Przeglàd Polski TYGODNIOWY DODATEK KULTURALNY nowego
dziennika
10 WRZEÂNIA 2010
KAZIMIERZ WIERZBICKI
Polska A, Polska B… dlaczego?
XIX i XX w. mia∏a miejsce najwi´ksza emigracja Polaków, g∏ównie do Stanów Zjednoczonych.
Ostatnie wybory prezydenckie w Polsce pokaza∏y wyraêny podzia∏ kraju na dwie cz´Êci. Warto si´ zastanowiç, na czym polega ró˝nica mi´dzy tymi obszarami i jaka jest geneza tego podzia∏u.
K
POLSKA A TO PRZEDE WSZYSTKIM DAWNY ZABÓR PRUSKI i tereny, które do roku 1945 nale˝a∏y do Niemiec – obszary gospodarczo wysoko rozwini´te. Czo∏ówk´ stanowi tu Wielkopolska oraz Dolny i Górny Âlàsk, województwa silnie uprzemys∏owione, gdzie stopa ˝yciowa mieszkaƒców jest doÊç wysoka. Ogólnie uwa˝a si´, ˝e Polska B to rejony na wschód od Wis∏y. Je˝eli tak, wyniki ostatnich wyborów pokazujà, ˝e równie˝ pewne obszary Polski A opowiedzia∏y si´ za kandydatem PiS-u. Chodzi tu g∏ównie o województwo ∏ódzkie i Êwi´tokrzyskie, które po∏o˝one sà na zachód od Wis∏y. Ziemie te wchodzi∏y jednak w sk∏ad zaboru rosyjskiego. Aby zrozumieç przyczyny istnienia Polski A i Polski B, musimy cofnàç si´ o oko∏o 200 lat. Ostateczny podzia∏ ziem polskich w XIX wieku zosta∏ ustalony na kongresie wiedeƒskim w 1815 r. Wielkopolska i Pomorze znalaz∏y si´ w domenie monarchy pruskiego. Równie˝ Âlàsk, który Polska straci∏a jeszcze w Êredniowieczu, nale˝a∏ wówczas do Królestwa Pruskiego. Prusy, chocia˝ by∏y jeszcze wtedy monarchià absolutnà, cieszy∏y si´ w
Grafika – Janusz Kapusta
andydat Prawa i SprawiedliwoÊci Jaros∏aw Kaczyƒski, reprezentujàcy bardziej zachowawczy program zabarwiony has∏ami patriotycznymi, uzyska∏ przewag´ w siedmiu województwach centralnych, wschodnich i po∏udniowo-wschodnich. Kandydat Platformy Obywatelskiej Bronis∏aw Komorowski, g∏oszàcy ogólnie rzecz bioràc program liberalno-post´powy, wygra∏ w dziewi´ciu województwach pó∏nocnych i zachodnich i w rezultacie objà∏ urzàd prezydenta Rzeczypospolitej. Interesujàce, ˝e tereny, które opowiedzia∏y si´ za kandydatem PiS-u, to w zasadzie ziemie, które nale˝a∏y do dawnego zaboru rosyjskiego i austriackiego. Wi´kszoÊç z nich okreÊla si´ zwykle mianem Polski B ze wzgl´du na zapóênienie gospodarcze, s∏aby rozwój przemys∏u i ni˝szy poziom ˝ycia ludnoÊci. Sà to przede wszystkim województwa: podlaskie, lubelskie oraz podkarpackie. Do Polski B zalicza si´ równie˝ Warmi´ i Mazury, gdzie dla odmiany wi´kszoÊç g∏osów zdoby∏ kandydat PO.
miar´ wysokim poziomem rozwoju spo∏eczno-gospodarczego. Natomiast ustrój Austrii i Rosji przypomina∏ bardziej czasy Êredniowiecznego feudalizmu ni˝ epoki nowo˝ytnej. JU˚ NA POCZÑTKU XIX WIEKU, w rezultacie kl´ski w wojnie z Napoleonem, wprowadzono w paƒstwie pruskim wiele reform, przede wszystkim zniesiono poddaƒstwo ch∏opów. W roku 1848, w wyniku rewolucyjnej Wiosny Ludów, nastàpi∏y dalsze przemiany spo∏eczno-polityczne pozwalajàce praktycznie na wprowadzenie systemu monarchii konstytucyjnej. Umocnieniu si´ pozycji bur˝uazji pruskiej towarzyszy∏ stopniowy rozwój przemys∏u. Post´p gospodarczy widoczny by∏ równie˝ na ziemiach polskich podleg∏ych Berlinowi. Najlepszym przyk∏adem jest tu fabryka Hipolita Cegielskiego w Poznaniu, która z warsztatu naprawy narz´dzi rolniczych rozwin´∏a si´ w przedsi´biorstwo produkujàce maszyny i lokomobile,
czyli traktory nap´dzane silnikiem parowym. W roku 1869 firma Cegielskiego zatrudnia∏a ju˝ 300 robotników. Od po∏owy XIX w. widoczny jest równie˝ rozwój kolejnictwa. W roku 1870 w Wielkopolsce 1 km linii kolejowej przypada∏ na 300 mieszkaƒców. Dla porównania, w Królestwie Kongresowym, wchodzàcym w sk∏ad zaboru rosyjskiego, jeszcze w roku 1900 kilometr trakcji kolejowej przypada∏ na 4700 mieszkaƒców. W Europie tylko Bu∏garia, Turcja i Grecja mia∏y gorszà sieç transportu kolejowego. ROZWÓJ GOSPODARCZY W KONGRESÓWCE nabra∏ tempa dopiero po roku 1870. Centrum przemys∏u i handlu stanowi∏a Warszawa, górnictwo i hutnictwo rozwija∏o si´ w Zag∏´biu Dàbrowskim, a ¸ódê sta∏a si´ oÊrodkiem produkcji w∏ókienniczej. Je˝eli jednak w Wielkopolsce lub na Âlàsku obowiàzywa∏o pewne ustawodawstwo socjalne (np. zakaz pracy dzieci w fabrykach), to w ¸odzi lub
w Warszawie istnia∏ kapitalizm w najgorszym wydaniu. Warunki pracy w przemyÊle by∏y na ogó∏ fatalne, a zarobki minimalne. Realistyczny obraz ˝ycia proletariatu w ¸odzi ukazuje powieÊç W∏adys∏awa Reymonta Ziemia obiecana, przeniesiona na ekran przez Andrzeja Wajd´ w roku 1974. Sytuacja gospodarcza w zaborze austriackim, czyli w Galicji, by∏a jeszcze gorsza. Do koƒca XIX w. przemys∏ w tym rejonie prawie nie istnia∏. Jedynie w rejonie Krosna i Gorlic rozwija∏o si´ pomyÊlnie wydobycie ropy naftowej. Nawiasem mówiàc, pola naftowe w tym rejonie nale˝a∏y wówczas do najwi´kszych na Êwiecie. WieÊ galicyjska by∏a uboga i zacofana. Zmorà rolnictwa by∏o rozdrobnienie gruntów. Wielu gospodarzy mia∏o swe, i tak niewielkie, posiad∏oÊci w kilku lub nawet kilkunastu cz´Êciach. Poddaƒstwo zosta∏o tu zlikwidowane dopiero w roku 1849. Nic dziwnego, ˝e w∏aÊnie z tych terenów na prze∏omie
NA ZIEMIACH KRÓLESTWA poddaƒstwo ch∏opów nie istnia∏o od roku 1807, kiedy po opanowaniu tych terenów przez Napoleona utworzono tu Ksi´stwo Warszawskie. Sytuacja wsi by∏a jednak bardzo trudna, gdy˝ przyznajàc ch∏opom wolnoÊç osobistà nie dano im korzystnych mo˝liwoÊci pozyskania gruntów rolnych. Innymi s∏owy, zgodnie z popularnym okreÊleniem, zdj´to im kajdany wraz z butami. Warto dodaç, ˝e zniesienie poddaƒstwa w innych rejonach zaboru rosyjskiego nastàpi∏o dopiero w roku 1861. Z drugiej strony, zabór pruski (przede wszystkim Wielkopolska) reprezentowa∏ dobrze rozwini´tà gospodark´ rolnà. By∏o to skutkiem przyznania ch∏opom wolnoÊci osobistej ju˝ na poczàtku XIX w., jak równie˝ wielu reform uw∏aszczeniowych. Zjawisko rozdrobnienia gruntów tu nie istnia∏o, przewa˝a∏y gospodarstwa wi´ksze, a wielu rolników zajmowa∏o si´ dajàcà spore zyski uprawà roÊlin przemys∏owych (np. buraków cukrowych), a znaczna cz´Êç przemys∏u w Wielkopolsce zwiàzana by∏a z rolnictwem, np. cukrownictwo, gorzelnictwo oraz produkcja narz´dzi i maszyn rolniczych. Wybuch I wojny Êwiatowej mia∏ tragiczne nast´pstwa dla obszaru Królestwa i Galicji. Ziemie te by∏y miejscem zaciek∏ych walk w latach 19141915. Ponadto wycofujàcy si´ Rosjanie wywieêli z Królestwa wi´kszoÊç wyposa˝enia fabryk i zniszczyli du˝à cz´Êç infrastruktury (mosty, linie kolejowe itp.). Natomiast Wielkopolska, Pomorze i Âlàsk, chocia˝ poÊrednio odczu∏y skutki wojny, nie by∏y terenem dzia∏aƒ zbrojnych i unikn´∏y zwiàzanych z tym zniszczeƒ. W ROKU 1918 NIEPODLEG¸A RZECZPOSPOLITA odziedziczy∏a wszystkie problemy ekonomiczne trzech zaborów, ∏àcznie z kwestià nierównomiernego rozwoju w ró˝nych cz´Êciach kraju. W miar´ mo˝liwoÊci starano si´ rozwijaç gospodark´ w zacofanych rejonach. W latach 30. w∏adze RP rozpocz´∏y budow´ Centralnego Okr´gu Przemys∏owego (COP) na obszarach mi´dzy Wis∏à, Bugiem i Sanem. Zrealizowaniu tej inwestycji przeszkodzi∏ jednak wybuch wojny w 1939 r. II wojna Êwiatowa, poza olbrzymimi stratami materialnymi i zag∏adà milionów Polaków, spowodowa∏a równie˝ powa˝ne przemieszczenie si´ ludnoÊci. Na ziemie zachodnie i pó∏nocne, z których wysiedlono obywateli Niemiec, ➽ 7