Przeglàd Polski TYGODNIOWY DODATEK KULTURALNY nowego
dziennika
16 LIPCA 2010
WITOLD J. ¸AWRYNOWICZ
O Grunwaldzie – inaczej Polskie zwyci´stwo nad zakonem krzy˝ackim w bitwie pod Grunwaldem ze wzgl´du na wielowiekowe reperkusje w Europie wcià˝ pozostaje jednym z najwi´kszych tryumfów or´˝a polskiego w historii.
W TYM ROKU OBCHODZIMY 600. rocznic´ bitwy pod Grunwaldem i sà to obchody bardzo uroczyste. Sto lat temu w Krakowie w zupe∏nie innych warunkach politycznych – Polska by∏a wcià˝ jeszcze pod rozbiorami – Êwi´towano te˝ okràg∏à, bo 500. rocznic´ zwyci´stwa. ˚eby uÊwiadomiç sobie, jak inne by∏y warunki, wystarczy wspomnieç, ˝e obchody mog∏y mieç miejsce tylko w zaborze austrow´gierskim pod wzgl´dnie liberalnymi rzàdami cesarza Franciszka Józefa. Na ods∏oni´cie pomnika Grunwaldzkiego na plac Jana Matejki przysz∏o 150 tysi´cy ludzi, wi´cej ni˝ wówczas Kraków liczy∏ mieszkaƒców – oprócz krakowian przyjezdni ze wszystkich trzech zaborów. Na placu obecni byli Ignacy Paderewski, Henryk Sienkiewicz, marsza∏ek Sejmu Krajowego Stanis∏aw Badeni i prezydent miasta Juliusz Leo. Ods∏oni´cia monumentu dokonano 15 lipca 1910 roku o godzinie 12 w po∏udnie. Jego fundatorem by∏ Ignacy Jan Paderewski kompozytor i pianista, póêniej równie˝ polityk i dwukrotnie premier rzàdu polskiego. By∏a to najwi´ksza demonstracja patriotyczna tego okresu, która odbi∏a si´ echem w prasie wielu krajów. Podczas uroczystoÊci po raz pierwszy wykonano publicznie Rot´ do s∏ów Marii Konopnickiej z muzykà Feliksa Nowowiejskiego. Do zaÊpiewania Roty zgromadzono chóry z ca∏ej Polski, które wystàpi∏y pod batutà kompozytora. Pierwsze takty zabrzmia∏y w momencie ods∏aniania pomnika. Na placu Jana Matejki wiele osób p∏aka∏o z przej´cia, a wykonanie utworu przyj´to z ogromnym entuzjazmem. Autorem projektu i wykonawcà odlewów wchodzàcych w sk∏ad pomnika by∏ Antoni Wiwulski, m∏ody polski rzeêbiarz pracujàcy w Pary˝u. Pomagali mu studenci Akademii Sztuk Pi´knych w Pary˝u Boles∏aw Ba∏zukiewicz i Franciszek Black. Prac´, która trwa∏a pó∏tora roku, wykonano w przerobionej na pracowni´ oran˝erii willi Ignacego Jana Paderewskiego w Morges we Francji. Granitowy cokó∏ pomnika i odlewy figur z bràzu powsta∏y we Francji. W 1919 roku w siedmiu wagonach elementy pomnika przewieziono kolejà do Krakowa.
Jak ∏atwo si´ domyÊliç, pomnik Grunwaldzki zosta∏ doszcz´tnie zniszczony przez Niemców podczas drugiej wojny Êwiatowej. Cokó∏ wysadzono w powietrze, a metalowe figury przetopiono. Po wojnie monument odbudowano dopiero w roku 1976 na podstawie przechowanych przez córk´ Blacka gipsowej miniatury, szkiców i starych fotografii. Odlania figur podjà∏ si´ rzeêbiarz Marian Konieczny. Pomnik Grunwaldzki, wprawdzie inny, znajduje si´ równie˝ w Nowym Jorku w Central Parku na wschód od Turtle Pond. Odlany z bràzu przez Stanis∏awa Ostrowskiego, zosta∏ wykonany specjalnie do pawilonu polskiego na Wystaw´ Âwiatowà w Nowym Jorku w 1939 roku. Z powodu wybuchu wojny nie powróci∏ do Polski i obecnie jest w∏asnoÊcià miasta Nowy Jork. PAMI¢å O POKONANIU POT¢GI KRZY˚ACKIEJ, a w∏aÊciwie Zakonu Szpitala NajÊwi´tszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie i sprzymierzonego z nim rycerstwa europejskiego, które przyby∏o na krucjat´ przeciwko “pogaƒskim” Polakom, Litwinom i ˚mudzinom, by∏a czczona w okresie II Rzeczypospolitej. W listopadzie 1938 roku z okazji dwudziestej rocznicy odzyskania niepodleg∏oÊci Poczta Polska wypuÊci∏a seri´ 13 znaczków pocztowych projektu Wac∏awa Boratyƒskiego i Mariana Polaka, obrazujàcych najwa˝niejsze wydarzenia w historii Polski. Znaczek o nominale 15 groszy upami´tnia∏ zwyci´stwo w bitwie pod Grunwaldem. Przedstawia∏ polskiego rycerza z kopià, tratujàcego koniem le˝àcego Krzy˝aka. Na wiadomoÊç o projekcie ambasador rzàdu hitlerowskich Niemiec w Warszawie Hans von Moltke z∏o˝y∏ not´ protestacyjnà. Rzàd polski, pragnàc uniknàç zadra˝nieƒ z III Rzeszà, zdecydowa∏ o wycofaniu znaczka; wydrukowano tylko jego seri´ próbnà, z której jedynie dwa takie znaczki dotrwa∏y do naszych czasów. Poczta Polska zastàpi∏a kwestionowany znaczek przez wizerunek stojàcego króla Jagie∏∏y i królowej Jadwigi z dwoma mieczami i he∏mem rycerskim pod nogami. W tej formie seria wesz∏a do sprzeda˝y. Po ponownej interwencji ambasady II Rzeszy, po trzech miesiàcach, le˝àce miecze i he∏m zas∏oni´to ornamentem. By∏ to symptomatyczny dla czasów i metod hitlerowskich spór o prawd´ historycznà, która dla Niemców by∏a wówczas niewygodna. Po wojnie ukaza∏ si´ znaczek pocztowy upami´tniajàcy bitw´ grunwaldzkà z kopià ca∏ego obrazu Jana Matejki. BITWA POD GRUNWALDEM NIE BY¸A STARCIEM POLSKO-NIEMIECKIM, jak si´ to cz´sto przyjmuje. By∏o to starcie pomi´dzy Polskà, Litwà i ˚mudzià a wojskami zakonu wspomaganymi przez wielonarodowà, ale przewa˝nie niemieckoj´zycznà rzesz´ rycerstwa europejskiego. Sukces wojsk zebranych przez króla Jagie∏∏´ stanowi∏ apogeum mo˝liwoÊci
Repr. Archiwum
P
isali o nim niezliczeni polscy historycy – od Jana D∏ugosza po Paw∏a Jasienic´, bitw´ malowali Jan Matejko i Wojciech Kossak, jej opis jest kulminacjà powieÊci Krzy˝acy Henryka Sienkiewicza, powsta∏ film na podstawie scenariusza Jerzego Stefana Stawiƒskiego i Aleksandra Forda w re˝yserii tego drugiego. Pami´ç o zwyci´stwie w latach rozbiorów s∏u˝y∏a ku pokrzepieniu serc i zwalczaniu niemieckiego kulturkampfu na terenie zaboru pruskiego, a po II wojnie Êwiatowej przypomnieniu krzywd doznanych od Niemców. Zarówno kampania przeciwko zakonowi, jak te˝ bitwa zosta∏y wielokrotnie przestudiowane i opisane. Có˝ wi´cej mo˝na dodaç?
Znaczek upami´tniajàcy bitw´ pod Grunwaldem wydany przez Poczt´ Polskà w 1938 r. i wycofany po interwencji ambasadora III Rzeszy. Do dziÊ zachowa∏y si´ tylko dwa takie znaczki
polskiego pospolitego ruszenia, które zwo∏ywano jeszcze w Rzeczypospolitej przez kolejne 300 lat. W bitwie padli niemal wszyscy bracia zakonni, którzy brali w niej udzia∏, przyjmuje si´, ˝e zgin´∏o oko∏o 350 braci na 700 nale˝àcych do zakonu. Zginà∏ wielki mistrz Ulryk von Jungingen, wielki komtur Kuno von Lichtenstein i chorà˝y Kerzdorf, do niewoli wzi´to ksi´cia oleÊnickiego Konrada VII Bia∏ego i ksi´cia pomorskiego Kazimierza. Na polu bitwy poleg∏o nie mniej ni˝ 12 komturów, wielki marsza∏ek i wielki szatny zakonu, wielu wójtów i dostojników. Podda∏ si´ Krzysztof von Gersdorff wraz z gromadzàcà zachodnich rycerzy choràgwià Zakonu Âwi´tego Jerzego. Zdobyto obóz oraz wszystkie 51 choràgwi krzy˝ackich. Jeƒców, przewa˝nie rycerzy europejskich, król Jagie∏∏o kaza∏ wypuÊciç na s∏owo rycerskie przeciwdzia∏ajàc w ten sposób propagandzie krzy˝ackiej, która w Europie przedstawia∏a Polaków jako pogaƒskich barbarzyƒców. Cia∏a Ulryka von Jungingena oraz kilku najwybitniejszych zakonników król kaza∏ odes∏aç do Malborka, gdzie pochowano je z honorami. Po zakoƒ-
czeniu walki Jagie∏∏o zosta∏ kilka dni na polu bitwy, nie Êpieszy∏ si´ do Malborka. Jak pisze Pawe∏ Jasienica, Jagie∏∏o byç mo˝e zrobi∏ to celowo; czujàc si´ bardziej Litwinem ni˝ Polakiem nie chcia∏ dopuÊciç do nadmiernego powi´kszenia pot´gi Polski nad Litwà. Niemniej kl´ska zakonu by∏a ogromna i jego pot´ga ju˝ nigdy si´ nie odrodzi∏a. Wprawdzie pozosta∏oÊç po paƒstwie krzy˝ackim, Prusy Wschodnie, zlikwidowano dopiero po drugiej wojnie Êwiatowej, to jednak po bitwie grunwaldzkiej zakon przesta∏ byç groêny dla istnienia paƒstw oÊciennych, a Polska, w unii personalnej z Litwà, sta∏a si´ pot´gà, z którà zacz´to liczyç si´ w Europie. Wag´ tego zwyci´stwa nie sposób przeceniç, gdy˝ by∏a to jedna z tych bitew polskich, które zadecydowa∏y o dalszym biegu historii. ❏ Bibliografia Stefan M. Kuczyƒski, Wielka wojna z zakonem krzy˝ackim w latach 1409-1411, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1980. Józef Szujski, Dzieje Polski pod∏ug ostatnich badaƒ. Nak∏adem Karola Wilda, Lwów 1862-66. Bulletin of the Polonus Philatelic Society, czerwiec 2010.