Nowy Dziennik 2014/09/05 Przegląd Polski

DODATEK

KULTURALNY

nowego dziennika

WRZESIEŃ 2014

ZDJĘCIA: ARCHIWUM M. RYCZKA

MIESIĘCZNY

Liberation

Secret Window

Marcin Ryczek podkreśla, że ideą, która przyświeca jego twórczości, jest minimum formy i maksimum treści

A Man Feeding Swans in the Snow

Do 11 września br. trwać będzie wystawa fotografików z całego świata w prestiżowej Agora Gallery w Nowym Jorku, na której jedynym przedstawicielem z Polski jest Marcin Ryczek, nagrodzony w międzynarodowym konkursie fotograficznym Chelsea International Fine Art Competition. Prezentuje on swoje prace z serii minimalistyczno-symbolicznej, wśród których znajduje się słynna fotografia A Man Feeding Swans in the Snow, zdobywczyni licznych nagród na konkursach za granicą, a także przyjęta do prestiżowej kolekcji Bibliotheque Nationale de France.

Ambiwalencja życia i prozy Zygmunta Haupta Aleksandra Francuz

Nasza ojczyzna-polszczyzna 500 felietonów Krystyny S. Olszer

O książce Łukasza Ksyty Major Hubal. Historia prawdziwa Aleksandra Ziółkowska-Boehm

Konno do opery, czyli księżniczka La Poni 2 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

WRZESIEŃ 2014

Z Eleną Poniatowską Amor – meksykańską pisarką i intelektualistką, o jej arystokratycznym pochodzeniu, związkach z Polską oraz roli kobiet w jej życiu i pracy twórczej – rozmawia Piotr Piwowarczyk

Co za koszmar! Jako dziewczynka dostałam od rówieśników za swoje przez te egzotycznie brzmiące imiona i nazwisko (śmiech).

Najłagodniejsze z nich to “Elena, która jedzie na koniku pony na przedstawienie do opery, czyli Poni-a-Toska”. Zadawałam sobie wtedy pytanie – czy ja nie mogłabym się nazywać normalnie, jak wszystkie inne dzieci, np.

Elena Rodriguez?

Moja rodzina we Francji – kuzyni i kuzynki, m.in. Michel Poniatowski (minister spraw wewnętrznych w rządzie Valery’ego Giscarda d’Estaign – przyp. PP) – zdaje się przykładać więcej wagi do książęcego tytułu niż ja.

Z mojego meksykańskiego paszportu usunęłam wszystkie te dziwne imiona i zostawiłam zwyczajne “Elena Poniatowska”.

Nasza rodzina nie wywodzi się od króla Stanisława Augusta, który nie miał potomków, ale z linii księcia Józefa Poniatowskiego – jego brata i napoleońskiego marszałka. W pokoleniu mego ojca Jana było jeszcze trzech braci o polsko brzmiących imionach – Stanislau, Andre i Casimir. Pamiętam z dzieciństwa, że dziadkowie mieli w Paryżu piękny dom nad Sekwaną i byli bardzo aktywni w środowisku francuskiej Polonii. Opowiadano mi, że gościem w ich rezydencji często bywał Ignacy Jan Paderewski oraz młody wirtuoz fortepianu Artur Rubinstein, który dawał tam koncerty. Jako dziewczynkę, w dni polskich świąt narodowych, ubierano mnie w sukienki, na których wyhaftowany był biały orzeł w koronie, a na głowę wkładano mi wianek z kwiatów.

Miłość do Polski była w tym domu naprawdę imponująca. Mój ulubiony kuzyn Marie Andre, który jako jedyny z młodego pokolenia Poniatowskich mówił płynnie po polsku, wyjechał przed wojną do ojczyzny przodków, gdzie później zginął jako żołnierz kampanii wrześniowej. Dziadek w swojej autobiografii zatytułowanej Między stuleciami pisze zresztą o swoich silnych związkach emocjonalnych z daleką Polską. Ja pewnie też w jakiś sposób je odczuwałam, bo kiedy spytano mnie kiedyś, dlaczego mam tak białe włosy i niebieskie oczy, rezolutnie odpowiedziałam – ponieważ, jak dorosnę, zostanę królową Polski!

ZDJĘCIE: PIOTR PIWOWARCZYK

Przed naszym spotkaniem poprosiłem moich meksykańskich znajomych, aby wymienili 3 osoby kojarzące się im z Polską. W odpowiedzi usłyszałem – Juan Pablo (papież Jan Paweł II), Lec Valeza i... Elena Poniatowska. A właściwie księżniczka Hélene Elizabeth Louise Amélie Paula Dolores Poniatowska Amor.

Elena Poniatowska (ur. 1932 r. w Paryżu) – jedna z najwybitniejszych współczesnych pisarek i eseistek meksykańskich, nazywana “intelektualną królową Meksyku”. Autorka 40 powieści i ponad 10 tysięcy wywiadów przeprowadzonych dla dziennika Novedades, gdzie przez 30 lat pracowała jako dziennikarka. Jej najsłynniejsza powieść La noche de Tlatelolco, znana poza Meksykiem pod tytułem Masacre in Mexico (z przedmową Octavia Paza), jest wstrząsającą reporterską kroniką tragicznych wydarzeń z 2 października 1968 roku, kiedy śmierć poniosło kilkudziesięciu studentów, brutalnie zaatakowanych przez policję i wojsko. Poniatowska, nagrodzona za tę książkę w 1971 roku prestiżową Premio Xavier Villaurrutia, odmówiła jej przyjęcia z rąk współodpowiedzialnego za tę zbrodnię prezydenta Echevarry. Często, ze względu na swoje lewicowe poglądy, określana przez swoich przeciwników mianem “czerwonej księżniczki”. W 2006 roku włączyła się aktywnie w kampanię prezydencką Andresa Manuela Lopeza Obradora z Partii Rewolucyjno-Demokratycznej (PRD), który po przegranych wyborach przez kilka miesięcy kontestował ich rezultat i stanął na czele ruchu obywatelskiego nieposłuszeństwa przeciw rządowi prezydenta Calderona. W przyszłorocznych wyborach prezydenckich Elena Poniatowska zamierza również wesprzeć czynnie jego kandydaturę. La Poni – jak ją nazywają pieszczotliwie w ojczyźnie – jest doktorem honoris causa kilkunastu uczelni w Meksyku i za granicą oraz laureatką wielu nagród literackich. W 2012 roku jej kandydatura do najbardziej prestiżowej po literackim Noblu nagrody Neustadt Literary Prize for Literature przegrała w konkurencji z kanadyjsko-indyjskim pisarzem Rohintonem Mistry. W 2013 roku została laureatką Premio Cervantes – “hiszpańskiego Nobla” – najwyższej nagrody literackiej kultury hiszpańskojęzycznej.

poprzedniego stulecia, z bogactwa arystokratycznej polskiej familii nie pozostało już wiele. Rodzinny majątek pochodził raczej z posagu mojej babci Elizabeth Sperry Crocker, która była dziedziczką amerykańskiej fortuny kolejowej. Moja matka, również wywodząca się z kręgów meksykańskiej arystokracji, zmuszonej po obaleniu prezydenta Porfirio Diaza do ucieczki za granicę, “odkryła” swoje meksykańskie korzenie dopiero po wybuchu wojny. Po przegranej kampanii wojennej 1940 roku przenieśliśmy się z rodziną ojca na południe Francji. Tam też zapadła decyzja o naszym wyjeździe do Meksyku. Miał on mieć charakter tymczasowy – we Francji pozostał mój ojciec Jan, który walczył w armii de GaulCzy dorastała pani w warunkach przynależ- le’a, gdzie wykazał się wielkim męstwem, za nych potomkom polskiej rodziny królewskiej? co zresztą otrzymał później najwyższe franDom dziadków, z perspektywy kilkuletniej cuskie odznaczenia. Kiedy ojciec – przed wojdziewczynki, na pewno był bardzo dostatni, ną dyrektor międzynarodowego koncernu ITT ale kiedy ja przyszłam na świat w 30. latach – dołączył do nas w kilka lat po zakończeniu

wojny, rodzice zdecydowali na stałe osiąść w jako recepcjonistka. Wszystkie te pomysły na Meksyku, który stał się naszą nową ojczyzną. biznes kończyły się jednak tragicznie, bo jako potomek polskich arystokratów nie miał Jakie wrażenie na dziewczynce z Francji zro- wrodzonej żyłki do interesów. Za to pięknie grał na fortepianie i komponował. (śmiech) biła tak wielka zmiana kulturowa?

Po urodzinach mojego młodszego brata JaJeśli chodzi o nasz styl życia, to nie odczuna rodzice zdecydowali się wysłać mnie i mołam jakiejś drastycznej zmiany.

Do Mexico City trafiliśmy w 1942 roku ja- ją siostrę Kitzię do Filadelfii, gdzie otrzymako ludzie uprzywilejowani, gdyż rodzina mo- łam z rąk sióstr zakonnych edukację przynajej matki, która zdążyła wrócić do ojczyzny leżną dziewczynce z wyższych sfer, której żyprzed wojną, odzyskała część majątku skonfi- ciowym celem jest wyjść dobrze za mąż i uroskowanego podczas rewolucji. Babcia – która dzić kolejnych potomków książęcej dynastii. była ekscentryczką i karmiła codziennie na werandzie swojej posiadłości dziesiątki bezpańEfektem tych amerykańskich doświadczeń byskich psów, mieszkała w obszernym domu, w ła powieść “Lilus Kikus”, którą debiutowała którym na nasz przyjazd czekały specjalnie urząpani w wieku zaledwie 20 lat... dzone sypialnie, pełne ogromnych lalek.

Tak, ale zanim napisałam tę książkę, zaczęMój ojciec po przyjeździe do Meksyku sta- łam pracować jako dziennikarka w gazecie rał się rozkręcić różnorakie interesy – m.in. Excelsior. otworzył francuską restaurację, a potem laPo skończeniu szkoły u sióstr w Filadelfii boratorium Linsa, gdzie pracowałam krótko rodzice zdecydowali, z przyczyn finansowych,

WRZESIEŃ 2014 że nie będę kontynuować nauki w USA. Tak więc wymyśliłam sobie, że zostanę reporterką, co w tamtych czasach było pomysłem szalonym, jako że zawód ten był całkowicie zarezerwowany dla mężczyzn.

Swój pierwszy wywiad, bez żadnego przygotowania i wykształcenia w tym kierunku, przeprowadziłam z nowym amerykańskim ambasadorem w Meksyku, którego poznałam na przyjęciu. Zadałam mu pytania, które były tak naiwne i głupie, iż jestem pewna, że żaden normalny dziennikarz nie odważyłby się rozmawiać w ten sposób z dostojnikiem obcego państwa. Wywiad-kuriozum jednak opublikowano i poproszono o następny. W ciągu następnego roku przeprowadziłam ich 365 – po jednym każdego dnia. Pamiętam, jak raz wysłano mnie do Senatu, gdzie tego dnia wizytę składał prezydent Meksyku. Zaanonsowany z wielką pompą i bizantyjskim ceremoniałem (Apoteosica multitud recibio con los brazos abiertos al Presidente de la Republica de Mexico) “zmęczony” prezydent wchodząc do auli posiedzeń o mało nie upadł na twarz, co ja skrupulatnie zanotowałam i opisałam w swojej relacji. W Meksyku nigdy nie pisano w ten sposób o dostojnikach państwowych i myślę, że tylko ze względu na mój młody wiek nie wyrzucili mnie na bruk. Potem przeszłam do konkurencyjnych Novedades, gdzie przez kolejne 30 lat przeprowadziłam ponad 10 tysięcy wywiadów.

Mój literacki debiut – Lilus Kikus – był cienką książeczką, wydaną w nakładzie 500 egzemplarzy i, ku mojemu zaskoczeniu, bardzo dobrze przyjętą przez krytykę. W tych czasach nie było wiele kobiecych debiutów w meksykańskiej literaturze i wszyscy byli zaskoczeni powieścią młodej dziennikarki, znanej ze swoich szalonych wywiadów w Excelsiorze. Pamiętam, jak sama kolorowałam na okładce każdego egzemplarza małe grzybki, aby potem rozdawać je znajomym i rodzinie.

Pani pisarstwo zaliczane jest do nurtu feministycznego. Podejmując w swoich powieściach tematy społeczno-obyczajowe meksykańskiej rzeczywistości bohaterkami pani książek biograficznych i beletrystyki są zazwyczaj silne kobiety – jak sławna włoska fotografka-komunistka Tina Modotti czy bohaterka pani ostatniej powieści, surrealistyczna malarka Leonora Carrington. Czy jest to wpływ silnych kobiet w pani rodzinie, czy świadomy sprzeciw wobec dominującej w społeczeństwie meksykańskim kultury “machismo”?

Rzeczywiście w moim życiu kobiety odegrały znaczącą rolę. Pierwsza z nich to Magdalena Castillo, która była moją nianią i z którą do dziś łączy mnie wielka przyjaźń. Zaraz po przyjeździe do Meksyku ktoś mi powiedział, że kiedy nauczymy się w szkole pisać

DODATEK KULTURALNY nowego i czytać po hiszpańsku, powinniśmy przekazać tę umiejętność jednemu z Meksykanów, pracujących w naszym domu. W ten sposób Magda została moją uczennicą. Byłam okropną nauczycielką i wymagałam od niej zbyt dużo, kiedy ona musiała wykonywać swoje obowiązki. Magda w rewanżu opowiadała mi o swoim dzieciństwie – o tym, jak nie miała żadnych butów, jak pracowała w polu, jak się modliła o lepsze życie. Niewiele starsza ode mnie, miała wspaniałe poczucie humoru i została moją towarzyszką zabaw, uczestnicząc w lekcjach śpiewu, tańca, baletu i wszystkich tych niepotrzebnych nikomu umiejętności, wymaganych od panienki z dobrego domu. Pamiętam, że kiedy raz wróciłam wcześniej ze szkoły, zastałam ją przy fortepianie, grającą prostą melodię, którą podsłuchała podczas moich lekcji. Wtedy po raz pierwszy pomyślałam, jaka to niesprawiedliwość, że my mamy wszystko, a ona nic. Magda była moją pierwszą nauczycielką Meksyku.

dziennika

rzenie z jej życia wywarło na mnie jednak duże wrażenie. 29 września 1985 roku, kiedy Mexico City nawiedziło silne trzęsienie ziemi, Pita wydała w swoim domu przyjęcie. Goście – pisarze i intelektualiści – wpadli w panikę, a żona Octavia Paza – Elena Garro – w napadzie histerii próbowała wyskoczyć przez balkon. Starsza pani jako jedyna z całego towarzystwa zachowała trzeźwość umysłu, wydawała polecenia i uspokoiła atmosferę na tyle, że nikt z jej gości nie ucierpiał w czasie kataklizmu, który pochłonął tysiące ofiar. Bardzo mi wtedy zaimponowała.

Przegląd Polski

3

Czy miała pani okazję w swojej karierze dziennikarki i pisarki poznać innych polskich pisarzy i intelektualistów?

Ryszarda Kapuścińskiego poznałam przez jego przyjaciela Luisa Juareza, który zawsze się nim opiekował, gdy ten przyjeżdżał do Meksyku. Był już wtedy dość znanym dziennikarzem, ale nie tak sławnym jak dzisiaj. Była to raczej przelotna znajomość – myślę, że Kapuściński, zagłębiony w sprawy społeczno-polityczne Ameryki Centralnej, nie był zbyt zainteresowany moją osobą i tym, o czym piszę.

Potem spotkaliśmy się jeszcze w Nowym Jorku, a ostatni raz – na dwa lata przed jego śmierW 1965 roku odbyła pani swoją pierwszą i cią – tu, w Meksyku. Cenię sobie jego twórjak dotychczas jedyną podróż do Polski. W czość pisarską i mam w swojej bibliotece swojej korespondencji z tej wyprawy napi- wszystkie jego książki przetłumaczone z polsała pani: “(to co zobaczyłam) podważyło mo- skiego na języki obce.

Bardzo w pamięć zapadła mi znajomość z je moralne poczucie sprawiedliwości i ogólnie utwierdziło w przekonaniu o absurdzie ży- żoną polskiego ambasadora w Meksyku Irecia w tym systemie”. Jak młoda meksykań- ną Majchrzak, którą poznałam na imprezach ska pisarka postrzegała rzeczywistość okre- kulturalnych – z udziałem takich meksykańskich lewicowych antropologów, jak Alberto su polskiej “małej stabilizacji”?

Powiedziała pani kiedyś, że Josephina BorDo Polski pojechałam wraz ze swoją mat- Beltran czy Salomon Nahmad – organizowages – protoplastka Jesusy Parancales, boha- ką jesienią 1965 roku. Choć od kilkunastu lat nych w latach 70. przez ambasadę Polski w terki powieści “Hasta no verte, Jesus mio” – pracowałam jako reporterka dziennika Nove- Meksyku. Irena, po zakończeniu przez męża zrobiła dla pani więcej w życiu niż jakikol- dades, byłam wtedy jeszcze początkującą pi- misji dyplomatycznej, zdecydowała się powrówiek inny człowiek. Czego niepiśmienna sarką, z dorobkiem jednej książki dotykają- cić do Meksyku, aby poświęcić się badaniom meksykańska praczka mogła nauczyć sław- cej problemów współczesnego społeczeństwa nad systemem edukacji dzieci potomków ną już w tym czasie dziennikarkę i pisarkę? meksykańskiego zatytułowanej Todo empozo przedkolumbijskich ludów – Azteków, OlmeDziś, z perspektywy czasu, myślę, że to en Domingo (Wszystko zaczyna się w niedzie- ków czy Zapoteków. Współpracowała z Justwierdzenie nie jest w porządku wobec mo- lę). Myślę, że nie byłam jeszcze dostatecznie liettą Campos – znaną meksykańską pisarką jej matki, która była i pozostanie najważniej- wyczulona na sprawy społeczne, aby doko- i żoną gubernatora stanu Tabasco – na której szą w moim życiu kobietą. Ale Jesusa dała mi nywać jakichś głębszych analiz socjologicz- prośbę podjęła się opracowania projektu rew prezencie Meksyk, którego nie znałam. By- no-politycznych. Pamiętam, że podczas tej wi- formy szkolnictwa w tym stanie. Efektem jej ła tak odważna i na swój sposób dostojna, że zyty byłam bardzo zdziwiona faktem, że lu- badań było odkrycie nowego sposobu nauki zawdzięczam jej ogromnie dużo jako człowiek dzie zaczynali pić alkohol bardzo wcześnie z czytania – tzw. metody odimiennej, która z i jako pisarka. To ona opowiedziała mi o mek- rana. Mnie samej proponowano na przywita- powodzeniem została wprowadzona w wiejsykańskiej rewolucji, systemowej niesprawie- nie ciasto czekoladowe zakrapiane wódką. Ja- skich szkołach i pomogła dzieciom dwujęzyczdliwości społecznej, nauczyła patrzeć na rze- ko grzeczna dziewczynka, nauczona od dziec- nym, posługującym się na co dzień głównie czywistość tak, jak widzą ją miliony osób w ka uprzejmości, nie śmiałam oczywiście od- językiem swojego plemienia, w nauce czytatym kraju. Żałuję, że nie uparłam się, aby przed mówić gospodarzom i, ku zgorszeniu mojej nia po hiszpańsku. Zapamiętałam ją jako wspaniałego, skromnego człowieka, który poświęśmiercią zabrać ją na siłę do jej rodzinnego matki, piłam od rana razem z nimi!

Podczas pobytu w Polsce przeprowadziłam cił swoje życie naukowe meksykańskiej biestanu Oaxaca. Zawsze wymawiała się pracą i brakiem czasu. Mam z tego powodu wyrzu- wywiady z wieloma osobami z życia politycz- docie, i nigdy nie zapomnę jej pięknej, nego i kulturalnego – pamiętam nazwiska Cy- uśmiechniętej twarzy, która z każdym rokiem ty sumienia. rankiewicza, Brandysa i Iwaszkiewicza. W pa- nabierała większego dostojeństwa. Zresztą myA pani słynna ciotka – skandalistka i poetka mięć zapadły mi również niezwykle oryginal- ślę, że nasze podobieństwo fizyczne – obyne prace polskiej szkoły plakatu. Zaproszono dwie jesteśmy dość miernej postury – zbliżyLupita Amor?

Nie miałam z nią nigdy poczucia szczegól- mnie też na jakiś festiwal filmowy, gdzie po- ło nas do siebie jeszcze bardziej. Wiadomość nej bliskości – ani rodzinnej, ani literackiej. znałam Andrzeja Wajdę – reżysera filmu Ka- o jej śmierci w lutym 2013 roku przyjęłam z Była bardzo miłą i czarująca osobą, zawsze nał, który jest dla mnie arcydziełem świato- wielkim smutkiem.

Uwielbiam Szymborską, choć nigdy nie miaotoczoną sławnymi ludźmi, m.in. pozowała wej kinematografii. Podróżując po Polsce bydo obrazów Diego Riviery (meksykański ma- łam pod wrażeniem odbudowy zniszczonego łam okazji osobiście jej poznać. Jej poezja tralarz i muralista, mąż Fridy Khalo – przyp. PP). wojną kraju i bardzo wzruszyła mnie historia, fia prosto w moje serce. Napisałam nawet kieJej reputacja jako infant terrible naszej rodzi- że pierwszym sklepem otwartym w ruinach dyś wstęp do wydania jej wierszy, ale myślę, ny, jej szaleństwa i ekscesy obyczajowe – wy- zniszczonej Warszawy była kwiaciarnia. że nie jest to dobry tekst – powstał za szybko, stępy w telewizji w obnażonymi piersiami, spa- Wspominam też epizod, kiedy to chciałyśmy na zamówienie i nie jestem z niego zadowolocery nago po głównej ulicy Mexico City – Pa- z matką zwiedzić pałac w Łazienkach, ale po- na. Marzy mi się, aby kiedyś pojechać do Polseo de la Reforma – i niezliczone romanse znie- nieważ był to poniedziałek, muzeum było za- ski i zobaczyć miejsca związane z jej życiem. chęciły mnie do niej na tyle skutecznie, że ni- mknięte. Gdy nasz opiekun powiedział praMiejmy nadzieję, że marzenie to wkrótce bęgdy nie miałyśmy okazji się zaprzyjaźnić. My- cownikowi, że jesteśmy Poniatowskie – drzwi dzie mogło się spełnić p ślę, że naprawdę była wariatką. Jedno wyda- pałacu stanęły przed nami otworem.

4 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Ma jo ra Hu ba la hi sto ria praw dzi wa

WRZESIEŃ 2014

ALEKSANDRA ZIÓŁKOWSKA-BOEHM

Cenię historyczne książki na temat człowieka i ziemi. Żołnierz broniący ziemi rodzinnej, jego poświęcenie i odwaga oczekują słowa pochwalnego.

Wodzowie, mężowie stanu, ich błędy, blaski i upadki są przedmiotem zmiennych ocen i opinii.

W maju 2014 na rynku księgarskim ukazała się monografia pióra młodego historyka Łukasza Ksyty zatytułowana: Major Hubal. Historia prawdziwa. Książkę w pięknej szacie graficznej wydało warszawskie wydawnictwo Iskry. Autor jest znawcą tematu, założycielem strony internetowej poświęconej Hubalowi i jego żołnierzom (www.majorhubal.pl), autorem artykułów (Przegląd Polski drukował jego teksty: Jak powstał oddział Hubala, 13.11.2009, i Ostatni szwoleżer, 15.10.2010).

Postać majora Hubala, Henryka Dobrzańskiego, od lat wzbudza wiele dyskusji i nieraz kontrowersji. Pojawiały się artykuły i opracowania, i wiele opowieści. Między innymi o koniach – Dobrzański, przedwojenny jeździec i miłośnik koni, zdobył wiele nagród w konkursach hippicznych w Bielsku, Piotrkowie, Nicei, Warszawie, Aldershot, Amsterdamie. W Londynie wygrał Puchar Narodów.

Melchior Wańkowicz, autor popularnej książki Hubalczycy, dzięki której mit Hubala został rozpowszechniony i utrwalony (po wojnie we Włoszech dzieje oddziału opowiedział pisarzowi żołnierz od Hubala – Roman Rodziewicz), napisał, że Hubal-Dobrzański snuł początkowo plany, by ze swoim oddziałem przemknąć się na Węgry, ale zdecydował się odbić stadninę hrabiego Zamoyskiego w Janowie. Jak Wańkowicz pisze malowniczo: “I tak oto się stało, że – przez pasję koniarza – wdał się w pierwszą utarczkę z Niemcami, z którymi nie zamierzał walczyć, chcąc przemknąć się ku granicy węgierskiej.

Zresztą – nie była to żadna utarczka. Pludry pierzchły. Ułani przebiegli przez ich puste kwatery, w których piętrzyły się porzucone płaszcze i tornistry, i wpadli do stajen. W ciemności powitały ich nozdrza nieufne, prychliwe”.[1] Łukasz Ksyta w swojej książce cytuje liczne dokumenty, relacje na temat Hubala. Wielki to atut książki. Na przykład generał Witolf Nowina-Sawicki, który poznał Dobrzańskiego w legionach na froncie wołyńskim w 1915 roku, po latach dał taką jego charakterystykę: “Prezentował się zawsze świetnie, zdrowy, wysportowany, przystojny, kipiał energią, inicjatywą, odważny do zuchwalstwa. Towarzyski, lubiący się zabawić, przyjaźnił się trudno.

Jego jasne, drwiąco uśmiechnięte oczy patrzyły krytycznie, a szorstki ton i swoisty słownik nie jednały mu pokojowych zwierzchników.

Bardzo wymagający, ale i bardzo dbający o podwładnych. Miał ich całkowite oddanie, a w akcji chętne i ofiarne wykonanie rozkazu.

Jego rozkazy były krótkie, jasne jak cięcie szabli. Pistolet! Pod szorstką pokrywą, nawet w rozmowach towarzyskich była nutka rozkazu”.

Ksyta nie rozwija w książce wątków osobistych, ale np. odnotowuje, że w małżeństwie Henryka Dobrzańskiego z Zofią z Zakrzeńskich nastał kryzys, który doprowadził w 1937 roku do rozstania. Gdy wybuchła wojna, żona z 7-letnią córeczką Krystyną schroniła się w ma-

Łukasz Ksyta, Major Hubal.

Historia prawdziwa, Iskry, 2014, s. 400 Książka do nabycia w EK Polish Bookstore Tel. (201) 355 7496 cena 27 dol.

z Polski przez Wyrwę. Po jego śmierci przejął go syn Tadeusz Wyrwa ps. “Orlik”, mieszkający w Paryżu, autor wielu książek historycznych, profesor uniwersytetu. Próby odzyskania dziennika czynione przez Klub Hubalczyków nie przyniosły rezultatu. Ostatecznie w 2007 roku resztki dziennika, w opłakanym stanie, znalazły się w Muzeum Armii Krajowej w Krakowie.

Poruszające są fragmenty książki Łukasza Ksyty poświęcone reperkusjom niemieckim. Po nieudanych próbach zlikwidowania oddziału Hubala Niemcy przystąpili do przeczesywania lasów na północ od rzeki Czarnej. Mężczyzn mordowano, wsie palono. Wśród spalonych były Gałki, Szałas Stary, Huciska, Skłoby. “W trakcie kilkudniowej akcji pacyfikacyjnej – pisze Łukasz Ksyta – dowodzonej przez SS Krugera wymordowano 711 osób. Cała akcja objęła 31 wsi, wśród których znalazły się również miejscowości, gdzie oddział mjr. Hubala nigdy nie stacjonował”.

Jest w książce zacytowany list podpisany przez Henryka Ossowskiego, “Dołęgę”, i Marka Szymańskiego, “Sępa”: Komunikat o śmierci Hubala. Z dnia 4.5.1940 roku. Oto fragment: “Zginął człowiek, który swej przysięgi żołnierskiej nie złamał. Honoru polskiego żołnierza nie splamił. Zostaliśmy my, tracąc w Nim przyjaciela, ojca, a przede wszystkim w całym słowa tego znaczeniu dowódcę. Zostaliśmy my, by Jego ideę kontynuować. By, jak nas uczył, przetrwać do końca, bez względu na to, czy tym końcem będzie wolność Polski, czy też śmierć ostatniego z nas”.

Według danych, przez szeregi Oddziału Wydzielonego WP przeszło około 600 żołnierzy i oficerów. Po odejściu z oddziału większość z nich zasiliła szeregi ZWZ, głównie okręg łódzki. Wielu zostało aresztowanych przez Niemców i wywiezionych do obozów koncentracyjnych, głównie do Auschwitz-Birkenau.

W swojej książce Dwór w Kraśnicy i Hubalowy Demon piszę, jak od pierwszych dni września dwór koło Opoczna służył wszelką pomocą wycofującym się oddziałom polskim.

W te strony trafił też ze swymi partyzantami major Henryk Dobrzański. Hubal po stracie konia “Hetmańskiego” otrzymał od dziedziczki Anny Bąkowskiej “Demona”, który doczekał się swojej osobnej legendy. Jak wspomina Ewa Bąkowska, córka właścicieli Kraśnicy, rodzice jej znali osobiście Henryka Dobrzańskiego – jako jeźdźca olimpijczyka i kuzyna sąsiadów, państwa Drużbackich z majątku Zameczek. W samym dworze nigdy nie był, bo jak powiedziała: “Hubal nie chodził po majątkach i dworach, aby nie narażać ludzi”. Oddział Hubala Anna Bąkowska regularnie zaopatrywała w żywność. Szczególnie starannie zadbano o partyzantów na Wigilię 1939 roku i przygotowano całą wieczerzę. Jedzenie podwieziono wozem do leśniczego Wróblewskiego w Dębie, który je dostarczył na kwaterę żołnierzom Hubala.

Obecnie młody dyrektor Muzeum Regionalnego w Opocznie Tomasz Łuczkowski organizuje każdego roku odtworzenie Wigilii Hubalowej. Są sanie, są w mundurach żołnierze.

Jest to uroczystość, w której bierze udział ludność okolic Opoczna. Dla nich Hubal jest wciąż żywą legendą. p

Jak podsumowuje autor książki: “W okresie jątku rodziców. W czasie wojny wyszła za mąż po raz drugi. Autor książki wspomina, że po istnienia oddziału przeprowadzono 33 akcje zbrojwyjeździe żony Dobrzański stał się tematem ne, w tym 4, do których użyto całości oddziału, skandalu towarzyskiego w związku z roman- 5 potyczek i 24 starcia. Poniesione straty w lusem z hr. Natalią Czapską, mężatką, ale nie dziach były kilkakrotnie mniejsze od strat po stronie niemieckiej, choć do zwalczania oddziału rozpisuje się na ten temat.

Ważną informacją, nieznaną powszechnie, jest Niemcy użyli nieporównywalnie większych sił. to, że miesiąc przed wybuchem wojny major Działalność oddziału mjr. Hubala należy zaliczyć Henryk Dobrzański został usunięty z wojska ze do wyjątkowych w polskim ruchu oporu. Miastanowiska dowódcy szwadronu zapasowego ła ona ogromne znaczenie moralne i polityczne. w Wołkowysku, co potwierdzają dokumenty ze Wpłynęła pozytywnie na proces kształtowania zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego. się w społeczeństwie świadomości, iż walkę naBył więc cywilem, mundur założył ponownie leży kontynuować. Przyczyniła się w istotny spojuż we wrześniu 1939 roku, gdy wybuchła woj- sób do przełamania nastrojów apatii i bierności.

Działania oddziału były jawną i skuteczną dena. I już go nie zdjął. monstracją patriotyczną, któAdam Papee, brat ra wywarła duży wpływ na szwagra majora HuDziałalność oddziału mjr. Hubala rozwój działalności konspibala, pisał o swoim należy zaliczyć do wyjątkowych racyjnej nie tylko na Kielecspotkaniu z Hubalem czyźnie”. w Warszawie. Był w polskim ruchu oporu.

Interesujący jest rozdział grudzień 1939 roku, Miała ona ogromne znaczenie Działalność oddziału majoHubal przyjechał w moralne i polityczne. ra Hubala w świetle dziencywilnym ubraniu, nika bojowego. Dziennik ten aby spotkać się z geprowadził adiutant majora nerałem Tokarzewskim. Papee powiedział mu, że społeczeństwo Henryk Ossowski i jest to jedyny dokument opijeszcze nie wie, jak będzie wyglądać okupacja. sujący na bieżąco dzień po dniu działalność OdWedług jego słów Hubal stwierdził: “Nie chcę działu Wydzielonego WP. Losy dziennika są opoz siebie robić bohatera, ale nie mam innego wyj- wieścią samą w sobie. Zachowały się jedynie ścia, jak tylko walkę, i to mój obowiązek jako 24 kartki (48 stron), obejmujące okres pomiężołnierza, który przysiągł, że munduru nie zdej- dzy początkiem marca 1940 roku a 8 kwietnia, mie. Liczę, że do wiosny przetrzymamy, bo bro- kiedy to major oddał dziennik Józefowi Wyrwie ni i mundurów nie brak, a co najważniejsze – ps. “Furgalski” z prośbą, by go zawiózł do mieszmoralnie jesteśmy silni, ochotników też mi nie kającej pod Krakowem matki. Do dziennika Hubrak. A na wiosnę chyba Francuzi się ruszą, i bal dodał swój sygnet herbowy. Jak się okazawtedy, gdy Niemcy będą nimi zajęci, my może- ło po latach, sygnet został dostarczony, dzien- [1] Melchior Wańkowicz, nik natomiast został zachowany i wywieziony Wrzesień żagwiący, Warszawa 2009, str. 506-507 my robić dywersję”.

WRZESIEŃ 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

Przegląd Polski

dziennika

Na sza oj czy zna -pol sz czy zna KRYSTYNA S. OLSZER

... Tak było i tak się ziściło.

Taką pieśnią się dozieleniło, I zielono, zielono w ojczyźnie, W mojej pięknej ojczyźnie-polszczyźnie!

500!

Pięćsetny felieton Naszej ojczyzny-polszczyzny w Przeglądzie Polskim! Wydaje się dużo, ale zważywszy, że pierwszy ukazał się bardzo dawno temu, bo 4 sierpnia 1982 roku, średnio wypadają 32 Nasze polszczyzny na rok. To już nie tak wiele. A jednak trwałość felietonu daje przekonującą odpowiedź tym, którzy w początkach mojego pisania o języku wątpili w możliwość utrzymania się monotematycznej kolumny w dodatku kulturalnym Nowego Dziennika.

Przekonywałam ich wtedy przytaczając frazę “O zieleni można nieskończenie” z Tuwimowskiej Zieleni i twierdząc, że o języku również można pisać – nieskończenie. I rzeczywiście w ciągu przeszło 30 lat nigdy nie zabrakło mi tematów. Znajdowałam je wsłuchując się w rozmowy współemigrantów i przyjezdnych rodaków, znajdowałam w literaturze, filmach, prasie i polsko-amerykańskiej mowie. Począwszy od dziewiątego felietonu, Tuwimowska fraza “nasza ojczyzna-polszczyzna” stała się jego znakiem rozpoznawczym. Na marginesie muszę tu przypomnieć, że byliśmy pierwsi. Tytuł kolumny pojawił pięć lat wcześniej niż Ojczyzna-polszczyzna profesora Jana Miodka w Telewizji Polskiej. Uzgodniliśmy potem wspólnie, że podobny tytuł co innego znaczy w Polsce, a co innego na obczyźnie, gdzie język często staje się szczególnie istotnym elementem przynależności do polskiej kultury i tradycji.

W początkach moim felietonom przyświecała idea poprawności, walki z błędami, pilnowanie leksykalnej i gramatycznej sprawności, zachowanie czystości języka oraz przekazywanie go wychowywanym na obczyźnie dzieciom.

Czytelnikami Naszej ojczyzny-polszczyzny byli wtedy przede wszystkim Polacy, emigranci pierwszego pokolenia, którym zależało na utrzymaniu językowej poprawności. Ale zdarzali się i rodowici Amerykanie z najrozmaitszych powodów zainteresowani językiem polskim. Byli to redaktorzy dwujęzycznych gazet i czasopism, księża z polskich parafii, nauczyciele polskich szkół dokształcających, współmałżonkowie Polaków, polonijna młodzież szukająca etnicznych korzeni; czasem nawet lekarze czy prawnicy z polską klientelą lub biznesmeni zainteresowani działalnością gospodarczą w Polsce. Miałam w tych latach dużą korespondencję z czytelnikami, którzy przysyłali swoje uwagi i pytania, dostarczając interesujących tematów do kolejnych felietonów. Brak mi teraz tej łączności z czytelnikami. Mam wrażenie, że zanika zwyczaj pisania do autorów, choć pytań na temat języka z pewnością nie brakuje.

Z biegiem czasu nawet polscy poprawnościowcy praktycznie skreślili ze swojego słownika wyraz “błąd”, zastępując go mało precyzyjnym terminem “uzus społeczny”. Ten uzus pozwala akceptować słowo czy gramatyczną formę nie na podstawie formalnej poprawności, lecz ich rozpowszechnienia wśród użytkowników. Sprawy czystości i gramatycznej poprawności przeszły zatem w naszych felietonach na dalszy plan. Ich miejsce zajęły problemy kontaktów z żywą polszczyzną, obroną przed kostnieniem, stagnacją języka na obczyźnie. Jak bardzo i gwałtownie zmieniał się język, uświadomiliśmy sobie po roku 1989, w okresie politycznej transformacji, która tak wyraźnie (choć nie zawsze na dobre) zaznaczyła się w polszczyźnie nowej doby. Felietony Naszej polszczyzny-polszczyzny odnotowy-

daktor Julity Karkowskiej ludzie, którym sprawa polszczyzny nie była obojętna. Najwierniejsi reagowali na niemal każdy artykuł. Pan Tadeusz N. z New Jersey prawie nigdy nie zgadzał się z moim zdaniem; inni przyjmowali poprawnościowe rady lub uzupełniali moją wiedzę w dziedzinach, które znali lepiej niż ja, podając polskie i angielskie odpowiedniki słów potrzebnych w naszym dwujęzycznym życiu. Pan Walter Choroszej z Bostonu kiedyś ucieszył mnie bardzo pisząc w liście do redakcji: “Artykuły p.

Krystyny Olszer i p. Andrzeja Pomiana nie tylko czytam od deski do deski, ale nawet archiwizuję”. Dr Zofia Sokalska z Tel Awiwu napisała, że “Naszą ojczyznę-polszczyznę czyta zawsze ze szczególnym zainteresowaniem”. Przypominam te pochwały nie z próżności, co z tęsknoty za czasami, gdy Nasza polszczyzna miała wielu aktywnych przyjaciół.

W ciągu minionych lat wspólnie z czytelnikami celebrowaliśmy kilka jubileuszowych rocznic Naszej ojczyzny-polszczyzny. W 1986 roku, gdy ukazał się setny numer, wspominałam okoliczności stworzenia kolumny, jej idee i założenia. W 1992 roku przyszło dziesięciolecie. Przypomniałam wówczas, jak ówczesna redaktor Renata Gorczyńska zaproponowała mi współpracę z Przeglądem Polskim sugerując wydobywanie z archiwów ciekawostek z dziejów amerykańskiej Polonii. Pomysł był dobry, ale nie czułam się archiwistką, a alergiczna wyobraźnia nasunęła mi na myśl kłęby kurzu wydobywające się ze starych druków i listów. Sam obraz wywołał wielkie kichanie i zdecydowanie odpowiedziałam – nie. Jednakże, zwabiona propozycją współpracy, zaproponowałam cykl językowy. Pomysł został przyjęty przez redaktora Wierzbiańskiego oraz Renatę Gorczyńską, i tak się zaczęło. Kiedy redakcję Przeglądu Polskiego przejęła na wiele świetnych lat Julita Karkowska, pisałam – według jej wymagań – regularnie co dwa tygodnie.

W maju 1998 roku ukazał się już trzechsetny numer Naszej ojczyzny-polszczyzny. Obchody były poważne, z gratulacjami od czytelników i kwiatami od redakcji. Specjalne artykuły na ten jubileusz napisały dwie damy polskiej literatury z Waszyngtonu – Róża Nowotarska (List otwarty do Krystyny Olszer) i Alina Żerańska (Szczypta nadziei). “Przyłączam się do jej (Róży Nowotarskiej) pozytywnej oceny Naszej ojczyzny-polszczyzny. I ja od samego pową odmianę polszczyzny, zaczęła porozumiewać czątku czytam te felietony z zainteresowaniem się nią, jakby na zasadzie tajemniczego szyfru, i pożytkiem. Gratulacje są zasłużone. Pragnę zdolnego przekazać podstawowe komunikaty i do nich tylko dodać ziarno optymizmu” – pisała wtedy Alina Żerańska. trochę emocji, ale już niewiele więcej.

Ten optymizm, wiarę w zwycięstwo dobrych W 2001 roku w poznańskim wydawnictwie Media Rodzina ukazał się wybór felietonów Na- tendencji w języku podzielałam z panią Żerańszej ojczyzny-polszczyzny pt. Polszczyzna z od- ską. I nadal podzielam, mimo że dziś, wraz z dali. Język polski w anglojęzycznym świecie. Ty- pięćsetnym numerem, decyduje się zakończyć tuł, nawiązujący do znanej książki Jana Nowa- Naszą ojczyznę-polszczyznę, jedną z najstarka-Jeziorańskiego Polska z oddali, zaintereso- szych kolumn Nowego Dziennika. Kończę, wiewał wydawców i czytelników w Polsce. Uka- rząc, że redaktor Jolanta Wysocka, która dziś zało się kilka przychylnych recenzji, które po- – dysponując zaledwie 12 stronami miesięcztwierdziły wartość i trafność naszych obserwa- nie na kulturalny dodatek gazety – potrafi utrzycji i opinii językowych. Wojciech Wielopolski, mać wysoki poziom publikacji, z pewnością ogłoszoną w miesięczniku Arkusz recenzję za- nie pozwoli, by sprawy polszczyzny zniknęły tytułował Obczyzna uczy nas cenić polszczyznę. z łamów Przeglądu Polskiego. p Chwalił w niej szerzenie kultu ojczystego języka na obczyźnie i “równoległe pisanie o języku OD REDAKCJI i zmieniającej się polskiej rzeczywistości”.

Z żalem rozstajemy się z felietonami pani KryWładysław Miodunka podkreślał, że dobrze wystyny Olszer ukazującymi się przez 32 lata pod chwytuje i opisuje najważniejsze zjawiska grawspólnym tytułem Nasza ojczyzna-polszczymatyczne i stylistyczne współczesnej polszczyzna w Przeglądzie Polskim. Bardzo dziękujezny obu światów anglo- i polskojęzycznego, a my, że była naszą i naszych czytelników przeJan Miodek pisał między innymi: “... ze szczewodniczką po meandrach języka polskiego. Magólną radością i uznaniem należy pochwalić aumy jednak nadzieję, że pani Olszer zagości jesztorkę za język jej książki – piękny, bogaty, wycze nieraz na naszych łamach – jej szeroka wiekwintny, a jednocześnie prosty, komunikatywdza pozwala nam spodziewać się poruszania ny, niezwykle atrakcyjny w odbiorze”. ciekawych tematów, niekoniecznie związanych Miło przypominać sobie pochwały autorytetylko z językiem polskim. tów, ale najwięcej radości sprawiały mi zawsze Jolanta Wysocka głosy czytelników. Z odległych stanów, a nawet redaktorka Przeglądu Polskiego krajów, pisali bezpośrednio do mnie albo do reZDJĘCIE: ARCHIWUM “NOWEGO DZIENNIKA”

(Julian Tuwim, z fantazji słowotwórczej Zieleń)

J Ubileusz felietonów K rystyny O lszer

wały wtedy liczne nabytki leksykalne – nowotwory i zapożyczenia, którymi Polacy po długim okresie stagnacji na gwałt uzupełniali język, wyzwalając go jednocześnie z więzów nowomowy. Jak grzyby po deszczu powstawały wtedy nowe nazwy i terminy. Kiedy w 2000 roku powstała Europejska Unia Monetarna i pojawiło się euro, uczyliśmy się je odmieniać: euro, eura, euru, euro, eurem, eurze. Zgadywaliśmy, co znaczą nowe słowa, mowa i pismo epoki elektronicznej, jej dziwne zapisy, skróty i symbole.

Nowe językowe zwyczaje obserwowaliśmy z niepokojem, obawiając się skutków rozprężenia norm i zbyt łatwego korzystania ze swobody. Dziś wiemy, że nie bez racji. Polszczyzna zapłaciła drogo za swoją wolność, ale niewątpliwie dużo też zyskała. W wielu felietonach dyskutowaliśmy o wartości nowych nabytków i korzyści zerwania z kłamliwą nowomową, ale również ostrzegaliśmy przed niebezpieczeństwami lekceważenia dawnego porządku w języku. Od początku protestowałam przeciw wojowniczemu stylowi publicznych wystąpień, słynnym wojnom polsko-polskim, w których panowała (i nadal panuje) wrogość, przesadne bicie na alarm, brutalne epitety i wulgaryzmy. Dziwiłam się i obawiałam, gdy w języku zapanowała pozorna lekkość, ironia, sztuczna swoboda wypowiedzi – nie zawsze rażąca, czasem nawet atrakcyjna w mowie potocznej, ciągle jednak nie do przyjęcia w publicznych wypowiedziach i pisanych tekstach.

Młodzież, która powołała do życia własną no-

5

Przy ga sły blask no wo jorskich pe reł 6 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

WRZESIEŃ 2014

równywalna z żadną inną. Scena miała głębokość 92 stóp (ponad 28 m) i szerokość 150 stóp (prawie 46 m), widownia była o 5 stóp (1,524 m) dłuższa i trzy stopy (0,914 m) szersza niż sala La Scali w Mediolanie. Każda loża dysponowała małym salonikiem. Krzesła wykonano z mahoniu. Ściany obito jedwabiem, dominowała purpura i złoto. Rzeźby muz zdobiły proscenium. BoCi najbogatsi budując domy, muzea, biblio- go pawilonu Portico Gallery – zaproponowali i gata publiczność mogła wejść i wyjść z opery teki korzystali z wzorców pałaców renesanso- dobudowali do istniejącego budynku Harvard niezauważona, wykorzystując sekretne drzwi usywych. W dekoracji wnętrz stosowali wielkie po- Club ścianę ze szkła. Po zakończeniu prac człontuowane pomiędzy 39 a 40 Ulicą, a dla reszty wierzchnie ozdobnych kamieni, rzeźbionego kowie klubu pozwali architektów do sądu. Przeprzeznaczono wejście ze strony Broadwayu. 22 drewna, pięknych luster i szyb oraz parkietów grali jednak w bitwie o sprawiedliwość, chociaż października 1883 roku nowa opera została otwarw zawiłe wzory. Ówcześni rzemieślnicy dyspo- z moralnego punktu widzenia osiągnęli zwycięta. Na sali zgromadziła się śmietanka nowojornowali umiejętnościami średniowiecznych mi- stwo. Udowodnili bowiem, że dobudówka jest ska, której przedstawiono Fausta. Obliczono, że strzów budownictwa. Niektóre z tych skarbów pomyłką i przypomina fatalną fryzurę, jaką notego wieczoru spotkała się grupa ludzi, których zostały utracone, pogrzebane przez złe decyzje, si się w średniej szkole, o której każdy z nas stafortuny łącznie przekroczyły 500 mln dolarów. niektóre po prostu zniknęły. Ale najznamienit- ra się jak najszybciej zapomnieć.

Mimo wielu głośnych premier oraz wielu piękUtalentowany włoski architekt Renzo Piano sze budynki Manhattanu, jak Frick, Cooper-Henych inicjatyw możnych rodzin nie udało się tej witt, Public Library, Metropolitan Museum, są wykorzystał tę samą technikę – może z większą opery utrzymać do dziś. Wieczorem 16 kwietutrzymywane w niezłej kondycji przez ludzi cał- finezją – proponując szkło jako główny budulec nia 1966 roku publiczność pożegnała się z tym w powiększeniu powierzchni Morgan Library, kowicie oddanych sprawie. miejscem na ostatnim przedstawieniu. Tak więc Żaden z tych budynków nie zachował się w sta- czym doprowadził – i doprowadza do dziś – niearchitekci zajmujący się unowocześnianiem stanie nienaruszonym. Od samego początku, przez których ludzi do świętego oburzenia i zimnej furych fasad mogą spać spokojnie, bowiem zamiast dziesiątki lat, przeżywały wiele dziwnych remon- rii. Piano powiązał eklektyzm starego budynku nadmiernie udekorowanego budynku dawnej opetów. Ci, którzy decydowali o ich losach, przypie- – zaprojektowanego przez uznane za nietykalne ry powstał później – świetnie i nowocześnie zaczętowywali ustawiczne burzenie ścian. Powodem gremium architektów z biura McKim, Mead & projektowany – kompleks Lincoln Center. był oczywiście, hamujący rozwój, brak miejsca. White – z czystymi liniami łączącymi szkło.

Cena wybudowania opery nowojorskiej nie Jako przeciwieństwo można przedstawić naNiektóre z tych instytucji uznały, że kurczowe powinna nikogo zdziwić, bowiem styl beauxtrzymanie się tradycji nie ma sensu i najwyższy tomiast pomysł Kevina Roche, który wykorzy-arts zawsze był kosztowny. Jeśli zamierzeniem czas rozpocząć działalność w nowym miejscu. stując kamień pozostały z budowania katedry architektów było przedstawianie fortuny klienWhitney Museum of American Art za kilka mie- św. Jana powiększył Muzeum Dziedzictwa Żytów w tym jednym z najważniejszych miast na dowskiego (Museum of sięcy przeniesie się do świecie, trzeba było połączyć nowoczesną techJewish Heritage), dublunowego budynku, MoPodczas planowania remontów jąc jego powierzchnię Neue Galerie po przebudowie zyskała interesujące, nowoczesne wnętrze, w którym prezentuje sztukę nologię ze starożytnym wzornictwem i nie szczęMA nadal rozwija swonowojorskich pereł architektury dzić grosza. Sufity wielkich sal musiały być prze(notabene to samo mu- dawnych lat je nowe architektoniczszklone, ściany pełne mozaik, złocenia widoczzeum otwo rzy ło we ne koncepcje, by sprostawiane są te same pytania: jak By zrozumieć dokładniej, dlaczego nagroma- mysłu dyktowała styl wykorzystujący zasady be- ne z daleka, a nawet najmniejsze pokoje wyłowrześniu 2000 roku odstać zobowiązaniu zaplanować zmiany, by – nie dziło się w Nowym Jorku tyle kłopotów, trud- aux-arts, wybudowano m.in. teatr na miarę epo- żone mahoniem sprowadzanym z Indii. dział w Oświęcimiu). przedstawiania punaruszając elegancji budynków – Po odpłynięciu w niebyt przedstawicieli złoteFrick ma ochotę zrobić nych dzisiaj do rozwiązania, trzeba się przenieść ki. 11 kwietnia 1880 roku na łamach New York bliczności stale rosnącoś podobnego. Pamięta- do Paryża ostatnich lat XIX wieku. W tym cza- Tribune opublikowano artykuł pt. Metropolitan go wieku trwał ustawiczny pojedynek pomiędzy cych zbiorów. Ale zwiększyć racjonalność jąc o wydarzeniach zwią- sie amerykańscy adepci sztuki architektonicznej Opera House Company, Limited of New-York. W lekką nowoczesnością w architekturze a przywiąwiększość instytucji wykorzystania przestrzeni? zanych z projektem ścia- przybywali masowo do stolicy Francji, by w Eco- firmie James A. Roosevelt & Son doszło do zbio- zaniem do kamiennych aniołów i jońskich kolumn. musi zostać w tych sany w klubie absolwentów le des Beaux-Arts przy Rue Bonaparte poznawać rowej umowy inaugurującej przedsięwzięcie. Przyciężkie drapacze chmur z fasadami z czasów mych budynkach. Dobudowywane są oczywiście kolejne nowe pawi- Harvardu architekci z Davis Brody Bond zamie- podstawowe prawa rządzące tym kanonem. Ale Dwudziestu pięciu członków najbogatszych ro- rewolucji przemysłowej aż łaknęły uproszczenia.

Kolejne pokolenia architektów poznawały spolony, ale zawsze w chwili zakończenia prac oka- rzają zwiększyć powierzchnię muzeum nie zmie- już wówczas beaux-arts był przestarzały, o czym dzin złożyło pod nią podpisy, między innymi: zuje się, że miejsca jest znowu za mało. Jedno- niając pałacowego charakteru budynku. Czyli wła- zresztą pisał amerykański architekt Louis Henry William K. Vanderbilt, Cornelius Vanderbilt, Ro- soby na pozbycie się elementów beaux-arts. Niecześnie powracają te same pytania: co zrobić, jak śnie we Fricku zostanie zrealizowany pierwszy pro- Sullivan. Styl ten eksponował stare elementy ar- bert Goelet, jego brat Ogden, Pierpont Morgan którym się to udało. Robert A.M. Stern zaprozaplanować kolejne zmiany, by nie naruszając ele- jekt, który może będzie przykładem dla następnych chitektoniczne, przejęte z francuskiego i włoskie- i James Roosevelt. Ten ostatni powiedział dzien- jektował efektowny budynek mieszkalny pod adgancji budynków zwiększyć racjonalność wyko- pokoleń, kiedy to nowoczesność nie przyćmi daw- go renesansu. Studenci uczelni poznawali tajni- nikarzom, że budynek zostanie wybudowany w resem 15 Central Park West, w którym wykorzystania przestrzeni? Jak, zachowując styl, uczy- nego stylu, a ten z kolei zostanie udrożniony przez ki projektowania budowli miejskich o charakte- miarę tanio, bo cały koszt nie powinien przekro- rzystał luksusowe tworzywo, pozbawiając bunowatorskie rozwiązania. Powinien zatem zostać rze monumentalnym. Biblioteki, uniwersytety, bu- czyć 600 tys. dol. Niestety, dwa lata później wy- dowlę ciężkich ozdób. Ten ciekawy budynek z nić te budynki jeszcze bardziej pożytecznymi?

W 2001 roku architekci z Davis Brody Bond stworzony nowoczesny ekwiwalent dla wirtuoze- dynki rządowe i pałace kultury stały się zmate- liczono, że wydatki przekroczyły już 1 mln 525 niezrównanym widokiem na Central Park do– czyli członkowie jednego z najznamienitszych rii wykonawczej dawnych budowniczych, którzy rializowanym ideałem ówczesnego stylu życia, tys. dol. Opera otrzymała adres 1411 Broadway. wodzi, że architekt zrozumiał, jakie cechy nobiur projektowych, mających na swoim koncie wykorzystując luksusowe materiały zbudowali cac- chwalącego kapitalizm, dostęp do sztuki i usta- Powstała według projektów J. Cleavelanda Ca- wojorskiego bogactwa nadal są aktualne, ale nie dy’ego, który opierał się na zasadach kompozy- miał zamiaru kopiować stylu Metropolitan Muplany Muzeum-Pomnika 11 Września oraz pla- ko mające dziś sto lat. Kłopot polega na tym, że wiczne podnoszenie swoich kwalifikacji.

W Nowym Jorku, w którym arystokracja prze- cji włoskich pałaców. Wielkość sali była niepo- seum of Art. Operując ciepłym kolorem wapny dodanego do Frick Collection przeszklone- jest to plan-marzenie. Plan prawie niewykonalny. nia i wieloma taflami szkła uzyskał piękny, estetyczny efekt.

Równie spektakularny sukces osiągnął młody, urodzony w Tanzanii David Adjaye, który pracując w Wielkiej Brytanii dał się poznać nowojorczykom dzięki projektowi kompleksu Sugar Hill na Harlemie. Wmontowując w ściany budynku wzór z nierówno rozmieszczonych wystających linii stworzył różane ornamenty, przypominające tkaniny obiciowe. Koloryt i wzornictwo tych ścian jest zaskakujące i nowatorskie.

Ale powracając do budynków beaux-arts – większość z nich przypomina teraz Frankensteina. Różne remonty sprawiły, że odnosi się wrażenie, jakby z ich ciał powyrastały nowe członki, a wewnętrzne organy poddano nieodwracalnym przeobrażeniom, które są już dzisiaj nie do usunięcia. Na przykład w 1998 roku wyremontowano czytelnię główną Biblioteki Nowojorskiej w budynku przy 42 Ulicy. Jednak czym prędzej musiano znowu ją zamknąć, bowiem w maju tego roku rozeta oderwała się od sufitu i spadła na podłogę, na szczęście nocą, nie czyniąc nikomu szkody. Oficjalny komunikat o zamknięciu czytelni podaje, że zostanie ona poPlany przebudowy Frick Collection przewidują utrzymanie obecnego stylu budynku Cooper-Hewitt Smithsonian Design Museum po remoncie powiększy powierzchnię o 60 procent ZDJĘCIA: WIKIPEDIA.ORG

Rodziny Carnegiech, Fricków, Warburgów, Vanderbiltów, Morganów wzbogaciły Nowy Jork o architektoniczne skarby, które zyskały uznanie od momentu ich powstania.

Dziś jednak nie zawsze wiadomo, jak o nie dbać.

DODATEK KULTURALNY nowego

wtórnie otwarta w listopadzie. Ale na tym problemy biblioteki się nie kończą. Jeśli nawet wyłożone marmurem ściany wyglądają zupełnie dobrze, to mniejsze pokoje mają podarte linoleum i kawałki tynków odpadają ze ścian. Należy mieć nadzieję, że kolejne remonty biblioteki nowojorskiej będą chronić jej pełen splendoru wygląd, dodając jedynie nowoczesne rozwiązania.

Różne instytucje tkwią w nieporównywalnych ze sobą sytuacjach. Frick Collection stara się zbierać jedynie najmniejsze dzieła sztuki, takie jak zegarki, małe brązy i porcelanę. Metropolitan Museum of Art przygotowuje się do zbierania sztuki współczesnej i ma zamiar rozszerzyć powierzchnię wystawienniczą.

Muzeum Cooper-Hewitt, które należy do Smithsonian, zostało zamknięte w 2008 roku na czas remontu. Wystawy odbywają się w budynku Narodów Zjednoczonych oraz na Governors Island.

17 czerwca tego roku placówce przywrócono nazwę Cooper-Hewitt Smithsonian Design Museum.

Remont kosztował do tej pory ponad 91 milionów dolarów. Na początku mówiło się o 64 milionach, ale prace w ogrodzie też są kosztowne.

Po zakończeniu remontu muzeum powiększy swoją powierzchnię o 60 procent, będą tu sale wykładowe i nowa biblioteka. Władze muzeum zatrudniły kilka firm architektonicznych: Gluckman Mayner Architects dbają o każdy szczegół renowacji wewnątrz budynku, współpracując z Beyer Blinder Belle. Hood Design przeprowadza zmiany w ogrodzie. Diller Scofido & Renfro przygotowuje ściany sal na wystawy, Local Projects opiekuje się sprawnym działaniem nowoczesnych mediów, a Pentagram wykonuje nowe rozwiązania graficzne. Te prowadzone z wysokim profesjonalizmem prace mają na celu uzyskanie bardziej neutralnego wnętrza, nieprzygniatającego ciężarem ozdób. Przygotowane dla zwiedzających nowe media dadzą każdemu niepowtarzalną szansę na poznanie tego, co go najbardziej interesuje.

Ale prędzej czy później największe przeobrażenia czekają Frick Collection. Opublikowane na jego stronie internetowej dwa dokumenty wyjaśniają wszystko w szczegółach. Otóż w przyszłości zostanie dobudowany nowy budynek, który będzie lepiej widoczny od 70 Wschodniej Ulicy. Styl budynku będzie taki sam jak głównego gmachu, który powstawał w latach 1913-1914.

Dzięki przeprowadzonej dobudowie Frick zyska 42 tys. stóp kw. powierzchni (12 802 m kw.).

dziennika

Przegląd Polski

7

Nowojorska Metropolitan Opera przy 1411 Broadway pożegnała się z publicznością ostatnim przedstawieniem 16 kwietnia 1966 roku

Znajdzie się tam miejsce na galerię, bardziej efektowny i obszerny hall wejściowy, nowe miejsce na bibliotekę, sale wykładowe, audytorium z miejscami na 220 osób, pokojami zajmowanymi przez administrację, sale konserwacji dzieł sztuki, jak i usytuowany na dachu ogród, otwarty dla zwiedzających. Zostaną też zwiększone o 30 procent działania edukacyjne: wykłady, odczyty, konferencje czy nawet koncerty.

Z tą kolekcją jest zupełnie inaczej niż z innymi nowojorskimi placówkami tego typu. Od samego początku zwiedzający pałacyk Fricka zostali zaproszeni jako goście do prywatnego domu, w którym oglądając meble założycieli, przechodząc od gabinetu pana domu do pokoju stołowego, od jadalni do ogrodu byli świadkami gustów artystycznych rodziny, mogli – wchłaniając atmosferę tego domu – zobaczyć obrazy Vermeera, portret Thomasa More’a, przyjrzeć się postaci św. Franciszka, zatrzymać się przed statkami Turnera czy popatrzeć – nie bez wzruszenia – na Polskiego jeźdźca Rembrandta. Te odwie-

W projekcie zwiększającym powierzchnię Morgan Library włoski architekt Renzo Piano powiązał eklektyzm starego budynku z czystymi liniami łączącymi szkło

dziny domowej kolekcji miały zawsze charakter intymny. Ta równowaga emocjonalna została naruszona przez wystawę Vermeer, Rembrandt i Hals: arcydzieła holenderskiego malarstwa z Domu Maurycego, kiedy to przez muzeum przewinęło się 235 tys. gości, udowadniając, że placówka nie jest w stanie pokazać sztuki w odpowiedni sposób przy takiej liczbie zwiedzających.

Planowana przebudowa pałacyku nie jest pierwszą – Frick już od dawna jest mieszaniną stylów architektonicznych. W 1930 roku John Russel Pope, zwolennik beaux-arts, dodał do dawnego pałacyku okrągłą galerię i spore pomieszczenie mieszczące dzisiaj bibliotekę. Czterdzieści lat później architektoniczne trio – John Barrington Bayley, Harry van Dyke i G. Frederick Poehler – rozszerzyło żółty hall i wprowadziło drobne przeróbki. Należy mieć nadzieję, że nowe zmiany nie tylko poszerzą powierzchnię wystawienniczą, ale nie zniszczą, i tak już lekko nadwerężonej przez dobudówki, klasycyzującej linii.

Na koniec należy wspomnieć o zupełnie udanej adaptacji. Annabelle Selldorf – urodzona na początku lat 60. w Kolonii, a mieszkająca w Nowym Jorku – zaskoczyła wszystkich lekkością, jaką można zobaczyć w rozwiązaniach architektonicznych w Neue Galerie, na rogu 86 Ulicy i 5 Alei. Selldorf nie miała do dyspozycji całego budynku, tylko jego skrzydło. Ale ta powierzchnia wystarczyła, by ją podzielić na wiele części spełniających różne funkcje. Można zobaczyć świetnie oświetlone dzieła sztuki austriackiej i niemieckiej, popatrzeć na wykładane drewnem ściany w czasie picia kawy w Cafe Sabarsky, wstąpić do sklepiku, pełnego książek i pamiątek z tego unikalnego miejsca. Nowe muzeum, które ulokowano w pięknym budynku mieszkalnym, nie zostało zamienione w szklaną klatkę ani też nie wydano milionów dolarów na kolejne sztukaterie. Pojawiło się wreszcie wnętrze, które ma styl z XXI wieku i w taki właśnie, nowoczesny sposób pokazuje sztukę dawnych lat.

Miejmy nadzieję, że inne nowojorskie muzea będą miały podobny charakter. Wierzymy też, że wkrótce wszyscy będziemy zachwycać się nowymi formami architektonicznymi, które będą ochraniać piękno starych budynków, wprowadzając do nich jednocześnie powiew XXI wieku.

NA PODST. MATERIAŁÓW RÓŻNYCH OPR. ELŻBIETA KIESZCZYŃSKA

8 Przegląd Polski

Z kontrabasem przez kolano DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

WRZESIEŃ 2014

Z Pawłem Knapikiem, kontrabasistą Orchestra of St. Luke’s w Nowym Jorku, rozmawia Joanna Kaczorowska

Jak zaczęła się twoja wielka przygoda z muzyką i kontrabasem?

Początkowo zamierzałem zostać fizykiem, uczyłem się w Warszawie w szkole o profilu matematyczno-fizycznym. Profesor od matematyki, zagorzały miłośnik bluesa, zaproponował, żebyśmy założyli zespół bluesowy. Ponieważ fascynowałem się graniem bardzo niskich dźwięków, to zdecydowałem się na gitarę basową. Po pewnym czasie moje muzykowanie stało się poważniejsze. Postanowiłem pójść do szkoły muzycznej, ale tam nie było gitary basowej, więc zaproponowano mi kontrabas.

Poszedłem do tej szkoły dość późno – miałem już siedemnaście lat. Jest to możliwe w przypadku kontrabasu, ponieważ edukacja jest uzależniona od wielkości instrumentu, a w Polsce nie było malutkich kontrabasów dla dzieci, tak jak to mamy w USA. Zacząłem zatem lekcje gry na gitarze, gdy miałem piętnaście lat, a po przygodzie bluesowej z moim matematykiem uczęszczałem do dwóch szkół – do liceum matematyczno-fizycznego, bardzo dobrego warszawskiego liceum, popularnie nazywanego “piątką”, imienia gen.

Jasińskiego, i również do szkoły muzycznej drugiego stopnia im. Bukowskiego – i obie ukończyłem w przyspieszonym, indywidualnym trybie. Później przyszła Akademia Muzyczna we Wrocławiu, potem pięcioletnie studia magisterskie, które skończyłem z wyróżnieniem, w trybie indywidualnym w trzy lata.

Jak znalazłeś się w Nowym Jorku?

Po skończeniu nauki otrzymałem stypendium do Berlina, później do Oslo, a następnie do Nowego Jorku – co było moim marzeniem – i tak oto znalazłem się w tym mieście. Mieszkam tu już siedemnaście lat.

Jeszcze podczas studiów w Polsce miałem przyznane stypendium w Nowym Jorku do Manhattan School of Music na orchestral program, w ramach którego muzycy uczą się pod kierunkiem koncertmistrzów najlepszych orkiestr, w celu kształcenia odruchów orkiestrowych i ćwiczenia repertuaru orkiestrowego. W tej szkole dostałem pełne stypendium od szwajcarskiej fundacji Stanley Thomas Johnson, jak również od Fundacji Kościuszkowskiej, która bardzo hojnie – za co będę jej wdzięczny do końca życia – wspierała mnie przez trzy lata studiów.

Teraz rewanżuję się dedykując Fundacji Kościuszkowskiej jeden z moich utworów.

Czyli również komponujesz?

Tak, jestem kompozytorem, otrzymałem nawet nagrodę za mój koncert na kontrabas i orkiestrę. Ten koncert miał swoją premierę w 2005 roku w Carnegie Hall i ma podtytuł Koncert wrocławski, ponieważ został naszkicowany jeszcze we Wrocławiu. Jest to historia osobista, mojej młodzieńczej miłości. Niedokończony utwór włożyłem do szuflady i zapomniałem o nim. Gdy nadszedł 11 września 2001 roku w Nowym Jorku, gdy okazało się, że życie jest bardzo krótkie, że wszystko może zniknąć w jednym, niespodziewanym momencie, postanowiłem ten koncert ukończyć jak najszybciej, jeszcze w 2001 roku. Dzięki nagrodzie Arthur Foundation byłem w stanie stworzyć całą orkiestrację utworu i w 2005 wykonałem go w wersji fortepianowej, a w 2012 roku w pełnej wersji orkiestrowej w DiMenna Center z Orkiestrą 54, orkiestrą, którą założyłem i z którą niedawno daliśmy premierę wrocławskiego koncertu na kontrabas.

Zaczàłem lekcje gry na kontrabasie, gdy miałem siedemnaÊcie lat [Paweł Knapik]

ZDJĘCIE: PEDRO ABREU

Ile miałeś lat, gdy rozpoczynałeś naukę w szkole muzycznej?

ponieważ ludzie rozpoznają to studio jako ważne w historii muzyki dyskotekowej w NoGłównym motywem powstania tej orkie- wym Jorku. Moją ideą jest poszerzenie restry było zaprezentowanie mojego koncertu. pertuaru naszej orkiestry o muzykę współNawiązałem współpracę z Classical Saxopho- czesną – obecnie jestem w trakcie rozmów ne Project – organizacją, która zajmuje się z wieloma muzykami i kompozytorami nad promocją muzyki współczesnej na saksofon. nowymi projektami.

Okazało się, że jest bardzo zainteresowana moim koncertem i podjęła się sponsorowaObecnie grasz w Orchestra of St. Luke’s... nia jego premiery. Był to projekt łączony, gdzie Ta orkiestra to jest wielkie szczęście, któgraliśmy utwory na saksofon, premiery świa- re mnie spotkało. Zagrałem z nią wiele wspatowe, i właśnie również mój koncert na kon- niałych koncertów. Jako wielkie wydarzenie trabas. Myślę, że najlepiej jest tworzyć swo- wspominam koncert, który odbył się 5 maje własne wehikuły wykonawcze. Najłatwiej ja br. w Waszyngtonie, poświęcony kanonijest samemu coś stworzyć i potem kształto- zacji dwóch papieży. Koncert prowadził sir wać swój profil, niż szukać innych orkiestr, Gilbert Levine, który jest muzycznym dyrekktóre by projekt chciały wykonać. torem Watykanu, a graliśmy utwory Brahmsa, Bernsteina i Verdiego. Podczas tego wielJest to model amerykański, ponieważ w Pol- kiego święta dla Polaków koncert był nagrysce wciąż jesteśmy przyzwyczajeni do te- wany przez telewizję i transmitowany na cago, iż orkiestry są na utrzymaniu rządu, a ły świat. Orchestra of St. Luke’s w obecnym że nie ma w Polsce pieniędzy na kulturę i sezonie artystycznym 2014-2015 będzie obsztukę, muzycy mają się w Polsce nie naj- chodzić czterdzieste urodziny. Jest to orkielepiej. stra o bardzo wszechstronnym profilu – rozI tak, i nie… Wiem, że na przykład we Wro- ciągającym się od muzyki klasycznej po mucławiu powstało wiele ciekawych instytucji zykę rozrywkową. Jest to interesujące, pokulturalnych, małych i większych różnego ty- nieważ większość orkiestr jest bardzo tradypu organizacji związanych z szeroko pojętą cjonalna, my natomiast oferujemy szeroką gakulturą. mę różnych ciekawych projektów muzycznych. Od trzech lat mamy też swoją siedziAle Wrocław jest jedynym miastem w Pol- bę w DiMenna Center, które stało się nowym sce, gdzie muzyka klasyczna kwitnie, jest domem dla nowojorskich muzyków i ich projektów. Środek grawitacji muzycznej przeto ewenement w skali kraju.

Tak, jak najbardziej. Jako ciekawostkę po- sunął się teraz w Nowym Jorku właśnie do dam przykład, że Wrocław ma unikatową or- DiMenna Center. Dodam, że Filharmonia Nokiestrę, która składa się z miniaturowych za- wojorska zaprosiła naszą orkiestrę na swoje bawkowych instrumentów: małych bębenków, biennale, podczas którego wykonywaliśmy fortepianików i trąbek. utwory kompozytora Colina Matthews, a ja miałem zaszczyt grania jako koncertmistrz.

Gratuluję! Opowiedz, proszę, jak zrodził się pomysł założenia własnej orkiestry.

Wracając do twojej orkiestry – skąd wzięła się jej nazwa?

Orkiestra 54 jest nawiązaniem do nazwy słynnego Studia 54, które się mieści na 54 Ulicy na Manhattanie. Nasza siedziba jest zlokalizowana zaraz obok tego właśnie studia, które jest promocyjnie ciekawym aspektem,

Jakie masz plany na przyszłość?

Mój kolejny ciekawy projekt to propagowanie i wykonywanie muzyki świetnego polskiego kompozytora pochodzenia żydowskiego Tadeusza Zygfryda Kasserna. Gram jego koncert na kontrabas od wielu lat. Jest to bar-

dzo ciekawa postać, a jego życie było związane z Nowym Jorkiem. W roku 1945 przyjechał do Stanów Zjednoczonych jako attaché kulturalny polskiego konsulatu w Nowym Jorku. W 1948 roku zrezygnował ze służby dyplomatycznej i zdecydował się na emigrację.

Poprosił o azyl polityczny do Stanów Zjednoczonych, ale jego podanie zostało odrzucone, czym Kassern załamał się na tyle, że podjął próbę samobójczą. Udało mu się jednak przyjechać do Nowego Jorku, gdzie pracował jako muzyk i gdzie napisał m.in. koncert na kontrabas, który jest przepiękny i bardzo romantyczny. Obecnie szukam zainteresowanych instytucji i sponsorów, aby wykonać ten koncert. Mam nadzieję, że przywrócimy muzykę Kasserna i zabrzmi ona również w polskim konsulacie. Nadszedł czas, by odświeżyć pamięć o Kassernie i jego wspaniałej muzyce.

Gdzie można będzie cię w najbliższym czasie usłyszeć?

W przyszłym miesiącu gram w bardzo interesującej produkcji – w “Święcie wiosny” Igora Strawińskiego. Orchestra of St. Luke’s współpracuje tu z wybitnym artystą Basilem Twistem. Przedstawienia są zaplanowane w Lincoln Center 15-18 października. Gorąco polecam!

W tym miesiącu natomiast rozpoczynam filmowanie nowego serialu telewizyjnego pt.

Mozart w dżungli (Mozart in the Jungle). Opowiada on o skandalach w życiu muzyków klasycznych, czyli muzyka, seks i narkotyki.

Widzę, że planów masz wiele. A jak godzisz życie życie zawodowe z prywatnym?

Udaje mi się godzić te dwie sfery bardzo dobrze. Mam dwie piękne córki, Ewę i Sophie, moją żonę, która zajmuje się medycyną niekonwencjonalną. Córki mają 5 i 3 lata, wymagają ogromnej opieki, to jest cały mój świat, i tylko od czasu do czasu znajduje parę minut na moją ukochaną jazdę rowerem dookoła Manhattanu. p

Raj od zy ska ny WRZESIEŃ 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Przegląd Polski

9

BOŻENA CHLABICZ

Za tym skrótem kryje się prawdziwa perAle sto lat temu zdarzyła się wielka, artystyczna rewolucja. I dziś realizm, rozumiany ła wśród turystycznych atrakcji Manhattanu jako wierne portretowanie rzeczywistości lub – Museum of Biblical Art, świetnie zlokaliopowiadanie – językiem zrozumiałym nie tyl- zowane przy Columbus Circle, w bliskim sąko dla zawodowych krytyków – znanych siedztwie centrum handlowego i Central Parwszystkim historii, to już niemal wyłącznie do- ku. Nowoczesne, choć jednocześnie kameralmena amatorów, uparcie produkujących przy- ne muzeum nie jest, wbrew nazwie, instytucją nacechowaną religijnie, a jego personel jemne dla oka widoki nad kanapę.

W zapomnienie odeszła zwłaszcza twórczość w niczym nie przypomina kaznodziejów, roz“tematyczna”, przekładająca na język wizual- dających w metrze egzemplarze Biblii, strany filozoficzne i religijne “narracje” uniwer- sząc podróżnych końcem świata. Misja plasalne dla naszego kręgu kulturowego. Na przy- cówki nie ma bowiem nic wspólnego z misyjnością, no, chyba że w sensie przywracakład wątki biblijne.

Bo kto dziś tworzy sztukę “z tematem” re- nia płynności coraz bardziej rwącego się dialigijnym? Górale, produkujący lipowe świąt- logu między wiarą i kulturą.

Za niespełna miesiąc, 28 września, skońki. Albo autorzy “świętych obrazów” sprzedawanych na metry na wiejskich jarmarkach. czy się tam świetna, choć niewielka, bo licząSztuka głównego nurtu, jeśli już bierze na ca bez mała pięćdziesiąt eksponatów wystawarsztat podobne historie, to w efekcie wy- wa Back to Eden: Contemporary Artists Wanbucha zwykle wielki skandal, który kończy się der to the Garden, przygotowana przez Jenawanturą medialną, pikietami i wreszcie dłu- nifer Scanlan. Jest to projekt, który w oczygoletnią rozprawą sądową z paragrafu “o ob- wisty sposób nawiązuje do źródła opowieści o raju utraconym – tekstu Biblii, o czym zarazie uczuć religijnych”.

Tymczasem mamy problem. Bo choć świat świadczają średniowieczne źródła, w postaci się masowo laicyzuje, a religie modernizują, to dwóch ręcznie ilustrowanych egzemplarzy Pinajważniejsze teksty judaizmu, chrześcijaństwa sma – Biblii Kobergera, wydanej w roku 1483 w Niem czech, i islamu stanowią podoraz Biblii Matestawę kodu kulturoweZjawisko zanikania powszechnych usza , która ukazago, który ciągle pozostała się w 1537 roku je w powszechnym uży– do niedawna – kodów kulturow Anglii. Ale inne ciu. I nie przestały być wych już od jakiegoś czasu niepokoi prace są już – bez fundamentem, na któfachowców od komunikacji spowyjątku – współrym wyrosło i na którym czesne, a nawet wspiera się życie intelekłecznej, i to do tego stopnia, że po bardzo współczetualne współczesności. latach dyskusji nadeszła chyba oto sne. I… niemal Także tej funkcjonującej pora na konkrety, a więc czyny. zupełnie nierelipoza wymiarem religijgijne, w tym sennym. Bo przecież, czy sie, że interpretutraktowane jako mity, czy prawdy objawione, opowieści o stworze- ją źródło, z którego czerpią, w sposób i w wyniu świata, Kainie i Ablu, Sodomie i Gomorze miarze absolutnie laickim, nierzadko wpisualbo walce Dawida z Goliatem znają wszyscy. jąc je w tak modny dzisiaj kontekst ekologiczA przynajmniej znać powinni, bo już dawno ny, skądinąd narzucający się ze względu na opuściły one hermetyczny świat wierzeń, prze- charakter tej konkretnej biblijnej narracji.

Niemal wszystkie eksponaty z wystawy opochodząc do kategorii uniwersalnych “narracji kulturowych”. Tymczasem awangarda oddała wiadają historie o wężu, jabłku, Ewie i Adatu pole amatorom lub artystom specjalizującym mie i wreszcie samym raju utraconym jako się w sztuce sakralnej, wykazując swoistą bez- współczesne moralitety, odnosząc je bezpośredradność wobec realizmu i narracji. W ten spo- nio do problemów naszego czasu – konsumpsób temat religijny, przez całe wieki wiodący cjonizmu, kryzysu wartości, zagrożeń cywiliw twórczości plastycznej, przesunął się na ar- zacyjnych i niebezpieczeństw, jakie niesie ze tystyczne marginesy, przez co i język symbo- sobą industrializacja. Analizują też kwestię zła, li definiujących wspólne dla nas – do tej pory jako kategorii ontologicznej, eksploatując wą– wartości, powoli odchodzi w zapomnienie. tek węża w ujęciach od psychoanalizy po marA przecież, żeby posługiwać się nim w mia- keting. Niektóre prace koncentrują się z kolei rę kompetentnie, nie trzeba być osobą religijną. Kod kulturowy obowiązujący w naszym kręgu cywilizacyjnym jest, a przynajmniej był do całkiem niedawna, zrozumiały dla wszystkich, niezależnie od wyznania czy światopoglądu.

Z tym, że teraz to już chyba czas przeszły dokonany.

Jakby artyści współcześni zgodnie uznali, że historii o wężu, Ewie, Adamie i ogrodach Edenu nie ma już ani jak, ani komu opowiadać.

Zjawisko zanikania powszechnych – do niedawna – kodów kulturowych już od jakiegoś czasu niepokoi fachowców od komunikacji społecznej, i to do tego stopnia, że po latach dyskusji nadeszła chyba oto pora na konkrety, a więc czyny.

Pionierski krok na ścieżce, która ma nas poprowadzić na powrót ku sztuce mówiącej językiem form i treści zrozumiałych dla wszystkich, uczyniło zaś muzeum, które wydaje się wręcz powołane do podobnej misji. MOBIA, mianowicie.

Mark Dion – The Serpent Before the Fall, 2014

ZDJĘCIA: BOŻENA CHLABICZ

Dawno minęły czasy, kiedy ideałem, do którego aspirowały sztuki plastyczne, była rola “zwierciadła na gościńcu”.

Alexis Rockman – Gowanus, 2013

na aktualnej definicji pojęcia “natura” czy koncepcji “raju”, a inne próbują nazwać i zlokalizować w przestrzeni miasta dzisiejsze “piekło”. Jeszcze inne odkrywają ścieżki, którymi próbujemy powrócić do stanu utraconej niewinności. Z marnym skutkiem, bo przeważnie prowadzą one poprzez jedyne, jakie przychodzą nam wtedy na myśl, okolice i klimaty – psychodeliczne polekowe fantazje i narkotyczno-alkoholowe krajobrazy.

Na wystawie reprezentowane są niemal wszystkie wątki kojarzące się z tematyką biblijnego raju, także mit stworzenia, na nowo zinterpretowany w spektakularnej instalacji wideo, wykonanej specjalnie na zamówienie MOBIA, pod kątem wystawy. Pracę 1000 Paths (To The Divine) Seana Capone wszyscy piszący o wystawie amerykańscy krytycy okrzyknęli zjawiskową, bo rzeczywiście reprezentuje ona niezwykłe bogactwo wizualne, a z drugiej strony “opowiada”, językiem nowoczesnej formy i operując pojęciami współczesnej nauki i kultury, historię stworzenia, błyskotliwie łącząc w niej wszystkie funkcjonujące w przestrzeni intelektualnej, zarówno religijne, jak laickie wersje aktu (lub procesu) kreacji.

Powstał z tego spektakl fascynujący zarówno formalnie, jak pojęciowo. Przykuwający uwa-

gę wszystkich – bez wyjątku – zwiedzających.

Równie inspirujące i interesujące wizualnie okazały się – też wykonane dzięki mecenatowi MOBIA i na potrzeby tej konkretnej wystawy – artystyczne wizje infernalne. Jak choćby wielkoformatowe malowidło Alexis Rockman – Gowanus, które stawia znak równości między piekłem w ogóle i współczesnym “piekłem industrialnym”. Lub instalacja Liny Puerta – Mattoral, kusząca wersją ogrodów Edenu na miarę XXI stulecia, w całości wykonanych z plastiku.

Szczególne miejsce zajmuje w wyobraźni artystów wątek węża, też interpretowany w przeróżnych, w tym także…komercyjnych aspektach.

Bo przecież praca Adama Fussa – The Space Between Garden and Eve – wyobrażenie dwóch splątanych węży kłębiących się na tradycyjnym, amerykańskim materacu king size, to mocny głos w dyskusji na temat grzechu pierworodnego, a zarazem niezły pomysł do wykorzystania przez producentów akcesoriów do sypialni.

Podobnie wieloznacznych, wielowątkowych, bogatych w konteksty i jednocześnie interesujących wizualnie propozycji współczesnej interpretacji wątków biblijnych jest na wystawie dużo więcej. I – co ciekawe – choć bez wątpienia operują one formalnym językiem awangardy, niemal wszystkie są “zrozumiałe” w tym sensie, że wyobrażone w nich kształty są rozpoznawalne, “treść” czytelna, a i znaczenie – niezależnie od sporego marginesu swobodnej interpretacji – też, w zasadzie, oczywiste.

W ten sposób sztuka współczesna próbuje osiągnąć stan “bezpowrotnie utraconej niewinności”. Mówiąc inaczej – wrócić do raju pierwotnej jedności formy i treści.

Wystawa dowodzi, że – wbrew pozorom – to ciągle jest możliwe. Nawet, jeśli biblijna opowieść o ogrodach Edenu dla większości z nas pozostaje już tylko pięknym mitem. p Back to Eden: Contemporary Artists Wander the Garden Do 28 września 2014 The Museum of Biblical Art 1865 Broadway (61st St.) www.mobia.org

10 Przegląd Polski

Z yg munt h aupt DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

WRZESIEŃ 2014

ALEKSANDRA FRANCUZ

Ame ry kań ski sen emi gran ta Pisarz-długodystansowiec. Debiutował w przedwojennej prasie jako reportażysta, wnikliwy badacz obyczajowości polskiej, wielokulturowego folkloru i kresowej egzotyki.

ski diabeł, Z Roksolanii, ukazały się kilkadziesiąt lat po śmierci pisarza. Wszystkie one noszą piętno jego życia i tworzenia – niedokończonej narracji, aktu bricolage.

“DROGA JEST JAK DOM” Oto wojenny epizod, pejzaż z drogi żołnierskiej Haupta: “Po obu stronach są pola i mimo że dobrze oczy wytrzeszczam w prawo i w lewo, patrzę po tych polach i niedalekim horyzoncie, bo od tego może moje życie zależeć, to jestem jak w domu, mam wspaniałe poczucie pewności, że jestem w domu. Bo już od lat, miesięcy i tygodni to właściwie mym domem jest droga, zwęża się przede mną, ucieka poza mną, droga, jakże mi znajome są du-du, du-du kopyt konia po drodze, doły wyjedzone przez koła, sta“BYĆ POETĄ, TO SAMO ZNACZY: ry szuter zarosły trawą w miejscach, gdzie kieWYJŚĆ POZA GRANICĘ” Szerszemu gronu odbiorców nieznany, wte- dyś były pryzmy”. Zamiast wznosić opowieść dy i dziś, Zygmunt Haupt wyostrzał różno- na filarach historycznej narracji, ponazywać imienne porządki, z których powstała jego pro- wszystko, co, gdzie, kiedy, z jakim orężem i w za: opiewał “krainę pamiątek” i szybkość prze- jakiej liczbie, oszacować zyski i straty poniemian cywilizacyjnych. Można tu mówić o am- sione podczas wojny, Haupt zatrzymuje uwagę biwalencji życia i twórczości autora Szpicy – na detalu, szczególe, jednej kresce. Interesuje naznaczeniu i błogosławieństwie przez los jed- go linia – a ona wznosi się i zniża, przecina kranocześnie, bo oto pisarz, zamiast iść rozpo- jobraz, i za chwilę gdzieś ginie, rozmywa się, znaną koleiną twórców małych ojczyzn, ude- zostają tu tylko ślady po kołach i pryzmach. To rzać w sentymentalny ton, krzepić albo pła- szukanie drogi życia i jej łatwe odnajdywanie kać po utraconych na zawsze Podolu i Woły- w sytuacji, gdy przybiera postać prostej, skieniu, odkrywał, że sztuka, w przeciwieństwie rowanej w dobrze znanym kierunku, a wówczas, do historii w jej XX-wiecznym, totalitarnym wy- rzeczywiście, wiedzie do celu. Śledząc meandaniu, nie wymazuje map pamięci, ale scala w dry losu autora Pierścienia z papieru, wiemy, że jedno, w życiodajną dialogiczność przeszłość linie mogą układać się również inaczej. Zatai teraźniejszość, peryferie i centrum. To nie woj- czają koła i tworzą niewidoczne zarysy.

Po wojnie Haupt postanawia nie wracać do na zatem, lecz obrana droga artystyczna stała się dla Haupta cezurą, oddzielającą go od kre- kraju, nie ma zresztą dokąd. W listopadzie 1946 roku wraz z żoną i synem wyruszają do Nowesowych klisz i literatury okolicznościowej.

Wychodził poza ramy literatury wspomnie- go Orleanu, o czym donosił redaktorowi lonniowej, która po II wojnie światowej zalewa- dyńskich WiadomościMieczysławowi Grydzewła polskie czasopisma emigracyjne. Gdy w ro- skiemu: “Wyjeżdżam […] na jakiś czas”. Jak ku 1958 Karol Kuryluk przygotowywał księ- ustalił biograf Haupta, Aleksander Madyda, “pigę pamiątkową o artystach Lwowa, w taki oto sarz nigdy nie powrócił do Europy na stałe”. Jego pobyt w sposób upomiA m e r y ce nał li stow nie “Świat Haupta nienaruszony przez pośpiech, roz po czął Haupta, aby ten ten świat, w który wtopione są na zawsze się od zwiezaniechał swej dzania, koma nie ry, od jego wspomnienia, jego myśli – uwalnia, lek cjo no szedł od fikcji: oczyszcza czytelnika, daje nową młodość, wania wra“Nie idzie mi jedświeżość nietkniętych przeżyć i tę, na którą żeń. Poznanak o opowiawał rodzindania, o fikcję, o przecie czekamy zawsze, niespodziankę. ne strony zmyślenie, ale Czy można dać więcej czytelnikowi?” żony, Luo kon kret ne [Józef Czapski] izjanę i Nowspomnienia, o realnych ludzi i wy Orlean, realne środowisko.(…)”. Redaktor niejako dyk- z trudem znosił brzydotę miejskiego kiczu, przy tował Hauptowi i ton, i porządek myśli przy jednoczesnym uleganiu czarowi prowincji. W obmyślaniu zamówionej pracy: “Idzie mi o ton liście do Grydzewskiego odnajdujemy zapisek anegdotyczny, raczej pogodny: żeby lata dal- skreślony na szybko, zaledwie miesiąc po wysze nie kładły się na poprzednie swoim cie- jeździe z Londynu: “Bardzo jestem rozczaroniem. To nie ma być monografia ani praca hi- wany Ameryką i byłbym więcej, gdyby nie to, storyczno-naukowa. Raczej rzecz do czytania”. że byłem mądry i jechałem już z odpowiednim Nic z tego nie wyszło. Haupt nie potrafił tak nastawieniem. Ale rzeczywiście, reklama i sapisać. Szukał w kresowym pejzażu perspek- mochody potrafią obrzydzić nawet Nowy Ortywy dla długiego trwania: uniwersalnych te- lean, który jest jednak poza tym bardzo czarumatów, odwiecznych metafor objaśniających jący i staroświecki, i bardzo francuski. Zabawkondycję ludzką. Dlatego przetwarzał krajo- ne jest to, że przypomina trochę także polską braz pamięci. Dłubał w materii wspomnień. La- prowincję, ale w połączeniu klimatu Riwiery z tami ślęczał nad swymi szkicami, poprawiał, prymitywnością naszych Kresów”. Ważni są dla kreślił, szukał właściwej formy i, jak cierpli- Haupta ludzie sztuki, odnajduje ich tu, wyławia wy planista, obmyślał układ tomów swych dzieł. co najznakomitszych: Henry’ego Millera, HerZa życia wydał tylko jeden zbiór utworów – manna Melville’a, Walta Whitmana, Henry’ego Pierścień z papieru, kolejne: Szpica, Baskij- Jamesa. Fragmenty prozy Jamesa tłumaczył na-

ZDJĘCIE: TOMASZHAUPT.COM/

Interesowała go architektura starych kamieni: rodzinnych grobowców, opuszczonych studni, zrujnowanych – w wyniku działania żywiołów: czasu i wojny – domostw i siedlisk ludzkich. Z drugiej strony sławił nowoczesność w sztuce – kochał twórczość Joyce’a i architekturę Paryża, cenił czarno-biały obraz w lwowskim kinie oraz fotografię. Już na początku drogi twórczej, jako członek ugrupowania Rybałci, zaznaczył swoją odmienność na mapie artystycznej międzywojnia. Publikował opowiadania, reportaże, recenzje i rysunki na łamach Kuriera Literacko-Naukowego, Ilustrowanego Kuriera Codziennego, Krytyki i Życia, Dziennika Polskiego oraz Asa.

Zygmunt Haupt (1907-1975) polski prozaik, malarz i architekt. Urodzony na Podolu brał czynny udział w życiu literacko-artystycznym Lwowa, kampanię wrześniową przeszedł w stopniu podporucznika rezerwy, a następnie – przez Węgry i Francję – przedostał się do Wielkiej Brytanii. Po wojnie, z żoną Amerykanką i synem, urodzonym w 1945 r., przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował m.in. w dziale polskim rozgłośni Głos Ameryki i w miesięczniku Ameryka, publikując jednocześnie w pismach emigracyjnych, takich jak londyńskie Wiadomości czy paryska Kultura. Zmarł 10 maja 1975 r. w Winchester w stanie Wirginia.

Na zdjęciu: Zygmunt Haupt w Londynie w 1944 roku

wet, jednak z marnym skutkiem (nieudana próba opublikowania w Kulturze Jerzego Giedroycia przekładu opowiadania pt. The Turn of the Screw). Są zatem co najmniej dwie Ameryki – Haupt dostrzega folklor prowincji i światowy rozmach twórców piszących po angielsku.

Chciałby to doświadczenie emigranta zakorzenić we własnej prozie. Choć nie osiągnie w nowym języku doskonałości, tak jak zresztą w języku ojczystym, co wypominał mu bez ogródek Grydzewski, to przecież musiał przyjmować z niemałą satysfakcją publikacje swoich tekstów w amerykańskich czasopismach. To było coś w rodzaju spełniania się “snu emigranta w stylu Conrada”. Do sukcesów Haupt zaliczył: “Więc w tym miejscu ma pójść moje opowiadanie pt. Wanda w kwartalniku Accent, wydawanym na uniwersytecie w Urbana (Illinois). Drugie opowiadanie, także w grudniu, w miesięczniku The Nassau Lit., wydawanym przez uniwersytet w Princeton (jest to opowiadanie Poker w Gorganach, które kiedyś złożyłem w Wiadomościach). Opowiadanie Stypa (także w Wiadomościach złożone) idzie w styczniu w kwartalniku Furioso, wydawanym przez Carlton College (Minnesota). Poza tym nowojorski kwartalnik The Tiger’s Eye (bity na wzór francuskiej Verte na kolorowych papierach i z kosztownymi płytami) wziął moją Tierra del Fuego, a The Chicago Review, wydawany przez University of Chicago, inne moje opowiadanie. Jeżeli do tego The Pacific Spectator z Kalifornii zaakceptuje napisany przeze mnie na ich zamówienie artykuł, który im parę dni temu posłałem, to «sukces» mój będzie geograficznie rozciągnięty na

całe Stany”. Cytuję ten list Haupta, gdyż z niego można wyczytać skalę emocji towarzyszących pisarzowi podczas zmagania się z zawiłościami języka. W języku Conrada nigdy do końca nie udało mu się zadomowić, poczuć się jak u siebie. Mówił o sobie – “wygnaniec z polszczyzny”. Czuł wstyd i zażenowanie, że, aby utrzymać się z pisania, musi dopuszczać się swoistej zdrady – tłumaczyć własną prozę na angielski.

Wiedział, że nie tędy droga.

Jak gdyby nigdy nic – to znaczy wbrew doświadczeniu nędzy, utrzymywaniu się początkowo jedynie z pensji żony – Haupt pisał i poznawał Amerykę. Ale zamiast przybliżać się do uniwersum rzeczy, autor Szpicy dotykał krawędzi świata i możliwości twórczych. Zmagał się do końca z nieposkromionym żywiołem pamięci, z “nieprzemierzonym mnóstwem słów”, z zarzucaną mu przez Grydzewskiego nieliterackością, ni to pisaniem, ni gadaniem. Zamiast wyrażać się jasno, poprawnie, na mocy prawa obowiązującego w klasycznych poetykach, Haupt brał te wszystkie przepisy i receptury w nawias. Tak jak czas trwania wykreowanej w opowiadaniu opowieści starał się zatrzymać na dłużej, aby wydrążyć, co się da: całą esencję życia, sam miąższ zamknięty we frazie: “Ale będę. Ale będę”. p Przy pisaniu artykułu autorka wykorzystała: Z. Haupt, Listy do redaktorów “Wiadomości”, oprac. i przypisami opatrzył A. Madyda, konsultacja edytorska B. Dorosz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014; Z. Haupt, Pierścień z papieru, Instytut Literacki, Paryż 1963; Z. Haupt, Szpica. Opowiadania, warianty, szkice, Instytut Literacki, Paryż 1989.

WRZESIEŃ 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

T US k O pen

dziennika

Przegląd Polski

Dzia ło się

11

MAREK KUSIBA – ŻABKĄ PRZEZ ATLANTYK

PIOTR FLORCZYK – LISTY Z LOS ANGELES

Tusk Open to także rozpoczęcie wyściW Nowym Jorku trwa tur niej US gu o stołki. W PO do przejęcia schedy szyOpen, natomiast w kuje się Schetyna, tekę premiera być może mediach i na forach obejmie marszałek Ewa Kopacz, z zawodu in ter ne to wych od lekarz-pediatra, i jest niewielka szansa na Warszawy po Van- kurację wstrząsową na całym politycznym co uver – “Tusk klepisku, by nie powiedzieć na wyrost: sceOpen”, czyli odbija- nie politycznej. Scena to jednak nobilitacja, nie piłeczek po mia- a w kraju mamy do czynienia z żałosnym nowaniu “maskotki kopaniem się po kostkach. Za wschodnią Merkel” na stanowi- granicą regularna wojna, która grozi Eurosko szefa Rady Eu- pie otwartym konfliktem, a w polskiej poropejskiej (w nagrodę za “spolegliwość wo- litycznej piaskownicy liczy się tylko, kto kobec Putina” oraz bycie “politykiem do bó- mu bardziej dołoży, jakby chłopcy i dziewlu proniemieckim” – wiadomo, dziadek w czynki od polityki mieli zakodowane słoWehrmachcie), “kamerdynera Camerona” (w wa Dziennikarza mówiącego do Czepca: nagrodę za “rolę Chamberlaina współcze- “Niech na całym świecie wojna, byle polska snej Europy” i “zdradę polskich emigran- wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna”. tów” na Wyspach), “łatwego w obsłudze po- A wesoło na tym współczesnym Weselu nie litycznego lokaja” (w nagrodę za “uległość jest wcale. Idąc dalej tropem Wyspiańskiego można by przywołać wobec gremiów zawiele jak najbardziej akchod nich”). “Nie Stołek w Brukseli obejmie tualnych dziś zdań, na wiem, co Tusk zroprzykład: “Musimy zrobi w Brukseli, wiem, “król Europy Donald I”, bić coś, co by od nas zaco zrobił w Polsce. jak głoszą jego chwałę leżało, zważywszy, że Pan premier stale dzieje się tak dużo, co nie kłamał i kręcił. Za mainstreamowe media. zależy od nikogo”. Aunic miał obywateli i tor Nocy listopadowej polską rację stanu.

Liczył się tylko interes grupowy elity – twier- zapytywał 110 lat temu: “Listopad, to dla dzi Krzysztof Czabański i pyta retorycznie: Polski niebezpieczna pora?”. Okazała się ta– Może ten cyrk szalbierzy, kłamców, prze- ka dla niego – zmarł w listopadzie. Czy liniewierców stanie się – już się stał – na ty- stopad, a także wrzesień i październik okale śmieszny, że runie pod ciężarem chicho- żą się dla Polski niebezpieczną porą, przekonamy się niebawem. Bo grudzień ma już tu Polaków?”.

Nie sądzę. Polacy chichoczą wszak przez być cacy: stołek w Brukseli obejmie “król zaciśnięte zęby. Podobnie jak na kortach Flu- Europy Donald I”, jak głoszą jego chwałę shing Meadows na Queensie, w halach sied- mainstreamowe media, wyspecjalizowane miu miast Polski także przebijają piłkę przez w politycznym ass-kissing.

Pisze do mnie mój mądry przyjaciel, dr siatkę, tyle że wyżej zawieszoną – trwają tam bowiem mistrzostwa świata w piłce siat- Sabo znad Pacyfiku: “Kłopot Polski polekowej mężczyzn. Ale co z tego, skoro Po- ga na tym, że nasi politycy nie mają pomylacy w kraju, w przeciwieństwie do widzów słu na nowoczesny, inteligentny, zasobny kraj za granicą, nie mogą oglądać meczów, bo europejski. Emigracja jako pomysł na bezchciwy Polsat zakodował transmisje i każe robocie, to przecież stagnacja. Histeria, jasobie płacić za prawo do obejrzenia sme- ko sposób na rozkładanie opozycji, to przeczów i ścięć. Nóż się w kieszeni otwiera, gdy cież szaleństwo. Unikanie ryzyka, bo przeo tym czytam, bo sam oglądam otwarte mi- cież PO nie zaproponowało żadnych śmiastrzostwa USA w tenisie w amerykańskich łych planów na przyszłość, to dowód na i kanadyjskich stacjach. I nasuwa mi się po- strach przed konsekwencjami ryzykownych równanie z niedawnym mundialem w Bra- działań politycznych i bezustanna kampazylii. Otóż cała ludność Kanady, gdzie pił- nia wyborcza na obietnice. W końcu zawieka nożna nie jest bynajmniej sportem naro- rzenie komentatorom zagranicznym, którzy dowym, mogła obejrzeć wszystkie mecze całemu światu za wzór stawiają stały wzrost na ogólnodostępnym kanale CBC, finanso- gospodarczy Polski, to ślepota – ten nasz wanym przez kanadyjskiego podatnika. rozwój to jak powrót do zdrowia bohatera Ludność Polski skazana została na (nie)ła- potajemnie zwężanej Kamizelki”.

Przypomnę: Kamizelka (bynajmniej nie skę cwaniaczków z Polsatu, także dotowanego przez rząd. Jak niedawno stwierdził kuloodporna) to nowela Bolesława Prusa. parlamentarny zespół ds. obrony wolności Urzędnik, chory na gruźlicę, chudnie, więc słowa, rząd Tuska w ciągu pięciu lat wpom- co dzień posuwa sprzączkę ściągacza o jedpował w media 125 milionów złotych za sa- ną dziurkę, aby nie martwić żony, a ona rome ogłoszenia i reklamy, w tym pokaźne bi to samo, aby mu dodać otuchy... Pora najpieniądze otrzymał Polsat. Ale się nie po- wyższa przestać się oszukiwać dobrym saczuwa do jakiejkolwiek wdzięczności wo- mopoczuciem z tytułu wyboru Tuska i rebec polskiego telewidza. Moim zdaniem Pol- alnie spojrzeć na gangsterski Russian Open, sat powinien zmienić nazwę na Pols-kość gdzie Putin na Ukrainie rozgrywa mecz na (jako że polskość stanęła kością w gardle śmierć i życie z Unią i NATO, a zatem z całym demokratycznym światem... p Polsatowi).

Podczas gdy D. upodobania kulinarne w Polsce zmieniai ja przekraczali- ją się w zastraszającym tempie, ale co oni śmy po cią giem muszą tam jeść, że szaszłyki z kurczaka daw ną gra ni cę – np. chicken skewers – tracą w tłumaczeczesko-austriac- niu tak wiele ze swojego smaku. Na szczęką, nasze granato- ście po zjedzeniu tego czegoś można sowe subaru, które bie z powrotem życie osłodzić, spożywakupiliśmy w kil- jąc gałkę jednego z much ice creams [sic!] ka dni po ślubie w lub kubek take away coffee [sic!].

Tymczasem pociąg stanął w szczerym po2002 r., odpływało w siną dal, nie- lu, tuż przed remontowanym wiaduktem. sione przez milio- Żółte morze rzepaku po lewej. Mierzwiony litrów ścieków i fekaliów. Niestety, tak na wiatrem dzika łąka po prawej. Pan z Warsu, z fryzurką podpatrzoną u Cristiano Roto jest, kiedy pęka stuletnia rura.

Pierwsza reakcja: czuję, jak zalewa naldo, podjechał z poczęstunkiem. Czarna mnie krew. Po chwili: nic się nie stało, ko- herbata, dwa razy. Cytryny nie miał, choć chanie, nic się nie stało… kupimy sobie no- lemon już tak, ale że żaden ze mnie Miowe auto. Nasze pierwsze, to, które przeje- dek, postanowiłem nie pastwić się dodatchało z nami kilkakrotnie całe Stany, trzy- kowo nad nim. Dziękujemy, też dwa razy. maliśmy z sentymentu, więc dobrze się zło- Pan poszedł dalej. W przeciwieństwie do żyło – powtarzałem żonie – że powódź stu- świetnego wiersza Dariusza Sośnickiego lecia na kampusie UCLA podjęła za nas de- pt. Potwór, w którym pociąg pożera dziecyzję: sprzedawać czy nie sprzedawać? Że- ci, które go pozdrawiają, nasz był owieczgnajcie zalane podziemne parkingi, łąki, bo- ką skubiącą trawę rosnącą przy torach. Wieiska, hale i kliniki. Trzysta czterdzieści aut deń nam się oddalał, choć za jego plecami jest już w niebie. Więc czego mi szkoda? Kahlenberg puszczał nam oko w zachodząA no tego, że choć żaden ze mnie pan Sa- cym słońcu. Już niedługo. Stuk. Stuk. Stuk.

Jeszcze jedna stamochodzik, nie mocja, jeszcze raz zagłem wrzucić mu nawet Nie ma wątpliwości: piszczą hamulce i grudki ziemi pod maskę wnet na peronie na drogę. Niech mu się każda podróż jest i będzie będzie czekało na wiedzie – z mułem na tylko powrotem. Wystarczy nas nasze subaru, a fotelach i sparciałymi wskoczyć do pociągu byle w nim wspomniekablami. Wprawdzie nia ze wszystkich wziąłbym sobie choćjakiego, ściskając w ręku podróży, włącznie by wy cie racz kę na trochę zielonych, patrzeć, z tymi, które są wieczną pamiątkę, ale jak to i owo zostaje w tyle… jeszcze przed naz wolą Bożą się nie dysmi. Are we there kutuje, zwłaszcza wteyet? dy, kiedy ubezpieczyPan z Warsu wrócił do nas trzy razy, ale ciel słynie z uczciwości, a sam sposób, w jaki straciliśmy auto, gwarantuje, że przej- tylko w Polsce poczęstunek był wliczony w cenę biletu. Zresztą cena była bardzo dziemy do historii.

Tymczasem pociąg jechał przed siebie, przystępna – dil nad dile, można powiejak mu było pisane, z ziemi polskiej do dzieć. Kiedy dwa tygodnie wcześniej jeaustriackiej. 40 kilometrów na godzinę chałem trzy godziny autokarem do Opola przez Polskę, 120 kilometrów na godzi- na delegacje poetycką, bo ukazał się w Stanę przez Austrię. W każdym kraju ciągnę- nach mój wybór wierszy Pawła Marcinkieła nas inna lokomotywa oraz witała nowa wicza i trzeba było to jakoś uczcić, wafelzałoga. Co więcej, w Czechach nasz eks- ków nie rozdawali, ale za to siedziała kokluzywny pociąg Intercity przemienił się ło mnie pani udająca się do Berlina, co sanagle w pociąg osobowy i, biorąc przy- mo w sobie było warte i tak niskiej ceny kład ze swojego imiennika – Sobieskie- biletu. Spośród przeróżnych ciekawostek go, zabierał na pokład każdego, kto chciał dowiedziałem się od niej, że horrendalne na Wiedeń iść. Z nosem przy szybie po- ceny wynajmu mieszkań w Berlinie nie dodziwiałem to pospolite ruszenie, nie mo- stają do pięt cenom w Santa Monica, co gąc nie zauważyć, że wszystkie Pepiki – zresztą zachowałem dla siebie, ale za to bez znaczenia, czy mieli plecaki wypeł- można tam zjeść wyśmienitego kebaba. Cóż, nione lentynkami czy podrabianymi pa- nim pociąg łaskawie ruszył i na miejsce nas pierosami – śmiali się od ucha do ucha. dowiózł, zgłodnieliśmy na całego. PrzypoCzyżby byli aż tak szczęśliwi, jak my na mniał mi się wtedy ten kebab – i pizza z spacerze po krakowskim Rynku i okoli- ciastem czosnkowym, i pierogi z truskawcach, zachęcani co kawałek, aby wstąpić kami oraz liście ugotowanej kapusty, z międo restauracji i skosztować chicken on stick. sem i ryżem zawijane starannie, w gołąbKurczak na patyku?!? Dają z grubej rury. ki. Nie ma wątpliwości: każda podróż jest O ludzkiej głowie na patyku, czy raczej i będzie tylko powrotem. Wystarczy wskona palu lub talerzu, słyszałem, ale o gło- czyć do pociągu byle jakiego, ściskając w wie kurczaka lub koguta, takiej ze ster- ręku trochę zielonych, patrzeć, jak to i owo czącym grzebieniem, jeszcze nie. Wiem, zostaje w tyle… p

Katarzyna Buczkowska miniatura

Elementarz

Kto ty jesteÊ? – Polak mały.

Jaki znak twój? – Orzeł biały.

Kim ty jesteÊ? – Przepraszam, dokładnie nie wiem.

Ziemia skr´ca si´ w grudy. Topola dr˝àca skar˝y si´ rzece.

Bocian stoi na wszystkich nogach. Płot gubi kolejnà sztachet´.

Bar nazywa si´ Titanic niepotrzebnie. ˚ubra z Białowie˝y mieczem krojà w steki. Barszcz blednie. Spółgłoski szturchajà si´ i szeleszczà. Bałtyk dostaje dreszczy. Krzy˝om opadajà ramiona.

Cynicy klaszczà przedwczeÊnie.

O zimnych oczach, wàskich êrenicach, wchodzi swawolnie bez pukania.

Po deserze pali papierosa i nonszalancko jednà zapałkà podpala lasy i stogi siana.

Sowa pójdêka zasłania oczy.

Ze świata kultury 12 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Cały świat muzyczny, a szczególnie Polska, obchodzi rocznicę 100-lecia urodzin Andrzeja Panufnika (24 września 1914) – wielkiego kompozytora, emigranta, autora muzyki głęboko związanej z krajem ojczystym. W ramach rocznicowych uroczystości odbywają się koncerty jego muzyki przygotowane przez różne instytucje, m.in. Muzeum Emigracji w Gdyni, Polskie Radio i filharmonie wielu miast w Polsce i za granicą. We wrześniu (7.09.)w Gdyni zaprezentuje się Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Bałtyckiej pod batutą Jerzego Maksymiuka, a w Warszawie 12 i 24 września stołeczni filharmonicy zagrają pod dyrekcją Jacka Kaspszyka. Monograficzny koncert symfoniczny przygotowuje też Polskie Radio; na program złożą się cztery utwory, napisane w różnych okresach życia i twórczości Panufnika. W Studiu Koncertowym Polskiego Radia im.

Witolda Lutosławskiego w Warszawie 28 września będzie można usłyszeć Nokturn z 1947 roku, Koncert wiolonczelowy – ostatnie dzieło Panufnika – napisany w 1991 r. dla Mścisława Roztropowicza i London Symphony Orchestra, a także Hommage a Chopin oraz Sinfonia rustica (Symfonia nr 1). Obchody trwać będą do grudnia 2014 roku.

KONGRES W PEKINIE W słynnej galerii pekińskiej UCCA zakończyła się wystawa dwóch instalacji polskiego malarza, rzeźbiarza i performera Pawła Althamera. Przy pierwszej z nich, zatytułowanej Kongres rysowników, ustawiono napis: “Prosimy malować”. W ten sposób towarzyszący Althamerowi polscy artyści, twórcy chińscy i zwiedzający wystawę goście mieli okazję uczestniczyć w niezwykłym dialogu za pomocą rysunków na ścianach i podłodze galerii. Druga, surrealistyczna instalacja – Wenecjanie – przygotowana została w 2013 roku na 55. Biennale w Wenecji. Artysta odlał z plastiku twarze 90 mieszkańców Wenecji i połączył je z sylwetkami szkieletów. Ponadto w lobby galerii oglądać było można oryginalne rzeźby, które polski twórca wykonał z przedmiotów znalezionych na ulicach Pekinu.

WRZESIEŃ 2014

notatnik na wrzesień SCENA POLSKA scena.us/

Berek, czyli upiór w moherze – komedia Teatru Kwadrat w reż. Andrzeja Rozhina; wyst.: Ewa Kasprzyk, Paweł Małaszyński, Magdalena Lamparska, Marcin Kwaśny 13 IX godz. 7:00 wiecz.

Memorial Auditorium Montclair State University 1 Normal Ave., Montclair 13-14 IX

14 IX godz.; godz. 3:00 ppoł.

Tribeca Performing Arts Center 199 Chambers St., Manhattan, NY

MORGAN LIBRARY themorgan.org 225 Madison Ave. i 36 St., NY 26 IX Cy Twombly: Treatise on the Veil – eksponowane wielkie rozmiarowo dzieło stanowi moment przełomowy w twórczości Twomblya, wybitnego amerykańskiego malarza zaliczanego do nurtu ekspresyjnego abstrakcjonizmu (do 25 stycznia 2015) 26 IX The Untamed Landscape: Théodore Rousseau and the Path to Barbizon – siedem dzieł Theodore’a Rousseau, mistrza Szkoły z Barbizon, grupy francuskich malarzy w latach 18301860, którzy specjalizowali się w pejzażach (do 18 stycznia 2015)

NEW-YORK HISTORICAL SOCIETY

ZDJĘCIE: ARCHIWUM

nyhistory.org 170 Central Park West Richard Gilder Way (77th Street)

Tannenberg, Gorlice i Przemyśl, które miały decydujący wpływ na losy wojny, a o których prawie nikt już nie pamięta. Zainteresowani mogli kupić album artysty pod tym samym tytułem.

BOHATEROWIE Z AUSTRALII

33-letni Tony Albert z Sydney odebrał jedną z najbardziej prestiżowych nagród Australii – National Aboriginal & Torres Strait Islander Award. Jury pod przewodnictwem Tiny Baum nagrodziło jego pracę, 20 portretów fotograficznych przedstawiających aborygeńskich nastolatków i samego artystę, zatytułowaną We Can Be Heroes. Bohaterowie zdjęć to mieszkańcy szkoły z internatem przeznaczonej wyłącznie dla Aborygenów. Inspiracją dla Alberta był wypadek samochodowy w Sydney w 2012 roku podczas którego policja postrzeliła i ciężko raniła dwóch aborygeńskich chłopców w wieku 17 i 14 lat. Incydent wywołał falę protestów w całym kraju. Albert wyjaśnił, że inBERLIN NA 25 ORKIESTR formacje prasowe i telewizyjne o Aborygenach Do 22 września potrwa w Berlinie 10. edy- są zazwyczaj negatywne, a młodzi mężczyźni cja Musikfest podczas którego 25 orkiestr za- często doświadczają brutalności ze strony poprezentuje dzieła 24 kompozytorów. Na licji. Artysta dodał: “Jeśli ciągle będziemy pootwarcie imprezy zaplanowano koncert utwo- wtarzać ludziom, że są źli, to z pewnością tarów Brahmsa w wykonaniu Staatskapelle Ber- kimi się w końcu staną. Najwyższy czas, aby lin pod batutą Gustavo Dudamela. W progra- zmienić nasz stosunek do Aborygenów i spomie festiwalu znalazły się kompozycje m.in. sób, w jaki o nich mówimy”.

Bacha, Schumanna, Brucknera, Straussa, MoPOETA Z ARCHIPELAGU zarta, Mahlera, Czajkowskiego i Schuberta. Orkiestrami symfonicznymi z Drezna, Amster29-letni Niall Campbell ze szkockiego ardamu, Lipska, Cleveland, Londynu i Baden chipelagu Hebrydów został laureatem najwyżBaden dyrygują. sir Simon Rattle, Daniel Har- szej nagrody poetyckiej Wielkiej Brytanii – ding, sir John Eliot Gardiner i Mariss Jansons. Edwin Morgan Prize. Trofeum w wysokości ponad 33 tysięcy dolarów odebrał podczas MięPRZEMIJANIE dzynarodowych Targów Książki w EdynburW Instytucie Polskim w Monachium do- gu. Jury, któremu przewodniczył Stewart Conn, biegła końca ekspozycja fotograficzna Wszyst- wyróżniło jego debiutancki zbiór wierszy pod ko przemija – miejsca wielkich bitew I woj- tytułem Moontide. Campbell opisuje w nim ny światowej na ziemiach polskich. Autorem krainę dzieciństwa, piękno lokalnej przyrody 26 zdjęć dużego formatu jest Eric Pawlitzky. i stare mity szkockie. Conn nazwał młodego Pawlitzky odwiedził pola wielkich bitew, m.in. poetę “radosnym mistrzem słowa”.

FILIPIŃCZYK W SZWAJCARII Zakończył się 67. Festiwal Filmowy w Locarno. Najwyższe trofeum za najlepszy film – Złotego Lamparta – odebrał Lav Díaz z Filipin. Jego czarno-biały dramat polityczny From What Is Before toczy się w ubogiej wiosce w latach 70. w czasie stanu wyjątkowego, wprowadzonego przez prezydenta Ferdinanda Marcosa. Za najlepszego reżysera uznano Pedro Costę z Portugalii, twórcę obrazu Horse Money. Natomiast w sekcji Tydzień Krytyki Filmowej zwyciężył dokument Zuzanny Solakiewicz 15 stron świata. Eksperymentalny film z pogranicza kina, tańca i muzyki przybliża sylwetkę Eugeniusza Rudnika, kompozytora i pioniera muzyki elektroakustycznej w Polsce.

DLA MIŁOŚNIKÓW FANTAZJI W Londynie dobiegł końca 72. World Science Fiction Convention. W tym roku prestiżową Nagrodę Hugo, przyznawaną za najlepsze książki z gatunku science fiction i fantasy, odebrała amerykańska pisarka Ann Leckie. Bohaterką jej debiutanckiej powieści Ancillary Justice jest wojowniczka Breq, której przeszczepiono sztuczną inteligencję statku kosmicznego. Krytycy porównali Leckie do najwybitniejszych pisarzy SF: Iaina Banksa i C.J. Cherryh.

LORD RICHARD W wieku 90 lat zmarł doskonały reżyser i aktor brytyjski lord Richard Attenborough. Był twórcą dramatu historycznego Gandhi, za który otrzymał 8 Oscarów, nakręcił O jeden most za daleko, Krzyk wolności, Cienistą dolinę i Chaplina. Zagrał m.in. w Wielkiej ucieczce, Doktorze Dolittle i w Parku Jurajskim. Premier David Cameron nazwał go “jednym z największych twórców kina”.

OPRACOWAŁA: MAŁGORZATA MARKOFF

26 IX Chinese American: Exclusion/Inclusion – ekspozycja poświęcona wielowiekowej historii emigracji z Chin do Stanów Zjednoczonych (do 19 kwietnia 2015)

THE METROPOLITAN OPERA metopera.org Lincoln Center Plaza, NY 22 IX Opening Night Gala – Le Nozze di Figaro; dyr. James Levine, wyst.: Amanda Majeski, Marlis Peterson, Isabel Leonard, Peter Manttei, Ildar Abdrazkow; godz. 6:15 wiecz.; we wrześniu Met również zaprezentuje opery: La Boheme, Macbeth, Carmen

NEW YORK PHILHARMONIC nyphil.org Avery Fisher Hall 10 Lincoln Center Plaza, NY 16 IX Opening Gala Concert – La Dolce Vita: The Music of Italian Cinema; dyr. Alan Gilbert; wyst. Joshua Bell – skrzypce, Renee Fleming – sopran, Josh Groban – wokalista, Martin Scorsese – reżyser (gość specjalny); w programie muzyka z filmów, m.in.: Dolce Vita, Leopard, Amarcord, Life is Beautiful; godz. 7:30 wiecz.

23, 26, 27, 30 IX Alan Gilbert Conducts Mahler’s Symphony No. 1, Karl Krlikku – klarnet; 23 i 30 IX godz. 7:30 wiecz., 26 IX 11:00 rano, 27 IX 8:00 wiecz.

LINCOLN CENTER lincolncenter.org 10 Lincoln Center Plaza (Columbus Ave. i 65th St.) 19-20 IX Charlie Chaplin’s Modern Times: The Tramp at 100 – prezentacja filmów z Charliem Chaplinem w roli głównej. Orkiestra symfoniczna będzie przedstawiać muzykę w oryginalnym brzmieniu; Avery Fisher Hall, godz. 8:00 wiecz.

26-27 IX Marcus Roberts: Piano Masters of Melody – koncert mistrza jazzu z młodymi instrumentalistami w ramach serii Jazz at Lincoln Center; Appel Room, godz. 9:30 wiecz.

52. NEW YORK FILM FESTIVAL 2014 filmlinc.com/nyf f2014 26 IX – 12 X W programie m.in. retrospektywa filmów Josepha L. Mankiewicza: All About Eve, A Letter to Three Wives, The Barefoot Contessa, The Ghost and Mrs. Muir, 5 Fingers, Guys and Dolls, Julius Caesar

Miesi´czny dodatek kulturalny nowego dziennika

www.dziennik.com/przeglad-polski Redaguje: Jolanta Wysocka jw@dziennik.com