Nowy Dziennik 2014/11/07 Przegląd Polski

Przegląd Polski MIESIĘCZNY

DODATEK

KULTURALNY

nowego dziennika

LISTOPAD 2014

KRÓL KIER ZNÓW NA WYLOCIE

Spektakl – ukazujący ponadczasową moc ludzkiego oddania i miłości – zostanie zaprezentowany w Teatrze La MaMa w Nowym Jorku 26, 28, 29 i 30 listopada 2014 r. Jego wykonawcami są artyści ze Studium Teatralnego z Warszawy: Gianna Benvenuto, Waldemar Chachólski, Magda Czarny (na zdjęciu), Danny Kearns.

Reżyseria Piotr Borowski.

Polin znaczy Polska Muzeum Historii Żydów Polskich Jakub Winnicki

Zafascynowana Chinami Rozmowa z Audrey Topping Aleksandra Ziółkowska-Boehm

Wystawa kubizmu w Met Początek nowej epoki Bożena Chlabicz

Kontrasty Chin wciąż mnie fascynują 2 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

LISTOPAD 2014

Z Audrey Ronnig Topping – amerykańską fotoreporterką, autorką książek o Chinach i Tybecie – o jej najnowszej książce China Mission, rozmawia Aleksandra Ziółkowska-Boehm

Ma pani niezwykłą biografię. Pani “chińskie dziedzictwo” sięga trzech pokoleń, począwszy od roku 1890, kiedy dziadkowie założyli misję chrześcijańską w Chinach. W swojej najnowszej książce “China Mission. A Personal History from the Last Imperial Dynasty to the People’s Republic” pisze pani o swoich dziadkach misjonarzach, ale także pokazuje doniosłe wydarzenia, które zmieniły jeden z najpotężniejszych krajów świata. Jak się zaczęło zainteresowanie Chinami w pani rodzinie?

Pani książka “China Mission” otrzymała nagrodę Wilfrid Laurier University. Jej tłumaczenie ma się ukazać w Chinach. Pani dziadkowie byli luterańskimi misjonarzami, ale także założyli w Chinach szkołę...

ZDJĘCIE: ARCHIWUM RODZINY TOPPINGÓW

ZDJĘCIE: NORMAN BOEHM

Tak, po wybudowaniu kościoła postawili szkołę. W 1891 roku, 20 lat przed upadkiem dynastii Qing, moi dziadkowie w sercu imperialnych Chin, w mieście Xiangyang w prowincji Hubei, zbudowali amerykańską szkołę typu Little Red School House. Założył ją mój dziadek, kieMój dziadek Halvor Ronning urodził się w rownik misji Halvor Ronning z żoną Hannah Norwegii w 1862 roku. Pewnego dnia dostał Rorem Ronning i swoją siostrą Thea. Szkołę książkę o przygodach Marca Polo i zaintere- pobudowano z pomocą kilkunastu chińskich rosował się Chinami. Zapewne, tak jak jego przod- botników. Budynek był z czerwonej cegły z mokowie wikingowie, Halvor pragnął przygody. siężnym dzwonem na dachu. Jeden pokój przeBył człowiekiem głęboko religijnym i kiedy znaczony był dla chłopców w wieku od sześciu dowiedział się, że 400 milionów Chińczyków lat wzwyż, których nauczał Halvor, drugi dla nigdy nie słyszało o ewangelii Jezusa Chry- dziewcząt, którymi opiekowały się Hannah i stusa, postanowił zostać misjonarzem w Chi- Thea. Początkowo obie były przygnębione, bo nach. W 1881 roku popłynął do Stanów Zjed- pomimo ich gorliwej kampanii, ani jedna dziew- Aleksandra Ziółkowska-Boehm (z lewej) i Audrey Ronnig Topping, na wystawie fotografii pt. noczonych, gdzie został wyświęcony jako du- czyna nie pojawiła się przez pierwsze tygodnie. Asian Odyssey w Nowym Jorku, 2006 rok chowny luterański, i dołączył do misji udającej się do Chin. Jeszcze w Stanach poznał HanPisze pani, jak trudna była sytuacja kobiet w Duże wrażenie robi opis uratowanej dziewskali ich zwolnienie, magistrat miasta dopunah Rorem, która także dołączyła do misjonaChinach... czynki, której nadano imię Sarah. “Widziałyścił ich do uwięzionych – i mogli zobaczyć, jak rzy. Pobrali się już w Chinach. Mój ojciec CheOd upadku dynastii Tang w 907 r. chińscy męśmy na własne oczy to, co Chińczycy nazywyglądało więzienie. Przeżyli szok, tak jak i ster był jednym z siedmiorga dzieci Hannah i drcy nauczali, że kobiety są “gorsze”, podkrewają “«zabijaniem nogi»” – pisze Hannah cymy, po latach czytający, także. Ledwie rozpoHalvora, urodził się w Chinach. ślali też “niebezpieczeństwo edukacji”. Są dwa towanym w pani książce liście. Po powstaniu znali swoich pracowników. Cele były bez okien, W 1907 roku moja babcia Hannah, po 17 stare powiedzenia z tamtych czasów: “Na dnie Republiki Chińskiej w 1912 roku zabieg został z cementową podłogą, bez łóżek czy nawet latach mieszkania w Chinach, zmarła, mając każdego kłopotu jest kobieta” i “Jeśli kobiety zakazany, a po 1949 roku całkowicie go zlikrzeseł. Pomieszczenia były tak niskie, że więź36 lat, na tajemniczą chorobę orientalną, póź- biorą za czytanie, to co zrobią mężczyźni?”. Żekwidowano. niowie nie mogli stać, nie mogli się wyprostoniej znaną jako Asian sprue. Halvor i ich sied- bracy, słudzy i najbiedniejsi chłopi byli często Dziewczynka, którą się zaopiekowali moi wać. Byli boso, stopy były przywiązane łańmioro dzieci opłakiwało jej odejście wraz z “bardziej wolni” niż kobiety z wyższej sfery, gdzie dziadkowie, była pierwszą z setek dzieci i niecuchem, ciężki drewniany kołnierz był zawiesetkami Chińczyków różnych wyznań. powodem do rozwodu mogło być przejście ko- mowląt uratowanych przez misjonarzy. Zamieszszony na szyi, mieli pokrwawione stopy od łańPrzez ponad 120 lat członkowie naszej ro- biety samotnie ulicą. Jeżeli musiała się przemie- kała z naszą rodziną, dziadkowie ją ochrzcili i cuchów, stali schyleni wpół. Wydawali z siedziny związani byli z Chinami jako misjona- ścić bez męża, jechała na mule lub w zasłonię- nazwali Sarah. Była pierwszą uczennicą w ich bie dźwięki jak ranne zwierzęta. Przypomina rze, studenci, nauczyciele, dyplomaci, dzien- tej lektyce nieśli ją tragarze. Gdy wychodziła z szkole. Później została nauczycielką. Nie nalepani w książce o nienagłaśnianym wstydliwym nikarze, fotoreporterzy i biznesmeni. mężem, szła trzy kroki w tyle. żała do “dobrze urodzonych”. Miała 10 lat, gdy wyczynie Brytyjczyków, którzy zmuszali Chimoja babka Hannah i ciotka Thea... kupiły ją ny do importu i zażywania opium, które sprona targu niewolników. Miała związane stopy, co wadzano z Indii. Amerykanie jako mniejsi partnie było częste, bo tylko klasy uprzywilejowanerzy też byli w tę akcję włączeni. Dużo się ne dokonywały tego horroru. Klasa służących zmieniło patrząc z perspektywy obecnej...

Moi dziadkowie i rodzice, i ja także, obseri biednych nie robiła tego, bo dziewczęta muwowaliśmy zachodzące zmiany w Chinach: siały wykonywać ciężkie prace.

Kiedy Hannah i Thea odwijały długie, brud- zmiany z kraju, który się wykorzystywało, do ne bandaże, którymi ściśle związane były sto- kraju, który prosperuje i ma swoją dumę. Mapy dziewczynki – krzyczała z bólu, krew lała my nadzieję, że dalsze zmiany będą szły w strosię z ran. Podano jej wiadro z ciepłą wodą z nę demokracji – demokracji w chińskiej werkojącymi olejkami. Dziecko westchnęło z ulgą. sji. Na pewno zmiany nie mogą być narzucoHannah i Thea były przerażone. Biedne stopy ne z zewnątrz. dziewczynki miały podwinięte palce niemal Co się stało ze szkołą i kościołem zbudowado podeszwy. Stopy były niebieskie, a skóra nymi przez pani dziadków? popękana. Z ran wydobywał się ciężki odór Sto lat po założeniu szkoły, w grudniu 2008 Na szczęście nie została trwale okaleczona, jej roku, wraz z ojcem, rodzeństwem, mężem i młode kości były wciąż miękkie.

To był okrutny zwyczaj. Matki spały z kijami, dziećmi, pojechaliśmy tam. Kościół dziadków którymi biły dziecko, gdy płakało, a jeśli to nie stoi, a szkoła jest obecnie największym gimnadziałało, zamykano je w osobnej izbie. Na ból zjum w prowincji Hubei. Ma ponad 4000 matki podawały córkom opium. Podobno ból mi- uczniów, z czego połowę stanowią dziewczęta. jał dopiero po trzech latach, ale wiele dziewcząt Pani ojciec Chester Ronning, wielki znawca umierało wcześniej z powodu gangreny lub poAzji, odbył studia na Uniwersytecie w Nanrażenia nerwowego. Niektóre uzależniały się od kin. Został dyplomatą – kanadyjskim chargé opium. Na zawsze pozostały kalekami. Mogły chodzić tylko na piętach ze sztywnymi kolanad’affaires w Nankin. W 1944 roku był w Roymi. Mięśnie łydki nie rozwijały się, dolna część al Canadian Air Force. Znając biegle chiński i nogi miała obwisłe fałdy skóry. Te potwornie okaczytając po japońsku, Chester Ronning miał swój udział w złamaniu japońskiego kodu w leczone nogi nazywano “złotymi liliami”.

Hannah i Halvor Toppingowie i ich dzieci: Chester (pierwszy z lewej), Almah i Nelious; Chiny, 1898 r.

Duże wrażenie robią różne opisy, głównie przekazane w cytowanych listach. Na przykład, gdy misjonarze dowiadują się o uwięzieniu kilku Chińczyków, którzy dla nich pracowali. Gdy uzy-

czasie II wojny światowej. Jak wspomina pani swoje pierwsze zetknięcie się z Chinami?

Po raz pierwszy pojechałam do Chin jako 16-letnia dziewczyna, z mamą i trojgiem rodzeństwa: 17-letnią siostrą Meme, 10-letnią

LISTOPAD 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Przegląd Polski

3

ZDJĘCIA: ARCHIWUM RODZINY TOPPINGÓW

ców z walk między komunistami i nacjonalistami. Mieszkali w prowizorycznych barakach ze starych kartonów, tektury i blachy, pozostałej po koszarach zbudowanych przez wojska amerykańskie. Setki osób spało na ulicy, gdzie hordy bezpańskich psów wędrowały w poszukiwaniu pożywienia. W 1948 roku zapisałam się na uniwersytet w Nankin i codziennie rano jeździłam na zajęcia wynajętą rikszą. Po drodze widziałam zwłoki bezdomnych, którzy zmarli w nocy. Panowała wtedy wojna domowa.

Wieczorem nasza rodzina i przyjaciele znajdowaliśmy się w innym świecie. Braliśmy udział w oficjalnych przyjęciach urządzanych przez dyplomatów. Miasto rozpadało się, a zaproszeni goście wydawali się żyć w świecie pozorów. Szeptali tylko o “złych komunistach”.

Któregoś wieczoru jechałam do domu limuzyną z młodym Chińczykiem. Mijaliśmy żeAudrey i jej papuga Charlie braków, których usta były zielone od jedzenia Kjeryn i 5-letnim bratem Harmon. Popłynęli- trawy. “Łamie mi serce, gdy widzę tych wszystśmy statkiem z San Francisco do Szanghaju, kich ludzi żyjących w tak strasznych warungdzie czekał na nas ojciec. Był rok 1946, dwa kach. Ale dla ciebie to musi być jeszcze goostatnie lata rządów Czang Kaj-szeka, zanim rzej, bo to są twoi ludzie” – powiedziałam. Spojkomuniści przejęli władzę. Kraj był wówczas rzał na mnie ze zdziwieniem i powiedział z Audrey Ronnig Topping, jej ojciec Chester Topping i Zhou Enlai – chiński polityk i wojskowy, pierww wojnie domowej między siłami rewolucyj- przekąsem: “Nie uważamy tych istot za ludzi”. szy premier ChRL od momentu jej powstania w 1949 roku nymi komunistycznego Mao Tse-tunga i wojskami rządowymi Kuomintangu.

Jak poznała pani swego męża Seymoura Top- Nie mam nic do zaoferowania oprócz przemyCzytelnik pozostaje pod urokiem papugi CharPierwszy szok kulturowy przeżyłam, gdy nasz pinga, wybitnego amerykańskiego dziennika- śleń opartych na moich własnych doświadczelie i ludzkiej rodziny wokół niego. Charlie był niach... Nie ma znaczenia, jakiej się jest relistatek zawinął do portu. Natychmiast otoczyrza i pisarza? z państwem przez 30 lat; wyjeżdżał i mieszli nas straganiarze, proponując sprzedaż wszystPoznaliśmy się na przyjęciu dla oficerów ame- gii lub przekonań – najważniejszą sprawą jest kał w różnych miejscach świata i potem wrókiego – od makaronu i klusek do antyków i wła- rykańskich. Było to wkrótce po tym, jak został współczucie. Dla wielu celem życia jest cił, jak cała rodzina, do USA. O książce pisasnych dzieci. Ojciec prowadził nas przez tłum, honorowo zwolniony z wojska, w którym słu- szczęście bez wysiłku”. Mówił o miłości, meli między innymi Walter Cronkite, Kitty Carrikszarze walczyli między sobą, by podwieźć żył przez trzy lata podczas II wojny światowej. dytacji, wyrozumiałości. “Jeśli przyczynisz się lisle Hart, Mike Wallace (a ja w swojej “Powysiadających pasażerów. Ojciec mówił do- Zamiast powrócić do domu w Nowym Jorku, do szczęścia innych ludzi, znajdziesz prawdzidróże z moją kotką”). Jaką rolę w pani życiu skonale po chińsku, bowiem w Chinach – jak w październiku 1946 roku przyjechał do Chin wy sens życia. Ważne jest poczucie powszechpełnią zwierzęta? mówiłam – się urodził i wychował, i radził so- i podjął pracę jako korespondent z północnych nej odpowiedzialności”.

W moim życiu było wiele zwierząt. PierwPostawa Dalajlamy w stosunku do Chin od- szy pies, piękny collie, nazywał się Shep. Zobie we wszystkim. A my patrzyliśmy zdumie- Chin i Mandżurii. Miał 24 lata. Kiedy przybył ni. Właściciel czekającej na nas rikszy uderzał do Pekinu, był wciąż w mundurze kapitana pie- powiada temu, co nazywa się polityką drogi stał znaleziony na stacji kolejowej w Camrobatem napierających ludzi. Krzyknęłam na nie- choty. Wynajął pokój, rozpoczął lekcje języka, środka. Uważa, że umiar i kompromis z obu se w prowincji Alberta w Kanadzie, gdzie wtego, ale ojciec nakazał mi się nie wtrącać. Wo- zatrudnił chińskiego krawca, aby mu uszył gar- stron jest jedynym sposobem, aby uniknąć gwał- dy mieszkaliśmy. Odjechał cyrk i mój ojciec kół pełno było żebraków. Wielu z nich kale- nitur w prążki i żakiet w stylu safari. Wstąpił townego starcia między tybetańskimi i chiń- uważał, że pies jakoś został. Miałam pięć lat. kich z odsłoniętymi ranami. Tata ostrzegał nas, do Associated Press. W kilka miesięcy po przy- skimi ekstremistami. Otwarty konflikt, obawiam Shep szybko stał się członkiem rodziny i luaby niczego im nie dawać, ale nie mogliśmy byciu do Pekinu Seymour poleciał do Junnan, się, przyniesie ludności Tybetu jeszcze więcej bił nam pokazywać sztuczki, które znał. Posię oprzeć i opróżniliśmy nasze portfele ze gdzie przeprowadzał wywiady z komunistycz- cierpienia. Dalajlama w 1959 roku uciekł z Ty- trafił chodzić na tylnych łapach, nawet chobetu do Indii, podczas nieudanego zbrojnego dzić po linie. Stał się moim stałym towarzywszystkich drobnych pieniędzy, które mieliśmy. nymi przywódcami rewolucji Mao. Kiedy nie mieliśmy więcej, jeden z nich spluMimo że była wojna, oboje z Seymourem buntu przeciw chińskiej kontroli nad Tybetem. szem i obrońcą. W zimie ciągnął mnie w sannął w twarz mojej siostrze. zwiedzaliśmy Nankin. Wielu moich kolegów Na wygnaniu zwrócił uwagę świata na los Ty- kach po śniegu, a latem w wagoniku na kółTa bulwersująca bieda kontrastowała z prze- z uniwersytetu w Nankin było wśród tych, któ- betu. Mieszkając poza nim wpływa znacznie kach. Nie jestem w stanie opowiedzieć histopychem hoteli. Zamieszkaliśmy w Cathay Ho- rzy przyjmowali herbatą strudzonych żołnie- więcej na ludzi, niż gdyby pozostał w domu. rii o Shepie bez wzruszenia. Dwa razy uratotel. Było to tak, jakbyśmy się przenieśli z pie- rzy Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Nie wie- Był też wspierany przez prezydenta Clintona. wał mi życie. Raz, kiedy spadłam ze stromych kła do nieba. Wszędzie były czerwone pluszo- dzieli, że nastąpi pół wieku rozczarowań. Byschodów, złapał mnie z tyłu za kurtkę, zanim we dywany, lustra i złote rzeźby. Zostaliśmy szyb- ło to ważna lekcja dla Stanów Zjednoczonych, Miałam okazję zobaczyć pani wystawę w No- uderzyłam o cementową podłogę. Innym rako otoczeni przez uprzejmych pracowników ho- które włączyły się w wojnę domową. Nie wywym Jorku w 2006 r. “Asian Odyssey”. Przed- zem wyciągnął mnie z jeziora, gdy tonęłam. telu. Na sylwestra 1946 roku wydano wystaw- starczyło wesprzeć system, któremu brakowastawiła pani piękne zdjęcia z Wietnamu i BhuZawsze byłam blisko zwierząt i ptaków. Od ny bankiet – nigdy wcześniej nie widziałam ani ło poparcia. Korespondenci i inni nie wiedzietanu. Pani fotografie wystawiano m.in. w Me- nich – więcej niż od ludzi – nauczyłam się o nie jadłam tak wielu pysznych potraw, piłam li, jak zareagować na sowiecką ekspansję. tropolitan Museum, Hallmark Gallery, Royal On- życiu i miłości pełnej oddania. Uważam, że gdyfrancuskiego szampana. Ku mojemu zdziwieKomunistyczna armia zajęła Associated Press tario Museum, na Harvardzie, w Explorers Club by ludzie nauczyli się rozumieć i szanować inniu, urzędnicy i dyplomaci zachowywali się, jak- i Seymour został umieszczony w areszcie doitd. Z kolei pani fotoreportaże drukowane by- teligencję i emocje świata zwierząt i ptaków, by nic nie było ważniejszego od przepychu i mowym jako szpieg. Mój ojciec przyniósł swoły w “National Geographic”, “Timie”, “Reader’s wszyscy moglibyśmy żyć razem w pokoju. p ceremonii przyjęć rządowych, gry w badmin- jemu przyszłemu zięciowi wystarczającą ilość Digest”, “New York Timesie”. W 2000 roku patona i przyprawianych curry lunchów. żywności, aby Seymour przeżył przez ten czas, ni i mężowi Seymourowi Toppingowi przyznaDuża część miasta Nankin nosiła wciąż śla- aż “udowodni swoją niewinność”. no pierwszą doroczną nagrodę Greenway-Windy wojny z Japończykami. Pełno było uchodźGdy już po ślubie odbyliśmy wiele niezaship za “znaczący wkład w lepsze zrozumienie pomnianych podróży do Chińskiej Republiki spraw świata”. W 2008 roku otrzymali pańLudowej, za każdym razem widziałam wiele stwo stopnie honorowe uniwersytetu w Yundobrych zmian. Mam wciąż swoistą obsesję nan. W Xiangyang uczestniczyliście w otwarna temat Chin. Kontrasty tego kraju, wojny, inciu Muzeum im. Chestera Ronninga. Czy uwatrygi, nędza i piękno, niegodziwość i mądrość, ża pani, że przebywanie przez wiele lat w wieubóstwo i bogactwo, horror i szczęście, wciąż lu kulturach jest specjalnym darem od życia? mnie fascynują i wstrząsają mną.

Nazwałabym to raczej przywilejem niż darem. Przebywanie w innych kulturach sprawia, W książce “The Splendors of Tibet” (“Wspa- że ma się większe zrozumienie świata, w któniałości Tybetu”, 1989), pokazuje pani foto- rym w celu ratowania naszej planety ludność grafie wielkich skarbów sztuki, które są ukry- musi współistnieć w pokoju i harmonii. Uwate przed widokiem publicznym. Przedstawia żam również, że przebywanie wśród królestwa pani historię Tybetu, kultury i religii, i pod- zwierząt – dzikich i domowych – jest ważne kreśla szczególną rolę Dalajlamy. Widziała się dla ludzkości, aby lepiej zrozumieć, w jaki spopani z Dalajlamą w 2001 roku. To nie było zresz- sób jesteśmy połączeni przez nieuchwytną srebrną nić, która wiąże naszą planetę razem. tą pierwsze spotkanie...

Po raz pierwszy miałam zaszczyt spędzić poCo pozostało z lat spędzonych w Azji i inpołudnie z XIV Dalajlamą w Sao Paulo w Bra- nych miejscach? Mówiąc krótko i z uśmiechem zylii w lipcu 1992 roku. Byłam w Rio de Ja- – pięć psów i 12 kotów oraz poszanowanie neiro z zaprzyjaźnioną aktorką Shirley Mac- wszystkich kultur i religii.

Laine. Pojechałyśmy do Sao Paulo, aby spotkać się z Dalajlamą, który miał przemawiać Skoro mowa o zwierzętach... Pani książka na stadionie sportowym. Ja miałam robić fo“Charlie’s World: The Improbable Adventures Audrey Ronnig Topping, China Mission. A Pertografie. Stadion był wypełniony po brzegi ludźof a Hong Kong Cockatoo and his American sonal History from the Last Imperial Dynasty mi w różnym wieku. Dalajlama zaczął swoje Zwyczajowo okaleczone stopy chińskiej kobieFamily” (2000) to jedna z ładniejszych ksią- to the People’s Republic, Louisiana State Uniprzemówienie: “Jestem tylko prostym mnichem. ty, zwane “złotymi liliami” żek o ptakach i zwierzętach, jakie czytałam. versity Press, 2013

4 Przegląd Polski

Studium wyborów DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

LISTOPAD 2014

JOANNA CRAWLEY

ożywają, to zamierają. Jedyne, co w spektaklu przypomina o początkach jej drogi, to wzór na podłodze, kopia fresku ze starej synagogi, zniszczonej podczas II wojny światowej. Aktorzy kreślą wokół niego kredą tajemnicze znaki, nawiązując do rysunków, jakie szkicowała Iza Regensberg, gdy próbowała przedstawić Hannie Krall swoją historię. Historię nieuchronnie przypominającą film Wojciecha Hasa według opowiadania Kazimierza Brandysa Jak być kochaną. Izolda, mimo wszystkich wysiłków i upokorzeń, nie doczekuje się wdzięczności od ocalonego mężczyzny. Ten, pogrążony w traumie, opuszcza ją, by bez końca rozpamiętywać pomordowanych bliskich.

Spektakl Król Kier znów na wylocie opisywano jako ważny moment na drodze artystycznej Studium Teatralnego. Bardziej literacki na tle spektakli opierających się głównie na perfekcyjne wyćwiczonym, zrytmizowanym ruchu, bardziej epicki niż wiele wcześniejszych poetycAktorzy Studium Teatralnego kich, fragmentarycznych, wrażeniowych prac. zadziwiają techniką i precyzją.

Studium, mieszczące się na Kamionku, w okolicach Dworca Wschodniego, przy ulicy LuBalansują na granicy tańca i lotu. belskiej 30/32, przez wiele lat, działo w odosobnieniu, na obrzeżach życia teatralnego WarNic już nie dziwi. Nic nie wydaje się okrut- szawy. Z czasem do budynku dzielonego z pone czy absurdalne. Nic nie podlega pod kate- sterunkiem Straży Miejskiej zaczęły się sprogorie “szczęśliwy traf” czy “pechowy splot wy- wadzać inne zespoły. Prowadzony przez Dadarzeń”. Wszystko jest już tylko “życiem”, któ- riusza Kunowskiego Teatr Scena Lubelska w rego nie da się naprawić. Artyści Studium Te- 2005 roku zaczął prezentować spektakle lalatralnego przenoszą historię Krall w moment, kowe, realistyczne, czarne kabarety inspirogdy wszystko jest jeszcze niepewne. Wypeł- wane kulturą Pragi. W 2007 roku Komuna niają ją fizyczną intensywnością i napięciem. Otwock zajęła część piętra w sąsiedniej klatIzolda wyrzeka się w kolejnych scenach swo- ce, przemianowując się na Komunę//Warszajej tożsamości, swojej wiary, swojego ciała. Mu- wa. Przez kilka miesięcy w 2008/2009 roku si przeżyć. Nie dla siebie, ale dla męża, któ- działało tam też Stowarzyszenie Twórców Sztuk rego za wszelką cenę usiłuje ocalić. Zmienia Wszelkich im. Stanisława Ignacego Witkiewicza (wywodzący się ze Studium Marcin Cecsię jej wygląd, jej ruch, jej tembr głosu.

Zmiany dokonują się tak szybko, że czasem ko i Krzysztof Skonieczny oraz Roma Gąsioz zaskoczeniem orientujemy się, jak wiele Izol- rowska, Natalia Korczakowska, Piotr Głowacda w sobie zabiła i poświęciła. Nieliczne na ki, Dorota Masłowska, Jan Komasa). Swoje scenie przedmioty i ciała aktorów, także są w studia mają tam też malarze i rzeźbiarze.

Studium Teatralne nawet w tym rozedrganieustannym ruchu, zmieniają role, funkcje, to

ZDJĘCIE: PAWEŁ WILEWSKI

Bohaterka opowieści, warszawska Żydówka Iza/Izolda Regensberg, w szale brnie przez tragedie, porzuca kolejne tożsamości, byle tylko znaleźć się bliżej więzionego w obozie koncentracyjnym męża.

Decyzje Izy, które w książce reportażystki wydają się zupełnie naturalną koniecznością i jedynym logicznym rozwiązaniem, pozwalającym przetrwać, w przedstawieniu Piotra Borowskiego rodzą się w bólu i pędzie, niemal na ślepo. Krall opowiada jednak historię od końca. Leciwa bohaterka, żyjąca od lat na emigracji w Izraelu, wspomina u kresu życia swoje wojenne przejścia. Wszystko, co niewiarygodne i przypadkowe – ucieczka z getta, gwałty, przekupstwa, tlenienie włosów, łapanki, koszmar Auschwitz, Pawiak – zdążyło się w jej pamięci ułożyć w spójny wzór.

Danny Kearns i Gianna Benvenuto

ZDJĘCIE: BARTEK GŁOWACKI

Uciec historii. Wywinąć jej się, zanim dopełni się, zatrzyma i przygwoździ. Działania aktorów w spektaklu Król Kier znów na wylocie, według powieści-reportażu Hanny Krall, niosą ze sobą wojenną histerię i potrzebę natychmiastowego zapomnienia o wszystkim, co nam wyrządzono i co my wyrządziliśmy innym.

Gianna Benvenuto i Waldemar Chachólski

nym, artystycznym tyglu pozostało jednak bytem odrębnym. Zmieniający się przez lata zespół większość czasu spędza zamknięty w niewielkim mieszkaniu, trenując, doskonaląc stare spektakle, uczestnicząc w warsztatach, improwizując. Założyciele mieli po niespełna dwadzieścia lat, gdy zdecydowali się na to zamknięcie. Stworzyli wówczas teatr o ogromnych ambicjach artystycznych i społecznych.

Po raz pierwszy spotkali się w 1995 r., na warsztatach teatralnych w warszawskim Centrum Sztuki Współczesnej, które prowadził Piotr Borowski, aktor związany od 1975 roku z Jerzym Grotowskim, uczestnik jego parateatralnych projektów i poszukiwań we włoskiej Pontederze, a także współpracownik Gardzienic.

Kurs teatralny w Studium okazał się życiowym przełomem dla wielu uczestników. Wspólne treningi, wielogodzinne rozmowy i atmosfera bezinteresownego zaangażowania zbudowały między nimi szczególną więź. Postanowili, że dalsze poszukiwania twórcze będą prowadzili razem. Znaleźli siedzibę w starej kamienicy na warszawskiej Pradze i założyli stały zespół, którego opiekunem został Borowski.

Odtąd poświęcają Studium cały wolny czas.

Niektórzy rzucili studia, inni zdecydowali się pogodzić naukę z codziennymi próbami. Ich działania zachowały charakter warsztatowy i eksperymentalny. Wiele uwagi poświęcają treningowi aktorskiemu, pracy nad głosem i ciałem, rozwijaniu wrażliwości.

Przedstawienia rodzą się z etiud i zbiorowych improwizacji. Często są reakcją na własne niepokoje i problemy. Parsifal Marcina Cecki według Chrétiena de Troyes (2004) był inspirowany osobistą tragedią autora. Natomiast Hamlet (2005) był wyrazem przerażenia i niezgody na absurdy epoki: wojny, zamachy i ślepe dążenie do władzy. Za Miasto – według tekstów m.in. Bernarda-Marie Koltesa, Franza Kafki, Czesława Miłosza i Jorge’a Luisa Borgesa w reż. Piotra Borowskiego (1996) – otrzymali na lubelskich Konfrontacjach Teatralnych nagrodę recenzentów Gazety Wyborczej. Północ według Dziadów Adama Mickiewicza (1998) zderzała polskie mity i legendy, by mó-

wić o młodzieńczym zapale, zagubieniu i odwadze. Człowiek (2001) rozprawiał się z ideologiami naznaczającymi codzienne, niewinne z pozoru wybory. Henryk Hamlet Hospital H.H.H. (2006), w reż. Piotra Borowskiego, był przejmującym manifestem, krzyczącym “historia to absurd”. Młodzi ludzie są w nią brutalnie wrzucani, bez szansy na protest. Nim się obejrzą, ktoś wciska im broń do ręki i każe strzelać do innych młodych ludzi z Afganistanu czy Londynu. Mottem spektaklu były słowa Szekspira: “Panie, wiemy, kim jesteśmy, ale nie wiemy, kim możemy być”.

Z uznaniem przyjęto także późniejsze Bramy raju. Krucjata dziecięca (2007) – w reż.

Pawła Passiniego, Szepty ziemi (2010), Co się stało z naszą bajką? (2012).

Spektakle przy ul. Lubelskiej przypominają zakazane obrzędy. Do kameralnej sali nie prowadzą żadne znaki. Przychodzą tylko wtajemniczeni i ci, którzy pomyślnie przeszli próbę poszukiwania. Nagrodą za wytrwałość jest uczestnictwo w fascynującym misterium. Widzowie wprowadzani są po kilka osób i sadzani na długich ławkach. Nie ma podwyższenia, scena znajduje się na poziomie podłogi. Akcja rozgrywa się pomiędzy czterema białymi słupami. Nie ma dekoracji, a użycie rekwizytów zredukowano do minimum. Wszystko to tworzy poczucie czystości i bliskości.

Aktorzy zadziwiają techniką i precyzją. Balansują na granicy tańca i lotu. Działają w ogromnym skupieniu. Tematy religijne łączą z tekstami filozoficznymi, poezją i komunikatami prasowymi. W kolażach słownych nie ma jednak sztuczności. O jednostce i jej powiązaniach z historią, społeczeństwem, transcendencją można przecież mówić na wiele sposobów. Nieustannie dopracowują swoje przedstawienia, sprawdzają, czy potrafią się jeszcze w nich odnaleźć. Dążą do absolutnej szczerości – wolą zrezygnować z premiery, niż zagrać z poczuciem fałszu. Mówią, że w świecie szybkiego zysku i powierzchownych relacji chcą stworzyć oazę prawdy i profesjonalizmu.

Swoimi doświadczeniami dzielą się z młodzieżą. Często organizują m.in. warsztaty dla

KRÓL KIER ZNÓW NA WYLOCIE ZOSTANIE WYSTAWIONY W TEATRZE LA MAMA DZIĘKI KULTURE PRODUCTIONS (WWW.KULTUREPLUS.COM).

Kulture+ Productions to organizacja, której głównym celem jest stwarzanie możliwości do twórczej wymiany i swoistego artystycznego dialogu pomiędzy amerykańskimi i europejskimi artystami. Działająca w Los Angeles i Nowym Jorku organizacja została założona przez Annę Podolak i Tomka Smolarskiego. Oferuje ona pomoc i przewodnictwo w organizacji wydarzeń artystycznych w zakresie sztuki performatywnej. Międzynarodowe doświadczenie i szerokie zaplecze gwarantują wysoką jakość usług mającą na celu swobodny rozwój artystyczny amerykańskich i europejskich twórców.

DODATEK KULTURALNY nowego

LISTOPAD 2014

dziennika

Przegląd Polski

5

lA Ma Ma – te atr bez gra nic

Piotr Borowski – reżyser spektaklu Król Kier znów na wylocie

młodzieży z ośrodków szkolno-wychowawczych i warsztaty dla studentów (m.in. podczas XIV Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego w Caracas w Wenezueli w 2002 r.). Oparte na uniwersalnym języku ruchu, muzyki i starannie dobranego słowa spektakle Studium Teatralnego łatwo podróżują. Pokazywane były na licznych festiwalach w kraju i za granicą (Włochy, Brazylia, Wenezuela, Rosja, Szwajcaria, Anglia, Francja, Chorwacja, Niemcy).

Przez zespół przewinął się cały zastęp artystów. Marcin Cecko, który przez wiele lat był twórcą tekstów adaptacji i najbardziej rozpoznawalnym aktorem zespołu, rozpoczął karierę jako poeta, fotograf, później zaś dramaturg (współpracujący m.in. z reżyserem Krzysztofem Garbaczewskim) i autor własnych performansów. Weronika Szczawińska stała się jedną z najważniejszych reżyserek młodszego pokolenia, perfekcyjnie wykorzystującą w swoich spektaklach ruch. Krzysztof Skonieczny, aktor teatralny i filmowy, niezależny reżyser teatralny i filmowy, performer, producent, twórca teledysków, autor wideo projekcji zadebiutował właśnie autorskim filmem fabularnym Hardcore Disco.

Wśród innych, długotrwale związanych z ST artystów znaleźli się: Gianna Benvenuto, Monika Dąbrowska, Dominika Jarosz, Zbigniew Kowalski, Anna Olejnik, Piotr Piszczatowski, Martina Rampulla, Monika Sadkowska, Magdalena Tuka, Dawid Żakowski, Jacek Niemaszyk, Joanna Maksymiuk, Waldemar Chachólski, Danny Kearns, Magda Czarny, Krzysztof Leszczyński, Michał Lorent, Urszula Borkowska, Bogna Groniecka, Małgorzata Połubińska, Aleksandra Skurczyńska, Kacper Pietraszewski, Katarzyna Piątkowska, Kinga Sobiecka.

W ostatnich latach Piotr Borowski coraz więcej czasu poświęcał także wykorzystywaniu wypracowanych ze Studium Teatralnym technik w pracy z innymi grupami. W 2012 roku spędził wiele miesięcy w Bogocie, pracując nad Burzą, w której wykorzystał historie kobiet, zmuszonych do ucieczki, ukrywania się i opłakiwania bliskich, zamordowanych przez kartele narkotykowe.

Studium Teatralne to byt cudownie niemodny i wierny własnemu stylowi. Choć dla wielu artystów jest jedynie etapem, ci najbardziej uważni wynoszą stąd etos pracy i odwagę dokonywania własnych wyborów. p

La MaMa to legenda w rodzaju tych, które ogniskują w sobie malowniczą historię, wyrazisty przekaz i wyznaczają sposób myślenia na przyszłość.

To legenda, która ma niezwykłą bohaterkę i niezwykłe związki z Polską.

La Mama to zarazem także jedna z idei, które legły u podstaw współczesnego amerykańskiego teatru.

Osoby przyjeżdżające z Polski nieraz każą się prowadzić na E 4th Street. Chcą zobaczyć ten słynny teatr, który przeciwstawił się komercji, odmienił amerykańską dramaturgię i sprowadzał z Polski najważniejsze przedstawienia teatru poszukującego, ambitnego, eksperymentalnego. Zanim jeszcze wiele z nich – jak Laboratorium Jerzego Grotowskiego i Cricot 2 Tadeusza Kantora – weszło do współczesnego światowego kanonu teatralnego.

A kiedy już zobaczą ten teatr – w dwóch skromnych kamienicach, mieszczących dużą i małą scenę, a dodatkowo jeszcze klubową przestrzeń Cafe La MaMa – są zdziwieni: “To tutaj? Tak zwyczajnie?”. Zwyczajnie, bo po pięćdziesięciu z górą lat swego istnienia La MaMa pozostała teatrem eksperymentalnym – off-offowym – instytucją, która swej alternatywności ani się nie wyrzekła, ani jej nie wyprzedała. Trudno więc oczekiwać tu blichtru i komercyjnych atrakcji.

La MaMa Experimental Theater Club powstał w roku 1961, założony przez Ellen Stewart, oso-

KRÓL KIER ZNÓW NA WYLOCIE (KING OF HEARTS IS OFF AGAIN) w wyk. Studium Teatralnego z Warszawy, reż. Piotr Borowski Czas trwania – 70 min Spektakle: 26 listopada (środa), 28 listopada (piątek), 29 listopada (sobota), o godz. 7:30 wiecz., oraz 30 listopada (niedziela) o godz. 2:00 ppoł.

Po niedzielnym przedstawieniu, o godz. 3:30 ppoł., odbędzie się bezpłatny pokaz filmu dokumentalnego “Koniec pieśni” w reż. Piotra Borowskiego.

Teatr La MaMa First Floor Theater 74 East 4th St., NY (między Bowery i 2nd Ave.) Bilety: studenci/seniorzy: 13 dol., dorośli: 18 dol.

Bilety do nabycia: http://lamama.org/king-of-hearts-is-off-again/ lub tel. (212) 475-7710

La MaMa podtrzymuje tradycję zapraszania do siebie zagranicznych zespołów, w tym także z Polski

Ellen Stewart – założycielka La MaMa Experimental Theater Club – była osobą o niezwykłej biografii, obdarzoną charyzmą i genialną intuicją

bę o niezwykłej biografii, obdarzoną charyzmą i genialną intuicją, która pozwalała jej bezbłędnie rozpoznawać talenty i śmiało inwestować w nieprzeciętne zjawiska artystyczne. Zarówno rodzime, jak zagraniczne. Mówiło się, że La MaMa to i instytucja, i osoba – nieprzypadkiem, skoro to przydomek Ellen Stewart dał nazwę teatrowi, ale także dlatego, że jej osobowość odcisnęła na nim zasadnicze piętno: Stewart umiała gromadzić wokół siebie ludzi, znajdować sztuki, dobierać i łączyć ze sobą artystów we wspólnych działaniach.

W latach 60. La MaMa była prekursorem i promotorem eksperymentalnej dramaturgii. Zaczynali tu wystawiać najbardziej oryginalni i dziś uznani amerykańscy autorzy. W latach 70. do współtworzenia teatru zostali zaproszeni wizjonerscy reżyserzy, jak Andrei Serban czy Meredith Monk, a pod szyldem La MaMy występowały legendarne dziś trupy Open Theatre czy Mabou Mines. Ellen Stuart nie poprzestawała jednak na amerykańskim teatrze – za jej sprawą zawitali do Nowego Jorku artyści między innymi z Indii, Korei, Indonezji, Nigerii, Filipin, Japonii i z Polski. Jeśli o kimś w światowym teatrze można byłoby powiedzieć, że miał “globalną wizję” i umiejętność przekraczania granic geografii, języka i tradycji z wiarą, że możliwy jest w teatrze “język uniwersalny” – byłaby to niewątpliwie Ellen Stewart.

Historia La MaMy obejmuje kawał amerykańskiej i europejskiej kontrkultury, to dzieje zmagań z władzami o prawo do grania, a z publicznością o życzliwość dla eksperymentów.

Przesłanie La MaMy to niezachwiana wiara, że multikulturowość i różnorodność form w teatrze są jego największą siłą. Ten spadek – ufność w poszukiwania twórcze i otwarcie na świat – pozostawiła po sobie zmarła w 2011 roku Ellen Stewart i może mieć uzasadnioną nadzieję, że nie zostanie on roztrwoniony. Mia Yoo, obecna dyrektorka artystyczna La MaMy, pozostaje lojalna wobec tradycji i dorobku minionych pięciu dekad. Zapytana, co zmieniło się w teatrze przez trzy lata od śmierci Ellen Stewart, odpowiada: “To oczywiście trudne pytanie. Z jednej strony chciałabym odpowiedzieć, że zmieniło się niewiele. Bardzo bym chciała, by siła i ener-

ZDJĘCIA: ARCHIWUM

ZDJĘCIE: PAWEŁ WILEWSKI

JOANNA KRAKOWSKA

gia Ellen Stewart trwała tu wiecznie. Jesteśmy więc w pełni oddani misji, która zakłada służebność wobec artystów, podejmowanie ryzyka artystycznego i gotowość do prezentacji sztuki kwestionującej zastane formy i przekraczającej granice języka, rasy, kultury. Tym samym więc odwołujemy się do zasad i wizji stworzonych przez Ellen Stewart. Wydaje mi się, że naszym zadaniem jest teraz zapewnienie tej wizji odpowiedniej infrastruktury, która będzie ją wspierać i zagwarantuje jej przetrwanie. Nie ustajemy też w poszukiwaniach nowych artystów, nowych dróg, nowych wzorców – to nasza misja w kontekście stale zmieniającego się wokół nas świata”.

Przesłanie La MaMy to niezachwiana wiara, że multikulturowość i różnorodność form w teatrze są jego największą siłą.

Mia Yoo wierzy, że teatr może na dłuższą metę zmieniać rzeczywistość i nie uchyla się przed wyzwaniami, jakie stawia mu współczesność. “Teatr alternatywny” to dla niej teatr zaskakujący i podejmujący ryzyko – w którym zdarza się coś poza rutyną, coś, co artysta robi po raz pierwszy. Nie jest to zatem żaden raz określony styl czy kierunek, lecz zdolność do nowych wyzwań. “Na Broadwayu i na off-Bradwayu powstają rzeczy znaczące, ale na off-off Bradwayu może zdarzyć się wszystko i nie jest to tak przewidywalne” – powiada Mia Yoo. La MaMa chciałaby podtrzymać tradycję zapraszania do siebie zagranicznych zespołów, także z Polski, bo jak twierdzi spadkobierczyni Ellen Stewart: “Sztuka zawsze ma jakiś rodowód, a wiedza o tych rodowodach jest dla nas niezwykle cenna”. Możemy spodziewać się więc, że w przyszłości na scenie przy E 4th Street zagości wielu polskich artystów, i tych odwołujących się do wypróbowanej awangardowej tradycji, i tych podejmujących nowe artystyczne wyzwania. . p

6 Przegląd Polski

Polin znaczy Polska DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

LISTOPAD 2014

JAKUB WINNICKI

– przekazał dwa lata temu 20 mln zł, jako Darczyńca Znamienity. W sumie zebrano nie tylko potrzebną kwotę 145 mln, ale jeszcze dodatkowe 20 mln na dalszą działalność edukacyjną. Sumy te wystarczą na opłacanie ponad 130 pracowników, zorganizowanie 30 imprez miesięcznie i przyjęcie ok. 500 tys. zwiedzających rocznie. Bo takie są ambitne plany muzeum, które przewiduje budżet roczny w wysokości 27 mln zł. Zapewnione tym samym funkcjonowanie muzeum jest równocześnie pionierskim na rynku polskim partnerstwem publiczno-prywatnym w dziedzinie kultury.

Obecny prezes Stowarzyszenia Piotr Wiślicki z dumą podkreśla, że “nie od razu Kraków zbudowano”. Można powiedzieć, że Stowarzyszenie, dzięki wytrwałej i konsekwentnej strategii wszystkich kolejnych dyrektorów, postawiło tę placówkę na nogi.

Muzeum usytuowane jest w sercu dawnej dzielnicy żydowskiej, z której nie pozostał kamień na kamieniu, zwanej dzisiaj Muranowem, zastawionej brzydkim i biednym budownictwem powojennym, z trudem respektującym trasy dawnych ulic: Dzika, Smocza, Nowolipki...

Na wprost jego głównego wejścia stoi okazały pomnik Natana Rapaporta ku czci Bohaterów Getta, przed którym ukląkł Willy Brandt w 1970 roku. Niedaleko muzeum łatwo odnajdujemy resztki bunkra z głazem upamiętniającym zejście do kanałów i bohaterską śmierć przywódców getta, na czele z Mordehajem Anielewiczem.

Muzeum rozpoczęło częściową działalność już 19 kwietnia 2013 roku, w 70. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, organizując wystawy czasowe. Dwie z nich dały przedsmak działalności tej placówki.

“Listy do tych, co daleko” są oparte na unikalnych, cudem zachowanych w archiwach amerykańskich filmach amatorskich lat 20. i 30., nakręconych przez byłych emigrantów, którzy powracają z USA z nostalgiczną wizytą w stare, rodzinne strony, porozrzucane po różnych krańcach Polski. Przed naszymi oczami nagle ożywają, a to

Z Gwoźdźca, okolic Kołomyi, pochodzi odtworzone wnętrze synagogi z XVII wieku, znajdujące się w galerii “Miasteczko”

kresowy sztetl w prowincjonalnych barwach, gdzie czas płynie powolną rzeką, a to, w kontraście z nim, tętniąca życiem stolica, prawdziwy tygiel kulturowo-językowy, w którym się warzą wszelkie prądy, nurty i tendencje. To okres braci Singerów: literackie kawiarnie końca lat 30., na twarzach uśmiechy i zaaferowanie, bez śladu przeczucia o zbliżającej się zagładzie, która zmiecie z powierzchni ludzi, oglądane domy i całe ulice... Warszawę...

Wystawa “Żyd, Polak, legionista 1914-1920” ukazuje losy, postawy i twórczość żydowskich legionistów Piłsudskiego. Na podstawie bogatej dokumentacji z epoki (m.in. oryginalne zdjęcia i filmy polskie, niemieckie i austriackie) śledzimy patriotyczną postawę zaangażowanych żydowskich legionistów, w tym wybitnego malarza Leopolda Gottlieba, żołnierza Pierwszej Brygady, który przeszedł cały szlak legionowy i uczestniczył w polsko-ukraińskich walkach o Lwów na przełomie lat 1918-1920.

Za wystawę główną odpowiedzialna jest prof.

ZDJĘCIE: NOWAWARSZAWA.PL

Idea utworzenia w Warszawie muzeum poświęconego bogatym relacjom żydowsko-polskim na przestrzeni dziejów wyszła już w 1993 roku z inicjatywy dr Grażyny Pawlak, ówczesnej dyrektor Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny, strażnika kultury i pamięci żydowskiej na ziemiach polskich.

Kluczową rolę odegrał tu, między innymi, Marian Turski, człowiek o niespożytej energii (ur.

1926!), historyk, dziennikarz, znawca i wielki orędownik relacji polsko-żydowskich, dla którego muzeum stało się dziełem życia. Dzisiaj pełni on funkcję przewodniczącego rady tej placówki.

Dzieło to jest tym bardziej godne podziwu, że budowa Muzeum Historii Polski, tak potrzebnego i wyczekiwanego od lat, ugrzęzła na nowo w sporach i wahaniach...

W rezultacie muzeum, w niespodziewany i paradoksalny sposób, gdyż opowiada dzieje ze specyficznej, żydowskiej perspektywy, wypełnia ciekawie tę lukę.

Jako instytucja kultury, dokumentująca tysiącletnią historię Żydów w Polsce, muzeum zostało powołane do życia w 2005 roku przez rząd (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), samorząd lokalny (Miasto Stołeczne Warszawa) oraz organizację pozarządową (Stowarzyszenie ŻIH). Dwie pierwsze instytucje zapewniły finansowanie publiczne i każda z nich wyłożyła po 90 mln zł, pokrywając również większość bieżącego budżetu. Natomiast na Stowarzyszeniu ŻIH spoczęła odpowiedzialność finansowania ze źródeł pozarządowych, czyli prywatnych, kosztów wystawy stałej, zasilenie budżetu operacyjnego, pokrycie działalności edukacyjnej i publicznej.

Długa lista darczyńców z całego świata, do których dotarło Stowarzyszenie, obejmuje w większości środowiska żydowskie, pochodzenia polsko-amerykańskiego. Wyróżnili się, Darczyńcy Założyciele, Tad Taube i jego dwie fundacje (7 mln dolarów), Monika i Victor Markowiczowie oraz Zygmunt Rolat. Nie pozostał w tyle Jan Kulczyk, który – w nieco krytycznym momencie dla stanu zebranych funduszy

FOTO: W. KRYŃSKI

Dla wszystkich, dla których szerzenie kultury jest właściwą odpowiedzią na kryzys wartości i upadek obyczajów, powstanie nowego, pięknego i ważnego muzeum jest radosnym wydarzeniem.

Wraz z otwarciem w Warszawie, 28 października, wystawy stałej Muzeum Historii Żydów Polskich nabrało życia.

Ekspozycja dotycząca życia Żydów w średniowiecznej Polsce – historia opowiadana jest przez multimedia i dotykowe ekrany, ryciny, wizualizacje

Barbara Kirshenblatt-Gimblett, urodzona w Toronto w 1942 roku, z pochodzących z Polski rodziców, stojąca na czele kilkudziesięcioosobowego zespołu specjalistów. Jest wybitną, o światowym rozgłosie znawczynią kultury żydowskiej, antropologiem i muzeologiem.

Wystawa stała została pomyślana jako multimedialna i interaktywna, o charakterze narracyjnym, koncentrująca się bardziej na opowiedzeniu historii niż na prezentacji zbioru obiektów.

Odpowiada na pytanie, w jaki sposób Polska stała się domem i centrum największej żydowskiej diaspory na świecie, jak przestała nim być i jak odradza się tu życie żydowskie. Ekspozycja została podzielona na osiem tematycznych sekcji, zwanych galeriami, pomagając tym samym zwiedzającym w ogarnięciu bogatego materiału.

Jej metodologia polega na tym, że pokazany obiekt, na przykład średniowieczna moneta (wystawiona tu polska moneta z XII wieku była w większości bita przez żydowskich kupców i na jednej z jej stron widniały hebrajskie napisy) jest punktem wyjścia do opowiedzenia o tym, jak powstawał handel w relacjach ze społecznością polską i jak powstawała polska ekonomia.

Tym samym zostało zobrazowane, jak średniowieczni Żydzi postrzegali, co się działo wokół nich, które wydarzenia były dla nich ważne i jak wpływały na ich życie. Średniowieczna zaś makieta Krakowa i żydowskiego Kazimierza jest punktem wyjścia do narracji na temat rozwoju demograficznego społeczności żydowskiej. Około roku 1500 żyło w Polsce 30 tys. Żydów, mniej więcej w 100 miejscach. W 1765 r. Żydów było już 750 tys., mieszkających w 1100 miejscowościach. Przed wojną ich liczba wzrosła do ok. 3,5 mln. W czasie okupacji zostali zgrupowani w ponad 600 gettach w całej Polsce. Przeżyło ok. 350 tys.

Jak podkreśliła prof. Kirshenblatt-Gimplett, nieprzerwana obecność społeczności żydowskiej na ziemiach polskich przez 1000 lat jest zjawiskiem wyjątkowym, niespotykanym w żadnym innym kraju. Dlatego też wystawa nie wyróżnia w szczególny sposób jakiegoś wybranego okresu życia żydowskiego w Polsce, pomimo iż wieki XIX i XX przyniosły najwięcej wydarzeń.

Warszawskie muzeum, w przeciwieństwie do wielu innych muzeów na świecie poświęconych tematyce żydowskiej, nie skupia się na temacie zagłady. Według założeń koncepcyjnych wystawy stałej, które były podłożem i wymogiem samego projektu architektonicznego, muzeum ma symbolicznie dopełniać także pomnik Bohaterów Getta, na wprost którego wychodzi.

“Pod pomnik idziemy, żeby złożyć hołd tym, którzy zginęli. Do muzeum przychodzimy, żeby oddać hołd poprzez pamięć o tym, jak żyli” – mówi prof. Kirshenblatt-Gimplett.

Poszum drzew w okazałych polskich borach brzmiał w ich uszach jak hebrajskie słowo “po-lin”: znaczące zarówno “tu spocznijcie”, jak i “Polska”. Tak legenda mówi o pierwszych kupcach żydowskich, którzy dotarli w średniowieczu w dorzecza Wisły, uciekając przed prześladowaniami na zachodzie Europy. Dlatego też nowy dyrektor muzeum, prof. Dariusz Stola, nadał mu nową nazwę Muzeum Polin (zmodyfikowane logo muzeum jest połączeniem łacińskiej litery “p” i hebrajskiej “pej”), podkreślając, że w słowie Polin mieści się fundamentalna idea muzeum – “łączy to, co polskie, z tym, co żydowskie”.

W nawiązaniu do wspomnianej legendy wystawę otwiera galeria “Las”, urzekająca szklanymi taflami, z mieniącymi się na nich tekstami i obrazami. Stąd zaczynamy narracyjną drogę przez historię, poznając, jak od tego czasu, stopniowo, nowi przybysze wrastali w polską ziemię “na dobre i na złe”, tworząc najsilniejszą grupę etniczną w skali europejskiej (3 500 000 mieszkańców w latach 30.). Wystawa nie zapomina o życiu społeczności żydowskiej na tych ziemiach, które kiedyś należały do Polski, takich jak m.in. Ruś, Podole, Wołyń czy Litwa.

Z Gwoźdźca, okolic Kołomyi, pochodzi odtworzona tu synagoga z XVII wieku, dająca przykład niezwykłej i oryginalnej sztuki, jaką Żydzi stworzyli na tych ziemiach.

W galerii Paradisus Judaeorum poznajemy pierwszy złoty okres w historii polskich Żydów, zapoczątkowany Statutem Kaliskim z 1264 roku. Legislacja ta, zatwierdzona przez Kazimierza Wielkiego i potwierdzana później przez władców Rzeczypospolitej Obojga Narodów, aż do Stanisława Augusta włącznie, stała się symbolem ich bezpiecznego życia w Polsce.

Tragiczne rozbiory Polski zbiegły się w czasie z wybuchem rewolucji francuskiej, która, wprowadzając ideę równości obywatelskiej, przyniosła Żydom, teoretycznie, te same prawa co obywatelom francuskim. Na tle innych krajów europejskich była to chlubna nowość. Nie wpłynęła ona jednak zasadniczo na sytuację polskich Żydów, z wyjątkiem zaboru rosyjskiego, gdzie, odwrotnie, zapanował carski, tradycyjny i zinstytucjonalizowany antysemityzm, z pogromami włącznie. Polscy Żydzi galicyjscy w dalszym ciągu korzystali z wielu przywilejów, zwłaszcza za cesarza Franciszka Józefa, wnosząc tym samym ogromny, patriotyczny wkład w rozkwit kosmopolitycznego Wiednia w końcu XIX wieku.

W tym samym okresie można to samo powiedzieć o pozostałej polsko-żydowskiej awangardzie w dziedzinie nauk i sztuk. Czym chociażby byłaby słynna francuska École de Paris, bez całej plejady naszych znakomitych artystów polsko-żydowskich? Zdziwienie i żal budzi fakt, że przeznaczono dla nich tak małe i źle pokazane miejsce w muzeum. Część z nich pozostała w Paryżu, zdobywając uznanie na świecie. Część z nich zginęła w warszawskim getcie, wraz z większością ich spuścizny. Znamy ich nazwiska. W muzeum ich nie ma...

Przemysł, jak i ogólnie, tak zwane życie społeczne cieszyły się wsparciem wielkich społeczników, finansistów i filantropów żydowskich.

Popierając przemysł, znani przedsiębiorcy – na przykład Izrael Poznański w Łodzi lub warszawskie rodziny bankierskie Kronenbergów czy Natansonów – odegrali kluczową rolę w rewolucji przemysłowej na ziemiach polskich.

Dramatyczny proces kapitana Dreyfusa w latach 1894-1906 rozdarł Francję na dwa zaciekle wrogie sobie obozy i dał całej Europie najgorszy przykład antysemityzmu. Echa tych nastrojów dotarły do Polski. Zabójstwo w 1922 roku Gabriela Narutowicza, pierwszego polskie-

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Przegląd Polski

7

ZDJĘCIE: WIKIMEDIA.ORG

LISTOPAD 2014

Budynek Muzeum Historii Żydów Polskich jest projektem fińskiego architekta Rainera Mahlamäkiego. Budowę rozpoczęto w czerwcu 2007 r., a zakończono w styczniu 2013. Muzeum ma 12,8 tys. m kw. powierzchni użytkowej, w tym 4200 m kw. poświęcone wystawie głównej. Pozostałą część zajmują wystawy czasowe, wielofunkcyjna sala na 480 miejsc, sale projekcyjne i warsztatowe, restauracja, kawiarnia, biblioteka i księgarnia.

Prosta, surowa bryła budynku zaprojektowana jest w formie sześcianu, z fasadą zabudowaną szklanymi panelami i miedzianą siatką. Są one pokryte hebrajskimi i łacińskimi literami, układającymi się w słowo Polin, co po hebrajsku znaczy Polska. Projektant unikał podobieństwa do istniejących muzeów zagłady, ponieważ ma ono prezentować całą historię obecności Żydów w Polsce, a nie tylko okres okupacji niemieckiej.

go prezydenta w wolnej wreszcie Polsce, odbyło się w atmosferze histerii antyżydowskiej, rozpętanej przez część skrajnie prawicowych ugrupowań. Roman Dmowski, zasłużony skądinąd i wpływowy polityk, nie krył swych antysemickich poglądów i miał na tym polu wielu, niestety, zwolenników.

Założony przez Teodora Herzla syjonistyczny ruch emigracyjny, w bezpośredniej reakcji na rewoltujący proces kapitana Dreyfusa, nabrał rozpędu... Kolejna galeria ukazuje, jak wielu polskich Żydów wybrało tę drogę, przede wszystkim z biedy, albo wtedy, gdy ich pozycja była atakowana lub byli szykanowani...

Nowoczesny antysemityzm usadowił się w Polsce, tak jak i w innych krajach Europy.

Pomimo to okres II Rzeczypospolitej uważany jest za drugi złoty okres w historii polskich Żydów. Galeria, która o tym mówi, przy-

Misja muzeum jest jasna; przywrócenie i ochrona pamięci o wielowiekowej historii polskich Żydów, w nadziei na wspólne zrozumienie i wzajemny szacunek. bliża żydowski film, teatr czy literaturę, na tle szybkiego, choć nierównego rozwoju ekonomicznego.

Galeria Zagłada ukazuje w pełni grozę holokaustu, w wyniku którego ginie ok. 90 procent społeczności żydowskiej.

Ostatnia galeria bierze pod uwagę okres po 1945 roku i kolejne fale emigracji, jako reakcję na powojenne pogromy i antysemicką nagonkę z 1968 roku. Podkreśla również datę 1989 roku, po której następuje stopniowe i coraz bardziej dynamiczne odrodzenie niewielkiej już społeczności żydowskiej.

Dzisiaj, jak wynika ze słów naczelnego rabina Michaela Schudricha, wspólnota żydowska w Polsce liczy sobie ok. 40 tys. osób.

Ta prezentacja długiego współżycia, współpracy, współzawodnictwa, konfliktów, autonomii, integracji czy asymilacji nie unika trudnych tematów. Nacisk jest jednak położony na jasne karty wspólnej historii. Jest to o tyle zrozumiałe, że, pomimo i dzięki wszelkim zachowanym odrębnościom, nierozwiązalnie z Polską związani, Żydzi wnieśli w jej kulturę i ekonomię ogromny dorobek, znacznie przyczyniając się do ogólnego rozwoju i rozkwitu.

Misja muzeum jest jasna; przywrócenie i ochrona pamięci o wielowiekowej historii polskich Żydów, w nadziei na wspólne zrozumienie i wzajemny szacunek. Gwarancją tego ma

być poznawanie i utrwalanie historii, dzielenie się teraźniejszością, budowanie oraz rozwijanie stosunków polsko-żydowskich.

Główny historyk wystawy, światowej sławy znawca relacji polsko-żydowskich, prof. Antony Polonsky z Brandeis University, USA, uważa, że głównym celem tej wystawy jest nie tylko uwypuklenie wagi 1000-letniej historii Żydów w Polsce, lecz podkreślenie, powtarzając za Leszkiem Kołakowskim, że “studiujemy historię nie po to, aby wiedzieć, jak się zachować lub osiągnąć sukces, ale aby dowiedzieć się, kim jesteśmy”.

W osiągnięciu tego celu muzeum powinno być miejscem dialogu oraz centrum edukacyjno-kulturalnym, sprzyjającym pracy historyków, a nie polityków, nad najtrudniejszymi chwilami w relacjach polsko-żydowskich, tak aby zatrzeć wreszcie ślady jakiejkolwiek traumy z obu stron.

W tym kontekście spór, który rozgorzał o to, w jakim miejscu i w jakiej formie należy upamiętnić Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, jest przykry. Z pomysłem uczczenia Sprawiedliwych na terenie muzeum, lub w jego bliskim otoczeniu, wystąpili sami uratowani, na czele których stoi amerykański filantrop, urodzony przed wojną w Częstochowie, Zygmunt Rolat, darczyńca Muzeum Polin. Jego fundacja ogłosiła w Warszawie 8 września międzynarodowy konkurs na wyłonienie koncepcji “Ratującym – Ocaleni”. Ze sprzeciwem wystąpiły inne głosy żydowskie, w tym wybitnej uczonej, prof. Barbary Engelking, w imię nienaruszalności miejsca żydowskiej tragedii, jakim było warszawskie getto.

W odpowiedzi Zygmunt Rolat podkreśla, że brak upamiętnienia Sprawiedliwych przy muzeum byłby próbą stworzenia nowego getta, czyli de facto realizacją planu Niemców dla tej części Warszawy. O jego umiejscowieniu zadecyduje niewątpliwie forma, jaką wyłoni ów konkurs. Nie powinna ona bowiem zaburzyć pewnej równowagi tego szczególnego miejsca, zważywszy na postawione już w tym miejscu liczne okolicznościowe pomniki, a zwłaszcza pomnik Bohaterów Getta. Konkurs jest wspierany przez polskiego prezydenta.

Jak podkreślili wszyscy rozmówcy w chwili uroczystego otwarcia – którego dokonał prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski, w asyście zaproszonych gości z wielu krajów, w tym prezydenta Izraela Reuwena Riwlina – ponownie nadszedł czas wspólnego budowania. Obaj prezydenci, emocjonalnie i każdy na swój sposób, podkreślili więzi polsko-żydowskie i niezwykłe bogactwo wspólnej przeszłości...

Według prezydenta Komorowskiego “nie zrozumiemy historii Polski nie znając historii Żydów i nie da się zrozumieć historii Żydów bez

znajomości historii Polski”... Prezydent Reuven Rivlin wspomniał, że Polska była miejscem narodzin ducha żydowskiego oraz że “połowa pierwszego Knesetu mówiła po polsku...”.

Dariusz Sola, dyrektor muzeum, zaczął swe wystąpienie inauguracyjne od słów: “Pierwszego sierpnia 1942 r., w najczarniejszych chwilach historii Żydów Warszawy, malarka Gela Seksztajn złożyła do podziemnego archiwum Ringelbluma swoje prace i list, który był jakby jej testamentem. Napisała w nim: «Cóż mogę w takiej chwili powiedzieć i czego żądać?

Stojąc na granicy życia i śmierci, będąc przekonana, że raczej zginę, niż będę żyła, chcę się pożegnać z moimi przyjaciółmi i moimi pracami. […] Nie proszę o pochwały, lecz tylko o zachowanie pamięci o mnie i o mojej córeczce. Ta zdolna dziewczynka nazywa się Margolit Lichtensztajn i w wieku 20 miesięcy wykazuje malarskie zdolności. […] Moje prace ofiaruję żydowskiemu muzeum, które powstanie w przyszłości, w celu odrestaurowania przedwojennego, sprzed 1939 roku, żydowskiego życia kulturalnego, oraz dla studiów nad potworną tragedią żydowskiej społeczności w Polsce w czasie wojny». Dziś, gdy otwieramy wystawę stałą Muzeum Historii Żydów Polskich, spełniamy tę ostatnią wolę”.

Po trzydniowej, z rozmachem zorganizowanej inauguracji, przy całym szeregu imprez towarzyszących (koncerty, spotkania, wystawy, gry, pokazy filmów, spektakle), nadszedł czas refleksji.

Dla polskich Żydów muzeum jest otwartym domem i zrealizowanym marzeniem o uwidocznieniu ich istnienia w całej ich różnorodności i bogactwie, minionym i teraźniejszym.

Dla Żydów z całego świata będzie przyczynkiem do dumy z ich polskich pobratymców, o których wiedzieli za mało i z którymi mogą się teraz łączyć nie tylko poprzez ból zagłady, ale poprzez radość długiego istnienia na ziemiach polskich.

Dla polskiej młodzieży, bo o nią szczególnie dba muzeum, będzie okazją do poznania innego sąsiada, innego świata. Nie po to, aby go odrzucić, bo inny, ale po to, aby się nim zaciekawić i wymienić doświadczeniem.

Muzeum nie wypełni tej przejmującej pustki, jaką odczuwamy myśląc o wielokulturowym świecie, który wzbogacał kraj przez całe stulecia i który już bezpowrotnie przepadł. Natomiast muzeum może, i powinno, pomóc w uzmysłowieniu sobie tej straty, chociażby po to, aby do niej więcej nie doszło. Rolą każdego muzeum jest poznawanie i kształcenie, jako minimum gwarancji na rozwinięcie braterstwa dusz.

Po dwudziestu jeden latach starań Muzeum Polin otworzyło nowy rozdział w burzliwej i bogatej historii relacji polsko-żydowskich. p

8 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Metropolitan, kubizm i nowy początek

LISTOPAD 2014

BOŻENA CHLABICZ

Picasso, Braque, Gris, Leger… Te nazwiska to gwarancja sukcesu.

Same w sobie wystarczą, żeby przyciągnąć do muzeum tłumy, a recenzentom oszczędzić wysiłku tłumaczenia, dlaczego każdy z wymienionych wyżej artystów “wielkim malarzem był”.

Jego marzeniem – którym podzielił się z mediami przekazując Met warte miliard dolarów obrazy, szkice i rzeźby – jest bowiem stworzenie w Metropolitan nie tylko osobnej, wybitnej kolekcji twórczości minionego i aktualnego stulecia, ale też uczynienie z Metropolitan światowego centrum badań nad sztuką najnowszą.

Kolekcja, traktowana przez darczyńcę jako “założycielska”, jest tylko pierwszym, choć – trzeba przyznać – zdecydowanym krokiem w tym kierunku.

Inna sprawa, że gdziekolwiek się dotąd pojawili Czterej Jeźdźcy Kubistycznej Apokalipsy (określenie Roberty Smith z “NYT”), zawsze zwiastowali większą lub mniejszą rewolucję artystyczną. Tak było w epoce, z której pochodzą pokazane w Met prace “wielkiej czwórki” (datowane na lata 1907-1918), bo to wtedy sztuka dramatycznie zerwała z tradycją dawniejszych wieków, wymyślając na nowo nie tylko swój język, ale też system wartości. Bez kubizmu nie byłoby nie tylko abstrakcji, ale w ogóle tego wszystkiego, co definiuje twórczość naszej epoki. Nie podlega dyskusji, że bez pokazanych teraz w Metropolitan płócien Picassa i Braque’a cała artystyczna “nowoczesność” nie byłaby w ogóle możliwa.

Więc i aktualna wystawa też stanowi zapowiedź poważnych zmian. Tym razem jednak nie tyle artystycznych, co raczej administracyjnych i nie dla sztuki w ogóle, ale głównie dla samego Metropolitan Museum. Już zapowiedziano rozbudowę i renowację głównego gmachu na potrzeby departamentu sztuki XX stulecia. Wiadomo też, że przejęty przez Met obiekt po przenoszącym się na Chelsea Whitney Museum też zostanie w całości przeznaczony na ekspozycję twórczości najnowszej.

Dar Leonarda Laudera pchnął więc Met na nowe tory, wyznaczając placówce cele ściślej niż dotąd powiązane z gromadzeniem, wystawianiem i badaniem zjawisk artystycznych naszych czasów. To zaś zupełnie nowy dla Metropolitan kierunek rozwoju.

Pablo Picasso, Man with a Guitar, 1915-16

no, czego tu do tej pory brakowało, to prac z pierwszego, paryskiego etapu modernistycznego przewrotu. Czyli właśnie kubizmu.

I to się teraz – dzięki kolekcji Leonarda Laudera – zmieniło.

Wobec powyższego wystawa twórców kubizmu, a w szczególności Picassa, w Metropolitan to nie tylko kolejna, choć świetna, ekspozycja twórczości, od której – przed stuleciem – wszystko się zmieniło i zaczęła się nasza artystyczna współczesność. Dla Met to jednocześnie – jak kiedyś objawienie kubizmu dla sztuki europejskiej – początek zupełnie nowej epoki.

Poza wszystkim – i przy całej świadomości wielkiego znaczenia tej szczególnej ekspozycji dla nowojorskiej “panoramy artystycznej” – sama wystawa świadczy, że Leonard Lauder nie mógł znaleźć lepszego niż Met miejsca dla swojej kolekcji ani też zespołu, który dawałby pewniejszą gwarancję realizacji jeWystawa w Met jest jednym go ambitnych planów. Bo choć większość prac z najważniejszych wydarzeń wypełniających wystawowe sale już widzieliśmy (głównie w formie reprodukcji, ale zaw nowojorskim świecie sztuki wsze), to ekspozycja dowodzi, że kubizm, od nie tylko w perspektywie stu lat opisywany, fotografowany i analizowamijającego roku, ale i całej ny na tysiące sposobów, wciąż jeszcze ma swoje liczne tajemnice, i to nie tylko te ukryte na ostatniej dekady. pokazanych bodaj po raz pierwszy szerokiej publicznościach odwrotach płócien, ustawioW ten sposób Met naturalną koleją rzeczy nych na wystawie w taki sposób, że można zajstanie się konkurencją dla Guggenheim Mu- rzeć im “przez ramię” i sprawdzić, co kryje seum i MoMA (co już się dzieje, bo w MoMA się “po drugiej stronie obrazu”.

Także kreatywne zestawienie dobrze nam trwa akurat wystawa innego giganta malarstwa z początków XX wieku – Henri Matisse’a). Ten wszystkim znanych malowideł staje się źródłem zaś twórczy ferment może przywrócić miastu, zaskakujących odkryć i wciąż budzi zdumienie, trochę nieaktualny już w tej chwili, tytuł świa- bo takie konfrontacje pozwalają spojrzeć na nowo na kwestię oryginalności niektórych rozwiątowej stolicy sztuki współczesnej.

Dobrze by się stało, bo w dziedzinie epok zań, dostrzec “wędrówkę” wątków i motywów, poprzedzających XX stulecie Metropolitan, i zrozumieć źródła kubistycznych inspiracji i zaw ogóle – Nowy Jork, nie ma z Europą więk- nurzyć się w gorączkową atmosferę “artystyczszych szans. Co innego, jeśli chodzi o twór- nego Paryża” początków minionego stulecia.

Tak prosty zabieg, jak powieszenie dzieł najczość najnowszą.

Tu z kolei Ameryka jest klasą dla siebie. Jed- bardziej wpływowych autorów kubistycznej

FOTO: ARCHIWUM

To wiadomo. Hasło “kubizm” zawierają nie tylko publikacje z historii sztuki, ale też zakładka w Wikipedii.

Wiadomo także, że najbardziej podobają się nam te obrazy, które już widzieliśmy.

Tymczasem “świat zamknięty w pudełka”, zdekonstruowany, a potem poskładany na nowo “od linijki”, rozpisany na okręgi, kwadraty i sześciany (stąd “kubizm”) i ujęty w sztywny porządek geometrii, oglądaliśmy już przecież wiele razy. I to nie tylko w muzeach, ale także w szkolnych podręcznikach, jako że rewolucja artystyczna z początków ubiegłego stulecia weszła do kanonu historii powszechnej.

Więc zanim jeszcze nowojorskie Metropolitan Museum zaprosiło pierwszych gości na wystawę Cubism: The Leonard A Lauder Collection, otwartą 20 października, ekspozycja już obwołana została przez media i instytucje artystyczne wielkim sukcesem.

I rzeczywiście – to niewątpliwie jedno z najważniejszych wydarzeń w nowojorskim świecie sztuki nie tylko w perspektywie mijającego roku, ale pewnie i całej ostatniej dekady.

O szczególnej randze wystawy kubizmu w Metropolitan przesądziła okoliczność, że pokazane na niej dzieła pochodzą z wyjątkowej, nawet jak na Met, darowizny, jakiej rok temu dokonał na rzecz muzeum jeden z największych nowojorskich kolekcjonerów sztuki współczesnej – Leonard Lauder. Spadkobierca fortuny założycielki koncernu kosmetycznego Estee Lauder.

Większość nowojorskich muzeów posiada zbiory ufundowane przez Lauderów, którzy obok kolekcjonerstwa słyną też w świecie z filantropii, ale do tej pory nazwisko rodziny kojarzyło się w środowisku muzealników głównie z Ronaldem Lauderem. Teraz dołączył do niego Leonard Lauder, i to w wielkim stylu.

Jego dar – po 34 prace Picassa i Braque’a oraz po 15 Grisa i Legera (od tamtego czasu przybyło jeszcze kilka, i teraz kolekcja liczy sobie 81 obiektów) – uczynił z Metropolitan Museum trzecie co do wielkości i wartości zbiorów (po MoMA i paryskim Beaubourgu) centrum kubizmu na świecie.

Wcześniej w posiadaniu Met było zaledwie kilka prac reprezentujących ów nurt twórczości plastycznej, i to takich o marginalnym znaczeniu.

To był zresztą najważniejszy z powodów, dla których wybór kolekcjonera padł akurat na Metropolitan, choć o zbiór Laudera zabiegało kilka najbardziej znaczących amerykańskich muzeów, z waszyngtońską National Gallery na czele.

Zdaniem darczyńcy nadeszła bowiem pora, by największe i najważniejsze z muzeów Nowego Jorku wreszcie nadrobiło zaległości w dziedzinie twórczości najnowszej, czego nie da się uczynić bez przyzwoitej kolekcji sztuki z epoki, która przesądziła o jej dzisiejszym kształcie i specyfice – czyli bez kubizmu właśnie.

Tak naprawdę to zbiory przekazane Metropolitan od początku gromadzone były właśnie z myślą o tym konkretnym muzeum i w związku z misją, jaką – darując swoją kolekcję bez żadnych warunków i ograniczeń – sam sobie wyznaczył Leonard Lauder.

rewolucji rama w ramę, w jednej sali, w sposób, w jaki nie wisiały nigdy dotąd, pozwala odkryć wciąż drzemiący w nich potencjał twórczego dialogu. I uświadamia publiczności, że owe po wielokroć już opisane i obfotografowane rzeźby i obrazy wciąż mają nam wiele “do powiedzenia” o największej (może poza renesansem) rewolucji artystycznej, jaka zdarzyła się w sztuce od czasów antycznych.

Chociaż więc prace zgromadzone w Metropolitan to w większości obiekty z gatunku “znacie, to pooglądajcie”, i choć kuratorów ograniczyła także nieco zawartość darowanej kolekcji, to jednak sposób aranżacji wydobył z tych dzieł nawet więcej, niż można się było spodziewać, polegając na pełnych entuzjazmu zapowiedziach.

Owa “wartość dodana” do wartej miliard kolekcji to dodatkowy argument za wizytą w muzeum.

I jeszcze jedno – uczestnictwo w artystycznym “przewrocie” to doświadczenie, jakie nie zdarza się co dzień. Pomijając zaś przyjemność oglądania wybitnych dzieł malarskich ze świadomością, że przynajmniej niektóre z nich (jak obecne na wystawie pierwsze kolaże Braque’a czy jego pionierskie “protokubistyczne” pejzaże z L’Estaque) przesądziły o kierunku rozwoju sztuki na kolejne stulecia, to przecież akt “otwarcia się” Metropolitan na nowoczesność też wypada traktować jako moment przełomu.

W ten sposób, odwiedzając wystawę kubizmu ze zbiorów Leonarda Laudera, niejako “przy okazji” stajemy się też świadkami historii, która dzieje się na naszych oczach. Bo ta ekspozycja to – przynajmniej w dziejach Met – początek nowej epoki. p Cubism: The Leonard A. Lauder Collection Braque, Gris, Leger, Picasso Od 20 października 2014 do 16 lutego 2015 Metropolitan Museum 1000 Fifth Ave. (przy 82nd St.) www.metmuseum.org

LISTOPAD 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Przegląd Polski

9

“Cho pin & F riends” w 16. od sło nie KATARZYNA BUCZKOWSKA

Otwarcie XVI Międzynarodowego Festiwalu “Chopin i Przyjaciele” (25 X-14 XI 2014), które odbyło się w Konsulacie Generalnym Rzeczypospolitej Polskiej w Nowym Jorku, było wydarzeniem znakomitym pod względem artystycznym i udanym pod względem atmosfery panującej wśród publiczności.

Kompozytor Owen Middleton (z lewej) z Maciejem Ziemskim i Jolantą Ziemską oraz organizatorem festiwalu Marianem Żakiem

Po znakomitym koncercie galowym Duo Klavitarre: wicekonsul Mateusz Stąsiek, Jolanta Ziemska, Maciej Ziemski, Nina KuźmaSapiejewska, Marian Żak, Małgorzata Żak, Maria Miller, Henryk Jakubowski

Oblivion i LibertangoAstora Piazzolli oraz Nokturnem Es-dur op. 9 nr 2 Chopina – muzycy zaskarbili sobie publiczność. Pianistka i gitarzysta, w nietypowym instrumentalnym połączeniu, tworzyli artystyczną symbiozę, rezultatem której były bogato zaaranżowane kompozycje. Utwory Chopina, kompozytora, którego muzyka jest filarem festiwalu, pisane na fortepian: Nokturn Es-dur op. 9 nr 2, Mazu-

Ciekawe i harmonicznie złożone wariacje na temat dziecięcego rymu muzycy odtworzyli z wyobraźnią. Subtelnie, tkliwie i miejscami dramatycznie. Jolanta Ziemska wydobywała piękno melodii na fortepianie, a Maciej Ziemski cieniował i ornamentował brzmienia dźwiękami gitary klasycznej.

Zróżnicowany repertuar łączący kompozycje bardziej żywiołowe i o nastroju wyciszonym pochłaniały uwagę słuchaczy. Irina Vodar, reżyserka filmów dokumentalnych, podziMisją festiwalu jest zbudowanie wiała atmosferę gali: “Obok mnie widziałam pomostu kulturalnego, który twarze rozświetlone muzyką. Słyszałam delikatne nucenie. Czułam ciepłe zżycie podczas wyzwoli w nas akceptację i pokój koncertu”. Walter Nieves, neurolog i poeta, mópomiędzy ludźmi, bez względu wił po koncercie: “W czasach najeżonych niena ich własną drogę życia. bezpieczeństwami jakże jest wspaniale dzielić wydarzenie, na którym królują wartości pięk[Marian Żak, dyrektor NYDAI] na, harmonii, wyobraźni i radości. My w Nowym Jorku mamy szczęście być blisko dynarek g-moll op. 24 nr 1, pieśń Życzenie i Walc micznej polskiej społeczności, jej artystów i cis-moll op. 64 nr 2, wymagające niezwykłej pisarzy. Mamy szczęście mieć taką instytucję płynności, w interpretacji artystów brzmiały jak polski konsulat, który poważnie traktuje zwiewnie i barwnie emocjonalnie. swoją kulturalną misję łączenia ludzi, kiedy Utwór Variations on a Nursery Rhyme Owe- jest to celem najwyższym”. na Middletona był nowojorską premierą. AmeOwen Middleton, którego Variations on a Nurrykański kompozytor obecny był na koncer- sery Rhyme Duo Klavitarre grało wcześniej w cie, ku zadowoleniu artystów i publiczności. Europie, dzielił się przemyśleniami po nowo-

ZDJĘCIA: ADAM SZYMANOWSKI

W sobotni wieczór, 25 października br., salony konsulatu wypełniły się entuzjastami stęsknionymi za jesiennym festiwalem, którego 16. edycję pięknie rozpoczął koncert galowy z Duo Klavitarre – Jolanta Ziemska (fortepian) i Maciej Ziemski (gitara klasyczna). Gości przywitał konsul Mateusz Stąsiek, zapowiadając bogaty we wrażenia wieczór. Podkreślił przy tym, że w roku 2014, Roku Jana Karskiego, artyści festiwalu składają hołd polskiemu kurierowi, który wykazał niezwykłą odwagę podczas II wojny światowej. Wspólne doświadczanie sztuki, mówił konsul, budzi głębokie refleksje oraz troskę o pokojowe współistnienie. Ten ważny aspekt misji festiwalu akcentowała również prezenterka gali, aktorka Ewa Maria Wójcik i przypomniała naczelną ideę przedstawiania artyzmu muzyki, malarstwa, literatury, teatru i tańca ludziom z różnych kulturowych i ekonomicznych ścieżek życia.

Nieodzownym warunkiem istnienia Chopin & Friends są sponsorzy, którzy dzielą uwielbienie dla sztuki, mówił z wdzięcznością Marian Żak, dyrektor NYDAI (New York Dance and Arts Innovations), organizacji, pod której artystyczną opieką festiwal funkcjonuje. Wyróżnił honorowego patrona – konsul generalną RP w Nowym Jorku Ewę Junczyk-Ziomecką, jak również sponsorów: Bożenę Kamińską, reprezentującą Centrum Polsko-Słowiańskie, Polsko-Słowiańską Unię Kredytową, Elżbietę Baumgartner, wydawcę Poradnika Sukces, mecenasa Sławomira Plattę z The Platta Law Firm. Wyraził także wdzięczność tym, którzy od lat aktywnie popierają to artystyczne przedsięwzięcie. Szczególnym publicznym podziękowaniem i symboliczną czerwoną różą Marian Żak obdarzył pomysłodawczynię i organizatorkę festiwalu, pianistkę Ninę Kuźmę-Sapiejewską.

Ze sceniczną wprawą Ewa Maria Wójcik przedstawiła słuchaczom Duo Klavitarre, Jolantę i Macieja Ziemskich, których koncert zainaugurował XVI International Chopin & Friends Festival. Już pierwszymi utworami –

jorskiej premierze: “Są znakomitym ansamblem.

Mają wspaniałe wyczucie muzyczne, które sprawia, że moja kompozycja brzmi nadzwyczajnie. Dlatego zadedykowałem im mój utwór”.

Zapytana o sekret muzycznego zgrania Jolanta Ziemska powiedziała: “Mamy miłość do siebie i muzyki, co pozwala na zbudowanie łączności”. A proces pisania aranżacji na gitarę dla swego muzycznego partnera określiła jako “natchnienia”. “Który fragment może przyjąć gitara tak, by nie złamać harmonii i ciągłości w muzyce Chopina? To są niebezpieczne wyzwania, ale warto się trudzić” – podkreśliła pianistka dodając: “To dla nas duże przeżycie być w Nowym Jorku i mieć zaszczyt wystąpienia w tej edycji festiwalu w konsulacie, tak pięknym miejscu. Od pierwszych dźwięków wyczuwaliśmy, że widownia była z nami, że zbudowała się między nami więź emocji”.

Maciej Ziemski ujęty był chęcią słuchaczy wyrażenia myśli po koncercie. “Tu, w Ameryce, zaskakują mnie ludzie. Mają potrzebę docenienia muzyków w bezpośrednim kontakcie” – komentował entuzjastyczne reakcje. W Niemczech, gdzie mieszka, odczuwa większy dystans między artystą i widownią.

Na eleganckim przyjęciu, sponsorowanym przez Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku, goście i artyści prowadzili ożywione rozmowy, a także oglądali umieszczone na sztalugach obrazy Ismeny Halkiewicz i Franciszka Kulona, reprezentujących odmienne style.

Prace te dawały przedsmak wystawy ich malarstwa, która odbędzie się podczas kolejnych dwóch dni festiwalu w audytorium Centrum Polsko-Słowiańskiego przy Kent St. na Greenpoincie. Oprócz wernisażu m.in. na kameralnej scenie Ewa Maria Wójcik, absolwentka londyńskiej Royal Central School of Speech and Drama, zaprezentuje poezję Adama Mickiewicza i Henryka Jakubowskiego, nowojorskiego poety, którego liryki zadebiutują w Chopin & Friends. Wystąpi także znakomita interpretatorka Chopina Nina Kuźma-Sapiejewska, artist-in-residence organizacji NYDAI. Marian Żak wyraził ufność, że publiczność swoją obecnością zaszczyci również kolejne festiwalowe dni... p W INTERNECIE:

Program XVI International Chopin & Friends Festival: www.nydai.org

10 Przegląd Polski

Jesienne światło DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

LISTOPAD 2014

GRAŻYNA DRABIK – RYTMY NOWEGO JORKU

Nalega, bym mu coś poleciła, co koniecznie powinien zobaczyć w ciągu paru dni, któThe Death re ma spędzić w Nowym Jorku. Sam musisz of Klinghoffer sobie człowieku wybierać. Nic koniecznie nie (Śmierć musisz. Dzieje się dużo i zmiennie. W samym Klinghoffera) wyborze jest już sztuka. (od lewej): Weźmy na przykład taniec. Bieżący sezon Aubrey Allicock jest bogaty w skarby niby grota Aladyna. W (Mamoud), październiku urozmaicone programy zaprezenPaulo Szot towały oba wiodące zespoły baletowe, New (Kapitan), York City Ballet i American Ballet Theater: Sean Panikkar nowych solistów w swym klasycznym reper(Molqi) tuarze, ciekawe premiery propozycji AleksieTaniec kusi. Woła o uwagę opera. Woła głoja Ratmańskiego, Troya Schumachera, Liama Scarlatta. Elegancja tancerzy i precyzja przy- śno, bo oto niespodziewanie budzi mocne emopominała o podstawowej tęsknocie baletu, by cje i kontrowersje. A więc nie całkiem to przestarzała i niegroźna rozrywka! Jeśli komuś się zbliżyć ruch i ciało ku boskiej perfekcji.

Doroczny Fall for Dance znów wypełnił po jeszcze chce o operę kłócić, to żywotniejszą brzegi przepastną salę City Center. Od nieco jest formą, niż się wydaje.

Protestowano przeciw operze Johna Adamsa nieśmiałego początku w 2003 r. festiwal rozrósł się do popularnej, prawie dwutygodnio- z 1991 r. The Death of Klinghoffer. Adams i jewej celebracji tańca: od baletu, poprzez ste- go librecistka Alice Goodman przywołali tutaj powanie i hip-hop, poprzez elementy folklo- epizod z 1985 r., gdy członkowie Palestyńskieru, do awangardowych eksperymentów. Jak to go Frontu Wolności porwali luksusowy statek się zdarza z imprezami o populistycznym roz- “Achille Lauro”, by zwrócić uwagę na tragiczny machu, przyklask ma szansę otrzymać rzecz los Palestyńczyków. Gest to był patetyczny, uwiłatwiejsza czy bardziej huczna, niż wymaga- doczniający raczej bezsilność palestyńskich rająca uważniejszego odbioru. Niemniej jest to dykałów niż siłę, lecz w trakcie okupowania statokazja, by wyjść poza sferę przyzwyczajeń i ku stracił życie pasażer, Leon Klinghoffer, obywatel amerykański żyzobaczyć coś odmiennego. dowskiego pochodzenia.

W czasie wieczoru, na Kiedy chór śpiewa, gdy bezlik Schorowany, starszy którym byłam, zespół Luczłowiek na inwalidzkim cindy Childs przypomniał głosów łączy się z bezlikiem wózku wybrał się z żoimponujące studium “Coninstrumentów w jeden spójny ną na rejs po Morzu Śródcerto” z 1993 r. W zawrotziemnym, by uczcić nym tempie tancerze towatryumf piękna i siły, wierzę, rocznicę ślubu i cieszyć rzyszyli – idealnie zsynże kołacze się w nas rekonwalescencją po zachronizowani, w nieustanwale serca. Los wpisał go nie zmieniających się ukła“boskie podobieństwo”. nieszczęśnie w “wielką dach – dźwiękom rozwipolitykę”, gdy został zajającej się spirali muzyki Henryka Góreckiego (Koncert na klawesyn i mordowany przez jednego z terrorystów.

Protestujący twierdzili, że opera nie okazuje orkiestrę smyczkową op. 40). Choreografka jakby postawiła tu sobie zadanie, by w konfigu- szacunku dla uczuć rodziny Klinghoffera. Wyracjach tanecznych znaleźć odpowiednik dla gładza brutalność faktów i usprawiedliwia terstruktury i dynamiki muzycznego utworu, by roryzm. Ma wymowę antysemicką także, bowiem obdarza terrorystów imieniem i daje im muzykę uczynić widoczną.

Zespół Semperoper z Drezna przedstawił szansę wyrażenia swych racji i tęsknot. Adams Neue Suite Williama Forsythe’a, serię nieco i Goodman traktują Palestyńczyków jak ludzi, przewrotnych wariacji – dla sześciu par – na to prawda. I prawdą jest, że nadają zarysy osotemat możliwości baletowego pas-de-deux. Z bowości trzem terrorystom, podobnie jak wykolei Alvin Ailey American Dance Theater wy- raziście rysują sylwetkę Leona Klinghoffera i brał eklektyczny układ Ohada Naharina Mi- jego żony Marilyn. Lecz protesty kompletnie roznus 16, z repertuaru izraelskiego zespołu Bat- mijają się z charakterem i przesłaniem opery. Śmierć Klinghoffera zbliża się do oratorium, sheva Dance. Liryczne elementy zderzały się arbitralnie z dramatycznymi, a całość flirto- z muzyką przepełnioną wzniosłym pięknem. wała z publicznością. Ponieważ jednak człon- Opowiada o dramacie Klinghoffera (baryton kowie Alvin Ailey są wyjątkowo przystojni i Alan Opie, mądrze wstrzemięźliwy w trudnej sprawni, flirt był pełen wdzięku, szczególnie roli) i o dramacie kapitana statku (Paulo Szot, udany, gdy tancerze wybrali sobie dodatkowych obdarzony ciepłym, atrakcyjnym tonem), o ich spontanicznych reakcjach i o trudnych, odważpartnerów do tańca spośród publiczności.

Nowością był dla mnie duet Sébastiana Rami- nych decyzjach. Pojedyncze losy rozgrywają się reza & Honji Wang, młodych tancerzy, którzy po- na tle narodowych tragedii: żydowskich uchodźszukują własnego języka łącząc balet z “tańcem ców w latach 40., palestyńskich wygnańców w ulicy” i akcentami akrobacji. Enigmatyczny AP15 drugiej połowie XX wieku. Śmierć Leona Klinsugerował konfrontację między kobietą i męż- ghoffera nabiera tragicznego wymiaru. Ostatczyzną, w pełnym zagrożeń dźwiękowym pej- nie słowo zaś przynależy do Marilyn. Aria, wspazażu (10 października, New York City Center). niale oddana w całym swym bogactwie przez

ZDJĘCIE: KEN HOWARD

Pyta mnie młody człowiek siedzący obok: czy to Atlantyk? – wskazując przez okno srebrzystą taflę wody, gdy zbliżamy się do lotniska LaGuardia. Nie, mówię, to Long Island Sound, a ściślej East River, w którą Zatoka Długiej Wyspy tutaj się zwęża, wciskając między wybrzeżami Bronksu i Queensu.

wiewa obojętnie skrzydło bezwzględnego czasu. Największa miłość traci swe gorące rytmy. Najpiękniejsze lica więdną. Cherubinie, ciesz się radośniej swą ulotną wolnością.

Premiera 22 września, pod batutą Jamesa Levine’a, rozpoczęła sezon w Metropolitan Opera tryumfalnie. Dobrze więc, że Wesele Figara powraca niedługo na scenę, z dodatkową sympatyczną nutą: w roli Hrabiego Almaviva wystąpi Mariusz Kwiecień. Będzie partnerem Amandy Majeski, która miała zadebiutować w grudniu, lecz już się sprawdziła się jako sopran pełen lirycznej siły, gdy przejęła partię Hrabiny we wrześniu, po nagłym wycofaniu się Mariny Poplavskiej (Le nozze di Figaro – 4, 8, 12, 15 i 20 grudnia, Metropolitan Opera).

Kocham operę, bo wymyka się spod kontroli rozsądku. Nie pochyla pokornie przed nakazami ironii. Pozwala na dramatyczny gest i na boską przesadę. A kiedy chór śpiewa, gdy bezlik głosów łączy się z bezlikiem instrumentów w jeden spójny tryumf piękna i siły, wierzę, że kołacze się w nas “boskie podobieństwo”. Wierzę w rozświetlone niebo i w anio* ły. Wierzę, że Mozartowi jest wreszcie dobrze Widok z góry, tańce, debaty, i już zapach je- na sercu i na duszy. I wierzę także, że ta nasieni w parku. Szelest złotych liści pod stopą. sza oblężona z wszech stron “Zachodnia CyPrzyśpieszony puls wielkiego miasta. Najja- wilizacja”, choć sfatygowana i zwątpiała, śniej rozświetliła nowojorską jesień mozartow- jeszcze sobie trochę potrwa. ska muzyka. W Le nozze di Figaro mieni się * błyskotliwie, zadziwia i cieszy.

Rzecz niby prosta i niewinna: Figaro przygoSłowo o innych występach polskich śpiewatowuje się do ślubu z ukochaną Zuzanną. Hra- ków: w styczniu Mariusz Kwiecień powraca bia Almaviva, przyjazny małżeństwu wiernego jako Marcello w Cyganerii, w tradycyjnie masłużącego, obdarza młodą parę prezentami: wy- lowniczej inscenizacji Franca Zeffirellego (15, godne łoże, większy pokój… Sam jest w związ- 19, 24 stycznia). Pod koniec tego samego mieku z wybranką swego serca, którą przecież zdo- siąca odbędzie się nowojorska premiera dwóch był dzięki pomocy Figaro, wtedy jeszcze sewil- jednoaktówek: Jolanty Czajkowskiego i Zamskiego fryzjera. Lecz od tamtej szczęśliwej przy- ku Sinobrodego Béla Bartóka w produkcji przygody miłosnej upłynęło sporo lat. Oko Hrabie- gotowanej wspólnie z Teatrem Wielkim. Wargo krąży teraz niespokojnie. Kusi go wdzięk szawska premiera spektaklu w reżyserii Maogrodniczki Barbariny, ślicznej Zuzanny… riusza Trelińskiego odbyła się w grudniu 2013 Wszystko zaczyna się komplikować. Może r., teraz kolej na nowojorskie występy. Partię chodzi o niepokój utraty własnych sił raczej Tristana Vaudémonta zaśpiewa Piotr Beczała. niż o powaby innych. Może to próby, by przy- Musi zbierać siły, by nie dać się przyćmić przez pomnieć sobie przyśpieszone bicie serca. Bez- gwiazdę o mocnym blasku. W roli tytułowej troskę młodych punktują niepewności starszych. bohaterki opery-baśni Czajkowskiego wystąW melodie zakochanych włącza się żal Hra- pi bowiem Anna Netrebko (Iolanta/Duke Blubiny, gniew Almavivy, knowania zemsty, to- ebeard’s Castle – 26, 29 stycznia; 3, 7, 10, 14, ny melancholii. Co chwila pojawia się – jak 18, 21 lutego, Metropolitan Opera.) pamięć o stratach, jak przeszkoda i przestroW Śmierci Klinghoffera też zaznacza się polga – Cherubin, dzieciak jeszcze prawie, lecz ska obecność, bo Paulo Szot (Kapitan) jest Brajuż gotowy na wszystko, zachłannego serca i zylijczykiem polskiego pochodzenia. Do Nopełen brawury, zakochany w każdej kobiecie, wego Jorku przyjechał wprawdzie z Sao Paua najbardziej w Hrabinie. Nad wszystkimi po- lo, lecz po studiach w Krakowie. p Michaelę Martens, jest afirmacją miłości i siły pamięci. Wyraża nieutulony, osobisty żal. Lecz nabiera także uniwersalnej wymowy, stając się lamentem nad kruchością ludzkiej egzystencji.

Protesty nawoływały najpierw do skasowania opery, potem do bojkotu przedstawień. Premiera się odbyła 20 października, jak była przewidziana, mimo zakłóceń w trakcie przedstawienia. Daty przedstawień zostały zachowane. Tutaj protesty przeliczyły się, dając efekt odwrotny od zamierzonego. Bilety sprzedają się wyśmienicie, czyniąc Klinghoffera najpopularniejszą operą w bieżącym repertuarze. A jednak, choć niesłuszne, protesty mają negatywne skutki. Artyści, którzy w niej występują, stali się obiektem kampanii zastraszenia i wyzwisk, typu “faszyści” i “antysemici”. Dwa publiczne spotkania z twórcami opery zostały skasowane. Zaniechano transmisji “na świat”, która był zaplanowana tak jak są transmitowane wszystkie nowe przedstawienia (The Death of Klinghoffer, 8, 11, 15 listopada, Metropolitan Opera; klinghoffer.metopera.org).

LISTOPAD 2014

DODATEK KULTURALNY nowego

Spo wiedź, któ rej ni ko mu nie wol no po wtó rzyć JADWIGA NOWAK

Opowieść 60-letniego Olgierda Kleinasa, urodzonego w rodzinie przeniesionej w 1947 roku z Wilna do Szczecina, to konfesyjna opowieść rasowego historiozofa, który po długim i pełnym przygód życiu w trudnych i niespokojnych czasach pokoju podejmuje się zdać relację ze swojego życia, swoich przyjaźni, fascynacji i życiowych wyborów.

Co więcej, jego goliardowska spowiedź, której patronują łacińskie wersy Confessio Goliae Archipoety, za cel stawia sobie dotarcie do prawdy, do niepodważalnych danych i faktów, by dopiero z nich móc konstruować wiarygodną, wartościową dla czytelnika narrację.

To, co podsuwa mu pamięć, jest więc w jego opowieści poddawane licznym próbom chwytania niepochwytnego, weryfikowania koniecznego, rozprawiania się z niekoniecznym, redukowania pochwytnego do gołej prawdy. A wszystko, każde zdarzenie już nawet po pomyślnej w jakimś przynajmniej stopniu weryfikacji zostaje jeszcze poddane ostatecznej próbie napięć czasowych między teraźniejszością a przeszłością – narrator przecież zna skutki choćby własnych decyzji. Światło gwiazd, które możemy obserwować na pogodnym niebie, to przecież światło z przeszłości…

Ale ten wymiar osobisty, odtwarzanie własnego życiorysu, to dopiero początek kłopotów tak filozoficznie usposobionego historyka – Olgierd jest absolwentem filologii klasycznej, pracownikiem archiwum uniwersyteckiej biblioteki, przyjaźni się z nawróconą marksistką, ze zdolną parą fizyków, z historykiem i jego partnerem astronomem. Dyskusje w tym gronie rozbierają świat do cząstek elementarnych, żeby potem składać go pracowicie z puzzli doktryn filozoficznych, teorii naukowych, politycznych ideologii.

Szczególnego rodzaju napięcie powstaje tu między koncepcjami czasu – tą starożytną, z mitem wiecznego powrotu, a tą chrześcijańską, linearną, od stworzenia świata po powtórne przyjście. Olgierd zdaje się być zafascynowany paruzją. Choć nie jest wierzącym katolikiem, zna Biblię i w dyskusjach często wraca do nurtującego go problemu powtórnego przyjścia Chrystusa. “Bo przecież nie jest powiedziane, kiedy on przyjdzie, ani w jakiej postaci. A z tego dla ludzi wierzących powinien wynikać pewien ważny wniosek. Ten mianowicie, że, choćby tak na wszelki wypadek, powinni każdego spotkanego człowieka traktować jak boga”.

Tu rodzą się dodatkowe napięcia czasowe na linii – teraźniejszość-przyszłość, no i nad nimi, już w czasie narracji, szczególnego rodzaju naelektryzowana czasowo rzeczywistość, wszystko, co w jakikolwiek sposób dostęp-

ne ludzkiej pamięci – ziemska wieczność: przeszłość-teraźniejszość-przyszłość. “(...) Apokalipsa jest fascynująca. Wracam często do lektury Jana. Wyobrażam sobie, jak spisuje proroctwo w słonecznym pejzażu Patmos, zdumiony oczywistością tego, co dane mu było zobaczyć w przyszłości, na granicy czasu.

– Mnie w tej zapowiedzi fascynuje coś jeszcze. Nieoznaczoność dnia sądu. Najczęściej spodziewano się go w bliskiej przyszłości, niebawem, ale przecież to, co jest mierzone naszym odczuwaniem biegu czasu, jest w perspektywie końca historii złudne. Ale jest w tym wszystkim jeszcze jeden, dla mnie kluczowy problem.

Wydaje mi się bowiem, że ten, który przyjdzie, może być każdym. (...) Nie znamy dnia ani godziny, ale i nie wiemy w kogo, w jaką postać się wcieli. W dziecko może. Może w kobietę.

W żebraka. Nic tu nie jest jasno powiedziane.

A z tego wynika dla mnie, że w każdej chwili, w każdym człowieku możemy spotkać Boga. I to powinno zawsze wyznaczać nasz stosunek do innych ludzi. To jest wymiar moralny dnia światłości, który, jak pisze Łukasz, jako błyskawica będzie”.

Dane elementarne, zafiksowanie narratora na wyszukiwaniu ich, by móc na ich podstawie powtórzyć dzieło stworzenia świata, choćby tylko własnego świata, własnej prawdziwej czasoprzestrzeni, realnej i celowej, racjonalnej i otwartej na obcego w sobie, stają się jednak tylko punktem wyjścia do marzenia siebie, marzenia ku sobie – powiedziałby raczej może Gaston Bachelard, gdyby przyszło mu pochylić się z właściwą sobie czułością nad bohaterskimi wysiłkami Olgierda.

I tak jest, że bohater-narrator Danych elementarnych nosi przecież w sercu słowa Andrzeja Frycza Modrzewskiego, powtarzane mu w dzieciństwie przez ojca: “Człowiek nie urodził się sobie”. I czy to przekonanie, że przychodzimy i jesteśmy dla innych nie jest właśnie tą, poszukiwaną, najistotniejszą, twórczą cząstką w nas, od której potem można rodzić się wciąż na nowo, odważnie patrząc w przyszłość i z uwagą w przeszłość.

Poruszająca jest ta historiozoficzna spowiedź. Tak ważna dla jej autora, że aż u jej końca trzeba mu pewności, że ma wymiar religijny, że jego spowiednik jest zobowiązany do kapłańskiego milczenia. p

dziennika

Przegląd Polski

L ista nieobecności

11

MAREK KUSIBA – ŻABKĄ PRZEZ ATLANTYK

Jak się przechodzi do hi- skich w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy: sto rii? Trze ba “ład nie” Doris Lessing, brytyjska laureatka literackiej umrzeć, wypowiadając jakieś Nagrody Nobla, autorka powieści psycholozabawne lub tragikomiczne gicznych; Waldemar Świerzy – artysta plazdanie, które przejdzie do hi- styk, autor cenionych na świecie plakatów do storii razem z truchłem auto- filmów, sztuk teatralnych i wystaw; reżyser ra. Jest tylko drobny wymóg: Edouard Molinaro, twórca znanych komedii autor powinien być znany z Louisem de Funesem; Wojciech Kilar – komszerszemu ogółowi. Franz Kafka rzekł do przy- pozytor, twórca muzyki filmowej i współtwórjaciela: “Niech pan nie odchodzi”, na co usły- ca polskiej szkoły awangardowej; Andrzej Turszał: “Wcale nie odchodzę”, a Kafka: “Ale ski – dziennikarz telewizyjny i radiowy; Nija odchodzę”. Danton pod gilotyną poprosił na Andrycz – aktorka teatralna, filmowa i tekata: “Nie zapomnij tylko pokazać mej gło- lewizyjna, nazywana “wielką damą polskiewy ludowi”. Fryderyk Chopin na pytanie dok- go teatru”; Tadeusz Mosz – dziennikarz ratora Cruveillier, czy bardzo cierpi, odpowie- diowy i telewizyjny, publicysta; Zbigniew Rodział: “Już nie…”. Cesarz August, pasując się maszewski – działacz opozycji antykomunize śmiercią, zapytał dworaków: “Jak myśli- stycznej, twórca podziemnego radia Solidarcie, czy dobrze odegrałem komedię życia?”. ność, wieloletni senator; Janusz Stanny – graIgnacy Paderewski pożegnał się z komedią fik, plakacista i rysownik, karykaturzysta, aużycia wychylając kielich szampana. Pablo Pi- tor ilustracji i pedagog; kolumbijski pisarz Gacasso jedynie poprosił obecnych przy jego ło- briel Garcia Marquez, autor Stu lat samotnożu śmierci: “Wypijcie za mnie”, a Goethe po- ści, najwybitniejszy twórca realizmu magiczprosił o coś bezprocentowego: “Więcej świa- nego, laureat Nagrody Nobla.

Nie otrzymał jej nigdy, choć na nią w pełtła!”. Patrzący śmierci w oczy Henryk Sienkiewicz jak zwykle troszczył się o ojczyznę: ni zasłużył, zmarły w kwietniu Tadeusz Ró“O Boże! Nie zobaczę już nigdy wolnej Pol- żewicz – poeta, prozaik, dramaturg i eseista, ski”. Bing Crosby dostał zawału na polu gol- twórca nowego kształtu języka poezji. W mafowym i zdążył podsumować życiowe wy- ju odeszli kanadyjscy pisarze i dziennikaczyny adekwatnie do sytuacji: “To była nie- rze: Farley Mowat, Alistair MacLeod i zła partyjka golfa, przyjaciele”. Konający Knowlton Nash. Także w kwietniu pożegnał Humphrey Bogart także nie stracił poczucia się z tym światem Marek Nowakowski – na humoru (czarnego): “Mogłem nie przerzucać wskroś warszawski pisarz, publicysta, scenarzysta i aktor. W czerwcu zabrakło na tym się ze szkockiej na martini”. łez padole MałgoW tym roku przeszło do rzaty Braunek, pawieczności wielu ludzi pió“Nawet ludzie, którzy chcą miętnej Oleńki z Pora, pędzla i pięciolinii, którzy zasłużyli się nie tylko na iść do nieba, nie chcą umie- topu i Izabeli Łęckiej z Lalki. W lippolu sztuki wysokiej, ale i rać, aby tam się znaleźć”... cu zstąpiła z areny tej bardziej niskiej, by nie [Steve Jobs ] życia walcząca piópowiedzieć kabaretowej, jak rem z apartheidem zmarły w lutym Tadeusz Nad ine Gor di mer, Chyła, członek Silnej Grupy pod Wezwaniem, do której należał także południowoafrykańska laureatka literackiej zmarły już piętnaście lat temu niezapomnia- Nagrody Nobla. W sierpniu przenieśli się do ny Kazimierz Grześkowiak, śpiewający pio- wieczności prof. Jan Ekier – pianista, komsenkę niemal w temacie tego felietonu: pozytor, chopinolog, oraz brytyjski aktor, re“Chłop żywemu nie przepuści”. Zapewne po- żyser oraz producent filmowy Richard Atszedł do nieba, choć trudno to sprawdzić, bo tenborough (nakręcił m.in. dramat wojenny nikt stamtąd nie wrócił. “Nawet ludzie, któ- O jeden most za daleko). Wrzesień zabrał rzy chcą iść do nieba, nie chcą umierać, aby prof. Jana Berdyszaka – rzeźbiarza, grafika, tam się znaleźć” – mówił Steve Jobs, już jed- malarza i pedagoga. W październiku odeszli ną nogą na tamtym świecie, i tak uzasadniał po ciężkich chorobach: Anna Przybylska – potrzebę zameldowania się u bramy święte- aktorka filmowa i telewizyjna oraz Igor Migo Piotra: “Śmierć jest prawdopodobnie naj- toraj, jeden z najwybitniejszych współczewiększym wynalazkiem życia. Jest jego snych rzeźbiarzy.

To bardzo niepełna lista, którą opracowazmiennikiem. Czyści stare, żeby zrobić miejsce dla nowego”. Od dzisiaj będę powtarzał: łem na podstawie materiału PAP. Wymienie“Przepraszam że żyję – to się nie powtórzy”. ni (już) nieobecni na pewno wypowiedzieli nieZ dużą dozą prawdopodobieństwa można jedno zabawne zdanie, które mogłoby przejść stwierdzić, że także nie dostąpią ponownie do historii razem z nimi, ale nie będę im szperadości pisania, malowania, występowania i rał w życiorysach, pomny uwagi Woltera na popełniania wszelkich innych występków na- łożu śmierci – w odpowiedzi na sugestię księstępujący przedstawiciele ginącego świata lu- dza, aby wyrzekł się diabła: “To nie jest dodzi kultury, którzy uwolnili się od trosk ziem- bry czas na robienie sobie wrogów”... p

EK POLISH BOOKSTORE POLECA – ZADZWOŃ: (201) 355-7496

Leszek Szaruga, Dane elementarne, wyd. Forma, 2014

Ewa Stachniak: Cesarzowa nocy. Historia Katarzyny Wielkiej Kiedy młodziutka księżniczka Katarzyna przybyła na cesarski dwór, by poślubić przyszłego cara Piotra III, jej życie przestało należeć tylko do niej. Jej nieszczęśliwe małżeństwo było niewyczerpanym tematem dworskich plotek, a gdy szła pałacowymi korytarzami, setki par oczu usiłowały przeniknąć jej suknię i odgadnąć, czy wreszcie udało jej się zajść w ciążę, by dać Rosji upragnionego następcę tronu. Jako caryca szybko nauczyła się ukrywać wszystkie radości i smutki, bo każda słabość mogła zostać wykorzystana przez przeciwników w politycznej grze. s. 480, 23.00 dol.

Wisława Szymborska: Czarna piosenka To tomik, który miał być debiutem Wisławy Szymborskiej, ale nigdy nie został wydany. Prawdopodobnie wstrzymała go cenzura, bo w takim kształcie nie mógł się wówczas ukazać. W roku 1970 Adam Włodek podarował jej na urodziny niezwykły prezent – zebrał wszystkie jej wiersze z lat 1944-1948, przepisał na maszynie i opatrzył komentarzami, a następnie wręczył wraz z listem: “Kochana Wisełko…”. Prezent ten przechowywany był przez całe lata i dopiero w roku 2014, opatrzony wstępem Joanny Szczęsnej, trafia do rąk miłośników poezji Wisławy Szymborskiej. s. 96, 21.00 dol.

Ze świata kultury 12 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

LISTOPAD 2014

notatnik na listopad

MAN BOOKER Z DEDYKACJĄ

NJPAC Newark, NJ njpac.org 1 Center St. Newark, NJ

Laureatem tegorocznej nagrody Man Bookera został australijski pisarz Richard Flanagan. Jury pod przewodnictwem profesora filozofii A.C. Graylinga nagrodziło jego powieść wojenną The Narrow Road to the Deep North. Grayling powiedział: “To niezwykła opowieść o miłości, ludzkim cierpieniu i przyjaźni”. Jej akcja toczy się w 1943 roku podczas budowy linii kolejowej między Tajlandią a Birmą. Okupujące ten region wojska japońskie korzystały z niewolniczej pracy alianckich jeńców wojennych i ludności cywilnej. Podczas budowy zmarło z wycieńczenia ponad 100 tysięcy osób. Flanagan wykorzystał wspomnienia własnego ojca, który przeżył Kolej Śmierci, i to jemu zadedykował książkę.

8 XI Leipzig Gewandhaus Orchestra pod dyr. Riccarda Chailly’ego zaprezentuje muzykę Medelssohna; skrzypce – Nikołaj Znaider; godz. 8:00 wiecz.

9 XI Classic Vienna: Mozart, Strauss Jr. & Schubert; koncert New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Eugene’a Tzigane’a; fortepian – Lise de la Salle; godz. 3:00 ppoł.

9 XI Metropolitan Opera Rising Stars: Mozart and Company – recital młodych gwiazd wyróżnionych przez Metropolitan Opera: Cecelia Hall, Katherine Whyte, John Michaele Moore, akompaniament – Bryan Wagorn (fortepian); godz. 3:00 ppoł.

29 XI New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Stefena Sanderlinga zaprezentuje Koncert fortepianowy nr 1 Chopina i Symfonię nr 4 Brahmsa; fortepian – Inon Barnatan; godz. 8:00 wiecz.

TEATR DLA KAŻDEGO Everyman Theatre w Liverpoolu zaprojektowany przez architektów z firmy Haworth Tompkins wyróżniony został prestiżową Nagrodą Stirlinga za najlepszą budowlę roku. Teatr na 400-osobową widownię charakteryzują ciężkie, ceglane elewacje i cztery kominy bedące częścią ekologicznego systemu wentylacyjnego. Jego budowa trwała 10 lat, a 90 procent materiałów pochodziło z recyklingu.

STATE THEATRE, NJ statetheatrenj.org 15 Livingston Ave., New Brunswick, NJ 8 XI Classic Vienna: Mozart, Strauss Jr. & Schubert; koncert New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Eugene’a Tzigane’a; fortepian – Lise de la Salle; godz. 8:00 wiecz.

9 XI Engelbert Humperdinck – recital “króla romansu”; godz. 7:00 wiecz.

14-15 XI Cirque Peking – najlepsi chińscy akrobaci przedstawią program będący rozrywką dla całej rodziny; 14 listopada (piątek), godz. 8:00 wiecz.; 15 listopada (sobota), godz. 2:00, 8:00 wiecz.

16 XI Moskiewska Orkiestra Narodowa pod dyr. Pawła Kogana zaprezentuje utwory: Czajkowskiego, Brucha, Brahmsa; skrzypce – Nadia Salerno-Sonnenberg; godz.

3:00 ppoł.

30 XI New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Stefena Sanderlinga zaprezentuje Koncert fortepianowy nr 1 Chopina i Symfonię nr 4 Brahmsa; fortepian – Inon Barnatan; godz. 3:00 ppoł.

NADWORNY MALARZ Z SEWILLI

ZDJĘCIE: ARCHIWUM

VOX POPULI Srebrną stauetkę Marka Aureliusza za najlepszy obraz Festiwalu Filmowego w Rzymie odebrał Brytyjczyk Stephen Daldry, twórca dramatu Trash. Jego bohaterami są trzej nastolatkowie z Rio de Janeiro, Raphael, Gardo i Rato, którzy na wysypisku śmieci znajdują portfel z dokumentami kompromitującymi skorumpowanego polityka. W filmie rolę amerykańskiego misjonarza zagrał Martin Sheen, a w rolę pracownicy opieki społecznej wcieliła się Rooney Mara. O nagrodzie zadecydowali uczestnicy festiwalu. W kategorii Mondo Genre zwyciężył Haider, hinduska wersja Hamleta w reżyserii Vishala Bhardwaja, której akcja toczy się w Kaszmirze.

W wiedeńskim Kunsthistorisches Museum trwa wystawa Velázquez, poświęcona twórczości mistrza hiszpańskiego baroku. Wystawio- W dniach 3-9 listopada 2014 r. trwa w Warszawie 1. Międzynarodowy Festiwal Paderewskiego – no 46 obrazów: martwe natury, płótna o te- “Paderewski Warszawie – Warszawa Paderewskiemu!”. Biorą w nim udział artyści ze Szwajcarii, matyce mitologicznej i religijnej oraz portre- USA i Polski. Koncerty, panele dyskusyjne, wystawy, pokazy filmów i kursy mistrzowskie mają ty. Velázquez uczył się malarstwa w sewilskiej miejsce m.in. w Filharmonii Narodowej, w Muzeum Łazienki Królewskie, na Uniwersytecie Mupracowni Francisca Pacheco, a w wieku 24 lat zycznym Fryderyka Chopina, w Domu Spotkań z Historią. Celem festiwalu jest przypomnienie i wyjechał do Madrytu , gdzie został nadwor- spopularyzowanie wiekopomnych dokonań oraz twórczości wielkiego polskiego patrioty i świanym malarzem króla Filipa IV. Jego kariera towej sławy artysty Ignacego Jana Paderewskiego. Organizatorzy planują, by festiwal na stałe na królewskim dworze trwała 37 lat. Velázqu- wpisał się w kalendarz stołecznych imprez kulturalnych. Uroczyste otwarcie festiwalu miało ez pozostawał pod silnym wpływem Tycjana miejsce w Filharmonii Narodowej w Warszawie 3 listopada koncertem Orkiestry Filharmonii Nai El Greco. W XX wieku jego dzieła zainspi- rodowej pod dyr. Jacka Kaspszyka z solistami Kevinem Kennerem i Beatą Bilińską. rowały Pabla Picassa, Francisa Bacona i Saści 32 tysięcy dolarów odebrał amerykański lvadora Dalego. W Wiedniu wystawiono m.in.

NIEMIECKIE LAURY LITERACKIE muzyk, informatyk, pisarz i twórca terminu Wenus z lustrem (Wenus Rokeby), Infantkę Małgorzatę, Nosiwodę z Sewilli, Pokłon Trzech Laureatem Niemieckiej Nagrody Literackiej “wirtualna rzeczywistość” Jaron Lanier, znaKróli i Infanta Baltazara Carlosa z karłem. Eks- został Lutz Seiler, autor debiutanckiej powie- ny z krytyki technologii cyfrowych. W przepozycja potrwa do 15 lutego 2015 roku. ści Kruzo. Jej akcja toczy się na wyspie Hid- szłości nagrodę zdobyli m.in. Władysław Bardensee w okresie gwałtownych przemian po- toszewski i Leszek Kołakowski.

SZTUKA NADBAŁTYCKA litycznych 1989 roku. Należąca do byłej NRD POLAK NAGRODZONY W TOKIO W Moderna Museet w Malmö trwa ekspo- wyspa była ulubionym miejscem wschodniozycja sztuki współczesnej zatytułowana Socie- niemieckich dysydentów, którzy zatrudniali się Grand Prix na 27. Festiwalu Filmowym w ty Acts. Bierze w niej udział ponad trzydzie- sezonowo w lokalnych barach, restauracjach Tokio otrzymał dramat Heavens Knows What stu artystów z siedmiu krajów nadbałtyckich: i hotelach. W poprzednich latach Seiler zdo- w reżyserii braci Safdies: Joshuy i Benniego.

Litwy, Łotwy, Polski, Szwecji, Danii, Estonii był wiele wyróżnień za zbiory poezji i opo- Film opowiada historię namiętnej miłości dwóji Finlandii. Polskę reprezentują m.in. Agniesz- wiadań. Z kolei Nagroda im. Georga Büchne- ki bezdomnych narkomanów żyjących na ulika Kurant, Łukasz Jastrubczak i Cezary Bo- ra, przyznawana przez Niemiecką Akademię cach Nowego Jorku. Nagrodę Publiczności zdodzianowski. Oglądać można również prace Ta- Języka i Poezji, trafiła do rąk Jürgena Becke- był japoński obraz Pale Moon, a grająca w nim deusza Kantora. Ekspozycję otwarto w setną ra, 81-letniego poety i prozaika. W uzasadnie- główną rolę Rie Miyazawa uznana została za rocznicę Wystawy Bałtyckiej, która była prze- niu jury napisało: “Jego wiersze ukazują nam najlepszą aktorkę festiwalu. Za najlepszą kreglądem ówczesnych osiągnięć w dziedzinie nowe oblicze przeżywanej na co dzień rzeczy- ację męską nagrodzono Rafała Więckiewicza, przemysłu i sztuki. Do 25 stycznia w Malmö wistości i sprawiają, że zapisuje się ona na za- który wystąpił w dramacie Wojciecha Smaodbywać się będą także przedstawienia teatral- wsze w naszej pamięci”. Natomiast Nagrodę rzowskiego Pod Mocnym Aniołem.

Pokojową Księgarzy Niemieckich w wysokone i muzyczne, wykłady i pokazy filmowe.

OPR. MAŁGORZATA MARKOFF

NEW YORK PHILHARMONIC ORCHESTRA nyphil.org Avery Fisher Hall Broadway i W. 65 St. 12-15 i 18 XI koncert Joshuy Bella: utwory: Debussy’ego, Glazunowa, Prokofiewa; orkiestrą filharmoników nowojorskich dyr. Case Scaglione; godz. 7:30, 8:00 wiecz. (w zależności od dnia)

NEW YORK CITY BALLET www.nycballet.com/ David H. Koch Theater 20 Lincoln Center Plaza, NY 28 XI 2014 – 4 I 2015 Piotr Czajkowski The Nutcracker w choreografii George’a Balanchine’a

METROPOLITAN MUSEUM OF ART metmuseum.org 1000 5th Ave., NY

Bartholomeus Spranger – Splendor and Eroticism in Imperial Prague – pierwsza duża wystawa Sprangera (1546-1611), prezentująca jego rzadkie obrazy, rysunki i grafiki, wypożyczone z międzynarodowych muzeów i prywatnych kolekcji; do 1 lutego 2105 4 XI El Greco in New York – wystawa dla upamiętnienia 400. rocznicy śmierci El Greco jest rzadką okazją do zobaczenia dzieł artysty, który wywarł silny wpływ na sztukę współczesną; do 1 lutego 2105 19 XI Madame Cézanne – obrazy, rysunki i akwarele Paula Cézanna przedstawiające Hortense Fique, żonę malarza i matkę jego jedynego syna; do 4 marca 2015 4 XI

Miesi´czny dodatek kulturalny nowego dziennika

www.dziennik.com/przeglad-polski Redaguje: Jolanta Wysocka jw@dziennik.com