Nowy Dziennik 2015/03/06 Przegląd Polski

Przegląd Polski nowego dziennika

MARZEC 2015

ZDJĘCIE: JAMES LEYNES

MIESIĘCZNY DODATEK KULTURALNY

Na scenie The Duke Theatre krzątają się dwie starsze panie (na zdj. Kelly Hutchinson i Liv Rooth). Sukienki w kwiatki, prawie identyczne, choć jedna trochę bardziej niebieska, druga trochę zieleńsza. Fartuchy kuchenne, kapcie na stopach, okulary na nosie, siwe włosy – ani krótkie, ani długie. Tak podobne do siebie jak ich sukienki. Przygotowują posiłek na spotkanie po pogrzebie innej starszej parafianki, na zapleczu kościoła gdzieś w polskiej dzielnicy Chicago. Krzątają się sprawnie i czule, i z tej czułości skromna stypa na 12 osób rozrasta się do niebywałej uczty, która nie tuzin, lecz i setkę spokojnie by wyżywiła: sałatka kartoflana, oczywiście i pierogi. Kiełbasa też musi być, no i polska szynka pięknie glazurowana. Gołąbki, schab pieczony, pączki przecież koniecznie i drożdżowe ciasto…

U Michała Kleofasa Ogińskiego Wizyta w muzeum w Zalesiu Małgorzata Wyrzykowska

Z Andrzejem Wełmińskim o teatrze Kantora Andrzej Dobrowolski

Dzień Języka Ojczystego Bogactwo polszczyzny Justyna Chłap-Nowakowa

2 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Niechaj narodowie wżdy postronni znają…

MARZEC 2015

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego

JUSTYNA CHŁAP-NOWAKOWA

Ten poruszający anonimowy wiersz napisany przez dzieci we Wrześni w 1901 r. oddaje doskonale to, co kierowało wówczas strajkującymi przeciw germanizacji szkół, głównie przeciw modlitwie i nauce religii w języku niemieckim. Jest w tym krótkim tekście niezwykła prostota i moc ducha, płynąca z pewności, że racja jest po ich stronie. Strajk brutalnie tłumiono, a przecież represje wywołały skutek odwrotny: lawinę protestów w innych szkołach zaboru pruskiego, wreszcie w 1906 r. doszło do powszechnego strajku, który objął ok. 75 tys. dzieci w ok. 800 szkołach (na 1100 szkół istniejących).

Gdyby zamiast Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego obchodzono Dzień Języka Polskiego, to, być może, datą najstosowniejszą byłby 20 maja – na pamiątkę tamtej chwili oporu dzieci z Wrześni i ich rodziców przeciw narzucaniu im obcego języka. Obecnie jednak widnieje w naszym kalendarzu Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, inaczej nazywany Międzynarodowym Dniem Dziedzictwa Językowego. Święto, obchodzone 21 lutego, ustanowione zostało przez UNESCO 17 listopada 1999 r.

Dlaczego tę akurat datę wybrano? I z jakiego powodu, po co obchodzi się owo święto? 21 marca 1948 roku gubernator utworzonego rok wcześniej Pakistanu ustanowił język urdu jedynym oficjalnym językiem państwowym – nie tylko dla Pakistanu Zachodniego, ale i dla Wschodniego (czyli Bangladeszu od 1972 r.), zamieszkiwanego w większości przez Banglijczyków posługujących się bengalskim – swoim językiem narodowym. Przeciwko rozporządzeniu wybuchały protesty, krwawo tłumione przez rząd.

21 lutego 1952 r. studenci uniwersytetu w Dhace rozpoczęli nawoływania do strajku generalnego. Gdy zaczęli się coraz liczniej gromadzić na ulicach, policja otworzyła ogień. Pięciu protestujących zginęło. Z czasem na terenie uniwersytetu stanął pomnik na ich cześć. Język bengalski uznany został za język państwowy.

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, nawiązujący do tamtych wydarzeń, ma być hołdem złożonym wszystkim ludziom walczącym o “prawo do posługiwania się ojczystym językiem”. Celem jest również pomoc “w ochronie różnorodności językowej jako dziedzictwa kulturowego”. Bo języki, jak zagrożone gatunki, wymierają wraz z upływem czasu, jednak w ostatnich latach proces ten wyraźnie nabrał tempa, przyspieszył niepokojąco. Języki zanikały i zanikają z różnych przyczyn – gdy ginęły lub wymierały całe porozumiewające się nim nacje, gdy mniejszości narodowe zaczynają używać języka większości (jak Ormianie czy Tatarzy polscy) lub gdy, z takich czy innych powodów praktycznych, prestiżowych, materialnych, lepiej (wygodniej) posługiwać się innym, bardziej popularnym, rozumianym powszechnie językiem. Prognozy językoznawców nie brzmią optymistycznie: za

ZDJĘCIE: WIKIMEDIA.ORG

My z Tobà Bo˝e rozmawiaç chcemy, lecz “Vater unser” nie rozumiemy i nikt nie zmusi nas Ciebie tak zwaç, boÊ Ty nie Vater, lecz Ojciec nasz.

Mikołaj Rej, poeta i pisarz, uważany za “ojca literatury polskiej”. Pochodzącą z jego wiersza frazę – “A niechaj narodowie wżdy postronni znają,/ Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają!” – zna chyba każdy Polak

dwa-trzy pokolenia może zniknąć około połowa z używanych dziś ponad 6000 języków świata (inne dane mówią o 7000); może jednak być gorzej i do końca XXI w. przetrwa zaledwie jedna dziesiąta spośród nich.

Oczywiście prędzej skazane są na zagładę języki bądź dialekty, którymi posługują się bardzo nieliczne grupy. Nie chodzi, rzecz jasna, o chiński, angielski, hiszpański, hindi czy arabski. Także język polski mieści się w “bezpiecznej” czołówce – jest jednym z 25 największych języków na świecie.

Najszybciej znikają te języki, które używane są wyłącznie w postaci mówionej, nie zapisanej. Umierają wraz z ostatnimi, którzy nimi władają (zostają tylko drobne ślady języka, np. w toponimii, jak z języka dzielnych Ja-

dźwingów przetrwała nazwa jeziora Hańcza).

Trudno sobie wyobrazić – jak czuła się ostatnia kobieta posługująca się językiem Słowian połabskich (zmarła w 1756 r.)… Czy możemy sobie wyobrazić zniknięcie języka Słowian znad Wisły, języka polskiego? Czy jeżeli polszczyźnie nie grozi dziś, w 2015 roku, szybka zagłada, to nie mamy żadnych powodów do niepokoju?

Czy warto taki Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego obchodzić? Oczywiście nie, jeśli miałby to być jedyny “dzień galowy”. Odświętność bywa ważna, jednak nie ona jest najważniejsza, lecz codzienność i codzienna troska. Nie przekreśla to jednak sensowności i potrzeby organizowania i nagłaśniania różnorodnych inicjatyw czy kampanii społecznych,

których celem jest rozbudzanie świadomości językowej, przypominanie wspólnej odpowiedzialności za język wszystkich jego użytkowników. W dobie internetu coraz ważniejsze są inicjatywy, z których korzystać można tą drogą – stuknięciem paru klawiszy. W ten sposób da się dotrzeć np. do internetowej poradni językowej Wydawnictwa Naukowego PWN, podobnie funkcjonują językowe poradnie internetowe lub telefoniczne uniwersytetów warszawskiego, szczecińskiego, wrocławskiego, śląskiego i poznańskiego.

Należą do owych inicjatyw także rozpoczęta w 2012 r. kampania społeczna “Ojczysty – dodaj do ulubionych” pod patronatem Narodowego Centrum Kultury i Rady Języka Polskiego lub “Język polski jest ą-ę”, prowadzona w obronie znaków diakrytycznych i jako przeciwdziałanie nieużywaniu charakterystycznych polskich liter, której także patronuje Rada Języka Polskiego. Czyta się bowiem takie kalekie teksty “az zeby bola”… Ma rację Jerzy Bralczyk, kiedy przed tym kalectwem przestrzega: “Im częściej będziemy pisać na przykład esemesy bez znaków diakrytycznych, tym większe prawdopodobieństwo, że «ąści» szybko z naszego języka znikną. Tego bym niezwykle żałował, to byłoby naprawdę duże zubożenie. Uważam, że język polski jest ą-ę i tak powinno zostać. Używajmy polskich znaków za każdym razem, gdy wysyłamy SMS lub e-mail”.

Tak, właśnie o to chodzi, żebyśmy docenili całe bogactwo naszego języka, żebyśmy docenili jego wyjątkową urodę, żebyśmy z niej nie rezygnowali. Pomaga nam to zrozumieć, docenić i przechować czytelnictwo książek, które to bogactwo przechowują. Polszczyzna i kultura polska zginęłyby, gdyby nie książki, w których ożywało i przeżywało to wszystko, co w rzeczywistości – takiej, jak ta we Wrześni – bywało zakazane i niszczone.

Warto przypomnieć, że pierwszy wielki, nowoczesny słownik języka polskiego, pielęgnujący cały ten skarbiec, powstał właśnie w reakcji na dokonany w końcu XVIII wieku rozbiór Rzeczypospolitej, na groźbę zatraty polskiej kultury. Był to sześciotomowy Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumiła Linde, wydany w Warszawie, w latach 18071814. Zawiera 60 tys. haseł. Zawdzięczamy go urodzonemu w Toruniu synowi imigranta ze Szwecji, majstra ślusarskiego Jana Jacobsena Lindego oraz Niemki Anny Barbary z domu Langenhann. Samuel Bogumił Linde (17711847) – leksykograf, językoznawca, tłumacz, bibliograf, pedagog i bibliotekarz – jest jednym z najwspanialszych “dowodów” na siłę i znaczenie naszego języka. Z rodziców nie-Polaków, pozostając wierny wyznaniu ewangelickiemu, wybrał polskość, bo porwał go i wciągnął wspaniały nurt polszczyzny. W młodości tłumaczył na język niemiecki Powrót posła i Biblię targowicką Juliana Ursyna Niemcewicza, O powstaniu i upadku Konstytucji 3 maja 1791 Hugona Kołłątaja, Ignacego Potockiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego.

Po klęsce powstania kościuszkowskiego został bibliotekarzem Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w Wiedniu do 1803 roku, a następnie dyrektorem Liceum Warszawskiego – funkcję tę sprawował nieprzerwanie do 1831 roku. Sześć tomów jego monumentalnego Słownika ukazało się w nakładzie 1200 egzemplarzy.

Potem pojawią się kolejne wydania i nowe wielkie słowniki – skarbnice polszczyzny. Przypomnieć trzeba tzw. Słownik wileński, czyli Słownik języka polskiego pod red. Aleksandra Zdanowicza (Wilno 1861), dwutomowy, zawierający 110 tys. haseł, notujący m.in. neologizmy i kolokwializmy, zapożyczenia, słownictwo kresowe i słownictwo z dzieł wielkich romantyków. Warto też wymienić Słownik języka polskiego podług Lindego i innych nowszych źródeł. Wypracowany przez E. Rykaczewskiego wydany w 1866 r. jako trzeci słownik ogólny polszczyzny – prototyp słownika popularnego, którego pomysłodawcą był Eustachy Januszkiewicz, znany księgarz i wydawca emigracyjny, zaprzyjaźniony z Mickiewiczem. Jak wspomina Józef Bohdan Zaleski, Mickiewicz zapytywany o zdanie, radę, “jakby ten słownik chciał widzieć ułożonym, dał dwa wyrazy: cnota i duch”. Kolejny monumentalny wysiłek trzech uczonych zawiera tzw.

Słownik warszawski, czyli ośmiotomowy, liczący 280 tys. haseł Słownik języka polskiego pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Antoniego Kryńskiego, Władysława Niedźwiedzkiego, wydany w Warszawie, w latach 19001927 (znalazła się tam m.in. leksyka gwarowa i archaizmy). W drugiej połowie XX wieku pojawił się jeszcze jeden olbrzymi słownik (10 tomów, 135 tys. haseł), uznawany za najpełniejszy rejestr XX-wiecznej polszczyzny, wydany pod redakcją Witolda Doroszewskiego w latach 1958-1969. Obecnie najobszerniejszym słownikiem języka polskiego jest budzący respekt rozmiarem (50 woluminów), ale i wiele dyskusji Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, pod redakcją Haliny Zgółkowej (Poznań 1994-2005).

Język polski jest jednym z 25 największych języków na świecie.

Obok słowników dokumentujących zasoby leksyki języka wysokie miejsce jako zasłużone zajmują wszelkiego rodzaju słowniki poprawnej polszczyzny, czyli ortoepiczne (Stanisława Szobera, Witolda Doroszewskiego), wyrazów obcych (Władysława Kopalińskiego) i etymologiczne (Aleksandra Brücknera, Franciszka Sławskiego). Ach, czegóż się nie znajduje u Brücknera! Czym jest śmara, śmiga, śreż i świdwa, ale i od czego wywodzi się słowo połajanki (od szczekania!) lub twarz (od stwór, w znaczeniu: stworzenie). Są wreszcie wciąż jeszcze słowniki ortograficzne – i wiszące nad nimi pytanie, czy czeka nas w tej dziedzinie rewolucja: wynik postępującego wtórnego analfabetyzmu?

Przypomniałam te słownikowe znaki orientacyjne, bo w nich można znaleźć jedną z odpowiedzi na pytanie, dlaczego mamy obowiązek troszczyć się o ten język? Odpowiedź jest krótka: bo jest taki ciekawy, taki bogaty i tak szkoda go zubażać, redukować do coraz bardziej prostackich nawyków i schematów. To bogactwo uświadomić sobie pozwala może jeszcze lepiej najkrótsza choćby historia tego języka i fenomenalnego jego wyrazu w naszej literaturze. Nie da się tu, bodaj “w telegraficznym skrócie”, wymienić, jacy byli kolejni prawodawcy polszczyzny, obrońcy, jacy mistrzowie, którzy wynieśli ją na wyżyny nigdy przedtem nie osiągane, “nie dotknięte stopą żadnego poety”. Tych, którzy przez kilkadziesiąt pokoleń nieśli i nie zagasili “płomienia”, tych, którym zawdzięczamy niezwykłą przygodę, jaką jest obcowanie z jednym z najtrudniejszych, bardzo fantazyjnie nielogicznych i najpiękniejszych języków.

Przypomnijmy najpierw początki – gdy w sferze życia oficjalnego językiem uprzywilejowanym, szanowanym, ważniejszym była łacina, a wzorem bogactwa i piękna – język czeski – kiedy polszczyzna była w powijakach.

Przełom przyniósł rok 1285, gdy arcybiskup Jakub Świnka zwołał w Łęczycy synod, na którym, widząc ówczesne zagrożenie dominacją niemiecką (także w kulturze), wydał na-

DODATEK KULTURALNY nowego kaz wygłaszania kazań w języku polskim.

Wprowadziło to język polski nie tylko w mury kościołów, ale przyczyniało się zarazem do rozwoju piśmiennictwa polskiego i, rzecz jasna, samej polszczyzny. W Rocznikach Jana Długosza znalazły się dwa najstarsze zapisane polskie zdania – wołanie “Biegajcie, biegajcie” (uciekajcie, bieżajcie), którym zapewne dywersant miał wywołać popłoch wśród wojska polskiego przed bitwą pod Legnicą

Przegląd Polski

dziennika

ne jako stwierdzenie, iż Polacy nie są gęśmi, co wynika z błędnego traktowania wyrazu “gęsi” jako rzeczownika. Tymczasem Rej mówi o języku “gęsim”! Co do interpretacji sformułowania badacze nie są zgodni, jedni wskazują, że oznacza ono wszelki żargon, inni, że łacinę (nazwaną “gęsią” czy to od brzmienia jej wymowy, czy od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania, czy w kontekście legendy o gęsiach, które obroniły Rzym, czy od nie dość

ZDJĘCIE: WIKIPEDIA.ORG

MARZEC 2015

Rękopis Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, mistrza słowa polskiego, którego dzieła stanowiły dla pokoleń Polaków lekturę obowiązkową – nie z przymusu, ale z serca

(1241), i drugi zapis – u Długosza: dramatyczny okrzyk Henryka Pobożnego “Gorze nam się stało!” na wieść o ucieczce oddziału Opolan (z pola tej samej bitwy). W Księdze Henrykowskiej, spisanej około roku 1270 przez opata Piotra w opactwie cysterskim w Henrykowie, pomiędzy dziejami klasztoru zapisano zdanie, wypowiedziane przez Bogwała do żony: “Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” (Daj, niech ja pomielę, czyli pokręcę żarna, a ty odpoczywaj lub, jak chcą inni językoznawcy – podziwiaj). Czterdzieści jeden lat później umiejętność wypowiedzenia poprawnie czterech słów po polsku okazać się miała przepustką do życia: w 1311 r. książę Władysław Łokietek stłumił bunt mieszczan krakowskich, w tym kupców przybyłych z Niemiec, ścinając każdego, kto nie umiał poprawnie wymówić słów: “soczewica, koło, miele i młyn”.

Jak brzmiał nasz język w owych czasach?

Wiadomo, że pierwsze zapisy nie oddają wiernie polskich brzmień. Droga do ustalenia pisowni to osobna i długa historia. Tu przypomnijmy pierwszego śmiałka, który na nią wszedł. Był to Jakub Parkoszowic, pierwszy znany polski językoznawca, gramatyk, profesor i rektor Akademii Krakowskiej, kanonik krakowski. Parkoszowic, wzorując się na Janie Husie, podjął próbę przystosowania alfabetu łacińskiego do zapisu głosek polskiego języka. Opracowane przez siebie zasady wyłożył po łacinie w traktacie o ortografii polskiej powstałym ok. roku 1440.

W XVI wieku nastąpił “skokowy” rozwój języka polskiego, ale i jego nobilitacja. Za czasów Zygmunta Augusta wprowadzono język polski do obrad, od 1510 r. działała krakowska drukarnia Floriana Unglera, drukująca jako pierwsza książki w całości w języku polskim, pojawiły się polskie pełne przekłady Pisma Świętego: kalwińska Biblia brzeska, zwana też Radziwiłłowską (1563), ariańska Biblia nieświeska (1570-1572), luterańska i kalwińska Biblia gdańska (1632), katolicka Biblia Leopolity, zwana też Szarffenbergowską (1561). Najpopularniejsza przez wiele wieków katolicka Biblia ks. Jakuba Wujka ukazała się w 1599 r.

Wiek XVI to także Mikołaj Rej, od którego właściwie zaczyna się polska literatura piękna: “A niechaj narodowie wżdy postronni znają,/ Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają!”.

To zdanie, zaczerpnięte z jego wiersza Do tego, co czytał (ze zbioru Zwierzyniec z roku 1562), zna chyba każdy, kto chodził do polskiej szkoły. Jednak bywa ono często opacznie rozumia-

wprawnego pisania w języku obcym – gęgania, czyli bełkotania). Przesłanie pozostaje jednak niezmienione: to wyraz potrzeby pisania po polsku, zerwania z panującą nadal w okresie renesansu modą pisania po łacinie; to deklaracja kulturowej samodzielności. I m.in. owo przesłanie zaskarbiło Rejowi miano ojca literatury polskiej. Po nim zaraz przyszedł Jan Kochanowski, który wydźwignął polszczyznę na wyżyny największego artyzmu. Już żaden język europejski nie był lepszy, były tylko inne.

Kto nie wierzy, niech przypomni sobie jego słowa – słowa hymnu, który do dziś śpiewamy w kościołach: “Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary…”. Mamy od wieku XVI, od czasu Kochanowskiego taki dar – języka polskiego, za który Bogu i ludziom, którzy ten język w kolejnych pokoleniach dalej rozwijali i bronili go, winniśmy wdzięczność.

Wdzięczność czynną, czyli dobre, troskliwe korzystanie z tego daru.

Kolejne stulecia, jak twierdzili oświeceni, zepsuły język polski, ale też pewnie nigdy nie był on tak barwny, jak w sarmackim wydaniu, czego późnym świadkiem jest choćby Sienkiewiczowski pan Zagłoba. Wiek XVIII zaczął go intensywnie reformować i naprawiać.

Czynił to Stanisław Konarski – zarówno w dzie-

3

To, co język polski miał do zaoferowania, było już tak wspaniałe, tak bezcenne, że pozwoliło mu odegrać jedną z głównych ról w trudnym czasie bez własnego państwa, w czasie rozbiorów. To była rola zaczynu odrodzenia polskości, nie tylko jej skutecznej obrony, ale i zwycięstwa w walce o umysły i serca tysięcy takich jak Linde przybyszów z innych kręgów językowych i kulturowych, a przede wszystkim dla milionów chłopów, którzy w ciągu wieku XIX stali się Polakami. Kiedy zdawało się, jak pisał Norwid w Języku ojczystym, że “Wróg pokalał już i Ojców mowę”, wtedy arcydzieła poetyckie Mickiewicza i Słowackiego, samego Norwida i Krasińskiego, popularnych, choć może niższego lotu “lirników” krajowej poezji czasu międzypowstaniowego, Wincentego Pola, Władysława Syrokomli, twórców piosenek powstańczych 1831 i 1863 r., kolejnych mistrzów gawędy i opowieści, od Henryka Rzewuskiego, poprzez Henryka Sienkiewicza, Elizę Orzeszkową i Bolesława Prusa, do Stefana Żeromskiego sprawiły, że geniusz polskiego słowa nie dał się stłamsić.

Tak jak to opisał Żeromski właśnie, prace nad zniszczeniem polskości podejmowane przez zaborców, przez rusyfikacyjną szkołę, okazały się “syzyfowe”. To doświadczenie wieku XIX wyraził pięknie Leopold Staff w wierszu Mowa ojczysta: Bądź z serca pozdrowiona Ojczysta święta mowo!

Niby łańcuchem złotym Wiąże nas twoje słowo.

Twój dźwięk przez góry, morza łączy i w jedność splata Wychodźców polskich rzesze We wszystkich częściach świata.

Tyś nasza twierdza Opieka i obrona.

Ojczysta święta mowo Bądź z serca pozdrowiona.

To było doświadczenie porywającej siły tego języka, którą przeżyli i którą sami współtworzyli w kolejnym pokoleniu Bolesław Leśmian, Julian Tuwim, a którą nie mniej pięknie od Staffa wypowie później lwowski poeta Marian Hemar, Żyd zakochany w polskości, który w całej swej twórczości wszystkim swym miłościom – do Polski, do Lwowa i do polskiej literatury – pozostał wierny: Moją ojczyzną jest polska mowa, Słowo wierszem wiązane.

Gdy umrę, wszystko mi jedno gdzie, Gdy umrę, w niej pochowajcie mnie I w niej pozostanę.

Moja ojczyzna

Giną słowa, czasami całe połacie języka znikają jak Atlantyda razem z opisywaną przez nie rzeczywistością. Umiera wtedy także część naszej tożsamości. Musimy jej bronić. le O poprawie wad wymowy, jak i w reformowanym przez siebie systemie szkolnictwa, w którym wprowadził nauczanie języka ojczystego. Program Konarskiego kontynuowała Komisja Edukacji Narodowej, powołana przez Sejm w 1773 r. Układano podręczniki wymowy, stylu i gramatyki, broniąc polszczyznę przed dawniejszym wpływem łaciny i nowszym – francuszczyzny; wznawiano pisarzy odrodzenia jako wzory pięknego i niezepsutego języka polskiego. Język polski stał się językiem wykładowym w naszej Akademii Krakowskiej, pojawiły się masowe czasopisma ożywiające wyobraźnię językową tysięcy odbiorców – jak Monitor czy Zabawy Przyjemne i Pożyteczne; powstała Drukarnia Narodowa, dbała szczególnie o poprawność tekstów… I pojawiali się nowi pisarze – z Ignacym Krasickim na czele, którzy wciąż pracowali nad tym, by nasz język był piękny, bogaty i lepszy od innych, a przekłady są bogatsze od oryginałów…

Prof. Stanisław Pigoń – polonista, jeden z najznakomitszych humanistów polskich w XX wieku, który chyba jak nikt przed nim i nikt po nim umiał mówić polszczyzną – opisał znaczenie pięknego słowa polskiego, polskiej książki na jednym, najważniejszym przykładzie. Pigoń urodził się w XIX wieku na wsi. Do miłości do polskości dotarł dzięki lekturze nagrody otrzymanej w czwartym roku nauki szkolnej: Pana Tadeusza. Te “proste w równe rządki ułożone opowiadanie Poety” – wspomina – obudziły w nim Polaka. “Świadomości narodowej z domu naturalnie nie wyniosłem, nie mogłem wynieść. Ojciec jej nie miał, jak zresztą nikt z jego rówieśników. […] Tęsknotę, jeśli odczuwali, to do ojcowizny, do swojej wsi czy parafii, jeszcze nie do Polski, nawet nie do jej ułamka, nie do Galicji. […] Objawy uświadomienia narodowego wśród chłopów za mojego dzieciństwa bywały dopiero wyjątkowe i to po wsiach bardziej niż moja na czoło wysuniętych. DOK. NA STR. 10 »

Kantor zawsze chciał, aby sztuka była żywa

4 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2015

Reżyser, malarz, grafik Andrzej Wełmiński kości znają też inne możliwości i rozwiązania. był aktorem Teatru Cricot 2. W lutym uczest- Takiej świadomości trochę brakuje. niczył na Uniwersytecie Yale w New Haven, NY, w seminarium The Kantor Centennial, zorCzy rozmawiał pan już o tym z amerykańskiganizowanym dla uczczenia 100. rocznicy uromi studentami lub innymi miłośnikami teatru dzin polskiego twórcy. wcześniej, przed obecną wizytą w USA? Nie, byłem w Stanach ostatni raz w 1991 roku, w nowojorskim teatrze La MaMa, już Z jaką misją przyjechał pan do USA? Naszym głównym zadaniem od wielu lat jest po śmierci Tadeusza Kantora. Grałem tam popularyzowanie wiedzy o Kantorze, ponie- autoportret w spektaklu Dziś są moje uroważ z naszych kontaktów ze studentami wy- dziny, najbardziej bodaj metafizycznym, a nika, że jest ona dosyć uboga. Warto to robić, może nawet mistycznym. Tak to przynajmniej bo Teatr Cricot był szczególnym zjawiskiem odczuwaliśmy. Odejście Tadeusza tuż przed i w zasadzie nie ma swoich odpowiedników, a premierą – a cała tematyka spektaklu właściwie dotyczyła tego odejścia – było zaskajest to zjawisko bardzo rozległe.

Współpracujemy z kilkoma uczelniami na kującym i dziwnym połączeniem rzeczywicałym świecie, a ostatnio zostaliśmy zaprosze- stości i sztuki.

W Yale spotykam się z publicznością po preni także przez Yale University w New Haven.

W programie znalazła się prezentacja filmu ze zentacji filmu Wielopole, Wielopole, bardzo spektaklu Wielopole, Wielopole, a także roz- szczególnego spektaklu, który krytycy zaliczamowa z jej uczestnikami. Przy okazji przed- ją do teatru śmierci. Moim zdaniem jest to też stawiłem im specyfikę Cricot jako innego ga- teatr pamięci. Był to pierwszy spektakl, który tunku sztuki. Wielu młodym ludziom, studen- odnosił się do Tadeusza Kantora osobiście. Był tom, miesza się często teatr Kantora z teatrem on jak gdyby głównym odbiorcą tego spektaGrotowskiego, który jest bardzo znany, zwłasz- klu. Była to rekonstrukcja jego dzieciństwa i cza w Stanach Zjednoczonych. Teraz natomiast, – tak jak w którymś momencie pisał – wynapo 25 latach, możemy powiedzieć, na czym jął w tym celu “podejrzaną trupę aktorską”, żepolegała metoda cricotowska i czym się róż- by to dzieciństwo odegrała, zrekonstruowała ni od innych metod teatralnych. Powinna być mu pokój dzieciństwa z Wielopola. ona znana.

Kantor odkrył wtedy szereg mechanizmów rządzących naszą pamięcią. Było to później Dlaczego, pańskim zdaniem, powinna być zna- użyte przez aktorów do bardzo specyficznych technik gry. Naszą pamięć charakteryzują m.in. na?

Teatr Kantora jest alternatywny do metody powtórzenia, szczątkowość i wyimkowość pewStanisławskiego, potężnej metody, na której nych sytuacji. opiera się amerykański przemysł filmowy, a także większość teatrów światowych. Nie jest Czy działalność Cricot 2 jest wciąż kontynuto jednak metoda jedyna. Historia i kultura ludzowana?

ZDJĘCIA: Z ARCHIWUM ANDRZEJA WEŁMIŃSKIEGO

Z aktorem Teatru Cricot 2 Andrzejem Wełmińskim rozmawia Andrzej Dobrowolski

Andrzej Wełmiński (z lewej) i Tadeusz Kantor

Cały czas próbujemy to robić w Krakowie.

Zachowała się jeszcze przy życiu grupa aktorów Kantora, choć nie wszyscy są z nami związani. Dwunastu z nas przygotowało kilka spektakli. Niestety, nie dało się powtarzać ani zrekonstruować spektakli Cricot z powodu praw autorskich. Staramy się natomiast w dalszym ciągu rozwijać metodę Kantora i wyciągać z niej wnioski, robiąc własne już, niezależne rzeczy. Nie możemy się już nazywać Cricot. Ponieważ pojawiły się nawet opory, abyśmy używali nazwy “Aktorzy Teatru Cricot”, także z tego zrezygnowaliśmy.

Gdzie występujecie?

Występujemy gdzie łaska. Nie mamy swojej siedziby, a w tej chwili działamy w zasadzie bardziej poza Polską, z różnymi zespołami, w mniejszej lub większej grupie złożonej z aktorów Cricot. Ostatnio pokazaliśmy duży muzyczny spektakl z 55 aktorami w Londynie, który był później przedstawiany na festiwalu w Edynburgu. Był on związany z Witkacym i miał tytuł Against Nothingness or 3cm About an Empty Head. Nie była to żadna sztuka Witkiewicza, lecz przedstawienie o jego związkach z Cricot oraz o tym, jakie to miało znaczenie dla rozwoju idei cricotowskiej.

Także w Belgii, w Leuven, zrobiliśmy 45-minutowy spektakl Ashes oraz warsztaty ze studentami poświęcone metodzie Cricot i wynikających z niej wniosków. Było to związane z pierwszą wojną światową, którą w Belgii bardzo mocno przeżywano. Podobnie jak w Wielopolu znalazła się tam większość tekstów odaktorskich.

Jak przyjmuje wasze działania publiczność zagraniczna?

Tadeusz Kantor podczas przedstawienia Niech szczezną artyści Teatru Cricot 2, Teatr La MaMa, Nowy Jork, 1985

Ci, do których docieramy, bardzo dobrze. Staramy się zainteresować Kantorem przede wszystkim studentów szkół teatralnych, którzy mają bardzo nikłą wiedzę ze sztuk ogólnych. Są na ogół bardzo wyspecjalizowani. Po-

nieważ jednak świat dzisiaj inaczej funkcjonuje, trudno z tego robić zamkniętą dyscyplinę. Zwłaszcza nasz teatr miał bardzo mocne związki z malarstwem i w ogóle ze sztuką wizualną. Już przecież Cricot pierwszy był stworzony przez malarzy, i to nie byle jakich. Cricot drugi również. Staramy się zatem w różny sposób motywować ludzi, przeważnie młodych, do rozszerzenia ich horyzontów i niezaniedbywania sztuk wizualnych. Zwłaszcza że w Cricot są niezwykłe odnośniki do malarstwa, nie tylko historycznego, romantycznego, ale też współczesnego, jak np. realizacji Josepha Beuysa. Żeby zrozumieć teatr, to trzeba coś na ten temat wiedzieć.

Poza tym teatr Kantora, jak wspomniałem, plącze się studentom z teatrem Grotowskiego i uważają, że są one podobne. Niełatwo to na początku wyjaśnić. Cricot, jak nazwa wskazuje – a jest ona anagramem wyrażenia “to cyrk” – odnosi się, a w każdym razie na samym początku, do innej metody aktorskiej.

Bardziej do aktora cyrkowca, czyli takiego, który nie reprezentuje i nie ilustruje bohaterów dramatów, literatury czy nawet literatury faktu, tylko jest sam sobą, jak cyrkowiec, jak żongler. Teatr Grotowskiego natomiast odwoływał się jednak w znacznej mierze do idei przeżywania Stanisławskiego. Druga różnica to taka, że Cricot był teatrem artystów, intelektualistów, a trzecia, że zawsze miał charakter zespołowy. Zespół w zasadzie niemal się nie zmieniał od samego początku, a w każdym razie sedno zespołu. Niektórzy aktorzy, jak Mira Rychlicka, byli z Cricot związani przez całą historię teatru, od powstania go w roku 1955 aż do śmierci Tadeusza Kantora (w roku 1990 – przyp. AD).

Jak scharakteryzowałby pan rolę samego Kantora, który był nie tylko animatorem i inscenizatorem, ale również znajdował się podczas spektaklu na scenie?

DODATEK KULTURALNY nowego

MARZEC 2015 To też jest jedna z cech odróżniających Cricot. Reżyser, twórca był obecny wewnątrz i przyjmował różne funkcje. Praca nad spektaklami trwała czasem kilkanaście miesięcy.

Nie chodziło tylko o spektakl jako produkt ostateczny, ale bardziej o wynalezienie nowej formuły teatru. Tadeusz nazywał odpowiednio każdy poszczególny etap. Był teatr informel, teatr zerowy, happeningowy, niemożliwy – a każdy z nich miał po jednym spektaklu – był teatr śmierci, a później teatr pamięci. W każdym z tych etapów Tadeusz Kantor miał inną funkcję na scenie. To się wzięło, o czym nie wszyscy wiedzą, z happeningów. Tadeusz Kantor był jednym z najważniejszych happenerów europejskich. Jego happening różnił się trochę od amerykańskiego. Amerykańskie – jak mówił Marcel Duchamp – były nudne i to była ich zaleta.

Natomiast happeningi Kantora były bardzo poetyckie, metaforyczne. Np. jedną z części Panoramicznego happeningu morskiego był koncert morski. Edward Krasiński stał na specjalnej konstrukcji z dala od linii brzegu i, ubrany elegancko, we fraku dyrygenckim z batutą, dyrygował falami. Było to proste, ale niezmiernie poetyckie. Prawdopodobnie także dzięki praktyce teatralnej Kantora. Nie do pomyślenia było natomiast, żeby taką metaforą operował happening amerykański.

Kiedyś happeningi Kantora oglądał Allan Kaprow, jeden z największych ich autorów. Widział bodaj Linię podziału i skwitował, że “jest to bardzo ciekawe, ale za bardzo teatralne i nie wiem tylko, czy jest to happening…”.

Jak wygląda obecnie zainteresowanie metodą Cricot w Polsce?

Podobnie jak na całym świecie, także w Polsce, a może przede wszystkim w Polsce, jest o wiele większe zainteresowanie Grotowskim niż metodą Cricot. W Krakowie powstało potężne muzeum (Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka – przyp. AD), ale nie ma tam żadnego aktora z Cricot, choć mamy gotowe spektakle i podjęliśmy różne starania z myślą o kultywowaniu i rozwijaniu metody Kantora, a nie zamrażaniu jej. To przecież było żywe, Tadeusz zawsze chciał, żeby sztuka była żywa. Nawet archiwum miało być żywe. p

dziennika

L imeryki z różnych krajów Pewna łodzianka razu pewnego wybrała si´ do Lizbony Nabrawszy w piersi nostalgii pół albo i wi´cej tony No i tam, pochlipujàc, zaÊpiewała jedno i pół fado Pół, bo ludzi wpierw zamurowało, ale zaraz… Ech, szkoda gadaç Ta pani znowu jest w Lizbonie, ale dla niepoznaki goli brod´ i nie mówi barytonem

Mr. Smith zapukał do drzwi Mr. Jonesa, ˝eby opowiedzieç mu pewnà story Po oÊmiu sekundach usłyszał: przed godzinà wyszedłem, I’m sorry Jak to, na to Smith, leje jak z cebra, a przed drzwiami stojà pana kalosze To prawda, ale ja mam dwie pary, raz jednà, raz drugà nosz´ Oh, I see… WłaÊciwie to si´ dobrze składa, ˝e teraz pana nie ma, bo czeka na mnie sir Lowry

Co Afryce z tego, ˝e jest znacznie grubsza Skoro Ameryka Południowa jest wyraênie chudsza…

Napisał był Piotr Peter Ostoja Barczej Na egzaminie z geografii gospodarczej Obecnie prof. dr hab. uniwersytetu w Ulan Tupsza

Philip z Leeds myÊlał, ˝e kiedy z problemami si´ upora To kupi sobie wszystkie płyty Beatlesów i Mini Minora Lecz kiedy miał lat z grubsza czterdzieÊci To si´ w Mini Minorze ani troch´ nie mieÊcił A płyty? Pewnego dnia niechcàcy usiadła na nich Izadora

Feliks z ˝onà zimà na Saharze Budowali dom jak z marzeƒ Gdy zamarzła woda w kranie W najbli˝szej fatamorganie Scalili reszt´ piasku pepsi, którà kupili na bazarze

Kiedy John “Big” Lecky polował we wschodnim Mbgali Noszono go w lektyce ze wzgl´du na rozmiar jego talii Do słoni, powtarzał, podchodêcie blisko Ale do lwów, goddammit, nie za blisko Bo ju˝ raz mnie jeden zjadł, kiedy mój sztucer nie wypalił

Jean-Luc w ka˝dà niedziel´ chodzi tà, a jeszcze cz´Êciej owà Rozglàdajàc si´ i w´szàc za całà lub przynajmniej połowà W kieszeni nó˝, w kieszonce przyprawy i salière W lewej garnek, a w prawej ły˝ka z Montpellier I jak tylko zobaczy cebul´, a najlepiej dwie, to zaraz jà lub je obiera, kroi i robi zup´ cebulowà Francuz jeden tak si´ ze złoÊci na Place Vendôme odkr´cił ˚e dopiero po trzech albo wi´cej dniach si´ zakr´cił Takich wypadków zdarza si´ w Pary˝u wiele Szczególnie we wtorki, piàtki i niedziele WyjÊcie jest jedno, a ÊciÊlej dwa – przed wyjÊciem z domu trzeba francuzem w prawo lub w lewo mocno si´ dokr´ciç

Pewien pyszny literat pytany przez tłum w Toledo Oraz kilku z kilkunastu swoich bliskich i dalekich kolegów Czy któryÊ z utworów, które napisze w El Rancho PoÊwi´ci Don Quijote z la Mancha i Sancho Panza Powiedział, ˝e jemu b´dà stawiaç wiatraki za wiersze, a za tych dwóch komuÊ… za proz´… komuÊ z… nie, nie z Oviedo

ZDJĘCIE: Z ARCHIWUM ANDRZEJA WEŁMIŃSKIEGO

5

ANDRZEJ ŻUREK

Kupiec z Cádiz, który zadowolony wrócił z dalekiego Potosi Zapisał swoim praprapra çwierç tony srebra i jeszcze cosik Obecnie, tłumaczył ˝onie, człowiek w karocy jest panisko I mu si´ kłaniajà, ci z plebsu i inne cieniasy, bardzo nisko Ale za lat czterysta, jeÊli nie b´dzie jeêdziç porschakiem lub podobnà furà, to wszyscy b´dà go mieli w… perdón, w nosie

Cricotage Tadeusza Kantora Gdzie są niegdysiejsze śniegi, Warszawa, 1984. Sekwencja 8.

Niewczesne wesele: Panna Młoda – Teresa Wełmińska, Pan Młody – Andrzej Wełmiński

Przegląd Polski

W tym, nie, w tej, tak, Guadalajarze Pedro nie tylko gra na gitarze Ma chłopak z metr szeÊçdziesiàt wzrostu Lecz dalej chodzi bez zarostu Wi´c martwi si´, czy zrobi karier´ w barze w słynàcej z wàsów Guadalajarze To nieprawda, ˝e rzeêbiarz z Florencji, Scalpello czyli Dłutko Zmagał si´, choç była krótka, ze swojà bródkà ˚e nie pomagały rady ekspertów, w tym najbardziej znanego ˚e codziennie była niesforna, zmierzwiona i ˝e dlatego Sam w koƒcu znalazł rozwiàzanie – od Êwiàt nosi spaghetti, przystrzy˝one krótko

W Buenosie, w starym barrio, na chodniku Siedzi pisarz przy, rzecz jasna, stoliku Chocia˝ zjadł ju˝ trzy parrille To do koƒca wcià˝ ma wy˝ej Nie doczeka si´ pomników?

Konia z rz´dem obiecywał Barra Barra temu Kto pomo˝e mu osiodłaç krokodyla emu Nie doczekał si´ jednak pomocy Ani w dzieƒ, ani w nocy Powód? Wszyscy wiedzà, ˝e tylko strusie sà emu JeÊli nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi luby Rzekła Polka, aby spławiç amanta, bo był wyliniały i gruby Ale ˝e rzecz w Australii si´ działa Nast´pnego dnia dwa krokodyle dostała I teraz Adela P. ma ju˝ trójk´ dzieci z grubym lubym Choç byÊ pi´ç kotletów zjadł I na nowy pomysł wpadł To i tak panna Zuzanna Srebrnej piany pełna wanna Powie: a pan po co tu si´ wkradł?

Pewien Eskimos ciàgle z´bami szcz´kał Od tego bolała go raz górna, raz dolna szcz´ka Przeniósł si´ wi´c w tropiki GdzieÊ w bok od Ameryki A tam prze˝ywa jeszcze gorsze m´ki – od upałów ciàgle go bolà głowa i obie szcz´ki Arkadiusz, chłopisko na schwał Troch´ si´ ˝ony bał Goniła go z chochlà w r´ce Po lodzie na rzece Drw´ce Na brzegu oddział lekkiej kawalerii stał Historia kołem si´ toczy Stàd cz´sto bolà nas oczy Kij w szprychy wło˝yç jej trzeba W Płocku, Austerlitz lub w Tebach ˚eby nie daç si´ znowu zaskoczyç

Andrzej Żurek od lat 80. mieszka w Kanadzie – najpierw w Montrealu, potem w Calgary. Ostatnio mieszka w Meksyku – na zmianę w stolicy, Oaxaca i Cuernavaca.

6 Przegląd Polski

Taka mała rewolucja DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2015

BOŻENA CHLABICZ

Brooklyn Museum jest zdecydowanie mniej popularne niż słynne muzea Manhattanu.

Być może dlatego, że większość jego stałych zbiorów ma charakter – nazwijmy to – etniczny, jest bowiem poświęcona dawniejszej i współczesnej sztuce amerykańskiej.

ZDJĘCIE: ARCHIWUM

takich już zupełnie współczesnych.

Malarz, podobnie jak autorzy The Sartorialist i People of New York, zdaje się w wyborze swoich modeli na instynkt i działanie przypadku. A rezultaty takiego podejścia – choć kontrowersyjne nawet dla niektórych krytyków – dały spektakularny efekt w postaci kilkudziesięciu wielkoformatowych, bajecznie kolorowych płócien, które warsztatowo wypadałoby określić jako realistyczne, bo przedstawione na nich osoby wyglądają “jak żywe”. Tyle tylko, że tła wszystkich tych malowideł wypełnia barwny, wyjątkowo bogaty graficznie ornament na motywach średniowiecznych, mauretańskich, secesyjnych i współczesnych.

W ten sposób portrety czarnoskórych kobiet i mężczyzn sprawiają wrażenie fotografii rodzinnych z Harlemu, robionych na tle salonu wyłożonego tandetną, kolorową fotoA może to kwestia lokalizacji, bo – jak sutapetą. Tyle tylko, że czasem modelki i mogeruje nazwa – Brooklyn Museum leży na Brodele stoją upozowani według ilustracji z podoklynie. ręczników malarstwa.

Co jakiś czas w gmachu przylegającym do Trzeba bowiem wyraźnie zaznaczyć, że jeProspect Parku odbywają jednak wystawy, któśli nawet Wiley czerpie z wielkich mistrzów, re w niczym nie ustępują głośnym i popularto nie maluje kopii. Wykorzystuje jedynie nienym wydarzeniom artystycznym z Manhatktóre motywy i elementy kompozycji. Dość, tanu. Właśnie teraz zaczęła się w Brooklyn by zrozumieć aluzję, wystarczająco, żeby skoMuseum ekspozycja, która – ze względu na jarzyć płótno z jego historyczną inspiracją, ale sposób przygotowania, ale jeszcze bardziej Kehinde Wiley, Juliette Recamier, 2012 nic poza tym. Kehinde według Rembrandta osobę i charakter twórczości promowanego twórcy – przypomina niedawną retrospekty- jącej ich codzienności, traktowali masy jako mas Hart Benton, a potem, już w epoce pop- to jednak głównie Kehinde Malarz posługuje się też konsekwentnie nie tyle podmiot swoich działań artystycznych, -artu, Norman Rockwell. Współcześnie w tym wę Jeffa Koonsa w Whitney.

Oczywiście porównywanie Kehinde Wileya co jak zbiorowego adresata “sztuki dla samym nurcie mieści się jeszcze twórczość współczesną, fotorealistyczną techniką, więc starszego od Wileya o dekadę Johna Currina. jego prac w żaden sposób nie da się określić do najdroższego artysty Ameryki można czy- wszystkich”.

Ale w sztuce europejskiej minionych stu- jako anachronicznych. Wręcz przeciwnie.

Tworzyli, z założenia, “produkt artystycznić wyłącznie przy zachowaniu odpowiednich proporcji, ale – wbrew pozorom – jest ono ny” powszechnego użytku dla zwykłych Ko- leci – pomijając sceny rodzajowe, których bez- Pomimo cytatów z przeszłości są one ostenimienni bohaterowie byli traktowani podob- tacyjnie wręcz współczesne. jak najbardziej uprawnione. Tym bardziej że walskich.

A wszystko w wielkich formatach i realiTak czynił Andy Warhol i tak robi dziś Jeff nie jak inne elementy scenerii czy krajobrapierwsza uczyniła to Roberta Smith z New zu – zwyczajni ludzie nigdy, a przynajmniej styczne aż do bólu, choć jednocześnie wyKoons.

York Timesa.

Nowy populizm artystyczny tym się różni nigdy przed realizmem i impresjonizmem, nie raźnie idealizowane. Jak sesje zdjęciowe z maAle zanim przejdziemy do szukania zależności między twórczością Kehinde i Jeffa oraz od tamtego z epoki pop-artu, że wciąż jest uzyskali artystycznej autonomii. Ta była przy- gazynów, poddane ostrej ingerencji programów graficznych. Bo przecież kultura majeszcze dwóch innych legend współczesnej wprawdzie adresowany do przeciętnego od- wilejem elit.

Zwyczajni Amerykanie, ale też przeciętni sowa już tak ma, że opiera się na kiczu, czersztuki amerykańskiej – Normana Rockwella biorcy, ale jednak najbardziej do koneserów, i Andy’ego Warhola – wypada przedstawić a więc do elit. “Masy” podsuwają mu nato- Europejczycy, nie mają więc olejnych por- pie z kiczu i karmi się kiczem. Choć jednobohatera wydarzenia, bo jego nazwisko jest, miast konkretne tematy, wątki i bohaterów. Ar- tretów przodków do zawieszania nad komin- cześnie zachowuje dystans do tych swoich “nijak dotąd, mało popularne nawet wśród sta- tysta wybiera ich z codziennego otoczenia, tak kiem. Nie mają nawet rodzinnych fotografii skich” źródeł, uciekając w pastisz, o ile nawet nie parodię. Nie bez powodu niekoronojak pop-artyści wybierali z niego kiedyś pu- pradziadków. łych bywalców nowojorskich wernisaży.

Artyści tacy jak Kehinde Wiley postano- wanym królem amerykańskiej sztuki współKehinde Wiley jest twórcą należącym do najczesnej jest przecież Jeff Koons… wili to zmienić. młodszego pokolenia amerykańskich artystów.

Zwyczajni Amerykanie nie mają Obrazy Wileya przy całej swej symboliczJak? Ma dyplom z malarstwa z San Francisco Art W przypadku tego ostatniego “przywraca- nej i społecznej wymowie oraz politycznej Institute i z Yale. Zaraz po ukończeniu studiów olejnych portretów przodków nie artystycznej sprawiedliwości” jest trak- niepoprawności ciągle są więc eleganckimi, artystycznych – w 2001 roku – otrzymał stydo zawieszania nad kominkiem. towane wyjątkowo radykalnie, bowiem Ke- kolorowymi “przedmiotami artystycznymi” pendium ze Studio Museum na Harlemie. hinde, obdarzony wyjątkowym talentem do powszechnego użytku. Mają się podobać tłuUrodzony w Kalifornii i wychowany w bloArtyści tacy jak Kehinde Wiley malarskiej imitacji rzeczywistości, po prostu mom i… się podobają. Tym bardziej że barwkowiskach Los Angeles Wiley jest bowiem postanowili to zmienić. “przemalowuje” słynne malowidła historycz- nym, hiperrealistycznym płótnom towarzyz pochodzenia Afroamerykaninem. Nie kone największych mistrzów z przeszłości, da- szą w Brooklyn Museum spektakularne wilor skóry, a nawet nie sposób malowania – o traże, na których dawnych świętych zastąpijąc im zupełnie nowych bohaterów. którym za chwilę – czyni jednak z Wileya feW ten sposób wypełnia w dziejach sztuki li ci sami Afroamerykanie z Harlemu, którzy nomen artystyczny i osobne, specyficzne zja- dełka po druciakach “Brillo” albo hamburpustkę po swoich kolorowych przodkach i zuchwale wtargnęli na “historyczne” płótna wisko na amerykańskiej mapie sztuki współ- gery. I “podnosi” do rangi sztuki.

W ten sposób dokonuje procesu uwznio- współbraciach, których istnienia malarstwo Kehinde Wileya, “odzyskując” wielkie maczesnej. To, co powoduje, że Kehinde w dekadę po debiucie zasłużył na dużą retrospek- ślania banalnych treści, przydaje im znacze- nie zauważało przez długie stulecia. Ale wy- larstwo dla zwykłych ludzi. Nie tylko dla “kotywę w znanym nowojorskim muzeum, to nia i awansuje je do rangi “kultury wysokiej”. mowa obrazów Wileya nie ogranicza się do lorowych”. Po prostu dla wszystkich.

Ale choć jego prace to w sensie etycznym Nie bez powodu “nowy populizm” zajmu- naprawiania krzywd wyrządzonych przez swoista “filozofia”, którą od początku kierudawną sztukę jego przodkom. Kehinde upo- mała rewolucja, w kwestii estetyki Kehinde je się on w swojej twórczości. Ta sama filo- je się głównie portretem.

Artyści tworzący w tym nurcie (bo auto- mina się w ten sposób o miejsce w muzeach Wiley okazuje się – na szczęście dla wizualzofia, która legła u podstaw takich głośnych zjawisk kulturowych ostatniej dekady, jak blog rzy The Sartorialist i People of New York to dla ludzi “z ulicy”. I zwraca uwagę, że – choć nego efektu wystawy – tradycjonalistą, prakmodowy The Sartorialist czy projekt fotogra- przecież także są artyści) wyraźnie wpisują to zakrawa na paradoks – portretów, i w ogó- tykującym stare, dobre klasyczne malarstwo. się w nurt myślenia o sztuce jako metodzie le obrazów dedykowanych zwyczajnym Ko- Oczywiście na miarę współczesności. p ficzny People of New York.

Obydwie te inicjatywy to działania z kate- swoistej sakralizacji rzeczywistości. Zdają się walskim nie malowano w dawnych wiekach gorii “artystycznego populizmu”, bo zarów- ciągle wierzyć w szczególną misję i posłan- niemal w ogóle (choć oczywiście są wyjątKehinde Wiley: A New Republic no autor bloga, jak i twórca zamieszczanych nictwo twórczości artystycznej. Inaczej nie ki). I nie wynikało to – bynajmniej – z po20 lutego – 24 maja 2015 w sieci fotografii (i krótkich wypowiedzi) lu- traktowaliby jej przecież jako narzędzia wodów estetycznych.

Gerald Cantor Gallery (5. piętro) Miejsce Napoleona w majestatycznej scedzi z Nowego Jorku uczynili bohaterami swo- przywracania “artystycznej sprawiedliwości” Brooklyn Museum ich projektów zwyczajnych mieszkańców mia- ludziom, którzy przez całe stulecia pozbawie- nie konnej przeprawy przez Alp zajmuje więc 200 Eastern Parkway, Brooklyn sta, których mijamy, i którzy mijają nas co- ni byli w tej dziedzinie prawa do indywidu- – w wersji Wileya – murzyński wyrostek, przydziennie na ulicach Manhattanu. Ten rodzaj alnego istnienia. W nieodległej przeszłości padkowo zaczepiony na ulicy. Wyszukane na www.brooklynmuseum.org populizmu nie jest – przynajmniej w kultu- właśnie ten rodzaj artystycznego populizmu podobnej zasadzie, wcześniej nieznane nawet (muzeum działa na zasadzie sugerowanej dorze amerykańskiej – niczym nowym ani szcze- uprawiał twórca słynnego obrazu American samemu malarzowi osoby pozują mu zresznacji, więc można je zwiedzić za dowolną kwogólnym. Tyle że wcześniej najwięksi twórcy Gothic oraz autorzy scen rodzajowych z ży- tą do wszystkich portretów z ekspozycji. I tych tę, choć proponowana cena biletu to 16 dol.) popkultury, choć czerpali inspiracje z otacza- cia prowincjonalnej Ameryki, najpierw Tho- według starych płócien starych mistrzów, i

MARZEC 2015

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Przegląd Polski

7

Żywoty świętych i nieświętych

GRAŻYNA DRABIK

Śnieg zalega ulice, chłody nadal grożą, lecz w teatrach zajaśniało i już niecierpliwie, wręcz wiosennie powiało z rozmachem. Z nagła pojawiło się wiele ciekawego, w różnorodnych gatunkach.

Musical Hamilton – (od lewej) Carleigh Bettio, Lin-Manuel Miranda, Leslie Odom jr, Anthony Ramos

Sztuka Davida Greiga The Events, przywieziona do Nowego Jorku z Londynu przez grupę Actors Touring Company, stawia sobie podwójne zadanie. Z jednej strony, odnosi się do konkretnego aktu agresji, zabójstwa na norweskiej wyspie Utoja, gdzie 77 młodych ludzi zostało zabitych strzałami Andersa Breivika. Mniej tu jednak chodzi o zrozumienia samego czynu, który pozostaje przecież nie-do-ogarnięcia nawet gdy wytłumaczone zostaną jego specyficzne uwarunkowania. Bardziej o długotrwały niszczący efekt jaki czyn ma na pozostałych przy życiu. Głównym bohaterem jest pastor lokalnego kościoła, która była świadkiem wydarzeń. Jak sobie poradzić z arbitralnym lotem kul, komu były one przeznaczone, kogo – przypadkiem czy z “przeznaczenia” – oszczędziły. Jak pomóc społeczności, której jesteś członkiem i za którą jako duchowny przywódca czujesz się współodpowiedzialną.

Z drugiej strony Griega interesuje rola teatru. Odwołuje się do jego tradycyjnych korzeni, gdzie przeżycia teatralne mogą dostarczyć uczuciowej katharsis i wzmocnić wspólnotowe związki. Przedstawienie zbudowane jest więc jako seria monologów dwóch indywidualnych postaci Pastora Claire (Neve McIntosh) oraz Chłopca (Clifford Samuel), sprawcy desperackiego czynu. Lecz najważniejszą na scenie obecnością jest amatorski chór, zmieniający się z każdym miejscem, gdzie odbywają się występy.

Oto teatr antyspektakularny, w trampkach raczej niż na koturnach. Dobry teatr. Zaangażowany we współczesne sprawy teatr debat i dyskusji. * Na wieczór The Lives of the Saints składa się sześć krótkich jednoaktówek Davida Ivesa, znanego jako autor udanej sztuki Venus in Fur. Każda szkicuje jakąś konkretną sytuację, prostą i zwykłą, lecz szybko przekraczającą granicę zwykłego. Nieprawdopodobieństwo dochodzi do absurdu, tak logicznie i sprawnie, że przyjmujemy absurd jako coś całkiem naturalnego, śmiejąc się beztrosko i na głos.

ZDJĘCIA: JOAN MARCUS

Tryumfalnie powrócił na scenę Lin-Manuel Miranda. Parę lat temu, ledwie po studiach, artysta o latynoskich korzeniach przekonał publiczność nowojorską, że można z sukcesem podzielić się dziedzictwem etnicznym dzielnicy głównie znanej jako siedlisko biedy i “problemów społecznych”. In the Heights opowiadało o młodej parze w Washington Heights, których wzajemne uczucie zderzało się z przyszłością wyznaczaną im przez różny status ich rodzin i odmienne kierunki ich własnych ambicji. Historia była dość banalnie swojska, lecz wyśpiewywana z wielkim przekonaniem i w atrakcyjnie dominikańsko-kubańskich rytmach.

Teraz Miranda, we współpracy z tym samym reżyserem Thomasem Kailem oraz choreografem Andym Blankenbuehlerem, wziął na kanwę kluczowy moment amerykańskiej historii: przewrót 1776 roku. Nietypowy to niby temat dla imigranckiego artysty, lecz jest w tym wyborze logika i natchnienie. Bohaterem musicalu Hamilton jest bowiem nadzwyczaj ciekawa postać jednego z ojców-założycieli Stanów Zjednoczonych.

Aleksander Hamilton, o szkockich i francuskich korzeniach, przybył do Nowego Jorku w 1773 r. z Saint Nevins, “zapomnianego zakątku Karaibów”. Podwójny imigrant, biedny jak mysz kościelna i niebiednie ambitny, postawił na kartę dobrego wykształcenia i zdobył wstęp jako student do Columbia College, wtedy jeszcze zwanego Królewskim. Wkrótce sprawdził się przy boku generała George’a Washingtona w wojennych rozgrywkach i jeszcze lepiej w pierwszych latach budowania zasad państwa, jako sekretarz i jego główny pomocnik, skuteczny prawnik i polityk.

Paradoksalnie pierwsze słowa, które rozbrzmiewają na scenie, należą do głównego antagonisty Hamiltona i sprawcy jego przedwczesnej śmierci w pojedynku. Aaron Burr przedstawia go ze zdumieniem i goryczą w głosie, w mocnych słowach rapu: “Jak może ten bękart, sierota, syn kurwy/ I Szkota, rzucony gdzieś w zapomniany/ Zakątek Karaibów,/ Ograbiony przez los, zredukowany do niczego/ Wyrosnąć na bohatera i uczonego?”. Powtarza się pytanie: “Jak masz na imię?... Powtarza się refren: On ma na imię Aleksander Hamilton/ Tyle rzeczy jeszcze nie zrobił/ I tyle rzeczy ma jeszcze do zrobienia/ Ale poczekaj tylko, poczekaj… Cały świat pozna jego imię”.

Musical przedstawia Hamiltona w bogactwie jego życia publicznego i prywatnego, z uznaniem dla osobistych zalet, z dobrym rozpoznaniem historycznego kontekstu. Umiejscawia go wśród świetnie szkicowanych sylwetek: Waszyngtona, angielskiego króla George’a, młodych rewolucjonistów, jak markiz de Lafayette, pięknych sióstr Schuyler, wyg polityki, jak Thomas Jefferson, James Madison… Jest to lekcja patriotycznej historii, bo Hamilton jest przedstawiony z wielką sympatią, a jednocześnie widzimy rodzaj buńczucznego rewizjonizmu, bo wiodące role wykonują aktorzy o latynoskim, murzyńskim i azjatyckim pochodzeniu. A wszystko rozkołysane jest mocnym rytmem beatu i hip-hopa, w porywającym tańcu.

Oto teatr spektakularny, łączący klasykę z subwersją, historię z sentymentem. Dobry teatr. Wzruszenie i frajda.

Śmiech jest niewinny, bo Ives przygląda się naszym ludzkim dziwnościom i nieudacznictwom z sympatią. Wygodnie czują się w wyznaczonych im rolach aktorzy: Arnie Burton, Carson Elrod, Rick Holmes, Kelly Hutchinson i Liv Rooth, wcielających się w ponad 20 postaci. Reżyser John Rando nadaje trafnie zmienne tempo, od largo początku i zakończenia, poprzez wariacje allegro. Akcja, w minimalistycznie realistycznym usytuowaniu, wskazuje na miasto Chicago, a więc przewijają się polonijne odnośniki. Dodatkową sympatycznie polską nutę dostarcza John Gromada, inżynier dźwięku, odpowiedzialny także za muzyczną oprawę wieczoru, zamykając całość dźwięczną “polką”.

W Life Signs matka, za życia znana ze swego dystansu dystyngowanej damy, już po lekarskim werdykcie odejścia, powraca do życia. Jakby chcąc stracony na milczenie czas odrobić, zaczyna ujawniać rozliczne sekrety. Rewelacje są pełne pikantnych szczegółów o anatomii męża i rodzinnego lekarza, a złośliwe, lecz celne strzały mierzą w bliskich otaczających jej łoże śmierci. Żarty surowo przez przyzwoitość za życia zakazane dają jej, a i nam także, całkiem wyraźną radość. W Enigma Variations rozmowa pacjenta z doktorem o psychologicznym problemie “podwójnego widzenia” powtarza się jakby w lustrzanym odbiciu. Rozsądny dialog przemienia się w zwariowany popis akrobacji językowej, gdy dwie pary identycznie wyglądających postaci powtarzają te same słowa punktowane minimalnym echem. W It’s All Good Stephen Rivers, pisarz wygodnie usytuowany w artystycznych elitach Nowego Jorku, jedzie z odczytem do Chicago, miasta dzieciństwa i młodości. Spotyka się w pociągu ze Steve’em Rivzikovskim, czyli – być może – z samym sobą, z kimś, kim mógłby być, gdyby nigdy nie wyjechał z rodzinnego miejsca, nadal mieszkał w tej samej dzielnicy, ślub wziął ze swą pierwszą miłością.

W Żywotach świętych, jednoaktówce, która zamyka wieczór, a której tytuł Ives wybrał dla całego przedstawienia, dwie siwe parafianki krzątają się pilnie przy przygotowaniach do

pogrzebowego posiłku. Ton spokojnej zadumy wypełnia przykościelną salkę. Sprawy życia pięknie łączą się ze sprawami śmierci. Stare przyjaciółki gwarzą o głupstwach. Dbają, by ładnie pożegnać tę, co właśnie odeszła, także swego odejścia łagodnie świadome. Wcale nie dziwi, gdy nad ich głowami pojawiają się dwa białe gołąbki – znak dobrego uczynku, spokoju ducha, a może i sam Duch Święty.

Oto teatr intymny, zafascynowany słowem, jak się ono mieni i iskrzy, jak potrafi przemieniać zwykłe w niezwykłe. Dobry teatr, pogodnej zabawy i cichej zadumy. Małych cudów. p

Hamilton, Lin-Manuel Miranda (libretto, słowa piosenek i muzyka), na podstawie biografii Alexander Hamilton Rona Chernowa. Reżyseria: Thomas Kail, scenografia: David Korins, kostiumy: Paul Tazewell, oświetlenie: Howell Binkley, inżynieria dźwięku: Nevin Steinberg, choreografia: Andy Blankensuehler, kierownictwo muzyczne i dyrygent: Alex Lacamoire. Występują: Daveed Diggs (Marquis de Lafayette/ Thomas Jef ferson), Renée Elise Goldsberry (Angelica Schuyler), Christopher Jackson (George Washington), Brian D’Arcy James (King George), Jasmine Cephas Jones (Peggy Schuler/ Maria Reynolds), Lin-Manuel Miranda (Alexander Hamilton), Leslie Odom Jr. (Aaron Burr), Okieriete Onaodowan (Hercules Mulligan/ James Madison), Anthony Ramos (John Laurens/ Philip Hamilton) i Phillipa Soo (Eliza Hamilton). Premiera 17 lutego, przedstawienia do 3 maja, the Public Theater, 425 Lafayette St., przy Astor Place, East Village.

David Greig, The Events, z muzyką Johna Browna. Reżyseria: Ramin Gray, scenografia & kostiumy: Chloe Lamford, oświetlenie: Charles Balfour, inżynieria dźwięku: Alex Caplen, pianista: Magnus Gilljam. Występują: Neve McIntosh (Claire) i Clifford Samuel (the Boy). Actor’s Touring Company, przedstawienia do 22-ego marca, w New York Theatre Workshop, 70 E. 4th St., East Village.

David Ives, Lives of the Saints. Reżyseria: John Rando, scenografia: Beowulf Böritt, kostiumy: Anita Yavich, oświetlenie: Jason Lyson, muzyka oraz inżynieria dźwięku: John Gromada. Występują: Annie Burton, Carson Elrod, Rick Holmes, Kelly Hutchinson i Liv Rooth. Primary Stages, przedstawienia do 27 marca, w Duke Theatre, 229 W. 42 St. przy Times Square.

8 Przegląd Polski

W Zalesiu u Michała Kleofasa Ogińskiego DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

MARZEC 2015

MAŁGORZATA WYRZYKOWSKA

Można już obejrzeć centralny westybul klasycystycznego pałacu z dwoma wielkimi piecami po obu stronach oraz salę wystawienniczą, w której zaprezentowano kopie dokumentów archiwalnych poświęconych życiu Ogińskiego, otrzymanych w formie elektronicznej z Rosji. W przyszłości planuje się urządzenie w tym pomieszczeniu gabinetu Ogińskiego. Poza tym goście mogą wejść do salonu muzycznego, a także do oranżerii. Otwarto również salę teatralno-muzyczną, gdzie już odbywają się koncerty. Trwa nadal odnawianie kolejnych pomieszczeń.

Michał Ogiński mieszkał w Zalesiu od 1802 roku i spędził w nim ponad 20 lat swego życia.

Restauratorzy chcieli w jak największym stopniu odtworzyć wygląd pałacu z czasów Michała Kleofasa Ogińskiego, jednak wnętrza niemal się nie zachowały, wymagało to więc przeprowadzenia badań archiwalnych i bibliograficznych, oparcia się na spisach inwentarza oraz relacjach osób współczesnych kompozytorowi, w tym znanego malarza Napoleona Ordy.

“Witamy gości Polonezem a-moll, który został później zatytułowany Pożegnanie ojczyzny, i pokazujemy film dokumentalny Rana w sercu, żeby zapoznać turystów z życiem Ogińskiego” – mówi dyrektorka muzeum Ludmiła Hrodnicka.

Najbardziej znanym utworem Ogińskiego jest Polonez a-moll “Pożegnanie ojczyzny”

Michał Kleofas Ogiński (17651833) – książę, właściciel Zalesia, kompozytor, muzyk, polityk, pisarz, poseł polski w Hadze i Londynie, organizator oddziałów wojskowych w czasie insurekcji kościuszkowskiej, konspirator niepodległościowy (po 1795), działacz emigracyjny.

ZDJĘCIA: ARCHIWUM

Muzeum Michała Kleofasa Ogińskiego mieszczące się w XIX-wiecznym pałacu rodu Ogińskich w Zalesiu, w obwodzie grodzieńskim na Białorusi, otworzyło już podwoje po kilkuletniej renowacji.

Jest niemal gotowe do tegorocznych obchodów 250-lecia urodzin autora słynnego poloneza Pożegnanie ojczyzny.

rodzić chociaż część Wielkiego Księstwa Litewskiego. Postawił ten kamień na pamiątkę wydarzeń, które były próbą odrodzenia Rzeczypospolitej” – wyjaśnia autor książki o Ogińskim, mieszkający w Zalesiu Siarhiej Wieramiejczyk.

Drugi kamień – z napisem po łacinie – jest poświęcony nauczycielowi Ogińskiego z czasów młodości Francuzowi Jeanowi Rolayowi.

“Ogiński uważał Rolaya za swego duchowego ojca, to on w nim zaszczepił idee oświecenia” – podkreśla Wieramiejczyk.

Odwiedzający muzeum mogą też zobaczyć stojącą w pobliżu wejścia do pałacu kaplicę z czasów Ogińskiego, gdzie co niedziela odprawiana jest msza. Zachował się również murowany młyn nad przepływającą przez majątek rzeczką, który w czasach kompozytora był jeszcze drewniany.

W jednym ze skrzydeł pałacu powstał mały hotelik na dziewięć osób, który ma być wkrótce otwarty.

Po śmierci Michała Kleofasa Ogińskiego Zalesie należało do jego syna Ireneusza, a potem wnuka Michała Mikołaja, po czym zostało sprzedane Polskiemu Bankowi Ziemskiemu. W czasach komunizmu w pałacu znajdował się najpierw dom wypoczynkowy dla mieszkańców Mińska, a potem dom dla osób starszych i inwalidów.

Renowacja trwała od 2011 r. Przeprowadzono ją kosztem 30 mld rubli białoruskich (9,4 mln zł) z budżetu państwowego i obwodowego Białorusi oraz 200 tys. euro z unijnego programu współpracy transgranicznej Łotwa-Litwa-Białoruś. Wszystkie prace mają zostać zakończone przed 250. rocznicą urodzin Ogińskiego 7 października 2015 roku.

Michał Kleofas Ogiński przyszedł na świat w Guzowie pod Żyrardowem w 1765 roku. Był nie tylko kompozytorem, ale też podskarbim wielkim litewskim, senatorem rosyjskim, konspiratorem niepodległościowym, dyplomatą i działaczem emigracyjnym. Zmarł w roku 1833 we Florencji i został pochowany w tamtejszym kościele Santa Croce obok takich osobistości, jak Galileusz, Michała Anioł czy Gioachino Rossini.

(PAP)

Michał Kleofas Ogiński wprowadził się do Zalesia – które wcześniej należało do jego stryja Franciszka Ksawerego – w 1802 r. i mieszkał tu ze swoją drugą żoną, Włoszką Marią de Neri, oraz ich dziećmi do 1822 r.

Potem przeniósł się do Florencji. W Zalesiu chętnie odwiedzali go kompozytorzy, poeci i malarze, a jego majątek zyskał nazwę “małych Aten”.

Ludmiła Hrodnicka wyjaśnia, że nadal trwa kupowanie eksponatów do muzeum. Placówka ma już pamiętniki Ogińskiego w języku francuskim, nabyte od prywatnego kolekcjonera w Mińsku, oraz pisma La Pologne, wydawane w Paryżu przez Leonarda Chodźkę, sekretarza Ogińskiego.

Z oryginalnego wystroju pałacu nie zacho- Pałac w Zalesiu podczas prac remontowych wało się nic. “Zostali tylko parobkowie Ogińskiego, na przykład ja – żartuje dyrektorka muzeum. – Podobno Ogiński za to, że chłopi pańszczyźniani dobrze pracowali, oddał im przecinkę w lesie, a oni zbudowali tam wioskę Wiotrawa, gdzie się urodziłam. Rzeczywiście jest ona tak wąska, że tylko jeden wóz może przejechać”.

Hrodnicka dodaje, że w dokumentach odkryła, iż ojciec miejscowego artysty Pawła Jożyka pracował u Ogińskiego jako sadownik.

“Gumiennym był Lis, a moje panieńskie nazwisko też brzmi Lis. Tak więc ja sama też może pochodzę od ludzi, którzy u niego pracowali” – mówi.

Po obejrzeniu pałacu zwiedzający mogą pospacerować po parku, gdzie m.in. do tej pory leżą dwa wielkie kamienie, umieszczone tam przez kompozytora. Jeden jest opatrzony napisem “Cieniom Kościuszki” i nawiązuje do udziału Ogińskiego, który był także politykiem i dyplomatą, w powstaniu kościuszkowskim.

“Ogiński był patriotą i wszystkie swoje wy- Muzeum Michała Kleofasa Ogińskiego mieści się w XIX-wiecznym pałacu rodu Ogińskich w Zalesiłki jako dyplomata wkładał w to, żeby od- siu, w obwodzie grodzieńskim na Białorusi

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

Kolekcjonerka wrażeń

MARZEC 2015

Przegląd Polski

9

TERESA BĘTKOWSKA

Widywałam wielką damę teatru?! Czas przeszły nie jest tu czasem odpowiednim. Nestorka krakowskiego teatru, choć liczy sobie 94 lata, jeszcze nie tak dawno w Kanadzie i USA prezentowała polonijnej publiczności monodram, którego scenariusz oparła na swojej książce Wielki Kolega. Kilka miesięcy wcześniej mieliśmy też okazję podziwiać jej niezwykłą witalność i talent w Starym Teatrze, gdzie gra rolę pani Pernelle w Tartuffie, czyli w sztuce zrealizowanej na podstawie Świętoszka Moliera. A teraz? Artystka zapowiada nową książkę, bodaj ósmą z kolei – i pewnie znów przyciągnie tłumy wielbicieli na spotkanie. Tym bardziej że pisany (jeszcze) przez nią reportaż z podróży, to bardzo osobisty ogląd świata i ludzi.

KUPCOWA WRAŻEŃ Zbigniew Wójcik, aktor zmarły tragicznie w 1963 roku, nazwał kiedyś swoją koleżankę ze sceny w Starym Teatrze “kupcową wrażeń”.

Dlaczego? Bo oprócz aktorstwa Halina Kwiatkowska miała (i nadal ma!) we krwi właśnie pisarstwo, podróże i ogromną chęć poznawania ludzi. Inaczej: wielkie nienasycenie, które wciąż stara się zaspokoić, w żaden sposób nie krzywdząc jednak bardzo silnego, trwałego związku z teatrem. Dowód? Choć podróżowanie po świecie zajęło jej trochę czasu, to jednak zagrała ponad 80 ról w rozmaitych przedstawieniach (za pierwsze przyjmuje Króla Ducha, którego w 1945 r. wystawił Teatr Rapsodyczny) i rozmaitych teatrach, m.in. w Teatrze im. Słowackiego. Zagrała też w filmie – w tym rolę pani Staniewiczowej w Popiele i diamencieAndrzeja Wajdy, baronowej Krzeszowskiej w Lalce Wojciecha Hasa oraz Old Lady w filmie o polskim papieżu wyreżyserowanym przez Giacomo Battiato.

– W roli pedagoga też czuła się pani dobrze?

– pytam.

– Po przejściu na emeryturę żałowałam tej pracy może nawet bardziej niż aktorstwa – zaskakuje mnie artystka. Choć skądinąd wiem, że jej znakomity kontakt ze studentami wynika(ł) pasji, z jaką podchodziła do zajęć. Potwierdza to opowiadana przez nią anegdotka: “Prowadziłam zajęcia z prozy na III roku studiów. Dowiedziałam się, że Stanisław Lem napisał bajkę. Pomyślałam, że taki materiał z pewnością zainteresuje moich studentów. Umówiona, udałam się do domu słynnego na cały świat pisarza. Przedstawiłam mu pomysł, przyjął mnie bardzo gościnnie, jednak odpowiedział: «Istotnie, napisałem bajkę, którą przeczytałem memu jedenastoletniemu synowi. On z miejsca ocenił – to chała – więc natychmiast wrzuciłem maszynopis do płonącego kominka»”.

Halina Kwiatkowska miała okazję w PWST uczyć wielu młodych i zdolnych studentów, by wymienić tu tylko takie nazwiska, jak: Demarczyk, Dałkowska, Dymna, Tkacz, Karkoszka,

Halina Kwiatkowska to aktorka, pedagog, pisarka i podróżniczka

Ostaszewska, Pszoniak, Peszek, Globisz, Frycz, Pieczyński, bracia Grabowscy, Kryszak, Talar, Babiarz – dziś popularny dziennikarz sportowy w TV. Ba, z grona jej podopiecznych aż dziewiętnastu, po skończeniu szkoły, podjęło pracę pedagogiczną na krakowskiej uczelni, a na dodatek dwóch – Jerzy Stuhr i Jerzy Trela – zostało jej rektorami. Tę wizytówkę uzupełnię jeszcze istotną informacją: Krzysztof Orzechowski, Krzysztof Jasiński, Mikołaj Grabowski i Jerzy Fedorowicz to ludzie, którzy też kiedyś uczęszczali na jej seminaria – a dziś? Są dyrektorami w czołowych krakowskich teatrach, tyle że ostatni z nich deski teatralne niedawno zamienił na ławy sejmowe.

tu w Warszawie postanowiłam obejrzeć się w muzeum. Już z daleka zobaczyłam czarny kapelusz i czerwoną sukienkę. Przed portretem stało dwóch młodych mężczyzn. Kiedy się, zbliżyłam, usłyszałam: «Zobacz, Rita Hayworth dla ubogich»”.

Wśród “anegdot z autopsji” (a tak nazywa je artystka) podoba mi się również wyznanie pani profesor, które zostało umieszczone w zbiorze 115 anegdot Haliny Kwiatkowskiej, wydanych przez warszawską oficynę Teatru Rampa, kierowanego przez Jana Prochyrę, ongiś jej studenta: “Tak się złożyło, że w czasie mej długoletniej pracy w teatrze zagrałam z Wiktorem Sadeckim jego siostrę w Romansie z wodewilu Krzemińskiego, narzeczoną Warwarę w Wiśniowym sadzie Czechowa, jego żoW CZARNYM KAPELUSZU Mam w ręku ostatnią z wydanych przez ak- nę, królową w Cymbelinie Szekspira, córkę w torkę książek – Nie ma takiej świętej. Na (tyl- Zmierzchu Babla i matkę w Końcówce Becnej) okładce znajduję zapis: “Chciano mi dać ketta. Brakło do kompletu babci”. Także zana chrzcie imię Halina, lecz ksiądz sprzeciwił warta w tym zbiorze anegdotka, którą aktorsię, bo uznał, że nie ma takiej świętej, tak więc ka odmalowuje się jako podróżniczka: “Paryż stanęło na Helenie. To imię figuruje w moich mnie zachwycił. Codziennie pisałam do dodokumentach, co przyczyniło mi wiele kłopo- mu długie listy z opisem swoich wrażeń. Nietów, gdyż w teatrze, filmie, radiu, telewizji, dla stety bazgrzę jak kura pazurem. Mój mąż odpisał: «Dziękujemy ci za twoje tak częste, dłuprzyjaciół i rodziny jestem Haliną”.

Jakie to były kłopoty? Nie te mnie zacieka- gie listy, odczytasz je nam po powrocie»”. Ale wiają. Wolę posłuchać anegdot, które artyst- uwaga, uwaga… Witold Gombrowicz miał do ka potrafi jak mało kto opowiadać! Zwłasz- listów pani Haliny zupełnie inne podejście! W cza że dobra pamięć i humor są wciąż jej atu- anegdocie wygląda to tak: “W 48 roku mąż tami! Tak zresztą jak dystans do samej siebie, otrzymał stypendium w formie podróży hano czym zaświadcza choćby ta opowiastka: dlowym statkiem do Argentyny. Po drodze do “Czesław Rzepiński, sławny malarz, namalo- Buenos Aires zawijali do różnych portów. Umówał mój portret. Obraz wydawał mi się bar- wiłam się z Tadeuszem, że będę wysyłać listy dzo trafny, pozowałam w dużym czarnym ka- na adres Witolda Gombrowicza, wspaniałego peluszu i czerwonej sukience. Nagle otrzyma- pisarza, nieznanego nam osobiście, który prałam od Rzepińskiego telefon, że bawi u nie- cował wtedy w argentyńskim banku. Kiedy się go komisja warszawskiego Muzeum Narodo- spotkali, trzymał on w ręku plik moich listów wego i chcą koniecznie zakupić mój portret. – otwartych. «Niech pan się nie gniewa, ale Oczywiście zgodziłam się, on namalował mi byłem ciekaw, co pisze młoda polska żona do następny. Jednak w czasie najbliższego poby- młodego polskiego męża»”.

FOTO: ARCHIWUM

Halinę Kwiatkowską widywałam wielokrotnie. W kabarecie Jamy Michalika, na scenie Starego Teatru, na spotkaniach autorskich – również i takich, podczas których, jako koleżanka Karola Wojtyły, wspominała czasy, gdy razem z późniejszym papieżem Janem Pawłem II uczyła się w wadowickim gimnazjum, studiowała polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim i występowała w Teatrze Rapsodycznym prowadzonym w Krakowie przez Mieczysława Kotlarczyka.

PORACHUNEK Z PAMIĘCIĄ – Wiedzie pani ciekawe życie…

– Było kolorowe. Ale dziś oczy już nie, więc jest ono szare.

Aktorka narzeka?! Skądże. Ona nadal wyznacza sobie kolejne cele, ciągle cierpi na brak czasu. Przyznaję: z trudem udało się ją namówić na rozmowę nie tylko o aktorstwie, ale i o… napisanych przez nią książkach. Zwłaszcza o Porachunkach z pamięcią i Wielkim Koledze; ta ostatnia została już wydana czterokrotnie.

– W Wielkim Koledze wspomina pani też związek z Karolem Wojtyłą jako z księdzem – mówię, – Swoją pierwszą mszę odprawił on w listopadzie 1946 roku. Na Wawelu. Nie uczestniczyłam w niej, bo kilka dni wcześniej urodziłam Monikę. Później zachorowałam i nie mogłam wychodzić z domu. Razem z mężem bardzo więc ucieszyliśmy się, gdy Lolek (tak Karol kazał mówić do siebie), nasz kolega z pierwszego roku polonistyki na UJ, zaproponował, że on ochrzci córeczkę. I tak się stało.

Przyszedł do Domu Literatów, udzielił dziecku sakramentu.

– Za sprawą Jana Pawła II o Teatrze Rapsodycznym było głośno w świecie – przypominam.

– Abym o nim opowiedziała, zaproszono mnie w latach 90. do Kolonii. Byłam wówczas gościem Margarethe Schreinemaker, telewizyjnej dziennikarki znanej z ostrych pytań. Nie ukrywam, nie paliłam się do rozmowy “na żywo”. Jerzy Turowicz, naczelny Tygodnika Powszechnego, a zarazem mój przyjaciel, namówił mnie jednak na wyjazd. I stało się. Przypięłam mikrofon, siadłam w fotelu obok rozmówczyni, vis a vis licznej publiczności zgromadzonej w studiu, i zaczęłam mówić – o niemieckiej okupacji, o aresztowaniu 183 profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i wywiezieniu ich do obozów koncentracyjnych, o zamkniętych szkołach i teatrach. Słowem o tym, w jakich warunkach powstał Teatr Rapsodyczny. Padło jednak pytanie o Karola Wojtyłę, na które… byłam przygotowana. Wiedziałam przecież, że w niemieckich mediach pojawiały się osądy niegodne jego osoby, więc postanowiłam mówić tak, aby mi nikt wywodu nie przerwał. Abym mogła milionom widzów powiedzieć prawdę o naszym (wyłącznie!) koleżeńskim związku. Tyle że zamiast ustalonych 30 minut pozwolono mi mówić jedynie 15. Burza oklasków jednak zaświadczała, że batalię o prawdę wygrałam. Po wywiadzie, już w bufecie, zapaliłam ze zdenerwowania papierosa. I znów szok! Margarethe Schreinemaker podeszła do mnie i… pocałowała mnie w rękę! Dlaczego? Do dziś nie wiem.

W DOBOROWYM TOWARZYSTWIE Przyjaciół można wielkiej damie pozazdrościć. Od wielu lat, co prawda, mieszka już sama w kamienicy przy ul. Batorego, ale wcześniej? Był czas, że listy do państwa Kwiatkowskich należało adresować: Dom Literatów przy ul. Krupniczej 22; ten dom – dopowiem – był ongiś niczym wieża Babel.

Halina, wraz z mężem Tadeuszem Kwiatkowskim (którego poślubiła w 1945 r.), przy ul.

Krupniczej mieszkała 11 lat. Nie w komforcie, za to w wybornym towarzystwie nietuzinkowych artystów, literatów, dziennikarzy. Wszystkich sąsiadów oczywiście nie sposób wyliczyć, więc wspomnę tylko, że w części frontowej budynku zamieszkiwali m.in.: Maria Dulęba z mężem Julianem Wołoszynowskim, Kazimierz Brandys z rodziną, Anna Świrszczyńska, Konstanty Ildefons Gałczyński z żoną Natalią i córką Kirą, Bruno Miecugow, Tadeusz Nowak, TaDOK. NA STR. 10 » deusz Różewicz.

10 Przegląd Polski »W lewej oficynie – Sławomir Mrożek, Adam Włodek z Wisławą Szymborską, Artur Maria Świnarski, Tadeusz Breza, Jerzy Zawieyski, Jerzy Hordyński, Natalia Rolleczek, Stefan Otwinowski, Jerzy Andrzejewski i inni. W tylnej oficynie – Lidia Zamkow z Maciejem Słomczyńskim, Jerzy Bober, Stefan Kisielewski, Adam Polewka – wszyscy z rodzinami...

– Elita! Sąsiedztwo z Ewą Otwinowską nawet zaowocowało...

– ... tym, że udało jej się “wydłubać” ze mnie tę nie zno śną, wa do wic ką za sad ni czość! (śmiech). Ale już serio: to z Ewą popełniłyśmy kryminał dziejący się w teatrze. Mój pisarski debiut to Sytuacja bez wyjścia, grana w Starym Teatrze. Potem było słuchowisko radiowe, które przerobiłyśmy następnie na komedię Ogłoszenie matrymonialne (grano je w Teatrze Nowym w Warszawie) – miało w obsadzie m.in. Irenę Kwiatkowską, Wojciecha Pokorę i Adriannę Biedrzyńską. Jeszcze później powstała zabawna książeczka w rodzaju savoir-vivre’u pt. Damą być... ba!, do której piękną okładkę zaprojektował nam Jerzy Skarżyński. Aha, muszę się przyznać: ostatnio napisałam bajkę dla dzieci Magiczna sałatka.

DOK. ZE STR. 9

ZAPLECZE Wielka dama teatru spotykała na swej drodze wielu niepospolitych ludzi. Nie tylko w Domu Literatów czy w Wadowicach, gdzie zamieszkała z rodzicami mając 13 lat…

– Moi rodzice uważali, że aby zostać aktorem, trzeba mieć zaplecze: znać literaturę, mieć szeroką wiedzę o dramacie i teatrze. W 1938 roku zapisałam się więc na polonistykę. Na moim roku studiowali początkujący pisarze i poeci: Juliusz Kydryński, Wojciech Żukrowski, Marian Pankowski, Tadeusze – Hołuj i Kwiatkowski oraz Lau; późniejsze uniwersyteckie uczone: Maria Bobrownicka, Irena Klemensiewiczówna, Maria Pachówna; dziennikarze: Krystyna Zbijewska i Jerzy Bober; malarka i współtwórczyni Piwnicy pod Baranami Janina Garycka. I późniejszy papież Jan Paweł II. Naszymi wykładowcami byli m.in.: Kazimierz Nitsch, Zenon Klemensiewicz, Stanisław Pigoń, Antoni Małecki, Kazimierz Wyka.

Do grona późniejszych znajomych artystka też zalicza Petera Brooka – choć tę znajomość zrodził przypadek; brytyjski reżyser nie znalazł miejsca w krakowskich hotelach, więc pani Halina z mężem zaprosili go do swojego domu i przez pięć dni gościli. Poznała też, będąc na stypendium w Londynie, Johna Gielguda. Grał w teatrze kardynała Wolseya w Henryku VIII Szekspira, a ona, wraz z pewnym greckim aktorem, po spektaklu zaszła do jego garderoby; brytyjski artysta poczęstował gości kawą – krakowska aktorka podarowała mu cepeliowskiego, glinianego, ogromnego koguta. Wśród niepospolitych znajomych – co pewnie warto wspomnieć – znalazł się także rodzimy wielki nestor. O nim artystka opowiedziała mi taką anegdotkę: “Na którymś z licznych jubileuszy Ludwika Solskiego, dziewięćdziesięciolatka, młody fotograf robił nam zdjęcia. Poprosił mnie, abym pomogła mu sprzedać potem te fotki. Poszłam między innymi do garderoby mistrza Solskiego. «Kupię, kupię – odparł – muszę mieć po was pamiątkę»”.

* Gdy niedawno rozmawiałam z Haliną Kwiatkowską – w jej pełnym książek mieszkaniu – zrozumiałam, że Zbyszek Wójcik, wspaniały aktor, z którym występowała w Starym Teatrze i w Jamie Michalika (w tym kabarecie artystka występowała 20 lat. O nim napisała też, wspólnie z Brunonem Miecugowem, książkę Boyowym szlakiem), miał rację nazywając ją “kupcową wrażeń”. Ona bowiem w swoim długim życiu wszystko, co ją pasjonowało, chciała przyswoić, “złapać” dla siebie – aktorstwo i kształcenie w sztuce aktorskiej innych, pisarstwo, tworzenie słuchowisk radiowych, podróżowanie… p

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

W pu łap ce beł ko tu JADWIGA NOWAK

Nawozy sztuczne. Dla ar tystów i sprzątaczek Tadeusza Nyczka to zbiór felietonów pisanych do Dialogu w latach 2008-2014.

Seria tekstów, które – czytane teraz jednym tchem – zostawiają w duszy pomieszanie, niepokój, w końcu zwyczajny smutek.

Taki smutek, który bierze się chyba ze zwyczajnej tęsknoty.

Problem w tym, że proste uczucia nie zawsze są proste do zbadania, że czasem niełatwo o odpowiedź, skąd przygnębienie i za czym nostalgia. Bo czy nie jest już sam w sobie smutny fakt, że krytyk teatralny i literacki, którym nominalnie Tadeusz Nyczek wciąż jeszcze jest, krytykiem tym dalej być nie może – pewnego dnia bowiem, po wyjściu z teatru, a może nawet stało się to w trakcie przedstawienia, może Grzegorza Jarzyny albo Jana Klaty, w ciemnej teatralnej sali ktoś bezceremonialnie buchnął mu… kryteria. Po przeszukaniu wszystkich krytycznych zakamarków mózgu, tak znakomity i ceniony znawca sceny stwierdza kompletny brak krytycznych narzędzi. Na dodatek, kiedy wraca teraz wieczorami z teatru do domu, za każdym rogiem czai się nań “Sofokles albo inny Fredro”, żeby “bez słowa wyrżnąć go w pysk”. Smutne?

Smutne. Zostać tak jawnie i zuchwale obrabowanym z tego, co najcenniejsze, to nawet więcej niż smutek. To rozpacz. W felietonach wielokrotnie pojawia się głębokie westchnienie, skarga bezkrytycznego krytyka na swój ciężki los.

Nyczek wypowiada ją zwykle z podniesionym czołem – jako ofiara tak zuchwałego złodziejskiego wyczynu nie wstydzi się swojego, niczym przecież niezawinionego, upadku. Najgorsze jednak w tym wszystkim jest to, że nadal istnieją teatry, a spektakle teatralne mnożą się jak grzyby po deszczu pod samozwańczym sztandarem sztuki… no właśnie, a jakże – żeby było tu jeszcze ciekawiej i śmieszniej – sztuki krytycznej.

Skoro sztuka sama okrzyknęła się krytyczną, po co miałby się przy niej pałętać jeszcze jakiś sfrustrowany krytyk? Niezła krytyczna awanturka, która zdaje się mieć swój początek w roku 1989.

Wszyscy, stając się wówczas obywatelami nowego liberalno-demokratycznego państwa, staliśmy się wolni. Aż chciałoby się tu powiedzieć: totalnie wolni… Kusi? Kusi, bo to taka wolność od wszystkiego, pewnie, że od wszelkiej ideologii, ale i od odpowiedzialności za cokolwiek czy kogokolwiek i ma się rozumieć od mieszczańskiej, kołtuńskiej moralności – takie totalne i czepliwe już “róbta, co chceta”, swoista ultraliberalna… ideologia. Ale zostawmy politykę, skupmy się na sztuce.

W 1963 roku Czesław Miłosz napisał w liście do Thomasa Mertona: “Po każdej rewolucji musi upłynąć 20 do 30 lat, zanim ludzie rozczarują się do ideologii, następnie jakieś 20 do 30 lat muszą wpadać w pułapki współczesnej sztuki, służącej za substytut”.

Dwadzieścia, trzydzieści lat – czy to nie te lata, które dane nam było rzetelnie przerobić przed egzaminem z odczarowania? Czy tortury sztuki “nowoczesnej”, którym jesteśmy obecnie poddawani, to nie te właśnie wspomniane tu wnyki i paście “sztuki współczesnej”? Jeśli tak, a wszystko na to wskazuje, to mamy jeszcze przed sobą kilkadziesiąt lat doświadczalnego poligonu. Weźmy jednak pod uwagę, że od słów Miłosza upłynęło już ładne pół wieku. W tym czasie niejedna awangarda znalazła się w ariergardzie i to, co kiedyś szokowało, dziś czasem nawet po prostu śmieszy.

Antoine Compagnon, francuski literaturoznawca z paryskiej Sorbony, tak pisze w swojej książce Les cinq paradoxes de la modernite: “Mieszczuch nie daje się już epatować. Widział już wszystko. «Nowoczesność» stała się na jego oczach «tradycją». Jedyne, co go jeszcze zbija z tropu, to to, że «tradycja» chce dzisiaj uchodzić za szczyt «nowoczesności».”

Mieszczuch zachodni pewnie tak. Ten pol-

Tadeusz Nyczek, Nawozy sztuczne.

Dla artystów i sprzątaczek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015

ski, popeerelowski, któremu nie dane było zaliczyć w latach sześćdziesiątych doświadczeń w stylu akcjonistów wiedeńskich, musi widocznie odrobić teraz zaległości, daje się prowokować, wychodzi na ulicę krzyczeć, że gwałcą go przez oczy i uszy, biega po sądach, domagając się zadośćuczynienia za doznane krzywdy cielesne i moralne.

Na tym tle dość zrozumiała staje się przewijająca się przez zdemokratyzowane Nawozy sztuczne – bo i dla artystów i dla sprzątaczek przecież – nutka nostalgii. Za teatrem, literaturą i sztuką z kryteriami, za awangardą jeszcze rozpoznającą czuły, uzdrawiający skalpel krytyka. Na razie jednak wciąż przerabiamy materiał Wolności. Ten, w którym Prawda ustąpiła jej pola. Bez protestu, ze smutkiem jednak i tęsknotą, łykamy tę neopragmatyczną żabę, gdzie pojęcia prawdy, dobra i piękna trafiły do słownika tak zwanego języka finalnego, takiego, który nie potrafi oddać poprawnie rzeczywistości, lecz jedynie fałszuje ją. Wolność, okrucieństwo i brzydota – oto właściwy język, w którym sztuka krytyczna dopada wreszcie bezbronny ludzki świat w stosownych dla niego wymiarach. Stąd też agresja wobec słowa. Współczesne realizacje sceniczne, które właściwie obywają się bez słów, literatura, która epatuje wulgaryzmami. Tak jakby właściwym ludzkim językiem, wspólnym wszystkim ludziom, miał być jakiś finalny bełkot. A może wystarczyłoby pobekiwanie albo szczekanie? Wszak na całym świecie psy szczekają w jednym języku, a barany w jednym światowym pobekiwaniu łączą się.

Wśród felietonów Tadeusza Nyczka na szczególną uwagę zasługuje tekst, w którym 82letni Konrad Swinarski upija się samotnie w swoje urodziny, a następnego dnia na strasznym kacu przegląda doniesienia prasowe o awiniońskim festiwalu teatralnym. Czyta o nowoczesnej inscenizacji Hamleta – o trzygodzinnym przedstawieniu, gdzie i nagie ciała, i czerwona farba, i zamek z Disneylandu, i gwałt, i zbiorowe samobójstwo, i ani słowa z… Szekspira.

“Słowa im niepotrzebne. Szkoda. Szkoda Szekspira” – myśli.

Dalej czyta o ekskrementach na scenie, o rozpylanym po widowni smrodzie, bo bohaterem innej sztuki jest stary, schorowany człowiek.

Tu szepcze tylko: “– Jezus Maria. Jezus Maria”. (…) – Może ja też już umarłem?”.

Mimowolnie nasuwa się pytanie, czy to dobrze, czy źle, że Konrad Swinarski nie dożył 82 lat. A gdyby nie zginął w katastrofie, czy losy polskiego teatru potoczyłyby się inaczej?

Słaba nadzieja. Ale tekst poruszający. I może to właśnie jeden z tych tekstów Tadeusza Nyczka, który trafiłby i do sprzątaczki, i do artysty.

A może i najwierniej oddaje zawiedzione uczucia miłośnika teatralnej sceny. p

MARZEC 2015

» Mój ojciec do wyjątków nie należał. […] Aż tu ci nagle ta książeczka…”.

Zaprowadziła chłopa z Komborni na polonistykę, na Uniwersytet Jagielloński, do roli wielkiego historyka polskiej literatury.

Choć minął wiek XX, wiek kolejnych ataków na polskość, kolejnej próby germanizacji, tym razem totalitarnej, kolejnej próby rusyfikacji, tym razem bardziej podstępnej, sowieckiej, i wydawało się, że już nic nam nie grozi, że język polski się obronił tak wspaniale, warto na koniec przytoczyć może głos przestrogi profesora Pigonia, przemycony w środku peerelowskiej epoki: “Troskając się o trwałość, o niespożytość życia polskiego musimy zaciągać ustawiczne, nieustające straże na pograniczach naszego obowiązku narodowego, obstawić musimy wszystkie przewody i przełęcze czujnością nieustępliwego baczenia, by wiedzieć, jak sobie poczyna okoliczny zacięty nieprzyjaciel i jak stoi gotowość nasza. Żyjemy bowiem jakby w wojennym obozowisku.

Tak było przez ciąg historii, tak dziś być powinno. Historia polska pokazuje, że żyliśmy zawsze «na wsiadanem», nikt nie był pewien, czy wstające słońce nie ujrzy go pod wieczór w gorącym «tańcu» tatarskim czy tureckim, czy mu ze snu nie przyjdzie zerwać się do broni, czy ostatnia szklanka nie była wypita «strzemiennego». Żyliśmy zawsze w przededniu walki, nieznanej jakiejś «potrzeby». Dziś musi być tak samo. Dziś może więcej niż kiedykolwiek żyjemy w obowiązku, w ciągłym pogotowiu, jak dawni towarzysze znaków pancernych: dzień i noc na kulbace. Bo jako oni i dziś mamy naokół «dzikie pola», i dziś czuwa na kresach nieustępliwy, napasany wróg. Jeno że dziś nie stanie on otwarcie, ręcz, samowtór do walki, ale omija pograniczne wedety i wciska się zdradliwie w środek, w ostatnią ostoję samoistności: znieprawia duszę narodu chytrze a milczkiem. Poprzez wszystkie dziedziny życia, przez naukę, literaturę, sztukę, przez politykę, wychodźstwo, handel idzie ku nam wrogi, mocny ciąg łapczywej obczyzny i wypiera nasze rodzime pierwiastki, walory. Dokonywa się z wolna najstraszniejsze wywłaszczanie z ducha, wytracanie niepodległości wewnętrznej”. (Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości).

Czy dziś grozi nam rusyfikacja, germanizacja, sowietyzacja? Cóż, językowa kolonizacja jest zjawiskiem stałym w historii, wciąż się odradzającym. Dziś mierzymy się z wyzwaniem ekspansji pidżyn English, coraz bardziej upraszczającego składnię i przede wszystkim słownictwo, zachwaszczane przez coraz większą liczbę najbardziej prymitywnych zapożyczeń z tego języka globalizacji. Neologizmy, cały aparat politycznej poprawności i nowomowy, związanej m.in. z obecną ekspansją ideologii gender – to także zjawisko niepokojące, a zarazem groteskowe z punktu widzenia tradycji językowej, etymologii itd. (jeśli zamiast patronatu ma być teraz matronat, zamiast seminarium – ovularium, zamiast historii – herstoria…).

Wobec tej ponurej inwazji może warto jednak sięgnąć w głąb tego bogactwa, które najlepiej broni naszej niepodległości wewnętrznej? Może warto po prostu wracać do naszych najpiękniejszych słów, do naszych najwspanialszych książek, do tego Pana Tadeusza, który właśnie, pierwszy raz w historii niepodległej Polski, przestał być decyzją “mędrców” z ministerstwa edukacji lekturą obowiązkową dla wszystkich polskich uczniów? Giną słowa, czasami całe połacie języka znikają jak Atlantyda razem z opisywaną przez nie rzeczywistością. Umiera wtedy także część naszej tożsamości. Musimy jej bronić. O tym przypomnieć może nam ten dzień: Dzień Języka Ojczystego.

DOK. ZE STR. 3

Justyna Chłap-Nowakowa

Źródło: WPIS, nr 2 (02.21-03.20 2015)

MARZEC 2015

DODATEK KULTURALNY nowego

T he Armory Show 2015

Impreza jest wprawdzie targowa, ale adresowana do szerokiej publiczności. Jest otwarta dla wszystkich zainteresowanych od czwartku do niedzieli, między 5-8 marca, w przestrzeni dawnych doków portowych nad Hudsonen – Chelsea Piers, na wysokości 55th Street. Najnowsze objawienia artystyczne – Contemporary – jak co roku zajmą Pier 94, a nowoczesna klasyka – Modern – sąsiedni Pier 92.

To już siedemnaste wydanie Armory, imprezy artystycznej nazwą nawiązującej do głośnej wystawy plastycznej z 1913 roku w budynku Zbrojowni przy Madison Avenue (stąd nazwa – Armory Show), która po raz pierwszy w historii Ameryki pokazała za oceanem europejską awangardę. Ta ekspozycja stała się punktem zwrotnym w rozwoju sztuki amerykańskiej i przesą-

dziła też o współczesnej pozycji Nowego Jorku jako światowej stolicy sztuki współczesnej.

Tym razem w przestrzeni Chelsea Piers gościć będzie 199 wystawców z 28 krajów, którzy pokażą ponad 2000 prac twórców już uznanych na rynku sztuki, ale też dopiero zaczynających karierę, najbardziej obiecujących artystów z całego świata. Najsilniejszą reprezentację będą stanowić w tym gronie galerie amerykańskie, zwłaszcza nowojorskie.

BC The Armory Show Piers 92 i 94 12th Ave. and 55th St. 5-8 marca – od południa do 7:00 wiecz. www.thearmoryshow.com

EK POLISH BOOKSTORE POLECA – ZADZWOŃ: (201) 355-7496 Ewa Winnicka: Angole Dziennikarka Ewa Winnicka podróżuje po Wielkiej Brytanii i pyta, jak polscy imigranci – inteligenci, robotnicy, drobni przedsiębiorcy, studenci i bezdomni – widzą kraj, do którego przybywają. Każda historia jest gotowym scenariuszem na film. Angole to reporterska opowieść o losach Polaków, którzy na fali emigracji po wstąpieniu Polski do Unii przyjechali do Wielkiej Brytanii w poszukiwaniu lepszego życia. Według ostrożnych szacunków w ciągu ostatnich dziesięciu lat wyemigrowało tam ponad 700 tys. Polaków, ale mówi się o milionie, a może nawet dwóch. Bohaterowie Angoli to ludzie z różnych środowisk i o różnym statusie. s. 292, 22.00 dol.

Przegląd Polski

11

Ucieczka z Edenu PIOTR FLORCZYK – LISTY Z LOS ANGELES

ZDJĘCIA: COURTESY OF ROBERTO CHAMORRO FOR THE ARMORY SHOW

W Nowym Jorku 4 marca wystartował nowy sezon artystyczny, który już od niemal dwóch dekad zaczyna się od najsłynniejszych amerykańskich targów sztuki najnowszej – The Armory Show.

dziennika

W ciągu dziesięciu minut mieć, już dawno spoczywają pod kocykiem jazdy autostradą minąłem w pudle, tuż obok Pokłosia, które dostacztery leżące na poboczu łem w prezencie od młodszej siostry. Płyzde rza ki. Bia ły, czar ny, ta z filmem jest zdarta na ament, bo kiedy srebrny oraz niebieski. Ra- ktoś mi mówi, że wraca z eksportu do Polzem wzięte mogłyby two- ski – dokładnie jak jeden ze sfilmowanych rzyć flagę narodową. Co to braci, czyli z niczym, poza torbą podręczza państwo, którego flaga ną wypełnioną kartonami papierosów – to składa się z czterech pionowych pasów? Nie mu ten bolesny film pod poduszkę podrzuznam takiego. A gdyby odrzucić jeden z nich, cam. Najwyższa pora, aby sięgnąć po piękpowiedzmy, srebrny lub niebieski? Dobry ną Idę – pozwólcie, że przyłączę się do grapomysł, ale nie mój. Najwidoczniej pań- tulacji! – bo ma pomóc Polsce w otwarciu stwo, które obrałoby za swoje narodowe bar- się na świat. Ba, najwierniejsi twierdzą, że wy mój wynalazek, jeszcze nie istnieje, bo zmniejszy nasze kompleksy. Tylko dlaczejadę przed siebie, raz pasem numer 1, raz go, przy celebrowaniu sukcesu Pawlikowpasem numer 5, i guzik z tego wynika, choć skiego i jego współpracowników, mówi się im bliżej jestem domu, tym większy ruch. o sukcesie szeroko rozumianej polskiej kiMoże tak lepiej. W końcu to śmierć, tudzież nematografii? Dofinansowanie dostali, owostra kraksa, porzuciła owe zderzaki na po- szem, ale od kasy do dzieła droga daleka. boczu. Kiedy zauważyłem je po raz pierw- Powtarzam: ten sukces jest jego, ich, a nie szy w ubiegły poniedziałek, pomyślałem, polskiego kina w ogóle, mimo że genialże w środę lub czwartek, kiedy znów będę ność tego felietonu to bez wątpienia zasłujechał tą trasą, już ich nie będzie, ale tu nie ga pani polonistki oraz trenera pływania, dość, że wciąż są, to opalają się w kalifor- czyli ludzi, którzy uczyli mnie tego i owenijskim słońcu, jak gdyby nigdy nic. Służ- go przez ostatnie pięć lat podstawówki. Jakby porządkowe najwyraźniej mają inne spra- by na to nie spojrzeć, pływanie od ściany wy na głowie. Rozlaną benzynę zmyli z as- do ściany ma w sobie coś z pisania od marfaltu, szkło rozbitych szyb wciągnął odku- ginesu do marginesu.

Cóż, bez zderzaka ani rusz, a ja muszę rzacz, więc póki zderzak nie wpadnie komuś pod koła, nie ma problemu. Mnie tak- lecieć, bo nowa chata od miesięcy stoi puże nikt nie zabrania jechać dalej, pikapem sta, po remoncie generalnym, więc kurze załadowanym pudłami pełnymi książek, trzeba powycierać i parkiety wypastować. sztućców, zdjęć, szklanek, kosmetyków, Dla geografów tudzież szpiegów pośród nas oraz niedopasowanych skarpetek, choć podaję, że po skręceniu w lewo na skrzykorci mnie, aby zatrzymać się na chwilę, żowaniu Berkeley z Colorado, trzeba jechać prosto, aż do wyskoczyć z szoferskrzy żo wa ki i wziąć chociaż jeJak na przeciętnych nia z Bundy, den zderzak. mieszkańców Ameryki przystało, gdzie skręcaTak, przeprowadzprzeprowadzamy się z żoną mniej my w prawo. ka nie jest sielanką – Następnie dodatkowy amortywięcej co dwa i pół roku. prosto. Prozator na pewno by się sto. Bun dy przydał. Jak na przeciętnych mieszkańców Ameryki przystało, zmienia nazwę na Centinela. Pod górkę. Z przeprowadzamy się z żoną mniej więcej górki. Można skręcić w prawo w bulwar co dwa i pół roku. Oczywiście nie braku- Venice lub o przecznice dalej, w aleję Paje płaczu, wyklinania siebie i gratów, któ- cific. Prosto. Prosto. Ciepło – prawie gore spadły nam z nieba, ale podobnie jak u rąco. Okolica podobna do poprzedniej – zatowarzyszy wierzących, fantazjujemy, że budowa taka sama, czyli nie ma na czym gdzie indziej będzie jak w raju. Bo bez są- oka zawiesić – ale jest trochę bardziej kosiada-perkusisty. Bo w domu na rogu ma- lorowo. No i bliżej oceanu, więc rosa, którihuana będzie palona wyłącznie za za- ra osiada mi na samochodzie po minucie mkniętymi drzwiami. Bo tam są palmy. Bo od zaparkowania, jakby gęstsza.

Po raz pierwszy w życiu na jednym z mobędzie taniej. Po tygodniu pakowania plecy bolą mnie, jak leżę i jak stoję, a wszyst- ich regałów spotykają się Bishop z Szymkie paznokcie u moich nóg są czarne od bra- borską, a piętro niżej – Freud z Kołakownia na siebie naszego dorobku. Tymczasem skim. Jeszcze niżej, w salonie na dole, można siedzenie nie ma czasu. Podczas gdy ja na podziwiać tryptyk Palące dziewczyny Sazawijam kufle i kieliszki w kartki wydar- snala, niestety, tylko w miniaturowej reprote z archiwalnych numerów The New York dukcji, oraz Cyganów Koudelki. Nie moReview of Books, moja ukochana uśmiecha gę się doczekać, aż zaczniemy ze sobą rozsię, szepcząc: “Wiedziałam, że jeszcze się mawiać. Nikt nie będzie nam przeszkadzał.

Jak tylko przejdziemy na “ty”, opowiem im do czegoś przydadzą!”.

Pawełek i Tomeczek, Arturek i Jureczek, o czterech zderzakach, co miały wszystko ci od Krzysia Kieślowskiego, ma się rozu- przed sobą. p

WWW.EKBOOKSTORE.COM

Jan Nowak-Jeziorański, Zbigniew Brzeziński: Listy 1959-2003 Książka zawiera niepublikowaną korespondencję prowadzoną w latach 1959-2003 między wybitnymi i znanymi osobistościami z zakresu historii Polski i powszechnej: Janem Nowakiem-Jeziorańskim i Zbigniewem Brzezińskim. W tej ciekawej wymianie myśli, opinii i komentarzy obaj wybitni mężowie stanu poruszają rozmaite kwestie związane m.in. z: sytuacją międzynarodową okresu zimnej wojny, funkcjonowaniem Radia Wolna Europa, polityką Stanów Zjednoczonych względem krajów tzw. bloku wschodniego, a zwłaszcza PRL. s. 478, 27.00 dol.

Eleanor Catton: Wszystko, co lśni Mistrzowsko napisana powieść nagrodzona Bookerem, która sprawiła, że zaledwie 28-letnią nowozelandzką pisarkę okrzyknięto nową gwiazdą współczesnej prozy.

Wszystko, co lśni przenosi czytelników w lata sześćdziesiąte XIX wieku. W Nowej Zelandii wybucha gorączka złota. Wśród śmiałków, którzy ściągają do Hokitiki, skuszeni wizją bogactwa, jest Szkot Walter Moody. W pierwszą noc po przybyciu do miasta staje się świadkiem dziwnego zgromadzenia. Dwunastu mężczyzn spotyka się w tajemnicy w palarni jednego z hoteli, by omówić serię niewyjaśnionych zdarzeń. s. 932, 33.00 dol.

Nikołaj Iwanow: Zapomniane ludobójstwo.

Polacy w państwie Stalina Zbrodnia, która nie została rozliczona. W ramach “operacji polskiej” w latach 1937-38 zginęło w ZSRR ponad 110 tys. Polaków. Pisze o tym Rosjanin, wybitny historyk, znawca dziejów mniejszości polskiej w Związku Sowieckim. W książce Zapomniane ludobójstwo profesor Iwanow ukazuje mechanizmy zaplanowanej akcji, mającej na celu zagładę grupy ludności z powodów narodowościowych. Być Polakiem w Związku Sowieckim w 1938 roku to mniej więcej to samo, co być Żydem w III Rzeszy” – mówi Helena Trybel, świadek wydarzeń. s. 445, 25.00 dol.

Ze świata kultury 12 Przegląd Polski

DODATEK KULTURALNY nowego

dziennika

PRZEKŁADY TEKSTÓW STAROPOLSKICH NA POLSZCZYZNĘ WSPÓŁCZESNĄ Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zamierza stworzyć serię przekładów dzieł staropolskich na współczesną polszczyznę. To działanie ma przybliżyć uczniom historię literatury polskiej. Minister kultury Małgorzata Omilanowska podkreśla, że szybkie zmiany świata sprawiają, iż niektóre piękne i ważne teksty stają się już niezrozumiałe. Jako przykład tekstu, który niesie ważne treści, słabo dostępne dla współczesnego czytelnika przez hermetyczność staropolszczyzny minister podaje Krótką rozprawę między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem, którzy i swe i innych ludzi przygody wyczytają, a takież i zbytki i pożytki dzisiejszego świata Mikołaja Reja z 1543 roku. Wymienia również barokowe Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, które we fragmen-

CEZARY JAK OSCARY Cezar to najwyższe wyróżnienia filmowe we Francji. Podczas gali w paryskim ThéČtre du ChČtelet nagrodę za najlepszy obraz, a także najlepszą muzykę, scenariusz, montaż i zdjęcia odebrał twórca filmu Timbuktu, Abderrahmane Sissako z Mauretanii. Timbuktu ukazuje losy mieszkańców Mali żyjących pod kontrolą muzułmańskich ekstremistów. Za najlepszego aktora uznano Pierre’a Nineya, grającego tytułową rolę w filmie Yves Saint Laurent, natomiast Cezara za najlepszą kreację kobiecą odebrała AdŹle Haenel. Najlepszym filmem zagranicznym okazała się Mama w reżyserii 26-letniego Xaviera Dolana z Kanady.

Honorowego Cezara za dorobek artystyczny przyjął amerykański aktor Sean Penn.

REKORD WEIWEIA W londyńskim domu aukcyjnym Phillipsa sprzedano za rekordową cenę 4,3 miliona dolarów zbiór dwunastu pozłacanych rzeźb zatytułowany Krąg zwierząt/Głowy Zodiaku. Ich twórcą jest wybitny artysta i polityczny aktywista chiński Ai Weiwei. Twórczą inspirację Weiwei zaczerpnął z podobnych figur zdobiących fontannę w Starym Pałacu Letnim w Pekinie, zniszczoną w 1860 roku przez Anglików i Francuzów. Od 2012 roku artysta nie może opuszczać Chin.

1891 roku. W 1903 roku zmarł w biedzie i samotności na wyspie Hiva Oa. Natomiast w bazylejskim Muzeum Sztuki Współczesnej trwa ekspozycja pt. Joseph Beuys: Instalacje, akcje i witryny. Pochodzący z Niemiec Beuys był jednym z najwybitniejszych, ale i najbardziej kontrowersyjnych, artystów XX wieku. Organizował happeningi, tworzył rzeźby i instalacje, w których wykorzystywał przedmioty codziennego użytku, a także miód, tłuszcz i filc.

W muzeum wyświetlane są również jego eksperymentalne filmy, m.in. Transsibirische Bahn i I Like America and America Likes Me.

FAUST W OPERZE

W paryskiej Opéra Bastille odbyła się premiera Fausta Charles’a Gounoda. Dzieło francuskiego kompozytora, luźno oparte na draPODRÓŻE GAUGUINA macie Johanna Wolfganga Goethego, nie cieMISTRZYNI JEDNEJ KSIĄŻKI I INSTALACJE BEUYSA szyło się w połowie XIX wieku większym poW 1960 roku ukazała się powieść Harper Do 28 czerwca w Fundacji Beyeler w Ba- wodzeniem, ze względu na małą widowiskoLee Zabić drozda, której akcja toczy się w la- zylei potrwa wystawa zatytułowana Paul wość. Sukces przyszedł w 1862 roku, po wprotach 30. XX wieku w Alabamie. Jej narrator- Gauguin. Oglądać na niej można ponad 50 ar- wadzeniu licznych zmian do utworu, w tym ką jest Scout, kilkuletnia córka lokalnego ad- cydzieł sprowadzonych z muzeów światowych partii baletowych. W Paryżu partie Fausta zawokata. Lee doskonale naświetliła problem ra- i kolekcji prywatnych. Wystawiono autopor- śpiewał polski tenor Piotr Beczała, w rolę Małsizmu, uprzedzeń, ignorancji i nietolerancji, ty- trety artysty, prace powstałe w Pont-Aven w gorzaty wcieliła się bułgarska sopranistka Krapowych dla amerykańskiego Południa. Książ- Bretanii, w tym słynnego Żółtego Chrystusa, simira Stojanowa. ka zdobyła Nagrodę Pulitzera, a pisarka za- oraz płótna namalowane podczas pobytu GauTAKSÓWKĄ DO BERLINA pewniła, że nigdy więcej nie napisze kolejnej guina na Tahiti. Szczególnym zainteresowaObraz Jafara Panahi Taxi zdobył Złotego Lwa powieści. W lutym wydawnictwo Harper niem cieszy się jeden z najlepszych obrazów oświadczyło, że jeszcze w tym roku opubli- francuskiego mistrza: Skąd przychodzimy? Kim na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym kuje kolejną książkę Lee zatytułowaną Go Set jesteśmy? Dokąd zmierzamy? Zafascynowa- w Berlinie. Irański reżyser sam zagrał w nim the Watchman, w której dorosła już Scout po- ny egzotyką i dalekim od cywilizacji światem, rolę taksówkarza, który wozi po Teheranie luwraca do rodzinnego miasteczka w Alabamie. malarz osiedlił się na polinezyjskiej wyspie w dzi z różnych warstw społecznych, biednych i bogatych, młodych i starszych, reprezentujących odmienne światopoglądy i opinie. Panahi nie mógł odebrać nagrody osobiście, gdyż władze Iranu oskarżają go o działalność antypaństwową i nie pozwalają opuszczać kraju. Wyróżnienia za najlepszą reżyserię przyznano ex aequo Radu Jude z Rumunii za Aferim! – dramat przygodowy, którego akcja toczy się na początku XIX wieku na Wołoszczyźnie, i Małgorzacie Szumowskiej za “czarną” komedię Ciało.

POLSKA LITERATURA W PARYŻU Salon du livre de Paris to jedne z największych targów książki w Europie. Gościem honorowym tegorocznej imprezy, która odbędzie się w dniach 20-23 marca, jest Brazylia, a dwa zaproszone miasta to Wrocław i Kraków. Do Paryża przyjadą m.in.: Joanna Bator, Marek Krajewski, Norman Davies, Olga Tokarczuk, Agata Tuszyńska, Ewa Lipska, Wojciech Tochman i Krzysztof Varga. Najnowszą ofertę książkową zaprezentuje ponad 1200 wydawców z 50 krajów.

Ai Weiwei, Krąg zwierząt/ Głowy Zodiaku na Manhattanie (maj-lipiec 2011)

notatnik marcowy

METROPOLITAN MUSEUM OF ART metmuseum.org 1000 5th Avenue, NY

Fatal Attraction. Piotr Uklański Photographs – przegląd prac fotograficznych jednego z najbardziej znaczących polskich artystów (do 16 sierpnia br.)

17 III Fatal Attraction. Piotr Uklański Selects from the Met Collection (do 14 czerwca br.)

17 III

tach, np. o podarowaniu królowi oswojonej przez bohatera wydry, mogłyby trafić nawet do najmłodszych czytelników. Małgorzata Omilanowska zaznacza, że te uwspółcześnione wersje nie mają zastąpić kontaktu z literaturą staropolską, tylko wzmóc zainteresowanie nią. Chciałabym – wyjaśnia pani minister – “aby w projektowanej serii książek wydrukowane były obie wersje danego utworu, najlepiej na stronach sąsiadujących ze sobą, by można było je porównać i posmakować staropolszczyzny”.

Ministerstwo wraz z Instytutem Książki mają zamiar zaproponować polskim pisarzom i tłumaczom konkurs dotyczący projektu tłumaczeń ze staropolszczyzny na język współczesny, a także zorganizo- Okładka Pamiętników Jana Chrywać szereg dyskusji na ten temat. p zostoma Paska, wyd. Iskry, 2009

Rękopis powstał w latach 50. i odnaleziony został przypadkiem przez adwokatkę 88-letniej Lee, która po ciężkiej chorobie przebywa w domu opieki społecznej.

MARZEC 2015

OPR. MAŁGORZATA MARKOFF

NEW-YORK HISTORICAL SOCIETY nyhistory.org 170 Central Park West Richard Gilder Way (77th Street) 17 III 6 III Audubon’s Aviary: The Final Flight (Part III of The Complete Flock) – ekspozycja przygotowawczych akwarel do książki Audubona The Birds of America (1827-38) (do 10 maja) 17 III 20 III Lincoln and the Jews – wystawa koncentruje się na dotychczas nieznanych relacjach i interakcjach między Abrahamem Lincolnem a jego żydowskimi przyjaciółmi i współpracownikami; są to dokumenty, fotografie, pisma (do 7 czerwca)

NEW YORK PHILHARMONIC nyphil.org Avery Fisher Hall 10 Lincoln Plaza, NY

Beethoven, Berlioz, and Ades – nowojorskimi filharmonikami dyryguje Thomas Ades; soliści: Christianne Stotijn – mezzosopran, Mark Stone – baryton; w programie utwory: Berlioza, Beethovena, Adesa; 12 i 13 marca – godz. 7:30 wiecz., 14 marca – 8:00 wiecz.

19-24 III Alan Gilbert Conducts Ravel and Strauss – w programie także utwory Salonena i Debussy’ego; Inon Barnatan – fortepian; 19 i 24 marca – godz. 7:30 wiecz., 20 marca – godz. 11:00 rano, 21 marca – 8:00 wiecz.

12-13 III

NJPAC Newark, NJ njpac.org 1 Center St. Newark, NJ

koncert New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Jacques’a Lacombe; Kirill Gerstein – fortepian; w programie utwory Mahlera, Bernsteina; godz. 1:30 ppoł.

(12 marca – czwartek), 8:00 wiecz. (13 marca – piątek) 14 III koncert Arethy Franklin; godz. 8:00 wiecz.

15 III Met Opera Rising Stars: Bel Canto Showpieces – czworo utalentowanych młodych artystów z Metropolitan Opera zaprezentuje program złożony z fragmentów oper: Verdiego – Traviata oraz Donizettiego – Łucja z Lammermooru i Napój miłosny; wystąpią: Joyce El-Khoury (sopran), Matthew Plenk (tenor), Nicholas Pallesen (baryton), Lachlan Glen (pianistka); godz. 3:00 ppoł.

12-13 III

STATE THEATRE, NJ statetheatrenj.org 15 Livingston Ave., New Brunswick, NJ 22 III koncert New Jersey Symphony Orchestra pod dyr. Jacques’a Lacombe; Serhiy Salov (fortepian), Mary Fahl (wokal); w programie utwory Darryla Kubiana (skrzypka NJSO), Rachmaninowa, Czajkowskiego; godz. 3:00 ppoł.

29 III koncert Natalie Cole; godz. 8:00 wiecz.

BERGEN PERFORMING ARTS CENTER bergenpac.org 30 North Van Brunt St., Englewood, NJ 27 III

recital skrzypka Joshuy Bella; godz. 8:00 wiecz.

LEHMAN CENTER FOR THE PERFORMING ARTS lehmancenter.org 250 Bedford Park Boulevard West, Bronx, NY

Balet Moskiewski zaprezentuje Romea i Julię wg Szekspira; godz. 4:00 ppoł.

15 III

Miesi´czny dodatek kulturalny nowego dziennika

www.dziennik.com/przeglad-polski Redaguje: Jolanta Wysocka jw@dziennik.com