Przeglàd Polski TYGODNIOWY DODATEK KULTURALNY nowego
dziennika
21 MAJA 2010
PETER J. OBST
Historia na tablicach K
omisja ds. Historii Pensylwanii zosta∏a ustanowiona w lipcu 1913 roku. Jednym z jej zadaƒ by∏o umieszczenie odpowiednich tablic na budynkach i w miejscach, gdzie rozegra∏y si´ dziejowe wydarzenia. Poczàtkowo by∏y to tablice z bràzu przytwierdzane do budynków i pomników, g∏ównie poÊwi´cone historii lokalnej. W roku 1927 stan Wirginia przedstawi∏ program, który wprowadza∏ nowoczesne, dwustronne znaki wolno stojàce umieszczane wzd∏u˝ ulic i dróg. Stan Pensylwania przejà∏ ten system w 1946 roku i rozpoczà∏ instalowanie tablic aluminiowych opatrzonych ˝ó∏tymi napisami na niebieskim tle. Sà dwa typy oznaczeƒ: miejskie, o wymiarach 68,5x105,5 cm oraz przydro˝ne – 115x116 cm. Obecnie Komisja liczy dwunastu cz∏onków, którzy co roku oceniajà sk∏adane podania. Ich liczba zazwyczaj przekracza sto; jedna czwarta jest zatwierdzana. NajwczeÊniejsza wzmianka dotyczàca wk∏adu Polaków w histori´ Stanów Zjednoczonych, upami´tniona na tablicy, dotyczy Anthony’ego Sadowskiego. Wniosek zg∏osi∏ Edward Pinkowski, który prowadzi∏ badania nad rodzinà Sadowski-Sandusky i obszernie jà opisa∏. Anthony by∏ podró˝nikiem trudniàcym si´ handlem z Indianami, dzia∏ajàcym w kolonii za∏o˝onej przez Williama Penna nad rzekà Schuylkill w 1712 r. Dzi´ki znajomoÊci indiaƒskich narzeczy by∏ t∏umaczem gubernatora Pensylwanii podczas negocjacji z Indianami. Zosta∏ pochowany w 1736 r. na cmentarzu koÊcio∏a Êw. Gabriela w miasteczku Douglassville. Jego potomkowie przenieÊli si´ na zachód, po latach zmienili nazwisko rodowe na Sandusky. W OKRESIE WOJNY O NIEPODLEG¸OÂå STANÓW ZJEDNOCZONYCH histori´ Pensylwanii wzbogacili dwaj wybitni Polacy – Pu∏aski i KoÊciuszko. Nazwisko Pu∏askiego znajduje si´ na pi´ciu tablicach.
Pierwszà z nich umieszczono przy Domu Molanda w Hartsville, gdzie stacjonowa∏a armia genera∏a Jerzego Waszyngtona i które to miasteczko wybra∏ on na kwater´ g∏ównà. Budynek jest dziÊ siedzibà muzeum utrzymywanego przez Towarzystwo Historyczne Gminy Warwick. To tutaj Pu∏aski po raz pierwszy spotka∏ si´ z gen. Waszyngtonem w sierpniu 1777 r. Ods∏oni´ta zaledwie rok temu tablica jest poprawionà wersjà z 1947 r. Nowa zawiera informacje o Pu∏askim i podkreÊla jego rol´ jako “ojca amerykaƒskiej kawalerii”, nazwanego tak, poniewa˝ przed przybyciem Pu∏askiego armia amerykaƒska nie dysponowa∏a zorganizowanà si∏à kawaleryjskà. Dwa obiekty historyczne poÊwi´cone Pu∏askiemu usytuowane sà w pobli˝u rejonu bitwy pod Brandywine, na zachód od Filadelfii. To tutaj Pu∏aski, zanim jeszcze otrzyma∏ dowództwo nad kawalerià amerykaƒskà w stopniu genera∏a brygadiera, zorganizowa∏ potyczk´ przeprowadzonà przez tylnà stra˝. Tej akcji przypisuje si´ ocalenie armii amerykaƒskiej od kl´ski, którà zapewne zada∏aby jej post´pujàca armia brytyjska. Kolejne dwie tablice z nazwiskiem Pu∏askiego znajdujà si´ w mieÊcie Bethlehem. Obie odwo∏ujà si´ do sztandaru wykonanego dla Legionu Pu∏askiego przez Siostry Morawskie, zgromadzenie religijne, które zadomowi∏o si´ w tym regionie i utrzymywa∏o si´ dzi´ki ró˝norodnym pracom r´cznym, w tym wyszywaniu. Oryginalny sztandar zosta∏ zachowany przez Towarzystwo Historyczne Miasta Baltimore. Ów sztandar i Pu∏askiego uwieczni∏ Henry Wadsworth Longfellow w wierszu, którego ostatnie wersy brzmià: “wojak podniós∏ sztandar dumny;/ jego˝ p∏aszcz i okrycie trumny”. TADEUSZA KOÂCIUSZK¢ UPAMI¢TNIA TABLICA znajdujàcej si´ tu˝ przy jego muzeum, mieszczàcym si´ na rogu ulic Trzeciej i Pine w Filadelfii. KoÊciuszko mieszka∏ tu od listopada 1797 do maja 1798 r. In˝ynier wojskowy i genera∏ w armii Waszyngtona podczas wojny o niepodleg∏oÊç powróci∏ do Polski, a ponownie przyby∏ do Ameryki po zwolnieniu z wi´zienia w Rosji, gdzie osadzono go po upadku insurekcji w ro-
ku 1794. W tym domu spotyka∏ si´ z wieloma wybitnymi Amerykanami. Na proÊb´ swojego przyjaciela Thomasa Jeffersona w 1798 r. wyruszy∏ z tajnà misjà do Francji. Muzeum jest utrzymywane przez amerykaƒski Urzàd ds. Parków Narodowych. Zarówno muzeum, jak i tablica istniejà dzi´ki ciàg∏ym wysi∏kom ze strony polsko-amerykaƒskiego historyka Edwarda Pinkowskiego. POLACY ODEGRALI WA˚NÑ ROL¢ w procesie industrializacji Pensylwanii, pracowali w górnictwie i stalowniach. W 1897 r., niezadowoleni z niskich p∏ac i skandalicznych warunków pracy, górnicy-imigranci w rejonie Hazleton zorganizowali marsz protestacyjny, który rozpoczà∏ si´ w Harwood, gdzie dziÊ stoi tablica upami´tniajàca to wydarzenie. Kiedy doszli do miasta Lattimer, szeryf i jego pomocnicy otworzyli ogieƒ do nieuzbrojonego t∏umu liczàcego czterystu robotników, Êmiertelnie raniàc dziewi´tnastu. Sprawcy owego aktu przemocy nie zostali ukarani. Tablica pamiàtkowa stan´∏a w tym miejscu z inicjatywy Edwarda Pinkowskiego, który udokumentowa∏ wydarzenia zwiàzane z incydentem obecnie znanym jako “masakra w Lattimer”. Druga tablica znajdujàca si´ w Lattimer mówi o wydarzeniu, ale nie wspomina narodowoÊci ofiar protestu. PIANIÂCIE I M¢˚OWI STANU IGNACEMU JANOWI PADEREWSKIEMU poÊwi´cona jest tablica umieszczona w po∏udniowej cz´Êci Pittsburgha. Na poczàtku I wojny Êwiatowej Paderewski przemawia∏ w tym miejscu na zebraniu Polskich Soko∏ów, organizacji wywodzàcej si´ z Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego “Sokó∏”. Przemowie tej przypisuje si´ zainicjowanie tworzenia polsko-amerykaƒskich si∏ do walki w ramach Ententy przeciwko Paƒstwom Centralnym. Ochotnicy zebrali si´ w mieÊcie Niagara on the Lake w Kanadzie i uformowali rdzeƒ póêniejszej B∏´kitnej Armii genera∏a Józefa Hallera. RUDOLF MODRZEJEWSKI (RALPH MODJESKI), in˝ynier budownictwa wodnego i làdowego, syn Heleny Modrzejewskiej, zosta∏ uhonorowany dopiero po latach tablicà znajdujàcà si´ niedaleko mostu im. Benjamina Fran-
Fot. Peter J. Obst
W Pensylwanii jest oko∏o dwóch tysi´cy tablic historycznych. JedenaÊcie z nich podkreÊla wk∏ad Polaków w histori´ Stanów Zjednoczonych.
Tablica przy moÊcie Benjamina Franklina w Filadelfii, ufundowana przez Amerykaƒskà Rad´ Kultury Polskiej
klina, przy skrzy˝owaniu ulic Szóstej i Race w Filadelfii. By∏ znakomitym in˝ynierem, zbudowa∏ ponad 40 wielkich mostów w Stanach Zjednoczonych. Jeden z nich, oddany do u˝ytku w 1926 r. z okazji obchodów 150lecia niepodleg∏oÊci Stanów Zjednoczonych, ∏àczy Filadelfi´ z Camden w stanie New Jersey i jest prawdopodobnie jego najwybitniejszym projektem, jako ˝e wprowadza kilka innowacji do modelu konstrukcyjnego mostów wiszàcych. KAZIMIERZ SIENKIEWICZ (18881974) by∏ imigrantem, który znacznie przyczyni∏ si´ do rozwoju bankowoÊci w regionie. Odegra∏ zasadniczà rol´ w handlu amerykaƒskimi obligacjami po˝yczki wojennej podczas I i II wojny Êwiatowej. Póêniej s∏u˝y∏ jako przewodniczàcy zarzàdu przedsi´biorstwa komunikacji miejskiej po∏udniowo-wschodniej Pensylwanii, jednego z najwi´kszych przedsi´biorstw transportu publicznego w kraju. By∏ tak˝e znanym pejza˝ystà. PoÊwi´cona mu
tablica zosta∏a ods∏oni´ta z inicjatywy s´dziego Edwarda Ludwiga, który by∏ jego oddanym przyjacielem. Obaj mieszkali w Doylestown, gdzie znajduje si´ utrzymywane przez ojców paulinów Sanktuarium Matki Boskiej Cz´stochowskiej, zwane Amerykaƒskà Cz´stochowà. CEREMONIE ODS¸ONI¢CIA TABLIC sà zawsze wydarzeniem ∏àczàcym ludzi z ró˝nych grup etnicznych i spo∏ecznych. Bra∏em udzia∏ w dwóch takich uroczystoÊciach – przy Domu Molanda i przy moÊcie im. Benjamina Franklina. Dzi´ki temu zrozumia∏em ich podwójne znaczenie. Po pierwsze, budzà dum´ z poczucia przynale˝noÊci do grupy imigrantów, która chlubnie zapisa∏a si´ w dziejach amerykaƒskiej mieszanki narodowoÊciowej. Po drugie, sà wyrazem ch´ci zachowania amerykaƒskiej historii dla przysz∏ych pokoleƒ. Np. podczas ods∏aniania tablicy poÊwi´conej Rudolfowi Modrzejewskiemu obecni byli przedstawiciele zarówno polskich, ➽ 7