naar prefab toe, want kwaliteit en snelheid lonken.”

Renovatie

Rob de Jong, directeur/managing director van Sto Isoned.

Wensen opdrachtgevers kwaliteit of selecteert men nog steeds op prijs? Volgens Willems is laatstgenoemde nog steeds het geval. Hij stelt dat er inderdaad te weinig opdrachtgevers zijn die selecteren op kwaliteit. Op prijs concurreren is volgens hem maar al te eenvoudig. “We hebben het over onze rollen gehad, die inderdaad veranderen. De rol van een opdrachtgever verandert ook: de uitvraag zal anders worden. Immers: als de uitvraag van de opdrachtgever niet verandert, dan zullen de marktpartijen ook niet snel veranderen.” Tot dusver hebben de aanwezigen het voornamelijk over professionele opdrachtgevers gehad. Een blik op de vernieuwde consumentenmarkt is volgens de aanwezigen minstens zo belangrijk. Volgens De Jong is een totale omwenteling van de bouw vereist, als bouwpartijen zich willen focussen op deze markt. “De consument heeft nooit wat te kiezen gehad. Nu eigenlijk nog steeds niet.“ De discrepantie tussen Nederland en andere Europese landen is groot, als het gaat om hoe consumenten kijken naar verduurzaming van de woning. Pennings: “In België bezoeken stelletjes beurzen die alles willen weten over het huis. Zij zijn geïnteresseerd in isolatiewaardes, terwijl dat hier in Nederland totaal niet leeft.” Willems onderstreept: “In Duitsland heeft iedereen een technische ruimte, terwijl we in Nederland genoegen nemen met een piepkleine ketel op zolder.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

14:32

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 109

109 19-05-14 17:19

110

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 110

19-05-14 17:19

Rondetafelgesprek

Renovatie

Rivaliteit of harmonie? De Haas komt terug op de totaalconcepten die eerder in het gesprek al aan bod kwamen. Kunnen deze concepten bestaan naast het traditionele bouwen en aanbestedingsproces? Willems denkt dat hier zeker sprake van is. “Het blijft naast elkaar bestaan, het ene zal het andere niet uitsluiten. Ook in de traditionele bouwkolom wil je uiteindelijk naar een meer integrale aanpak. Je gaat partijen selecteren die meerwaarde bieden in het totale proces, partijen die meedenken in het werk en de producten daar ook op selecteren.” Pennings stemt in: “Er ligt een groot marktpotentieel. Met ons renovatieconcept focussen we ons op de bovenkant van de markt. We laten zien wat er met voldoende ambities mogelijk is, om de bestaande omgeving met snelheid te verduurzamen. Daarnaast blijven we ook als traditionele leverancier onze diensten uitvoeren.” Hospers sluit zich aan bij het tweetal en stelt dat het traditionele kanaal blijft bestaan. “Wij hebben de kracht om met industriepartijen, andere toeleveranciers en opdrachtgevers de uitdaging op te zoeken bij de verduurzaming.” De Jong ziet energiebesparingspotentieel vooral in vrijstaande woningen en twee onder-één-kap woningen. “Deze twee categorieën gebruiken meer energie dan de totale huursector en hier liggen nog grote kansen. Dit vereist de aanpak van een vakman, een combinatie van een aannemer die het renovatieproces door en door kent. Idealiter heeft hij een netwerk om zich heen die op basis van gelijkwaardigheid een concept invullen.” Hij merkt wel op dat dit proces in iedere omgeving anders is. Hospers: “Prefab leveranciers hebben tegenwoordig het systeem zo ingericht, dat men zelfs voor individuele woningen aan de slag wil. Niet langer is het minimum hiervoor vier of vijf woningen. Zo gaan wij in het kader van ‘Ons huis verdient het’, met 033 Energie Amersfoort, aan de slag met een jaren 30 woning. Voor dergelijke woningen hebben we straks een integrale aanpak, welke we kunnen integreren in onze tool Raabs Renovatiehuis.” Willems ziet dit als een standaardisatie in het detail. Een balans vinden in zowel traditionele inspanningen als dat wat

‘Een groot voordeel van een totaalconcept is dat fouten op de bouwplaats worden vermeden, dankzij een industrieel productieproces‘

je in een standaard giet, is van belang. Een belemmering is volgens hem het vergunningstraject. “Het traject voor tachtig woningen is vrijwel hetzelfde als voor één woning. We hebben een snellere overheid nodig.”

Energienotaloos Ten slotte discussieert men over het bouwen van energienotaloze woningen, op de traditionele manier. Kan dit nog op deze manier of is een conceptuele aanpak tegenwoordig min of meer een vereiste? De meningen verschillen. De Jong: “We hebben met traditionele schilrenovaties, zonder industrialisatie, woningen neergezet die energienotanul zijn. Dat kan prima. De reden om in te zetten op industrialisatie is dat er in de winter doorgewerkt kan worden. Daarnaast is er sprake van minder overlast in de wijk.” Pennings: “Een conceptuele aanpak is wel degelijk goedkoper en sneller. Daarnaast is het reduceren van bewonersoverlast een van de speerpunten. Het is een beproefd systeem.” De Jong: “Wij schakelen mee in een concept, maar blijven wel in onze rol. We zien duidelijk dat coördinatie nodig is, maar ook een stuk ondernemerschap en iemand die het aanjaagt. Wij verkopen eigen producten en doen dat in combinatie met de concepten die onze partners neerzetten. Uiteindelijk denk ik dat de markt behoefte heeft aan diversiteit, en niet aan een ‘one size fits all’ aanpak. Willems: “Optimalisatie krijg je niet alleen uit de toepassing van concepten, maar ook vanuit schaalgrootte. Op het moment dat je dat voor elkaar hebt, dan kun je het product toepassen. Wij willen op producten detailniveau sparren om deze toepassing zo optimaal mogelijk te maken. Voor mij komt het erop neer dat partijen elkaar moeten versterken; kennis is je voorsprong.” De Haas: “Uit de discussie kunnen we de conclusie trekken, dat vooral bij renovatieprojecten met hoge ambities, zoals de ambitie ‘energienotaloos’, een meer integrale benadering en een geoptimaliseerd bouwproces nodig is. De expertise van alle partijen heb je daarbij hard nodig. Een meer op een gelijkwaardige wijze samenwerken, zoals bij Built4U, past daarbij. De aannemer heeft daarin zeker een rol, maar dat hoeft niet de rol van hoofdaannemer te zijn.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 111

111 19-05-14 17:19

Een operatie met militaire precisie Sommige Purmerendse wijken kampten in 2009 met corrosie aan het stalen leidingnetwerk en verzadigd isolatiemateriaal vanwege een hoge grondwaterstand. De oplossing kwam in de vorm van het projectenprogramma SlimNet waarbij onder meer energiezuinige kunststofleidingsysteem Flexalen met Flexalink-aansluitingen worden toegepast bij de renovatie van huisaansluitleidingen. “De renovatiesamenwerking is succesvol, mede dankzij onze gezamenlijke passie voor warmteleidingen.” Tekst: Tim van Dorsten

Het grootste compliment kwam van Piet Hein Debets, een kritische columnist van de Purmerendse weekkrant Het Gezinsblad. “De ‘Hak-soldaten’ brachten reuring in een rustig straatje”, leest Siebert van der Veen, regiomanager West van aannemer A.Hak Infranet, voor. “Jammer dat de ‘bezetting’ maar een week duurde.” Martijn van Lier, manager techniek bij Stadsverwarming Purmerend (SVP), en Aad van Lopik, business development director Flexalen bij Thermaflex, knikken instemmend. “Dit stond in een brief die hij naar de hoofddirectie van A.Hak Infranet stuurde”, vertelt Van der Veen. “Een mooier compliment kun je bijna niet krijgen.”

‘Het warmteverliespercentage werd met 30% teruggedrongen’

112

Betere warmteprestaties De drie heren staan met hun bedrijven A.Hak Infranet, SVP en Thermaflex aan de vooravond van de vervanging van het leidingsysteem bij 653 woningen, tussen april en oktober 2014. Sinds 2010 is dit al bij 2.500 woningen gebeurd en in totaal worden de leidingen bij 4.000 woningen gerenoveerd. Deze renovatie dient in oktober 2015 klaar te zijn. Als pilot gebruikte Eneco het innovatieve en energiezuinige kunststofleidingensysteem Flexalen met de nieuwe Flexalink-aansluiting. Tegelijkertijd kwamen SVP en Thermaflex tot overeenstemming om ook een pilot met dit product uit te voeren. Thermaflex maakt gebruik van duurzaam kunststof als leidingmateriaal. SVP zorgde er zelf voor dat de te renoveren netwerkdelen opnieuw werden ontworpen, door een nieuw computermodel van het netwerk toe te passen. Hierdoor konden leidingdiameters worden verkleind en

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 112

19-05-14 17:19

Project

leidingen worden ingekort. Deze aanpassingen dringen het warmteverliespercentage terug met meer dan 30% en leveren uiteindelijk 10% energiebesparing op. “Samen met Eneco hebben we Flexalink ontwikkeld voor een project in Capelle aan den IJssel. Dit kunststof leidingsysteem heeft geen last van hoog grondwater”, zegt Van Lopik. “Onze fabriek zorgt voor een kant-en-klare hoofdleiding en aftakking.” Het pilotproject van dertig huizen voor SVP was een succes. “Toen ik de Flexalink-aansluiting zag, was ik direct enthousiast”, herinnert Van Lier zich. “Ik wist dat we dit zochten.” Ook Van der Veen was meteen overtuigd van de toegevoegde waarde. “Het kunststof in deze aansluiting is zo flexibel en licht dat de installatie- en verwerkingssnelheid enorm hoog ligt. Het is een ideaal systeem om verbindingen te maken, zeker als je in kleine, afgesloten omgevingen – zoals kruipruimten – moet werken.” Daarom is dit systeem de juiste oplossing, legt Van Lopik uit. “Ze kunnen door het kruipluik onder de woning worden aangebracht.” Daarnaast bevat het leidingsysteem een lasverbinding, in plaats van knelkoppelingen zoals bij andere kunststofsystemen. “Een groot bijkomend voordeel”, vindt Van Lier. “Zo vormt de koppeling een homogeen geheel met het leidingmateriaal.”

Militaire precisie Hoewel enorm belangrijk vormt het materiaal slechts een onderdeel van de oplossing. Het vervangen van de oude leidingen bleek de grootste uitdaging. “Het meest arbeidsintensieve deel van deze werkzaamheden vindt plaats tussen april en oktober”, vertelt Van der Veen. “In die periode werken we met een team van zo’n vijftig mensen. Het werk is zo zwaar dat de bouwvak de afgelopen jaren als geroepen kwam.”

Renovatie

Hulp van werklozen Stadsverwarming Purmerend, aannemer A.Hak Infranet en Thermaflex werken niet alleen duurzaam, maar ook op een maatschappelijk verantwoorde manier. “Voor dit enorm grote project hebben we ook mensen ingezet met een afstand tot de arbeidsmarkt”, vertelt Van der Veen. “Zij versterken onze projectteams. Tegelijkertijd is het voor hen een mooie kans om uit de bijstand te komen. Aan de hand van cursussen hebben we beoordeeld wie we op welk terrein kunnen plaatsen.” De afgelopen drie jaar heeft A.Hak Infranet op deze manier 33 nieuwe krachten verworven. “Van hen heeft een aantal inmiddels ook een vast contract. En begin april zijn we weer met acht nieuwe medewerkers gestart.”

Van Lier beaamt dit: “Als oud-officier van de Koninklijke Marine beschrijf ik dit project steeds als ‘een operatie met militaire precisie’.” Dit zit ‘m onder meer in de enorme machines en het grote materiaal. “Desondanks willen we de bewoners zo min mogelijk tot last zijn”, geeft Van der Veen aan. “Om de omgeving zo min mogelijk te verstoren, hebben we bijvoorbeeld gekozen voor zandzuigmachines in plaats van graafmachines.” Hun voorbereidingen zijn ze steeds in oktober gestart, een halfjaar voordat de daadwerkelijke werkzaamheden beginnen, onder meer door bewoners persoonlijk te benaderen. “Niet alleen om de kruipruimten en de leidingen te inspecteren, maar ook om de bewoners uit te leggen wat er gaat gebeuren en het belang van deze renovatie toe te lichten”, vertelt Van der Veen. Deze inspanningen leverden het juiste effect op: “We hebben het aanvankelijk negatieve sentiment bij de bewoners omgebogen naar een positieve houding”, aldus Van Lier. “Getuige de ingezonden brief van de kritische Purmerendse columnist Debets.

Juiste label op juiste product Ook voor Thermaflex waren de bewonersbezoeken van A.Hak Infranet en SVP van toegevoegde waarde. “Voor ieder huis hebben we het best passende product gemaakt”, legt Van Lopik uit. “Alles staat en valt dan ook met de planning. Daarom zorgen we er iedere week voor dat de juiste materialen klaar staan, met op ieder product het juiste label.” Dit proces verloopt erg goed, vindt hij. “Onze samenwerking is uitstekend”, prijst hij Van Lier en Van Veen, “omdat we elkaar zo goed kennen. Daarnaast hebben we alle drie een passie voor warmteleidingen en tonen we steeds een hoge mate van betrokkenheid.” Ook Van Lier is lovend. “Dit zijn partners die duurzaamheid en energiezuinige oplossingen begrijpen en ernaar handelen. In onze ogen is SlimNet een schoolvoorbeeld voor andere stadsverwarmingsnetten.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 113

113 19-05-14 17:19

“Waarom zou je nog op die koude vloer blijven wonen?”

www.tonzon.nl

TONZON Vloerisolatie, een klasse apart! Een warme vloer, een droge kruipruimte. Het resultaat De dubbele aanpak zorgt ervoor dat de warmte niet meer wordt uitgestraald door de vloer en er geen vocht meer uit de grond de woning binnenkomt. Het milieuvriendelijke systeem maakt radicaal een einde aan de koude vloer en muffe lucht.

Besparing op stookkosten De woning koelt minder snel af door de goed geïsoleerde vloer. Er hoeft minder gestookt te worden omdat de woning sneller opgewarmd is. Het stookseizoen wordt zelfs verkort. Gebruikers melden een gemiddelde besparing van 15 tot 20% op de stookkosten per jaar. Bij

Comfort van een warme vloer

woningen met vloerverwarming loopt de besparing op tot wel 40%.

Op onze website vindt u talloze recensies en klantenreacties uit 34 jaar praktijkervaring. Ook mensen met vloerverwarming melden een warmere vloer na het aanbrengen van TONZON en merken dat de vloerverwarming nu veel beter te regelen is.

Meer weten? Kijk op www.tonzon.nl. Bellen kan ook via 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) of info@tonzon.nl

Tevreden klanten vertellen “Bij mijn vloer met vloerverwarming bespaar ik 34% op mijn stookkosten per jaar.” “Eindelijk verlost van die koude vloer.” “We hebben geen last meer van zilvervisjes nu het veel minder vochtig is in huis.” “Het klimaat in de kamer is merkbaar aangenamer en ook de koude voeten zijn weg!” Zie ook de recensies en vele spontane klantreacties op www.tonzon.nl O.a. uit Den Ham, Eindhoven, Castricum, Bruchum, Meppel, Velsen, Zaandam, Gouda etc.

TONZON BV •2014 Postbus 1375 • 7500 BJ Enschede • T: 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl juni2014 duurzaam gebouwd maart | |duurzaam gebouwd 114 40

25-14-027_TonZon_DuurzaamGebouwd_210x297.indd 1 OPMAAK NIeuw.indd 114 OPMAAK DG DG 26 25.indd 40

04-02-14 17:06 19-05-14 24-02-14 17:19 14:33

Ad20

4 4 17:06 14:33

Vraaggestuurd ventilerenin met OxyGreen CO Icopal gelooft Zo energie-effici毛nt, eenvoudig duurzaamheid en gezond kan ventileren zijn

Energiezuinige ventilator

Bespaart energie Verbetert het binnenklimaat Verhoogt het comfort Verlaagt faalkosten door eenvoud in gebruik Geluidsarm

Vochtsensor

Handbediening

CO2-sensor /handbediening

eur

Prim VentiApp

Icopal voelt zich als toonaangevende producent van dakproducten

verantwoordelijk voor het milieu en werkt daarom op duurzame wijze, VentiApp voor zowel v贸贸r, tijdens als na de productie van dakbedekking. Dat we serieus ventilatiesystemen werk maken van duurzaamheid zien we regelmatig beloond. Zo is onze aliteit

Luchtkw

Slaap kamer

650 ppm

1.200 ppm

Woon kamer

Luchtkwaliteit

750 ppm

Aralco NVS

Voor opdrachtgevers: dakbedekking Icopal Universal met DUBOkeur庐 de meest milieuvriendelijke bevordert efficiency en bespaart kosten. bedekking voor platte daken en hebben we niveau 4 op de CO2 prestatieladder Woonka mer

750 ppm

Slaap kamer

Slaapka mer 1

1.200 ppm

Badka mer

Slaapka mer 2

650 ppm

60% vocht

700 ppm

atiero oster Zet uw ventil r 1 open. Slaap kame

Slaapka mer 3

Badkam er

! bereikt. Kijk eens op onze website voor de nieuwste initiatieven op het gebied Voor gebruikers: ! meer inzicht en meer bewustwording op van duurzaamheid. het gebied van ventilatie en een verbetering van het binnenklimaat. Better

ter Life Air, bet

700 ppm

60% vocht

Zet uw ventilat ierooste r in Slaapka mer 1 open.

Better Air, better Life

www.icopal.nl

Aralco NVS

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 115 Ad2014_004 Oxygreen A4.indd 1

duurzaam gebouwd | juni 2014

115

T +32 56 52 80 60 E info@aralco.nl I www.aralco.nl

19-05-14 17:19 05-05-14 13:43

Bouwbesluit karig met daglichttoetreding

Het Nederlandse Bouwbesluit heeft te weinig aandacht voor daglichttoetreding, vindt Velux Nederland. Een Europese calculatiemethode, waaraan wordt gewerkt, is volgens Velux een stap in de goede richting. Immers, meer daglicht in woningen is goed voor de volksgezondheid. Duurzaamheidsmeetlat BREEAM stelt om die reden strengere eisen aan daglichttoetreding. Tekst: Richard Mooi

Tal van onderzoeken hebben bewezen dat blootstelling aan voldoende daglicht belangrijk is voor de mens. Op de werkplek worden minder fouten gemaakt en in scholen en kantoren kan veel daglicht of dynamische verlichting (leer) prestaties verbeteren. Dr. Richard Hobday meent zelfs dat een betere daglichttoetreding in combinatie met goede ventilatie helpt om infectieziekten te voorkomen. En daardoor kan het antibioticagebruik verminderen, stelt de Engelse autoriteit op het gebied van licht, verbonden aan de Cranfield University. Hobday hekelt de scherpe energiewetgeving, waardoor gebouwen te weinig frisse lucht en daglicht krijgen zodat infecties zich snel kunnen verspreiden. Volgens de Velux Groep laat het onderzoek zien dat te weinig daglicht in woningen echt een probleem is. Dat de Deense producent, bekend van dakramen en –kapellen, deze stap zet lijkt opmerkelijk. Dakramen worden vooral in slaapkamers en zolders gemonteerd, en niet in woonkamers op de begane grond. Maar volgens Raymond van Hattum, architect daglicht en binnenklimaat bij Velux

116

Nederland is een goede daglichtvoorziening in alle ruimtes van woningen en utiliteitsgebouwen belangrijk. ”Het dagen nachtritme van de mens bijvoorbeeld wordt gestimuleerd onder invloed van donker en licht. Maar ochtendlicht in je slaapkamer is net zo belangrijk. Een bepaalde kleur licht zorgt ervoor dat je lichaam cortisol aanmaakt, waar je opgewekt van wordt en waardoor je ’s morgens actief wakker wordt.”

Lichtschoorsteen Het Nederlandse Bouwbesluit regelt de daglichttoetreding bij nieuwbouw. We citeren even uit de norm: “Voor woningen geldt dat de equivalente daglichtoppervlakte niet kleiner mag zijn dan 10% van de vloeroppervlakte van een verblijfsgebied.” Wanneer een ruimte 20 m2 groot is, moet er minstens een raampartij met 2 m2 glas aanwezig zijn. Meer mag natuurlijk ook. Het Bouwbesluit is volgens Van Hattum niet erg royaal. “De rekenmethode is een klein beetje achterhaald. Bij lange, smalle ruimtes levert 10% glas te weinig daglicht op, waardoor je achter in de ruimte niet genoeg licht krijgt,

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 116

19-05-14 17:19

Onderzoek

omdat er geen rekening wordt gehouden met lichtspreiding.” In het informatieve deel van de NEN 2057:2011 worden ook situaties beschreven voor het toepassen van meer glasoppervlak.” De Europese norm gaat volgens Van Hattum uit van de verhouding tussen binnen- en buitenlicht, waarbij met zogenaamde (gemiddelde) daglichtfactoren een optimale spreiding in de ruimte wordt beschreven. “Soms moet je een ruimte anders ontwerpen. En bijvoorbeeld hoogliggende ramen toepassen zodat het licht verder naar binnenkomt.” Velux Nederland staat achter het Active House, een visie op duurzaam wonen waarbij energiebesparing niet het allerhoogste doel is, maar milieu, comfort en gezondheid net zo belangrijk zijn. Volgens deze visie zijn in Montfoort vorig jaar 10 sociale huurwoningen van energielabel E naar A++ gerenoveerd, mét veel daglichttoetreding. “Het zijn vrij smalle lange woningen, waardoor het lastig was om in het midden van de woning daglicht te krijgen. Doordat we het trappenhuis open hebben gemaakt en op zolder dakramen hebben toegepast, komt er daglicht via het trappenhuis als een soort lichtschoorsteen naar beneden. In de praktijk blijkt dat de bewoners hun duurzaam gerenoveerde woning als ruimer en prettiger ervaren.”

BREEAM Nieuwbouw Het kennisinstituut SBRcurnet deelt de visie van het Active House en vertaalt die in ontwerprichtlijnen. Programmamanager Cindy Vissering vindt meer aandacht voor daglichttoetreding wenselijk. “Het bouwbesluit is redelijk

Renovatie

karig, omdat de overheid aanstuurt op energiebesparing. Dan is het glasoppervlakte een van de elementen waar het meeste energieverlies is. Daarom zie je ook in het passiefhuis dat het heel kleine ramen zijn. Die zitten echt aan het minimum van het bouwbesluit.” Vissering ziet wel tendensen naar meer daglicht in woningen. “Het is niet alleen vanuit het Active House waar men zegt dat meer daglicht prettiger is voor mensen. Als je kijkt naar BREEAM Nieuwbouw, wordt daarin ook een hogere daglichtfactor gevraagd.” Daglichttoetreding valt in BREEAM, dat de duurzaamheidprestatie van gebouwen beoordeelt, in de categorie ‘gezondheid’, één van de negen aspecten waarop BREEAM de duurzaamheid meet. Projectmanager Edwin van Noort van DGBC dat in Nederland BREEAM beheert, legt uit dat met een simulatieprogramma kan worden berekend of aan de strengere daglichteisen van BREEAM wordt voldaan. Meer glas kan op gespannen voet staan met de categorie ‘energie’, een andere belangrijke beoordelingscategorie. “Bepaalde eisen kunnen elkaar tegenspreken. Als je veel gezondheid toepast, met veel daglicht, ventilatie en zoninval, dan kan het zijn dat je energieverbruik omhoog gaat en daarvoor minder punten scoort. Het is aan de architect of ontwikkelaar om keuzes te maken.” Daarom hoeft zelfs voor het allerhoogste label ‘outstanding’ maximaal aan 85% van de eisen te worden voldaan. Door slim ontwerpen, bijvoorbeeld met overstekken, zijn punten te scoren. Van Noort: “Juist een heel goed en slim ontwerp zorgt ervoor dat je gezondheidsaspecten kunt combineren met een goede energieprestatie.”

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 117

117 19-05-14 17:19

VOOR AL UW KLANTEN DIE VOOR DUURZAAM KIEZEN Steeds meer van uw klanten kiezen voor duurzaam afbouwen. U kunt hen daar als geen ander bij helpen. Met Brander Afbouwprodukten biedt u uw klanten een duurzame en milieuvriendelijke afwerking. Gestructureerd en glad, wanden en plafonds. Zo maakt u het uw klanten nog gemakkelijker te kiezen voor duurzaamheid en uw kwaliteit.

BIEDT U UW KLANTEN DUURZAME AFWERKING? VOOR EEN PRACHTIGE EFFICIËNTE WAND- EN PLAFONDAFWERKING Met Brander Crystal biedt u uw klanten een zeer efficiënte, naadloze en fraaie afwerking van wanden en plafonds. Stootvast, hard en uitstekend reinigbaar. VOOR EEN FRAAI GESTRUCTUREERDE STOOTVASTE WANDAFWERKING Met Brander Briljant en Brander Tango worden wanden fraai gestructureerd afgewerkt. Beide producten zijn gunstig in verbruik en hebben een lange levensduur. De kras-, slag- en stootvastheid van deze pleisters maakt de kans op beschadigingen nihil. VOOR EEN HOOGWAARDIGE GLADDE EN HARDE WANDAFWERKING Voor die klanten hebt u met Brander Verf- en Behangklaar de perfecte oplossing. Ideaal voor het egaliseren en efficiënt glad afwerken van gipskartonplaten of minerale ondergronden. In twee lagen spiegelglad én harder dan alternatieve producten.

D U B O K E U R ®: Z O W E T E N U W KLANTEN HET ZEKER DUBOKEUR® is hét keurmerk voor duurzaam bouwen en wordt uitgegeven door het onafhankelijke Nederlandse Instituut voor Bouwbiologie en – ecologie (NIBE). Het keurmerk bewijst dat een product tot de meest milieuvriendelijke producten binnen zijn toepassing behoort. Dit wordt aangetoond aan de hand van een milieukundige levenscyclusanalyse. Brander biedt 5 verschillende producten aan die tot de top van de markt behoren in duurzaamheid én hoogwaardige afwerking. Kijk op www.brander.nl/duurzaam voor nog meer informatie.

VOOR EEN MODERNE MATTE MUURVERFAFWERKING Voor een hoogwaardige en duurzame afwerking van wanden en plafonds kiest u voor Brava Matt. Deze muurverf heeft een goede dekking en een hedendaagse matte uitstraling.

118 28

juni2014 2014| |duurzaam duurzaamgebouwd gebouwd maart

OPMAAK NIeuw.indd 118 OPMAAK DG DG 26 25.indd 28 18378 Brander adv. Duurzame wanden 210x297bs - Duurzaamgb.indd 1

19-05-14 24-02-14 17:19 14:33 25-09-13 15:31

Project

Renovatie

rn e – st ued e dt ot rg.

4 14:33 3 15:31

GROTE ZAAL – STIEBER FOTOGRAFIE.

Rijksmonument voor de toekomst

Het Rijksmonument Schouwburg Kunstmin is een sprekend voorbeeld van ‘duurzame’ renovatie. Door in de hoofddraagconstructie de theatertechniek te integreren, kunnen grotere theaterproducties hier huisvesten onder de huidige comforteisen. Daarmee is deze schouwburg geschikt gemaakt voor minimaal vijftig jaar. Tekst: Ir. Michiel NiensRC en Ir. Pim Peters RO, IMd Raadgevende Ingenieurs

Het gebouw functioneert sinds het bouwjaar 1890 als schouwburg en is in 1938 ingrijpend verbouwd door Sybold van Ravesteyn. Dat er niet meer aan de huidige comforteisen en arbeidsomstandigheden voldaan kan worden, moge duidelijk zijn. Bovendien is er schade aan de houten paalfundering ontstaan: aanleiding om het monument te renoveren. Nog vóór de ontwerpfase moest de mogelijkheid onderzocht worden of het programma van eisen binnen het beschikbare budget te maken was. Het opstellen van de constructieve alternatieven en het toetsen hiervan op kosten en risico’s leidde ertoe dat meer is waargemaakt: onder meer door het funderingsherstel te combineren met de realisatie van een nieuwe inpandige kelder. Tijdelijke constructies zijn beperkt door bij de constructieve ingrepen rekening te houden met de uitvoering en de theatertechniek is geïntegreerd in de hoofddraagconstructie. Hierdoor is het straks mogelijk om grotere theaterproducties te huisvesten onder de huidige comforteisen.

Toneeltoren Om grotere theaterproducties te faciliteren wordt de bestaande toneeltoren van de grote zaal aangepast aan de huidige theatertechnische en bouwfysische eisen. De toneeltoren wordt verhoogd, het dak om akoestische redenen verzwaard en het aantal trekken vergroot. Hiervoor is een nieuwe staalconstructie tussen de bestaande metselwerk wanden geplaatst. Naast het dak en de rollenzolder draagt deze staalconstructie ook het bovenste deel van de metselwerk wanden. Het onderste deel van deze wanden kon daardoor gesloopt worden. Hierdoor staat de toneeltoren op slechts zes poten en dit creëert veel extra ruimte op het toneel en zijtoneel. De lieren ten behoeve van de trekken komen aan weerszijden van het toneel. Het krachtenspel dat hierdoor op de nieuwe staalconstructie ontstaat, is uitvoerig geanalyseerd. Hierbij is een methode bedacht om de staalconstructie samen te stellen in het bestaande gebouw, met oog voor de standzekerheid van het gebouw in elke bouwfase. De

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 119

119 19-05-14 17:20

Knap als je ervaring hebt en toch groen denkt.

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Brink Groep is actief binnen de bouw-, huisvestings- en vastgoedmarkt. We managen en adviseren bij complexe projecten en leveren specialistische softwaretools om projecten te beheersen. We zijn altijd op zoek naar het evenwicht tussen de ambitieuze dromen van onze opdrachtgevers en de haalbaarheid binnen de marktomstandigheden. En met succes. Bijvoorbeeld bij de duurzame herontwikkeling van Rabobank Dommelstreek, voor de invulling aan de Green Deal Zakelijke Dienstverlening of bij het traject voor duurzame herhuisvesting van Provincie Utrecht. Onze veelzijdigheid, gedrevenheid en kennis zien we als solide basis voor de toekomst.

juni 2014 | duurzaam gebouwd brinkgroep.nl/duurzaam knap werk 120

OPMAAK 26 NIeuw.indd 120 OPMAAK DG DG 25.indd 53

duurzaam gebouwd | maart 2014

53 19-05-1414:34 17:20 24-02-14

14:34

Project

nieuwe fundering van de toneeltoren is geïntegreerd in het funderingsherstel van de bestaande metselwerk constructie. Met ongeveer 120 ton staal is het hart van de Schouwburg weer nieuw leven ingeblazen.

Nieuwe kelders Er zijn twee nieuwe kelders gerealiseerd: een onder de kleine zaal ten behoeve van de toiletten en de garderobe en een direct tegen de bestaande achtergevel als onderdeel van de nieuwe aanbouw. Deze zijn bedoeld als techniekruimten en bergingen. Voor de bouwputten van beide kelders zijn, voor zover mogelijk, damwanden aangebracht. Een bemaling was nodig om het opbarsten van de bouwputbodem te voorkomen. Het gaat hierbij om een bemaling van het diepere grondwater. Deze bemaling beïnvloedt het niveau van het oppervlaktegrondwater niet of nauwelijks. Hoewel de bouwput aan de achterzijde deels open is, is ook daar de toestroom van grondwater beperkt dankzij de slecht waterdoorlatende kleilagen in het bovenste grondpakket.Met een deugdelijk monitoringsplan en peilbuizen is tijdens de uitvoering vastgesteld dat de hoge en lage grondwaterstanden zich ‘gedragen’ zoals berekend door Geomet. Het niveau van het oppervlaktegrondwater was een groot punt van zorg voor de omwonenden. Een groot deel van de panden in Dordrecht is namelijk op houten palen gefundeerd en droogstand van deze palen vermeden moet worden.Tijdens een aantal bewonersbijeenkomsten heeft

Renovatie

IMd de werkwijze en uitvoeringscontrole toegelicht. Deze goede en open communicatie heeft voor vertrouwen en een soepel proces gezorgd. Gedurende de bouw heeft de gemeente de metingen van de grondwaterstanden via een website openbaar gemaakt. Deze site is terug te vinden op IMDbv.nl/Projecten/Hergebruik/Schouwburg-Kunstmin.

Funderingsherstel Tijdens het ontwerp is bepaald dat er een volledig funderingsherstel noodzakelijk is voor de oorspronkelijke schouwburg uit 1890. Aanleiding is de zichtbare scheurvorming in de buitengevels. Deze scheuren zijn ontstaan door zakkingsverschillen van de fundering. Met name de hoek van de St. Jorisweg met Matena’s Pad bleek na meting behoorlijk verzakt: tot wel 30 cm. Het paviljoen en de wanden van de grote zaal, in de jaren dertig toegevoegd door Sybold van Ravesteijn, zijn voorzien van een kwalitatief goede fundering. Dit bleek uit onderzoek, dat IMd ter plaatse initieerde. Funderingsherstel is hier niet nodig en dan ook niet voorgesteld.

Houten palen De koppen van de bestaande houten funderingspalen onder het monument zijn blootgesteld aan langdurige droogstand, waardoor ze een grote mate van aantasting vertonen. Daarom moet het monument op nieuwe funderingspalen worden gezet. Deze nieuwe palen worden in het gebouw zo dicht mogelijk tegen de draagmuur geheid. In de draagmuur worden gaten gehakt, waarin een gewapende betonconstructie wordt gestort die op de nieuwe funderingspalen rust. De oude houten palen hebben geen functie meer, maar worden niet verwijderd. Hierbij is besloten niet te wachten tot het gebouw op de nieuwe palen zakt. Met een vijzelsysteem zijn de nieuwe palen op spanning gebracht, waardoor er nauwelijks restzettingen optreden. Een verstandige keuze, met het oog op het omvangrijke herstel van scheurvorming in de gevels. Het aantal aan te brengen palen en de posities van de palen zijn bepaald, na een zorgvuldige analyse van de krachtswerking in het gebouw. De bereikbaarheid voor de (kleine) heistelling en de kwetsbaarheid van delen van het monumentale interieur gelden hierbij als complicerende factor.

Scheurvorming Toneeltoren in aanbouw - IMd

Opdrachtgever: Architect: Constructeur: Geotechnisch advies: Adviseur installaties: Adviseur bouwfysica: Adviseur theatertechniek: Aannemer:

Gemeente Dordrecht Greiner Van Goor Huijten Architecten IMd Raadgevende Ingenieurs Geomet De Blaay-Van den Boogaard Raadgevende Ingenieurs Peutz Theateradvies Hillen & Roosen

Het heien van palen brengt trillingen met zich mee. Op voorhand is scheurvorming, als gevolg van deze trillingen, niet uit te sluiten.Er zijn namelijk teveel onzekerheden over de opbouw van het bestaande pand en eventuele obstakels in de ondergrond. Daarom zijn de trillingen gemeten en heeft de aannemer voortdurend gecontroleerd of er geen scheurvorming ontstaat. Tijdens het heien is enige scheurvorming ontstaan in enkele lichte scheidingswanden. Vanwege het monumentale karakter ervan is op deze gevoelige plekken overgeschakeld naar een trillingsarm, geschroefd paalsysteem. Dankzij de nieuwe fundering heeft Kunstmin een solide basis voor decennia van cultureel plezier.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 121

121 19-05-14 17:20

Je hoeft niet heel hoog te gaan om te zien waar je energie vandaan komt

Gigawatts aan profijtelijke zonne-energie voor het oprapen; de daken van bedrijfspanden liggen er klaar voor. Dat kan zelfs zonder enige investering vooraf. Ons voorstel: wij investeren in het plaatsen van zonnepanelen en leveren u de opgewekte zonne-energie via uw bestaande meters. De essentie van ons aanbod: u rekent met ons groene stroom af vanuit de besparing op uw huidige energierekening.

www.oranjedak.nl

b i tu m i n e u ze e n k u n s ts tof fo l i e - d a k b e d e k k i n g e n • n i e u w b o u w e n re n ovati e • d a k te r r a s s e n • g ro e n d a ke n • p a r ke e rd a ke n d u u r z a m e e n e rg i ew i n n n i n g, zo nth e r m i s c h e n P V • w i t te d a ke n • d a k i n s p e c ti e • b e h e e r e n o n d e r h o u d • va l b eve i l i g i n g

122

juni 2014 | duurzaam gebouwd

ORA 14041DG ADV A4 Duurzaam gebouwd.indd 1 OPMAAK 26Springer NIeuw.indd 122

10-02-14 19-05-14 10:40 17:20

Project

Renovatie

Renovatie buitengevel en integratie luchtverwarming in één week In een tijdsbestek van slechts een week gelijktijdig de gevel, het dak en de vloer renoveren én luchtverwarming en ventilatie realiseren: dat is het ‘Green-Spring’ renovatieconcept voor bestaande woningen. Coen Hagedoorn Bouwgroep en Brink Climate Systems ontwikkelden dit concept gezamenlijk met als eindresultaat: een grote stap op het vlak van energiebesparing, verhoging van het comfort en een minimum aan overlast voor de bewoners. Tekst: Ing. M. de Wit – Blok

Coen Hagedoorn Bouwgroep is een bedrijf dat actief is op het vlak van renovatie, onderhoud en nieuwbouw. Martin Veerman, technisch directeur: “Recent is een aantal mooie werken opgeleverd waarbij zowel de gevel als het dak zijn gerenoveerd. Hiermee heeft de woning een flinke ‘vastgoedopwaardering’ gekregen, maar bekroop ons tevens het gevoel dat er méér mogelijk was. Dat het logisch was om tijdens onze renovaties ook meteen de verwarmingsinstallatie mee te nemen. Niet alleen om de energiekosten verder te verlagen, maar ook om het comfort voor de bewoners te verhogen en de klimaatinstallateur de maximale mogelijkheden te bieden om zijn systeem snel en efficiënt te installeren. Bij een minimum aan overlast.”

Lagere energielasten, hoger comfort Op basis van deze redenatie zijn Coen Hagedoorn Bouwgroep en Brink Climate Systems om de tafel gaan zitten om een renovatieconcept te ontwikkelen voor het duurzaam renoveren van bestaande woningen. Het resultaat – Green-Spring genaamd – wordt in één week uitgevoerd en bestaat uit het vervangen van de buitenkant van de woning door een hoogwaardig geïsoleerde buitenschil (vloer, gevel en dak) én het vervangen van het bestaande verwarmingssysteem door luchtverwarming. De nieuwe buitenschil voorkomt het weglekken van warmte naar buiten en vermindert de geluidsoverlast naar binnen. Bovendien zijn diverse gevelafwerkingen mogelijk.

Bij luchtverwarming komt de gefilterde en verwarmde lucht door kleine roosters naar binnen. Gelijktijdig worden de luchtjes en dampen van de keuken, badkamer en toilet via afvoerventielen naar buiten gevoerd. Deze afvoerlucht verwarmt ondertussen weer de gefiltreerde buitenlucht die de woning binnenkomt, waardoor warmte niet onnodig verloren gaat. Bovendien zal de bewoner nooit last hebben van koude lucht die het huis binnenstroomt, maar

duurzaam gebouwd | juni 2014

10:40

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 123

123 19-05-14 17:20

Master Builders Solutions Het nieuwe merk van BASF voor de bouw Voor al uw duurzame oplossingen

124

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 124

19-05-14 17:20

Project

Renovatie

ten los van elkaar zouden uitvoeren. Zo wordt eerste de buitenmuur verwijderd waarna het benodigde leidingwerk wordt gemonteerd. Vervolgens wordt de geïsoleerde buitenschil aangebracht en werkt de klimaatspecialist het verwarmings- en ventilatiesysteem binnen in het huis verder af. Het totale project is volledig klantspecifiek, wat betekent dat beide partijen hun werkzaamheden afstemmen op de specifieke eigenschappen van de woning en eventuele wensen van de bewoners. In normale gevallen beslaat de projectduur een week waardoor het niet nodig is dat de bewoners tijdelijk verhuizen. Daarbij wordt bovendien specifieke aandacht besteed aan het minimaliseren van de overlast door lawaai, stof en vuil.

De verwarmde lucht komt door kleine roosters naar binnen.

wel profiteren van een continue toevoer van verse lucht zonder vuildeeltjes. Omdat het leidingwerk in de gevel is geïntegreerd, zijn er geen radiatoren meer nodig, wat de woonruimte en inrichtingsvrijheid vergroot. Verder wordt het ventilatiesysteem gestuurd op luchtkwaliteit: wanneer het CO2- en/of het vochtgehalte in een ruimte stijgt, wordt er automatisch meer geventileerd. Ook is in dit systeem integratie van koeling mogelijk. Adviseur Installatieconcepten Simon van de Kamp van Brink Climate Systems: “Deze manier van verwarmen is onder meer ideaal voor mensen die niet de hele dag thuis zijn. In tegenstelling tot radiatoren die stralingswarmte geven, is de woning door de circulerende warme lucht – in combinatie met de isolerende buitengevel – namelijk veel sneller op temperatuur. Bij het uitschakelen van de verwarming zijn er geen radiatoren die gedurende enkele tientallen minuten nog warmte blijven afgeven.”

De voordelen in de samenwerking liggen verder in het eindresultaat: door een betere isolatie en een efficiënter verwarmingssysteem daalt de energierekening (besparingen van 60 – 70% zijn mogelijk), terwijl ook de onderhoudsbehoefte van de woning omlaag gaat. De eerste 15 jaar staan te boek als ‘onderhoudsarm’. Bovendien werkt het toegepaste verwarmings-/ventilatiesysteem comfortverhogend. Voor mensen met een eigen woning verdient de investering zich terug door lagere energiekosten. Voor huurders gaan de energiekosten eveneens omlaag, waarvoor in ruil zij iets meer huur betalen. De huurverhoging biedt woningcorporaties vervolgens weer de mogelijkheid de investering te doen.

Schoolvoorbeeld De samenwerking wordt door beide bedrijven niet als uniek gezien, maar wel als een schoolvoorbeeld van de wijze waarop samenwerking de gewenste synergie oplevert. Door reeds in het beginstadium van het project te overleggen, zijn mogelijkheden en eventuele onmogelijkheden direct duidelijk en kunnen de bedrijven hun werkzaamheden optimaal op elkaar af te stemmen. Uiteindelijk leidt dit tot lagere totale kosten, een kortere projectduur en minder overlast voor de bewoners.

www.brinkclimatesystems.nl www.coenhagedoorn.nl

Arbeidsprocessen efficiënter Gedurende het project voeren beide partijen de werkzaamheden uit die tot hun core business behoren. Door echter samen te werken, verlopen de twee arbeidsprocessen veel efficiënter dan wanneer de bedrijven de opdrach-

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 125

125 19-05-14 17:20

Groenste dakbedekking bij succesvolle renovatie Quality Queen is een van de grootste leveranciers van verse groenten in Nederland. De moderne faciliteiten voor open overslag moeten dan ook gegarandeerd waterdicht zijn. Eén van de bedrijfsgebouwen vertoonde al langer problemen met de waterdichtheid van het dak. Het dak is oorspronkelijk opgebouwd uit PVC-gecoate sandwichpanelen. De plaatnaden zijn voorzien van stroken PVC-dakbedekking gelast aan de ondergrond. Bij inventarisatie door de Texa-Nicon Groep uit Monster bleken de stroken PVC op de overlappen niet meer waterdicht te zijn. De enige juiste oplossing voor het dak was een grondige renovatie. De renovatie van het 11.000 m2 grote dak was geen probleem voor de Texa-Nicon Groep. Eerdere gelijksoortige projecten waren in het verleden al met succes gerealiseerd. Na bezoek aan een referentieproject, eveneens door de Texa Nicon Groep gerealiseerd, koos Quality Queen voor renovatie met Icopal Universal. Door de geringe laagdikte en flexibiliteit is Icopal Universal zeer geschikt voor renovatie. In één laag ontstaat een ijzersterk dak dat gegarandeerd 30 jaar meegaat. Bovendien is Icopal Universal verkozen tot groenste dakbedekking van Nederland. Een extra pluspunt om voor dit product te kiezen.

Texa-Nicon adviseert graag de toepassing van Icopal Universal. Lars Bos, commercieel adviseur: “We hebben een groot vertrouwen in de kwaliteit en de mogelijkheden van Icopal Universal. Voor dit dak met zijn minder stabiele ondergrond was overlagen met Icopal Universal in een mechanisch bevestigd systeem dan ook de beste en meest betrouwbare oplossing.” Het dak is eind 2012 naar volle tevredenheid van klant en opdrachtgever opgeleverd. Meer informatie: www.icopal.nl

Klepgestuurde ventilatie uitkomst voor bestaande hoogbouw Een elektromechanisch aangestuurde klep voorzien van luchtkwaliteit sensoren moet uitkomst bieden bij bestaande hoogbouw. Het zogenaamde SmartValve-systeem is energiezuinig en voldoet aan de definitie van vraagsturing, volgens de labelingssystematiek. Dit systeem, ontwikkeld door BUVA, is voorzien van luchtkwaliteit sensoren die een optimale luchtkwaliteit garanderen. Het is bij renovatie niet altijd mogelijk per appartement een ventilatie-unit aan te brengen, waardoor een vraaggestuurde ventilatieregeling niet meer toe te passen is. Dit systeem lost dat probleem op.

Randvoorwaarden Partijen die het concept inzetten moeten rekening houden met randvoorwaarden. Zo moet er een constant druk gestuurde dakventilator en minimaal één SmartValve per appartement worden toegepast. Daarnaast moet een rooster uit de BUVA Stream-serie worden toegepast en is een kanaalsysteem naar natte ruimten een randvoorwaarde. Meer informatie: www.buva.nl

Werking De klep wordt in het ventilatiekanaal in het appartement geplaatst. De drukgestuurde dakventilator onderhoudt een constante druk in het centrale afvoerkanaal. Door middel van de luchtkwaliteit en vocht-sensor in de SmartValve, wordt de klep open gestuurd. Hierdoor valt de druk in de centrale standleiding gedeeltelijk weg. De dakventilator zal hierdoor optoeren, waardoor de betreffende klep meer afvoert. De overige kleppen blijven wat betreft debiet gelijk. BUVA omschrijft het concept als ‘eenvoudig, energiezuinig en doeltreffend’.

126

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 126

19-05-14 17:20

Nieuws

Renovatie

‘Massief-passief’ als nieuwe norm Nederland heeft een achterstand als het gaat om passief bouwen, maar lang duurt dat niet meer. In Vroomshoop verrees een van de eerste woonzorgcomplexen die volgens de ‘massief-passief’-methode zijn gebouwd. “Vernieuwend opdrachtgeverschap is voor ons belangrijk, maar passief bouwen was geen specifieke wens”, vertelt Mijande Wonenprojectmanager John Hutten. “We hebben een eisenprogramma en een maximale bouwsom aan meerdere aannemers voorgelegd met het verzoek om ons te verrassen.” Bouwbedrijf Karsten kwam met het voorstel voor massief-passiefbouw. Na een bezoek aan het wooncomplex Nimmerdor in het Zeeuwse Grijpskerke was Hutten overtuigd. “Dankzij de balansventilatie met warmteterugwinning is het volgens de bewoners altijd ‘lente in huis’.” In beide complexen zijn PUR- en PIR-platen van Recticel Insulation, ook wel bekend als Eurowall en Eurofloor, gebruikt: ze hebben een hoge isolatiewaarde en zijn ultradun. Volgens Recticel Insulationprojectengineer Nico Beijnen is een winddichte gebouwschil een absolute voorwaarde. “Dat bereik je met driedubbel glas en een doorlopende vloer-, wanden dakisolatie in twee lagen van 120 mm. Alle overgangen dichten we zorgvuldig af met tape. Verder stellen we

hoge eisen aan kozijnen en de montage hiervan om koudebruggen te voorkomen. De oriëntatie op de zon is hierbij erg belangrijk. We besteden daarom veel aandacht aan alle mogelijke luchtlekken, tot zelfs de brievenbus en sleutelgaten aan toe.” Bouwbedrijf Kasten heeft gekozen om met PIM integraal ontwerpen met behulp van BIM te ondersteunen. BouwQuest hielp met de opzet van een morfologisch ontwerpproces, waarin alle oplossingsrichtingen goed te vergelijken zijn. Het kost meer tijd dan vroeger, maar de onderlinge afstemming elimineert faalkosten en zorgt voor meer vaart tijdens de uitvoeringsfasen. Meer informatie: www.recticel.nl

Woning energieneutraal met inpakgevel Bestaande woningen energieneutraal maken moet een simpele klus worden met een nieuw type klimaatschil. Een goedkoop en licht prefab-systeem staat bewoners toe tijdens de upgrade thuis te blijven. Het Limburgse bedrijf Energy 2020 bedacht het renovatieconcept speciaal voor verouderde rijtjes- en portiekwoningen. Ook utiliteitsgebouwen zijn ermee aan te pakken. De complete gefabriceerde gevels – Rc-waarde 6 tot 13 – laten zich ertegenaan monteren. Door het lichte gewicht van 30 tot 50 kg/m2 is extra fundering niet nodig. “Voor oude pandjes in de grote steden kan dit de redding van sloop betekenen”, zegt algemeen directeur Jan Willem Sloof van Energy 2020. Hij schat de kosten om een rijtjeswoning of portiekgebouw te veranderen in een passiefhuis met zijn systeem op € 31.000. “Zo’n driemaal voordeliger dan met bestaande systemen.” Die kostenreductie komt ook omdat bewoners niet tijdelijk uit huis hoeven. De Energy 2020-klimaatschil bestaat uit een lichtgewicht staalskelet dat tegen het bestaande pand wordt geschroefd. Deze details zijn Europees gepatenteerd. Daarin wordt een compleet gevelpakket vastgezet. De gelaagde elementen bestaan uit een samengesteld pakket aan hoogwaardige isolatie, zijn vochtongevoelig en hebben hoge brandwerende en geluidwerende eigenschappen. De afwerking gebeurt met een natuurlijke steenstrip. De prefab-gevels zorgen voor een luchtdicht systeem zonder koudebruggen. In Susteren bouwt Energy 2020 ook de kozijnen kiervrij in. Voorafgaand aan het transport naar de bouwlocatie worden de

elementen voorzien van triple glas. Voor het dak heeft het bedrijf een scharnierende kapconstructie ontwikkeld met hetzelfde staalframe en hoogwaardige isolatie. Een CO2-gestuurd balansventilatiesysteem met warmteterugwinning draagt bij aan een aangenaam woonklimaat, en wordt ingebouwd in de gevel. Energy 2020 werkt samen met diverse specialistische partijen waaronder vier landelijke aannemers, een ingenieursbureau, een kozijnen- en dakramenfabrikant, een isolatieproducent, een luchtventilatieproducent en een architectenbureau. Hierdoor kunnen zij een woning realiseren binnen slechts 3 dagen. De coöperatie hoeft slechts met één partij communiceren. Meer informatie: www.energy2020.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 127

127 19-05-14 17:20

www.deltaohm.nl

T +31 (0) 85 273 1917 F +31 (0) 85 273 1918 E sales@deltaohm.nl

DeltaOhm_maart 2012.indd 1

De Triple

06-03-12 18:50

AAA energiezuinige Gaswarmtepomp

G F

energielabel A

A kwaliteit

service van A tot z

E D C B A

Tel. 0348 413 485 | e-mail: info@gasengineering.nl | www.gasengineering.nl GAS_adv-opmaak.indd 1

Wanneer er in de asbestketen iets mis gaat, kan dit voor de opdrachtgever zeer schadelijke gevolgen hebben De asbestketen is zo sterk als de zwakste schakel. Voor de opdrachtgever is het belangrijk dat hij voor zijn asbestvraagstuk sterke schakels selecteert. De opdrachtgever is eigenaar van het asbest en hij zal dat gedurende het gehele proces van een asbestsanering blijven. Met andere woorden: als er zaken misgaan dan is hij aansprakelijk. Opdrachtgever beheers uw asbestvraagstuk in alle facetten, let op uw saeck!

12-3-2012 16:17:13

Asbest & Bouw richt zich specifiek op professionals die beroeps- en/of beleidsmatig te maken hebben met asbest en andere gevaarlijke stoffen (zoals kwartsstof) in de bouw.    

Asbest & Bouw Magazine Asbest & Bouw Nieuwsbrief Asbest & Bouw Website Asbest & Bouw Experts

Neem nu een abonnement op Asbest & Bouw Magazine. U ontvangt 4 edities voor slechts € 79,- per jaar! U kunt zich hier aanmelden voor het Asbest & Bouw Magazine, de Nieuwsbrief en Website: www.asbestenbouw.nl/abonneren

nieuws | opinie | weten regelgeving | expert blogs | vraag en antwoord

128

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 128

19-05-14 17:21

Nieuws

Renovatie

Waardetoevoeging door upcycling restproducten Dankzij een samenwerking worden stalen en aluminium restmaterialen verwerkt tot onder andere robuust meubilair en andere onderscheidende producten. Aan een ogenschijnlijk restproduct wordt op deze manier waarde toegevoegd.

door het te upcyclen tot waardevolle producten. Voor Heras is het een oorspronkelijke bijdrage om onze productie schoner te krijgen en de afvalstromen te beperken. Elke kilo staal die we moeten afvoeren, is er één te veel”, aldus Gouka.

Heras ging een samenwerking aan met het Amsterdamse Newaste, als onderdeel van het in 2010 gestarte programma Heras Climate Aware. Dit programma beoogt een vergaande reductie van energieconsumptie en afvalstromen, met tot 2020 jaarlijks ten minste twee procent minder CO2-uitstoot.

Upcyclen Bastiaan Tolhuijs studeerde Industrieel ontwerpen aan de TU Delft. Voor Heras onderzocht hij de mogelijkheden om restmaterialen te gebruiken voor accessoires en meubels. Tolhuijs startte in 2012 Newaste. Tolhuijs: “De tijd verplicht ons om minder nonchalant met afval om te gaan. Newaste staat voor innovatieve milieuoplossingen en nieuwe producten. Recycling komt vaak te vroeg: veel materialen worden gedood voordat ze echt hebben geleefd. Newaste denkt vanuit ‘precycling’ of ‘upcycling’. Ik wil oud en nieuw verbinden.”

Dennis Gouka, Algemeen Directeur Heras BV, vertelt over recycling op de oude én de nieuwerwetse manier: “Voor recycling oude stijl worden restmaterialen ingezameld, vervoerd en verwerkt. Het proces vraagt veel energie. Zonde, want veel van onze restmaterialen zijn nog lang niet aan het einde van hun levenscyclus.”

Meer informatie: www.heras.nl Waardeverhoging “Newaste voegt waarde toe aan een ogenschijnlijk restproduct. Ze verlengen de levensduur en verhogen de waarde van restmateriaal

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 129

129 19-05-14 17:21

WITH

DERBIGUMÂŽ WATERDICHTING BLIJFT DE KERN VAN ONZE INNOVATIES Het Derbigum-team komt samen om tegen de regen te zingen. Een gemoedelijke en gezellige manier om onze ongeĂŤvenaarde ervaring wat betreft waterdichting van platte daken te delen. Al 80 jaar wijzen wij de weg door u de meest innovatieve en duurzame oplossingen aan te bieden, aangepast aan alle daken en gebouwen.

130

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 130 Singing Bouwbeurs 210x297+3.indd 1

De milieuproblematiek stuurt ons onderzoek en onze ontwikkelingen. Wij gebruiken onze knowhow om de ecologische voetafdruk van elk gebouw zoveel mogelijk te beperken. Twijfel niet langer, zing met ons mee op www.derbigum.nl.

Olof Palmestraat 18 NL-2616 LR Delft Nederland

T +31 15 215 40 00 F +31 15 215 40 11 E infonl@derbigum.com

19-05-14 29/01/13 17:21 10:29

adv

3 10:29

HOME IS WHERE YOUR HEART IS

DimensieVier Burg. Guljelaan 6 4837 CZ BREDA info@dimensievier.nl www.dimensievier.nl duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 1131 adv Dimensie 4 DG26.indd

131 19-05-14 13-05-14 17:21 12:43

Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Logistiek Vastgoed en Duurzame Energie

Nieuwe inzichten tijdens inspirerende lezingen In groten getale zijn twee Duurzaam Gebouwd Op Locatie-bijeenkomsten bezocht, met als centrale thema’s Logistiek Vastgoed en Duurzame Energie. Bezoekers van eerstgenoemde evenement maakten kennis met twee praktijkcasussen over succesvolle logistiek vastgoedprojecten, beide verduurzaamd met BREEAM-NLambities. Tijdens ‘Duurzame Energie’ stonden de warmtewet en de casus ‘Slim en open energienet van Zaanstad’ centraal. Tekst: Marvin van Kempen en Tim van Dorsten

Op 21 februari vond in het auditorium van Kingspan Geïsoleerde Panelen de bijeenkomst Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Logistiek vastgoed plaats. Na een officieel startschot van Wietse Walinga, directeur Duurzaam Gebouwd, bijt Peter van Meerwijk het spits af. Als projectleider namens DENC is hij nauw betrokken bij de realisatie van het logistiek servicecentrum Hessenpoort in Zwolle, vanaf de vertaling van de opdrachtgevervisie naar het ontwerp tot aan de concrete uitvoering. Zijn presentatie gaat over de bijzonderheden van het project ‘Wehkamp.nl’ te Zwolle.

Contractvorm

kwaliteit van de gebouwschil genoemd. Van Meerwijk over het moment waarop de certificeringsvorm in beeld kwam: “WDP vond het zeer belangrijk dat het pand BREEAM wordt gecertificeerd. Bij de allereerste gesprekken werd dit dan ook geopperd aan Wehkamp.nl.” Ook bij de tweede praktijkcasus, Vossenberg West II in Tilburg, komen BREEAM-NL ambities naar voren. Jos Klanderman en Edwin Clout, respectievelijk managing director en projectmanager Dok Vast BV, vertellen over de duurzaamheidsingrepen die tot een BREEAM-score van 87,13 procent leidden voor het ontwerpcertificaat. De verwachting is dat men hoger eindigt met het oplevercertificaat.

Het distributiecentrum, met een nieuwbouwinvestering van meer dan honderd miljoen euro, wordt door Wehkamp.nl ontwikkeld in samenwerking met logistiek vastgoedontwikkelaar WDP Nederland, bouwer Hercuton en andere aannemers en adviseur installaties Encon. “Het afwijkende concept en contract is interessant om nader op in te zoomen”, vindt Van Meerwijk. “Vanwege de genoemde snelheid waarmee het project gerealiseerd moet worden, zijn we tot deze contractvorm gekomen. Het vraagt flexibiliteit in de ontwikkeling van het gebouw om het logistieke concept te kunnen vormen. De contractuele afspraak is gebaseerd op een huurcontract van vijftien jaar. Hierbij hoort een gezamenlijke inkoop en de gezamenlijke vaststelling van het programma van eisen.” Het centrum beoogt een ‘Very Good’ BREEAM-certificering te halen en er worden dan ook verschillende duurzame en energievriendelijke maatregelen toegepast. Zo worden energiezuinige verlichting, een WKO-installatie en hoge

132

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 132

19-05-14 17:21

Duurzaam Gebouwd op Locatie

Het bedrijfspand voor DB Schenker werd afgelopen december opgeleverd, na een korte bouwtijd van 21,5 weken.

Snel én duurzaam Klanderman noemt twee leidraden door het project: snelheid en duurzaamheidsambities. Om de strakke deadline te halen werkten alle schakels in de keten op basis van deze twee ambitieniveaus om tot de geplande realisatie te komen. Clout noemt onder andere het standaardiseren van processen en pull planning voor de start van de bouw; alle ondernemers dragen op deze manier bij aan de planning. “Hierdoor voelt iedereen zich verantwoordelijk voor de bouw en de planning. LEAN bouwen en processtandaardisering zijn voorwaarden om de realisatie binnen de tijd haalbaar te maken.”

Duurzaamste gebouw De Thermo-Staete te Bodegraven vormt het podium voor de bijeenkomst Duurzaam Gebouwd op Locatie: Duurzame Energie. Een treffende locatie, aangezien dit pand tussen 2000 en 2008 het duurzaamste gebouw van Nederland was. “Dat dit niet meer het geval is, komt mede door DWA van wie dit hoofdkantoor is”, vertelt dagvoorzitter Wietse Walinga. “Dankzij zijn inspanningen staan er inmiddels duurzamere gebouwen in Nederland.” Als partner van advocatenkantoor Eversheds en medeauteur van het boek ‘Warmte – wet, regelgeving en toelichting’ legt Michel Chatelin de warmtewet in het kort uit. De nieuwste editie hiervan is dit jaar in werking getreden. “Onder meer het sanctiestelsel en het tariefstelsel zijn aangepast”, vertelt hij. “Daarnaast is de noodvoorziening aangescherpt en hebben verhuurder en eigenaar een ontheffing van de vergunningsplicht.”

Betaalbaar Volgens Chatelin maakt juist de diversiteit van warmtenetten en spelers de regulering en toepassing van deze wet complex. “Iedereen moet tegen betaalbare prijzen over warmte beschikken. Hierbij geldt als definitie: warm water of tapwater bestemd voor ruimteverwarming, sanitaire doeleinden en huishoudelijk gebruik. Maar slechts 8 procent van de Nederlandse huishoudens is aangesloten op een warmtenet. Naar schatting bestaan er 8.000 warmteleveranciers, waarvan 40 tot 50 een vergunning heeft.” Vergunning of niet, de zorgvuldigheidsnormen gelden voor alle leveranciers. Zo zijn VvE’s niet vergunningplichtig, maar zijn ze wel leverancier onder de warmtewet. “Onder die normen vallen onder meer een betrouwbare levering, goede kwaliteit van dienstverlening en redelijke prijzen en voorwaarden.” Overigens krijgen kleinverbruikers bescherming op het tarief, leveringszekerheid, transparantie in dienstverlening en onafhankelijk toezicht. “Een kleinverbruiker heeft een aansluiting van maximaal 100 kilowatt”, legt hij uit. “Grootverbruikers moeten voor zichzelf zorgen.”

Open en slim energienet Henry Staal, coördinator duurzame energie bij de gemeente Zaanstad, betreedt daarna het fictieve podium. Samen met DWA, in de persoon van manager/senior adviseur Lambert den Dekker die ook een deel van de presentatie voor zijn rekening neemt, heeft hij bijgedragen aan een samenwerkingsverband voor de totstandkoming van een open en slim energienet in zijn gemeente. “Daar kwamen we toe omdat we in het kader van onze klimaatdoelstellingen ons realiseerden dat het gebruik van restwarmte in de gebouwde omgeving hierin een grote stap voorwaarts is. Als gemeente hebben we hierin het voortouw genomen.” In dit energienet worden elektriciteit en (rest)warmte gekoppeld. Het is een gezamenlijk project van bedrijven, zorginstellingen, woningcorporaties, investeerders en verbindende partijen. Vanuit de (semi-)overheid gaat het om de gemeente Zaanstad en de provincie Noord-Holland. “We willen hiermee in het te realiseren open en slim energienet naast restwarmte ook stroomoverschotten opslaan”, legt Staal uit. “Het warmtenet kan als buffer dienen voor het elektriciteitsnet en variaties in prijs, productie en gebruik van elektriciteit efficiënt benutten. Met een tijdelijk elektriciteitsoverschot kan goedkope warmte worden geproduceerd. Een slimme koppeling van warmte en elektriciteit kan zo leiden tot grote synergievoordelen.”

Slim en kostenefficiënt De gemeente Zaanstad heeft samen met de provincie Noord-Holland het Servicepunt Duurzame Energie (powered by DWA) de opdracht gegeven om allereerst inzicht te krijgen in de businesscases. “Voor woningcorporaties betekent het open en slim energienet een slimme en kosteneffectieve oplossing om toch aan duurzaamheid te kunnen werken in tijden waarin beperkte middelen beschikbaar zijn.” Volgens hem blijft dit initiatief overigens niet beperkt tot de gemeente Zaanstad. “We krijgen hulp van de provincie Noord-Holland en kunnen het dus ook breder trekken. Kleiner overigens ook.” Den Dekker ervaarde de werkwijze als erg prettig. “Dankzij deze samenwerking was het goed mogelijk om op een constructieve en transparante wijze met alle partijen de businesscases uit te werken.” Afgelopen jaar tijdens de Dag van de Duurzaamheid tekenden 22 partijen de samenwerkingsovereenkomst tot een ‘open en slim energienet Zaanstad’. “Met deze naam geven we aan dat restwarmte en met rest-elektriciteit geproduceerde warmte op het open energienet gezet kan worden”, legt Den Dekker uit. Dit jaar verkennen de gemeente Zaanstad en DWA de mogelijkheid tot gezamenlijke inkoop van elektriciteit en gas. De komende tijd wordt gewerkt aan de verdere uitwerking van de businesscase van het totale warmtenet. De wens is om eind 2015/begin 2016 de eerste warmte te leveren.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 133

133 19-05-14 17:21

Iedereen verdient een gebouw met een hoog prestatieniveau

Het intelligente gebouwbeheersysteem voor de complexe behoeften van uw klanten Schaalbaar

______________________________________ Open architectuur; ondersteunt alle standaard protocollen

______________________________________ Uitwisselbaar onder spanning, plug & play modules

______________________________________ Keuze in de programmeertaal – functieblok en script

______________________________________ Oplossingen voor grote en middelgrote gebouwen – zowel renovatie als nieuw

SmartStruxure™ ondersteund door StruxureWare™ Building Operation software is een integraal platform voor het intelligent monitoren, bewaken, besturen en beheren van energie, verlichting, HVAC, beveiliging en brandveiligheid. Door het uitwisselen en analyseren van de data van al deze systemen wordt het gebouw van uw klant slim, energie efficient en effectief beheerd.

Elk project is complex; wij maken het u makkelijker SmartStruxure staat garant voor een korte installatietijd. Met behulp van Smart Widgets kunt u gebouwgebonden apparatuur in minder dan 60 seconden configureren. Met standaard grafische bibliotheken en “mass change/create opties”, ontwerpt en engineert u eenmalig, terwijl u het overal kunt implementeren.

Verbetert energie- en operationele efficiency Krijg een voorsprong in de keten door het leveren van uitstekende betrouwbaarheid, krachtige functionaliteiten en energie-optimalisatie van de gebouwen van uw klanten. Lever de juiste informatie, aan de juiste mensen, op het juiste moment aan met SmartStruxure.

Slim, eenvoudig, flexibel en duurzaam Ontdek hoe we u kunnen helpen bij het realiseren van een gebouw met een hoog prestatieniveau Ga naar www.SEreply.com Keycode 44211p ©2014 Schneider Electric Industries SAS. All trademarks are owned by Schneider Electric Industries S.A.S. or their affiliated companies. www.schneider-electric.com • 998-1237955_NL

134

juni 2014 | duurzaam gebouwd

Duurzaam_Gebouwd_NL_May_44211p.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 134

4/28/2014 9:28:15 AM 19-05-14 17:21

8:15 AM

Duurzaam Gebouwd Congres

Kennisdeling en interactie in de provincie Limburg Op 13 november 2014 vindt de zesde editie van het Duurzaam Gebouwd Congres plaats, in samenwerking met de provincie Limburg in MECC Maastricht. Dit jaar zal het congres circa 700 deelnemers informeren en inspireren over ontwikkelingen omtrent de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Zoals voorgaande jaren bevat het programma interessante sprekers, workshops en netwerkmomenten. Om op de hoogte te blijven van nieuws omtrent het congres, zoals de bekendmaking van het programma, bekijkt u www.duurzaamgebouwdcongres.nl of volgt u ons via Twitter op @DuurzaamGebouwd of @DGcongres.

Op het programma staan onder andere enthousiasmerende keynotes van Maxime Verhagen, voorzitter van Bouwend Nederland en ambassadeur van de provincie Limburg, Erik Koppe, gedeputeerde provincie Limburg en Hans de Jonge, hoogleraar bij TU Delft en tevens CEO bij Brink Groep. De dagvoorzitter is Inge Diepman, bekend van radio en televisie.

Terugblik 2013

Een drukbezochte workshop tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres in de Rijtuigenloods Amersfoort.

Op 14 november 2013 organiseerden de provincie Utrecht en Kennisplatform Duurzaam Gebouwd de vijfde editie van het Duurzaam Gebouwd Congres, in de Rijtuigenloods van Amersfoort. Met Inge Diepman als dagvoorzitter enthousiasmeerden gerenommeerde sprekers als Frits van Dongen en Ralph de Vries de circa 500 deelnemers op het gebied van duurzaam bouwen. Naast het bijwonen van de keynotes participeerden deelnemers in workshops, elk gefocust op een specifiek onderwerp. Interactie tussen de sprekers en bezoekers stond centraal, evenals het komen tot nieuwe inzichten en het ontdekken en ontplooien van kansen. De workshops, onderverdeeld in twee rondes, werden drukbezocht en hadden een activerende werking. De dag werd afgesloten met een netwerkborrel.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 135

135 19-05-14 17:21

Slimme en efficiënte constructies voor nieuwbouw en hergebruik

FORTHUIS | CULEMBORG ENERGIEHUIS | DORDRECHT

EDITH STEIN COLLEGE | DEN HAAG

SOPHIAPOLDER | HENDRIK IDO AMBACHT

DIFFER | EINDHOVEN

NATURE’S PRIDE | MAASDIJK

ENERGIEHUIS | DORDRECHT

TECHNIEKMUSEUM | DELFT

MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN | ROTTERDAM

LELY | MAASSLUIS

Piekstraat 77 3071 EL Rotterdam T E

010 201 23 60 imd@imdbv.nl

www.imdbv.nl

IMD - advertentie Duurzaam gebouwd 05-2014 v03.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 136

02-05-14 15:42 19-05-14 17:21

1029

Engineered Timber Systems thema: energie al neutra

Unidek Aero VERLAAG DE EPC MET UNIDEK AERO DAKELEMENTEN Duurzame keuze (DUBOkeur®)

Eenvoudige bevestiging van elk type zonnecollector door verstĳvers

Snellere montage met zelfborende schroeven

●

Hoge thermische isolatie

●

Minder koudebruggen

●

Uitstekende luchtdichtheid op passiefhuis-niveau

●

Geschikt voor montage van zonnecollectoren

●

Duurzame keuze (DUBOkeur®)

●

Minder maatregelen ter verlaging van EPC

Geluidsisolatie 30 dB

Grote overspanningen P

OD UC T

Uitstekende luchtdichte aansluiting passiefhuisniveau

Brandreactie Euroklasse C

Download onze themabrochure Energieneutraal

www.kingspanunidek.nl @kingspanunidek duurzaam gebouwd | juni 2014

10291_2-adv-duurzaam-gebouwd-210x297mm.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 137

137 06-05-14 17:21 15:16 19-05-14

DUURZAAM VERDUURZAMEN MET STRIKOLITH Duurzaamheid loopt als een rode draad door de bedrijfsactiviteiten van Strikolith. Als producent en ontwikkelaar van producten voor gevel- en plafondafwerking heeft Strikolith niet alleen oog voor mens en milieu, maar ook voor esthetische bestendigheid. Wat functioneel is, mag ook mooi zijn. Strikolith combineert een uitgebreid scala aan structuren met een veelheid aan kleurnuances. Duurzaamheid is niet alleen wat je ziet, maar vooral ook wat je doet. Daarom besteedt Strikolith veel aandacht aan service en advies zowel bij nieuwbouw- als renovatieprojecten. Voor een optimale beleving van een duurzaam eindresultaat.

138 www.strikolith.com/greenlabel juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 138

19-05-14 17:21

Energiezuinige woningen Overzicht Rijksdienst Ondernemend Nederland

Volop variatie in energieneutraal bouwen Vele wegen leiden naar Rome. Als dat ergens voor opgaat, is het wel energieneutraliteit. Vanaf 2020 moeten alle nieuwe woningen in Nederland bijna energieneutraal zijn. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) heeft een overzicht gemaakt van de meest energiezuinige woningen van dit moment. Tekst: Sal Stam*

Energiezuinige woningen zijn er in alle soorten en maten, van villa’s tot sociale woningbouw en van binnenstedelijk tot buitengebied. De weg naar energieneutraliteit is al even gevarieerd. Een goede thermische schil en gebruikmaken van de zon zijn veelvoorkomende methoden om de energierekening omlaag te brengen. Een ligging op het zuiden doet het ook goed, evenals warmteterugwinning, een warmtepomp, warmteterugwinning uit douchewater en balansventilatie, waarbij op eenvoudige wijze warmte wordt teruggewonnen uit afvoerlucht. Wie anno 2014 energiezuinig wil bouwen, is niet voor één gat te vangen. RVO.nl heeft een onderzoek gedaan naar dertig van de meest energiezuinige woningen van dit moment. Een rapport hierover geeft inzicht in wat Nederland op dit

moment ‘in huis’ heeft op het gebied van energieneutraliteit. Het gaat om woningen met een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) die lager is dan de wettelijke eis van 0,6. In Nederland komen steeds meer woningen die daaraan voldoen.

50 procent onder wettelijke eis In het overzicht komen alleen woningen voor met een EPC van 0,4 of minder. Dat betekent dat bij de meeste projecten de EPC 50 procent onder de wettelijke eis ligt. Bij veel projecten ligt de EPC nog een stuk lager: in meer dan de helft van de woningen zelfs onder de 0,1. “Uiteindelijk moeten we naar een energieneutraal gebouwde omgeving en je ziet dat dit bij nieuwbouw nu al kan. Marktpartijen zoals projectontwikkelaars, woningcorporaties en architecten zetten er steeds

Project DOWN 2-000 in Etten-Leur.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 139

139 19-05-14 17:21

TODAY! W Eâ&#x20AC;&#x2122; R E M A K I N G A DIFFERENCE FOR TOMORROW

Slimmere en betere oplossingen voor efficiĂŤnte distributie van warmte en koude. Thermaflex werkt aan het beperken van energieverliezen en stimuleert het gebruik van duurzame energie. Samen met onze klanten zoeken we naar de best passende oplossing, voor nu en de toekomst.

Tel. 0416 567 777

140

www.thermaflex.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 140

19-05-14 17:21

Energiezuinige woningen

Brabantwoningen in Sint-Oedenrode.

vaker samen de schouders onder. Nu al worden er zogeheten ‘energienotanul-woningen’ gebouwd, zoals in project Sterrenberg in Huis ter Heide”, zegt Klaas de Vries, adviseur duurzaam en energiezuinig bouwen bij RVO.nl.

Zonnecellen Volgens De Vries is het lokaal opwekken van energie een belangrijke manier om energieneutraal te worden. In 80 procent van de woningen gebeurt dat met behulp van zonnecellen. In eveneens 80 procent van de huizen staan zonneboilers om water te verwarmen. Over het algemeen zijn de huizen zo gebouwd dat de bewoners met een reguliere zonneboiler uit de voeten kunnen. Bij twee woningbouwprojecten is gebruikgemaakt van vacuümbuizen, die op een zeer effectieve manier warmte uit zonlicht halen, zelfs in koudere periodes.

Thermische schil In alle dertig projecten is aandacht besteed aan de kwaliteit van de thermische schil. De isolatiewaarden zijn daar zonder uitzondering beter dan de wettelijke eis, in de helft van de gevallen zelfs minimaal een factor twee beter. In ongeveer de helft van de woningen zit drielaags glas. Verder is er in veel gevallen extra aandacht besteed aan het luchtdicht maken van de gebouwen. Door een luchtlek kan het effect van een goede isolatie namelijk verloren gaan. In veel gebouwen is dan ook intensief gecontroleerd op zulke lekken, omdat zo de kwaliteit van de luchtdichting verbetert. Ongeveer een kwart van alle projecten voldoet aan de hoge eis voor de luchtdichting van zogeheten passiefhuizen, waar het energieverbruik door een uitgekiend ontwerp zeer laag is.

kijken naar de energie die nodig is om een gebouw neer te zetten. “Een dikke betonlaag klinkt mooi, maar soms kost het meer energie om die te maken dan je uiteindelijk terugverdient. Door gebruik te maken van bijvoorbeeld hout of kalkzandsteen kun je tijdens de bouw al een hoop energie besparen.” Dat is onder meer gebeurd in de door Pijnenborgh ontworpen Brabantwoningen in Sint Oedenrode, die ook in het overzicht staan. Deze woningen hebben een EPC van -0,29. “Dat betekent dat ze energie opleveren die de bewoners weer kunnen gebruiken.” In de woningen wordt gebruikgemaakt van natuurlijke ventilatie, op een manier die nog zuiniger is dan balansventilatie. Een project waar de experimenteerdrift sinds de oplevering nog volop doorgaat, is de zogeheten Nulwoning in Groenlo. Een uniek particulier project waar naast een reeks beproefde technieken (zoals ligging op het zuiden) op allerlei manieren innovatie is toegepast. Daardoor is de werkelijke EPC nog een stuk lager dan de berekende EPC -0,21. De woning is drie jaar geleden opgeleverd en nog steeds wordt gekeken hoe het energiegebruik kan worden geoptimaliseerd. Dat gebeurt onder meer met een experimenteel smart grid met elektriciteitsopslag in accu’s. Verder wordt in de Nulwoning gebruikgemaakt van vacuümbuizen voor warm tapwater en de verwarming. Een andere innovatie is de grondbuis, die de ventilatielucht aanvoert. In de zomer wordt de lucht in de buis afgekoeld, en in de winter juist opgewarmd.

Handige sites Voor het complete overzicht van de dertig projecten zie: www.rvo.nl/sites/default/files/2014/01/ Samenvatting%20onderzoek%2030%20zeer%20 energiezuinig%20gebouwde%20woningen.pdf en www.kennishuisgo.nl Over luchtdicht bouwen, zie nieuwe publicatie ‘Luchtdicht bouwen’ (SBRCURNet), tot stand gekomen met steun van RVO.nl: www.sbrcurnet.nl/producten/publicaties/luchtdicht-bouwen-1 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland stimuleert duurzaam bouwen. Biedt financiering, kennis en partners. En attendeert beleidsmakers op belemmerende wetten en regels. Meer informatie: www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/ gebouwen

Extra slag Volgens architect Renz Pijnenborgh van Archi Service kan er nog een flinke extra slag worden gemaakt door ook te

*Sal Stam werkt bij Leene Communicatie, in opdracht van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 141

141 19-05-14 17:21

Kansen van duurzame innovatie in de bouw

Circulaire aanpak kan miljarden opleveren Steeds meer mensen zien de noodzaak en de meerwaarde van duurzaam ondernemen. Een thema dat vooral kansen biedt in de bouw is het concept circulaire economie, waarbij grondstoffen – net als in de natuur – eindeloos worden hergebruikt. Bas van de Westerlo, bouwkundig adviseur bij het C2C ExpoLAB, legt uit waarom dit een topkans is voor zowel de opdrachtgevende als de ontwerpende bouwsector. Wellicht het meest bekende voorbeeld van een circulair model is ‘Cradle to Cradle’. Van de Westerlo: “Cradle to Cradle is in feite een raamwerk voor hoogwaardige duurzame innovatie. In tegenstelling tot de conventionele ‘duurzame’ aanpak die zich richt op het minimaliseren van negatieve uitkomsten zoals luchtvervuiling en toxiciteit, richt Cradle to Cradle zich op het creëren en vergroten van positieve uitkomsten, zoals het produceren van zuurstof en het zuiveren van waterkringlopen. Op deze manier draagt economische groei juist actief bij aan het verbeteren van het milieu, en worden ook op sociaal vlak positieve ontwikkelingen gemaximaliseerd. Het komt allemaal neer op een goed en doordacht ontwerp, wat zeker ook economische voordelen met zich meebrengt.”

Gat in de markt “Ik ben ervan overtuigd dat duurzame innovatie in de bouwsector het grootste gat in de markt is van dit moment. Naarmate grondstoffen schaarser worden, is het logisch dat de grondstofprijzen in de toekomst alleen maar omhoog zullen gaan. Ook de energieprijzen zullen blijven toenemen. Innovatiemodellen zoals Cradle to Cradle bieden hier een regelrechte oplossing voor. Sterker nog, recent onderzoek door McKinsey en TNO heeft uitgewezen dat een circulaire aanpak het Nederlandse bedrijfsleven circa 7,3 miljard euro per jaar kan opleveren! Een geweldige kans, zowel voor nieuwe bouwprojecten als ontwikkelingen in de ontwerpen realisatiefase”, aldus van de Westerlo. Opdrachtgevers zijn in een unieke positie om vraag te genereren voor bouwprojecten die niet alleen economisch verantwoord zijn, maar tegelijkertijd ook bijdragen aan hun MVO-doelstellingen. Van de Westerlo: “Wat we vaak tegenkomen is dat organisaties hoge ambities hebben op het Model groene gevel van het Cradle to Cradle geïnspireerde Stadskantoor Venlo.

142

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 142

19-05-14 17:21

Duurzame innovatie

Sportcomplex Egerbos. Bron: 2.0 architecten.

Bas van de Westerlo is Cradle to Cradle gecertificeerd consultant bij het C2C ExpoLAB te Venlo en gespecialiseerd in de bebouwde omgeving.

gebied van duurzaamheid en MVO, maar niet direct inzien hoe deze ambities ook heel goed kunnen worden vertaald in bijvoorbeeld de bouw van een nieuw bedrijfspand. Het C2C ExpoLAB werkt dan met deze organisaties samen om specifieke mogelijkheden te identificeren, en deze vervolgens stapsgewijs te integreren in het aanbestedings- en ontwerpproces zodat deze gewenste kwaliteit kan worden gewaarborgd en gerealiseerd.”

gemeente Venlo naar verwachting een winst realiseren van circa 17 miljoen euro.

Daarnaast biedt duurzame innovatie kansen voor opdrachtnemers als architecten, aannemers en ingenieurs. Van de Westerlo: “We zien dat de vraag naar projecten waarbij duurzaamheid een bepalende factor is, enorm toeneemt. Ook zien we dat steeds meer overheden thema’s zoals Cradle to Cradle specifiek opnemen in hun aanbestedingsdocumentatie.” Een voorbeeld hiervan is de gemeente Venlo, die in nauwe samenwerking met C2C ExpoLAB de Cradle to Cradle principes heeft opgenomen in onder andere het inkoopbeleid, de welstandsnota en de ruimtelijke structuurvisie.

Wereldwijd koploper Onlangs uitgeroepen tot ‘wereldwijd koploper Cradle to Cradle. Van de Westerlo licht toe: “Vooral uniek aan de aanbestedingsprocedure was dat er in de eerste plaats niet werd gevraagd naar een ontwerp, maar naar de visie op de opdracht – en de voorgestelde mogelijkheden wat betreft Cradle to Cradle.” Het resultaat van deze aanpak is beslist niet gering: over de gebruiksduur van 40 jaar zal de

Een andere praktijkcase is het sportcomplex Egerbos. Hier werd in samenwerking met 2.0 architecten een innovatief concept voor de vernieuwbouw van het sportcomplex ontwikkeld. Met duurzaamheid en Cradle to Cradle nadrukkelijk gespecificeerd in de gemeentelijke aanbesteding werd de focus onder meer gelegd op het gebruik van schone energie, het gebruik van gezonde en veilige materialen en het inzetten van functioneel groen. Het architectenbureau wist zich succesvol te onderscheiden en het project is inmiddels in uitvoering. Omdat het project een uitstekend voorbeeld is van Cradle to Cradle in de praktijk, geniet het project van continue aandacht.

Over het C2C ExpoLAB

Duurzame innovatie is voor zowel de overheid als de bouwsector een topkans voor het realiseren van winst op het gebied van mens, milieu en economie. Het C2C ExpoLAB is gespecialiseerd in de praktische implementatie van Cradle to Cradle (C2C) in de bebouwde omgeving en beschikt over de kennis en ervaring om deze kans maximaal te benutten. Bezoek voor meer informatie: www.c2cexpolab.eu.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 143

143 19-05-14 17:21

Brandveilige houten gevelbekleding bij Meander Medisch Centrum Amersfoort De Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) is trots op het keurmerk Beton Bewust, waarmee aangesloten betoncentrales zich als maatschappelijk verantwoorde onderneming kunnen onderscheiden. “Dit is geen statisch keurmerk, wij staan open voor alle ideeën van onze stakeholders”, vertelt directeur Ron Peters. Tekst: Jan Bol, Fotografie: Petra Appelhof, Foreco Houtconstructies

“Het Meander Medisch Centrum is een groot complex in een natuurlijk gebied aan de rand van Amersfoort. Wij zijn met dit ziekenhuis als het ware te gast in het groen. Dat is ook het thema van het gebouw. Daarom hebben we geprobeerd onze aanwezigheid zo beleefd mogelijk te maken. De materialisatie van de gevels is gekozen op dat thema”, zegt projectarchitect Hans van Beek van Atelier PRO. Hij verklaart zijn keuze voor onder andere de opvallende houten gevelbekleding van het energiegebouw en van de zogenoemde Hotfloors met de spoedeisende hulp, de operatiekamers en de intensive care. Beide gebouwdelen bevinden zich aan de zuidoostkant van het kolossale medisch centrum. Ook andere gebouwdelen kregen deze houten gevelafwerking, zoals de diverse opbouwen op de daken, bestemd voor technische installaties en het stiltecentrum van het ziekenhuis. Van Beek: “De horizontale geleding van de halfopen gevelbekleding met latten van western red cedar sluit aan op de horizontale geleding in de bakstenen gevels met metselwerk zonder stootvoegen. Het hout zorgt voor een natuurlijke overgang naar het groen in de naaste omgeving.”

(wrc) latten. Het hout is behandeld volgens het SafeWood Select-systeem, een behandeling met een brandvertragend middel. Het materiaal behoudt zijn karakter en is te bewerken als gewoon hout. Belangrijke eigenschap van SafeWood is dat in geval van brand de ontstane houtgassen zich binden, waardoor aan de buitenzijde een koollaag ontstaat, die verdere verhitting en brandoverslag tegengaat. Foreco Houtconstructies uit Noordeloos leverde en Het hout heeft Euroklasse B en is door de behandeling monteerde 5.000 m² gevelbekleding van western red cedar weersbestendig en onderhoudsarm.

144

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 144

19-05-14 17:21

Project

Makkelijk aanpasbaar Het architectenbureau Atelier PRO streefde met het ontwerp van het Meander Medisch Centrum in Amersfoort naar een overzichtelijke structuur als in een dorp, met een stelsel van openbare ruimten (straten en pleinen), van waaruit alle ‘huizen’ bereikbaar zijn. De Laan is de hoofdstraat en vormt, vanaf de entree, de centrale as van het plan. Alle publiek toegankelijke bouwdelen zijn vanaf deze hoofdstraat zichtbaar en bereikbaar. Grenzend aan de Laan zijn drie bijzondere glasoverkapte ruimten ontworpen. Zij vormen belangrijke oriëntatiepunten in het dorp en bevatten grote publieke functies, zoals het restaurant, de apotheek en het auditorium. De gebouwen zijn zo flexibel ontworpen dat functionele aanpassingen tijdens de gebruiksperiode geen dure (constructieve) ingrepen vergen en zorgen zo dat de restwaarde van de gebouwen na de gebruiksperiode zo hoog mogelijk is. Met het oog hierop is het ziekenhuis opgezet volgens het ‘schillenconcept’. Dat betekent een opdeling in een aantal functionele gebieden met hun eigen kenmerken voor het benodigde gebouw. Deze gebieden worden ‘Hotfloor’, ‘Hotel’ en ‘Kantoor’ genoemd en omvatten in hoofdzaak respectievelijk de chirurgische en diagnose functies, de verpleegafdelingen en de poliklinieken.

Open dicht De keuze voor een andere gevelafwerking dan baksteen, die in het grootste deel van het complex voorkomt, is ingegeven door de functies van deze gebouwdelen. Met name het energiegebouw maar ook het deel met de operatiekamers en de intensive care staat vol met technische installaties. Deze technische installaties zijn van tijd tot tijd aan verbetering en dus aan vervanging toe. In veel gevallen gaat het om omvangrijke apparatuur of onderdelen. De technische ruimten zijn dan het best toegankelijk via de gevel. Van Beek: “Je moet er niet aan denken dat voor de vervanging van installaties een gat in een gevel van metselwerk gemaakt moet worden. Dat komt het gevelbeeld niet ten goede. Daarom is het nodig voorzieningen te treffen met voorbedachte gevelopeningen die je door de afwerking aan het oog onttrekt.” “Een afwerking met een kil materiaal zoals aluminium paste niet in het thema van het te gast zijn in het groen. Hout had in dat opzicht de voorkeur. Maar een gesloten houten gevel heeft de neiging te vervuilen, met vieze strepen en vlekken, zeker op de minder door de zon beschenen delen. De oplossing was een halfopen gevelbekleding van hout, voor vijftig procent dicht. Qua materiaal was dat aanzienlijk

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 145

145 19-05-14 17:21

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaat Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specialist in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en leveren een groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren, roosters, volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten. Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid Air een hoge mate van flexibiliteit.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

MARKTLEIDER IN DUURZAME EPDM DAKSYSTEMEN

WWW.RESITRIX.COM

41KA05_H18_Carlisle_adv_192x135.indd 1 OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 146

WWW.HERTALAN.NL

22-04-14 15:56 19-05-14 17:21

Project

minder duur. Bovendien kan zo’n halfopen gevelbekleding ventileren en drogen. Belangrijk was dat de houten afwerking zou voldoen aan de brandveiligheidseisen en bestand zou zijn tegen brandoverslag langs de gevel.” SafeWood Select voldeed aan de eisen. De gevelbekleding van de behandelde western red cedar latten met een fijn bezaagde zichtzijde zijn doorgaand aangebracht, ook over de roosters die de installatie-openingen afsluiten. Om de installatieluiken te kunnen openen, is ter plaatse de gevelbekleding onderbroken.

Montage Timmerlieden van Foreco brachten de houten geveldelen aan op spijkerlatten, waarbij in veel gevallen ook de achterliggende constructie is verzorgd. Soms bestaat deze constructie uit een regelwerk van verduurzaamd vurenhout, dat is aangebracht op een betonnen achterwand, opgevuld met hoogwaardige isolatie en afgewerkt met een zwarte, waterdichte/damp-open, UV-bestendige en brandvertragende folie.

In voorkomende gevallen zijn de verticale spijkerlatten aangebracht op een geïsoleerd hsb-element. Daar waar de bekleding voorlangs een gevel van metalen sandwichpanelen gaat, zoals bij het 42 meter hoge energiegebouw, zijn de wrc-latten geschroefd op omegaprofielen. De vurenhouten spijkerlatten zijn net als de gevellatten brandvertragend behandeld met het SafeWood Select systeem en daarnaast rondom zwart geschilderd. Hierdoor vallen ze meer weg met de achtergrond. Op de spijkerlatten zijn de western red cedar latten horizontaal vernageld met een hart-op-hart afstand van 100 mm. De timmerlieden werkten op hoogte met behulp van verreikers. Voor het horizontaal uitregelen van de gevellatten gebruikten ze een mal want de latten moesten strak en waterpas aangebracht worden. In zo’n halfopen gevel is elke ongelijkheid in de horizontale geleding ongenadig goed zichtbaar, ook in de hoekaansluitingen. Naast de uitvoering heeft Foreco Houtconstructies een adviserende rol gehad bij de detaillering van de houten lattengevels. Dit heeft bijgedragen aan een vlot lopende uitvoering.

Technische informatie SafeWood SafeWood is brandvertragend hout dat voldoet aan Euroklasse B NEN-EN 13501. Door deze eigenschappen is het mogelijk hout toe te passen waar dat anders niet zou kunnen vanwege de brandpreventie-eisen volgens het Bouwbesluit. Het hout heeft een industrieel proces ondergaan met gecontroleerde omstandigheden zoals zijn omschreven in ISO 9001:2000. Omdat de brandvertragende behandeling niet zichtbaar is, tonen stempels op het hout en een behandelingscertificaat aan dat het om SafeWood gaat. Het product is geschikt voor alle toepassingen binnen en buiten, ook bij een maximale relatieve vochtluchtigheid van 96%, voor gebruiksklassen 1, 2 en 3. Bij klasse 3 moet het hout worden afgewerkt met een coating. Bij blootstelling aan vuur reageren de brandvertragende componenten in SafeWood met de ontwikkelde houtgassen en teer, die worden gegenereerd door het hout. Deze worden omgezet in houtskool, CO2 en water. De resulterende laag houtskool vertraagt het proces van ontbranden, waardoor zowel de vlamuitbreiding als de hittevorming sterk verminderen. De verbrandingsproducten verschillen niet van die van onbehandeld hout. De bovenstaande selectie van technische informatie over het merk SafeWood is gebaseerd op de gegevens van houtleverancier Foreco Dalfsen. Meer informatie is te vinden op www.foreco.nl.

Projectgegevens

Bouwkundig architect: Atelier PRO Projectarchitect: Hans van Beek Landschapsarchitect: DS landschapsarchitecten Bouwcombinatie: 2MC3 Ballast Nedam Speciale Projecten Heijmans Utiliteitsbouw Burgers Ergon installatietechniek Houten gevelbekleding: Foreco Houtconstructies Projectmanagement: AT Osborne PRC Bouwcentrum PBN Adviseurs constructies: Aronsohn Raadgevende Ingenieurs Adviseurs bouwfysica: DGMR Raadgevende IngenieursAdviseurs Installaties: Deerns Raadgevende Ingenieurs W+E instal./advies: Burgers Ergon installatietechniek

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 147

147 19-05-14 17:21

Gouden Kikker-finalisten: pragmatisch en vernieuwend De vierde editie van de prestigieuze award De Gouden Kikker zit erop. Deze jaarlijkse prijs voor de meest duurzame en innovatieve projecten werd uitgereikt tijdens een zinderend Duurzaam Gebouwd Congres in de Rijtuigenloods Amersfoort. De jury, bestaande uit ervaringsdeskundigen en experts op het gebied van duurzaamheid, koos Architecten RAU als winnaar uit 28 inschrijvingen. Tekst: Marvin van Kempen

De inzendingen liepen uiteen, maar hadden gemeen dat pragmatiek centraal staat door vernieuwingen in techniek, proces of dienstverlening, door financiële aantrekkelijkheid van de voorstellen of doordat deze gemakkelijk toepasbaar zijn op verschillende plekken. Er is op diverse criteria beoordeeld, waaronder vernieuwende samenwerking waardoor innovatie tot stand komt en hergebruik van materialen. Hoewel de aanmeldingsdiversiteit leidde tot interessante discussies binnen de jury, was de uitslag unaniem: Architectenbureau RAU kwam met de inzending gemeentehuis Brummen als winnaar uit de strijd. Dit vernieuwde gemeentehuis is een combinatie van systeembouw en renovatie. Bij

de ingrijpende verduurzaming waren Architecten RAU, BAM Utiliteitsbouw en Turntoo betrokken. Het project, opgeleverd in maart 2013, gooide hoge ogen bij de jury. Er is gebouwd met veel duurzame materialen en er wordt zuinig omgegaan met energie. Daarnaast wordt efficiënt gebruikgemaakt van de ruimte, door flexibel te werken. Volgens de jury is het project vernieuwend omdat het als ‘grondstoffendepot’ is ontworpen, waardoor de grondstoffen voor de nieuwbouw opnieuw gebruikt kunnen worden. Daarnaast kan het gebouw voor ruim 90 procent worden gedemonteerd. “Een mooie combinatie van bestaande bouw en nieuwe concepten!”, luidde de conclusie van de jury.

Revitalisatie De Gouden Kikker De Gouden Kikker wordt jaarlijks uitgereikt aan bouwprojecten, die voorop lopen op het gebied van duurzaamheid en innovatie. ABC Nova maakt de prijs mogelijk om daarmee de ontwikkeling van duurzaam bouwen te stimuleren en om betere toepassingen en processen te ontwikkelen voor duurzaam wonen, werken en onderwijs. Door op een concrete manier hieraan vorm te geven wordt waarde gecreëerd voor de maatschappij, stakeholders en opdrachtgevers.

148

De tweede plaats was voor DGMR Bouw BV, met de nieuwe eigen huisvesting in Den Haag. De jury prees het project omdat er volgens haar sprake is van een opmerkelijke revitalisatie: “DGMR heeft het aangedurfd om voor het eigen kantoor een gedateerd, afgeleefd en leegstaand pand te huren in de binnenstad van Den Haag, die zij ook zelf volledig gerevitaliseerd hebben tot een nieuw kantoor met energielabel A.” Bij de totstandkoming van de nieuwe huisvesting zijn oude materialen gebruikt en beschouwt de jury met name de inbreng en de houding van de huurder als toonaangevend:

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 148

19-05-14 17:21

Gouden Kikker

“Dit project is een goed voorbeeld voor andere eigenaren/ beleggers van panden; met inbreng van de huurders is er veel mogelijk met gedateerde panden.“

Gebiedsontwikkeling De gemeente Rijswijk eindigde met het project De Tuinen van Sion RijswijkBuiten op de derde plaats. Dit betreft een integrale gebiedsontwikkeling in de gemeente Rijswijk van in totaal 3.500 woningen. De jury vertelt dat met name de samenwerking tussen de verschillende betrokken partijen aanspreekt. “Hierdoor ontstaat openheid en transparantie

met betrekking tot onder andere communicatie en financiën, waardoor mogelijkheden tot innovatie tot stand kunnen komen.” Het is voor potentiële kopers interessant om in het gebied te wonen, vanwege de lage EPC-score (0,0) van de woningen. “Het feit dat TU Delft bij het project betrokken is, is een pluspunt. Dit omdat hierdoor de kennis wordt gemobiliseerd. Voor het vervolg van deze gebiedsontwikkeling liggen er nog kansen om de duurzaamheidsprestatie te verhogen. Bijvoorbeeld door meer aandacht te besteden aan materiaalgebruik, in relatie met circulaire economie.

Jury Gouden Kikker 2013

Extra criteria

De beslissing over de drie finalisten van de Gouden Kikker 2013 werd genomen door een jury bestaande uit experts binnen de bouw en vastgoed. Het team bestond uit Job Dura, voorzitter Raad van Bestuur bij Dura Vermeer en juryvoorzitter, Gert-Joost Peek, lector Gebiedsontwikkeling en Transitiemanagement aan de hogeschool Rotterdam en eigenaar van SPOTON Consulting, Daan Bruggink, ORGA architect, Jacob Kielman, initiator en opdrachtgever transformatie kantoor GasTerra, Johan Andela, wethouder gemeente Almelo en Jos Verhulst, managing partner bij ABC Nova Nieuwegein.

Door de vele invalshoeken van de inschrijvingen zijn er extra criteria toegevoegd aan de basiscriteria (vernieuwing in techniek, proces of dienstverlening, opschaalbaarheid, betaalbaarheid en realiseerbaarheid zonder subsidie en binnen de Nederlandse wetgeving), om te kunnen wegen of het thema actueel was en waar de aanmeldingen in uitblonken. De extra criteria waren: • Bestaande bouw/transformatie; • Vernieuwende samenwerking waardoor innovatie tot stand komt; • Hergebruik van materialen; • Opschaalbaar (commercieel haalbaar)

Prijswinnaars Eerste plaats: Gemeentehuis Brummen Renovatie van het bestaande gemeentehuis, met tijdelijke nieuwbouw als uitbreiding. Tweede plaats: Nieuwe eigen vestiging van DGMR in Den Haag Volledige revitalisatie leegstaand pand in de binnenstad van Den Haag. Derde plaats: De Tuinen van Sion RijswijkBuiten Integrale gebiedsontwikkeling van 3.500 woningen, met EPC-score 0,0.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 149

149 19-05-14 17:22

‘Meer geven dan nemen’ Tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres op 14 november presenteerde een nieuw netwerk van architecten, adviseurs, toeleveranciers, kennisinstituten en bouwers zich aan ons land: Active House Nederland. “Onze focus is gericht op duurzaamheid, maar het is geen doel op zich. De bewoner moet centraal staan, niet het ontwerp of de duurzaamheid.” Tekst: Tim van Dorsten, Foto en illustraties: KAW/e

Ruim twee jaar aan voorbereiding gingen eraan vooraf, maar afgelopen najaar was het dan zover: de presentatie van Active House Nederland in de Amersfoortse Rijtuigenloods. “We zijn twee jaar bezig geweest om dit netwerk van de grond te krijgen”, vertelt voorzitter Herman de Haas, directeur van IBM Vastgoedregie. “Toen de founding partners eenmaal bekend waren, zijn er nog veel ‘bierdrinkmomenten’ geweest. Daarnaast moesten we de internationale Active House-specificaties vanuit het Engels vertalen, omdat er allerlei Engelse vaktermen in staan die lang niet bij iedere architect en elk bouwbedrijf bekend zijn.”

Zestien founding partners zorgden voor het levenslicht van Active House Nederland. “We zijn gelieerd aan de Active House Alliance en conformeren ons aan de internationaaopgestelde specificaties. Ons bouwbesluit loopt op sommige punten voorop, maar er zijn ook punten waarin we in Nederland nog achterlopen op de specificaties.”

Ideologisch

Het idee achter Active House is om het bouwen van huizen op een realistische manier te benaderen. “Allereerst moet het gebouw energieneutraal zijn of energie opleveren”, vindt De Haas. “Daarnaast moet het gebouw een comfortabel Deens binnenklimaat bieden. Tot slot moet het worden ingepast in Het initiële idee van dit netwerk kwam niet uit zijn hoofd, de leefomgeving. Wij vinden dat comfort en esthetiek maar in 2009 vanuit een initiatief van een aantal Deense namelijk een belangrijke rol spelen; die aspecten moeten bedrijven: Velux, Danfos en Grundfos, aangevuld met zeker niet vergeten worden.” kennis vanuit Danish Technologic University. “Deze Deense Drie pijlers zijn in zijn ogen belangrijk bij het bouwen van een bedrijven zorgden in 2010 al voor de oprichting van de gebouw, dat meer geeft dan het neemt. “Wij benaderen internationale Active House Alliance, waarvan tegenwoordig bouwen op een holistische manier, waarbij comfort, energie zo’n veertig internationale bedrijven lid zijn. Scandinavische en milieu in balans zijn. Onze kernboodschap luidt dan ook landen zijn vooruitstrevend op het gebied van klimaatbedat gebouwen meer moeten geven dan ze nemen.” In zijn heersing. Regeringen uit die landen bieden hun bedrijven ogen is dat een andere insteek dan bij passiefhuizen, zo alle mogelijkheden om aan innovaties te werken”, legt De zegt hij boud. “Aan de ene kant bouwen mensen met Haas uit. marketingdoeleinden in het achterhoofd, met energiebespa-

‘Comfort, milieu en energiezuinigheid zijn belangrijk in een gebouw’

150

Bestuursleden Het bestuur van Active House Nederland bestaat uit vijf leden: Herman de Haas, algemeen directeur IBM Vastgoedregie Atto Harstra, oprichter Aldus Bouwinnovatie en Stichting Living Daylights Jos Lichtenberg, voorzitter Slimbouwen en hoogleraar Bouwkunde aan de TU/e Michel Kalis, commercieel directeur Velux Cindy Vissering, programmamanager Duurzaam Bouwen SBRCURnet

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 150

19-05-14 17:22

Active House

Een deel van de oprichters met onder anderen Herman de Haas (rechts) bij de presentatie van Active House Nederland.

ring als doel op zich. Wij staan aan de andere kant: wij werken volgens een bepaalde ideologie en gedachtengoed. Voor ons is het comfort van het gebruikersuitgangspunt en dus is een goed binnenhuisklimaat belangrijk, waarin het gebouw zich in zijn eigen energiebehoefte voorziet. Vandaar, Active House.”

Faciliterend Active House is geen keuringsinstituut. De Haas beschouwt

Active House als platform, met daarbij een radardiagram waaraan bedrijven zich kunnen meten om volgens de principes van Active House gebouwen te bouwen. “Het gaat om de intentie van de bedrijven”, legt De Haas uit. “Zo reiken we geen certificaat uit, als een project volgens de Active House-principes tot stand is gekomen. We werken faciliterend naar de markt toe: als bedrijven volgens onze principes een gebouw willen maken, dan bieden we hen alle hulp.” Een voorbeeld hiervan is het House of Tomorrow Today (HoTT) in Sterksel. “Dit is een project van Jos Lichtenberg, een van de bestuursleden: het toekomstige huis van hem en zijn vrouw. In dit huis toont hij hoever de techniek is op het gebied van een gezond binnenklimaat, decentrale energieopwekking en bouwprocesinnovatie. Alles volgens de principes van Active House.”

Olievlek

House of Tomorrow Today (HoTT) in Sterksel.

Het doel is niet om zo veel mogelijk bedrijven onder de Active House-vlag te verenigen. “We willen ons gedachtengoed graag als een olievlek verspreiden. Als een bedrijf partner wil worden, willen we graag weten wat hij komt brengen en hoe we gezamenlijk de visie verder kunnen uitdragen.” Bij de oprichting telde Active House Nederland zestien partners. De Haas is tevreden als dit aantal aan het eind van dit jaar verdubbeld is. “We zoeken niet actief naar nieuwe leden, maar staan er wel open voor. Het gaat ons echt om

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 151

151 19-05-14 17:22

Keurmerk voor betonmortel Het keurmerk Beton Bewust van de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) garandeert de duurzame productie en kwaliteit van betonmortel. Betonmortelfabrikanten mogen het keurmerk alleen voeren, als zij voldoen aan strenge eisen ten aanzien van betrouwbaarheid,

Het duurzaamheidsconcept is volop in ontwikkeling. Inzichten over

deskundigheid, duurzaamheid en

duurzaam bouwen veranderen. VOBN en haar leden zijn actief betrokken

arbeidsveiligheid.

bij deze ontwikkelingen. Het keurmerk is daarvan het tastbare bewijs.

De zekerheden van Beton Bewust: ■

Betrouwbaarheid van levering

■

Hoge kwaliteit betonmortel

materialen

■

Juiste betonsamenstelling

■

voor de toepassing

■

Verantwoorde herkomst van Lage CO2

Arbeidsveiligheid

Opdrachtgevers, ontwerpers, voorschrijvers en afnemers van betonmortel kunnen erop rekenen dat de keurmerkhouder meedenkt, adviseert en een hoogwaardige bijdrage levert aan de duurzaamheid van de te realiseren projecten.

Website

Het laatste nieuws over beton, het keurmerk Beton Bewust en

VOBN

Postbus 383

3900 AJ Veenendaal t 0318 55 74 74 www.vobn.nl

152

informatie over de bij VOBN aangesloten bedrijven vindt u op www.betonbewust.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 152

19-05-14 17:22

Active House

HoTT zet tandje bij House of Tomorrow Today (HoTT), een initiatief van Jos en Karin Lichtenberg, geldt als demo en doorontwikkeling van Active House.

Zonnestroom Zo heeft de nieuwbouwwoning grotere ramen en meer lucht. Domotica beperkt hierbij het verlies, bijvoorbeeld

door ’s avonds als het donker is wel te isoleren en minder te ventileren als er geen mensen aanwezig zijn. Duurzame energie kan het gat in de energiebalans aanvullen. HoTT is rondom (met Rc = ca. 6,5 m2K/W) en met beglazing (U = 0,9 W/m2K) zeer behoorlijk maar niet extreem geïsoleerd. De constructies mochten vanuit het gebruik niet te dik worden. De ventilatie is op natuurlijke basis. Alleen op de koudste momenten is warmteterugwinning aan de orde. De duurzame energieopwekking bestaat uit een warmtepomp, die wordt gevoed met zonnestroom. Deze pomp dekt ook de huishoudelijke vraag, de elektrische auto en de embodied energy in de materialen. Daarnaast zorgt een aantal collectoren voor warm tapwater. Belangstellenden kunnen HoTT zelf beleven door in de bed&breakfast te logeren. Deze woning wordt medio 2014 in het Brabantse Sterksel opgeleverd.

kwalitatieve leden, die onze principes actief naar buiten willen dragen. Onze voorkeur gaat uit naar bedrijven die partner willen worden, omdat de Active House-visie aansluit bij hun eigen bedrijfsfilosofie. Daarin kunnen we gezamenlijk een sterker beeld aan de markt geven.” Voorlopig ligt de nadruk op de communicatie. “Gezien onze jonge leeftijd willen we eerst bewustwording creëren, bijvoorbeeld aan de hand van projecten, symposia en

lezing. Hiermee delen we kennis en informatie. Dit doen we ook met onze website.” Nederland is het eerste land met een eigen Active Housetak. “Doordat Cindy Vissering van SBRCURnet bestuurslid bij zowel de Nederlandse afdeling als de internationale alliantie is, kan ze goed de ontwikkelde kennis tussen beide groepen overbrengen. Zodoende hebben we korte communicatielijnen.”

Deze woning levert namelijk zelf alle benodigde energie voor verwarming, koeling, huishoudelijk gebruik inclusief verlichting en bovendien voldoende voor een elektrische auto. Dit is het eerste nieuwbouwproject van Active House in Nederland. In 2020 moeten alle nieuwbouwwoningen energieneutraal zijn. Hieraan voldoet HoTT nu al ruimschoots, dat op deze manier een kijkje in de toekomst biedt.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 153

153 19-05-14 17:22

Werk dat ertoe doet. Dat een oplossing biedt voor de gevolgen van klimaatverandering. Wij zijn een adviesbureau dat voorop loopt in de transitie naar een duurzame samenleving. Zo ontwerpen we bijvoorbeeld duurzame gebouwen met een gezond binnenklimaat en regisseren we de realisatie van duurzame energievoorzieningen. Daar hoort specialistische kennis en kunde bij die we graag met anderen delen. Laat u inspireren!

154

juni 2014 | duurzaam gebouwd

Advertentie DuurzaamGebouwd OPMAAK DG 26 NIeuw.indd mei 1542014.indd 1

2-5-2014 12:58:45 19-05-14 17:22

58:45

Xxxxxxx

U wilt frisse lucht en comfortabele warmte. BUVA levert de totaaloplossing. U kent BUVA’s energiezuinige woonhuisventilatoren SmartStream en Q-Stream al. Met de BUVA EcoHeat introduceren wij een geheel nieuwe productgroep: verwarming, waardoor wij nu dé oplossing bieden voor het totale binnenklimaat (luchtkwaliteit en warmte). BUVA EcoHeat is er in drie types, waarmee aan elke warmtebehoefte wordt voldaan: 14-4, 16-4 (beide CW4) en 18-5 (CW5). De ketels zijn energiezuinig en robuust, met een zeer lage onderhoudsfrequentie.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 155

155 19-05-14 17:22

Zonnepark De Scheg vormt startschot van groot energieproject

Vlnr: Bas-Jan Blom, Theo Rietkerk, Aschwin Lankwarden, Ruud Kimenai en Jos Pierey

Het zonnepark De Scheg in Deventer werd tijdens een feestelijke bijeenkomst officieel geopend. De opening is het startschot van een duurzaamheidsplan dat in 2014 en 2015 wordt uitgevoerd, waarmee een investering van 2,4 miljoen euro is gemoeid. Tekst: Marvin van Kempen

Het duurzaamheidsplan komt na eerdere ingrepen met betrekking tot de energiehuishouding. Voorheen overkapte Sportbedrijf Deventer de ijsbaan, plaatste de organisatie een WKK-installatie en installeerde een nieuw luchtbehandelingssysteem. De partijen Energiefonds Overijssel, gemeente Deventer, ASN Bank en WDW Ontwikkelend Beheer zetten zich in voor nieuwe maatregelen die het zonnepark verder verduurzamen. Het zonnepark maakt onderdeel uit van een groter energieproject dat Sportbedrijf Deventer de komende jaren zal

156

uitvoeren. Voor dit project is een investering van 2,4 miljoen euro uitgetrokken. Volgens Bas-Jan Blom, directeur Energiefonds Overijssel, is het een belangrijke maatschappelijke investering: â&#x20AC;&#x153;Sport wordt vaak omschreven als een belangrijke bindende factor in de maatschappij. We zijn blij dat het Energiefonds Overijssel met deze duurzame investering hier een bijdrage aan kan leveren. Over de totale looptijd kunnen de afschrijvings- en rentelasten ruimschoots worden gedekt uit de besparing op energielasten." Blom noemt Aschwin Lankwarden, directeur van Sportbe-

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 156

19-05-14 17:22

Project

drijf Deventer, een ondernemer die zijn nek uit durft te steken: "Er zit een gouden kans in renoveren op basis van cashflow die te maken heeft op basis van het energievraagstuk.”

Besparingspotentieel Hoe groot kan de besparing op deze energielasten eigenlijk zijn? Met 6.500 vierkante meter aan kunstijs en grote verwarmde zwembassins is de vraag om energie indrukwekkend. De mogelijkheden tot CO2-reductie en energiebesparing zijn daarom eveneens omvangrijk. Daarom werd in samenwerking met WDW Ontwikkelend Beheer, op basis van verschillende energiescans, duidelijk welke ingrepen tot een verdere verduurzaming zouden leiden. Het pakket van verduurzamingsmaatregelen betekent een daling in het gasverbruik van 80 procent en levert een reductie van CO2-uitstoot op van maar liefst 1.332 ton per jaar. Theo Rietkerk, gedeputeerde Provincie Overijssel en verantwoordelijk voor economie, energie en innovatie, noemt het plan “een geweldige prestatie” en “een inspirerend voorbeeld voor andere sportaccommodaties in Overijssel”.

Duurzaamheidsmaatregelen Het pakket van maatregelen is divers. Zo wordt de energievraag teruggedrongen door isolatievoorzieningen, installatie-

technische aanpassingen en energiezuinige verlichtingsarmaturen. De resterende benodigde energie wordt gedeeltelijk opgewekt door PV-panelen, in totaal wel 1.547. Deze panelen zijn goed voor een elektriciteitsproductie van gemiddeld 312.000 kWh per jaar. Tevens is er sprake van warmteproductie via zonnecollectoren. Verder is er sprake van warmteterugwinning uit koudeopwekking. Na de installatie van een warmtepomp kan de warmte die vrijkomt als gevolg van de koudeopwekking voor de ijsproductie getransporteerd worden naar de zwembaden. De hoeveelheid warmte die hiermee beschikbaar komt, kan ongeveer voor de helft voorzien in de warmtevraag van de zwembaden. De winst? Een forse jaarlijkse besparing en een CO2-reductie van ongeveer 298.000 kilogram per jaar. Een derde pijler in het verduurzamingsproces is de beperking van het waterverbruik; een drastische reductie wordt gerealiseerd door installatietechnische aanpassingen en het gebruik van waterbuffers.

Toekomstblik In totaal bespaart Sportbedrijf Deventer ruim 200.000 euro per jaar op de inkoop van energie. Wethouder Duurzaamheid Jos Pierey is enthousiast over de ontwikkeling en blikt vooruit naar de toekomst: “Het eerste grote zonnepark van Deventer is klaar. We gaan er hard aan trekken om op alle geschikte daken - en misschien ook op andere plekken als geluidwallen - zoveel mogelijk zonne-energie op te wekken.” Hij besluit: “Duurzaamheid moet je doen en dat bewijzen we hier.” Rietkerk: “We hebben recent besloten dat kleine sportverenigingen die ook aan het energievraagstuk willen werken, hun lening niet binnen vijf jaar, maar binnen tien jaar mogen aflossen, met een leenfaciliteit van twee miljoen euro. Dát is naar onze mening op de juiste manier investeren in werkgelegenheid, banen en duurzaamheid. Zo breng je het thema duurzaamheid dichtbij de mensen."

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 157

157 19-05-14 17:22

Wensen koper als leidraad voor energieneutrale woningen In de wijk Erasmusveld te Den Haag is de eerste paal geslagen voor de bouw van zes energieneutrale oevervilla’s. Naast de energieneutraliteit is uniek dat de wensen van de koper al zijn meegenomen in de ontwerpfase. Het in Den Haag gevestigde Dutch Housing Company ontwikkelt de villa’s, die door kopers naar eigen smaak zijn in te richten. De organisatie is verantwoordelijk voor het gehele bouwproces, van de ontwikkeling van het plan tot en met de oplevering van de panden. Iedere woning is duurzaam, door een optimale isolatie van de gevel, zonnepanelen en koude- en warmteopslag. Directeur Walter Landsaat: “Onze missie is duurzaam wonen betaalbaar maken. Doordat de woningen vooraf in een fabriek worden gebouwd en op locatie in elkaar worden gezet, kan een optimale bouwkwaliteit worden gerealiseerd en zijn foutmarges door negatieve weersinvloeden geminimaliseerd. Dit leidt tot een hogere bouwsnelheid en bovendien blijven de woningen zo ook betaalbaar. Echter, om een woning in deze tijden te verkopen, is het zaak om vraaggericht te werken.”

158

Uniek aan het project is de vraaggerichte bouwmethode. Wethouder Marnix Norder van de PvdA spreekt vol lof over de keuzevrijheid van kopers en de duurzaamheidseigenschappen: "Hier is sprake van symbiose tussen de consument, die tekent voor een kavel en weet wat hij wil en de projectontwikkelaar, die samen aan de villa bouwen.” Vanuit de gemeente is de voorwaarde gesteld voor duurzaamheid van de villa’s. De oevervilla’s van Green Erasmus zijn gelegen tussen het Zuiderpark en recreatiecentrum De Uithof en maken onderdeel uit van het zogeheten ‘ecolint’. Dit is een gebied dat de ecologisch interessante plekken in Den Haag verbindt met elkaar en met andere groengebieden daarbuiten. De energieneutrale woningen worden in juni opgeleverd.

Meer informatie: www.dutchhousingcompany.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 158

19-05-14 17:22

Nieuws

Versterking van producent kunststof profielsystemen De VEKA Groep uit Sendenhorst in de regio Westfalen (Duitsland), producent van kunststof profielsystemen voor ramen en deuren, neemt GEALAN Holding GmbH met alle dochterondernemingen en filialen over van financieel investeerder Halder. GEALAN is een onderneming die al vele jaren gevestigd en bekend is in de markt en die zich recentelijk sterker is gaan richten op een differentiatiestrategie. Met de overname van concurrent GEALAN bouwt de VEKA Groep haar sterke concurrentiepositie in Duitsland, Europa en de wereld verder uit. Andreas Hartleif, CEO van de VEKA Groep, licht toe: “Als toonaangevende partner van de Europese kozijnfabrikanten moeten wij de uitdagingen van de markt aangaan. Daarom versterken wij onze eigen concurrentiepositie en boren tegelijkertijd nieuw markt- en omzetpotentieel aan door de uitgebreide knowhow op het gebied van kozijnen samen te voegen. Bovendien dragen we zo bij aan de consolidatie van de markt.” De VEKA Groep is een familieonderneming die wereldwijd meer dan 3.600 medewerkers in 25 dochterondernemingen op 3 continenten heeft. Van hen zijn ongeveer 1.300 medewerkers werkzaam op het hoofdkantoor in Sendenhorst. De VEKA Groep realiseerde in 2013 een omzet van 739 miljoen euro. Wereldwijd verwerken meer dan 2.200 gespecialiseerde bedrijven de VEKA systemen tot hoogwaar-

Dhr. Kartleif, CEO van VEKA AG.

dige kunststof componenten. Door GEALAN over te nemen van financieel investeerder Halder breidt de VEKA Groep het personeelsbestand met nog eens 1.150 medewerkers uit en vergroot zij haar totale jaaromzet tot meer dan 1 miljard euro. Meer informatie: www.vekakozijn.nl

Toepassing duurzame oplossingen bij MFA Een van de meest innovatieve scholen op duurzaamheidsgebied is de MFA/Brede School Berﬂo. Met een totale oppervlakte van cira 5.300 m2 is de multifunctionele accommodatie annex Brede school Berﬂo Es het kloppend hart van de herstructureringswijk Veldwijk-Noord in Hengelo geworden. De locatie biedt onderdak aan drie basisscholen, kinderopvang, centrum voor jeugd en gezin en aan wijken zorgvoorzieningen.

Löwik Daktechniek uit Almelo heeft het hertalan easy cover membraansysteem aangebracht. Deze organisatie mag het predicaat Löwik Daktechniek dragen. Dit predicaat is verdiend na intensieve training en bewezen geleverde kwaliteit op eerdere projecten. Meer informatie: Meer informatie: www.hertalan.nl

De bouw van het complex werd gekenmerkt door de toepassing van duurzame oplossingen. Zo is het gehele gebouw luchtdicht ontworpen en heeft het een Rc-waarde van 10. Hierdoor is de brede school één van de meest innovatieve scholen op duurzaamheidsgebied. De beoogde normen van het gebouw gaan substantieel verder dan het Bouwbesluit. Het duurzame karakter is terug te zien in de materiaalkeuze: voor de dakbedekking is gekozen voor een van de EPDM-systemen van HERTALAN®. Met name vanwege de extreem lange levensduur en het duurzame karakter van onze EPDM-systemen heeft de opdrachtgever gekozen voor hertalan easy cover, welke volledig verlijmd is op de isolatie. Dit is een membraansysteem, dat KOMO en DUBOkeur® is gecertificeerd. Het heeft een 50 jarige gebruiksduur verklaring van de SKZ en een aanzienlijke Return on Investment.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 159

159 19-05-14 17:22

Partners Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

OPMAAK DG DG 26 24 NIeuw.indd logopagina.indd OPMAAK 160 4

15-05-14 17:22 14:20 19-05-14

D p

OPM

4 14:20

De partners van Duurzaam Gebouwd ondersteunen en faciliteren mede het platform. Elke partner levert continu kwaliteit, nieuws, visie, sprekers, projectproces- en productinformatie. De bundeling van partners, experts, leden en abonnees vormt bovendien een hoogwaardig netwerk van bedrijven en personen.

duurzaam gebouwd | juni 2014

OPMAAKDG DG26 24NIeuw.indd logopagina.indd OPMAAK 161 5

161 15-05-14 17:22 14:20 19-05-14

W: www.BioClina.nl E: Navos@Navos.nl

Een duurzaam klimaat begint met meten Meetapparatuur

Energie

• Zonnestraling, Licht • Windrichting, Windsnelheid • Temperatuur, RV, Druk

T +31 (0) 85 273 1917 F +31 (0) 85 273 1918 E sales@deltaohm.nl

www.deltaohm.nl

DeltaOhm_2013.indd 1

10-02-13 21:22

DG 22.indd 100

07-06-13 13:44

Duurzaam Gebouwd

Partnerships en Commercie

Events

Richard Klein MBA, Commercieel directeur

Ferdinand Wieman MSc,

kennisplatform over duurzaam bouwen

E. klein@duurzaamgebouwd.nl M. +31 (0)6 21 84 68 78

Colofon

Manager Events E: wieman@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 18 26 18

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV

Pieter Fritz, Sr. Accountmanager

Rens Walinga, Stagiair

en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

E. fritz@duurzaamgebouwd.nl

E: rens@duurzaamgebouwd.nl

M. + 31 (0)6 25 13 91 55

T: (0)85 273 59 70

DGB BV, Willem Stuutlaan 8A, 3769 AC Soesterberg,

Willem Oortwijn, Sr. Accountmanager

Website

Postbus 66, 3769 ZH Soesterberg,

E. oortwijn@duurzaamgebouwd.nl

www.duurzaamgebouwd.nl

T +31 (0)85 273 59 70 / F. +31 (0) 85 273 59 68

M. +31 (0)6 46 02 12 06

Hoofdredactie

Dirk van Gemert, Relatiemanager

Harmen Weijer, Redactiemanager

E. vangemert@duurzaamgebouwd.nl

E: weijer@duurzaamgebouwd.nl

M. +31 (0)6 46 02 12 06

Uitgeverij / redactieadres

Verspreiding Basisvormgeving Concreet geeft vorm, Amersfoort

M: +31(0)6 46 09 71 22

Directeur

Redactie

DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

Wietse Walinga

Opmaak en druk

Rob Olthof, Eindredactie

E. walinga@duurzaamgebouwd.nl

Real Concepts BV, Duiven

Tim van Dorsten, Redactie

M. +31 (0)6 21 84 69 06

E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redactie E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan Duurzaam Gebouwd nr. 26 werkten mee: Paul de Ruiter, Tom de Hoog, Robert Tjalondo, Richard Mooi, Rijkert Knoppers, Irma Thijssen, Matthijs Timmers, Anja van den Bogaart, Karin van der MaarelSonneveld, Jeroen van der Eeze, Rick van de Weg, Robin van Essel, Sandra van Pernis, Michiel Niens, Pim Peters, Marjolein de Wit – Blok, Sal Stam, Gerard Vos, Jan Bol, Bas van de Westerlo, Jolie Janssen.

162

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. © DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

juni 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 162

19-05-14 17:22

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air ontwikkelt en produceert innovatieve oplossingen voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Systemen die ruimtes voorzien van frisse

Authorized dealer 20 jaar

LUCHTVERDEELTECHNIEK

en het gebruik van duurzame materialen. U komt Solid Air tegen in kantoorgebouwen, zorginstellingen, ziekenhuizen, scholen en in de woningbouw. Zowel nationaal als internationaal.

De kracht van Solid Air

• Alle disciplines in huis:

• Eigen productontwikkeling en

en klimaatplafonds

• Flexibel en snel bij specifieke

Luchtbehandeling, luchtverdeling

• Breed en bekend productenpakket met goede energieprestaties

• Zeer korte levertijden van zowel

standaard producten als maatwerk

KLIMAATPLAFONDS

testfaciliteiten klantwensen

• Uitstekende documentatie van al onze producten

• Gemotiveerde medewerkers

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

T 078 - 615 00 00

NIG_SA_1/1 pag. ARCHITECT.indd 1 DG 26 Cover.indd 2

24-04-14 13:16

ME adv. A4 Hotel.indd 1

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

19-05-14 16-04-14 17:55 15:06

Duurzaam Gebouwd

Dé betaalbare koploper op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid.

RT 72 HI

kennisplatform over duurzaam bouwen Duurzaam Gebouwd # 26 | juni 2014

Hans de Jonge: ‘Ik geloof in de kracht van mens en technologie’ Alcoa Architectuursystemen

Harderwijk

Tel: 0341 - 464 611

aas@alcoa.com

www.alcoa-architectuursystemen.nl

# 26 | juni 2014

Duurzaam Flexibel Comfort

Renovatie

Met o.a. rondetafelgesprek en

Met o.a. rondetafelgesprek, onderzoek en

diverse projecten

Dak als park of schoolplein in binnensteden Samenwerking en klanten centraal tijdens #HetNieuweBouwen Bouwbesluit karig met daglichttoetreding

OPMAAK DG 23-compleet.indd 80 DG 26 Cover.indd 1

15-10-13 15:58

19-05-14 17:55