Nowy Dziennik 2014/03/07 Przegląd Polski

Przegląd Polski MIESIĘCZNY

KULTURALNY

nowego dziennika

MARZEC 2014

ZDJĘCIE: ARCHIWUM

DODATEK

PAWEŁ ALTHAMER

THE NEIGHBORS Śladami Sienkiewicza Siedziby pisarza w Polsce

Adrianna Adamek-Święchowska

New Museum na Manhattanie prezentuje wystawę prac polskiego artysty Pawła Althamera. Składają się na nią rzeźby, polietylenowe figury, instalacje, nagrania wideo oraz warsztaty artystyczne z udziałem publiczności. Na zdjęciu: rzeźby z cyklu Portret zbiorowy dzisiejszych Wenecjan, z którym Althamer po raz pierwszy wystąpił na 55. Biennale Sztuki w Wenecji w ub.r. Wystawa potrwa do 13 kwietnia.

Między niszą a popkulturą Kreator Kultury – Tomasz Stańko Maciej Bielak

Korespondencja Iwaszkiewicza i Wajdy Jan Zieliński

2 Przegląd Polski

Pi sząc, oca lam mo ją pol ską toż sa mość DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2014

Z Aleksandrą Ziółkowską-Boehm, pisarką, historyczką, laureatką Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, rozmawia Milena J. Kalczyńska

Mieszka pani w USA, w jednym z najbardziej multikulturowych społeczeństw. Jak pani, Polka, w nim się odnajduje?

Od lat staram się, aby moje książki o polskiej tematyce historycznej ukazywały się w języku angielskim – mówi Aleksandra Ziółkowska-Boehm

ZDJĘCIE: ANDRZEJ BERNAT

Urodziłam i wychowałam się w Polsce jednonarodowej, a o dawnej naszej wielokulturowości czytałam tylko w przekazach historycznych. Z krajem wielokulturowym zetknęłam się po raz pierwszy w początkach lat 80., kiedy mieszkałam dwa i pół roku w Kanadzie.

Miałam okazję poznać bliżej ten kraj i ten temat – zbierając materiał do moich dwóch książek, które ukazały się w Kanadzie, potem w Polsce. W pierwszej zamieściłam opowieści o losach imigrantów polskich w Kanadzie, w drugiej przedstawiłam życie i pracę znakomitego przedstawiciela tamtejszej Polonii – senatora Stanleya Haidasza. Haidasz, jako pierwszy poseł polskiego pochodzenia (nie biorąc pod uwagę posłów sprzed czasów konfederacji), w 1957 roku wszedł w skład Parlamentu Federalnego, reprezentując okręg Trinity w Toronto. Został pierwszym ministrem wielokulurowości, którą premier Pierre Trudeau uznał w 1971 roku za element oficjalnej polityki rządu.

Badając wtedy i później problematykę wielokulturowości zauważyłam, że potrafi ona stworzyć wiele małych, nieraz obcych sobie społeczeństw, ale że to poczucie obcości zwykle dotyczy jednego, czasami dwóch pokoleń imigrantów. Kolejne generacje już nie czują się wyobcowane ani “inne”. Mają zazwyczaj serdeczny stosunek do kraju swojego pochodzenia, i to jest niemała wartość dla tego “starego kraju”.

Od 1990 roku mieszkam stale w Stanach Zjednoczonych, kraju imigrantów przybyłych z wielu stron świata, z miejsc mających różne poziomy cywilizacji i różne religie. Jest to, jak wiadomo, także kraj, w którym mieszkają Indianie, pierwsi mieszkańcy tej ziemi. Stany Zjednoczone oficjalnie nie mają polityki wielokulturowości, jak Kanada, są tyglem narodów, melting pot. Szczycą się, że mają swoją amerykańską kulturę i jedną przynależność narodową. Amerykanie są bardzo patriotyczni, dumni ze swojej historii i ze swojego społeczeństwa, składającego się w dużej mierze z imigrantów.

Mieszkając w społeczeństwie wielokulturowym, dość szybko się do tej szczególnej “inności” przyzwyczajamy. Wielokulturowość może wzbogacić, może nauczyć wyrozumiałości, szacunku dla “innego”, otworzyć czy poszerzyć horyzonty o nowe odczucia i tematy. Może, ale nie musi – można bowiem zamknąć się w sobie i żyć w kokonie, jak i być krytycznym wobec wszystkiego, co nie jest nam znane, co jest “obce”. Można się nauczyć różnych perspektyw widzenia, ale także zrozumieć, że niezależnie od kraju pochodzenia i miejsca zamieszkania ważne są ogólnoludzkie wartości: dobro, szlachetność, prawda, wrażliwość na krzywdę. Aby dostrzec pozytywne oddziaływanie “nowego”, trzeba znaleźć w sobie wiele gotowości i otwartości. Aby żyć we “własnym świecie”, trzeba go umieć stworzyć. Samoświadomość i wrażliwość są najważniejsze, nie miejsce zamieszkania.

A jak wygląda pani “własny świat” w Stanach?

Mój mąż nie mówi po polsku, jest szwedzko-niemieckiego pochodzenia; oboje mamy przyjaciół różnego pochodzenia. Ale wszyscy czują się dumni, że są Amerykanami, wielu z nich ma w pamięci swe tradycyjne opowieści “pokoleniowe”. W Stanach zdobyłam wiedzę, że liczne mieszkające tu grupy etniczne mają swoje mniejsze lub większe “żale” do świata. Wysłuchiwałam niegdyś licznych podobnych “żalów” od polskich imigrantów, którzy pamiętali okres, gdy na przykład popularne były w Ameryce przykre dla nas Polish jokes. Oczywiście Polacy w Stanach Zjednoczonych nie różnią się od innych grup: mają tu swoją historię, swoje pretensje i swoje powody do dumy. Sądzę, że warto by zgłębić ten temat – w jednej publikacji spróbować zestawić około dziesięciu największych liczebnie grup etnicznych w USA, tak by reprezentanci każdej mogli przedstawić swoje “żale” do Ameryki. Z pewnością ciekawie wypadłby i wiele dał do myślenia taki chór głosów ze strony Niemców, Anglików, Irlandczyków, Chińczyków, Meksykanów, Włochów, nas, Polaków, i innych.

Muszę dodać, na podstawie własnych doświadczeń i obserwacji, że nieraz się zdarza, iż jest się zmęczonym “innością”, która nie wywodzi się z naszej tradycji czy historii – i że Polska jednorodna budzi tu naszą tęsknotę. To naturalne zresztą, że to, co minęło, z czasem robi się dla nas coraz droższe. Przyznam, że myślałam kilka razy z ulgą, że Polska jest jednokulturowym, homogenicznym krajem, że ma

swoje wiekowe tradycje, że jest krajem z korzeniami chrześcijańskimi. Że wciąż tu “człowiek boi się Boga”. W innych społeczeństwach Bóg jest dobrotliwy i wszystko wybaczy, nawet największe zło, w Polsce – jest kochający, ale i surowy.

Lubię jednak przy tym w USA tak często krytykowaną poprawność – także polityczną – na co dzień; tak żyje się lepiej. Mocne, bezkompromisowe opinie zachowuje się tu dla siebie, ewentualnie dla najbliższych; publicznie należy się wystrzegać krytycznego gadulstwa, obgadywania innych, odbierane to jest bardzo źle. Przekonuje mnie znane tu powiedzenie: “Jeżeli John mówi coś złego o Mary, to jest coś złego z Johnem, nie z Mary”. Cenne wartości – o których już wspominałam – są niezmienne: dobro, szlachetność, prawda. Ludzi zbliża i łączy podobna wrażliwość, zainteresowania, nie odcień skóry czy pochodzenie.

Czy multikulturowość w jakiś sposób wpływa na pani pisarstwo?

Oczywiście. Ale jak już podkreślałam, ubogaca moje pisarstwo nie tylko inność ludzi w miejscu, gdzie mieszkam już ponad dwadzieścia lat – nade wszystko ubogaciła mnie polska tradycja, w której wzrastałam, w tym wrażliwość na naszą trudną historię, którą mi wpoił ojciec. Z odległości oceanu i z perspektywy czasu jeszcze bardziej doceniam wartości, w

któ rych się wychowałam.

Choć właśnie w Ameryce zainteresowałam się nowymi sprawami, tematami. Zajmuję się w swojej twórczości oczywiście losami Polaków, wygnańców rzuconych w różne miejsca świata, ale pasjonującym dla mnie wątkiem stały się też dzieje amerykańskich Indian, z którymi tematem zetknął mnie los.

Na co dzień mówię po angielsku, mój mąż, jak już nadmieniłam, nie mówi po polsku. W pisaniu jakby ocalam moją polską tożsamość.

Zrobiłam się bardziej tolerancyjna, ale i wymagająca, oczekuję “ludzkich” odruchów niezależnie od miejsca zamieszkania. Lubię hart ducha i dzielność charakteru. Gdy piszę o polskich losach, o życiu konkretnych ludzi, wybieram tych, którzy mi imponują. Którzy przeszli wojenne tułaczki, wywózki, obozy, i zachowywali się w trudnych sytuacjach etycznie, dzielnie. Którzy “pięknie żyją”, wymagając wiele od siebie. Nie narzekają i nie “mają nikomu za złe”. Cenię ich szczególną szlachetność.

Chcę jeszcze raz podkreślić, że nie trzeba opuszczać swojego kraju, by być otwartym na “innego człowieka”. Myślę, że można się wiele nauczyć w nowym miejscu, ale wyjeżdżając zabiera się ze sobą własny charakter. Człowiek niezadowolony w jednym miejscu znajdzie wiele innych powodów do niezadowolenia w nowym.

MARZEC 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

Ameryka uczy tolerancji – z jakim skutkiem, go w Stanach, a tak popularnego w Polsce. to sprawa indywidualna. Niektórych może za- Omawiam tematykę jego książek, specyfikę jego pisarstwa, piszę także o procesie polimyka w sobie i trzyma w izolacji. tycznym z 1964 roku (interweniował wówczas w obronie Wańkowicza amerykański Pen Jak Amerykanie odbierają pani twórczość?

Znalezienie tu wydawcy na moje książki Club i senator Robert Kennedy). Przedstawiam nie było łatwe. Zaczęłam od niepolskich te- również swoje doświadczenia i obserwacje z matów. Wydawcę na publikację o tematyce mojej 2,5-letniej współpracy z pisarzem. indiańskiej, która ukazała się w Polsce pt. Cieszę się z tego planowanego wydania ameOtwarta rana Ameryki, pomogli mi znaleźć rykańskiego szczególnie, bo w 1958 roku WańApacze. W Stanach Zjednoczonych ukazała kowicz wyjeżdżał z Ameryki niemal zdespesię ona pod tytułem: Open Wounds – A Nati- rowany, atakowany tu przez wielu imigranve American Heritage. Piszę tam o obecnej tów politycznych – a teraz “wróci” książką sytuacji Indian, bardzo różnej w zależności o sobie. Wstęp do tej edycji napisał profesor od terytorium, na którym żyją. W drugiej czę- Charles S. Kraszewski z King’s College w Penści książki zamieściłam rozmowy z Indiana- sylwanii. Na temat książki napisali swoją opimi, którzy opowiadają, jak patrzą dziś na swo- nię między innymi profesorowie Jerzy Krzyje życie i jak odnoszą się do przeszłości. Ci żanowski oraz Piotr Wandycz z Yale Univermoi egzotyczni rozmówcy są krytyczni, obo- sity. Wkrótce ukaże się w Stanach Zjednolali, ale przy tym pozytywnie nastawieni do czonych tłumaczenie opowieści o hubalczyświata. Nie chcą już rozgrzebywać ran; za- ku Romanie Rodziewiczu, która jest częścią pewniają, że ich obecna sytuacja to także ich tomu Lepszy dzień nie przyszedł już, nosząwina. Zaś Amerykanie nie obrazili się na mnie ce tytuł Polish Hero Roman Rodziewicz Faza krytyczne przypomnienie różnych podej- te of a Hubal Soldier in Auschwitz, Buchenmowanych przez nich przedsięwzięć skiero- wald, and Postwar England. Także w Stanach ukaże się książka o wielkiej aktorce Ingrid wanych przeciwko Indianom.

O tej książce znawca spraw amerykańskich Bergman, kuzynce mojego męża Normana, pt.

Indian, profesor z Uniwersytetu w Nebrasce, Ingrid Bergman and her American Relatives. w swoim omówieniu napisał między innymi, W Polsce ukazała się ona pt. Ingrid Bergman że dotąd nie czytał tak dobrego i rzetelnego prywatnie. wywiadu, jaki przeprowadziłam z jednym z Indian z Szejenów Północnych. Z kolei John Czy pani książki można znaleźć w bibliotekach?

R. Alley z Utah State University podkreślał, że Amerykańskie wydawnictwo naukowe Leciekawe jest, jak Europejka pokazuje niełatwe xington Books cieszy się zaufaniem wielkich do zrozumienia strony amerykańskiej historii. bibliotek, i to one w ogromnej mierze zakuIndianka Angelia Baldwin napisała zaś, że uro- pują ich publikacje. Dzięki temu m.in. moje dziła się w rezerwacie i że docenia to, jak obiek- książki trafiły do katalogów znakomitych unitywnie przedstawiłam sprawy współczesnych wersytetów, jak Harvard, Princeton, Yale, Indian.

Stanford, Columbia, Fordham, Cornell, Duke, Od lat bardzo chciałam, by po angielsku uka- University of Pennsylvania, Berkeley, Rice, zały się także moje publikacje o polskiej te- Stanford. Jak wiem, także do bibliotek w Kamatyce historycznej. To było trudniejsze. Na nadzie, Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii, Auopublikowaną w Polsce książkę Kaja od Ra- stralii, Południowej Afryce, nawet w Hongdosława, czyli historia Hubalowego Krzyża szu- kongu. Możliwość, że ktoś poszukujący wiakałam wydawcy w Stanach dwa lata. Zwraca- domości na temat powstania warszawskiego, łam się do wielu wydawnictw – odpowiadały, Katynia, deportacji i wywózek, obozów w Auże nie interesuje ich temat. Jeden z wydaw- schwitz itd., może obecnie sięgnąć do moich ców spytał, czy to jest na pewno książka o po- książek, dostępnych w takich bibliotekach, barwstaniu w getcie (?!). Kiedy dowiedział się, że dzo doceniam i cieszę się z tego. nie, stwierdził, że nie znajdzie czytelnika. Cierpliwie wysyłając dalej propozycje, znalazłam Czy zagraniczne polskie ośrodki i instytucje w końcu wydawnictwo Rowman & Littlefield kultury doceniają pani twórczość i działalność Publishing Group, które wydaje cenne książw USA? ki, głównie naukowe. Wstęp do książki napiOd lat podziwiam i doceniam polonijne insał prof. Bruce E. Johansen, pisząc m.in. o jej stytuty, stowarzyszenia i organizacje, utwoporuszającej historycznej treści i pięknej nar- rzone zazwyczaj przez poprzednie pokolenia, racji. Od Bohdana Bułhaka dostałam fotogra- które budowały kościoły polskie, utworzyły fie jego słynnego dziadka Jana Bułhaka, uka- wspaniałą Fundację Kościuszkowską. Otrzyzujące Warszawę w ruinach. Mam też fotogra- muję regularnie zaproszenia na spotkania aufie Wiesława Chrzanowskiego ze stolicy w cza- torskie od wielu placówek polonijnych, by wysie powstania warszawskiego. Książka ukaza- mienić np. Stowarzyszenie Weteranów Armii ła się pod tytułem Kaia: Heroine of the 1944 Polskiej w Ameryce w Nowym Jorku, InstyWarsaw Rising. Na końcu w aneksie zamie- tut Piłsudskiego w Nowym Jorku, Polski Uniściłam wypowiedzi kilkunastu osób na temat wersytet Ludowy w Ameryce z siedzibą w Fipowstania. Swoją opinię o książce napisał Stan- ladelfii, redakcję nowojorskiego Nowego ley Weintraub, historyk i autor, podobnie Zbi- Dziennika, galerię Ryszarda Drucha w Trengniew Brzeziński, profesorowie Anna M. ton, NJ, Bibliotekę Polską w Waszyngtonie, Cienciała i Karl Maramarosh. Było kilka god- Salon Berczyńskich w Filadelfii. Jestem dziś nych uwagi recenzji. członkiem wielu instytutów naukowych, funNiebawem ukaże się następna moja pozy- dacji, stowarzyszeń, które promują m.in. mocja: The Polish Experience through World War je książki. Bodaj jedno z pierwszych zaproII: A Better Day Has Not Come, do której wstęp szeń po moim przyjeździe ponad dwadzieścia napisał profesor Neal Pease, historyk z Uni- lat temu nadeszło z Polskiego Muzeum w Fiversity of Wisconsin-Milwaukee. Zamieści- ladelfii. Urządziła je czynna bardzo w tym rełam w niej dwie pierwsze opowieści z książ- gionie Regina Gorzkowska-Rossi, a przybył ki Lepszy dzień nie przyszedł już (tytułową, i na nie Edward Piszek, wielki filantrop i proo Wartanowiczach z Podola) i dwie z popu- pagator polskiej kultury. Utrzymuję kontaklarnej książki Dwór w Kraśnicy i Hubalowy ty z księgarniami, jak EK Polish Bookstore w Demon – o rodzinie Krasickich na temat Ka- New Jersey, którą prowadzi Elżbieta Kiesztynia, i o Wandzie Ossowskiej w obozie w czyńska, czy podobną w Filadelfii, której właAuschwitz. Opinie o niej napisali autorzy, ce- ścicielką jest Grażyna Buczny; w Chicago Ponionej także w Polsce, książki Sprawa hono- lonia Bookstore prowadzi Mira Puacz. Zwiąru Stanley Cloud i Lynne Olson, jak i Zbi- załam się blisko także z londyńskimi instytugniew Brzeziński oraz profesorowie: Ewa cjami, choćby ze słynnym POSKie, Ogniskiem Thompson, Anna M. Cienciała, Karl Mara- Polskim, Związkiem Pisarzy Polskich na Obmorosch, Bruce E. Johansen. czyźnie, którego jestem członkiem, a także juW dalszej perspektywie ma się w USA uka- rorem ich nagrody. p zać publikacja o Wańkowiczu pt. Melchior Wańkowicz: Poland’s Master of the Written Rozmowa ukazała się w miesięczniku Odra, luty 2014 Word. Książka przedstawia pisarza nieznane-

dziennika

Przegląd Polski

Zjednoczyć się w prawdzie, miłości i dobru

3

JOLANTA CIOSEK

Zapis czterdziestu lat niezwykłej duchowej drogi stanowi książka Karol Wojtyła. Jan Paweł II. Jestem bardzo w rękach Bożych.

Notatki osobiste 1962-2003.

Odkrywa ona tajemnicę duszy naszego papieża i jego całkowitego oddania się Bogu.

“Nie pozostawiam po sobie własności, którą należałoby zadysponować. Rzeczy codziennego użytku, którymi się posługiwałem, proszę rozdać wedle uznania. Notatki osobiste spalić. Proszę, aby nad tymi sprawami czuwał Ks. Stanisław, któremu dziękuję za tyloletnią wyrozumiałą współpracę i pomoc. Wszystkie zaś inne podziękowania zostawiam w sercu przed Bogiem Samym, bo trudno je tu wyrazić”.

To fragment testamentu Jana Pawła II pochodzący z 6 marca 1979 roku, a zamieszczony w słowie wstępnym metropolity krakowskiego, ks. kardynała Stanisława Dziwisza do publikacji Notatek osobistych.

Oddanie do druku zapisków, które Ojciec Święty nakazał spalić, wywołało burzę i podzieliło czytelników na zwolenników i przeciwników tej decyzji kardynała. A wystarczy chcieć zrozumieć jego intencje, by pojąć także tę decyzję. “Wiernie wypełniłem wolę Ojca Świętego po jego śmierci w 2005 roku, rozdając wszystkie rzeczy, jakie posiadał, zwłaszcza pamiątki osobiste. Nie miałem jednak odwagi, by spalić te kartki i zeszyty notatek osobistych, jakie zostawił po sobie, ponieważ zawierają one ważne informacje o jego życiu (…). Nie spaliłem notatek Jana Pawła II, gdyż są one kluczem do zrozumienia jego duchowości, czyli tego, co jest najbardziej wewnętrzne w człowieku: jego relacji do Boga, do drugiego człowieka i do siebie”. Czyż nie warto zaufać najbliższemu człowiekowi papieża, jakim był ks. kardynał Dziwisz? “To co było trzeba zniszczyć, zostało zniszczone” – zapewnia kardynał.

Notatki papieskie, które były wykorzystywane m.in. w procesach beatyfikacyjnym i kanonizacyjnym papieża Polaka, zostały opublikowane przez krakowskie wydawnictwo Znak. W Krakowie odbyła się specjalna prezentacja tej publikacji, na której był także obecny kard. Dziwisz. A fragmenty notatek czytał Krzysztof Globisz.

Książka obejmuje lata, w których Karol Wojtyła – jako biskup, potem kardynał i wreszcie papież – podczas każdych rekolekcji zapisywał w zeszycie nurtujące go pytania, medytacje oraz modlitwy. Czasem notował także swoje spostrzeżenia dotyczące przyjaciół, współpracowników oraz Kościoła. Są to notatki głównie o charakterze osobistym. Jan Paweł II wspomina m.in. o tym, że tuż przed konklawe doznał paraliżu jego przyjaciel – późniejszy kard. Andrzej Deskur. Papież pisze, że była to w pewnym sensie ofiara Deskura, dzięki której został następcą św. Piotra.

W czerwcu 2005 roku – zaraz po nominacji na metropolitę krakowskiego – w rozmowie z Polskim Radiem kardynał Dziwisz komentował sprawę osobistych notatek papieża mówiąc: “Po pierwsze trzeba to wszystko przejrzeć, a po drugie nic się nie nadaje do spalenia, a do przechowania i do zacho-

wania dla potomności”. Podkreślał, że papieskie archiwum powinno zostać przebadane, a później opublikowane.

Interesujące jest stanowisko w tej sprawie ks. Adama Bonieckiego, znakomitego teologa, wieloletniego redaktora naczelnego Tygodnika Powszechnego, który stwierdził: “Przyznaję, nie znając książki byłem przykro zaskoczony decyzją najbliższego współpracownika Papieża. Po lekturze Notatek jestem wdzięczny, że w tej kwestii nie okazał się skrupulatnym biurokratą. Nie sądzę, by Jan Paweł II miał to Księdzu Stasiowi za złe”.

To nie jest łatwa lektura. Trzeba niemałej wiedzy teologicznej, by przez nią przebrnąć.

Ale sądzę, że to książka niezbędna nie tylko dla ludzi stanu duchownego, ale także dla nas, świeckich, dla tych, którzy poszukują głębszego sensu życia, szukają prawdy, siły. Szukają swego Boga. Niech świadczą o tym słowa zapisane przez Karola Wojtyłę podczas rekolekcji w Kalwarii Zebrzydowskiej w 1977 roku: “Stwórca, powołując do istnienia człowieka: osobę i wspólnotę zarazem, ukazał mu drogę do zbawienia, czyli do pełnienia dobra i kształtowania coraz to dojrzalszego «świata dobra». Droga ta prowadzi równocześnie przez serce (sumienie) człowieka i przez wspólnotę. Dobro ma swój wymiar społeczny, a wymiar ten okazuje się wówczas, gdy na podobieństwo Trójcy Przenajświętszej ludzie jako dzieci Boże jednoczą się w prawi miłości”. p

Karol Wojtyła. Jan Paweł II. Jestem bardzo w rękach Bożych. Notatki osobiste 1962-2003, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2014.

Do nabycia w EK Polish Bookstore, tel. (201) 355-7496 cena 24.00 dol.

4 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2014

Sztuka jako narzędzie integracji BOŻENA CHLABICZ

też przenikliwie interpretując wszystkie godne zainteresowania wątki jego twórczości.

Amerykański czytelnik miał więc okazję poznać okoliczności kształtowania się warsztatu i “posłannictwa” Althamera w środowisku warszawskiej pracowni Grzegorza Kowalskiego (Kowalnia) i Fundacji Foksal, a także niektóre z etapów jego późniejszej, bogatej w międzynarodowe sukcesy artystycznej biografii.

Krytyk podjął też najważniejszy – jego zdaniem – dla aktualnych dokonań artysty wątek zaangażowania w ideę “sztuki społecznej”, wspominając o współpracy twórcy z Grupą Nowolipie oraz kolejnych działaniach podejmowanych w ramach projektu “Wspólna Sprawa”.

Nie rozwijał jednak żadnego z tych wątków, więc w tym miejscu warto pewnie przypomnieć, że to właśnie Paweł Althamer zorganizował wyprawę przebranych w złociste kombinezony członków Grupy Nowolipie złotym boeingiem do Brukseli. Doprowadził też – ogromnym wysiłkiem organizacyjnym i bezprecedensowym zaangażowaniem – do organizacji pierwszego w Polsce “parku rzeźbiarskiego” z prawdziwego, “amerykańskiego” zdarzenia, funkcjonującego dzisiaj na warszawskim Bródnie.

Paweł Althamer, Autoportret w walizce, 1996

Takie wyznanie ze strony powszechnie cenionego, ale też słynącego z surowości i nieprzywykłego do schlebiania największym nawet sławom sztuki współczesnej nowojorskiego krytyka, to dowód jego najwyższego uznania. Nawet, jeśli ów akt konfesji został obwarowany zastrzeżeniem “prawie”.

Już sama okoliczność, że wystawą zainteresował się The New York Times, i że napisał o niej akurat Holland Cotter, to wielkie wyróżnienie. Tylko niewielu artystów doświadcza takiego zaszczytu. Z tych polskich, aktualnie tworzących, pierwszemu udało się to chyba właśnie Pawłowi Althamerowi, którego duża, wypełniająca niemal całą przestrzeń New Museum wystawa The Neighbors została otwarta na Manhattanie w połowie lutego.

Warszawski twórca zwrócił na siebie nie tylko uwagę krytyków, ale – co znów mało typowe dla sztuki najnowszej, zwłaszcza tej spoza Ameryki – wzbudził ogromne, manifestujące się tłumami na salach wystawowych – zainteresowanie publiczności.

Skąd taka popularność mało tu znanego artysty z dalekiej Polski?

Cóż, może stąd, że Paweł Althamer programowo tworzy “dla ludzi”? I że czyni to nie tylko konsekwentnie, ale też na tyle skutecznie, że przekonał do swoich artystycznych idei nie tylko zwyczajnych nowojorczyków, ale nawet impregnowanego na wszelkie artystyczne wzruszenia, bezwzględnego krytyka z New York Timesa?

Problemem tekstów publikowanych (ze względu na cykl wydawniczy) w jakiś czas po otwarciu wystawy jest nieunikniona konieczność konfrontacji z tym, co zdążyli już o niej napisać inni recenzenci. Podobnie jest i w tym przypadku. Wszystko, co należało, o ekspozycji Pawła Althamera napisał właśnie Holland Cotter, nie pomijając nie tylko żadnego z ważniejszych, wystawionych w New Museum eksponatów i faktów z biografii ich autora, ale

ZDJĘCIE: BOŻENA CHLABICZ

ALTHAMER TO RÓWNIEŻ POMYSŁODAWCA SZEROKO DYSKUTOWANEGO I OGROMNIE POPULARNEGO “WYDARZENIA ARTYSTYCZNEGO” POD NAZWĄ “KONGRES RYSOWNIKÓW”, którego pierwsza odsłona miała miej-

Paweł Althamer przy pracy w New Museum

sce podczas 7. Biennale w Berlinie. Cóż to takiego? Otóż jest to zaproszenie publiczności do udziału w wielkim, powstającym na bieżąco projekcie plastycznym. Realizacja za każdym razem wygląda trochę inaczej, ale idea pozostaje niezmienna. Chodzi o to, że “tworzyć każdy może”. Wystarczy tylko dać gościom farby, pędzle, kredki i co tam jeszcze służy zaznaczaniu swojej obecności w przestrzeni muzeum. Oraz – oczywiście – czyste ściany, oklejone papierem lub płótnem. Ów pomysł, tym razem zrealizowany na czwartym piętrze New Museum, i tym razem przyciągnął na wystawę tłumy, tym bardziej że artysta wcześniej zaprosił do współpracy lokalnych twórców i grupy plastyczne, choć za pędzle i kredę chwytali także – zachęceni atmosferą radosnego malarskiego festynu z muzyką na żywo – zwykli zwiedzający, w tym panowie pod krawatami i panie na szpilkach. Sam Paweł Althamer często mieszał się z rozmalowanym tłumem, zawzięcie pokrywając kolejnymi warstwami farby formę w kształcie indiańskiego wigwamu, wzniesioną w centrum tego zaimprowizowanego “Kongresu Rysowników”.

Owe “warsztaty” krytyk uznał po prostu za chwyt doskonale służący popularności ekspozycji, choć akurat w przypadku Pawła Althamera doskonale współistniejący z założeniami uprawianej przez niego “sztuki społecznej”.

Właściwa wystawa to jednak dwa piętra jego prac, reprezentujących – jak na przeglądowej ekspozycji przystało – najważniejsze etapy twórczości. Głównie rzeźbiarskich, zarówno chronologicznie wcześniejszych, żywiczno-woskowych, reprezentującej nurt “makabrycznego realizmu”, jak i późniejszych, utrzymanych w stylistyce “portretowo-abstrakcyjnej”, która dała zresztą tytuł całej wystawie – The Neighbors. W tym ostatnim cyklu ludzkim kształtom, zaznaczonym zaledwie sylwetkowo i uchwyconym w różnych pozach, towarzyszą wierne odlewy ludzkich twarzy, zdjęte z przypadkowych modeli, wybranych na chybił trafił z tłumu przechodniów. Te pokazane w Nowym Jorku zostały zrobione w Wenecji.

Teraz więc wnętrze New Museum wypełnił gę-

sty tłum wenecjan, w stanie “między piekłem a niebem”, na wpół określonych, niedokończonych, wyglądających jak spopielałe zwłoki owinięte w bandaże lub tłum w chwilę po tym, kiedy zaczęło się zapowiadane w Piśmie zmartwychwstanie. Ich srebrnoszare maski to wprawdzie portrety wenecjan, ale nowojorczycy w interpretacji Pawła Althamera wyglądaliby, zapewne, tak samo. Podobnie, jak w przypadku woskowych, drewnianych, metalowych czy owiniętych w płótna figur z pierwszego etapu twórczości artysty. Bo i one, choć każda z nich jest inna, też wszystkie niewiele różnią się od siebie w swoim stanie niedokończenia, swoistego “niedowcielenia”, w permanentnym “byciu pomiędzy”.

ZDJĘCIE: ARCHIWUM

I could almost believe him! Prawie mu uwierzyłem – napisał w recenzji dla New York Timesa Holland Cotter.

sza się z gromadą zjawiskowych The Neighbors, przechadzając się wśród figur jak na weneckim San Marco, przysiadając przy nich, plotkując ze napotkanymi znajomymi i robiąc zdjęcia.

W PEWNYM MOMENCIE NIE WIADOMO WIĘC, KTO JEST TU WIDZEM, A KTO ARTYSTĄ, KTO RZEŹBĄ, A KTO ZWIEDZAJĄCYM.

Wszyscy jesteśmy artystami. Wszyscy jesteśmy Sąsiadami. Tworzyć każdy może. I każdy, jak wenecjanie z galerii na drugim piętrze New Museum, może trafić “na pomnik”.

Sztuka miesza się z życiem, życie staje się sztuką…

I już nawet Holland Cotter z NYT niemal uwierzył, że to możliwe. Tyle że potem wyszedł z muzeum na ulicę Bowery i wrócił do rzeczyJAK BOWIEM PRZENIKLIWIE ZAUWAŻYŁ wistości, w której life and art, are still apart.

HOLLAND COTTER, TO, CO W TWÓRCZOŚCI A ja wciąż wierzę Pawłowi Althamerowi. Bo PAWŁA ALTHAMERA STAŁE I CO TRAKTUJE New Museum mieści się przecież w Nowym ON JAKO RODZAJ SWOJEJ ARTYSTYCZNEJ Jorku, gdzie idea przemieszania zwykłego ży“RELIGII”, TO PRZEMIJANIE. Fascynacja ulot- cia z wielką sztuką, by stało się ono przez to nym “teraz”, dotyczącym nie tylko życia, ale trochę mniej zwykłe, jest zmieniana w rzeczytakże sztuki. Bowiem, zdaniem nowojorskie- wistość od prawie stulecia przez wyjątkowo go krytyka, sztuka w interpretacji autora The liczne i uparte grono wizjonerów z Public Art Neighbors – inaczej niż w przypadku więk- Fund i jeszcze kilka podobnych instytucji. Tu, szości artystów pochylających się na krucho- na Manhattanie, niemal na każdym rogu stoi ścią materialnej egzystencji – też przemija. Co więc jakaś “wielka sztuka”, która – choć zwywięc jest stałe. Wieczne może? kle niedoceniania i niemal niezauważana – jedZdaje się, że najważniejszy jest tutaj sam nak tu jest i, niezauważenie, “robi swoje”. proces. To, że ludzie angażują się w działania Upodobnia estetyczne – jak dawno już dowietwórcze na wiele sposobów, i nieważne, czy dli fachowcy od percepcji – kształtują się boefektem tych wysiłków jest materialne dzieło, wiem “przez oczy”. Na tej samej drodze roczy też ograniczają się one jedynie do wspól- dzą się też niektóre emocje, przekonania i ponego działania. Nieważne nawet, że zarówno glądy. Sztuki nie należy więc zamykać tam, pierwsze, jak i drugie są skazane na zniszcze- gdzie przekonuje wyłącznie przekonanych – nie i niepamięć. Ważne jedynie, że po jednych czyli w muzeach. Powinna raczej walczyć o dziełach przyjdą inne. rząd dusz właśnie na ulicach.

Zadaniem sztuki, według Pawła Althamera, Tak czyni w Nowym Jorku. Podobnie na jest zaś integracja tych dwóch światów.

Bródnie. Dlatego Paweł Althamer tak świetSztuka – jak napisał nowojorski krytyk, jak- nie radzi sobie w New Museum. Aż dziwne, by krępując się zarazem wielkich, słów, których że to jego pierwsza wystawa w Nowym Jorużył – w przypadku tego akurat artysty wydaje ku. Bo przecież w tym swoim upartym przesię być rozumiana jako “narzędzie integracji, spo- konaniu o społecznej misji sztuki jest to najiwo, podnoszące życie społeczne i duchowe na bardziej amerykański ze wszystkich polskich wyższe poziomy i przynoszące obietnicę egzy- artystów współczesnych. p stencjalnego i artystycznego zbawienia”.

Pięknie napisane.

Paweł Althamer, The Neighbors I chyba prawdziwe. Nietrudno w to uwierzyć New Museum mieszając się z uzbrojonym w pędzle tłumem 235 Bowery, NY publiczności odwiedzającej ekspozycję, która www.newmuseum.org równie chętnie, jak najpierw maluje, później mie-

MARZEC 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Je śli masz szczę ście

Przegląd Polski

5

GRAŻYNA DRABIK

Love and Information – scenka pt.

Wedding Video

dwóch latach od diagnozy, odpowiada uprzejmie: “To pomocne, dziękuję bardzo”.

A oto transkrypcja (z zachowaniem szczególnej struktury zdania Churchill) sceny, w całości z której pochodzi tytuł sztuki: Dziewczyna: Seks ewoluował w kierunku doboru informacji z dwóch zbiorów genów, tak by twoje potomstwo nie było identyczne z tobą. Inaczej byłoby to powielanie ciągle tego samego, jak w przypadku hydry lub rozgwiazdy. Seks jest więc w rzeczy samej informacją.

Chłopak: Nie myślisz o tym, gdy to robimy, czy myślisz?

D.: Nie zaszkodzi to wiedzieć. Informacją, a także miłością.

Ch.: Jeśli masz szczęście.

Jedną z wielkich przyjemności inscenizacji pod kierunkiem Jamesa Macdonalda, w minimalistycznej a efektownej oprawie przygotowanej przez Miriam Buether i Petera Mumforda, jest właśnie ta płynna zmienność – nastroju, zderzeń między słowami a ich kontekstem, niespodzianek szybkich zakrętów, czasem potwierdzających nasze spodziewania, czasem je podważających. Przy tym różnorodność wymowy poszczególnych scen splata się z niebywale zróżnicowanym charakterem zespołu – w wieku, profilu rasowym, płciowym i w wyglądzie: od dzieciaka poprzez nastolatka do dorosłych i całkiem leciwych, od wiotkich i wdzięcznych do ociężałych w ruchach, lecz skutecznych w aktorskim przekazie. Dopiero oglądając tych aktorów na scenie zauważa się, jak często obsada zamyka się w nadal stosunkowo wąsko określanych granicach. * A Doll’s House – drugi import z Londynu, o którym głośno się zrobiło po obu stronach Atlantyku – zaskakuje dysproporcją uwagi, jaką poświęcono wizualnej oprawie w kontraście z niefortunnym uproszczeniem interpretacji tekstu. Powtarzają się pochwały naturalistycznej inscenizacji i gry aktorów, szczególnie Hattie Morahan w głównej roli. Powtarza się uznanie dla malowniczych kostiumów i pomysłowości inscenizacji.

Wita nas, dosłownie, misternie skonstruowany “domek dla lalek”, powiększony, by pomieścić osobników normalnego wzrostu. Na scenie mamy pełny zestaw pomieszczeń: drzwi wejściowe, korytarz, sypialnia, gabinet do pracy, salonik, jadalnia, kuchnia, każde pomieszczenie odtworzone w detalu, umeblowane, z bibelotami na stolikach, poduszkami na fotelach, obrazkami w ramkach, lampami na ścianach itd.

Domek się kręci naokoło, a w tej karuzeli Nora uwija gorączkowo, dzieci wpadają i wypadają z pokojów, akcja przenosi się z miejsca na miejsce. Tu Nora rozkłada paczki ze świątecznymi prezentami. Tam służąca flirtuje z chłopcem, który przyniósł świąteczną choinkę. Z boku Dr Rank spotyka się w gabinecie z Torvaldem. Nils Krogstad już stoi przy drzwiach…

Znany jest główny wątek sztuki, którą Ibsen oparł na prawdziwej historii “z życia”. Młoda mężatka w obliczu ciężkiej choroby męża bierze pożyczkę, a ponieważ nie może, według prawa i obyczajów swych czasów, wziąć jej we własnym imieniu podpisuje weksel nazwiskiem ojca, nie zdając sobie sprawy z powagi swych działań. Spłaca pożyczkę przez lata, oszczędzając każdy grosz i pracując w tajemnicy przed mężem. Sfałszowany podpis, jeśli zostanie ujawniony, grozi jej więzieniem i społecznym wyklęciem.

Sztuka rozpoczyna się w kluczowym momencie nadziei. Dług wreszcie prawie całkiem został spłacony. Torvald dostał awans w pracy, uzyskując wysoką pozycję w banku. Nora liczy, że wreszcie odetchnie od finansowych trudów i zazna komfortu dobrobytu. Obietnice okazują się ulotne. Domek wali się jak z kart. Nora musi skonfrontować swe iluzje. Jej “przebudzenie” wymusi konfrontację także z Torvaldem. Zamieni się w gest rebelii i oskarżenie rzucone wobec całego społeczeństwa.

Hattie Morahan – śliczna, drobniutka, kręcąca się jak fryga – daje popisy gry. Trzepoce się jak ptak w klatce. Biega jak wiewiórka. Drży z niepokoju i pragnienia, by męża i w ogóle wszystkich zadowolić. Jest głupią blondyneczką, lecz i wyrafinowaną kokietką. Czułą matką trojga dzieci, i sama jest dzieckiem. Wytrwale sprytna, i niewinnie naiwna. Wyćwiczona w kłamstwach, i uginająca się pod ich ciężarem. Popisy są fascynujące, i obserwujemy je zafascynowani.

Tylko w tym zapatrzeniu w niuanse zachowania, w te drżenia, tańce i ćwierkotania zapominamy o bogactwie ibsenowskiego dramatu, który daleki jest od naturalizmu. W interpretacji zaproponowanej przez Carrie Cracknell rzecz zostaje sprowadzona do psychologicznego studium krańcowych postaw. Oto młoda kobieta, którą kłamstwa i kłamstewka doprowadziły do granicy histerii. Oto mąż, którego bezdenny narcyzm kompletnie oślepił. “Domek dla lalek” zamienił się w malowniczą dioramę, gdzie przedstawione postacie są jak kukiełki zaklęte w gestach pełnych przesad, a nie ludzie zmagający się z trudnymi wyborami. Ludzie, którzy w momencie kryzysu odnajdują w sobie siłę moralnej odwagi. p

Caryl Churchill, Love and Information. Reżyseria: James Macdonald, scenografia: Miriam Buether, kostiumy: Gabriel Berry & Andrea Hood, oświetlenie: Peter Mumford, inżynieria dźwięku: Christopher Shutt. Występują: Phillip James Brannon, Randy Danson, Susanna Flood, Noah Galvin, Jennifer Ikeda, Karen Kandel, Irene Sofia Lucio, Nate Miller, Kellie Overbey, Adante Power, John Procaccino, Lucas Caleb Rooney, Maria Tucci, James Waterston i Zoe Winters. New York Theater Workshop we współpracy z londyńskim Royal Court Theatre, premiera 19 lutego, przedstawienia do 6 kwietnia, w Minetta Lane Theatre, 18 Minnetta Lane przy Sixth Avenue, Greenwich Village.

Henrik Ibsen, A Doll’s House, w tłum. Simona Stephensa. Reżyseria: Carrie Cracknell, scenografia: Ian MacNeil, kostiumy: Gabrielle Dalton, oświetlenie: Guy Hoare, muzyka: Stuart Earl, inżynieria dźwięku: David McSeveney, choreografia: Quinny Sacks. Z udziałem: Nick Fletcher (Nils Krogstad), Caroline Martin (Kristine Linde), Hattie Morahan (Nora Helmer), Dominic Rowan (Torvald Helmer) i Steve Toussaint (Dr Rank). A Young Vic z wizytą w Brooklyn Academy of Music, przedstawienia do 16 marca, w Harvey Theater, 651 Fulton Street, Fort Greene.

ZDJĘCIE: RICHARD TERMINE

W sumie zespół 15 aktorów przywołuje ponad 100 postaci, szkicując różnorodne wariacje o poszukiwaniu, przetwarzaniu, interpretowaniu i wybiórczym przyjmowaniu – lub odrzucaniu – wiedzy i informacji.

W typowy sposób dla tej ciekawej brytyjskiej pisarki rzecz jest prosta, lecz i wielce skomplikowana. Język z prymitywnie uproszczonego może zanurkować w poetycki, z telegraficznie minimalistycznego w ciszę lub fajerwerk energii. Każda ze scenek jest samoistna, jakby oddychająca we własnym wyrazistym świecie. Każda jest jednocześnie ledwie fragmentem rozmowy czy błyskiem relacji. Razem traktują o potrzebie informacji i klęsce, gdy jej braku, lecz także o przekleństwie jej nadmiaru i o granicach ludzkiego poznania. A podskórny nurt szemrze, że wcale nie o wiedzę tylko chodzi. Bowiem czego naprawdę szukamy i co niezbędne jest do pełni człowieczeństwa, to kontakt między ludźmi, zrozumienie sercem raczej niż racjonalnym dyskursem czy logicznym argumentem.

Jest to sztuka zadawania pytań bardziej niż szukania odpowiedzi. Jaka jest współzależność między wiedzą a zrozumieniem? Jak przekaz informacji i sam język służy budowaniu porozumienia, a jak nas rozdziela i oddala od siebie? Czy lepiej jest wiedzieć, czy nie wiedzieć?

Pod jakim warunkiem? Co zrobić z wiedzą, której wcale nie chcesz? Co ona od ciebie wymaga? Jak to, co wiemy – i to, czego nie wiemy – określa naszą osobowość i pole działania?

A co czynić, gdy nic zrobić nie możesz? Czy nasze poczucie, kim jesteśmy – związane z samoświadomością i pamięcią – umiera, gdy umiera pamięć? Lub gdy depresja powala nas brutalnie, zrywając pomosty nawet do najbliższych? Kim się wtedy stajemy? I jak ci wokół nas mają sobie z tym poradzić?

Temat mógłby straszyć ciężarem lub dydaktyką. Lecz choć poszczególne elementy czasem są pełne bólu czy niepokoju, mozaika w swej całości mieni się kolorami i tętni życiem. Jest to odwaga podejmowania trudnych pytań bez wymagania, byśmy cierpieli pod nadmiarem powagi. Caryl Churchill używa humoru jak wielosiecznej broni. Czasem jest to humor słodko-gorzki, czasem prosto z farsy. Niekiedy tnie maczetą satyry. Niekiedy uśmiechem ociera łzy.

Powtarzają się rytmicznie wątki: efekt sekretu nagle odkrytego czy ujawnionego. Nieudolne próby ogarnięcia odczuć emocjonalnych – strach, ból – przez drobiazgowy opis czy logiczne wytłumaczenie. Chęć podjęcia wyważonej decyzji w sytuacji, która wymyka się spokojnemu wyważaniu. Niespójność między precyzją języka nauki a chaosem życia, które ten język stara się opisać. Rozbieżność wspomnień o doświadczeniach wspólnie przeżywanych, lecz zapamiętanych czy też interpretowanych bardzo odmiennie.

Nastolatek, którego starsza siostra, a raczej osoba, którą dotychczas uważał za siostrę, informuje nagle, że jest jego matką, a osoba, którą brał za matkę, w rzeczywistości jego babcią, chroni się za obronną tarczą: “Chciałbym, by wszystko mogło być nadal tak, jak było dotychczas”…

Kobieta, która otrzymała werdykt nieuleczalnej choroby, stara się wycenić swe szanse na przyszłość. Na ostrożną prognozę, jedyną, którą lekarz może jej zaoferować: 10 procent pacjentów w podobnym stanie żyje jeszcze po

ZDJĘCIE: JOAN MARCUS

Nowa sztuka Caryl Churchill Love and Information składa się z ponad 50 krótkich i jeszcze krótszych scenek na jeden z wiodących tematów dzisiejszych czasów.

Każda scenka wprowadza nowe postacie, które ani razu nie powracają.

A Doll’s House – Dominic Rowan jako Torvald i Hattie Morahan w roli Nory

6 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2014

Sienkiewiczowskie siedziby ADRIANNA ADAMEK-ŚWIECHOWSKA

– relikwiarze pisarskiej wyobraźni

O mieszkaniu – już nieistniejącym – Henryka Sienkiewicza w Warszawie przy Wspólnej, róg Kruczej, Ferdynand Hoesick w 1900 roku mówił: “Wystarcza przekroczyć jego próg, by się zorientować od razu, iż się jest w mieszkaniu artysty, rozmiłowanego w książkach, w obrazach, w dziełach sztuki, w starożytnościach i... myślistwie”. Większość tych dzieł obecnie znajduje się w zbiorach Oblęgorka, przewieziona przez pisarza do otrzymanego w jubileuszowym darze narodowym majątku na ziemi kieleckiej. Chociaż “Oblęgorek oczarował go zupełnie”, jak pisał w liście do Wandzi Ulanowskiej w roku 1910, musiał porzucić pierwotny zamiar zamieszkania w nim na stałe. Obszerny pałacyk z wieżyczką był trudny do ogrzania, pisarz wynajął więc w Warszawie ponownie lokal, w którym gromadził nowe sprzęty.

Wiejskie “tuskulum” – jak żartobliwie okrePałacyk ślał Oblęgork – miało jednak pozostać “odHenryka wieczną siedzibą przodków”. Majątek rodoSienkiewicza wy matki na Podlasiu, w Woli Okrzejskiej, gdzie w Oblęgorku przyszedł na świat 5 maja 1846 roku i spędził pierwsze lata życia, należał już od 1880 roku lecz bywa okazyjnie rekonstruowane. Śladem stwie, ale i na arenie międzynarodowej. gości i bywalców Oblęgorka przybywają tam Sienkiewicz cenił sobie miejsca, które podo obcej rodziny Bernsteinów. obecnie nie tylko wielbiciele talentu autora Quo zwalają “oddychać atmosferą wielkiej kultuZWIEDZAJĄCY DWOREK W OBLĘGORKU, W vadis?, ale także liczni turyści, ciekawi mate- ry”, “rozkoszować się spokojem i ciszą wsi”, KTÓRYM OTWARTO MUZEUM W 1958 ROKU rialnego śladu przeszłości. Zmodernizowane “doznawać wszelkich wrażeń artystycznych”.

– za sprawą starań dzieci pisarza, Henryka Jó- u progu XXI wieku muzeum oferuje bowiem Według tego klucza urządzał swoje siedziby. zefa i Jadwigi – mają świadomość, że stąpają na wystawach stałych i czasowych przedmio- Zasadniczą zaletą wystroju muzealnego jest po zatartych śladach pisarza i jego bliskich. ty, które pozostały w swej substancji i struk- utrzymanie tej stylizacji, przywołującej zarówDziejowe koleje losu doprowadziły bowiem turze nietknięte. Sale na parterze z zachowa- no klimat epoki autora Trylogii, jak i rejestrudo utraty ogromnej liczby unikalnych pamią- nymi piecami kaflowymi oraz autentycznymi jącej charakterystyczne dla niego upodobania. tek, w tym przeważającej części księgozbio- sprzętami i drobiazgami imitują mieszkanie Sale muzealne – z wyjątkiem piętra, gdzie nie ru należącego do Sienkiewicza. Również wy- Sienkiewicza takim, jakim było, odzwiercie- odtworzono pokoików, lecz zaprezentowano posażenie warszawskiego mieszkania wraz z dlając jego zamiłowania i niezwykłą pozycję w zmieniającej się, nowoczesnej aranżacji wyczęścią rękopisów, w tym bezcennym dzien- jako pisarza nie tylko w polskim społeczeń- brane eksponaty – stanowią zapis minionego nikiem pisarza, spłonęło w czasie powstania warszawskiego. Przystąpiono jednak do urządzania w Oblęgorku literackiej instytucji w pustych wnętrzach zrujnowanego domu, w czym wielką rolę odegrała, nie bez szeregu poświęceń i zabiegów, gospodyni Maria Lutówna, a także potomkowie pisarza. W pewnej części ocalone pamiątki znalazły się w pomieszczeniach zrekonstruowanych na podstawie fotografii, dokumentów i wskazówek. Blady cień dawnej świetności rezydencji przeobrażał się stopniowo w miejsce, gdzie otoczono staranną opieką spuściznę i pamiątki rodzinne Sienkiewiczów. Muzeum, nad którym pieczę sprawowała w pierwszych latach Zuzanna Sienkiewiczowa, synowa pisarza, stało się z czasem jednym z najbardziej popularnych muzeów literackich w Polsce.

Do Oblęgorka za życia pisarza, mimo trudności z dotarciem z powodu braku szosy, zjeżdżali goście z całego świata. Należał do nich m.in. Jeremiasz Curtin, amerykański tłumacz dzieł Sienkiewicza, który wraz z żoną Almą udokumentował fotografiami wszystkie drobiazgi i zarejestrował wrażenia na temat upodobań i zwyczajów gospodarza. Dzięki nim można odtworzyć obraz życia, które minęło, Gabinet Henryka Sienkiewicza w Oblę gorku

ZDJĘCIA: ADRIANNA ADAMEK-ŚWIECHOWSKA

Na szlaku wędrówek śladami Henryka Sienkiewicza szczególne miejsce zajmują muzea sienkiewiczowskie – tworzone kolejno w Oblęgorku, Woli Okrzejskiej i Poznaniu.

Wszystkie w ostatnich latach zostały wyremontowane i zmodernizowane.

życia. W nich w znacznej mierze można odnaleźć ducha Sienkiewicza, za sprawą jego licznych portretów i postaci przez niego wykreowanych. Ilustracje, obrazy unaoczniają, z jednej strony, źródła inspiracji do dzieł literackich, z drugiej – wskazują na żywotność jego bohaterów książkowych.

W architekturze siedziby oblęgorskiej indywidualną przynależność domostwa symbolizuje zwieńczająca pałacyk rzeźba husarza. Nie bez znaczenia jest fakt, że dom na wzgórzu z rozciągającym się z wieży widokiem na park oraz okoliczne pola i lasy odpowiada marzeniom artysty, który wielokrotnie wyznawał w swych utworach, że jego dusza jednoczy się jedynie z przestrzenią krajobrazu, przypominającego mu wieś rodzinną. “Człowiek wypoczywa naprawdę tylko w takim razie, jeśli się stapia z otoczeniem, a stopić się może jedynie wówczas, gdy jego dusza i dusza natury posiadają wspólną, odpowiadającą sobie organizację” – pisał Sienkiewicz w Bez dogmatu. Psychiczne powinowactwo odczuwał pisarz przede wszystkim z podlaską okolicą Łukowa, podkreślał, że doświadczenia z “kraju lat dziecinnych” głęboko wyryły się w jego pamięci. “Największy wpływ wywarło na mnie to, iż całe dzieciństwo spędziłem na wsi” – twierdził. Podlasie, do którego tęsknił, ilekroć dłużej bawił za granicą, odbijało się niejednym echem w jego twórczości. Zgrzebny obrazek – “piasek, woda, błoto, lasek” – odzywał się nostalgicznym porywem i nad oceanem czy w stepie “w krainie złota” w latach młodości, i nad jeziorem Leman w obliczu urzekającego pasma Dents du Midi u kresu życia.

Wystarczył impuls, jak widok stada żurawi lecącego w stronę wyspy Santa Catalina, by przed jego oczami stanął “las sosnowy, to pola szerokie z Maćkowymi gruszami na miedzach, to chałupy chłopskie, to wiejskie kościoły, to białe domy w gęstwie sadów”.

MARZEC 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Przegląd Polski

7

WIZYTA W MIEJSCU URODZENIA SIENKIEWICZA W WOLI OKRZEJSKIEJ, GDZIE UROCZYŚCIE OTWARTO W 1966 ROKU DRUGIE MUZEUM SIENKIEWICZA, powierzone miłośni-

FOT. A. ADAMEK-SWIECHOWSKA

kowi pisarza Antoniemu Cybulskiemu, to kolejna sposobność wejrzenia w osobowość pisarza. Charakter zgromadzonych w oficynie dworskiej eksponatów wskazuje na genezę wykreowanych w książkach obrazów, w których odbijają się zachowane wrażenia z ziemi łukowskiej i radomskiej, gdzie upłynęło dzieciństwo autora. Szereg innych przedstawia szlaki licznych podróży Sienkiewicza. W dworku otoczonym – wedle słów pisarza – “szumiącymi odwiecznie drzewami”, “łanami mazowieckimi”, zamkniętymi na widnokręgu “okrawkiem lasu”, pielęgnuje się nade wszystko tradycje rodzinne pisarza. Najcenniejszym nabytkiem jest należący do rodziny Cieciszowskich fortepian marki Erard z roku 1840. Umiłowany przez twórcę krajobraz można objąć wzrokiem ze szczytu kopca usypanego w 1938 roku ku czci “krzepiciela ducha narodowego” w sąsiadującej z Wolą Okrzejską Okrzei.

Przewodnicy zapewniają, że spacer po zboczach kopca jest wędrówką po ziemi całego świata, gdyż na jego strukturę złożyła się ziemia przywieziona przez wycieczki z odległych kontynentów, w tym przede wszystkim przez Polonię amerykańską. W 2012 r. Szlak Sienkiewiczowski w Okrzei zyskał nowy znak pamięci i czci. Na cmentarzu, przy odnowionej kamienMuzeum nej płycie nagrobnej rodzicielki Stefanii z CieSienkiewicza ciszowskich, wzniesiono – staraniem towarzyw Woli stwa imienia pisarza – pomnik matki HenryOkrzejskiej ka Sienkiewicza dłuta Witolda Marcewicza. Nauczycielską misję domu Sienkiewiczów sym- rech latach gruntowny remont kamienicy przy bolizuje rozpostarta na kolanach matki księ- Starym Rynku pod numerem 84 w Poznaniu, ga – źródło wiedzy, mądrości, kultury. gdzie mieści się muzeum, otworzy niebawem w maju nowy rozdział w historii tej placówki.

TRZECIE MUZEUM – OTWARTE W POZNAPo serii remontów muzea sienkiewiczowNIU W 1978 ROKU – WYŁONIŁO SIĘ Z PASJI skie przygotowują się do obchodów rocznic, KOLEKCJONERSKIEJ WIELKOPOLANINA IGNA- które przypadają w roku 2016. Stulecie CEGO MOSIA, którego los rzucił w czasie woj- śmierci pierwszego polskiego i słowiańskieny na Kielecczyznę. Za wykupienie syna Sien- go noblisty, który wywarł niezatarte piętno kiewicza z rąk gestapo otrzymał wówczas od na obliczu polskiej kultury, zdołał ocalić jej niego unikatowe wydanie Quo vadis? z helio- wartości podczas niewoli, a następnie zdecygrawiurami Piotra Stachiewicza, które otworzy- dował o przetrwaniu koszmarów wojennych ło drogę do zbierania rozproszonych po świe- i odrodzeniu państwowości, jest symboliczcie sienkiewiczianów. Do najcenniejszych zdo- ną cezurą. Staraniom o proklamację Roku byczy Igo Mosia, podarowanych z całą kolek- Sienkiewiczowskiego 2016 służy peregrynucją rodzinnemu miastu, należą wykonane w 1916 jąca obecnie po Polsce wystawa, która miaroku przez Franciszka Ksawerego Blacka pa- ła swoją premierę w Sejmie w listopadzie ubiemiątki: maska pośmiertna i odlew prawej dło- głego roku. Głównym jej motywem jest zani Sienkiewicza, nabyte dzięki Barbarze Pia- akcentowanie wpływu, jaki wywarła twórseckiej-Johnson. Niestrudzona zapobiegliwość czość Sienkiewicza na szereg pokoleń, walfundatora pozwoliła ocalić i zgromadzić w sa- czących o niepodległość. Kolebka Sienkielach muzealnych wiele cennych pamiątek, wicza na ziemi podlaskiej aspiruje do przezresztą nie tylko w Poznaniu, bo pasjonat wspie- obrażenia się w Centrum Kultury Sienkiewirał także zasoby Woli Okrzejskiej. Należą do czowskiej. Włodarze ziemi łukowskiej zamienich meble z krakowskiego mieszkania szwa- rzają do jubileuszowego roku zrekonstruować gierki pisarza Jadwigi Janczewskiej, domu przy dwór, w którym urodził się pisarz. W przyulicy Wolskiej, który po śmierci pierwszej żo- szłości ma on stanowić ośrodek kultury liteny pisarza przez długi czas stanowił centrum rackiej, wypełniający zadania kulturalnożycia rodzinnego. Zakończony właśnie po czte- -oświatowe i naukowo-badawcze.

Kopiec Henryka Sienkiewicza w Okrzei

Muzea sienkiewiczowskie mają do odegrania ważną rolę, jako łącznik między współczesnym nurtem życia a rozległym obszarem pamięci i wyobraźni, w których tkwi tożsamość i zakorzenienie człowieka w kulturze. Sfera ta szczęśliwie nie stanowi kamiennego rumowiska, ale jest terenem przechowywania cennego archiwum oraz poszukiwań dialogu “między dawnymi a przeszłymi laty”, poprzez wiele ogólnodostępnych przedsięwzięć i inicjatyw.

Z uwagi na swoje przeznaczenie i zgromadzoną spuściznę muzea stanowią pewną enklawę w rodzaju relikwiarza, bo podlegają odmiennym zasadom, polegającym na subtelnym za-

cieraniu upływu czasu, który nieuchronnie przekształca zewnętrzną rzeczywistość. Okazuje się jednak, że zdobycze technologiczne można przysposobić na użytek celów wystawienniczo-prezentacyjnych, tak by współczesny uczestnik kultury, określany dziś jako apatryda, emigrant, stawiający wysokie wymagania instytucjom kultury, mógł się poczuć usatysfakcjonowany interesującym przekazem. Bez wątpienia znajduje on tu możliwość obcowania z wyobraźnią twórczą pisarza i przekonania się o fenomenalnej sile literatury, co potwierdzają liczne świadectwa oddziaływania słowa autora Trylogii na rzesze czytelników. p

Muzeum Henryka Sienkiewicza w Poznaniu

8 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2014

O kwiatach, grzybach, czasie tudzież o wysiadywaniu jaj JAN ZIELIŃSKI

– mam tę zaletę, że usypiam zazdrośników”.

Zastanawiając się nad tytułem planowanego filmu wedle Panien z Wilka Iwaszkiewicz pisze do Wajdy: “Myślałem także o jakich staroświeckich kwiatach, np. Rezeda, ale to wygląda na kryptonim gangu”. A po sukcesie filmu zapisze w dzienniku: “Tę rezedę przysłała mi w liście jakaś pani z wdzięczności za Panny z Wilka […]. Mój nastrój, moja bajka literacka bardzo się różni od tego, co wywołuje ewokacja Wajdy. Ale film jest piękny”.

Rezeda też jest u Deville’a. W cytowanej już bajce Makolągwa i Firletka pojawia się “czuła Rezeda”, co wywodzi się “z równin Memfis”.

Lubię czytać równolegle książki z zupełnie różnych półek i światów. Lekturę świeżo przez Fundację “Zeszytów Literackich” wydanej Korespondencji Andrzeja Wajdy z Jarosławem Iwaszkiewiczem przeplatałem uroczymi bajkami o kwiatach, które ukazały się w Paryżu w roku 1828.

Układanie bukietów Książka Albérica Deville’a nosi tytuł Fables anthologiques, ou les fleurs mis en action – Bajki antologiczne, albo kwiaty pobudzone do działania, przy czym autor wyjaśnia, że słowo “antologiczne” rozumie zgodnie z jego grecką etymologią jako układanie kwiatów w bukiet – podobnie jak to sto kilkadziesiąt lat później uczyni Tuwim w Kwiatach polskich.

Wajda kilkakrotnie wraca do wątku układania kwiatów w bukiet, mówiąc o zmęczeniu bohaterów w Brzezinie i w Pannach z Wilka Iwaszkiewicza. “Najpierw człowiek się dziwi: czemu oni tacy zmęczeni, jeśli właściwie nic nie robią; herbatkę przyniosą, kwiatki jakieś ułożą w wazonie, co to za męcząca praca? [...]”. Potem przychodzi refleksja: “Ale może podlewanie kwiatów, gotowanie obiadu, nakrywanie do stołu, układanie kwiatów w wazonie także jest pracą, która ma jakąś wartość?”.

Układaniem bukietów zajmowała się nie służba, tylko pani domu. Jeszcze przykład negatywny: “Dzisiaj w eleganckich hotelach kwiaty też bywają pięknie ułożone, ale nie są to kwiaty ułożone ręką kobiety. Ktoś je układa według jakiegoś wzornika, nie ma w tym prawdy, nie ma w tym wzruszenia”. I wniosek: “I wydaje mi się, że o tym wszystkim […] o tym też jest opowiadanie Iwaszkiewicza”.

rodia Pana Tadeusza czy w ogóle narodowych epopei, trochę pełen goryczy komentarz do powstania styczniowego. Wiersz, który zaczyna się od motywu roślinnego: “Nie tylko, pierw się najadłszy mandragor,/ Błądziły w Limbach szalone kobiety; [...]”; potem jest w nim śmiałe porównanie do grzybobrania (“Wolę […] Wieki potrącać – jako grzyby w lesie”). Ciekawe, czy nie pod wpływem rozmów o tym wierszu, prowadzonych podczas perypatetycznych sympozjonów z Iwaszkiewiczem Wajda kręcąc w Panu Tadeuszu scenę grzybobrania uczynił z niej niemal parodię błąkających się po Elizjum cieni.

A u Deville’a jest bajka Jeżyna i Mandragora. “Pewnego dnia Jeżyna rzecze do Mandragory: «Masz dużo więcej ode mnie przyjaciół». «Nie dziwi mnie to wcale», odpiera zbawienna roślina. «Ty rozrywasz, a ja goję»”.

Jest też bajka Łuskiewnik i Grzyb, w której Grzyb dziwi się Łuskiewnikowi – to roślina, której białawe, łuskowate liście i rozgałęzione kłącze kryją się pod ziemią, a tylko grono różowych kwiatów wyrasta na wierzch – czemu kryje się pod opadłymi liśćmi dębu. Morał: “Chcąc być szczęśliwym, trzeba ukrywać swe życie”. I osobna bajka Grzyby.

Grzyby mamy też bezpośrednio w Korespondencji Wajdy z Iwaszkiewiczem. W styczniu roku 1977 pisarz zwierza się reżyserowi: “chciałbym jeszcze skończyć dla Ciebie Noc

Z okazji 120. rocznicy urodzin Jarosława Iwaszkiewicza podczas Big Book Festival 2014 w Warszawie, 14-15 czerwca, zaplanowano m.in. maraton czytania utworów pisarza – od 6:00 wiecz. aż do północy czytać je będą znakomici aktorzy, muzycy, sportowcy i dziennikarze. czerwcową i napisać jeden duży wiersz – taki, jak mówili Skamandryci, «duży grzany grzyb z grzebieniem»”. Jan Strzałka wyjaśnia w przypisie, że chodzi o Pracowitą pszczółkę, parodię kalendarza na rok 1921 pióra SłonimKaczeńce i mlecze skiego i Tuwima, w której było całoroczne meWajda o kręceniu Brzeziny: “Kilka dni póź- nu, złożone wyłącznie z grzybów, a wśród dań: niej biegaliśmy pędem od rana, ażeby sfoto- “grzyb grzany z grzebieniem”. grafować scenę wśród żółtych kaczeńców. […] następnego dnia kaczeńce zwinęły się już i znik- Bez, dąb i firletka nęły pod wodą. Za to zażółciła się od mleczy Wajda narzeka na pośpiech i brak kontaktu pobliska łączka, aby już po kilku dniach po- z przyrodą: “W przyszłym roku kończę pięćkryć się srebrnymi kulami dmuchawców”. dziesiąt lat i postanowiłem zatrzymać ten ośleDeville: “Rozwijanie się niektórych Kwia- piający pośpiech, tę pogoń zabijającą czas. To tów zależy od atmosfery. Nie otwierają się wca- jest jednak chore, żeby kontakt z ludźmi i przyle, kiedy niebo jest pochmurne i zamykają się, rodą odbywał się dzięki filmom. Ostatni raz gdy nadciąga deszcz. Kwiaty jasnotowate i astro- widziałem las i łąki w czasie zdjęć do Brzeziwate otwierają się zazwyczaj o poranku [...]”. ny. Okropne”. Iwaszkiewicz pociesza go i kuDodajmy, że mlecze należą do astrowatych. si opisem cudownej pogody w Stawisku: “najstarsze, zaniedbane drzewa owocowe, przedMandragory i grzyby potopowe bzy raptem zakwitły w sposób zaIwaszkiewicz do Wajdy: “Cieszę się bardzo straszający, było w bród fiołków, teraz są konTwoim sukcesem Ziemi obiecanej. Dumny je- walie, na Stawisku jest przedziwnie pięknie”.

U Deville’a jest bajka Powojnik i Bez. O wzastem z Ciebie – ale wolałbym przechadzać się z Tobą po cienistej alei i powtarzać piękne wier- jemnej miłości tych dwóch roślin i o interwencji ogrodnika, który chciał skojarzyć powojnik sze. Na przykład te z Popiołu i diamentu”.

Co to za wiersze? To W pamiętniku Norwida, z chruściną jagodną (inna nazwa: drzewo poskąd Andrzejewski wziął tytułową formułę swej ziomkowe), ale nic dobrego z tego nie wynikło.

Iwaszkiewicz do Wajdy: “Strasznie chciapowieści, sfilmowanej przez Wajdę. Trochę pa-

Sam Iwaszkiewicz pisząc w dzienniku o bohaterkach filmu Wajdy użył formuły, znalezionej w recenzji, którą przepisał sobie w całości: “Kobiety z Wilka, bukiet więdnących kwiatów [...]”.

Czas utracony?

Jarosław Iwaszkiewicz. Andrzej Wajda. Korespondencja. Oprac. Jan Strzałka; Zeszyty Literackie, Warszawa 2014, s. 146. Książka do kupienia w EK Polish Bookstore, cena 19 dol., tel. (201) 355-7496

łem z Tobą pogadać, ale te rozmowy co raz się odkładają, i znowu będzie wiosna, i może lato, i może znowu siądziemy pod dębem”.

Iwaszkiewicz w Dzienniku, o wyprawie z Wajdą do wsi Byszewy: “To wyglądało strasznie, ale lasek za ogrodem śliczny i ta górka, na której zawsze czytałem, i ten wspaniały stary dąb, który odgrywa dużą rolę w Sławie i chwale, pięknie przetrwał, i cała łąka prowadząca do źródeł piękna, różowa od firletek”.

U Deville’a jest bajka Kielisznik Zaroślowy i Dąb. Kielisznik (z rodziny powojowatych), który lubi być kochany, prosi Dąb, by mógł się wokół niego owinąć. Zakochana roślina zdobi swymi kwiatami tego, kto jej dał oparcie.

Jest też bajka Makolągwa i Firletka. Wędrowny ptak zazdrości kwiatu osiadłego trybu życia. Firletka powiada, że i rośliny wywodzą się z różnych stron świata, ale osiadłszy gdzieś zmieniają barwę i wygląd. Morał: “Aby być szczęśliwym, nie należy opuszczać matki. Wędrowanie prowadzi do błędów”.

To jeden z głównych motywów korespondencji Wajdy z Iwaszkiewiczem. W pierwszym liście pisarz poucza: “I zawsze lepiej działać z Polski, niż spoza Polski”. W innym pisze: “jednak coś w tej Polsce jest, dużo jest, i nie wyobrażam sobie, abym mógł cokolwiek zrobić poza krajem”.

Maki i rezeda Anna Iwaszkiewiczowa do Wandy Wertenstein: “Czy ty pamiętasz dobrze salę impresjonistów w Orangerie? Pamiętasz Les Cocquelicots [Maki] Moneta – po prześwietlonej słońcem łące idzie, schodzi właściwie, zboczem kobieta w białej sukni z parasolką, i ta jej suknia, tak samo jak cała łąka z kwiatami, jest tak prześwietlona, że wydaje się prawie nierealna (mimo«realizmu»).

To jest właśnie to, czym są Panny z Wilka”.

U Deville’a jest bajka Galant i Mak. Galant powiada do “narkotycznego Maka”: “Twój widok i twój zapach są dla mnie odstręczające”.

“Winieneś mnie cenić – odpowiada polny kwiat

Nie jest oczywiście kwestią przypadku, że sięgnąłem po Bajki antologiczneDeville’a jako kontrapunkt do lektury KorespondencjiWajdy i Iwaszkiewicza. W kwietniu 1975 roku pisarz zwierza się reżyserowi: “odczuwam tak gwałtowną chęć oderwania się od mojego dotychczasowego życia, od wszystkiego, co mnie otacza i co mi dokucza. Wszystko wydaje mi się uganianiem za jakąś marą, motylem, mgłą. Coraz bardziej przejmuję się mottem mojej pierwszej dziecinnej powieści, zdaniem wyczytanym w łowickiej Arkadii: l’espoir nourrit une chimere et la vie s’écoule. La vie s’écoule, to rozpaczliwe”.

Wydawca tłumaczy francuski cytat (“nadzieja karmi chimerę, a życie upływa”) i objaśnia okoliczności: latem roku 1912 Iwaszkiewicz, przebywając jako korepetytor w majątku Byszewy, odbył wycieczkę do Łowicza i Arkadii; pisał też wówczas utwór pt. Samobójstwo.

Konwersacje o tragedii – sztukę czy powieść z kluczem. Samobójstwo się nie zachowało, ale majątek Byszewy znalazł swoje miejsce w literaturze jako inspiracja do opowiadania Panny z Wilka. W roku 1978 Wajda namówi Iwaszkiewicza na wyprawę do tego majątku, powstanie z tego film dokumentalny.

Otóż cytat o nadziei i chimerze pochodzi z bajki Deville’a Kura i Bakłażan, która brzmi tak: “Z dala od swego wrzaskliwego kurnika kokoszka, od dawna więziona, wślizguje się ukradkiem do dużej szklarni, mieszczącej dość dziwnego rodzaju ogródek owocowy. Koło Bakłażana widzi jaja, ich bladość budzi w jej sercu wzruszenie; współczucie jej każe im się wyłącznie poświęcić. Każdego ranka o tej samej porze siada na nich Kura, chcąc zaś im lepiej dogodzić przenosi się na stałe do szklarni. Myśląc wciąż o sierotkach, za których matkę się uważa, uśmiecha się z góry na myśl o ich igraszkach i tym karmi swą chimerę. Ale, niestety, ten czas był stracony! Dzień, wyznaczony przez naturę dla podjęcia innych zabiegów wokół progenitury – jej nie przyniósł oczekiwanych owoców. Biedna, zrozpaczona Kura zbyt późno poznała swą omyłkę, zaraz też zakrzątnęła się wokół bliższych sobie jaj”.

Cytowany przez Iwaszkiewicza z pamięci fragment ma w bajce ten sam sens, choć nieco inne brzmienie: Et l’espoir nourrit sa chimere./ Mais, hélas! Ce fut temps perdu! W tym samym czasie, kiedy Iwaszkiewicz pisze swą pierwszą powieść – lato 1912 – w Paryżu Marcel Proust właśnie ukończył pierwszy tom swojej wielkiej powieści, zatytułowany na razie Le Temps perdu i zaczyna szukać wydawcy. Jesteśmy u narodzin cyklu, który wywrze tak wielki wpływ na Jarosława i Annę Iwaszkiewiczów i na krąg ich przyjaciół (młodego Miłosza podczas pierwszej wizyty na Stawisku będzie drażniło to ciągłe przerzucanie się aluzjami do W

Wysiadywanie jaj Motyw wysiadywania jaj też w tej korespondencji znajdziemy. Wajda pisze w pewnym momencie: “O uciekaniu czasu napisano już wszystko, ale mnie ucieka jeszcze prędzej – może dlatego, że chcę, żeby tak było. […] Myślę, że brak mi tej kobiecej cierpliwości, żeby urodzić jajko”. Myśl ta powraca w innym liście, pisanym z Zurychu, gdzie Wajda daremnie próbował wystawić sztukę Dürrenmatta Wspólnik: “Tutaj mam czas i miejsce zastanawiać się nad wieloma moimi (i nie tylko) niepowodzeniami w sztuce. Ta osławiona [polska] hermetyczność nie wynika z faktu, że opowiadamy historie, których tło i kontekst jest mało znany w świecie, ale że nie umiemy w nich opowiedzieć egzystencjalnego jądra, że nasz temat leży często właśnie na zewnątrz, w pokazywaniu warunków”.

Dotykamy tu jądra tej korespondencji. Obejmuje ona listy z jednej dekady lat 70., z czasu, mówiąc patetycznie, między Grudniem a Sierpniem. Wajda nakręcił w tej dekadzie filmy tak różne, jak Krajobraz po bitwie, Piłat i inni według Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa, Wesele według Wyspiańskiego, Ziemię obiecaną według Reymonta, Człowieka z marmuru, Smugę cienia według Conrada, Bez znieczulenia, Dyrygenta. Do tego dodać trzeba filmy dokumentalne i przedstawienia teatralne (w jednym z nich, w New Haven, grała Meryl Streep). Lista imponująca rozmachem i różnorodnością. Świadcząca o zaangażowaniu politycznym i rozterkach moralnych. O ciągłym pośpiechu, chwytaniu coraz to nowych wyzwań.

Iwaszkiewicz w tym czasie też sporo pisze, ale też boryka się z niedogodnościami starości, chorobą żony, rozgoryczeniem.

W jednym z listów do Iwaszkiewicza Wajda napisał, podziwiając jego najnowsze teksty: “To optymistyczne, że można chwycić czas za gardło i zapanować nad tym chaosem, który nas otacza”. W późniejszym wspomnieniu, mówiąc o ekranizacji Panien z Wilka, użył formuły, podsuniętej mu przez Krystynę Zachwatowicz: “Film polityczny jest ze swej strony obrazem działania, tymczasem my robimy coś całkiem innego i mamy zamiar pokazać na ekranie utajone, wewnętrzne życie panien ze dworu. Od tej chwili nasza praca potoczyła się zgodnie z rytmem powolnej egzystencji kobiet zamieszkujących Wilko”.

W tym właśnie tkwi sedno. Dekadę lat 70. obramowują w dorobku Wajdy dwa filmy nakręcone na podstawie opowiadań Iwaszkiewicza: Brzezina (1970) i Panny z Wilka (1979).

Zwłaszcza to drugie opowiadanie Iwaszkiewicza pozwoliło Wajdzie wyhamować, wydobyć się z chaosu życia politycznego i codzienności, poddać się powolnemu rytmowi świata, w którym można znaleźć “mosiężne klamki, ukryte na strychu w obawie przed rabunkiem jeszcze w czasach pierwszej wojny światowej”. W tym świecie ważne jest też to, co robią kobiety, że “te kwiatki ułożą, coś czasem zagrają na fortepianie, coś przeczytają po francusku dzieciom z jakiejś książki, która jest w domu”.

Czy to możliwe, że Iwaszkiewicz w latach 70. opowiedział Wajdzie o czytanych w roku 1912 w Arkadii Bajkach antologicznych Albérica Deville’a, a zwłaszcza o bajce o Kurze, wysiadującej jajo Bakłażana? Jakąś odpowiedź na to pytanie daje dialog z napisanego przez Iwaszkiewicza dla Wajdy scenariusza filmu według Panien z Wilka: “Julcia: Jak ty wszystko pamiętasz.

Wiktor: Wszystko pamiętam. Wyobraź sobie”. p

dziennika

Ener gia mło do ści w Car ne gie Hall

Przegląd Polski

9

JOANNA KACZOROWSKA

Yannick Nézet-Séguin

ZDJĘCIE: IMGARTISTS.COM

poszukiwaniu straconego czasu jako kod, do którego nie miał wówczas dostępu).

Dodajmy, że Korespondencja Wajdy z Iwaszkiewiczem zaczyna się od listu, w którym pisarz, przebywający w Palermo, informuje reżysera: “Przeczytałem tutaj uroczy felietonik Claude’a Mauriaca w Figarze o wszystko na sprzedaż”. Otóż felieton ów nosi w oryginale tytuł A la recherche d’un ami perdu – W poszukiwaniu utraconego przyjaciela.

DODATEK KULTURALNY nowego

ZDJĘCIE: YANNICKNEZETSEGUIN.COM

MARZEC 2014

Johannes Moser

Świadkiem muzycznych fajerwerków i pokazów fenomenalnej brawury była publiczność Carnegie Hall podczas koncertu, na który wybrałam się z jednego tylko powodu – była nim Orkiestra Filadelfijska i jej nowy, młody, ale jakże charyzmatyczny dyrygent Yannick Nézet-Séguin.

38-letni francuski Kanadyjczyk o trudnym do wymówienia nazwisku – zwany w środowisku po prostu Yannick – to nowa, jasno świecąca gwiazda na firmamencie muzyki klasycznej. Ten fenomenalny dyrygent i pianista jest od początku sezonu 2012/13 dyrektorem muzycznym najlepszej obecnie, moim zdaniem, amerykańskiej orkiestry – Orkiestry Filadelfijskiej, a także dyrektorem artystycznym Filharmonii w Rotterdamie oraz dyrygentem gościnnym Orkiestry Filharmonii w Londynie.

Yannick Nézet-Séguin był również od 2000 roku dyrektorem artystycznym Orchestre Metropolitain w Montrealu; od tego czasu poprowadził wszystkie najważniejsze orkiestry w rodzinnej Kanadzie.

Jego europejski debiut w 2004 r. doprowadził do zaproszenia go do dyrygowania wieloma znakomitymi orkiestrami, jak Dresden Staatskapelle, najlepszą obecnie orkiestrą na świecie, czyli Filharmonikami Berlińskimi, Orkiestrą Symfoniczną Radia Bawarskiego, słynnymi i zawsze konkurującymi z berlińczykami Filharmonikami Wiedeńskimi (na koncertach w Salzburgu, Lucernie i Wiedniu), słynną rzymską orkiestrą Accademia Nazionale di Santa Cecilia i Royal Stockholm Philharmonic.

Znakomity koncert Yannicka w 2009 r., ze Scottish Chamber Orchestra podczas BBC Proms w Londynie, sprawił, że powrócił tu następnego roku z Filharmonikami Rotterdamskimi. W roku 2012 młody artysta dyrygował koncertami z Orchestre Metropolitain w Kanadzie, a także z Orkiestrą Filadelfijską w Vail i Saratodze oraz koncertami na Mostly Mozart Festival w Lincoln Center w Nowym Jorku z Chamber Orchestra of Europe i Mostly Mozart Festival Orchestra.

Uznawany obecnie również za świetnego dyrygenta operowego, Nézet-Séguin zaprezentował się w tej roli na festiwalu w Salzburgu w 2008 roku w operze Romeo i Julia. Ponownie

zawitał do Salzburga w roku 2010 na zimowy festiwal Mozartwoche, a następnie latem 2010 i 2011 dyrygował Don Giovannim. W Metropolitan Opera Yannick był dyrygentem Carmen, Don Carla i Fausta oraz Traviaty. Po debiucie w Teatro alla Scala z Romeem i Julią Yannick w ubiegłym roku dyrygował w Covent Garden w Rusałce. Dla Opery Holenderskiej dyrygował Filharmonią Rotterdamską w Makropoulos Case, Turandot i Don Carlo.

Po wielkich europejskich sukcesach Yannick Nézet-Seguin zyskał również status gwiazdy muzyki klasycznej w USA, po debiucie z Orkiestrą Filadelfijską w Carnegie Hall w roku 2012, który to koncert został serdecznie przyjęty przez wybredną nowojorską publiczność. Od tego czasu Yannick prowadzi w Carnegie Hall co najmniej trzy koncerty w każdym sezonie.

Jego obecność przy pulpicie dyrygenckim zawsze zapewnia pełną gamę artystycznych doznań. Tak też było na wspomnianym na początku koncercie 24 lutego, ale tym razem zawdzięczaliśmy je nie tylko młodemu maestro. Po fantastycznie wykonanym przez wirtuozów Orkiestry Filadelfijskiej Studium na 23 solowe smyczki – czyli Metamorfozach Richarda Straussa – na scenę wszedł równie młody, przystojny niemiecko-kanadyjski wiolonczelista o muzycznie brzmiącym nazwisku Johannes Moser. Zastąpił on tego wieczoru wcześniej zaproszonego norweskiego wiolonczelistę Trulsa Morka, który uległ wypadkowi. W takich okolicznościach Moser stanął na podium w Carnegie Hall, by zaistnieć jako nowa gwiazda w świecie muzycznym.

Już od pierwszych nut słynnego pierwszego koncertu wiolonczelowego Dmitrija Szostakowicza publiczność zamarła z wrażenia.

Moser grał jak w transie, a jego wiolonczela zamieniła się w partnerkę, z którą tańczył pasjonujący taniec. To, czego byliśmy świadkami, było jak szalona podróż po wszystkich emocjach, wyłuskanych przez Mosera z jego wio-

lonczeli często drapieżnie, a czasami łagodnie i delikatnie. Utwór Szostakowicza wymaga wyjątkowej sprawności od wykonawcy, gdyż stawia bardzo wygórowane wymagania natury technicznej, jak i fizycznej. Jest to po prostu maraton, który nie może być wykonany tylko elegancko i sprawnie, lecz musi być wybitnie emocjonalny, rzucający wykonawcę i publiczność w ekstrema uczuciowe, poprzez pasjonujące, porywające, ogniście wykonane pasaże. Tylko wtedy i tak naprawdę tylko w takich okolicznościach Szostakowicz staje się prawdziwym Szostakowiczem, prześladowanym całe życie przez reżim komunistyczny, żyjącym w skrajnym strachu i ciągłego zagrożenia życia. Takie właśnie emocje przedstawił nam wiolonczelista, który pod koniec koncertu, aby uzyskać jeszcze bardziej brutalnie pasjonujące efekty brzmieniowe, zwyczajnie zarzucił tradycyjną metodę trzymania smyczka i chwycił go szaleńczo, jakby był zwykłym początkującym uczniem, który nigdy nie nauczył się poprawnego chwytu smyczkowego, i który skupiony jest tylko i wyłącznie na natychmiastowym wydobyciu jak największej liczby dźwięków. Efekt był porażający! Publiczność Carnegie Hall wyskoczyła wręcz z krzeseł, porwana ekspresyjnym wykonaniem Szostakowicza, reagując okrzykami i brawami. Sala oszalała i nie chciała wypuścić Johannesa Mosera ze sceny, który wielokrotnie powracał na nią, tonąc w burzy oklasków i zachwytu. Tym samym staliśmy się świadkami narodzin nowej gwiazdy muzyki klasycznej, która podchodzi do wykonania tego gatunku z głębokim autentyzmem, pasją i przekonaniem, równym wykonawcom muzyki rozrywkowej, rockandrollowej czy metalowej. Szalony wiolonczelista o płomiennym obliczu zapadł wszystkim w serca i odnowił naszą miłość do muzyki klasycznej. Połączenie tak dwóch wspaniałych artystów, jak dyrygent Yannick Nézet-Séguin i wiolonczelista Johannes Moser, było dla mnie, jako słuchaczki muzyki klasycznej, najbardziej wybuchowym doświadczeniem w życiu! Proszę o zapamiętanie tych dwóch nazwisk, ponieważ wszystkie koncerty z ich udziałem zawsze będą miały najwyższy poziom, podnosząc nasz poziom adrenaliny i ekscytacji sztuką muzyczną. p

10 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2014

Między niszą a popkulturą MACIEJ BIELAK

Tomasz Stańko z pewnością jest jedną z naj jaśniejszych postaci w polskiej kulturze. Świadczy o tym również niedawne zdobycie przez niego Paszportu Polityki – trębacz otrzymał nagrodę Kreatora Kultury.

ZACZYNAŁ JAKO NISZOWY AWANGARDZISTA. W 1962 r. w Krakowie założył zespół Jazz

Darings. Prowadził go wspólnie z Adamem Matyszkowiczem (dziś Makowiczem), a oprócz nich w zespole grali także kontrabasista Jacek Ostaszewski i perkusista Wiktor Pelermuter. O Jazz Darings szybko zrobiło się głośno w środowisku – w 1963 r. zespół zwyciężył na festiwalu w krakowskiej filharmonii, a Stańko został najlepszym solistą. Grupa cieszyła się uznaniem również za granicą – jeden z niemieckich krytyków jazzowych określił Jazz Darings mianem pierwszego europejskiego zespołu grającego free jazz. Niestety działalność grupy nie została udokumentowana na nagraniach, dlatego po Jazz Darings pozostały dziś jedynie wspomnienia.

Pozycję Stańki jako jazzmana ugruntowała praca w zespołach Andrzeja Trzaskowskiego i Krzysztofa Komedy. Granie z tymi muzykami zaowocowało udziałem w wybitnych nagraniach. Z kwintetem Trzaskowskiego trębacz nagrał m.in. znakomitą płytę Andrzej Trzaskowski Quintet, a z Komedą – słynne Astigmatic, uznane za “najlepsze nagranie polskie w historii jazzu”. W zespołach Trzaskowskiego i Komedy trębacz zanotował także swoje pierwsze koncerty zagraniczne.

Po tych sukcesach przyszedł czas na karierę solową. Pierwsze nagrania jako lider Stańko zrealizował w kwintecie z udziałem m.in. saksofonisty Janusza Muniaka oraz grającego na skrzypcach i saksofonie Zbigniewa Seiferta, nazywanego “słowiańskim Coltranem”. Z kwintetem trębacz nagrał trzy płyty – debiutancką Music For K. z 1970 r., będącą hołdem dla Komedy (złożoną jednak w całości z nowych kompozycji trębacza), szalenie energiczną i żywiołową Purple Sun (jeden z najlepszych i najbardziej niedocenianych albumów w dyskografii Stańki) i koncertową Jazzmessage from Poland.

Jedna cecha brzmienia Stańki nie zmienia się – niezależnie od granej przez niego muzyki dźwięk jego trąbki jest rozpoznawalny w sekundę

trabasie zagrał słynny Dave Holland, który już wtedy należał do najlepszych basistów jazzowych. Balladyna była także pierwszym nagraniem Stańki dla renomowanej monachijskiej wytwórni ECM, z którą trębacz związał się na trwałe w latach 90.

Dzięki kwartetowi z Vesalą artysta zyskał międzynarodowy rozgłos i utrwalił swoją reputację jednego z najciekawszych muzyków jazzowych w Europie. Stańko był regularnie zapraszany na znane festiwale muzyki improwizowanej (m.in. w Berlinie czy Baden-Baden) i mógł podjąć współpracę z takimi ikonami muzycznej awangardy, jak Don Cherry czy Krzysztof Penderecki. Trębacz wykonywał też koncerty solowe. Dokumentacją jego solowych dokonań jest płyta Music from Taj Mahal and Karla Caves, nagrana w świątyni Tadż Mahal i grotach w Karli w Indiach. Równolegle Stańko brał udział w nagraniach Studia Jazzowego Polskiego Radia, kierowanego przez Jana Ptaszyna-Wróblewskiego.

ZDJĘCIE:ARCHIWUM

Jury konkursu nagrodziło Stańkę m.in. za “umiejętność godzenia tradycji i awangardy (...) poszerzanie granic jazzu i zarazem poszerzanie jego publiczności oraz za pokazywanie, że muzyka nie dzieli się na geograficzne odłamy – polski, europejski czy amerykański – tylko jest językiem w pełni uniwersalnym”.

Obszerne uzasadnienie werdyktu dobrze charakteryzuje twórczość trębacza, który jest niewątpliwie fenomenem – wykonując jazz (nazywany przez niego “muzyką niszową”), często w awangardowej odmianie, Stańko przynależy jednocześnie do kręgu szeroko rozumianej popkultury (z czego jest zresztą dumny).

Największe triumfy w swojej karierze polski trębacz święcił w latach 90., które muzycznie przebiegły pod znakiem współpracy ze wspomnianą wytwórnią ECM, dla której nagrał już Balladynę. Stańko znalazł się w doborowym towarzystwie – ECM wydaje płyty takich tuzów, jak Keith Jarrett, Charles Lloyd czy John Abercrombie. Pierwsze płyty po powrocie do ECM-u (Matka Joanna i Leosia) nagrał w kwartecie z pianistą Bobo Stensonem, kontrabasistą Andreasem Jorminem i perkusistą Tonym Oxleyem. Jednak największym osiągnięciem artysty w latach 90. była obsypana laurami płyta Lita-

Wasilewski, Kurkiewicz i Miśkiewicz ponownie występują jako trio i święcą triumfy na scenach całego globu.

DZIĘKI LITANII I INNYM PŁYTOM NAGRANYM DLA ECM-U STAŃKO STAŁ SIĘ W POLSCE NIEMAL IKONĄ POPKULTURY (wystąpił w

dwóch filmach fabularnych), a każda jego nowa płyta notuje rekordy sprzedaży. Trębacz zdobył też silną pozycję w środowisku jazzowym Nowego Jorku, który od lat 50. pozostaje sercem światowej muzyki synkopowanej. Stańko komponuje także muzykę do filmów i spektakli teatralnych, a od 2003 r. jest dyrektorem bielsko-bialskiego festiwalu Jazzowa Jesień, na którym każdego roMuzyka Stańki to “umiejętność ku występują największe gwiazdy światowego jazzu. Przede wszystkim jednak trębacz pozostał godzenia tradycji i awangardy(...)”. doskonałym muzykiem, zdobywającym liczne nagrody – niedawno został Europejskim Muzykiem nia. Jest to album złożony z utworów Komedy, Roku 2013 i otrzymał nagrodę honorową Nienagrany z czołowymi muzykami skandynaw- mieckich Krytyków Płytowych. skimi (a Skandynawia już wtedy była jednym Stańko w ciągu swojej kariery przeszedł arz najciekawszych jazzowych regionów na tystyczną ewolucję. Przemiana trębacza jest rówPO LATACH FREEJAZZOWYCH SZALEŃSTW świecie). Można spotkać opinię, że Litania jest noległa ze zmianą oblicza ECM-u – z początTRĘBACZ SKIEROWAŁ SIĘ W STRONĘ JAZ- najlepszą interpretacją muzyki Komedy. Po suk- ku wytwórnia prowadzona przez Manfreda ZU TRADYCYJNEGO. W 1981 r. Stańko wziął cesie tego albumu Stańko stał się jedną z głów- Eichera była małą oficyną wydającą głównie udział w nagraniu płyty amerykańskiego kon- nych gwiazd ECM-u. Dla niemieckiej wytwór- płyty jazzowych eksperymentatorów. Dziś natrabasisty Gary’ego Peacocka Voice from the ni trębacz nagrywa do dziś. Najnowszym owo- tomiast muzykę sygnowaną marką ECM okrePast – Paradigm. W nagraniu wzięli udział tak- cem tej współpracy jest inspirowany twórczo- śla się jako “najpiękniejsze dźwięki powyżej że saksofonista Jan Garbarek i legendarny per- ścią Wisławy Szymborskiej album Wisława, na- ciszy”. Podobnie wyglądała kariera Stańki, któkusista Jack DeJohnette. Był to chyba najbar- grany z nowojorskim kwartetem (w jego skład ry przeszedł drogę od freejazzowego awangardziej “gwiazdorski” skład, w jakim znalazł się wchodzą pianista David Virelles, kontrabasista dzisty w hippisowskim kożuszku do stateczneStańko. Rok później ukazał się album tręba- Thomas Morgan, perkusista Gerald Cleaver). go, choć niekiedy lekko “odlecianego” mędrW okresie współpracy z ECM-em wyjątko- ca-filozofa, noszącego garnitur i kapelusz. cza zatytułowany Music 81, zawierający muWAŻNYM ETAPEM W KARIERZE STAŃKI zykę zbliżoną do “jazzu środka”. W latach 80. wą rolę w karierze Stańki odegrał kwartet zło- Ewoluowało także brzmienie trębacza. W laBYŁA WSPÓŁPRACA Z EDVARDEM VESALĄ, Stańko, podobnie jak wielu jazzmanów w tym żony z muzyków zespołu Simple Acoustic Trio tach 70. i 80. ton trąbki Stańki był chropawy, a freejazzowym perkusistą z Finlandii. Vesala tra- okresie, zainteresował się elektroniką. Efek- (Marcin Wasilewski – fortepian, Sławomir Kur- przy tym drapieżny i agresywny. Dzisiaj jego fił do kwartetu trębacza, który tworzyli również tem tych zainteresowań były tak różnorodne kiewicz – kontrabas i Michał Miśkiewicz – per- brzmienie jest inne – pozostała chropawość, ale saksofonista Tomasz Szukalski i amerykański albumy, jak Lady Go, zbliżone do stylistyki kusja). “Polski kwartet” trębacza jest ważny dźwięk jest bardziej zadumany i matowy, jak kontrabasista Peter Warren. W tym składzie Stań- fusion, czy Peyotl – Witkacy, na której trębacz przede wszystkim dlatego, że był on jak dotych- okładki płyt nagranych dla ECM-u. Jednak jedko nagrał album TWET, jedno ze swoich naj- improwizuje do fraz poematu Witkacego, re- czas najdłużej funkcjonującym zespołem Stań- na cecha brzmienia Stańki nie zmienia się, poważniejszych nagrań. TWET był płytą złożoną cytowanych przez Marka Walczewskiego. ki. To znamienne, ponieważ większość poprzed- mimo tej ewolucji i mimo upływu lat – niezawyłącznie z żywiołowych improwizacji wszyst- Najważniejszymi partnerami muzycznymi nich grup trębacza kończyła działalność dość leżnie od granej przez niego muzyki dźwięk jekich muzyków, ani jedna nuta zagrana na tej trębacza w tym okresie byli pianista Janusz szybko. Z “polskim kwartetem” trębacz nagrał go trąbki jest rozpoznawalny w sekundę. płycie nie została wcześniej napisana. Niewąt- Skowron, basista Witold Szczurek oraz mul- trzy płyty dla ECM-u (Soul of Things, SuspenCharakterystyczne brzmienie, szerokie horypliwie była to nowa jakość w polskim jazzie. tiinstrumentalista Apostolis Anthimos. Stań- ded Night i Lontano) i koncertował na całym zonty muzyczne i otwarcie na współpracę z różJeszcze większy sukces odniosła kolejna płyta ko nie zatracił jednak w sobie duszy awangar- świecie – zespół odbył m.in. cztery trasy kon- norodnymi muzykami sprawiły, że Tomasz Stańtego kwartetu – Balladyna, która jest nieco ła- dzisty – w latach 80. kilkakrotnie koncerto- certowe w Stanach Zjednoczonych. Ponadto, ko może nagrywać, co chce i z kim chce, a każtwiejsza w odbiorze, ale solówki muzyków wy- wał z amerykańskim freejazzowym pianistą Ce- dzięki współpracy ze Stańką, członkowie kwar- da jego nowa płyta jest wielkim wydarzeniem. Jak tetu stali się muzykami światowego formatu. Dziś na prawdziwego Kreatora Kultury przystało! p dają się bardziej wyraziste. Co istotne, na kon- cilem Taylorem.

MARZEC 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

Gonzo na Krymie

Wykrakałem Krym. W po- siało być brudno, mocno, okrutnie. Taka jest przednim felietonie pisałem istota gonzo. W gonzo jest gorzała, są szluo Soczi jako wsi putinowskiej, gi, są dragi, są panienki. Są wulgaryzmy. Tak no i wykrakałem – w zdaniu pisałem i było dobrze”.

Teraz stylem gonzo epatuje w mediach bao carycy Katarzynie II, udającej się na inspekcję “ziem tiuszka Putin. Nałgał na konferencji prasowydartych Turkom osmań- wej o napadach na rosyjskich obywateli, o skim, głównie Krymu”... W polskich szkoleniach awanturników z Majkilka dni po zakończeniu olimpiady Putin po- danu, o braku rosyjskich wojsk na Krymie.

Typowy gonzo, łże-reporter, naćpany sowiecstanowił wydrzeć Krym Ukraińcom.

Krym w literaturze polskiej nie miał nigdy ką propagandą jak narrator Szczerka balsazbyt dobrego piaru – jak byśmy dziś rzekli. mem Wigor. Kanclerz Merkel zdefiniowała Mickiewicz widział tam “zamki połamane w jego problem brakiem kontaktu z rzeczywizwaliska bez ładu”, które zdobiły i strzegły stością, orbitowaniem w świecie własnych “niewdzięczny Krym” – jak pisał w Sonetach zwid i paranoi, ja bym go nazwał: gensek gonkrymskich, w wierszu Ruiny zamku w Bała- zo. Bohater Szczerka wyznaje w Odessie: kławie. W sonecie znajdujemy też – typową “Żadne gonzo nie przychodziło mi do głowy. dla wieszcza! – antycypację ponurej postaci Dziwnie się tu czułem, przerastało mnie to Putina: “człowiek podlejszy od gadu”. Oby wszystko. Musiałem poszukać noclegu. tylko nie chciał on spełnić najgorszej prze- Zmierzchało i atmosfera w mieście gęstniapowiedni wieszcza: “Dziś sępy czarnym skrzy- ła. Zacząłem się czuć zagrożony, po prostu.

W tym bezformiu. W tym nieogarnięciu. Kodłem oblatują groby”...

Jak na razie, a piszę w środę popielcową, Ro- jarzyło mi się to z rozpadem wszystkiego. Z sjanie strzelali na Krymie tylko w powietrze. durkheimowskim samobójstwem”. Ależ tak!

Według DurkheAby lepiej zrozumieć, co ima sa mo bój się tam naprawdę dziePutin to gensek gonzo, stwo jest faktem je, warto sięgnąć po społecznym wyksiążkę Ziemowita naćpany sowiecką propagandą ni ka ją cym ze Szczerka Przyjdzie Morjak narrator Szczerka stanu grupy spodor i nas zje, czyli tajna balsamem Wigor... łecznej, w której historia Słowian, wydajednostka ną przez znakomite krau c z e s t n i c z y. kowskie wydawnictwo Ha!art. W poprzednim numerze Przeglądu uka- Czyżby Putin popełnił największy błąd w kazało się omówienie tej świetnej prozy, którą giebowskiej karierze, który można podciągnąć przed kilkoma miesiącami przeczytałem w je- pod definicję Durkheima? Oby. Napisałem kieden, długi wieczór, a teraz, w sytuacji kryzy- dyś wiersz Samobójstwo Rosjan, ale tytuł nie sowej, sięgnąłem po nią znowu. Jak i po zu- był do przełknięcia dla peerelowskiej cenzupełnie nowatorski na polskim rynku numer ma- ry, więc uległ niewielkiej modyfikacji na Sagazynu Ha!art, poświęcony dziennikarstwu mobójstwo Marsjan, ale i tak czytający togonzo. Czym jest Ha!art? To istniejące od czter- mik z nowym tytułem wiedzieli, że chodzi o nastu lat pismo o kulturze alternatywnej, za- Rosjan, którzy śmiertelnie zmordowani, na łożone i redagowane przez Piotra Mareckie- poły wręcz zamordowani sowiecką propagango. A gonzo? Trudno o jednozdaniową defi- dą i życiem w ciągłym strachu przed łagrem, nicję. To dziennikarstwo, odwołujące się do czarnym woronem i czarnym płaszczem czedziedzictwa kontrkultury, wyrosłe na żyznej i kisty, popełniają zbiorowe samobójstwo...

Wróćmy do Szczerka: “Jechałem na Krym. ożywczej glebie Nowego Dziennikarstwa amerykańskiego, a wyzwolone z przyciasne- Taki miałem plan. Chciałem zobaczyć Krym go gorsetu tradycyjnej reporterki, kontestują- zimą i pisać o nim gonzo. (...) W porcie woce kanony i normy, z autorem doświadczają- jennym rdzewiała radziecka flota. Oglądałem cym na własnej skórze opisywanej rzeczywi- ją razem z Heike, Niemką z Kolonii, która plastości, a posługującym się chętnie i obficie blu- nowała snuć się z plecakiem z Niemiec aż po Władywostok. Spotkałem ją na dworcu, gdzie zgiem, językiem baru i (ciemnej) ulicy.

Sam Szczerek szczerze i autoironicznie, w bezskutecznie próbowała rozpytać się o drorozdziale Gonzo: “No i tak się porobiło, że gę do centrum. Nie znała rosyjskiego, a po anzawodowo zacząłem zajmować się ściemnia- gielsku nikt nie mówił. Postanowiliśmy, że mianiem. Łganiem. Bardziej fachowo sprawę uj- sto zobaczymy razem. “Więc to tego się balimując – utrwalaniem stereotypów narodowych. śmy przez całe te pięćdziesiąt lat – Heike paNajczęściej paskudnych. Opłaca się. Bo nic trzyła na zardzewiałą Flotę Czarnomorską busię lepiej w Polsce nie sprzedaje niż Scha- jającą się na łagodnych falach i nie mogła się denfreude. Wiem to dobrze. Wystarczyło, bym nadziwić – tej kupie złomu! Niewiarygodne”.

Niewiarygodne, ale prawdziwe. To dla tej napisał kilka tekstów na temat Ukrainy utrzymanych w tonie gonzo – a już miałem kupy złomu, symbolizującej zardzewiały mit zlecenia. Epatowałem w tych tekstach ukra- imperium, Putin postanowił wydrzeć Krym ińskim rozdupczeniem i rozwłóczeniem. Mu- Ukraińcom... p

Kate Brown: Kresy. Biografia krainy, której nie ma To opowieść o kresach, ludziach różnych kultur i języków, ich krętych losach, a jednocześnie opowieść o nagłych zwrotach historii, które nieodwracalnie zmieniły oblicze opisywanego pogranicza. Przez stronice książki przetacza się korowód barwnych postaci: chłopów pielgrzymujących do cudownych źródeł, rozśpiewanych chasydów i medytujących protestantów... snują się krajobrazy, wioski i miasta. Tu, na kresach, dzieją się cuda, a moce magiczne są wszechobecne. Całe życie na wskroś przesiąknięte jest świętością i metafizyką. s. 341, 32.00 dol.

11

Świst. Huk. Krzyk PIOTR FLORCZYK – LISTY Z LOS ANGELES

MAREK KUSIBA – ŻABKĄ PRZEZ ATLANTYK

EK POLISH BOOKSTORE POLECA – ZADZWOŃ: (201) 355-7496

Przegląd Polski

dziennika

Już po basenie, po prysz- się wydaje. Co na to artyści, poeci? “Poetry nicu i po śniadaniu, siedzę makes nothing happen,” ale mimo tego Tona sofie w domu i słucham mek Różycki napisał list do prezydenta, podradia. Gdyby nie panele powiadając, aby ten ruszył tyłek. Paul Mulpodłogowe, od których doon także wie coś na ten temat. Konflikt sekbolą kolana, to klęczałbym ciarski w Irlandii Północnej tli się nieustanz uchem przy głośniku, tak nie. Niemalże czterdzieści lat temu, w kapifrapująca jest dyskusja o talnym wierszu Lunch with Pancho Villa, Mulplanowanym pobieraniu pięciocentowej kau- doon walczył z zapaleńcem, który przypominał mu, aby otworzył szeroko oczy i rozejrzał cji za butelki po winie.

Mieszkam w Kalifornii od dwudziestu lat, się dookoła, bo: “People are getting themseale nie miałem pojęcia, że butelki po winie lves killed/ Left, right and centre/ While you wolne są od opłaty, aczkolwiek potwierdzam, do what? Write rondeaux?”. Rondo, o którym że jeszcze nie spotkałem bezdomnego z wóz- mowa na końcu, to francuski układ stroficzkiem sklepowym wypełnionym butelkami po ny, z rymami i refrenem. Pisanie o historii czy pino noirach lub zinfandelach. Naturalnie polityce – ba, pisanie w ogóle – jest eksperybranża winiarska sprzeciwia się wprowadze- mentem ocierającym się o pisanie w koło Maniu kaucji, ponieważ w dzisiejszych czasach cieju, o tym samym, ale osobiście nie przyjludzie wiedzą wszystko o recyklingu i sami muję do wiadomości, że jest to zajęcie z gódbają o sortowanie odpadów, w tym szkła, ry skazane na niepowodzenie. W ubiegłym rowięc nie ma co nakładać kaucji, by finanso- ku wyłowiłem z Dłubni butelkę, w której był wać punkty skupu (w Polsce, jak wiadomo, nie jeden, a dwa wiersze.

Rozmówca Muldoona zauważa, że życie to reforma śmieciowa okazała się wielkim sukcesem). O ludziach żyjących ze zbierania bu- coś więcej niż “gwiazdy i konie, świnie i drzetelek, szklanych i plastikowych, oczywiście wa”, chociaż metaforycznie to właśnie te elenikt nie myśli. A o tych, którzy rzucają bu- menty stanowią sedno irlandzkiego krajobratelkami podczas demonstracji? Lokalna fi- zu – oraz polityki. Tymczasem u młodej polia NPR przerywa nagle debatę, aby nadać etki Agnieszki Mirahiny to żelazo jest oprawnajnowsze informacje z Kijowa. Kocie łby cą świata, przynajmniej dopóki w eterze nie i koktajle Mołotowa latają nad barykadami. zabrzmią radiostacje: “na początku było słowo i zostało użyte przeciwko tobie pracują// Świst. Huk. Krzyk.

Skojarzenie owe może i nie jest na miej- wszystkie radiostacje związku radzieckiego”. scu, ale jednak nakręca pamięć. Jako dziec- Czy politycy na Ukrainie dotrzymają obietko kolekcjonowałem petardy i łuski, ale za- nic, tych, które dali i tych, na które ich nie stać, dopiero się okamiast butelek króloże. Na razie przypowały puszki. Wszyscy Pisanie o historii czy polityce minam tytuł antoloje zbieraliśmy. Pięciogii współczesnej pogwiazdkowych hote– ba, pisanie w ogóle – jest ezji ukraińskiej, auli w okolicy raczej nie eksperymentem ocierającym torstwa Bohdana Zabyło, ale asfaltowe się o pisanie o tym samym, dury: Wiersze zawsze boiska przynajmniej są wolne. raz w roku gościły ale osobiście nie przyjmuję Ni stąd ni zowąd, międzynarodowy turdo wiadomości, że jest to po informacjach ze niej piłki ręcznej. Wyzajęcie z góry skazane świata, moja stacja star czy ło przejść wraca do debaty o przez ulicę, tuż obok na niepowodzenie. kaucji na butelki. Suprzychodni zdrowia, per. Wina pijam niei za cza ić się przy śmietniku na tyłach szatnianych baraków, aby wiele, woląc inne trunki – poza tym nawet jakpoczuć się jak na Zachodzie. Nurkując w ku- bym się starał, to, powtarzając za piosenką, i błach na śmieci można było znaleźć przeróż- tak nigdy nie wypiję wszystkiego – więc niech ne smakołyki, a nawet wyssać ostatnie kro- kaucja wynosi aż jednego dolara. Może wteple słodziutkiej fanty. Puszki, wymyte i wy- dy picie wina z kartonu nie będzie obciachem? suszone, stały później w pokoju na półce. Bia- Na krętej drodze w górach złapię gumę, ale da temu, kto nie domknął okna lub drzwi na nie będę za to winił rozbitej butelki, której etybalkon, bo najłagodniejszy przeciąg potrafił kietkę zdobi wizerunek czerwonego byka. Jak w sekundzie sprowadzić aluminiową budow- wielu znajomych, trzymamy w domu butelki i puszki, które raz w tygodniu odbiera od nas lę na ziemię. Świst. Huk. Krzyk.

Oszałamiająca liczba ofiar w Kijowie ne- ogrodnik. Dodatkowe pieniądze na pewno by guje fakt, jak daleko odeszliśmy od systemo- mu się przydały. Sam zostawiam nam parę buwego barbarzyństwa, które ma się dobrze np. telek po mleku. Nim wyjdę za chwilę z domu, w Egipcie, gdzie władza bez skrupułów strze- postawię je przy drzwiach na zewnątrz, bo pola do ludzi. Ktoś powie: Kijów to nie Kair… noć ma padać. Błyskawice już widziałem, ale Ale stopień rozdzielenia substancji dyktator- grzmoty – i świst, i huk, i krzyk – na szczęskich od demokratycznych jest mniejszy, niż ście muszę sobie wyobrazić. p

WWW.EKBOOKSTORE.COM

Józef Dowbor-Muśnicki: Moje wspomnienia Autor zapisał się na kartach historii jako jedna z postaci mających ogromny wpływ na losy w zmieniającej się po I wojnie światowej europejskiej rzeczywistości. To – między innymi – właśnie jemu, znakomitemu dowódcy i organizatorowi, który zdobył doświadczenie bojowe na frontach w różnych częściach świata zawdzięczamy końcowy sukces powstania wielkopolskiego.

Trzeba przypomnieć, że losy rodziny generała są symbolicznym odzwierciedleniem tragicznych dziejów Polski w XX wieku. Jedna z jego córek, Janina, zginęła z rąk NKWD w lesie katyńskim, druga – Agnieszka, została rozstrzelana przez hitlerowców w Palmirach. s. 867, 34.00 dol.

Andrzej Chwalba: Samobójstwo Europy.

Wielka wojna 1914-1918 Od wielu lat historycy przekonują, że druga wojna światowa była tylko dogrywką pierwszej. Nie da się zrozumieć nie tylko dziejów drugiej wojny światowej, ale i całej współczesnej historii Europy i świata bez znajomości Wielkiej Wojny – praprzyczyny wszystkich najważniejszych zjawisk naszych czasów.. W latach 19141918 na światową arenę wkroczyły Stany Zjednoczone i Japonia, a po zakończeniu wojny na mapie świata wyrosły nowe państwa, w tym Polska. s. 645, 34.00 dol.

Paweł Huelle: Śpiewaj ogrody Przepiękna, misternie skonstruowana powieść o nieistniejącym już wielokulturowym świecie, w którym przenikały się różne tradycje i nacje. O Wolnym Mieście Gdańsku i tajemniczej operze Wagnera, która zmieniła życie pewnego kompozytora i jego żony. O fleciście z Hameln i przemarszu szczurów, które w posępnej ciszy wędrują ulicami Gdańska. O muzyce w cieniu Hitlera, literaturze w cieniu zbrodni, miłości w cieniu wojny i o niezwykłej przyjaźni małego chłopca ze starą Gretą. s. 317, 24.00 dol.

Ze świata kultury 12 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2014

notatnik marcowy SCENA POLSKA scena.us

Kotka na gorącym blaszanym dachu – spektakl Teatru Narodowego; reż. Grzegorz Chrapkiewicz, muzyka Leszek Możdżer; występują: Janusz Gajos, Oskar Hamerski, Mirosław Konarowski, Małgorzata Kożuchowska, Grzegorz Małecki, Beata Ścibakówna, Marcin Przybylski, Ewa Wiśniewska NEW JERSEY – 29 III , godz. 7:00 wiecz.

Memorial Auditorium, Montclair State University, 1 Normal Ave., Montclair NOWY JORK – 30 III , godz. 3:00 ppoł.

Tribeca Performing Arts Center, 199 Chambers St., Manhattan 29-30 III

NJPAC Newark, NJ njpac.org 1 Center St. Newark, NJ

Koncert New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Yana Pascala Torteliera, solistka – Hilary Hahn, skrzypaczka, zdobywczyni Grammy; w programie utwory: Salonena, Strawińskiego, Brahmsa; 13 marca – godz. 1:30 ppoł.; 15 marca – godz. 8:00 wiecz.

21 III Koncert New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Gerarda Schwarza, solista – Eric Wyrick (skrzypce); w programie utwory: Goldmarka, Straussa, Szostakowicza; godz. 8:00 wiecz.

29 III Koncert Izraelskich Filharmoników pod dyr. Gianandrea Nosedy z okazji 75. rocznicy istnienia tej orkiestry symfonicznej; w programie utwory: Faure, Ravela, Berlioza; godz. 8:30 wiecz.

13, 15 III

ZDJĘCIE: PRZEMYSŁAW GRAF

Teatr Ósmego Dnia, Files

Tekst: Ewa Wójcik i Katarzyna MadonMitzner, reżyseria: zespół, opracowanie wizualne: Jacek Chmaj. Występują: Adam Borowski (na zdjęciu z lewej), Tadeusz Janiszewski, Marcin Kęszycki i Ewa Wójcik (na zdjęciu).

Na zaproszenie Yale University, z inicjatywy prof. Krystyny Iłłakowicz, która prowadzi program Języka Polskiego i Kultury, zjechał do Stanów Zjednoczonych poznański Teatr Ósmego Dnia. Tym razem – w czasie poprzedniej wizyty kilka lat temu zespół wystąpił w Nowym Jorku – w dużej mierze młoda publiczność wypełniła do ostatniego miejsca salę Iseman Theatre w New Haven, by zobaczyć Files, angielską wersję Teczek. Spektakl przygotowany w 2007 r. jest wstrzemięźliwą dramatyzacją materiałów zebranych przez agentów UB w latach 70.-80., gdy młodziutki wtedy zespół był obiektem intensywnej inwigilacji i szykan. Dramat zawarty jest w historycznym kontekście gwałtu tamtych lat. Absurd w nieprawdopodobnej wręcz dysproporcji sił: pieniądze, funkcjonariusze milicji i Urzędu Bezpieczeństwa, cała machina państwa użyta, by obserwować, cenzurować i próbować zastraszyć maleńki studencki teatrzyk. Artyści pozwalają, by ten dramat i absurd uwidoczniły słowa samych agentów zawarte w ich raportach, “recenzjach” z przedstawień, skomplikowanych planach snutych z zamiarem infiltracji zespołu i kontroli jego wszelkich działań. Liczne pytania do artystów i komentarze po przedstawieniu wskazywały, że Teczki, które traktują o konfrontacji obywatela z siłami biurokracji oraz o trudnych indywidualnych wyborach, zyskało nową uwagę także amerykańskiego społeczeństwa.

GRAŻYNA DRABIK

teatrów, kabaretów i domów publicznych, stał się ulubioną siedzibą artystów. OrganizatoW wieku 66 lat zmarł nieoczekiwanie wy- rzy ekspozycji zgromadzili ponad 200 prac bitny gitarzysta hiszpański Paco de Lucía. Po- – obrazów, rysunków, szkiców, fotografii i chodził z rodziny muzyków, a gry na gitarze plakatów, których twórcami byli m.in. Piernauczył się w wieku pięciu lat. W latach 70. re Bonnard, Edgar Degas, Vincent van Gogh, nagrał dziewięć albumów ze słynnym śpie- Henri Toulouse-Lautrec i Pablo Picasso. Ich wakiem flamenco Camaronem de la Isla. Je- dzieła oddają niezwykłą atmosferę tego miejgo muzykę usłyszeć można w filmach Car- sca z przełomu wieków. Zebrane prace ukalosa Saury. Nazwany “najlepszym artystą fla- zują nie tylko codzienne życie artystycznej menco” w 2004 roku wyróżniony został pre- cyganerii, ale także zwykłych mieszkańców stiżową Nagrodą Księcia Asturii. José Igna- Montmartre, często pochodzących z margicio Landaluce, mer miasta Algeciras, z któ- nesu społecznego: tancerek i prostytutek, uliczrego pochodził Paco, powiedział: “Jego nych handlarzy, żebraków, pijaków i złodziei. śmierć to nieodwracalna strata dla świata kulZ LITERATURY ŻYDOWSKIEJ tury i dla Andaluzji”.

24 marca podczas Targów Książki dla DziePOLSKA – INDIE ci i Młodzieży w Bolonii polska graficzka Ur60 lat temu Polska i Indie nawiązały sto- szula Palusińska odbierze BolognaRagazzi sunki dyplomatyczne. Z okazji tej rocznicy Award za najpiękniejsze ilustracje, które stwoPolska była honorowym gościem 41. Między- rzyła do książki Majn Alef Bejs. Książka jest narodowych Targów Książki w Delhi. Miesz- zbiorem wierszyków i rymowanek prezentukańcy Delhi mieli okazję spotkać się z Olgą jących alfabet żydowski, opisuje także żydowTokarczuk, Jackiem Dehnelem, Michałem Ru- skie tradycje kulturalne i religijne. Majn Alef sinkiem i Joanną Bator oraz uczestniczyć w Bejs otrzymują za darmo dzieci żydowskie warsztatach poświęconych polskiej szkole w całej Polsce. Natomiast 81-letni Otto Dov reportażu prowadzonych przez Wojciecha Ja- Kulka, emerytowany profesor historii, który gielskiego. Zaprezentowano cztery książki jako dziecko trafił z getta w Terezínie do oboprzełożone na język hindi: Opowieści gali- zu w Oświęcimiu, zdobył prestiżową Jewish cyjskie Stasiuka, Szafę Tokarczuk, Małego Quarterly-Wingate Prize za zbiór wspoChopina Rusinka i Szachinszacha Kapuściń- mnień zatytułowany Landscapes of the Meskiego. Każdego roku w Indiach pojawia się tropolis of Death. Wręczając nagrodę w Lonok. 90 tysięcy nowych książek w 18 językach. dynie przewodnicząca jury Rachel Lasserson powiedziała: “To najlepsza książka o OświęDUCH MONTMARTRE cimu od czasów Primo Leviego”.

Do czerwca we frankfurckiej Schirn KunGOYA, CEZAR I LEW sthalle oglądać można wystawę zatytułowaną Esprit Montmartre. Bohema paryska na Filmową Nagrodę Goya za najlepszy film początku XX wieku. W połowie XIX wieku i reżyserię odebrał w Madrycie David TruMontmartre, dzielnica tanich barów, kafejek, eba, twórca komedii Living is Easy with Ey-

LEGENDA FLAMENCO

es Closed. Grający główną rolę Javier Cámara uznany został za najlepszego aktora. Oparty na prawdziwych wydarzeniach film opowiada historię nauczyciela języka angielskiego, który puszcza swoim uczniom piosenki zespołu The Beatles, a kiedy dowiaduje się, że John Lennon kręci w Almeríi komedię wojenną, przemierza całą Hiszpanię w nadziei na spotkanie ze słynnym piosenkarzem. Natomiast Czeski Lew za najlepszy obraz trafił do rąk Agnieszki Holland, twórczyni dramatu Gorejący krzew. Film ukazuje tragiczną historię czeskiego studenta Jana Palacha, który w 1969 roku podpalił się w Pradze na znak protestu przeciw inwazji na Czechosłowację i walkę jego rodziny z komunistycznym reżimem, który postanowił zdyskredytować jego czyn. Z kolei francuska Akademia Sztuki i Techniki Filmowej przyznała Cezara Romanowi Polańskiemu za reżyserię Wenus w futrze. Statuetkę Cezara za najlepszy film przyjął Guillaume Gallienne, twórca autobiograficznej komedii Me, Myself and Mum, w której zagrał zarówno siebie, jak i swoją matkę.

CIAŁO JAKO DZIEŁO SZTUKI Do końca maja w Muzeum Sztuki w Tel Awiwie potrwa wystawa dzieł Aliny Szapocznikow zatytułowana Body Parts. Artystka przeżyła getto i obozy koncentracyjne. Po wojnie studiowała w Pradze i Paryżu, ale ciężka choroba zmusiła ją do powrotu do Polski. W 1963 roku zamieszkała we Francji. Zmarła dziesięć lat później. Początkowo tworzyła rzeźby figuralne, później w swojej twórczości wykorzystywała tworzywa sztuczne wykonując odlewy własnego ciała. W Tel Awiwie wystawiono 65 rzeźb artystki, w tym dzieła pochodzące z serii Fetysz, Zielnik i Pamiątki.

OPRAC. MAŁGORZATA MARKOFF

STATE THEATRE, NJ statetheatrenj.org 15 Livingston Ave., New Brunswick, NJ 16 III Rhythm in the Night – The Irish Dance Spectacular; godz. 3:00 ppoł.

23 III Eric Wyrick (skrzypce) wystąpi jako solista New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Gerarda Schwarza; w programie utwory: Goldmarka, Straussa, Szostakowicza; godz. 3:00 ppoł.

28 III Koncert zespołu Bowfire, grającego różnorodną muzykę – od jazzu do klasyki, od bluegrass do celtyckich rytmów i rocka; godz. 8:00 wiecz.

MUSEUM OF MODERN ART (MoMA) moma.org 11 W 53 St., NY 8 III Gauguin: Metamorphoses – prezentacja ok. 150 prac artysty, w tym 120 rysunków, a także obrazów i rzeźb (do 8 czerwca) 15 III Robert Heinecken: Object Matter – pierwsza retrospektywa artysty, który nazywał siebie parafotografem, od jego śmierci w 2006 r. (do 7 września)

The Armory Arts Week Piers 92 i 94, 12 Ave.-55 St.

prezentacja sztuki XX i XXI wieku z całego świata; godz. 12:00 wpoł.-7:00 wiecz.

5-9 III

NEW YORK PHILHARMONIC nyphil.org Avery Fisher Hall; 10 Lincoln Center Plaza, NY

Gilbert Conducts Nielsen – Nowojorscy Filharmonicy wykonają 6 symfonii i 3 koncerty Carla Nielsena; godz. (w zależności od dnia) 7:30 wiecz. – 12-13 marca; godz. 2:00 ppoł. – 14 marca; godz. 8:00 wiecz.

20-25 III Ravel and Gershwin – dyryguje pianista Jef freyKahane; w programie utwory: Ravela, Weilla, Gershwina; godz. (w zależności od dnia) 7:30 wiecz. – 20, 25 marca; godz. 8:00 wiecz. – 21, 22 marca 12-15 III

Miesi´czny dodatek kulturalny nowego dziennika

www.dziennik.com/przeglad-polski Redaguje: Jolanta Wysocka jw@dziennik.com