64418 Zorg & Begeleiden 1 by Boom beroepsonderwijs

BO BE R SO

N D ER W

ZORG EN BEGELEIDEN 1

IJ S

COLOFON

N D ER W

IJ S

Boom beroepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl Auteur(s): T. Cremers, R. de Groot, M. de Knikker, A. Klaassen, I. Mulder, M. Molenaar, C. Poen, E. van der Hart, K. Visser, E. Zuidersma. Eindredactie: V. Landsmeer-Dalm, E. van der Hart.

Titel: Zorg en begeleiden 1 ISBN: 978 90 3726 441 8 Eerste druk/eerste oplage Omslag: Bravis ziekenhuis

BE R

Bronvermeldingen: ANP XTRA-Koen Suyk, Bibliotheek HU, Deventer Ziekenhuis, Hogeschool van Rotterdam | Kenniscentrum Zorg en Innovatie, Arjo Huntleigh, Intersurgical Limited 2024, Knibbe & Knibbe 2023, LOCOmotion, Loesje.nl, Overheid | Ministerie van VWS, Norah van der Poel, Prof. dr. A.M. (Anne Margriet) Pot, Rijnstate | John Voermans,smartrobot.solutions, Zorg voor beter | Vilans,

© 2024 Boom Beroepsonderwijs | Boom Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Auteursrecht ten aanzien van tekst- en datamining en machinelearning is nadrukkelijk voorbehouden.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van een (of meerdere) gedeelte(n) uit deze uitgave in bijvoorbeeld een (digitale) leeromgeving of een reader in

N D ER W

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

IJ S

het onderwijs (op grond van artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl).

BE R

Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Boom beroepsonderwijs, te vinden op www.boomberoepsonderwijs.nl.

INHOUD

IJ S

Voorwoord ................................................................................... 10 Levensgericht-ondersteunen ................................................... 16 Het-levensverhaal ........................................................................ 17 Belangrijke-levensvragen ............................................................ 21 Een-levensplan ............................................................................. 25 Een-levenstestament ................................................................... 27 Kritische-beroepssituatie ............................................................ 30 Verdieping ..................................................................................... 32 Begrippen ..................................................................................... 35

Thema 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7

Sociaal-netwerk ......................................................................... 36 Inleiding-sociaal-netwerk ............................................................ 37 Sociaal-netwerk-in-beeld ............................................................ 42 Analyse-van-het-sociaal-netwerk ............................................... 46 Het-sociaal-netwerk-versterken ................................................. 47 Planmatige-aanpak ..................................................................... 50 Kritische-beroepssituatie ............................................................ 53 Begrippen ..................................................................................... 55

Thema 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9

Begeleiden-van-de-zorgvrager ................................................ 56 Dagelijkse-activiteiten ................................................................. 57 Zorgvraag-bij-activiteiten ............................................................ 62 Begeleiden-bij-activiteiten .......................................................... 65 Zelfmanagement .......................................................................... 69 Ontwikkelingsgericht-en-oplossingsgericht-begeleiden ........... 72 Coachend-begeleiden-en-presentiebenadering ........................ 75 Interventies ................................................................................... 78 Kritische-beroepssituatie ............................................................ 81 Begrippen ..................................................................................... 83

BE R

N D ER W

Thema 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7

Thema 4 4.1 4.2 4.3 4.4

Ondersteunen-bij-zelfmanagement ........................................ 86 Inleiding-en-begrippen ................................................................ 87 Zelfredzaamheid-in-kaart ............................................................ 92 Methoden-van-ondersteuning .................................................... 98 Sociaal-netwerk-inschakelen .................................................... 101

Noodzakelijke-beroepshouding ................................................ 102 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 103 Verdieping ................................................................................... 104 Begrippen ................................................................................... 107

Thema 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8

Zorgtechnologie ....................................................................... 110 Introductie-zorgtechnologie ..................................................... 111 Verschillende-doelgroepen ....................................................... 115 Informatie-en-communicatie .................................................... 118 Randvoorwaarden-en-implementatie ...................................... 122 Verantwoordelijkheden-en-attitude ......................................... 126 De-toekomst ............................................................................... 129 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 133 Begrippen ................................................................................... 135

Thema 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8

Communicatie .......................................................................... 138 Communicatieprocessen ........................................................... 139 (Non-)verbale-communicatie .................................................... 144 Verschillende-lagen-van-communicatie ................................... 147 Ruis ............................................................................................. 152 Overdracht-en-tegenoverdracht ............................................... 155 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 157 Verdieping ................................................................................... 158 Begrippen ................................................................................... 161

Thema 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6

Communicatie-afstemmen-met-de-zorgvrager .................. 164 Contact-voor-contract ............................................................... 165 Totale-communicatie ................................................................ 168 Communicatie-afstemmen ........................................................ 172 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 178 Verdieping ................................................................................... 179 Begrippen ................................................................................... 182

BE R

N D ER W

IJ S

4.5 4.6 4.7 4.8

Thema 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6

(Inter)-culturele-communicatie ............................................. 184 Communicatie-en-diverse-culturen .......................................... 185 Basishouding-in-interculturele-communicatie ........................ 188 Cultuursensitieve-hulpverlening ............................................... 192 BOSPAD-methode ...................................................................... 196 Tolken-als-interventie ................................................................ 199 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 201

Verdieping ................................................................................... 203 Begrippen ................................................................................... 205

Thema 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8

Gesprekken-voeren ................................................................. 206 Structuur-in-een-gesprek .......................................................... 207 Actief-luisteren,-parafraseren-en-doorvragen ......................... 212 Vragen-stellen ............................................................................ 216 Ezelsbruggetjes-bij-gespreksvoering ........................................ 221 Valkuilen-in-de-communicatie .................................................. 224 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 228 Verdieping ................................................................................... 229 Begrippen ................................................................................... 232

N D ER W

IJ S

8.7 8.8

BE R

Thema 10 Specifieke-gesprekken ............................................................ 236 10.1 Een-gesprek-voorbereiden ........................................................ 237 10.2 Telefoongesprek ........................................................................ 239 10.3 Intakegesprek ............................................................................. 244 10.4 Kennismakingsgesprek .............................................................. 245 10.5 Evaluatiegesprek ........................................................................ 245 10.6 Klachtengesprek ........................................................................ 246 10.7 Slechtnieuwsgesprek ................................................................. 248 10.8 Ontslaggesprek .......................................................................... 250 10.9 SBAR-methode ........................................................................... 251 10.10 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 253 10.11 Verdieping ................................................................................... 254 10.12 Begrippen ................................................................................... 257

Thema 11 Infecties-en-hygiëne ................................................................ 260 11.1 Infecties-en-besmetting ............................................................. 261 11.2 Ziekenhuisinfecties .................................................................... 265 11.3 Infectiepreventie ........................................................................ 267 11.4 Isolatieverpleging ....................................................................... 269 11.5 Hygiënisch-werken ..................................................................... 274 11.6 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 277 11.7 Verdieping ................................................................................... 278 11.8 Begrippen ................................................................................... 281 Thema 12 Ergonomisch,-kosten--en-milieubewust-werken ............... 284 12.1 Ergonomisch-werken ................................................................. 285 12.2 Kostenbewust-werken ............................................................... 290

12.3 12.4 12.5

Milieubewust-werken ................................................................. 296 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 301 Begrippen ................................................................................... 302

N D ER W

IJ S

Thema 13 Ondersteunen-bij-de-uiterlijke-zorg ..................................... 304 13.1 Mondverzorging ......................................................................... 305 13.2 Scheren ....................................................................................... 309 13.3 Haarverzorging ........................................................................... 313 13.4 Oog-,-oor--en-neusverzorging ................................................... 316 13.5 Nagelverzorging ......................................................................... 319 13.6 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 323 13.7 Verdieping ................................................................................... 324 13.8 Begrippen ................................................................................... 328

BE R

Thema 14 Ondersteunen-bij-de-persoonlijke-zorg ............................... 330 14.1 Persoonlijke-verzorging ............................................................. 331 14.2 Ondersteunen-bij-het-wassen ................................................... 334 14.3 Ondersteunen-bij-het-aan--en-uitkleden ................................. 340 14.4 Observeren-tijdens-de-persoonlijke-verzorging ...................... 345 14.5 Hulpmiddelen ............................................................................. 347 14.6 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 350 14.7 Verdieping ................................................................................... 351 14.8 Begrippen ................................................................................... 354

Thema 15 Ondersteunen-bij-mobiliteit .................................................. 356 15.1 Gezond-bewegen ....................................................................... 357 15.2 Valpreventie ............................................................................... 360 15.3 Haptonomie ................................................................................ 367 15.4 Transfertechnieken .................................................................... 372 15.5 Het-gebruik-van-tilliften ............................................................ 381 15.6 Risico’s-bij-mobiliteit-begeleiden ............................................. 383 15.7 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 386 15.8 Verdieping ................................................................................... 387 15.9 Begrippen ................................................................................... 390

Thema 16 Voorkomen-van-bedrustcomplicaties .................................. 392 16.1 Gevolgen-voor-het-ademhalingsstelsel ................................... 393 16.2 Gevolgen-voor-de-circulatie ...................................................... 395 16.3 Gevolgen-voor-het-bewegingsapparaat ................................... 400 16.4 Gevolgen-voor-de-huid .............................................................. 406

Gevolgen-voor-het-spijsverteringsstelsel ................................. 413 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 416 Verdieping ................................................................................... 417 Begrippen ................................................................................... 419

IJ S

16.5 16.6 16.7 16.8

N D ER W

Thema 17 Ondersteunen-bij-eten-en-drinken ....................................... 422 17.1 Functies-van-eten-en-drinken ................................................... 423 17.2 Voedingsproblematiek ............................................................... 426 17.3 Voedingstoestand-in-kaart-brengen ........................................ 434 17.4 Aandachtspunten-en-interventies ............................................ 435 17.5 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 440 17.6 Begrippen ................................................................................... 442

BE R

Thema 18 Ondersteunen-bij-de-uitscheiding ........................................ 444 18.1 Uitscheiding ................................................................................ 445 18.2 Kenmerken-van-uitscheidingsproducten ................................. 446 18.3 Afwijkingen-en-problemen-bij-urineren ................................... 448 18.4 Afwijkingen-en-problemen-bij-defeceren ................................ 451 18.5 Interventies-ter-bevordering-uitscheiding ............................... 453 18.6 Zorg-bij-incontinentie ................................................................ 456 18.7 Aandachtspunten-bij-toiletgang ............................................... 459 18.8 Aandachtspunten-bij-menstruatie ........................................... 460 18.9 Aandachtspunten-bij-transpireren ........................................... 461 18.10 Aandachtspunten-bij-braken .................................................... 461 18.11 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 462 18.12 Begrippen ................................................................................... 464

Thema 19 Ondersteunen-van-het-slaap--en-waakpatroon ................. 468 19.1 Slaap ........................................................................................... 469 19.2 Gezond-slaap-waakpatroon ...................................................... 472 19.3 Verstoord-slaap-waakpatroon .................................................. 473 19.4 Interventies-bij-verstoord-slaap-waakpatroon ....................... 481 19.5 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 486 19.6 Begrippen ................................................................................... 487

Thema 20 Palliatieve-zorg ........................................................................ 490 20.1 Definitie-palliatieve-zorg ........................................................... 491 20.2 Palliatieve-fase ........................................................................... 493 20.3 Verloop-palliatieve-fase ............................................................. 496 20.4 Kwaliteitskader-palliatieve-zorg ............................................... 498

De-stervensfase .......................................................................... 499 Begeleiden-van-naasten ............................................................ 507 Medisch-handelen ...................................................................... 509 Overlijden-en-nazorg ................................................................. 513 Specifieke-zorgsituaties ............................................................ 516 Wetgeving-in-de-palliatieve-zorg .............................................. 518 Kritische-beroepssituatie .......................................................... 522 Begrippen ................................................................................... 524

N D ER W

IJ S

20.5 20.6 20.7 20.8 20.9 20.10 20.11 20.12

Bronnen ..................................................................................... 526

BE R

Index .......................................................................................... 558

N D ER W

Angerenstein Zorg & Welzijn is een complete serie leermiddelen voor de volgende kwalificatiedossiers: • Assistent in de Gezondheidszorg • Maatschappelijke zorg • Pedagogisch werk • Sociaal werk • Verzorgende-IG • Verpleegkunde.

IJ S

VOORWOORD

Voor de verpleegkundige is vakkennis van uiteenlopende onderwerpen van groot belang. Dit vormt de basis voor het handelen in de beroepspraktijk, waarbij de zorgvrager met zijn wensen en behoeften centraal staat. De bronnenboeken van Angerenstein Zorg & Welzijn bevatten alle benodigde theorie voor de beginnende beroepsbeoefenaar.

BE R

De serie leermiddelen voor het kwalificatiedossier Verpleegkundige bestaat uit acht bronnenboeken met online aanvullende verwerkingsopdrachten, kritische beroepssituaties en (oefen)toetsen: • Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 1 voor verpleegkunde • Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 2 voor verpleegkunde • Plannen van verpleegkundige zorg en coördinatie • Professioneel werken voor verpleegkunde • Verpleegtechnische handelingen voor verpleegkunde • Ziekenhuis • Zorg en begeleiden 1 • Zorg en begeleiden 2

BE R

N D ER W

IJ S

Koppeling kwalificatiedossier 2020 Elk thema heeft een koppeling met een of meer werkprocessen van het kwalificatiedossier. Hieronder zie je per thema aan welk(e) werkproces(sen) deze is gekoppeld:

Zorg en begeleiden 1 Zorg en begeleiden 1 is een van de acht boeken voor de opleiding MBO Verpleegkunde. Als verpleegkundige ondersteun je de zorgvrager op diverse gebieden, waaronder persoonlijke zorg, mobiliteit, uiterlijke verzorging, eten en drinken, en uitscheiding. Daarnaast bied je ondersteuning bij het slaap- en waakpatroon wanneer dat nodig is. Al deze onderwerpen worden uitgebreid behandeld, zodat je als beginnende beroepsbeoefenaar weet op welke manier je passende ondersteuning kunt bieden en waar je extra op moet letten om problemen te voorkomen. Ook is er aandacht voor de ondersteuning tijdens de palliatieve zorg. Communicatieve vaardigheden zijn onmisbaar om goede ondersteuning te bieden op al deze gebieden, en ook daar wordt uitgebreid bij stilgestaan. De beschreven theorie en verwerkingsopdrachten zijn gebaseerd op de visie waarbij de zorgvrager centraal staat en zo veel mogelijk zijn eigen regie behoudt.

BO BE R SO

N D ER W

IJ S

N D ER W

IJ S

De zorgvrager centraal De zorgvrager en zijn zorgvraag staan tijdens jouw werk als verpleegkundige centraal. Met behulp van de uitgangspunten van ‘de Positieve Gezondheid’ ga je als verpleegkundige met de zorgvrager in gesprek om te achterhalen welke ondersteuning voor hem belangrijk is. Uitgangspunt hierbij is dat de zorgvrager zo veel mogelijk de regie blijft behouden over zijn eigen leven. De ondersteuning komt in de eerste plaats vanuit de eigen leefomgeving (interprofessioneel) en in de tweede plaats vanuit de professional(s).

Opbouw theorie Een thema bestaat uit drie onderdelen: 1. basistheorie 2. kritische beroepssituatie 3. verdieping.

BE R

Basistheorie De basistheorie bevat informatie die relevant is voor de verpleegkundige. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en zijn vet gemaakt.

Wanneer je in de linker kantlijn dit icoontje ziet, kun je in de bijhorende digitale leeromgeving een online aanvulling vinden in de vorm van een filmfragment, verwijzing naar een website of een document.

Kritische beroepssituatie (KBS) In de KBS word je geconfronteerd met een probleemstelling of dilemma waarbij je niet kunt terugvallen op routinematig handelen. Online vind je bij elke KBS aanvullende opdrachten. De structuur van de opdrachten volgt in veel gevallen de stappen van het klinisch redeneren. Op die manier oefen je als beginnend beroepsbeoefenaar regelmatig met deze manier van redeneren, leer je zorgsituaties goed te doorzien en kun je beredeneerd handelen.

Verdieping Meerdere thema's hebben aan het einde het onderdeel ‘Verdieping’. De verdieping heeft als doel het thema verder uit te bouwen en stimuleert de onderzoekende houding.

N D ER W

IJ S

TrainTool In jouw toekomstige werk voer je misschien wel dagelijks gesprekken met zorgvragers. Naast dat je inhoudelijk weet waar je mee bezig bent, is het van groot belang dat je beschikt over de juiste gespreksvaardigheden om je te helpen om je gespreksdoelen te bereiken. In het programma TrainTool ga je hiermee aan de slag in de vorm van online Role Plays. In het begin is dit misschien een beetje onwennig, maar je zal snel merken dat het went en dat het heel waardevol is om hardop te oefenen met de verschillende vaardigheden. Daarnaast is dit een ideale manier om te zien hoe jij overkomt in een gesprek. Je kan dus blijven oefenen totdat je tevreden bent met hoe je overkomt!

BE R

Bij de volgende thema's kun je online oefenen met behulp van TrainTool: • Thema 6 Communicatie • Thema 9 Gesprekken voeren • Thema 10 Specifieke gesprekken voeren

N D ER W

IJ S

Digitale leeromgeving Daarnaast kent Angerenstein Zorg & Welzijn enkele online aanvullingen, die beschikbaar zijn via www.boomdl.nl. Het gaat om de volgende aanvullingen: • verwerkingsopdrachten • kritische beroepssituaties • uitdagingen • toetsen • filmfragmenten.

Voordat je de digitale leeromgeving kunt gebruiken, moet je je licentie activeren: • Overleg met je docent welk type account je gebruikt. • Ga naar www.boomberoepsonderwijs.nl/licentie. • Bekijk de instructiefilm of lees het stappenplan. • Volg de stappen.

Daarna kun je aan de slag!

BE R

Verwerkingsopdrachten Bij ieder thema horen enkele verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen je de informatie uit de theorie te verwerken en toe te passen.

Uitdagingen Tijdens de uitdaging werk je met meerdere studenten aan een grote opdracht op basis van verschillende thema’s, waarbij een beroep wordt gedaan op je samenwerkingsvaardigheden en je creativiteit. De uitdaging levert altijd een product op dat wordt beoordeeld.

Aanspreekvorm In de theorie en verwerkingsopdrachten wordt de lezer zo veel mogelijk aangesproken met de neutrale je-vorm, met als doel om een inclusieve omgeving te creëren waarin iedereen zich vertegenwoordigd voelt. Daarnaast wordt er beperkt de aanspreekvormen 'hij' of 'zij' gehanteerd. Het is belangrijk op te merken dat waar 'hij' staat, ook 'zij' gelezen kan worden en andersom, om ervoor te zorgen dat alle lezers zich aangesproken en erkend voelen. Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Zorg & Welzijn!

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 1 LEVENSGERICHT ONDERSTEUNEN

Inhoud thema • Het levensverhaal • Belangrijke levensvragen • Een levensplan • Een levenstestament • Verdieping • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Over veel beroemde mensen kun je een biografie, een geschreven levensverhaal, kopen. Maar je hoeft niet beroemd te zijn om een levensverhaal te schrijven. Vanaf je geboorte maak je veel mee, leuke en minder leuke gebeurtenissen. Zo ontstaat vanzelf jouw eigen persoonlijke levensverhaal. Je kunt je levensverhaal opschrijven of op een andere manier vormgeven. Het levensverhaal van een zorgvrager geeft je veel inzicht in het leven dat een zorgvrager tot dan toe geleid heeft. Je krijgt zo informatie waarmee je de zorgvrager nog beter kunt begrijpen en ondersteunen. Veel zorgvragers kunnen hun eigen levensverhaal niet zelf schrijven. Een naaste kan dat ook doen of erbij helpen.

1.1 Het levensverhaal

BE R

Het levensverhaal van een zorgvrager is een vastlegging van de hoofdlijnen van het leven dat de zorgvrager geleefd heeft. Het levensverhaal maakt deel uit van een methodische benadering van de zorgvrager. Oorspronkelijk en nog steeds gebruiken zorgverleners van dementerende ouderen het levensverhaal bij hun ondersteuning. Werken met een levensverhaal komt niet alleen voor bij ouderen. Je kunt de methode ook goed gebruiken bij langdurige zorg voor mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking of een psychiatrische stoornis.

De meeste zorgvragers kunnen niet zelfstandig hun levensverhaal vastleggen. Daarom vragen instellingen aan het sociaal netwerk om dit te doen, bij voorkeur samen met de zorgvrager. Een goed moment daarvoor is bij een opname. Maar het kan altijd later als het er door omstandigheden nog niet van is gekomen. Ook voor naasten, bijvoorbeeld kinderen, kan het zinvol en ook leuk zijn om zich meer te verdiepen in het leven van de ouders en indirect zo ook in het eigen leven. Ieder heeft zijn eigen beleving van eenzelfde situatie in het verleden. Vaak ontstaat er dan meer wederzijds begrip voor dingen die in het verleden gebeurd zijn.

N D ER W

IJ S

Functie van het levensverhaal Een goed uitgewerkt levensverhaal biedt een schat aan informatie waarmee het mogelijk is onduidelijk gedrag of communicatie van de zorgvrager beter te begrijpen en erop te kunnen inspelen. Bovendien kom je zo meer te weten over iemands voorkeuren en gewoontes. Je kunt met de kennis uit het levensverhaal gerichter op iemands wensen en behoeften inspelen. Daarnaast kun je uit het levensverhaal doelen halen om in het individueel plan op te nemen en vind je er elementen in waarmee je iemand kunt stimuleren en motiveren.

In de praktijk

BE R

Mevrouw Brugman woont al een tijdje op een afdeling voor dementerende ouderen in een verpleeghuis. De laatste weken valt op dat ze rond 11.00 uur heel onrustig wordt. Ze raakt in paniek, loopt naar de keuken en doet daar kastjes open en dicht, loopt rond de tafels, vraagt iedereen om hulp maar niemand snapt waarvoor. Tegen etenstijd wordt ze weer rustiger. Niemand van het team snapt waarom ze zich zo gedraagt. Selma is verpleegkundige en contactpersoon van mevrouw Brugman. Ze heeft het al eens aangekaart bij haar dochter, maar die snapt er ook niets van. Dan bedenkt Selma dat ze het levensverhaal maar eens uit het dossier moet halen en het rustig op zich moet laten inwerken. Na een tijdje valt het kwartje. Mevrouw Brugman was moeder van een groot gezin met man en tien kinderen. Om 12.00 uur kwam iedereen thuis van school en werk voor de warme maaltijd. Dat betekende jarenlang dat het om 11.00 uur flink aanpoten was voor mevrouw om al die hongerige monden van warm eten te voorzien. Selma schat in dat de beleving van die drukte nu terug is. Ze bespreekt met het team dat degene die de maaltijd voor de afdeling kookt, mevrouw Brugman actiever bij het koken zal betrekken. Als dat niet werkt, is het in elk geval nodig dat mevrouw rond 11.00 uur extra aandacht krijgt om haar af te leiden.

Bijkomende voordelen Behalve dat een levensverhaal veel informatie biedt, zijn er nog meer voordelen. Zo kan het erg leuk zijn om samen met anderen je eigen levensverhaal te schrijven. Daarnaast is het leuk, maar ook zinnig, om af en toe een zorgvrager uit het levensverhaal voor te lezen en foto’s te bekijken.

BE R

Samen een levensverhaal schrijven.

N D ER W

IJ S

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

Vorm van het levensverhaal De vorm van een levensverhaal is vrij. Als iemand niet zelf kan schrijven of typen, kun je met interviews werken. Het is verstandig om volgens een bepaalde structuur te werken. Het meest logisch is het om chronologisch de levensfasen te volgen. Verdeel de fasen in blokken, bijvoorbeeld: • 0-20 jaar: geboorte en jeugd, waar geboren en opgegroeid, gezinssamenstelling, scholen, vriendjes en vriendinnetjes • 20-45 jaar: uit huis, werk, relatie, woonplaats(en), eigen gezin, kinderen, vrienden • 45-65 jaar: kinderen uit huis, afronden werk, pensioen • 65 jaar - heden: kleinkinderen, vrije tijd, reizen.

Als iemand nog niet zo oud is, kun je de levensfasen ook opdelen in kleinere blokken. Bijvoorbeeld blokken van ongeveer vijf jaar. Inventariseer als een globale schets de belangrijkste gebeurtenissen in de verschillende fasen. Zet ze in chronologische volgorde en werk ze dan uit. Besteed ook aandacht aan hobby’s, sport en ontspanning, verenigingsleven, muziekvoorkeur enzovoort.

N D ER W

IJ S

Leuke en minder leuke gebeurtenissen Iedereen maakt in zijn leven leuke en minder leuke dingen mee. Leuke dingen uitwerken zal geen problemen geven, maar ook minder leuke gebeurtenissen horen bij het leven. Daar moet je zorgvuldig mee omgaan. Iemand kan door het schrijven van zijn levensverhaal samen met anderen ook minder leuke gebeurtenissen alsnog een plekje geven. Oefen echter geen druk uit om over minder leuke gebeurtenissen te schrijven als iemand dat niet wil.

Tweede Wereldoorlog

BE R

We hebben in deze tijd te maken met hoogbejaarden die de Tweede Wereldoorlog nog bewust hebben meegemaakt. Sommige mensen praten erover omdat er dingen zijn gebeurd die veel indruk hebben gemaakt. Anderen willen er juist niet meer over praten en hebben er hun hele leven ook niet meer over gepraat. Ook mensen die de Watersnoodramp in 1953 hebben meegemaakt, willen er niet altijd over praten. In dat geval benoem je de periode of gebeurtenis en werk je die niet uit.

De presentatie Hoe je het levensverhaal vormgeeft, is ook helemaal vrij. Zo kun je er tekeningen of foto’s bij plakken of kopieën van krantenknipsels en belangrijke documenten zoals een kopie van een trouwboekje. Je kunt het levensverhaal bewaren in losbladige mappen en daarnaast een doos met andere herinneringen zoals brieven, medailles, een gedroogde bloem enzovoort. Er zijn speciale losbladige mappen voor het levensverhaal in de handel. Losbladige mappen hebben het voordeel dat je niet meteen een compleet verhaal af hoeft te hebben. Je kunt het ook laten drukken als boek of als tijdschrift.

Privacy Niets is zo persoonlijk als een levensverhaal. Dit betekent dat je rekening houdt met het privacyaspect. Iemand die zelfstandig beslissingen kan nemen, bepaalt zelf wie het verhaal mag lezen. In andere gevallen beslist een ouder of andere gemachtigde daarover. Het privacyaspect geldt ook voor de plaats waar je het bewaart. Op internet kun je veel informatie vinden over het levensverhaal. Bijvoorbeeld op de website van seniorenorganisatie KBO-PCOB.

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

N D ER W

Ieder mens heeft te maken met levensvragen. Levensvragen zijn diepere vragen over jezelf in relatie tot de wereld om je heen en wat dat voor jouw persoonlijke situatie betekent. Voorbeelden van levensvragen zijn: • Wie ben ik? Wat kan ik? Wat wil ik? • Wat betekent veiligheid voor mij? • Welk beeld heb ik van anderen en welk beeld hebben anderen van mij? • Ervaar ik voldoende verbondenheid met mensen om mij heen? • Hoe ga ik om met afhankelijkheid van anderen? • Is het leven tot nu toe de moeite waard geweest? • Hoe kan ik ondanks beperkingen nog voldoende invloed op mijn leven uitoefenen?

IJ S

1.2 Belangrijke levensvragen

BE R

Verband met zingeving Levensvragen hebben een sterk verband met zingeving, cultuur en voor veel mensen ook met religie. Het zijn geen vragen waarop je het antwoord in een boekje kunt vinden. Het zijn belangrijke vragen waar je ook niet snel een duidelijk antwoord op hebt. Sommige mensen zijn weinig bezig met levensvragen. Anderen piekeren er regelmatig over. Levensvragen ontstaan in jezelf. Vaak naar aanleiding van een prikkel van buiten: een aangrijpende gebeurtenis, een boek, een song met een mooie tekst of verhalen over levensvragen van anderen.

Ingrijpende gebeurtenissen roepen nieuwe levensvragen op over zingeving. Iemand die na een ziekte of ongeluk een ander leven moet gaan leiden, heeft veel vragen over hoe dat nieuwe leven eruit gaat zien. Ook iemand die een partner verliest door scheiding of overlijden krijgt te maken met nieuwe levensvragen over de toekomst. In feite leidt elke ingrijpende gebeurtenis tot nieuwe levensvragen.

Omgaan met levensvragen Ondersteunen bij levensvragen is een essentieel onderdeel van de ondersteuning. Het is ook een moeilijk onderdeel. Het gaat immers niet om vragen waar je een-twee-drie een antwoord op kunt geven. Het is ook niet zo dat een zorgvrager tegen je zegt: ‘Zeg Sofie, ik heb een belangrijke levensvraag. Kun je me daar even bij helpen?’ Vaak merk je aan het gedrag van een zorgvrager dat die ergens mee zit. Soms wil iemand er niet meteen over praten.Soms weet iemand er simpel niet zelf een vinger op te leggen. Stel je open om erover te praten, maar respecteer de grens als de zorgvrager er niet

over wil praten. Probeer het dan later nog eens. In andere situaties − vooral als de zorgvrager zelf niet goed weet wat er is – helpt het om de techniek van doorvragen toe te passen.

N D ER W

IJ S

In de ouderenzorg is er een officiële kwaliteitsstandaard voor de mate waarin aandacht voor levensvragen in de zorg is geïntegreerd (Zorg voor Beter, 2016). Bied zorgvragers de ruimte om over hun vragen in gesprek te gaan, luister naar ze en respecteer de grenzen die zorgvragers aangeven om over het onderwerp te praten.

BE R

Tips voor omgaan met levensvragen • Bagatelliseer de vraag niet. Zeg dus niet ‘Het valt best mee’ of ‘Het komt wel goed’. • Luister, verplaats je in de zorgvrager en denk met hem mee. • Zoek samen naar mogelijkheden die perspectief bieden. • Spreek samen acties af en leg daarbij het accent op de mogelijkheden en niet op de onmogelijkheden. • Neem de tijd om er met de zorgvrager over te praten. Laat niet merken dat je zo weer verder moet omdat je het druk hebt. Maak anders een duidelijke afspraak op de korte termijn als je meer tijd hebt. • Breng iemand eventueel in contact met een geestelijk verzorger of andere professional.

Levensvragen bij diverse doelgroepen Zorgvragers in de langdurige zorg hebben vergelijkbare levensvragen als andere mensen. Daarnaast hebben ze levensvragen die direct betrekking hebben op hun specifieke situatie. Zo kunnen mensen met een verstandelijke beperking, lichamelijke beperking of psychiatrische stoornis de volgende levensvragen hebben: • Wat kan ik wél goed en wat kan ik daarmee? • Hoe zorg ik ervoor dat ik erbij hoor, dat ik hetzelfde ben als anderen? • Hoe ga ik om met stigmatiseren alsof ik geen normaal leven zou kunnen hebben? • Hoe krijg ik een relatie? • Is mijn leven tot nu toe de moeite waard en moet ik iets veranderen? • Hoe kan ik zo zelfstandig mogelijk leven? • Hoe ga ik om met afhankelijkheid? • Is mijn leefsituatie veilig en vertrouwd?

N D ER W

IJ S

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

BE R

Mensen met een beperking horen erbij. Ze willen niet gestigmatiseerd worden.

Levensvragen van mensen met een chronische ziekte Mensen met een chronische lichamelijke ziekte hebben daarnaast vragen over hoe hun ziekte verloopt en hoe dat hun verdere leven beïnvloedt. Bijvoorbeeld hoe het verloop van de ziekte hun afhankelijkheid beïnvloedt en hoe het gaat met de relatie met het sociaal netwerk. Afhankelijk van het verloop van de ziekte kunnen de levensvragen steeds veranderen.

In het ziekenhuis Ook bij kortdurende zorg in het ziekenhuis kun je te maken krijgen met levensvragen. Niet bij behandelingen waar iemand betrekkelijk snel weer volledig van herstelt. Wel bij complexe behandelingen waarvan het verloop en het resultaat niet bij voorbaat vaststaan, zoals na de diagnose kanker. Of bij behandelingen waar iemand een blijvende beperking aan overhoudt. Hoe onzekerder het resultaat van de behandeling, des te meer levensvragen. Maar ook des te moeilijker te beantwoorden vanwege de onzekerheid. Ouderen Bij levensvragen van ouderen speelt een grote rol dat het einde van het leven nadert. Ze kijken terug op hun leven en maken keuzes wat ze nog graag willen doen. Ze vragen zich ook af hoelang ze nog gezond blijven, zelfstandig kunnen zijn en nog genieten kunnen van het leven. Ouderen krijgen vaak te maken

N D ER W

IJ S

met beperkingen die hun manier van leven beïnvloeden. Ook maken ze verlieservaringen mee van familie en bekende leeftijdsgenoten en vragen zich af hoe ze zelf zullen overlijden. Ze missen steeds vaker mensen met wie ze goed omgingen en vragen zich af hoe ze invulling moeten blijven geven aan hun sociale leven. Ondanks de minder leuke gebeurtenissen zijn veel ouderen ook bezig met de vraag hoe ze nog zo lang mogelijk een positieve invulling aan hun leven kunnen geven.

Dementie Ouderen in het beginstadium van dementie zijn zich heel bewust van het feit dat ze beginnen te dementeren. Dat leidt tot essentiële levensvragen zoals: • Hoe gaat de ziekte verlopen? • Hoe snel raak ik het contact met de werkelijkheid kwijt? • Welke problemen gaat mijn vergeetachtigheid veroorzaken? • Hoelang blijf ik mijn partner, (klein)kinderen en vrienden herkennen? • Wanneer moet ik naar een verpleeghuis?

BE R

Naarmate het dementeringsproces vordert, zal de zorgvrager steeds minder in staat zijn gedachten en gevoelens te verwoorden. De levensvragen zijn niet meer bewust, maar dat wil niet zeggen dat ze er helemaal niet zijn. Het niet duidelijk meer kunnen formuleren en het zoeken naar antwoorden kan leiden tot onzekerheid en daarmee samenhangende onrust.

Verlieservaring

Meneer Hendriks woont op een groep voor mensen die dementeren. Hij trekt veel op met mevrouw Verharen, een medebewoner. Ze praten niet veel, maar zijn wel vaak in elkaars gezelschap te vinden. Ze dekken samen de tafel, zitten bij elkaar aan tafel en ’s avonds kijken ze in de huiskamer tv. Op een dag heeft mevrouw Verharen een hartstilstand gekregen en is in haar slaap overleden. Een verpleegkundige vertelt meneer Hendriks wat er gebeurd is. In eerste instantie lijkt hij daar niet op te reageren. Maar na twee weken verandert zijn gedrag. Hij trekt zich veel terug op zijn kamer en is dan erg verdrietig. Het verband met het overlijden van zijn maatje lijkt duidelijk. Het is ook aannemelijk dat meneer Hendriks sociaal isolement ervaart nu hij niemand meer heeft met wie hij een verbinding voelt.

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

N D ER W

IJ S

Levensvragen en het sociaal netwerk Bedenk dat veranderingen in de gezondheid van een zorgvrager ook gevolgen hebben voor mensen in het sociaal netwerk. Ze krijgen niet alleen te maken met levensvragen van een zorgvrager en hoe ze daarbij kunnen ondersteunen. Ze kunnen ook zelf te maken krijgen met nieuwe levensvragen. Bijvoorbeeld als een langdurige ziekte van de zorgvrager ook gevolgen heeft voor werk, opleiding of vrijetijdsbesteding van een partner of kinderen.

1.3 Een levensplan

BE R

Een levensplan is een plan om belangrijke en blijvende veranderingen in je leven te realiseren. Het levensplan ondersteunt het beantwoorden van levensvragen. Dit zijn grotere vraagstukken waarvan je er per keer maar één of hooguit twee in een plan kunt uitwerken. Er zijn verscheidene manieren om een levensplan te maken. Een algemene manier is aan de hand van de volgende stappen: 1. Vraag vaststellen 2. Terugkijken 3. Doelen stellen 4. Planning maken 5. Plan uitvoeren.

Vraag vaststellen Bij de eerste stap bepaalt de zorgvrager welke belangrijke levensvraag of wens hij graag wil realiseren. Dat hoeft niet een vraag te zijn die al bekend is. Je kunt een zorgvrager ook uitnodigen om eens goed na te denken over zijn huidige kwaliteit van leven. Dat resulteert meestal ook in vragen of wensen. Ook de aanleiding om een levensplan op te stellen, kan een vertrekpunt zijn. Is er bijvoorbeeld iets essentieels veranderd in iemands leven?

Verveling tegengaan

In de langdurige zorg is verveling ofwel gebrek aan zinvolle tijdsbesteding vaak een probleem. Een zorgvrager kiest dan bijvoorbeeld om meer met muziek te doen en het liefst samen met anderen. Denk aan een instrument leren bespelen en samen met anderen muziek maken. Of bijeenkomsten organiseren of bezoeken om samen naar muziek te luisteren. Steeds met een andere muziekstijl en iemand uitnodigen die daar boeiend over kan vertellen.

IJ S

Terugkijken Bij de tweede stap kijk je figuurlijk even achterom. Welke activiteiten heeft de zorgvrager in het verleden ondernomen om verveling tegen te gaan? Wat beviel daaraan en wat niet? Welke valkuilen waren er? Hoe kun je voorkomen dat de valkuilen van toen weer terugkomen?

BE R

N D ER W

Doelen stellen Het hoofddoel van het plan is verveling tegengaan. Maar dat is te globaal om concrete actie aan te verbinden. Daarom kies je een of meer subdoelen die invloed hebben op het hoofddoel. In het voorbeeld van de muziek kan een subdoel zijn: op gitaarles gaan. Na een half jaar samen met anderen muziek maken en veel oefenen. Je kunt ook andere subdoelen toevoegen die structureel verveling tegengaan. Let er wel op dat doelen realistisch en dus haalbaar moeten zijn.

Zinvolle vrijetijdsbesteding kan een doel zijn van een levensplan.

Planning maken De volgende stap is een concreet actieplan en tijdpad maken. Om bij het voorbeeld te blijven: binnen een maand inschrijven bij gitaarles en met de docent overleggen wat de beste gitaar is. Gitaar vervolgens aanschaffen.

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

N D ER W

IJ S

Plan uitvoeren Na de planning volgt de uitvoering van het plan. In deze fase controleer je regelmatig of alles volgens plan verloopt. Zo niet, kijk dan naar de oorzaak en stel het plan zo nodig bij. Het gaat bij de uitvoering niet alleen om de feiten, maar vooral ook om hoe de zorgvrager zich erbij voelt. Check of de zorgvrager de inspanning aankan en of werken met een tijdpad niet te veel tot stress leidt. Een meer diepzinnige benadering van een levensplan kun je vinden op de website en podcast van Simone Nijboer, coach (2020).

1.4 Een levenstestament

Relatie met het individueel plan Tot slot zal duidelijk zijn dat een levensplan een relatie heeft of zou moeten hebben met het individueel (zorg)plan. Bij het levensplan gaat het om essentiële veranderingen in iemands leven. Het zou niet goed zijn om dat dan niet onderdeel te maken van het individueel plan.

BE R

De zorgvrager is de enige die beslist over alles wat zijn leven aangaat. Alleen als een zorgvrager door ziekte of beperkingen niet in staat is om zelfstandig beslissingen te nemen of zakelijke handelingen te verrichten – ofwel handelingsonbekwaam is - treedt een wettelijk vertegenwoordiger in de plaats van de zorgvrager. In de praktijk komen regelmatig misverstanden voor rond de term ‘wettelijk vertegenwoordiger’. Ouders zijn wettelijk vertegenwoordiger van kinderen tot achttien jaar. Maar ouders van een handelingsonbekwame zoon van twintig zijn niet automatisch nog wettelijk vertegenwoordiger. Dat moeten ze officieel regelen. En echtgenoten of partners van een samenlevingscontract zijn niet automatisch wettelijk vertegenwoordiger van elkaar als de ander handelingsonbekwaam wordt.

Marco krijgt een ongeluk

Lucy van 32 is getrouwd met Marco van 34. Ze hebben samen een dochtertje van vijf. Op een dag raakt Marco betrokken bij een zwaar verkeersongeluk. Hij raakt blijvend invalide en ernstig verstandelijk beperkt. Hij wordt opgenomen op een afdeling voor niet-aangeboren hersenafwijkingen (NAH) van een ggz-instelling. Na een tijdje is duidelijk dat Marco later misschien naar huis kan, maar daar zijn dan wel veel aanpassingen nodig.

N D ER W

IJ S

Lucy gaat op zoek naar een andere woning. Ze hebben nu een huis met twee verdiepingen en dus een trap. Bovendien is het niet groot en zijn er weinig mogelijkheden voor uitbreidingen of aanpassingen. Daarom gaat ze op zoek naar een groter gelijkvloers appartement waar ook meer ruimte is voor een rolstoel en uitbreiding van toilet en badkamer mogelijk is. Na een tijdje vindt ze een geschikt appartement en gaat ze de huur opzeggen van haar huidige woning. De woningbouwvereniging heeft alle begrip, maar zegt dat Lucy de huur niet kan opzeggen. Het huurcontract staat op naam van Marco en hij is de enige die het kan opzeggen. Lucy reageert verbaasd. Ze zijn toch getrouwd en Marco kan helemaal niets meer? De vriendelijke medewerker van de woningbouwvereniging legt uit dat ze toch echt naar de rechtbank moet om zich te laten benoemen als wettelijk vertegenwoordiger. Dan kan ze de huur opzeggen, waarbij de woningbouwvereniging wel coulant zal zijn met de opzegtermijn.

BE R

Via de rechtbank Bij wettelijke vertegenwoordiging kun je twee levensgebieden onderscheiden: • Zakelijk: onder andere beheer van bankrekening en bezittingen, koop- of huurovereenkomsten afsluiten of beëindigen, belastingen. • Gezondheid: beslissingen over behandeling, verpleging en verzorging, contact met instellingen en verzekeraars enzovoort.

Via een procedure kan de rechtbank een wettelijk vertegenwoordiger benoemen. Dat kan een bewindvoerder zijn die alleen de zakelijke belangen behartigt of een curator die daarnaast ook de gezondheidsbelangen behartigt. Een bewindvoerder of curator kan een professional zijn, maar ook iemand uit het sociaal netwerk. Voordat de rechter een wettelijk vertegenwoordiger benoemt, zal hij eerst toetsen of iemand daadwerkelijk handelingsonbekwaam is.

Notariële volmacht Een procedure bij de rechtbank is nodig als iemand feitelijk al handelingsonbekwaam is. Je kunt ook bij een notaris al eerder regelen wie je wettelijk vertegenwoordiger (gevolmachtigde) moet worden als je niet meer handelingsbekwaam bent. Ouderen doen dit vaak op het moment dat ze handelingsbekwaam zijn, voor het geval ze dementie of een andere beperking krijgen. Maar je hoeft niet per se oud te zijn om bij de notaris een volmacht te

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

IJ S

regelen. Ook echtparen zoals Lucy en Marco in het voorbeeld kunnen dat al doen als ze nog jong zijn, voor het geval een van beiden door een ongeval of ziekte handelingsonbekwaam wordt. Dat scheelt een hoop rompslomp als het ooit een keer zover komt dat het nodig is. In principe zijn de wettelijke bevoegdheden van een gevolmachtigde gelijk aan die van een curator.

N D ER W

Meestal legt iemand in dezelfde akte bij de notaris ook vast wat zijn wensen zijn op het gebied van behandeling, reanimatie, euthanasie, palliatieve zorg enzovoort. Dit noem je een levenstestament. Als deze wensen vastliggen, kan niemand, ook de gevolmachtigde niet, de wensen nog veranderen.

BE R

Wilsbekwaam De notaris is verplicht om, eventueel met hulp van een specialist, te toetsen of iemand op het moment van opstellen van de akte volledig wilsbekwaam is. Dat wil zeggen dat hij in staat is duidelijk aan te geven wat zijn wensen zijn op het gebied van volmacht en gezondheid. Iemand die dat niet kan, noem je wilsonbekwaam. Om te voorkomen dat iemand de wensen beïnvloedt, zal de notaris bij het gesprek ook geen naasten toelaten.

Toetsing wettelijk vertegenwoordiger De notariële volmacht treedt pas juridisch in werking nadat een onafhankelijke deskundige (arts) persoonlijk heeft vastgesteld en schriftelijk heeft verklaard dat iemand handelingsonbekwaam is. Een wettelijk vertegenwoordiger heeft dezelfde rechten als een zorgvrager als het bijvoorbeeld gaat om inzage in dossiers en informatie en beslissing over de behandeling en verpleging. Daarom is het belangrijk dat je zeker weet dat iemand ook echt de wettelijk vertegenwoordiger is als die om informatie vraagt. Soms zegt iemand met de beste bedoelingen dat hij wettelijk vertegenwoordiger is, terwijl dat niet zo is. Meestal is bij opname wel bekend wie de wettelijk vertegenwoordiger is en staan de documenten die dat bewijzen in het elektronisch patiëntendossier. Maar als dat niet zo is, moet je het altijd checken voordat je informatie geeft. Een wettelijk vertegenwoordiger moet de volgende documenten kunnen tonen: • een identiteitsbewijs • een document van een rechtbank of notaris waaruit blijkt dat iemand wettelijk vertegenwoordiger is • bij een notariële volmacht een verklaring van een onafhankelijk arts dat een zorgvrager handelingsonbekwaam is.

Informatie geven

N D ER W

IJ S

Peter woont op een woongroep voor kleinschalig begeleid wonen bij de ggz. Op een morgen wordt hij met acute hartklachten in het ziekenhuis opgenomen. ’s Middags komen de ouders van Ellen, een andere zorgvrager, op bezoek. Ze kennen Peter ook heel goed en hebben ook goed contact met hem. Daarom vragen ze een verpleegkundige wat er met Peter aan de hand is en in welk ziekenhuis hij ligt, zodat ze hem kunnen bezoeken.

BE R

De verpleegkundige weet dat de vader van Peter zijn wettelijk vertegenwoordiger is. Hij legt de ouders van Ellen uit dat hij, hoe goed de belangstelling ook bedoeld is, geen informatie over Peters gezondheid mag geven. De vader van Peter mag dat wel. De ouders van Ellen vragen het telefoonnummer van de vader. Ook dat mag de verpleegkundige niet geven vanwege de privacywetgeving (AVG), maar daar weet hij wel een oplossing voor. Hij belt de vader van Peter en vraagt of het goed is dat hij zijn telefoonnummer aan de ouders van Ellen geeft. Dat vindt hij goed. De ouders van Ellen gaan de vader van Peter bellen.

Online informatie over het levenstestament vind je op de website van denotaris.nl.

1.5 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Grietje Heggers (87) - ‘zeg maar Griet’ - is een vrouw met dementie. Vroeger woonde ze in een grote boerderij met haar ouders, vier broers en drie zussen. Ze is het oudste kind van het gezin en moest veel doen op de boerderij. Haar moeder overleed op vrij jonge leeftijd en haar vader overleed toen Griet 59 jaar was. Griet is zelf sinds enkele jaren weduwe. Ze heeft twee dochters. Zij zagen zo’n half jaar geleden dat hun moeder steeds meer dingen begon te vergeten en dat er thuis gevaarlijke situaties ontstonden. Aangezien de dochters niet om de hoek wonen, werd al gauw besloten een nieuwe plek voor Griet te vinden. Sinds anderhalf maand woont Griet op de PG-afdeling van een zorginstelling. Griet is een wat nors persoon. De hele dag kan ze met een

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

IJ S

schoffel in de tuin werken. Als iemand rommel maakt, kan Griet ontzettend boos worden. Griet is ook regelmatig erg verward. Ze spreekt dan over een jongetje dat verdronken is en over een man die ’s nachts op haar kamer komt. Griet kan in deze verhalen erg lang blijven hangen.

N D ER W

Casus Het is half vijf in de namiddag. Ervaren verpleegkundige Joshua draait samen met student-verpleegkundige Sandra de avonddienst op de PG-afdeling waar Griet ook verblijft. Opeens horen Joshua en Sandra een harde hulpkreet vanuit de kamer van Griet. Gauw gaan ze ernaartoe en daar zien ze Griet in paniek in bed liggen. ‘Te laat, jullie zijn te laat’, hijgt ze, ‘hij is net weg!’

Joshua gaat naast Griet zitten. ‘Wie is net weg?’ vraagt hij. ‘Die man’, zegt Griet, ‘die steeds aan mij zit.’ Joshua schudt zijn hoofd: ‘Er is hier niemand, Griet.’ Griet duwt Joshua opzij, gooit haar dekens van haar af en stormt haar kamer uit. ‘Nou’, mompelt Joshua, ‘die is rijp voor medicatie.’

BE R

Dilemma Student Sandra heeft het alles in stilte aanschouwd. ‘Medicatie?’ vraagt ze. ‘Misschien heeft Griet wel een hele nare ervaring meegemaakt in het verleden en komt die nu steeds terug. Is er al een levensverhaal gemaakt?’ Joshua schudt zijn hoofd: ‘Dat doen we hier eigenlijk nooit. Medicatie is vaak al genoeg. Ze moeten morgen de huisarts maar even bellen.’

Wat doet Sandra? 1. Ze laat de zeer ervaren verpleegkundige Joshua zijn gang gaan; als hij zegt dat medicatie goed werkt, zal dit wel zo zijn. 2. Ze stelt voor contact op te nemen met de familie met de vraag of zij het levensverhaal van Griet willen schrijven.

1.6 Verdieping

N D ER W

IJ S

Bij het omgaan met levensvragen kan het helpen om ze in leefgebieden onder te verdelen. Niet alle vragen in elk gebied zijn even ingrijpend. Als je met leefgebieden werkt, kun je makkelijker samen met de zorgvrager een ordening aanbrengen en prioriteiten stellen. Kennisinstituut Movisie heeft in 2016 een leefgebiedenwijzer samengesteld.

BE R

Zeven leefgebieden • Zingeving: drijfveren, betekenis, verlangens, cultuur en waarden, spiritualiteit, motivatie • Wonen: huisvesting, buurt of wijk, vervoer, huishoudelijke dagelijkse levensverrichtingen • Financiën: inkomen, uitgaven/bestedingspatroon, administratie, verzekeringen, financiële zorg voor anderen • Sociale relaties: gezin, familie, vrienden, buurtgenoten, beroepsmatige contacten, sociale vaardigheden, social media • Lichamelijke gezondheid: eten, drinken, sport, bewegen, zelfzorg, fysieke conditie, ziekte, handicap • Psychische gezondheid: welbevinden, zelfzorg, autonomie, ziekte, handicap • Werk en activiteiten: werk (betaald of onbetaald), dagactiviteiten, activiteiten, opleiding en scholing, vrijetijdsbesteding.

Elk leefgebied kent vragen om meer duidelijkheid te krijgen over de vragen in een leefgebied. De vragen zijn onderverdeeld in drie categorieën: • Welke krachten bezit u nu? • Wat wilt u in de toekomst? • Welke krachten heeft u in het verleden gebruikt?

Vragen bij sociale relaties

Welke krachten bezit u nu? • Welke mensen zijn belangrijk voor u? • Bij wie voelt u zich veilig? • Welke contacten zijn u tot steun? • Aan wie geeft u zelf steun? • Voelt u zich vrij in uw partnerkeuze?

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

N D ER W

IJ S

• Welke kwaliteiten hebt u als mens, of als ouder, opvoeder, man, vrouw of vriend(in)? • Met welke mensen in de buurt heeft u contact? • Welke hulpverlener of arts is voor u van betekenis? • Welke rol spelen social media voor u?

Wat wilt u in de toekomst? • Welke wensen heeft u voor het contact met anderen? • Wat heeft u nodig om u gelukkig te voelen? • Wat heeft u nodig om nieuwe relaties aan te gaan? • Hoe zorgt u ervoor dat u en uw gezin veilig kunnen leven?

BE R

Welke krachten heeft u in het verleden gebruikt? • Wie raadpleegt u als u het moeilijk heeft? • Zijn er activiteiten die u vroeger leuk vond om te doen met andere mensen, maar die u nu niet meer doet? • Met welke mensen zou u graag weer in contact willen komen? • Als u zich vroeger eenzaam voelde, wie of wat hielp u dan?

Uitgebreide informatie over de leefgebiedenwijzer en de vragen bij elk leefgebied vind je op de website van Movisie.

Het 8-fasenmodel In 2015 heeft Movisie een interventie ontwikkeld om te ondersteunen bij de leefgebieden: het zogenoemde 8-fasenmodel. Het model is in 2021 geheel herzien en bestaat uit: • Aanmeldingsfase: eerste contact cliënt - hulpverlener • Intakefase: kennismaking cliënt - instelling • Startfase: opbouw hulpverlening aan cliënt • Analysefase: analyse van functioneren op zeven leefgebieden • Planningsfase: opstellen van begeleidingsplan • Uitvoeringsfase: uitvoering van begeleidingsplan • Evaluatiefase: terugblik op uitvoeringsfase • Uitstroomfase: afronding van hulpverlening.

N D ER W

IJ S

Je ziet dat het 8-fasenmodel een interventie is die organisatiebreed moet worden uitgevoerd. Zo voorkom je dat iedereen anders met de begeleiding omgaat. De basis voor het 8-fasenmodel wordt gevormd door de zeven leefgebieden. De begeleiding van zorgvragers vindt vervolgens plaats aan de hand van de volgende acht fasen: 1. Aanmeldingsfase: eerste contact zorgvrager - hulpverlener 2. Intakefase: kennismaking zorgvrager - instelling 3. Startfase: opbouw hulpverlening aan de zorgvrager 4. Analysefase: analyse van functioneren op zeven leefgebieden 5. Planningsfase: opstellen van een begeleidingsplan 6. Uitvoeringsfase: uitvoering van het begeleidingsplan 7. Evaluatiefase: terugblik op uitvoeringsfase 8. Uitstroomfase: afronding van hulpverlening.

BE R

Werkzame elementen De interventie heeft de volgende werkzame elementen: • De zeven leefgebieden brengen met de acht fasen van het begeleidingstraject structuur aan in de begeleiding en bijbehorende rapportage. • De analyse door middel van persoonsbeschrijvingen en functioneren op leefgebieden geeft een breed beeld van de zwakke én sterke punten van de zorgvrager. • De werkrelatie tussen zorgvrager en begeleider. Het eigenaarschap blijft bij de zorgvrager. De begeleider ondersteunt de zorgvrager bij het formuleren, realiseren en zo nodig bijstellen van doelen. • Wensen en behoeften van de zorgvrager zijn het uitgangspunt. Met maatwerk en eigen wensen is de zorgvrager gemotiveerd om aan de gestelde doelen te werken. • Er is een implementatiewijzer en een training betreffende het 8-fasenmodel waarmee de organisatie leert werken met het model. De werkwijze kan aan de praktijk van de organisatie worden aangepast. • De methode biedt maatwerk en flexibiliteit om aan te passen naar de context.

Uitgebreide informatie over het 8-fasenmodel vind je ook op de website van Movisie.

Thema 1 Levensgericht ondersteunen

1.7 Begrippen

N D ER W

Bewindvoerder Wettelijk vertegenwoordiger die iemands zakelijke belangen behartigt.

IJ S

8-fasenmodel Interventie om te ondersteunen bij de leefgebieden.

Curator Wettelijk vertegenwoordiger die naast zakelijke ook andere persoonlijke (gezondheids)belangen behartigt.

Handelingsonbekwaam Niet in staat om zelfstandig zakelijke beslissingen te nemen en uit te voeren.

Leefgebiedenwijzer Indeling van Movisie in leefgebieden.

BE R

Levensplan Een plan om belangrijke veranderingen in het leven te realiseren.

Levenstestament Via een notaris regelen wat moet gebeuren rond het levenseinde. Vaak samen met het benoemen van een gevolmachtigde bij handelingsonbekwaamheid.

Levensverhaal Geschreven levensgeschiedenis.

Levensvragen Diepere vragen over jezelf in relatie tot de wereld om je heen.

Wilsonbekwaam Niet in staat zijn de eigen wil te uiten.

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 2 SOCIAAL NETWERK

Inhoud thema • Inleiding sociaal netwerk • Sociaal netwerk in beeld • Analyse van het sociaal netwerk • Het sociaal netwerk versterken • Planmatige aanpak • Kritische beroepssituatie • Begrippen

2.1 Inleiding sociaal netwerk

N D ER W

IJ S

Sociale contacten zijn belangrijk voor iedereen, maar zeker voor kwetsbare mensen. Sociale contacten zijn een belangrijke factor voor iemands welzijn, de kwaliteit en de zin van het leven. En nu steeds vaker een beroep wordt gedaan op mantelzorg, is een goed sociaal netwerk ook niet onbelangrijk. Sommige mensen hebben een groot sociaal netwerk, andere mensen hebben een klein sociaal netwerk. Maar het gaat niet alleen om de omvang van het netwerk. Iemand met een groot sociaal netwerk met alleen maar oppervlakkige contacten kan toch eenzaam zijn, terwijl iemand met een klein netwerk met intensieve contacten zich niet zo makkelijk eenzaam zal voelen. In dit thema komt het sociaal netwerk aan bod: het belang ervan, de noodzaak om er werk van te maken en methoden die erbij kunnen helpen.

BE R

Een netwerk is een verzameling van onderling verbonden zaken. Als het om onderling verbonden personen gaat, spreek je van een sociaal netwerk (Van Dale, 2023). Er bestaan nog veel meer en uitgebreidere definities van een sociaal netwerk. Toevoegingen op de basisdefinitie zijn dan onder andere dat het sociaal netwerk ondersteunend is voor iemand, dat sprake moet zijn van betekenisvol en regelmatig contact en dat de persoon de leden van het netwerk moet kennen en omgekeerd dat de leden de persoon kennen.

Naast veel definities bestaan er ook uiteenlopende opvattingen over wie tot een sociaal netwerk behoren. De ene bron heeft het alleen over familie, een andere bron ook over vrienden en bekenden en volgens weer een andere bron horen ook professionele contacten tot het netwerk. In dit thema gaat het over een middenweg: familie, vrienden, kennissen, collega’s, andere zorgvragers in een leefgroep en leden van een vereniging. Professionals en dienstverleners blijven buiten beschouwing als het over het sociaal netwerk gaat. Het staat je natuurlijk altijd vrij om ze in bepaalde situaties toe te voegen.

Functies sociaal netwerk Sociale netwerken leveren een grote bijdrage aan zowel het welzijn van individuen als aan de maatschappij als geheel. Een sterk, vitaal netwerk leidt tot meer welbevinden, zelfredzaamheid en eigenwaarde van de zorgvrager (Vilans, 2014). Een sociaal netwerk heeft verschillende functies: • voorzien in persoonlijke behoeften: bijvoorbeeld de behoefte aan genegenheid en ergens bij horen • mogelijkheden om veilige, vertrouwde contacten te hebben

N D ER W

IJ S

• mogelijkheden voor ondersteuning in de vorm van mantelzorg of andere niet-professionele ondersteuning zoals boodschappen doen, computerhulp enzovoort • bevorderen van integratie en mogelijkheden voor toegang tot de samenleving voor bijvoorbeeld cultuur bezoeken, hobbyclub, (sport)vereniging • afnemende afhankelijkheid van professionele hulp. Wanneer zorgvragers een beroep kunnen doen op hun sociale netwerk voor hulp en steun, dan is professionele hulp niet altijd nodig en benutten ze ook hun eigen kracht meer. • voorkomen van eenzaamheid • verminderen van individualisering waardoor iemand meer buiten de samenleving komt te staan.

BE R

Steeds meer mensen zullen steeds langer zelfstandig blijven wonen als ze ouder worden, ook mensen met beperkingen. Dit maakt het extra belangrijk om de zorgvrager te motiveren om de krachten van zijn sociaal netwerk te benutten.

Vitaal en sterk netwerk Een zorgvrager heeft belang bij een vitaal en sterk netwerk. ‘Vitaal’ wil zeggen dat het netwerk actief is, dat er regelmatig communicatie is en dat er activiteiten zijn waarbij de zorgvrager betrokken is. Criteria voor een sterk netwerk zijn: • omvang: voldoende relaties die iets voor de zorgvrager betekenen • stabiliteit: niet te veel wisselingen • dichtheid: voldoende relaties die nabij en bereikbaar kunnen zijn • gevarieerdheid: relaties die op verschillende gebieden iets voor de zorgvrager kunnen betekenen • wederkerigheid: bij een redelijk deel van de contacten is de relatie wederzijds • ondersteuningskracht waar en wanneer dat nodig is.

Bij kwetsbare doelgroepen is de kwaliteit van het sociaal netwerk niet altijd voldoende. Zo is een netwerk dat alleen bestaat uit familie heel kwetsbaar en een netwerk dat vooral bestaat uit professionals niet vitaal. Het kan ook voorkomen dat een sociaal netwerk een probleem juist in stand houdt. Denk aan een verslaafde die alleen maar andere verslaafden om zich heen heeft.

Thema 2 Sociaal netwerk

Sociale media kunnen een aanvulling zijn op het sociaal netwerk, geen vervanging.

BE R

N D ER W

IJ S

Sociale media Sociale media zijn in deze tijd niet meer weg te denken en ze kunnen een rol spelen bij het functioneren van het sociaal netwerk. Als je het sociaal netwerk van de zorgvrager in relatie tot sociale media bekijkt, kun je onderscheid maken tussen bekenden die de zorgvrager in het echte leven kent en onbekenden die de zorgvrager alleen maar digitaal kent. • bekenden Sociale media kunnen een aanvulling zijn op het functioneren van het sociaal netwerk van mensen die de zorgvrager ook in het echte leven kent. Je kunt er contact mee onderhouden, wat handig is als de afstand groot is of als de zorgvrager minder of niet mobiel is. • onbekenden Digitale contacten met de vaak vele onbekenden van sociale media voegen doorgaans weinig tot niets toe aan een sterk sociaal netwerk. Met name de stabiliteit, dichtheid, wederkerigheid en ondersteuningskracht zijn onvoldoende om tot een sterk sociaal netwerk gerekend te worden. Betrek deze contacten alleen bij een netwerkanalyse als de zorgvrager het contact met zo iemand als erg waardevol ervaart.

N D ER W

IJ S

Mate van verbondenheid Het sociaal netwerk bestaat uit mensen met wie de zorgvrager banden heeft die voor wat betreft de mate van verbondenheid verschillen. Je kunt het sociaal netwerk rond de zorgvrager indelen in drie cirkels: • binnenste cirkel, dicht bij de zorgvrager: intimi • middelste cirkel: vrienden • buitenste cirkel: bekenden.

Intimi Intimi zijn de beste vrienden, een hartsvriend of -vriendin: iemand met wie de zorgvrager een sterke affectieve band heeft en frequent contact waarin plaats is voor persoonlijke, zeer vertrouwelijke informatie. Kenmerken van intieme relaties zijn verder: gelijkwaardigheid, de mogelijkheid om jezelf te zijn, je gevoelens kunnen uiten en fouten mogen maken zonder daarom veroordeeld te worden. Dit soort relaties zijn intensief en kosten tijd om ze te onderhouden. Daarom is het aantal beste vrienden over het algemeen zeer klein. De affectie is wederkerig en komt dus van twee kanten.

BE R

Vrienden In de middelste cirkel bevinden zich de vrienden. Een vriend is iemand aan wie je door genegenheid en persoonlijke voorkeur gebonden bent (Van Dale, 2023). Vriendschappen zijn wederkerig en de band is niet vrijblijvend. De affectieve vertrouwensband is doorgaans iets minder sterk dan met intimi. Met vrienden heeft de zorgvrager regelmatig contact, onderneemt hij activiteiten en deelt hij informatie die minder vertrouwelijk is. Intimi en vrienden zijn samen verantwoordelijk voor een vitaal en sterk sociaal netwerk en vervullen een belangrijke rol bij ondersteuning.

Overigens moet je bij het woordje ‘vriend’ wel alert zijn. Sommige mensen noemen iedereen ‘vriend’, ook gewoon oppervlakkige kennissen. Check dus goed bij de zorgvrager als je het netwerk in beeld brengt wat een persoon precies voor de zorgvrager betekent.

Thema 2 Sociaal netwerk

N D ER W

IJ S

Bekenden In de buitenste cirkel bevinden zich de bekenden of kennissen: mensen die de zorgvrager wel kent, maar het contact is meer incidenteel, oppervlakkiger en vrijblijvender. Afhankelijk van de situatie van de zorgvrager kan de groep bekenden groot zijn. Als je het sociaal netwerk in beeld gaat brengen, hoef je niet alle namen van bekenden op te sommen. Je kunt ze samenvatten. Zo kun je collega’s samenvatten met de term ‘werk’, medeleden van een sportclub met ‘club’, familieleden met wie je geen intensief contact hebt met ‘familie’, en buren met ‘buurt’.

De plaats in de cirkels is dynamisch. Het is met het oog op de stabiliteit van het netwerk niet de bedoeling dat er met name bij de intimi en vrienden voortdurend veel wisselingen plaatsvinden. Maar om allerlei redenen kan het wel gebeuren. Een ruzie kan leiden tot een verbroken vriendschap en nieuwe buren kunnen leiden tot nieuwe vriendschappen.

BE R

De traditionele relatie die iemand heeft ten opzichte van de zorgvrager hoeft niet overeen te komen met de plaats in een van de cirkels die de verbondenheid aangeven.

Verschillende verbondenheid

Als je kijkt naar de mate van verbondenheid, is familie geen aparte categorie. Een partner is, als het goed is, ook beste vriend. Andere familieleden kunnen beste vriend zijn, vriend, bekende of helemaal niet in beeld als er geen contact met hen is. Zowel een collega, buurman of buurvrouw kunnen ook beste vriend of vriend zijn. En een andere zorgvrager in een leefgroep heeft geen oorspronkelijke relatie met de zorgvrager, maar die kan wel (beste) vriend worden.

2.2 Sociaal netwerk in beeld

N D ER W

IJ S

De eerste stap bij het werken met netwerken is het in kaart brengen van het sociale netwerk rondom de zorgvrager en de (mogelijke) krachtbronnen die daarin verscholen liggen. Dit is niet alleen nuttig omdat de zorgvrager en jij dan kunnen zien aan wie de zorgvrager mogelijk ondersteuning kan vragen. Het kan voor de zorgvrager ook een opluchting zijn als hij zich hierdoor realiseert dat hij meer mensen kent dan hij in eerste instantie dacht. Je begint met te bekijken of het netwerk misschien al eerder in kaart is gebracht, zodat je dat als startpunt kunt gebruiken. Zo niet, dan kijk je met een open blik: wie zijn er belangrijk in het leven van de zorgvrager? Om het netwerk zichtbaar te maken, zijn er verschillende hulpmiddelen voorhanden, die je samen met de zorgvrager en eventueel naasten kunt invullen. De volgende hulpmiddelen worden veel gebruikt: • groslijst • ecomap • netwerkcirkel van Lensink.

BE R

Groslijst De algemene betekenis van groslijst is een naamlijst van kandidaten (Van Dale, 2023). Bijvoorbeeld voor verkiezingen, maar de term wordt veel breder gebruikt, zoals voor het in kaart brengen van een sociaal netwerk. Het samenstellen van een groslijst is eenvoudig en kost weinig tijd. De vorm is vrij. Je kunt het met pen en papier doen, maar een spreadsheet is beter. Daarmee kun je later makkelijk sorteren.

Maak een aantal kolommen voor de belangrijkste gegevens van mensen in het netwerk, bijvoorbeeld: • naam • geboortejaar (leeftijd kan ook, maar die verandert jaarlijks) • woonplaats: zegt iets over de fysieke afstand tot de zorgvrager • relatie: ouder, broer, zus of ander familielid, collega, medebewoner, vriend, vrijwilliger • contactfrequentie: gemiddeld dagelijks, wekelijks, maandelijks, incidenteel • betekenis: vraag de zorgvrager de betekenis van het contact een cijfer te geven van 0 tot 10. Je kunt de ingevulde lijst sorteren. Bijvoorbeeld op basis van de betekenis die contacten voor de zorgvrager hebben, aflopend van contacten met de meeste betekenis naar contacten met de minste betekenis.

Thema 2 Sociaal netwerk

N D ER W

IJ S

Werkwijze Ga met de zorgvrager en eventueel iemand uit het netwerk die hem goed kent om de tafel zitten. Leg uit wat de bedoeling is van de lijst. Vraag de zorgvrager al brainstormend mensen te noemen die hij kent en die veel voor hem betekenen. Begin eerst met de namen. Vul als de zorgvrager niemand meer weet, de ontbrekende gegevens in de kolommen in. Eventueel kun je de lijst een paar dagen aan de kant leggen en na een paar dagen nog eens vragen of de zorgvrager nog meer mensen wil toevoegen. Je kunt ook mensen opnemen met wie het contact verbroken is en met wie de zorgvrager het contact graag zou herstellen.

Als een zorgvrager professionals als belangrijk contact noemt, kun je die in de lijst opnemen. Als de belangrijkste contacten professionals zijn en er zijn weinig andere contacten, dan kan dat bijvoorbeeld iets zeggen over de mogelijkheden voor niet-professionele ondersteuning. Die zijn er dan misschien te weinig en dat is een mogelijk doel voor het versterken van het sociaal netwerk.

BE R

De ecomap De ecomap, ook ecogram genoemd, is ontwikkeld door een Amerikaanse hoogleraar social work (Hartman, 1975). Een ecomap is een schematisch overzicht van de belangrijkste sociale contacten van de zorgvrager. Het is raadzaam om je te beperken tot de ongeveer tien belangrijkste contacten om het schema overzichtelijk te houden. Vul de ecomap samen met de zorgvrager in en gebruik de groslijst om het schema in te vullen. In het schema kun je met letters en pijlen aangeven wat de relatie is en hoe het contact verloopt.

Bijvoorbeeld bij de pijlen: P = belangrijk voor praktische steun G = belangrijk voor gezelschap A = belangrijk voor advies en informatie E = belangrijk voor emotionele steun.

Bij de contacten: M = medebewoner V = vriend G = gezin van herkomst (ouders, broers, zussen) F = overige familieleden Z = zorgprofessional met een belangrijke rol.

BE R

N D ER W

IJ S

Een pijl geeft de communicatierichting aan. Een ononderbroken pijl betekent normaal contact, een pijl met een onderbroken lijn incidenteel contact en een rode pijl belangrijk contact.

Voorbeeld van een ecomap.

Een filmfragment online geeft een heel duidelijke uitleg over hoe je een ecomap maakt.

Het genogram Dezelfde hoogleraar die de ecomap ontwikkelde, ontwikkelde ook het genogram (Hartman, 1975). Een genogram is een uitgebreide stamboom waarin je schematisch allerlei soorten familierelaties en bijzonderheden kunt weergeven. Behalve (groot)ouders, klein(kinderen) en partners bijvoorbeeld ook miskramen en verbroken familiecontacten, enzovoort. Ann Hartman heeft het genogram ontwikkeld voor assessments bij familietherapie. Het vraagt

Thema 2 Sociaal netwerk

N D ER W

IJ S

nogal wat oefening om een genogram samen te stellen. Voor een normaal overzicht van het sociaal netwerk is het meestal te veel van het goede. Bovendien beperkt het genogram zich tot alleen familie, terwijl bij veel mensen het aandeel van vrienden, collega’s en kennissen groter is dan het aantal familieleden met wie er nog actief contact is. Die blijven bij een genogram buiten beeld. Mocht het toch nodig zijn om de familie apart van het sociaal netwerk in beeld te krijgen, dan volstaat doorgaans een eenvoudige stamboom. Op internet kun je er genoeg voorbeelden van vinden.

BE R

Netwerkcirkel van Lensink Een andere manier om het sociaal netwerk in kaart te brengen, is de netwerkcirkel van Lensink. De netwerkcirkel bestaat uit de drie cirkels intimi, vrienden en bekenden. In de cirkels kun je de namen van de contacten invullen. Een groslijst is een goede basis voor het invullen. Naast de drie cirkels is de netwerkcirkel van Lensink onderverdeeld in vier kwarten: een kwart voor familie, een kwart voor samenleving, een kwart voor professionele contacten en een kwart voor andere zorgvragers.

De netwerkcirkel geeft een goed beeld van de omvang van het netwerk en de dichtheid van de drie cirkels. De cirkel geeft geen inzicht in de communicatielijnen zoals de ecomap dat doet.

De netwerkcirkel van Lensink.

N D ER W

IJ S

De MantelScan Als een zorgvrager complexe of tijdsintensieve ondersteuning nodig heeft op een of meer levensgebieden vanuit zijn niet-professionele (informele) netwerk, kan het goed zijn om een MantelScan te maken. De MantelScan is een hulpmiddel om inzicht te krijgen in het informele netwerk en de draagkracht ervan. Dat doe je met behulp van een ecomap waarin je alleen de contacten in beeld brengt die daadwerkelijk en structureel ondersteuning kunnen bieden. Maak ook een korte beschrijving van de complexiteit van de informele zorg. Eventueel kun je ook professionals in het ecogram opnemen waar mantelzorgers op terug kunnen vallen. De ecomap geeft je een beeld van het aantal mantelzorgers rond de zorgvrager en de mogelijkheid van mantelzorgers om elkaar te helpen of te vervangen. Dit zegt iets over de draagkracht van het mantelzorgnetwerk in relatie tot de complexiteit van de noodzakelijke ondersteuning.

De MantelScan is opgenomen in de databank Effectieve interventies van Movisie (maart 2017). Uitgebreide informatie vind je op de website van Movisie.

BE R

2.3 Analyse van het sociaal netwerk

Als je het netwerk in beeld hebt, ga je samen met de zorgvrager aan de slag om het sociaal netwerk te analyseren. Neem de ecomap of de netwerkcirkel van Lensink erbij en begin met de zorgvrager om zijn mening te vragen over het netwerk. Heeft hij genoeg contacten? Voldoende ondersteuningsmogelijkheden? Wat is de kwaliteit van de contacten? Overigens begint een netwerkonderzoek vaak al naar aanleiding van wensen en behoeften die de zorgvrager zelf aangeeft.

Vervolgens beoordeel je het sociaal netwerk samen met de zorgvrager aan de hand van een aantal criteria: • sterkte van het netwerk: omvang, stabiliteit, dichtheid, gevarieerdheid, wederkerigheid en ondersteuningskracht • aard van de ondersteuning: praktisch, advies, gezelschap, emotioneel, deelname samenleving.

Maak een lijstje met de items en vraag de zorgvrager hoe hij die beoordeelt. Bijvoorbeeld met ‘goed’, ‘voldoende’ of ‘onvoldoende’. Zo krijg je een beeld hoe de zorgvrager zelf de sterke en zwakke punten van het netwerk ervaart. Het kan zijn dat jij als professional nog wel problemen ziet die de zorgvrager zelf niet ziet of als probleem ervaart. Bespreek dat dan met de zorgvrager.

Thema 2 Sociaal netwerk

In de praktijk

N D ER W

IJ S

Sarah is verpleegkundige en werkt als woonbegeleider begeleid wonen bij een ggz-instelling. Lina is een zorgvrager met chronische psychiatrische problematiek. De laatste tijd gaat het goed met haar en het team bekijkt de mogelijkheden voor haar om begeleid zelfstandig te gaan wonen. Als voorbereiding analyseert Sarah samen met Lina haar sociaal netwerk. Lina heeft één beste vriendin, een medebewoner in de groep, en verder geen echte vrienden, maar wel heel veel bekenden met wie ze incidenteel en oppervlakkig contact heeft. Lina vindt het prima zo. Als ze straks meer ondersteuning nodig heeft op de verschillende leefgebieden, moeten professionals dat maar doen.

BE R

Sarah legt uit dat het anders werkt als ze straks zelfstandig zou wonen. Dan mist ze de beschermde omgeving van de woongroep en begeleiders. De kans is groot dat ze ook haar beste vriendin minder vaak ziet. Ze legt ook uit dat het overheidsbeleid gericht is op integratie in de samenleving en dat het sociaal netwerk moet ondersteunen. Professionals worden alleen ingeschakeld als het echt niet anders kan. Daarom stelt Sarah aan Lina voor om aan uitbreiding van een vriendengroep te werken en daarbij ook te kijken wie wat voor haar zou kunnen betekenen met ondersteuning.

Lina moet even slikken, maar het kwartje valt en ze volgt het advies van Sarah. Samen maken ze een plan van aanpak.

2.4 Het sociaal netwerk versterken

Als de analyse klaar is, is het tijd voor actie. In de praktijk zal dit neerkomen op het versterken van het sociaal netwerk of het herstellen van verbroken contacten. Een hulpmiddel voor het versterken van het sociaal netwerk is de zogenoemde RADIO-formule (Steyaert, 2012). ‘RADIO’ wordt gevormd door de afkorting van Reanimeren, Activeren, Deblokkeren, Intensiveren en Onderhouden. Steyaert heeft het over vijf letters. Je zou er nog de ‘S’ van ‘Starten’ aan toe kunnen voegen. ‘Starten’ wil dan zeggen: nieuwe contacten aangaan.

Wat

Voorbeelden

Reanimeren

Initiatief om verwaterde contacten nieuw leven in te blazen

Je vraagt de zorgvrager welke oude contacten hij mist, wat hij graag met ze zou willen doen en hoe hij de contacten weer kan oppakken.

Activeren

Contacten inzetten voor een luisterend oor en ondersteuning bij diverse leefgebieden

Je vraagt de zorgvrager hoe hij graag meer ondersteuning zou willen van zijn netwerk, wat hem daarbij tegenhoudt en hoe hij zelf iets (terug) kan doen voor zijn contacten.

Deblokkeren

Conflicten en andere blokkades opheffen

Samen onderzoeken wat er mis is gegaan in een contact en wat de zorgvrager kan doen om de blokkade op te heffen, zoals iets terugdoen als de balans tussen geven en nemen is verstoord, sociale vaardigheden oefenen, coachen en bemiddelen

Intensiveren

Oppervlakkige contacten intensiveren

BE R

N D ER W

IJ S

RADIO(S)

Je stimuleert de zorgvrager om iemand die hij beter wil leren kennen uit te nodigen voor een kopje koffie, wandeling of andere activiteiten.

Onderhouden Bestaande contacten in Je nodigt de zorgvrager uit te stand houden door reflecteren op zijn eigen sociale interesse in de ander gedrag door te vragen wat hij tonen, initiatief voor zelf al doet om zijn contacten te contact, de ander steunen onderhouden en je oefent samen sociale vaardigheden.

Starten

Nieuwe contacten leggen Onderzoeken welke mogelijkheden er zijn om nieuwe contacten te leggen, zoals lidmaatschap verenigingen, buurthuis en andere ontmoetingsplekken

Thema 2 Sociaal netwerk

N D ER W

IJ S

Een contactcirkel Voor sommige mensen is het bijzonder lastig om zelf nieuwe contacten aan te gaan, bijvoorbeeld doordat zij al lang eenzaam zijn of depressief zijn. Je kunt ze dan koppelen aan een vrijwillige buddy (ook wel maatje) of wijzen op online contactgroepen of een lokale contactcirkel. Een contactcirkel of telefooncirkel is een initiatief van het Rode Kruis, bedoeld voor mensen die het fijn vinden dat iemand zich om hen bekommert, uit veiligheidsoverwegingen, voor de gezelligheid of omdat ze minder mogelijkheden hebben om anderen te ontmoeten door leeftijd, beperking of ziekte. Deelnemers bellen elkaar op voor een praatje en checken hoe het gaat met de ander.

Meer informatie over de contactcirkel vind je op de website van het Rode Kruis.

BE R

Sociale media inzetten Veel contacten vinden tegenwoordig plaats via de sociale media. Je legt de zorgvrager daarom uit hoe hij sociale media kan inzetten bij de RADIO(S)-strategieën. Bijvoorbeeld oude contacten opzoeken op Facebook (Reanimeren), maar ook nieuwe contacten opdoen door oproepjes te plaatsen in Facebook-groepen, op Instagram (met de juiste hashtags), in buurtapps of op websites als jouwbeweegmaatje.nl (Starten). Een oudere die bijvoorbeeld iemand zoekt met dezelfde hobby kan zich aanmelden op 50plusnet.nl. Zo leert hij nieuwe mensen kennen met wie hij activiteiten kan ondernemen (Starten). Zo zijn er nog veel meer toepassingen van sociale media mogelijk, afhankelijk van de zorgvrager en zijn wensen en behoeften.

Sociale media gebruiken om contacten te leggen.

Daten voor mensen met een beperking

N D ER W

IJ S

Antoinette (24 jaar) heeft een verstandelijke beperking en zou graag meer vriendinnen willen hebben. Ze vindt het moeilijk om nieuwe sociale contacten aan te gaan. Haar netwerk bestaat nu voornamelijk uit familie en haar begeleiders. Een van de begeleiders wijst Antoinette op ABCDate.nl, een soort datingsite, niet alleen voor liefdesrelaties, speciaal voor mensen met een verstandelijke beperking. Antoinette maakt samen met een begeleider een profiel aan, wat heel makkelijk is. Daarna gaat ze op zoek naar vrouwen in de buurt met wie ze kan afspreken. Er blijkt iemand van haar leeftijd te zijn die bij haar in de wijk woont. Al snel maken ze een afspraak om samen een kopje thee te drinken en het klikt!

2.5 Planmatige aanpak

BE R

Na de analyse weet de zorgvrager waar hij het sociaal netwerk kan verbeteren of herstellen. De uitvoering vraagt om een planmatige aanpak volgens de basisprincipes van ondersteunen: • doelen stellen • activiteiten bepalen die nodig zijn om de doelen te bereiken • plan uitvoeren • uitvoering evalueren • plan opnemen in het individueel plan, zodat ook collega’s en andere professionals ervan op de hoogte zijn.

Bij het plan staat voorop dat de zorgvrager zelf beslist aan welke doelen hij wil werken en hoe hij dat wil doen. Als professional kun je wel mogelijkheden aanbieden en de motivatie stimuleren, maar de zorgvrager is degene die bepaalt.

Thema 2 Sociaal netwerk

BE R

N D ER W

IJ S

Samenwerken met het sociaal netwerk Onderdeel van het plan is dat de zorgvrager en jij als ondersteuner samenwerken met het sociaal netwerk van de zorgvrager. Daarbij houd je rekening met het volgende: • Je bent je continu bewust van jouw rol. Ondersteun je de zorgvrager zelf of geef je de ondersteuning over aan mensen uit het sociaal netwerk van de zorgvrager? • Je bent je bewust van de rollen die anderen binnen het netwerk vervullen en de onderlinge taakverdeling. • Je stelt de aanwezigheid van een vitaal netwerk voorop; de taakverdeling is pas daarna van belang. • Je bent je ervan bewust dat elke situatie anders is en stelt je daarom flexibel op. In de ene situatie vul jij bijvoorbeeld de netwerkcirkel in (bijvoorbeeld als een zorgvrager door een beperking niet goed kan schrijven of zien) en in een andere situatie doet de zorgvrager het zelf, eventueel samen met iemand uit het netwerk. • Als dat voor de uitvoering van het plan nodig is, verbind je mensen uit het netwerk met de zorgvrager en met elkaar.

Aandachtspunten bij de ondersteuning Bij de ondersteuning let je op een aantal aandachtspunten: • sociale vaardigheden en relaties • weerstand en wederkerigheid • tegenslagen en verwachtingen.

Sociale vaardigheden en relaties Contacten leggen en onderhouden kan best lastig zijn, bijvoorbeeld door een tekort aan sociale vaardigheden of zelfvertrouwen. Hier kun je aan werken door samen gesprekken te oefenen, mails te schrijven en sociale situaties na te bespreken. Workshops en cursussen Sociale vaardigheden en assertiviteit kunnen de zorgvrager ook een steun in de rug bieden. Voor zorgvragers met een beperking kan het ook drempelverlagend zijn om aan activiteiten deel te nemen die speciaal voor mensen met vergelijkbare beperkingen bedoeld zijn. Of om samen met een buddy naar een activiteit te gaan, zodat de buddy kan ondersteunen in het leggen van contact.

N D ER W

IJ S

Weerstand en wederkerigheid Als je een zorgvrager stimuleert om zijn netwerk uit te breiden of te activeren, kun je op weerstand stuiten. Een zorgvrager kan het bijvoorbeeld eng vinden om iemand te benaderen en zich kwetsbaar op te stellen. Ze kunnen bang zijn voor afwijzing of voor verlies van autonomie en privacy, zich schamen over hun situatie of zich bezwaard voelen om een ander iets te vragen, omdat ze niet bij een ander in het krijt willen staan. De nadruk in onze huidige samenleving op zelfredzaamheid kan de drempel om hulp te vragen nog verhogen. Je spreekt in deze gevallen van vraagverlegenheid: dit betekent dat mensen met een ondersteuningsvraag het lastig vinden om hulp te vragen of te accepteren. Als begeleider ben je alert op vraagverlegenheid. Je vraagt de zorgvrager waar hij bang voor is en luistert aandachtig.

BE R

Je geeft ruimte aan de weerstand door te erkennen dat het lastig is om ondersteuning te vragen of te accepteren. Vervolgens vraag je wat nodig is om dit wel te durven of willen. Iemand kan het bijvoorbeeld vervelend vinden om hulp aan een vriend te vragen als hij zelf het idee heeft dat hij niets voor diegene kan betekenen (wederkerigheid). Samen kun je dan onderzoeken op welke manier hij iets voor de ander kan betekenen of zelfs al voor de ander betekent. Een gevoel van wederkerigheid is essentieel bij het wegnemen van drempels om het sociale netwerk in te schakelen.

Tegenslagen en verwachtingen Zorgvragers die nauwelijks een sociaal netwerk hebben en er snel een willen opbouwen, lopen het risico dat ze door hoge verwachtingen tegenslagen ervaren. En tegenslagen kunnen demotiverend zijn. Je kunt met de zorgvrager bespreken hoe hij zijn verwachtingen realistisch kan houden, zodat de kans op tegenslag klein is, en hoe hij met tegenslag kan omgaan. Je wijst er ook op dat tegenslagen soms noodzakelijk zijn om verder te komen. Het biedt namelijk de kans om te reflecteren op het eigen gedrag en dit bij te sturen. Ook onderzoek je met de zorgvrager hoe hij keuzes kan maken die de kans op een afwijzing verkleinen. Het opbouwen van een vriendschap met een single die in de buurt woont, heeft bijvoorbeeld meer kans van slagen dan met iemand die een druk gezinsleven heeft, werk heeft en ver weg woont.

Thema 2 Sociaal netwerk

N D ER W

IJ S

Een netwerkcoach inschakelen Als verpleegkundige heb je net als andere professionals niet altijd tijd om een zorgvrager langduriger te ondersteunen bij het realiseren van netwerkdoelen. Vooral niet als de situatie complex is en structureel veel tijd vraagt. In zulke gevallen kun je de zorgvrager adviseren om een netwerkcoach in te schakelen. Een netwerkcoach is iemand die, meestal op vrijwillige basis, de zorgvrager structureel ondersteunt bij het opbouwen en verbeteren van het sociaal netwerk. Een netwerkcoach heeft een speciale training hiervoor gevolgd.

Natuurlijk, een netwerkcoach! Om het inzetten van netwerkcoaches te ondersteunen, heeft kenniscentrum MantelzorgNL een methodiek ontwikkeld met de naam ‘Natuurlijk, een netwerkcoach!’. Het verschilt per gemeente waar je een netwerkcoach kunt vinden. Benader een instantie als Steunpunt Mantelzorg, een wijk- of buurtcentrum, een cliëntondersteuner Wmo van de gemeente, een sociaal wijkteam, een sociaal-maatschappelijk dienstverlener enzovoort. Er is altijd wel iemand die weet hoe het lokaal geregeld is.

BE R

Erkende sociale interventie De methode ‘Natuurlijk, een netwerkcoach!’ is opgenomen in de database Effectieve sociale interventies van Movisie, voor het laatst met ‘goed’ beoordeeld in 2021.

Meer informatie vind je op de website van Movisie.

2.6 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Mevrouw De Berk (78) woont nog thuis. Ze heeft diabetes, is insulineafhankelijk en is vatbaar voor wondjes. Drie keer per dag krijgt mevrouw De Berk hulp van de thuiszorg, ze vindt het fijn als de thuiszorg er is en blijft dan maar kletsen. Altijd biedt mevrouw De Berk de verzorgende en verpleegkundigen koffie en thee aan. Heel af en toe is daar wel tijd voor, maar meestal niet. Mevrouw De Berk begint dan regelmatig te huilen en zegt zich zo eenzaam te voelen. Haar twee kinderen Annet en Christiaan wonen dichtbij, maar komen amper langs.

N D ER W

IJ S

Casus Martin is student-verpleegkundige en loopt mee met verpleegkundige Truida die al zo’n vijftien jaar in de thuiszorg werkt. De route van vanochtend is een pittige en het is belangrijk dat de tijd bewaakt wordt. Als eerste staat mevrouw De Berk ingepland. Truida mompelt: ‘Ik hoop toch dat ze niet weer gaat lopen huilen, daar hebben we echt geen tijd voor.’ Martin kijkt Truida aan en vraagt haar waarom de kinderen van mevrouw De Berk eigenlijk nooit langskomen. Truida haalt haar schouders op: ‘Te druk zeker? Of geen zin? Ze wonen wel in de buurt, dus dat is het niet. Maar dat is haar pakkie-an. Dan moet ze ze maar een keer opbellen.’

BE R

Aangekomen bij mevrouw De Berk worden Martin en Truida hartelijk begroet. Mevrouw De Berk is al in de kleren. Truida geeft mevrouw De Berk haar medicatie en vraagt of er nog bijzonderheden zijn. Mevrouw De Berk schudt haar hoofd en biedt Martin en Truida een kopje koffie aan. ‘Sorry mevrouw De Berk,’ zegt Truida, ‘we hebben het heel erg druk.’ Mevrouw De Berk begint hard te huilen en snikt dat ze zich zo eenzaam voelt. Het grijpt Martin aan, maar het lijkt Truida weinig te doen: ‘Wij doen alleen uw verzorging. Ga vandaag maar even lekker naar buiten of bel uw kinderen’, zegt ze kortaf, waarna ze afscheid nemen van mevrouw De Berk.

Dilemma Martin twijfelt wat hij moet doen. Truida is een oude rot in het vak en moet hem ook nog eens beoordelen. Maar dat mevrouw De Berk zo verdrietig is vanwege het ontbreken van een sociaal netwerk grijpt hem ook aan.

Wat doet Martin? 1. Hij stelt Truida voor dat hij samen met mevrouw De Berk haar sociale netwerk in kaart gaat brengen en met haar in gesprek gaat hoe ze haar sociale netwerk kan versterken. 2. Hij besluit dat het inderdaad mevrouw De Berk haar pakkie-an is en onderneemt geen actie.

Thema 2 Sociaal netwerk

2.7 Begrippen

N D ER W

Ecomap Schematisch overzicht van de belangrijkste sociale contacten.

IJ S

Contactcirkel Initiatief van het Rode Kruis om mensen met elkaar in contact te brengen.

Genogram Een zeer uitgebreide stamboom van een familie.

Groslijst Naamlijst van kandidaten voor een bepaald doel.

MantelScan Hulpmiddel om inzicht te krijgen in het informele netwerk en de draagkracht ervan.

BE R

Netwerkcirkel van Lensink Manier om iemands sociaal netwerk in kaart te brengen.

Netwerkcoach Iemand die meestal op vrijwillige basis ondersteunt bij het opbouwen en verbeteren van het sociaal netwerk.

RADIO-formule Hulpmiddel om het sociaal netwerk te versterken.

Sociaal netwerk Verzameling van onderling verbonden personen.

Vraagverlegenheid Problemen met hulp vragen of accepteren.

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 3 BEGELEIDEN VAN DE ZORGVRAGER

Inhoud thema • Dagelijkse activiteiten • Zorgvraag bij activiteiten • Begeleiden bij activiteiten • Zelfmanagement • Ontwikkelingsgericht en oplossingsgericht begeleiden • Coachend begeleiden en presentiebenadering • Interventies • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Tijdens je werk krijg je te maken met zorgvragers die in meer of mindere mate in staat zijn om voor zichzelf te zorgen en hun dagelijkse leven zelfstandig kunnen plannen en organiseren. Denk daarbij aan activiteiten op het gebied van persoonlijke hygiëne, zoals douchen, tandenpoetsen, wassen, kleding aantrekken het toilet bezoeken. In dit thema leer je wat dagelijkse activiteiten zijn en hoe je de zorgvrager hierin kunt begeleiden vanuit zorg en welzijn. Verder leer je de uitgangspunten van professioneel handelen, hoe je deze inzet en hoe je de valkuilen kunt voorkomen. Tot slot leer je passende interventies in te zetten vanuit vraag- en oplossingsgericht handelen.

3.1 Dagelijkse activiteiten

BE R

Als je gezond bent, sta je niet dagelijks stil bij de activiteiten die je allemaal op een dag onderneemt. Wanneer je wekker ’s ochtends gaat, stap je bijvoorbeeld uitgerust, nog wat moe of juist energiek uit bed en start je de dag die komen gaat. De één gaat direct douchen en aankleden en een ander neemt eerst rustig een bakje koffie of gaat sporten. Je dagritme start waarschijnlijk zonder dat je hier heel bewust over nadenkt. Voor zorgvragers kunnen deze dagelijkse activiteiten juist een strubbeling zijn. In deze eerste paragraaf lees je wat dagelijkse activiteiten en passiviteiten van het dagelijks leven zijn.

Adl Adl staat voor ‘algemene dagelijkse levensverrichtingen’. Dit zijn dagelijks terugkerende activiteiten die je onderneemt om zelfstandig te kunnen blijven leven binnen de verwachtingen van de maatschappij. In onderstaande woordwolk lees je welke activiteiten onder adl-activiteiten behoren.

IJ S N D ER W SO EP

Activiteiten die horen bij adl.

BE R

Zoals je ziet, zijn adl-activiteiten meer dan alleen aankleden en eten. Zingevende activiteiten en ontspanning horen dus ook bij adl-activiteiten. Dit zijn betekenisvolle activiteiten die de zorgvrager kunnen helpen bij het aanpassen aan een nieuwe thuissituatie, of bijvoorbeeld wanneer een zorgvrager wordt opgenomen in een instelling. Deze activiteiten kunnen een bijdrage leveren aan een positief en veilig welbevinden. Stel je voor dat een meneer met dementie wordt opgenomen in een instelling. Thuis draaide hij elke dag een half uurtje countrymuziek, dat zorgde voor ontspanning. Om hem een vertrouwd gevoel te geven, wordt er ook op zijn afdeling dagelijks gezorgd voor een moment met countrymuziek.

Het is belangrijk dat je je als verpleegkundige bewust bent van de adl-activiteiten van de zorgvrager. Activiteiten die betekenis hebben voor de zorgvrager vragen om aandacht en inzet van de verpleegkundige. De verpleegkundige moet erop toezien dat activiteiten die aansluiten bij de interesses van de zorgvrager ingepast worden in het dagelijks leven in de instelling (zorgvoorbeter, 2022).

Zorg bij adl Als verpleegkundige signaleer je in welke mate de zorgvrager zijn adl-activiteiten zelfstandig kan uitvoeren en waar extra zorg en ondersteuning nodig is. Extra zorg kan bestaan uit het inzetten van hulpmiddelen zoals een rollator, een hoorapparaat, een medicatiedispenser of zorg van de

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

verpleegkundige. De verpleegkundige overlegt altijd met de zorgvrager voor welke adl-activiteiten hij zorg nodig heeft. De zorgvrager wordt zo veel mogelijk geactiveerd om zo lang mogelijk zelfredzaam te zijn.

N D ER W

IJ S

PDL-zorg PDL staat voor ‘Passiviteiten van het Dagelijks Leven’. PDL is belevingsgerichte zorg en richt zich op zorgvragers met een grote of volledige zorgafhankelijkheid. Deze zorgvragers zijn niet in staat tot het verrichten van activiteiten en hebben daarmee niet meer de mogelijkheid om zelf actief mee te werken aan hun behandeling. Doelen van PDL-zorg zijn: • stabilisatie • omgaan met beperkingen waarvoor geen herstel mogelijk is • het maximaal gebruiken van restactiviteit.

BE R

Hierbij is het belangrijk dat de verpleegkundige goed observeert welke zorg de zorgvrager nodig heeft en hoe de zorgvrager optimaal gebruik kan maken van zijn beperkte mogelijkheden en energie. Stel dat een zorgvrager na een CVA een hemiplegie heeft opgelopen. Waar hij voor zijn CVA alle activiteiten zelfstandig uitvoerde, overlegt hij nu met de verpleegkundige welke activiteiten hij zelf kan en waarbij hij ondersteuning nodig heeft. De verpleegkundige gaat uit van de wensen van de zorgvrager.

De aandachtsgebieden van PDL PDL-zorg wordt toegepast bij passieve zorgvragers die niet meer de mogelijkheid hebben om activiteiten zelfstandig uit te voeren. In de zorg komt de aandacht te liggen op het accepteren dat de zorgvrager hulp nodig heeft bij het uitvoeren van de activiteiten. De nadruk ligt vooral op de benadering van de verpleegkundige richting de zorgvrager. PDL-zorg kent zes aandachtsgebieden.

Liggen Het liggen vergroot de kans op contracturen en decubitus. Ter preventie van deze complicaties wordt wisselligging toegepast en bestaan er hulpmiddelen als een antidecubitusmatras. Wanneer een zorgvrager decubitusplekken heeft op zijn stuit, knieën en enkels, kan het zijn dat de verpleegkundige de zorgvrager ieder half uur moet draaien in zijn stoel en/of bed.

N D ER W

IJ S

Zitten Vaak ontstaat er druk op de stuit en ellebogen, waardoor decubitus kan ontstaan. Ook neemt de kans op contracturen toe omdat de zorgvrager scheef of voorovergebogen kan gaan zitten. Belangrijk is dat er aandacht is dat de zorgvrager comfortabel kan zitten. Een antidecubituskussen kan een goede oplossing zijn.

Hygiëne/wassen De zorgvrager kan spastische spiergroepen hebben, wat problemen geeft bij het wassen en douchen. De fysiotherapeut en ergotherapeut kunnen de verpleegkundige vaardigheden aanleren die de verzorging ten goede komt. Bovendien is het belangrijk dat de benadering van de verpleegkundige rustgevend is.

BE R

Aankleden Aanpassingen van kleding, zoals lange ritsen, klittenband, een grotere maat en rekbare stoffen, kunnen het aankleden van de zorgvrager makkelijker maken. Hierbij kan de verpleegkundige ook de fysiotherapeuten en ergotherapeuten inschakelen om vaardigheden aan te leren.

Verplaatsen Het uitgangspunt bij het tillen van de passieve zorgvrager is dat de veiligheid gewaarborgd is. Het juist uitvoeren van tiltechnieken en gebruikmaken van tilliften is van groot belang. Een actieve of passieve tillift helpt om de zorgvrager op een professionele en veilige manier te verplaatsen van bijvoorbeeld bed naar stoel.

Voeding De maaltijden zijn voor zorgafhankelijke zorgvragers een ervaring die meerdere keren per dag terugkomt. Bij eten en drinken kunnen er problemen zijn als het weigeren, niet doorslikken of uitspugen van voedsel. Van belang is dat je als verpleegkundige bewust bent dat eten en drinken zo prettig mogelijk ervaren wordt. Een persoonlijke benadering van de verpleegkundige is hierbij van groot belang. De verpleegkundige kan navraag doen wat de zorgvrager graag eet of drinkt. (btsg, 2017)

N D ER W

IJ S

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

BE R

De verpleegkundige ondersteunt de zorgvrager bij het ontspannen nuttigen van de maaltijd.

Doelgroep voor PDL-zorg PDL wordt gegeven aan zorgvragers die in grote mate of volledig zorgafhankelijk zijn. Dit kunnen zorgvragers met NAH (niet-aangeboren hersenletsel) zijn, maar ook zorgvragers met somatische en/of psychogeriatrische zorgvragen. Zorgvragers met een cognitieve beperking hebben soms zoveel bijkomende lichamelijke beperkingen, dat zij altijd ondersteuning van professionals nodig hebben.

PDL-zorg voor meneer Bos

Meneer Bos heeft door een bedrijfsongeval een ernstige niet-aangeboren hersenafwijking (NAH) opgelopen. Hij heeft spasme, kan zich niet meer voortbewegen en zit daardoor in een elektrische rolstoel. Door deze situatie is hij snel prikkelbaar en heeft hij moeite om informatie op te slaan. Vanuit PDL-zorg ontvangt meneer Bos ondersteuning bij het uit bed komen en aanen uitkleden en gebruikt hij aangepast bestek zodat hij zelfstandig kan eten.

IJ S

Afspraken worden wekelijks op een kalender geschreven, zodat hij ze niet vergeet. De verpleegkundige bespreekt regelmatig met meneer Bos welke zorg hij nodig heeft en of er aanpassingen nodig zijn.

N D ER W

3.2 Zorgvraag bij activiteiten

Het werkveld van de verpleegkundige is zeer divers. De ene verpleegkundige werkt in een (psychiatrisch) ziekenhuis, terwijl een andere verpleegkundige in de thuiszorg werkt of in de zorg voor zorgvragers met een cognitieve beperking. Iedere zorgvrager heeft zijn eigen verhaal en eigen redenen waarom hij zorg nodig heeft. In de volgende paragraaf leer je welke redenen er kunnen zijn waarom de zorgvrager ondersteuning nodig heeft bij de dagelijkse activiteiten.

BE R

Zorgvraag vaststellen Bij het vaststellen van de zorgvraag vormen de wensen en behoeften van de zorgvrager het uitgangspunt. Vervolgens gaat het om de vraag waarom de zorgvrager zorg of begeleiding nodig heeft. Er zijn verschillende redenen waarom een zorgvrager zorg of begeleiding nodig heeft bij zijn dagelijkse activiteiten. De meest voorkomende redenen zijn: • gebrek aan kennis • gebrek aan motivatie • gebrek aan kunde • gebrek aan mogelijkheden door de aandoening.

Gebrek aan kennis Sommige zorgvragers hebben niet voldoende kennis over de dagelijkse activiteiten die ze moeten uitvoeren. Dit gebrek aan kennis kan leiden tot onzekerheid, fouten maken of het niet begrijpen van medische instructies. Wanneer een zorgvrager bijvoorbeeld diabetes mellitus krijgt, heeft hij kennis nodig over een gezond voedingspatroon of hoe hij zijn bloedsuiker moet meten of insuline moet toedienen. Een zorgvrager kan eerst onzeker zijn of hij die handeling wel kan uitvoeren, maar met begeleiding en nieuwe kennis kan hij daarin vaardig worden. Wanneer de zorgvrager een cognitieve beperking heeft en diabetes mellitus krijgt, moet de zorg mogelijk geheel overgenomen worden.

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Gebrek aan motivatie Een zorgvrager kan medisch advies krijgen met betrekking tot zijn gezondheid. De ene zorgvrager volgt het advies op, maar een andere zorgvrager ziet de meerwaarde er niet van in of mist de motivatie om het behandelplan op te volgen. Wanneer een zorgvrager na een diagnose longkanker het advies krijgt om te stoppen met roken, kan een gebrek aan intrinsieke motivatie ontstaan.

Gebrek aan kunde Soms hebben zorgvragers de fysieke of de cognitieve vaardigheden niet om bepaalde activiteiten uit te voeren. Dit kan bijvoorbeeld zijn bij zorgvragers met dementie die vergeten om medicatie in te nemen of bij zorgvragers met een cognitieve beperking die hulp nodig hebben bij het bereiden van de maaltijd.

BE R

Gebrek aan mogelijkheden door aandoening Sommige aandoeningen of gezondheidsproblemen beperken de mogelijkheden van een zorgvrager om voor zichzelf te zorgen. Een zorgvrager met ernstige artritis kan moeite hebben met het uitvoeren van eenvoudige taken zoals aankleden of eten. In deze situatie heeft de zorgvrager extra begeleiding nodig.

In samenspraak met de zorgvrager de zorg vaststellen die nodig is.

N D ER W

IJ S

Begeleiden van de zorgvraag Als je de reden van de zorgvraag weet, kun je gericht bepalen hoe je die zorg gaat vormgeven. Het kan zijn dat de zorgvrager problemen ervaart met de dagelijkse activiteiten door een lichamelijke of verstandelijke beperking of door verkeerd aangeleerde handelingen. De zorgvrager kun je ondersteunen door activiteiten stap voor stap aan te leren of opnieuw aan te leren. De intensiteit van de zorg kan variëren op basis van de reden van ondersteuning. Bijvoorbeeld, als iemand herstelt van ernstig letsel, kan de ondersteuning intensief zijn in de eerste fase van de revalidatie en later verminderen naarmate de zorgvrager vorderingen maakt.

De aard van de reden van ondersteuning kan vereisen dat specifieke professionals worden ingeschakeld. Bijvoorbeeld bij emotionele of psychologische ondersteuning kan een psycholoog of therapeut nodig zijn, terwijl bij aandoeningen een fysiotherapeut of ergotherapeut betrokken wordt.

BE R

PDL-zorg voor mevrouw Van der Zwam

Mevrouw Van der Zwam heeft een cognitieve beperking en heeft een stoma door een ernstige darmaandoening. Vanwege haar cognitieve beperking en bijbehorende gedragsproblematiek ontvangt ze PDL-zorg. Er is een verpleegkundige ingeschakeld met expertise op het gebied van stomaverzorging.

Ten slotte kunnen de benodigde middelen en hulpmiddelen voor ondersteuning variëren, afhankelijk van de reden van ondersteuning. Dit kunnen financiële middelen, trainingen, technologie of andere specifieke hulpmiddelen zijn. Zo kan een zorgrobot een zorgvrager met dementie ondersteuning bieden in dagstructuur. Een zorgrobot kan taken of herinneringen uitspreken wanneer de medicatie ingenomen moet worden of wanneer er iemand langskomt.

Kortom, de reden van ondersteuning is een belangrijke factor die de aanpak en duur van de zorg bepaalt. (zorgvannu, 2023)

N D ER W

IJ S

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

Een zorgrobot kan ondersteuning bieden aan een zorgvrager.

3.3 Begeleiden bij activiteiten

BE R

Je begeleidt zorgvragers bij het uitvoeren van adl-activiteiten. Het vermogen van zorgvragers om de adl uit te voeren kan door ouderdom, ziekte of beperkingen afnemen, wat kan leiden tot adl-afhankelijkheid. Afhankelijkheid op het gebied van adl kan verschillende gevolgen hebben, zoals verminderde kwaliteit van leven, verhoogde eenzaamheid, of ziekenhuis- of verpleeghuisopname. Het is van belang om de adl-zelfstandigheid van zorgvragers zo veel mogelijk te behouden of te bevorderen. Dit is voor de verpleegkundige dus een cruciale taak. Om die taak goed uit te voeren, wordt een juiste beroepshouding verwacht. Hoe je als verpleegkundige goede begeleiding kunt geven, daar gaat deze paragraaf over.

Een juiste beroepshouding Om een goede begeleiding te bieden, is een juiste beroepshouding belangrijk. Aspecten van een juiste beroepshouding zijn: • vertrouwen • inleven • empathie • sensitiviteit • respect • echtheid • responsief handelen • geduld.

N D ER W

IJ S

Vertrouwen Een gevoel van vertrouwen bouw je op door betrouwbaar en voorspelbaar te zijn. De zorgvragers met wie je straks te maken krijgt, zijn vaak kwetsbaar en moeten zich bij jou veilig kunnen voelen. Ze moeten weten wat ze aan je hebben en wat ze van je kunnen verwachten. ‘Zeg wat je doet, doe wat je zegt’ is hierbij een goed uitgangspunt.

Inleven Inleven is je kunnen verplaatsen in de belevingswereld van de ander. Je kunt een voorstelling maken van andermans gedachten, gevoelens en ideeën, alsof je echt even in de schoenen van die ander staat. Dit helpt je te begrijpen waarom iemand op een bepaalde manier reageert of wat de zorgvrager van jou nodig heeft.

BE R

Empathie Empathie is een ander woord voor ‘inlevingsvermogen’. Het betekent dat je je niet alleen inleeft, maar bovendien een reactie geeft op de emoties van de ander. Daaruit blijkt dat je bewust bent van wat de ander voelt en dat je dit begrijpt. Dit kan verbaal en non-verbaal.

Bij empathie laat je vanuit je inlevingsvermogen merken dat je er bent voor de zorgvrager.

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Sensitiviteit Je bent sensitief wanneer je de gevoelens van de ander zo goed aanvoelt dat je aan een klein gebaar of minimale aanwijzing genoeg hebt. Je zegt tegen een zorgvrager dat de assistent-laborant zo komt om bloed te prikken voor controle. Je ziet dat de zorgvrager schrikt en angstig kijkt. Je zegt: ‘Ik zie dat je schrikt van deze mededeling en angstig kijkt, heb je prikangst bij bloedafname?’ Bedenk wel dat je, hoe sensitief je ook bent, het toch verkeerd kunt hebben aangevoeld. Vraag dus altijd aan de ander of het klopt wat jij voelt.

BE R

Respect De zorgvrager respectvol benaderen betekent dat je hem serieus neemt, waardeert en accepteert. Onvoorwaardelijke acceptatie vraagt van jou als verpleegkundige dat je niet oordeelt en dat de zorgvrager er mag zijn met al zijn positieve en negatieve kanten. Voorwaardelijke acceptatie betekent dat de zorgvrager pas waardering krijgt als hij aan bepaalde verwachtingen voldoet. Je kunt een zorgvrager moeten begeleiden die er andere waarden en normen op nahoudt of bijvoorbeeld een delict heeft gepleegd. Dan is het van belang dat je respect hebt voor de zorgvrager en niet oordeelt.

Responsief handelen Een verpleegkundige die responsief handelt, merkt welke signalen een zorgvrager afgeeft. Hij probeert deze signalen te begrijpen en stemt vervolgens zijn reactie af op de zorgvrager en de situatie. De zorgvrager voelt zich nu gezien, gehoord en gesteund. Bovendien geef je hem een gevoel van veiligheid en geborgenheid. Bijvoorbeeld: Wanneer een zorgvrager na het douchen en aankleden zwaar zucht en aangeeft dat hij zo moe is van de activiteit, laat je als professional zien dat je het begrijpt. Je zegt dat je hem begrijpt of je reikt hem zijn ontbijt aan of maakt een kort praatje. Zo geef je het signaal af dat je de zorgvrager echt ziet en hoort.

Geduld Geduld is het vermogen om te kunnen afwachten, zonder in een negatieve emotie te komen. Een bekend gezegde luidt: ‘Geduld is een schone zaak’. Dat geldt zeker voor werken met mensen die beperkingen hebben. Veel zorgvragers kunnen allerlei dagelijkse activiteiten zelf uitvoeren. Alleen kunnen ze dat niet altijd in het tempo waarin jij dat gewend bent. Als professional moet je daar veel geduld voor hebben. Kom ook niet in de verleiding om het maar van de zorgvrager over te nemen omdat dat sneller gaat. Bij personeelskrapte wordt je geduld nog eens extra op de proef gesteld.

N D ER W

IJ S

Voorkom de valkuil Iedere verpleegkundige stapt weleens in een valkuil wanneer je een zorgvrager begeleidt bij zijn dagelijkse activiteiten. Je onderschat de zorgvrager en je neemt de zorg te snel over of je overschat de zorgvrager en biedt onvoldoende ondersteuning. Voor een goede begeleiding is het noodzakelijk dat je voorkomt dat je in een valkuil stapt. Dit kun je voorkomen door de zorgvrager als deskundige te zien en aan te sluiten bij de zorgvrager.

Zie zorgvragers als deskundigen Verpleegkundigen zijn deskundig op het gebied van chronische aandoeningen van zorgvragers. Tegelijkertijd is de zorgvrager deskundig op wat mogelijk is in de uitvoering van de dagelijkse activiteiten en welke ondersteuning noodzakelijk is. Niemand anders dan de zorgvrager weet beter hoe zijn persoonlijke wensen en behoeften eruitzien, en waar het compromis ligt tussen de eisen van de ziekte en de vragen vanuit zijn persoonlijke context.

BE R

Sluit aan bij zorgvragers Zelfzorg betekent dat zorgvragers zó met hun ziekte of beperking omgaan, dat zij het leven kunnen leiden zoals zij dat het liefste doen. Samen met hun zorgverlener(s) en mensen in hun omgeving zoeken zij naar een goede balans. Misschien is niet alles mogelijk wat de zorgvrager graag zou willen doen in het dagelijks leven, maar de zorgvrager heeft zelf de regie in handen en beslist zelf over wat wel of niet kan. Wanneer de zorgvrager zelf niet kan beslissen, kan zijn vertegenwoordiger beslissen (Vilans, 2023).

Voorbeeldgedrag Als je bepaald gedrag van zorgvragers wilt aanleren of veranderen, moet je zelf wel het goede voorbeeld geven. Voorbeeldgedrag is gedrag dat je zelf laat zien met de bedoeling dat een ander dat overneemt. Als je zelf consequent positief gedrag vertoont, zullen zorgvragers dat gedrag gaan overnemen. Het omgekeerde gebeurt ook. Als je negatief gedrag laat zien, nemen ze dat ook over. Daar moet je dus heel voorzichtig mee zijn.

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

Hoorapparaat van mevrouw Smit

N D ER W

IJ S

Mevrouw Smit woont thuis en ze vergeet vaak haar hoorapparaat schoon te maken en ’s ochtends in te doen. Sheila, de verpleegkundige, vraagt zodra ze binnen is standaard naar het hoorapparaat en helpt mevrouw Smit om het apparaat schoon te houden. Op deze manier vertoont Sheila voorbeeldgedrag en is de kans het grootst dat mevrouw Smit dit gedrag overneemt.

3.4 Zelfmanagement

BE R

Je begeleidt in de rol van verpleegkundige zorgvragers om uiteenlopende redenen bij hun dagelijkse activiteiten. Daarbij hanteer je een beroepshouding en zorg je voor de juiste begeleiding. Tijdens die begeleiding richt je je ook op het behouden van zelfmanagement en empowerment. In deze paragraaf worden de begrippen ‘zelfmanagement’, ‘eigen regie’ en ‘empowerment’ uitgelegd en leer je hoe je de zorgvrager hierin kunt ondersteunen om dit te behouden en/of te bevorderen tijdens de dagelijkse activiteiten.

Zelfmanagement Zelfmanagement is het zodanig omgaan met een chronische aandoening, de behandeling en de lichamelijke, emotionele en sociale gevolgen en bijbehorende aanpassingen in leefstijl dat de aandoening optimaal wordt ingepast in het leven (zorgvoorbeter, 2023).

Dit houdt in dat de zorgvrager voor zichzelf zorgt, zelf zijn keuzes maakt en meebepaalt hoe hij het leven met zijn aandoening vormgeeft. De zorgvrager bepaalt mee in hoeverre hij de regie over het leven in eigen hand wil houden en hoe de zorg eruitziet.

Zo kan een zorgvrager meebepalen waar hij de zorg wil ontvangen: in huis of wil hij verhuizen naar een instelling. Ook binnen de instelling kan de zorgvrager meebeslissen hoe de zorg eruitziet. Daarbij kun je denken hoe zijn dagprogramma eruitziet, maar ook wie zijn financiën regelt of wanneer hij gedoucht wordt. Dit betekent dat de verpleegkundige de zorg moet laten aansluiten bij de wensen, behoeften en mogelijkheden van de zorgvrager. Je moet dus niet alleen aandacht besteden aan de aandoening of ziekte maar aan de gehele persoon. Hoe wil hij dat de dagelijkse activiteiten van

bijvoorbeeld wassen, aankleden, toiletgang, hobby’s, bewegen en financiën vormgegeven wordt? Daarbij kan er mogelijk een beroep gedaan worden op het netwerk van de zorgvrager.

N D ER W

IJ S

Eigen regie en zelfredzaamheid Het begrip ‘zelfmanagement’ wordt gebruikt voor zorgvragers met een chronische aandoening, zoals in het geval van een cognitieve beperking of NAH-problematiek. Andere begrippen zoals zelfredzaamheid en eigen regie sluiten hierbij aan. Zelfredzaam betekent dat men zich kan redden op alle terreinen van het leven. Eigen regie betekent het zelf beslissen over je eigen leven en de zorg en ondersteuning daarbij. Het verschil met zelfmanagement is dat zelfredzaamheid en eigen regie voor alle mensen geldt, dus ook voor mensen zonder chronische aandoening. Bij zelfredzaamheid gaat het over adl-taken, zoals je zelfstandig kunnen wassen en aankleden, maar ook over je kunnen redden met geld of in het verkeer.

BE R

Meneer Ballijn bepaalt zelf hoe hij wil leven

Meneer Ballijn lag na een sepsis vier weken in het ziekenhuis. Zijn benen moesten worden geamputeerd, waardoor hij nu in een rolstoel zit. Na de ziekenhuisopname is meneer Ballijn vier maanden in een revalidatiecentrum geweest. Daar heeft hij geleerd hoe hij zijn leven opnieuw kan inrichten nu hij een rolstoel nodig heeft. Meneer Ballijn wil graag weer thuis wonen, daarom zijn in zijn woning diverse aanpassingen gedaan. Tijdens zijn verblijf in het revalidatiecentrum werden zijn vrouw en dochter nauw betrokken bij hoe het leven ingericht kan worden na thuiskomst. Meneer Ballijn had een hoge mate van zelfmanagement in het leren om te gaan met zijn nieuwe situatie.

Empowerment Empowerment is het bewustwordingsproces van de mens, waarbij hij bij zijn eigen kracht komt en van daaruit in staat is om zelf keuzes te maken en te handelen. Empowerment komt van het Engelse woord ‘to power’ en betekent letterlijk ‘iemand tot iets in staat stellen’. Er is sprake van empowerment als de zorgvrager weet waar zijn krachten liggen, deze ook benut en daarnaast weet waar zijn krachten niet liggen en hiervoor zijn netwerk benut (Empowermens, 2023).

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Hoe werkt empowerment Als verpleegkundige ben je gericht op het versterken van de eigen regie van de zorgvrager. Je stimuleert de zorgvrager om eigen keuzes te maken, indien dit mogelijk is. Als verpleegkundige kun je empowerment bevorderen door al vanaf het begin van het zorgproces de mogelijkheid te bieden dat de zorgvrager zelf inbreng heeft. Je overlegt dan ook met de zorgvrager over de zorg die hij nodig heeft en werkt samen aan het zorgplan. Die samenwerking is essentieel om tot empowerment te komen.

Empowerment wordt bevorderd door een samenwerking waarbij de zorgvrager eigen keuzes maakt en zo de regie heeft over zijn leven.

BE R

Door de samenwerking is de empowerment gericht op het verbeteren van zelfvertrouwen en het zelfbeeld. In de zorg kan empowerment pas tot stand komen als de zorgvrager daadwerkelijk de gelegenheid heeft om zelf de regie te nemen, door zelf keuzes te maken. Zo is bij een multidisciplinair overleg de zorgverlener en diens netwerk aanwezig. Zijn inbreng is van groot belang voor de keuzes die gemaakt worden (Empowermens, 2023).

3.5 Ontwikkelingsgericht en oplossingsgericht begeleiden

N D ER W

IJ S

Begeleiding op maat vraagt om een specifieke aanpak van de verpleegkundige om goede zorg te leveren. In deze paragraaf wordt vraaggericht werken, oplossingsgericht werken en ontwikkelingsgericht werken behandeld. Bij deze drie benaderingswijzen staat de zorgvrager centraal. De verpleegkundige werkt samen met de zorgvrager om gezamenlijk tot de goede interventies te komen.

BE R

Vraaggericht werken Vraaggericht werken is die zorg die uitgaat van de wensen en behoeften van de zorgvrager, die in samenspraak met de professional tot stand komt. Bij vraaggericht werken probeert de verpleegkundige de wensen van de zorgvrager zo dicht mogelijk te benaderen. Hiervoor is een goede relatie tussen de zorgvrager en de verpleegkundige noodzakelijk, met respect voor wederzijdse positie en verantwoordelijkheden. De verpleegkundige richt zich op de behoeften van de zorgvrager op het gebied van lichamelijk, psychisch en sociaal welbevinden. De zorgvraag moet helder zijn en samen met de zorgvrager wordt gezocht naar een passende interventie op de zorgvraag.

Aanpak Een goed opgebouwde zorgrelatie en het vertrouwen van de zorgvrager zijn belangrijke voorwaarden voor vraaggericht werken. Een goede relatie begint met het voeren van een dialoog. Dit betekent dat de verpleegkundige in gesprek gaat met de zorgvrager en zijn omgeving. Die gesprekken resulteren in afspraken die worden vastgelegd in een zorgleefplan. Hoe meer de verpleegkundige erin slaagt zich in te leven in de zorgvrager en hoe meer de zorgvrager bekendmaakt wat hij wil en belangrijk vindt, des te groter is de kans op vraaggerichte zorg.

Vraaggericht werken biedt de zorgvrager keuzemogelijkheden in aard, tijdstip, frequentie en uitvoering van de zorg. Verpleegkundigen zorgen bijvoorbeeld dat zorgvragers kunnen kiezen wat en wanneer ze eten, wanneer ze willen douchen en of ze huisdieren hebben. Dat vraagt om flexibiliteit van de verpleegkundige en de organisatie. Bij vraaggerichte zorg heeft de zorgvrager (of zijn vertegenwoordiger) zo veel mogelijk de regie. Verpleegkundigen doen voorstellen over de manier waarop ze de zorgvrager kunnen ondersteunen, maar de zorgvrager beslist uiteindelijk welke ondersteuning hij wil. De focus van de zorg ligt zo minder op het overnemen van taken, maar meer op het

Mevrouw Sari wil graag Indonesisch eten

N D ER W

ondersteunen van de zorgvrager en zijn omgeving. Dit vraagt een andere aanpak van de verpleegkundige: hij laat de verantwoordelijkheid zo veel mogelijk bij de zorgvrager. Daarnaast bevordert hij de zelfredzaamheid en stimuleert hij de zorgvrager na te denken over zijn eigen wensen en mogelijkheden.

IJ S

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

BE R

Mevrouw Sari verblijft op een langdurige zorgafdeling. Ze heeft een licht cognitieve beperking en persoonlijkheidsproblematiek. Mevrouw Sari mopperde tijdens de maaltijden. Toen een verpleegkundige met haar in gesprek ging, bleek dat ze het eten op de afdeling niet lekker vond. Ze houdt van Indonesisch eten. Vanaf nu eet ze twee keer per week niet mee op de afdeling. Haar zoon komt dan langs en neemt Indonesisch eten mee van de toko, dat ze gezamenlijk nuttigen op haar kamer. Binnen de organisatie zijn strikte regels rondom voedingshygiëne. Toch is er voor mevrouw Sari een uitzondering gemaakt, want door goed te luisteren naar haar wensen en in samenspraak met mevrouw Sari en haar zoon zijn ze tot deze passende oplossing gekomen.

Oplossingsbericht begeleiden Het uitgangspunt van oplossingsgericht begeleiden is dat elk probleem mogelijkheden biedt voor het vinden van een oplossing. Het doel is om zorgvragers in staat te stellen om op hun eigen manier en in samenwerking met professionals en het netwerk van de zorgvrager het probleem waarvoor zij hulp vragen aan te pakken.

N D ER W

IJ S

Oplossingsgericht begeleiden is geschikt voor zorgvragers die niet meer in staat zijn om zelfstandig een oplossing te vinden voor hun zorgvraag. Er kunnen meerdere oorzaken zijn, waardoor de zorgvrager begeleiding nodig heeft bij het vinden van een oplossing bij zijn zorgvraag: • Verlies aan eigen kracht; de zorgvrager is niet meer in staat om zelfstandig of met hulp vanuit zijn directe omgeving de problemen tegemoet te treden. Hij kan niet meer voldoen aan de eisen en verwachtingen die aan hem gesteld worden. Dit kan voorkomen bij een zorgvrager met NAH-problematiek. • Verlies van copingvaardigheden; de zorgvrager heeft onvoldoende kennis en/of vaardigheden om problemen aan te pakken. Dit komt bijvoorbeeld voor bij zorgvragers met een psychische problematiek of een cognitieve beperking. • Verlies aan zelfbeschikking; de zorgvrager heeft geen grip meer op (een deel van) zijn leven. Dit komt bijvoorbeeld voor bij zorgvragers met dementie.

BE R

Aanpak Bij oplossingsgericht werken gaat de zorgvrager samen met de verpleegkundige op zoek naar een oplossing voor de hulpvraag die de zorgvrager heeft. Oplossingsgericht begeleiden is een methodische en gestructureerde manier van bevragen van de zorgvrager, zodat deze in staat is om: • te bepalen wat zijn probleem is en een andere kijk daarop te ontwikkelen • zich bewust te worden van zijn interne en externe hulpbronnen • zijn doelen concreet en in detail te formuleren • hoop en vertrouwen te ontwikkelen • zelfbedachte stappen te zetten om de situatie te verbeteren • zelf te bepalen wanneer hij zonder professionele hulp verder kan.

(Movisie, 2017)

Oplossing op maat

Meneer Pronk is een jongeman met een verstandelijke beperking en woont in een woongroep met zes medebewoners. Hij heeft een IQ van 72 en vertoont gedragsproblemen. Dit kan zich uiten in verbale en fysieke agressie maar ook in ongewenste aanraking richting vrouwelijke medebewoners. Meneer Pronk heeft grote behoefte aan seks, maar hij heeft geen partner. In samenspraak

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

N D ER W

IJ S

met zorgprofessionals, zijn mentor en hemzelf zijn er afspraken gemaakt om het probleem op te lossen. Meneer Pronk raakt geen medebewoners meer aan en daarnaast heeft hij iedere maand een afspraak met een professional die sekszorg biedt aan mensen met een beperking. Deze afspraak wordt maandelijks geëvalueerd met alle betrokkenen.

BE R

Ontwikkelingsgericht begeleiden Ontwikkelingsgericht begeleiden gaat om het bevorderen van de autonomie en het aanleren van vaardigheden om op deze wijze zo zelfstandig mogelijk te functioneren. Ontwikkelingsgericht begeleiden richt zich vooral op de behoefte in een bepaalde levensfase van mensen. In het bijzonder gaat het dan om de fase van geboorte tot en met de adolescentiefase. Dit zijn immers de fasen waarin ontwikkeling op persoonlijk, geestelijk en sociaal gebied een grote rol speelt. Je krijgt met ontwikkelingsgericht begeleiden te maken als je met jongeren werkt of met zorgvragers met een cognitieve beperking.

Een eigen bankrekening

Bob werkt als ambulant verpleegkundige. In deze functie begeleidt hij jongvolwassenen met een licht cognitieve beperking. Bob begeleidt Youri van 18 jaar in het beheren van zijn financiën, het onderhouden van zijn sociale contacten, werk en vrijetijdsbesteding. Laatst heeft Youri samen met Bob een eigen bankrekening geopend, zodat Youri nu zelf zijn geld kan beheren. Youri heeft zo weer een kleine stap vooruit gemaakt in zijn ontwikkeling naar zelfstandigheid.

3.6 Coachend begeleiden en presentiebenadering

Als verpleegkundige geef je de zorgvrager ondersteuning en begeleiding bij zijn dagelijkse activiteiten. Dit kan op allerlei manieren. Als verpleegkundige wil je er zijn voor de zorgvrager. Soms maak je bewust de keuze om specifiek voor de zorgvrager present te zijn: de presentiebenadering. Een andere mogelijkheid is dat je als verpleegkundige gericht vragen stelt aan de zorgvrager: de coachende begeleiding. Deze twee benaderingswijzen worden in deze paragraaf nader uitgelegd.

IJ S

N D ER W

Coachend begeleiden Bij coachend begeleiden gaat het om het helpen van de zorgvrager en hem tegelijkertijd steeds zelf verantwoordelijk laten zijn voor zijn gedrag, keuzes en problemen. Je activeert de zorgvrager om na te denken over mogelijke oplossingen voor zijn problemen en om zijn zelfinzicht te bevorderen. Een coachende houding zorgt dat de zorgverlener zelf aan de slag gaat en zich toch gesteund voelt.

Aanpak De professional stelt bij begeleidend coachen gerichte vragen aan de zorgvrager, zodat hij inzicht krijgt, met als doel dat hij zelf in beweging komt. Door vragen te stellen en door te vragen wat de zorgvrager wil bereiken en waar nu precies het knelpunt zit, krijgt de zorgvrager een goed beeld van welke stappen hij kan zetten om zijn doel te bereiken.

Sheryl begeleidt coachend

BE R

Sheryl werkt in de verslavingszorg en begeleidt mevrouw Verdonk, die te kampen heeft met een alcoholverslaving en zich vrijwillig heeft laten opnemen om zich hiervoor te laten behandelen. Mevrouw Verdonk is door haar verslaving haar baan kwijtgeraakt, heeft schulden gemaakt en haar dochters willen haar niet meer zien. Sheryl stelt allerlei vragen aan mevrouw Verdonk, zodat zij inzicht krijgt in haar problematiek en te weten komt wat ze wil bereiken. Dankzij de gesprekken met Sheryl kan mevrouw Verdonk haar eerste doelen gaan stellen om haar situatie te verbeteren.

Presentiebenadering Letterlijk betekent het woord ‘present’: aanwezig zijn. ‘Present zijn’ is: er zijn. Presentiebenadering betekent: er zijn voor de zorgvrager. Door letterlijk aanwezig te zijn, zie je en begrijp je wat je voor de zorgvrager kunt doen. De relatie biedt het afstemmingskader om te bepalen wat hier en nu goede zorg is. De verpleegkundige gaat uit van de leefwereld van de zorgvrager en stemt de zorg daarop af. De presentiebenadering wordt toegepast bij zorgvragers die moeilijk bereikbaar zijn, de zogenoemde zorgmijders, of bij zorgvragers met een complex probleem. De presentiebenadering wordt toegepast in de ggz, zorg voor ouderen en mensen met dementie, zorgvragers met een cognitieve beperking en binnen de verslavingszorg.

N D ER W

IJ S

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

BE R

Presentiebenadering is letterlijk aanwezig zijn voor de zorgvrager.

Aanpak De presentiebenadering start met het zich aandachtig openstellen voor de zorgvrager en zijn netwerk. Dit realiseer je door er daadwerkelijk te ‘zijn’. Door aandacht te hebben voor de leefwereld van de zorgvrager, begrijpt de verpleegkundige wat voor de zorgvrager belangrijk is en welke begeleiding hij nodig heeft. De zorgvrager voelt zich gezien en erkend.

Presentiebenadering is geen methode maar een benadering. Wanneer de professional werkt vanuit de presentiebenadering, dan is hij benaderbaar, heeft hij een open agenda en oog voor details. De verpleegkundige let niet alleen op wat de zorgvrager vertelt, maar ook op datgene wat de zorgvrager niet vertelt. De verpleegkundige let ook op de non-verbale communicatie. Bij de presentiebenadering gaat het niet om oplossingsgericht te zijn, maar om present te zijn, dit draagt bij aan goede zorg (Movisie, 2016).

In de praktijk

N D ER W

IJ S

Aaron is een jongen van 18 jaar met een licht verstandelijke beperking, de diagnose ASS en angstproblematiek. Hij woont thuis bij zijn moeder en broer. Aaron heeft zijn dag-nachtritme omgedraaid en zit overdag de hele tijd op zijn slaapkamer te gamen. Hij eet alleen chips en drinkt alleen cola. Wanneer zijn moeder iets van Aaron verwacht, vertoont hij steeds vaker verbale en soms ook fysieke agressie. Zijn moeder is de wanhoop nabij en heeft hulp gevraagd.

BE R

Frenk is ambulant verpleegkundige en is gevraagd om Aaron te begeleiden. Het eerste doel is dat Aaron een dagprogramma krijgt en een goed functionerend dag-nachtritme. Tijdens een huisbezoek ziet Frenk dat Aaron zit te gamen in zijn kamer. Hij besluit eerst uitgebreid in gesprek te gaan met zijn moeder. Na een half uur staat Aaron in de deuropening. Frenk begroet hem en gaat verder met het gesprek. Door de complexiteit van de zorgvraag kiest Frenk ervoor om de presentiebenadering toe te passen. Hij ziet Aaron staan, begroet hem en heeft vervolgens weer aandacht voor zijn moeder. Na vier huisbezoeken komt Aaron uit zijn slaapkamer en gaat bij zijn moeder en Frenk zitten in de woonkamer. Hij zegt nog niets, maar het eerste vertrouwen is er. Frenk heeft nog geen interventie of methodiek ingezet, maar door present te zijn, te luisteren en naar de leefwereld van het gezin te vragen, voelt Aaron zich gezien en erkend. Dat is de basis voor de verdere samenwerking tussen Frenk en Aaron.

3.7 Interventies

Als zorgbieder wil je zo goed als mogelijk hulp bieden aan de zorgvrager. Eerst moet goed duidelijk zijn wat de zorgvraag is, alleen dan kun je doelgericht aan de slag gaan en de zorg afstemmen op de behoefte van de zorgvrager, in de vorm van een passende interventie. In deze paragraaf leer je wat een interventie is, welke soorten er zijn en wat de Databank interventies inhoudt.

Interventies Een interventie is een doelgerichte en systematische werkwijze voor professionals, die je uitvoert om een positieve verandering teweeg te brengen. Niet elke actie is een interventie. Een interventie is praktisch en theoretisch onderbouwd. Een interventie kan een aanpak, methode, programma, ondersteunings-, begeleidings- of behandelvorm zijn. (Vilans, 2022)

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Als je ’s ochtends het ontbijt klaarzet en de zorgvrager actief stimuleert om zelf zijn ontbijt samen te stellen, spreek je niet van een interventie. Voor een dergelijke eenvoudige vraag hoef je geen specifieke verandering in gang te zetten. Wanneer de zorgvrager door een aandoening of beperking moeite heeft om zijn boterham te pakken en te beleggen, moet hij gestimuleerd worden. Dan is er verandering van gedrag nodig en dus sprake van een interventie. Als je wordt uitgescholden door een zorgvrager, zet je in op verandering van gedrag en is er dus ook sprake van een interventie.

De aanleiding van een interventie kan dus van alles zijn, zolang er een verandering in gang wordt gezet: • verandering van het gedrag van de zorgvrager • verbeteren van vaardigheden van de zorgvrager • verbeteren van onderlinge relaties tussen jou en de zorgvragers of tussen zorgvragers onderling.

BE R

Er bestaan twee soorten manieren van interventies die je kunt inzetten: • directieve interventies • non-directieve interventies.

Directieve interventies Bij een directieve interventie wordt de zorgvrager tot actie aangespoord. Je zet dus in op bewustwording van zijn gedrag of denkwijze, waardoor ruimte ontstaat voor iets nieuws. Vervolgens kun je dan inspelen op de manier waarop iemand zich gedraagt, praat, handelt of voelt. Je neemt daarbij als zorgbieder een sterk sturende rol aan: je spreekt je voorkeur, waardering en oordeel uit. Hiervoor is wederzijds vertrouwen en respect van groot belang. Als iemand bijvoorbeeld geen zin heeft om te sporten, omdat hij zijn dag niet heeft, kun je zeggen: ‘Kom op, ga nu maar, je voelt je beter na het sporten, van niksdoen word je nog lomer.’

Non-directieve interventies Non-directieve interventies helpen de zorgvrager om naar zijn eigen gedrag te kijken en daar een mening over te hebben. Je zoekt als verpleegkundige de verdieping op het gebied van motivatie en opvattingen.

N D ER W

IJ S

Deze technieken kun je zowel individueel als op groepsniveau gebruiken. De keuze of je directieve of non-directieve interventies toepast, hangt van de specifieke situatie en de zorgvrager af. De ene situatie of zorgvrager heeft meer aan een sturende, directieve benadering. Een andere keer is het beter om minder in te zetten op directe sturing, maar juist in gesprek te gaan met een zorgvrager. Als iemand al de hele week niet de oefeningen doet die de fysiotherapeut heeft aangedragen en vandaag weer geen zin heeft, dan kun je beter het gesprek aangaan en bespreken waarom iemand geen zin heeft. Je bespreekt dan welk gedrag iemand laat zien (de oefeningen niet uitvoeren), wat het gevolg daarvan kan zijn (minder goed kunnen bewegen of meer pijn) en wat helpt om wel weer gemotiveerd te raken.

BE R

Incidentele situaties Soms is er geen standaard interventie mogelijk, bijvoorbeeld in een onvoorspelbare situatie. Je handelt dan zo goed als op dat moment mogelijk is, waarbij veiligheid voor jouzelf, zorgvragers en eventueel collega’s altijd leidend is. Dit gebeurt bijvoorbeeld als twee zorgvragers ruzie krijgen en elkaar te lijf gaan. In zulke situaties heb je weinig tijd om na te denken en te beslissen hoe je ingrijpt. Als er meer tijd is, kun je ook overleggen met collega’s wat op dat moment de juiste keuze is.

Structurele situaties Vaak zijn situaties wel voorspelbaar en bekend, omdat je door ervaring met de verschillende doelgroepen en zorgvragers goed weet wat je moet doen en welke interventies effectief kunnen zijn. Dergelijke interventies liggen dan ook vaak goed vast in protocollen.

Databank Er is veel bekend over doelgroepen met hun beperkingen. Er is door ervaring ook veel bekend welke interventies in welke situaties en voor welke doelgroepen effectief zijn.

Bij kenniscentrum Vilans kun je online een uitgebreide databank raadplegen met veel voorkomende interventies.

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

3.8 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Meneer Veenstra, 75 jaar, heeft de ziekte van Parkinson en woont zelfstandig in een appartement. Deze ziekte heeft hij nu tien jaar en hij gaat langzaam achteruit. Momenteel zit hij in fase 3: de evenwichtsfase. Zijn spieren worden stijver, hij wordt trager in zijn handelingen en gaat steeds meer vooroverbuigen. Meneer Veenstra vindt het moeilijk om zijn ziekte te accepteren en wil zo lang mogelijk zelfredzaam blijven. Hij vindt eigen regie en zelfmanagement belangrijk en ontvangt twee keer per dag zorg. Sinds kort gebruikt hij een rollator om zich voort te bewegen. Een rolstoel, daar wil hij echt nog niet aan.

BE R

Casus Willem werkt als verpleegkundige in de thuiszorg en komt vaak thuis bij meneer Veenstra om zorg te bieden. De adl-zorg voor meneer Veenstra wordt intensief en neemt veel tijd in beslag. Tijdens de laatste zorgplanbespreking is de intensiviteit besproken. Meneer Veenstra wil zijn adl zo lang mogelijk zelfstandig uitvoeren met ondersteuning van verpleging en gebruikmakend van hulpmiddelen. Willem heeft aangegeven dat PDL-zorg de volgende stap is, als ze samen merken dat alles minder goed lukt bij meneer Veenstra. Op dit moment wil meneer Veenstra afspreken dat de adl-zorg de komende drie maanden gericht is op behoud van zelfstandigheid.

Dilemma Binnen de organisatie waar Willem werkt, is er sprake van een personeelstekort. Dit betekent dat de caseloads groter worden en dat er minder tijd is voor de zorgvragers. Om tijd te sparen, zou meneer Veenstra PDL-zorg moeten krijgen. Zijn zorg wordt dan geheel overgenomen, maar tijdens het bespreken van het zorgplan geeft meneer Veenstra aan dat hij juist graag meer tijd wil, zodat hij met zijn stijfheid en traagheid zo lang mogelijk zelfstandig zijn adl kan uitvoeren. Aan de ene kant wil Willem de wens van meneer Veenstra in vervulling laten gaan, aan de andere kant weet hij dat dit organisatorisch erg lastig wordt.

BE R

N D ER W

IJ S

Wat doet Willem? 1. Willem staat erop dat hij meneer Veenstra blijft ondersteunen bij zijn adl-zorg. 2. Willem legt zich neer bij dit besluit, het is niet haalbaar om hem te blijven ondersteunen bij zijn adl-zorg.

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

3.9 Begrippen

IJ S

Adl Algemene dagelijkse levensverrichtingen. Dit zijn dagelijks terugkerende activiteiten die je onderneemt om zelfstandig te kunnen blijven leven binnen de verwachtingen van de maatschappij.

N D ER W

Coachend begeleiden Het helpen van de zorgvrager en hem tegelijkertijd steeds zelf verantwoordelijk laten zijn voor zijn gedrag, keuzes en problemen.

Directieve interventie De zorgvrager wordt tot actie aangespoord.

Eigen regie Het zelf beslissen over je eigen leven, zorg en ondersteuning daarbij.

BE R

Empathie Een ander woord voor ‘inlevingsvermogen’. Het betekent dat je je niet alleen inleeft, maar bovendien een reactie geeft op de emoties van de ander.

Empowerment Bewustwordingsproces van de mens, waarbij hij bij zijn eigen kracht komt en van daaruit in staat is om zelf keuzes te maken en te handelen.

Geduld Het vermogen om te kunnen afwachten zonder in een negatieve emotie te komen.

Inleven Je kunnen verplaatsen in de belevingswereld van de ander.

Interventie Een doelgerichte en systematische werkwijze voor professionals, die je uitvoert om een positieve verandering teweeg te brengen. Non-directieve interventies De zorgvrager helpen om naar zijn eigen gedrag te kijken en daar een mening over te hebben.

Ontwikkelingsgericht begeleiden Het bevorderen van de autonomie en het aanleren van vaardigheden om op deze wijze zo zelfstandig mogelijk te functioneren.

N D ER W

IJ S

Oplossingsgericht begeleiden Heeft als uitgangspunt dat elk probleem mogelijkheden biedt voor het vinden van een oplossing. PDL Passiviteiten van het Dagelijks Leven. PDL is belevingsgerichte zorg en richt zich op zorgvragers met een grote of volledige zorgafhankelijkheid.

Presentiebenadering Er zijn voor de zorgvrager. Door letterlijk aanwezig te zijn, zie je en begrijp je wat je voor de zorgvrager kunt doen.

BE R

Responsief handelt Je merkt welke signalen een zorgvrager afgeeft. Je probeert deze signalen te begrijpen en stemt vervolgens je reactie af op de zorgvrager en de situatie.

Sensitief Je voelt de gevoelens van de ander zo goed aan dat je aan een klein gebaar of minimale aanwijzing genoeg hebt.

Voorbeeldgedrag Gedrag dat je zelf laat zien met de bedoeling dat een ander dat overneemt.

Vraaggericht werken Die zorg die uitgaat van de wensen en behoeften van de zorgvrager, die in samenspraak met de professional tot stand komt.

Zelfmanagement Het zodanig omgaan met een chronische aandoening, de behandeling en de lichamelijke, emotionele en sociale gevolgen en bijbehorende aanpassingen in leefstijl dat de aandoening optimaal wordt ingepast in het leven. Zelfredzaam Men kan zich redden op alle terreinen van het leven.

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 3 Begeleiden van de zorgvrager

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 4 ONDERSTEUNEN BIJ ZELFMANAGEMENT

Inhoud thema • Inleiding en begrippen • Zelfredzaamheid in kaart • Methoden van ondersteuning • Sociaal netwerk inschakelen • Noodzakelijke beroepshouding • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

IJ S

N D ER W

Tot ver in de vorige eeuw werd de benadering van zieken bepaald door compliance: professionals bepaalden welke behandeling, verpleging, verzorging en begeleiding het best was voor de zorgvrager. De ziekte, de symptomen en de beperkingen stonden centraal. Zorgvragers hadden er weinig over te vertellen. Ze gaven zich over aan de professionals, omdat die wel wisten wat het beste voor hen was.

Aan het eind van de vorige eeuw ontstond er een verandering in het denken over de beste benadering. De benadering op basis van compliance veranderde in een benadering op basis van adherence. Niet meer de beperking en ziekte centraal stellen, maar het leven van de zorgvrager. Niet meer de professionals die kiezen wat het beste is, maar de zorgvrager zelf. Niet meer uitgaan van de onmogelijkheden van de zorgvrager, maar van de mogelijkheden. Niet meer uitgaan van de klacht, maar van de kracht. Op basis van deze opvattingen werden – en worden nog steeds – nieuwe interventies en andere ondersteuningsmethoden ontwikkeld. Voor verpleegkundigen betekende het een accentverlegging van ‘zorgen voor’ naar ‘ondersteunen bij’.

BE R

4.1 Inleiding en begrippen

Voor iedereen is het belangrijk dat je je eigen leven kunt inrichten op de manier zoals jij dat wilt en dat geldt ook voor mensen met een chronische ziekte of beperking. Het draait om eigen keuzes maken en zelf beslissingen nemen over wat je wilt met je leven. Een ander woord hiervoor is ‘zelfmanagement’. Zelfmanagement is het zelf beslissen en handelen van een zorgvrager met een chronische ziekte om de effecten en gevolgen van een aandoening op het leven te reguleren. Zelfmanagement omvat: voor jezelf zorgen (zelfzorg), jezelf helpen (zelfhulp) en zelf keuzes maken (zelfregie). Waar wenselijk gebeurt dit in samenwerking met het sociaal netwerk met ondersteuning van professionals.

De ggz (2016) heeft een generieke module zelfmanagement ontwikkeld die ook op andere werkvelden van toepassing kan zijn. De module is gericht op de volgende acties en vaardigheden van zelfmanagement: • het zelf omgaan met de aandoening, symptomen en psychosociale gevolgen van de aandoening • het zelf omgaan met factoren die de symptomen kunnen verergeren (risicofactoren) • het zelf werken aan leefstijlveranderingen • het zelf keuzes maken, zowel in het alledaagse leven als in het zorg-, behandelen ondersteuningsaanbod

IJ S

N D ER W

• het zelf werken aan symptomatisch, functioneel, persoonlijk en maatschappelijk herstel • het zelf zo veel mogelijk de verantwoordelijkheid dragen, zowel in de behandeling als in het leven met een aandoening • de regie voeren over het eigen leven; regie over het leven dat iemand wil hebben of krijgen.

Zelfmanagement bestrijkt alle levensgebieden. De nadruk ligt sterk op het ‘zelf’ van de zorgvrager, wat niet wil zeggen dat de zorgvrager het allemaal in zijn eentje moet uitzoeken. Je ondersteuning is erop gericht dat de zorgvrager eigen keuzes kan maken en aan die keuzes vorm en inhoud kan verbinden.

Uitgebreide informatie over de ggz-module zelfmanagement vind je op de website van de ggz-standaarden.

BE R

Generiek model zelfmanagement Experts van de ontwikkelorganisatie CBO hebben in 2014 een module ontwikkeld voor ondersteuning van zelfmanagement. Het CBO is inmiddels opgeheven, maar Zorg voor Beter heeft de module overgenomen en in 2022 opnieuw gecheckt en goedgekeurd. Een onderdeel van de module is een generiek model voor zelfmanagement. Het model maakt vanuit het perspectief van de zorgvrager onderscheid in vier aandachtsgebieden: • ervaringskennis • leven met de ziekte • eigen aandeel in de zorg • organiseren zorgen hulpbronnen.

Het model bestaat uit vier cirkels: • binnenste cirkel: zorgvrager en zorgverlener • daaromheen: competenties die voor zorgvrager en zorgverlener nodig zijn • daar weer omheen: de vier aandachtsgebieden • buitenste cirkel: randvoorwaarden die van invloed kunnen zijn op de mate van zelfmanagement.

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

Generiek model zelfmanagement. Bron: Zorg voor Beter, 2022.

Zorgvrager en zorgverlener Het ondersteunen van zelfmanagement begint met een gesprek tussen zorgvrager en zorgverlener, waarbij gelijkwaardigheid en partnerschap centraal staan. Daarnaast zijn communicatie en wederzijds respect belangrijk. De zorgvrager stelt vast wat hij zelf wil doen, welke doelen hij wil stellen en welke actie daarvoor nodig is. Zorgvrager en zorgverlener zoeken samen naar de balans tussen de eisen van de beperking (belasting) en de hoeveelheid eigen regie en verantwoordelijkheid die de zorgvrager wil en kan nemen (belastbaarheid). Het vinden van deze balans beperkt zich niet tot één gesprek. Het is een continu en dynamisch proces dat moet leiden tot een optimale kwaliteit van leven.

N D ER W

IJ S

Competenties De zorgvrager en zorgverlener moeten allebei beschikken over competenties die nodig zijn voor zelfmanagement en de ondersteuning ervan. • Voor de zorgvrager gaat het om kennis van de eigen ziekte en beperkingen, vertrouwen in het eigen kunnen en het vermogen tot zelfontplooiing. • Voor de zorgverlener gaat het om het kunnen overdragen van kennis en informatie, coachingsvaardigheden en als wegwijzer functioneren naar voorzieningen.

BE R

Vier aandachtsgebieden Bij het ondersteunen van zelfmanagement richt je je op de vier aandachtsgebieden waarop de zorgvrager zelf de regie wil nemen of houden. Het is belangrijk dat de zorgvrager zelf de doelen kiest en de ondersteuning die hij daar graag bij wil. Als het een eigen keuze is, is de zorgvrager gemotiveerder om eraan te werken. Het gaat om de volgende aandachtsgebieden: 1. ervaringskennis: dat wat de zorgvrager door ervaring al weet over zijn ziekte en beperkingen 2. eigen aandeel in de zorg: onderdelen van de therapeutische afspraken die de zorgvrager zelf voor zijn rekening wil nemen 3. leven met de ziekte: invullen van het dagelijks leven op het gebied van wonen, werken, sociaal netwerk onderhouden, maatschappelijke participatie enzovoort 4. organiseren van zorg en hulp: het door de zorgvrager zelf organiseren en aanspreken van zijn sociaal netwerk voor ondersteuning bij zelfmanagement.

Randvoorwaarden De mate van zelfmanagement kent ook beperkingen waar de zorgvrager niet direct invloed op heeft. Het zijn de omgevingsfactoren en randvoorwaarden die je in de buitenste ring vindt. Het gaat bijvoorbeeld om het organiseren van zorgprocessen, het inzetten van ICT (domotica), opleidingsmogelijkheden, financiering, weten regelgeving en samenleving. Deze externe factoren bepalen de speelruimte waarbinnen het mogelijk is voor de zorgvrager om de regie te nemen en voor de zorgverlener om zelfmanagement te ondersteunen.

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

Externe factoren

N D ER W

IJ S

Een zorgvrager die zelfstandig woont, kan bijvoorbeeld nog meer zelf doen als er meer aanpassingen in de woning gemaakt worden en als hij kan beschikken over meer technologie in de woning. Denk aan woonautomatiseringsapps om bijvoorbeeld verlichting en de thermostaat te regelen, deuren te openen, gordijnen te openen en te sluiten enzovoort.

De zorgvrager heeft overleg gevoerd met de gemeente en die kan hem wel financieel tegemoetkomen, maar niet voor alles. De zorgvrager stelt vervolgens prioriteiten en overlegt met mensen uit zijn sociaal netwerk wie hem hoe verder kan helpen om nog zelfstandiger te leven.

BE R

Verwante begrippen In verband met zelfmanagement kom je begrippen tegen die op elkaar lijken, maar die wel een verschillende betekenis hebben. Denk aan ‘zelfregie’, ‘zelfredzaamheid’ en ‘samenredzaamheid’.

Zelfregie Zelfregie, ook ‘eigen regie’ genoemd, is het zelf maken van keuzes hoe het eigen leven in te richten. Bij zorgvragers gaat het ook om keuzes welke behandeling, verzorging en begeleiding iemand wil of juist niet wil. Je maakt dus geen keuzes voor de zorgvrager, maar desgewenst ondersteun je de zorgvrager erbij als hij daarom vraagt. Bijvoorbeeld door samen de voor- en nadelen van verschillende keuzes op een rijtje te zetten. Zelfregie is als zodanig een onderdeel van zelfmanagement. Zelfmanagement begint met zelfregie. Waar het bij regie gaat om eerst keuzes te maken, heeft zelfmanagement ook betrekking op de acties die een gevolg zijn van de keuzes: doelen stellen en activiteiten plannen en uitvoeren.

N D ER W

IJ S

Zelfredzaamheid en samenredzaamheid Iemand die zelfredzaam is, is in staat te leven zonder professionele hulp (Van Dale, 2023). Bij je ondersteuning maak je onderscheid in zelfredzaamheid op verschillende leefgebieden. Iemand kan bijvoorbeeld niet zelfredzaam zijn op het gebied van persoonlijke verzorging, maar wel zelfredzaam op het gebied van huishouden of het onderhouden van het sociaal netwerk. Als een zorgvrager zelfredzaam kan zijn met ondersteuning van zijn sociaal netwerk, spreek je van samenredzaam. Het doel van zelfmanagement is het bereiken van een zo groot mogelijke mate van zelfredzaamheid of samenredzaamheid.

4.2 Zelfredzaamheid in kaart

BE R

Het kan lastig zijn voor de zorgvrager en ook voor de zorgverlener om een goed beeld te krijgen van de zelfredzaamheid en de mate van ondersteuning van zelfmanagement die nodig is. Er zijn verschillende hulpmiddelen ontwikkeld om daarbij te helpen: • zelfmanagementweb • zelfredzaamheidsradar • participatieladder.

Zelfmanagementweb In 2012 is het onderzoeksprogramma NURSE-CC (NUrsing Research into Self-management and Empowerment in Chronic Care) gestart om verpleegkundigen handreikingen te bieden hoe je zelfmanagementondersteuning in de praktijk vormgeeft. Het project is een samenwerking tussen het Erasmus MC, de Erasmus Universiteit Rotterdam en Universiteit Gent, Universiteit Utrecht, TNO, CBO Impact en Vilans.

Een van de resultaten van het project is het zelfmanagementweb, een tool om de ondersteuningsbehoefte bij zelfmanagement in beeld te brengen. ‘Web’ slaat in dit geval niet op internet, maar op de vorm van een spinnenweb.

Het zelfmanagementweb onderscheidt veertien gebieden. Het is de bedoeling dat de zorgvrager elk gebied een score geeft: 1. Goed 2. Niet goed – niet slecht 3. Niet goed.

N D ER W

IJ S

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

BE R

Het zelfmanagementweb.

Zelfredzaamheidsradar Naast het zelfmanagementweb kun je ook gebruikmaken van de zelfredzaamheidsradar. Dit is een vergelijkbare online tool die je samen met de zorgvrager kunt invullen. De zelfredzaamheidsradar onderscheidt vijftien gebieden en vijf scoremogelijkheden: 1. Geheel afhankelijk 2. Grotendeels afhankelijk 3. Deels afhankelijk – deels zelfredzaam 4. Grotendeels zelfredzaam 5. Geheel zelfredzaam.

Na het invullen genereert de tool een overzicht in de vorm van een pdf die je kunt opslaan en printen. Je kunt ook voor het downloaden eerst per gebied nog afspraken toevoegen die je maakt om de zelfredzaamheid te ondersteunen. Het gebruik van de tool is gratis en je hoeft je niet te registreren.

IJ S N D ER W SO EP O BE R M O BO T H IG R PY O

Voorbeeld van een ingevulde zelfredzaamheidsradar. Online kun je de zelfredzaamheidsradar invullen.

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

N D ER W

IJ S

Samen invullen Zowel de zelfredzaamheidsradar als het zelfmanagementweb vul je samen met de zorgvrager in. Eventueel kun je er ook iemand uit het sociaal netwerk bij vragen als de zorgvrager dat goed vindt. Het uitgangspunt is dat de zorgvrager zelf de score kiest die het best bij hem past. Dat wil niet zeggen dat je klakkeloos moet overnemen wat de zorgvrager vindt. Stel kritische vragen als je twijfelt aan het antwoord van de zorgvrager. Vraag door en bedenk dat het gaat om de zorgvrager en niet om jouw persoonlijke normen. Zo kan een zorgvrager tevreden zijn met een klein, actief sociaal netwerk, terwijl jij een veel groter netwerk belangrijk vindt.

Kritisch meedenken bij invullen

BE R

Soms beoordeelt een zorgvrager iets positief, omdat hij zich schaamt voor tekortkomingen. Het omgekeerde kan ook. De zorgvrager is onzeker en beoordeelt een aspect negatief terwijl daar geen concrete reden voor is. Of de zorgvrager vindt dat hij goed voor zijn eigen maaltijden kan zorgen. Volgens de kinderen valt dat best tegen. Goed voor de maaltijd zorgen, wil volgens hen zeggen: dagelijks een potje groente warm maken en dat is het. Geen enkele variatie in de voeding. Denk daarom kritisch mee met de zorgvrager en neem niet alles meteen voor waar aan. Als je twijfels hebt, vraag je door.

Na het invullen Met alleen het invullen van de scores ben je er niet. Veel belangrijker is het om daarna per leefgebied af te spreken op welke gebieden de zorgvrager welke ondersteuning wil. Ga ook niet met alle probleemgebieden tegelijk aan de slag. Stel samen met de zorgvrager prioriteiten. Sta ook stil bij dingen die goed gaan. Het kan zijn dat ondersteuning nodig is om ervoor te zorgen dat wat goed is ook op termijn goed blijft. Daarnaast is het ook prettig voor de zorgvrager dat de positieve aspecten aandacht blijven krijgen in plaats van de focus alleen maar op negatieve aspecten te leggen. Leg ten slotte de scores en de afspraken vast in het individueel plan.

Op de onderste trede (geïsoleerd) is er nauwelijks sociaal contact met anderen. Het contact met professionals of het vluchtige contact met bijvoorbeeld winkelmedewerkers telt hierbij niet mee. Ook digitale contacten tellen niet mee. De tweede trede (sociale contacten buitenshuis) is voor mensen die anderen informeel live ontmoeten, maar niet georganiseerd en niet vanwege (on)betaald werk. Denk bijvoorbeeld aan het contact tussen buren en andere buurtbewoners of iemand die regelmatig naar een park gaat en daar anderen aanspreekt.

BE R

N D ER W

IJ S

De participatieladder In 2008 is op initiatief van een aantal gemeenten en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) de participatieladder ontwikkeld. De participatieladder is een instrument om de mate van participatie van burgers (en dus ook zorgvragers) in beeld te brengen (Van Gent et al., 2008). De participatieladder heeft zes treden met van beneden naar boven: • geïsoleerd • sociale contacten buitenshuis • deelname aan georganiseerde activiteiten • onbetaald werk • betaald werk met ondersteuning • betaald werk.

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

Stroomschema om de juiste trede te bepalen.

BE R

IJ S

De derde trede (deelname aan georganiseerde activiteiten) is voor mensen die minstens één keer per week deelnemen aan een activiteit die is afgesproken, georganiseerd, bijvoorbeeld in een buurthuis. Of iemand die elke week de kerk of de moskee bezoekt, actief lid is van een vereniging en op afspraak met anderen sport, mediteert, wandelt enzovoort. Er is georganiseerd sociaal contact, maar geen (on)betaald werk. Op de vierde trede (onbetaald werk) doet iemand minstens één keer per week onbetaald werk. Er is geen sprake van een arbeidsovereenkomst, maar er zijn wel taken volgens afspraak en daarmee verantwoordelijkheid naar anderen. Ook hier geldt dat het vrijwilligerswerk live moet zijn en niet alleen via internet. Op de vijfde trede (betaald werk met ondersteuning) heeft iemand betaald werk, maar bijvoorbeeld met behoud van uitkering (Work First, participatiebaan) of met begeleiding van een jobcoach. Of iemand die inburgert met een werkcomponent. Stages en een opleiding via de beroepsondersteunende leerweg (BOL) horen ook bij deze trede. Bovenaan de ladder, op de zesde trede (betaald werk), staan alle mensen die betaald werk verrichten zonder dat daar ondersteuning bij wordt gegeven.

N D ER W

4.3 Methoden van ondersteuning

N D ER W

IJ S

Ondersteunen vanuit de participatieladder De participatieladder is oorspronkelijk een beleidsinstrument voor gemeenten. Maar je kunt de participatieladder ook op individueel niveau zien als een verdieping van het leefgebied Dagbesteding en werk. In die zin kun je de participatieladder gebruiken voor ondersteuning bij zelfmanagement. Samen met de zorgvrager onderzoek je dan op welke trede de zorgvrager staat en of hij een trede hoger zou willen stijgen. Wat zou dat voor de zorgvrager betekenen? En welke doelen en acties zijn er nodig om dit te laten lukken?

Er zijn verschillende methoden en benaderingen die je kunt gebruiken bij het ondersteunen van zelfmanagement. Enkele veelgebruikte methoden zijn: • de 5A-methode • methode ‘samen beslissen’ • positieve psychologie.

BE R

De 5A-methode Vanuit het perspectief van de zorgvrager heb je te maken met de drie aandachtsgebieden: leven met de ziekte, eigen aandeel in de zorg en organiseren van zorgen hulpbronnen. Vanuit het perspectief van de zorgverlener kun je deze drie aandachtsgebieden elk apart benaderen met de 5A-methode: • Achterhalen: ervaringen, wensen en behoeften van de zorgvrager. • Adviseren: bevindingen zorgvrager interpreteren, uitleggen en advies op maat geven. • Afspreken: helpen bij het opstellen van haalbare doelen en acties. • Assisteren: assisteren bij het omgaan met persoonlijke barrières van de zorgvrager. • Arrangeren: samen een plan maken voor de uitvoering van de ondersteuning.

Cyclisch proces Een chronische ziekte verloopt vaak grillig met ups en downs. Daarnaast kan een zorgvrager net als ieder ander mens te maken krijgen met stemmingswisselingen, gebrek aan motivatie, ingrijpende levensgebeurtenissen enzovoort. Hieruit kun je concluderen dat het in beeld brengen van de behoefte aan ondersteuning en het afspreken van doelen en acties geen eenmalige acties zijn. Ondersteunen van zelfmanagement is een cyclisch proces dat om continue monitoring vraagt. Steeds als er aanleiding

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

IJ S

voor is, beoordeel je samen met de zorgvrager de situatie opnieuw. Als je de 5A-methode volgt, begint dit met achterhalen: opnieuw kijken wat er veranderd is, welke adviezen nodig zijn, welke nieuwe afspraken en assistentie nodig zijn.

BE R

N D ER W

Opnemen in individueel plan Ondersteunen van zelfmanagement is ook teamwerk. Als jij er niet bent, moeten je collega’s en professionals van andere disciplines de afspraken voor de ondersteuning weten. Daarom neem je de acties en veranderingen rond de ondersteuning van zelfmanagement op in het individueel plan van de zorgvrager.

Het 5A-model.

De methode ‘samen beslissen’ Meestal is er niet één standaard manier van behandelen, verplegen en begeleiden. Er zijn vaak meer oplossingen, elk met eigen voor- en nadelen. Dit betekent dat de zorgvrager moet kunnen kiezen. De zorgvrager kiest, maar die kan de gevolgen van keuzes niet altijd goed overzien. Daarom komt het in de praktijk neer op samen beslissen als proces. In de literatuur wordt ‘samen beslissen’ vaak een methode genoemd. Feitelijk is het niet echt een methode,

N D ER W

IJ S

maar meer een benadering. Volgens cijfers van de Patiëntenfederatie Nederland (meldactie 2017) wil 67% van de zorgvragers altijd meebeslissen en 27% wil dat soms. Zorgvragers weten doorgaans zelf het beste welke zorg het meest aansluit op hun wensen en situatie. Onderzoek toont aan dat samen beslissen allerlei positieve effecten heeft: • meer tevredenheid bij zorgvragers • beter geïnformeerde zorgvragers (en hierdoor ook minder angstig) • een hogere therapietrouw • een betere relatie tussen zorgprofessional, zorgvrager en naasten • ervaring van zorgprofessionals dat ze zorg leveren die de kwaliteit van leven verbetert • ervaring van zorgprofessionals dat ze meer van betekenis zijn in hun werk.

Bekijk het filmpje dat de Patiëntenfederatie Nederland heeft gemaakt in samenwerking met de Federatie Medisch Specialisten.

BE R

Een overzicht van hulpmiddelen die je kunt gebruiken bij de methode ‘samen beslissen’ vind je op de website van Zorg voor Beter.

Positieve psychologie De eerste wetenschapper die het woord ‘positief’ in verband bracht met behandeling van zorgvragers was de psycholoog Martin Seligman. Hij introduceerde in 1999 als eerste de term ‘positieve psychologie’ bij zijn inauguratie als voorzitter van de American Psychological Association. Het doel van positieve psychologie is niet primair het behandelen van een ziekte, maar om de zorgvrager te ondersteunen bij het onder zelfregie realiseren van een in alle opzichten zinvol en gelukkig leven. Positieve psychologie is volgens Seligman: • net zoveel aandacht voor sterktes als voor zwaktes • net zoveel aandacht voor het werken aan iets goeds als voor het repareren van iets slechts • net zoveel aandacht voor het koesteren van talent als voor het genezen van ziekte.

100

Het sleutelbegrip van positieve psychologie is het streven naar ‘happiness’. Inmiddels wordt positieve psychologie niet alleen meer toegepast in de gezondheidszorg, maar ook op scholen, bij bedrijven, bij coaching en bij forensische begeleiding. De uitgangspunten voor positieve psychologie komen overeen met de uitgangspunten voor herstelondersteunende zorg, de rehabilitatiemethode en de competentiebenadering.

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

In de praktijk

N D ER W

IJ S

Chantal is verpleegkundige en werkt als begeleider bij een verslavingskliniek. Ze heeft een afspraak met zorgvrager Rutger om een activiteitenplan op te stellen. Rutger is erg gemotiveerd om aan zijn herstel te werken, maar hij geeft aan dat hij door zijn schizofrenie moeite heeft om zijn doelen te bereiken. Het valt Chantal op dat hij zijn diagnose wel vaker gebruikt als excuus om iets niet te kunnen. Ze besluit hem hier niet op aan te vallen, maar er een positieve wending aan te geven. Ze zegt: ‘Waar een wil is, is een weg, Rutger! Volgens mij ben je erg gemotiveerd en je kunt meer dan je denkt. Je schizofrenie maakt het misschien lastig, maar zeker niet onmogelijk!’ Rutger is het daar ook wel mee eens. Samen bedenken ze activiteiten waarmee Rutger zijn doelen kan halen.

Bekijk het filmfragment waarin Seligman positieve psychologie uitlegt.

BE R

4.4 Sociaal netwerk inschakelen

Het is voor een zorgvrager goed mogelijk om zijn sociaal netwerk in te zetten voor ondersteuning van mantelzorg. Je kunt hierbij helpen met behulp van een supportmethode. Dit zijn methodes waarbij de zorgvrager zelf ondersteuning vraagt aan leden van zijn sociaal netwerk. Voorbeelden van supportmethoden zijn: • Familiezorgconferentie: een bijeenkomst tussen de zorgvrager en naasten die de zorgvrager als bron van geestelijke steun ervaart, zoals familie, vrienden en (geestelijke) raadslieden, waarbij het doel is om een probleem op te lossen of te voorkomen. Een neutraal persoon, bijvoorbeeld een maatschappelijk werker, begeleidt het gesprek en de aanwezigen komen samen tot een plan voor de oplossing van het probleem. • Sociale Netwerk Strategieën (SNS): de zorgvrager brengt samen met een begeleider in kaart wie hij binnen zijn sociale netwerk om steun wil vragen en nodigt deze mensen uit voor een bijeenkomst. Ook in deze bijeenkomst bedenken de aanwezigen zelf een plan voor de ondersteuning van de zorgvrager. De aanwezigen vormen vervolgens een actieteam, dat de plannen zal uitvoeren. • Persoonlijke Toekomst Planning (PTP): de zorgvrager formuleert en visualiseert op posters, met hulp van de mensen die belangrijk zijn voor hem, zijn dromen en wensen. Hierna werken ze samen aan een plan met concrete acties om de gedroomde toekomst te bereiken.

101

IJ S N D ER W SO EP

BE R

Het sociaal netwerk inzetten met behulp van een supportmethode.

Samenredzaamheid online geregeld Met supportmethoden werk je aan samenredzaamheid: het vermogen van mensen om zichzelf met behulp van hun sociale netwerk te redden op alle levensterreinen, met geen of zo min mogelijk professionele ondersteuning. Om zorgvragers en hun informele netwerk te helpen de zorg en ondersteuning op elkaar en op de formele zorg af te stemmen, is er de online tool ShareCare. ShareCare is een webplatform waar iedereen die een zorgvrager ondersteunt, gemakkelijk met de andere (mantel)zorgers kan chatten en een gezamenlijke agenda kan bijhouden. Zo wordt het voor iedereen inzichtelijk wie wanneer wat doet.

4.5 Noodzakelijke beroepshouding

Als je zorgvragers ondersteunt bij zelfmanagement, ben je samengevat bezig met onder andere de volgende taken: • samen met de zorgvrager een beeld vormen wat hij al weet over zijn ziekte en beperkingen • nagaan wat de wensen en behoeften van de zorgvrager zijn op het gebied van zelfmanagement • checken welke informatie de zorgvrager nodig heeft

102

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

N D ER W

IJ S

• informatie geven in begrijpelijke taal en de hoeveelheid informatie aanpassen aan de zorgvrager • samen doelen stellen en activiteiten bepalen die nodig zijn om die doelen te halen • het sociaal netwerk betrekken bij de ondersteuning • verbanden leggen tussen uitslagen van onderzoeken en testen en de mogelijkheden van de zorgvrager • attent zijn op (non-)verbale signalen • de terugvraagmethode gebruiken om te controleren of de zorgvrager de informatie goed begrepen heeft.

BE R

Dat vraagt nogal wat van je. Denk aan gesprekstechnieken, observatievermogen, respect tonen en andere aspecten van je basisberoepshouding en -vaardigheden. Omdat de zorgvrager en zijn keuzes centraal staan, zijn ook twee andere vaardigheden van belang: • geen vooroordelen hebben: bijvoorbeeld niet denken ‘dat kan hij niet’ of ‘dat snapt hij toch niet’ • empathisch vermogen: om mee te kunnen denken vanuit de zorgvrager, is het nodig dat je je goed kunt inleven in de zorgvrager en zijn motieven en keuzes.

4.6 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Meneer Harmsen (70) is sinds drie jaar weduwnaar. Hij heeft geen kinderen en een zeer klein sociaal netwerk. In zijn vroegere jaren heeft hij altijd in de bouw gewerkt. Meneer Harmsen was een harde werker; nooit gemopper en nooit ziek. Tot het moment dat hij steeds kortademiger werd. Na vele onderzoeken werd op 66-jarige leeftijd longfibrose vastgesteld, een zeldzame en ernstige longziekte, waarbij rondom de longblaasjes fibrose (littekens) wordt gevormd. Waarschijnlijk is dit ontstaan door het in aanraking komen met schadelijke stoffen, zoals asbest en steenwol. Om het ziekteproces te remmen, gebruikt meneer Harmsen Pirfenidon en Nintedanib. Waar nodig krijgt hij zuurstof. Toen meneer Harmsen de diagnose kreeg, is hij per direct gestopt met roken.

103

N D ER W

IJ S

Casus Noëlla is verpleegkundige in de thuiszorg en bezoekt meneer Harmsen. Met behulp van de sleutel die meneer Harmsen in een sleutelkluisje bij de deur heeft liggen, komt Noëlla binnen. Meteen wanneer ze de voordeur opent, ruikt ze het al: de geur van sigarettenrook.

Als ze de kamerdeur opendoet, staat het blauw van de rook. Meneer Harmsen zit op de bank. ‘Goedenavond’, begroet Noëlla hem. Ze weet niet zo goed wat ze moet doen en of ze iets moet zeggen van de rook. ‘Goedenavond Noëlla’, zegt meneer Harmsen. Noëlla doet haar mond open, maar ook weer dicht. Ze vindt het vreselijk onverstandig dat meneer Harmsen rookt, maar anderzijds is hij de regisseur van zijn eigen leven.

BE R

Dilemma ‘Ik ben weer begonnen’, zegt meneer Harmsen dan, terwijl hij een pakje sigaretten omhooghoudt. ‘Ik zie en ruik het’, antwoordt Noëlla. Wil hij nou een reactie uitlokken? ‘Waarom?’ vraagt ze dan. Meneer Harmsen leunt achterover: ‘Omdat ik toch niet meer zo lang te leven heb en altijd enorm van mijn sigaretten genoten heb. Mijn verzetje.’ Noëlla knikt. Enerzijds begrijpt ze het wel. Anderzijds vindt ze het alsnog oerdom.

Wat doet Noëlla? 1. Ze besluit toch maar te zeggen dat het heel erg onverstandig is om te roken. 2. Ze gaat er verder niet op in.

4.7 Verdieping

ZonMw, een organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie, heeft de Universiteit Twente in 2016 gevraagd onderzoek te doen naar positieve psychologie en zelfmanagement van zorgvragers met chronische lichamelijke aandoeningen. Tot dan zijn er de nodige zelfmanagementinterventies ontwikkeld gericht op lichamelijke symptomen. De gedachte van ZonMw is dat zelfmanagement zich ook zou kunnen richten op andere adaptieve taken, zoals het reguleren van emoties en het realiseren van een zinvol en betrokken leven, in aanwezigheid van een chronische, lichamelijke aandoening. Zelfmanagement kan ook tot doel hebben de veerkracht en het mentaal welbevinden van mensen te versterken. Deze functie van zelfmanagement is

104

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

N D ER W

Het onderzoek is uitgevoerd door de vakgroep Psychologie, Gezondheid & Technologie onder leiding van prof. dr. Ernst Bohlmeijer. In 2017 verscheen het onderzoeksrapport.

IJ S

minder tot ontwikkeling gekomen, terwijl veel mensen met chronische lichamelijke aandoeningen wel last hebben van psychische klachten en verminderd welbevinden.

BE R

Belangrijke uitgangspunten voor het onderzoek • Zelfmanagement van chronische lichamelijke aandoeningen kan zich richten op drie clusters van adaptieve taken: ziektemanagement en gezonde leefstijl, verliesverwerking en zingeving en levensrollen. • Huidige zelfmanagementinterventies in Nederland richten zich vooral op ziektemanagement en gezonde leefstijl. Zelfmanagementinterventies zouden zich meer op de andere taken kunnen richten en daarmee op de mentale gezondheid van mensen met chronische lichamelijke aandoeningen. • De drie onderscheiden adaptieve taken kunnen worden ingedeeld op een continuüm. Aan de ene kant van het continuüm staat de aandoening centraal (ziektemanagement, leefstijltaken), aan de andere kant staat de mens met een aandoening centraal (zingeving en levensrollen). • Naarmate interventies gericht op verliesverwerking, zingeving en levensrollen meer aandacht krijgen, worden positieve uitkomsten als veerkracht en welbevinden belangrijker. • De positieve psychologie richt zich op het vergroten van het welbevinden van mensen. Belangrijke componenten van welbevinden zijn: positieve emoties, compassie, psychologische flexibiliteit, zelfdeterminatie, sterke kanten, persoonlijke doelen, zingeving, optimisme, hoop en positieve relaties. • Positief-psychologische interventies richten zich op deze componenten van welbevinden en lijken een waardevolle theoretische basis voor zelfmanagementinterventies gericht op de drie adaptieve taken te kunnen bieden. • Voor de componenten positieve emoties, compassie, psychologische flexibiliteit, zelfdeterminatie, zingeving, optimisme, hoop en persoonlijke doelen is er enigszins tot redelijk veel bewijs dat zij samenhangen met gezondheid en positief functioneren.

105

N D ER W

IJ S

• In Nederland zijn de huidige zelfmanagementinterventies vooral gericht op het managen van symptomen en het ontwikkelen van een gezonde leefstijl. Op een enkele uitzondering na zijn er nog geen zelfmanagementinterventies gepubliceerd die (mede) zijn gebaseerd op de positieve psychologie. • Onderzoekers bevelen aan om de ontwikkeling van en het onderzoek naar zelfmanagement van adaptieve taken gericht op verwerking van verlies en zingeving en maatschappelijke participatie te stimuleren en daarin expliciet de positieve psychologie te betrekken. • Bij de implementatie van (nieuwe) zelfmanagementinterventies vormen de huidige instrumenten gebaseerd op positieve gezondheid een toegankelijk kader voor zorgvragers. Een voorbeeld is het instrument Mijn positieve gezondheid (Huber) dat de volgende domeinen onderscheidt: lichaamsfuncties, zingeving, meedoen, mentaal welbevinden, kwaliteit van leven en dagelijks functioneren.

BE R

Samenvattende conclusie Wetenschappelijke kennis over welbevinden en positief functioneren van mensen kan een toegevoegde waarde hebben voor zelfmanagement(interventies). De zelfmanagementinterventies zoals deze de afgelopen jaren zijn ontwikkeld, lijken zich vooral te richten op ondersteuning van het managen van symptomen en het ontwikkelen van een goede leefstijl. De komende jaren kan meer aandacht worden besteed aan andere belangrijke adaptieve taken, zoals verwerking van verlies en zingeving en het vervullen van betekenisvolle levensrollen. De positieve psychologie kan bijdragen aan de realisering van interventies die zich hier meer expliciet op richten. Het is ook te verwachten dat dit tot verbetering van de mentale gezondheid van mensen met een chronische lichamelijke aandoening leidt. Deze aanvullende focus sluit ook goed aan bij huidige ontwikkelingen in het volksgezondheidsbeleid gericht op positieve gezondheid, op eigen regie en meer aandacht voor gezondheid en eigen gedrag in plaats van ziekte en zorg.

106

Het uitgebreide onderzoeksrapport kun je lezen op de website van de Universiteit Twente.

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

4.8 Begrippen

N D ER W

Familiezorgconferentie Bijeenkomst met zorgvrager en naasten om ondersteuning te regelen.

IJ S

5A-methode Methode om te zelfmanagement te ondersteunen.

Participatieladder Instrument om de mate van participatie van burgers in beeld te brengen.

Persoonlijke Toekomst Planning Zorgvrager formuleert wensen en dromen en maakt samen met sociaal netwerk een plan hoe die te verwezenlijken.

BE R

Positieve psychologie Niet primair behandelen van ziekte, maar primair aandacht voor ondersteuning zelfregie. Samenredzaam Zelfredzaam, maar met ondersteuning van het sociaal netwerk.

ShareCare Online platform voor zorgvragers en netwerk om met elkaar en met anderen contact te hebben.

Sociale Netwerk Strategieën Zorgvrager brengt in kaart wie hij uit zijn sociaal netwerk welke ondersteuning zou willen vragen.

Zelfmanagement Het zelf beslissen en handelen van een zorgvrager met een chronische ziekte om de effecten en gevolgen van een aandoening op het leven te reguleren. Zelfmanagementweb Hulpmiddel om de ondersteuningsbehoefte bij zelfredzaamheid in beeld te brengen. Zelfredzaam In staat te leven zonder professionele hulp.

107

Zelfredzaamheidsradar Online hulpmiddel om de ondersteuningsbehoefte bij zelfmanagement in beeld te brengen.

BE R

N D ER W

IJ S

Zelfregie Zelf keuzes maken hoe het leven in te richten.

108

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 4 Ondersteunen bij zelfmanagement

109

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 5 ZORGTECHNOLOGIE

Inhoud thema • Introductie zorgtechnologie • Verschillende doelgroepen • Informatie en communicatie • Randvoorwaarden en implementatie • Verantwoordelijkheden en attitude • De toekomst • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Zorgtechnologie speelt een steeds grotere rol in de zorgsector. De overheid stimuleert de inzet van zorgtechnologie op allerlei fronten onder het mom ‘digitaal als het kan’. Zorgtechnologie biedt immers innovatieve oplossingen die de kwaliteit van zorg verbeteren, de efficiëntie in de zorg verhogen en/of de zelfstandigheid van zorgvragers vergroten. Zorgtechnologie kan ook helpen om onze gezondheidszorg in de toekomst betaalbaar en toegankelijk voor iedereen te houden.

BE R

In dit thema maak jij kennis met uiteenlopende voorbeelden van zorgtechnologie; van websites en apps, elektronische cliëntendossiers en beeldschermzorg tot robotica en AI-toepassingen. Wanneer je als verpleegkundige gebruikmaakt van zorgtechnologie, krijg je te maken met randvoorwaarden op het gebied van financiën, wetgeving, organisatie en ethiek. Met name veiligheid en privacy van de zorgvrager zijn belangrijke aandachtspunten. Het gebruik van zorgtechnologie is meer dan alleen het aanschaffen van een nieuw product. Het kan betekenen dat je op een heel andere manier moet gaan werken. Welke uitdagingen op het gebied van zorgtechnologie kom je als verpleegkundige in jouw huidige werk en in de toekomst tegen?

5.1 Introductie zorgtechnologie

De term zorgtechnologie wordt gebruikt om álle technologische toepassingen aan te geven die gebruikt worden in de gezondheidszorg. Het gaat bij zorgtechnologie altijd om internettechnologie (digitaal). Dit kunnen apparaten, systemen, maar ook software zijn. De technologie wordt ingezet om de gezondheid en het welzijn van zorgvragers te verbeteren of te ondersteunen. Maar zorgtechnologie kan ook ingezet worden om het gezondheidszorgsysteem zelf te verbeteren. Zo kan het bijvoorbeeld zorgverleners helpen om diagnoses te stellen, zorgvragers te monitoren of om cliëntgegevens te beheren. Het zorgt er ook voor dat zorgvragers en zorgverleners beter met elkaar kunnen communiceren. (Ministerie van Algemene Zaken, 2022a) De zorgtechnologieën die ingezet worden, kunnen in een aantal verschillende categorieën ingedeeld worden, zoals: • E-health • Domotica • Sensortechnologie en wearables • Robots • Gaming • Apps en internet.

111

IJ S

N D ER W

E-health Met e-health wordt bedoeld: de toepassing van digitale informatie en communicatie om de gezondheid en de gezondheidszorg te ondersteunen en/of te verbeteren (E-healthmonitor, 2022). Denk aan een gezondheidsapp voor zorgvragers, of videobellen met de huisarts. Door de coronapandemie heeft zorg op afstand een enorme boost gekregen. Een consult met de zorgverlener vindt tegenwoordig ook steeds vaker plaats door beeldbellen. Wanneer de zorgvrager en de zorgverlener elkaar zien en spreken via een videoverbinding, noem je dit beeldschermzorg. Andere namen die gebruikt worden, zijn ‘zorg op afstand’, ‘telemonitoring’ of ‘telemedicine’. De verpleegkundige zorg wordt geboden zonder dat de verpleegkundige fysiek bij de zorgvrager aanwezig is.

BE R

Domotica Domotica is zorgtechnologie die het dagelijkse leven vergemakkelijkt en comfortabeler maakt, waardoor iemand langer veilig en verantwoord thuis kan blijven wonen. Het gaat daarbij om huisautomatisering, hulpmiddelen en elektronische processen. Denk aan het op afstand kunnen regelen van de verlichting of temperatuur van de huiskamer of een robotstofzuiger.

Sensortechnologie en wearables Bij sensortechnologie en wearables gaat het om het waarnemen door middel van sensoren. Hierdoor kun je (afwijkend) gedrag van een zorgvrager monitoren. Wanneer er bijvoorbeeld bewegingssensoren in een huis geplaatst zijn, weet je wanneer iemand in een bepaalde ruimte verblijft, de koelkastdeur opent of het huis verlaat. Het in de gaten houden van iemand door middel van sensoren noem je leefstijlmonitoring (Zorg van Nu, 2023a).

De draagbare versie van sensortechnologie noem je wearables. Dit zijn draagbare apparaten zoals horloges die gezondheidsgegevens verzamelen en in verbinding staan met een app of een website. De hartslag wordt bijvoorbeeld gemeten of slaappatronen worden in kaart gebracht. Een zorgverlener kan vervolgens gebruikmaken van deze verzamelde gegevens over de gezondheid van een zorgvrager (Zorg van Nu, z.d.).

112

Robots Robots ondersteunen chirurgen al langere tijd bij operaties, zoals de Da Vinci-operatierobot. De operatierobot heeft vier mechanische armen, die de chirurg of afstand bedient.

BE R

De Da Vinci-operatierobot aan het werk.

N D ER W

IJ S

Thema 5 Zorgtechnologie

In de verpleeghuizen, maar ook bij ouderen thuis, zie je steeds vaker de inzet van robots. Zorgrobots worden vooral op sociaal gebied ingezet. Een aaibare robotkat of robothond. Of een robot die communiceert met eenzame ouderen of vragen stelt aan iemand met dementie om het geheugen te trainen. Er zijn ook robots die ouderen aansporen om te bewegen of robots die gezelschap bieden, zoals Zorgrobot Phi (Philadelphia, z.d.).

Bekijk online het filmfragment van zorgorganisatie Philadelphia over het gebruik van deze zorgrobot bij een zorgvrager van Philadelphia.

Gaming Door het spelen van serious games kun je vaardigheden of ander gedrag aanleren. Een game kan bijvoorbeeld simulaties bevatten waarin je als verpleegkundige klinisch redeneren leert. Verpleegkundige scenario’s worden nagebootst met behulp van virtuele zorgvragers. Het kan ook voor andere trainingsdoeleinden van zorgverleners en mantelzorgers ingezet worden. VR staat voor ‘virtual reality’. Je hebt bijvoorbeeld de Dementiebril, waardoor zorgverleners of mantelzorgers zich beter kunnen inleven wat iemand met dementie ervaart en denkt. Het inzetten van fantasiewerelden kan ook een therapeutisch doel dienen, bijvoorbeeld om van angstklachten af te komen. Of denk aan ontspanning of afleiding.

113

Bekijk online het filmfragment van Zorg van Nu over het gebruik van de Dementiebril.

N D ER W

IJ S

Op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen Om op de hoogte te blijven van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van zorgtechnologie, kun je gebruikmaken van de kenniskringen die aan het mbo-onderwijs of hbo-onderwijs verbonden zijn. Hier wordt onderzoek naar zorgtechnologie en innovatie verricht en gestimuleerd (ECP, Platform voor de InformatieSamenleving, 2022).

Bekijk online deze netwerkkaart met practoraten en lectoraren in Nederland die zich bezighouden met zorgtechnologie (Netwerkkaart van december 2022).

Je kunt ook kennisbanken over zorgtechnologie raadplegen. Hier vind je actuele informatie en best practices. Bekijk online de verschillende kennisbanken.

BE R

In de praktijk

Verpleegkundige Anne zorgt al een tijdje voor meneer Bogaarts, een zorgvrager met beginnende dementie. Het valt Anne op dat hij steeds moeilijker kan onthouden wanneer zij langskomt. Hij heeft ook moeite met een goed dag-en-nachtritme. Anne besluit op internet te zoeken naar websites die helpen om een passende zorgtechnologie te kiezen. Ze vindt de app ‘Floortje, technologie voor warme zorg’. Nadat Anne een paar vragen heeft beantwoord, krijgt zij een overzicht van verschillende zorgtechnologische mogelijkheden (Zorggroep Solis et al., 2023b). Ook vindt Anne de Vilans-hulpmiddelenwijzer (Vilans & Ministerie van VWS, z.d.). Anne leest dat Vilans deze hulpmiddelenwijzer in opdracht van VWS heeft gemaakt. Zij vindt bijna 150 hulpmiddelen die ingezet kunnen worden bij mensen met dementie. Anne verfijnt haar selectie en vindt informatie over een geheugenklok, digitale dagplanners en een slimme kalenderklok. Zij maakt een korte notitie en belt de zoon van meneer Bogaarts. Hij is mantelzorger van zijn vader. Anne vertelt haar bevindingen en wijst hem op deze mogelijkheden die het dagelijks leven van zijn vader vergemakkelijken. Meneer Bogaarts ziet nu op zijn digitale dagplanner wanneer Anne komt.

114

Thema 5 Zorgtechnologie

5.2 Verschillende doelgroepen

IJ S

Zorgtechnologie kan bij heel veel verschillende doelgroepen ingezet worden. Hierdoor wordt de zelfredzaamheid van de zorgvrager vergroot, kan iemand langer thuis wonen of wordt de zorg efficiënter gegeven. In deze paragraaf worden enige doelgroepen beschreven.

BE R

N D ER W

Diabeteszorg Bij een zorgvrager met diabetes type 1 maakt de alvleesklier geen of onvoldoende insuline aan. Dit betekent dat een zorgvrager zichzelf iedere dag insuline toedient en zijn bloedsuikerwaarde controleert. Het dagelijkse spuiten en controleren van de suikerspiegel heeft veel invloed op het leven van de zorgvrager. De inzet van een insulinepomp kan in dat geval verlichting bieden omdat iemand zich minder vaak hoeft te prikken. Maar iemand kan ook kiezen voor een draagbare sensor in combinatie met een app. Het Hybrid Closed Loop (HCL) systeem neemt de functie van de alvleesklier over. De in de huid aangebrachte sensor meet continu de glucosewaarden in het lichaam en zorgt voor de continue afgifte van glucose. Door het gebruik van deze zorgtechnologie ervaren mensen met diabetes een betere kwaliteit van leven (DVN, z.d.).

Bekijk online het filmfragment van DVN over het gebruik van een HCL-systeem.

Dementiezorg Vilans heeft zorgtechnologieën voor thuiswonende mensen met dementie in kaart gebracht. Zij keken naar de ernst van de dementie en of er gebruik werd gemaakt van vrijetijds- of zorgtechnologie. Vrijetijdstechnologie wordt in dit onderzoek gedefinieerd als: het verbeteren van het welzijn door onder andere spellen en vrijetijdsbesteding, robotdieren of beeldbellen (Vilans, 2022d).

115

IJ S N D ER W SO EP

Het gebruik van zorgtechnologie bij dementie.

BE R

In het onderzoek van Vilans kwamen verschillende technologieën naar voren. Zoals een medicijndispenser. Hiermee wordt iemand door een geluids- of lichtsignaal herinnerd om zijn medicatie in te nemen. Door op de OK-knop te drukken, worden de medicijnen vrijgegeven. Het tijdstip wordt geregistreerd. Als verpleegkundige van de thuiszorg ontvang je deze informatie. Stel dat een zorgvrager vergeet om zijn medicatie in te nemen, dan kun je direct contact met hem opnemen. Wanneer er bij deze zorgvrager ook nog een slim voordeurslot is geïnstalleerd, kun je de woning binnenkomen met een pasje, app of tag.

Een andere toepassing die je terugvindt bij thuiswonende zorgvragers met dementie, is een slimme kalenderklok. Deze ondersteunt bij de dagstructuur. Het beeldscherm bevat een klok en datum, maar kan ook berichtjes of foto’s laten zien. Een andere mogelijkheid om de dag te structureren, is de inzet van een sociale robot. Iemand hoort dat het tijd is om te eten of naar een afspraak te gaan (Vilans, 2022c).

116

Een gps-tracker geeft de locatie aan waar iemand zich bevindt. Dit maakt het dwalen van iemand met dementie veiliger. De gps-tracker kan in de jaszak of broekzak gedragen worden. Ook kan het ingebouwd worden in een alarmknop. In geval van nood, bij onwel voelen of vallen, drukt iemand de alarmknop in.

Thema 5 Zorgtechnologie

Het systeem staat 24 uur per dag in verbinding met een meldkamer. De meldkamer kan de buren vragen om poolshoogte te nemen. Zij kunnen ook over een sleutel beschikken en zelf iemand sturen (Zorg van Nu, 2022e).

N D ER W

IJ S

Ten slotte geven bewegingssensoren inzicht in het gedrag van iemand met dementie. Opent hij bijvoorbeeld de koelkast om te eten of te drinken? Komt hij uit bed of verlaat hij het huist? Worden de gordijnen op de gebruikelijke tijden dicht- of opengedaan? Bij veranderingen in het leefpatroon kan de verpleegkundige of de mantelzorger direct contact opnemen met de zorgvrager. (Zorg van Nu, z.d.)

Bekijk online het filmfragment van het ministerie van VWS over het gebruik van slimme sensoren voor thuiswonende mensen met dementie.

BE R

Psychische zorg Voor mensen met psychische aandoeningen kunnen online behandelingen een uitkomst bieden. Een zorgvrager volgt thuis het behandelprogramma op de computer. In de psychiatrie zie je ook het gebruik van virtual reality. Er wordt een andere werkelijkheid gecreëerd waarbij de zorgvrager een levensechte situatie ervaart in een veilige omgeving, waardoor angst- of paniekklachten worden gereduceerd. Stel dat iemand geen boodschappen durft te doen. De VR-bril kan in dat geval een supermarkt nabootsen. Samen met de behandelaar wordt onderzocht welke angst in de supermarkt ontstaat. Vervolgens leert de zorgvrager om deze angst te reduceren of om ander gedrag te vertonen, zodat hij uiteindelijk weer boodschappen durft te doen (Therapieland, 2023).

Intramurale zorgvragers In verpleeghuizen en de intramurale gehandicaptenzorg kun je slimme bedmatrassen of slim incontinentiemateriaal tegenkomen. Een in de luier aangebrachte sensor meet de hoeveelheid urine. De bijbehorende app geeft je informatie over het verzadigingspercentage van het incontinentiemateriaal. Omdat deze je ook informeert over het tijdstip van verschoning, geeft dit rust. Het verbetert de kwaliteit van leven van de zorgvrager, omdat iemand minder fysiek ongemak ervaart. Bij zorgvragers die niet kunnen vertellen dat hun luier vol zit, zie je plukgedrag verdwijnen. Het zorgt ook voor minder urinegeur op een afdeling (Vilans, 2023). Bekijk online het filmfragment van het ministerie van VWS over het gebruik van slim incontinentiemateriaal in de intramurale gehandicaptenzorg.

117

Slimme bedmatrassen

N D ER W

IJ S

In het verpleeghuis waar Petra en Marieke werken, is onlangs geïnvesteerd in slimme bedmatrassen om het slaapgedrag van zorgvragers te monitoren. Een onder het matras geplaatste sensor meet of iemand in bed ligt, beweegt of slaapt (Anders werken, 2021).

Petra heeft nachtdienst. Via de bijbehorende app op haar telefoon ziet ze dat mevrouw Vink uit bed is. Petra weet dat deze mevrouw ’s nachts vaak moet plassen. Even later ziet Petra dat mevrouw Vink weer in bed ligt. Petra hoeft niet naar haar kamer te lopen en is gerustgesteld. Andere bewoners kunnen nu ook niet wakker worden door Petra’s voetstappen. Marieke neemt ’s morgens haar dienst over. Marieke ziet op haar app dat mevrouw Yilmaz en meneer Bakker wakker zijn. Zij besluit om hen eerst uit bed te helpen. Zo kan mevrouw Vink nog even uitslapen.

BE R

Petra en Marieke zijn blij met de investering in de slimme bedmatrassen. Zij kunnen valgevaar van zorgvragers goed monitoren. Omdat het systeem een melding geeft van een verhoogd risico op vallen, kunnen ze snel ingrijpen en passende maatregelen nemen. Verder ervaren zij een afname van de werkdruk. Omdat zij ’s nachts minder rondes lopen, houden zij tijd over voor andere taken.

5.3 Informatie en communicatie

Zorgvragers en zorgverleners kunnen op allerlei websites gezondheidsinformatie vinden. Zorgvragers maken gebruik van zorgportalen en PGO’s om hun eigen gegevens te raadplegen. Zorgverleners communiceren via het zorgdossier. Er zijn verschillende aandachtspunten hoe je omgaat met informatie op internet.

Websites, apps en social media Je vindt heel veel websites over gezondheidsproblemen en aandoeningen. Je maakte al kennis met de kennisbanken van verschillende overheids-/gezondheidsinstituten. Er worden ook steeds meer gezondheidsapps ontwikkeld voor medicatieherinneringen, gezondheidsdagboeken of trainingsprogramma’s. Apps maken het mogelijk om de informatie gemakkelijk bij je te dragen op je telefoon. Het Nederlandse

118

Thema 5 Zorgtechnologie

N D ER W

IJ S

Rode Kruis ontwikkelde een handige EHBO-app. Hierdoor weet je direct wat je moet doen als iemand een wond, vergiftiging of kneuzing heeft of bewusteloos is (Het Nederlandse Rode Kruis, 2023). Vaak beschikken patiënt-/cliëntverenigingen over een online platform. Hier leg je contact met lotgenoten of deskundigen. Je kunt vragen stellen, verhalen lezen of je eigen ervaringen delen.

WhatsApp Een voorbeeld van ondersteuning en coaching via WhatsApp is MijnPIA (Persoonlijke Interactieve Assistent). De zorgvrager ontvangt op de zorgvrager afgestemde WhatsApp-berichten. PIA vraagt bijvoorbeeld of er genoeg eten in huis is. Of vertelt dat de zorgvrager zijn jas moet aandoen, omdat hij opgehaald wordt voor de dagverzorging. Wanneer iemand niet op het bericht reageert, krijg jij of de mantelzorger een berichtje, zodat er direct actie ondernomen kan worden (Zorggroep Solis et al., 2023a).

BE R

Bekijk online het filmfragment van MijnPia over het gebruik (video bevat geen geluid).

Social media Er worden heel wat informatie, foto’s en video’s gedeeld via social media, zoals YouTube, Twitter, Instagram, Pinterest, TikTok of Facebook. Op een laagdrempelige manier deel je jouw belevenissen met vrienden en familie. Realiseer je dat je nooit vertrouwelijke informatie over een zorgvrager mag delen op social media. Social media bieden echter mogelijkheden wanneer je een zorgvrager in contact brengt met lotgenoten. Iemand voelt zich wellicht minder eenzaam. Je kunt zelf YouTube-filmpjes bekijken om bepaalde vaardigheden te leren.

Zorgportalen en PGO’s Zorgvragers kunnen hun eigen gegevens inzien via zorgportalen. Een zorgportaal is een ingang op een website van bijvoorbeeld een ziekenhuis of thuiszorgorganisatie. Iemand logt in, raadpleegt zijn eigen (medische) gegevens, maakt een afspraak of mailt zijn zorgverlener. Of je maakt gebruik van een persoonlijke gezondheidsomgeving (PGO). Een PGO is een website of een app, waarin alle gegevens van verschillende zorgverleners op één plek staan. Je kiest zelf met welke hulpverleners je jouw gegevens deelt. Het is ook mogelijk om zelf gezondheidsgegevens toe te voegen, zoals jouw hartslag tijdens het sporten. Zo monitor je je eigen gezondheid (PGO, 2023).

119

Bekijk online het filmfragment van de Patiëntenfederatie Nederland over wat een PGO is.

N D ER W

IJ S

Zorgdossiers Elektronische patiënten- of cliëntendossiers (EPD’s of ECD’s) worden in alle zorgsectoren gebruikt. EPD’s of ECD’s zijn digitale systemen die de traditionele papieren dossiers hebben vervangen. Ze bieden zorgverleners snel en gemakkelijk toegang tot actuele gegevens over de gezondheidstoestand van de zorgvrager. Je vindt er contactgegevens, de (medische) voorgeschiedenis en gegevens over gegeven zorg en behandelingen. Ze bevatten het verpleegkundige zorgplan en rapportages. De opbouw van een ECD is afhankelijk van de leverancier.

BE R

Het is belangrijk dat een ECD gebruikersvriendelijk is, zodat het systeem je als het ware zelf de weg wijst. Het bespaart verpleegkundigen veel tijd wanneer een classificatie- of ordeningssysteem geïntegreerd is. Denk hierbij aan classificaties als Gordon, Omaha System of NANDA-I, NIC en NOC (Vilans, 2023a).

eOverdracht Het is de bedoeling dat in 2026 alle ECD’s over een informatiestandaard voor de overdracht beschikken. De eOverdracht maakt een eenduidige en volledige overdracht van verpleegkundige gegevens uit het zorgplan mogelijk. Je hoeft dan maar één keer gegevens van de zorgvrager vast te leggen en de zorgvrager hoeft maar één keer zijn verhaal te doen. De gegevens worden telkens gebruikt. Stel dat iemand het ziekenhuis verlaat. Je hoeft dan geen gegevens over te typen in de overdracht aan de wijkverpleegkundige. EOverdracht is ontwikkeld door de beroepsvereniging V&VN. (Nictiz, 2023)

De overheid stimuleert deze onderlinge digitale gegevensuitwisseling tussen verschillende zorgverleners. Zo trad op 1 juli 2023 de Wet elektronische gegevensuitwisseling in de zorg (Wegiz) in werking. Deze wet verplicht de digitale gegevensuitwisseling tussen de huisarts en apotheek ter verbetering van de communicatie en afname van medicatiefouten (Ministerie van VWS, 2023).

120

Thema 5 Zorgtechnologie

Digitale communicatie met de zorg

N D ER W

IJ S

Marga’s moeder heeft multiple sclerose. Zij woont zelfstandig en krijgt veel verpleging en verzorging. De thuiszorgorganisatie werkt met ‘Caren zorgt’, een digitaal systeem voor de communicatie tussen het formele en het informele zorgnetwerk. Marga kan gemakkelijk inloggen. Zij leest de zorgrapportages en plaatst een berichtje dat haar moeder vanmiddag gevallen is. Het systeem heeft ook een agenda en takenlijst. Omdat Marga volgende week verhinderd is, vraagt zij of haar broer met hun moeder naar het ziekenhuis wil gaan.

In Nederland waren medio 2023 ruim 9.000 zorgaanbieders aangesloten met bijna 600.000 gebruikers (Nedap Healthcare, z.d.).

BE R

Aandachtspunten Om informatie op internet te gebruiken en te vinden, is het belangrijk om digivaardig en mediawijs te zijn. Daarnaast is het belangrijk om te kunnen beoordelen of de door jou gevonden informatie betrouwbaar is.

Digitale vaardigheden Om gezondheidsinformatie te selecteren of online gegevens te beheren, is het belangrijk om digivaardig te zijn. Digivaardig wil zeggen dat je overweg kunt met digitale technologie. Omdat de digivaardigheid in de zorg achterloopt, wordt hierin geïnvesteerd. In zorgorganisaties werken bijvoorbeeld steeds vaker digicoaches. Dat zijn verpleegkundigen die hun collega’s helpen om bijvoorbeeld in het ECD te werken, informatie te vinden op intranet of om te gaan met een app of technisch hulpmiddel (Actiz & ECP Platform voor de InformatieSamenleving, 2020).

Mediawijsheid Soms zijn zorgvragers niet goed op de hoogte van de gevaren van internet. Denk bijvoorbeeld aan mensen met een (licht) verstandelijke beperking. Als verpleegkundige kun je een taak hebben op het gebied van mediaopvoeding. Je maakt iemand dan mediawijs en wijst hem op de mogelijke gevaren en risico’s van phishing, cyberpesten, grooming (digitaal kinderlokken), een gokof gameverslaving, het versturen van seksfilmpjes of het gebruik van datingsites. Mediawijsheid is ‘de verzameling competenties die je nodig hebt om actief, kritisch én bewust te kunnen deelnemen aan de mediasamenleving’ (Steeman, 2023).

121

BE R

N D ER W

IJ S

Gebruik betrouwbare informatie Het is belangrijk om na te gaan of jouw gevonden informatie betrouwbaar is. Wanneer je informatie gebruikt van bibliotheken, de overheid en universiteiten, hoef je je geen zorgen te maken. Dit is geëvalueerde informatie. Maar voor andere websites kan dit lastig zijn. Je kunt gebruikmaken van bestaande checklisten om de betrouwbaarheid van de informatie te beoordelen.

Hulpmiddel om de betrouwbaarheid van informatie te controleren.

5.4 Randvoorwaarden en implementatie

Bij het inzetten van zorgtechnologie komt veel kijken. Je hebt te maken met randvoorwaarden zoals financiën en wetgeving. Maar ook organisatorische en maatschappelijk-ethische voorwaarden spelen een rol. Wanneer je zorgtechnologie veilig en verantwoord wilt inzetten, volg je een implementatiestappenplan.

122

Thema 5 Zorgtechnologie

N D ER W

IJ S

Organisatorische randvoorwaarden Je kunt eens nagaan welk beleid jouw zorgorganisatie op het gebied van zorgtechnologie voert. Is er een visie op zorgtechnologie geformuleerd? Misschien stimuleert de zorginstelling het gebruik van zorgtechnologie om personeelstekorten op te vangen. Hoe zijn de informatiesystemen in de zorgorganisatie vormgegeven? Is er oog voor de integratie van bestaande systemen met nieuwe zorgtechnologie? Worden gegevens efficiënt en veilig uitgewisseld? Wellicht biedt jouw organisatie training en ondersteuning, zodat je op een veilige en verantwoorde manier zorgtechnologie kunt inzetten bij zorgvragers, waarbij je de privacy van de zorgvrager waarborgt.

BE R

Privacy Iedereen heeft recht op de bescherming van zijn persoonsgegevens. Dit is een grondrecht. Sinds 2018 is de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) van kracht. In deze wet zijn voorwaarden opgenomen waaraan zorgorganisaties moeten voldoen bij het verzamelen van gegevens over zorgvragers of het plaatsen van een camera en het bewaren van beelden. De zorgorganisatie moet duidelijk aangeven welke gegevens van zorgvragers bekend zijn en waarom deze gegevens nodig zijn. Gevoelige informatie over de (gezondheid van de) zorgvrager mag immers niet in verkeerde handen vallen (Autoriteit Persoonsgegevens, z.d.).

Veiligheid Als verpleegkundige moet je veilig kunnen internetten op jouw werkplek. De zorgorganisatie schept hiervoor de voorwaarden. Veilig internetten betekent ook dat je zelf geregeld jouw computer updatet en gebruikmaakt van virusscanners, sterke en unieke wachtwoorden en een tweetrapsverificatie (2FA). Ook de slimme apparaten met bijbehorende apps update je geregeld (Ministerie van Economische zaken en Klimaat et al., z.d.).

De informatiebeveiliging in de zorg is complex. De zorgsector heeft hierover afspraken vastgelegd in de NEN 7510, een managementssysteemnorm. De NEN 7510 geeft het kader voor informatiebeveiliging en de daarbij behorende maatregelen. Veel verschillende partijen, zoals zorgaanbieders, zorgverzekeraars en overheidsinstanties, hebben immers belang bij het veilig verzamelen, opslaan, verwerken en transporteren van informatie. Deze partijen moeten over betrouwbare informatie kunnen beschikken waarbij de privacy van zorgvragers beschermd is (NEN, z.d.).

123

N D ER W

IJ S

Financiering De aanschaf van zorgtechnologie kan kostbaar zijn. Maar het is mogelijk om een financiële tegemoetkoming te krijgen van de overheid. Zo konden thuiszorgorganisaties in 2023 bijvoorbeeld uit de Zorgverzekeringswet maximaal 6,5 uur per maand per zorgvrager ontvangen, wanneer de zorgvrager over een indicatie thuiszorg (wijkverpleging, persoonlijke verzorging) beschikte. De Wet langdurige zorg biedt meer mogelijkheden om zorgtechnologie te financieren. De zorgkantoren maken hier namelijk budgetafspraken over met verpleeghuizen en woonvormen in de gehandicaptenzorg. Een andere mogelijkheid biedt de financiering via het Modulair Pakket Thuis. Net als in de Zorgverzekeringswet was in 2023 het maximum vastgesteld op 6,5 uur per maand per zorgvrager (Vilans, 2023b).

Vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning is ook financiering mogelijk, maar iedere gemeente bepaalt dit zelf. De zorgvrager heeft hiervoor dan wel een indicatie nodig (maatvoorziening).

BE R

De financiering van zorgtechnologie kan soms plaatsvinden in het kader van innovatie of om knelpunten in een regio op te lossen. Tot 2024 kon er ook gebruikgemaakt worden van subsidieregelingen voor zorgtechnologie.

Wetgeving Je kunt te maken krijgen met de Wet zorg en dwang (Wzd), vooral bij zorgtechnologieën die een zorgvrager bewaken of observeren. De Wzd regelt de rechten van mensen met een verstandelijke beperking en mensen met een psychogeriatrische aandoening wanneer er sprake is van onvrijwillige zorg of een onvrijwillige opname.

Als de zorgvrager zich verzet tegen het gebruik van zorgtechnologie, is er sprake van onvrijwillige zorg. Dit verplicht je als verpleegkundige het stappenplan van de Wzd te volgen. Iemand met dementie of een verstandelijke beperking kan soms moeilijk aangeven dat hij geen gebruik wil maken van zorgtechnologie. Dit betekent voor jou als verpleegkundige dat je goed moet observeren. Het zijn uitingen van verzet als iemand de clip van het incontinentiemateriaal verwijdert of de stekkers van de leefstijlmonitoring uit het stopcontact haalt. Of stel dat iemand thuis niet meer naar de wc wil, omdat hij denkt dat de sensor een camera is. Wanneer hij vervolgens naar een café verderop in de straat gaat om te plassen, is dit een uiting van verzet (Kennisplein Zorg voor Beter, 2023).

124

Thema 5 Zorgtechnologie

IJ S

Wanneer je als verpleegkundige onzorgvuldig omgaat met zorgtechnologie, krijg je te maken met de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) of de Wet op de Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (Wet BIG). Deze wetten beschermen zorgvragers tegen het ondeskundig en onzorgvuldig handelen van zorgverleners (Van Vuuren & Smeets, 2021).

N D ER W

Maatschappelijk-ethische randvoorwaarden Vanaf het moment dat je een foto of video doorstuurt op bijvoorbeeld X of Facebook, is deze niet meer van jou. Iemand anders kan ermee doen wat hij wil. Dit kan enorme gevolgen hebben. Er wordt niet voor niets de overheidscampagne ‘denk voor je deelt’ over veilig internetten gelanceerd. Behalve privacy en gegevensbescherming kun je als verpleegkundige ook te maken krijgen met ethische dilemma’s. Ethiek wordt in de volgende paragraaf verder uitgediept.

BE R

Implementatie Het gebruik van zorgtechnologie is vaak meer dan alleen een nieuw product aanschaffen. Het kan een andere werkwijze voor verpleegkundingen in de zorgorganisatie betekenen. Voor het implementeren van zorgtechnologie gebruik je het volgende stappenplan: 1. Visie en strategie 2. Plan 3. Ontwikkeling 4. Uitvoering en evaluatie 5. Opschaling.

Je start met een visie op zorgtechnologie. Je brengt de behoeften waarom je zorgtechnologie wilt inzetten, in kaart. Je voert een verkenning uit onder de verschillende betrokkenen. Je stelt een programma van eisen op. Dit programma bevat onder andere technische en functionele eisen en de voordelen voor de verschillende betrokkenen. Voor een zorgorganisatie kan het betekenen dat werkprocessen efficiënter verlopen, voor verpleegkundigen dat zij (reis)tijd besparen of efficiënter kunnen communiceren. Zorgvragers kunnen voordelen ervaren omdat zij hun verhaal maar één keer hoeven te doen of dat zij beter in staat zijn om de regie te voeren over de eigen gezondheid. Pas als je alle eisen en wensen op een rij hebt, kun je een zorgtechnologie kiezen (Zorg van Nu, 2023b).

125

N D ER W

IJ S

Daarna stel je een plan op, zodat je precies weet wat je nodig hebt en welke kosten ermee gemoeid zijn. Wanneer de zorgtechnologie gebruiksklaar is, start je een pilot. Je voert de zorgtechnologie bijvoorbeeld uit in één team of op één afdeling. Je evalueert de uitkomsten van deze pilot (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2023b). Je kunt gebruikmaken van bestaande evaluatievragen, zoals de door het RIVM ontwikkelde checklist met achttien succes- en faalfactoren voor de implementatie van zorgtechnologie (RIVM, z.d.-b). Op basis van de uitkomsten van de evaluatie kun je besluiten om de zorgtechnologie al dan niet door te voeren in de hele organisatie (opschalen).

5.5 Verantwoordelijkheden en attitude

BE R

De verpleegkundige is verantwoordelijk voor het verantwoord gebruiken van zorgtechnologie in zijn of haar werkzaamheden. In het verpleegkundig beroepsprofiel zijn competenties en verantwoordelijkheden opgenomen die hiervoor nodig zijn. Zorgtechnologie kan risico’s met zich meebrengen en uitdagingen op het gebied van ethiek. Het vereist een bepaalde attitude van verpleegkundigen.

Beroepsprofiel Zowel in de opleidingen voor verpleegkundigen als in het verpleegkundig beroepsprofiel worden competenties (bekwaamheden) genoemd die betrekking hebben op de omgang met zorgtechnologie. De verpleegkundige hoort over kennis te beschikken van de mogelijkheden, risico’s en ethische dilemma’s van zorgtechnologie. De verpleegkundige beschikt over vaardigheden waardoor hij of zij zelf gebruikmaakt van zorgsystemen. Je bent ook in staat om zorgvragers te ondersteunen bij het gebruik van technologie.

Risico’s Het gebruik van zorgtechnologie heeft veel voordelen, maar tegelijkertijd kan het ook risico’s met zich meebrengen, vooral op het gebied van privacy en gegevensbeveiliging. Zorgtechnologie is niet vrij van technische storingen of uitval. Dit kan ernstige gevolgen hebben voor de zorgverlening of frustrerend zijn. Als verpleegkundige behoor je daarom op de hoogte te zijn van alternatieven, zodat je de continuïteit van de zorg kunt waarborgen. Zorg dat je weet waar je storingen in jouw organisatie moet melden.

126

Thema 5 Zorgtechnologie

IJ S

Een heel ander risico heeft te maken met het verlies van persoonlijk contact. Zorgtechnologie kan het fysieke contact verminderen. Beeldbellen of de inzet van een sociale robot kunnen een gevoel van afstand creëren. Het is voor jou als verpleegkundige belangrijk om een balans te vinden, zodat zorgtechnologie aanvullend is op het menselijke contact.

N D ER W

Ethiek Zorgtechnologie brengt uitdagingen met zich mee op het gebied van ethiek. Ethiek houdt zich bezig met vragen over wat goed is en wat slecht is en de manier waarop geleefd wordt. Dit noem je ‘morele vragen’. Bij ethiek reflecteer je op deze morele vragen, waardoor je te maken krijgt met waarden en normen. Wanneer je bijvoorbeeld de waarde ‘zorgvuldigheid’ hoog in het vaandel hebt staan, is een passende norm dat je zorgt voor de beveiliging van de zorggegevens in het dossier. Dit kan weer tot gevolg hebben dat niet iedere zorgprofessional toegang tot het dossier heeft omdat er afspraken gemaakt zijn over autorisaties (Van Vuuren & Smeets, 2021).

BE R

Ethische dilemma’s Bij ethische dilemma’s word je geconfronteerd met verschillende botsende waarden. Veelvoorkomende ethische dilemma’s in de gezondheidszorg hebben te maken met het recht op privacy en het beroepsgeheim. Stel je voor dat de zoon van een zorgvrager jou belt om informatie te krijgen over zijn zeer ernstig zieke vader. Hij is geen contactpersoon, dat is zijn zus. Geef je de zoon die informatie? Officieel zou je geen informatie kunnen geven, maar je begrijpt ook dat de zoon hieraan behoefte heeft. Er is geen pasklare oplossing aanwezig. Ethische dilemma’s doen zich ook voor bij het gebruik van zorgtechnologie. Welke autonomie en keuzevrijheid heeft de zorgvrager bij de inzet van bewegingssensoren?

Ethisch redeneren is belangrijk, zodat je jouw ingenomen standpunt kunt uitleggen en jouw keuzes kunt beargumenteren. Bij lastige keuzes kun je een moreel beraad voeren. Je bespreekt dan met alle betrokkenen de voor- en nadelen om uiteindelijk tot een keuze te komen waar iedereen achter kan staan (Van Vuuren, 2021). Het Centrum voor Ethiek en Gezondheid (CEG) signaleert ethische vraagstukken. Zij informeren de Rijksoverheid hierover om het algemene debat te stimuleren. Zij brachten al verschillende signalementen over zorgtechnologie uit. In 2020 verschenen de signalementen ‘Gezondheidsapps en wearables’, ‘Robotisering in de langdurige zorg’ en ‘Sensoren in de thuissituatie’. Het CEG

127

N D ER W

IJ S

signaleert dat de overheid het gebruik van gezondheidsapps en wearables voor zelfmetingen toejuicht, zodat zorgvragers hun gezondheid verbeteren en ziektes worden voorkomen. Hierdoor bespaart de overheid op gezondheidszorguitgaven. Het versterkt de autonomie van zorgvragers. Maar hoe kan de overheid kritisch toezien op de kwaliteit van apps en wearables? En leidt het gebruik niet tot een toename van zorg of een verdere medicalisering? Het kan ook leiden tot ongelijkheid en grotere gezondheidsverschillen genereren. Niet iedereen is immers tot zelfmanagement in staat. De solidariteit kan onder druk komen te staan. Dit zijn allerlei ethische dilemma’s op het gebied van zorgtechnologie waarmee jij als verpleegkundige geconfronteerd kunt worden.

BE R

Attitude Succesvol gebruik van zorgtechnologie heeft ook te maken met de attitude (houding) van verpleegkundigen. Verpleegkundigen moeten gemotiveerd zijn om zorgtechnologie toe te passen. Als de meerwaarde van het gebruik zichtbaar is, worden zorgtechnologieën gemakkelijker geaccepteerd. In de E-healthmonitor van 2022 geeft 38% van de verpleegkundigen aan dat zij bekend zijn met digitale zorg en deze vaker willen proberen.

128

Attitude van verpleegkundigen over digitale toepassingen in de zorg.

Thema 5 Zorgtechnologie

IJ S

Behalve verpleegkundigen zijn ook andere zorgverleners gevraagd hoe vaak zij digitale hulpmiddelen aanbevelen. Het blijkt dat vooral het patiëntportaal, digitale communicatie en digitale zelfhulp (via apps, websites en wearables) worden aanbevolen. Telemonitoring en zorgrobots worden het minst aangeraden door de zorgverleners.

N D ER W

Weerstand Soms kan een verpleegkundige weerstand ervaren om zorgtechnologie in te zetten. Er kunnen veel oorzaken aan ten grondslag liggen. Verpleegkundigen kunnen bijvoorbeeld bang zijn om het persoonlijk contact met de zorgvrager te verliezen of het gevoel krijgen dat zij gemakkelijk vervangbaar zijn door zorgtechnologie. Weerstand kan ook ontstaan door een gebrek aan zelfvertrouwen wanneer je onvoldoende getraind bent in het gebruik van een apparaat of systeem. Het kan zijn dat je geen nieuwe routines of werkprocessen wilt aanleren. Weerstand kan ook ontstaan wanneer je zorgen hebt over de patiëntveiligheid, privacy of kwaliteit van zorg.

BE R

5.6 De toekomst

Op dit moment maakt zorgtechnologie nog geen vast onderdeel uit van de verpleegkundige zorg aan zorgvragers. Omdat de gezondheidszorg onder druk staat, is het overheidsbeleid erop gericht om de zorg betaalbaar en toegankelijk te houden. Hierbij wordt veel van zorgtechnologie verwacht.

Zorgtechnologie anno 2023 Het blijkt dat zorgverleners in 2023 vaker zorgtechnologie inzetten dan in het jaar 2021. Beeldbellen is toegenomen en er zijn meer digitale patiëntportalen beschikbaar. Verpleegkundigen hebben in 2022 meer medicijndispensers en digitale dubbele medicatiecontrole ingezet. Het gebruik van zorgrobots is zelfs met 10 procent gestegen. Er wordt ook meer gebruikgemaakt van zorgtechnologie om de veiligheid van de zorgvragers te bewaken. Alhoewel zorgverleners steeds positiever over digitale zorg zijn gaan denken, blijkt nog niet dat zorgtechnologie een vast onderdeel van de zorg is. Verpleegkundigen geven wel aan dat ze verwachten dat zij in de toekomst meer gebruik gaan maken van digitale communicatie, patiëntportalen en telemonitoring (E-healthmonitor, 2022).

129

IJ S N D ER W SO

In de toekomst wordt een intensievere toepassing van zorgtechnologie verwacht.

BE R

Kunstmatige intelligentie In 2023 heeft kunstmatige intelligentie of artificiële intelligentie een enorme vlucht genomen. Er zijn veel AI-tools voor zorgprofessionals beschikbaar om het werk te vergemakkelijken. Er zijn tools zoals ChatGPT die vragen over ziektebeelden kunnen beantwoorden of berichten schrijven voor social media, blogs of websites van zorgprofessionals. Er zijn ook AI-tools die informatie uit medisch-wetenschappelijke artikelen samenvatten of een voorlopige gezondheidsbeoordeling geven. Het systeem verwijst iemand door naar de juiste specialist of stelt een voorlopige diagnose op basis van beantwoorde vragen door zorgvragers over hun symptomen (Kregting, 2023b).

Het blijft belangrijk om voorzichtig met deze AI-tools om te gaan. Het is niet voor niets dat het Erasmus MC en de TU Delft medio 2023 een ethieklab openden op het gebied van ‘AI in de zorg’. Het Responsible and Ethical AI in Healthcare Lab (REAiHL) wil ervoor zorgen dat kunstmatige intelligentie veilig ingezet wordt in de patiëntenzorg (Kregting, 2023a).

130

In een toekomstverkenning die de overheid liet uitvoeren, bleek dat de digitale transitie snel verloopt en veel invloed heeft. In de beschreven trends en ontwikkelingen van digitalisering richting 2030 is veel aandacht voor AI. De verwachting is dat AI onze leefwereld steeds beter voorspelbaar en bestuurbaar

Thema 5 Zorgtechnologie

maakt. Er wordt gesproken over autonomisering: kunstmatige intelligentie zal in de komende jaren steeds vaker zelfstandig gaan handelen (Ministerie van Algemene Zaken, 2022a).

BE R

N D ER W

IJ S

Toenemende zorgvraag De komende jaren gaat de zorgvraag fors toenemen, met name door de vergrijzing. Het CBS verwacht dat Nederland 20,7 miljoen inwoners in 2070 heeft. Mensen worden ouder en de bevolking groeit ook door migratie. In 2040 is een kwart van onze bevolking 65 jaar of ouder (Centraal Bureau voor de Statistiek, z.d.).

Verwachte groei van de Nederlandse bevolking naar 20,7 miljoen in 2070.

De verwachting is dat meer aandoeningen chronisch worden, vooral kanker, hart- en nierfalen. Hierdoor zal de complexiteit van de zorgvraag toenemen. Daarnaast wordt een toename van multimorbiditeit verwacht. Dit betekent dat iemand meerdere aandoeningen tegelijkertijd krijgt.

Deze toename van de zorgvraag is onvoldoende op te vangen vanwege de tekorten aan personeel. In alle zorgsectoren speelt deze arbeidsmarktproblematiek. Hierdoor wordt er dan ook veel van zorgtechnologie verwacht (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2022c).

131

BE R

N D ER W

IJ S

Overheidsbeleid Het ministerie van VWS heeft een belangrijke taak om de Nederlandse gezondheidszorg in de toekomst toegankelĳk, betaalbaar en van goede kwaliteit te houden. In het Integraal Zorgakkoord (IZA) is vastgelegd hoe de overheid dat voor de komende jaren wil doen. Het uitgangspunt van het IZA is: ‘zelf als het kan, thuis als het kan en digitaal als het kan’. De overheid benadrukt dat verdere digitalisering noodzakelijk is. Er is ook vastgelegd dat iedere inwoner van Nederland in 2025 over een PGO moet beschikken. De toekomstige zorg zal steeds vaker hybride zijn. Dit is een mix van digitale en fysieke zorg (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2022b).

Infographic van het IZA.

De overheid streeft ernaar dat ouderen zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Dit beleid is vastgelegd in het programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO, 2022-2027). Pas als het thuis echt niet langer kan, is er een plek in het verpleeghuis. Het verpleeghuis wordt ‘de IC van de langdurige zorg’. Dit vraagt om, behalve geschikte ouderenwoningen, het verder aanjagen en ontwikkelen van zorgtechnologie (Ministerie van Algemene Zaken, 2023).

132

Thema 5 Zorgtechnologie

5.7 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Conclusie De overheid stimuleert de inzet van zorgtechnologie op allerlei fronten onder het mom ‘digitaal als het kan’. Er wordt geïnvesteerd in digitale vaardigheden van zorgverleners en zorgvragers. En in de toekomst zal de nadruk steeds meer op hybride zorg liggen. Naast fysieke zorg zullen verpleegkundigen steeds meer gebruikmaken van bijvoorbeeld beeldbellen of zorgvragers begeleiden via telemonitoring. Het gebruik van apps zal verder toenemen. Omdat zorgtechnologieën geïntegreerd worden in zorgprocessen, gaan verpleegkundigen anders werken. Slimme apparaten en robots nemen werk uit handen, waardoor de werkdruk afneemt en personeelstekorten opgevangen kunnen worden. Het wordt voor verpleegkundigen steeds belangrijker om oog te hebben voor ethische dilemma’s die zich voor kunnen doen bij het gebruik van zorgtechnologie.

BE R

Zorgvrager Ahmed is een 72-jarige man die al langer dan veertig jaar in Amsterdam woont. Hij heeft altijd hard gewerkt om zijn vrouw Fatima en hun vier dochters te onderhouden. Hij was een lieve, betrokken echtgenoot en vader. De dochters wonen niet meer thuis, maar komen nog geregeld langs om hun ouders te ondersteunen. Ahmed ging graag naar de lokale moskee, waar hij betrokken was bij de Marokkaanse gemeenschap. Hij hecht erg veel waarde aan zijn religie en de banden met zijn landgenoten.

Ahmed heeft de ziekte van Alzheimer. Hij heeft moeite met het onthouden van recente gebeurtenissen en raakt vaak in de war. Behalve zijn geheugenproblemen valt het op dat Ahmed de neiging heeft om te gaan dwalen. Hij wil graag naar buiten om naar de moskee te gaan.

Casus Ahmed maakt zich iedere ochtend klaar om naar de moskee te gaan. Zijn vrouw Fatima merkt dat haar man het erg fijn vindt om in de moskee te zijn. Dit is immers een vertrouwde omgeving voor hem. Omdat Ahmed ’s nachts veel aan het rommelen is, is Fatima erg moe. Wanneer Ahmed in de moskee is, kan Fatima even wat slaap inhalen. De laatste tijd valt het Fatima heel erg zwaar om voor haar man te zorgen.

133

N D ER W

IJ S

Ahmed kan echter de weg naar de moskee steeds lastiger vinden in het drukke Amsterdam. Hij is al een paar keer door de politie thuisgebracht. Hiervan is hij dagenlang van slag en drentelt dan erg onrustig door huis. Hij voelt zich namelijk erg ongemakkelijk als hij zich niet kan herinneren waar hij is of hoe hij naar huis moet gaan. Ahmed is de laatste keer ook erg lelijk gevallen, waarschijnlijk omdat hij slechter kan zien. Hij heeft aan zijn val een slecht genezende wond aan zijn linkerscheenbeen overgehouden. Fatima maakt zich dan ook ernstige zorgen over het dwalen van haar man. Is het wel veilig in de stad met zijn drukke verkeer? Haar dochters stellen voor om een gps-tracker te gaan inzetten. Maar dit wil Fatima beslist niet. Ze is bang dat Ahmed hier erg boos en zelfs agressief van wordt. Ahmed heeft immers altijd zoveel waarde gehecht aan zijn vrijheid en zelfstandigheid.

BE R

Verpleegkundige Margo bezoekt Ahmed om de wond aan zijn scheenbeen te verzorgen. Margo begrijpt de bezorgdheid van de dochters over hun moeder en vader. De dochters willen immers graag dat hun vader veilig de moskee bereikt en ook weer veilig thuiskomt. Hun moeder gunnen zij meer rust. Een gps-tracker kan hierbij helpen, omdat deze immers de locatie van hun vader bekendmaakt. Maar anderzijds begrijpt Margo Fatima ook. Fatima kent haar man, die altijd zeer zelfstandig was, en wil zijn laatste stukje autonomie respecteren. Ook begrijpt Margo dat Fatima wil voorkomen dat haar man boos en agressief wordt door de inzet van een gps-tracker.

Dilemma Wat doet Margo? 1. Margo gaat het gesprek aan met Fatima, waarbij zij aangeeft dat het een goed idee is om een gps-tracker in te zetten, zoals de dochters van Fatima voorstellen. 2. Margo respecteert de zelfstandigheid en privacy van Ahmed en de wens van Fatima, ze laat de situatie voor wat het is.

134

Thema 5 Zorgtechnologie

5.8 Begrippen

N D ER W

IJ S

AVG Algemene verordening gegevensbescherming. In deze wet zijn voorwaarden opgenomen waaraan zorgorganisaties moeten voldoen bij het verzamelen van gegevens over zorgvragers of het plaatsen van een camera en het bewaren van beelden. Beeldschermzorg De (medische) zorg wordt geboden zonder dat een zorgvrager fysiek aanwezig is bij de zorgverlener, het leveren van zorg op afstand. Andere namen die gebruikt worden, zijn ‘beeldbellen’, ‘telemonitoring’ of ’telemedicine’.

Digivaardig ‘Digivaardigheid’ wil zeggen dat je overweg kunt met digitale technologie.

BE R

Domotica Technologieën die taken in en rondom een huis automatiseren. Het kan gaan om slimme apparaten, systemen en sensoren, zoals verlichting, thermostaten, alarmsystemen en spraakassistenten.

E-health De toepassing van digitale informatie en communicatie om de gezondheid en de gezondheidszorg te ondersteunen en/of te verbeteren.

ECD’s ‘ECD’ is de afkorting van ‘elektronisch cliëntendossier’. ECD’s zijn digitale systemen die de traditionele papieren dossiers hebben vervangen. Zorgverleners hebben snel en gemakkelijk toegang tot de gegevens van een zorgvrager.

EOverdracht Een informatiestandaard waardoor verpleegkundigen een overdracht met verpleegkundige gegevens kunnen maken. EOverdracht is gebaseerd op de Richtlijn Verpleegkundige en Verzorgende verslaglegging.

135

IJ S

EPD’s ‘EPD’ is de afkortting van ‘elektronisch patiëntendossier’. EPD’s zijn digitale systemen die de traditionele papieren dossiers hebben vervangen. Zorgverleners hebben snel en gemakkelijk toegang tot de gegevens van een zorgvrager.

N D ER W

Ethiek Ethiek houdt zich bezig met vragen over wat goed is en wat slecht is en de manier waarop geleefd wordt. Dit noem je ‘morele vragen’. Bij ethiek reflecteer je op deze morele vragen.

Gps-tracker ‘Gps’ staat voor ‘global positioning system’ en geeft de locatie aan waar iemand zich bevindt.

BE R

Hybrid Closed Loop (HCL) Een systeem dat bij diabetespatiënten de functie van de alvleesklier overneemt. Er is een sensor in de huid aangebracht die continu de glucosewaarden in het lichaam meet.

Hybride Dit is een een mix van digitale en fysieke zorg.

Leefstijlmonitoring Het in de gaten houden van iemand door middel van sensoren. Je meet iemands gedrag met behulp van bewegingssensoren. Hierdoor kun je iemand op afstand monitoren.

Mediawijsheid Mediawijsheid is de verzameling competenties die je nodig hebt om actief, kritisch én bewust te kunnen deelnemen aan de mediasamenleving.

Multimorbiditeit Iemand krijgt meerdere aandoeningen tegelijkertijd. Iemand met bijvoorbeeld een nieraandoening ontwikkelt daarnaast diabetes en artrose en krijgt darmkanker. Online platform Op een online platform leg je contact met lotgenoten of deskundigen. Je kunt vragen stellen, verhalen lezen of je eigen ervaringen delen.

136

Thema 5 Zorgtechnologie

IJ S

PGO De afkorting voor ‘persoonlijke gezondheidsomgeving’. Het is een website of een app waarin alle gegevens van verschillende zorgverleners op één plek staan. Je kunt ook gegevens over je eigen gezondheid toevoegen. Hierdoor is het een goed hulpmiddel om je eigen gezondheid te monitoren.

N D ER W

VR ‘VR’ is de afkorting voor ‘virtual reality’. Hiermee worden fantasiewerelden gemaakt die ingezet kunnen worden voor therapeutische doelen, ontspanning of afleiding. VR kan ook ingezet worden voor trainingsdoeleinden.

Vrijetijdstechnologie Vrijetijdstechnologie is gericht op het verbeteren van het welzijn door spellen en vrijetijdsbesteding, robotdieren of beeldbellen.

BE R

Wearables Dit zijn draagbare apparaten zoals horloges of sensoren die gezondheidsgegevens verzamelen en in verbinding staan met een app of een website.

Wzd De Wet zorg en dwang (Wzd) regelt de rechten van mensen met een verstandelijke beperking en mensen met een psychogeriatrische aandoening wanneer er sprake is van onvrijwillige zorg of een onvrijwillige opname.

Zorgportalen Dit zijn online platforms, bijvoorbeeld op de website van een ziekenhuis of thuiszorgorganisatie. Behalve het raadplegen van de eigen (medische) gegevens kunnen zorgvragers ook afspraken maken of communiceren met zorgverleners.

Zorgtechnologie Andere namen zijn ‘digitale zorg’, ‘slimme zorg’, ‘e-health’. Kenmerkend is dat het gaat om internettechnologie. Het kunnen apparaten, systemen of software zijn.

137

IJ S N D ER W SO EP BE R

O BO

THEMA 6 COMMUNICATIE

Inhoud thema • Communicatieprocessen • (Non-)verbale communicatie • Verschillende lagen van communicatie • Ruis • Overdracht en tegenoverdracht • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Communicatie is onlosmakelijk verbonden met ons mens-zijn. Communiceren vindt constant plaats en zelfs als je niet praat, geef je bewust en onbewust allerlei communicatieve signalen en boodschappen af. In onderlinge communicatie kan van alles misgaan. Van niet goed luisteren en bevooroordeeld zijn tot het geven van ongevraagde adviezen en invullen voor de ander. Binnen het werkveld is goede onderlinge communicatie essentieel. Zeker als verpleegkundige is het belangrijk om op een goede, efficiënte en duidelijke manier te communiceren binnen de teams waarin je participeert. Zo krijgt een collega of zorgvrager het vertrouwen dat hij gehoord en begrepen wordt. In dit thema komen verschillende onderwerpen aan bod die centraal staan binnen het begrip ‘communicatie’. Na theorie over communicatieprocessen en (non-)verbale communicatie richt je je op theorie over metacommunicatie, ruis en uiteindelijk overdracht en tegenoverdracht. In de verdieping leer je meer over de ontwikkeling van digitale communicatie binnen de zorgverlening.

6.1 Communicatieprocessen

BE R

Communicatie is een proces waarbij de zender met een bepaald doel een boodschap wil overdragen aan de ontvanger. Communicatie gaat niet vanzelf, maar verloopt via een bepaald proces. In de volgende paragraaf lees je hoe een communicatieproces verloopt via de zender naar de ontvanger, al dan niet gebruikmakend van een medium. Daarbij is het belangrijk dat de zender de boodschap goed codeert en de ontvanger goed decodeert. Na het bestuderen van deze paragraaf weet je hoe een communicatieproces verloopt en met welk doel de zender kan communiceren naar de ontvanger.

Interactie door communicatie Door met elkaar te communiceren, ontstaat interactie. De zender en ontvanger laten zich beïnvloeden door elkaar, waardoor er sprake is van tweerichtingsverkeer in de communicatie. Interactie gaat dus over gedrag van de een, dat gedrag uitlokt bij de ander. ‘Gedrag’ wordt hier bedoeld in de brede zin van het woord. Het kunnen gesproken woorden zijn, maar ook een non-verbale reactie zoals een gezichtsuitdrukking of bevestigend knikken met het hoofd. Onderlinge interactie vormt de basis van iedere samenwerking, zowel privé als op professioneel gebied. Het vormt een van de fundamentele voorwaarden voor het bereiken van een gewenst resultaat met een bepaalde groep. Interactie vormt ook een belangrijk werkinstrument voor de verpleegkundige (Haas, 2017).

139

N D ER W

IJ S

Communicatie verloopt volgens een proces, waar verschillende aspecten bij betrokken zijn: • Zender • Boodschap • Ontvanger • Medium • Coderen • Decoderen • Referentiekader.

BE R

In onderstaand communicatieschema zie je hoe de communicatie volgens de verschillende aspecten verloopt.

Communicatieschema.

Zender, boodschap en ontvanger Degene die de communicatie opstart, is de zender. De informatie die wordt overgebracht, noem je de boodschap. Degene voor wie de boodschap is bedoeld, is de ontvanger. Dat kan een persoon zijn, maar ook een groep.

Medium Om informatie goed over te brengen, worden communicatiemiddelen gebruikt door de zender. Dit kan een e-mail zijn, social media of een geschreven brief.

140

Thema 6 Communicatie

N D ER W

IJ S

Coderen en decoderen Coderen is het omzetten van gedachten in een specifieke boodschap. Het is belangrijk dat de codering past bij de betreffende doelgroep. Wanneer je bijvoorbeeld een boodschap hebt voor een zorgvrager met een verstandelijke beperking, gebruik je andere woorden en een andere intonatie dan wanneer je een boodschap hebt voor een directe collega. Zodra de ontvanger de boodschap ontvangt, begint het decoderen oftewel het ontcijferen van de boodschap. De ontvanger geeft betekenis aan de boodschap en probeert helder te maken wat de zender precies bedoelt. Stel dat je samen met een bewoner binnen de ggz of in een verpleeghuis het nieuws kijkt op televisie. Een collega is op hetzelfde moment bezig met de keuken opruimen. Ze zegt tegen je: ‘Fijn dat je even meehelpt’. Deze boodschap moet je decoderen. Vindt ze het echt fijn wat je doet? Of wil ze eigenlijk dat je haar met het huishouden helpt? (Zorg voor Beter, 2022)

Geert in gesprek

BE R

Geert werkt in de thuiszorg. Hij vraagt aan meneer Gadot of hij hulp nodig heeft bij het wassen. In dit voorbeeld is Geert de zender en meneer Gadot de ontvanger. De vraag die Geert stelt, ‘Heeft u hulp nodig bij het wassen?’, is de boodschap. Zodra meneer Gadot de vraag van Geert beantwoordt, is hij de zender en wordt Geert de ontvanger van de boodschap. De ontvanger wordt dus zender zodra hij reageert op de boodschap. Het proces van coderen en decoderen verloopt bij praktische en eenvoudige vragen vaak automatisch. Nadat Geert meneer Gadot ondersteund heeft bij zijn adl-zorg, gaat zijn werktelefoon. Hij krijgt een oproep om bij een andere zorgvrager zorg te verlenen. Wederom is er een boodschap voor Geert. Nu gebruikt hij zijn werktelefoon als medium om de boodschap van de zender te ontvangen.

Referentiekader Ieders persoonlijke waarden en normen, ideeën en gewoonten zijn van invloed op het coderen en decoderen van boodschappen. Iedereen reageert dus vanuit een persoonlijk referentiekader. Dit kader wordt onder meer gevormd door wat je in je leven hebt meegemaakt, hoe je bent opgevoed, je leefsituatie, werk, je interesses en in welke sociale netwerken je je begeeft. Zo zal het je bijvoorbeeld meteen opvallen als een collega een ouder persoon niet met ‘u’ aanspreekt, terwijl jij vanuit je opvoeding heel duidelijk hebt meegekregen dit juist wel te doen (Haas, 2017).

141

IJ S N D ER W SO EP O BE R

Je referentiekader bepaalt hoe je een boodschap interpreteert.

Doelen van communicatie Communiceren doe je altijd met een bepaald doel. In je privésituatie kan dat bijvoorbeeld het maken van een afspraak bij de tandarts zijn omdat je een pijnlijke kies hebt. In je werksituatie kan jouw communicatie erop gericht zijn een collega in te lichten over de manier waarop een infuus dient te worden vervangen. In beide voorbeelden is sprake van een duidelijk doel. Je wilt door het bellen van de tandarts bereiken dat er een afspraak wordt gemaakt in de praktijk, het doel is dan activeren. Het doel van de communicatie met je collega over het vervangen van een infuus is instrueren, waarbij je uitleg geeft over hoe iets precies moet gebeuren. Veelvoorkomende communicatiedoelen zijn: • informeren • activeren/motiveren • overtuigen • contact onderhouden • instrueren.

142

Thema 6 Communicatie

N D ER W

IJ S

Informeren Wanneer informeren het doel is, wil je bepaalde informatie overbrengen aan de ander. Denk aan een overdracht na een nachtdienst of het organiseren van een scholingsdag. Wanneer je de ander wilt informeren, wordt dit doel alleen bereikt wanneer de ander ook daadwerkelijk openstaat voor deze informatie.

Mira informeert

BE R

Sylvia is in het ziekenhuis opgenomen voor de behandeling van een bacteriële infectie. Ze heeft veel pijn en voelt zich erg ziek. Ze heeft de laatste tijd al verschillende behandelingen ondergaan, maar die hebben niet geleid tot verbetering van haar ziektebeeld. Vandaag heeft Sylvia een gesprek met de arts, haar man Theo is daarbij aanwezig. De arts stelde diverse opties voor met betrekking tot de behandeling maar gebruikte daarbij veel medische termen, waardoor Sylvia en haar man overdonderd waren door alle informatie. Gelukkig was Mira, een van de betrokken verpleegkundigen die Sylvia goed kent, ook aanwezig bij het gesprek. Zij legde alles nogmaals uit, in voor Sylvia en Theo begrijpelijke taal.

Activeren/motiveren Wanneer je activeren als doel hebt, wil je dat de ander in actie komt en dat daardoor het gestelde doel wordt behaald. Activeren en motiveren gebruik je bijvoorbeeld wanneer je bepaalde activiteiten gaat ondernemen. Je wilt dan niet alleen dat de ander meedoet, maar ook dat hij of zij zich inzet om de activiteit tot het gewenste resultaat te brengen. Als verpleegkundige wil je de zorgvrager bijvoorbeeld motiveren om iedere dag 30 minuten te bewegen en gevarieerd te eten ten behoeve van een gezonde leefstijl.

Overtuigen Als overtuigen het doel is, probeer je ervoor te zorgen dat de ander je mening of idee overneemt. Bijvoorbeeld dat de door jou gekozen begeleidingsmethodiek echt het geschiktst is voor een zorgvrager. Of dat de aanschaf van een specifiek hulpmiddel écht een betere keuze is dan het voorstel dat er lag. Wanneer je de ander wilt overtuigen, behaal je alleen je doel als de ander nog geen besluit heeft genomen en ook echt de meerwaarde inziet van de informatie die jij als zender hebt gegeven.

143

IJ S

Als verpleegkundige wil je bijvoorbeeld een zorgvrager overtuigen dat het echt noodzakelijk is dat hij zijn medicatie amlodipine inneemt zodat zijn bloeddruk omlaaggaat, waardoor het risico op hart- en vaatziekten wordt verkleind. Het doel is overtuigen en de zorgvrager ziet naar alle waarschijnlijkheid ook de meerwaarde in van het uitvoeren van jouw boodschap.

N D ER W

Contact onderhouden Communicatie gaat niet alleen over het uitwisselen van informatie, maar ook over het overdragen van betekenissen. Het verschil met uitwisselen van informatie is dat een betekenis een persoonlijke lading heeft. Zorg in je communicatie dus voor persoonlijke aandacht, inlevingsvermogen en het tonen van empathie. Door oprecht te luisteren naar wat de ander te vertellen heeft en je in te leven in zijn of haar situatie, geef je betekenis aan jouw interesse in de ander. Dat zorgt er in de meeste gevallen voor dat de ander jouw oprechtheid oppikt en waardeert, waardoor je allebei vanuit een betekenisvolle context het gesprek kunt voeren richting de gewenste doelen.

BE R

Instrueren Wanneer je instrueren als doel hebt, wil je de ander leren hoe hij of zij iets moet doen, of hoe iets moet gebeuren. Instrueren doe je bijvoorbeeld als je een zorgvrager moet uitleggen hoe een glucosemeter werkt, of wanneer je een zorgvrager op een NAH-afdeling leert zelfstandig te koken en af te wassen (Barcavela, 2022).

6.2 (Non-)verbale communicatie

In de volgende paragraaf ga je dieper in op de begrippen ‘verbale communicatie’ en ‘non-verbale communicatie’. Je leert onder meer hoe sterk deze vormen van communicatie met elkaar verweven zijn en dat een juiste afstemming tussen beide vormen kan zorgen voor duidelijkere communicatie tussen jou, collega’s en zorgvragers.

Verbale communicatie Wanneer je je stem gebruikt om te communiceren, noem je dit mondelinge communicatie. Denk aan het voeren van gesprekken met zijn tweeën of in een groep, het bijwonen van een teamvergadering en met collega’s praten in de pauze.

144

Thema 6 Communicatie

IJ S

Schriftelijke communicatie Alles wat je communiceert met geschreven woorden, is schriftelijke communicatie. Denk hierbij aan het schrijven van een rapport of observatie, een e-mail aan je leidinggevende en het sturen van een appje over het rooster naar een collega.

BE R

N D ER W

Non-verbale communicatie Onder non-verbale communicatie valt het verzenden van een boodschap van zender naar ontvanger zonder gebruik te maken van woorden. Er wordt op een andere manier met elkaar gecommuniceerd dan met woorden. Denk bijvoorbeeld aan: gebaren, gezichtsuitdrukking, aanrakingen (als je dichtbij staat) en je lichaamshouding. Gebarentaal is een vervanging van woorden, dit valt onder verbale communicatie. Het is belangrijk dat je goed let op de non-verbale signalen die een cliënt geeft, en deze probeert te herkennen. Door je bewust te zijn van de non-verbale signalen die de cliënt geeft, kun je hem beter begrijpen. Dit bevordert de communicatie. Non-verbale communicatie kun je onderverdelen in vijf categorieën: • Periverbaal: De tijd en ruimte waarin het gesprek plaatsvindt. • Paraverbaal: De toon waarop iets gezegd wordt, de intonatie. • Infraverbaal: De (onbewuste) invloed van bijvoorbeeld kleuren en geuren. • Supraverbaal: Bewuste signalen die je wilt uitzenden door bijvoorbeeld je kleding. • Preverbaal: De lichaamstaal.

Periverbaal Zodra tijd en ruimte van invloed zijn op het gedrag van de zender en ontvanger, noem je dat periverbaal. In een volle wachtkamer van de huisarts laat je ander gedrag zien dan in een concertzaal, je past je gedrag dus aan op basis van de ruimte waar je je op dat moment bevindt. Ook tijd speelt een rol, de kans is groot dat je zowel als zender als ontvanger in de vroege ochtend andere signalen afgeeft dan in de avond.

Paraverbaal De toon en intonatie van je stem en je spreektempo noem je paraverbaal. Je kunt zinnen een heel andere betekenis geven door de manier waarop je ze uitspreekt. Ben je bijvoorbeeld flink te laat op je werk en zegt een collega ‘Fijn dat je er ook bent!’, dan hoor je aan de toon en intonatie dat er eigenlijk iets anders wordt bedoeld.

145

N D ER W

IJ S

Infraverbaal Ook geuren, kleuren en vormen kunnen invloed hebben op de manier van communiceren met elkaar. Deze, onbewuste, invloed van zaken op de communicatie noem je infraverbaal. Een geur kan onbewust veel naar boven brengen en op dat moment voor een bepaalde stemming zorgen. Die stemming kan van invloed zijn op de communicatie als zender en ontvanger.

Rita

BE R

Rita werkt als verpleegkundige in de thuiszorg. ’s Ochtends gaat ze langs meneer Beuningen. Bij binnenkomst ruikt Rita een sterke, onaangename geur. Meneer Beuningen is vannacht ziek geworden en hij heeft moeten overgeven en heeft in zijn bed geplast. Rita wordt misselijk van de onaangename geur en trekt onbewust een zuur gezicht. Meneer Beuningen ziet het gezicht van Rita en verontschuldigt zich. Rita trekt snel haar gezicht bij, ze opent het raam om frisse lucht binnen te laten en gaat vol goede moed meneer Beuningen verzorgen.

Supraverbaal Door de manier waarop je je fysiek presenteert, zend je ook informatie aan de ander. Heb je bijvoorbeeld een bruiloft, dan kleed je je anders dan op een zondag die je lekker thuis op de bank wilt doorbrengen. Heb je een sollicitatiegesprek, dan besteed je op een andere manier aandacht aan je voorkomen dan wanneer je naar de sportschool gaat. Je noemt deze vorm van communicatie supraverbaal.

Preverbaal Communiceren met lichaamstaal noem je preverbaal. Als je tijdens een gesprek onderuitgezakt in je stoel zit, je gesprekspartner nauwelijks aankijkt en regelmatig gaapt, geef je door middel van je lichaamstaal een ongeïnteresseerde houding als boodschap. Zit je echter rechtop, kijk je je gesprekspartner aan en knik je zo nu en dan bevestigend, dan is de boodschap dat je geïnteresseerd bent in wat de ander te vertellen heeft (Academium, 2022).

146

Thema 6 Communicatie

N D ER W

IJ S

Afstemming verbaal en non-verbaal De boodschap die je zendt, is het duidelijkst voor de ontvanger als er een juiste afstemming is tussen verbale en non-verbale communicatie. Als de balans hiertussen niet goed is, zeg je het ene, maar straal je het andere uit. De ontvanger krijgt dan verschillende signalen binnen en kan de informatie niet op de juiste wijze decoderen. Als de zender bijvoorbeeld een moeilijke boodschap over de gezondheidstoestand van een zorgvrager moet brengen en deze met een grote glimlach en enthousiaste stem overbrengt, klopt de afstemming tussen de verbale en non-verbale communicatie niet. Deze boodschap vraagt om een serieuze gezichtsuitdrukking en een rustig gebruik van de stem.

Als professional is het de kunst de aandacht te verdelen over alle communicatie, dus zowel verbaal als non-verbaal. Zo is de kans op een zo compleet mogelijk beeld voor de ontvanger het grootst (Engel, 2013).

6.3 Verschillende lagen van communicatie

BE R

In de vorige paragrafen heb je geleerd hoe het communicatieproces verloopt en kennis opgedaan van verschillende vormen van (non-)verbale communicatie. Tijdens het communiceren breng je een boodschap over. Deze boodschap kent een inhoudsniveau en een betrekkingsniveau. In deze paragraaf worden beide niveaus nader uitgewerkt, evenals de vier aspecten van communicatie waaruit boodschappen bestaan. De paragraaf wordt afgesloten met het onderwerp metacommunicatie, oftewel communiceren over communicatie. Dat gebruik je als de onderlinge communicatie niet goed verloopt.

Communiceren op twee niveaus In een gesprek wissel je als zender verschillende soorten boodschappen uit met de ontvanger. Elke boodschap kent twee niveaus, er wordt onderscheid gemaakt tussen inhoudsniveau en betrekkingsniveau.

147

N D ER W

IJ S

Inhoudsniveau Het inhoudsniveau van communicatie gaat over de inhoudelijke boodschap, oftewel het onderwerp van het gesprek. Denk bijvoorbeeld aan de overdracht van de vroege naar de late dienst. De informatie die wordt overgedragen, gaat over het verloop van de dag, de taken die zijn uitgevoerd en het welzijn van de zorgvragers. Dit soort inhoudelijke informatie noem je het inhoudsniveau. Hierbij is vooral verbale communicatie van belang, het gaat om de betekenis van de woorden die je uitspreekt.

BE R

Betrekkingsniveau Het betrekkingsniveau van communicatie gaat over de onderlinge relatie tussen de zender en de ontvanger: hoe iets wordt gezegd en hoe de boodschap binnenkomt bij de ontvanger. Het gaat niet om de inhoud van de boodschap, maar hoe de boodschap gebracht wordt. Daarbij is vooral de non-verbale communicatie belangrijk, dus hoe je kijkt, met welke houding, en welke gebaren je gebruikt. Tijdens de overdracht van de vroege naar de late dienst gaat het erom hoe iets gezegd wordt en wat voor gevoel het bij de ander oproept (Remmerswaal, 2013).

Aspecten van communicatie De inhoud van de boodschap die de zender aan de ontvanger geeft, omvat meer dan alleen de informatie, het zakelijke aspect. Volgens Schulz von Thun, een psycholoog die zich bezighoudt met communicatie, bestaat iedere boodschap uit vier aspecten: • zakelijk aspect • relationeel aspect • expressief aspect • appellerend aspect .

Zakelijk aspect Het zakelijk aspect komt overeen met het eerder beschreven inhoudsniveau van communicatie. Als de inhoud door de ontvanger wordt begrepen zoals die door de zender was bedoeld, kun je spreken van goede communicatie. Stel, een docent legt een bepaalde theorie uit, dan gaat dat over een specifiek onderwerp en worden bepaalde feiten overgebracht door middel van gesproken woorden. In dit voorbeeld komt het zakelijk aspect (inhoudsniveau) van communicatie goed naar voren.

148

Thema 6 Communicatie

N D ER W

IJ S

Relationeel aspect Het relationele aspect geeft weer hoe de zender tegenover de ontvanger staat. Denk maar aan het voorbeeld van de docent die de theorie uitlegt, aan het enthousiasme waarmee de docent zijn verhaal kan houden. Door gebruik te maken van gebaren, wisselend stemvolume, intonatie en gezichtsuitdrukkingen, wordt een beroep gedaan op je fantasie en inlevingsvermogen. Het gaat dus niet alleen meer om de woorden en feiten, maar om meer dan dat. Dat wordt het ‘relationeel aspect’ genoemd. Het relationele aspect sluit aan op het betrekkingsniveau. Stel dat de zender een boodschap uitbrengt met minachting, dan is de kans groot dat de inhoud van de communicatie niet goed overkomt en ontstaat er mogelijk een communicatieconflict.

BE R

Expressief aspect Het expressieve aspect van de boodschap zegt iets over hoe jij er als persoon in staat. Voel je je tevreden en blij, dan is de kans groot dat je een vrolijke uitstraling hebt in de ogen van de ander. Schaam je je juist voor iets, dan spreek je mogelijk wat zachter en glijdt je blik sneller af naar de grond om oogcontact te vermijden. Wat je als persoon juist wel en juist niet laat zien aan de ander, hangt naast de situatie ook sterk af van jouw waarden en normen: in welke omstandigheden je bent opgegroeid, in welke cultuur en hoe jouw persoonskenmerken zich hebben ontwikkeld. Zo kun je een extravert persoon zijn, of juist meer ingetogen. Dit soort kenmerken zorgen ervoor dat iedere boodschap die je geeft ook iets over jou zegt. Dat kan een momentopname zijn, zoals iedereen bijvoorbeeld weleens verdrietig of chagrijnig is, maar het kan ook onderdeel zijn van hoe jij in het leven staat. Het expressieve aspect uit zich bij iedereen dus op een andere manier. Zolang je je bewust bent van jouw eigen expressie, kun je tot op zekere hoogte keuzes maken met betrekking tot wat je wel en niet wilt uitstralen als zender of ontvanger.

149

IJ S N D ER W SO EP

BE R

De expressie is op het gezicht goed te zien.

Appellerend aspect Het appellerende aspect van een boodschap kun je vertalen als een direct verzoek van de zender aan de ontvanger. Het doel is dus dat de ontvanger in beweging komt, gaat handelen. Een eenvoudig voorbeeld is het verzoek om het raam dicht te doen omdat een collega het koud heeft. Het verzoek kan ook subtieler zijn, als iemand bijvoorbeeld heel graag zijn verhaal met je deelt zonder vooraf duidelijk uit te spreken dat hij verwacht dat je ernaar luistert. De zender hoopt dan dat het appellerende aspect in het min of meer verborgen verzoek duidelijk is voor de ontvanger. (Schulz von Thun, 1982)

Metacommunicatie Met metacommunicatie wordt bedoeld dat er communicatie plaatsvindt over de communicatie zelf. Dit kan zowel over de verbale als non-verbale communicatie gaan. Het is een interventie op procesniveau, je hebt het namelijk niet over de inhoud van een gesprek, maar over hoe deze inhoud wordt besproken. Metacomminicatie wordt dan ook wel de helicopterview genoemd, omdat je boven een gesprek gaat hangen en observeert wat er gebeurt, los van de feitelijke inhoud.

150

Thema 6 Communicatie

N D ER W

IJ S

Een gesprek vanuit metacommunicatie is zinvol wanneer de communicatie niet goed verloopt. Bijvoorbeeld om te reflecteren of als een gesprek stroef verloopt. De zorgvrager geeft bijvoorbeeld steeds korte antwoorden en je vraagt je af wat daar de reden voor is. Of je merkt dat het gesprek met je collega niet lekker loopt vanwege onderlinge cultuurverschillen. In dat geval leg je het gesprek even stil en bespreek je samen hoe het gesprek verloopt, waar jullie tegenaan lopen en wat er beter kan.

BE R

Wanneer je wil communiceren over de communicatie, kun je het best drie stappen opvolgen: 1. Je geeft je observatie weer en benoemt wat er precies gebeurde. Bijvoorbeeld: ‘Ik merk dat je steeds wegkijkt, vind je het lastig hierover te praten?' of 'Het valt me op dat we elkaar veel onderbreken, zullen we elkaar laten uitspreken?’ 2. Geef de ander de ruimte om hierop te reageren. Is de ander het met je observatie eens? Welke verklaring of visie heeft hij? 3. Besteed aandacht aan de inhoud van het gesprek. Maak rollen duidelijk en besteed aandacht aan onderliggende emoties. Als je weer op dezelfde golflengte zit, kun je het inhoudelijke gesprek weer opstarten.

Schematische weergave hoe metacommunicatie verloopt. TrainTool In TrainTool ga je oefenen met metacommunicatie door middel van video-rollenspellen met een zorgvrager.

151

6.4 Ruis

N D ER W

IJ S

Het kan voorkomen dat de ontvanger de boodschap niet of verkeerd heeft ontvangen. Er is dan sprake van ruis. Ruis zijn die factoren die ervoor zorgen dat de boodschap niet overkomt zoals de zender heeft bedoeld. Waarschijnlijk heeft iedereen dat weleens meegemaakt, een gesprek dat niet lekker loopt en waar de zender en ontvanger elkaar onvoldoende begrijpen. Dit kan komen doordat een persoon met een zwaar dialect praat of dat je elkaar niet kunt verstaan omdat je op een festival staat. In deze paragraaf ga je dieper in op verschillende soorten ruis en hoe je daarmee om kunt gaan (Michels, 2019).

BE R

Externe en interne ruis Externe ruis is een verstoring van de communicatie van buitenaf. Bijvoorbeeld door omgevingsgeluid of als er veel andere personen aanwezig zijn. Je kunt je aandacht dan moeilijker bij een gesprek houden. Dit voorkom je door een rustige omgeving op te zoeken waar zo min mogelijk prikkels zijn, zoals je laptop of je mobieltje. Ervaren je gesprekspartner en jij ruis, dan kun je metacommunicatie toepassen door te benoemen dat de ruimte te druk wordt en het gesprek te verplaatsen naar een rustigere locatie.

Interne ruis is een verstoring in de communicatie door factoren binnen het directe communicatieproces. Je bent in gesprek met een collega die slist, waardoor je de collega niet goed verstaat, dan is er sprake van een interne ruis. Je kunt twee soorten interne ruis onderscheiden, namelijk semantische en psychologische ruis (Michels, 2019).

Semantische ruis Een verstoring in de communicatie door het niet begrijpen van de taal van de ander, noem je semantische ruis. Denk daarbij bijvoorbeeld aan een zorgvrager die tijdens een gesprek de gebruikte vaktermen door een verpleegkundige niet goed begrijpt. Ook lichaamstaal kan zorgen voor semantische ruis, het is bijvoorbeeld niet in iedere cultuur respectvol om elkaar in de ogen aan te kijken tijdens een gesprek. Ervaar je semantische ruis, dan kun je dit voorkomen door je taalgebruik aan te passen, zodat je gesprekspartner het kan begrijpen. Ook kun je extra nagaan of de ander jouw boodschap heeft begrepen en zelf ook doorvragen als iets niet duidelijk is.

152

N D ER W

IJ S

Thema 6 Communicatie

BE R

Wanneer de arts vaktermen gebruikt, kan er semantische ruis ontstaan.

Psychologische ruis Een verstoring in de communicatie door jouw verwachtingen en ideeën over de ander, noem je psychologische ruis. Hoe jij een boodschap opvat, kan per situatie verschillen. Ben je in de stemming voor een grap, dan kun je dat hebben van een collega tijdens een gesprek. Diezelfde grap kan totaal verkeerd binnenkomen als je op dat moment veel stress ervaart door bijvoorbeeld een vervelende privékwestie. Psychologische ruis is moeilijk te voorkomen, doordat iedere persoon vanuit zijn of haar eigen referentiekader communiceert. Ervaar je dit soort ruis, dan is het goed om dit te benoemen en na te gaan hoe de ander dit beleeft. Door die afstemming kan ervaren psychologische ruis waarschijnlijk goed worden opgelost.

Taalbarrière Wanneer gesprekspartners in hun communicatie worden belemmerd doordat een van de twee de taal onvoldoende begrijpt, dan is er sprake van een taalbarrière. In dit geval speelt geduld een belangrijke rol. Als professional wil je zorgvragers zo goed mogelijk informeren. Als je ervaart dat de door jou gebruikte taal onvoldoende begrepen wordt door de ontvanger, probeer je woorden dan dusdanig aan te passen waardoor ze wel begrepen worden. Check regelmatig of dat ook werkelijk zo is en blijf geduldig, zodat de ontvanger

153

zich gezien en gehoord voelt. Vormt taal een niet te overbruggen obstakel, informeer dan naar de mogelijkheid om een tolk in te zetten. Dit kan een collega zijn, maar ook een familielid of bekende van je gesprekspartner.

N D ER W

IJ S

Verwachtingen en eigen ideeën Waarschijnlijk heb je voorafgaand aan een gesprek bepaalde eigen verwachtingen en ideeën over het verloop en de inhoud ervan. Realiseer je dat je gesprekspartner die ook heeft. Zorg ervoor dat het gespreksdoel voor jou en je gesprekspartner(s) vooraf duidelijk is, zo voorkom je onnodige ruis. Een valkuil kan zijn dat je blijft hangen in je eigen verwachtingen. Mochten die niet uitkomen zoals jij ze vooraf had bedacht, oordeel dan niet, maar zorg ervoor dat je vanuit metacommunicatie terugpakt op het gespreksdoel. Zo is de kans het grootst dat zowel jij als je gesprekspartner beter in staat zijn om het perspectief van de ander aan te nemen en dat het gesprek constructief kan worden voortgezet.

BE R

Amber appt

Amber is student-verpleegkundige. Ze wil graag naar een concert, maar staat die avond ook ingepland voor een late dienst op haar werk. Ze vraagt in de groepsapp met collega’s of iemand haar dienst over kan nemen. Helaas, ze krijgt weinig respons op haar verzoek. Collega Anneke moet op haar kleinkinderen passen en Oussama appt dat hij er al vijf diensten op heeft zitten en toe is aan een beetje rust. Amber reageert in de groepsapp dat ze dan maar lekker thuisblijft en dat ze voorlopig geen diensten van collega’s meer overneemt. Dit bericht valt niet in goede aarde en dat laten verschillende collega’s haar goed weten in de groepsapp. Amber had het bericht als grapje bedoeld, maar doordat de communicatie via de app verliep, werd dat niet goed duidelijk. Amber maakte haar excuses in een spraakbericht door te benadrukken dat zij dit als grapje had bedoeld. Een mooi voorbeeld van hoe ruis kan ontstaan doordat in communicatie via appjes geen intonatie, mimiek of stemgebruik (paraverbale communicatie) waarneembaar is voor de ontvangers.

154

Thema 6 Communicatie

6.5 Overdracht en tegenoverdracht

IJ S

‘Overdracht’ en ‘tegenoverdracht’ zijn begrippen vanuit de psychoanalyse die ontwikkeld zijn door Sigmund Freud (1856-1939). In deze paragraaf leer je wat overdracht en tegenoverdracht betekenen en hoe deze begrippen in jouw professionele communicatie kunnen voorkomen.

BE R

N D ER W

Overdracht Overdracht wordt gebruikt als algemene term voor het onbewust overbrengen van bepaalde gevoelens en verwachtingen op anderen en in het bijzonder van de zorgvrager op de hulpverlener. Bijvoorbeeld: een zorgvrager is in zekere mate afhankelijk van een verpleegkundige. Zo kan het gebeuren dat een zorgvrager bewust of onbewust bepaalde oude gevoelens overdraagt op de verpleegkundige die betrokken is bij zijn behandeling. Gedrag, verwachtingen en houdingen uit het verleden worden overgedragen op de zorgvrager op dit moment, zonder dat die overeenkomen met de huidige realiteit. De zorgvrager ervaart deze overdrachtssituatie als reëel, de verpleegkundige die de overdracht ontvangt als niet-reëel. Zo ontstaat ruis die het communicatieproces in de weg zit (Delft, 2015).

Tegenoverdracht Tegenoverdracht is het onbewust overdragen van oude gevoelens van de professional op de zorgvrager. De tegenoverdracht is altijd een reactie op de overdracht. Overdracht en tegenoverdracht kunnen een negatieve invloed hebben op het hulpverleningsproces tussen de verpleegkundige en de zorgvrager. De tegenoverdrachtsgevoelens van de verpleegkundige kunnen een belangrijke bron van informatie zijn. Ze kunnen namelijk iets vertellen over de gedachten en emoties van de verpleegkundige zelf, maar ook over die van de zorgvrager. Soms kun je die waardevolle informatie gebruiken in je communicatie, soms ook niet. Het hangt ervan af of de reactie van de verpleegkundige of de zorgvrager of collega de eigen emotie betreft of die van de ander (Delft, 2015; Haas, 2017).

155

In de praktijk

BE R

N D ER W

IJ S

Rick werkt als verpleegkundige op een klinische afdeling van een ggz-instelling, daar begeleidt hij Lisanne. Lisanne is 21 jaar en opgenomen met een posttraumatische stressstoornis en persoonlijkheidsproblematiek. Rick vraagt hoe het met haar dagprogramma gaat en of ze haar studie weer wil oppakken. Lisanne vertelt dat het haar nog niet lukt en dat ze zich het liefst de hele dag terugtrekt op haar kamer. Rick probeert haar te stimuleren om echt uiterlijk om 09.00 uur op te staan en haar dagprogramma structureel te gaan volgen. Lisanne wordt boos en uit haar frustratie richting Rick door te roepen dat ook hij alleen maar tegen haar zeurt en dat ze nooit iets goed kan doen. Ze begint te huilen en schreeuwt nu dat Rick zich niet met haar leven moet bemoeien. Rick is even stil en wil het gesprek eigenlijk beëindigen, maar na een korte stilte gaat hij op een stoel zitten. Lisanne kalmeert langzaam en vertelt op rustige toon dat ze in haar puberteit altijd door haar vader werd tegengesproken. Ze moest een studie doen, ze moest gitaar leren spelen en ze moest sporten. Ze moest altijd maar bezig zijn. En nu ... nu deed Rick in haar beleving precies hetzelfde als haar vader.

Omgaan met (tegen)overdracht Als je in je rol als professional veel te maken krijgt met overdracht en tegenoverdracht, zul je jezelf afvragen of je hier altijd iets mee moet. In de meeste gevallen ontstaat er in iedere groep, groot of klein, een vorm van overdracht. Wordt het echter te veel en richt de overdracht zich meer op negatieve aspecten, dan is het verstandig deze overdracht te corrigeren. Dat doe je door zelf heel open en duidelijk te zijn over je eigen emoties, gevoelens en gedachten met betrekking tot het onderwerp van de overdracht. Op die manier help je anderen om ‘vertekening’ onder ogen te zien en die waar mogelijk te corrigeren. Dat geldt ook voor het omgaan met tegenoverdracht. Het is als professional zeer nuttig om je eigen emotionele valkuilen goed te kennen. Mocht er zich dan door overdracht een situatie voordoen waardoor je persoonlijk geraakt wordt, dan ben je waarschijnlijk beter in staat om niet direct te reageren vanuit tegenoverdracht. Als het je lukt om de tijd te nemen voordat je reageert en dit vanuit metacommunicatie ook benoemt, is de kans groot dat je niet in de valkuil van tegenoverdracht stapt. Zo voorkom je ruis én vervul je een voorbeeldfunctie richting je gesprekspartners, die hiervan leren als ze daarvoor openstaan (Haas, 2017; Delft, 2015).

156

Thema 6 Communicatie

6.6 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Meneer De Jong, 82 jaar oud, is opgenomen op een verblijfsafdeling van een ggz-instelling. Voor zijn diabetes type 2 krijgt hij metformine als medicatie en wordt er drie keer per dag insuline toegediend. Meneer De Jong heeft recent een longontsteking gehad, waarvoor hij prednison kreeg. Daardoor is zijn bloedsuikerspiegel totaal ontregeld.

BE R

Casus Karina is student-verpleegkundige en draait een dagdienst met verpleegkundige Suus. Suus communiceert kort en duidelijk, daar staat ze om bekend bij haar collega’s. Tijdens de overdracht vanuit de nachtdienst liet de dienstdoende arts weten dat de bloedsuikerdagcurve van meneer De Jong moest worden opgenomen. Dit betekent dat om 08.00 uur, 12.00 uur, 14.00 uur en 16.00 uur de bloedsuiker gemeten en gerapporteerd moet worden. Suus geeft aan dat zij die taak op zich zal nemen en zowel Karina als Suus starten hun werkdag.

De volgende dag heeft Karina een vroege dienst. In het artsenoverleg zitten de afdelingsarts, Karina, Suus en zorgcoördinator Peter bij elkaar. Tijdens het overleg blijkt dat de bloedsuikercurve van meneer De Jong de vorige dag niet is uitgevoerd. De afdelingsarts reageert hier boos op en benadrukt nogmaals hoe belangrijk dit is voor de gezondheid van meneer De Jong. Peter kijkt Karina aan en zegt: ‘Jij had gisteren een vroege dienst, dus het was jouw taak, ik had echt verwacht dat jij deze verantwoordelijkheid wel kon dragen.’

Karina schrikt en kijkt Suus aan, maar die kijkt weg. Karina weet op dat moment niets meer te zeggen, klapt dicht en begint te huilen.

Dilemma Zal Karina haar zorgcoördinator op de hoogte brengen van de afspraak dat Suus die taak op zich had genomen? Of moet Karina in gesprek gaan met Suus en vanuit metacommunicatie de gemaakte afspraken bespreken, inclusief wat het met haar deed dat ze de schuld kreeg en dat Suus haar niet steunde in het overleg?

157

N D ER W

IJ S

Wat doet Karina? 1. Ze gaat na het overleg naar Peter toe en bespreekt dat er communicatieruis is. De afspraak was dat Suus de bloedsuikerdagcurve van meneer De Jong zou uitvoeren. 2. Ze gaat een gesprek aan met Suus over metacommunicatie. Daarin bespreekt ze de gemaakte afspraken en dat ze dichtklapte toen Suus wegkeek tijdens het artsenoverleg.

6.7 Verdieping

BE R

De Nederlandse gezondheidszorg staat voor grote uitdagingen: zo moet de zorg betaalbaar en toegankelijk blijven voor een groeiende bevolking die steeds verder vergrijst en meer chronische zieken kent. Digitale zorg kan hiervoor mogelijkheden bieden, al is de inzet van digitale zorg nog lang niet vanzelfsprekend en breed geaccepteerd. In opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft het RIVM in samenwerking met het Nivel en National eHealth Living Lab in 2021 een kwalitatief onderzoek uitgevoerd naar de stand van zaken met betrekking tot het bieden van digitale zorg in Nederland.

De resultaten van het rapport ‘E-healthmonitor 2021-2023’ kunnen door de zorgsector in brede zin worden ingezet om digitale zorgtoepassingen verder te ontwikkelen.

Digitale communicatie Zorgverleners zetten steeds meer in op digitale toepassingen, zoals beeldbellen en digitaal schriftelijk contact (e-consult) in contact met zorgvragers. Het aantal zorgvragers dat hier gebruik van maakt neemt toe, maar er is nog voldoende ruimte voor uitbreiding. In onderstaande figuur is te zien dat ongeveer de helft van alle zorgverleners digitale toepassingen als beeldbellen met patiënten en/of naasten inzet. Toch is dit een sterke stijging ten opzichte van 2019, toen deze toepassingen nauwelijks werden ingezet door artsen en verpleegkundigen. Verpleegkundigen ervaren tijdsbesparing voor zorgvragers en hun netwerk door middel van digitaal contact als belangrijkste voordeel van digitale communicatie. Logisch, want door deze mogelijkheid kunnen zorgvragers makkelijk vanuit hun eigen huis contact hebben. Als nadeel noemen verpleegkundigen dat veel zorgvragers op technisch gebied vastlopen in het gebruik van de digitale toepassingen. Ook ervaren verpleegkundigen

158

Thema 6 Communicatie

BE R

N D ER W

IJ S

dat de geboden zorg minder persoonlijk verloopt. Uit het onderzoek blijkt verder dat digitale communicatie dan wel door een groot deel van de zorgverleners wordt ingezet, maar dat slechts een relatief kleine groep van de zorgvragers hier gebruik van maakt.

Percentage zorgverleners dat gebruik heeft gemaakt van digitaal contact met patiënten.

Ontwikkeling versneld door corona Door de coronajaren is er sprake van een grote verschuiving op het gebied van de inzet van digitale communicatie binnen het zorgstelsel in brede zin. De reden hiervoor is eenvoudig, namelijk de COVID-19-pandemie die wereldwijd zorgde voor een massale beperking van fysiek contact tussen mensen. Zorgverleners en zorgvragers werden hierdoor gedwongen fysiek contact zo veel als mogelijk te beperken, of zelfs helemaal op te schorten.

Logischerwijs nam de digitale ontwikkeling daardoor een enorme vlucht, waardoor verschillende toepassingen die tot dan nauwelijks werden ingezet, zich in korte tijd ontwikkelden tot een basisvoorziening. Onder meer artsen, verpleegkundigen en specialisten onderhielden contact met zorgvragers via beeldbellen, e-consult en zelfs via berichtenservices als WhatsApp. Waar dit voor zorgvragers dus tijdwinst opleverde, geven zorgbieders in dit onderzoek aan dat de werkdruk voor hen juist toenam door een explosieve en plotselinge

159

groei en inzet van deze digitale communicatie. Toch geeft de helft van de ondervraagde verpleegkundigen aan dat hun houding ten opzichte van digitale communicatiemogelijkheden met zorgvragers positief is ontwikkeld.

BE R

N D ER W

IJ S

Kwaliteit van zorg Kwaliteit van zorg is de belangrijke kernwaarde van de Nederlandse gezondheidszorg. De inzet van digitale communicatie moet daaraan bijdragen, het is dus belangrijk dat zorgvragers hun ervaringen en verbeterpunten kunnen delen met de zorgverleners. In het onderzoek zijn zorgvragers met een chronische aandoening die recent digitale communicatie hebben gehad met hun zorgverlener gevraagd hoe dit contact werd ervaren. Als positieve ervaringen worden genoemd dat het hun (reis)tijd bespaarde en dat het zorgt voor meer wederzijdse flexibiliteit. Negatieve ervaringen waren het gebrek aan persoonlijk contact met de zorgverlener en het gevoel minder serieus te worden genomen. Ook verpleegkundigen die gebruikmaakten van digitale communicatie is om hun mening gevraagd. Een deel van hen noemt kwalitatieve verbetering van de geboden zorg als voordeel van deze ontwikkeling. Anderzijds noemde ook een deel van de ondervraagden juist een ervaren verslechtering van de zorgkwaliteit als groot nadeel. Aan verpleegkundigen die gebruik hebben gemaakt van digitaal communiceren is gevraagd om uit een lijst van voor- en nadelen aan te kruisen welke hiervan zij ervaren. Een deel van de zorgverleners ervaart digitale toepassing als een verbetering van de kwaliteit van zorg. Er is echter ook een gedeelte dat het als een verslechtering van de kwaliteit van zorg ervaart.

Aanbevelingen Uit het onderzoek kan geconcludeerd worden dat het belangrijk is om de digitale communicatie verder toe te passen. Om deze verder toe te passen, kunnen de volgende aanbevelingen gegeven worden: • Het vergroten van kennis en vaardigheden voor zorgverleners. Kennis over hoe digitale communicatie ingezet kan worden. • De zorgvragers stimuleren om gebruik te maken van digitale communicatie. Dit betekent: de zorgvrager voorlichten hoe digitale communicatie gebruikt kan worden. • In teamoverleg digitale zorg bespreken. Hoe verloopt de digitale zorg, wat gaat goed en waarin kan worden ontwikkeld?

160

Thema 6 Communicatie

6.8 Begrippen

N D ER W

Coderen Het omzetten van gedachten in een specifieke boodschap.

IJ S

Betrekkingsniveau van communicatie De onderlinge relatie tussen de zender en de ontvanger.

Decoderen Het ontcijferen van een boodschap.

Externe ruis Verstoring van de communicatie van buitenaf.

Communicatie Een proces waarbij de zender met een bepaald doel een boodschap wil overdragen aan de ontvanger.

BE R

Infraverbaal Geuren, kleuren en vormen kunnen invloed hebben op de manier van communiceren met elkaar.

Inhoudsniveau van communicatie De inhoudelijke boodschap, oftewel het onderwerp van het gesprek.

Interne ruis Een verstoring in de communicatie door factoren binnen het directe communicatieproces.

Metacommunicatie Dat er communicatie plaatsvindt over de communicatie zelf.

Mondelinge communicatie Wanneer je je stem gebruikt om te communiceren. Non-verbale communicatie Het verzenden van een boodschap van zender naar ontvanger zonder gebruik te maken van woorden.

161

Overdracht Het onbewust overbrengen van bepaalde gevoelens en verwachtingen op anderen en in het bijzonder van de zorgvrager op de hulpverlener.

N D ER W

IJ S

Paraverbaal De toon en intonatie van je stem en je spreektempo.

Periverbaal Als ruimte en tijd van invloed zijn op het gedrag van de zender en ontvanger.

Preverbaal Communiceren met lichaamstaal.

Psychologische ruis Een verstoring in de communicatie door jouw verwachtingen en ideeën over de ander.

BE R

Referentiekader Ieders persoonlijke waarden, normen, ideeën en gewoonten zijn van invloed op het coderen en decoderen van boodschappen.

Ruis Die factoren die ervoor zorgen dat de boodschap niet overkomt zoals de zender had bedoeld.

Schriftelijke communicatie Alles wat je communiceert met geschreven woorden.

Semantische ruis Een verstoring in de communicatie door het niet begrijpen van de taal van de ander.

Supraverbaal De manier waarop je je fysiek presenteert.

162

Tegenoverdracht Het onbewust overdragen van oude gevoelens van de professional op de zorgvrager, als reactie op overdracht.

BO BE R SO

N D ER W

IJ S

Thema 6 Communicatie

163

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 7 COMMUNICATIE AFSTEMMEN MET DE ZORGVRAGER

Inhoud thema • Contact voor contract • Totale communicatie • Communicatie afstemmen • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Of je nu werkt in het ziekenhuis op de chirurgieafdeling waar zorgvragers herstellen van een operatie, of dat je op een psychiatrische afdeling werkt waar een zorgvrager kampt met verslavingsproblematiek, overal heb je communicatie nodig om elkaar te begrijpen. Communicatie is alleen niet altijd vanzelfsprekend. Sommige zorgvragers hebben een beperking die de onderlinge communicatie bemoeilijkt. Het is bijvoorbeeld frustrerend als je iets duidelijk wilt maken, maar je niet kunt praten. Of stel je voor: je bent doof en plots staat er iemand in je kamer, omdat je het geklop op de deur niet hoorde. Je zou toch schrikken? Gelukkig bestaan er verschillende mogelijkheden om de communicatie op de zorgvrager af te stemmen, zodat de zorgvrager zich enerzijds gehoord voelt en anderzijds begrijpt wat jij doet of bedoelt.

7.1 Contact voor contract

BE R

Voordat je zorg kunt verlenen, zul je eerst in contact moeten komen met de zorgvrager. Als je begrijpt waar de zorgvrager last van heeft, kun je inspelen op het probleem. Wanneer de zorgvrager weet wat jouw bedoeling is, zal de samenwerking beter verlopen. Maak daarom eerst contact met de zorgvrager, voordat je je werkzaamheden start. Het is bijvoorbeeld een vreemde gewaarwording als iemand zomaar aan je voeten zit om steunkousen bij je aan te trekken, zonder dat diegene contact met je maakt.

Eerst contact maken.

165

N D ER W

IJ S

Het eerste contact Als je voor het eerst in contact komt met een zorgvrager: • begroet je de zorgvrager • noem je je eigen naam en vertel je wat je komt doen • ben je geduldig en wacht je op reactie • wacht je op instemming en medewerking.

BE R

Wanneer je vaker bij een zorgvrager langsgaat, is jezelf voorstellen niet altijd meer noodzakelijk, omdat de zorgvrager dan weet dat je een van de verpleegkundigen bent. Uiteraard houd je hierbij rekening met de toestand van de zorgvrager. In het geval van dementie, een delirium of een ernstig verstandelijke beperking, kies je er wellicht voor om steeds opnieuw te benoemen wie je bent. Je vertelt altijd wat je komt doen, ook al is een bepaalde handeling al jaren iedere dag op hetzelfde tijdstip de gang van zaken. Denk aan een zorgvrager in een verpleeghuis die iedere middag om half drie haar medicatie krijgt toegediend. Of zorgvragers in een beschermde woonvorm die iedere ochtend geholpen worden met aankleden. Iedere keer dat je ze hierbij komt ondersteunen, benoem je wat je komt doen. Ook aan zorgvragers met een ernstig verstandelijke beperking of dementie vertel je altijd wat je komt doen, al is niet duidelijk of ze begrijpen wat je bedoelt. Het voelt heel beangstigend als iemand zomaar aan je zit, of een bepaalde handeling verricht, zonder dat diegene vooraf iets tegen je zegt. Bovendien kun je nooit helemaal weten wat zo een zorgvrager al dan niet begrijpt.

Basishouding In je houding laat je al merken dat je contact maakt met de zorgvrager. Als je iemand groet en zijn naam noemt, maak je bewust contact. Door je lichaamstaal maak je onbewust contact: wees vriendelijk, luister goed, geef onverdeelde aandacht en toon respect. Bij een zorgvrager die agressie kan vertonen, kan je houding bij voorbaat al angst uitstralen. De zorgvrager voelt dat gelijk en je houding triggert dan ook om agressief te worden. Als je een té vriendelijke verpleegkundige bent, kunnen zorgvragers dat gebruiken door allerlei irreële vragen te stellen. Wees je daarom bewust van je houding.

166

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

Té vriendelijk

BE R

N D ER W

IJ S

Alicia is net afgestudeerd als verpleegkundige en werkt op de chirurgieafdeling in een streekziekenhuis. Meneer Van Brakel kampt met ernstig overgewicht en diabetes type 2. Hij ligt al twee weken op de afdeling, nadat meerdere tenen zijn geamputeerd. Elk kwartier drukt hij op de bel om iets te vragen of te bestellen: een kreukel in zijn onderlaken moet gladgestreken worden, zijn been ligt net niet lekker, hij wil andersom liggen, hij moet plassen, hij wil een kop koffie, hij heeft zin in een chocolademuffin ... Na de zoveelste bel vraagt Alicia advies aan een collega: ‘Meneer Van Brakel blijft vragen en ik begin mijn rug te voelen. Ik heb zijn been al zes keer verlegd vandaag.’ De collega vraagt aan Alicia of meneer Van Brakel zijn been zelf niet kan verleggen. ‘Nou, misschien wel, maar hij vraagt het aan mij’, zegt Alicia. ‘Dat hij het vraagt, hoeft niet te betekenen dat je alles moet doen. Je mag gerust tegen hem zeggen dat hij zelf zijn been mag verleggen en dat beneden in het restaurant koffie en muffins verkrijgbaar zijn’, geeft haar collega als advies.

Dialoog Goede communicatie begint met actief luisteren, bereid zijn om samen te werken en de dialoog aan te gaan. De behoefte aan communicatie verschilt per zorgvrager. Sommige zorgvragers willen hun verhaal kwijt, andere willen uitleg over alles wat ze meemaken. Als de boodschap niet begrepen wordt, herhaal dan de boodschap en check of de boodschap is overgekomen. Een zorgvrager kan boos of verdrietig zijn, reageer daarop. Benoem wat je ziet. Observeer de zorgvrager goed en probeer erachter te komen wat er aan de hand is (Kennisplein gehandicaptensector, 2022).

Tips voor het maken van contact bij emoties of weerstand zijn: • Benoem wat je ziet en hoort. • Geef woorden aan gevoel (ga in op de non-verbale communicatie). • Praat even over iets anders (aandacht afleiden). • Stel een open vraag. • Volg het tempo van de zorgvrager. • Sta stil bij jezelf (hoe zit jij erbij, ben je gehaast of heb je de tijd).

167

N D ER W

IJ S

Communicatie in de zorg Volgens de Amerikaanse National Library of Medicine van de National Institutes of Health (NIH) is communicatie in de zorg een ‘vitaal element in de verpleging op alle werkterreinen en in al haar interventies, zoals preventie, behandeling, therapie, revalidatie, onderwijs en gezondheidsbevordering’. Het gaat om uitwisseling van informatie, gedachten en gevoelens tussen mensen met behulp van spraak of andere middelen. Als verpleegkundige moet je de behoefte van de zorgvrager begrijpen en bereid zijn om verschillende aspecten en toepassingen van communicatie te leren, te begrijpen en toe te passen.

Ziekenhuisjargon

BE R

Verpleegkundige Iris staat aan het ziekenhuisbed van mevrouw Schaap: ‘Goedemorgen mevrouw. U bent opgenomen met een non-STEMI. Dat weet u, hè? Op uw ecg zien we dat de QRS en T afwijkend zijn en daarom is er een CAG ingepland. Klein onderzoek. hoor. U houdt er alleen een klein wondje aan uw pols aan over, dat wordt dichtgedrukt door een TR-bandje. Succes. Ik zie u straks weer.’

Of mevrouw Schaap de boodschap begrepen heeft, is de vraag. Verpleegkundige Iris gebruikt ziekenhuisjargon en geeft veel informatie, zonder een reactie af te wachten. Je moet als verpleegkundige in staat zijn om de communicatie af te stemmen op de zorgvrager tijdens stressvolle situaties. Je let daarbij op non-verbale signalen, houdt rekening met het niveau van de zorgvrager en je vertaalt het ziekenhuisjargon naar begrijpelijke informatie. Je luistert en neemt de tijd. ‘De zorgvrager die de onverdeelde aandacht van de verpleegkundige heeft, onthult zijn probleem eerder, met de voldoening dat de verpleegkundige naar hem heeft geluisterd en hem heeft geobserveerd’ (Communication in Nursing Practice, 2020).

7.2 Totale communicatie

168

Goede communicatie ligt aan de basis voor persoonsgerichte zorg. Door problemen in het zicht, het gehoor, een ziekte of een verstandelijke beperking kan het zijn dat een zorgvrager niet begrijpt wat je bedoelt. Ook het niet (goed) spreken en verstaan van de Nederlandse taal kan problemen geven in de communicatie. Om goed te communiceren met deze zorgvragers, is het belangrijk dat je niet alleen gesproken taal gebruikt.

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Methoden en middelen Als je naast je gesproken taal andere middelen toepast in je communicatie, spreek je van totale communicatie. Door gebruik te maken van totale communicatie breng je je informatie op meerdere manieren over, waardoor de informatie beter en sneller wordt opgepakt en dus ook beter en sneller begrepen wordt door de zorgvrager. Totale communicatie kun je op verschillende manieren toepassen. Afhankelijk van het communicatieniveau, de mogelijkheden en eventuele communicatieproblemen van de zorgvrager pas je jouw communicatie aan en gebruik je eventueel een communicatiemethode, -vorm of -hulpmiddel. (Oskam, 2016)

Nederlandse gebarentaal.

BE R

Communicatiemethoden: • Nederlandse gebarentaal: officiële taal waarbij begrippen en concepten worden uitgebeeld • Nederlands met gebaren: gesproken taal wordt ondersteund met gebaren • gebaren in combinatie met pictogrammen (gesproken taal ondersteunen met zowel gebaren als afbeeldingen.

169

N D ER W

IJ S

Communicatievormen: • gebaren: bewegingen met handen, mimiek, lichaam om te communiceren of communicatie te ondersteunen • pictogrammen: afbeeldingen om iets aan te geven of te verduidelijken • voelsymbolen: kleine voorwerpen die je herkent door te voelen en die gekoppeld zijn aan een bepaalde actie of situatie • verwijzers: voorwerpen die verwijzen naar een situatie of actie.

BE R

Communicatiehulpmiddelen: • planbord: met pictogrammen (dag- of weekplanner waarop de volgorde van de taken of acties zichtbaar zijn met afbeeldingen) • communicatieboek: een boek met afbeeldingen of foto’s die je aanwijst tijdens een gesprek • spraakknoppen: een drukknop waarmee een boodschap afgeluisterd kan worden, bijvoorbeeld een tijdknop die de tijd aangeeft • spraakcomputers: onder elke knop van de computer of tablet zit een vraag, zin of antwoord • loep: vergrootglas • hoorapparaten: hulpmiddel om geluid te versterken, wordt in het oor gedragen • spraakversterkers: apparaat dat helpt om volume te maken met je stem • hightech hulpmiddelen: geavanceerde spraakcomputers en tablets die op maat geprogrammeerd kunnen worden.

Pictogrammen, verwijzers en ondersteunende gebaren worden ook wel ‘non-tech hulpmiddelen’ genoemd.

Spraakknop.

170

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Hulpmiddelen inzetten In de kortdurende zorg, zoals het ziekenhuis, is de communicatie gericht op de vraag of het probleem duidelijk krijgen, evenals uitleg over de behandeling of inzet van zorg. Je wilt de ander iets vertellen of vragen. Het gaat om tijdige, juiste en volledige communicatie tussen verpleegkundigen en zorgvragers en hun naasten. Beeld, verwijzers en vertaalapps kunnen helpen in de communicatie.

Vertalen

Via de spoedeisende hulp is een Poolse man binnengekomen met hartklachten. Zijn Nederlands is onverstaanbaar, zijn Engels gebrekkig. Met de vertaalapp ‘Say hi’ op de smartphone kun je toch, hetzij beperkt, communiceren met hem.

BE R

In de langdurige zorg, zoals het verpleeghuis, de geestelijke gezondheidszorg en in de gehandicaptenzorg, vraagt de communicatie meer investering om de ander te leren kennen en te begrijpen. Hulpmiddelen kunnen de zorgvrager bijvoorbeeld helpen om over te brengen wat er aan de hand is. Denk aan een spraakcomputer die mogelijk maakt dat een zorgvrager door een druk op de knop toch kan laten weten wat hij wil. Of aan de inzet van verwijzers die verduidelijken wat de planning is, bijvoorbeeld het laten zien van incontinentiemateriaal aan een niet-zindelijke zorgvrager, dat aangeeft dat hij verschoond gaat worden.

Toepassen totale communicatie Op welke manier een specifieke zorgvrager communiceert en hoe jij daarop kunt reageren, is per zorgvrager verschillend. Er zijn wel een aantal aandachtspunten. Houd rekening met: • het niveau van de zorgvrager • de belevingswereld van de zorgvrager • de uitingsmogelijkheden van de zorgvrager.

171

IJ S

N D ER W

Bij problemen met het begrijpen van de communicatie is jouw houding als zorgvrager extra belangrijk: • Heb jij een uitnodigende houding? • Neem jij de tijd om de zorgvrager te begrijpen? • Geef jij de tijd dat de zorgvrager jou begrijpt? • Luister je echt naar de zorgvrager? Multidisciplinair team Een logopedist of ergotherapeut kan advies geven over wat aansluit bij de mogelijkheden van de zorgvrager.

7.3 Communicatie afstemmen

BE R

Zorgvragers met een visuele, auditieve of verstandelijke beperking ondervinden vaak problemen in de communicatie. Bij doof- en slechthorendheid kan een zorgvrager je niet verstaan en dus ook niet begrijpen, tenzij je gebarentaal kent. Zorgvragers met een visuele beperking missen veel van de non-verbale communicatie. Zorgvragers met een verstandelijke beperking zullen weer meer moeite hebben met het begrijpen van de bedoeling van je boodschap.

In gesprek met een blinde zorgvrager.

172

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

N D ER W

IJ S

Afstemming Elke mens is anders, dat geldt ook voor mensen met een beperking. Vraag daarom wat de zorgvrager prettig vindt. Pas je aan het tempo van de zorgvrager aan en ga na of hij de boodschap begrepen heeft. Geef de zorgvrager de tijd om te herkennen en anticiperen. Let erop dat er geen storende omgevingsgeluiden zijn of ruis. Voor iemand die meer afhankelijk is van zijn gehoor, kan een radio heel storend zijn. Gebruik verwijzers in de communicatie, waarbij je rekening houdt met de voorkeur van de zorgvrager: tactiel, visueel, auditief, geur of smaak.

BE R

Zorgvragers met een visuele beperking Een zorgvrager die slechtziend of blind is, gebruikt veelal de andere zintuigen. Maar dat wil niet zeggen dat de zorgvrager je herkent aan je stem. Noem altijd de naam van de persoon bij de begroeting, zodat de persoon zich aangesproken weet. Noem vervolgens je eigen naam, zodat de persoon weet wie jij bent. En wees duidelijk in je woordkeuze: hier en daar is moeilijk te zien, straks en zo is vaag en wanneer is later? Verdiep je in de achtergrond van de zorgvrager en weet wat de zorgvrager nog ziet. Denk aan gezichtsscherpte, gezichtsveld, diepte zien, contrast, verlichting/lichthinder, kokervisie. Bij mensen met een verstandelijke beperking komen visuele beperkingen in verhouding meer voor. Hoe ernstiger de beperking, des te hoger het risico. Daarnaast hebben zij minder mogelijkheden om de problemen te compenseren met andere vaardigheden.

Tips en aandachtspunten in de communicatie: • Maak contact door te praten en een arm aan te raken: noem de naam van de zorgvrager en je eigen naam. • Zeg wat je doet en doe wat je zegt. • Vertel de zorgvrager waar hij zich bevindt in de ruimte en benoem wat jij komt doen. • Doe één ding tegelijk: dus niet praten en lopen of eten en praten. • Begroet bij het begin en sluit af bij het weggaan. Zorg dat het duidelijk is dat je er bent, maar ook dat je weggaat. • Praat rustig en duidelijk. • Voorkom storend omgevingsgeluid.

173

IJ S

Verschillende hulpmiddelen kunnen de zorgvrager met een visuele beperking ondersteunen: • spraakcomputer • leesloep • braille: lees- en schrijfalfabet waarbij voelbare puntjes de letters vormen.

BE R

N D ER W

Zorgvragers met een auditieve beperking Net als bij een zorgvrager met een visuele beperking is het belangrijk om te weten hoe ernstig een auditieve beperking is. Is de zorgvrager van jongs af aan al doof, of door ouderdom slechter gaan horen? Kan de zorgvrager liplezen of is hij gewend om met gebarentaal te communiceren? Als iemand doof is, dan kan diegene niets meer of niet genoeg horen om via geluid te communiceren. Hoortoestellen helpen niet en de communicatie moet via de andere zintuigen verlopen, zoals gebarentaal. Als iemand minder hoort, noem je dat ‘slechthorendheid’. Een hoortoestel of een cochleair implantaat kan helpen om meer te horen. Met elkaar praten is dan vaak nog wel mogelijk. Ga in overleg met de zorgvrager om erachter te komen hoe je de communicatie vormgeeft en welke hulpmiddelen je inzet. In een groep functioneren is voor een doof iemand moeilijk. Een ander probleem is dat een zorgvrager je niet hoort aankomen. Als je dan opeens in de woonkamer staat of diegene zomaar aanraakt, kan de persoon erg schrikken.

Tips en aandachtspunten in de communicatie: • Gebruik gevoel en visuele informatie, zoals trilfuncties (telefoon) en flitssignalen (deurbel). • Let op je lichaamstaal. Soms zegt je lichaamstaal iets anders dan je woorden, bijvoorbeeld dat je haast hebt. • Raak de dove zorgvrager voorzichtig aan bij de schouder. Of zorg dat je eerst in zijn of haar gezichtsveld bent, voordat je de persoon aanraakt. Houd er rekening mee dat niet iedereen het prettig vindt om aangeraakt te worden. • Kijk de zorgvrager aan, praat duidelijk en rustig, articuleer goed zonder te overdrijven. De zorgvrager kan dan de spraak aflezen (liplezen). • Wees duidelijk en direct, vertel je boodschap zonder allerlei omwegen. • Wees geduldig en check of de zorgvrager je begrijpt en of jij de zorgvrager goed begrijpt.

174

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

IJ S

• Schrijf woorden op om iets duidelijk te krijgen. • Iemand met een auditieve beperking hoort niet hoe hard hij praat. Geef aan als de zorgvrager te hard praat. • Communiceren kost dove en slechthorende zorgvragers veel inspanning. Geef tijd om de informatie te laten bezinken.

N D ER W

Verschillende hulpmiddelen kunnen de zorgvrager met een auditieve beperking ondersteunen: • inzet van een gebarentolk • teksttelefoon • e-mail, chat, sms en social media • geluidsversterking en ringleiding • goede verlichting, zodat spraak aflezen mogelijk is • gebaren.

BE R

Gebaren De Nederlandse gebarentaal (NGT) is de eerste taal van mensen die van jongs af aan doof zijn. Nederlands is dus hun tweede taal. Omdat de grammatica van de NGT anders is dan het Nederlands, kunnen ze in het Nederlands fouten maken. Bij Nederlands met gebaren spreek je duidelijk en ondersteun je woorden met een aantal gebaren. Voor ondersteuning bij de adl is het goed als je de gebaren kent van bijvoorbeeld douchen, tandenpoetsen, haren kammen, aankleden. Met het vingeralfabet kun je elke letter uitdrukken. Sommige letters zijn heel handig, zoals W en C. Zorg dat je deze letters kent als je te maken hebt met zorgvragers met een auditieve beperking.

Zorgvragers met cognitieve of taalproblemen De communicatie wordt nog ingewikkelder als iemand door niet-aangeboren hersenletsel of een beroerte afasie heeft opgelopen, of zich door een verstandelijke beperking niet goed kan uiten. Want hoe frustrerend is het als je iets wilt zeggen, maar je kunt niet op de juiste woorden komen. Of dat je door een verstandelijke beperking maar een paar woorden kunt zeggen of zelfs helemaal niet kunt praten. Hoe maak je dan duidelijk wat je wilt, wat je voelt of wat je bedoelt? De zorgvrager kan zich niet goed uitdrukken en jij moet flink je best doen om de ander te begrijpen.

175

N D ER W

IJ S

Taalproblemen Bij hersenletsel, zoals een beroerte of een hersentumor, kan afasie ontstaan. Afasie is een probleem met het begrijpen en produceren van taal. Door niet-aangeboren hersenletsel kunnen mensen met afasie niet meer goed zeggen wat ze willen of bedoelen, al beschikken ze over het algemeen over hun volledige intellectuele capaciteiten. De ernst van afasie is afhankelijk van de plaats en de ernst van de hersenbeschadiging. Sommige mensen met afasie begrijpen taal wel goed, maar hebben moeite met het vinden van de juiste woorden of het samenstellen van zinnen. Andere praten veel, maar het verhaal is niet te volgen. Zij hebben vaak grote problemen met het begrijpen van taal. (Stichting AfasieNet)

BE R

Specifieke communicatieadviezen voor mensen met afasie zijn: • Gis niet naar wat de ander bedoelt. • Verbeter iemand met afasie niet. Het is belangrijker dat hij begrepen wordt, dan verbeterd. • Vraag één ding tegelijk. • Vraag niet om een keuze: niet ‘Wilt u koffie of thee?’, maar ‘Wilt u koffie?’ • Vermijd kinderlijke taal. • Wissel niet te snel van onderwerp.

Verstandelijke beperking Uit een in 2019 gehouden onderzoek over communiceren met mensen met een verstandelijke beperking is gebleken dat zorgvragers de dialoog belangrijker vinden dan de doelen in het zorgplan. Om de dialoog te voeren, kun je gebruikmaken van middelen en ondersteunende methoden. De basisposter van Cavent is zo’n hulpmiddel. De poster bestaat uit drie cirkels: de binnencirkel gaat over wat er nodig is, de middencirkel geeft de huidige situatie weer en de buitenste cirkel de gewenste situatie. Naast allerlei middelen zijn er ook verschillende methoden om de communicatie af te stemmen. Als je het mij vraagt is bijvoorbeeld een gespreksmethode om te achterhalen wat voor de zorgvrager belangrijk is en welke wensen er zijn op het gebied van wonen, werken of vrije tijd. Door positieve vragen te stellen en de focus in het gesprek te leggen op wat al werkt, haal je het beste naar boven bij de zorgvrager. Voor mensen met autisme is Geef me de 5 van Colette de Bruin een beproefde methode, gebaseerd op vijf pijlers om te kunnen bieden wat iemand nodig heeft: 1. beperking begrijpen en je leren aanpassen aan de zorgvrager 2. positief contact: communicatie afstemmen op de manier van denken van de zorgvrager

176

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

3. 4.

BE R

N D ER W

IJ S

dagstructuur op maat: zelfstandig taken uitvoeren probleem oplossen: oorzaak van conflicten achterhalen en met tools ermee aan de slag gaan ontwikkeling bevorderen: leren hoe je het eigen ‘ik’ en de zelfstandigheid kunt ontwikkelen.

Zelfstandigheid ontwikkelen.

Bekijk online de brochure ‘Beter communiceren met mensen met een beperking’.

177

7.4 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Vince is een jongvolwassen man van 25 jaar met een licht verstandelijke beperking. Hij woont sinds drie jaar zelfstandig in een appartement, waar vier keer per week een ambulant begeleider komt om hem te helpen met zijn huishouden en administratie. Vince is trots op zichzelf en op wat hij heeft bereikt. Hij geniet van zijn eigen plekje en het zelf kunnen beslissen over zijn leven.

BE R

Casus In de afgelopen drie jaar hebben zijn ouders hem zien veranderen van een sportieve gezonde gozer in een passieve forse vent. De lege colablikjes en andere verpakkingen die slingeren in zijn appartement, verraden een ongezonde leefstijl. Vince reageert kribbig als de ambulant begeleider het bespreekbaar wil maken en zegt dat hij gewoon dorst heeft. Hij is ook vaak moe en heeft last van zijn ogen, maar hij gelooft niet dat er wat aan de hand is. Om van het gezeur af te zijn, is hij naar de huisarts geweest. De huisarts constateerde een hoge bloedglucose en op verdenking van diabetes mellitus is Vince doorgestuurd naar de spoedeisende hulp. Hij is opgenomen op de afdeling Interne Geneeskunde ter observatie, om de bloedglucosewaarden naar beneden te krijgen en om hem eventueel in te stellen op medicatie.

Dilemma Verpleegkundige Willemieke wil de intake doen, maar Vince is het er absoluut niet mee eens en dat laat hij duidelijk merken aan haar: ‘Ik ben niet ziek en ik kan prima voor mezelf zorgen. Ik ga hier echt niet blijven.’ Hoe legt verpleegkundige Willemieke uit aan Vince dat het belangrijk voor hem is om toch in het ziekenhuis te blijven?

Wat doet Willemieke? 1. Willemieke gaat in op de oorzaak en zegt tegen Vince dat hij wel heel veel dorst heeft en dat het een signaal van zijn lichaam is dat er iets niet goed gaat. 2. Willemieke gaat in op de gevolgen en benoemt naar Vince dat zijn bloedglucosewaarden te hoog zijn en als hij er niets aan doet, hij daar blind van kan worden of er andere problemen door kan krijgen.

178

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

7.5 Verdieping

BE R

N D ER W

IJ S

De algehele communicatie in ziekenhuizen kan flink verbeterd worden. In 2019 kwam de Universiteit Utrecht met een artikel: ‘Ziekenhuizen moeten meer aandacht hebben voor begrijpelijke communicatie’. In ziekenhuizen wordt veel gecommuniceerd tussen allerlei mensen, want optimale communicatie is van levensbelang. Maar uit onderzoek naar communicatie-uitdagingen in ziekenhuizen van taal- en communicatiewetenschapper dr. Tessa van Charldorp blijkt dat er nog veel verbeterd kan worden, met name op het gebied van interculturele communicatie en mensen met lage gezondheidsvaardigheden. Door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport wordt er veel ingezet op digitale communicatie en e-health, maar dat heeft ook een keerzijde.

Vervanging van menselijk contact?! Interculturele communicatie In ziekenhuizen is weinig aandacht voor interculturele communicatie, terwijl er veel mensen wonen die het Nederlands niet goed spreken en begrijpen. Zo is het in verschillende culturen gebruikelijk dat de familie zorgt voor een ziek familielid in het ziekenhuis. Maar in Nederland is het bezoekuur voor familie en de zorg in handen van de professionals. Hoe leg je uit dat het niet wenselijk is dat de hele familie op de kamer is waar nog andere zieken liggen? Vaak wordt een poging gedaan om door middel van een informele familiaire tolk

179

de regels rond bezoek ter sprake te brengen. Of de afspraken over bezoektijden worden op papier gegeven, waarbij er uitgegaan wordt dat mensen het begrijpen.

N D ER W

IJ S

Er is te weinig kennis van effectieve interculturele communicatie en een taalprobleem is niet zomaar op te lossen met een informele familiaire tolk. Door gebruik te maken van een vertaalapp, kun je de gewone communicatie over bijvoorbeeld adl op een eenvoudige manier redelijk oplossen. Voor ingrijpende boodschappen of extra ondersteuning moet er gezocht worden naar andere oplossingen, zoals een officiële tolk of eigen anderstalige medewerkers binnen de organisatie.

BE R

Naast de taalbarrière zijn er andere verschillen. In sommige landen is het gebruikelijk om alleen feitelijke medische informatie kort en duidelijk te geven, zonder echte aandacht voor de zorgvrager. Voor de zorgvrager kan het dan ook vreemd overkomen als er opeens gevraagd wordt naar zijn of haar welbevinden. In de communicatie houd je ook rekening met gevoeligheden als cultuurverschillen en religie.

Lage gezondheidsvaardigheden Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden van een individu om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van aan gezondheid gerelateerde beslissingen (Zorg&Sociaalweb, 2020). Ongeveer 40% van de mensen in Nederland kampt, volgens het Nivel, met lage gezondheidsvaardigheden. Zij hebben meer moeite met het begrijpen van de informatie van de zorgverleners. Ze maken ook vaker fouten bij het innemen van medicatie en ze kunnen minder goed omgaan met ziekte. De zorg aan hen kan verbeterd worden door de wijze waarop de informatie wordt aangeboden, door deze aan te passen aan hun begripsniveau. Voor hen is het noodzakelijk om minder ingewikkelde taal en meer beeldmateriaal te gebruiken. Het is namelijk belangrijk dat zij instructies begrijpen en afspraken nakomen. Ook serious games en apps kunnen een oplossing zijn om zorgvragers met lage gezondheidsvaardigheden te helpen. Volgens Van Charldorp versimpelen games informatie en verbeteren ze dialogen. Digitale communicatie Door de vergrijzing, sterke groei in het aantal chronisch zieke mensen en het tekort aan zorgpersoneel wordt er gezocht naar andere oplossingen, zoals e-health. Digitalisering in de zorg is enerzijds efficiënt, anderzijds een

180

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

N D ER W

IJ S

verschraling. Het gaat ten koste van menselijk contact. Computers vervangen de gewone gesprekjes bij de balie. Bij binnenkomst in het ziekenhuis staan de aanmeldzuilen te wachten om de legitimatie te scannen. Een bonnetje met een nummer rolt uit het apparaat en je moet je weg via de borden vinden naar de juiste afdeling of poli. Daar staat een volgende zuil die het bonnetje wil scannen, zodat de computer weet dat de zorgvrager in de juiste wachtkamer zit te wachten. Zorgverzekeraars en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) stimuleren de transitie naar digitalisering. E-health kan bijdragen aan de gezondheid van mensen en helpen om de zorg betaalbaar te houden, schrijft het ministerie van VWS op zijn website. Maar bij 21 procent van de Nederlanders ontbreekt het aan basale digitale vaardigheden, volgens het Rathenau Instituut. Dit instituut onderzoekt de gevolgen van innovatie op de samenleving.

BE R

Communicatie verbeteren Verschillende specialisten van het Universitair Ziekenhuis Antwerpen (UZA) beamen dat communicatie afstemmen met de zorgvrager nodig is. Het gaat erom dat de zorgvrager begrijpt wat er aan de hand is en wat de mogelijkheden zijn. Ze moeten op basis van de informatie die ze krijgen, zelf en samen met hun naasten beslissingen kunnen nemen. Dat is de essentie van de communicatie. Als een zorgvrager knikt, wil het niet zeggen dat deze alles begrepen heeft. De volgende keer komt de zorgvrager met dezelfde vragen als het niet duidelijk was. Specialisten werken vaak met schematische tekeningetjes. Dat verduidelijkt veel. Maar verpleegkundigen vormen de frontlinie als het gaat om communiceren en het begrijpen van de behoeften van de zorgvrager en daar effectief op in te spelen.

De essentie van betrokkenheid

De tijdsgeest is dat we over alles ingelicht willen zijn. Het is maar door een juiste interpretatie dat informatie kennis wordt. We mogen niet te snel voorbijgaan aan de essentie van patiëntbetrokkenheid: een actieve rol, maar ook aangepaste ondersteuning voor de patiënt in zijn zorgtraject. (Chirurg en kliniekhoofd hepatobiliaire, transplantatie en endocriene heelkunde dr. Geert Roeyen, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, 2018)

181

7.6 Begrippen

N D ER W

Gebaren Bewegingen met handen, mimiek, lichaam om te communiceren of communicatie te ondersteunen.

IJ S

Afasie Afasie is een probleem met het begrijpen en produceren van taal.

Gezondheidsvaardigheden Vaardigheden van een individu om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van aan gezondheid gerelateerde beslissingen.

Nederlandse gebarentaal Officiële taal waarbij begrippen en concepten worden uitgebeeld.

BE R

Nederlands met gebaren Gesproken taal wordt ondersteund met gebaren.

Pictogrammen Afbeeldingen om iets aan te geven of te verduidelijken.

Totale communicatie Als je naast je gesproken taal andere middelen toepast in je communicatie.

Verwijzers Voorwerpen die verwijzen naar een situatie of actie.

Voelsymbolen Kleine voorwerpen die je herkant door te voelen en die gekoppeld zijn aan een bepaalde actie of situatie.

182

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 7 Communicatie afstemmen met de zorgvrager

183

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 8 (INTER) CULTURELE COMMUNICATIE

Inhoud thema • Communicatie en diverse culturen • Basishouding in interculturele communicatie • Cultuursensitieve hulpverlening • BOSPAD-methode • Tolken als interventie • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Mensen groeien op in verschillende situaties en contexten. Daardoor ontstaan verschillen in hoe mensen tegen de wereld aankijken. Verschillende (culturele) achtergronden, waarden en normen, gewoonten en gebruiken zorgen voor diversiteit in denkkaders. Deze kaders zijn van invloed op de manier waarop je met anderen communiceert. Als verpleegkundige kom je in aanraking met mensen vanuit verschillende culturele achtergronden. Die diversiteit vraagt om kennis en professionaliteit van jou op het gebied van interculturele communicatie, zodat je als zorgverlener weet wat er nodig is om met mensen met een andere culturele achtergrond succesvol te kunnen communiceren.

8.1 Communicatie en diverse culturen

BE R

Alle mensen zijn verschillend. Verschillen ontstaan onder andere door het hebben van een andere culturele achtergrond en de waarden, normen en gewoonten die daarbij horen. Iedereen heeft hierdoor zijn eigen denkkader. Je denkkader heeft invloed op hoe je communiceert, omdat dit bepaalt hoe je boodschappen formuleert, boodschappen van de ander ontvangt en interpreteert. Je zet (inter)culturele communicatie in om elkaar beter te begrijpen en denkkaders beter op elkaar af te stemmen.

Ontwikkeling van cultuur Cultuur omvat het geheel aan gewoonten, gebruiken en (gedrags)regels die bij een bepaalde groep mensen horen. Cultuur gaat over aangeleerd gedrag, een proces dat via de opvoeding verloopt, maar ook door contact met andere mensen binnen een sociaal netwerk, het lezen van boeken, het kijken van televisieprogramma’s en het gebruik van internet. Iedere cultuur kent eigen gewoonten en gebruiken, die generatie op generatie worden doorgegeven, opnieuw worden aangeleerd en zich ook ontwikkelen. Iedere cultuur is onderhevig aan verandering; dat kost vaak tijd en verloopt geleidelijk.

Interculturele communicatie Iedere cultuur kent eigen gebruiken en gewoonten op het gebied van communicatie. Als er communicatie plaatsvindt tussen mensen uit verschillende culturen, heet dit interculturele communicatie. Communicatie is dus sterk cultuurgebonden en niet gebonden aan landsgrenzen. In de rol van verpleegkundige ontmoet je veel mensen, zowel zorgvragers als collega’s, met evenzoveel diversiteit in hun culturele achtergrond. Door hier bewust mee om te gaan en actief kennis op te doen over interculturele communicatie, ben je beter in staat om je communicatie zo goed als mogelijk af te stemmen op de situatie waar je je op dat moment in bevindt.

185

Wel of niet aankijken

N D ER W

IJ S

In Nederland is het gebruikelijk dat je elkaar aankijkt tijdens een gesprek, dat is hier een fatsoensnorm. Het maakt dan niet uit of je in gesprek bent met de buurvrouw, de leerkracht van je kind of je leidinggevende. In een land als China, met andere gewoonten en gebruiken, ligt dat anders. Daar wordt het als gebrek aan respect gezien als je bijvoorbeeld je leidinggevende aankijkt in een gesprek, omdat die persoon een bepaalde autoriteit vertegenwoordigt. Doe je dat wel, wordt dat vaak als arrogant of beledigend gezien. Ook als verpleegkundige die bepaalde zorg verleent, kan het zijn dat iemand jou niet aankijkt. Vanuit ons perspectief is dat misschien respectloos, vanuit het perspectief van de ander kan dat dus juist heel respectvol zijn.

BE R

Stereotypen, vooroordelen en discriminatie Wanneer je als verpleegkundige zorg verleent aan mensen met een andere culturele achtergrond, of als je werkt in een team met verschillende culturele achtergronden, is kennis van deze verschillende culturen belangrijk. Daardoor verklein je de kans op communicatieve misverstanden en voorkom je zo veel als mogelijk te denken vanuit stereotypen, vooroordelen en discriminatie (Handicap international, 2023).

Stereotype Een stereotype is een vaststaand, veelal negatief algemeen beeld over (groepen) mensen dat niet overeenkomt met de werkelijkheid. Bij een stereotype neem je aan dat dit geldt voor alle mensen van die groep. Hierdoor heb je bepaalde verwachtingen over de individuele leden van die groep. Bijvoorbeeld de verwachting dat vrouwen zorgzaam zijn, dat mensen met een bril intelligent zijn, dat mannen niet huilen en dat Nederlanders zuinig en direct zijn, en kaas en drop eten. Bij stereotiep denken denk je dat je alle mensen uit een bepaalde groep kent en dat ‘ze allemaal hetzelfde zijn’. Stereotypen kunnen positief lijken te zijn, maar zijn dat vaak niet.

186

Vooroordeel Vooroordelen zijn persoonlijke meningen over een persoon of groep, gebaseerd op een stereotype. Bij een vooroordeel is er sprake van een negatieve houding, die niet gebaseerd is op de werkelijkheid. Vooroordelen hebben vaak een emotionele lading en bevatten een negatieve of zelfs vijandige houding ten opzichte van een te onderscheiden groep mensen of ten opzichte van een

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

IJ S

individu uit zo een groep vanwege zijn/haar ‘lidmaatschap’ van deze groep. Voorbeelden van vooroordelen zijn dat mannen betere leiders zijn dan vrouwen of dat vrouwen die een hoofddoek dragen worden onderdrukt. Stereotypen en vooroordelen leiden vaak tot discriminatie.

BE R

N D ER W

Discriminatie Discriminatie is het ongelijk behandelen van personen op basis van persoonlijke kenmerken. Volgens de wet is discriminatie strafbaar. Er zijn twee vormen van discriminatie: directe en indirecte discriminatie. Je spreekt van directe discriminatie als iemand minder gunstig wordt behandeld dan een ander in een vergelijkbare situatie, op grond van huidskleur of etnische oorsprong, religie of overtuigingen, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid. Indirecte discriminatie is verkapte discriminatie; formeel gezien wordt er geen onderscheid gemaakt op grond van de nationaliteit, huidskleur, religie, overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid, maar een regel of werkwijze pakt toch uit als discriminatie. Stel dat in een lunchroom geen honden toegelaten mogen worden en klanten met een hulphond daardoor ook niet welkom zijn. Hierdoor wordt er indirect toch onderscheid gemaakt op grond van een handicap.

Oorzaken Mogelijke oorzaken van stereotypen, vooroordelen en discriminatie zijn onzekerheid, onwetendheid en het gebrek aan kennis over andere personen en culturele achtergronden. Daardoor bestaat de kans dat mensen zich onzeker gaan voelen, het probleem buiten zichzelf zullen zoeken en vanuit verschillen zullen redeneren. Daarbij wordt het eigen gedrag de norm en het andere dus als afwijkend ervaren. Bewustwording van dit proces vormt de basis om stereotypen, vooroordelen en discriminatie te voorkomen. De organisatie van de zorg en hulpverlening in Nederland is ingericht op de specifieke zorgvraag van de betreffende zorgvrager. Hierin wordt geen onderscheid gemaakt tussen bijvoorbeeld religie en etnische of culturele achtergrond. Wel is het als professional belangrijk om waar mogelijk rekening te houden met gebruiken, waarden en normen van zorgvragers. Cultuur en religie geven richting aan het gedrag van mensen. Het is belangrijk om vanuit duidelijke communicatie en vanuit begrip de verbinding te zoeken met de zorgvrager om op die wijze goede zorg te bieden (Handicap international, 2023).

187

IJ S N D ER W SO EP O BE R

Iedere cultuur kent eigen gebruiken en gewoonten op het gebied van communicatie.

8.2 Basishouding in interculturele communicatie

Als verpleegkundige kom je in aanraking met veel verschillende mensen, zowel zorgvragers als collega’s. Door het opdoen van kennis en ervaring over interculturele communicatie kun je je handelen beter afstemmen op wat er op dat specifieke moment nodig is. In deze paragraaf leer je wat sociale integratie is en waarom het belangrijk is om het perspectief van de ander te kunnen aannemen.

Sociale integratie De mate van harmonie of disharmonie tussen mensen noem je sociale integratie. Goede en duidelijke interculturele communicatie en oprecht openstaan voor de ander kan bijdragen aan een werksituatie waarin harmonie leidend is (Project ALL-in, 2013). Zoals het ook in de maatschappij gaat, zul je in sommige werksituaties een hoge mate van harmonie ervaren en in andere situaties meer disharmonie. Communiceer je vanuit jouw culturele achtergrond en perspectief, dan bestaat het gevaar dat je je eigen interpretatie als leidend ziet richting de ander. Juist door het perspectief van de ander aan te nemen,

188

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

BE R

N D ER W

IJ S

kom je samen verder. Het gaat bij interculturele communicatie vooral om het creëren van wederzijds begrip, om van daaruit verder te komen in het gesprek met elkaar en de gezamenlijk gestelde doelen te bereiken.

Met goede en duidelijke interculturele communicatie bereik je elkaar en kom je samen verder.

Inzet en betrokkenheid De inzet en betrokkenheid van de verpleegkundige zijn doorslaggevend als het gaat om succesvolle interculturele communicatie. Het is jouw verantwoordelijkheid om communicatie ten opzichte van de zorgvrager af te stemmen naar behoeften en flexibel om te gaan met deze behoeften en andere wensen die in eerste instantie mogelijk niet in jouw gedachten opkwamen. Door mee te bewegen en vanuit kansen en mogelijkheden te denken, is de kans groter dat de zorgvrager zich gezien en gehoord voelt. Daardoor kom je tot wederzijds begrip en is de kans op succesvolle communicatie groter. Dit betekent niet dat je je als zorgverlener altijd volledig hebt te schikken naar de zorgvrager, maar dat je oprecht luistert en het uitgangspunt hanteert dat werken aan wederzijds begrip uiteindelijk altijd meer oplevert voor iedereen (Project ALL-in, 2013).

189

Angelique toont betrokkenheid

BE R

N D ER W

IJ S

Angelique werkt als wijkverpleegkundige en bezoekt de familie Moradi, die zorg draagt voor hun zieke oma van 86 jaar. Mevrouw Moradi krijgt twee keer per dag verpleegkundige zorg van Angelique. Vandaag is een collega ziek uitgevallen, waardoor Angelique extra zorgvragers toegewezen heeft gekregen. Haar intentie is om de zorg voor mevrouw Moradi snel te verlenen, zodat ze door kan naar de volgende zorgvrager. Bij aankomst staat Loubna Moradi (dochter van mevrouw Moradi) te koken en Angelique ruikt de heerlijkste geuren. Na de verzorging van mevrouw Moradi krijgt ze van Loubna Moradi een warme omhelzing en vervolgens een kop soep aangeboden. Angelique heeft weinig tijd omdat de volgende zorgvrager al bijna wacht, maar ze wil ook haar betrokkenheid en dankbaarheid tonen richting de familie die zo goed voor hun zieke oma Moradi zorgt. Angelique gaat overstag en neemt even de tijd voor een kommetje soep met de familie. Ze geeft aan dat ze heel dankbaar is en ervan geniet, maar ook dat ze over tien minuten naar de volgende zorgvrager moet. De familie begrijpt dit volkomen, maar is dankbaar dan Angelique toch even extra de tijd neemt.

Aandachtspunten bij interculturele communicatie Verschillen en conflicten tussen mensen zullen er altijd zijn. Ga ze niet uit de weg, maar omarm ze juist als waardevol onderdeel van onderlinge communicatie. Door het perspectief van de ander aan te nemen, vergroot je je eigen denkruimte en verrijk je je inlevingsvermogen. Daardoor ben je beter in staat om conflicten niet als probleem te ervaren, maar als kans te zien om zelf te leren en jezelf te ontwikkelen. Het kan met collega’s of zorgvragers met een andere culturele achtergrond best eens botsen, omdat jullie een andere mening hebben over een bepaald onderwerp of bepaalde situatie. Ook dan is het als professional belangrijk om rustig te blijven en vanuit de onderlinge relatie op zoek te gaan naar een oplossing. Dat kan de ene keer de gulden middenweg zijn, maar de andere keer ook het vasthouden aan jouw visie op basis van argumenten of juist het meegaan met de ander (Handicap international, 2023). Het uitgangspunt is het inzetten van een goede basishouding in je communicatie. De volgende vier aspecten dragen hieraan bij: • Neem de tijd. • Luister oprecht.

190

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

• Vul niet in voor een ander. • Samenvatten en doorvragen.

N D ER W

IJ S

Neem de tijd Je gesprekspartner verdient jouw aandacht. Bij interculturele communicatie kan de onderlinge communicatie verschillend worden geïnterpreteerd. Als je samenwerkt met een collega met een andere culturele achtergrond en andere waarden en normen, is het belangrijk om de tijd te nemen. Zo geef jij het signaal de ander serieus te nemen en staat de inhoud van het gesprek centraal. De tijd nemen betekent ook dat je nadenkt over de plek van jullie communicatie. Door even te gaan zitten met een zorgvrager of aan te schuiven bij het bureau van je collega, straal je uit dat jij de ander belangrijk genoeg vindt om het gesprek vanuit rust te voeren.

BE R

Luister oprecht Dit klinkt eenvoudig, maar dat is het vaak niet in de praktijk. Oprecht luisteren is een belangrijke basisvoorwaarde om tot wederzijds begrip in communicatie te komen, zeker bij interculturele communicatie. Door oprecht te luisteren naar wat de ander duidelijk wil maken, kom je tot wederzijds begrip. Je gesprekspartner kan anders communiceren dan jij, andere woorden gebruiken of een andere manier van communiceren inzetten. Belangrijk is dan om niet gelijk te oordelen maar oprecht te luisteren. Echt luisteren doe je door je gesprekspartner niet te onderbreken als je een andere mening hebt. Laat de ander uitpraten en voorkom dat je na het luisteren zo snel mogelijk jouw eigen versie van het verhaal wilt vertellen. Door goed te luisteren is de kans groter dat het gesprek meer diepgang krijgt, waardoor je gezamenlijk tot betere oplossingen en afspraken komt.

Vul niet in voor een ander Vermijd dat je tijdens communicatie vanuit je eigen belevingswereld in gaat vullen wat de ander zal denken of zeggen. Je kunt snel geneigd zijn om te oordelen, omdat de ander communiceert vanuit zijn eigen culturele waarden, normen en gewoonten. In plaats daarvan kun je beter een verhelderingsvraag stellen, als je niet precies begrijpt wat de ander bedoelt. Door weg te blijven van in te vullen wat de ander volgens jou bedoelt, behoud je een nieuwsgierige en open houding.

191

N D ER W

IJ S

Samenvatten en doorvragen Breng structuur aan in de onderlinge communicatie, door regelmatig samen te vatten wat jij en de ander hebben gezegd. Daardoor kun je nagaan of je elkaar begrijpt en verklein je de kans op ruis. Stel je voor, je bent met een collega in gesprek over een bepaalde religie. Je bespreekt met elkaar welke waarden je belangrijk vindt. Het is dan goed om in het gesprek regelmatig samen te vatten en door te vragen wat je collega bedoelt. Daardoor leer je waarom je collega bepaalde waarden en normen hanteert. Je hoeft het er niet mee eens te zijn, maar door samen te vatten en door te vragen ontstaat wederzijds meer begrip voor elkaars denkwijze.

Saskia toont begrip

BE R

Saskia en Mimoun draaien samen een nachtdienst op een ggz-afdeling. Saskia vindt Mimoun een vrolijke collega, met wie ze graag werkt. Ze kan op hem bouwen en de onderlinge humor tijdens de werkzaamheden waardeert ze enorm. Maar deze dienst is Mimoun niet zo spraakzaam, hij reageert afwezig tijdens de overdracht en lacht niet om een grap die Saskia maakte. Saskia schrok hiervan en denkt dat ze iets verkeerds heeft gezegd. De halve nacht blijft ze rondlopen met dat gevoel, terwijl de werkzaamheden gewoon op de juiste manier worden afgehandeld. Tijdens een koffiepauze biedt ze Mimoun excuses aan voor het maken van de grap, eerder die nacht. Mimoun is verbaasd en weet eigenlijk niet goed waar het over gaat. Hij neemt Saskia in vertrouwen en vertelt dat het niet goed gaat met de gezondheid van zijn oma. Daardoor was hij wat afwezig tijdens de overdracht en hoorde hij de grap niet. Saskia is opgelucht dat ze het heeft gevraagd en Mimoun zegt dat hij het de volgende keer duidelijker zal aangeven als hij ergens mee zit. Uiteindelijk lachen ze allebei om het misverstand en neemt Saskia eens goed de tijd om Mimoun zijn verhaal te laten doen over zijn oma. Hij voelt zich gezien en gehoord en samen maken ze er nog een prettige nachtdienst van.

8.3 Cultuursensitieve hulpverlening

192

De cultuursensitieve hulpverlening is steeds belangrijker geworden. Cultuursensitieve hulpverlening is hulpverlening waarbinnen iedere zorgvrager zich thuis kan voelen, ongeacht culturele achtergrond, sociale verschillen en leefstijl. Bij cultuursensitieve hulpverlening ben je dus bewust van de effecten die culturele en levensbeschouwelijke achtergronden hebben

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

op het alledaagse leven van mensen en daar houd je rekening mee in het contact dat je hebt met anderen. In de volgende paragraaf leer je hoe je vorm kunt geven aan cultuursensitieve hulpverlening (Project ALL-in, 2013).

N D ER W

IJ S

Fasen cultuursensitieve hulpverlening Als zorgverlener helpt het om rekening te houden met verschillen tussen jezelf en de ander. Hierdoor kun je vanuit een open houding vragen stellen in plaats van in te vullen. Die open houding vormt de basis van cultuursensitieve hulpverlening. Om tot cultuursensitieve hulpverlening te komen, doorloop je drie fasen: 1. Mijn manier van denken en doen is zaligmakend. 2. Mijn manier van denken en doen en die van hen 3. Onze gezamenlijke manier van denken en doen (Beter oud, 2023).

BE R

In de eerste fase worden culturele verschillen vooral gezien als een probleem. Er is wel enige kennis over de andere cultuur, maar toch wordt het eigen denken en vinden als leidend en beter gezien. In de tweede fase is er bewustzijn op het gebied van verschillen tussen het eigen handelen en dat van anderen. Afhankelijk van de situatie wordt hierop ingespeeld. Culturele diversiteit wordt als verrijking gezien. Ten slotte wordt in de derde fase getracht vanuit verschillende culturele achtergronden tot iets gezamenlĳk te komen, vanuit een constante dialoog en oog voor vernieuwing en ontwikkeling. In de derde fase is er sprake van cultuursensitieve hulpverlening.

Stem je communicatie af Vanuit je professionele communicatie met zowel collega’s als zorgvragers is het belangrijk dat je goed aanvoelt welke communicatievormen je wel of niet inzet. Zo kan het gebruik van beeldspraak bij zorgvragers die de Nederlandse taal niet goed beheersen erg verwarrend zijn. Daarnaast wordt bijvoorbeeld cynische humor richting collega’s niet door iedereen gewaardeerd. Heb je het idee dat een collega of een zorgvrager iets niet heeft begrepen zoals jij het hebt bedoeld, check dit dan zo snel als mogelijk. Zo nodig kun je verduidelijken, aanscherpen of je boodschap op een andere manier proberen over te brengen. Zorg ervoor dat je goed luistert (verbaal) en ook goed kijkt (non-verbaal) als je communiceert. Als het nodig is, kun je er ook voor kiezen om ondersteunend materiaal te gebruiken om je boodschap over te brengen, zoals afbeeldingen en filmpjes.

193

BE R

N D ER W

IJ S

Wees open en neutraal Stel je open op tijdens een kennismaking en neem in je vraagstelling een neutrale houding aan. Zorg ervoor dat je tijdens een eerste gesprek niet direct een oordeel vormt op het gebied van bijvoorbeeld culturele achtergrond, identiteit en religie. Neem de tijd voor de ander en spreek uit dat je geïnteresseerd bent in iemands achtergrond, zodat je jouw zorg zo goed als mogelijk kunt afstemmen op wat er nodig is. Hierdoor werk je direct aan de onderlinge vertrouwensband. Stel bijvoorbeeld vragen als ‘Heeft u bepaalde gewoonten waar ik rekening mee kan houden?’, ‘Vindt u het prettig dat ik u straks de gebedsruimte alvast laat zien?’ en ‘Vindt u het goed dat ik mijn collega’s bijpraat na ons gesprek, zodat zij ook kunnen aansluiten op wat u nodig heeft?’ Verder zorg je ervoor dat je vragen waarmee je informatie wilt ophalen, zo neutraal mogelijk zijn. Vraag bijvoorbeeld bij een mannelijke zorgvrager niet specifiek naar zijn vrouw, want je kunt er niet van uitgaan dat iedere man heteroseksueel is. Vraag je naar een partner, dan kan de zorgvrager zelf bepalen hoe en welke informatie er wordt gegeven. Een ander voorbeeld van een neutrale vraagstelling is vragen of een zorgvrager hulp nodig heeft bij het invullen van papieren of het begrijpen van bijsluiters van medicatie. Je laat dan vanuit een neutrale houding merken dat je hulp kunt bieden als dat nodig is, zonder deze hulp bij voorbaat al op te dringen vanuit de aanname dat de zorgvrager de Nederlandse taal niet voldoende machtig is.

Kom in actie De (sociale) veiligheid van zowel zorgvragers als zorgbieders staat altijd voorop. In algemene zin ben je hier met elkaar verantwoordelijk voor, daarom is het belangrijk dat je snel ingrijpt als er zich onveilige situaties voordoen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan verbale of fysieke agressie, maar ook aan uitsluiting en pestgedrag. Betrek altijd een collega en/of leidinggevende als je een onveilige situatie signaleert. Wacht niet, maar kom in actie. Ook als je niet helemaal zeker weet wat er gaande is, is het goed om het direct te bespreken met de betrokkenen. Zo smoor je een mogelijke escalatie in de kiem en kun je duidelijke grenzen stellen waarmee je de veiligheid van alle betrokkenen, dus ook die van jouzelf, vooropstelt. Ook als het gaat om directe of indirecte discriminatie. Dit kan voorkomen tussen zorgvragers onderling, tussen zorgvragers en zorgverleners, maar zeker ook tussen collega’s op de werkvloer. ‘Onschuldige’ grapjes over iemands geaardheid, religie of uiterlijk zijn vaak een voedingsbodem voor een onveilige situatie voor de betrokkenen. Ervaar je zo’n situatie, wacht dan niet te lang en maak dit bespreekbaar. Je kunt je

194

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

BE R

N D ER W

IJ S

verhaal delen met collega’s, leidinggevenden of de vertrouwenspersoon. Doe je niks, dan verandert er waarschijnlijk ook niks. Kortom, als professional heb je hierin een belangrijke verantwoordelijkheid.

Goed afgestemde communicatie tussen de zorgvrager en zorgverlener draagt bij aan hoogwaardige zorgverlening.

Personeel Een zorgverlener die cultuursensitief gedrag laat zien, is oprecht geïnteresseerd in de verschillende culturen en gebruiken van zorgvragers en laat dit actief zien in zijn of haar professionele houding. Dit gedrag vormt de basis voor professioneel vakmanschap en handelen vanuit cultuursensitieve hulpverlening. Op het gebied van personeelsbeleid wordt gestreefd naar diversiteit in alle lagen van de organisatie. Hoe diverser een team is, hoe beter zowel collega’s onderling als zorgvragers zich kunnen herkennen en hoe groter de kans is op soepele en passende onderlinge communicatie (Project ALL-in, 2013).

195

Meneer Jahed

BE R

N D ER W

IJ S

Meneer Jahed is een vriendelijke man op leeftijd met een Marokkaanse achtergrond. Hij spreekt nauwelijks Nederlands en is vanavond opgenomen in een algemeen ziekenhuis. Tijdens het ontvangen van de avondmaaltijd raakt meneer Jahed in paniek, hij duwt zijn bord opzij en schudt zijn hoofd heen en weer. Vanuit zijn geloofsovertuiging eet meneer Jahed alleen halal maaltijden, maar dat kan hij nu niet goed duidelijk maken aan Tessa, de voedingsassistent die vanavond de maaltijden rondbrengt. Zijn familie is net vertrokken, dus Tessa belt verpleegkundige Mohamed, die net begonnen is aan zijn avonddienst. Ze legt de situatie uit en geeft aan dat ze niet goed kan uitleggen dat deze maaltijd inderdaad halal is bereid. Mohamed spreekt vloeiend Arabisch, dus binnen korte tijd liep hij de kamer van meneer Jahed binnen om hem gerust te stellen. Het is snel opgelost. Meneer Jahed is dankbaar dat er rekening wordt gehouden met zijn persoonlijke omstandigheden en drukt Mohamed op het hart om ook Tessa nog hartelijk te bedanken voor haar begrip.

8.4 BOSPAD-methode

Er bestaan diverse theoretische modellen binnen de hulpverlening die ingaan op de ontwikkeling van een goede basishouding ten aanzien van intercultureel werken. Een bekende methodiek is de BOSPAD-methode. Na het bestuderen van deze paragraaf weet je wat de BOSPAD-methode inhoudt en hoe je deze kunt toepassen in de dagelijkse praktijk.

Methode BOSPAD De BOSPAD-methode is ontwikkeld als antwoord op de moeilijkheden die hulpverleners kunnen ervaren in hun werkzaamheden met mensen die een andere culturele achtergrond hebben dan zijzelf. De twee belangrijkste uitgangspunten van de BOSPAD-methode zijn dat er geen pasklare oplossingen bestaan voor interculturele vraagstukken en dat de culturen van de zorgvrager en zorgverlener een even zo grote rol spelen (Project ALL-in, 2013). ‘BOSPAD’ staat voor de zes stappen die je als hulpverlener constant doorloopt in het proces van zorg en hulpverlening: • Basishouding • Overeenkomst • Signaleren

196

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

• Persoonlijke waarden en normen • Andere waarden en normen • Doen.

N D ER W

IJ S

Basishouding In je communicatie als zorgverlener is een goede basishouding essentieel. Sta open voor de ander, toon respect, vul niet in voor de ander en wees alert op het gevaar van etnocentrisme, waarbij je je eigen cultuur als leidende vorm centraal stelt. Zo kun je er als zorgverlener bijvoorbeeld rekening mee houden als een collega meedoet aan de ramadan, de vastentijd voor moslims, en daardoor niet aansluit bij de gezamenlijke lunch.

BE R

Overeenkomst Vanuit een goede basishouding kun je je richten op de overeenkomst, oftewel de afspraken die je met de zorgvrager maakt. Zodra je met elkaar de zorgbehoeften hebt afgestemd, bespreek je met elkaar welke hulp en ondersteuning er zal worden geboden. Hoe concreter deze afspraken zijn, hoe groter de kans op succesvolle zorgverlening. Een voorbeeld hiervan is dat voor iedere maaltijd in een zorginstelling een moment van stilte wordt afgesproken, zodat iedereen die dat wil voor zichzelf een dankwoord kan uiten.

Signaleren Tijdens het verlenen van zorg ben je continu alert op signalen die op cultuurverschillen kunnen wijzen. Dat merk je niet alleen aan uiterlijke kenmerken, zoals een boze, verbaasde of verlegen gelaatsuitdrukking. Ook gedrag kan een indicator zijn, zoals een geïrriteerde reactie of stemverheffing. Soms is het bespreken van wat je ervaart voldoende om weer op één lijn te komen, maar het kan ook zijn dat er vanwege cultuurverschillen meer nodig is vanuit jouw rol als zorgverlener. Dan kun je de volgende drie stappen doorlopen.

Persoonlijke waarden en normen Je gaat na op welke wijze jouw persoonlijke waarden en normen mogelijk een rol hebben gespeeld in de door jou gesignaleerde situatie. Vervolgens kun je makkelijker vanuit het perspectief van de zorgvrager de situatie objectiever bekijken en evalueren op jouw eigen interpretaties en handelen. Zo is het bijvoorbeeld in sommige culturen respectvol om een zorgverlener niet aan te kijken, uit respect voor zijn of haar werk. Vanuit jouw persoonlijke waarden

197

en normen kan dit respectloos overkomen. Door je hiervan bewust te zijn, is het makkelijker om het gedrag van de ander op een positievere manier te interpreteren.

N D ER W

IJ S

Andere waarden en normen Je informeert naar de waarden en normen van de ander en of deze verschillen met die van jou in de door jou gesignaleerde situatie. Zodra dit bij zowel jou als de zorgvrager duidelijk is, kunnen jullie hier allebei rekening mee houden.

Doen Op basis van de eerste vijf stappen van de BOSPAD-methode besluit je wat je in het contact met de ander het beste kunt doen. Dat is de zesde en laatste stap. Waar nodig herhaal je eerdere stappen of vraag je een collega met je mee te denken.

In de praktijk

BE R

Erik werkt als verpleegkundige in een ziekenhuis. Hij heeft een opnamegesprek met meneer Al Numan, die afkomstig is uit Syrië en de Nederlandse taal niet volledig beheerst. Amine, zijn dochter die bij het gesprek aanwezig is, beheerst de Nederlandse taal voldoende om als tolk te fungeren. Meneer Al Numan wil helemaal niet opgenomen worden, hij vindt het spannend en maakt zich ook zorgen over het eten en of hij kan bidden gedurende zijn verblijf. Erik herkent de weerstand bij meneer Al Numan en besluit de stappen van de BOSPAD-methode toe te passen. Hij stelt zich respectvol en open op en toont begrip voor de zorgen van meneer Al Numan. Hij legt rustig uit dat de komende drie dagen onderzoeken plaatsvinden en dat de uitkomsten hiervan bepalen wat er verder moet gebeuren (B). Amine vertaalt alles wat Erik vertelt en stelt haar vader gerust. Erik vraagt wat hij voor meneer Al Numan kan doen waardoor hij beter kan ontspannen. Ze maken de afspraak dat ze samen de halal maaltijden doorlopen, zodat meneer Al Numan zelf een keuze kan maken. Ook legt Erik uit dat er aan het eind van de gang een mooie gebedsruimte is waar hij terechtkan (O). Erik ervaart dat meneer Al Numan rustiger wordt (S). Op het whiteboard schrijft Erik de namen van de drie verpleegkundigen en hij plakt een foto van hen erbij. Zo weet meneer Al Numan precies wie hem de komende dagen zal verplegen. Vlak voor vertrek naar een volgende zorgvrager bedenkt Erik dat meneer Al Numan graag televisie kijkt om te ontspannen (P). Hij vraagt via Amine aan meneer Al Numan of hij misschien wil zien welke

198

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

N D ER W

IJ S

zenders er allemaal beschikbaar zijn. Samen zappen ze langs de zenders, waarbij meneer Al Numan een glimlach liet zien toen bleek dat er ook Arabische zenders voorbijkwamen (A). Erik spreekt met Amine af dat hij haar vader elke twee uur even bezoekt en dat hij de andere verpleegkundigen die hem komen aflossen persoonlijk komt voorstellen. Meneer Al Numan voelt zich gezien, gehoord en erkend (D). Hij geeft Erik een hand en bedankt hem. Amine kan met een gerust hart naar haar werk en Erik vervolgt zijn dienst.

BE R

In bovenstaand voorbeeld doorloopt Erik de zes stappen van de BOSPAD-methode. Hij houdt rekening met de waarden en normen van meneer Al Numan en hij heeft uiteindelijk afspraken gemaakt en helder gecommuniceerd. Meneer Al Numan ageert nu minder tegen zijn opname. In dit voorbeeld is de dochter van meneer Al Numan degene die haar vader ondersteunt met het begrijpen van de Nederlandse taal. Wanneer de zorgvrager de hulpverlener niet verstaat en er bijvoorbeeld geen familie kan ondersteunen, kan een tolk worden ingeschakeld. In het volgende hoofdstuk lees je hierover meer.

8.5 Tolken als interventie

Als het spreken en begrijpen van de Nederlandse taal belemmerend werkt in het contact tussen zorgvrager en professional, heeft dit direct een negatief effect op de zorgkwaliteit. Vaak kan een familielid of andere bekende uit het netwerk van de zorgvrager dan de rol van tolk op zich nemen. Lukt dit om welke reden dan ook niet, dan kan ook worden besloten een professionele tolk in te zetten. In deze paragraaf leer je wat de werkzaamheden van een tolk zijn en hoe je gebruikmaakt van de tolkentelefoon.

Informele en professionele tolken Een tolk is iemand die meerdere talen goed spreekt en daarom ingezet kan worden om gesproken en geschreven taal te vertalen. Neemt de zorgvrager zelf iemand mee, dan noem je dat een ‘informele tolk’. Dat kan bijvoorbeeld een familielid, vriend of kennis zijn die komt helpen met het vertalen van de onderlinge communicatie. Als een zorgvrager niet kan zorgen voor een informele tolk, dan kan de zorginstelling een professionele tolk benaderen die tegen een vergoeding voor het vertalen zorgt (Globaltalk, 2023).

199

N D ER W

IJ S

Voordelen en nadelen Het grote voordeel van een informele tolk is dat dat het gratis is en dat de zorgvrager zich vertrouwd voelt met deze persoon. Een nadeel kan zijn dat de relatie tussen de zorgvrager en informele tolk ongemakkelijk wordt, wanneer er bijvoorbeeld vertrouwelijke informatie moet worden gedeeld. Het voordeel van een professionele tolk is dat deze bekend is met de terminologie van de zorg en daar de vertaling zo goed als mogelijk op af kan stemmen. Een nadeel kan zijn dat de zorgvrager geen persoonlijke relatie heeft met de tolk en zich daardoor minder veilig voelt.

Inzet tolkentelefoon

BE R

Tolkentelefoon Soms is het niet haalbaar om een tolk fysiek aanwezig te laten zijn tijdens een gesprek. In dat geval bestaat de mogelijkheid de tolkentelefoon te bellen of online te reserveren. In dat geval bel je op het afgesproken tijdstip het nummer van de gekozen tolk en wordt de telefoon op de speaker gezet. Met de telefoon in het midden kan het gesprek gevoerd worden, waarbij de tolk het gesprek kan vertalen. Er zijn verschillende aanbieders die het tolken op afstand aanbieden (Globaltalk, 2023).

Sylvia werkt als wijkverpleegkundige en voert een gesprek met mevrouw Arab, die oorspronkelijk uit Irak komt. Mevrouw Arab is de Nederlandse taal niet voldoende machtig en heeft haar dochter van 10 jaar meegenomen als tolk naar de huisartenpraktijk waar ze een gesprek heeft met de wijkverpleegkundige en huisarts. Sylvia had vooraf gevraagd of mevrouw Arab iemand wilde meenemen om te vertalen, omdat ze belangrijke medische informatie wilde delen. Nu ze Sylvia ziet, een meisje van 10 jaar dat als tolk moet fungeren, besluit ze alsnog de tolkentelefoon te bellen. Ze wil dat deze medische informatie alleen met volwassenen wordt besproken. Gelukkig was er via de tolkentelefoon direct een tolk beschikbaar, wat ook voor mevrouw Arab een geruststelling was, omdat zij haar dochter niet onnodig wilde belasten met de gezondheidssituatie van haar moeder.

200

N D ER W

IJ S

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

BE R

Een tolk kan ingezet worden wanneer een zorgvrager de Nederlandse taal niet beheerst.

8.6 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Kees is een achttienjarige jongen met een licht verstandelijke beperking en een autismespectrumstoornis. Kees woont op een woongroep met acht medebewoners, allemaal met een licht verstandelijke beperking. Vanuit zijn autisme vindt Kees het belangrijk dat de regels op de groep voor ieder gelijk zijn en dat er geen uitzonderingen zijn. Een van de bewoners is Rayan, van Marokkaanse afkomst. Rayan is opgevoed volgens de normen van het islamitische geloof. Hij eet geen varkensvlees, rookt niet en drinkt geen alcohol. Rayan draagt graag een djellaba, een traditioneel gewaad voor mannen. Kees vindt ‘zo’n jurk’ maar stom omdat mannen volgens hem niet in een jurk horen te lopen. Als de ouders van Rayan op bezoek komen, maakt Kees altijd een opmerking over hun kleding. Hij vindt een hoofddoek en een djellaba maar raar. Kees vindt het ook niet eerlijk dat Rayan ander eten dan hij krijgt.

201

N D ER W

IJ S

Casus Miranda werkt als verpleegkundige op de woongroep van Kees. Zij heeft een avonddienst. Tijdens het avondeten pakt Kees stiekem de halal maaltijd van Rayan en eet die op. Rayan heeft nu geen eten en wordt boos op Kees. Kees roept dat hij het niet eerlijk vindt dat Rayan ander eten krijgt dan hij. Iedereen hoort hetzelfde te eten te krijgen. Als ’s avonds de ouders van Rayan op bezoek komen en Kees weer tegen hen roept dat een jurk en hoofddoek belachelijk zijn, vindt Miranda dat dit niet langer kan. De spanning in de groep loopt op, Kees en Rayan begrijpen elkaar niet en ook de ouders van Rayan zijn klaar met de beledigingen over hun uiterlijk.

BE R

Dilemma Hoe kan Miranda in begrijpelijke taal aan Kees uitleggen dat mensen uit een andere cultuur andere gebruiken en gewoonten hebben dan hij? Zijn autisme en verstandelijke vermogens vragen een specifieke aanpak. Daarnaast moet Miranda ook aan Rayan uitleggen waarom Kees steeds zo boos is. Dan zijn er ook nog de ouders van Rayan. Zij beheersen de Nederlandse taal niet goed en begrijpen de reacties van Kees niet. Miranda vindt het belangrijk om professioneel te handelen. Hoe kan Miranda ervoor zorgen dat Kees zich veilig voelt in zijn leefomgeving en leert accepteren dat daar verschillende culturen samenkomen die anders denken en doen dan hij gewend is? En hoe zorgt ze ervoor dat ook Rayan zich gezien, gehoord en veilig voelt, ook als zijn ouders op bezoek komen? Miranda moet in actie komen, maar ze twijfelt welke interventie ze in gaat zetten.

Wat doet Miranda? 1. Miranda stelt voor dat alle betrokkenen even rustig plaatsnemen en ze probeert vervolgens culturele synergie te bereiken door de drie daarbij behorende stappen te doorlopen. 2. Miranda haalt Kees, Rayan en zijn ouders uit elkaar en nodigt op een later moment iedereen uit voor een goed gesprek.

202

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

8.7 Verdieping

BE R

N D ER W

IJ S

Herman Blom en Peter Prud’homme van Reine schreven in 2016 over effectief samenwerken binnen een multicultureel samenwerkingsverband. Ze stellen dat het samenwerken in een team met verschillende culturele achtergronden nog regelmatig wordt onderschat. Mensen denken vaak dat ze goed professioneel kunnen samenwerken met verschillende culturen, omdat ze in hun vrije tijd ook contact hebben met mensen van verschillende culturele achtergronden. De buurman die je dagelijks groet, komt uit China en op de sportclub ontmoet je teamgenoten met onder meer een Marokkaanse en Antilliaanse achtergrond. Toch vraagt professioneel communiceren met mensen met een andere culturele achtergrond meer dan een relatief oppervlakkig contact. Sociale contacten in de privésfeer kunnen je wel degelijk helpen om ook in werksituaties de juiste toon aan te slaan. Het valt of staat met kennis over de specifieke culturele achtergrond en je vermogen om je eigen handelen af te stemmen op wat er op dat moment nodig is. Wanneer je rekening houdt met elkaars wensen en ideeën, is de kans op succesvolle communicatie het grootst. Blom en Prud’homme van Reine stellen dat het intercultureel samenwerken onder druk komt te staan als er een bepaald resultaat bereikt moet worden.

Dominante cultuur In Nederland wonen mensen met veel verschillende culturele achtergronden, die de neiging kunnen hebben zich oppervlakkig aan te passen aan de Nederlandse cultuur. Ze willen erbij horen en van betekenis zijn voor de maatschappij. Ze realiseren zich dat het belangrijk is om een stukje van de cultuur waarin ze wonen en leven te omarmen. Dat betekent dus niet altijd dat ze volledig de leidende waarden en normen van de dominante cultuur zullen omarmen. Gewoonten en gebruiken uit de eigen cultuur zullen altijd belangrijk blijven in hun leven en kunnen ook weer voor verrijking zorgen binnen de leidende dominante cultuur. Blom en Prud’homme van Reine geven aan dat het steeds belangrijker wordt om in de studietijd interculturele competenties te ontwikkelen. Studenten werken samen met buitenlandse studenten aan opdrachten. Daar worden bepaalde resultaten verwacht. De cultuurverschillen tussen de studenten zijn dan al zichtbaar. Er bestaan verschillen in planning, punctualiteit en motivatie. Er vindt dan vaak al een onderscheid plaats in de taakverdeling en wie bij wie in de kantine zit.

203

N D ER W

IJ S

Bekende cultuurmodellen Blom en Prud’homme van Reine suggereren dat kennis van eigen en andere culturen van belang is om culturele competenties te ontwikkelen. Het Trompenaars-model met de zeven cultuurverschillen is een model om de verschillen duidelijk weer te geven. Een model om cultuurverschillen weer te geven brengt ook een bepaalde schijnzekerheid met zich mee. De eigen cultuur wordt vaak als de beste cultuur neergezet. De Amerikanen, bijvoorbeeld, vinden hun assertiviteit, taakgerichtheid en overtuigingskracht vaak sterke punten van zichzelf, maar daarbij gaan ze voorbij aan hun eigen tekortkomingen zoals luistervaardigheden en aanpassingsvermogen. Deze competenties zijn ook van onschatbare waarden om tot een resultaat te komen.

BE R

Effectief samenwerken Een belangrijke vraag is hoe je goed kunt samenwerken in een team met verschillende culturen. Denk bijvoorbeeld aan de stijl van leidinggeven, de mate van hiërarchie, status, het nemen van initiatief, het omgaan met regels en afspraken. Om tot een effectieve samenwerking te komen, is het belangrijk dat teamleden met elkaar bespreken hoe zij omgaan met de verschillende aspecten in de samenwerking. Door de verschillen in cultuur bespreekbaar te maken, worden de interculturele competenties van de teamleden vergroot. De onderstaande vijf items geven volgens Blom en Prud’homme van Reine richting aan hoe binnen een team effectief intercultureel samengewerkt kan worden: 1. herkennen van cultuurverschillen 2. erkennen dat de eigen cultuur niet altijd tot de beste oplossingen leidt 3. respect voor de oplossingen van andere culturen 4. openstaan voor interculturele dialoog 5. creëren van culturele synergie: gezamenlijk een teamcultuur ontwikkelen waarin iedereen excelleert en tot innovatie kan bijdragen.

Het is belangrijk om deze items niet altijd vanuit de dominante cultuur te bekijken. Door bewust te zijn van cultuurverschillen en daarover in gesprek te gaan, creëer je culturele synergie: een cultuur waarbinnen iedereen zich prettig voelt en zich verder kan ontwikkelen.

204

Thema 8 (Inter) culturele communicatie

8.8 Begrippen

N D ER W

Cultuursensitieve hulpverlening Hulpverlening waarbinnen iedere cliënt zich thuis kan voelen, ongeacht culturele achtergrond, sociale verschillen en leefstijl.

IJ S

Cultuur Het geheel aan gewoonten, gebruiken en (gedrags)regels die bij een bepaalde groep mensen horen.

Directe discriminatie Iemand wordt minder gunstig behandeld dan een ander in een vergelijkbare situatie, op grond van huidskleur of etnische oorsprong, religie of overtuigingen, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid.

Discriminatie Het ongelijk behandelen van personen op basis van persoonlijke kenmerken.

BE R

Indirecte discriminatie Op het eerste gezicht neutrale criteria, bepalingen en praktijken, waarbij mensen toch worden benadeeld op grond van hun huidskleur, religie, overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid.

Interculturele communicatie Communicatie tussen mensen uit verschillende culturen.

Sociale integratie De mate van harmonie of disharmonie tussen mensen.

Stereotype Een vaststaand, veelal negatief algemeen beeld over (groepen) mensen dat niet overeenkomt met de werkelijkheid. Tolk Iemand die meerdere talen goed spreekt en daarom ingezet kan worden om gesproken en geschreven taal te vertalen. Vooroordelen Persoonlijke meningen over een persoon of groep, gebaseerd op een stereotype.

205

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 9 GESPREKKEN VOEREN

Inhoud thema • Structuur in een gesprek • Actief luisteren, parafraseren en doorvragen • Vragen stellen • Ezelsbruggetjes bij gespreksvoering • Valkuilen in de communicatie • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Tijdens je werk voer je verschillende soorten gesprekken met diverse mensen. Zo geef je een zorgvrager bijvoorbeeld informatie over de werking van medicatie of stimuleer je iemand tijdens een gesprek om zijn of haar zelfredzaamheid te vergroten. Je spreekt met zorgvragers, maar ook met betrokkenen vanuit hun sociale netwerk. Denk bijvoorbeeld aan een gesprek tussen jou en een zorgvrager over een herstelplan op maat, waar ook naaste familie bij aanwezig is. Ook met collega’s voer je verschillende soorten gesprekken. Zo wordt bijvoorbeeld naar jouw visie gevraagd tijdens een zorgoverleg, bereid je een begeleidingsgesprek met een stagiair voor en draag je aan het eind van jouw dienst belangrijke zorgaspecten over aan andere collega’s. Zoals je begrijpt, heeft ieder gesprek weer een specifiek doel en stem je daar je professionele gespreksvaardigheden en -technieken op af. In dit thema leer je goede professionele gesprekken voeren, maar ook wat actief luisteren is en hoe je dit moet doen en wat bekende communicatievalkuilen zijn.

9.1 Structuur in een gesprek

BE R

Als verpleegkundige voer je dagelijks professionele gesprekken. Dit zijn gesprekken die worden gevoerd met een bepaald doel. Je wilt bijvoorbeeld kennis vergaren of juist overdragen, of je wilt iemands mening over een situatie weten. Om een professioneel gesprek gestructureerd te laten verlopen, doorloop je verschillende gespreksfasen die helpend zijn om je doel te bereiken.

Gespreksfasen Een professioneel gesprek is een functioneel gesprek waarbij je een bepaald doel wilt bereiken. Om zo’n gesprek goed te laten verlopen, kun je vijf fasen doorlopen. Door een vaste volgorde in het gesprek aan te houden, zorg je voor structuur. Hiermee vergroot je de kans op effectieve communicatie. De vijf fasen in een gesprek zijn: • voorbereidingsfase • aanloopfase • planningsfase • themafase • slotfase.

207

N D ER W

IJ S

Voorbereidingsfase Tijdens de voorbereidingsfase maak je voor jezelf helder wat de aanleiding is van het gesprek en met welk doel je het gesprek gaat voeren. Als je bijvoorbeeld een gesprek voert met een zorgvrager waarin je informatie geeft over zijn ziekteproces, dan doe je dat vanuit een andere aanleiding en ander beoogd doel dan wanneer je de professionele samenwerking tussen jou en een collega wilt evalueren. Zodra je voor jezelf duidelijk hebt gemaakt wat de aanleiding en het doel van het gesprek zijn, kun je je tijdens het gesprek beter openstellen voor de ander en actiever luisteren. Andere belangrijke voorbereidingsonderdelen zijn meer praktisch, zoals het tijdstip van het gesprek, de locatie en of het gesprek live of digitaal wordt gevoerd. Hoe beter jouw voorbereiding is, hoe meer je je tijdens het gesprek kunt richten op de inhoud en je gesprekspartner.

BE R

Aanloopfase In de aanloopfase creëer je de sfeer van het gesprek. Je begroet je gesprekspartner, vraagt hoe het gaat en vraagt waar mogelijk kort door. Jouw gesprekspartner zal waarschijnlijk dezelfde soort vragen aan jou terug stellen. Deze zogenoemde ‘social talk’ is belangrijk voor de sfeer van het gesprek en zorgt ervoor dat de ander zich sneller op zijn gemak voelt. Houd de onderwerpen voor social talk neutraal en veilig. Denk aan onderwerpen als het weer of de route naar de locatie. Vermijd ook nog het onderwerp van het gesprek, omdat het anders onduidelijk is voor de zorgvrager of het echte gesprek al begonnen is.

Planningsfase Na de aanloopfase komt de planningsfase, je geeft hierin de context van het gesprek weer. Je stelt jezelf voor en vertelt in welke functie je dit gesprek voert. Je bespreekt kort met elkaar waarom jullie het gesprek voeren en wat elkaars verwachtingen zijn. Ook bespreek je welke agendapunten er zijn en hoeveel tijd je hebt voor het gesprek. Aan het einde van deze fase vraag je of de ander vooraf al vragen heeft, op die manier kun je deze antwoorden meenemen in het gesprek. Ook vraag je de ander of hij akkoord is om te beginnen. In dat geval start de themafase, waarin het hoofdonderwerp besproken wordt.

208

Thema 9 Gesprekken voeren

Een planningsfase

N D ER W

IJ S

Isa werkt als verpleegkundige binnen een hospice. Ze voert een gesprek met meneer Piket en zijn dochter, naar aanleiding van zijn opname die dag. Isa verwelkomt beiden hartelijk en vraagt of ze een goede reis hebben gehad. Na deze korte ‘social talk’ vertelt Isa dat ze in dit gesprek van ongeveer 30 minuten uitlegt hoe de zorg binnen deze hospice is geregeld en wat ze kunnen verwachten. Ze stelt voor dat zij begint met het geven van informatie, maar dat zowel meneer Piket als zijn dochter tussendoor gewoon vragen mogen stellen. Beiden geven aan dat ze dit prettig vinden en dat ze klaar zijn om de informatie van Isa tot zich te nemen.

In de planningsfase spreek je ook af wat het gespreksdoel is. Het gespreksdoel geeft weer wat je wilt bereiken tijdens het gesprek.

BE R

Voor een professioneel gesprek zijn verschillende doelen te bedenken: • informatie uitwisselen • problemen oplossen • besluitvorming • conflicten oplossen • emoties uiten en delen.

Informatie uitwisselen In gesprekken wordt vaak informatie uitgewisseld. Het doel is dan om informatie en kennis te delen. Dit kunnen zowel feiten en ideeën als meningen en ervaringen zijn. Wanneer een verpleegkundige na een dienst inhoudelijk overdraagt aan haar collega, dan wisselt ze feitelijke informatie uit, maar ook kunnen haar persoonlijke ervaringen onderdeel zijn van de overdracht.

Problemen oplossen Gesprekken kunnen ook het oplossen van een probleem als doel hebben. Je zoekt dan samen naar een passende oplossing voor een ongewenste situatie. Stel je voor dat het dieet van een nieuwe zorgvrager niet goed is doorgekomen bij de verpleging, dan kan ter plekke een oplossing worden gezocht door contact te zoeken met de collega’s van de keuken. Samen wordt dan zorg gedragen voor de juiste voeding voor de nieuwe zorgvrager.

209

N D ER W

IJ S

Besluitvorming Een gesprek kan ook als doel hebben een beslissing te nemen over een specifiek onderwerp of een probleem. De gesprekspartners verzamelen informatie, bespreken de verschillende mogelijkheden en nemen uiteindelijk een besluit. Binnen een verpleeghuis wordt bijvoorbeeld een nieuwe afdeling gebouwd. Er is in dat geval een commissie die een besluit neemt over de inkoop van het interieur.

Conflicten oplossen Waar wordt gewerkt, ontstaan ook conflicten die met elkaar moeten worden opgelost door het voeren van een gesprek. Op een zorgafdeling is tijdens het verstrekken van de medicatie bijvoorbeeld een fout gemaakt, waardoor een zorgvrager niet op tijd de juiste medicatie kreeg. Twee verpleegkundigen geven elkaar de schuld. De teamleider gaat met hen in gesprek om het conflict op te lossen en herhaling te voorkomen.

BE R

Emoties uiten en delen Als verpleegkundige kun je in emotionele situaties terechtkomen. Bijvoorbeeld: een zorgvrager overlijdt of een behandeling slaat niet aan. Het is dan belangrijk dat je je emoties kunt uiten in een gesprek met collega’s. Gespreksdoelen als emoties uiten, gevoelens te delen en empathie te tonen naar anderen zijn dan passend.

Emoties uiten en delen

Esmee en Nuriye draaien samen een nachtdienst. Tijdens hun dienst overlijdt onverwacht een zorgvrager, dit heeft een grote impact op zowel Esmee als Nuriye. Voor Esmee was het de eerste keer dat ze een zorgvrager overleden aantrof in zijn kamer. De leidinggevende van Esmee en Nuriye was snel op de afdeling om haar collega’s op te vangen. Ze spreken af om de volgende dag bij elkaar te komen, om deze verdrietige gebeurtenis na te bespreken.

210

Thema 9 Gesprekken voeren

BE R

N D ER W

IJ S

Themafase In de themafase komt het hoofdonderwerp aan bod, waarbij je je vooraf gestelde doel wilt bereiken. In deze fase wissel je feitelijke informatie, ideeën en meningen of standpunten uit ten aanzien van het gespreksonderwerp. Het is belangrijk dat alle gespreksdeelnemers hun gedachten kunnen delen en luisteren naar elkaar. Ook het verloop van de themafase in een gesprek is afhankelijk van het gespreksonderwerp en het doel. Een kennismakingsgesprek met een nieuwe zorgvrager heeft bijvoorbeeld een heel ander doel dan een slechtnieuwsgesprek met een collega.

Het doel van het gesprek bepaalt in grote mate hoe de themafase verloopt.

Slotfase De slotfase is de afronding van het gesprek. Het is zinvol om de opbrengsten van het gesprek kort samen te vatten en vast te leggen. Dit kunnen conclusies zijn, maar ook concrete afspraken die zijn voortgekomen vanuit het gespreksdoel. Geef de zorgvrager de ruimte om zaken toe te voegen. Zorg altijd voor een goede afsluiting van het gesprek. Check bij elkaar of het gesprek naar wens is verlopen en vraag daarop door, je kunt hiervan leren en mogelijk iets veranderen aan je aanpak voor de volgende keer. Als de ander het gesprek als onprettig heeft ervaren, maak dan bijvoorbeeld op korte termijn een nieuwe

211

afspraak. Afhankelijk van de inhoud van het gesprek kun je de ander bedanken. Denk aan een collega die even tijd voor je vrijmaakte voor een specifiek gesprek.

N D ER W

IJ S

Een professioneel gesprek verloopt niet altijd lineair volgens de beschreven gespreksfasen. De ene gespreksfase kan sneller verlopen dan de andere gespreksfase. Het is ook denkbaar dat een bepaalde gespreksfase wordt overgeslagen of dat er in een gesprek wordt teruggepakt op een eerdere fase omdat iets toch nog niet helemaal duidelijk was. De winst van het begrijpen en kunnen toepassen van de beschreven gespreksfasen is dat je de structuur van een gesprek beter leert begrijpen en daardoor effectiever leert communiceren.

TrainTool In TrainTool kun je oefenen met het openen en afsluiten van een gesprek.

9.2 Actief luisteren, parafraseren en doorvragen

BE R

‘Heb je gehoord wat ik net zei?’ Dit is vast een zin die je ook weleens gehoord hebt. Je zit in een gesprek en je hoort je gesprekspartner niet. Goed luisteren is een belangrijke vaardigheid. Goed samenvatten en doorvragen ook.

Belang van luisteren Actief luisteren is een communicatieve vaardigheid waarbij je met volledige aandacht luistert naar wat de ander te zeggen heeft. Je luistert niet alleen naar wat de ander feitelijk zegt, maar ook naar de betekenis achter de woorden en de gevoelens die daarbij meespelen. Door actief te luisteren, laat je zien dat je werkelijk wilt weten wat de ander bezighoudt of bedoelt. Je luistert met volle aandacht en zoekt naar de behoefte en emoties achter de boodschap die de ander aan je geeft. Niet alleen naar de woorden zelf, maar ook naar de betekenis, intentie en emoties achter de woorden. Actief luisteren bevordert effectieve communicatie en begrip. Als je actief luistert, schakel je je eigen referentiekader en de oordelen die daar vaak bij horen zo veel als mogelijk uit. Daardoor ben je beter in staat om het zichtbare gedrag en de lichaamstaal bij je gesprekspartner te observeren. Dit betekent overigens niet dat je het eens hoeft te zijn met de gespreksinhoud van je gesprekspartner. Goed luisteren, samenvatten en doorvragen zijn belangrijk wanneer je actief luistert (Zorgvoorbeter, 2023).

212

N D ER W

IJ S

Thema 9 Gesprekken voeren

BE R

Actief luisteren bevordert effectieve communicatie en begrip.

Luisteren, samenvatten en doorvragen Luistervaardigheden spelen een belangrijke rol in het voeren van een goed professioneel gesprek. Wanneer je actief luistert, ben je beter betrokken bij het gesprek en ben je beter in staat de boodschap van de spreker op een dieper niveau te begrijpen. Actief luisteren omvat drie elementen: luisteren, samenvatten en doorvragen. In de praktijk worden deze elementen vaak afgekort tot ‘LSD’.

Luisteren Dit is de eerste en belangrijkste stap bij actief luisteren. Het houdt in dat je volledig je aandacht richt op de spreker en luistert naar wat de spreker zegt. Je laat je niet afleiden door je eigen gedachten of wat er in de omgeving gebeurt. Naast de woorden die je hoort, let je ook op de non-verbale signalen, zoals lichaamstaal, gezichtsuitdrukking en de emotionele toon en betekenis achter het verhaal. Samenvatten Nadat de spreker (een deel van) zijn verhaal heeft verteld, is het belangrijk om een samenvatting te geven van hoe jij de boodschap hebt ontvangen. Zo check je of dit overeenkomt met de bedoeling en intenties van je gesprekspartner. Ook breng je er structuur mee aan in het gesprek en geef je een gesprek

213

IJ S

richting. Samenvatten is een nuttige gewoonte, ongeacht de aard van het gesprek. Het vergroot de kans op wederzijds begrip, heldere communicatie en efficiënte interactie. Daarbij brengt het rustpunten aan in een gesprek en laat je merken dat je luistert, dit vergroot het vertrouwen dat de ander in jou heeft.

N D ER W

Een goede samenvatting is kort en geeft de kern weer. Daarnaast is het corrigeerbaar door de ander, je kunt bijvoorbeeld vragen of je samenvatting klopt en de ander de ruimte geven hierop te reageren. Ook kun je in je samenvatting woorden gebruiken die door de ander gebruikt zijn.

Samenvatten doe je echter niet door letterlijk alles te herhalen wat je gesprekspartner zegt, maar door te parafraseren. Je herhaalt met andere woorden wat je gesprekspartner heeft gezegd. Het gaat bij parafraseren vooral om de inhoud van wat de ander heeft gezegd, maar ook kun je het gevoel benoemen als je het gesprek die kant op wilt sturen. Het is dan wel van belang dat je recht doet aan dit gevoel en het niet zwakker of sterker neerzet.

BE R

Doorvragen Doorvragen kan voor een verdieping van het gesprek zorgen, waardoor jij meer informatie en context kunt vergaren over de inhoud. Dit kan potentiële misverstanden of onbegrip voorkomen en zorgt voor een completere kijk op de totale context van het gesprek. Geeft de ander een volledig beeld, of zijn er meer details nodig voor het complete plaatje? Is het duidelijk wat de ander vertelt, of blijft het nog wat vaag? Gebruikt de ander bepaalde woorden die wel wat uitleg kunnen gebruiken? Hier kun je allemaal op doorvragen. Let ook op non-verbale incongruentie, hierbij sluit de non-verbale communicatie niet aan bij de verbale communicatie. Iemand zegt bijvoorbeeld dat hij ergens veel zin in heeft, maar aan zijn vlakke houding en intonatie merk je dat dit misschien helemaal niet het geval is. Vraag ook hierop door, zodat je duidelijk krijgt wat er speelt.

Het is belangrijk om niet te snel door te vragen. Geef je gesprekspartner eerst alle tijd en ruimte om zijn verhaal te doen. Doorvragen is voor een zorgverlener een belangrijke gesprekstechniek, waardoor je de zorgvrager beter begrijpt en daardoor je zorg nog beter kunt afstemmen op de behoeften.

214

Thema 9 Gesprekken voeren

Voorbeeld toepassen LSD-techniek

IJ S

Zorgvrager: ‘Ik ben de laatste dagen kortademig en ook flink vermoeid.’

N D ER W

Verpleegkundige: ‘Ik begrijp dat u kortademig bent en vermoeid, kunt u me iets meer vertellen over hoelang u deze klachten al ervaart en of er activiteiten zijn die de klachten erger lijken te maken?’ Zorgvrager: ‘Ik heb er nu een week of twee last van, vooral als ik me inspan.’

Verpleegkundige: ‘U heeft deze klachten dus al twee weken, heeft u kortgeleden koorts gehad?’

Zorgvrager: ‘Ja, een maand geleden heb ik een week op bed gelegen met koorts.’

BE R

Verpleegkundige: ‘Ervaart u tijdens het hoesten ook pijn op de borst?’ Zorgvrager: ‘Nee, van het hoesten word ik vooral kortademig en krijg ik keelpijn.’

Verpleegkundige: ‘Dat zijn vervelende klachten, heeft u al eens met uw huisarts gesproken over deze klachten?’

Zorgvrager: ‘Dat is denk ik wel een goed idee, zou u mij daarbij kunnen helpen?’

Verpleegkundige: ‘Ik vraag of de huisarts vanmiddag even bij u langsloopt.’

Interveniëren Soms gaat een gesprek onbedoeld de verkeerde richting op en verlies je de regie over het gesprek. De zorgvrager is bijvoorbeeld lang van stof en komt maar niet tot de kern van zijn verhaal, hij ontwijkt je vragen of gaat je grenzen over. Of je merkt dat je zelf je aandacht niet (meer) volledig bij het gesprek hebt. In die gevallen kun je de zorgvrager onderbreken om de regie terug te krijgen, dit heet interveniëren. Dit doe je uiteraard op een beleefde manier. Bijvoorbeeld door de onderbreking te benoemen: ‘Sorry voor het onderbreken, maar ik merk dat we niet helemaal tot de kern komen’, ‘Wacht even, je vraagt nu te veel van me’, of ‘Excuses, dit moet ik opschrijven, ik pak even pen en

215

papier.’ Je kunt het gesprek weer op gang brengen door datgene wat voor de onderbreking is gezegd, kort samen te vatten. Vervolgens kun je een nieuwe vraag stellen en/of doorvragen op het onderwerp.

N D ER W

IJ S

Gevoelsreflectie Als de emoties hoog oplopen bij de zorgvrager, dan is het van belang om rustig te blijven en de ander de ruimte te geven voor zijn emoties. Vraag bijvoorbeeld wat er gebeurt, of benoem wat je ziet. Je maakt de gevoelens van de zorgvrager bespreekbaar, bijvoorbeeld door een gevoelsreflectie te geven. Daarbij omschrijf je het gevoel dat je denkt waar te nemen bij de ander, in je eigen woorden. Probeer goed aan te sluiten bij het gevoel van de zorgvrager en geef de emoties dezelfde lading. Laat de zorgvrager bepalen hoe en of hij het gesprek wil voortzetten.

9.3 Vragen stellen

BE R

TrainTool In TrainTool ga je oefenen met parafraseren en samenvatten, luisteren en doorvragen, interveniëren, de afsluiting van het gesprek en het reflecteren van gevoelens door middel van video-rollenspellen met een zorgvrager.

Het stellen van de juiste vraag op het juiste moment is niet altijd eenvoudig. Want welk soort vragen kun je stellen om tot de diepere laag van de boodschap te komen? Gebruik je een open of juist een gesloten vraag, of zet je juist een confronterende of suggestieve vraag in? Er zijn dus verschillende soorten vragen die je kunt stellen waardoor je iets in gang kunt zetten bij je gesprekspartner.

Vragen Er bestaan dus verschillende soorten vragen die je kunt gebruiken als je met iemand in gesprek bent. Welke je inzet, is afhankelijk van jouw gespreksdoel. Tijdens de voorbereiding van jouw gesprek is het daarom belangrijk goed helder te krijgen welke informatie je precies wilt vergaren en welke vraagsoort daar dan passend bij is. Ben je bijvoorbeeld in gesprek met een nieuwe zorgvrager, dan wil je meer te weten komen over deze persoon. In dat geval is het verstandig om verschillende open vragen te stellen, omdat die uitnodigen tot uitgebreidere en diepgaandere antwoorden. Als verpleegkundige maak je dus altijd bewuste en doordachte keuzes over het soort vragen dat je stelt om

216

Thema 9 Gesprekken voeren

je gespreksdoelen te bereiken. De ene keer kan dat een confronterende of meerkeuzevraag zijn, terwijl je op een ander moment juist reflecterende vragen inzet.

N D ER W

IJ S

Open en gesloten vragen Open vragen zijn vragen die niet met een eenvoudig ‘ja’ of ‘nee’ kunnen worden beantwoord. Door een open vraag te stellen, stimuleer je je gesprekspartner om een uitgebreid en gedetailleerd antwoord te geven, waardoor je vaak een beter beeld krijgt van zijn specifieke gedachten, meningen en gevoelens. Een voorbeeld van een open vraag is: ‘Om welke reden heb je besloten deze opleiding te gaan volgen?’

BE R

Gesloten vragen zijn vragen waar een beperkt antwoord op mogelijk is, vaak is het een ja- of nee-antwoord of een specifieke keuze. Gesloten vragen zijn helpend wanneer je specifieke informatie wilt hebben, of snel een duidelijk antwoord wilt. Ze zijn minder geschikt wanneer je de ander uit wilt nodigen om een eigen verhaal te vertellen of een eigen antwoord te geven. Een voorbeeld van een gesloten vraag is: ‘Heb je zin in een kop koffie?’ Bij deze vraag kan je gesprekspartner de vraag beantwoorden met ‘ja’ of ‘nee’. Mogelijk had hij of zij een kop thee gelust. Een open vraag zou zijn: ‘Wat wil je drinken?’

Keuzevragen en samengestelde vragen Een keuzevraag is een vraag waarbij je je gesprekspartner een keuze geeft uit verschillende antwoordopties. Een voorbeeld van een keuzevraag is: ‘Welk beleg wil je op je boterham: kaas, ham, jam of hagelslag?’ Bij een samengestelde vraag zijn meerdere vragen samengevoegd in een vraag, zoals: ‘Wilt u nog naar het toilet en wat gaat u vanmiddag doen?’ Een samengestelde vraag kan heel verwarrend zijn voor je gesprekspartner. Beter is het om twee aparte vragen te stellen. Zet je toch een samengestelde vraag in, zorg er dan voor dan beide vragen met elkaar te maken hebben, zoals: ‘Wilt u vanmiddag nog naar de spelactiviteit in de grote zaal en zo ja, waar wilt u dan zitten?’

217

IJ S N D ER W SO EP

BE R

Maak bewust keuzes in de vragen die je stelt.

Confronterende en suggestieve vragen Confronterende vragen zijn vragen die als doel hebben de gesprekspartner uit te dagen om na te denken over eigen overtuigingen, gedachten en gedrag. Dit soort vragen worden vaak gesteld om de gesprekspartner bewust te maken van de mogelijke consequenties van gedrag. Een voorbeeld van een confronterende vraag is: ‘Ben je je bewust van de gevolgen als je door blijft roken?’ Confronterende vragen kunnen betweterig of zelfs aanvallend overkomen bij je gesprekspartner. Zorg er dus altijd voor dat je helder hebt waarom je dit soort vragen wilt inzetten in het gesprek.

Suggestieve vragen zijn vragen die een bepaalde richting of bepaald antwoord suggereren, vanuit jouw zienswijze of perspectief. Het gewenste antwoord zit dus eigenlijk al in de vraag verpakt, wat ervoor kan zorgen dat jouw gesprekspartner zich niet vrij voelt om eerlijk te antwoorden. Het is een techniek die in sommige situaties kan helpen om je gespreksdoel te bereiken, maar meestal het gesprek niet ten goede komt. Een voorbeeld van een suggestieve vraag is: ‘Jij vindt toch ook dat het nieuwe werkrooster totaal niet aansluit op onze behoeften?’

218

Thema 9 Gesprekken voeren

Suggestieve vraag

N D ER W

IJ S

Johanna werkt als verpleegkundige en ze heeft een vermoeden van een bepaalde diagnose bij een zorgvrager die over hoofdpijn klaagt. In plaats van een open gesprek aan te gaan hierover, kiest ze ervoor om een suggestieve vraag te stellen: ‘Die hoofdpijn van u, bent u het met me eens dat dit weleens migraine zou kunnen zijn?’ Deze vraag bevat de suggestie dat de zorgvrager mogelijk migraine heeft, waardoor de kans bestaat dat de zorgvrager onbewust is beïnvloed en specifieke symptomen van migraine als klachten omschrijft, ook al is dit eigenlijk niet aan de orde. Dit kan leiden tot het verstrekken van foutieve informatie aan de afdelingsarts en vertraging in het behandelplan. Johanna zou beter kunnen vragen: ‘Kunt u mij vertellen waar u precies last van heeft en op welke momenten?’ Deze vraagstelling geeft de zorgvrager de ruimte om zijn symptomen op een onbevooroordeelde manier te beschrijven.

BE R

Reflecterende en copingvragen Reflecterende vragen dagen je gesprekspartner uit om dieper na te denken over zijn eigen gedachten en ervaren gevoelens te heroverwegen. Bijvoorbeeld: ‘Hoe denk je dat deze situatie je heeft beïnvloed?’

Copingvragen kunnen iemand helpen om zijn gedachten te ordenen, perspectieven te verschuiven en constructieve manieren te vinden om met persoonlijke uitdagingen om te gaan. Bijvoorbeeld: ‘Hoe ga je meestal om met stress op het werk?’ en ‘Hoe heb je dit soort situaties in het verleden aangepakt?’

Schaal- en wondervragen Schaalvragen zijn vragen waarbij de ander een waardering moet uitspreken. Dit soort vragen worden veel gebruikt voor tevredenheidspeilingen en in enquêtes. ‘Hoe heftig ervaar je nu de pijn op de borst, op de schaal van 1 tot en met 10?’ is een goede schaalvraag. Wanneer de zorgvrager dan aangeeft dat hij de pijn gisteren het cijfer 4 gaf en nu het cijfer 7, weet je dat de zorgvrager meer pijn ervaart.

219

N D ER W

IJ S

Wondervragen worden gebruikt om mensen te helpen na te denken over hun gewenste situatie en mogelijke oplossingen voor hun ervaren problemen. Dergelijke vragen bevorderen een positieve mindset, waardoor eerder wordt nagedacht over wat de zorgvrager wil bereiken dan nadenken over de ervaren klachten en problemen. Als een zorgvrager na een operatie opnieuw moet leren lopen, kan een goede wondervraag zijn: ‘Waar loop je over een aantal weken voor het eerst naartoe als je weer thuis bent?’ (Movisie, 2017)

Waarom-vragen Een waarom-vraag is vaak lastig te beantwoorden. Ook kan het weerstand oproepen, de ander heeft het gevoel dat hij ter verantwoording wordt geroepen en met argumenten moet komen. Het is dan beter om te bedenken wat je precies wilt weten en je vraag daarop aan te passen. Dus niet: ‘Waarom heb je je wond niet verzorgd?’, maar wel: ‘Hoe kwam het dat je er niet aan toe bent gekomen om je wond te verzorgen?’

BE R

De verkeerde vraag

Zorgverlener Yuma gaat op bezoek bij mevrouw Kant, die aangeeft al een tijdje last te hebben van flinke spierpijn in haar nek. Ze weet hoe druk Yuma het heeft en wilde niet te snel om hulp vragen. Yuma hoort mevrouw Kant aan en de eerste vraag die ze stelt, is: ‘Ik schrik hiervan, waarom heeft u zo lang gewacht met het melden van deze klachten?’ Mevrouw Kant weet even niet hoe ze moet reageren, zij schrikt op haar beurt ook, omdat ze het gevoel heeft dat ze niet goed heeft gehandeld en daardoor een ander met haar probleem opzadelt. Ook vergroot de gestelde vraag bij haar de angst dat die pijn misschien toch iets ergs betekent. Yuma had beter kunnen vragen of mevrouw Kant meer kon vertellen over haar ervaren spierpijn, wanneer deze vooral voorkomt en of ze al heeft nagedacht over passende hulp, bijvoorbeeld van een fysiotherapeut. In dat geval zou mevrouw Kant zich waarschijnlijk meer gehoord voelen en minder onzeker over haar besluit om niet direct hulp in te schakelen.

220

Thema 9 Gesprekken voeren

N D ER W

IJ S

Reageren op het antwoord Je houdt het doel van het gesprek constant in je achterhoofd wanneer je vragen stelt. Ook wanneer de ander antwoord geeft op de door jou gestelde vragen en je een vervolgvraag stelt. Houd vier zaken in gedachten, wanneer je naar aanleiding van het antwoord een vervolgvraag stelt: 1. Validiteit; is het antwoord inhoudelijk juist, oftewel: gaf de ander een betrouwbaar antwoord, of gaf hij juist een sociaal wenselijk of een ontwijkend antwoord? 2. Volledigheid; heb je een compleet beeld gekregen met het antwoord of mis je iets? 3. Relevantie; gaf de ander daadwerkelijk een antwoord op de vraag? 4. Duidelijkheid: roept het antwoord vragen op?

BE R

Op basis hiervan kun je je vervolgvraag bepalen. Vraag je bijvoorbeeld door in de breedte of in de diepte? In de breedte doorvragen houdt in dat je vraagt naar wat er nog meer speelt. Als je doorvraagt in de diepte ga je verder in op wat de ander heeft gezegd. In dat laatste geval ben je aan het concretiseren, je krijgt op die manier een goed beeld van de situatie. TrainTool In TrainTool kun je oefenen met vragen stellen (luisteren en doorvragen 1).

9.4 Ezelsbruggetjes bij gespreksvoering

Om een gesprek goed te voeren, moet je luisteren, samenvatten en doorvragen. Er zijn diverse soorten vragen die je kunt stellen, waarbij actief luisteren en oprecht belangstelling tonen belangrijk zijn. In jouw communicatie kunnen ezelsbruggetjes helpend zijn bij het verbeteren van je gespreksvaardigheden en het vermijden van onnodige, veelvoorkomende fouten.

Ezelsbruggetjes Ezelsbruggetjes zijn geheugensteuntjes die worden gebruikt om informatie makkelijker te onthouden. Ze kunnen je helpen om effectiever te communiceren. Dat geldt voor gesprekken, maar ook voor presentaties of tijdens het actief luisteren. Ezelsbruggetjes over communicatie zijn passend binnen vrijwel ieder beroepsveld. Het gaat namelijk niet om de inhoud van het gesprek, maar om de manier waarop je je communicatie inricht.

221

BE R

N D ER W

IJ S

Laat OMA thuis ‘Oordelen’, ‘Meningen’, ‘Adviezen’ zijn de drie termen die bedoeld worden met het ezelsbruggetje OMA. Wanneer je in een gesprek alles ziet vanuit je eigen gezichtspunt, dan ben je snel aan het oordelen. Je vormt een mening en van daaruit ga je adviezen geven. Je hebt niet gelijk een oordeel wat de ander zegt, je hebt niet gelijk een mening en je geeft niet gelijk een advies. Daarom laat je OMA thuis.

Ezelsbruggetjes helpen om actief te luisteren.

Wees een OEN OEN staat voor ‘Open, Eerlijk, Nieuwsgierig’. Het is belangrijk om niet te snel te oordelen over wat de ander vertelt. Vraag bij jezelf af wat de ander bedoelt en wees oprecht belangstellend en onderzoekend. Dit kun je bewerkstelligen door vragen te stellen.

Smeer NIVEA Met NIVEA wordt ‘Niet Invullen Voor Een Ander’ bedoeld. Je denkt te weten wat de ander bedoelt, dus je vult het vast in, waardoor jouw mening al is gevormd op basis van je eigen aannames. Dit kan leiden tot miscommunicatie waardoor je elkaar niet begrijpt. Laat je gesprekspartner uitpraten en vraag door als je niet helemaal zeker bent of je de ander begrijpt.

222

Thema 9 Gesprekken voeren

Niet invullen voor een ander

BE R

N D ER W

IJ S

Zorgverleners Edson en Marie werken samen aan een project waarbij gezondere voeding voor zorgvragers en personeel centraal staat. Edson merkt dat Marie de laatste tijd niet meer zo enthousiast en energiek is als ze hun plannen uitwerken. Ze komt een aantal afspraken niet na en vergat nu voor de tweede keer naar een overleg te komen. Hij vermoedt dat ze er weinig zin meer in heeft en ergert zich daar duidelijk aan. Na enkele dagen piekeren besluit hij om Marie uit te nodigen voor een open en eerlijk gesprek, omdat hij wil voorkomen dat hij zijn eigen gedachten als waarheid gaat zien, zonder dat hij Marie hierover heeft bevraagd. Tijdens het gesprek wordt duidelijk dat Marie veel privézaken aan haar hoofd heeft, waardoor ze naast haar reguliere werk aan het bed nauwelijks tijd meer heeft voor hun gezamenlijke project. Ze vond het moeilijk om dit te delen met Edson. Zowel Marie als Edson zijn opgelucht nu ze open en eerlijk naar elkaar zijn geweest. Ze maken een nieuwe planning, waardoor Marie zich de komende tijd niet hoeft te richten op het project. Over een maand gaan ze opnieuw zitten, om te kijken of Marie weer wat taken van Edson kan overnemen.

Denk aan ANNA ANNA is de afkorting van ‘Altijd Navragen, Nooit Aannemen’. Wanneer je in gesprek bent, lijken sommige zaken voor jou volkomen logisch vanuit jouw gezichtspunt. Ga er echter niet zomaar van uit dat de ander jou volledig begrijpt of dat jij exact weet wat de ander bedoelt. Dit kun je voorkomen door na te vragen of je de ander goed begrijpt of door om verduidelijking te vragen.

Doe DIK DIK staat voor ‘Denk In Kwaliteiten’. Blijf in een gesprek kijken naar de positieve intenties van jezelf en je gesprekspartner, zelfs bij een moeilijk gesprek of een slechtnieuwsgesprek. Als je je bewust blijft van elkaars positieve intenties en denkt in mogelijkheden en kwaliteiten, dan is de kans op een geslaagd gesprek een stuk groter. Doe als een KOE De letters van KOE staan voor ‘Kaken Op Elkaar’. Dit betekent dat je vooral goed moet luisteren naar de ander, zonder te onderbreken. Geef je gesprekspartner de tijd en ruimte om zijn verhaal volledig af te maken. Daarna kun je verhelderingsvragen stellen en inhoudelijk reageren.

223

9.5 Valkuilen in de communicatie

N D ER W

IJ S

Wees een HELD HELD is de afkorting van ‘Herkennen, Erkennen, Loslaten en Doorgaan’. Je bent een ‘HELD’ als je luistert naar de ander en je best doet om de gevoelens en behoeften van de ander te herkennen. Vervolgens kun je elkaars verschillen en overeenkomsten erkennen, door te accepteren dat verschillende standpunten er mogen zijn. Onderlinge verschillen ‘loslaten’ zorgt voor ruimte, waardoor jullie samen kunnen doorgaan in het gesprek en de kans op een gewenste uitkomst groter is.

BE R

Praten met vrienden, familie en bekenden gaat als vanzelfsprekend. Een professioneel gesprek voeren is echt een specifieke vaardigheid, waarbij je ook valkuilen moet herkennen om ze te kunnen vermijden. Door kennis op te doen over professionele gespreksvaardigheden en deze ook toe te passen, zul je beter in staat zijn om jouw communicatie naar een hoger plan te tillen. In deze paragraaf leer je welke communicatievalkuilen er zijn en hoe je deze vermijdt.

Veelvoorkomende valkuilen in communicatie Als zorgverlener voer je veel gesprekken met zorgvragers. Regelmatig zullen dat intense gesprekken zijn, omdat het veelal over de gezondheid van de zorgvrager gaat. Dit kan leiden tot verdrietige en ook boze reacties, waar je als zorgverlener goed op voorbereid moet zijn. Hierin is goed en actief luisteren naar de zorgvrager belangrijk. Toch bestaat de kans dat je onbewust in communicatievalkuilen trapt, doordat je vanuit je eigen ervaringen, emoties en aannames kunt reageren. Als je je bewust bent van veelvoorkomende valkuilen in communicatie, kun je steeds beter voorkomen dat je erin trapt. Enkele veelvoorkomende valkuilen zijn: • halo-effect • horn-effect • foutief interpreteren • vooroordelen • stereotypen • papegaaien • bagatelliseren • moraliseren • diagnosticeren.

224

N D ER W

IJ S

Thema 9 Gesprekken voeren

Valkuilen in de communicatie wil je zo veel als mogelijk voorkomen.

BE R

Halo-effect Het halo-effect (‘halo’ staat voor ‘engel’) betekent dat je iemand die je aardig vindt allerlei aardige eigenschappen toedicht. Je bent geneigd om vergissingen van deze persoon eerder goed te praten: ‘Ach, we maken allemaal wel eens een fout.’ Je merkt het bij jezelf als je een blij gevoel krijgt bij iemand. In een professioneel gesprek moet je hiermee oppassen. Let erop dat je geen bevestiging zoekt voor jouw idee over iemand. Blijf objectief.

Horn-effect Het horn-effect (‘horn’ staat voor ‘duivel’) is het tegenovergestelde van het halo-effect. Het betekent dat je iemand die je minder graag mag ook minder aardige eigenschappen toedicht, waardoor je andere positieve aspecten van die persoon kan negeren of onderschatten. De zorgvrager die altijd moppert, kan irritatie bij je oproepen, waardoor het moeilijk wordt om objectief naar hem of haar te kijken. Neem bij mensen die irritatie bij je oproepen de tijd om hun positieve eigenschappen te benoemen. Foutief interpreteren Bij interpreteren geef je een eigen vertaling aan datgene wat de ander zegt. Foutief interpreteren wil zeggen dat de boodschap van de ander verkeerd begrepen wordt, wat kan leiden tot miscommunicatie en misverstanden.

225

N D ER W

IJ S

Je geeft je eigen waardeoordeel aan datgene wat je waarneemt. Om te voorkomen dat je verkeerd interpreteert, is het goed te controleren of jouw waarneming klopt. Dit kun je doen door objectief te luisteren, dan interpreteren en nagaan of je interpretatie klopt. Gebruik hierbij ik-boodschappen, bijvoorbeeld: ‘Ik zie dat je pijn hebt.’ Ga in op concreet gedrag, bijvoorbeeld: ‘Ik zie dat je bij het opstaan een grimas trekt en je knie vasthoudt’. Vermijd een al te stellige toon.

Vooroordelen Vooroordelen zijn vaak vooraf bestaande meningen of attitudes ten opzichte van mensen, groepen of situaties die ons denken en gedrag kunnen beïnvloeden, vaak zonder dat men er zich bewust van is. Iedereen heeft vooroordelen en het is goed je hiervan bewust te zijn en ze te vermijden. Ze belemmeren je om objectief te luisteren. Als je denkt dat alle mensen met een uitkering te lui zijn om te werken (‘want er is werk genoeg’), dan is dat een vooroordeel.

BE R

Stereotypen Stereotypen zijn algemene, vaak simplistische en vooraf vastgestelde denkbeelden over een bepaalde groep mensen, die vaak gebaseerd zijn op vooroordelen. Bijvoorbeeld: ‘Alle psychiatrische zorgvragers zien er verwaarloosd uit.’ Het is niet gek dat je in stereotypen denkt. Hiermee wordt de wereld om ons heen overzichtelijk gemaakt. Maar net als vooroordelen moet je stereotypen zien te vermijden. Je doet er een ander mee tekort, omdat je niet meer objectief kijkt.

Papegaaien Papegaaien betekent dat je letterlijk herhaalt wat een ander heeft gezegd, zonder de woorden kritisch te overwegen of te begrijpen. Het komt neer op het klakkeloos herhalen van informatie zonder eigen inzicht. Hiermee laat je niet zien dat je ook hebt begrepen wat de ander zei. Je praat de ander alleen maar na. Je laat blijken dat je de boodschap van de ander hebt begrepen door te parafraseren. Als een zorgvrager bijvoorbeeld zegt: ‘Ik ben moe, omdat ik slecht geslapen heb’, zeg je niet: ‘Je bent moe, omdat je slecht geslapen hebt.’ Maar je zegt bijvoorbeeld: ‘Je bent niet goed uitgerust.’ Bagatelliseren Bagatelliseren betekent het minimaliseren van de gevoelens, ervaringen of standpunten van anderen, waardoor hun bezorgdheden of zorgen worden afgedaan als onbelangrijk of onwaardig. Het is een bagatel, een peulenschil.

226

Thema 9 Gesprekken voeren

IJ S

Je wekt hiermee de indruk dat het niet de moeite waard is om je er druk over te maken. Voorbeeld: een zorgvrager zegt dat ze ertegen opziet dat ze ontslagen wordt uit het ziekenhuis en thuis voor zichzelf moet zorgen en je zegt dat het toch fijn is om weer in haar eigen omgeving te zijn.

N D ER W

Moraliseren Moraliseren is de ander vertellen wat juist gedrag is volgens jouw opvattingen. Je legt je eigen waarden en normen op. Over wat goed of slecht is, bestaan verschillende opvattingen. Let erop dat je de opvattingen van de ander respecteert en die van jezelf niet aan de ander oplegt. Doe je dat wel in een gesprek, dan zal de ander niet de ruimte voelen om vrijuit te praten. Of er ontstaat een discussie die dan meestal niet op zijn plaats is.

Diagnosticeren Diagnosticeren betekent dat je vaststelt wat het ‘probleem’ is (diagnose stellen). Je diagnose belemmert je om actief te luisteren.

BE R

In de praktijk

Pablo werkt als verpleegkundige. Tijdens een dienst spreekt hij een zorgvrager die zich angstig en neerslachtig voelt. In plaats van te luisteren naar de specifieke ervaringen en omstandigheden van de zorgvrager, trekt Pablo meteen een conclusie en zegt: ‘Ik denk dat je aan een depressie lijdt.’ Hoewel Pablo mogelijk goede bedoelingen heeft om de zorgvrager te helpen, is hij in de valkuil van diagnosticeren getrapt, door zonder voldoende informatie een diagnose te stellen. Hierdoor negeert hij mogelijk andere factoren die bijdragen aan de gevoelens van de zorgvrager, zoals recente stressvolle gebeurtenissen, gezinsproblemen of fysieke gezondheidsklachten.

Het diagnosticeren zonder een grondig onderzoek en overleg met een professionele hulpverlener kan schadelijk zijn voor de zorgvrager. Het kan leiden tot onnodige angst, onjuiste behandeling en gemiste kansen om de zorgvrager echt te begrijpen en passende zorg te bieden.

227

IJ S

N D ER W

In plaats daarvan zou het beter zijn geweest als Pablo eerst de tijd had genomen om de zorgvrager te laten praten over zijn gevoelens, omstandigheden en ervaringen. Door open vragen te stellen en actief te luisteren, zou Pablo meer inzicht hebben gekregen in de situatie van de zorgvrager.

9.6 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Mevrouw Tigelaar is een vrouw van 32 jaar en opgenomen op de longafdeling in het ziekenhuis vanwege een longembolie. Mevrouw Tigelaar ligt nu drie dagen op de afdeling.

BE R

Casus Babette (verpleegkundige) en Coen (student-verpleegkundige) werken samen op de longafdeling en zijn verantwoordelijk voor de dagelijkse zorg van de zorgvragers. Babette begeleidt Coen in zijn leerproces. Coen heeft als leerdoel dat hij meer initiatief mag tonen, vooral in het aangaan van gesprekken met de zorgvragers.

Babette en Coen verzorgen mevrouw Tigelaar. Ze zijn verantwoordelijk voor het monitoren van haar medische toestand, het beheer van medicatie en het geven van verpleegkundige zorg. Babette merkt echter dat mevrouw Tigelaar vandaag wat minder meewerkend is en soms boos of gefrustreerd reageert op haar suggesties en adviezen. Babette vraagt of mevrouw Tigelaar tevreden is over de geboden zorg en of ze tevreden is over de geboden maaltijden. Mevrouw Tigelaar vertelt dat ze het eten niet lekker vindt en al drie dagen slecht gegeten heeft en nu honger heeft.

228

Coen hoort het gesprek aan en mengt zich in het gesprek. Hij reageert op de reactie van mevrouw Tigelaar dat vele zorgvragers het eten ook niet lekker vinden en vraagt aan mevrouw Tigelaar of ze misschien liever een boterham wil.

Thema 9 Gesprekken voeren

N D ER W

IJ S

Dilemma Babette constateert dat Coen een suggestieve vraag stelt en snel voorstelt om mevrouw Tigelaar brood te geven in plaats van een warme maaltijd, zonder het gesprek verder aan te gaan. Babette vindt dat Coen open vragen zou moet stellen.

Wat doet Babette? 1. Babette onderbreekt het gesprek tussen Coen en mevrouw Tigelaar en stelt open vragen, zodat mevrouw Tigelaar alsnog kan vertellen wat ze niet lekker vindt aan de warme maaltijden. 2. Babette reflecteert na het bezoek aan mevrouw Tigelaar het gesprek met Coen en geeft feedback over de manier waarop hij zijn vragen stelt.

9.7 Verdieping

BE R

Verpleegkundigen voeren dagelijks professionele gesprekken, met zowel zorgvragers als zorgaanbieders. Om tijdens deze gesprekken je eigen oordeel zo veel als mogelijk achterwege te laten, kan de methodiek Clean Language worden ingezet. Deze methodiek leert je vragen te stellen zonder te oordelen. Het toepassen van Clean Language-vragen zorgt ervoor dat je aandachtig luistert, zonder oordeel, waarbij de ervaringen en gevoelens van de zorgvrager centraal staan.

Achtergrond Clean Language David Grove (1950-2008) was een klinisch psycholoog uit Nieuw-Zeeland en heeft Clean Language ontwikkeld in de jaren tachtig. In zijn werk met ernstig getraumatiseerde mensen ontdekte hij dat doorvragen naar de ervaring van de gesprekspartner met dezelfde woorden en met gebruik van metaforen het herstel van het trauma bevordert. Door deze werkwijze kan er verbinding ontstaan tussen woorden en belevingswereld. Hij ontwikkelde specifieke vragen die de ander helpen de eigen belevingswereld te herkennen, zonder dat de vraagstelling zorgde voor inkleuring door eigen interpretaties. Michael Oskam en Madelon Sinnige hebben in 2023 een Nederlandstalig boek uitgebracht voor de dagelijkse praktijk (Boompsychologie, 2023).

229

N D ER W

IJ S

Doel Clean Language Het is menselijk om, wanneer men woorden hoort, daar heel snel een eigen beeld, gevoel of ervaring bij te hebben. Als iemand vertelt dat hij een huis heeft gekocht, ontstaat er bij de meeste mensen direct een beeld van een huis, op basis van het eigen referentiekader. Het doel van Clean Language is om de informatie van de gesprekspartner zo ‘schoon’ mogelijk te houden. Hierdoor krijgt de gesprekspartner zijn eigen beeld zo helder mogelijk en komt jouw beeld daar zo goed mogelijk mee overeen. Bij Clean Language stel je dus een aantal kenmerkvragen over elk belangrijk aspect in de ervaring van de zorgvrager. De vragen brengen de ander ertoe dit beeld zo compleet en concreet mogelijk te beschrijven (Boompsychologie, 2023).

BE R

Oordeelloos vragen, aandachtig luisteren De basis van Clean Language bestaat uit een open luisterhouding waarin ruimte is voor ervaringen van de ander. Ieder persoon denkt en handelt vanuit zijn eigen beleving en geeft op die manier betekenis aan ervaringen. Voor oordelen en aannames vanuit de gespreksbegeleider is geen ruimte binnen de methodiek van Clean Language. Dat zorgt ervoor dat je automatisch alle aandacht hebt voor de ander. Deze methodiek vraagt veel inoefening en een hoge mate van zelfreflecterend vermogen.

Er zijn drie soorten vragen die ingaan op specifieke kenmerken. De eerste soort is ‘En wat voor ... is dat?’ Deze vraagsoort gebruik je vaak wanneer de ander een woord voor het eerst gebruikt. De vraag is erop gericht meer taal van de ander bij het woord te krijgen. Terug naar het voorbeeld van het huis kun je de vraag stellen: ‘En wat voor huis is dat?’ In de zorgverlening kan het gaan over stress, pijn en andere onderwerpen. Een andere soort vraag naar kenmerken is: ‘En wat voor ... is die/dat ...?’ Op beide stippellijntjes vul je hetzelfde woord van de ander in. Deze variant geeft meer nadruk op het te bevragen woord. Deze soort gebruik je wanneer de zorgvrager zelf het woord sterk benadrukt. In het voorbeeld: ‘En wat voor huis is dat huis?’ De laatste vraagsoort naar kenmerken is: ‘En is er nog iets over ...?’ Deze vraag gebruik je om verder door te vragen op het onderwerp. Na het antwoord op de vraag ‘En wat voor huis is dat?’ kun je vragen: ‘En is er nog iets over het huis te zeggen?’

230

N D ER W

IJ S

Thema 9 Gesprekken voeren

Clean Language in een model.

BE R

Gewenste uitkomst zorgvrager centraal In gesprek met zorgvragers zul je ervaren dat zij regelmatig heel goed kunnen verwoorden wat ze níét willen en waar ze vanaf willen. Ga je daar als zorgverlener in mee, dan richt je je al dan niet onbewust op het probleem. De methodiek van Clean Language richt zich juist op wat de ander (zorgvrager) wil bereiken en wat daarvoor nodig is. Door in gesprek deze doelen te verwoorden, kan een beweging in gang worden gezet waarbij je gesprekspartner zich juist richt op de gewenste uitkomst.

231

9.8 Begrippen

IJ S

Actief luisteren Een communicatieve vaardigheid waarbij je met volledige aandacht luistert naar wat de ander te zeggen heeft.

N D ER W

Bagatelliseren Het minimaliseren van de gevoelens, ervaringen of standpunten van anderen, waardoor hun bezorgdheden of zorgen worden afgedaan als onbelangrijk of onwaardig.

Confronterende vragen Vragen die als doel hebben de gesprekspartner uit te dagen om na te denken over eigen overtuigingen, gedachten of gedrag.

BE R

Copingvragen Vragen die helpen om gedachten te ordenen, perspectieven te verschuiven en constructieve manieren te vinden om met persoonlijke uitdagingen om te gaan.

Diagnosticeren Je stelt vast wat het ‘probleem’ is (diagnose stellen).

Ezelsbruggetjes Geheugensteuntjes die worden gebruikt om informatie makkelijker te onthouden.

Gesloten vragen Vragen waar een beperkt antwoord op mogelijk is, vaak is het een ja- of nee-antwoord of een specifieke keuze.

Gespreksdoel Geeft weer wat je wilt bereiken tijdens het gesprek.

232

Gevoelsreflectie Het gevoel dat je bij de ander denkt waar te nemen, in eigen woorden omschrijven.

Thema 9 Gesprekken voeren

Halo-effect ‘Halo’ staat voor ‘engel’ en betekent dat je iemand die je aardig vindt allerlei aardige eigenschappen toedicht.

Interpreteren Je geeft een vertaling aan datgene wat de ander zegt.

N D ER W

IJ S

Horn-effect ‘Horn’ staat voor ‘duivel’ en is het tegenovergestelde van het halo-effect. Het betekent dat je iemand die je minder graag mag ook minder aardige eigenschappen toedicht, waardoor we andere positieve aspecten van die persoon kunnen negeren of onderschatten.

Interveniëren De ander tijdens een gesprek onderbreken omdat het gesprek onbedoeld de verkeerde kant op gaat.

BE R

Keuzevraag Een vraag waarbij je je gesprekspartner een keuze geeft uit verschillende antwoordopties.

Moraliseren De ander vertellen wat juist gedrag is volgens jouw opvattingen.

Non-verbale incongruentie De non-verbale communicatie sluit niet aan bij de verbale communicatie.

Open vragen Vragen die niet met een eenvoudig ‘ja’ of ‘nee’ kunnen worden beantwoord.

Papegaaien Letterlijk herhalen wat een ander heeft gezegd, zonder de woorden kritisch te overwegen of te begrijpen. Parafraseren Herhalen met andere woorden wat je gesprekspartner heeft gezegd. Professioneel gesprek Een functioneel gesprek waarbij je een bepaald doel wilt bereiken.

233

Reflecterende vragen Vragen die uitdagen om dieper na te denken over eigen gedachten en ervaren gevoelens te heroverwegen.

N D ER W

IJ S

Samengestelde vraag Er zijn meerdere vragen samengevoegd in een vraag. Schaalvragen Vragen waarbij de ander een waardering moet uitspreken.

Stereotypen Algemene, vaak simplistische en vooraf vastgestelde denkbeelden over een bepaalde groep mensen, die vaak gebaseerd zijn op vooroordelen.

Suggestieve vragen Vragen die een bepaalde richting of bepaald antwoord suggereren, vanuit jouw zienswijze of perspectief.

BE R

Vooroordelen Vooraf bestaande meningen of attitudes ten opzichte van mensen, groepen of situaties die ons denken en gedrag kunnen beïnvloeden, vaak zonder dat men er zich bewust van is.

Wondervragen Vragen die mensen helpen na te denken over hun gewenste situatie en mogelijke oplossingen voor hun ervaren problemen.

234

BO BE R SO

N D ER W

IJ S

Thema 9 Gesprekken voeren

235

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 10 SPECIFIEKE GESPREKKEN

Inhoud thema • Een gesprek voorbereiden • Telefoongesprek • Intakegesprek • Kennismakingsgesprek • Evaluatiegesprek • Klachtengesprek • Slechtnieuwsgesprek • Ontslaggesprek • SBAR-methode • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

10.1 Een gesprek voorbereiden

N D ER W

IJ S

Je voert als verpleegkundige verschillende soorten gesprekken met zorgvragers, naastbetrokkenen, collega’s, stagiairs en vrijwilligers. Zo’n gesprek kan verschillende doelen hebben: kennismaking, een intake of een klacht en dat doel moet je duidelijk voor ogen hebben. Elk professioneel gesprek kent verschillende fasen: voorbereiding, aanloop, planning, thema en afronding, waarbij je ook rekening houdt met verschillende aandachtspunten. Zo is een slechtnieuwsgesprek een heel ander soort gesprek dan de andere vormen. Je hebt communicatieve vaardigheden nodig die je kunt inzetten per gesprekssoort. Daarnaast heb je vaak andere vaardigheden nodig, zoals luisteren, observeren, samenvatten en doorvragen. Als verpleegkundige ben je bovendien bedreven in het oppikken van non-verbale signalen, zodat je een professioneel gesprek kunt voeren dat verloopt in een goede sfeer en dat je op een aangename manier voor alle aanwezigen afrondt.

BE R

Het is belangrijk om een professioneel gesprek goed voor te bereiden. Dat betekent dat je nadenkt over het doel van het gesprek, de aanleiding en ook een aantal praktische zaken die je vooraf moet regelen, zoals het tijdstip en de ruimte. Je zult de mensen die bij het gesprek aanwezig zullen zijn tijdig op de hoogte moeten brengen. Ook heb je nog materialen nodig, bijvoorbeeld een laptop, pen en papier. Verder is het prettig om vooraf te regelen dat er koffie, thee en/of water is.

Doel van het gesprek Je gaat van tevoren na wat het doel van het gesprek is. Wat wil je bereiken? Zo kan het gaan over kennisoverdracht, het beter leren kennen van de zorgvrager, het in kaart brengen van de zorgvraag of om het behandelen van een klacht. Ook kan het zijn dat je een zorgvrager op de hoogte brengt van slecht nieuws of je voert een gesprek ter voorbereiding van ontslag naar huis of een zorginstelling.

Aanleiding van het gesprek De aanleiding van een gesprek kan divers zijn: je vindt zelf dat een gesprek nodig is of je krijgt er een verzoek voor, zoals wanneer iemand overweegt een klacht in te dienen. Dit is iets om vooraf over na te denken, soms zul je eerst met je leidinggevende of teamleider moeten overleggen of een gesprek de beste mogelijkheid is om bijvoorbeeld tot een oplossing te komen of om tot een volgende stap te komen in het zorgplan.

237

N D ER W

IJ S

Aanwezigen Je gaat na wie er bij het gesprek aanwezig zullen zijn. Ga je het gesprek alleen voeren of met een collega? Is het een gesprek met een zorgvrager, dan kun je je afvragen of het voor hem fijn is als zijn naasten erbij kunnen zijn. Dit zijn zaken om goed over na te denken en zo nodig vooraf te overleggen. Natuurlijk maakt het uit welk type gesprek je gaat voeren en hoe het qua wetgeving geregeld is.

Tijdstip Een tijdstip plannen waarop alle gesprekspartners aanwezig kunnen zijn en dat voor iedereen uitkomt, is vaak een lastig punt. Het beste is om op tijd de agenda’s naast elkaar te leggen en de afspraak ruim van tevoren vast te leggen. Maar als dat niet mogelijk is, omdat er enige haast geboden is, kijk dan hoe het voor degenen die in ieder geval aanwezig moeten zijn zo gunstig mogelijk uitkomt. Houd ook rekening met wat ruimte voor en na het gesprek, zodat er genoeg rust en tijd is om het gesprek goed te voeren. Probeer bovendien zowel rekening te houden met zorgvragers als met collega’s.

BE R

Ruimte Een belangrijk gegeven van een professioneel gesprek is dat dit vertrouwelijk is en dat anderen dit niet kunnen horen. Je houdt dus rekening met de privacy van de zorgvrager en zijn naasten bij het zoeken naar een ruimte of het reserveren ervan. In het beste geval, zeker bij een slechtnieuwsgesprek, is het een rustige ruimte, waarin jullie gedurende de tijd van het gesprek niet gestoord worden. Je brengt je collega’s op de hoogte dat je even niet bereikbaar bent en zet je mobiele telefoon op ‘stil’. Zo loop je de minste kans dat een collega onverwachts een beroep op je doet op een emotioneel of belangrijk moment. Je kunt je zo helemaal concentreren, het gesprek leiden en goed afronden, waarbij je alle aandacht hebt voor de zorgvrager en zijn naasten.

Uitnodiging Je plant een datum en tijd, ook reserveer je een ruimte of bepaal je de plaats van het gesprek, of je spreekt een plek af waar je elkaar treft en gezamenlijk naar een bepaalde ruimte gaat. Leg deze zaken vervolgens zo snel mogelijk vast en verstuur de uitnodiging naar de gesprekspartners. Eventueel kun je nog vragen of ze hun komst willen bevestigen.

238

N D ER W

Materialen Bij de voorbereiding hoort ook dat je alle materialen op tijd klaarzet. Hierbij kun je denken aan koffie, thee en/of water die of dat je kunt aanbieden, papieren zakdoekjes als je verwacht dat het een emotioneel gesprek kan worden, pen en papier om notities en/of afspraken te kunnen noteren, een agenda en eventueel andere benodigdheden (Boom, 2020).

IJ S

Thema 10 Specifieke gesprekken

10.2 Telefoongesprek

BE R

Een telefoongesprek is een gesprek per telefoon tussen één zender en één ontvanger. Natuurlijk kun je de telefoon ook op ‘speaker’ zetten, zodat anderen kunnen meeluisteren en deelnemen aan het gesprek. Desgewenst gebruik je een app waarbij je gebruikmaakt van een camera, zodat je elkaar ook kunt zien. Dan kun je toch iets van non-verbale communicatie oppikken, al vraagt het ook weer andere vaardigheden, zoals om kunnen gaan met de techniek. Je kunt twee verschillende telefoongesprekken onderscheiden: inkomende en uitgaande telefoongesprekken. Daarnaast zijn er verschillende typen gesprekken die je via de telefoon kunt voeren. Hierbij vraag je je vooraf altijd goed af of de telefoon wel het geschiktste middel is. In veel gevallen zal een persoonlijk gesprek beter zijn en een beter resultaat geven. Het type telefoongesprek wordt zowel bepaald door het doel ervan als door de structuur. Elk telefoongesprek kent een aantal fasen waarvan je je bewust moet zijn. Verder heb je specifieke vaardigheden nodig tijdens het telefoneren, medeafhankelijk van het type gesprek dat je voert.

Inkomende telefoongesprekken Bij een inkomend telefoongesprek belt iemand jou en jij neemt de telefoon aan. De ander maakt duidelijk waarom hij belt: hij zoekt iemand, informeert naar iets of wil een afspraak maken. Je weet niet waarom iemand belt, maar je zorgt er natuurlijk wel voor dat je altijd voorbereid bent. Zorg dat je de telefoon aanneemt op een opgeruimde werkplek, waarbij je altijd pen en papier bij de hand hebt. Ook beschik je over informatiebronnen waarin je routinegegevens binnen dertig seconden kunt vinden, bijvoorbeeld: interne telefoonnummers, e-mailadressen, agenda. Het getuigt van beleefdheid om de telefoon niet vaker dan vijf keer over te laten gaan. Dit zal niet altijd mogelijk zijn, maar het is wel een goed streven.

239

N D ER W

IJ S

Fasen inkomend gesprek Het is prettig voor zowel de beller als jezelf om de volgende fasen te doorlopen tijdens een inkomend telefoongesprek: 1. Begroeting: Goedemorgen/-middag/-avond, de naam van de zorginstelling, je naam en achternaam. 2. Vraag: Waarmee kan ik u helpen? Of: Wat kan ik voor u doen? 3. Luister actief; vraag zo nodig door. 4. Beantwoord de vraag zo goed mogelijk. Of zeg dat je navraag zult doen en bel terug. Noteer het telefoonnummer en de naam van de beller en bel op een later moment daadwerkelijk terug. 5. Vraag: Kan ik u nog ergens anders mee van dienst zijn? 6. Vat kort samen wat jullie hebben besproken of herhaal de afspraak. 7. Sluit het gesprek af met: Dag mevrouw/meneer ... (naam).

Het kan ook voorkomen dat degene die belt iemand anders dan jij wil spreken. Dan kun je hem naar deze persoon doorverbinden.

BE R

Uitgaande telefoongesprekken Net als bij een inkomend telefoongesprek is ook bij een uitgaand telefoongesprek de voorbereiding belangrijk. Je weet nu alleen wél van tevoren wat het doel is; je wilt iets doorgeven of je wilt informatie opvragen. Vooraf bedenk je welke vragen je stelt. Als je gaat bellen, kan het voorkomen dat je eerst de receptioniste van een organisatie of instelling aan de lijn krijgt. Je stelt jezelf voor en vraagt naar degene die je wilt spreken: ‘Goedemiddag, u spreekt met Natasja Nistelrode van Zorgcentrum De Zonnebloem, kunt u mij doorverbinden met de heer Sjollema?’ Je noemt de naam van de organisatie waarvoor je werkt altijd als laatste. De ander hoort vaak de eerste woorden van de opening niet goed. De laatste woorden blijven het best hangen.

Aandachtspunten telefoongesprek Als je elkaar ziet, kunnen gezichtsuitdrukkingen, oogcontact, gebaren en houdingen ondersteunen wat je wilt zeggen. Aan de telefoon gaat dat niet, dan heb je alleen nog je stem en je woordkeus. Gelukkig kun je daar nog heel veel mee doen. Ook door je écht te concentreren op het telefoongesprek, zorg je ervoor dat het gesprek prettig verloopt.

240

Concentreer je écht op het telefoongesprek.

N D ER W

IJ S

Thema 10 Specifieke gesprekken

BE R

Stem Als je stem op bepaalde punten in een zin omhoog en omlaag gaat, geef je intonatie aan je eigen woorden. Hierdoor kun je bijvoorbeeld laten merken dat je enthousiast bent, of dat je iets heel jammer vindt. De snelheid waarmee je woorden en zinnen uitspreekt, is ook van belang. Praat niet te snel, dan ben je onverstaanbaar, bovendien jaag je de ander op. Door wat langzamer te praten, kun je woorden beter articuleren en helemaal uitspreken. Ook je volume kun je aanpassen. Als je hard praat, kom je snel agressief over; door zacht te praten, kom je verlegen en onzeker over. Er ergens tussenin is dus het beste.

Woordkeus Kies tijdens een telefoongesprek concrete, begrijpelijke, eenvoudige woorden waarmee meteen duidelijk is wat je bedoelt. Woorden als ‘misschien’, ‘een paar weekjes’, ‘een keertje’ zijn niet concreet. Daarnaast is het belangrijk dat je Standaardnederlands, zonder regionaal of sociaal bepaalde kenmerken, spreekt. Dus: ‘U kunt’ in plaats van ‘U ken’ en ‘Dat zoek ik voor u op’ in plaats van ‘Dat ga ik effe opzoeken’.

241

N D ER W

IJ S

Aandacht erbij Tijdens een telefoongesprek wil je ten slotte laten merken dat je luistert. Dat begint al zodra de ander zijn naam noemt, deze noteer je direct. Als je de naam niet goed verstaan hebt, vraag je het nog een keer: ‘Ik heb uw naam niet goed verstaan, kunt u hem herhalen?’ Als je de naam weet, gebruik je deze tijdens het gesprek. Maar niet te vaak, dat wekt irritatie op. Je noteert ook sleutelwoorden tijdens het gesprek, zodat je later terug kunt komen op die onderwerpen. Daarnaast hum je regelmatig, zeg je ‘ja ... ja ...’ of bevestig je dat je luistert door het verhaal van je gesprekspartner kort samen te vatten. Ook al ziet de ander je niet, deze merkt het wel als je ondertussen iets anders zit te doen. Je concentreert je dus enkel op het telefoongesprek en reageert bijvoorbeeld niet op een collega die de ruimte in komt lopen. Leg ook altijd uit wat je aan het doen bent. De beller ziet immers niet dat je in je agenda bladert, dat je aan het typen bent of dat je zijn brief zoekt (Boom, 2020).

BE R

Specifieke vaardigheden Om doelmatige telefoongesprekken te houden, heb je ook specifieke vaardigheden nodig. Door deze goed te beheersen, vergroot je het effect. Deze vaardigheden zijn: • Goede indruk maken: dit begint met je begroeting, waarin je jezelf vriendelijk en professioneel presenteert. • Actief luisteren: dit is vooral belangrijk, omdat je lichaamstaal mist en je veel informatie haalt uit stem en woordkeus en je wilt de ander laten weten dat je echt luistert door bijvoorbeeld instemmend iets te zeggen als ‘ja’. • Notities maken: je noteert sleutelwoorden, dingen die je moet onthouden, de naam van degene die belt en je maakt ook notities als je een collega moet laten terugbellen. • Vragen stellen: wil je de vraag echt duidelijk krijgen, dan stel je vragen, het liefst open vragen, omdat je daardoor meer informatie krijgt. • Samenvatten: je laat merken dat je serieus luistert door samen te vatten en om zeker te weten dat je gesprekspartner en jij elkaar goed hebben begrepen. • Structureren: je structureert de informatie waarom iemand vraagt en geeft per vraag antwoord (Boom, 2020).

242

Thema 10 Specifieke gesprekken

BE R

N D ER W

IJ S

Beeldbellen Een alternatief voor een telefoongesprek is beeldbellen. Het voordeel hiervan is dat je elkaar ziet en dus wél gebruik kunt maken van non-verbale communicatie. Maar ook hierbij is er een aantal aandachtspunten waar je rekening mee moet houden: • Test de applicatie (zoals Zoom, Teams en dergelijke) eerst uit, zo voorkom je moeilijkheden wanneer je daadwerkelijk gaat beeldbellen. • Zorg voor een rustige ruimte en achtergrond; ga niet in een ruimte zitten waar je collega’s pauze houden, vervaag je achtergrond of ga voor een witte muur zitten. • Ook al zit je achter een beeldscherm, wat afstand schept, de ander merkt het als je je aandacht er niet bij hebt (en bijvoorbeeld zit te appen). • Realiseer je dat geluiden, zoals het schuiven van een theebeker, hard te horen zijn via de microfoon. Als je met meerdere mensen belt, is het handig om allemaal je microfoon uit te zetten als je niet aan het woord bent.

In de zorg komt beeldbellen steeds vaker voor.

243

10.3 Intakegesprek

N D ER W

IJ S

Een intakegesprek is een gesprek dat je voert als je voor het eerst kennismaakt met een zorgvrager. Het doel ervan is om gegevens van de zorgvrager te verzamelen en zijn hulpvraag duidelijk te krijgen: • Je vraagt naar informatie over de zorgvrager die van belang is voor de opname. • Je geeft informatie aan de zorgvrager over jouw organisatie en over de regels en de procedures. • Je stemt de verwachtingen op elkaar af.

BE R

Bij een intakegesprek besteed je in de eerste plaats aandacht aan een goede sfeer: begroeten en social talk. Bijvoorbeeld: ‘Is dit de eerste keer dat u hier wordt opgenomen? Dan begrijp ik dat alles nieuw en onbekend is. Ik zal uw vragen beantwoorden en hoop dat u zich op uw gemak voelt.’ Vervolgens ga je over op het doel van het gesprek en de werkwijze. Je geeft en vraagt informatie. Aan het einde vraag je naar onduidelijkheden. Bijvoorbeeld: ‘Zijn er nog vragen of onduidelijkheden? Als u straks nog vragen te binnen schieten, kunt u ze altijd nog stellen aan mij of mijn collega.’ Het is belangrijk dat de zorgvrager weet wat hij kan verwachten van de organisatie en dat de organisatie weet wie de zorgvrager is.

Valkuil bij intakegesprek Het stellen van veel vragen kan bij de zorgvrager het idee wekken dat hij weinig te zeggen heeft in zijn situatie en dan gaat hij zich misschien snel afhankelijk voelen. Hij verwacht daardoor mogelijk ook dat jij met een oplossing gaat komen, terwijl het doel van de zorgrelatie eerder ligt in het vergroten van de zelfstandigheid en het terugnemen van de regie van de zorgvrager. Als het om een acuut probleem gaat, is het een geschikte handelwijze, maar als iemand zelf mee dient te werken aan zijn genezing, bijvoorbeeld om een gezondere leefstijl aan te leren, is het bruikbaarder om niet in een patroon van veel vragen en korte antwoorden te vervallen (Miller, 2018).

244

Thema 10 Specifieke gesprekken

10.4 Kennismakingsgesprek

BE R

N D ER W

IJ S

Een kennismakingsgesprek voer je om elkaar beter te leren kennen. Je komt bijvoorbeeld als verpleegkundige thuiszorg voor de eerste keer bij een zorgvrager thuis en wilt dan weten wat er aan de hand is, hoe het komt dat er thuiszorg is ingeschakeld en wat de verwachtingen zijn. Of de zorgvrager gaat verhuizen naar het verpleeghuis waar jij werkt. Tijdens jullie eerste ontmoeting wil je graag meer horen over de dingen die iemand belangrijk vindt, zijn gebruiken, interesses, hobby’s, wat hij graag eet en drinkt. Een open, warme sfeer is belangrijk tijdens zo’n eerste kennismaking, omdat het de toon zal zetten voor de relatie die je met de zorgvrager en zijn naasten op zult bouwen. Je gaat in het gesprek in op zijn vragen, vraagt naar zijn verwachtingen en spreekt ook uit wat jij van de zorgvrager en/of naasten verwacht.

Verpleegkundige thuiszorg komt kennismaken.

10.5 Evaluatiegesprek Bij het evaluatiegesprek ga je na in hoeverre bepaalde afspraken, handelingen of acties zinvol zijn geweest. Het kan gaan over een behandeling, begeleiding of ondersteuning. Vooraf maak je duidelijk wat het doel van het gesprek is, ook maak je de werkwijze helder. Zo weet de zorgvrager wat hij kan verwachten

245

IJ S

en wat de bedoeling is. Hij kan zich dan ook al een beetje voorbereiden. Het doel van een evaluatiegesprek kan zijn om duidelijkheid te krijgen over hoe de behandeling, begeleiding of ondersteuning is verlopen en hoe de zorgvrager deze heeft ervaren. Je vraagt dus door op relevante onderwerpen om een duidelijk beeld te krijgen van de situatie.

10.6 Klachtengesprek

N D ER W

Wanneer het gesprek ten einde is, vat je alle gemaakte afspraken samen en noteer je deze. Je vraagt na of de zorgvrager hiermee in kan stemmen en of hij nog aanvullingen heeft. Stel, de zorgvrager geeft aan dat hij de lichamelijke verzorging van een van je collega’s als te ruw heeft ervaren. Dan geef je bijvoorbeeld aan dat je dit met de desbetreffende collega zult bespreken. Of stel dat je zojuist met de zorgvrager hebt afgesproken dat hij over zes weken drie kilo is afgevallen, door zich te houden aan de voorschriften van de diëtiste. Door dit soort afspraken te noteren, is het gemakkelijker om er later op terug te komen.

BE R

Zorgvragers en naasten hebben bepaalde verwachtingen over de begeleiding, ondersteuning en zorg die ze ontvangen. Als deze niet aan de verwachting voldoen, kan dit tot een klacht leiden. Een klacht kan over uiteenlopende zaken gaan: te klef eten, te laat verschoond, onvoldoende communicatie, zich niet begrepen voelen enzovoort. Het is goed als de zorgvrager zich hierover uit en dat je erover in gesprek gaat om tot een oplossing te komen.

Objectieve en subjectieve klachten Klachten kunnen objectief of subjectief zijn. Een objectieve klacht is een terechte klacht. Daarover zijn de klager én de ontvanger het eens. Dit noem je: terecht ontevreden. Stel dat de cateraar twee uur in de file stond waardoor de bewoners van een verpleegtehuis veel later dan gebruikelijk hun eten kregen. En dat dit slecht is gecommuniceerd en de ouderen twee uur aan tafel hebben zitten wachten. Je begrijpt, dan is hun klacht daarover zeer terecht. Een subjectieve klacht is een niet-terechte of onredelijke klacht. De ontvanger van de klacht ervaart deze als niet-terecht en onredelijk. Dit noem je: onterecht ontevreden. Stel, een zorgvrager klaagt dat de verpleegkundige weigert om elke keer met haar mee te lopen naar het toilet, maar er is een duidelijke afspraak met de fysiotherapeut gemaakt dat ze het zo veel mogelijk zelf probeert. En dat ze daarbij gebruikmaakt van een rollator. Zo’n subjectieve

246

Thema 10 Specifieke gesprekken

klacht kan je persoonlijk raken. Je voelt boosheid, verwardheid of verontwaardiging. Toch is het belangrijk om bij zowel een objectieve als bij een subjectieve klacht de zorgvrager serieus te nemen.

BE R

N D ER W

IJ S

Goed luisteren Of hij nou gelijk heeft of niet, de zorgvrager erváárt de situatie als vervelend. Je zult dus met een open houding willen luisteren. Je creëert een veilige sfeer, waarin de zorgvrager of naastbetrokkene openlijk zijn klacht kan uiten. Vraag hem te vertellen wat er gebeurd is en hoe hij dit heeft ervaren. Dat kan emoties bij hem oproepen en natuurlijk ook bij jou, maar blijf rustig. Laat zien dat je het betreurt dat iets niet aan de verwachtingen voldoet. Je vermijdt het om jouw waardering en interpretatie van de klacht te noemen, ook al vind je de klacht subjectief. Luister goed en vraag goed door, zonder direct jouw mening te geven. Leef je in de teleurstelling van de klager in, maar doe dit zonder mee te klagen. Wees je bewust van jouw positie als zorgprofessional en dat je namens de organisatie of instelling praat.

Je geeft de zorgvrager ruimte voor zijn emoties en laat zien dat je het betreurt. Bespreek vervolgens samen mogelijke oplossingen of alternatieven. Of maak op een acceptabele manier duidelijk dat je de klacht begrijpt, maar dat er geen oplossing is. Vaak is het al voldoende dat iemand zich gehoord voelt. En dat er aandacht en begrip is voor zijn verhaal. Bij een klachtengesprek is een

247

evaluatie van belang. Je kunt dan de tevredenheid van de zorgvrager of naastbetrokkenen peilen. Vat ook altijd de gemaakte afspraken samen, zodat duidelijk is wat de eventuele vervolgstappen zijn.

IJ S

10.7 Slechtnieuwsgesprek

BE R

N D ER W

Het is misschien wel een van de moeilijkste gesprekken om te voeren, een slechtnieuwsgesprek. Dit is een gesprek waarin de ontvanger slecht nieuws ontvangt en waarbij heftige emoties kunnen ontstaan. Als je weet wat je het eerste moet doen tijdens een slechtnieuwsgesprek, heb je een structuur om je aan vast te houden en dat maakt het wat minder lastig. Je brengt het nieuws direct over, kort en krachtig aan het begin van het gesprek, en geeft de ander de gelegenheid om het nieuws op zich in te laten werken en te reageren, als hij wil. Je toont empathie en laat merken dat je aandacht hebt voor de zorgvrager en hem wilt ondersteunen, zonder dat je volledig meegaat in de emoties en te veel betrokken raakt. Vanzelfsprekend is daarom een gedegen voorbereiding op een slechtnieuwsgesprek nodig, kennis over de structuur en de nodige communicatieve vaardigheden.

Structuur Slecht nieuws kan heftige emoties oproepen, zowel bij je gesprekspartner als bij jezelf, omdat dit nieuws de kijk van de zorgvrager op zijn toekomst drastisch en negatief verandert. Het is begrijpelijk om vermijdingstactieken te gebruiken, bijvoorbeeld uitstellen, verzachten, eromheen draaien. Toch kun je dit beter niet doen. Het maakt het voor beide partijen ongemakkelijker. Het is beter de aanloop en planning juist zeer kort te houden. Je vertelt snel het slechte nieuws: ‘Marianne, goed dat je er bent, ik heb slecht nieuws.’ Val dus met de deur in huis, want de ontvanger voelt meestal al aan dat er iets mis is. Het slechtnieuwsgesprek wijkt dan ook af van de standaardstructuur van gesprekken. Er zijn vier fasen: • Fase 1: Slecht nieuws vertellen. • Fase 2: Emoties begrijpen en opvangen. • Fase 3: Geef uitleg en zoek naar oplossingen. • Fase 4: Rond af.

248

In de eerste fase draag je de boodschap duidelijk en bondig over, waarbij je korte zinnen gebruikt en vaktaal vermijdt. Het is belangrijk om eerlijk te zijn. Zwak het slechte nieuws niet af en benadruk ook niet de positieve kanten, want dan zul je later weer een slechtnieuwsgesprek moeten voeren. In de tweede fase gaat het vooral om luisteren, niet alleen naar wat de ontvanger

Thema 10 Specifieke gesprekken

BE R

N D ER W

IJ S

zegt, maar vooral ook naar de beleving en wat het nieuws voor hem betekent. Je vat dit samen, parafraseert en let bovendien goed op non-verbale signalen, omdat er soms intense emoties loskomen. Mensen reageren heel verschillend op slecht nieuws: van ontkennend tot laconiek, van gechoqueerd tot agressief. Je probeert deze emoties zo goed mogelijk aan te voelen en te begrijpen; benoem de emoties, reageer hier begripvol op en/of geef een gevoelsreflectie. Blijf altijd kalm en houd de aandacht bij de ander. In de derde fase van het gesprek kun je het slechte nieuws verder toelichten, concretiseren en uitleggen. Ga goed na of de ander, gezien bijkomende emoties, in staat is om te begrijpen wat je zegt. Als de ontvanger ervoor openstaat, kun je proberen samen een oplossing te formuleren of te bespreken hoe en wat er het beste gedaan kan worden. In de vierde fase geef je een samenvatting van wat er is besproken en maak je afspraken. Je kunt het gesprek ook afronden door iets te zeggen als ‘Laat alles maar even bezinken. Ik kom straks nog even bij u langs om met u te praten.’

Bij een slechtnieuwsgesprek probeer je de emoties aan te voelen en te begrijpen. Vaardigheden Een goede voorbereiding van het slechtnieuwsgesprek is noodzakelijk, omdat je dan precies weet wat de inhoud van de boodschap is en ook hoe je deze gaat formuleren. Ook de toon waarop je het nieuws vertelt, is belangrijk, omdat je hiermee laat merken dat je meeleeft, je oog hebt voor de ander en dat er

249

ruimte is voor welke reactie dan ook. Het is een uitdaging om de juiste woorden te gebruiken die empathie overbrengen en niet oppervlakkig overkomen. Je kunt beter helemaal niets zeggen dan clichés of dooddoeners gebruiken.

N D ER W

IJ S

Zijn de emoties te groot, dan kun je beter een nieuwe afspraak maken, waarbij je alles nog een keer toelicht. Zorg er dan voor dat de afspraak binnen een paar dagen plaatsvindt. Bedenk samen met de ontvanger een zo goed mogelijke oplossing of manier om ermee om te gaan voor dat moment. TrainTool In TrainTool ga je oefenen met het voeren van een slechtnieuwsgesprek.

10.8 Ontslaggesprek

BE R

Een ontslaggesprek is een gesprek dat voorafgaat aan het ontslag van de zorgvrager uit het ziekenhuis of de instelling en waarvan bij opname vaak al duidelijk is wanneer dat zal zijn, zodat je hierop al enigszins kunt inspelen. Een zorgvrager wordt ontslagen en gaat terug naar huis. Hij heeft dan behoefte aan informatie over zijn medicatie, voeding, hulpmiddelen en vervolgafspraken. Ook zal hij willen weten wat hij thuis wel of niet mag doen, bijvoorbeeld bepaalde bewegingen maken als bukken. Een andere situatie waarbij je een ontslaggesprek voert, is als een zorgvrager naar een andere instelling gaat (transmuraal), omdat hij nog zorg nodig heeft. De verpleegkundige overdracht is dan vooral bedoeld om de zorg af te stemmen en de kwaliteit te waarborgen. Dit kan zijn met de thuiszorg of een verpleeghuis en vaak wordt hierbij een transferbureau ingeschakeld dat de transfer regelt naar de thuiszorg of het verpleeghuis.

250

Thema 10 Specifieke gesprekken

N D ER W

IJ S

Manieren van overdracht Er zijn verschillende manieren van overdracht. Je draagt bijvoorbeeld zorg over de ontslagpapieren met vervolgafspraken en instructies die de zorgvrager mee naar huis krijgt. Ook geef je informatie over de gebruikte medicatie of een recept waarmee hij de eventuele vervolgmedicatie bij de apotheek kan ophalen. Je draagt mondeling, via de telefoon, over aan een collega van een zorginstelling of de thuiszorg, wat vaak gecombineerd zal worden met een digitale overdracht.

10.9 SBAR-methode

BE R

Bij het voeren van specifieke gesprekken is het handig om te kunnen werken met een snelle en gestructureerde manier van communicatie tussen professionals, vooral in acute en levensbedreigende situaties. De SBAR-methode is makkelijk te onthouden en adequaat en wordt daarom in Nederlandse ziekenhuizen steeds meer gebruikt als communicatiemiddel in een acute situatie. Maar ook in andere situaties, zoals tijdens het klinisch redeneren en bij een medische overdracht in de ouderenzorg, maken verpleegkundigen, artsen en verpleegkundig specialisten er veelvuldig gebruik van.

De SBAR-methode is een overdrachtsmethode waarmee je volgens een vaste structuur samen kunt werken met je collega’s en snel alle relevante informatie kunt uitwisselen. Zo kom je snel ter zake over diagnose en gewenste behandeling, bijvoorbeeld als een zorgvrager wordt overgedragen van de ene afdeling naar de andere of als hij achteruitgaat.

SBAR-methode gebruiken Je gebruikt de SBAR-methode op de juiste manier door alle belangrijke informatie te verzamelen voordat je contact hebt met een arts of andere professional. Deze informatie bevat naam en geboortedatum van de zorgvrager, opnamereden, relevante voorgeschiedenis, laatst gemeten vitale functies, eventuele gebruikte medicatie of laboratoriumwaarden.

251

IJ S

N D ER W

SBAR(R) staat voor: • Situation (situatie) Je stelt jezelf voor en vertelt wat je relatie is tot de zorgvrager en wat de situatie is. • Background (achtergrond) Je informeert de ander over de diagnose en de gebruikte medicatie, relevante voorgeschiedenis, vitale functies, laboratoriumuitslagen, eventuele allergieën. • Assessment (beoordeling) Je denkt hier al wat mee met de arts door iets te zeggen over wat je zelf van de situatie denkt en wat er aan de hand zou kunnen zijn. • Recommendation (aanbeveling) Je laat weten dat je de situatie niet vertrouwt en wat je wilt dat er gaat gebeuren of dat de arts volgens jou langs moet komen. • Repeat (herhaling) Je herhaalt wat er afgesproken is om misverstanden over het beleid te voorkomen.

BE R

De tweede R gebruikt niet iedereen, maar het is toch handig om deze wel toe te voegen. Je kunt ook degene aan wie de overdracht is gedaan vragen om nog eens te herhalen wat er is gezegd om fouten en miscommunicatie te voorkomen.

De arts is degene die de gemaakte afspraken na het doorlopen van de SBAR-methode schriftelijk vastlegt. Het is altijd goed om te informeren hoe deze afspraken bij jouw instelling zijn geregeld om problemen te voorkomen. Soms mag je als verpleegkundige pas een taak uitvoeren na schriftelijke vastlegging. (Enurse, 2019.)

In de praktijk

Ik ben de verpleegkundige van vanavond en ik bel over mevrouw Simons, 79 jaar, vanochtend geopereerd, colontumor. Ik bel omdat ze erg onrustig blijft sinds ze op de afdeling terug is. (S) Volgens de familie is ze altijd goed bij de tijd. (B) Ze heeft veel pijn, al geeft ze geen duidelijk antwoord als ik haar vraag welk cijfer ze de pijn geeft. Ik heb de wond gecontroleerd en deze lijkt er goed uit te zien, maar ik kan niet goed inschatten wat het probleem is. (A) Ik zou graag willen dat u even langskomt om haar te onderzoeken. (R)

252

Thema 10 Specifieke gesprekken

10.10 Kritische beroepssituatie

BE R

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Flip Meester is een 63-jarige man met dikkedarmkanker. Hij is acuut opgenomen vanwege een mogelijk hartinfarct. Het is al vaker voorgekomen dat hij vanwege complicaties na een operatie en na chemotherapie werd opgenomen. Een aantal jaren geleden heeft hij ook al een hartinfarct gehad. Sindsdien is hij onder behandeling van de cardioloog vanwege hartfalen. Hij is indertijd gestopt met roken, maar kampt nog met overgewicht en is snel kortademig. Zijn vrouw heeft sinds tien jaar MS en Flip is haar mantelzorger, naast zijn fulltime baan, waarin hij zijn uren weer langzaam aan het opbouwen is. Hij wil weer zo snel mogelijk naar huis, omdat hij meer aan haar denkt dan aan zijn eigen gezondheid. De cardioloog vindt het verstandig dat Flip nog een nachtje blijft. Onlangs is hij nog bij de internist op controle geweest en vanwege stijgende tumormarkers is voorgesteld om weer nader onderzoek te laten doen. Flip was aan het wachten voor een oproep hiervoor.

Casus Flip is aangeslagen na het besluit van de cardioloog om hem een nachtje in het ziekenhuis te houden, maar hij is vooral erg boos dat zijn lichaam hem voor de zoveelste keer in de steek laat. Het nieuws dat er misschien weer iets opspeelt bij de darmkanker doet ook geen goed. Als zijn vrouw en twee dochters ’s avonds op bezoek zijn geweest, zit hij in zijn bed druk te telefoneren. Verpleegkundige Seniha komt zijn bloeddruk en pols meten en vraagt hem of hij iets voor de nacht wil om wat rustiger te worden en te kunnen slapen. Hij schiet uit zijn slof en roept dat ze zich met haar werk moet bezighouden. Hij moet dingen voor zijn werk en voor thuis regelen. Seniha laat hem even tieren en zegt dan dat ze dat begrijpt, maar dat het goed is als hij ook even stilstaat bij zichzelf. Hij heeft dan wel geen hartinfarct gehad, maar het is wel belangrijk dat hij even wat rustiger aan doet. Daarop barst hij in tranen uit. Seniha blijft bij hem staan en legt even haar hand op zijn schouder. Dilemma Dan gaat Flips mobiele telefoon. Flip kijkt op het scherm en ziet dat het zijn vrouw is, maar voelt zich niet in staat om op te nemen. Hij neemt wel op, maar duwt Sehina zijn mobiel in handen.

253

N D ER W

IJ S

Wat doet Sehina? 1. Sehina neemt het gesprek aan en spreekt zelf even kort met zijn vrouw. 2. Sehina neemt de telefoon aan en zet hem op ‘speaker’, zodat Flip ook betrokken is. Ze stelt voor om de volgende dag een gesprek met hen samen te hebben.

10.11 Verdieping

BE R

Je werkt met veel verschillende professionals samen rondom een zorgvrager en daarbij is een goede overdracht een van de randvoorwaarden. De overdracht is een eindevaluatie van het zorgproces dat tot dan heeft plaatsgevonden en vormt een onderdeel van de verslaglegging in het individuele zorgdossier van een zorgvrager. Je stelt de overdracht op bij overplaatsing van de zorgvrager naar een andere afdeling, bij ontslag naar huis of bij de inzet van andere disciplines om het zorgproces na overplaatsing voort te kunnen zetten. De overdracht is een middel om goede zorg te verlenen waarvan het doel is de continuïteit, kwaliteit en samenwerking binnen de zorg te bevorderen. Het biedt ook een verantwoording, helpt fouten voorkomen en erkent de rechten van de zorgvrager en de directe naasten. Je moet er rekening mee houden dat de overdracht het nodige van je tijd en inzet vraagt en dat je er een gestructureerde procedure voor nodig hebt (V&VN, 2022).

Drie stappen Een verpleegkundige overdracht gaat over het uitwisselen van gegevens en deze kun je in drie stappen onderverdelen: • Stap 1: vastleggen van gegevens Je begint direct na de opname van de zorgvrager of de kennismaking met het verzamelen van gegevens. De anamnese leidt tot de verpleegkundige diagnose of indicatie, waarin je een of meer problemen en de interventies vaststelt (zorgplan), bijstuurt en evalueert. Dit proces noem je het verpleegkundig zorgproces, waarvan je alle informatie in het elektronisch zorgdossier opneemt. • Stap 2: overdragen aan collega’s Om goed te kunnen overdragen aan collega’s, zodat zij de zorg over kunnen nemen, zijn een gedegen procedure en ook een goed systeem nodig. De afspraken over hoe je een verpleegkundige overdracht en

254

Thema 10 Specifieke gesprekken

N D ER W

IJ S

medicatieoverdracht doet, moeten duidelijk, volledig en eenduidig zijn en ook moet je weten hoe je relevante gegevens op de juiste manier digitaal vastlegt. • Stap 3: delen met de zorgvrager De gegevens die je vastlegt in het elektronisch dossier moeten toegankelijk zijn voor de zorgvrager en dus uitgewisseld kunnen worden met zijn persoonlijke gezondheidsomgeving. Andersom geldt hetzelfde: de gegevens die door de zorgvrager worden verzameld, moeten uitgewisseld kunnen worden met het elektronisch zorgdossier waar jij als zorgprofessional in werkt. De afgelopen jaren is flink ingezet op een zorgsysteem waarbij de zorgvrager meer regie krijgt en actief deel kan nemen aan zijn eigen zorgproces. Dat betekent dat hij toegang heeft tot informatie over zijn eigen gezondheid en hier ook zeggenschap over heeft.

BE R

Je stelt de overdracht op in overleg met de zorgvrager of degene die hem vertegenwoordigt en daarmee draag je de verantwoordelijkheden formeel over. Je legt de antwoorden op de volgende vragen vast: • Wie is verantwoordelijk voor het opstellen van de overdracht? • Wat waren de beoogde doelen (gewenste zorgresultaten) en zijn die al bereikt? • Heeft de zorgvrager nog zorg nodig? • Zo ja, wat houdt die zorg in? • Verder moet er informatie over het gebruik van medicatie in de overdracht staan, wanneer deze is toegediend, de dosering en eventuele bijzonderheden.

Elektronisch dossier Verslaglegging is een taak die je als verpleegkundige en verzorgende van alle deskundigheidsniveaus zelfstandig hoort te kunnen uitvoeren. Sinds de opkomst van elektronische (digitale) verslaglegging is er veel veranderd, al blijft het van belang om het verpleegkundig proces te volgen en de zorgvrager centraal te stellen. Er zijn nieuwe uitdagingen bijgekomen, omdat de verschillende elektronische dossiers vaak niet goed met elkaar communiceren. Hierdoor is nog niet altijd hergebruik van gegevens en uitwisseling mogelijk, waardoor er soms zaken dubbel geregistreerd moeten worden, wat niet efficiënt is (V&VN, 2022). Zo blijkt uit onderzoek dat de verschillende fasen van het zorgplan niet altijd goed herkenbaar zijn of niet op elkaar afgestemd. Ook het klinisch redeneren (denkproces dat bij het verpleegkundig proces hoort) is vaak niet terug te vinden in het elektronisch patiëntendossier. Je kunt je keuzes voor bepaalde interventies er onvoldoende in onderbouwen.

255

N D ER W

IJ S

Er is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in onderzoek naar elektronische verslaglegging om te komen tot een sectoroverstijgende informatiestandaard: de eOverdracht. Hiermee kunnen verpleegkundige zorgprofessionals gegevens efficiënter elektronisch registreren en overdragen, actueel en volledig. Daarbij is de wens dat zij meer tijd overhouden voor zorg aan zorgvragers en dat mensen niet elke keer opnieuw hun verhaal hoeven te vertellen of een onderzoek nog een keer moeten ondergaan. Daarnaast is ook ingezet op een structurele verhoging van de medicatieveiligheid door inzet van apps voor elektronische toedienregistratie (eTDR). De verwachte tijdwinst in de verpleegkundige overdracht na invoering van eOverdracht bedraagt 20 tot 25 minuten.

BE R

Richtlijn Er verschijnt om de zoveel jaar een nieuwe richtlijn ‘Verpleegkundige en Verzorgende Verslaglegging’. Deze geeft aanbevelingen voor de verslaglegging van de zorgvrager en voor de overdracht. Met een verpleegkundige overdracht wordt de verantwoordelijkheid schriftelijk overgedragen aan de verpleegkundige zorgverlener die de zorg overneemt na ontslag. Het streven moet zijn dat de verpleegkundige overdracht binnen 24 uur na ontslag wordt verstuurd. De richtlijnen met betrekking tot de verpleegkundige overdracht schrijven voor om in ieder geval de volgende punten op te nemen: 1. de verleende zorg 2. aan wie de zorg wordt overgedragen 3. door wie de zorg wordt overgedragen 4. per wanneer de zorg wordt overgedragen 5. de actuele ondersteuningsvragen, zorgproblemen en verpleegkundige diagnoses 6. de beoogde resultaten/doelen 7. de redenen van overplaatsing of ontslag naar huis 8. de redenen voor de voortzetting van de zorg 9. met de zorgvrager gemaakte afspraken 10. bij wie de zorgvrager na ontslag terechtkan met vragen.

256

Bovendien is het van belang het sociale netwerk van de zorgvrager te beschrijven. Dat kan namelijk bepalend zijn voor het wel of niet inzetten van nazorg.

Thema 10 Specifieke gesprekken

10.12 Begrippen

IJ S

Beeldbellen Contact op afstand tussen zorgvrager en zorgprofessional via online applicaties.

N D ER W

Evaluatiegesprek Een evaluatiegesprek is een gesprek waarin afspraken, handelingen of acties worden geëvalueerd. Intakegesprek Een kennismaking tussen zorgvrager en zorgprofessional.

Objectieve klacht Een objectieve klacht is een terechte klacht.

Kennismakingsgesprek Een kennismakingsgesprek is bedoeld om elkaar beter te leren kennen.

BE R

Ontslaggesprek Een ontslaggesprek gaat vooraf aan het ontslag van de zorgvrager.

Overdracht Een uitwisseling van gegevens bij overplaatsing van de zorgvrager naar een andere afdeling of bij ontslag naar huis om het zorgproces voort te kunnen zetten.

Slechtnieuwsgesprek Een slechtnieuwsgesprek is een gesprek waarin de ontvanger slecht nieuws ontvangt en dat heftige emoties kan oproepen. De structuur is anders dan bij andere specifieke gesprekken, omdat het nieuws direct aan het begin van het gesprek wordt verteld.

Subjectieve klacht Een subjectieve klacht is een niet-terechte of onredelijke klacht. Transferbureau Een transferbureau regelt de transfer naar de thuiszorg of het verpleeghuis.

257

BE R

N D ER W

IJ S

Verpleegkundig zorgproces Proces van het vaststellen van de verpleegkundige diagnose of indicatie, waarin een of meer problemen en hun interventies worden vastgesteld, bijgestuurd en geëvalueerd.

258

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 10 Specifieke gesprekken

259

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 11 INFECTIES EN HYGIËNE

Inhoud thema • Infecties en besmetting • Ziekenhuisinfecties • Infectiepreventie • Isolatieverpleging • Hygiënisch werken • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Iedereen krijgt in zijn leven met infecties te maken. Er zijn geen of maar heel weinig mensen op de wereld die nog nooit een griep, verkoudheid of besmettelijke kinderziekte hebben gehad. Infectieziektes zijn zo oud als de mensheid. Veel besmettingen zijn inmiddels onder controle door medische inzichten, de ontwikkeling van vaccins, isolatie en bron- en contactonderzoek. Maar er komen ook steeds nieuwe infectiebronnen bij, zoals de tijgermug. En de wereldwijde corona-uitbraak ligt nog maar net achter ons. Doordat de hele wereld voor veel mensen toegankelijk is, krijgt men ook te maken met de import van besmettelijke ziektes zoals ebola en malaria.

In de zorg krijg je in alle sectoren altijd met infecties te maken. Hier geldt bovendien dat je werkt met mensen die extra kwetsbaar zijn. Je moet er dus alles aan doen om infecties te voorkomen. Goede hygiëne is daarbij belangrijk als preventie en, in tijden van een uitbraak, om die snel weer de kop in te drukken. Goede hygiëne is een mes dat aan twee kanten snijdt: je beschermt de zorgvragers, maar ook jezelf.

BE R

11.1 Infecties en besmetting

Overal en altijd zijn er in onze omgeving miljoenen micro-organismen zoals bacteriën, virussen, en schimmels. Sommige micro-organismen zijn niet schadelijk, andere kunnen een ziekte veroorzaken. Bij mensen met voldoende afweer en een goed functionerend immuunsysteem worden veel ziekmakers onschadelijk gemaakt. Dat gebeurt niet of veel minder bij mensen met een kwetsbare gezondheid. Die lopen een grotere kans om een infectie op te lopen en daar ernstig ziek van te worden. Veel zorgvragers hebben een kwetsbare gezondheid. Denk aan ouderen en zorgvragers met het syndroom van Down. Maar ook andere ziektes kunnen bij besmetting door een micro-organisme tot ernstige complicaties leiden. Bijvoorbeeld bij mensen met: • hart- of longproblemen • diabetes • diverse nierziektes • (auto-)immuunziektes en algemeen een verminderde weerstand • ernstig overgewicht.

261

BE R

Kruisbesmetting bij voedsel

N D ER W

IJ S

Begrippen Micro-organismen komen ergens vandaan, de bron. Ze verplaatsen zich en besmetten vervolgens iemand anders, de gastheer. Een gastheer kan op zijn beurt weer bron worden. Dit heet de besmettingsketen. Een besmetting is het overbrengen van schadelijke micro-organismen van een ziek persoon, van een dier, van insecten, van voedsel en dergelijke op een mens of dier (Van Dale, 2023). Je kunt drager zijn van een ziekteverwekkend micro-organisme zonder dat je zelf klachten hebt. Je kunt het micro-organisme dan wel overbrengen op anderen, zonder dat je je daar zelf bewust van bent. Maar als je altijd de algemene hygiënemaatregelen in acht neemt, verklein je de kans dat je anderen besmet. Je kunt ook een ziekteverwekker overdragen van het ene object op een ander object via de mens of via de lucht. Dat heet een kruisbesmetting. Kruisbesmetting komt veel voor bij voedselbereiding. Ook hierbij verklein je de kans door de algemene hygiënemaatregelen en protocollen in acht te nemen.

Onder andere vlees en vis staan erom bekend dat het bacteriedragers zijn. Die worden onschadelijk gemaakt bij koken of bakken. Maar rauw vormen ze een risico. • Er ligt rauw vlees in de koelkast waar wat druppeltjes vocht vanaf druipen op een krop sla die eronder ligt. • Rauw vlees of vis snijden op een snijplank en daarna op dezelfde plank en met hetzelfde mes groente snijden. De bacterie zit op de snijplank, dus het helpt ook niet als je alleen een schoon mes pakt. • Een ei klutsen met een garde en die daarna even op het aanrecht leggen. Daarna de garde in de vaatwasser stoppen en op die plek een boterham smeren.

Een infectie is het binnendringen en vermeerderen van ziekteverwekkende micro-organismen in het lichaam. Er ontstaat een infectie als ons eigen afweersysteem de indringers niet onschadelijk kan maken. Als veel mensen tegelijk geïnfecteerd zijn door eenzelfde micro-organisme, spreek je van een endemie, epidemie of pandemie. Deze begrippen zeggen iets over de mate van verspreiding en niets over de ernst van de ziekte. Van een endemie is sprake als een micro-organisme binnen een beperkt gebied of bij een bepaalde groep op de achtergrond aanwezig en regelmatig actief is. Als veel mensen in

262

Thema 11 Infecties en hygiëne

N D ER W

IJ S

een groter gebied besmet zijn door eenzelfde micro-organisme, spreek je van een epidemie. Is de verspreiding onder heel veel mensen en een heel groot gebied (wereldwijd), dan spreek je van een pandemie. Een recent voorbeeld is de uitbraak van het coronavirus in 2020. In dat jaar was er sprake van een pandemie. Na vaccinaties en andere maatregelen is in 2023 de status veranderd in een endemie, zoals de griep.

Verspreiding van ziekteverwekkers Er zijn veel manieren waarop micro-organismen zich kunnen verspreiden. In vaktermen heet dit transmissie, te onderscheiden in directe en indirecte transmissie. Directe transmissie vindt plaats via direct contact, indirecte transmissie op andere manieren. Enkele voorbeelden.

BE R

A. Directe transmissie via: • de handen • bloed-op-bloedcontact • seksueel contact • overdracht van zwangere op de foetus (prenatale infectie).

B. Indirecte transmissie via: • de lucht; hoesten en niezen • water en voedsel • lichaamsstoffen zoals urine, speeksel, ontlasting, braaksel • de voeten (voetschimmel, zwemmerseczeem) • schoenen en kleding • veel soorten materialen zoals kranen, deurklinken, winkelwagentjes, liftknoppen, leuningen, wc-brillen en in het openbaar vervoer.

Bacteriën onder je schoenen

Onderzoek heeft aangetoond dat er gemiddeld 66 miljoen bacteriën aan je schoenzolen zitten. Dit is een van de redenen waarom zorgpersoneel in een ziekenhuis vaak medische klompen draagt. Die kun je makkelijk reinigen en aandoen zonder je handen te gebruiken. Waar besmetting kritisch is, worden vaak ook desinfectiematten gebruikt.

263

N D ER W

IJ S

Bij een infectie-uitbraak Ondanks een goede hygiëne kan het toch voorkomen dat een zorgvrager of een zorgverlener een infectieziekte oploopt. Als een ongewoon hoog aantal zorgvragers of medewerkers dezelfde infectie oploopt, is er een meldingsplicht bij de GGD. De GGD heeft een procedure voor welke infecties het geldt. De melding moet, afhankelijk van de infectie en het stadium van de uitbraak, gebeuren door een arts, het hoofd van een laboratorium of de leiding van een instelling. De GGD doet bron- en contactonderzoek en adviseert over maatregelen om verdere verspreiding te voorkomen.

Meer informatie over de meldingsplicht kun je vinden op de website van het RIVM.

BE R

Het norovirus Een besmettingsuitbraak die met enige regelmaat in instellingen voorkomt, is die met het norovirus. Het norovirus is een virus dat een ontsteking van het maag-darmslijmvlies kan veroorzaken. Het wordt ook wel ‘buikgriep’ genoemd. Jaarlijks krijgen naar schatting 4,5 miljoen Nederlanders buikgriep. Het norovirus is erg besmettelijk en omdat het zo besmettelijk is, komt een uitbraak vaker voor in instellingen waar meer mensen bij elkaar leven. De symptomen zijn: • diarree • braken (plotseling en heftig) • misselijkheid • buikpijn met krampen • milde koorts • hoofdpijn.

Het norovirus zit in ontlasting en braaksel. Het kan na een toiletbezoek overgedragen worden via de handen, de toiletbril en de deurklink van het toilet. Bij braken kan het zich ook door de lucht verspreiden. Na besmetting kan het een tot drie dagen duren voordat je ziek wordt. Vaak zijn de symptomen na twee tot vier dagen weer verdwenen, maar het virus kan nog drie weken in de ontlasting blijven. Bij oudere zorgvragers en kleine kinderen kan de infectie heftiger zijn. Bij hen bestaat een verhoogde kans op uitdroging. Het is dus belangrijk dat deze zorgvragers voldoende drinken. Let goed op tekenen van uitdroging.

264

Thema 11 Infecties en hygiëne

11.2 Ziekenhuisinfecties

BE R

N D ER W

IJ S

Veel infecties zijn goed te bestrijden met bijvoorbeeld antibiotica. Maar je kunt ook te maken krijgen met besmettelijke micro-organismen die een groot risico vormen voor kwetsbare zorgvragers omdat ze moeilijk te bestrijden zijn. Een bijzondere categorie wordt gevormd door de ziekenhuisbacteriën. Dit zijn micro-organismen die met name in ziekenhuizen speciale voorzorgsmaatregelen vragen om verspreiding te voorkomen. Ze zijn resistent voor veel antibiotica. Voorbeelden van dit soort bacteriën zijn: • MRSA: meticilline-resistente Staphylococcus aureus. Komt in Nederland niet veel voor, maar buiten Nederland wel. • VRE: vancomycine en amoxicilline resistente Enterococcus faecium: komt voor in de darmen. • Acinetobacter: een huidbacterie die wondinfecties kan veroorzaken en behandelmogelijkheden kan beperken. • MRGNS: multiresistente gramnegatieve staven. Een verzamelnaam voor alle bacteriën die niet reageren op de meest gebruikte antibiotica. • ESBL: Extended Spectrum Beta-Lactamase. Een enzym dat bepaalde antibiotica kan afbreken.

Bij een besmette zorgvrager gelden de protocollen die gangbaar zijn bij infectieverpleging. Maar ziekenhuizen willen liever voorkomen dat zo’n resistente bacterie er binnenkomt. Iemand kan drager van zo’n micro-organisme zijn zonder klachten te hebben. Om risico’s uit te sluiten hanteren ziekenhuizen bij opname en eerste inschrijving bij de polikliniek een vragenlijst. Daarmee kan bepaald worden of iemand een besmettingsrisico kan vormen. Als dan blijkt dat iemand een risico vormt, volgt een uitgebreidere test. Aan de hand daarvan wordt het vervolgtraject bepaald.

265

Vragenlijst bij opname en inschrijving polikliniek

BE R

N D ER W

IJ S

Vragenlijst die het UMC Utrecht hanteert om het risico te bepalen of iemand drager kan zijn: • Is bij u een ziekenhuisbacterie aangetoond (zoals MRSA, VRE, Acinetobacter, MRGNS of ESBL)? • Bent u de laatste twee maanden opgenomen geweest in een ander Nederlands ziekenhuis én was er op die afdeling een uitbraak met een ziekenhuisbacterie? • Bent u de laatste twee maanden in een buitenlands ziekenhuis of buitenlandse zorginstelling geweest voor opname, onderzoek of behandeling? • Woont u of werkt u op een bedrijf met varkens, vleeskalveren of vleespluimvee? • Woont u bij of bent u verzorger van iemand bij wie de MRSA-bacterie is aangetoond? • Hebt u de afgelopen twee maanden gewoond in een opvang of instelling voor asielzoekers?

Bij opname in een ziekenhuis en inschrijving bij een polikliniek krijg je vragen om te achterhalen of iemand drager kan zijn van resistente micro-organismen.

266

Thema 11 Infecties en hygiëne

11.3 Infectiepreventie

N D ER W

IJ S

Natuurlijk doe je er als professional alles aan om infecties te voorkomen bij zorgvragers en jezelf. Instellingen hebben protocollen en andere richtlijnen die je helpen om infecties te voorkomen. Daarnaast zijn er algemene preventierichtlijnen. Bij de ondersteuning van infectiepreventie kun je, naast de hiervoor genoemde preventie bij zorginfecties, onderscheid maken in: • instellingsprotocollen • algemene preventierichtlijnen • preventie bij zorginfecties.

BE R

Instellingsprotocollen De meeste zorginstellingen hebben eigen, algemene en specifieke protocollen om verschillende soorten infecties te voorkomen. Meestal zijn die afgeleid van landelijke richtlijnen en wetgeving. Een voorbeeld van zo’n landelijke richtlijn is de Europese richtlijn die werkgevers verplicht om medewerkers te beschermen tegen prikaccidenten, bijvoorbeeld door injectienaalden of scalpels. In Nederland is deze richtlijn uitgewerkt in het Arbobesluit, artikel 4.97. Instellingen kunnen de richtlijn verder uitwerken in instellingsprotocollen.

Prikaccidenten voorkomen

Verplichtingen van de werkgever om prikaccidenten te voorkomen: • Beschikbaar stellen van veilige naaldsystemen. • Aanbieden van informatie en training over juist naaldgebruik, bijvoorbeeld met instructiefilmpjes van de leverancier. • Verzorgen van intern toezicht op toepassing van de maatregelen. • Beperken van het aantal werknemers dat tijdens het werk met naaldsystemen in aanraking komt. • Beschikbaar stellen van veiligheidsbrillen en handschoenen om spatincidenten te voorkomen. • De grootst mogelijke orde en netheid op de werkplaats realiseren. • Beschikbaar stellen van voldoende naaldcontainers om te voorkomen dat medewerkers met naalden moeten lopen. • Een noodplan opstellen zoals voorgeschreven in het Arbobesluit en dit schriftelijk beschikbaar stellen op de werkplek.

267

N D ER W

IJ S

• Faciliteren dat een deskundige, zoals een bedrijfsarts, binnen twee uur na een prikaccident een professionele risico-inschatting kan uitvoeren en indien nodig de medewerker een behandeling kan laten ondergaan. Als er een kans bestaat op een hiv-besmetting, moet de medewerker PEP (post-expositie profylaxe) aangeboden krijgen. • Opnemen van het risico van prikaccidenten in de risico-inventarisatie en -evaluatie. • Aanbieden van een hepatitis B-vaccinatie aan al het personeel dat enig risico loopt op een prikaccident.

Deze maatregelen gelden voor al het personeel dat in aanraking komt met scherpe hulpmiddelen, ook bijvoorbeeld schoonmaakpersoneel, tijdelijke krachten, coassistenten, leerlingen, stagiaires en vrijwilligers.

Bron: Ministerie van SZW.

BE R

Algemene preventierichtlijnen Sinds 1988 bracht de WIP (Werkgroep Infectiepreventie) nationale richtlijnen uit voor infectiepreventie in zorginstellingen. In 2017 is de WIP opgeheven en worden de activiteiten voortgezet door het Samenwerkingsverband Richtlijnen Infectiepreventie (SRI). Het SRI heeft de richtlijnen van het WIP overgenomen, actualiseert ze en vult ze aan. Daarnaast is het de bedoeling dat het SRI onderscheid maakt in medisch-specialistische zorg, langdurige zorg en publieke gezondheidszorg. Dit is een proces dat nog niet is afgerond.

Meer informatie vind je op de website van het SRI.

Zorginfecties Zorginfecties zijn infecties die ontstaan tijdens of in aansluiting op het verblijf of behandeling in een zorginstelling (VZinfo, 2022). De zorginfecties zijn vaak het gevolg van invasieve handelingen of komen door de verminderde weerstand van de zorgvrager. Invasieve handelingen zijn handelingen waarbij een professional met een voorwerp het lichaam van een zorgvrager binnengaat. Voorbeelden zijn operaties, katheterisaties, injecties en wondverzorging. In 2022 heeft de beroepsvereniging voor verpleegkundigen, verzorgenden en

268

Thema 11 Infecties en hygiëne

verpleegkundig specialisten (V&VN) een uitgebreide richtlijn gepubliceerd voor de preventie van zorginfecties. De richtlijn is ontwikkeld door het Scientific Centre for Quality and Healthcare en het Radboudumc.

IJ S

De volledige richtlijn is gepubliceerd op de website van de V&VN (januari 2022).

N D ER W

11.4 Isolatieverpleging

Bij bepaalde infectieziekten moeten er beschermende maatregelen genomen worden, zoals het dragen van beschermende kleding en een mond-neusmasker of bril. Instellingen hebben protocollen voor de meest voorkomende typen infecties. Kijk in het protocol welke beschermende kleding je moet gebruiken, wat je op welke manier moet reinigen, hoe je wasgoed moet behandelen enzovoort. Volg de protocollen en aanwijzingen van de behandelende arts altijd nauwkeurig op. Communiceer ook duidelijk naar de zorgvragers en hun naasten wat van hen verwacht wordt. Leg uit wat de reden van de beschermende kleding is.

BE R

Naast de beschermende maatregelen is vaak een vorm van isolatie nodig. Een arts beslist daarover in overleg met een infectieverpleegkundige of een andere deskundige. Je kunt twee hoofdgroepen van isolatie onderscheiden: • bronisolatie • beschermende isolatie.

Bronisolatie Bij bronisolatie scherm je de bron, de zorgvrager met het besmettelijke micro-organisme, af van de omgeving om verdere verspreiding te voorkomen. Er zijn vier vormen van bronisolatie: • aerogene isolatie • druppelisolatie • contactisolatie • strikte isolatie. Aerogene isolatie Aerogene isolatie wordt toegepast bij micro-organismen (druppels) die zich over grote afstanden via de lucht kunnen verspreiden. Bijvoorbeeld (verdenking van) tbc en mazelen. De besmetting vindt plaats via indirecte transmissie, onder andere via hoesten en niezen. De zorgvrager moet minimaal op een

269

eenpersoonskamer verpleegd worden, maar beter nog is een eenpersoonskamer met sluis en een luchtbeheersingssysteem. Die zijn echter niet overal aanwezig of beschikbaar.

N D ER W

IJ S

Druppelisolatie Druppelisolatie vindt ook plaats bij micro-organismen die zich via druppels in de lucht verspreiden. Denk aan influenza, SARS en andere luchtweginfecties. Zorgvragers worden verpleegd op een eenpersoonskamer, soms op een standaardkamer met extra beschermende maatregelen.

BE R

Verschil met aerogene isolatie Zowel bij aerogene isolatie als druppelisolatie gaat het om micro-organismen die zich verplaatsen in minuscuul kleine druppeltjes. Het verschil is dat bij bij aerogene isolatie de druppeltjes klein en licht zijn (aerosolen). Daardoor blijven ze langer zweven en kunnen ze op grote afstanden nog iemand besmetten. Daarom zijn een sluis en luchtbeheersing ook wenselijk, waardoor de micro-organismen dicht bij de bron blijven. Bij druppelisolatie gaat het om iets grotere en zwaardere druppeltjes (respiratoire druppels). Die slaan sneller neer en kunnen zich daardoor ook niet over grote afstanden verplaatsen. Om dezelfde verschillen gebruik je bij aerogene isolatie naast beschermende kleding ook FFP-2 mond-neusmaskers en bij druppelisolatie FFP-1.

Contactisolatie Contactisolatie wordt toegepast bij zorgvragers met een infectieziekte die zich via directe transmissie kan verspreiden. Voorbeelden zijn brandwondinfecties, het norovirus en sommige vormen van hepatitis. Bij contactisolatie wordt de zorgvrager op een eenpersoonskamer verpleegd. Eventueel kan het ook op een zaal, mits er 1,5 meter vrije ruimte rond het bed is.

Strikte isolatie Strikte isolatie wordt toegepast als besmetting zowel via direct als indirect contact met de bron mogelijk is. Het is een combinatie van aerogene en contactisolatie. Voorbeelden zijn MRSA, waterpokken en hemorragische koorts. Dit laatste is koorts bij infecties die bloedingen geven, zoals ebola. De zorgvrager wordt verpleegd op een eenpersoonskamer met sluis en een luchtbeheersingssysteem.

270

Thema 11 Infecties en hygiëne

N D ER W

IJ S

Cohortverpleging Bij sommige infecties en bij bijzondere omstandigheden, zoals bij een infectie-uitbraak, is cohortverpleging, een soort groepsisolatie, mogelijk. Cohortverpleging is het verplegen van meer zorgvragers met eenzelfde infectie in één ruimte. Voor iedereen zijn dan dezelfde beschermende maatregelen en maatregelen om verspreiding te voorkomen van toepassing. In instellingen wordt soms sneller gekozen voor groepsisolatie, bijvoorbeeld bij woongroepen.

In de praktijk

BE R

Sofie is verpleegkundige bij een ggz-instelling. Ze werkt bij een woongroep op het terrein van een instelling. De woongroep bestaat uit acht zorgvragers met een chronische psychiatrische stoornis, waarvan er drie ook een verstandelijke beperking hebben. Op een dag blijkt het norovirus in de groep rond te waren. Vijf zorgvragers zijn er echt ziek van. Drie zorgvragers hebben geen klachten. De arts besluit dat het instellingsprotocol gevolgd moet worden en dat de hele groep in isolatie moet totdat iedereen hersteld is. Dat geldt ook voor de zorgvragers die (nog) geen klachten hebben. De arts wil voorkomen dat de besmetting zich buiten de groep verspreidt in de instelling, bijvoorbeeld door bezoek aan de dagbesteding of gemeenschappelijke ontmoetingsruimte. De besmette zorgvragers moeten op hun kamer blijven tot ze hersteld zijn.

Sofie heeft ervaring met infectieverpleging in de tijd dat ze in het ziekenhuis werkte. Ze neemt het initiatief en bespreekt met het team wat er nu moet gebeuren. Ze komen tot de volgende maatregelen voor de duur van de isolatie: • Het protocol volgen en bij het verzorgen van besmette zorgvragers beschermende kleding gebruiken (handschoenen, halterschort, FFP-1 mond-neusmasker). • Geen bezoek tot iedereen hersteld is, naar schatting vijf dagen. • Zo weinig mogelijk, liever geen, medewerkers en vrijwilligers uit andere teams. • Zorgvragers mogen de woning niet uit en mogen ook niet in de keuken komen, ook de gezonde zorgvragers niet. • De gezonde zorgvragers mogen zich vrij op de benedenverdieping bewegen. Besmette zorgvragers blijven op hun kamer. • Besmette zorgvragers gebruiken tot ze hersteld zijn het toilet op de bovenverdieping. Gezonde zorgvragers mogen alleen het toilet op de benedenverdieping gebruiken, dus ook ’s nachts.

271

IJ S

• Het team verdeelt de taken: wie uitleg geeft aan zorgvragers wat er aan de hand is, welke maatregelen voor hen gelden en waarom dat nodig is. • Extra handhygiëne, ook buiten de besmette kamers en ook voor de zorgvragers zelf, zeker na toiletbezoek.

N D ER W

Verder is het belangrijk dat er tussendoor extra aandacht is voor de zorgvragers die alleen op hun kamer moeten blijven. Ook voor de gezonde zorgvragers moet het team in overleg met hen zinvolle dagbesteding bedenken.

BE R

Beschermende isolatie Bij bronisolatie bescherm je de omgeving tegen besmetting door de bron. Beschermende isolatie is precies het omgekeerde. Bij beschermende isolatie wordt de zorgvrager beschermd tegen schadelijke micro-organismen. Dit komt voor bij onder andere sommige chemotherapie, grote brandwonden, diverse transplantaties en hematologische afwijkingen (als bijvoorbeeld de waarde van witte bloedlichaampjes onder de 500 komt). Beschermende isolatie vindt plaats op een eenpersoonskamer met sluis en een luchtbeheersingssysteem.

Isolatie en luchtbeheersing Een standaard isolatie-unit voor isolatieverpleging bestaat uit een eenpersoonskamer met aangrenzende sanitaire ruimte en een sluis tussen de gang en de verpleegkamer. Daarnaast is er een filtersysteem in de sluis om micro-organismen af te zuigen. Ook is er een luchtbeheersingssysteem dat op drie manieren kan werken: • Onderdruk in de verpleegkamer: micro-organismen kunnen daardoor niet van de kamer in de sluis stromen waar de druk normaal is. Deze manier is geschikt voor bronisolatie. • Overdruk in de verpleegkamer: micro-organismen kunnen daardoor niet van de sluis in de kamer stromen. Deze manier is geschikt voor beschermende isolatie. • Onderdruk in de sluis: deze manier kan zowel voor bron- als voor beschermende isolatie gebruikt worden.

272

Er zijn ook units met een verpleegkamer en een sluis, maar zonder luchtbeheersingssysteem. In dat geval gebruik je de sluis bij infectieverpleging om je handen te wassen en beschermende kleding aan te doen. Voorwaarde

Thema 11 Infecties en hygiëne

is dan wel dat de deur van de gang naar de sluis nooit gelijk open mag staan met de deur naar de kamer. Maar dat mag sowieso nooit, ook als er wel luchtbeheersing in de sluis is.

BE R

N D ER W

IJ S

Aandachtspunten bij isolatie Isolatie kan leiden tot gevoelens van eenzaamheid en somberheid bij de zorgvrager. Houd daarom naast het volgen van de protocollen en aanwijzingen van de arts rekening met de volgende aandachtspunten: • Communiceer regelmatig met de zorgvrager en naasten over de voortgang en veranderingen in het protocol. • Leg uit hoe je de zorg bij isolatie geeft en waarom je welke beschermende kleding draagt. • Loop wat vaker binnen bij de zorgvrager voor een praatje, ook al is het maar kort. • Als er geen bezoek mag komen, zoek je samen met de zorgvrager naar andere mogelijkheden om contact met naasten te blijven houden, zoals (video)bellen. Help de zorgvrager er zo nodig bij. • Help de zorgvrager een goede dagindeling te maken en manieren te vinden om de tijd door te brengen.

Zorg bij isolatieverpleging voor extra aandacht, omdat de isolatie tot eenzaamheid en somberheid bij de zorgvrager kan leiden.

273

11.5 Hygiënisch werken

N D ER W

IJ S

Een van de manieren om de kans op besmetting te verkleinen, is het consequent toepassen van hygiënemaatregelen. Hygiëne is alles wat een goede gezondheid vereist en de handelingen, middelen en instellingen die nodig zijn om die te bevorderen (Van Dale, 2023). Hygiënemaatregelen zijn niet voor alle instellingen hetzelfde. De hygiënemaatregelen in bijvoorbeeld een ziekenhuis zijn anders dan voor een woongroep van een ggz-instelling. Zoals eerder vermeld, heeft het Samenwerkingsverband Richtlijnen Infectiepreventie (SRI) richtlijnen per sector ontwikkeld of zijn ze nog bezig met de ontwikkeling. Naast de specifieke hygiënerichtlijnen zijn er basisrichtlijnen die je altijd zo veel mogelijk opvolgt. Die kun je onderscheiden in: • handhygiëne • persoonlijke hygiëne • omgevingshygiëne • voedselhygiëne.

BE R

Handhygiëne Handhygiëne is meer dan even snel je handen wassen als je met kwetsbare zorgvragers werkt. Het is overigens niet nodig om je handen te wassen met desinfecterende zeep, tenzij je daar speciale instructies voor krijgt. Was je handen altijd goed in de volgende situaties: • Voordat en direct nadat je een zorgvrager helpt bij de verzorging of het toiletbezoek en voordat je een andere zorgvrager helpt. Doe dat ook als je disposable handschoenen aan hebt gehad. • Als je zelf naar het toilet bent geweest. • Na contact met lichaamsvloeistoffen zoals braaksel, urine, slijm of bloed. • Meteen als je op je werk komt. Zeker als je met het openbaar vervoer reist, zitten je handen vol met bacteriën. • Voordat je met voedsel en medicijnen gaat werken. • Was je handen extra vaak als er een verkoudheids- of griepvirus circuleert. • Neem bij het wassen van de handen ook regelmatig je sleutelbos even mee tussen je handpalmen.

274

Bekijk het instructiefilmpje over handen wassen.

Thema 11 Infecties en hygiëne

BE R

N D ER W

IJ S

Persoonlijke hygiëne Natuurlijk zorg je ervoor dat je verzorgd op je werk komt: douchen, schone kleren, haar verzorgd. De volgende maatregelen, gedeeltelijk afhankelijk van de setting waar je in werkt, zorgen voor extra bescherming van kwetsbare zorgvragers: • Draag tijdens je verzorgende werk geen ringen, horloges en armsieraden. Draag ook geen lange oorbellen en lange halskettingen. • Zorg voor kortgeknipte nagels. • Draag niet-pluizende kleding. • Draag kleding die op 60 graden, eventueel 40 graden, gewassen kan worden. • Draag je haren kort, steek het eventueel op of bindt het in een staart. • Houd snor en baard kort. • Gebruik een tissue als je je neus moet snuiten, hoesten of niezen. Nies eventueel in je elleboogholte. Gooi tissues na eenmalig gebruik direct weg en was je handen. • Maak periodiek ook je schoenen inclusief zolen schoon, eventueel met een borstel en wat groene zeep. • Volg tips voor hygiënisch gebruik van tablets en smartphones. Zorg voor Beter heeft tien tips met een uitgebreide toelichting voor het gebruik van smartphones en tablets op je werk.

Omgevingshygiëne Voor een goede hygiëne moeten kamers voor zorgvragers, een huiskamer, keuken, slaapkamer en sanitaire en algemene ruimtes voldoen aan een aantal voorwaarden. Zo moet de vloer gemakkelijk te reinigen zijn, moet de inrichting zo min mogelijk stof afgeven en moeten, als er geen ander ventilatiesysteem is, de ramen open kunnen voor ventilatie. Ook is het belangrĳk dat bacteriën niet gaan broeien op plaatsen die juist veel hygiëne vereisen. Denk aan een vaatdoekje op het aanrecht of een bad en douche die doorgespoeld moet worden voordat een volgende zorgvrager er gebruik van maakt.

Instellingen verzorgen de algemene schoonmaak via de eigen facilitaire dienst of ze besteden het uit aan een schoonmaakbedrijf. Dit gebeurt volgens een vast schema, protocol en voorschriften voor reinigingsmiddelen. Maar ook tussendoor is aandacht voor hygiëne belangrijk. In het bijzonder voor keukens en keukenblokken in kamers van zorgvragers (inclusief periodiek schoonmaken van de koelkast), sanitair, huiskamers en kamers van zorgvragers. Je kunt hier ook vrijwilligers en naasten bij betrekken.

275

IJ S

N D ER W

Voorwerpen en materialen Het is belangrijk om te weten hoe materialen gereinigd moeten worden. De manier waarop dit gebeurt, hangt af van het besmettingsrisico en waarvoor je het materiaal gebruikt. Denk ook aan apparatuur waar iedereen aan zit, zoals afstandsbedieningen, toetsenborden en touchscreens. Dit geldt niet alleen voor medewerkers, maar ook voor apparatuur dat de zorgvragers gebruiken.

Huishoudelijk schoonmaken Huishoudelijk schoonmaken is reinigen met water en zeep of reinigingsmiddelen. Maar niet alle materialen mogen nat worden afgenomen met water of een reinigingsmiddel. Verder kunnen bepaalde reinigingsmiddelen een bijtende werking hebben, wat schadelijk kan zijn voor voorwerpen en materialen. Kijk goed op de gebruiksaanwijzing en houd bij reinigingsmiddelen ook rekening met het milieu. Meestal werkt groene zeep net zo goed als andere, duurdere en meer milieubelastende reinigingsmiddelen. Huishoudelijk schoonmaken is afdoende als er geen besmettingsrisico is.

BE R

Desinfecteren Materialen desinfecteren houdt in dat je met behulp van bijvoorbeeld een sterk schoonmaakmiddel of speciale desinfectans materialen reinigt. Hierbij wordt het aantal bacteriën teruggebracht naar een acceptabel niveau dat niet schadelijk is. Je gebruikt hiervoor vaak chemische stoffen. Een voorbeeld is het desinfecteren van je handen met alcohol als dat voorgeschreven is. Voor je desinfecterende middelen gebruikt, is het belangrijk om de gebruiksaanwijzing te lezen. Sommige middelen moeten verdund worden.

Sterilisatie Sterilisatie houdt in dat je bacteriën, virussen en schimmels doodt. Sterilisatie met speciale apparatuur kan door verhitting, straling of het gebruik van chemische stoffen, zoals stikstof voor bevriezing. Sterilisatie door verhitting is ook effectief en kan makkelijk worden uitgevoerd. Deze manier kun je daarom goed gebruiken in de thuiszorg. Denk aan het uitkoken van voorwerpen, zoals een melkflesje voor een baby.

276

Thema 11 Infecties en hygiëne

N D ER W

IJ S

Voedselhygiëne Rauw voedsel kan bacteriën bevatten die soms ook echt schadelijk zijn. Daarom gelden voor de hele voedselketen van verwerking tot bereiding strenge richtlijnen. Die richtlijnen gelden voor alle bedrijven, instellingen en horeca die ook maar iets met voedsel doen voor medewerkers, bezoekers en zorgvragers. Deze internationale richtlijnen staan bekend als de HACCPrichtlijnen (spreek uit als ‘hessup’). ‘HACCP’ staat voor ‘Hazard Analysis and Critical Control Points’. Er zijn richtlijnen per sector, dus ook speciaal voor de zorg.

BE R

De complete HACCP-richtlijnen zijn ontzettend omvangrijk. Daarom maken instellingen protocollen en andere richtlijnen die betrekking hebben op verschillende onderdelen van de instelling in hun specifieke situatie. Zo zijn de richtlijnen voor een algemene instellingskeuken in een ziekenhuis veel uitgebreider dan die voor een afdelingskeuken of een woongroep in een ggz-instelling. Maar in alle gevallen moet je de richtlijnen opvolgen. Ze hebben voor een afdeling of woongroep betrekking op bijvoorbeeld: • keukenhygiëne • gebruik van snijplanken en messen • richtlijnen voor bewaren van voedsel en controle op houdbaarheidsdata • bewaartemperatuur (in of buiten de koelkast).

De richtlijnen gelden niet alleen voor medewerkers en vrijwilligers, maar ook voor zorgvragers en naasten die iets met voedsel doen.

11.6 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Meneer Schutstra is 81 jaar oud. Zijn vrouw is helaas op jonge leeftijd overleden. Daarna heeft meneer Schutstra nooit meer een relatie gehad. Ook kinderen heeft hij niet en zijn sociale netwerk is klein. Meneer Schutstra heeft diabetes en toen hij met diverse klachten, zoals hartkloppingen en duizeligheid, bij de huisarts kwam, bleek dat de diabetes niet onder controle is. De huisarts heeft hierop samen met meneer Schutstra besloten thuiszorg in te zetten.

277

N D ER W

IJ S

Casus Jojanneke is verpleegkundige in de thuiszorg. Vandaag staat voor het eerst meneer Schutstra op haar route. Ze belt aan en meneer Schutstra doet open. Jojanneke schrikt een beetje: ze ziet een man die weinig lijkt te hebben met hygiëne. Het T-shirt van meneer Schutstra is behoorlijk vuil en in de joggingbroek die hij draagt zitten vlekken en gaten. Als ze naar binnen loopt, schrikt ze nog meer: ook het huis is behoorlijk vies. Het aanrecht staat vol met afwas, de eettafel is bezaaid met rommel en ook op de bank kun je niet zitten vanwege de rotzooi.

11.7 Verdieping

BE R

Dilemma Meneer Schutstra ziet dat Jojanneke schrikt. Nors mompelt hij gelijk: ‘Als het je niet bevalt, ga dan maar weg.’ Wat doet Jojanneke? 1. Ze doet waarvoor ze gekomen is en voert de zorg uit. 2. Ze gaat weer weg en schakelt het sociale wijkteam in om eerst eens bij meneer Schutstra langs te gaan.

Een goede hygiëne is belangrijk, maar te veel hygiëne kan juist funest zijn. Daarover bestaan verschillende inzichten. Hierna lees je over de opvatting van een dermatoloog, een wetenschappelijk onderzoek in Zwitserland en de opvatting van een allergoloog van de universiteit van Leuven.

Een dermatoloog over te veel hygiëne Dermatoloog Marjolein Leenarts heeft onderzoek gedaan naar te veel hygiëne en schrijft erover in haar blog (2018). Ze stelt dat zeep, heet water en lang onder de douche staan of in bad liggen je huid uitdroogt. Dit komt doordat frequent gebruik van water en zeep de barrièrefunctie van de huid verstoort. De huidbarrière wordt gevormd in de opperhuid en zorgt bij een goede samenstelling van deze opperhuid ervoor dat allergenen niet kunnen binnendringen in het lichaam. Er is een theorie dat te veel hygiëne en daarmee ook een niet goed functionerende huidbarrière mogelijk een rol speelt in het ontstaan van eczeem. Een gebrekkige hygiëne als oorzaak is dus wetenschappelijk ongegrond. Hetzelfde geldt voor waterpokken. Het virus verspreidt zich door de lucht en door het vocht in de blaasjes en dat heeft weinig te maken met een slechte hygiëne.

278

Thema 11 Infecties en hygiëne

Lees er meer over in de betreffende blog.

N D ER W

IJ S

De hygiëne-hypothese Je hoort vaak dat kinderen misschien te veel beschermd worden tegen infecties en dat daardoor de ontwikkeling van het immuunsysteem mogelijk belemmerd wordt. Het immuunsysteem ontwikkelt zich vooral rond de leeftijd van 4 jaar. In 2019 hebben onderzoekers van de universiteiten van Zürich en Lausanne dit onderzocht aan de hand van de hygiëne-hypothese. Volgens de hypothese van de onderzoekers zijn onder andere een sterk verbeterde algemene hygiëne, veranderingen in de landbouw en verstedelijking de oorzaak van het feit dat ons immuunsysteem te weinig of te laat in contact komt met sommige micro-organismen. Hierdoor zou men vatbaarder zijn voor infecties en zelfs psychische aandoeningen. Het immuunsysteem leert door te veel bescherming geen onderscheid te maken tussen goede en foute bacteriën, raakt in de war en kan daardoor allergieën veroorzaken. Bij het onderzoek zijn doelgroepen van alle leeftijden betrokken. Ook om te kijken naar de gevolgen op latere leeftijd.

BE R

Conclusie van het onderzoek Het onderzoek bevestigt de hygiëne-hypothese. Oudere mensen uit de onderzoekspopulatie hadden een beter ontwikkeld immuunsysteem. Jongeren, daarentegen, hebben vaker een of meer allergieën ontwikkeld. Mensen op oudere leeftijd werden bovendien beter beschermd tegen chronische infecties, maar ook tegen psychische problemen. Jongeren hadden juist een hoger risico op infecties en psychische problemen. Een andere conclusie was dat het immuunsysteem als een schakelbord functioneert tussen somatische en psychische processen. Het helpt de onderzoekers begrijpen waarom getraumatiseerde mensen een neiging tot chronische infecties vertonen.

Online kun je het hele onderzoek lezen.

279

N D ER W

IJ S

Universiteit van Leuven De universiteit van Leuven werpt in de persoon van Dominique Bullens, kinderallergoloog, nog een ander licht op de gevolgen van te veel hygiëne. Ze stelt dat de toename van allergieën niet alleen maar toe te wijzen is aan te veel hygiëne tijdens de ontwikkeling van het immuunsysteem bij kinderen. Hoe kan dat als veel jonge kinderen tegenwoordig naar de kinderopvang gaan en daar met allerlei micro-organismen in aanraking komen? Er is ook aangetoond dat kinderen in grote crèches minder allergieën ontwikkelen. Hetzelfde geldt voor de jongste kinderen in grotere gezinnen. Er moet dus meer aan de hand zijn dan alleen te veel bescherming tegen micro-organismen.

BE R

Volgens Dominique Bullens kan het ook zijn dat er in de loop van de tijd veranderingen in de darmflora zijn opgetreden door te veel hygiëne bij voedsel. Vroeger kwam de groente van het land, inclusief allerlei micro-organismen. Even onder de kraan wassen, koken en klaar. Tegenwoordig zijn er veel maatregelen om de micro-organismen (dus ook de goede) al voordat ze in de winkel liggen onschadelijk te maken. Voedselproducenten presenteren met trots dat voor 99 procent zeker is dat er geen bacteriën meer in hun producten zitten. Kinderen die op boerderijen opgroeien, daar met dieren in contact komen en voedsel ‘van het land’ krijgen, zijn bijvoorbeeld minder vaak allergisch.

Lees het hele artikel op de website van de universiteit van Leuven.

En nu? Goede hygiëne is essentieel, te veel hygiëne is niet goed. Maar de vraag is wat ‘te veel’ is. En hoe ga je daar als verpleegkundige mee om in je werk? Er zal nog veel onderzoek gedaan moeten worden naar de effecten van te veel hygiëne. En als er aanleiding voor is, zal dat mogelijk leiden tot aanpassing van richtlijnen in de zorg. Tot zover kun je er als verpleegkundige nog niet heel veel mee. Bij infectieverpleging en een uitbraak zijn de protocollen dominant. Daar is geen discussie over. Misschien heb je het idee dat je onder normale omstandigheden te vaak je handen moet wassen. Je kunt dan bijvoorbeeld een paar dagen bijhouden hoe vaak je tijdens een dienst je handen wast. Vervolgens kun je het dan bespreken met een arts of infectiedeskundige als je vindt dat het echt te veel is. Bijvoorbeeld omdat je vindt dat het nadeel van ‘te veel’ schadelijk kan zijn voor je huidbarrière of dat de kans op eczeem of andere klachten bij jou aanwezig is.

280

Thema 11 Infecties en hygiëne

11.8 Begrippen

N D ER W

Beschermende isolatie Afschermen van de zorgvrager van de omgeving om te voorkomen dat hij besmet wordt door een schadelijk micro-organisme.

IJ S

Aerogene isolatie Vorm van isolatie als micro-organismen zich in kleine druppels via de lucht verspreiden.

Besmetting Overbrengen van schadelijke micro-organismen van een besmet persoon op een ander mens of dier.

Besmettingsketen Bron van een infectie besmet een andere gastheer die dan weer bron wordt.

BE R

Bronisolatie Afschermen van de besmette zorgvrager van de omgeving.

Cohortverpleging Verplegen van meer zorgvragers met dezelfde besmetting in dezelfde ruimte.

Contactisolatie Vorm van isolatie bij een infectie die zich via direct contact kan verspreiden.

Desinfecteren Met geschikt middel zodanig reinigen dat schadelijke micro-organismen tot een acceptabel niveau worden teruggebracht.

Druppelisolatie Vorm van isolatie als micro-organismen zich in grotere druppels via de lucht verspreiden. Endemie Besmettelijk micro-organisme dat actief is in een beperkt gebied of bij een bepaalde groep. Epidemie Veel mensen die besmet zijn in een groter gebied.

281

Huishoudelijk schoonmaken Reinigen met water en zeep of reinigingsmiddelen.

N D ER W

Hygiëne Alles wat een goede gezondheid vereist en de handelingen, middelen en instellingen die nodig zijn om die te bevorderen.

IJ S

HACCP-richtlijnen Internationale standaard voor voedselveiligheid.

Infectie Binnendringen en vermeerderen van schadelijke micro-organismen in het lichaam.

Invasieve handelingen Handelingen waarbij een professional met een voorwerp het lichaam van een zorgvrager binnengaat.

BE R

Kruisbesmetting Overbrengen van schadelijke micro-organismen van het ene object op een ander object.

Pandemie Veel mensen die besmet zijn in een heel groot (wereldwijd) gebied.

Sterilisatie Speciale reinigingsmethode waarbij schadelijke micro-organismen worden gedood.

Strikte isolatie Vorm van isolatie bij besmetting die zowel via direct als indirect contact (via de lucht) kan plaatsvinden. Transmissie Verspreiding van schadelijke micro-organismen. Ziekenhuisbacteriën Resistente bacteriën die in ziekenhuizen speciale voorzorgsmaatregelen vragen.

282

Thema 11 Infecties en hygiëne

BE R

N D ER W

IJ S

Zorginfecties Infecties die ontstaan zijn tijdens of kort na verblijf of behandeling in een zorginstelling.

283

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 12 ERGONOMISCH, KOSTEN- EN MILIEUBEWUST WERKEN

Inhoud thema • Ergonomisch werken • Kostenbewust werken • Milieubewust werken • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Als verpleegkundige heb je veel aandacht voor de zorgvragers. Maar ook aandacht voor jezelf tijdens je werk is belangrijk. Werken in vooral de somatische zorg staat bekend als fysiek zwaar. Je zult de eerste niet zijn die blijvende fysieke klachten overhoudt aan werken in de zorg. Volgens de Arbowet moet een werkgever er alles aan doen om fysieke klachten bij medewerkers te voorkomen. Maar niet alles is in de Arbowet geregeld. Je kunt ook zelf je fysieke gezondheid tijdens je werk bewaken. Ergonomisch werken kan daarbij behulpzaam zijn.

BE R

Naast aandacht voor jezelf heb je ook aandacht voor de omgeving waarin je werkt. Twee aspecten hiervan zijn kostenbewust en milieubewust werken. De kosten van de gezondheidszorg stijgen jaarlijks met aanzienlijke bedragen. Daarom moet je je meer dan ooit bezighouden met de kosten die je werk met zich meebrengt. Kijk bijvoorbeeld kritisch wanneer je disposable materialen gebruikt en hoeveel. En gebruik geen steriele materialen als dat niet nodig is. Zo bespaar je enerzijds kosten en anderzijds help je het milieu door minder afval. Ook jij kunt dus bijdragen aan kostenbewust en milieubewust werken. De achteruitgang van het milieu is een wereldwijd maatschappelijk probleem waar iedereen, privé en in werk, mee te maken heeft. Bewust omgaan met milieuaspecten voorkomt dat het milieu verder achteruitgaat. Kostenbewust en milieubewust werken zijn geen eenmalige acties. Ze maken structureel onderdeel uit van je beroepshouding als professional.

12.1 Ergonomisch werken

Ergonomisch werken voorkomt dat je lichamelijke klachten krijgt. Er bestaan verschillende definities van ergonomie. De inmiddels opgeheven Nederlandse Vereniging voor Ergonomie omschreef ergonomie als het streven naar het zodanig ontwerpen van gebruiksvoorwerpen, technische systemen en taken, dat de veiligheid, de gezondheid, het comfort en het doeltreffend functioneren van mensen wordt bevorderd. Welke definitie je ook kiest, ze komen allemaal op hetzelfde principe neer: ergonomie is de afstemming van mens en omgeving op elkaar met als doel gezondheidsklachten te voorkomen. Er bestaan verschillende soorten ergonomie, allemaal gericht op het voorkomen van gezondheidsklachten: • Fysieke ergonomie, gericht op de menselijke anatomie, menselijke afmetingen en verhoudingen en fysiologie. • Cognitieve ergonomie, gericht op mentale processen, zoals perceptie en motorische reacties in de interactie tussen mens en systeem.

285

N D ER W

IJ S

• Taalergonomie, gericht op de verhouding tussen tekst (woordkeus, formuleringen, alineaopbouw) en tekstdragers (lettertype en -grootte, regelafstand, achtergrond). • Organisatie-ergonomie, gericht op optimalisering van organisatiestructuren en -processen. Denk aan teamwerk, thuiswerken en werktijden. • Software-ergonomie, gericht op het ontwikkelen van gebruiksvriendelijke software.

BE R

Hoe werk je ergonomisch Veel aspecten van ergonomisch werken zijn onderdeel van arborichtlijnen. Maar je kunt niet elke houding en beweging in alle omstandigheden in richtlijnen vervatten. Door ergonomisch te werken beperk je de risico’s. Daarom is het belangrijk dat je steeds inschat wanneer je risico loopt op fysiek letsel. Je loopt risico op letsel in je werk als verpleegkundige als je: • te zwaar of verkeerd tilt • gelijktijdig bukt en kracht zet • kracht zet en alleen je bovenlichaam draait • kracht zet als je gelijktijdig bukt en ook je bovenlichaam draait • te lang en op een verkeerde manier computerwerk doet.

Je loopt het meeste risico bij: • tillen en verplaatsen van zorgvragers • tillen en verplaatsen van voorwerpen • computerwerk.

Tillen en verplaatsen van zorgvragers komt uitgebreid aan bod in het thema over ondersteunen van mobiliteit.

Tillen en verplaatsen van voorwerpen Te zwaar en verkeerd tillen of kracht zetten terwijl je bukt of alleen je bovenlichaam draait, kan leiden tot rugklachten. Dat kan al bij één verkeerde manoeuvre. Dan gaat iemand ‘door zijn rug’. Regelmatig verkeerd tillen kan op termijn leiden tot blijvende rugklachten. Daarom is het belangrijk dat je weet hoe je moet tillen. Het is beter om tillen te voorkomen, of in ieder geval zo min mogelijk te tillen, maar je ontkomt er soms niet aan. Je moet een stoel of ander meubelstuk verplaatsen of een leverancier zet een paar dozen op de grond in de gang. Het hoeft niet zwaar te zijn, maar vaak lichte voorwerpen tillen in combinatie met bukken kan ook tot klachten leiden. Als je dan toch moet tillen, let dan op de volgende aandachtspunten:

286

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

BE R

N D ER W

IJ S

• Gebruik bij tillen van zorgvragers altijd de daarvoor ontwikkelde hulpmiddelen. • Gebruik bij voorwerpen zo nodig ook tilhulpmiddelen. • Til altijd met een rechte rug. • Zak door je knieën. • Ga bij laaggeplaatste gewichten op je hurken zitten, zo dicht mogelijk bij wat je wilt tillen. • Pak het vast en houd het dicht tegen je aan. • Kom dan weer langzaam overeind door je benen te strekken. • Til en verplaats zo dicht mogelijk bij je lichaam, niet met gestrekte armen. • Als je moet draaien om iets te verplaatsen, doe dat dan door je voeten te verplaatsen, niet door je rug te draaien. • Let op het maximale tilgewicht.

Een goede manier van tillen zorgt ervoor dat je geen rugpijn krijgt.

287

N D ER W

IJ S

Maximale tilgewicht Het maximale gewicht dat je veilig alleen kunt tillen, is vooral afhankelijk van je fysieke conditie, of je man of vrouw bent en de afstand van het voorwerp tot het lichaam en tot de vloer. Een gezonde persoon kan gemiddeld circa twintig kilo veilig tillen, mits je dat volgens de juiste techniek doet (zie afbeelding). Voor mannen kan het een paar kilo meer zijn, voor vrouwen een paar kilo minder. Volgens arborichtlijnen moet je zwaardere gewichten niet met twee of meer tillen, maar moet je een tilhulp gebruiken. Er bestaat een algemeen geaccepteerde rekennorm voor wat je veilig kunt tillen: de NIOSH-methode. Bij deze methode wordt rekening gehouden met verschillende variabele factoren.

Er is ook een (Engelstalige) app die vrij nauwkeurig is. Meer informatie vind je op de website van het Arboportaal.

BE R

Soms is het verleidelijk Soms kan het heel verleidelijk zijn om even snel iets te tillen of iets te doen met een houding of beweging waarvan je eigenlijk wel weet dat het niet goed is. Maar je wilt snel verder met je werk of er is geen collega in de buurt die je kan helpen. Dit risico is er vooral in de thuiszorg en bij woongroepen. Dit zijn ruimtes die zijn gebouwd en ingericht met als hoofddoel wonen en dat verhoudt zich niet altijd goed met handelingen die zich kunnen voordoen. Bij woongroepen kun je vaak nog wel hulp vragen aan een collega of bewoner, maar in de thuiszorg ben je meestal alleen met de zorgvrager. Toch blijft het advies: voorkomen is beter dan genezen. Doe geen dingen waarvan je weet dat je een van de eerdergenoemde risico’s loopt.

In de praktijk

Nadia is verpleegkundige in de thuiszorg. Bij haar dagelijkse ochtendronde gaat ze langs bij de alleenwonende meneer Santberg. Hij is 81 en kan zich goed redden met alleen een rollator als hulpmiddel. Hij heeft alleen dagelijks wondverzorging nodig aan zijn onderbeen. Als ze binnenkomt, ziet Nadia dat meneer Santberg bij het opstaan gevallen is in de slaapkamer en niet zelf overeind kan komen. Nadia controleert op letsel en vraagt of hij nog weet wat er gebeurd is. Dat weet meneer Santberg wel. Hij vertelt dat hij waarschijnlijk te snel is opgestaan, draaierig werd en toen viel.

288

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

N D ER W

IJ S

Nu moet hij nog overeind geholpen worden. Meneer Santberg is nogal zwaarlijvig. Nadia kent wel een manier waarbij ze weinig of helemaal niet hoeft te ondersteunen, maar dat durft ze toch niet aan. Stel dat hij eenmaal staat en dan weer valt, dan kan ze hem in haar eentje niet tegenhouden. Daarom besluit ze een dochter te bellen, die ook mantelzorger is en dichtbij woont. Die is er snel en samen gaan ze meneer Santberg overeind helpen zonder zelf te veel kracht te moeten gebruiken. Ze rollen hem op zijn buik en vragen hem dan op handen en knieën overeind te komen. Dat lukt. Nadia pakt dan een stoel en zet die voor hem neer. Ze vraagt hem nu beide handen op de stoel te plaatsen en zichzelf overeind te duwen. Samen met de dochter ondersteunen ze hem licht, ieder aan een kant. Dat werkt en als hij eenmaal staat, kan hij vervolgens in de stoel gaan zitten.

BE R

Balans in je werk Probeer te zorgen voor een goede balans tussen stilzitten en bewegen en tussen licht en zwaar werk. Het zo goed mogelijk plannen van je werk kan ervoor zorgen dat je je lichaam minder belast. Onderzoek wat je werkzaamheden vragen van je lichaam. Maak als het mogelijk is samen met je collega’s een goede verdeling van zware en minder zware fysieke zorg. Probeer ook in je eigen dagplanning afwisseling aan te brengen tussen zware en minder zware taken. Door goed te plannen en afspraken te maken met collega’s, voorkom je ook stress. Stress zorgt niet alleen voor spanning in je hoofd, maar ook in de rest van je lichaam. Dit kan ervoor zorgen dat je niet goed beweegt en niet goed let op je houding. Even snel in de haast iets optillen en verplaatsen kan je drie maanden rugklachten opleveren.

Computerwerk Op een verkeerde manier computerwerk doen, kan leiden tot de volgende klachten: • klachten aan arm, nek en schouder (RSI) • oogklachten • rugklachten bij verkeerd (afgesteld) meubilair • ziektes, zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en depressie, als gevolg van te lang zitten en te weinig afwisseling met staan en lopen.

289

BE R

N D ER W

IJ S

Verpleegkundigen zitten geen uren achter de computer. Op basis van diverse bronnen is het gemiddeld advies om per dag niet langer dan zes uur computerwerk te doen. Hierbij telt de tijd die je privé achter een beeldscherm doorbrengt ook mee. Daarnaast deel je meestal dezelfde werkplek met meer collega’s, wat bijvoorbeeld invloed heeft op de juiste afstelling van de bureaustoel. Dat neemt niet weg dat de basisergonomie bij computerwerk goed bruikbaar is. Immers, de afstand tot het beeldscherm is voor iedereen gelijk en de hoogte van een bureaustoel kun je makkelijk even aanpassen. Als je achter een computer zit, zorg dan dat het toetsenbord en de muis dichtbij zijn, zodat je niet met gestrekte armen hoeft te werken. Het scherm moet je goed kunnen lezen, terwijl je rechtop zit en recht voor je uit kijkt. Het scherm moet op ongeveer 60 centimeter afstand van je ogen staan. De exacte afstand is afhankelijk van de lettergrootte op het beeldscherm. Hoe groter de letters, hoe verder het scherm van je ogen kan staan.

De juiste houding en afstanden bij computerwerk.

12.2 Kostenbewust werken

290

Bij kostenbewust werken horen enkele begrippen die je voor een goed begrip eerst moet weten. Dit zijn: • begroting en budget • beïnvloedbare en niet-beïnvloedbare kosten.

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

N D ER W

IJ S

Begroting en budget De begrippen ‘begroting’ en ‘budget’ worden nog weleens door elkaar gebruikt. Ten onrechte, want ze betekenen allebei iets anders. Een begroting is een plan met een schatting van te verwachten kosten. Het is dus een wenselijke situatie. Een instelling maakt een begroting die gebaseerd is op de optelsom van de begrotingen van afdelingen en diensten. Maar het kan ook kleinschaliger. Bijvoorbeeld voor het begroten van de voedingskosten van een woongroep die zelf de eigen maaltijden verzorgt. Of voor het begroten van ontspanningsactiviteiten. Je maakt een begroting voor een vaste periode, meestal een jaar. De bedragen die je begroot, baseer je op de ervaringen over een achterliggende periode of op de werkelijke kosten als je die al weet.

BE R

Een budget is het bedrag dat je uiteindelijk in een komende periode mag besteden. Daar moet je je dus aan houden. Meestal is het budget (wat mag) lager dan de begroting (wat wenselijk zou zijn). Om zicht te houden op de kosten, wordt het budget verdeeld in deelbudgetten. Bijvoorbeeld een personeelsbudget, een budget voor verbandmiddelen, een budget voor schoonmaakkosten enzovoort. In financiële termen heet zo’n gespecificeerd budget een ‘kostensoort’ en waar die kosten gemaakt worden (team of afdeling) een ‘kostenplaats’. Zo kan het management periodiek precies zien hoe de budgetten verdeeld zijn en waar er waardoor overschrijdingen van het budget plaatsvinden.

Beïnvloedbare en niet-beïnvloedbare kosten In alle sectoren heb je te maken met kosten die je niet of maar heel beperkt kunt beïnvloeden. Denk aan het aantal zorgvragers dat wordt opgenomen en de intensiteit van zorg die ze nodig hebben. Ook op ziekteverzuim van collega’s, waardoor meer uitzendkrachten moeten worden ingezet, heb je nauwelijks tot geen invloed. Bij kostenbewust werken gaat het vooral om kosten die je wél kunt beïnvloeden en dat zijn er meer dan je denkt. Verderop in deze paragraaf kun je lezen om welke beïnvloedbare kosten het gaat en hoe je ze kunt beïnvloeden. Overeenkomsten en verschillen met een privéhuishouding Als je werkt, heb je inkomen uit salaris. En als je zelfstandig woont, heb je een eigen huishouden. Je salaris is je budget. Je kunt niet meer geld uitgeven dan je budget. Wonen en leven kosten geld. Denk aan huur of hypotheek, energiekosten, voeding, kleding, vakantie, sportvereniging enzovoort. Je bent je bewust van de kosten, anders geef je binnen de kortste keren meer geld uit dan je budget toelaat. In principe werkt het voor een zorgaanbieder precies

291

N D ER W

IJ S

hetzelfde. Een zorgaanbieder kan niet meer geld uitgeven dan ter beschikking is (het budget). Iedereen die werkt, hoort zich bewust te zijn van de kosten die dat werk met zich meebrengt. Er zijn wel enkele verschillen met een privéhuishouding: • De bedragen zijn veel hoger. • Je hebt minder invloed op factoren die kosten veroorzaken, zoals de zorgzwaarte en middelen en apparaten die centraal worden ingekocht. • Het belangrijkste verschil met een privéhuishouding is echter de factor tijd. Jouw tijd is geld (salaris) en voor zorgaanbieders is het verreweg de grootste kostenpost. Je hebt afhankelijk van de setting beperktere invloed op hoeveel tijd je aan iets besteedt. • In tegenstelling tot privé ben jij bij een zorgaanbieder geen eigenaar van het budget en is je leidinggevende als budgethouder verantwoordelijk voor het budget en hoe het wordt uitgegeven.

BE R

De verschillen maken dat medewerkers soms denken: het komt toch allemaal uit de grote pot, mijn bijdrage is zo klein, dat helpt toch niet, of: een zorginstelling kan toch niet failliet gaan. Dat is echt een groot misverstand. Ook de grote pot kan leeg raken en zorginstellingen kunnen wel degelijk failliet gaan.

Budgetoverzichten Er is nog een reden waarom medewerkers zich vaak minder betrokken voelen bij de kosten van de zorg en dat is dat ze de kosten helemaal niet weten. Dat maakt het lastig om kostenbewust te werken. Hier ligt een taak voor de leidinggevende. In de meeste instellingen krijgen leidinggevenden per maand of kwartaal een budgetoverzicht. Dat is een overzicht van het beschikbare budget en wat er uitgegeven is in de achterliggende periode. Hoe gedetailleerder het overzicht, des te makkelijker is het om bij te sturen als de kosten te hoog zijn. Vaak bespreekt de leidinggevende zo’n overzicht in de teamvergadering. Bij zelfsturende teams is dat de normale gang van zaken. Het team bespreekt dan samen oplossingen voor budgetoverschrijdingen of waar besparingen mogelijk zijn.

292

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

Gedetailleerd budgetoverzicht

N D ER W

IJ S

Stel dat een budgetoverzicht niet gedetailleerd is en dat je bijvoorbeeld alleen maar ziet dat er € 5.000 te veel is uitgegeven. Daar kun je niet zo veel mee. Het is beter als je kunt zien of de overschrijding bijvoorbeeld in de personeelskosten zit, in de kosten voor incontinentiemateriaal of in de voedingskosten. Dan kun je kijken wat de oorzaken zijn. Bijvoorbeeld te veel uitzendkrachten ingezet, of een te grote hoeveelheid incontinentiemateriaal besteld dat helemaal niet direct nodig is. Je kunt er niet altijd iets aan doen, maar het helpt beslist als je weet welke kosten waarom te hoog zijn uitgevallen.

BE R

Zelf aan leidinggevende vragen Als je nooit een budgetoverzicht te zien krijgt, kun je daar zelf bij je leidinggevende om vragen. Het zijn geen vertrouwelijke documenten. Wel heb je er een toelichting bij nodig. Hetzelfde geldt voor een overzicht van wat bijvoorbeeld de meest gebruikte hulpmiddelen, verbandmiddelen, incontinentiemateriaal of een uitzendkracht kosten.

In de praktijk

Kevin is verpleegkundige in een team op een somatische afdeling van een verpleeghuis. Hij heeft zelf behoefte om meer te weten over wat de zorg zoal kost. Je leest alleen maar dat de kosten voor de zorg elk jaar zo enorm stijgen, maar hij vraagt zich af of dat ook in zijn team het geval is. En zo ja, of je er dan iets aan kunt doen en of dat ook echt zoden aan de dijk zet. Hij legt zijn vraag voor aan zijn teamleider. Die kan er ook geen duidelijk antwoord op geven. Ze heeft wel de budgetoverzichten, maar daar kun je niet in zien wat alles kost. Daarom stelt Kevin voor om er in een teamvergadering aandacht aan te besteden. De teamleider vraagt Kevin om samen met haar dan de teamvergadering voor te bereiden. Ze proberen zicht te krijgen op de kosten die ze ook zelf echt kunnen beïnvloeden. Kevin maakt een afspraak met de financiële administratie om een overzicht te maken van de meest voorkomende kosten. In de teamvergadering kunnen ze vervolgens samen bekijken hoe het zit met de uitgaven en eventueel brainstormen over mogelijkheden om te besparen op deze kosten.

293

BE R

N D ER W

IJ S

Wat je zelf kunt doen Je hebt vaak geen directe invloed op de kosten, maar dat wil niet zeggen dat je helemaal geen invloed op de kosten hebt. Integendeel, je kunt er zeker aan bijdragen de kosten niet onnodig te laten stijgen. De volgende aspecten heb je zelf in de hand en dragen bij aan kostenbewust werken: • Ga zuinig om met apparatuur en middelen. Volg de gebruiksaanwijzing van fabrikanten bij het gebruik van rolstoelen, rollators, tilliften, tv’s, computers enzovoort. Juist gebruik en regelmatig onderhoud voorkomen defecten en onnodige kosten voor reparaties. • Zorg voor tijdige reparatie als een apparaat of hulpmiddel defect is. Daarmee voorkom je dat iets voortijdig vervangen moet worden en dus extra kosten met zich meebrengt. • Bestel geen te grote voorraden van iets als je niet zeker weet of je het ook echt nodig hebt. • Gebruik geen materialen voor zaken waar ze niet voor bedoeld zijn, bijvoorbeeld dure matjes of handdoeken om vocht op te nemen. • Neem geen producten als disposable handschoenen, bekkentjes en verbandmiddelen mee naar huis voor eigen gebruik. Het is natuurlijk sowieso verboden, maar desondanks gebeurt het te vaak. • Voorkom altijd verspilling. Verspilling is het nutteloos besteden van geld, tijd en middelen. Wees kritisch of handschoenen nodig zijn of niet en zo ja, of ze steriel moeten zijn.

Tips om verspilling tegen te gaan Verspilling is het roekeloos of nutteloos omgaan met geld, tijd en middelen. Enkele tips om veelvoorkomende vormen van verspilling tegen te gaan, afhankelijk van de setting waarin je werkt: • Voorkom verspilling van water: doe de kraan dicht voordat je je handen afdroogt of voordat je een zorgvrager helpt met afdrogen. Gebruik de douche niet te lang. Was alleen met een volle (afwas)machine. Dit bespaart niet alleen water, maar ook wasmiddel. • Gooi ongeopend incontinentiemateriaal en producten voor wondverzorging niet weg als deze niet meer nodig zijn. Zorgopleidingen en stichtingen die inzamelen voor arme landen zijn er blij mee. • Gebruik artikelen waarvoor ze bedoeld zijn. Maak bijvoorbeeld een plasje water op de grond niet droog met een handdoek (onnodige waskosten), maar met een dweil of mop. • Wees kritisch in het gebruik van disposable handschoenen als dat niet voorgeschreven is. Vaak kun je ook gewoon je handen goed wassen.

294

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

BE R

N D ER W

IJ S

• Kijk kritisch of het echt nodig is kleding en ander textiel te wassen. In veel gevallen kan op waskosten flink bezuinigd worden. • Maak geen overbodig gebruik van zinkzalf en poeders bij de verzorging van smetten. • Verwissel niet standaard een verblijfskatheter na zes weken. Overleg met de arts. Vaak kan het ook tot na twaalf weken. Observeer wel goed hoe de zorgvrager erop reageert. • Gebruik geen extra inlegger bij incontinentiemateriaal. Het is een fabel dat dit lekken zou voorkomen. • Vervang incontinentiemateriaal niet als het nog schoon is, omdat je toevallig in de buurt bent. • Gooi medicijnen die niet meer nodig zijn nooit weg, maar breng ze terug naar de apotheek. • Laat niet onnodig licht branden en zet een tv uit als er niemand kijkt. • Adviseer en ondersteun ook zorgvragers bij kostenbewust leven.

Op waskosten valt in de zorg nog veel te besparen en daarmee help je tegelijkertijd het milieu. Alle beetjes helpen Denk niet dat jouw bijdrage maar een klein beetje is op het grote geheel en dat je dus niet zo nauw hoeft te kijken. In verhouding is jouw bijdrage inderdaad klein, maar bedenk dat alle beetjes van alle zorgmedewerkers in Nederland

295

IJ S

bij elkaar wel heel groot zijn. Dagelijks werken er ongeveer 200.000 mensen in allerlei zorginstellingen. Als die bijvoorbeeld allemaal door zuiniger gebruik van water 1 liter per dag besparen, is dat 200.000 liter per dag, ofwel 73 miljoen liter op jaarbasis. Dat is echt heel veel! Zo help je niet alleen bij verspilling, maar ook het milieu.

N D ER W

12.3 Milieubewust werken

BE R

Het is algemeen bekend dat de kwaliteit van ons leefmilieu (aarde, lucht en water) achteruitgaat en dat dit tot grote problemen kan leiden als men nu niets doet. Milieuproblemen ontstaan door een complexe aaneenschakeling van problemen die op hun beurt weer andere problemen veroorzaken. Zo warmt de aarde op. De temperatuur op aarde stijgt elk jaar een beetje. De opwarming van de aarde wordt voor het grootste deel veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen (CO2). Deze gassen laten de zonnestralen in de atmosfeer wel door, maar ze blokkeren de terug reflecterende straling. Hierdoor houdt de aarde meer warmte vast en warmt op. De opwarming leidt op haar beurt weer tot andere problemen, zoals meer droogte en onvruchtbare bodem en klimaatproblemen met extreem weer tot gevolg. Denk aan orkanen, zware regenval in korte tijd of op sommige plaatsen extreem hoge temperaturen. Naast de opwarming van de aarde en klimaatproblemen zijn er ook andere problemen. Denk aan veel plastic en ander afval dat niet afbreekbaar is en in het water en op het land terechtkomt. Ook de gezondheidszorg wordt geconfronteerd met de gevolgen van milieuproblemen voor de gezondheid. Denk aan longproblemen door een slechte luchtkwaliteit en diverse vormen van kanker door werken met vervuilende stoffen. Daarnaast draagt de zorgsector ook zelf bij aan klimaatverandering. Het tegengaan van klimaaten milieueffecten is dus ook in het belang van de zorgsector zelf.

Green Deal De overheid maakt regelmatig met alle sectoren afspraken over het terugdringen van de milieuvervuiling en duurzaam werken. Dit staat bekend als de Green Deal. De eerste Green Deal (1.0) met de zorgsector kwam tot stand in 2015 onder de naam ‘Nederland op weg naar duurzame zorg’. In 2019 volgde een aangepaste, nieuwe Green Deal (2.0) onder de naam ‘Duurzame zorg voor een gezonde toekomst’. Eind 2022 kwam een volgende Green Deal (3.0) voor de zorg tot stand onder de naam ‘Samen werken aan duurzame zorg’. Ook na 2022 zullen er periodiek nieuwe Green Deals gesloten worden, gekoppeld aan regeerakkoorden. De belangrijkste afspraken uit de Green Deal 2022 met de zorgsector zijn:

296

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

meer inzet op gezondheid vergroten bewustwording en kennis minder directe CO2-uitstoot minder grondstoffengebruik verminderen milieubelasting door medicatie.

IJ S

• • • • •

BE R

N D ER W

Meer inzet op gezondheid De zorgsector zet in op de gezondheid van zorgvragers, zowel thuis als in en rondom de eigen zorglocatie. Ook zet de zorgsector in op de gezondheid van eigen medewerkers. Het gaat om het voorkomen van ziekte, het creëren van een gezonde omgeving en het bevorderen van een gezonde levensstijl. Dit zorgt voor meer gezonde levensjaren en een afname van het zorggebruik. Enkele acties die hieronder vallen: • bevorderen van de fysieke en mentale gezondheid van de bevolking, zorgvragers én medewerkers • inzet op gezonde, gevarieerde, meer plantaardige en duurzame voeding voor zorgvragers en medewerkers • toepassen van nieuwe kennis en ervaring over een gezonde leef- en werkomgeving in en rondom zorglocaties.

Een van de afspraken uit de Green Deal 3.0 is meer aandacht voor een gezonde leefomgeving voor zorgvragers en medewerkers.

297

N D ER W

IJ S

Vergroten van de bewustwording en kennis Het is noodzakelijk dat alle professionals in de zorg, van bestuurder tot facilitair ondersteuner, geïnformeerd zijn over de relatie tussen menselijk handelen, klimaatverandering, milieuvervuiling en gezondheid. Enkele acties die hieronder vallen: • actief bijdragen aan het maatschappelijke debat over de relatie tussen menselijk handelen, klimaatverandering en milieuvervuiling, een gezonde leefomgeving en gezondheid • zichtbaar opnemen van (het belang van) preventie en duurzame zorg in strategie- en visiedocumenten van zorgorganisaties en zorgverzekeraars/zorgkantoren • duurzame zorg en het inzetten op gezondheid integraal en zichtbaar opnemen in beleids- en visiedocumenten van VWS.

BE R

Minder directe CO2-uitstoot Een volgend doel is 55% minder directe CO2-uitstoot in 2030 en klimaatneutraal in 2050. Door het verduurzamen van onder andere gebouwen, energie en vervoer, hebben zorgorganisaties invloed op het verminderen van CO2-uitstoot, in lijn met het Klimaat- en Energieakkoord. Enkele acties die hieronder vallen: • realiseren van 30% CO2-reductie op sectorniveau voor vastgoed en energie aan het einde van 2026 ten opzichte van 2018 • opstellen van een bestuurlijk vastgestelde ‘portefeuilleroutekaart’ door zorgaanbieders met een strategisch verduurzamingsplan voor hun vastgoed, uiterlijk 1 juli 2023 • het aanjagen van klimaatneutraal en/of ‘CO2-arm’ als uitgangspunt voor zorgaanbieders in beleid voor nieuw- en verbouw en bij inkoop van energie en vervoersmiddelen.

298

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

N D ER W

IJ S

Minder grondstoffenverbruik Ten aanzien van het grondstoffengebruik is het doel: 50% minder primair grondstoffengebruik in 2030 ten opzichte van 2016 en maximaal circulaire zorg in 2050. De zorgsector verbruikt veel materialen, hulp- en beschermingsmiddelen en grondstoffen. Grondstoffen zijn schaars. Daarom zijn hergebruik en minder gebruik van grondstoffen en materialen in de zorg nodig. Enkele acties die hieronder vallen: • Waar mogelijk bewust kiezen voor herbruikbare hulpmiddelen boven wegwerphulpmiddelen. Met de ambitie: ten minste 20% van de (medische) hulpmiddelen is herbruikbaar in 2026. • Zorgorganisaties en groothandels in de zorg nemen duurzaam en circulair inkopen als uitgangspunt van hun inkoopbeleid voor (bouw)materialen, (medische) hulpmiddelen en voeding. • Jaarlijks onderzoek naar het anders inrichten van in ieder geval twee zorgof behandelprocessen, zodat er minder (medische) hulpmiddelen of materialen nodig zijn.

BE R

Verminderen milieubelasting door medicatie Het gebruik van medicijnen zorgt voor medicijnresten in het grond- en oppervlaktewater. Dat komt onder andere door medicijnresten in urine en ontlasting en doordat ongebruikte medicijnen door de gootsteen worden weggespoeld. Ook heeft de productie van geneesmiddelen klimaaten milieu-impact. Dit schaadt het milieu en de leefomgeving. Enkele acties die hieronder vallen: • inzetten op het gepast voorschrijven en gepaste verstrekking van noodzakelijke medicijnen • bevorderen van juist gebruik door de zorgvrager • ontwikkelen van maatregelen om verspilling van medicijnen tegen te gaan.

Tips voor milieubewust werken Voor veel milieumaatregelen ligt het initiatief bij de werkgever. Je volgt de milieuvoorschriften van je werkgever op en je kunt ook zelf het nodige doen. Je zult zien dat veel tips voor milieubewust werken ook een positieve invloed hebben op kostenbewust werken en omgekeerd. Zo sla je twee vliegen in één klap. Betrek bij kostenbewuste en milieubewuste acties ook zo veel mogelijk zorgvragers en hun naasten. Ook zij kunnen met dezelfde tips hun bijdrage leveren. Adviseer ze erover. De volgende tips kun je gebruiken bij milieubewust werken. Als je ze niet direct zelf kunt toepassen, overleg je met je leidinggevende hoe het dan wel zou kunnen.

299

BE R

N D ER W

IJ S

• Gebruik van elektriciteit: laat geen verlichting branden waar het niet nodig is. In instellingen heb je er minder invloed op, maar bij kleinschalige woonvormen buiten de instelling des te meer. Een radio gebruikt veel minder stroom dan een tv. Zet dus een radio aan voor muziek en zet niet de hele dag de tv aan. • Laat kapotte verlichting repareren. Een kapotte tl-buis gebruikt onnodig veel stroom. • Volg de richtlijnen voor het gescheiden inzamelen van afval. Let extra goed op als je verpakkingen en gebruikte zorgmaterialen weggooit. Door afval te scheiden en materialen te hergebruiken, heb je een positieve invloed op het milieu. • Laat kranen en douches niet onnodig lopen. Zet kranen tijdig uit en voorkom verspilling van kostbaar (drink)water. • Gebruik zo veel mogelijk afbreekbare reinigingsmiddelen. Gebruik geen chloor of spuitbussen met schadelijk drijfgas. Er zijn ook milieuvriendelijke spuitbussen. Op de etiketten vind je informatie over de milieuvriendelijkheid van een product. • Werk zo veel mogelijk digitaal en vermijd als het even kan het gebruik van papier. Als je toch (print)papier wilt gebruiken en je kunt zelf kiezen, kies dan voor papier met het FSC-keurmerk. Dit is een garantie dat het hout om papier te maken verantwoord verkregen is. • Verzamel gebruikte inktpatronen en chemisch afval zoals batterijen en lever ze apart in. • Gebruik zo veel mogelijk eigentijdse, milieuvriendelijke producten. Bijvoorbeeld disposable urinalen en po’s. Die zijn, mits apart ingeleverd, recyclebaar. Dat scheelt op jaarbasis heel wat water en reinigingsmiddel dat je wel nodig hebt bij niet-disposable po’s en urinalen. • Wees kritisch bij het gebruik van disposable handschoenen. Gebruik ze alleen als het echt nodig is. • Pas zo veel mogelijk natuurlijke ventilatie toe via ramen of ventilatieroosters. Dit zorgt voor een gezonde werken leefomgeving voor zowel jezelf, je collega’s en zorgvragers. • Voorkom verspilling (zie de tips bij kostenbewust werken) waardoor je onnodig dingen weg moet gooien. • Kijk kritisch of defecte apparatuur en hulpmiddelen echt vervangen moeten worden en of reparatie nog mogelijk is.

300

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

12.4 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Meneer Lankester (78) is gediagnosticeerd met de ziekte van Parkinson. Zijn vrouw is twee jaar geleden overleden en kinderen heeft hij niet. Sinds een paar weken woont hij in woonzorgcentrum P.J. van Rijn. Hij heeft een BMI (Body Mass Index) van 32, wat betekent dat meneer Lankester lijdt aan extreem overgewicht (obesitas).

Meneer Lankester gebruikt tijdens transfers een rollator. Het verzorgend personeel heeft een transferrolstoel aangevraagd in verband met de zorgzwaarte tijdens transfers, maar deze is nog niet geleverd.

BE R

Casus Het is maandagochtend 8.00 uur als Joachim − verpleegkundige op de afdeling waar meneer Lankester verblijft − een melding krijgt vanuit de kamer van meneer Lankester. Joachim zucht al een beetje: vanwege personeelstekort staat hij vanochtend alleen op de afdeling. De collega met wie hij vandaag zou werken, heeft zich ziek gemeld vanwege rugklachten, mogelijk veroorzaakt door de transfers met meneer Lankester.

Dilemma Joachim gaat de kamer van meneer Lankester binnen en ziet hem op de rand van zijn bed zitten. ‘Ik wil er wel uit’, bromt hij. Joachim pakt de rollator en zet deze bij meneer Lankester neer. ‘Komt u maar staan,’ zegt hij, ‘dan breng ik u naar het toilet.’ Maar hoe meneer Lankester ook probeert: hij komt niet in de benen en heeft duidelijk hulp nodig bij het opstaan. Ondertussen hebben zich nog twee zorgvragers op de bel gemeld en wordt Joachim een beetje ongeduldig.

Wat doet Joachim? 1. Hij zet al zijn krachten bij om meneer Lankester in de benen te helpen. 2. Hij begeleidt meneer Lankester terug in bed en zegt op een later moment terug te komen.

301

12.5 Begrippen

IJ S

Begroting Plan met schatting van te verwachten kosten.

N D ER W

Budget Besteedbaar bedrag in een bepaalde periode. Ergonomie Afstemming van mens en omgeving op elkaar om gezondheidsklachten te voorkomen.

Green Deal Afspraken tussen overheid en sectoren om milieuvervuiling terug te dringen en duurzaam te werken.

BE R

NIOSH-methode Rekenmethode om het maximale tilgewicht te bepalen.

Verspilling Roekeloos of nuttteloos omgaan met geld, tijd en middelen.

302

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 12 Ergonomisch, kosten- en milieubewust werken

303

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 13 ONDERSTEUNEN BIJ DE UITERLIJKE ZORG

Inhoud thema • Mondverzorging • Scheren • Haarverzorging • Oog-, oor- en neusverzorging • Nagelverzorging • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Door een verzorgd uiterlijk voel je je beter en denk je vaak positiever over jezelf. Denk maar aan dat je je mooi maakt voor een feestje. Met gewassen en gekamd haar en verzorgde nagels ervaar je dat je ertoe doet, dat je er mag zijn. Een nare lichaamsgeur, een verwarde haardos en ongepoetste tanden kunnen een drempel zijn om met iemand het gesprek aan te gaan. Als zorgvragers zelf niet letten op hun uiterlijke verzorging, is het daarom een belangrijk aandachtspunt voor de verpleegkundige. Bovendien kun je gezondheidsschade zoals mondproblemen of nagelaandoeningen voorkomen door een goede uiterlijke verzorging.

13.1 Mondverzorging

BE R

Mondverzorging houdt in dat je op de juiste manier het gebit (kunstgebit) en mondslijmvlies schoonmaakt. Een gezonde mond is belangrijk. Klachten aan de mond hebben namelijk invloed op de kwaliteit van het leven. Mondklachten kunnen zorgen voor ondervoeding en gewichtsverlies, pijn en een slechte adem. Als verpleegkundige ben je dus alert op signalen die wijzen op een slechte mondgezondheid. Een gezonde mond: • heeft een normaal roze kleur • heeft vochtig slijmvlies • heeft geen wit beslag op tong of gehemelte • heeft geen verwondingen/letsel/bloedingen • heeft geen infecties of oedeem • ruikt niet • geeft geen pijn of ongemak.

Om de mond gezond te maken en houden, is het nodig om tweemaal per dag de tanden en kiezen te poetsen met fluoridetandpasta. Ook poets je de tong en verzorg je de mondholte. En/of je reinigt het (gedeeltelijke) kunstgebit en de kaak.

Verzorging van de mond Je kunt de mond op verschillende manieren verzorgen: tandenpoetsen en met flosdraad en/of tandenstokers.

305

N D ER W

IJ S

Tandenpoetsen Sommige zorgvragers poetsen zelf hun tanden en hoeven er soms alleen aan herinnerd te worden. Maar als het tandenpoetsen lastig is voor de zorgvrager, kun je hulpmiddelen inzetten. Er bestaan borstels die een signaal geven als je te hard tegen het tandvlees duwt. En je kunt bijvoorbeeld een speciale tubeknijper gebruiken, zodat de tandpasta gemakkelijk uit de tube komt.

BE R

Sommige zorgvragers kunnen hun eigen tanden niet poetsen, dan neem jij het over. Dit is een lastige handeling omdat je niet kunt voelen of je het goed doet. Hanteer de juiste poetstechniek die door tandartsen wordt voorgeschreven en houd in de gaten hoe de zorgvrager hierop reageert. Pas je handelingen eventueel aan. Gebruik een tandpastasoort en tandenborstel die aansluiten bij de zorgvrager. Zoals een tandpasta voor gevoelige tanden, ontstoken tandvlees of tegen een slechte adem. En bijvoorbeeld een borstel met harde haren (die voedselresten goed wegpoetsen) of juist met zachte haren (die het tandvlees niet beschadigen). En ga na of de zorgvrager liever met de hand of elektrisch poetst. Het voordeel van elektrische tandenborstels is dat de elektrische borstel de juiste poetsbeweging maakt. De elektrische tandenborstel verwijdert vaak meer tandplak en is minder vermoeiend om te gebruiken. Meestal wordt er met een elektrische tandenborstel ook langer gepoetst dan met een handtandenborstel omdat er een timer op zit.

De tong borstel je met een zachte borstel en schoon water. Sommige zorgvragers gebruiken op advies van de tandarts of mondhygiënist een tongschraper. Bij het verzorgen van de mondholte poets je ook de kaken, het gehemelte en de binnenkant van de wangen met een tandenborstel met water of met natte gaasjes. De natte gaasjes wikkel je om je vinger die je door de mondholte veegt.

Mondverzorging bij chemo- of radiotherapie Bij zorgvragers die chemo- of radiotherapie krijgen, poets je de mondholte niet om beschadigingen aan het mondslijmvlies te voorkomen. Je verzorgt de mondholte alleen met gaasjes gedrenkt in NaCl 0,9%. Verzorg als laatste eventueel de lippen met vaseline of lippenbalsem (Vilans, 2022).

306

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

N D ER W

IJ S

Door chemotherapie of radiotherapie kan het mondslijmvlies gaan ontsteken, ook wel ‘mucositis’ genoemd. Ontstoken mondslijmvlies is erg pijnlijk. Het is vaak niet te voorkomen, maar een goede mondverzorging helpt wel om niet meer last te krijgen dan nodig. Een goede mondverzorging bij chemotherapie of radiotherapie bestaat onder andere uit: • mondverzorging binnen 30 minuten na elke maaltijd en voor het slapengaan • tandpasta met fluoride die niet irriteert, bijvoorbeeld zonder menthol • voorzichtig zijn met ragers en tandenstokers, omdat klachten hierdoor erger kunnen worden • dagelijks de mond vier tot tien keer met water of zoutoplossing spoelen • ook de mond spoelen na overgeven • koud water drinken uit de koelkast kan de pijn verlichten.

BE R

Ragers en tandenstokers Ragers en tandenstokers kun je gebruiken om de ruimtes tussen gebitselementen en het tandvlees schoon te maken. Op plaatsen waar iets meer ruimte tussen de tanden zit, kun je tandenstokers gebruiken. Ook bij beschadigd mondslijmvlies kun je beter tandenstokers gebruiken. Als de tussenruimte vrij groot is, kun je de ruimte tussen de tanden schoonmaken met ragers. Flosdraad is vooral handig bij dicht op elkaar staande kiezen of voortanden. Maar flossen wordt tegenwoordig minder snel aanbevolen, omdat het lastig is om goed te flossen en het is minder effectief dan het gebruik van ragers.

Verzorgen van gebitsprothese Soms hebben zorgvragers een (gedeeltelijk) kunstgebit. Je gebruikt hiervoor een speciale protheseborstel. Je gebruikt geen tandpasta! Tandpasta kan te veel schuren. Voor het reinigen van de prothese kun je vloeibare zeep, afwasmiddel of speciale bruistabletten gebruiken. Deze tabletten los je op in een glas met water en daar leg je de (afgespoelde) prothese in. Je laat het een nacht zo staan, spoelt de prothese vervolgens grondig af en de zorgvrager kan haar weer dragen. Bewaar een gebitsprothese altijd droog in een gebitsbakje. Ook bij een zorgvrager met een kunstgebit reinig je de mond twee keer per dag met een tandenborstel met water of natte gaasjes.

307

N D ER W

IJ S

Mondproblemen In de mond kunnen zich ook een aantal problemen voordoen. Hier ben je als verpleegkundige alert op, zodat je de zorgvrager tijdig kunt doorverwijzen naar een mondhygiënist of tandarts. Mondproblemen kun je herkennen aan de volgende signalen: • slechter drinken en eten • gewichtsverlies • pijn aan de mond • slechte adem • slecht tegen koud, warm, zuur of hard voedsel kunnen • problemen met slikken • tanden/of kiespijn • droge mond • bloed in de mond.

BE R

Doorkomende tanden Baby’s en kinderen kunnen last hebben van tanden en kiezen die doorkomen. Op latere leeftijd kunnen ook de verstandskiezen plots nog doorkomen. Vaak moeten deze verwijderd worden door een kaakchirurg, omdat er niet genoeg plek in de kaak is.

Geïrriteerd of ontstoken tandvlees Geïrriteerd of ontstoken tandvlees is rood en gezwollen. Ook bloedt het tandvlees tijdens het poetsen. Meestal ontstaat dit door een slechte mondhygiëne. Ook te hard poetsen kan het tandvlees irriteren. Een mondhygiënist kan de zorgvrager concrete tips en poetsinstructies geven wanneer er geregeld sprake is van geïrriteerd of ontstoken tandvlees.

308

N D ER W

IJ S

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

BE R

Ontstoken tandvlees.

Tanderosie Als het tandglazuur oplost door zuren in dranken, voedingsmiddelen of maagzuur, dan is er sprake van tanderosie. Verdwenen glazuur komt niet meer terug. Eigenlijk kun je tanderosie pas herkennen als het al te laat is. De voortanden worden korter, dunner en doorschijnender. Of de tanden worden geler of krijgen donkere plekken. Het is verstandig als de zorgvrager zo min mogelijk zure voedingsmiddelen nuttigt.

Slechtzittende mondprothese Soms sluit een prothese niet helemaal goed aan, wat mondklachten kan veroorzaken. Voedselresten blijven bijvoorbeeld achter. Of het kauwen en bijten gaat moeilijk, waardoor de zorgvrager steeds minder eet. In dat geval zal de prothese door een specialist aangepast moeten worden.

13.2 Scheren De meeste mannen scheren zich elke dag, maar elke twee, drie dagen komt ook voor. Behalve als ze een baard laten staan, maar ook een baard moet verzorgd worden. Wanneer een zorgvrager zichzelf niet kan scheren, zul je hem hierbij ondersteunen.

309

Nadelen

• Gladder • Geen batterijen nodig • Hygiënischer (makkelijker schoonmaken en mesjes regelmatig vervangen).

• • • • •

Kost veel tijd Lastige vaardigheid Kans op verwonding Wasbak nodig Mesjes moeten regelmatig vervangen worden.

BE R

Snel Makkelijke vaardigheid Kan overal Weinig kans op verwonding.

• Minder hygiënisch • Minder glad • Batterijen nodig.

Droogscheren • (elektrisch) • • •

Natscheren

Voordelen

N D ER W

IJ S

Manieren van scheren Je kunt je op twee manieren scheren: nat met een scheermesje, water en scheerschuim (of mousse of crème) en droog met een scheerapparaat. De manier van scheren is vooral afhankelijk van wat de zorgvrager wil en gewend is. De kans op verwonding is wel groter bij natscheren. Daarom is het voor zorgvragers met een verminderde afweer of zorgvragers die bloedverdunners gebruiken beter om droog en dus elektrisch te scheren. Dit in verband met bloedings- en infectiegevaar. In onderstaande tabel vind je de voordelen en nadelen van natscheren en droogscheren.

Natscheren Als een zorgvrager het gewend is om nat te scheren, maar dit niet langer zelfstandig kan, dan kun je adviseren om over te stappen op droogscheren. Droogscheren kan een zorgvrager nog redelijk lang zelfstandig doen. Wil een zorgvrager dat niet, dan ondersteun je hem bij het natscheren.

Benodigdheden Bij natscheren heb je water en een goed scheermesje nodig. Ook gebruik je scheercrème, gel, schuim of mousse. Je voorkomt daarmee huidirritaties. Ook zorgt het voor minder weerstand tussen de huid en het scheermesje. Je kunt dit opbrengen met je handen, of met een speciale scheerkwast. Na afloop van het scheren gebruik je scheerbalsem, lotion of aftershave. Bij een schrale huid is een balsem beter, want veel lotions en aftershaves bevatten alcohol, waardoor de huid nog schraler wordt. Vervang na vijf tot zeven keer scheren

310

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

de (wegwerp)scheermesjes. Of doe dit eerder, wanneer je merkt dat de mesjes bot zijn. Als je de mesjes na het scheren goed schoon- en droogmaakt, gaan ze langer mee.

BE R

N D ER W

IJ S

Werkwijze Als je een zorgvrager ondersteunt bij het natscheren, dan kun je onderstaande werkwijze volgen: • Je scheert altijd met de haargroei mee. • Een goede scheerbeweging is rustig en volgt de lijnen in het gezicht. • Je drukt het mes niet te hard tegen de huid aan. • Trek de huid glad op de plaats waar je wilt scheren. • Scheer van boven naar beneden; begin bij de wang, daarna de bovenlip en kin, doe dit ook aan de andere kant van het gezicht en eindig met de hals. • Buig het hoofd naar achter als je de hals scheert, zodat de huid strak staat. • Bij een zorgvrager met stug baardhaar kun je voor het scheren een warme vochtige handdoek op het gezicht leggen. De baardharen worden dan zachter en de poriën openen zich, waardoor het scheren gemakkelijker gaat. • Let op! Het vergt wat oefening voordat scheren goed lukt.

311

N D ER W

IJ S

Droogscheren Elektrisch scheren is makkelijker dan scheren met een mes. En met bijvoorbeeld een speciale op maat gemaakte handbeugel is het voor een zorgvrager nog langer mogelijk om zich zelfstandig te blijven scheren. Maar wanneer het een zorgvrager helemaal niet (meer) lukt om een scheerapparaat te hanteren, dan moet jij hem scheren.

Benodigdheden Er zijn veel verschillende scheerapparaten. Zo kun je bijvoorbeeld kiezen uit een ronde kop of een rechte kop. Met een ronde kop scheer je met ronddraaiende bewegingen, met een rechte kop scheer je in rechte lijnen tegen de haren in. Voor optimaal en hygiënisch gebruik maak je het scheerapparaat minimaal één keer per week goed schoon. Ga wel eerst na of het apparaat tegen water kan. Als dat niet zo is, haal je de koppen eraf en reinig je deze met een (vaak bijgeleverd) borsteltje. Ook bij droogscheren kun je na afloop scheerbalsem of lotion gebruiken om een schrale huid te voorkomen.

BE R

Werkwijze • Controleer het scheerapparaat op scherpe randen, om wondjes te voorkomen. • Druk het scheerapparaat goed tegen het gezicht en kies de beweging die past bij het apparaat: – Bij ronddraaiende mesjes maak je ronddraaiende bewegingen. – Bij een vlak scheerblad maak je open neergaande bewegingen. • Trek de huid tijdens het scheren glad (of vraag of de zorgvrager dit doet).

Hygiëne Tijdens het scheren let je op de hygiëne. Belangrijke punten zijn daarbij: • Gebruik voor iedere zorgvrager zijn eigen scheerbenodigdheden. • Draag handschoenen als er kans is op contact met bloed. • Ga voorzichtig om met wratten, puistjes en andere oneffenheden. • Stelp een wondje, als het bloedt, door er een gaasje tegen te drukken. Maak het wondje schoon en plak een pleister. • Maak na het scheren de huid goed schoon.

312

Scheren van vrouwen Ook vrouwen kunnen gezichtsbeharing hebben. Zeker na de menopauze komt dit vaker voor. Maar ook jonge vrouwen kunnen er last van hebben. Als je een vrouw met baardgroei gaat scheren, dan gebruik je dezelfde technieken als bij een man. Ook harsen is een mogelijkheid. Wanneer er slechts enkele haren

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

IJ S

zichtbaar zijn, zou je deze ook met een pincet kunnen verwijderen. Let bij het scheren van vrouwen wel extra op hun privacy. Vrouwen kunnen het vervelend vinden dat ze gezichtsbeharing hebben en hiervoor geschoren moeten worden. Bespreek eventueel dit schaamtegevoel. Benoem daarbij dat gezichtsbeharing vaak voorkomt en dat ze niet de enigen zijn.

N D ER W

13.3 Haarverzorging

Het verzorgen van het haar is een dagelijks terugkerende activiteit. In hoeverre je ondersteuning biedt, is volledig afhankelijk van de mogelijkheden en wensen van de zorgvrager. Je kunt bijvoorbeeld de volledige haarverzorging van wassen, kammen en borstelen op je nemen. Of je helpt alleen bij bijvoorbeeld het omdoen van een hoofddoek. In het zorgdossier van de zorgvrager is opgenomen welke afspraken er gemaakt zijn ten aanzien van de haarverzorging.

BE R

Wassen Wanneer het voor een zorgvrager lastig is om zijn haren te wassen, kan hij gebruikmaken van een haarschrobber. Dit is een hulpmiddel voor mensen met een beperkt bereik. De armen worden hiermee minder belast.

Een haarschrobber maakt het wassen van het haar makkelijker.

313

BE R

N D ER W

IJ S

Wanneer het een zorgvrager niet (meer) lukt om zelfstandig zijn haren te wassen, dan zul jij dat voor hem doen. Afhankelijk van de gezondheidstoestand van de zorgvrager was je zijn haren in bad, onder de douche (eventueel op een douchestoel), in bed of aan een wastafel. Je kunt hiervoor verschillende hulpmiddelen inzetten. Zoals een opblaasbare haarwasbak voor mensen die in bed liggen. Of een haarwascap. Hiermee kun je de haren wassen zonder water. Dit is vooral prettig voor mensen die snel vermoeid zijn of pijn hebben.

Een opblaasbare haarwasbak om het haar van zorgvragers die op bed liggen te kunnen wassen.

Als je het haar van de zorgvrager wast, dan let je op onderstaande punten: • Zorg voor een verantwoorde houding voor de zorgvrager, maar ook voor jezelf; voor de zorgvrager een comfortabele houding die hij even vol kan houden en voor jezelf een houding die voorkomt dat je spieren overbelast raken. • Verwijder hoortoestellen en de bril voordat je begint. • Controleer altijd eerst zelf de temperatuur van het water en vraag daarna of de zorgvrager de temperatuur prettig vindt. • Gebruik niet te veel shampoo, dit kan de hoofdhuid irriteren. • Masseer de hoofdhuid tijdens het wassen.

314

• Zorg ervoor dat er geen shampoo in de ogen van de zorgvrager komt. – Leg een washandje op de ogen om dit te voorkomen. – Als er toch shampoo in de ogen komt, spoel deze dan direct uit. • Laat het water niet over het gezicht stromen, dat kan beangstigend zijn. • Spoel de shampoo na afloop grondig uit.

IJ S

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

N D ER W

Je kunt veel verschillende producten inzetten voor het wassen van haar. Zo zijn er shampoos voor vet haar, voor geverfd haar, voor beschadigd haar enzovoort. Daarnaast zijn er diverse verzorgingsproducten voor het haar. Zoals een conditioner of crèmespoeling, waardoor je het haar makkelijker kunt kammen. Deze breng je na het wassen aan op nat haar en spoel je weer uit.

BE R

Kammen en borstelen Als het voor een zorgvrager lastig is om zijn eigen haar te kammen of borstelen, kan hij bijvoorbeeld een verlengde kam of verlengde borstel gebruiken. Dit is vooral handig voor zorgvragers die hun armen niet kunnen optillen. Deze verlengstukken hebben vaak ook een antisliplaag, voor een zachte en fijne handgrip. Als het een zorgvrager helemaal niet (meer) lukt om het eigen haar te borstelen of kammen, dan ondersteun je hem daarbij: • Vraag hoe de zorgvrager zijn haar wil hebben en voer deze wens uit. • Bescherm zo nodig kleding of het bed, zodat deze niet beschadigd worden (bijvoorbeeld met een handdoek) door het kammen en borstelen. • Houd de haren met de ene hand vast en begin met de andere hand van onderaf te kammen om klitten te verwijderen. Gebruik eventueel een speciale antiklitspray. • Verwijder na afloop alle haren uit de kam of borstel. Maak de kam en borstel van de zorgvrager eenmaal per week met water en zeep schoon. • Kam bij mensen met haaruitval extra voorzichtig. • Kam ook bij zorgvragers die op bed liggen het achterhoofd. • Gebruik bij voorkeur een kunststof borstel en kam, deze zijn gemakkelijk schoon te maken. • Controleer tijdens het borstelen en kammen de hoofdhuid op beschadigingen, zeker bij zorgvragers die op bed liggen. • Gebruik eventueel haarlak, mousse of gel om het haar in model te krijgen.

315

N D ER W

IJ S

Hoofdluis Zorgvragers kunnen te maken krijgen met hoofdluizen. Dit zijn kleine beestjes die leven tussen de haren op het hoofd. Ze houden zich in leven door bloed te zuigen. Ze verspreiden zich snel, zeker wanneer zorgvragers dicht op elkaar zitten. Hoofdluizen lopen van het ene hoofd naar het andere hoofd over. Ze kunnen zich niet verplaatsen via kleding. Hoofdluizen kunnen jeuk veroorzaken, maar dat is zeker niet altijd het geval. Controleer regelmatig op luizen bij zorgvragers en start direct met de behandeling wanneer je luizen ziet. Het is belangrijk om direct iedereen te behandelen die dicht bij de zorgvrager komt, zodat er niet steeds opnieuw besmettingen plaatsvinden. De beste aanpak is om het haar goed te kammen met een fijntandige kam (netenkam), twee weken lang. Je kunt daarbij ook een antihoofdluismiddel gebruiken. Het is niet nodig om beddengoed en kleding te wassen. Het effect daarvan is niet bewezen. Een hoofdluis kan namelijk niet lang overleven als hij niet op het hoofd zit (Vilans, 2021).

13.4 Oog-, oor- en neusverzorging

BE R

Als verpleegkundige krijg je ook te maken met de oog-, oor- en neusverzorging van zorgvragers. Het is afhankelijk van de zorgvragers in hoeverre zij zelfstandig deze verzorging op zich kunnen nemen. De ene zorgvrager heeft alleen even een herinnering nodig om zijn bril te poetsen, bij een andere zorgvrager zul je de oog-, oor- en neusverzorging volledig op je nemen.

Oogverzorging Je kunt de oogleden van een zorgvrager voorzichtig schoonmaken met een schoon washandje en (lauwwarm) water. Je doet dit van de buitenkant naar de neus toe. Op die manier kan het vuil uit de ooghoek worden verwijderd, zonder dat dit in het oog terechtkomt. Als een zorgvrager oogproblemen heeft, zoals korstjes of afscheiding, dan gebruik je een schoon, met water natgemaakt gaasje. Je kunt eventueel een nat washandje of gaasje op het oog leggen om korstjes te weken. Gebruik nooit een watje om het oog schoon te maken, dit kan pluisjes achterlaten in het oog.

316

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

N D ER W

IJ S

Bril en contactlenzen Hulpmiddelen voor het zicht worden iedere dag schoongemaakt. Een bril was je in een huishoudelijk sopje met koud water en droog je af met een schone katoenen doek om krassen te voorkomen. Ook contactlenzen reinig je. Er bestaan contactlensvloeistoffen voor het reinigen, bewaren en het in doen van contactlenzen. Als de zorgvrager tuurt, met de ogen knijpt of bij het lezen de letters dicht bij zijn gezicht houdt, is de sterkte mogelijk niet meer voldoende. Je kunt de zorgvrager in dat geval adviseren om een oogmeting te laten doen.

Oogontsteking Als er afscheiding of pus uit het oog komt, dan is een oog ontstoken. Het oogwit is rood en de ogen voelen branderig aan. Of de ooglidranden zijn rood, gezwollen en voelen branderig en pijnlijk. Raadpleeg in dat geval een arts en volg de instructies op. Een ontstoken oog is besmettelijk en goede hygiëne is dus van belang. Zoals je handen wassen of desinfecteren of handschoenen gebruiken.

BE R

Oorverzorging Als de zorgvrager normaal functionerende oren heeft, is het alleen maar nodig om de oren af en toe te wassen. Je kunt oorsmeer verwijderen met een puntje van een washandje of met een opgerold vochtig watje. Verwijder alleen oorsmeer dat zichtbaar in de gehoorgang zit. De gehoorgang maakt zichzelf schoon, daar hoef je dus niks aan te doen. Wees voorzichtig met wattenstaafjes, deze kunnen de gehoorgang beschadigen wanneer je iets te diep het oor ingaat of je duwt het oorsmeer dieper in het oor in plaats van dat je het verwijdert. Gebruik deze dus liever niet. Wanneer een zorgvrager een oorsmeerprop heeft, kan de doktersassistent of de huisarts de oren uitspuiten. Een oorsmeerprop herken je aan plotse slechthorendheid aan een oor (Vilans, 2012).

Hoortoestel Als een zorgvrager een hoortoestel heeft, zal ook dit schoongehouden moeten worden. Zo voorkom je irritatie, jeuk en huidproblemen. In de handleiding van een hoortoestel staat beschreven hoe dit gereinigd kan worden. Ook raadpleeg je de handleiding bij problemen met een hoortoestel, of je schakelt direct de audicien in.

317

IJ S N D ER W SO EP O

BE R

Oorontsteking Bij een oorontsteking heeft een zorgvrager een verminderd gehoor, jeuk en pijn. De gehoorgang is rood en gezwollen. Er kan ook sprake zijn van een loopoor en korstvorming. De pijn kan bij een oorontsteking zo hevig zijn, dat de zorgvrager er niet van kan slapen. Speciale oordruppels kunnen de pijn verlichten en het probleem oplossen. Hiervoor zal je eerst de huisarts moeten raadplegen, want deze druppels zijn alleen op recept verkrijgbaar.

Neusverzorging Soms heeft de neus ook verzorging nodig. Denk aan een neusverkoudheid waarbij je met een zoutoplossing de neusholten vrijmaakt. Of korstjes rond de neus waarbij een speciale zalf de genezing bevordert. Of een bloedneus waarbij je door middel van een neustampon de bloeding tegenhoudt. Ook bij de verzorging rondom de neus is het belangrijk om hygiënisch te werken.

318

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

13.5 Nagelverzorging

IJ S

Nagelverzorging betekent dat je de nagels van handen en voeten schoonhoudt en regelmatig knipt en/of vijlt.

BE R

N D ER W

Vingernagels Voor zorgvragers met een beperking kan het schoonhouden en knippen van de eigen vingernagels lastig zijn. Bijvoorbeeld omdat ze te weinig kracht hebben, of geen goede grip voor het nagelborsteltje, nagelschaartje en de vijl. Hier bestaan verschillende hulpmiddelen voor. Zoals een aangepaste nagelknipper. Bijvoorbeeld op een blok of tafelklem. Of een automatische nagelvijler.

Een automatische nagelvijl.

Nagelknipper voor mensen met een verminderde handfunctie.

Wanneer je het verzorgen van de vingernagels van een zorgvrager overneemt, houd je rekening met onderstaande punten: • Knip vingernagels rond af. • Gebruik een nagelschaar. • Knip de nagels kort, maar niet té kort. • Houd de nagel die je aan het knippen bent tegen met je duim, dan kan hij niet wegspringen. • Vijl de nagels na het knippen om haakjes en oneffenheden weg te werken. • De nagelschaar en vijl zijn zorgvragergebonden, iedereen heeft een eigen set. • Maak de nagelschaar en vijl na afloop schoon met alcohol 70%.

319

N D ER W

Verpleegkundige Irma van de thuiszorg komt al enige tijd bij meneer Meijer. Meneer Meijer heeft de ziekte van Alzheimer. In het begin begeleidde Irma meneer Meijer bij de verzorging. Ze stelde voor dat hij ging douchen, legde schone kleren voor hem klaar, gaf de tandenborstel aan enzovoort. Meneer Meijer kon dan zichzelf wassen en zelf zijn tanden poetsen.

IJ S

In de praktijk

Na een aantal maanden valt het Irma op dat meneer Meijer wel erg snel klaar is met tandenpoetsen en ze hoort de elektrische tandenborstel ook niet meer aanstaan. Ook na het scheren ziet meneer Meijer er nog ongeschoren uit. Irma gaat meneer Meijer intensiever begeleiden bij de verzorging en neemt de verzorging deels over. Na het douchen controleert ze zijn nagels. Zijn linkerhand kan meneer Meijer nog goed knippen, maar zijn andere hand doet Irma. Voor zijn teennagels komt elke zes weken een pedicure, dus dat hoeft verpleegkundige Irma niet te doen.

BE R

Na zo’n ochtend ziet meneer Meijer er weer goed verzorgd uit en ruikt hij lekker dankzij haar hulp. Maar Irma vraagt zich af of hij zijn tanden wel poetst en zich scheert op dagen dat de thuiszorg niet komt. Ze neemt zich voor om contact op te nemen met de dochter van meneer Meijer als ze terug is op kantoor, om haar zorgen te delen.

Teennagels Let op! Laat bij zorgvragers met kalknagels en bij zorgvragers met reuma of diabetes de teennagels door een pedicure of podotherapeut verzorgen. Dit is iemand die zich bezighoudt met de therapeutische of paramedische kant van de voetverzorging. Het verzorgen van de teennagels is voor veel zorgvragers lastig, omdat ze, bijvoorbeeld vanwege ouderdom, niet meer zo lenig zijn. Om die reden is in veel instellingen een pedicure aanwezig die de nagels knipt, vijlt, eventueel lakt en kleine voetkwalen behandelt. Wanneer er geen pedicure aanwezig is, zul jij de teennagels knippen. Het enige verschil met de vingernagels is dat je teennagels recht afknipt. Je knipt de hoeken niet, omdat dit anders kan leiden tot een ingegroeide teennagel. Gebruik ook een nageltang in plaats van een nagelschaartje. Met een nageltang kun je meer kracht zetten, en dat is nodig bij de wat dikkere teennagels. Als een zorgvrager bloedverdunners gebruikt, moet je extra voorzichtig zijn voor verwondingen.

320

N D ER W

IJ S

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

BE R

Bij kalknagels en zorgvragers met reuma of diabetes kan een podotherapeut de teennagels verzorgen.

Nagelaandoeningen Tijdens het verzorgen van de nagels controleer je ook altijd de nagels. Zo kun je nagelaandoeningen herkennen en direct een behandeling beginnen of doorverwijzen naar een medisch manicure of arts.

Schimmelnagel Een schimmelnagel wordt ook wel een ‘kalknagel’ genoemd. De nagel verkleurt, wordt ruw, dik, breekbaar en brokkelig. Een schimmelnagel wordt veroorzaakt door schimmels die in en onder de nagel groeien. Schimmelnagels zijn besmettelijk en verspreiden zich vaak naar de andere nagels of de voet (voetschimmel). Ze zijn onschuldig en hoeven bijna nooit behandeld te worden. Om besmetting te voorkomen, is hygiëne wel van belang. Zoals iedere dag schone sokken dragen. Ontstoken nagelriemen Bij ontstoken nagelriemen is de huid rond de nagel gezwollen, rood en pijnlijk. Meestal verdwijnt deze nagelaandoening vanzelf. Als dat niet zo is, schakel dan de arts in.

321

Ingegroeide teennagels.

BE R

N D ER W

IJ S

Ingegroeide teennagel Bij een ingegroeide teennagel groeit het puntje van de teennagel in het nagelbed. De teen wordt rood en pijnlijk. Als dit niet wordt behandeld, kan er wild vlees omheen groeien, of er ontstaat een ontsteking. Afhankelijk van de ernst behandelt een (medisch) pedicure, podotherapeut, arts of chirurg een ingegroeide teennagel.

Likdoorns Door verkeerde schoenen of afwijkingen in de stand van de voeten kan er langdurige druk ontstaan op één plek. Daar komt dan een likdoorn, een harde eeltknobbel die in het vlees van de teen dringt en erg pijnlijk is.

Medisch pedicure Een medisch pedicure kan worden ingeschakeld bij voetproblemen. Bijvoorbeeld voor het verwijderen van eelt of de behandeling van likdoorns. Medisch pedicures zijn specialisten in de behandeling van voeten met een verhoogd risico op complicaties. Bijvoorbeeld in het geval van reuma, ouderdom of diabetes. Ook als je merkt dat er sprake is van een ernstige verdikking en/of afwijkende nagels bij een zorgvrager, schakel je een medisch pedicure in. Zoals bij een ingegroeide nagel of een likdoorn waarbij de kans op een ontsteking groot is.

322

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

13.6 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Chanelle (23 jaar) verblijft vanwege een eetstoornis en angstklachten in een ggz-instelling. Chanelle heeft lang blond haar dat vaak in de klit zit. Ze weigert het zelf te kammen en wil ook niet dat iemand anders eraan komt. Ze laat het altijd los hangen. Alleen als ze haar haar wast en naspoelt met conditioner, gaan de klitten er wel uit. Maar dit doet ze niet zo vaak, ze vindt het vreselijk om nat haar te hebben. Chanelle loopt dus vaak rond met een verwilderde haardos. Omdat ze ook nog eens graag een oude, wat versleten joggingbroek met oude trui draagt, komt ze soms wat verwaarloosd over. Hier is al met haar over gesproken, maar het interesseert Chanelle momenteel niet zoveel hoe ze eruitziet. Ze is wel schoon, want ze doucht iedere dag, gebruikt deodorant en verzorgt haar tanden goed.

BE R

Casus De moeder van Chanelle komt eens in de maand langs bij haar dochter. De laatste keer dat ze kwam, hoorde Aline, een verpleegkundige die in de instelling werkt, de moeder van Chanelle in zichzelf mopperen. Ze vond het niet kunnen dat haar dochter erbij liep als een zwerver en dat het personeel van de instelling beter zijn best kon doen om haar dochter op te frissen. Aline is vandaag verantwoordelijk voor de verzorging van Chanelle. Plots hoort Aline dat de moeder van Chanelle over een half uur spontaan langs wil komen.

Dilemma Wat doet Aline? 1. Ze dringt er bij Chanelle op aan om voor het bezoek van haar moeder toch even snel haar haren te wassen met conditioner en/of te ontklitten en wat anders aan te trekken. 2. Ze laat Chanelle met geklit haar en in haar oude, wat versleten joggingbroek met oude trui haar moeder ontvangen.

323

13.7 Verdieping

N D ER W

IJ S

Het Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg (Nivel) heeft onderzoek gedaan naar de kwaliteit en toegankelijkheid van de mondzorg voor thuiswonende kwetsbare ouderen. Met behulp van literatuuronderzoek, interviews en een enquête onder zorgprofessionals is de huidige situatie van mondzorg bij thuiswonende kwetsbare ouderen in kaart gebracht.

Thuiswonende kwetsbare ouderen Thuiswonende kwetsbare ouderen zijn ouderen met vaak één of meerdere chronische aandoeningen, zij gebruiken meerdere soorten medicatie, hebben soms geheugenproblemen, maar wonen met hulp nog wel thuis.

Deze thuiswonende kwetsbare ouderen hebben vaak ook een slecht gebit. Een slecht gebit of problemen met de mond gaat/gaan vaak samen met pijn, sociaal isolement, ondervoeding, problemen met eten en drinken en een verminderde kwaliteit van leven.

BE R

Oorzaken slechte mondverzorging Ouderen weten vaak niet dat een slechte mondverzorging tot gezondheidsproblemen en een verminderde kwaliteit van leven kan leiden. Ze geven mondverzorging geen prioriteit als er ook andere gezondheidsproblemen spelen. Verder zijn zij cognitief, psychisch, sociaal en fysiek niet altijd meer in staat tot een goede mondverzorging. Bij de ziekte van Parkinson of bij reuma bijvoorbeeld is het fysiek moeilijker om de tanden te poetsen. En ouderen met cognitieve problemen vergeten hun tanden te poetsen.

Ook financiële beperkingen, angst voor de tandarts, minder energie en levenslust hebben als gevolg dat de oudere minder vaak naar de tandarts of mondhygiënist gaat. Van de ouderen boven de 75 jaar komt meer dan de helft niet (meer) jaarlijks bij de tandarts. En maar 25% van de 75-plussers gaat nog naar de mondhygiënist.

324

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

N D ER W

IJ S

Gevolgen slechte mondverzorging Een slechte mondgezondheid heeft een relatie met verschillende chronische aandoeningen, zoals longaandoeningen, cardiovasculaire aandoeningen, diabetes en kanker. Zo kan bijvoorbeeld parodontitis door slecht tandenpoetsen bij zorgvragers met diabetes de bloedglucosespiegel ontregelen. Of bacteriën komen via beschadigd tandvlees in de bloedbaan terecht en veroorzaken plaques aan de vaatwand. Ook de kans op een aspiratiepneumonie kan verhoogd zijn als er bij verslikken meer bacteriën in de longen komen door een slechte mondverzorging.

BE R

Knelpunten in de mondverzorging Ouderen, maar ook mondzorgverleners (tandartsen en mondhygiënisten) en andere zorgprofessionals, zijn zich vaak niet bewust van hoe belangrijk goede mondzorg is. Zorgverleners in de eerste lijn, bijvoorbeeld wijkverpleegkundigen, hebben niet de kennis en vaardigheden om problemen in de mondverzorging te herkennen. Behalve onvoldoende bewustwording en gebrek aan kennis en vaardigheden bij de verschillende zorgverleners en de ouderen zelf, zijn er nog meer knelpunten: • De mondzorg is niet altijd makkelijk toegankelijk voor kwetsbare ouderen. • De financiering van mondzorg maakt het moeilijk om mondzorg voor thuiswonende ouderen te regelen. • Gebrek aan multidisciplinaire samenwerking tussen mondzorgverleners en andere zorgprofessionals. • Mondzorgverleners zijn niet gewend om samen te werken. • De capaciteit bij zorgverleners is beperkt om de kwetsbare ouderen mondzorg te geven en deze heeft weinig prioriteit.

Verbeteringen Het liefst moet de mondzorg laagdrempelig toegankelijk zijn voor ouderen. Dit betekent dat het gemakkelijk moet zijn om hulp te vragen bij mondproblemen. Bijvoorbeeld via een hulpverlener, zoals de huisarts, de praktijkverpleegkundige of de wijkverpleegkundige, die vaak al bekend is bij de oudere of zijn mantelzorger. Maar het gaat ook om letterlijke drempels. Als de ouderen met een rollator of in een rolstoel de tandartspraktijk niet in kunnen, dan helpt dat ook niet. Daarom zou het goed zijn als professionele zorg aan huis ook mogelijk is. Of dat tandartspraktijken zo zijn ingericht dat er geen drempels zijn en dat er ruimte is om met een rolstoel te manoeuvreren. Ook een verbeterde financiering en samenwerking met andere zorgprofessionals is onderdeel van een betere mondzorg aan ouderen.

325

N D ER W

IJ S

De rol van de verpleegkundige De rol van de verpleegkundige is vooral signaleren, indiceren en aansturen. Je kunt bijvoorbeeld vragen wanneer de zorgvrager voor het laatst bij de tandarts of mondhygiënist is geweest. Is de zorgvrager al een jaar of langer niet bij de tandarts geweest, dan kun je de zorgvrager stimuleren of ondersteunen bij het maken van een afspraak. Dit geldt ook voor zorgvragers die een gebitsprothese hebben. Zij moeten ook eens per jaar naar de tandprotheticus. Bij ouderen verandert de kaak en daardoor kan de gebitsprothese minder goed gaan zitten met pijn of een schimmelinfectie als gevolg.

Als verpleegkundige kun je ook vragen hoe iemand zijn mond verzorgt. En dit moet je ook als verpleegkundige observeren. Want een zorgvrager kan wel zeggen dat hij zijn mond goed poetst, maar dat weet je pas als je het ziet. Je kunt als (wijk)verpleegkundige ondersteuning bij de mondverzorging indiceren en doorverwijzen bij serieuze mondproblemen.

BE R

Verbeteringen die verpleegkundigen zelf kunnen doorvoeren, zijn gericht op het verbeteren van kennis. Dat begint bij het signaleren van mondproblemen en aandacht voor goede mondverzorging. Aan de andere kant kunnen ook tandartsen en mondhygiënisten ervoor zorgen dat kwetsbare ouderen in beeld blijven bij de praktijk. Bijvoorbeeld door te vragen waarom iemand opeens niet meer naar de praktijk komt of door contact op te nemen met een huisarts.

Signalen waar de verpleegkundige op kan letten, zijn: • pijn • slechte adem • slecht eten en drinken • gewicht verliezen • non-verbale signalen bij de mondverzorging • medicatie waarvan het mondslijmvlies uitdroogt.

326

Een verpleegkundige kan de zelfzorg van de oudere zorgvrager bevorderen door: • goede voorlichting • poetsinstructie • gebruik van fluoride stimuleren • aangepaste tandenborstels en andere aangepaste materialen.

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

N D ER W

IJ S

Mondzorg moet een vast onderwerp worden op de agenda van het overleg door (wijk)verpleegkundigen. Bijvoorbeeld door het aanstellen van een aandachtsvelder mondzorg die het onderwerp op de agenda houdt en scholing of klinische lessen organiseert. Hierdoor kan de aandachtsvelder weer anderen enthousiasmeren voor het onderwerp. Er bestaan al regionale netwerken waar tandartsen, mondhygiënisten, verzorgenden, verpleegkundigen en tandprothetici in zitten. In het netwerk kunnen vragen gedeeld worden en het verbetert de samenwerking. Er kan ook makkelijker gevraagd worden of een mondzorgverlener thuis kan langskomen bij een oudere.

BE R

Het landelijke platform ‘De mond niet vergeten’ heeft een website met materiaal voor zorgverleners, maar ook filmpjes voor oudere zorgvragers en mantelzorgers. Zorgverleners kunnen er screeningsinstrumenten- en verwijsinstrumenten vinden.

327

13.8 Begrippen

IJ S

Haarschrobber Hulpmiddel met een lange steel om haren te wassen.

Ingegroeide teennagel Het puntje van de teennagel groeit in het nagelbed.

N D ER W

Hoofdluizen Kleine beestjes die leven tussen de haren op het hoofd.

Likdoorn Eeltknobbel op de tenen of tussen de tenen die in de huid wordt gedrukt en pijnlijk is.

Ontstoken nagelriemen Nagel waarbij de huid rondom de nagel gezwollen, rood en pijnlijk is.

BE R

Oorontsteking Ontsteking van de gehoorgang met verminderd gehoor, pijn of jeuk in het oor.

Podotherapeut Iemand die zich bezighoudt met de therapeutische of paramedische kant van de voetverzorging.

Schimmelnagel Verkleurde nagels die dik, breekbaar en brokkelig worden. Ook wel ‘kalknagel’ genoemd.

Tanderosie Het tandglazuur lost op door zuren in dranken, voedingsmiddelen of maagzuur.

328

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 13 Ondersteunen bij de uiterlijke zorg

329

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 14 ONDERSTEUNEN BIJ DE PERSOONLIJKE ZORG

Inhoud thema • Persoonlijke verzorging • Ondersteunen bij het wassen • Ondersteunen bij aanen uitkleden • Observeren tijdens de persoonlijke verzorging • Hulpmiddelen • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Jezelf verzorgen is nodig om je lichaam gezond te houden en om je goed te voelen. Iedereen doet aan persoonlijke en uiterlijke verzorging. Het liefst zelf en op onze eigen manier. Als iemand tijdelijk of blijvend zijn lichaam niet kan verzorgen, heeft deze persoon ondersteuning nodig. Deze kan bestaan uit de zorgvrager stimuleren tot verzorging en gedeeltelijk of geheel overnemen van de zorg. Omdat verplegen en verzorgen je beroep is, doe je dit niet op je eigen wijze maar volgens de behoefte en wensen van de zorgvrager. Natuurlijk let je daarbij op de veiligheid en bied je verantwoorde persoonlijke zorg.

14.1 Persoonlijke verzorging

Persoonlijke verzorging is alles wat nodig is om het lichaam schoon en gezond te houden. Persoonlijke verzorging is belangrijk omdat: • je er verzorgd uitziet • je schoon bent • je je beter voelt • het goed is voor je gezondheid.

BE R

Als je er schoon en verzorgd uitziet, voel je je vaak beter. Gezondheid is ook een belangrijke reden om jezelf goed te verzorgen. Als je bijvoorbeeld met vuile nagels aan een wondje in je gezicht krabt, kan het wondje gaan ontsteken. Ook is het slecht voor je gebit om je tanden nooit te poetsen en niet naar de tandarts te gaan. Mensen met een beperking, een chronische ziekte of sommige ouderen kunnen niet altijd meer zo goed voor zichzelf zorgen. Zij hebben daar ondersteuning bij nodig.

Algemene dagelijkse levensverrichtingen Persoonlijke verzorging is een onderdeel van adl. Dat betekent: algemene dagelijkse levensverrichtingen, of: activiteiten van het dagelijks leven. Persoonlijke verzorging gaat om de totale lichamelijke verzorging, zoals: • wassen, douchen en baden • uiten aankleden • uiterlijke verzorging, zoals haren kammen en nagels verzorgen • mobiliteit • eten en drinken • toiletgebruik • slapen en waken • gebitsverzorging.

331

In dit thema gaat het alleen over wassen, douchen en baden en over aanen uitkleden.

N D ER W

IJ S

Zelfredzaamheid en zelfregie Bij het ondersteunen in de persoonlijke verzorging houd je rekening met wat de zorgvrager zelf nog kan. Waar mogelijk laat je de zorgvrager meehelpen in de persoonlijke verzorging of stimuleer je de zorgvrager om zichzelf te verzorgen. Op deze manier behoudt of vergroot de zorgvrager zijn zelfredzaamheid en de eigen regie over de persoonlijke verzorging.

BE R

Zelfredzaamheid is het vermogen om voor jezelf te zorgen en algemene dagelijkse levensverrichtingen zelfstandig te kunnen doen. Als verpleegkundige streef je ernaar de zelfredzaamheid in de persoonlijke verzorging van een zorgvrager in stand te houden of te vergroten. Als iemand verminderd zelfredzaam is, heeft deze persoon ondersteuning nodig. Je ondersteunt een zorgvrager bijvoorbeeld bij het wassen of aankleden, maar laat de zorgvrager ook meehelpen en doen wat hij zelf nog kan. Je maakt de zorg zo aangenaam mogelijk en sluit aan bij de zorgbehoefte en wensen van de zorgvrager. Het is daarbij belangrijk dat je je inleeft in de zorgvrager.

Zelfregie is zeggenschap over je eigen leven hebben en over de ondersteuning die je krijgt. En dus ook over de ondersteuning die je krijgt bij de persoonlijke verzorging. Dit is een belangrijk onderdeel van zelfredzaamheid. Wanneer je uitgaat van zelfregie van een zorgvrager, spelen de volgende punten een rol: • Ga uit van het positieve: wat kan de zorgvrager wel, waar ligt zijn kracht? Kan de zorgvrager nog zijn eigen gezicht wassen? Laat de zorgvrager dat dan zelf doen en neem niet onnodig handelingen van hem over. • Versterk de zorgvrager door inzicht te geven in zijn eigen drijfveren en situatie: op welke gebieden gaat het goed, op welke gebieden gaat het minder goed, wat wil de zorgvrager nog graag kunnen doen, waar ligt zijn motivatie? De zorgvrager kan zichzelf bijvoorbeeld nog wel aankleden, maar wil toch dat jij dit overneemt, zodat hij energie overhoudt voor een wandelingetje buiten waar hij zo van houdt.

332

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

N D ER W

IJ S

• Leg de regie voor ondersteuning en hulp zo veel mogelijk bij de zorgvrager: waaraan wil de zorgvrager werken, welke hulp heeft hij daarbij nodig en hoe wil de zorgvrager dat die hulp eruitziet? De zorgvrager kan zichzelf bijvoorbeeld nog wel wassen, maar geeft aan dat hij moeite heeft met de volgorde. Je past je ondersteuning daarop aan. • Versterk en schakel informele/sociale netwerken in. De mate van zelfregie zal altijd variëren. Bij een volwassene met een lichamelijke beperking zal die veel groter zijn dan bij een oudere met dementie. De ene zorgvrager kan precies aangeven welke kleding hij wil dragen en de andere zorgvrager laat dat aan de zorgverlener over.

BE R

Zorgvragers Zorgvragers hebben vaak hulp nodig bij de persoonlijke verzorging (zelfzorg). Ze hebben dan een zelfzorgtekort. Een zorgvrager heeft een zelfzorgtekort als hij een bepaalde activiteit niet meer zelfstandig kan uitvoeren en hierbij ondersteuning nodig heeft. Dat kan bijvoorbeeld ontstaan door ouderdomsklachten, of door een lichamelijke of verstandelijke beperking. Zorgvragers kunnen een zelfzorgtekort hebben: • na een ongeval • tijdens het revalideren • tijdens het herstel van een bevalling • bij een chronische ziekte • in de laatste levensfase • bij een dementerende ziekte • bij een psychiatrische ziekte • bij een verstandelijke beperking • bij een blijvende lichamelijke beperking.

De persoonlijke verzorging die je biedt, verschilt per zorgvrager.

Ondersteunen Je eigen persoonlijke verzorging is wat anders dan een ander daarbij ondersteunen. De zorgvrager moet de persoonlijke verzorging (deels) uit handen geven. In de ondersteuning van de zorgvrager houd je rekening met de opvattingen van de zorgvrager en hoe hij de persoonlijke verzorging wil.

333

N D ER W

IJ S

Intimiteit Veel mensen die voor het eerst hulp nodig hebben, vinden dat gênant. Ze schamen zich bijvoorbeeld om zich te laten uitkleden door een zorgverlener. Als je iemand helpt bij het wassen of douchen, moet je diegene aanraken op het blote lijf. Dat is natuurlijk moeilijk, zowel voor de zorgvrager als voor jou. Houd hier rekening mee. Je kunt het erover hebben met de zorgvrager en hem op zijn gemak stellen. Ook een grapje, dat uiteraard respectvol is, kan een gespannen situatie wat lucht geven.

BE R

Respect Behandel de zorgvrager met respect. Neem een respectvolle houding aan. Dat zit ’m in kleine dingen, zoals: • Hoe spreek je iemand aan? Bij zijn voor- of achternaam, met ‘u’ of met ‘je’? Meestal is bij de intake vastgelegd hoe iemand wil worden aangesproken. • Ga niet meteen aan de slag, maar vraag eerst of je iets mag doen, bijvoorbeeld: ‘Is het goed dat ik u nu ga wassen?’ • Behandel de zorgvrager persoonlijk, als mens. Maak contact en voer een gesprekje. Vraag ’s ochtends bij het aankleden bijvoorbeeld ‘Heeft u goed geslapen?’ • Betrek de zorgvrager bij de zorg. Vraag welke kleding hij of zij aan wil. Of vraag bij het afdrogen of het zo goed droog is. • Luister goed naar de wensen van de zorgvrager.

In de zorg zijn veel activiteiten en handelingen vastgelegd in protocollen of richtlijnen. Hierin staat hoe je iets moet doen en waar je op moet letten, zodat iedereen het op dezelfde, efficiënte en correcte manier doet. Ook voor het ondersteunen bij het wassen en het aanen uitkleden zijn er protocollen.

14.2 Ondersteunen bij het wassen

In je werk kan het regelmatig voorkomen dat je zorgvragers moet ondersteunen bij het douchen of dat je iemand op bed of bij de wastafel moet wassen. In alle gevallen geldt dat je zorgvragers zelf laat doen wat ze zelf kunnen. Dat is belangrijk, omdat mensen zich daardoor beter voelen. Het geeft een gevoel van zelfstandigheid.

334

Vertel de zorgvrager eerst wat je gaat doen en vraag of er nog wensen zijn (bijvoorbeeld een speciaal soort zeep, welke kleding hij aan wil). Bespreek wat jij gaat doen en wat de zorgvrager zelf doet. Soms kan een zorgvrager bijvoorbeeld zelf het gezicht of het bovenlichaam aan de voorkant wassen. Houd rekening met deze wensen.

N D ER W

Voordat je iemand gaat wassen of douchen, sluit je de deuren, ramen en gordijnen. Dit in verband met tocht en privacy. En zorg ervoor dat de ruimte voor de zorgvrager warm genoeg is, zodat de zorgvrager niet afkoelt.

IJ S

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

BE R

Benodigdheden klaarzetten Voordat je begint met wassen of douchen, zet je alles klaar wat je nodig hebt. Dit kan zijn: • washandjes, handdoeken • zeep of douchegel • eventueel deodorant en bodylotion • eventueel incontinentiemateriaal • schoon ondergoed, nachtgoed of bovenkleding.

Aandachtspunten bij het wassen Bij het wassen van een zorgvrager zijn er deze aandachtspunten: • Was van schoon naar vuil. • Was van boven naar beneden, dus eerst het gezicht, dan het bovenlichaam en dan het onderlichaam om het verspreiden van bacteriën te voorkomen. • Was van ver weg naar dichtbij, dus eerst de arm die of het been dat het verst weg van jou is en dan de arm die of het been dat het dichtst bij jou is. Je reikt dus over de zorgvrager heen en werkt naar jezelf toe, omdat je anders over natte en ingezeepte lichaamsdelen leunt. • Zorg voor veiligheid. Zorg ervoor dat de vloer droog is, zodat jij of de zorgvrager niet uitglijdt. • Controleer de temperatuur van het water, zodat dit niet te heet is en de zorgvrager zich verbrandt. • Gebruik bij voorkeur zeeploze producten. Zeep droogt de huid snel uit, wat zorgt voor beschadigingen en wondjes. • Droog de huid goed af, vooral de oksels, huidplooien, liezen, knieholtes, tussen de vingers en tussen de tenen. • Zorg ervoor dat de zorgvrager het niet koud heeft. Dus niet meteen het hele lichaam ontbloten, maar telkens kleine stukjes. • Draag een overschort en handschoenen als je handen of kleding in contact kunnen komen met lichaamsvocht als bloed, urine, wondvocht of ontlasting.

335

N D ER W

IJ S

Wassen op bed of bij de wastafel Zorgvragers die erg ziek of bedlegerig zijn, moet je op bed wassen. Je hebt extra spullen nodig als je iemand op bed wast, namelijk: • twee waskommen: een voor het bovenlichaam en een voor het onderlichaam • een extra handdoek om onder het lichaam te leggen, zodat de matras niet nat wordt.

Geef de zorgvrager een hemd of ander kledingstuk aan als je klaar bent met het bovenlichaam. Zo voorkom je dat je zorgvrager afkoelt. Als een zorgvrager zich niet goed kan bewegen, kun je de zorgvrager eerst in zijn geheel aan de voorkant wassen. Laat hem draaien en was dan de achterkant. Haal de spullen voor de boven- en onderkant niet door elkaar. Dus gebruik voor de bovenkant de washand, waskom en handdoek die je ook bij de voorkant voor de bovenkant hebt gebruikt. Het is natuurlijk niet hygiënisch om bijvoorbeeld de rug te wassen met de washand waarmee je eerst de geslachtsdelen hebt gewassen.

BE R

Sommige zorgvragers worden bij de wastafel gewassen. Laat de zorgvrager op een krukje zitten. Alleen als je het onderlichaam wast en droogt, moet de zorgvrager even staan. Kleed de zorgvrager zo snel mogelijk weer aan.

336

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

N D ER W

IJ S

Wassen onder de douche of in bad gaan Soms moet je een zorgvrager ondersteunen bij het douchen. Zorg dat er een douchekrukje is om vallen te voorkomen. De zorgvrager zit terwijl je zijn bovenlichaam en benen wast. Om hem van onderen te kunnen wassen, moet de zorgvrager staan. Zorg ervoor dat hij zich kan vasthouden. Bij het afdrogen zit de zorgvrager weer op de kruk. Als je hem van onderen afdroogt, moet hij staan. Een bad nemen geeft ontspanning voor de zorgvrager. Het kan pijn en stress verminderen. Vraag aan de zorgvrager of hij het water niet te warm of te koud vindt en pas de temperatuur eventueel aan.

Ieder jaar verbranden er nog zorgvragers bij het baden en douchen. Dat komt doordat het water te heet is. Controleer de temperatuur van het water met je hand zolang de douche of de kraan loopt. Raak de kraan tijdens het baden of douchen niet aan, zodat deze niet op een andere stand draait. Blijf bij de zorgvrager, omdat hij door de warmte onwel kan worden.

BE R

Verzorgend wassen Verzorgend wassen wordt ook wel ‘wassen zonder water’ genoemd. Zorgvragers die langdurig bedlegerig zijn, kun je ook hygiënisch wassen zonder water en zeep. Je gebruikt dan wegwerpwashandjes die doordrenkt zijn met een reinigende lotion. De lotion reinigt en beschermt de huid en droogt vanzelf aan de lucht. De wegwerpwashandjes kun je warm of koud gebruiken. Het voordeel van deze methode is dat zorgvragers minder afkoelen en dat het wassen sneller gaat. Het is daarom minder belastend voor de zorgvrager en de zorgverlener. Het is ook beter voor de huid van kwetsbare zorgvragers.

Aandachtspunten bij verzorgend wassen: • Als je de doekjes verwarmt in de magnetron, zorg er dan voor dat ze een aangename temperatuur hebben. Vraag de zorgvrager of het prettig aanvoelt. • Voor elk onderdeel van het lichaam gebruik je een nieuw washandje. • Gooi de washandjes of -doekjes na gebruik in de afvalbak. • Gebruik bij iedere wasbeurt een nieuw pakje met washandjes of -doekjes. • De lotion droogt vanzelf, maar soms moet je bij de huidplooien de huid droogdeppen.

337

IJ S N D ER W SO EP O BE R M O BO

Met elke zijde van een wasdoekje was je een gedeelte van het lichaam.

Ook een overledene moet verzorgd worden. Het verzorgen van een overledene doe je na toestemming van de arts die de lijkschouwing heeft gedaan. Je kunt de overledene samen met een nabestaande verzorgen. Je overlegt ook met de nabestaanden over de kleding, sieraden, het vouwen van de handen of religieuze wensen. Was de overledene bij voorkeur met wasdoekjes, omdat dit een verzorgende werking heeft.

338

Geslachtsorganen wassen De geslachtsorganen wassen is een intieme handeling. In het begin kan het heel ongemakkelijk zijn om de geslachtsdelen te benoemen. Je kunt ook zeggen: ‘Ik ga u nu een onderwasbeurt geven.’ Dit is een uitspraak die de zorgvrager prima begrijpt.

IJ S

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

N D ER W

Je gebruikt bij het wassen van de geslachtsorganen schoon water, geen zeep, een schone washand en handdoek.

BE R

Man Als je de geslachtsdelen van een man wast, laat je wat een man nog zelf kan, zelf doen. Dat is voor de zorgvrager prettiger. De juiste volgorde van wassen is: • Begin met de liezen, dan het scrotum en vervolgens de penis. • Draai het washandje een slag en trek de voorhuid van de penis voorzichtig terug. • Was dan de eikel (glanspenis). • Spoel en droog alles in dezelfde volgorde af. De glanspenis droog je niet af. • Breng de voorhuid weer helemaal terug over de glanspenis. Wees voorzichtig bij mannen met een vernauwing van de opening van de voorhuid. Trek dan de voorhuid niet terug, want dit is erg pijnlijk en gevaarlijk. Er kan een Spaanse kraag ontstaan waarbij de voorhuid klem zit achter de eikel en de bloedcirculatie verstoord raakt. De eikel en voorhuid kunnen dik worden. Bij oudere mannen kan de glanspenis erg gevoelig zijn.

Het kan voorkomen dat een man een erectie krijgt tijdens het wassen. Dit is vaak een puur lichamelijke reactie die niet altijd te controleren is door de zorgvrager. De zorgvrager vindt het meestal even vervelend als jij. Je kunt aangeven dat de zorgvrager zich niet hoeft te schamen en kunt een handdoek over de geslachtsorganen leggen. Of je kunt aan de zorgvrager vragen of hij liever heeft dat je even weggaat.

339

N D ER W

IJ S

Vrouw Bij het wassen van de vrouwelijke geslachtsdelen laat je een vrouw ook zelf doen, wat zij zelf kan doen. De juiste volgorde van wassen is: • Eerst was je bij een vrouw de liezen, dan de schaamheuvel (van boven naar beneden, in één richting) en vervolgens de buitenkant van de schaamlippen. Gebruik voor elke streek een schoon stukje washand om verspreiding van bacteriën en infecties te voorkomen. • Draai dan het washandje een slag, spreid met de ene hand de schaamlippen en was tussen de schaamlippen van boven naar beneden. Was de binnenkant van de schaamlippen niet met zeep, want dit verstoort de zuurgraad van het slijmvlies, waardoor infecties kunnen ontstaan. • Spoel en droog in dezelfde volgorde de vrouwelijke geslachtsorganen af. Droog de liezen en droog tussen de schaamlippen deppend.

14.3 Ondersteunen bij het aanen uitkleden

BE R

Er zijn verschillende momenten waarop je een zorgvrager helpt met uitkleden: • voor het wassen, douchen of baden • voor het naar bed gaan • na het opstaan • als de kleding vies is • als de zorgvrager zich ongemakkelijk voelt in de kleding (te warm, te koud, kriebelig).

Ondersteuning accepteren Het kan voor zorgvragers lastig zijn om te accepteren dat zij ondersteuning nodig hebben. Ondersteuning kan bij de zorgvrager leiden tot gevoelens van verlies van eigenwaarde en autonomie. Respecteer daarom de eigenwaarde en de autonomie van de zorgvrager. Dit doe je door op de volgende dingen te letten: • Laat een zorgvrager die dingen zelf doen, die hij of zij nog zelf kan doen. Geef praktische adviezen die afgestemd zijn op de behoeften van de zorgvrager. • Geef de zorgvrager zelfregie: laat hem of haar zelf de kledingkeuze en de manier van aan-/uitkleden bepalen. • Stimuleer de zelfredzaamheid: laat de zorgvrager zo veel mogelijk zelf doen, eventueel met hulpmiddelen.

340

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

BE R

N D ER W

IJ S

Als je iemand ondersteunt bij het aanen uitkleden, kom je erg dicht bij de ander. Je komt in iemands persoonlijke privacy en intieme delen worden voor jou zichtbaar. Je kunt daar rekening mee houden door op de volgende dingen te letten: • Vertel wat je gaat doen en waarom, voordat je iemand ondersteunt met uitkleden. • Trek zo snel mogelijk de andere kleding aan bij de zorgvrager en laat de zorgvrager niet onnodig bloot zitten.

Ondersteunen bij een tekort aan vaardigheden Bij een tekort aan vaardigheden kan een zorgvrager zichzelf niet aanen uitkleden. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Hij heeft een lichamelijke beperking waardoor hij de vaardigheid mist: de zorgvrager kan bijvoorbeeld niet staan. Of de zorgvrager is bedlegerig waardoor aanen uitkleden lastig is om zelf te doen. Of de zorgvrager kan niet goed plannen en heeft geen overzicht.

341

N D ER W

IJ S

Ondersteunen bij een bewegingsbeperking Voor zorgvragers die moeite hebben met bewegen, is het lastig om zichzelf aan en uit te kleden. Bijvoorbeeld iemand met spasmen of contracturen. Hierdoor kan het lichaam van een zorgvrager passief zijn en dus niet meebewegen. Voor een zorgverlener is dit lastig en fysiek zwaar. Daarom doe je de begeleiding vaak met een collega. Vaak heeft een passieve zorgvrager aangepaste kleding, die makkelijk aanen uitgetrokken kan worden. Bijvoorbeeld broeken met een ritssluiting langs de zijkant, blouses met een open rugzijde en een knoopsluiting in de nek of jassen die je van voor naar achteren aan kunt trekken. Ondanks de aangepaste kleding moet je alert zijn dat je de gewrichten van een zorgvrager met een bewegingsbeperking niet forceert bij het aantrekken van kledingstukken.

BE R

Ondersteunen bij een beperking Zorgvragers met een verstandelijke beperking, een hersenbeschadiging of dementie snappen vaak niet wat er om hen heen gebeurt. Ze begrijpen niet (meer) precies hoe ze zichzelf moeten verzorgen. Zorgvragers met agnosie herkennen een voorwerp niet meer, bijvoorbeeld wat een washand is of wat ze ermee moeten doen. Zorgvragers met apraxie kunnen gewone, dagelijkse handelingen, zoals tandenpoetsen of scheren, niet meer doen. Ze begrijpen goed wat de bedoeling is, maar kunnen de handeling niet uitvoeren of weten de juiste volgorde van de handelingen niet meer (hersenstichting.nl, z.d.). Bij zorgvragers met een verstandelijke beperking, een hersenbeschadiging of dementie is het belangrijk om contact te maken, zodat handelingen niet onverwacht komen en de zorgvrager schrikt. Door contact te maken, neem je ze mee in het proces van aanen uitkleden. Als je de zorgvrager meeneemt in het proces, is hij meer genegen om mee te werken en voorkom je afwerend of agressief gedrag. Je kunt de zorgvrager op de volgende manier benaderen: • Maak oogcontact. • Laat zien wat je gaat doen. • Zeg wat je doet. • Geef de zorgvrager tijd om aan je te wennen. • Zorg dat je hoofd op dezelfde hoogte is als het hoofd van de zorgvrager. • Maak geen snelle bewegingen. • Gebruik zo min mogelijk kracht. • Neem de tijd, haast je niet.

342

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

IJ S

Als de zorgvrager je niet begrijpt, kan hij je afweren, opstandig of agressief worden. Soms gaan ze krabben, bijten of slaan. Schakel dan hulp in om iemand samen te verzorgen. Een gedragstherapeut of psycholoog kan benaderadvies geven.

N D ER W

Verdiep je ook eens in de achtergrond van de zorgvrager. Favoriete muziek kan bijvoorbeeld ook bijdragen aan een ontspannen sfeer. Tips om ervoor te zorgen dat de zorgvrager zich veilig en geborgen voelt: • Zet rustgevende muziek op. • Zorg voor prettig licht. • Zorg ervoor dat het lekker warm is. • Gebruik lekkere geurtjes tijdens de verzorging: geurkaars, geurstokjes.

BE R

Ondersteunen bij een tekort aan motivatie Mensen die depressief of somber zijn, willen vaak niets. Ze hebben geen zin om zich aan te kleden of te verzorgen. Toch is het belangrijk dat zorgvragers die depressief of somber zijn dat wel doen. Dit zorgt ervoor dat iemand zo veel mogelijk zijn eigenwaarde blijft behouden. Er verzorgd uitzien zorgt ervoor dat je je ook beter gaat voelen. Uitgangspunten in de benadering zijn: • Blijf positief. • Stimuleer en motiveer de zorgvrager om zichzelf aan en uit te kleden. Doe dit met kleine haalbare stappen. • Werk als team. Maak realistische afspraken met de zorgvrager. Leg deze afspraken vast in het zorgdossier. Zo kennen je collega’s deze afspraken ook en kan de zorgvrager erop aangesproken worden.

343

IJ S N D ER W SO EP O

BE R

Ondersteunen bij een halfzijdige verlamming Als iemand halfzijdig verlamd is, kan hij één arm en/of been niet gebruiken. Een zorgvrager met een halfzijdige verlamming ondersteunen bij het aanen uitkleden, vraagt wat handigheid van jou als verpleegkundige. Bij het aankleden steek je eerst de aangedane arm of het aangedane been in het kledingstuk, daarna de gezonde ledematen. Bij het uitkleden hanteer je de omgekeerde volgorde.

Vaak kunnen zorgvragers zelf ook veel doen, vooral als ze hulpmiddelen gebruiken. Zorgvragers vinden het fijn om zelfredzaam te zijn. Er is een aantal kleine aanpassingen die voor zorgvragers met een halfzijdige verlamming een groot verschil maken in zelfredzaamheid, zoals: • Zorg voor kleding die rekbaar en soepel is. • Drukknopen zijn weer makkelijker dan knopen. • Elastiek in de band van een broek is veel makkelijker dan een knoop. • Maak een ringetje van een sleutelbos vast aan de ritssluiting. De zorgvrager kan zo makkelijker de rits openen dichttrekken.

344

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

14.4 Observeren tijdens de persoonlijke verzorging

IJ S

Tijdens de persoonlijke verzorging observeer je de zorgvrager. Dat betekent dat je goed kijkt naar hoe het gaat met de zorgvrager op lichamelijk, psychisch en/of sociaal gebied. Dit doe je om de zorg te kunnen verbeteren en om de gezondheidstoestand van de zorgvrager te kunnen bewaken.

N D ER W

Een observatie moet objectief zijn, dus letterlijk waarneembaar (een feit). Een subjectieve observatie is een interpretatie (een mening). In de zin ‘Hij gilde hard’ is ‘gilde’ letterlijk waarneembaar (dus objectief), terwijl je ‘hard’ op verschillende manieren kunt uitleggen (dus subjectief).

Naast een objectieve observatie kun je ook een niet-pluisgevoel hebben. Volgens de feiten lijkt dan alles in orde, maar toch heb je het gevoel dat er iets niet klopt. Overleg dan met een collega of met een arts. Die kan dan eventueel een extra onderzoek doen.

BE R

Observeren Tijdens het wassen kom je veel van de zorgvrager te weten. Observeer daarom doelgericht. Kijk naar: • mate van zelfredzaamheid – Hoe is de zelfredzaamheid: is er verbetering of juist achteruitgang? – Wat kan en wil de zorgvrager zelf doen? – Kunnen hulpmiddelen de zelfstandigheid vergroten? – Gebruikt de zorgvrager hulpmiddelen op de juiste manier? • mobiliteit van de ledematen – Hoe beweegt de zorgvrager zich? – Heeft hij pijn bij het bewegen, stijfheid of contracturen? • conditie van de zorgvrager – Is de zorgvrager snel moe? – Heeft de zorgvrager minder kracht dan eerst? – Is de zorgvrager benauwd? • gemoedstoestand van de zorgvrager – Hoe voelt de zorgvrager zich? • conditie van de huid – Is de huid droog en dus kwetsbaar? • afwijkingen van de huid – kleur, beschadigingen, huidturgor (spanning van de huid), oedeem, blauwe plekken, moedervlekken, verwondingen, decubitus, smetten, krabplekken

345

N D ER W

IJ S

• kleding – Heeft de zorgvrager nog voldoende goede kleding? – Zit de kleding strakker of wijder? • geheugen – Is de zorgvrager vergeetachtiger geworden?

In de praktijk

BE R

Verpleegkundige Rayna komt bij mevrouw Van Schaik thuis om haar te helpen met de verzorging. Mevrouw Van Schaik wordt ook verzorgd door haar zoon die weer thuis is komen wonen. Rayna vindt het niet prettig om bij mevrouw Van Schaik te komen. Er hangt een onprettige sfeer en ze vindt de zoon onaardig en ongeïnteresseerd. Als ze mevrouw Van Schaik onder de douche helpt, ziet ze blauwe plekken op haar rug en op haar bovenarm. ‘Wat is er gebeurd?’, vraagt Rayna. Mevrouw Van Schaik slaat haar ogen neer en mompelt iets over vallen. Als Rayna doorvraagt over de blauwe plekken, komt de zoon opeens in de deuropening van de badkamer staan. ‘Moet dat zo lang duren?’, vraagt hij bozig. Na een waarschuwende blik van mevrouw Van Schaik, besluit Rayna het onderwerp te laten rusten. Omdat de zoon in de buurt blijft tijdens de verzorging, zegt Rayna er niets meer over, maar ze geeft mevrouw Van Schaik een bemoedigende blik en slaat even een arm om haar heen. Zodra ze tijd heeft, belt Rayna met Veilig Thuis om te overleggen over haar vermoeden van ouderenmishandeling.

Rapporteren Observeren doe je door te kijken, te luisteren en vragen te stellen. Zo krijg je een beeld van het lichamelijk, psychisch en sociaal functioneren van de zorgvrager. De informatie die je hebt verzameld bij het observeren, rapporteer je in het zorgdossier. Door te rapporteren zijn jouw collega’s ook op de hoogte van jouw observaties. Zij kunnen dan weer in hun zorgverlening rekening houden met deze observaties en hun zorg eventueel aanpassen aan de veranderde situatie van de zorgvrager.

346

Als je hebt geobserveerd dat iets niet of minder goed gaat met de zorgvrager, dan schrijf je dat dus op. Maar als het iets is wat dringend is, schakel je direct hulp in van een collega of een arts, fysiotherapeut, wondverpleegkundige of ergotherapeut.

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

14.5 Hulpmiddelen

N D ER W

IJ S

Om de zelfredzaamheid van de zorgvrager te stimuleren en te behouden, zijn er hulpmiddelen, vormen van technologie of handigheidjes. Denk bijvoorbeeld aan een wandelstok die niet omvalt of een steunkousaantrekker. De veiligheid en zelfstandigheid van een zorgvrager kunnen hierdoor behouden blijven en soms ook flink vergroten. Een hulpmiddel kan de kwaliteit van leven dus verbeteren.

Een ergotherapeut kan helpen met advies over welke hulpmiddelen geschikt zijn. Een ergotherapeut adviseert en traint mensen die moeilijkheden hebben met het uitvoeren van dagelijkse activiteiten, zoals wassen en aankleden. De zorgvrager krijgt bijvoorbeeld oefeningen en leert hoe hij zijn kleding kan aantrekken op een andere manier dan hij gewend was.

BE R

Hulpmiddelen bij het wassen Er zijn verschillende hulpmiddelen bij het wassen die zorgen dat de zorgvrager niet uitglijdt, bijvoorbeeld een antislipmat, antislipspray en antisliptegels. Dit maakt het wassen, douchen en baden veiliger voor de zorgvrager.

Om de zelfstandigheid van de zorgvrager te vergroten, kan de zorgvrager een badborstel of badspons met een lange steel gebruiken, zodat hij makkelijker zijn rug of voeten kan wassen.

Met een badborstel of badspons met een lange steel kan de zorgvrager makkelijker zijn rug of voeten wassen. Dit vergroot de zelfstandigheid.

Zorgvragers die weinig kracht hebben, kunnen een kraanopener gebruiken. Hiermee kunnen ze makkelijker een kraan openen dichtdoen. Dit vergroot de zelfredzaamheid.

347

IJ S N D ER W SO EP BE R

Een kraanopener.

Er zijn meerdere hulpmiddelen die kunnen helpen bij het in en uit bad stappen, zoals een badlift of een badplank. Vaak is er nog wel hulp van een verpleegkundige nodig om de lift te bedienen of om de zorgvrager te ondersteunen. Maar het zorgt ervoor dat de verpleegkundige niet te zwaar belast wordt en dat de zorgvrager makkelijker en veiliger kan genieten van het nemen van een bad.

Bekijk online hoe een opblaasbare badlift en badplank werken.

Om gemakkelijker en zelfstandiger in bad te kunnen zitten, zijn er meerdere hulpmiddelen, zoals: • armen hoofdsteunen om zich goed vast te houden in bad • een badsteun om het instappen te vergemakkelijken • een badverkorter, zodat je minder snel onderuit glijdt. Ook deze hulpmiddelen vergroten de veiligheid van de zorgvrager. Hulpmiddelen bij aanen uitkleden Door het gebruik van hulpmiddelen is het soms mogelijk dat zorgvragers zich zelfstandig kunnen aanen uitkleden. Een voorbeeld van een hulpmiddel bij het aanen uitkleden is een aankleedstok of Helping Hand. De aankleedstok

348

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

N D ER W

IJ S

of Helping Hand is een verlengstuk van de arm. Aan het einde van de stok zit een haak waaraan de zorgvrager zijn kleding kan haken en deze zo aan- of uit kan trekken. Een SlipLift aantrekhulp onderbroek is een handig hulpmiddel om de onderbroek aan te trekken.

Een aankleedstok.

Er zijn ook speciale broekriemen met klittenbandsluiting of elastische broekriemen met drukknopen aan de uiteinden. Deze maken het zelfstandig openen dichtmaken van een riem mogelijk.

Een knoophaak.

BE R

Met een knoophaak kan de zorgvrager zelfstandig een knoop open- of dichtdoen.

Een voorbeeld van een hulpmiddel om schoenen aan en uit te trekken zijn elastische veters. Met elastische schoenveters en speciale schoensluiting hoeft de zorgvrager niet elke keer zijn veters te strikken of los te maken. Dit is handig als de zorgvrager een beperkte handfunctie en/of weinig kracht heeft.

349

IJ S N D ER W SO EP BE R

Een speciale schoensluiting.

14.6 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Zorgvrager Wendy de Jager (31) is een kwetsbare vrouw met een matig verstandelijke beperking. Op haar negende is ze uit huis geplaatst, omdat haar ouders niet voor haar zorgden. Beiden waren verslaafd aan alcohol. Haar moeder is inmiddels overleden. Haar vader kampt met de ziekte van Korsakov. Wendy heeft een periode in een pleeggezin gewoond. Sinds haar achttiende woont ze in een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking. De afspraak is dat Wendy zichzelf wast en aankleedt. Hierbij heeft zij een tijd ondersteuning gehad, maar toen het goed ging, is de ondersteuning afgebouwd.

350

Casus Robin is verpleegkundige op de woning van Wendy en zeven andere bewoners. Deze ochtend wekt Robin Wendy en vraagt of ze lekker geslapen heeft. Vervolgens stuurt Robin Wendy naar de badkamer met de opdracht om zich te wassen en aan te kleden. Daarna gaat Robin een andere bewoner helpen

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

N D ER W

IJ S

met de adl. Na het opstaan druppelen de bewoners een voor een richting de ontbijttafel. Zeven bewoners zijn al klaar en zitten te wachten op Wendy. Een paar minuten later komt Wendy aan tafel. Ze gaat tegenover Robin zitten en schenkt een kop koffie voor zichzelf in en pakt een boterham. Dan bereikt een onaangename geur de neus van Robin. Het is een sterke lichaamsgeur, waarbij het lijkt alsof diegene ook ongesteld is. De vier mannelijke bewoners vallen daardoor af. Die zijn het in ieder geval niet. Robin loopt een rondje om de tafel en doet of ze even iets zoekt. Bij Wendy komt ze tot de ontdekking dat de vieze lucht bij haar vandaan komt. Dat is niet de eerste keer dat dat gebeurt en Wendy is al meerdere keren aangesproken op haar persoonlijke verzorging.

14.7 Verdieping

BE R

Dilemma Wat doet Robin? 1. Robin wacht tot na het ontbijt, loopt naar Wendy toe en zegt: ‘Joh Wendy, je ruikt niet zo fris. Heb je je wel gewassen?’ 2. Robin wacht tot na het ontbijt, loopt naar Wendy toe en zegt: ‘Kom Wendy, je hebt je weer niet goed gewassen. Ik ga je helpen met wassen en schoon ondergoed aantrekken.’

Verzorgend wassen is wassen zonder waskommen, zonder water, zonder zeep en zonder handdoeken. Het is wassen met speciale wasdoekjes of washandjes die gedrenkt zijn in een reinigende en huidverzorgende vloeistof. Zeep afspoelen en de huid afdrogen is niet nodig, omdat de huid snel droogt. Verzorgend wassen bestaat al langer en verpleegkundigen in de intramurale setting gebruiken het redelijk vaak. Maar in de thuiszorg passen zorgverleners het wassen zonder water veel minder toe. Dat is jammer, omdat wassen zonder water toch een aantal voordelen heeft. Voor- en nadelen van verzorgend wassen Voordelen voor de zorgvrager zijn: 1. Het wassen is minder belastend voor de zorgvrager omdat de zorgvrager minder hoeft te draaien. Afspoelen en afdrogen is bij verzorgend wassen namelijk niet nodig, dus deze handelingen kun je overslaan. 2. De huid hoeft na het wassen niet ingesmeerd te worden met lotion omdat de wasdoekjes al een lotion bevatten.

351

3. 4.

Het vergroot de zelfredzaamheid van de zorgvrager omdat de zorgvrager de wasdoekjes zelf kan gebruiken. De zorgvrager houdt meer energie over voor andere activiteiten.

N D ER W

IJ S

Voordelen voor de zorgverlener zijn: 1. Minder gesleep met waskommen en water en dus minder fysieke klachten. Ergonomisch gezien hebben washandjes de voorkeur boven wasdoekjes. Met een washandje was je op een meer ontspannen en snellere wijze. 2. Minder kans op allergie van de handen door veelvuldig gebruik van water en zeep. 3. Tijdsbesparing, waardoor er meer tijd is voor andere taken, zoals haren wassen, de nagels verzorgen of een praatje.

BE R

Maar niet iedereen vindt verzorgend wassen fijn. Het is altijd even wennen om geen water en zeep te gebruiken, maar sommige mensen blijven water en zeep toch missen of hebben het gevoel minder schoon te zijn. De keus is natuurlijk vaak aan de zorgvragers zelf. Sommige mensen geven aan dat zij de geur van de wasdoekjes niet prettig vinden. Er zijn verschillende aanbieders van wasdoekjes, dus daar kan mee geëxperimenteerd worden. Maar de reacties over verzorgend wassen zijn over het algemeen positief. (zorgvoorbeter.nl, z.d.)

Voor wie Omdat verzorgend wassen minder belastend is voor de zorgvrager, is er een bepaalde groep zorgvragers die hiervoor meer in aanmerking komen dan andere zorgvragers. Bijvoorbeeld zorgvragers die rolstoelgebonden zijn, bedlegerige zorgvragers die afhankelijk zijn voor hun wasbeurt van zorgverleners en zorgvragers met pijn. En zorgvragers die gedeeltelijk hulp nodig hebben, kunnen ook baat hebben bij verzorgend wassen. Met wasdoekjes kunnen zij zich langer zelfstandig wassen en zijn zij niet afhankelijk van hulp (zorgvoorbeter.nl, z.d.).

352

Het gebruik van wasdoekjes De pakjes met wasdoekjes bevatten vijf à acht wasdoekjes. Je verwarmt de wasdoekjes in de magnetron of in een warmhoudcassette in een zorginstelling. Maar als de zorgvrager het prettig vindt, kun je de wasdoekjes ook onverwarmd gebruiken. Voor elk lichaamsdeel gebruik je een nieuw wasdoekje. Na gebruik gooi je het wasdoekje in de afvalbak. Verder wijkt het verzorgend wassen niet af van het wassen met waskommen en houd je rekening met dezelfde aandachtspunten.

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

N D ER W

IJ S

Onderzoek naar verzorgend wassen Onderzoek van Knibbe & Knibbe uit 2013 toont aan dat een wasbeurt met speciale washandjes sneller en soepeler kan verlopen en dat de effecten op de huid gunstig zijn. Uit registratie van het zorggebruik blijkt dat een kleine groep zorgvragers (14%) meer zelfredzaam is met behulp van de wasdoekjes; er hoeft minder zorg te worden ingezet. Uit interviews met zorgvragers blijkt dat de helft van de zorgvragers vindt dat verzorgend wassen helpt bij de zelfredzaamheid. Het gaat dan vaak om kleine handelingen, zoals het zelf wassen van de handen, het gezicht of het bovenlichaam. Maar zorgvragers die niet zelfredzamer zijn geworden, willen toch verzorgend wassen blijven gebruiken omdat zij minder pijn, jeuk en vermoeidheid ervaren.

BE R

Een zorgvrager krijgt elke dag hulp met wassen, waarvan tweemaal per week hulp bij het douchen. Met behulp van verzorgend wassen blijkt de zorgvrager zichzelf te kunnen wassen en is er alleen nog hulp nodig bij tweemaal per week douchen.

Implementatie Bij de implementatie is het belangrijk dat kostenbesparing niet de reden is om verzorgend wassen in te zetten in een zorgorganisatie. Als de verpleegkundige in de bespaarde tijd meer mensen moet wassen, nemen de werkdruk en de fysieke belasting alleen maar toe. De tijd moet gebruikt worden om meer aandacht te geven aan de zorgvrager of om een activiteit te doen waar de zorgverlener anders niet aan toekomt. Bij de implementatie moet aandacht gegeven worden aan uitleg aan de zorgverleners, zodat zij ook weer de zorgvragers kunnen meenemen in deze verandering. Anders ervaren zorgverleners verzorgend wassen alleen maar als een bezuinigingsmaatregel en houdt verzorgend wassen een negatief imago. Dat zou jammer zijn, want verzorgend wassen is een van de weinige maatregelen die tijd bespaart terwijl de kwaliteit van de zorg behouden blijft.

353

14.8 Begrippen

Apraxie Dagelijkse handelingen niet meer uit kunnen voeren.

Huidturgor Spanning van de huid.

N D ER W

Agnosie Moeite hebben met het herkennen en plaatsen van voorwerpen.

IJ S

Adl Algemene dagelijkse levensverrichtingen, of: activiteiten van het dagelijks leven.

Persoonlijke verzorging Verzorging die nodig is om het lichaam schoon en gezond te houden.

BE R

Zelfredzaamheid Het vermogen om voor jezelf te zorgen en algemene dagelijkse levensverrichtingen zelfstandig te kunnen doen.

Zelfregie Zeggenschap over je eigen leven hebben en over de ondersteuning die je krijgt.

Zelfzorgtekort Een zorgvrager kan een bepaalde activiteit niet meer zelfstandig uitvoeren en heeft ondersteuning nodig.

354

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 14 Ondersteunen bij de persoonlijke zorg

355

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 15 ONDERSTEUNEN BIJ MOBILITEIT

Inhoud thema • Gezond bewegen • Valpreventie • Haptonomie • Transfertechnieken • Het gebruik van tilliften • Risico’s bij mobiliteit begeleiden • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

N D ER W

IJ S

Mobiliteit is het gemak en de beweeglijkheid waarmee je je kunt bewegen. Als een zorgvrager een mobiliteitsbeperking heeft, dan kan hij zich minder makkelijk bewegen tijdens bijvoorbeeld de adl. De oorzaak, duur en ernst van de aandoening zijn van invloed op de mobiliteit en daarmee op de zelfredzaamheid van de zorgvrager. Afhankelijk van de beperking in de zelfredzaamheid bied jij als verpleegkundige ondersteuning. Belangrijk is wel dat iemand zo veel mogelijk de regie kan houden over zijn eigen leven en dat je de zelfredzaamheid stimuleert. Een belangrijk aandachtspunt bij het ondersteunen van de mobiliteit is dat je aandacht hebt voor de risico’s op bijvoorbeeld vallen. Er zijn veel hulpmiddelen in omloop die de mobiliteit ondersteunen. De zorgvrager moet die wel goed leren gebruiken.

15.1 Gezond bewegen

BE R

Beweging is belangrijk voor een gezonde leefstijl. Door te bewegen, blijf je fit en houd je spieren en gewrichten soepel. Leefstijl is de algemene manier waarop je leeft. Het zijn je persoonlijke gewoonten. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor een gezonde leefstijl. Je leefstijl heeft invloed op je lichamelĳke en geestelijke gezondheid. Een gezonde leefstijl betekent dat je gezond eet, dat je voldoende lichaamsbeweging, nachtrust en ontspanning krijgt. Het betekent vooral dat je geen ongezonde dingen doet die slecht zijn voor je gezondheid.

Voldoende beweging Uit onderzoek is gebleken dat te weinig lichaamsbeweging net zo veel sterfte veroorzaakt als roken (NOS, 2012). Er wordt zelfs gesproken van een inactiviteitsepidemie. Bewegen is dus gezond. Hoeveel je dan moet bewegen, kun je onder andere vinden in de beweegrichtlijnen. De beweegrichtlijnen geven advies over de hoeveelheid lichaamsbeweging die nodig is voor een goede gezondheid. Op verzoek van het ministerie van VWS heeft de Commissie Beweegrichtlijnen van de Gezondheidsraad in 2017 een update uitgevoerd op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten. Dit ter vervanging van de vroegere beweegnormen zoals ‘30 minuten beweging per dag’. De Nederlandse beweegrichtlijnen zijn in lijn met de internationale beweegrichtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De beweegrichtlijnen zijn er voor kinderen vanaf 4 jaar, volwassenen en ouderen. Voor kinderen van 0-4 jaar kent Nederland een beweegadvies. Uitgebreide informatie over de beweegrichtlijnen en achtergronden vind je op de website van de Gezondheidsraad.

357

IJ S

N D ER W

Beweegrichtlijnen volwassenen en ouderen De beweegrichtlijn voor volwassenen en ouderen is als volgt: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens 150 minuten per week aan matig intensieve inspanning, verspreid over diverse dagen. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens tweemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • En: voorkom veel stilzitten.

BE R

Voor ouderen geldt bovendien dat het bewegen aangevuld moet worden met evenwichtsoefeningen. Een goede balans zorgt ervoor dat je je evenwicht makkelijker houdt en minder snel valt.

Evenwichtsoefeningen zijn belangrijk voor ouderen.

Beweegrichtlijnen 4 tot 18 jaar Voor kinderen en jongeren van 4 tot 18 jaar geldt de volgende beweegrichtlijn: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens elke dag een uur aan matig intensieve inspanning. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens driemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • En: voorkom veel stilzitten.

358

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

N D ER W

IJ S

Beweegrichtlijnen bij beperkingen De beweegrichtlijnen gaan uit van mensen die gezond zijn en geen beperking hebben in hun mobiliteit door ziekte of aandoening. Bewegen is voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking niet zo vanzelfsprekend. Toch gelden ook voor mensen met een beperking dezelfde basisadviezen met de volgende nuances waar nodig: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Sta vaker op of wissel van houding. • Voeg een extra beweegmoment aan de dag toe. • Elke vorm van bewegen telt en heeft een positief effect.

Belangrijk is dat mensen met een beperking zelf een manier van bewegen kiezen die binnen hun eigen grenzen past. Daarbij is het bij de ondersteuning van belang dat bewegen zo veel mogelijk een vast onderdeel van hun dagelijks leven is.

BE R

Spier- en botversterkende oefeningen Naast de beweegrichtlijnen adviseert het Voedingscentrum wekelijks twee of drie keer spieren botversterkende oefeningen te doen. Spierversterkende oefeningen zijn de activiteiten die kracht, uithoudingsvermogen en omvang van de skeletspieren verbeteren. Voorbeelden zijn krachttraining en duuractiviteiten als hardlopen en fietsen. Botversterkende oefeningen bestaan uit krachttraining en activiteiten waarbij het lichaam met het eigen gewicht wordt belast, zoals springen, traplopen, wandelen, hardlopen en dansen.

Bewegen en inspanning Het begrip ‘bewegen’ is voor iedereen wel bekend. Maar wat is nu precies intensief bewegen? En is intensief bewegen alleen sporten of bijvoorbeeld ook op de fiets naar je werk gaan? De inspanning kun je uitdrukken in de zogenoemde MET-waarde. ‘MET’ staat voor ‘Metabolic Equivalent of Task’. De MET-waarde wordt uitgedrukt in verbruik van zuurstof per kilogram lichaamsgewicht per minuut. Eén MET is gelijk aan 3,5 ml zuurstof per kilo lichaamsgewicht per minuut. Bij een MET-waarde van 1 zit je stil. Bij een MET-waarde van 5 verbrand je 5 keer zoveel energie als in rust. Dus hoe hoger de MET-waarde, des te intensiever de inspanning. Er zijn op internet veel nationale en internationale tabellen in omloop die een indruk geven van de MET-waarde bij verschillende activiteiten. Een voorbeeld vind je op de website van allesoversport.nl, een website op initiatief van het ministerie van VWS.

359

N D ER W

IJ S

Beweegziekenhuizen Rond 2017 ontstond het inzicht dat zorgvragers bij opname in een ziekenhuis meer zouden kunnen en moeten bewegen, ook als er niet direct een medische noodzaak voor is. Onder andere het Universitair Medisch Centrum Utrecht heeft er onderzoek naar gedaan en komt met de volgende conclusies (UMCU, 2016): • Zorgvragers brengen overdag 90 procent van de tijd door op hun kamer. • Zorgvragers liggen overdag 60 procent van de tijd in bed. • Slechts 5-10 procent van de tijd wordt besteed aan bewegen (staan, lopen of therapie). • Bewegen staat nog te weinig op het prioriteitenlijstje van zorgverleners. • Het bed staat erg centraal.

BE R

Ook werd de term ‘beweegziekenhuis’ geïntroduceerd. Een beweegziekenhuis is een ziekenhuis waar, rond het individu, op verschillende lagen binnen de organisatie continu wordt ingezet op het creëren van een cultuur- en gedragsverandering die is gericht op gezond beweeggedrag door het inzetten van interventies bij zorgvragers, bezoekers en/of medewerkers (KNGF, 2021).

Het UMC Utrecht schetst een wenselijke situatie. In een beweegziekenhuis: • besteden zorgvragers meer tijd aan bewegen • heeft bijna geen enkele zorgvrager nog een pyjama of sloffen aan • is de omgeving aantrekkelijk om te bewegen (zijn er activiteitenruimtes, wordt het eten geserveerd in een afdelingsrestaurant en zijn er verschillende wandelroutes uitgezet) • weet iedere zorgvrager waarom bewegen belangrijk is en faciliteren zorgverleners meer in bewegen • wordt bewegen dagelijks gemeten en besproken als onderdeel van de standaard zorg.

Uitgebreide informatie over het project in het UMC Utrecht vind je op hun website.

15.2 Valpreventie

360

Valongelukken met letsel als gevolg vormen een groot probleem. Volgens het online platform VeiligheidNL hebben in 2021 ruim 105.000 65-plussers zich op de SEH gemeld met letsel na een val. Van hen liepen er 80.200 ernstig letsel op, werden er 36.200 in het ziekenhuis opgenomen en werden er 13.200 tijdelijk of permanent opgenomen in een verpleeghuis. Dit zijn alleen de aantallen die

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

IJ S

zich op de SEH hebben gemeld. Het werkelijke aantal valpartijen ligt veel hoger. Niet elke val wordt geregistreerd of leidt tot letsel dat behandeld moet worden. En het zijn niet alleen ouderen die vallen. Er zijn ook jongere mensen die vallen, al dan niet met letsel, maar hun aantal is kleiner.

N D ER W

Bekijk online de infographic van VeiligheidNL.

BE R

Cijfers van het CBS In 2021 overleden volgens het CBS 5,4 duizend mensen door een accidentele val. Dit is bijna twee keer zoveel als tien jaar eerder. Onder een accidentele val verstaat het CBS iemand die onopzettelijk valt, struikelt of uitglijdt. Het zijn vooral tachtigplussers en relatief vaak mensen met dementie die door een val om het leven komen. Vooral bij mensen die Wlz-zorg in een instelling ontvangen, is het aantal sterfgevallen door een accidentele val toegenomen. Dat meldt het CBS op basis van een analyse van doodsoorzaken. Overlijden door een accidentele val hangt ook samen met bepaalde ziekten. Vooral bij mensen met dementie of een andere degeneratieve aandoening, zoals de ziekte van Parkinson, de ziekte van Alzheimer of multiple sclerose (MS), stijgt het aantal fatale vallen. In 2021 hadden 4 op de 10 mensen die aan een accidentele val overleden een van deze aandoeningen.

Het zijn vooral ouderen die overlijden door een accidentele val: 43 procent was tachtiger en 36 procent was 90 jaar of ouder. Vrouwen zijn daarbij in de meerderheid. Dat is niet zo gek, want vrouwen zijn oververtegenwoordigd in deze leeftijdsgroepen.

Bekijk online de cijfers over overlijden na een val op de website van het CBS.

Oorzaken van vallen Een val kan veel oorzaken hebben. Je kunt hierbij onderscheid maken tussen intrinsieke factoren (in de persoon zelf) en extrinsieke factoren (in de omgeving). Een overzicht van de oorzaken geeft ook meteen een overzicht van de risico’s. Er kunnen veel oorzaken zijn waarom iemand valt. Het overzicht is een indicatie van veelvoorkomende oorzaken en niet volledig. Daarnaast gaat het niet alleen om oorzaken voor het vallen zelf, maar ook om het risico op letsel als iemand onverhoopt toch valt. Meestal gaat het ook niet om één oorzaak, maar om een combinatie van oorzaken.

361

BE R

N D ER W

IJ S

Intrinsieke factoren Persoonsgebonden oorzaken die het risico op vallen en letsel vergroten, zijn onder andere: • een hoge leeftijd • slechte conditie door een verkeerde leefstijl • evenwichtsstoornissen/duizeligheid • niet goed kunnen zien • niet goed kunnen horen • bijwerkingen van medicatie • uiteenlopende lichamelijke aandoeningen, zoals reuma, de ziekte van Parkinson, CVA • algemene mobiliteitsbeperkingen • gebruik van alcohol en middelen • psychische aandoeningen zoals dementie en andere vormen van verwardheid en desoriëntatie • angst om te vallen • te snel opstaan.

362

Mensen met een mobiliteitsbeperking lopen een groter risico om te vallen.

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

Veelvoorkomende oorzaken

IJ S

Ouderen en anderen met mobiliteitsbeperkingen kunnen bang zijn om te vallen. Door deze angst verkrampen de spieren bij bewegen, wat juist het risico op vallen en letsel vergroot.

N D ER W

Als iemand na lang zitten of liggen te snel opstaat, gaat er extra bloed naar de benen, waardoor de bloeddruk daalt. Hierdoor vernauwen de bloedvaten in de benen en gaat het hart sneller pompen. Deze daling van de bloeddruk, ‘orthostatische hypotensie’ genoemd, veroorzaakt duizeligheid, verminderd zicht en kans op (flauw)vallen.

Het gehoor speelt een belangrijke rol bij het evenwicht. Daarnaast zijn mensen met een slecht gehoor zich minder bewust van de omgeving, waardoor ze in bepaalde situaties een te korte reactietijd hebben en schrikken.

BE R

Extrinsieke factoren Omgevingsgebonden oorzaken die het risico op vallen en letsel vergroten, zijn onder andere: • onbekende omgeving; bij dementie ook de eigen omgeving • gladde of natte vloeren en traptreden • slechte kwaliteit zitmeubels • onvoldoende steunpunten in bijvoorbeeld de douche • slechte verlichting • verkeerde schoenen • obstakels in gangen van instellingen, waardoor de muurleuning slecht bereikbaar is • obstakels in woningen zoals drempels, te veel meubels in een te kleine ruimte, waardoor er bijvoorbeeld te weinig manoeuvreerruimte voor een rollator is • gebruik van krukjes en andere opstapjes om (keuken)kasten te bereiken • verkeerd gebruik van (loop)hulpmiddelen.

363

N D ER W

Een rollator is een loophulpmiddel waarbij je tussen de handvatten moet lopen. Vaak zie je dat iemand te ver achter de rollator loopt en die als een boodschappenwagentje vooruit duwt. Dan heb je veel minder of zelfs geen steun meer als je struikelt.

IJ S

Omgevingsfactoren bij vallen

Gladde leren of kunststof zolen zijn niet aan te bevelen voor gladde vloeren. Daarvoor zijn zolen met een profiel meer geschikt. Die hebben dan weer een nadeel op vaste vloerbedekking met een wat hogere pool. Ouderen tillen hun voeten vaak niet goed meer op of slepen met een voet. Bij een profielzool kan iemand dan struikelen, omdat de zool niet mee schuift of blokkeert bij het slepen.

BE R

Vallen voorkomen Het spreekt vanzelf dat zorgvragers en professionals er alles aan moeten doen om valongelukken te voorkomen of ten minste de risico’s zo veel mogelijk moeten beperken. Daarom hebben de meeste zorgaanbieders een protocol. In een valpreventieprotocol staan alle maatregelen die de zorgaanbieder neemt om valongelukken te voorkomen, welke professionals er een rol bij spelen en wat hun taken en verantwoordelijkheden zijn en hoe je valincidenten moet melden. Onderdeel van zo’n protocol is een valanalyse.

De valanalyse Samen met de zorgvrager, en eventueel naasten, maak je een inschatting van de risico’s die de zorgvrager loopt op vallen. Dat doe je met een nieuwe zorgvrager, als de toestand verandert of periodiek, bijvoorbeeld jaarlijks. Je doet dat in een instelling of in de thuissituatie. Het maken van een inschatting is geen nattevingerwerk. Je doet het op een systematische manier, waarbij alle mogelijke risico’s aan bod komen.

364

VeiligheidNL, het kenniscentrum voor letselpreventie, heeft een mooie interventie ontwikkeld om systematisch de valrisico’s te inventariseren. De interventie bestaat uit twee onderdelen om het valrisico voor een individuele zorgvrager in te schatten: • een valrisicotest: een korte vragenlijst • een valrisicoanalyse, kortweg ‘valanalyse’ genoemd: een uitgebreid stroomschema als de korte vragenlijst er aanleiding voor geeft.

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

IJ S

Op de website van VeiligheidNL vind je veel informatie die je gratis kunt downloaden en gebruiken. Je vindt er naast de test en de valanalyse ook een uitgebreide beschrijving hoe je te werk kunt gaan en, niet onbelangrijk, welke actie bij elk risico geadviseerd wordt.

N D ER W

Bekijk de website over valanalyse van Veiligheid.nl.

BE R

Overige maatregelen Naast specifieke maatregelen bij elk risico zijn er ook veel algemene preventieve maatregelen. Enkele voorbeelden: • domotica (thuisautomatisering), bijvoorbeeld verlichting met bewegingssensoren in de slaapkamer of douche, gordijnen of zonwering openen en sluiten met een afstandsbediening, lampen aanen uitdoen met een afstandsbediening • valcursus: in veel plaatsen geven gemeenten of zorgaanbieders een cursus waar je leert om veilig te vallen met zo min mogelijk letsel en ook hoe je na een val weer op kunt proberen te staan • een drempelhulp voor de rollator, beugels op het toilet en in de douche, extra leuningen in een gang of een tweede leuning aan de trap • bescherming tegen het breken van een heup: een (onder)broek met foam op de heupen of zelfs een heupairbag die zichzelf opblaast bij een val.

Meer hulpmiddelen en tips vind je op de website van Vilans.

Als het toch fout gaat Ondanks alle voorzorgsmaatregelen kan het altijd gebeuren dat iemand toch valt en ook niet meer zelfstandig overeind komt. Ziekenhuizen en verpleeghuizen hebben standaard een systeem waarbij een zorgvrager die hulp nodig heeft met een druk op een knop hulp kan oproepen. Deze systemen staan bekend als ‘zusteroproepsysteem’ of, meer neutraal, ‘verpleegoproepsysteem’. Ze bestaan in soorten en maten met allerlei verschillende mogelijkheden. Personenalarm In de thuissituatie is er geen verpleegoproepsysteem. Daarvoor is het personenalarm bedacht. Het personenalarm is een draadloos systeem dat een zorgvrager door een druk op de knop verbindt met een alarmcentrale of zelfgekozen mantelzorger of naaste. De zorgvrager draagt de knop aan een halsketting, om de pols of aan een broekriem. De alarmcentrale is een landelijke of regionale centrale of een centrale in een zorgcentrum. Bij een

365

IJ S

alarm reageert de centrale via een spreek-luisterverbinding, een ‘kastje’ dat ergens in huis wordt geplaatst. Als blijkt dat echt hulp nodig is, belt de alarmcentrale een van de personen die de zorgvrager bij de installatie van het systeem heeft opgegeven of een professionele hulpdienst.

BE R

N D ER W

Er zijn veel systemen in de handel met allerlei verschillende mogelijkheden, maar het basisprincipe komt op hetzelfde neer. Een personenalarm is er niet alleen voor valongelukken. Een zorgvrager kan het systeem gebruiken voor alle gevallen waarbij acute hulp nodig is die de zorgvrager niet op een andere manier kan inschakelen.

Een zorgvrager draagt een alarmknop van een personenalarmsysteem aan een halsketting.

Juist gebruiken Net als bij elk hulpmiddel is juist gebruik van een personenalarm een absolute voorwaarde voor gewenst resultaat in geval van nood. Je ziet vaak dat een zorgvrager de alarmknop op het nachtkastje, in de douche of ergens anders laat liggen. Of op het plateau van een rollator met de gedachte ‘ik heb hem toch bij me’. Maar als iemand dan valt en niet meer op kan staan, kan hij ook niet bij het plateau. Ook kan het gebeuren dat iemand langere tijd geen problemen ondervindt en daardoor wat gemakzuchtiger wordt in het gebruik van het systeem.

366

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

Loos alarm

N D ER W

IJ S

Onder ‘juist gebruiken’ kun je ook verstaan dat iemand altijd op een alarm moet reageren. Een zorgvrager moet ervan uit kunnen gaan dat er daadwerkelijk actie volgt op zijn oproep. Dat is weleens lastig. Er zijn zorgvragers die het systeem misbruiken. Ze bellen gewoon omdat ze behoefte hebben aan een praatje of omdat er een knoopje scheef zit. Als een zorgvrager dit vaker doet, kun je de neiging krijgen zo’n alarm te negeren. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. Leg de zorgvrager nog eens rustig uit waar het alarmsysteem voor bedoeld is.

15.3 Haptonomie

BE R

Ten slotte Ook de technologische ontwikkelingen staan niet stil. Zo zijn er smartphones en smartwatches met valdetectie en alarmeringsmogelijkheden. Vooralsnog lijken die niet geschikt voor valongelukken. Een smartphone heb je niet altijd bij de hand en smartwatches moeten betrekkelijk vaak los van de pols opgeladen worden. Bovendien hebben ze een erg klein schermpje waar ouderen vaak niet zoveel mee kunnen.

Bij het ondersteunen van mobiliteit, en niet alleen hierbij, heb je te maken met een zorgvrager die kwetsbaar en (deels) van jou afhankelijk is. Dan is er een benaderingswijze die zowel voor jou als de zorgvrager kan helpen: haptonomie. Haptonomie is de leer van het gevoel en gevoelsleven die de aspecten van het nabijheids-, aanrakings- en gevoelscontact van menselijke affectieve relaties bestudeert en beschrijft (Van Dale, 2023). ‘Haptonomie’ komt van de Griekse woorden ‘haptein, dat ‘aanraken betekent, en ‘nomos’, dat ‘regel’ of ‘wet’ betekent. Een onderdeel van de haptonomie richt zich ook op de bewegingsleer (kinesiologie). Bijvoorbeeld of iemand een verkeerde houding of verkeerde manier van bewegen heeft door een blokkade in het gevoelsleven. De combinatie heet ‘haptokinesie’: de haptonomische benadering bij fysiotherapie. Er bestaan ook cursussen bewegen, tillen en verplaatsen op haptonomische basis speciaal voor zorgmedewerkers. Meer informatie hierover vind je onder andere op de website van de Academie voor Haptonomie.

367

N D ER W

IJ S

Lichaamstaal Bij haptonomie speelt lichaamstaal een belangrijke rol. Lichaamstaal is belangrijk bij het leggen van alle soorten contacten. Volgens onderzoek bestaat maar liefst 80% van onze informatie-uitwisseling uit non-verbale handelingen. Wat gezegd wordt, draagt beperkt bij aan de indruk die je op de ander maakt. Of een zorgvrager mee zal werken bij zijn mobiliteit, is medeafhankelijk van vijf factoren.

1. Lichaamshouding en beweging Bewegen is voor iedereen hetzelfde en toch ook weer anders. Lopen is het zetten van de ene voet voor de andere en toch loopt men allemaal op een eigen manier. Het lopen is een natuurlijke beweging die op jonge leeftijd geleerd wordt en toegepast wordt zonder erbij na te denken. Met deze natuurlijke manier van bewegen kun je rekening houden door aan te sluiten bij de voorkeuren van de zorgvrager. Denk hierbij aan het tempo van lopen, de grootte van de stappen en met welk voorkeursbeen de zorgvrager begint met lopen.

BE R

2. Gebaren Met gebaren wordt de communicatie ondersteund. Soms zegt een duidelĳk gebaar meer dan woorden. Met een eenvoudig gebaar kun je de zorgvrager uitnodigen voor het maken van een beweging. Als jij een uitnodigend gebaar maakt door je hand uit te steken, dan zal de zorgvrager daar meestal op reageren.

368

N D ER W

IJ S

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

BE R

Met gebaren kun je iets duidelijk maken. Bijvoorbeeld of je iemand of iets leuk vindt.

3. Gezichtsuitdrukking De gezichtsuitdrukking zegt veel over hoe iets ervaren wordt. Men laat verschillende emoties zien: vriendelijkheid, boosheid, verdriet, verbazing, genegenheid. In onze westerse cultuur is elkaar aankijken een teken van respect en aandacht. Meestal kun je goed aan iemands gezichtsuitdrukking zien of iemand iets als vertrouwd, prettig of pijnlijk ervaart.

4. Stemgebruik Ook met de stem worden emoties overgebracht. Aan de manier waarop iemand zijn stem gebruikt, is te horen of hij vrolijk, somber, boos of zenuwachtig is. Je bepaalt met je intonatie hoe uitnodigend je bent. Door duidelijk te spreken, komt je verzoek goed over. En als je te gehaast praat, breng je de onrust op de ander over. 5. Aanraking Als mens heeft men behoefte om aangeraakt te worden. Het vasthouden van een hand of een arm om de schouder kan soms meer betekenen dan een lang gesprek. Door de juiste aanraking bij mobiliteitsondersteuning kun je zorgen voor een veilig gevoel. Het maakt het uitvoeren van de handeling of beweging prettig en voorspelbaar.

369

IJ S

N D ER W

Aspecten van haptonomie De haptonomische benadering maakt onderscheid in vier aspecten: • ruimte • naderen • uitnodigen • doorvoelen.

Ruimte De haptonomie onderscheidt vier ruimtes in relatie tot de afstand met het individu: • de nabijheidsruimte Deze ruimte wordt begrensd door onze armlengte. Het is onze intieme ruimte waarin men niet iedereen zomaar toelaat. Als iemand gedwongen in deze ruimte toegelaten moet worden, geeft dat een onprettig en gespannen gevoel.

BE R

• de individuele ruimte Deze reikt tot ongeveer 1,5 meter rondom het lichaam. Deze ruimte gebruik je voor persoonlijk contact.

• de ontmoetingsruimte De ontmoetingsruimte reikt van 1,5 meter tot ongeveer 3 meter rondom het lichaam. In deze ruimte heb je ontmoetingen in het sociale verkeer. Denk aan feestjes, familiebezoek of lessen op school. Er is ruimte voor contact en een gesprek.

• de maatschappelijke ruimte De maatschappelijke ruimte begint op 3 meter en reikt zover onze zintuigen kunnen waarnemen. In deze ruimte is er sprake van contact op afstand. Je neemt de ander waar, maar legt geen contact.

Bij het begeleiden van de mobiliteit kom je in de nabijheids- en individuele ruimte. Dit kan bedreigend zijn. Je voelt de ander binnenkomen in jouw persoonlijke ruimte. Dit vraagt om respect, zorgvuldigheid en goed contact.

370

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

De vier ruimtes binnen de haptonomie.

Naderen Bij naderen gaat het om contact maken. Zowel verbaal als non-verbaal. De manier waarop je iemand nadert, doet iets met de ander. Benader je de ander in een stevige pas en direct, dan kan het bedreigend overkomen. Tik je de zorgvrager van achteren op zijn schouder, dan kan dit een schrikreactie tot gevolg hebben. Benader je van voren, loop dan rustig op de zorgvrager af en zoek oogcontact. Ziet de zorgvrager je niet naderen, maak dan op een andere manier kenbaar dat je iets van hem wilt (stem, zachte aanraking). Contact maken is dus − op welke manier dan ook − van groot belang.

371

N D ER W

IJ S

Uitnodigen Nodig de zorgvrager uit om samen met jou te handelen. Wacht tot jouw uitnodiging wordt geaccepteerd. Begin niet meteen te sjorren, maar wacht op de reactie. Een goede uitnodiging heeft geen dwang. Het is een uitnodiging voor de zorgvrager om gezamenlijk een beweging uit te voeren. Je houdt rekening met het beweegritme van de zorgvrager. Met deze verbinding kun je richting geven aan de beweging. Dit heet ook wel een ‘impuls’. Met een impuls laat je de zorgvrager de gewenste beweging voelen. Je kunt het vergelijken met dansen. De danspartners voelen elkaar aan en volgen elkaar als vanzelf.

BE R

Doorvoelen Bij het begeleiden van de mobiliteit maak je fysiek een verbinding met de zorgvrager. Je doet dit met je armen en handen. Door te voelen, kun je signaleren of de zorgvrager gespannen, angstig, tegenwerkend is of juist ontspannen, open en meewerkend. Bij doorvoelen voel je het lichaam van de zorgvrager en kun je voelen wanneer zijn beweging op gang komt. Daarvoor is het van belang dat jijzelf ontspannen en rustig bent, want alleen dan kun je de ander goed aanvoelen. Het geven van een impuls en doorvoelen zijn nauw met elkaar verbonden bij mobiliteitsbegeleiding.

15.4 Transfertechnieken

Een ander woord voor ‘verplaatsen’ is transfer. Er bestaan allerlei vormen van transfer. Denk aan een sporter die van de ene club naar de andere overgaat (verplaatst wordt) en een transfer op het vliegveld van de ene naar de andere vlucht. Of in de zorg de overplaatsing van de ene instelling naar huis of naar een andere instelling. Er bestaat zelfs een speciale functie, de transferverpleegkundige, die de overplaatsing begeleidt.

372

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

BE R

N D ER W

IJ S

Een transferprotocol Een transferprotocol is een document waarin afspraken staan over hoe de zorgvrager wordt verplaatst, gewassen en verzorgd. In dit document wordt rekening gehouden met de richtlijnen fysieke belasting, zoals genoemd in de arbowetgeving. Er zijn drie soorten transferprotocollen: • het algemene, beleidsmatige document In dit document staat beschreven hoe de organisatie omgaat met fysieke belasting, ergonomie en transfers in algemene zin. • een algemeen geldend protocol Een organisatiebrede instructie waarin wordt uitgelegd hoe en met welke hulpmiddelen je een bepaalde transfer het best kunt uitvoeren. Dit protocol is een algemeen stappenplan dat geen rekening houdt met de individuele kenmerken van de zorgvrager. • een zorgvragergebonden individueel plan Dit is een protocol waarop per zorgvrager de afspraken zijn vastgelegd en dat onderdeel is van het zorgdossier. Er staat beschreven hoe transferhandelingen voor een specifieke zorgvrager op een bepaald moment of voor een bepaalde periode moeten plaatsvinden. Realiseer je wel dat een protocol een vast stappenplan is, terwijl de situatie van de zorgvrager van dag tot dag en soms zelfs per moment anders kan zijn. Pas het protocol zo nodig aan als er langer durende veranderingen zijn.

Kleine verplaatsingen In dit thema gaat een transfer over kleine verplaatsingen. Daarvoor bestaan verscheidene transfertechnieken: • begeleiden bij lopen • begeleiden bij opstaan en gaan zitten • begeleiden bij verplaatsen in bed • begeleiden bij het in en uit bed gaan.

Begeleiden bij lopen Bij het lopen zet je de ene voet voor de andere. Voordat je je voet gaat optillen, verplaats je je gewicht eerst naar één kant, je gaat staan op je linker- of rechterbeen. Om goed te kunnen lopen, moet je afwisselend op elk been even apart kunnen staan. Lopen is dus eigenlijk eerst een klein beetje opzij en dan vooruit. Dit is van belang tijdens de begeleiding die je geeft aan de zorgvrager. Want als je meteen een beweging naar voren gaat maken, geef je de zorgvrager het gevoel dat hij gaat vallen. Je beweegt dan niet samen en de angst zorgt ervoor dat de zorgvrager je stevig vastpakt en de fysieke belasting verhoogt. Beweeg daarom eerst samen met de zorgvrager van het ene naar het andere

373

Begeleiden bij lopen.

BE R

N D ER W

IJ S

been, waarna je de zijde waar het gewicht niet op staat in beweging kunt brengen (spiegelen van de beweging). Op deze manier zet je de loopbeweging op een natuurlijke manier in. Bij een zorgvrager met de ziekte van Parkinson kan het voorkomen dat je een paar keer links en rechts heen en weer moet bewegen, voordat de zorgvrager in staat is een voet naar voren te zetten.

Aandachtspunten bij loopbegeleiding • Beweeg samen met de zorgvrager eerst opzij en daarna pas naar voren. • Ga ten opzichte van de zorgvrager aan de kant staan waar ondersteuning nodig is. • Loopt een zorgvrager met een kruk of stok, dan ga je lopen aan de andere zijde, waarbij de zorgvrager niet aan jou mag gaan hangen of op jouw arm mag steunen.

374

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

N D ER W

IJ S

Begeleiden bij opstaan en gaan zitten Als je wilt opstaan, dan zet je eerst je voeten goed neer. Je zorgt voor goede steun. Je creëert als het ware een steunvlak. Bij de meeste mensen moeten de voeten recht onder of iets achter de knieën staan bij het opstaan vanuit een zittende houding. Als je voeten niet recht onder of voor je knieën staan, dan is opstaan moeilijk en zelfs niet te doen. Na het verplaatsen van je voeten buigt het bovenlichaam naar voren en breng je je lichaamszwaartepunt boven het steunvlak. Wanneer je bovenlichaam zo ver naar voren is dat er druk op de voeten komt, kun je je bekken optillen en gaan staan. Bij het gaan zitten gebeurt alles in een omgekeerde volgorde. Je buigt je bovenlichaam naar voren en daarna de knieën. Je zweeft even met je zitvlak boven de stoel. Buig je verder door je knieën, dan zit je.

BE R

Aandachtspunten bij deze transfer • Zorg dat de zorgvrager zo ver naar voren zit op de stoel, dat hij voldoende steun heeft onder zijn voeten. • Zorg dat de zorgvrager schoeisel draagt met stroeve zolen. Alleen sokken of schoenen met gladde zolen verhogen de kans dat de zorgvrager wegglijdt tijdens het gaan staan. • Laat de zorgvrager zijn voeten onder of net achter zijn knieën plaatsen. • Breng daarna het bovenlichaam naar voren door richting te geven aan de beweging. Dit kun je bijvoorbeeld doen door naast de zorgvrager te gaan staan en de hele arm en hand op zijn rug te leggen. De zorgvrager plaatst de handen op de armleuning om zich af te kunnen zetten. Jouw andere hand ligt voor op de dichtstbijzijnde schouder voor een veilig gevoel en om de opstrekbeweging eventueel te sturen.

Begeleiden bij verplaatsen in bed Hierbij gaat het om verplaatsingen binnen de grenzen van het bed. Bij deze verplaatsingen kun je gebruikmaken van een hulpmiddel om de transfer voor jezelf en de zorgvrager te verlichten. Je kunt hierbij denken aan een glijlaken, een glijzeil en een bedpapegaai. Het verschil tussen een glijlaken en een glijzeil is dat een glijlaken een extra glad laken is dat in bed blijft liggen, terwijl je een glijzeil alleen gebruikt voor de transfer. Verplaatsen binnen de grenzen van het bed kun je verdelen in drie verschillende soorten: • draaien of kantelen in bed • zijwaarts verplaatsen in bed • omhoog verplaatsen in bed.

375

N D ER W

IJ S

Draaien of kantelen in bed Als je zelf in bed omdraait, dan draai je om je lengteas. Iedere mens start de beweging op een eigen manier: de een start met een afzet vanuit het been (de heup beweegt omhoog), de ander doet het meer vanuit de schouders en arm. Het is altijd wel een combinatie van beide. Je been en arm van de zijde waarop je wilt draaien trek je in. Je maakt je smal, zodat je kunt draaien. Aandachtspunten bij deze transfer: • Draai bij voorkeur de zorgvrager naar je toe. • Nodig de zorgvrager uit om zich van boven smal te maken: de armen onder de borst over elkaar, waarbij de bovenste arm in de richting van de kanteling is (om na inzet van de kanteling het hek te kunnen vastpakken). • Nodig de zorgvrager uit om zijn heup en knie te buigen. Plaats de voet niet tegen de andere knie, maar er een stuk vanaf, zodat de zorgvrager zijn been als afzetbeen kan gebruiken. • Leg een hand aan de zijkant van de heup en schouder en doe een stap naar achteren (als je iemand naar je toe draait).

BE R

Bij een zorgvrager die passief is in zijn beweging maak je gebruik van het laken om te kantelen of gebruik je een glijzeil.

Zijwaarts verplaatsen in bed Bij het zijwaarts verplaatsen in bed zet je je af met je voeten. Door kracht te zetten, til je je billen omhoog en verplaats je je zijwaarts in de gewenste richting. Je laat je billen zakken en daarna verschuif je je hoofd, je schouders en ten slotte je benen. Een zijwaartse verplaatsing gebeurt dus in drie delen: benen, billen en bovenlichaam. Aandachtspunten bij deze transfer: • De uitgangspositie is dat de zorgvrager op zijn rug ligt. • Als de zorgvrager nog kan helpen, vraag dan of hij zijn benen wil optrekken. • Gebruik eventueel een antislipmat om te voorkomen dat de voeten wegglijden. • Verdeel de zorgvrager tijdens de transfer denkbeeldig ook in drieën: eerst benen, dan billen en daarna bovenlichaam.

376

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

N D ER W

IJ S

Omhoog verplaatsen in bed Als je op je rug ligt en je wilt jezelf wat omhoog verplaatsen in bed, dan trek je eerst je benen op. Je tilt je bovenlichaam op door te steunen met je onderarmen. Daarna gaan de billen omhoog en zet je je af met je voeten en handen op het matras. Je hupt als het ware wat hoger in bed. Aandachtspunten bij deze transfer: • Het kan handig zijn om het hoofdeinde van het bed iets lager te zetten dan het voeteneind (Trendelenburgstand). Het verdient aanbeveling om deze positie alleen in combinatie met een glijzeil of -laken te gebruiken. Zonder glijzeil kan de kleding klemmend om het lichaam zitten, omdat die niet meeglijdt. • Als je de bedpapegaai gebruikt, kun je de greep eventueel wat meer richting hoofdeinde opschuiven. • Zorg dat de zorgvrager op zijn rug ligt. • Laat beide benen optrekken om af te kunnen zetten. • Plaats eventueel een antislipmatje onder de voeten.

BE R

Begeleiden bij het in en uit bed gaan Bij het uit bed komen doe je twee dingen: je bovenlichaam gaat omhoog en je benen komen naast het bed. Bij het in bed gaan is het omgekeerd. In grote lijnen zijn er twee manieren: via de rug of via de zij. Via de rug uit bed: je gaat rechtop zitten en schuift je benen naar de zijkant en daarna over de rand. Via de zij uit bed: op je zij liggend trek je je knieën op. Met je hand/elleboog/onderarm duw je je romp wat omhoog en laat je je benen uit bed vallen, waardoor de romp gemakkelijker omhooggaat. Deze manier doe je bijvoorbeeld als je rugklachten hebt, bij zwakke buikspieren of bij zwangerschap. Als je de zorgvrager begeleidt bij het uit bed komen, schuif dan nooit eerst de benen alvast buiten het bed. Voor de zorgvrager is dit pijnlijk in de rug en heup, waardoor er weerstand in de romp ontstaat. De uit-bedbeweging maak je hiermee onnodig zwaar en onprettig. Aandachtspunten bij deze transfer: • Let op de juiste hoogte van het bed. Deze is afhankelijk van de gekozen transfertechniek. • Maak eventueel gebruik van een bedpapegaai. • Bij het in en uit bed draaien via de rug kan een plastic zak (simpele oplossing) of andere gladde laag onder het zitvlak de wrijfweerstand verminderen. Let op dat die gladde laag dan niet over of dicht bij de bedrand is. Ook een draaischijf kan een goed hulpmiddel zijn.

377

IJ S

N D ER W

Overige transferhulpmiddelen Naast de al genoemde bedpapegaai en het glijzeil zijn er nog andere transferhulpmiddelen. Veel gebruikt zijn onder andere: • de draaischijf • de glijplank • een rolbord.

BE R

De draaischijf De draaischijf bestaat uit twee schijven die ten opzichte van elkaar kunnen draaien en boven en onder een antislipprofiel hebben. Je kunt hem staand of zittend gebruiken voor een zorgvrager die niet zelfstandig een kwartslag kan draaien. Om hem staand te gebruiken, moet de zorgvrager wel stabiel kunnen staan. Er zijn wel draaischijven met aangebouwde stasteun. Zittend kun je de draaischijf bijvoorbeeld gebruiken bij het in- en uitstappen in een auto.

De glijplank Een glijplank is een harde kunststof plank waarmee een zorgvrager zich door schuiven kan verplaatsen bij allerlei transfers. Bijvoorbeeld van bed naar rolstoel, van rolstoel naar een gewone stoel of douchestoel, in en uit een auto enzovoort. Glijplanken zijn er in allerlei soorten en maten. Als de zorgvrager voldoende sterke armen heeft, lukt dat zelfstandig of met lichte hulp van een zorgverlener. Als de zorgverlener intensiever moet helpen, is een tillift een betere oplossing.

PY O

C 378

Een draaischijf.

N D ER W

IJ S

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

Een glijplank.

BE R

Een rolbord Een rolbord of glijbord is een hulpmiddel bij een transfer van een bed naar een ander bed of van een bed naar een (douche)brancard. Het rolbord is een soort glijplank over een groot deel van de lichaamslengte. Leg de zorgvrager op een glijzeil, rol de zorgvrager op een zij terwijl een collega het rolbord over de opening tussen bed en brancard tegen de rug van de zorgvrager plaatst. Door vervolgens aan het glijzeil te trekken, schuif je de zorgvrager over het rolbord naar het bed of de brancard.

Bekijk het filmfragment hoe een rolbord werkt.

Transferwerkwijzen volgens arborichtlijnen Op de website van Werkhouding VVT vind je stap-voor-stapwerkwijzen voor verschillende transfers en conform de arbowetgeving. Ook als je op YouTube zoekt naar een hulpmiddel, vind je veel instructiefilmpjes.

379

BE R

N D ER W

IJ S

Begeleiden bij een rolstoel Het rijden van zorgvragers die in een rolstoel zitten, kan belastend voor het lichaam zijn. Als je in huis rijdt, is het manoeuvreren lastig: insteken, draaien, keren. Het steeds stoppen en weer starten is belastend, zeker als er zachte vloerbedekking ligt, er drempels zijn of de ruimte gewoon krap is. Aandachtspunten bij het rijden met een rolstoel: • Ga altijd na of de rolstoel in orde is en er geen technische gebreken zijn, zoals loszittende schroeven of banden met te weinig lucht. • Zoek bij een buitenwandeling een route waarbij je niet op zachte bospaadjes of een grindpad belandt. • Beperk de afstand die je gaat lopen en daarmee het aantal bochten en het aantal starten stopmomenten. • De rolstoel heeft een maximaal toelaatbaar gewicht. Dit staat op een sticker op het frame. Houd daar rekening mee. • Let op dat je uitstekende voeten of armen van de zorgvrager nergens tegenaan stoot. • Beweeg gelijkmatig en rustig. Plotselinge bewegingen zijn slecht voor je lichaam en onplezierig voor de zorgvrager. Gebruik de driesecondenregel. Neem altijd drie tellen de tijd om een rolstoel of tillift rustig in beweging te zetten. • Probeer te blijven rijden en niet onnodig te stoppen. Het in beweging zetten vraagt de meeste belasting en die moet je zo veel mogelijk minimaliseren. • Vergeet niet de rolstoel op de rem te zetten bij het erin of eruit plaatsen van de zorgvrager. • Een stoep op of over een hogere drempel: Duw met je voet op een van de steuntjes achter op de rolstoel, zodat de voorwielen iets omhoogkomen en de rolstoel zo gemakkelijk over de stoeprand of drempel heenkomt. Het duwen of trekken van een rolstoel vereist krachtsinspanning en kan daardoor zwaar zijn. Ook voor de zorgvrager is dat niet prettig. Denk aan zorgvragers die pijn hebben door bijvoorbeeld reuma. • Een stoep af: Ga een stoep altijd achterwaarts af. Rijd de rolstoel voorzichtig met de achterwielen de stoep af en trek de rolstoel vervolgens naar je toe. Houd de voorwielen zo veel mogelijk aan de grond.

380

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

15.5 Het gebruik van tilliften

N D ER W

IJ S

Een ander veelgebruikt hulpmiddel bij transfers is de tillift. De tillift werd indertijd geïntroduceerd om de tilbelasting van zorgverleners te beperken en daarmee rugproblemen te voorkomen. Ook voor zorgverleners is een tillift comfortabeler dan twee zorgverleners die aan je staan te sjorren. Je kunt onderscheid maken in twee soorten tilliften: • de actieve tillift • de passieve tillift.

Bij het maken van een keuze voor een bepaald type tillift houd je rekening met de mate waarin de zorgvrager zelf nog kan meewerken. Een tillift bestaat uit een metalen frame op wielen met daaraan een band. Deze band wordt in de praktijk ook wel ‘hangmat’, ‘tilband’ of ‘sling’ genoemd.

BE R

De actieve tillift Een actieve tillift wordt gebruikt bij een zorgvrager die nog actief is. Dit type lift gebruik je als de zorgvrager zelf nog wel kan (blijven) staan, maar niet meer in staat is om zelf te gaan staan. Een actieve lift wordt daarom ook wel een ‘sta-oplift’ genoemd. De zorgvrager kan vanuit een zithouding omhoog geholpen worden en eventueel ook verplaatst worden. Denk hierbij aan een transfer van stoel naar bed of van (rol)stoel naar een toilet.

Bij een actieve tillift moet de zorgvrager zelf nog kunnen staan.

381

BE R

N D ER W

IJ S

De passieve tillift Een passieve tillift gebruik je bij zorgvragers die beperkt tot zeer beperkt zijn in hun bewegingsmogelijkheden. Ze kunnen zonder hulp niet zelfstandig rechtop staan en zijn weinig tot niet mobiel. In een passieve tillift hoeft de zorgvrager niets te doen. Dit wordt daarom een ‘passieve tillift’ genoemd. De zorgvrager zit in een half liggende houding in een zogenoemde tilband in de tillift. Deze tilband wordt onder de zorgvrager aangelegd. Vervolgens wordt deze aan de tillift vastgemaakt. Daarna laat de zorgverlener de zorgvrager overeind komen.

Een passieve tillift gebruik je bij zorgvragers die niet of nauwelijks mobiel zijn.

Aandachtspunten bij het gebruik van tilliften Om goed en veilig gebruik te kunnen maken van een tillift, is een training of scholing van belang. Bedien de tillift alleen als je op de hoogte bent van de werking en weet hoe de verschillende veiligheidsmaatregelen van het apparaat functioneren. De volgende aandachtspunten zijn van belang voor een goed gebruik: • Houd tijdens de transfer zo veel mogelijk oogcontact met de zorgvrager. • Praten tijdens de transfer kan ook rustgevend werken. • Leg steeds goed de werking van een tillift uit. Zitten in een tilband kan, zeker de eerste keren, beangstigend zijn voor de zorgvrager.

382

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

BE R

N D ER W

IJ S

• Zorg steeds voor voldoende ruimte als je iemand met een tillift wilt verplaatsen: ruimte voor de tillift, maar ook ruimte voor jezelf. Het is belangrijk dat je snel en gemakkelijk kunt bewegen. • Zorg er steeds voor dat de zorgvrager veilig vastzit in de tillift. Controleer steeds goed of de tilband op de juiste manier is aangebracht. • Houd rekening met de lengte, breedte en het gewicht van de zorgvrager om de juiste tilband te kiezen. • De afstandsbediening van de tillift werkt op een batterij. Zorg ervoor dat die steeds opgeladen is. • Zet het bed of de (rol)stoel waarnaar de transfer moet gebeuren op de juiste plek klaar. • Zet de tillift op de rem als je hem niet hoeft te verplaatsen. • Overhaast de transfer niet. Laat de zorgvrager rustig plaatsnemen, omhoogkomen en terugzakken. • Soms wil een familielid de tillift gebruiken om de zorgvrager in de rolstoel te plaatsen om een eindje te gaan wandelen. Dat kan als de zorgvrager het goedvindt. Zorg er dan wel voor dat het familielid eerst een gedegen instructie krijgt, op dezelfde manier als je een nieuwe collega zou instrueren.

15.6 Risico’s bij mobiliteit begeleiden

Bij elke vorm kunnen er risico’s zijn, bijvoorbeeld op vallen. Bij het nemen van een risico hoort dat je een afweging maakt van de mogelijke risico’s en daarop je actie baseert. Het gaat hier niet om verwijtbare risico’s, ofwel risico’s die je als professional nooit mag nemen. Maar er zijn ook niet-verwijtbare risico’s bij de afweging. Daarbij kun je denken aan: • De zorgvrager overschat zichzelf. • De professional of mantelzorger overschat de zorgvrager. • Onjuist gebruik van hulpmiddelen of geen hulpmiddelen gebruiken terwijl dat wel beter zou zijn om de risico’s te beperken.

Overschatting Bij risico’s afwegen maak je een inschatting. Om te beginnen kan de zorgvrager zichzelf overschatten: ‘ik kan dat zelf goed’ of ‘ik heb helemaal geen ondersteuning nodig’. Een onderliggend motief hierbij is vaak dat iemand zo snel mogelijk weer naar huis wil, of zo weinig mogelijk afhankelijk wil zijn. Ook gewoon stoer doen kan een rol spelen.

383

N D ER W

IJ S

Niet alleen de zorgvrager kan zichzelf overschatten. Ook een professional of mantelzorger kan dat. Ze denken dat een zorgvrager zich een beetje aanstelt of ondersteuning gewoon wel prettig vindt. Of dat een zorgvrager onterecht onzeker is. Dit is een valkuil. Al is het (volgens jouw opvatting) onterechte onzekerheid, dan nog loopt iemand die onzeker is juist daardoor de kans om bijvoorbeeld te vallen.

In de praktijk

BE R

Bilal is verpleegkundige op de revalidatieafdeling van een verpleeghuis. Een van de zorgvragers is meneer Koopmans. Hij is 69 jaar en revalideert na een CVA waaraan hij een lichte rechtzijdige verlamming heeft overgehouden. Hij sleept ook met zijn rechtervoet. Twee keer per dag krijgt hij fysiotherapie en leert daar onder andere lopen met een rollator. Daarnaast moet hij op de afdeling oefenen, maar dat doet hij op zijn eigen manier en bepaald niet zoals hij het leert op de fysiotherapie. Zo zet hij bij binnenkomst in de huiskamer zijn rollator aan de kant en schuifelt dan verder terwijl hij zich aan de rugleuningen van de stoelen vasthoudt. Ook op zijn slaapkamer houdt hij zich overal aan vast, behalve aan de rollator.

Bilal besluit met hem in gesprek te gaan, omdat het risico op vallen toch wel erg groot is. Meneer Koopmans legt uit dat hij snel weer naar huis wil en dat hij thuis in zijn kamer en slaapkamer ook geen ruimte heeft voor een rollator. Bilal legt hem uit dat het risico op vallen echt groot is en dat hij verder van huis is als hij bijvoorbeeld zijn heup breekt. Maar Bilal vertelt hem ook dat vlak voor hij naar huis kan, een ergotherapeut samen met de dochter van meneer Koopmans bij hem thuis gaat kijken. De ergotherapeut geeft dan advies over aanpassingen waardoor hij wel thuis uit de voeten kan met een rollator.

Bilal neemt ook nog contact op met de fysiotherapie om meneer Koopmans extra te stimuleren om de rollator te gebruiken en dat ook op de goede manier te doen.

384

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

Zorg dat belangrijke hulpmiddelen altijd binnen handbereik zijn.

BE R

N D ER W

IJ S

Risico’s minimaliseren Als verpleegkundige weet je op basis van je opleiding en ervaring welke zorgvragers een verhoogd risico lopen bij mobiliteitsproblemen. Deze persoonlijke risico’s en bijbehorende interventies leg je daarom vast in het zorgplan, een van de onderdelen van het zorgdossier. Je monitort de voortgang en rapporteert hierover. Zo is de risicosignalering aantoonbaar aanwezig in het dossier en is het team op de hoogte. Daarnaast kun je het volgende doen om de risico’s bij mobiliteitsbegeleiding te minimaliseren: • Zorg voor een goede zorgrelatie met de zorgvrager. Hoe beter je de zorgvrager kent, des te beter kun je een inschatting maken van de risico’s. • Overleg bij de geringste twijfel over een risico altijd met collega’s of een andere professional zoals een fysiotherapeut. • Overtuig je ervan of de zorgvrager een mobiliteitsinstructie goed begrepen heeft. Herhaal de instructie zo nodig zo vaak als nodig is of print een A4’tje voor de zorgvrager met de belangrijkste aandachtspunten. • Zorg dat belangrijke hulpmiddelen, zoals een bril, kruk, stok of rollator, altijd binnen handbereik zijn.

385

15.7 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Meneer Van Setten (69) heeft een actief leven achter de rug. Ruim veertig jaar was hij productiemedewerker bij een grote fabriek. Dit werk deed hij altijd met erg veel plezier, totdat hij lichamelijke klachten kreeg. Het bedienen van de machines ging stukje bij beetje moeilijker doordat hij zich trager kon bewegen. Ook het lange staan begon hem op te breken. Toen ook zijn lichaamshouding begon te veranderen en hij minder gezichtsuitdrukkingen uitte, nam zijn vrouw hem mee naar de huisarts. Na veel onderzoek kwam de diagnose: de ziekte van Parkinson.

BE R

De diagnose kwam voor meneer en mevrouw Van Setten − doorgaans zeer positief gestemd − erg hard binnen. Alhoewel mevrouw Van Setten in eerste instantie had aangegeven de zorg voor haar man volledig op zich te nemen, bleek dit na een half jaar al niet meer haalbaar. In overleg met de Wmo van de gemeente werd besloten dat meneer Van Setten drie keer in de week een dagbesteding speciaal voor zorgvragers met de ziekte van Parkinson zou bezoeken.

Casus Arnold werkt als (revalidatie)verpleegkundige op de dagbesteding die meneer Van Setten bezoekt. Naast de verpleegkundige taken die hij heeft, draagt hij ook zorg voor het project ‘Parkinson in Beweging’: elke doordeweekse ochtend staat er een bewegingsactiviteit gepland.

Vanochtend is ook meneer Van Setten aanwezig. Zodra de koffie op is, probeert Arnold de bezoekers te stimuleren mee te gaan naar de bewegingsruimte. Meneer Van Setten onderneemt echter geen enkele actie en schenkt zich − zo goed en zo kwaad als dat gaat − nog een kop koffie in. Hij kijkt Arnold ook niet aan.

386

Arnold besluit naar meneer Van Setten toe te gaan en vraagt: ‘Gaat u mee naar de bewegingsruimte?’ Meneer Van Setten schudt zijn hoofd: ‘Vandaag niet. Ik heb pijn.’

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

‘Het is juist goed om dan te bewegen’, zegt Arnold, maar meneer Van Setten is onverbiddelijk: ‘Ik ga niet. Ik drink wel gewoon koffie.’

N D ER W

IJ S

Dilemma Wat doet Arnold? 1. Hij blijft meneer Van Setten motiveren om toch mee te gaan naar de bewegingsruimte. 2. Hij gaat naar de rest van de groep en laat meneer Van Setten koffiedrinken.

15.8 Verdieping

BE R

Vaak wordt bewegen in verband gebracht met fysieke gezondheid, maar bewegen heeft ook een positief effect op mentale en psychische problemen. In de tabel zie je dat het aantal Nederlanders met psychische klachten de laatste jaren sterk stijgt. Mentale gezondheid is de manier waarop je je verhoudt tot jezelf en tot anderen en hoe je omgaat met de uitdagingen in het dagelijks leven (Van Bon-Martens et al., 2022). VZinfo, een website van de overheid, maakt daarnaast onderscheid tussen: • psychische klachten, zoals angst, stress en somberheid • psychische stoornissen: op basis van aard en ernst gediagnosticeerde stoornissen.

Bron: VZinfo, 2023.

387

N D ER W

IJ S

Effect bewegen op psychische gezondheid Bewegen vermindert psychische klachten als depressiviteit en angstgevoelens. Dit geldt zowel voor mensen zonder als met een gediagnosticeerde psychische stoornis. De effecten zijn groter bij mensen met een gediagnosticeerde stoornis. (Bailey et al., 2017) Bewegen als behandeling van (ernstige) psychische klachten is effectiever dan geen behandeling.

BE R

Er zijn meer studies gedaan naar de effecten van bewegen op de psychische gezondheid. Die zijn echter in aantal nog te beperkt om er harde conclusies uit te trekken, maar ze zijn ook niet onbetekenend. Zo lijkt bij mensen met lichte of matige psychische klachten bewegen als therapie het soms even goed te doen als psychotherapie of medicatie. Daarnaast lijken de volgende kenmerken van belang (Chapman et al., 2016): • de inzet van ten minste matig intensieve beweegactiviteiten die het duurvermogen verbeteren (bijvoorbeeld wandelen, hardlopen, crosstrainer), eventueel in combinatie met krachttraining • beweegactiviteiten die vaker per week plaatsvinden gedurende een langere periode (Nadat deze beweeginterventies zijn gestopt, verdwijnen de positieve effecten weer.) • het aanbieden van beweegactiviteiten in groepsverband, eventueel in combinatie met individuele beweegactiviteiten • begeleiding door een professional op het gebied van sport en bewegen.

Sport als beweeginterventie Sport kan een belangrijke rol vervullen bij het herstelproces van mensen met psychische klachten. Sporten kan een doel op zich zijn, zoals voor volwassenen met psychische klachten die eerder actieve sporters waren. Voor deze mensen betekent sporten dat ze hun ‘sportidentiteit’ kunnen hervinden. Voor andere mensen met psychische klachten kan sport een middel zijn om het gevoel te hebben nuttig bezig te zijn, structuur te krijgen, fitter te worden, successen te ervaren, het zelfvertrouwen te vergroten of in contact te komen met andere mensen.

388

Motieven en belemmeringen Mensen met psychische klachten hebben verschillende redenen om wel of juist niet te gaan sporten (Chapman et al., 2016). Motieven om te sporten en bewegen komen sterk overeen met die van mensen zonder klachten: een gezonde leefstijl, fit zijn en blijven, meer energie krijgen, stress reduceren of het zelfvertrouwen vergroten.

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

N D ER W

IJ S

De ervaren belemmeringen om te sporten en bewegen zijn vaak gerelateerd aan de aard en ernst van de psychische klachten. Veelgenoemde belemmeringen zijn: • (meer) depressieve klachten hebben • veel stress ervaren • gebrek aan motivatie • fysieke beperkingen • weinig energie • gebrek aan zelfvertrouwen • gebrek aan steun in de omgeving.

BE R

Uitgebreidere informatie kun je vinden in de factsheet van het Mulier Instituut (2020), een onafhankelijke en landelijk opererende stichting, gericht op de bevordering en uitvoering van sportonderzoek voor beleid en samenleving.

389

15.9 Begrippen

N D ER W

Beweegrichtlijnen Advies over hoeveelheid lichaamsbeweging die nodig is voor een goede gezondheid.

IJ S

Actieve tillift Tillift voor zorgvragers die kunnen staan.

Beweegziekenhuis Ziekenhuis waar structureel veel wordt ingezet op gezond bewegen.

Draaischijf Transferhulpmiddel waarbij twee schijven ten opzichte van elkaar draaien.

Glijplank Transferhulpmiddel waarbij de zorgvrager zich door schuiven kan verplaatsen.

BE R

Haptonomie De leer van het gevoel en gevoelsleven die de aspecten van het nabijheids-, aanrakings- en gevoelscontact van menselijke affectieve relaties bestudeert en beschrijft.

MET-waarde Manier om de mate van inspanning uit te drukken.

Passieve tillift Tillift voor zorgvragers die zeer beperkt zijn in hun bewegingsmogelijkheden.

Personenalarm Draadloos alarmsysteem dat een zorgvrager verbindt met een alarmcentrale of zelfgekozen naaste.

Rolbord Transferhulpmiddel voor verplaatsing van bed naar bed of brancard.

390

Transfer Verplaatsen van een zorgvrager.

Thema 15 Ondersteunen bij mobiliteit

BE R

N D ER W

Valpreventieprotocol Maatregelen van een zorgaanbieder om vallen te voorkomen.

IJ S

Transferprotocol Document waarin staat hoe de zorgvrager verplaatst, gewassen en verzorgd wordt.

391

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 16 VOORKOMEN VAN BEDRUSTCOMPLICATIES

Inhoud thema • Gevolgen voor het ademhalingsstelsel • Gevolgen voor de circulatie • Gevolgen voor het bewegingsapparaat • Gevolgen voor de huid • Gevolgen voor het spijsverteringsstelsel • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

IJ S

Vroeger kregen zorgvragers vaak het advies om bedrust te houden bij ziekte. Inmiddels blijkt uit onderzoek dat dit veel negatieve lichamelijke gevolgen heeft. Als een zorgvrager voor langere tijd (verplichte) bedrust heeft, kunnen er complicaties optreden.

N D ER W

Niet alleen bedrust geeft risico op bedrustcomplicaties, maar ook immobiliteit in het algemeen. Zorgvragers in een verpleeghuis of thuis die niet of nauwelijks uit hun (rol)stoel komen, kunnen eveneens bepaalde bedrustcomplicaties ontwikkelen. Soms is bedrust voor zorgvragers niet te vermijden. In dat geval is het belangrijk om de gevolgen van bedrust zo veel mogelijk te voorkomen of te beperken. De verpleegkundige heeft daarin een belangrijke taak.

16.1 Gevolgen voor het ademhalingsstelsel

BE R

Bedrust heeft verschillende gevolgen voor het ademhalingsstelsel. Een van de gevolgen van een horizontale (liggende) positie in bed is bijvoorbeeld dat de organen in de buikholte wat meer druk uitoefenen op het diafragma (middenrif) en de thorax (borstkas). Daarnaast zakt het sputum (slijm uit de diepe luchtwegen) door de zwaartekracht naar de lagere delen van de longen. De gasuitwisseling in deze onderste longkwabben vermindert daardoor (Knight, Nigam & Jones, 2019a).

Pneumonie Als een zorgvrager op bed ligt, is de ademhaling oppervlakkiger dan wanneer een zorgvrager mobiliseert. De longblaasjes kunnen in dat geval niet volledig ontplooien. Daarnaast vermindert de spierkracht door bedrust, waardoor hoesten moeizamer gaat. Sputum blijft in de longen achter en er is dan een risico op een pneumonie (longontsteking). In dat geval zijn de bronchiën (vertakkingen vanuit de luchtpijp naar de longblaasjes) en alveoli (longblaasjes) ontstoken.

Hoe langer een zorgvrager bedrust heeft, hoe groter het risico op een pneumonie (Amsterdam UMC, 2023b). Symptomen bij een pneumonie zijn onder andere: • benauwdheid • snelle ademhaling • hoesten met of zonder opgeven van geel of groen sputum • (hoge) koorts • spierpijn rond de thorax door het hoesten • algehele malaise.

393

BE R

N D ER W

IJ S

Behandeling van een pneumonie Een pneumonie kan veroorzaakt worden door een bacterie, virus, schimmel of parasiet. Meestal gaat het om een bacterie. In dat geval krijgt een zorgvrager antibiotica. Dit kun je oraal (via de mond) of intraveneus (in een bloedvat) geven. Zo nodig dien je een zorgvrager zuurstof toe (Longfonds, z.d.-b). Ook kunnen pijnstillers, bijvoorbeeld paracetamol, helpen tegen spierpijn door het hoesten. Om het sputum makkelijker op te hoesten en de benauwdheid te verminderen, kunnen vernevelingen nodig zijn. Soms komt een fysiotherapeut langs om te helpen met doorademen en sputum ophoesten.

Een vernevelaar.

Preventieve verpleegkundige interventies Een pneumonie kan gevaarlijk zijn en tot overlijden leiden, zeker als iemand al ernstig ziek is. Daarom is het belangrijk om een pneumonie te voorkomen. Bepaalde groepen lopen meer risico op een pneumonie, zoals zorgvragers aan de beademing, zorgvragers ouder dan 70 of zorgvragers met hartproblemen (Pistoria, 2022a).

394

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

16.2 Gevolgen voor de circulatie

N D ER W

IJ S

Afhankelijk van de situatie van de zorgvrager kun je de volgende interventies toepassen: • Laat een zorgvrager zo veel mogelijk mobiliseren. Als dit niet mogelijk is, kunnen er actieve (zorgvrager doet de oefeningen zelf) of passieve (verpleegkundige of fysiotherapeut beweegt de armen en benen van de zorgvrager) bewegingsoefeningen op bed gedaan worden. • Laat de zorgvrager regelmatig diep inademen en doorzuchten. Een fysiotherapeut kan zo nodig helpen met ademhalingsoefeningen of sputummobilisatie. • Geef een sputumpotje aan de zorgvrager, zodat hij sputum kan uitspugen. • Zorg ervoor dat het hoofdeinde van het bed minimaal 30 graden omhoog staat. • Let op mondverzorging en help de zorgvrager hierbij zo nodig.

BE R

De horizontale houding bij bedrust zorgt ervoor dat er meer bloed naar de thorax gaat. Dit leidt tot een verhoogde cardiac output (de hoeveelheid bloed die het hart in een minuut wegpompt) en hierdoor krijgen de nieren een signaal om meer vocht uit te scheiden. Een van de gevolgen is dikker bloed (Knight, Nigam & Jones, 2019a).

Daarnaast werkt de spierpomp in de benen niet tijdens bedrust. Tijdens beweging zorgt het aanspannen van de spieren ervoor dat het zuurstofarme bloed in de diepe venen (aders) omhooggepompt wordt, terug naar het hart (Slingeland Ziekenhuis, 2022). Dit zuurstofarme bloed gaat tegen de zwaartekracht in. Als een zorgvrager niet beweegt, blijft het bloed langer in de benen staan.

Een derde gevolg van bedrust is beschadiging van de wand van de venen. Dit komt onder andere doordat het bloed langer in de venen blijft staan. De wand van een vene bestaat uit een gladde laag endotheelcellen die ervoor zorgt dat het bloed makkelijk stroomt. Onder deze laag endotheelcellen zit collageen. Als het endotheel beschadigt, blijven trombocyten (bloedplaatjes) makkelijker aan de wand vastplakken (Knight, Nigam & Jones, 2019a).

395

N D ER W

IJ S

Diepveneuze trombose De drie veranderingen in de circulatie door bedrust geven risico op diepveneuze trombose (DVT). Dit is een bloedstolsel dat (vaak) vastzit aan de wand in de dieper gelegen bloedvaten. Hierdoor raakt de vene afgesloten. Meestal gebeurt dit in een been (‘trombosebeen’ genoemd) of de pelvis (bekken), maar het kan ook in een arm voorkomen.

Vaak voorkomende symptomen bij een DVT: • plotselinge zwelling van één been of arm • oedeem (ophoping van vocht) • stekende of krampachtige pijn, of een zwaar gevoel in een been of arm • de huid ziet er rood- of blauwachtig uit • de huid is strakgespannen • verhoging of koorts.

Soms kan een arm of been wit verkleuren, of heel pijnlijk zijn. Ook pijn bij het lopen komt af en toe voor.

BE R

Behandeling van diepveneuze trombose Een DVT kan ernstige gevolgen hebben, zoals een ulcus cruris (open been) of een longembolie (een bloedstolsel in de longader of -slagader). Daarom is een goede behandeling van een DVT belangrijk. De arts schrijft anticoagulantia (antistollingsmiddelen) voor. Deze medicijnen lossen een DVT niet op, maar ze zorgen ervoor dat het stolsel niet in omvang toeneemt en dat er geen nieuwe bloedstolsels ontstaan. Het lichaam ruimt een DVT zelf op.

Voorbeelden van anticoagulantia zijn heparine, vitamine K-remmers (zoals acenocoumarol) en Directe Orale Anticoagulantia (DOAC’s, zoals apixaban). Vaak krijgt een zorgvrager de eerste dagen een combinatie van injecties en tabletten. Daarna slikt de zorgvrager alleen nog tabletten, vaak voor 3 tot 6 maanden.

Anticoagulantia geven bijwerkingen. Een ervan is dat een zorgvrager sneller blauwe plekken krijgt of dat een wond langer blijft bloeden. Ook loopt een zorgvrager meer risico op een maag- of hersenbloeding. Let erop dat je bepaalde pijnstillers, zoals NSAID’s, niet kunt geven als een zorgvrager anticoagulantia slikt. Beide groepen medicijnen geven een verhoogd bloedingsrisico (Trombose Stichting, 2023b).

396

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

IJ S

Vaak is een therapeutische elastische kous (steunkous) onderdeel van de behandeling bij een DVT. Een therapeutische elastische kous ondersteunt de bloedvaten, waardoor oedeem via de bloedvaten afgevoerd wordt. De zorgvrager krijgt deze kousen speciaal aangemeten en de arts bepaalt hoelang hij deze moet dragen.

BE R

N D ER W

Preventieve verpleegkundige interventies Een DVT is een gevaarlijke complicatie. De volgende interventies kun je toepassen om een DVT te voorkomen: • Laat een zorgvrager zo veel mogelijk mobiliseren. Als dit niet mogelijk is, kan de zorgvrager zelf bewegingsoefeningen op bed doen (actief bewegen) of de verpleegkundige of fysiotherapeut beweegt de armen en benen van de zorgvrager (passief bewegen). Met name oefeningen voor de benen zijn belangrijk. Op deze manier activeert de zorgvrager de spierpomp. Een fysiotherapeut kan een oefenschema maken op basis van wat een zorgvrager kan en mag. • Dien tromboseprofylaxe (medicatie om trombose te voorkomen) toe op voorschrift van een arts. • Voor bedlegerige of immobiele zorgvragers kan een apparaat de doorbloeding van de benen bevorderen: intermitterende pneumatische compressie. Aan dit apparaat zitten manchetten vast die om de onderbenen van de zorgvrager zitten. Deze manchetten worden intermitterend (met onderbrekingen) opgeblazen, zodat eenzelfde beweging als bij het lopen ontstaat. • Elastische compressiekousen (steunkousen) kunnen in bepaalde gevallen helpen om trombose te voorkomen, bijvoorbeeld als een zorgvrager geen tromboseprofylaxe mag krijgen. • Zorg ervoor dat een zorgvrager voldoende vocht binnenkrijgt.

397

IJ S N D ER W SO EP

BE R

Intermitterende pneumatische compressie.

Longembolie Een longembolie is een bloedstolsel in de longader of -slagader. Vaak is een longembolie het gevolg van een DVT die (deels) is losgeraakt van de vaatwand en naar de longen is meegevoerd. Maar een stolsel kan ook in de longen zelf ontstaan.

Een longembolie kan levensbedreigend zijn, afhankelijk van de grootte van de embolie. De longslagader vertakt zich in steeds kleinere slagaders. Hoe groter de embolie, hoe sneller deze ergens blijft steken. Het is dus afhankelijk van de plaats van de embolie, hoe groot het deel van de longen is dat geen of minder bloed krijgt (Longfonds, z.d.-h). Een deel van de longen kan afsterven. Als het hart hierdoor niet genoeg zuurstof meer krijgt, kan een zorgvrager eraan overlijden.

398

Symptomen van een longembolie: • kortademigheid • pijn op de borst bij diep ademhalen of pijn tussen de schouderbladen • hoesten, soms met het opgeven van bloed • een verhoogde hartslag • zweten.

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

Naast bedrust geven onder andere een hoge leeftijd, een beenbreuk en een buikoperatie meer risico op een longembolie.

N D ER W

IJ S

Behandeling van een longembolie De behandeling van een longembolie bestaat uit het voorschrijven van anticoagulantia, net als bij een DVT. Ook in dit geval ruimt het lichaam de embolie zelf op. De anticoagulantia zorgen ervoor dat de embolie niet in omvang toeneemt en dat er geen nieuwe embolieën ontstaan. De anticoagulantia zijn 3 tot 12 maanden nodig en soms zelfs levenslang. Als de embolie levensbedreigend is, kan trombolyse nodig zijn. Trombolyse zorgt ervoor dat een embolie snel oplost. Voorbeelden van trombolytica zijn urokinase, streptokinase en r-TPA. Deze middelen kunnen voor hevige bloedingen zorgen en worden daarom alleen gegeven als er geen andere mogelijkheden zijn (Mayo Clinic, 2022a).

BE R

Naast anticoagulantia kan zuurstof of pijnmedicatie nodig zijn. Heel soms is een operatie noodzakelijk om een longembolie te verwijderen.

Een DVT raakt deels los van de vaatwand en loopt vast in het onderste deel van de long. Preventieve verpleegkundige interventies Een longembolie is vaak het gevolg van een DVT. Daarom zijn de interventies om een longembolie te voorkomen dezelfde als voor de preventie van een DVT.

399

16.3 Gevolgen voor het bewegingsapparaat

N D ER W

IJ S

Spieren, gewrichten, pezen en botten zijn onderdeel van het bewegingsapparaat. De gevolgen van bedrust voor deze onderdelen zijn groot. Spieren en botten hebben beweging nodig: immobiliteit leidt tot spieren botafbraak. Bij bedrust treedt al binnen een paar dagen spieratrofie (verlies van spierweefsel) in de benen op. Ook pezen en kraakbeen hebben beweging nodig om hun functie te behouden.

Spieratrofie en verlies aan spierkracht Spiermassa is nodig om spierkracht te behouden. Een gevolg van spieratrofie is verlies aan spierkracht. Om spieren te kunnen aanspannen, is energie nodig. Insuline zorgt ervoor dat spieren deze energie (glucose) opnemen. Als een zorgvrager bedrust heeft en spieren niet of minder gebruikt, worden spieren minder gevoelig voor insuline. Daardoor is er dus minder glucose beschikbaar om spieren te kunnen aanspannen (Knight, Nigam & Jones, 2018).

BE R

Vooral voor ouderen kunnen de gevolgen van verlies van spiermassa en -kracht groot zijn. Het verslechtert de prognose en leidt tot een verhoogde mortaliteit (sterfte) tijdens een ziekenhuisopname. Naast dat de spiermassa en -kracht afnemen, kunnen zorgvragers last krijgen van stijve gewrichten door bedrust. Dit vergroot het risico op een val. Neem daarom maatregelen om dit risico te beperken.

Beweegziekenhuizen

De nadelen van bedrust tijdens een ziekenhuisopname worden steeds duidelijker. Een aantal ziekenhuizen heeft daarom het project Beweegziekenhuizen opgezet. In een beweegziekenhuis is er veel aandacht voor het veranderen van de bedrustcultuur. Zorgvragers, bezoekers en medewerkers krijgen door middel van interventies meer (kennis over het belang van) beweging.

400

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

N D ER W

IJ S

Behandeling spieratrofie en verlies aan spierkracht Verlies aan spierweefsel en -kracht treedt snel op bij immobiliteit. De opbouw erna duurt veel langer. Het blijven bewegen van spieren is het belangrijkst. Een fysiotherapeut kan helpen om een oefenschema op te stellen. Ook helpt eiwitrijke voeding bij het behoud of opbouwen van spierweefsel (Kouw & Van Loon, 2019).

BE R

Preventieve verpleegkundige interventies De gevolgen van bedrust op het bewegingsapparaat zijn groot. Daarom is het belangrijk om deze gevolgen zo veel mogelijk te beperken. De volgende interventies kun je toepassen om een spieratrofie te voorkomen: • Laat de zorgvrager zoveel mogelijk mobiliseren als dat is toegestaan. • Doe actieve of passieve bewegingsoefeningen op bed. Vraag een fysiotherapeut om een oefenschema. • Bied zorgvragers eiwitrijke voeding aan om spierweefselafbraak te beperken. • Zorg ervoor dat een zorgvrager niet uit bed kan vallen. Door de verminderde spierkracht kan een zorgvrager bijvoorbeeld minder goed voorkomen dat hij uit bed valt als hij te dicht bij de rand ligt.

401

IJ S N D ER W SO EP O BE R M O BO T H IG R PY O

C 402

Actieve bewegingsoefeningen in bed.

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

N D ER W

IJ S

Osteoporose Botopbouw en -afbraak zijn in principe in evenwicht, net als opbouw en afbraak van spierweefsel. Vanaf 40 jaar is de botafbraak groter dan de botopbouw. Beweging waarbij een zorgvrager zijn botten belast, is nodig om osteoporose (zwakke botten door verlies aan calcium) te voorkomen of te vertragen. Tijdens langdurige bedrust is osteoporose haast niet te voorkomen. Actieve of passieve bewegingsoefeningen in bed belasten de botten onvoldoende.

BE R

Contracturen Door immobiliteit kunnen spieren en pezen korter worden. Hierdoor komen gewrichten in een blijvende dwangstand te staan: een contractuur. Zonder interventies raken steeds meer weefsels betrokken, zoals spieren, pezen, bindweefsel en gewrichtsbanden. Gewrichten verstijven, raken misvormd en een zorgvrager kan het gewricht steeds minder goed gebruiken. Al binnen een paar weken kunnen ernstige contracturen ontstaan. Vaak gaat het om de elleboog, enkel, knie, heup of schouder (Knight, Nigam & Jones, 2019c). Naast immobiliteit kunnen bijvoorbeeld ook congenitale (aangeboren) spierziekten, spasticiteit en trauma’s contracturen veroorzaken. Zorgvragers met een cerebrovasculair accident (CVA) of dwarslaesie lopen een groot risico op het ontstaan van een contractuur, net als immobiele ouderen in een verpleeg- of verzorgingshuis (Friedlander, Masterson & Mahesh, 2023).

Een contractuur van de pols.

403

Spitsvoet.

BE R

N D ER W

IJ S

Spitsvoet Een spitsvoet is ook een contractuur. Door immobiliteit van het enkelgewricht ontstaat een verkorting van de achillespees. De tenen wijzen naar beneden en de hiel kan niet meer bij de grond tijdens het staan of zitten. Oorzaken zijn bijvoorbeeld een fractuur (breuk), waardoor beweging van de voet onmogelijk is door gips, maar ook een deken die te strak over de voeten van een zorgvrager ligt.

Behandeling van contracturen Welke behandeling nodig is, hangt af van de ernst en de locatie van de contractuur. Om de spieren en pezen minder stijf te maken, helpen rekoefeningen. Ook kan gips nodig zijn om gewrichten weer in de juiste stand te krijgen. Dit gips wordt in dat geval steeds weer aangepast, zodat langzaamaan de stand van het gewricht verbetert. Soms is een operatie nodig, afhankelijk van de oorzaak van de contractuur.

404

Preventieve verpleegkundige interventies Contracturen zijn moeilijk te behandelen, zeker als de contractuur al langer bestaat. Langdurige bedrust geeft een groot risico op contracturen, maar met preventieve maatregelen kun je ze in veel gevallen voorkomen.

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

BE R

N D ER W

IJ S

De volgende interventies kun je toepassen om contracturen te voorkomen: • Laat de zorgvrager zo veel mogelijk mobiliseren als dat mogelijk is. • Laat de zorgvrager actieve bewegingsoefeningen, zoals rekoefeningen, doen of help de zorgvrager met passieve oefeningen op bed. Let op het bewegen van de voeten. • Laat de zorgvrager drie keer per dag een half uur plat op zijn rug liggen, zodat de knie- en heupgewrichten goed strekken. • Als oefeningen niet genoeg helpen, kan een orthese nodig zijn. Deze houdt het gewricht in een positie waarbij de spieren in balans zijn. • Zorg ervoor dat dekens en lakens niet te strak over de voeten liggen, zodat de voeten goed kunnen bewegen. Een dekenboog is een hulpmiddel dat spitsvoeten kan voorkomen: dekens en lakens rusten in dat geval niet op de voeten. • Zorg voor een goede houding in bed. Een kussen onder de schouders kan helpen om stijve schouders te voorkomen.

Dekenboog.

405

16.4 Gevolgen voor de huid

N D ER W

IJ S

Door bedrust ontstaat er door het eigen lichaamsgewicht meer druk op bepaalde weefsels, vooral op plaatsen waar bot dicht onder de huid zit. Dit sluit de capillaire vaten (haarvaten) naar de huid af. Voedingsstoffen en zuurstof kunnen niet of moeilijker bij de huid komen. Ook de afvoer van afvalstoffen is minder goed en deze hopen zich op onder de huid. Spieren zijn gevoeliger voor druk en raken sneller beschadigd. De bloedtoevoer naar de spieren vermindert daardoor, wat leidt tot weefselversterf van de spier, maar ook van de huid.

BE R

Decubitus Immobiliteit is een belangrijke oorzaak van decubitus (doorliggen). Decubitus is: ‘Plaatselijke schade aan de huid en/of onderliggend weefsel ten gevolge van druk of druk in combinatie met schuifkrachten’ (Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland, Radboud Universitair Medisch Centrum & HAN University of Applied Sciences, 2021). Risicoplaatsen zijn daar waar bot dicht onder de huid zit, maar ook plaatsen waar (medische) hulpmiddelen druk op de huid veroorzaken. Voorbeelden van hulpmiddelen zijn een neusmaagsonde die druk geeft op de neus of een zuurstofbril die aan de achterkant van de oren decubitus kan veroorzaken.

Er zijn verschillende soorten mechanische belasting die invloed hebben op het ontstaan van decubitus. Belasting loodrecht op de huid heet normaalkracht. Dit is bijvoorbeeld het lichaamsgewicht dat het huidoppervlak op het bed duwt. De mechanische belasting die parallel op de huid wordt uitgeoefend, heet schuifkracht. De grootte en tijdsduur van de mechanische belasting hebben invloed op het ontstaan van decubitus. Een grote mechanische belasting voor korte tijd of een minder hoge belasting voor langere tijd kunnen allebei decubitus veroorzaken.

Risicoplaatsen Decubitus komt vooral voor op plaatsen rond botuitsteeksels. Als een zorgvrager in een (rol)stoel zit, vormen de schouderbladen, ellebogen, stuit, zitbeen, knieholtes, hielen en achillespees een risico.

406

De risicoplaatsen bij rugligging, zijligging en buikligging zijn aangegeven in de volgende drie afbeeldingen (Zorg voor Beter, 2023e):

N D ER W

IJ S

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

BE R

Risicoplaatsen bij rugligging.

Risicoplaatsen bij zijligging.

407

IJ S N D ER W SO EP

Risicoplaatsen bij buikligging.

BE R

Classificatie Decubitus wordt in vier categorieën onderverdeeld, en daarnaast zijn er nog twee categorieën voor letsel dat niet te definiëren is. Classificatie decubitus

Niet-wegdrukbare roodheid

Categorie I

Verlies van een deel van de huidlaag of blaar

Categorie III

Categorie II

Categorie IV

Verlies van een volledige huidlaag (vet zichtbaar) Verlies van een volledige weefsellaag (spier/bot zichtbaar)

Niet naar categorie in Verlies van een volledige huid- of weefsellaag, diepte te delen / onbekend ongeclassificeerd

408

Niet naar categorie in Vermoedelijke diepe weefselbeschadiging, diepte te delen / onbekend ongeclassificeerd

Bron: Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland, Radboud Universitair Medisch Centrum & HAN University of Applied Sciences, 2021.

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

IJ S

Incontinentie-geassocieerde dermatitis (IAD, vochtletsel) moet je niet verwarren met decubitus. De behandeling van IAD is anders dan bij decubitus. Als een zorgvrager IAD heeft, loopt hij wel meer risico op het ontstaan van decubitus. Het verschil tussen decubitus en IAD IAD

Oorzaak

Druk of schuifkrachten

Vocht: urine of feces

Locatie

Botuitsteeksel of compressie Waar de huid in contact komt (bijvoorbeeld door een met vocht: bilnaad, stuit, medisch hulpmiddel) op zacht labia, scrotum weefsel

Vorm

Vastomlijnd

Diepte

Van oppervlakkig tot diep

Necrose

Mogelijk in categorie III of IV

BE R

Onregelmatig, soms gekarteld

Wondranden Duidelijk afgetekend

Altijd oppervlakkig, alleen de bovenste huidlaag is beschadigd. Bij infectie is dieper letsel wel mogelijk. Nooit Vaag en onregelmatig

Niet-wegdrukbare roodheid, Wegdrukbare of egaal van kleur. Bij een niet-wegdrukbare roodheid. donkere huidskleur is de huid: Verschillende kleuren, van bleker, donkerder of paars. roze tot donkerrood, nooit egaal

Kleur

N D ER W

Decubitus

Bron: Van den Bussche & Beeckman, 2018.

Risicoscorelijsten Om het risico op decubitus in te schatten, bestaan er verschillende scorelijsten. De Braden-schaal en Norton-schaal komen het meest voor. Vaak vul je deze lijsten bij opname in, zodat je interventies direct kunt toepassen. Naast de scorelijst is de klinische blik belangrijk: soms scoort een zorgvrager laag, maar is er toch een hoog risico. Wanneer de situatie van een zorgvrager verandert, vul je de scorelijst opnieuw in. Een zorgvrager met bedrust heeft altijd een hoog risico op decubitus.

409

In de praktijk

N D ER W

IJ S

Mevrouw Vargas is na een CVA opgenomen in het verpleeghuis. Ze heeft onder andere een hemiplegie (halfzijdige verlamming) rechts, kan niet goed meer uit haar woorden komen en heeft last van verwardheid. Door de hemiplegie heeft mevrouw Vargas hulp nodig bij het mobiliseren, maar ook bij het wisselen van de houding in een stoel of het bed. Omdat het praten erg moeizaam gaat, kan mevrouw Vargas niet goed aangeven hoe het met haar gaat.

Verpleegkundige Anja bespreekt in een teamvergadering dat decubituspreventie erg belangrijk is bij mevrouw Vargas. Ze heeft verschillende risicofactoren en juist omdat mevrouw Vargas niet goed kan aangeven of ze ergens pijn heeft, of niet prettig zit of ligt, is het gevaar nog groter. Als het hele team de huid van mevrouw Vargas goed in de gaten houdt, kunnen ze met elkaar decubitus bij mevrouw Vargas voorkomen.

BE R

Behandeling van decubitus De behandeling van een decubituswond is niet anders dan een gewone wond. Het TIME-model of het WCS-model zijn voorbeelden van modellen om een wond te beoordelen en op basis daarvan te behandelen. Essentieel is dat een zorgvrager niet op de wond ligt, omdat dit de wondgenezing vertraagt. Daarnaast zijn preventieve interventies nog belangrijker bij bestaande decubitus.

Goede pijnbestrijding is belangrijk bij decubitus. Decubituswonden kunnen veel pijnklachten veroorzaken. Ondervoeding is slecht voor de wondgenezing, dus voedingsadvies is ook onderdeel van de behandeling. Als de wondbehandeling niet binnen twee weken tot verbetering leidt, vraag dan een wondexpert om advies. Soms is een operatie nodig om grote wonden te sluiten, met name als er spier- of botweefsel zichtbaar is.

410

Preventieve verpleegkundige interventies Bepaalde zorgvragers lopen meer risico dan anderen. In dat geval is het niet nodig om een risicoscore af te nemen, maar kun je direct preventieve maatregelen inzetten. Dit geldt bijvoorbeeld voor zorgvragers die immobiel zijn, zorgvragers op de intensive care of zorgvragers die een lange operatie ondergaan. Let op bij zorgvragers met een donkere huid. Uit onderzoek blijkt dat verpleegkundigen decubitus categorie 1 en vermoedelijke diepe

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

weefselbeschadiging minder snel herkennen (Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland, Radboud Universitair Medisch Centrum & HAN University of Applied Sciences, 2021).

BE R

N D ER W

IJ S

Interventies bij zorgvragers met risico op decubitus of bestaande decubitus: • Zorg dat de zorgvrager een drukverlagend matras heeft. • Inspecteer de huid dagelijks en bij elke keer dat de zorgvrager van houding verandert. • Pas elke 4 uur wisselligging toe en vaker als decubitus dreigt of verergert. Pas ook wisselligging toe als een zorgvrager een drukverlagend matras heeft, het matras zelf is niet voldoende. Verander de houding van semi-fowler, naar 30 graden zijligging, naar buikligging enzovoort.

Voorkom dat een zorgvrager volledig rechtop in bed zit, dit geeft te veel druk op het zitbeen.

411

IJ S N D ER W SO EP

30 graden zijligging.

BE R

• Zet hulpmiddelen in bij het veranderen van houding, bijvoorbeeld een glijlaken of tillift. Hierdoor verminder je schuifkrachten. Verwijder deze hulpmiddelen na gebruik. • Beperk het aantal lagen onder de zorgvrager, zoals linnengoed, onderlegger, kleding, en zorg dat er geen plooien in het onderlaken zitten. • Breng een meerlaags schuimverband aan op de hielen en sacrum (stuit) als er nog geen decubitus is. • Zorg dat de hielen vrij liggen, en dat bij zijligging de knieën en enkels elkaar niet raken. • Zorg dat medische hulpmiddelen geen druk uitoefenen op het lichaam. Verander de locatie regelmatig en gebruik eventueel een schuimverband ter bescherming van de huid.

412

N D ER W

IJ S

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

Een schuimverband om een zuurstofbril beschermt het oor tegen decubitus.

BE R

• Zorg dat de huid schoon en droog is. • Zorg voor een goede voedingstoestand. • Mobiliseer de zorgvrager als dat mag. Als een zorgvrager strikte bedrust heeft, beweeg dan de armen en benen regelmatig. • Geef voorlichting over pijnklachten aan stuit, hielen of andere drukpunten. Vertel dat de zorgvrager dit direct moet melden.

16.5 Gevolgen voor het spijsverteringsstelsel

Door bedrust lijkt het hongergevoel af te nemen, ook al is nog niet helemaal duidelijk waardoor dit komt. Zorgvragers met bedrust eten vaak minder dan wanneer ze een actief leven hebben. Daarnaast neemt ook de peristaltiek (samentrekkende bewegingen van het maag-darmkanaal) af. Het gevolg van een verminderde peristaltiek is dat voedsel minder snel door het maag-darmkanaal beweegt. Er vindt dan meer waterresorptie plaats en de ontlasting is dus harder. Ook zorgt de houding in bed ervoor dat de aandrang om ontlasting te hebben minder groot is door gebrek aan zwaartekracht. Normaal gesproken zorgt de zwaartekracht ervoor dat je eerder een signaal krijgt dat er ontlasting in het rectum zit. Hierdoor blijft tijdens bedrust ontlasting langer zitten en wordt harder.

413

N D ER W

Symptomen: • harde en droge ontlasting • buikpijn • hard persen om ontlasting eruit te krijgen • overloopdiarree (dunne ontlasting lekt langs de harde ontlasting).

IJ S

Obstipatie Iedereen heeft een eigen ontlastingspatroon. Wanneer een zorgvrager minder dan drie keer per week ontlasting heeft, dan heeft hij obstipatie.

BE R

Behandeling van obstipatie Leefstijl kan invloed hebben op obstipatie. Daarom bestaat de behandeling voor een deel uit leefstijladviezen, zoals lichaamsbeweging, het eten van genoeg vezels en drinken van voldoende water. Sommige medicijnen hebben obstipatie als bijwerking. Een arts kan bekijken of een zorgvrager een lagere dosering of een ander medicijn kan gebruiken. Daarnaast kan een arts verschillende soorten laxantia voorschrijven: 1. Volumevergrotende middelen, zoals metamucil. Dit zijn natuurlijke vezels die water opnemen, waardoor de ontlasting meer volume krijgt en zachter wordt. Ook bevorderen ze de peristaltiek. Ze werken na 1-3 dagen. Zorg ervoor dat de zorgvrager voldoende drinkt, anders kan het obstipatie verergeren. 2. Osmotisch werkende laxantia, zoals lactulose en macrogol. Deze laxantia trekken via osmose vocht aan in de colon (dikke darm). Dit vergroot het volume van de feces (ontlasting) en bevordert de peristaltiek. Ze starten met werken als ze in het colon aankomen na 24-48 uur. 3. Contactlaxantia, zoals bisacodyl (oraal) en senna. Deze middelen prikkelen de darmwand en verminderen de water- en zoutresorptie. Op deze manier bevorderen ze de peristaltiek. Deze middelen werken na 6-12 uur en worden in principe niet langer dan drie dagen achter elkaar voorgeschreven. 4. Zetpillen en (micro)klysma’s. Ze maken de feces week en zorgen voor meer vocht in het colon. Dit stimuleert de peristaltiek. Bij het toedienen laat je een zorgvrager op zijn linkerzij liggen en vraag je hem 5 tot 10 minuten zo te blijven liggen. Deze middelen werken na ongeveer 5 tot 15 minuten.

414

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

BE R

N D ER W

IJ S

Preventieve verpleegkundige interventies Obstipatie is een vervelende complicatie voor de zorgvrager. Probeer daarom obstipatie te voorkomen. De volgende interventies kun je toepassen om obstipatie te voorkomen: • Zorg dat een zorgvrager genoeg vezels binnenkrijgt. Geef zo nodig voorlichting over het eten van groente en fruit, en volkorenproducten. • Zorg dat een zorgvrager voldoende drinkt: minimaal 1,5-2 liter vocht als een zorgvrager geen vochtbeperking heeft. Bij voorkeur geen frisdrank of vruchtensap, maar vooral water, thee en koffie zonder suiker. • Laat een zorgvrager zo veel mogelijk bewegen als dat mag. Beweging zorgt voor een betere doorbloeding van het maag-darmkanaal en bevordert de peristaltiek. • Zorg dat een zorgvrager de ontlasting niet uitstelt, maar direct gaat als hij aandrang heeft. • Zorg voor een goede houding op de po op bed. Hoe meer rechtop (als dat is toegestaan), hoe makkelijker ontlasting komt. • Vraag de arts of laxantia nodig zijn als een zorgvrager medicatie slikt die als bijwerking obstipatie heeft, zoals opiaten.

De po op bed kan tot obstipatie leiden.

415

16.6 Kritische beroepssituatie

BE R

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Meneer Zwartwater is 55 jaar. Als gevolg van een dwarslaesie wordt hij op bed verpleegd. De dwarslaesie heeft hij overgehouden aan een auto-ongeluk zes jaar geleden. Op oudjaarsdag reed hij naar huis om met zijn gezin oud en nieuw te vieren. Door gladheid op de weg is hij tegen een boom gereden met een hoge dwarslaesie tot gevolg. Meneer Zwartwater kan zijn armen met moeite bewegen en onder het niveau van zijn armen is zijn lichaam verlamd. Voor alles is hij afhankelijk van de zorg van anderen. Bijvoorbeeld voor zijn maaltijden, de stoelgang of als hij iets wil pakken. Zijn vrouw en hij zijn inmiddels gescheiden, en zijn vrouw heeft een nieuwe echtgenoot. Hun kinderen (een tweeling van 9 jaar) wonen bij zijn vrouw. Meneer Zwartwater heeft na de echtscheiding veel hulp ingeschakeld van zijn buren en familie. Hierdoor loopt alles best goed. Ook heeft hij alles wat hij nodig heeft om thuis verpleegd te worden zelf geregeld. Zoals een tillift en een drukverlagend matras. Door zijn laptop kan hij ook aan het werk blijven. Gelukkig, want, zoals hij zelf zegt: ‘Zonder mijn werk zou ik knettergek worden hier in dit bed’. Voor zijn lichamelijke verzorging komen de verpleegkundigen van de thuiszorg. Zij helpen hem met wassen en aankleden. Ook verzorgen zij de urinekatheter en geven zij hem een klysma wanneer dit nodig is. Tot voor kort was obstipatie eigenlijk de enige complicatie als gevolg van de bedrust. Maar de laatste dagen zien de verpleegkundigen dat de huid van meneer Zwartwater op de stuit en hielen niet-wegdrukbare roodheid laat zien: decubitus. Met meneer Zwartwater is afgesproken dat hij daarom wisselligging gaat krijgen volgens een schema. De wisselligging wordt door de verpleegkundige gedaan, maar ook door een aantal familieleden en kennissen. Omdat meneer het liefst op zijn rug slaapt, wordt hij na de lichamelijke verzorging volgens schema op zijn rechterzij gedraaid. De rest van de dag geven familieleden wisselligging, maar het is niet duidelijk hoe dit gaat.

416

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

N D ER W

IJ S

Casus Anna is een van de verpleegkundigen die bij meneer Zwartwater zorg verleent. Vandaag komt zij na drie vrije dagen weer bij hem. In de rapportage heeft ze gelezen dat meneer Zwartwater de laatste twee dagen geweigerd heeft om na de lichamelijke verzorging op zijn rechterzij te gaan liggen. Anna verzorgt meneer Zwartwater volgens plan. Ze ziet dat de roodheid is toegenomen, er zijn nu ook plekken op zijn schouderbladen. Nadat Anna meneer Zwartwater gewassen heeft, geeft ze aan hem op zijn zij te willen gaan draaien. Meneer Zwartwater zegt dit niet te willen.

16.7 Verdieping

BE R

Dilemma Wat doet Anna nu meneer Zwartwater voor de derde achtereenvolgende dag weigert op zijn zij te gaan liggen? 1. Ze draait meneer toch op zijn zij, dit is immers de afspraak. 2. Ze laat meneer op zijn rug liggen, en noteert een en ander goed in de rapportage.

Tijdens een ziekenhuisopname liggen zorgvragers veel in bed. Uit onderzoek blijkt dat dit wel 87 tot 100% van de tijd is (Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie, 2021). Door bedrust kunnen veel verschillende complicaties optreden. Deze complicaties hebben vooral veel invloed op het herstel bij ouderen. Zij hebben na bedrust meer risico op functieverlies en kunnen dagelijkse activiteiten daarna dus minder goed zelfstandig uitvoeren. Voor 20-50% van de ouderen is dit functieverlies na een ziekenhuisopname blijvend. Uit onderzoek naar het effect van bedrust blijkt vaak dat bedrust als onderdeel van een behandeling onnodig is. Vroege mobilisatie tijdens een ziekenhuisopname wordt tegenwoordig dan ook veel gestimuleerd.

417

N D ER W

IJ S

Beweegziekenhuizen In beweegziekenhuizen is er extra aandacht voor het bewegen van zorgvragers. Verschillende ziekenhuizen hebben eigen beweegprojecten opgezet. Door onder andere het meten van de hoeveelheid beweging, het opzetten van activiteitenruimtes en wandelroutes over de afdeling willen ziekenhuizen zorgvragers stimuleren om uit bed te komen. Ook moedigen zij zorgvragers aan om bijvoorbeeld aan tafel te eten, zelf koffie te halen en eigen kleding te dragen in plaats van een pyjama. Dit zorgt ervoor dat zorgvragers minder in bed blijven liggen.

BE R

ERAS-programma Voor zorgvragers die een operatie ondergaan, is er vaak een ERAS-protocol. ‘ERAS’ staat voor ‘Enhanced Recovery After Surgery’. Een multidisciplinair team stelt een evidencebased zorgpad op voor een specifieke operatie. Hierin is het hele traject weergegeven. Dat begint al voor de opname, met bijvoorbeeld dagelijks een uur bewegen om de conditie zo optimaal mogelijk te krijgen of te houden. Ook het traject na de ziekenhuisopname wordt weergegeven in het ERAS-protocol. Al deze stappen zorgen ervoor dat een zorgvrager zo goed en snel mogelijk kan herstellen (UMC Utrecht, z.d.-b).

Een van de onderdelen van ERAS is het mobiliseren na een operatie. Uit onderzoek blijkt dat snelle mobilisatie na een operatie een positief effect heeft op het herstel. Op de dag van de operatie mag een zorgvrager vaak al binnen een paar uur beginnen met mobiliseren, afhankelijk van het soort operatie en de conditie van de zorgvrager. Door snelle mobilisatie vermindert onder andere het verlies van spierkracht en het risico op een DVT of longontsteking.

Beademing en mobilisatie Zorgvragers op een intensive care (ic) lopen vaak een groot risico op bedrustcomplicaties. Tot kortgeleden werden zorgvragers pas tegen het einde van een ic-opname gemobiliseerd. Uit steeds meer onderzoeken blijkt dat vroege mobilisatie op de ic een aantal van de bedrustcomplicaties kan voorkomen. Daarnaast lijken zorgvragers hierdoor korter op de ic te liggen en hebben ze minder dagen aan de beademing nodig (Monsees et al., 2022). Welke mogelijkheden er voor mobilisatie zijn, hangt uiteraard af van de situatie van de zorgvrager. Beademing hoeft geen bezwaar te zijn, maar in bepaalde gevallen mag een zorgvrager zich bijvoorbeeld niet (veel) inspannen. De artsen en fysiotherapeuten bepalen of, en in welke mate, een zorgvrager op de ic snel gemobiliseerd mag worden.

418

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

N D ER W

IJ S

Effecten op de lange termijn Er zijn onderzoeken waaruit blijkt dat de langetermijneffecten van het ERAS-programma positief zijn. Bijvoorbeeld zorgvragers die een totale heupprothese (operatie waarbij de heup vervangen wordt door een kunstheup) kregen, zijn positief over de kwaliteit van leven na een jaar. Ook lijken zij een iets betere functie van de heup te hebben dan de controlegroep.

De langetermijneffecten van vroege mobilisatie op de ic lijken ook positief, alhoewel er meer onderzoek gedaan moet worden om dit te bevestigen. De opnameduur lijkt korter en het functieverlies minder groot. Vroege mobilisatie is in ieder geval een veilige interventie en verandert de mortaliteit niet.

BE R

Specifiek voor ouderen heeft vroege mobilisatie tijdens een ziekenhuisopname veel effect. Juist in de eerste dagen van bedrust wordt de meeste spiermassa verloren. Vroege mobilisatie kan dit voorkomen en het functieverlies beperken. Vooral ouderen kunnen nog het idee hebben dat bedrust nodig is als je ziek bent. Goede voorlichting van de verpleegkundige is belangrijk om zorgvragers te laten inzien wat de voordelen van bewegen zijn.

16.8 Begrippen

Tegenwoordig zijn ziekenhuisopnames steeds korter en het herstel gaat daarom thuis verder. Bewegen blijft dus ook daarna belangrijk om de conditie verder op te bouwen, complicaties te beperken en het herstel te bevorderen.

Algehele malaise Algeheel gevoel van ziek zijn.

Alveoli Longblaasjes.

Anticoagulantia Antistollingsmedicatie. Bronchiën Vertakkingen vanuit de luchtpijp naar de longblaasjes. Cardiac output De hoeveelheid bloed die het hart in een minuut wegpompt.

419

Contractuur Blijvende dwangstand van een gewricht door gebrek aan beweging.

N D ER W

IJ S

Decubitus Beschadiging van de huid en/of onderhuids weefsel door aanhoudende druk en/of schuifkrachten. Diepveneuze trombose (DVT) Een bloedstolsel in de dieper gelegen bloedvaten, waardoor een vene afgesloten raakt.

BE R

Longembolie Bloedstolsel in een longader of -slagader.

Incontinentie-geassocieerde dermatitis Vochtletsel.

DVT Diepveneuze trombose.

Normaalkracht Mechanische belasting loodrecht op de huid.

Obstipatie Minder dan drie keer per week ontlasting.

Oedeem Ophoping van vocht op een plaats waar dat niet hoort, bijvoorbeeld in armen of benen.

Orthese Hulpmiddel dat een lichaamsdeel ondersteunt. Osteoporose Zwakke botten door verlies aan calcium. Overloopdiarree Symptoom van obstipatie, dunne ontlasting lekt langs de harde ontlasting.

420

Thema 16 Voorkomen van bedrustcomplicaties

Pneumonie Longontsteking.

N D ER W

Schuifkracht Mechanische belasting die parallel aan het huidoppervlak loopt.

IJ S

Peristaltiek Samentrekkende bewegingen van het maagdarmkanaal.

Spieratrofie Verlies van spierweefsel.

Spierpomp Het aanspannen van spieren tijdens beweging zorgt ervoor dat het zuurstofarme bloed naar het hart teruggepompt wordt.

BE R

Sputum Slijm uit de diepe luchtwegen, geproduceerd door het longslijmvlies om schadelijke stoffen uit de longen te krijgen.

TIME-model Model om een wond te beoordelen op basis van Tissue, Infection, Moisture, Edge.

Trombocyten Bloedplaatjes, zorgen voor bloedstolling.

Tromboseprofylaxe Medicatie om trombose te voorkomen.

Ulcus cruris Open been. Vene Ader, vervoert zuurstofarm bloed terug naar het hart. WCS-model Methode om een wond in te delen op basis van kleur (zwart, geel, rood).

421

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 17 ONDERSTEUNEN BIJ ETEN EN DRINKEN

Inhoud thema • Functies van eten en drinken • Voedingsproblematiek • Voedingstoestand in kaart brengen • Aandachtspunten en interventies • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Je draagt als verpleegkundige elke dag zorg voor gezonde voeding van zorgvragers. Je probeert eetproblemen te voorkomen en helpt iemand die slecht(er) eet of moeite heeft om zelf te eten. De oorzaken van eetproblemen zijn divers. Een zorgvrager heeft bijvoorbeeld minder eetlust vanwege chemotherapie of meer behoefte aan zoetigheid door stress. Of een zorgvrager denkt er niet aan om te drinken, omdat hij minder dorstgevoel ervaart. In dit thema leer je meer over wat een gezond eetpatroon is en de functies van gezonde voeding. Ook leer je over verschillende voedingsproblemen en hoe je deze tijdig signaleert. Verder wordt ingegaan op aandachtspunten, interventies en naar welke zorgprofessionals je kunt verwijzen.

17.1 Functies van eten en drinken

BE R

De functies van eten en drinken zijn allereerst te onderscheiden in fysiologische en psychologische functies. De belangrijkste fysiologische functie is om energie aan ons lichaam te geven. Psychologisch geeft eten een gevoel van genot. Eten heeft ook een sociale functie, samen met anderen eten is gezellig. Je let dan ook op wat en hoe anderen eten en past je eetgedrag vaak onbewust aan. Daarnaast heeft eten ook een medische functie: gezonde voeding draagt bij aan een sterker immuunsysteem, minder risico op chronische ziekten (zoals diabetes en hart- en vaatziekten) en een langere levensduur.

Goede voeding is voor iedereen belangrijk, maar vooral bij situaties als ziekte, een operatie, een (complexe) wond helpt goede voeding om sneller en beter te herstellen. Een zorgvrager doorstaat een operatie beter en herstelt sneller als hij in een goede voedingstoestand verkeert. Als mensen minder gezonde voedselkeuzes maken of te veel eten, heeft dit effecten op het gewicht, het energieniveau en het stressniveau. Ongezond of te veel eten kan ook een manier zijn om met stress om te gaan.

423

IJ S N D ER W SO EP O BE R

Schijf van Vijf (Voedingscentrum, 2023).

Bekijk het document ‘Schijf van Vijf in het kort’ van het Voedingscentrum voor een korte samenvatting.

Gezonde en ongezonde voeding Je eet gezond volgens de Schijf van Vijf als je: • vooral uit de Schijf van Vijf eet • elke dag uit elk vak de aanbevolen hoeveelheden eet • varieert binnen de verschillende vakken • keuzes buiten de Schijf van Vijf beperkt. (Voedingscentrum, 2023)

Ongezonde voeding is volgens de wetenschappelijke literatuur bijvoorbeeld: • consumptie van gezoete dranken • bewerkte producten met toegevoegd zout en suiker • producten met veel verzadigd en/of transvet • fastfood • weinig groente en fruit

424

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

IJ S

• snacken • veel eten • een voedingspatroon dat zich kenmerkt door typisch westerse voedingsmiddelen (RIVM, 2023).

N D ER W

Ongezonde voeding kan negatieve effecten hebben, zoals hart- en vaataandoeningen, kanker en diabetes. Deze ziekten worden ook wel ‘welvaartsziekten’ genoemd, omdat ze vooral voorkomen in welvarende landen en te maken zouden hebben met een ongezonde leefstijl, zoals een tekort aan lichaamsbeweging, ongezonde voeding, roken en overmatig alcoholgebruik.

Om het risico op gezondheidsproblemen bij zorgvragers te verminderen, ben je als verpleegkundige alert op wat zorgvragers eten. Je stimuleert zo veel mogelijk een gezond voedingspatroon.

BE R

Voedingsstoffen De belangrijkste functie van het eten is om energie aan het lichaam te geven. Deze energie haal je uit voeding waarin drie noodzakelijke voedingsstoffen aanwezig zijn: koolhydraten, eiwitten en vetten.

Er zijn totaal zo’n vijftig voedingsstoffen bekend die een mens nodig heeft: eiwitten, vetten, koolhydraten (zetmeel en suikers) en een groot aantal vitamines en mineralen. Deze bouwstoffen spelen een belangrijke rol bij allerlei fysiologische functies die nodig zijn voor de levensprocessen van de mens, zoals opbouw en reparatie van het lichaam, energievoorziening en het regelen van alle processen die in het lichaam plaatsvinden. (Voedingscentrum, 2023)

Een andere functie van gezonde voeding is het ondersteunen van de spijsvertering. Gezonde voeding bevat vezels die zorgen voor de darmwerking. Vezels geven een verzadigd gevoel, zodat men minder snel honger heeft en minder snel te veel eet. Ook verlagen ze het cholesterolgehalte. Ze komen voor in volkorenproducten, groente, fruit en peulvruchten.

425

17.2 Voedingsproblematiek

N D ER W

IJ S

Een zorgvrager kan verschillende problemen met voeding krijgen. Hij kan zowel een teveel als een tekort aan een of meerdere voedingsstoffen hebben. Iemand die te eenzijdig eet, krijgt bijvoorbeeld wel voldoende zetmeel en vet, maar kan tegelijkertijd een tekort aan eiwitten en vitaminen hebben. Iemand die te weinig eet, valt af en heeft een globaal tekort aan voedingsstoffen, terwijl iemand die overeet steeds meer in gewicht toeneemt.

Vaak spelen meerdere oorzaken mee: sociaal-economische, lichamelijke, stofwisselings- en dieetfactoren. Zowel bij ondervoeding als overgewicht is er altijd meer aan de hand. Er zijn bijna altijd ook somatische, psychische, functionele en/of sociale problemen. De aanpak moet daarom ook gericht zijn op de onderliggende problemen.

BE R

Tijdig herkennen van signalen van voedingsproblematiek is belangrijk en hierbij speelt de verpleegkundige een grote rol. Zij kan proberen te voorkomen dat de problemen leiden tot een verhoogde gevoeligheid voor ziekte en overlijden, tragere wondgenezing en ziekteherstel en een verhoogd risico op vallen en breuken.

Weinig of geen eetlust Vaak hebben zorgvragers weinig of geen eetlust. Dit kan te maken hebben met een lichamelijke aandoening. Weinig of geen eetlust kan ook optreden na een operatie of tijdens een behandeling, bijvoorbeeld chemotherapie. Er kunnen lichamelijke problemen zijn als: • gebitsproblemen: niet-passend gebit, pijn in de mond, slechte tanden • kauwen slikklachten: het coördineren van kauwen slikbewegingen gaat moeizamer, evenals het slikken. Slikken is een reflex en gaat automatisch, maar soms gaat het niet meer vanzelf. • verminderd smaak- en reukvermogen: medicatie beïnvloedt de hoeveelheid speeksel in de mond en ook de reuk.

426

Zorgvragers met een geestelijke aandoening zoals een depressie hebben vaak ook minder eetlust. Zorgvragers in een verpleeghuis hebben te maken met aandoeningen als dementie, cerebrovasculair accident (CVA) en artrose. Dit beperkt hen in hun bewegingen en cognitie, en maakt eten moeilijker.

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

N D ER W

IJ S

Mensen met een verstandelijke beperking lopen meer kans op een eetprobleem dan mensen zonder een beperking. Ze hebben vaak meervoudige beperkingen met motorische en neurologische stoornissen. Daardoor kunnen ze zelf geen lepel vasthouden of naar hun mond brengen. Je ziet ook vaker kauwen slikproblemen en dus een verhoogd verslikkingsrisico. Hun bewegingsmogelijkheden zijn beperkt, zodat de darmen minder goed werken en er snel obstipatie ontstaat. Gedrag als schreeuwen, voedselweigering en/of eten van oneetbare dingen kan ook een negatieve invloed hebben tijdens de maaltijd.

BE R

Ondervoeding Een zorgvrager met ondervoeding krijgt minder voedingsstoffen binnen dan het lichaam nodig heeft. Je kunt als verpleegkundige uit verschillende signalen opmaken of er sprake kan zijn van ondervoeding bij zorgvragers in de thuiszorg, het ziekenhuis of verpleeghuis. Mogelijke signalen zijn: • gewichtsverlies • minder eetlust • moeheid en zwakte • verlies van vet en spierweefsel • veranderingen in de stofwisseling • huidproblemen: droge en schilferige huid • mondproblemen: droge mond en tandvleesproblemen • stoelgangproblemen: obstipatie (verstopping van ontlasting) • veranderingen in de mentale toestand, zoals verwardheid en depressie.

Het is belangrijk deze signalen tijdig op te merken en te bespreken met de zorgvrager, zijn naasten en andere zorgverleners, zoals diëtisten. Probeer om de oorzaken van de ondervoeding te achterhalen. Ook van belang is screenen op ondervoeding met gevalideerde instrumenten zoals de SNAQ65+ (Short Nutritional Assessment Questionnaire for 65+). De score kan variëren van 0 tot 4 punten, waarbij een score van 2 of hoger wijst op een verhoogd risico op ondervoeding.

427

IJ S N D ER W SO EP O

BE R

SNAQ65+ (Short Nutritional Assessment Questionnaire for 65+).

Meneer Drent

Meneer Drent (91) woont zelfstandig en is sinds vier jaar weduwnaar. De thuiszorgverpleegkundige komt één keer in de week om hem te helpen met douchen. De laatste tijd krijgt meneer de verpakkingen van vleeswaren en dergelijke niet meer zo goed open. Ook gaat het doen van boodschappen en koken hem minder goed af. Het valt de verpleegkundige op dat meneer magerder lijkt te worden. Ze maakt een notitie dat ze in haar team zal bespreken of meneer mogelijk in aanmerking komt voor extra zorg of ondersteuning bij eten en drinken.

428

Obesitas Als een zorgvrager meer voedingsstoffen binnenkrijgt dan het lichaam nodig heeft, dan krijgt hij overgewicht. Hij weegt meer dan goed is voor zijn gezondheid. Ernstig overgewicht wordt wel ‘obesitas’, ‘adipositas’ of ‘vetzucht’ genoemd. Het wordt ook gezien als een chronische ziekte. Iemand heeft dan meer kans op ziekten als diabetes type 2 en hart- en vaatproblemen en vaak ook nog psychische problemen. De BMI-score is hoger dan 30.

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

N D ER W

IJ S

De oorzaken van obesitas zijn erg divers. Deze kunnen liggen in omgevingsfactoren zoals een ongezonde voedingsomgeving, psychologische factoren zoals stress en emotie-eten of medische factoren zoals medicatie en hormonale afwijkingen. Erfelijke aanleg of een verstoorde energiebalans kunnen ook een rol spelen bij het ontstaan van obesitas. Het is dus te simpel om te stellen dat iemand te veel eet of drinkt. Er zijn ook mensen die overgewicht hebben én ondervoed zijn, bijvoorbeeld als afvallen te snel gaat of door verkeerde voeding, waardoor ze lijden aan een tekort aan eiwitten, vitamines en mineralen.

Riek

BE R

Riek (39) is opgenomen met hartritmestoornissen en klachten over kortademigheid en vermoeidheid. Haar BMI is 39. Ze rookt en vertelt dat ze thuis vooral frisdrank en cola drinkt, nooit kookt en het liefst fastfood, roomijs en snoep eet. Ze klaagt dat ze voortdurend honger heeft, omdat ze te weinig tussen de maaltijden door te eten krijgt. Een jaar geleden is ze gescheiden en sindsdien is ze nogal wat kilo’s aangekomen. Ze maakt een lusteloze indruk en lijkt weinig zelfvertrouwen te hebben.

De specialist heeft Riek het advies gegeven om af te vallen. Monique, verpleegkundige, besluit om haar op een rustig moment een paar vragen te gaan stellen. Ze vraagt hoe Riek het vindt dat ze zo moe en kortademig is. Heeft ze er veel last van? Heeft ze zelf een idee waardoor de klachten komen? En waarmee ze te maken kunnen hebben? Ze luistert vooral en probeert erachter te komen of Riek open zou kunnen staan om met een diëtiste te gaan praten.

Voedselallergie en -intolerantie Voedselovergevoeligheid is een lichamelijke reactie na het eten, inademen of aanraken van een voedingsmiddel. Er zijn twee typen overgevoeligheid: allergie of intolerantie. Een allergie is een abnormale reactie van het afweersysteem op een voedingsmiddel. Bij intolerantie speelt het afweersysteem geen rol. In tegenstelling tot een allergische reactie moet je een bepaalde hoeveelheid van het voedingsmiddel binnenkrijgen om een reactie uit te lokken. De grens hiervan ligt bij iedereen anders. De bekendste voorbeelden zijn een lactose-intolerantie en een glutenintolerantie.

429

Voedselallergie Bekende allergenen zijn: pinda, koemelk, soja, kippeneieren, noten, fruit (appel, kersen, perzik), tarwe, vis, garnalen, schelpdieren en tomaten.

N D ER W

IJ S

Een voedselallergie treedt direct tot binnen twee uur na het nuttigen van een voedingsmiddel op. Je kunt een voedselallergie signaleren door: • huid- en slijmvliezen: jeuk, roodheid, galbulten, zwelling van oogleden, lippen, tong, mond en/of keel • luchtwegproblemen: piepende ademhaling, hoesten en benauwdheid • maag-darmklachten: plotselinge buikpijn en/of krampen, diarree, misselijkheid, braken • bloedvaten: bloeddrukdaling, duizeligheid, (neiging tot) flauwvallen.

Een kwart van de mensen denkt allergisch te zijn voor bepaald voedsel. In werkelijkheid heeft slechts 3% van de bevolking ook écht een voedselallergie. (UZA, 2021)

BE R

Intolerantie Bij een intolerantie moet je een bepaalde hoeveelheid van het voedingsmiddel binnenkrijgen om een reactie uit te lokken. Dit in tegenstelling tot een allergie. De grens hiervan ligt bij iedereen anders. De bekendste voorbeelden zijn een lactose-intolerantie en een glutenintolerantie.

Lactose-intolerantie is een aandoening waarbij het lichaam moeite heeft om lactose, een suiker die voorkomt in melk en zuivelproducten, te verteren. De signalen kunnen zijn: buikpijn, opgeblazen gevoel, diarree, winderigheid en misselijkheid. Lactose-intolerantie kan worden vastgesteld door lichamelijk onderzoek, bloedonderzoek of een waterstofademtest. De behandeling bestaat uit het vermijden of beperken van voedingsmiddelen die lactose bevatten, zoals melk, kaas en yoghurt. Er zijn ook lactasesupplementen beschikbaar die kunnen helpen bij het verteren van lactose. (Voedingscentrum, z.d.)

Glutenintolerantie of coeliakie is een auto-immuunaandoening. Het lichaam is overgevoelig voor gluten: eiwitten die voorkomen in granen zoals tarwe, spelt, rogge en gerst. Het lichaam reageert alsof ze een schadelijke stof zijn. Dit kan leiden tot beschadiging van het slijmvlies van de dunne darm. De signalen zijn: buikpijn, diarree, vermoeidheid, gewichtsverlies, bloedarmoede en huiduitslag. Bloedonderzoek en een biopsie van de dunne darm kunnen glutenintolerantie aantonen. De behandeling bestaat uit het volgen van een strikt glutenvrij dieet. (Voedingscentrum, z.d.)

430

N D ER W

IJ S

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

BE R

Glutenvrij ontbijt.

Eetstoornissen Een eetstoornis varieert van heel weinig eten tot eetbuien en overgewicht. Het is een ernstige psychische aandoening, die vaak somatische gevolgen heeft. Een zorgvrager met een eetstoornis heeft ook vaak angstklachten, depressieve klachten, paniekaanvallen, persoonlijkheidsproblemen of verslavingsproblemen.

Er zijn verschillende soorten eetstoornissen: • Anorexia nervosa: Iemand voelt zich (te) dik en is heel bang om aan te komen, maar heeft juist vaak ondergewicht. • Boulimia nervosa: Iemand heeft last van eetbuien en eet in korte tijd grote hoeveelheden voedsel, waarna hij dit weer probeert kwijt te raken door te braken of laxeermiddelen in te nemen. • Eetbuistoornis (binge eating disorder (BED)): Iemand heeft last van eetbuien, maar zonder te proberen de grote hoeveelheid voedsel weer kwijt te raken. • Eetstoornis niet anderszins omschreven (ESNAO of NAO): Deze komt het meeste voor. Iemand valt net niet in de andere categorieën, maar wordt wel duidelijk belemmerd in zijn dagelijks functioneren. (Parnassiagroep, z.d.; PsyQ, z.d.)

431

IJ S N D ER W SO EP

Iemand met anorexia heeft het idee dikker te zijn dan in werkelijkheid.

BE R

Een eetstoornis heeft altijd te maken met een combinatie van factoren: • Aanleg: Eetstoornissen komen in de familie voor en maken iemand ‘vatbaarder’. • Trauma: Scheiding van ouders of eigen scheiding, seksueel misbruik, pesten, waardoor iemand zijn gevoelens gaat onderdrukken en gaat eten om een goed gevoel te krijgen. • Puberteit: Veranderingen in het lichaam en mentale veranderingen maken iemand onzeker. • Verstoord zelfbeeld: Focus op een ideaalbeeld dat vooral afhangt van het uiterlijk, wat kan leiden tot een eetstoornis. • Overgewicht door lichamelijke aanleg: Iemand gaat lijnen en op den duur steeds meer lijnen. (Parnassiagroep, z.d.)

Uitdroging Een zorgvrager kan uitdrogen als hij meer vocht verliest dan dat hij binnenkrijgt. Bijvoorbeeld als hij te weinig drinkt, overmatig transpireert, braakt en/of diarree of koorts heeft. Je moet extra alert zijn op uitdroging bij ouderen en ernstig zieken, maar ook bij jonge kinderen, omdat zij ook snel kunnen uitdrogen.

432

N D ER W

Je herkent uitdroging door de volgende signalen: • droge mond, lippen en/of huid • groeven in de tong • moeite met praten • donkere urine • minder plassen of helemaal niet meer plassen (bij jonge kinderen: geen natte luier na een halve dag) • moeheid, duizeligheid, misselijkheid • verwardheid • de zorgvrager voelt zich slap.

IJ S

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

BE R

Te veel vocht Er kan bij een zorgvrager een situatie ontstaan waarbij zich te veel vocht in de bloedbaan bevindt (vochtretentie). In een normale situatie plast iemand het teveel aan vocht weer uit en ontstaan er geen problemen. Zorgvragers met hartfalen of nierfalen kunnen het teveel aan vocht niet verwerken, waardoor er problemen ontstaan die ook heel ernstig kunnen zijn. Er kan te veel vocht in de bloedbaan terechtkomen door te veel vocht toe te dienen via het infuus of te veel zoutinname via de voeding. Ook het gebruik van bepaalde geneesmiddelen kan vochtretentie veroorzaken, zoals antihypertensiva, NSAID’s (ibuprofen) of steroïden.

Het is belangrijk om de vochtinname te beheersen bij mensen met deze aandoeningen. Dit kan door het beperken van de zoutinname, want zout houdt water vast in het lichaam, en door het beheersen van de hoeveelheid vocht die via een infuus wordt toegediend. Bepaalde medicijnen kunnen ook helpen om overtollig vocht uit het lichaam te verwijderen.

Symptomen kunnen zijn: • oedeem (vochtophoping, bijvoorbeeld bij de enkels) • benauwdheid • kortademigheid • hogere bloeddruk • vocht achter de longen.

433

17.3 Voedingstoestand in kaart brengen

IJ S

Om te weten hoe de voedingstoestand van een zorgvrager is, kun je deze in kaart brengen. Je kunt zo goed signaleren waar eventuele problemen liggen. Een effectieve manier is ook het bijhouden van een intakelijst en een vochtlijst.

BE R

N D ER W

Voedingsproblemen signaleren Voor elke zorgsector is een screeningsinstrument ondervoeding beschikbaar. Sommige screeningsinstrumenten kun je in iedere zorgsector gebruiken. (Kenniscentrum ondervoeding, 2023) De technieken en vragenlijsten die je kunt gebruiken, zijn: • Body Mass Index De Body Mass Index (BMI) zegt iets over de verhouding tussen gewicht en lichaamslengte. Een BMI tussen 18,5 en 25 is een gezond gewicht. De formule is: BMI= gewicht (in kilo’s) gedeeld door lengte (in meters) in het kwadraat. Een voorbeeld: Een zorgvrager weegt 90 kilo en is 175 centimeter lang. De BMI reken je dan als volgt uit: 90 kilogram / 1,75 m x 1,75 m) = 90 kilogram/3,0625 = 29,39. Je kunt de BMI in elke zorgsector gebruiken. • Malnutrition Universal Screening Tool De Malnutrition Universal Screening Tool (MUST) vragenlijst is geschikt als screeningsmiddel in alle zorgsectoren. • Patient Generated Subjective Global Assessment – Short Form De Patient Generated Subjective Global Assessment – Short Form (PG-SGA-SF) is geschikt voor alle zorgsectoren. • Short Nutritional Assessment Questionnaire De Short Nutritional Assessment Questionnaire (SNAQ) is bedoeld voor ouderen met een somatisch en/of psychogeriatrisch ziektebeeld, bij wie het vermoeden van ondervoeding bestaat. De SNAQ is een vragenlijst die bestaat uit een stappenplan dat gevolgd wordt. • Mini Nutritional Assessment Short Form De Mini Nutritional Assessment Short Form (MNA-SF) is een vragenlijst die je kunt gebruiken om te screenen op ondervoeding, bijvoorbeeld preoperatief of bij ouderen.

434

Voeding- en vochtlijst Het is belangrijk dat een zorgvrager ongeveer evenveel vocht binnenkrijgt als eruit gaat. Je kunt met een voeding- en vochtlijst beter overzien wat een zorgvrager eet en drinkt. Je noteert wat er gedurende de dag aan vocht wordt ingenomen.

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

N D ER W

IJ S

Tips voor het bijhouden van een vochtlijst: 1. Meet de inhoud van het servies na. Dit doe je door alle kopjes, glazen, bekers en schaaltjes en eventueel diepe borden met water te vullen. Het water giet je over in een maatbeker en je noteert hoeveel milliliter vocht in het servies gaat. Je kunt ook uitgaan van standaard inhoudsmaten. 2. Gebruik de vochtlijst van je zorgorganisatie. De meeste organisaties hebben een eigen vochtlijst. Download anders een lijst. 3. Noteer altijd goed de datum op de vochtlijst. 4. Denk ook aan het noteren van vocht dat iemand drinkt bij het innemen van medicijnen. 5. Check de lijst aan het eind van de dag. (Zorg voor beter, z.d.)

Soms houd je ook een defecatielijst bij om te kijken of het ontlastingpatroon gezond is. Al deze observaties geven inzicht over wat en hoeveel iemand aan voeding en vocht binnenkrijgt.

BE R

Soms vindt de arts het belangrijk om een vochtlijst en een intakelijst bij te houden, bijvoorbeeld als: • de zorgvrager uitgedroogd is of dreigt te raken • het onduidelijk is of een zorgvrager voldoende eet en drinkt • het belangrijk is dat een zorgvrager in gewicht aankomt • het belangrijk is dat wordt bijgehouden hoeveel een zorgvrager urineert, braakt en/of drinkt.

17.4 Aandachtspunten en interventies

Je kunt op allerlei manieren een zorgvrager ondersteunen bij eten en drinken. Daarbij houd je zo veel mogelijk rekening met gezondheid, het houden van de eigen regie, persoonlijke voorkeuren en gewoontes van de zorgvrager, smaak, sfeer en presentatie. Ga in gesprek over een gezond eetpatroon dat bijdraagt aan een voorspoediger herstel, een gezond(er) gewicht en minder risico op toekomstige gezondheidsproblemen. Aandachtspunten Belangrijke aandachtspunten om op te letten bij het ondersteunen van zorgvragers bij eten en drinken zijn: • Help de zorgvrager om in een rustige en aangename omgeving te kunnen eten en drinken. • Stimuleer om voldoende te drinken, vooral als hij koorts heeft of bij warm weer.

435

N D ER W

IJ S

• Bied regelmatig kleine porties aan in plaats van grote maaltijden. • Help om gevarieerd te eten en maak het aantrekkelijk. • Houd rekening met zijn voorkeuren en behoeften, zoals dieetwensen of allergieën. • Stimuleer hem om zelfstandig te eten en drinken, als dat gaat. • Let op zijn houding en zorg dat hij comfortabel zit. • Controleer regelmatig het gewicht om ondervoeding te voorkomen. • Bespreek eventuele problemen met de zorgvrager, zijn naasten of andere zorgverleners. • Wees alert op signalen van uitdroging en ondervoeding en grijp tijdig in. • Wees alert op signalen van alcoholverslaving en doseringsproblemen bij zorgvragers die alcohol drinken. (Zorg voor Beter, z.d.; Trimbos, z.d.)

BE R

Algemene interventies Bij algemene interventies kun je denken aan hulpmiddelen als een antislipmat of zuignapjes onder het bord. Dit voorkomt dat dit wegschuift. Een bordrand voorkomt dat het eten van het bord glijdt. Deze hulpmiddelen en ook aangepast bestek kunnen helpen om toch zelfstandig te kunnen eten. Je kunt een ergotherapeut inschakelen om de handfunctie van de zorgvrager te verbeteren en deze kan ook advies geven over het gebruik van hulpmiddelen bij eten en drinken.

Een andere interventie is het aanpassen van de maaltijden. Zo kan een aangepaste consistentie helpen om beter te eten of te slikken. Dan verander je bijvoorbeeld vast voedsel in gepureerd voedsel of snijd je het in kleine stukjes. Gemalen voedsel kan ook, al ziet dit er niet mooi en lekker uit, dus je moet er wel bij vertellen wat voor eten het is. Ook wordt het snel plakkerig en lost het het slikprobleem misschien niet op. Vloeibare voeding is ook een optie: pap, yoghurt, milkshake, bouillon, gladde gebonden soepen, vruchten- of groentesappen. Je kunt hieraan energierijke producten toevoegen, zoals slagroom of energieverrijkende poeders. Met verdikkingsmiddelen kun je drinken dikker maken als een zorgvrager moeite heeft met slikken.

436

Soms kan het nodig zijn om bij slikklachten een zorgvrager naar een logopedist te verwijzen. Een logopedist is de deskundige op het gebied van slikproblemen. De logopedist kan de slikproblemen beoordelen en een behandelplan opstellen. Ook kan deze advies geven over de samenstelling van de voeding, sliktechniek en houding tijdens het eten en drinken.

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

Een zorgvrager die helemaal niet meer kan slikken, kan sondevoeding krijgen. Dit is een volwaardige voeding die voldoende energie en voedingsstoffen geeft. De zorgvrager krijgt hiervoor een neus-maagsonde of een PEG-sonde.

N D ER W

IJ S

Een zorgvrager die zich snel verslikt, kun je het beste helpen door hem uit te laten hoesten. Stimuleer hem om krachtig te hoesten. Het werkt niet om tussen de schouders te slaan, omdat dit het hoestritme onderbreekt. Geef ook geen slokje water na het verslikken: dit kan een nieuwe hoestprikkel uitlokken.

BE R

Interventies bij weinig of geen eetlust Overleg eerst met de zorgvrager hoe het komt dat hij minder eetlust heeft. Je kunt hem extra stimuleren door het eten aantrekkelijk te presenteren of dingen aan te bieden die hij lekker vindt. Bepaalde voedingsmiddelen met een sterke geur of smaak, bijvoorbeeld kruiden, specerijen of citrusvruchten, kunnen de eetlust stimuleren. Energie- en eiwitrijke voedingsmiddelen, zoals volle melk, kaas of eieren, helpen om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen. Eventueel kun je hem advies geven over voedingssupplementen. Voedingsmiddelen met een hoog vetgehalte, waaronder noten, avocado’s en olijfolie, verhogen de calorie-inname.

Interventies bij ondervoeding Aan ouderdom en ziekte gerelateerde ondervoeding is in alle sectoren van de Nederlandse gezondheidszorg een groot probleem. Allereerst moet je het risico op ondervoeding bepalen door de zorgvrager te screenen. Deze screening geeft een globale inschatting. De uitslag wordt vervolgens gekoppeld aan een diagnose door de diëtist, huisarts en/of specialist. Daarna wordt een behandelplan opgesteld. Tijdig ingrijpen is belangrijk, maar dan moet je wel eerst de oorzaken weten. Die kunnen te maken hebben met (een mix van) de ziekte, medicatie of psychologische factoren. De behandeling heeft als doel: • verbeteren van voedingsinname • behoud (of toename) van gewicht, spiermassa en kwaliteit van leven • afname van complicaties, opnameduur en sterfte.

437

N D ER W

IJ S

Er zijn in elke zorgsector screeningsinstrumenten beschikbaar om (dreigende) ondervoeding te herkennen: • voor de ziekenhuispopulatie is de aanbeveling: de SNAQ of de MUST • voor de polikliniek: de standaardberekening is die van BMI en gewichtsverlies • voor de verpleeg- en verzorgingshuizen: de SNAQRC • voor ouderen in de eerstelijnszorg en thuiszorg: de SNAQ65+ • voor patiënten in revalidatiecentra: de SNAQ65+ blijkt het meest geschikt. (BSL Huisartsengeneeskunde, 2021)

Interventies bij obesitas Als verpleegkundige kun je een zorgvrager met obesitas begeleiden bij interventies om overgewicht aan te pakken. Je kunt voorlichting over gezonde voeding en beweging geven. Je kunt een gesprek met de zorgvrager aangaan over eetgewoonten en hoe hij zijn levensstijl zou kunnen aanpassen. Ook kun je kijken hoe je hem kunt motiveren. Hierbij werk je samen met de arts en de diëtiste.

BE R

De eerste keus in de behandeling van obesitas bij volwassenen en kinderen is een (intensieve) gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) bestaande uit gezonde voeding, verhogen lichaamsactiviteit en gedragstherapie. Er zijn door de zorgverzekeraars goedgekeurde GLI’s (vergoed vanuit de basisverzekering). Er zijn verschillende zorgprofessionals die zo’n programma in teamverband uitvoeren: een diëtist, een fysio- of oefentherapeut en een leefstijlcoach.

Je kunt de zorgvrager ook ondersteunen door voorlichting te geven over medicijngebruik. Veel mensen met overgewicht krijgen diabetesmedicatie, antihypertensiva, corticosteroïden of antidepressiva. Ook artsen weten niet altijd dat deze medicijnen het afvallen bemoeilijken. Deze medicijnen tijdelijk stoppen of de dosering verlagen, helpt soms om makkelijker af te vallen. En dan blijkt dat, bijvoorbeeld insuline of een ander gewichtsverhogend medicijn, niet meer nodig is.

438

Interventies bij voedselallergie en -intolerantie Als verpleegkundige kun je een zorgvrager helpen om voedingsmiddelen die een allergische reactie of intolerantie veroorzaken te vermijden. Je kunt zorgen voor duidelijke voorlichting en hoe je etiketten van voedingsmiddelen kunt lezen om problemen te voorkomen. Veelal zal de diëtiste een dieetplan opstellen.

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

N D ER W

IJ S

Interventies bij eetstoornissen Als verpleegkundige kun je eetstoornissen tijdig signaleren door goed te letten op signalen van eetstoornissen. Je kunt psycho-educatie geven over een eetstoornis, de gevolgen en de behandeling. Dit kan een zorgvrager helpen om de eetstoornis beter te begrijpen en gemotiveerd te raken om eraan te werken. Hierbij kun je ook motiverende gespreksvoering gebruiken. Verder kun je voeding en gewicht monitoren en voedingsadviezen geven. Ook door te ondersteunen bij de verbetering van het lichaamsbeeld en het bevorderen van zelfmanagement kun je mensen helpen. Je werkt hierbij samen met andere zorgverleners en overlegt regelmatig over de beste aanpak. (GGZ Standaarden, 2017)

BE R

Interventies bij uitdroging Om uitdroging te voorkomen, kun je een zorgvrager aanmoedigen om voldoende te drinken. Bied bijvoorbeeld regelmatig water, thee, bouillon of een andere drank aan. Je kunt de vochtinname en het vochtverlies monitoren door het bijhouden van een vochtlijst of door iemand te vragen dit zelf te doen. Het controleren van vitale functies (lichaamstemperatuur, pols, ademhaling en bloeddruk) om te bepalen of uitdroging dreigt en om te kunnen beoordelen hoe ernstig deze is, is ook een verpleegkundige taak. Soms kan het nodig zijn om via een infuus vocht toe te dienen om zo het vochtgehalte te herstellen.

Bij milde uitdroging kun je een zorgvrager helpen om voldoende vocht binnen te krijgen door orale hydratie, bijvoorbeeld door het innemen van ORS (Oral Rehydration Solution). Dit is een mengsel van zouten en druivensuiker, opgelost in water. Een zorgvrager die uitgedroogd is, krijgt intraveneus vocht toegediend.

Interventies bij te veel vocht Een zorgvrager met hartfalen zal als interventie een vochtbeperking krijgen en je kunt hem als verpleegkundige helpen om dit vol te houden. Je let op het vocht dat via het infuus wordt toegediend en wat hij drinkt, je controleert vitale functies en monitort deze, je observeert de urineproductie en geeft medicatie (plaspillen) in opdracht van de arts. Afhankelijk van de oorzaak ondersteun je de zorgvrager die te veel vocht in de bloedvaten heeft. De hoeveelheid vocht verminderen kan door een vochtbeperking af te spreken in overleg met de arts. Je geeft zo min mogelijk vocht via het infuus en houdt een vochtbalans bij om de intake en output te monitoren. In opdracht van de arts kun je ook medicatie (plaspillen) toedienen.

439

IJ S

Je ondersteunt de zorgvrager bij het volhouden van de vochtbeperking, want dat kan heel moeilijk zijn als de zorgvrager ook dorst heeft. Als de zorgvrager benauwd en kortademig is, kun je zuurstof geven en de zorgvrager goed rechtop zetten, vitale functies monitoren en urineproductie observeren.

N D ER W

17.5 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager Lotte (54) is opgenomen in het ziekenhuis met hyperglycemie. Ze heeft diabetes mellitus, een hoge bloeddruk en leververvetting. Haar BMI is 34. Ze was vóór haar opname juist bij de huisarts geweest, omdat ze nu echt wil gaan afvallen. Maar het liefst zou ze een bariatrische operatie ofwel maagverkleining krijgen, omdat ze al haar hele leven met diëten bezig is. Dat gaat een tijd goed, tot ze elke keer weer in haar oude patroon vervalt.

BE R

Lotte is getrouwd en heeft drie kinderen die allemaal kort na elkaar het huis uit zijn gegaan. Ze werkt parttime als receptioniste bij een verpleeghuis en is mantelzorger voor haar dementerende moeder, die een paar straten verder woont, samen met haar vader. Hij kampt vooral met fysieke problemen, waarvoor ze regelmatig met hem op controle bij diverse specialisten gaat.

Else, verpleegkundige, kan zich goed inleven in Lotte. Ze is zelf ook mantelzorger en wil meestal ook wel wat kilo’s kwijt. Ze begrijpt Lottes wens voor een operatie, maar kent ook de risico’s. Ze weet dat een maagverkleining kan leiden tot complicaties en dat er ook op de lange termijn problemen kunnen voorkomen.

Casus Lotte is flink geschrokken van de hyperglycemie, waardoor ze met klachten als vermoeidheid, misselijkheid, wazig zien en dorst is opgenomen. Ook haar bloeddruk was flink verhoogd. Ze was bang om dood te gaan. Ze is zich ineens bewuster geworden van de complicaties, zoals een hartinfarct of dat ze in coma raakt. Ze is serieuzer gaan nadenken over een maagverkleining, vertelt ze aan Else, die haar helpt met douchen. Ze vraagt Else iets uit haar kast te pakken en Else ziet dat er allerlei snacks in liggen.

440

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

N D ER W

IJ S

Else besluit te overleggen met de diëtiste, die een intake met Lotte heeft gehad. De diëtiste vertelt dat Lottes hoofdmaaltijden redelijk gezond zijn, maar dat ze veel moeite heeft om suikerrijke, vette tussendoortjes en frisdrank te laten staan. De diëtiste heeft de indruk alsof Lotte juist wil aankomen om in aanmerking te komen voor een maagverkleining in plaats van dat ze gemotiveerd is om af te vallen. De specialist heeft Lotte een ernstige waarschuwing gegeven. ‘Als je nu niets doet met dit signaal van je lijf, dan maak je je kleinkinderen niet meer mee.’ Else denkt over dit alles na tijdens haar dienst. Als ze de volgende avond de kamer van Lotte inloopt, zit Lotte met een zak snoep op haar schoot televisie te kijken. Else twijfelt: gaat ze het gesprek aan met Lotte of niet?

BE R

Dilemma Wat doet Else als ze ziet dat Lotte zit te snoepen, wetende wat de specialist en de diëtiste tegen haar hebben gezegd en dat Lotte een maagverkleining wil? 1. Ze doet niets en denkt: Lotte heeft al van twee professionals te horen gekregen dat haar situatie ernstig is. Ze moet zelf beslissen, ik laat haar in haar waarde. 2. Ze gaat het gesprek aan met Lotte en spreekt haar aan op de snacks in de kast en haar snoepgedrag.

441

17.6 Begrippen

IJ S

Aangepast bestek Ergonomische hulpmiddelen zoals lichtgewicht bestek, verdikt bestek, aangepaste bekers, mes met meer kartels als een zorgvrager weinig kracht in arm of hand heeft, zodat iemand toch zelfstandig kan eten.

N D ER W

Bariatrische operatie Maagverkleining.

Eiwitten Eiwitten ofwel proteïnen leveren calorieën (energie) en aminozuren, die de bouwstenen voor het eiwit in lichaamscellen zijn.

BE R

GLI Gecombineerde leefstijlinterventie.

Gecombineerde leefstijlinterventie Leefstijlinterventie bestaande uit gezonde voeding, verhogen lichaamsactiviteit en gedragstherapie.

Koolhydraten Vormen van koolhydraten zijn: suikers, zetmeel en vezels. Zij vormen een belangrijke bron van energie voor het lichaam.

Neus-maagsonde Een slangetje via de neus waardoor vloeibare voeding (sondevoeding) direct in de maag of darm komt.

Orale hydratie Het innemen van ORS (Oral Rehydration Solution). Dit is een mengsel van zouten en druivensuiker, opgelost in water.

PEG-sonde Een slangetje tussen de huid van de buik en de maag.

442

Psycho-educatie Voorlichting over een specifiek psychisch probleem om te leren eigen gedrag te herkennen, begrijpen en wat de behandeling inhoudt.

Thema 17 Ondersteunen bij eten en drinken

N D ER W

Vezels Een groep koolhydraten die niet door onze darmen worden verteerd of opgenomen. Ze helpen bij een goede darmwerking en het verlagen van het cholesterolgehalte. Ze komen voor in volkorenproducten, groente, fruit en peulvruchten.

IJ S

Vetten Vet is een bron van energie, vitamine A, vitamine D, vitamine E en essentiële vetzuren. Er bestaat onverzadigd en verzadigd vet. Vet in voedingsmiddelen bestaat altijd uit een combinatie van beide. Onverzadigde vetten zijn beter voor hart en bloedvaten.

BE R

Vochtretentie Te veel vocht in de bloedbaan, dat in het lichaam wordt vastgehouden.

443

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 18 ONDERSTEUNEN BIJ DE UITSCHEIDING

Inhoud thema • Uitscheiding • Kenmerken van uitscheidingsproducten • Afwijkingen en problemen bij urineren • Afwijkingen en problemen bij defeceren • Interventies ter bevordering uitscheiding • Zorg bij incontinentie • Aandachtspunten bi toiletgang • Aandachtspunten bij menstruatie • Aandachtspunten bij transpireren • Aandachtspunten bij braken • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Je draagt als verpleegkundige zorg voor een normaal uitscheidingspatroon van zorgvragers. Je observeert of ze zelf in staat zijn om naar het toilet te gaan, een schoon T-shirt aan te trekken als ze veel hebben gezweet of maandverband te verwisselen als ze menstrueren. Soms is de zorgvrager te ziek of krijgt er moeite mee als hij ouder wordt. Dan heeft iemand er ineens jouw hulp bij nodig.

Uitscheidingsproducten als urine en ontlasting geven je veel informatie over het lichamelijk functioneren van de zorgvrager. Je helpt iemand niet alleen op de po, maar verzamelt meteen informatie over de uitscheiding, bijvoorbeeld of de zorgvrager voldoende drinkt. Daarom is dit een belangrijk onderdeel van je dagelijkse werkzaamheden.

BE R

18.1 Uitscheiding

In dit thema leer je meer over uitscheiding, uitscheidingsproducten en de verschillende kenmerken ervan. Ook leer je welke problemen er kunnen optreden, wat je dan moet doen en hoe je hierbij kunt ondersteunen en begeleiden.

Uitscheiding is een lichaamsfunctie waarmee het lichaam zijn afvalproducten kwijtraakt. Deze afvalproducten blijven over nadat voeding en vocht via het spijsverteringskanaal in het lichaam zijn opgenomen. De resten ervan verlaten het lichaam via de urine en de ontlasting. Als kind leer je zindelijk te worden en je toiletgang te controleren. Op oudere leeftijd kunnen mensen moeite krijgen met deze controle en incontinent worden.

De uitscheidingssystemen zijn: • voor urine: nieren, urineleiders, blaas, plasbuis, penis/vulva • voor ontlasting: dikke darm, endeldarm, anus • voor transpiratie: huid • voor menstruatie: baarmoeder, vulva.

445

BE R

N D ER W

IJ S

Uitscheidingsproducten Uitscheidingsproducten zijn producten die door verschillende uitscheidingsprocessen worden geproduceerd en afgevoerd: 1. Urine: dit is een van de belangrijkste uitscheidingsproducten in het menselijk lichaam. Urine bevat afvalstoffen, overtollig water, elektrolyten en andere opgeloste stoffen. Urine wordt uitgescheiden via de urinewegen, zoals de urineleiders, blaas en urethra (plasbuis). 2. Ontlasting of feces: dit is het uitscheidingsproduct van het spijsverteringssysteem. Ontlasting bestaat uit onverteerbare voedselresten, bacteriën, water en andere afvalstoffen die door de darmen worden uitgescheiden. 3. Zweet of transpiratie: dit is een uitscheidingsproduct van de huid. Zweet bevat water, zouten en andere opgeloste stoffen. Het helpt het lichaam af te koelen. 4. Menstruatiebloed: dit is een uitscheidingsproduct van een vrouw tijdens haar menstruatiecyclus. Menstruatiebloed bevat afgebroken baarmoederslijmvlies en bloedcellen. De baarmoeder zorgt voor de uitscheiding. 5. Braaksel: dit is een uitscheidingsproduct als reactie op verschillende prikkels, zoals ziekte, vergiftiging of bijwerkingen van medicijnen zoals chemotherapie. Braaksel bestaat meestal uit voedselresten en maagsap. Het heeft in principe geen functie in het lichaam, maar is eerder een reflex om te beschermen tegen schadelijke stoffen. Er zijn verschillende lichaamsdelen betrokken bij braken, zoals maag, slokdarm, mond, keel, hersenen en zenuwstelsel.

18.2 Kenmerken van uitscheidingsproducten

Je moet weten op welke kenmerken van uitscheidingsproducten je moet letten om te weten of ze normaal of afwijkend zijn. In de anamnese vraag je aan de zorgvrager wat voor hem de normale situatie is wat betreft mictie (urinelozing) en defecatie (toilet- ofwel stoelgang). Verder observeer je de uitscheidingsproducten tijdens de dagelijkse verzorging en noteer je wat je opvalt.

446

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

N D ER W

Urine heeft een pH-waarde tussen 4,6 en 8,0. Het bevat ook verschillende stoffen, zoals ureum, creatinine, natrium, kalium en chloride.

IJ S

Urine Normale urine ziet er helder uit, is vrij geurloos en lichtgeel van kleur. Dit geeft aan dat iemand voldoende vocht krijgt. Een mens produceert gemiddeld zo’n anderhalve liter urine per dag. Je plast per keer ongeveer 200 tot 300 ml urine uit. De normale frequentie is zo’n vijf tot zeven keer per dag.

Ontlasting Normale ontlasting is lichtbruin tot donkerbruin van kleur en heeft een vaste (worst)vorm, maar is wel zacht. Deze vorm is onder andere afhankelijk van de hoeveelheid vocht in de ontlasting, de samenstelling en de tijd. Hoe langer de ontlasting in de dikke darm zit, hoe dikker de ontlasting. Dat komt omdat het meeste water uit de ontlasting weer opgenomen wordt in de dikke darm. Wat iemand eet en hoe goed hij kauwt, heeft dan ook invloed op hoe de ontlasting eruitziet en op het tijdstip waarop deze het lichaam verlaat.

BE R

Transpiratie Normale transpiratie is kleurloos en ruik je niet als het uit de huid komt. Door bacteriën op de huid verandert de samenstelling en ruik je het zweet wel.

Menstruatiebloed Normaal menstruatiebloed is rood van kleur en vloeibaar. De dikte, de geur en de kleur van menstruatiebloed kunnen variëren van vrouw tot vrouw en van cyclus tot cyclus. Het kan helderrood tot donkerbruin zijn en vermengd zijn met klonten of slijm. De dikte van menstruatiebloed kan ook variëren en wordt beïnvloed door verschillende factoren, zoals hormonale schommelingen en de hoeveelheid bloed die wordt uitgescheiden.

Braaksel Een zorgvrager wordt ziek en gaat braken. Braaksel is ook een uitscheidingsproduct dat je goed moet observeren. In de normale situatie wordt voeding door het spijsverteringsstelsel vervoerd en uitgescheiden, maar bij braken is sprake van een omgekeerde peristaltiek (beweging).

Soms is braken een signaal van ziekte, bijvoorbeeld griep. Het kan ook komen door een behandeling zoals chemotherapie.

447

18.3 Afwijkingen en problemen bij urineren

N D ER W

IJ S

Er kunnen verschillende afwijkingen en problemen optreden bij de mictie (het plassen). Een speciaal probleem is incontinentie (ongewild verlies van urine of ontlasting). Dit is geen ziekte, maar heeft te maken met een verstoring van de vulling van de blaas. Ook kan het ontstaan vanwege problemen met de urinelozing.

BE R

Afwijkingen in urine Afwijkingen in de urine kunnen een signaal zijn dat er iets aan de hand is met de zorgvrager. Let op afwijkingen in: • hoeveelheid: iemand plast te veel (polyurie) of te weinig (oligurie). Anurie betekent dat een zorgvrager geen urine produceert. • frequentie: de zorgvrager moet vaker dan normaal urineren, mogelijk meerdere keren per uur. Wees dan alert op een urineweginfectie. De urine is vaak troebel, stinkt en het plassen is pijnlijk. Als iemand ’s nachts vaak moet plassen (meer dan één keer), heeft hij last van nycturie. • helderheid: de urine is niet helder, maar troebel. Misschien is er een urineweginfectie. • kleur: de urine is donkerder geel dan normaal. Mogelijk dreigt uitdroging, omdat de zorgvrager te weinig vocht binnenkrijgt en/of te veel transpireert. Hier kunnen verschillende oorzaken voor zijn, zoals een verminderd dorstgevoel, vergeten te drinken (bij dementie), niet goed kunnen bewegen, geen puf hebben (depressie). Heel donkere urine wijst op bilirubine (kleurstof van de gal) vanwege een afsluiting in de galwegen. • geur: een sterke geur kan wijzen op een ontsteking. Urine die ruikt naar aceton is een teken van een verhoogde bloedsuiker.

Daarom is het belangrijk om de zorgvrager hierbij goed te observeren. Als je iets constateert dat afwijkt, noteer je dit in het zorgdossier.

448

N D ER W

IJ S

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

Testen van urine met een stick.

BE R

Problemen bij urineren Problemen bij urineren zijn: • Urineretentie: niet spontaan kunnen plassen bij een volle blaas. Er blijft urine in de blaas achter (retentie). Dit kan verschillende oorzaken hebben, zoals bijwerkingen van medicijnen, goedaardige prostaatvergroting, verzakking van de baarmoeder, een aandoening van het zenuwstelsel. (Gezondheidswetenschap.be) • Plasproblemen: deze komen vaak voor bij mannen en gaan vaak samen met prostaatklachten. Ze geven diverse klachten en symptomen: – vaak moeten plassen – ’s nachts veel moeten plassen – moeilijk op gang komen van het plassen – zwakkere straal en nadruppelen. • Pijn: dit kan wijzen op een blaasontsteking of een soa. De medische term voor een pijnlijke en moeilijke urinelozing is strangurie of dysurie. Iemand heeft wel aandrang, maar de urine kan alleen door persen in kleine hoeveelheden worden uitgeperst. • Bloed in de urine (hematurie): dit kan wijzen op een aandoening, bijvoorbeeld nierstenen of kanker. • Incontinentie: het onvermogen om de urine op te houden. Oorzaken: neurologische aandoeningen, medicijnen of een verzwakte bekkenbodem.

449

Tiny

N D ER W

IJ S

Tiny de Roos (44) woont in een verpleeghuis en krijgt 24 uurszorg. Ze zit in een rolstoel na een auto-ongeluk en heeft urine-incontinentie. De oorzaak van haar incontinentie is onduidelijk. Ze heeft bekkenbodemtherapie geprobeerd, maar dit heeft niet geholpen. Daarom gebruikt ze incontinentiematerialen.

Incontinentie Een zorgvrager die moeite heeft met het ophouden van de urine of ontlasting kan incontinent worden. Hier kunnen verschillende oorzaken voor zijn. Hij kan het zelf niet goed vertellen als hij naar het toilet wil of is niet in staat om op tijd te gaan of het toilet te bereiken. De oorzaak kan ook liggen in een aandoening, maar niet altijd is de oorzaak duidelijk.

BE R

De meest voorkomende vormen van incontinentie zijn: • stress- of inspanningsincontinentie De oorzaak van het urineverlies heeft te maken met verzwakte of beschadigde bekkenbodemspieren. Er is verlies van urine bij lichamelijke inspanning, zoals hoesten, niezen of tillen. • aandrang- of urge-incontinentie Deze vorm ontstaat door een verstoring in het plaspatroon of een zenuwaandoening, bijvoorbeeld multiple sclerose. Er is urineverlies bij een plotselinge aandrang om te plassen. • gemengde incontinentie Combinatie van stress- en aandrangincontinentie. • overloopincontinentie Hierbij ligt de oorzaak bij prostaatproblemen en afwijkingen aan de baarmoeder of eierstokken. De blaas is overvol en je verliest urine zonder aandrang om te plassen. • functionele incontinentie Dit is een vorm van ongewild urineverlies, bijvoorbeeld bij dementie of verminderde mobiliteit. De blaas werkt normaal, maar mensen kunnen zelf niet goed vertellen dat ze naar het toilet willen of zijn niet in staat er zelfstandig heen te gaan.

450

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

N D ER W

IJ S

• fecale incontinentie of ontlastingsincontinentie De bekkenbodemspieren of de anale kringspier werken/werkt niet goed meer. Dit kan komen door ouderdom, een beschadigde zenuw, of de kringspier zelf is beschadigd door een bevalling of operatie. Ook komt het voor bij chronische darmontstekingen, zoals de ziekte van Crohn. • totale incontinentie Verlies van zowel urine als ontlasting, dat het gevolg is van een aandoening op latere leeftijd. (Abena, 2023)

18.4 Afwijkingen en problemen bij defeceren

Er kunnen verschillende afwijkingen en problemen optreden bij defecatie.

BE R

Afwijkingen in de ontlasting Afwijkingen in de ontlasting kun je observeren door te letten op de vorm, de consistentie (dik of dun) en de kleur. Let op afwijkingen in: • vorm en consistentie: om deze te categoriseren, kun je gebruikmaken van de Bristol Stool Chart, een medisch hulpmiddel, ontwikkeld aan de universiteit van Bristol in Engeland. Deze stool chart is in veel elektronische zorgdossiers opgenomen.

Bristol Stool Chart.

451

N D ER W

IJ S

• kleur: de ontlasting is vermengd met bloed. Dit kan wijzen op een bloeding laag in het maag-darmkanaal, omdat de rode bloedcellen nog niet afgebroken zijn en hun rode kleur nog hebben. Bloed op de ontlasting is meestal afkomstig van aambeien. Dit zijn bobbeltjes aan de binnenkant van de anus, die ook naar buiten kunnen komen. Een rode verkleuring kan ook afkomstig zijn van voeding (bieten), medicijnen of voedingssupplementen. Groene ontlasting kan ook liggen aan het eten en dit kun je het beste even navragen bij de zorgvrager. Er kan echter ook een maag-darminfectie opspelen. Ontlasting die zwart is, dik vloeibaar, kleverig, met een wat rode glans en erg stinkt, is melaena. Dit wijst op een bloeding hoog in het maag-darmkanaal, meestal in de maag of de twaalfvingerige darm. Je moet dan direct de arts waarschuwen. • geur: de ontlasting ruikt sterker bij maag-darminfecties. Voeding zoals eiwitten geven er ook een sterkere geur aan.

BE R

Problemen met defeceren Problemen die vaak voorkomen, zijn: • Obstipatie: de ontlasting komt moeilijk of niet uit het lichaam. Een moeizame stoelgang, minder vaak, dikkere ontlasting, pijn bij het poepen, dit kan voor een zorgvrager een extra probleem zijn naast zijn ziekte. Hij beweegt minder, ligt veel in bed, ligt of zit lange tijd achter elkaar en eet en drinkt minder. Obstipatie kan ook komen door een aandoening, bijvoorbeeld neurologische problemen, of door medicijnen. • Diarree: iemand moet vaak naar het toilet, de ontlasting is waterdun of brijig. Hij krijgt plotseling aandrang en kan het niet goed ophouden. Hierdoor verliest hij vocht, maar ook voedingsstoffen en elektrolyten. Er bestaat kans op uitdroging, zeker als de diarree ook nog gepaard gaat met braken. Soms zijn er nog andere klachten zoals misselijkheid, koorts, buikpijn of -krampen en iemand voelt zich echt ziek. De oorzaken van diarree zijn: – Een infectie: er is sprake van acute diarree door een besmetting met virussen, bacteriën of parasieten. Bijvoorbeeld: buikgriep. – Voedselintolerantie: dit leidt tot bijvoorbeeld lactose-intolerantie of coeliakie. – Prikkelbare Darm Syndroom (PDS): een aandoening waarbij de darmen overgevoelig zijn voor prikkels, wat kan leiden tot diarree. – Inflammatoire darmziekten: de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa kunnen diarree veroorzaken.

452

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

18.5 Interventies ter bevordering uitscheiding

N D ER W

Als verpleegkundige help je elke dag zorgvragers met hun lichamelijke verzorging, hun toiletgang en aanen uitkleden. Je kijkt goed wat ze zelf kunnen en probeert hen te stimuleren tot zelfzorg en behoud van zelfstandigheid. Ook besteed je aandacht aan hun psychisch welbevinden door een gesprekje, een troostend gebaar of een opbeurend woord.

IJ S

– Medicijnen: soms veroorzaken ze diarree als bijwerking, bijvoorbeeld antibiotica. – Stress: dit beïnvloedt de darmen, wat kan leiden tot diarree. (Zorgwijzer; Thuisarts; MLDS)

BE R

Juist in situaties rondom de uitscheiding kan schaamte en je door een ander moeten laten helpen voor veel mensen moeilijk zijn. Verlies van controle over urine en ontlasting vinden zorgvragers vaak het ergste wat hun kan overkomen. Daarom ben je je er in elke zorgsetting van bewust hoe je je handelen steeds afstemt op de behoeften en het comfort van de zorgvrager.

Je respecteert de autonomie en de privacy van zorgvragers. Zo nodig geef je hulp en advies bij het bevorderen van de uitscheiding. Ook ken je hiervoor verschillende technieken.

Juiste wc-houding Je kunt zorgvragers uitleg geven over de juiste wc-houding voor plas en poep. De vereniging van Continentie Verpleegkundigen & Verzorgenden heeft een handige plaswijzer samengesteld (online in te zien). Deze geeft uitleg over de simpele stappen die helpen de blaas en darmen goed te legen.

453

BE R

N D ER W

IJ S

Technieken Technieken ter bevordering van de urinelozing en/of ontlasting: 1. assisteren bij toiletgang Je kunt de zorgvrager helpen bij het gebruik van het toilet en aanmoedigen om regelmatig naar het toilet te gaan. Let op een veilige en comfortabele omgeving en ook op zijn privacy. 2. vocht- en voedingsadvies Voldoende inname van vocht en een vezelrijke voeding dragen bij aan een goede uitscheiding en het voorkomen van obstipatie. Je kunt hierover adviezen geven. 3. katheterisatie Deze techniek kan toegepast worden bij urineretentie. Een katheter wordt in de blaas ingebracht om urine af te voeren. 4. blaastraining De zorgvrager leert om de blaas op vaste tijden te legen en verlengt geleidelijk de tijd tussen het plassen. 5. bekkenbodemspieroefeningen De oefeningen kunnen helpen om de spieren rond de blaas en de anus te versterken. Dit bevordert de uitscheiding. Hierbij kan een bekkenbodemtherapeut adviezen geven. 6. toedienen van vocht Dit kan nodig zijn bij uitdroging of als iemand zelf niet voldoende kan eten of drinken. 7. regelmatige monitoring Je kunt de vochtinname van de zorgvrager regelmatig monitoren en zorgen dat hij voldoende vocht binnenkrijgt. Dit kan bijvoorbeeld worden gedaan door het bijhouden van een vocht- en voedingslijst. Hierop vult de zorgvrager of vul je zelf in wat hij gedurende een dag eet en drinkt.

Mike Dubbelmans

Mike Dubbelmans (54) is opgenomen vanwege nierinsufficiëntie. Zijn nieren zijn niet meer in staat om afvalstoffen uit het lichaam te verwijderen. Hij krijgt verschillende onderzoeken om de oorzaak hiervoor te vinden. De specialist beslist dat hij een vochtlijst moet bijhouden. Mike kan dit zelf doen door steeds te noteren wat hij eet of drinkt. Hij krijgt een urinaal, zodat de hoeveelheid urine kan worden bijgehouden.

454

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

N D ER W

Het nadeel van het bijhouden van een vochtlijst is de tijd die het kost om te registreren. Bovendien levert het niet altijd betrouwbare resultaten op.

IJ S

Vochtlijst Het kan nodig zijn om een vochtlijst bij te houden. Dit kan een nauwkeurige methode zijn om zicht te krijgen op de vochtinname van de zorgvrager. Je houdt dan een lijst bij over de hoeveelheid vocht die de zorgvrager binnenkrijgt (drinken, voeding, infuus) én dat wat hij uitscheidt (urine, ontlasting, drainage).

BE R

Dagelijks wegen en de klinische blik van de verpleegkundige blijven ook heel belangrijk voor het beoordelen van de zorgvrager en bij het monitoren van de uitscheiding. Het wegen doe je bij voorkeur elke dag op hetzelfde tijdstip en onder dezelfde omstandigheden, zoals het gebruik van dezelfde weegschaal. Een duidelijk (ziekenhuisbreed) protocol kan bijdragen dat deze methode eenduidig plaatsvindt. (Catdatabank)

Voorbeeld van een vochtlijst.

455

18.6 Zorg bij incontinentie

BE R

N D ER W

IJ S

De impact van incontinentie is groot: de zorgvrager kan bang zijn dat hij doorlekt, dat iemand het ruikt of hij krijgt pijn, omdat de huid rood wordt of kapotgaat. De gevolgen kun je beperken met de juiste incontinentiematerialen, afgestemd op de behoefte en de vorm van incontinentie.

Incontinentiematerialen.

Er zijn verschillende incontinentiematerialen: 1. absorberend: Het materiaal neemt urine en/of ontlasting op en houdt deze vast. Voorbeelden: inlegverbanden, pants (broekje en verband ineen), slips met plakkers op heuphoogte. 2. afvoerend: Het materiaal helpt om urine en/of ontlasting af te voeren en vangt deze op. Voorbeelden: katheters, condoomkatheters en opvangzakken.

456

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

BE R

N D ER W

afsluitend: Dit materiaal voorkomt dat een zorgvrager ongewild urine en/of ontlasting verliest. Voorbeelden: tampon, penisklem, pessarium, anaaltampon. aanvullend: Deze versterken het effect van de incontinentiehulpmiddelen of verminderen ongewenste bijwerkingen. Voorbeelden: huidverzorgingsproducten als een barrièrecrème, onderleggers of matras. (Hulpmiddelenwijzer)

IJ S

Condoomkatheter.

Slim incontinentiemateriaal Een nieuwe ontwikkeling is sinds een paar jaar slim incontinentiemateriaal. Een draadloze clip wordt aan het incontinentiemateriaal geklikt. Daarmee wordt geregistreerd hoeveel urine er in het materiaal zit. Als verpleegkundige kun je via de telefoon of computer zien wanneer het tijd is om de zorgvrager te verschonen.

Deze innovatieve technologie biedt verschillende voordelen voor de zorgvrager: • De zorgvrager ervaart meer comfort en privacy. • Het vergroot de zelfregie. • Het verbetert de huidconditie. • Het zorgt voor een betere nachtrust.

457

N D ER W

De ontwikkeling van slim incontinentiemateriaal is nog steeds gaande en er komen voortdurend nieuwe innovaties en verbeteringen. Er zijn meerdere aanbieders op de markt. (Vilans; Anders werken in de zorg)

IJ S

De voordelen voor jou als verpleegkundige: • Je hoeft niet meer handmatig te controleren. • Je hoeft niet meer te verschonen op standaardtijden. • Je krijgt meer inzicht in het mictiepatroon van de zorgvrager. • Je ervaart meer rust.

BE R

Juist incontinentiemateriaal kiezen Het is belangrijk om je zorgvrager te helpen bij de keus van het voor hem of haar meest geschikte incontinentiemateriaal. Daarbij moet je rekening houden met: • de oorzaak • de diagnose • de mate van incontinentie • de wensen van de zorgvrager • de mobiliteit • de anatomie • de dagelijkse activiteiten • de opvangcapaciteit van het materiaal.

Overleg met een gespecialiseerde continentiezorgverlener, zoals de praktijkondersteuner van de huisarts of een continentieverpleegkundige. Zij kunnen ook helpen bij het bespreekbaar maken van het probleem.

De behandelaar kan samen met de zorgvrager bespreken hoe het probleem het beste kan worden aangepakt. Dit kan zijn: oefentherapie, een andere leefstijl, medicatie of een hulpmiddel. De keus hangt vooral af van de zorgvrager en zijn situatie. Samen zoeken behandelaar en zorgvrager wat de beste oplossing is of welk hulpmiddel echt helpt. De zorgvrager moet de gelegenheid krijgen om incontinentiematerialen eerst uit te proberen. Pas dan kan hij een definitieve keus maken.

458

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

Functioneringsgericht voorschrijven

18.7 Aandachtspunten bij toiletgang

N D ER W

IJ S

In 2017 is een nieuwe manier van voorschrijven van hulpmiddelen afgesproken door alle partijen die te maken hebben met hulpmiddelenzorg bij continentiestoornissen. Uitgangspunt is wat de zorgvrager nodig heeft om beter te kunnen leven met zijn continentieprobleem. Dit heet functioneringsgericht voorschrijven. Het doel is samen het hulpmiddel vinden dat het beste past.

Als verpleegkundige let je tijdens de dagelijkse verzorging en verpleging op de toiletgang van de zorgvrager. Je observeert en noteert gegevens in het zorgplan. Er zijn verschillende aandachtspunten voor het begeleiden bij de toiletgang.

BE R

1. Hygiëne Het handhaven van een goede hygiëne is essentieel bij de uitscheiding, dus let je op hygiënische maatregelen, zoals het regelmatig wassen van de handen voor en na het assisteren bij de toiletgang. Leeg po’s, urinalen of maatbekers niet handmatig in een toilet of pospoeler. Dit geeft kans op spatten, smeren en aerosolvorming waardoor schadelijke micro-organismen overgebracht zouden kunnen worden. Bij po’s kun je gebruikmaken van een inlegger voor in de po. Deze kan wel meer dan 500 ml vocht absorberen en zit in een beschermende zak, zodat deze makkelijk uit de po te verwijderen is. Het voorzichtig legen van een urinaal in het toilet is alleen toegestaan bij afwezigheid van een pospoeler en als de zorgvrager een eigen urinaal gebruikt. (V&VN, 2023) Draag handschoenen als je met de uitscheidingsproducten van de zorgvrager in aanraking zou kunnen komen en bij het verschonen van incontinentiemateriaal. Eventueel draag je ook een schort, bijvoorbeeld bij het geven van een klysma. De toilet en de badkamer moeten goed schoon worden gehouden om infecties te voorkomen.

459

N D ER W

IJ S

2. Ondersteuning bij de uitscheiding Je gaat direct in op zijn verzoek als de zorgvrager naar het toilet wil. Of je stimuleert hem of haar om op vaste tijden te gaan. Als het nodig is, help je hem, bijvoorbeeld bij het gebruik van het toilet, het legen van een urinaal of bedpan of het verschonen van incontinentiemateriaal. Daarbij heb je ook aandacht voor de mobiliteit. Je geeft adviezen over hulpmiddelen als een toiletverhoger.

3. Privacy Het is belangrijk om bij alle zaken rondom de uitscheiding de privacy en waardigheid van de zorgvrager te respecteren. Sluit de bedgordijnen of deuren.

BE R

4. Mobiliteit Je bevordert de mobiliteit, bijvoorbeeld door de zorgvrager advies te geven over bewegen of te stimuleren dagelijks een korte wandeling te maken. Dit kan bijdragen aan een goede uitscheiding. Ook geef je adviezen over hulpmiddelen als een toiletverhoger. Je kunt ook verwijzen naar een ergotherapeut die over hulpmiddelen kan adviseren. Bij incontinentieproblemen kun je bekkenbodemtherapie ter overweging geven.

5. Voldoende vochtinname Je moedigt de zorgvrager aan om voldoende water te drinken en voedingsmiddelen met vocht te gebruiken. Hierbij houd je natuurlijk rekening met eventuele vochtbeperkingen die de arts heeft voorgeschreven. (V&VN, 2023)

18.8 Aandachtspunten bij menstruatie

Je gaat vanzelfsprekend met respect om met zorgvragers die menstrueren en hierbij specifieke behoeften hebben.

Aandachtspunten bij menstruatie zijn: 1. Hygiëne: let erop dat de zorgvrager voldoende menstruatieproducten, zoals maandverband of tampons, tot haar beschikking heeft. Maak het mogelijk dat zij zichzelf regelmatig kan verschonen of help hier desgewenst bij. 2. Menstruatiecyclus en hormonale therapie: deze therapie kan de menstruatiecyclus beïnvloeden. Soms kan het nodig zijn om de menstruatiecyclus te stoppen met behulp van injecties.

460

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

N D ER W

IJ S

Klachten en symptomen: een vrouw kan last hebben van buikpijn, krampen, vermoeidheid en stemmingswisselingen. Vraag ernaar en bied als het nodig is ondersteuning, zoals pijnmedicatie of rust. Communicatie en privacy: open communicatie met de zorgvrager over haar cyclus of specifieke behoeften of zorgen zal op prijs gesteld worden. Waak over de privacy en een discrete en comfortabele omgeving tijdens de menstruatie.

18.9 Aandachtspunten bij transpireren

Transpireren is een natuurlijke reactie van het lichaam, zoals bij warm weer, sporten, stressvolle situaties. Een zorgvrager kan ook overmatig gaan zweten zonder een directe aanleiding of door hormonale veranderingen (puberteit en overgang) of overgewicht. De wetenschappelijke naam is hyperhidrose.

BE R

Aandachtspunten bij (overmatig) transpireren zijn: • Goede algemene lichaamshygiëne: gebruik een pH-neutrale of antibacteriële zeep en droog de huid goed af. Dit voorkomt dat bacteriën het zweet veranderen in geurstoffen. • Kleding: trek elke dag schone kleren aan. Pas de kleding aan bij het seizoen, kies ademende kleding als katoen. • Voeding: beperk sterk gekruide voeding, cafeïne of alcohol. • Omgevingstemperatuur: zorg voor een aangename en frisse temperatuur. • Help bij de keus voor een product om transpiratie te voorkomen of verhelpen: een deodorant maskeert vooral de geur; een antiperspirant (deodorant of lotion met aluminiumzouten) vernauwt de zweetkliertjes en remt de zweetproductie af. Breng voor het gaan slapen een egale, dikke laag aan om alle zweetkliertjes in contact te laten komen met de antiperspirant. • Stress: geef de zorgvrager adviezen om te ontspannen en de stress te verminderen. Je kunt bijvoorbeeld uitleg geven over een gezonde leefstijl met dagelijkse rustmomenten en lichaamsbeweging. (Thuisarts)

18.10 Aandachtspunten bij braken Een zorgvrager wordt ziek en gaat braken. De maaginhoud wordt uit het lichaam gedreven. Vaak wordt iemand eerst misselijk, begint te kokhalzen en dan te braken. Soms gaat het gepaard met diarree. Om de ernst in te schatten, moet je letten op symptomen als koorts, diarree, pijn, peristaltiek, neurologische symptomen.

461

N D ER W

IJ S

Het braken kan zich een paar keer herhalen. Je let daarom op het aantal keren dat iemand moet braken. Is het één of twee keer, dan is het niet zorgwekkend. Blijft het braken aanhouden, dan moet je met de arts overleggen. Je kijkt naar de hoeveelheid en de samenstelling. Die kan variëren van (onverteerd) voedsel tot waterig en gallig. Dat laatste betekent dat de maag al leeg was tijdens het braken of dat iemand al zo vaak heeft gebraakt dat hij alleen nog maar gal overgeeft.

Ernstige signalen Een zorgvrager die explosief braakt (projectielbraken), dus met grote kracht en over een flinke afstand, heeft direct medische zorg nodig. Je moet dit en informatie over wat er wordt gebraakt altijd direct melden bij de arts. Ook als iemand suf wordt en uitdroging dreigt, moet je de arts waarschuwen.

BE R

Acute actie is geboden bij een zorgvrager die bloed braakt. Zowel helderrood (vers bloed) als donker bloed (oud bloed) zijn ernstige signalen. Ook fecaal braken is ernstig. Er is dan een verstopping van de darmen: ileus. Dit is een levensbedreigende situatie. Hoeveelheid en frequentie zijn belangrijk om te noteren in het dossier van de zorgvrager. (Verpleegkundige triage, 2023)

18.11 Kritische beroepssituatie

Zorgvrager André Eerde (79) heeft sinds zeven jaar prostaatkanker en verschillende behandelingen gehad. Hij heeft die behandelingen meestal goed doorstaan en was blij met de extra jaren die hem gegeven zijn. Maar hij voelt dat hij de laatste tijd minder energie heeft en meer klachten krijgt. Hij is opgenomen in het ziekenhuis waar hij weer diverse onderzoeken heeft ondergaan. De specialist heeft hem verteld dat er geen behandeling meer mogelijk is. Hij wil graag naar huis om te sterven. Zijn vrouw, drie dochters en een zoon zijn bereid om dat mogelijk te maken en hebben thuiszorg aangevraagd. Er zijn hulpmiddelen geregeld, zoals een hoog-laagbed, een antidecubitusmatras, een postoel en een urinaal.

462

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

N D ER W

IJ S

André is altijd een sociaal bewogen man geweest en heeft na zijn pensionering in allerlei vrijwilligersbesturen gezeten. Tot het laatst toe is hij actief gebleven, maar nu is hij erg vermoeid. Hij ligt het liefst op de bank of in het bed dat beneden in de huiskamer staat. Wel wil hij nog graag een aantal mensen zien om afscheid van hen te kunnen nemen.

BE R

Casus Buhjah komt als verpleegkundige in de thuiszorg bij André en zijn naasten. Ze helpt hem met de lichamelijke verzorging en ziet hoe snel hij elke dag achteruitgaat. Hij krijgt moeite met eten en met defeceren. Al langer heeft hij last van ongewild urineverlies. Toch wil hij nog naar het toilet of anders op de postoel, wat heel vermoeiend voor hem is. Een paar dagen later lukt ook dat niet meer en ligt hij de hele dag in bed. André plast nog kleine beetjes en wordt dan geholpen met het aanleggen van het urinaal. Hij is onrustig en het valt Buhjah op dat de familie steeds iets wil doen en bang is dat hij onrustig is, omdat hij het gevoel heeft te moeten plassen, iets waar hij sinds hij prostaatkanker heeft altijd mee bezig was. Dat belemmert echter bij de plannen om bezoek te laten komen of het bezoek moet steeds de kamer uit.

Dilemma Wat kan Buhjah doen om André en zijn naasten te helpen met de uitscheiding en meer rust te krijgen? 1. Ze bespreekt met André en de familie hoe het komt dat hij zo onrustig is en wat zijn behoeften en wensen zijn. Ze wil ook voorstellen dat ze onderleggers en incontinentiemateriaal gaan gebruiken, zodat André rustig kan blijven liggen en ongestoord bezoek kan ontvangen, zolang hij dit nog wil en kan. 2. Ze stelt voor om een condoomkatheter te gaan gebruiken, zodat hij zijn bezoek kan blijven ontvangen.

463

18.12 Begrippen

IJ S

Aambeien Bobbeltjes aan de binnenkant van de anus, die ook naar buiten kunnen komen.

N D ER W

Aerosolvorming Kleine stof- of vloeistofdeeltjes in de lucht.

Anurie Er is geen urineproductie. Er is al sprake van anurie bij een urineproductie van <50 milliliter per dag.

Bilirubine Kleurstof van de gal.

BE R

Dysurie Moeizame en pijnlijke urinelozing.

Diarree Iemand moet vaak naar het toilet, de ontlasting is waterdun of brijig.

Fecaal braken Het braken van ontlasting door een verstopping van de darmen. De peristaltische beweging van de darmen draait zich om.

Feces Ontlasting, het uitscheidingsproduct van het spijsverteringssysteem.

Functioneringsgericht voorschrijven Het opheffen van beperkingen die mensen met incontinentie ervaren door het voorschrijven van adequaat functionerende hulpmiddelen.

Hematurie Bloed in de urine.

464

Hyperhidrose Overmatig zweten.

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

Ileus Verstopping van de darmen. De peristaltische beweging van de darmen draait zich om en wordt via de maag uitgebraakt.

N D ER W

IJ S

Incontinentie Ongewild verlies van urine of ontlasting.

Melaena Zwarte, dik vloeibare en kleverige ontlasting, die meestal wijst op een bloeding hoog in het maag-darmkanaal.

Mictie Het plassen.

Nycturie Nachtelijke aandrang om te plassen (meer dan één keer per nacht). Ook wel: nocturie.

Oligurie Verminderde urinelozing.

BE R

Obstipatie Ontlasting komt moeilijk of niet uit het lichaam.

Peristaltiek Samentrekkende bewegingen in het hele maag-darmkanaal om het voedsel te verplaatsen, zodat het via de anus het lichaam kan verlaten.

PH-waarde Dit is de zuurgraad van een waterige oplossing.

Polyurie Vaak moeten plassen. Projectielbraken Ook wel: explosief braken. Plotseling heftig braken, zonder voorafgaande misselijkheid. De maaginhoud wordt met grote kracht naar buiten geperst via de slokdarm.

465

Strangurie Pijnlijke en moeilijke urinelozing.

IJ S

Urethra Plasbuis.

N D ER W

Urine Een lichaamsvloeistof met afvalstoffen, overtollig water, elektrolyten en andere opgeloste stoffen. Urine wordt uitgescheiden via de urinewegen.

BE R

Urineretentie Niet spontaan kunnen plassen bij een volle blaas, zodat er urine in de blaas achterblijft.

466

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 18 Ondersteunen bij de uitscheiding

467

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 19 ONDERSTEUNEN VAN HET SLAAP- EN WAAKPATROON

Inhoud thema • Slaap • Gezond slaap-waakpatroon • Verstoord slaap-waakpatroon • Interventies bij verstoord slaap-waakpatroon • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Je draagt als verpleegkundige zorg voor een gezonde slaap van zorgvragers. Je probeert slaapproblemen te voorkomen en helpt iemand die slecht(er) slaapt om zijn slaap te verbeteren. Een zorgvrager die in onzekerheid verkeert over de diagnose of die een zware behandeling ondergaat, kan moeite hebben met inslapen, omdat hij ligt te piekeren. Of hij schiet vaak wakker vanwege de onbekende geluiden om hem heen. In dit thema leer je meer over wat slaap is en waarom je slaap nodig hebt. Ook leer je wat de gevolgen zijn van een verstoord slaappatroon en hoe je het slaappatroon van zorgvragers kunt verbeteren.

19.1 Slaap

Slaap is een toestand van rust, die dagelijks terugkeert. Slaap is van levensbelang. Lichaam en geest komen tot rust en herstellen van de dag. Slaap is dan ook net zo belangrijk als eten en drinken.

BE R

Gezonde slaap is een 24 uursproces. Dat geldt voor iedereen, maar er zijn wel individuele verschillen in hoe iemand slaapt en hoe hij dit ervaart. Het aantal uren slaap dat iemand nodig heeft, varieert en kan veranderen. Maar de kwaliteit van slaap zegt meer over hoe effectief deze is.

Slaap heeft verschillende functies, zoals het verbeteren van je geheugen, emotie, weerstand en gezondheid. Slaap bestaat uit vier fasen die je meerdere keren per nacht doorloopt.

De uitvinding van het elektro-encefalogram (eeg) maakte het mogelijk om hersengolven te kunnen meten. Daarmee is te zien dat het lichaam en de hersenen behoorlijk actief zijn tijdens het slapen. Fysiologisch gebeurt er veel in het lichaam en het brein tijdens de slaap, zoals: • De hartslag en de ademhaling vertragen. • De meeste spieren ontspannen zich. • De lichaamstemperatuur daalt met ongeveer één graad. • Er treden veranderingen op van bepaalde hormonen. • De hersenactiviteit verandert. • De urineproductie vermindert.

469

BE R

N D ER W

IJ S

Functies van slaap Het is nog niet precies duidelijk hoe slaap werkt en waarom het belangrijk is om goed te slapen. Wel is bekend dat slaap verschillende functies heeft: • herstel Je lichaam repareert beschadigde cellen, weefsels en organen. Het maakt tijdens de slaap nieuwe cellen aan en ruimt afvalstoffen op. Slaap heeft een positieve invloed op wondgenezing, afweer, spiergroei en botvorming. Een chronisch gebrek aan slaap of slaap van slechte kwaliteit vergroot het risico op aandoeningen. • geheugen Je hersenen verwerken alle informatie die je overdag hebt opgedaan. Zo kun je nieuwe dingen leren en nieuwe herinneringen maken. Zonder slaap is je brein niet in staat hiervoor de noodzakelijke verbindingen te vormen. Slaap verbetert ook je concentratie, aandacht, creativiteit en probleemoplossend vermogen. • emotie Je hersenen reguleren emoties en stemming. Slaap helpt je om positiever, veerkrachtiger en empathischer te zijn. Slaap vermindert ook het risico op angst, depressie en verslaving.

Slaapfasen Een gezond slaap-waakpatroon bestaat uit ongeveer vier tot vijf slaapcycli per nacht. Een slaapcyclus bestaat uit vier slaapfasen en duurt ongeveer negentig minuten tot twee uur. De drie eerste slaapfasen zijn de non-remslaap en daarna komt de remslaap. Een mens brengt dus ongeveer zes tot tien uur door in alle slaapfasen samen. Gedurende de nacht slaap je steeds minder diep en droom je meer.

De vier slaapfasen zijn: 1. Inslaapfase (NREM1): dit is de overgangsfase tussen waken en slapen (indommelen). Je ogen zijn gesloten, maar je bent nog makkelijk te wekken. De hersengolven vertragen en de spieren ontspannen. Deze fase duurt ongeveer vijf minuten. 2. Lichte slaap (NREM2): je slaapt, maar nog niet diep; je bent minder alert op je omgeving. Toch is wakker worden al moeilijker dan in de eerste fase. Je bent het vaakst in deze slaap tijdens de hele nacht. Deze fase duurt ongeveer 25 minuten.

470

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

BE R

N D ER W

Diepe slaap (NREM3): je ademhaling gaat langzaam, je hart klopt minder snel, je hersengolven zijn langzaam en regelmatig. Je herstelt fysiek van de dagelijkse activiteiten. Wakker worden is moeilijk. Deze fase duurt ongeveer twintig minuten. Droomslaap: dit wordt ook remslaap genoemd. ‘Rem’ staat voor ‘rapid eye movement’, dit zijn vlugge oogbewegingen (waarbij de ogen gesloten zijn). De hersenen worden zeer actief en je droomt meestal in deze fase. Deze slaap is dan ook vooral belangrijk voor het geestelijk herstel. Hartritme en ademhaling zijn onregelmatig, de spieren zijn helemaal ontspannen en de bloeddruk stijgt. De remslaap is belangrijk voor het verwerken van informatie en het opslaan van een deel van wat beleefd wordt in het langetermijngeheugen. Je bent tijdens deze fase het moeilijkst te wekken. Deze fase duurt ongeveer vijftien minuten.

IJ S

Overzicht van de slaapfasen en de uren slaap.

Na elke remslaapfase ontwaak je soms (onbewust) even en beginnen de slaapfasen weer opnieuw. In de herhalende NREM 1, 2 en 3 treedt vrijwel alle diepe slaap op. Dit is dan ook de kwaliteit van de nachtrust. De laatste twee cycli zijn restslaap. Het is niet duidelijk wat de functie van deze slaapcycli is (Hersenstichting, 2023).

471

19.2 Gezond slaap-waakpatroon

N D ER W

IJ S

Een gezond slaap-waakpatroon wil zeggen dat je ’s nachts voldoende slaapt zonder of nauwelijks wakker te worden. Je slaapt bijvoorbeeld snel weer in na toiletbezoek. Je voelt je uitgerust en fit nadat je bent opgestaan. Het slaappatroon bestaat meestal uit een vast patroon van vier tot vijf blokken van anderhalf tot twee uur. Maar het gaat niet alleen om het aantal uren dat je slaapt. Ook de kwaliteit is belangrijk. Deze hangt af van hoe goed je de verschillende slaapfasen doorloopt, vooral de diepe slaap en de remslaap. De eerste vier tot vijf uur zijn het belangrijkste, maar veel mensen hebben meer slaap nodig. Je merkt zelf overdag al snel of je genoeg geslapen hebt aan hoe je je voelt.

Een gezond slaap-waakpatroon helpt dan ook gezondheidsklachten te voorkomen. Slaap versterkt het immuunsysteem en speelt een belangrijke rol bij de productie van antistoffen en ontstekingsremmers. Ook draagt slaap bij aan stemmingsregulatie en gewichtsbeheersing.

BE R

Slaapbehoefte Je lichaam en geest hebben echt behoefte aan slaap. Je merkt als je lang wakker bent, dat je moe wordt en wilt gaan slapen. De slaapdruk is de behoefte aan slaap die wordt opgebouwd vanaf het moment van wakker worden. De biologische klok regelt het dag-nachtritme en veel lichaamsfuncties, zoals slaap en waakzaamheid. Dit 24 uursritme of ‘circadiaanse ritme’ is belangrijk voor het goed functioneren van het lichaam. Het beïnvloedt zowel stemming als gedrag. Voldoende slaap is nodig om de gezondheid te bevorderen en bij ziekte draagt deze bij aan het herstelproces.

De slaapbehoefte van baby’s, kinderen en jongvolwassenen verandert naarmate ze ouder worden. Pasgeboren baby’s slapen gemiddeld 16 tot 20 uur per dag. Vanaf 3 maanden bedraagt de langste slaapperiode 3 tot 4 uur en vanaf 9 maanden slapen 70 tot 80% van de zuigelingen ’s nachts door. Baby’s doen ook twee dutjes overdag die 1 tot 3 uur duren. Peuters en kleuters hebben een totale slaaptijd van ongeveer 12 uur per dag en het namiddagdutje verdwijnt tussen de leeftijd van 3 en 5 jaar. De aanbeveling voor kinderen tussen de leeftijd van 8 en 11 jaar is ongeveer 9 tot 10 uur slaap per etmaal. Voor adolescenten tussen de leeftijd van 12 en 15 jaar geldt een slaapduur van ongeveer 8 tot 10 uur per etmaal. Gemiddeld heeft een volwassene 7 tot 9 uur slaap per nacht nodig. Sommige mensen hebben meer nodig, andere juist minder.

472

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

IJ S

De slaapbehoefte verandert niet als mensen ouder worden, maar het slaappatroon kan wel veranderen. Ook de biologische klok verandert naarmate mensen ouder worden. Ouderen slapen vaak lichter en worden vaker wakker. Daarmee lopen ze meer risico op verminderde slaapkwaliteit en slaapstoornissen.

BE R

N D ER W

Factoren die van invloed zijn Factoren die de slaap beïnvloeden, zijn: • endogene factoren: de biologische klok en de slaapdruk zijn regulerende factoren. De biologische klok regelt het dag-en-nachtritme. De slaapdruk moet maximaal zijn als je naar bed gaat. Dutjes overdag kunnen maken dat de slaapdruk onvoldoende is opgebouwd. • exogene factoren: omgevingsfactoren, licht, geluid, temperatuur, voeding en medicatie • comfortabel lichaam: dit gevoel kan verstoord worden door bijvoorbeeld pijn, jeuk of medicatie • rustige geest: stress of onrust maken de geest onrustig • juiste timing: valt je behoefte samen met het biologische ritme van je lichaam? • afwisseling van licht en donker • slaaptekort: dit kan leiden tot allerlei klachten, zoals vermoeidheid, slaperigheid, prikkelbaarheid, verminderde concentratie en prestatie.

19.3 Verstoord slaap-waakpatroon

Een verstoord slaap-waakpatroon is een patroon dat afwijkt van het normale ritme van slapen en waken. Iemand heeft dan problemen met inslapen, doorslapen of wordt te vaak en te vroeg wakker. Hierdoor kan iemand overdag slaperig en vermoeid zijn.

Het is niet erg om af en toe wat minder of minder goed te slapen. Het wordt anders als je vaker dan twee à drie keer per week niet zo goed slaapt en als je overdag merkt dat je minder kunt doen dan je zou willen. Dit zijn signalen dat de slaapkwaliteit vermindert en dat kan leiden tot slaapgebrek of insomnie (slapeloosheid). Dit is de meest voorkomende slaapstoornis. Je hebt dan problemen met inslapen, doorslapen of wordt te vaak of te vroeg wakker. Daardoor word je vatbaarder voor ziekten en herstel je minder snel.

473

N D ER W

Symptomen Er zijn verschillende symptomen waaraan je bij zorgvragers een verstoord slaap-waakpatroon kunt herkennen, omdat die overdag merkbaar zijn: • moe zijn en weinig energie hebben • nergens zin in hebben • snel prikkelbaar zijn • minder kunnen concentreren, reageren, opletten.

IJ S

Je herkent dit mogelijk zelf als je te maken hebt met een steeds veranderend rooster, onregelmatige diensten en nachtdiensten. Je biologische klok raakt verstoord.

Het is belangrijk om deze symptomen serieus te nemen en bij aanhoudende klachten een arts te raadplegen.

BE R

Oorzaken Als verpleegkundige besteed je vanaf het eerste contact met de zorgvrager aandacht aan het slaap-waakpatroon. Dit maakt onderdeel uit van je dagelijkse routine.

Slecht slapen kent veel oorzaken. Ze zijn te onderscheiden in primaire en secundaire oorzaken. ‘Primair’ betekent dat er geen onderliggend probleem is. Het ligt dan bijvoorbeeld aan kunstlicht en het gebruik van beeldschermen. Eten en drinken hebben invloed op de slaap. Denk aan stoffen met een stimulerende werking, zoals koffie, thee en cola.

Secundaire slaapproblemen hebben te maken met onderliggende oorzaken: dat kunnen lichamelijke of psychische oorzaken zijn of het kan liggen aan verstoringen van de biologische klok. Het is bekend dat sommige lichamelijke aandoeningen gepaard gaan met een verstoord slaap-waakpatroon. Je ziet dit bijvoorbeeld bij mensen met obesitas, diabetes mellitus, een schildklieraandoening, een hersenaandoening (de ziekte van Parkinson), dementie of multiple sclerose. Andere factoren zijn: pijn, jeuk, benauwdheid, hoesten, ’s nachts moeten plassen, maagzuur, hartkloppingen, zweetaanvallen (opvliegers) of kramp in de kuiten.

474

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

IJ S

Psychische oorzaken: iemand die zich zorgen maakt of ligt te piekeren, kan zich niet goed ontspannen en slaapt minder goed. Een zorgvrager kan zich bijvoorbeeld zorgen maken over wat hij mankeert, een onderzoek, de diagnose of een behandeling. Soms is hij zich hier niet eens bewust van. Mensen met een depressie, psychose of angststoornis hebben ook vaak slaapproblemen.

N D ER W

Verstoringen van de biologische klok: je moet slaperig genoeg zijn om in slaap te vallen. Heb je overdag een dutje gedaan? Ben je de vorige nacht lang opgebleven? Deze factoren kunnen ook van invloed zijn. (Wijzijnmind, 2023)

BE R

Slecht slapen kan een vicieuze cirkel worden. Je raakt door het slaaptekort gestrest en dat geeft nog meer stress. Op den duur kunnen slaapstoornissen ontstaan.

Vicieuze cirkel chronische slapeloosheid.

Gevolgen Een verstoord slaap-waakpatroon heeft invloed op alles. Op je dagelijks leven, je stemming, je geheugen, je werk. Soms merken mensen het direct, soms pas later. Directe gevolgen zijn: • moeheid • minder energie • minder concentratievermogen • minder controle over emoties • minder reactievermogen.

475

N D ER W

IJ S

Gevolgen op langere termijn: • fysieke gezondheid Slecht slapen verzwakt het immuunsysteem, omdat de processen in de lichaamscellen die tijdens de diepe slaap aan de gang zijn worden verstoord. Daardoor krijgt het lichaam meer moeite om een ziekte te bestrijden of ervan te herstellen. Er bestaat ook een verhoogde kans op depressie, dementie en hart- en vaatziekten. • geestelijke gezondheid Slaapproblemen kunnen een symptoom zijn van bijvoorbeeld een depressie of angststoornis, maar ook de oorzaak ervan.

Het verschil tussen een slaapprobleem en een slaapstoornis is: een slaapprobleem is van korte duur en de invloed op de dagelijkse bezigheden blijft beperkt. Bij een slaapstoornis bestaan de klachten langer en ze hebben meer impact.

BE R

In de praktijk

Philomena (83) is een vrouw met de ziekte van Alzheimer, die in een zorginstelling woont. Ze vertoont onrustig en angstig gedrag. Dit uit zich door de hele dag heen en weer te lopen. Ook ’s nachts komt ze moeilijk tot rust en lijdt aan slapeloosheid door de ziekte van Alzheimer. Daardoor is haar remslaap verstoord en dat maakt haar nog onrustiger.

Het team besluit de kwaliteitsverpleegkundige erbij te betrekken. In een multidisciplinair overleg probeert de verpleegkundige met het team de oorzaak van de slapeloosheid te achterhalen. Heeft Philomena pijn, gebitsproblemen, het idee dat ze naar huis moet? Op basis van hun bevindingen stelt de verpleegkundige een aantal interventies voor. Ze stelt voor om Philomena overdag te stimuleren om actief te blijven door bijvoorbeeld flink met een vrijwilliger te gaan lopen. Ze maken de slaapkamer donkerder, zodat het verschil tussen dag en nacht duidelijker is. En ze krijgt een gebitscontrole om pijn als oorzaak van de slapeloosheid uit te sluiten.

476

Slaapproblemen bij verschillende doelgroepen Als verpleegkundige is het belangrijk om te weten welke slaapproblemen zich kunnen voordoen bij verschillende doelgroepen.

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

N D ER W

IJ S

Mensen met een chronische ziekte Mensen met de ziekte van Parkinson, de ziekte van Crohn, diabetes mellitus en multiple sclerose zijn vaak ernstig vermoeid en ook de verschillende klachten kunnen invloed op het slaap-waakritme hebben. Ook mensen met vier of meer langdurige aandoeningen of met schildklieraandoeningen lopen meer kans op slaapproblemen. Medicijngebruik voor de behandeling van chronische ziekten kan ook slaapproblemen veroorzaken. Cognitieve gedragstherapie kan ingezet worden om mensen om te leren gaan met de chronische ziekte en vermoeidheid.

BE R

Mensen met een verstandelijke beperking Vaak wordt gedacht dat slaapproblemen horen bij een verstandelijke beperking en dat daar niets aan te doen valt. Daardoor wordt pas laat gezocht naar een oplossing. De slaapproblemen hebben vaak te maken met een instellingsprobleem: er is onvoldoende afstemming op de behoeften van de persoon. Daarnaast kunnen er lichamelijke problemen zijn: epilepsie, ademhalingsproblemen of pijn. Ook gedragsproblemen als agressie of hyperactiviteit kunnen leiden tot slaapproblemen.

Oplossingen kunnen gezocht worden in een goede afstemming op de behoefte van de persoon, zodat deze een rustige en veilige slaapomgeving ervaart. Ook een gedegen behandeling van lichamelijke problemen die te maken hebben met de slaapproblemen is nodig. Een andere oplossing kan liggen in gedragsinterventies, zoals het aanleren van ontspanningsoefeningen.

Baby’s De meeste slaapproblemen bij baby’s zijn tijdelijk en lossen vaak vanzelf op na een paar weken of maanden. Maar voor ouders kan het lijken alsof het nooit meer over gaat. Ze slapen er zelf slecht door en zijn vaak uitgeput. Het slaappatroon van een baby die nog regelmatig gevoed moet worden is nog in ontwikkeling. Duidelijkheid en structuur zijn belangrijk. Baby’s huilen soms ook ’s nachts of worden vaak wakker en de reden is niet altijd duidelijk. Wat kan helpen, is een vaste routine op te bouwen, een rustige en donkere slaapomgeving en het doen van kalme activiteiten voor het slapengaan. Dit geeft het kindje een veilig gevoel, waardoor het beter inslaapt. Sommige baby’s slapen te weinig en dan kan het goed zijn om ze toch even naar hun bed te brengen om tot rust te komen.

477

N D ER W

IJ S

Ouderen Een van de meest voorkomende slaapproblemen bij ouderen is dat ze aanhoudend problemen hebben om in slaap te vallen of door te slapen. Het slaappatroon verandert als je ouder wordt: je slaapt lichter, wordt vaker wakker en verkeert minder lang in diepe slaap. Ook slaapapneu en rusteloze benen komen vaker voor bij ouderen. Verder kan nachtelijke onrust vanwege pijn of angst meespelen.

Slaapmedicatie kan bij sterke onrust of depressie tijdelijk helpen, maar voor de langere termijn is het niet aan te raden. Het effect vermindert en er kan gewenning optreden. Gedragstherapie en bij apneu een hulpmiddel gebruiken zijn opties om de slaapproblemen te verhelpen.

BE R

Mensen met dementie De slaapproblemen bij mensen met dementie houden verband met een verandering in slaapgedrag: ze gaan eerder of later naar bed dan normaal, liggen lang wakker voordat ze inslapen, zijn onrustig, gaan dwalen of roepen, dromen veel of worden vaak wakker. De ziekte van Alzheimer verstoort het normale slaappatroon en Lewy body dementie maakt iemand overdag slaperig. Het slaapritme kan ook bij andere vormen van dementie veranderen, vooral als de ziekte verergert. Ook lichamelijke oorzaken als aandrang om te plassen of bijwerkingen van medicijnen moeten meegenomen worden bij de aanpak van de slaapproblemen.

Online vind je meer informatie over slapen en slaapproblemen bij dementie en kun je een filmfragment over nachtelijke onrust bij dementie bekijken.

Mensen met psychiatrische klachten Er is vaak een duidelijke wisselwerking tussen psychiatrische stoornissen en slaapstoornissen. Bij bijna alle psychiatrische stoornissen komen slaapstoornissen voor. Onder andere het gebruik van psychofarmaca kan bijdragen aan slaapstoornissen omdat slapeloosheid een bijwerking is van psychofarmaca. Maar slecht slapen kan ook leiden tot het ontstaan van psychische klachten en (risico op) terugval. Mensen kunnen overdag zo vermoeid zijn door insomnie, een verstoord slaappatroon, nachtmerries of hypersomnie (overmatige slaperigheid overdag) dat zij psychische klachten krijgen.

478

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

IJ S

Bij mensen met psychiatrische klachten en slaapstoornissen moet je zoeken naar de onderliggende oorzaak en zo nodig moet de arts de medicatie aanpassen. Iemand kan ook baat hebben bij cognitieve gedragstherapie of het aanleren van ademhalingstechnieken.

N D ER W

Slaapstoornissen Er zijn verschillende categorieën slaapstoornissen. Je kunt een slaapstoornis hebben omdat je te weinig of te veel slaapt. En soms komt de stoornis pas tot uiting gedurende de slaap.

BE R

1. Stoornissen in slaapbehoefte, slaapduur en slaapritme Bij de eerste groep slaapstoornissen in behoefte, duur en ritme gaat het over de hoeveelheid slaap die je krijgt. Bij stoornissen in slaapbehoefte en slaapduur gaat het om te weinig slapen (insomnie) en te veel slapen (hypersomnie). Onder hypersomnie valt bijvoorbeeld ook narcolepsie. Kenmerk hiervan is slaperigheid en een haast onbedwingbare neiging tot slapen overdag. De oorzaak ligt in de hersenen, waarbij bepaalde stoffen ontbreken. Stimulerende medicijnen overdag kunnen de slaperigheid verminderen. Ook kan iemand overdag op vaste momenten korte dutjes doen om de kans op slaapaanvallen te verkleinen. Bij een stoornis in het slaapritme is het ritme van gaan slapen en wakker worden verschoven of verstoord. Dan lijdt iemand aan een circadiaanse ritmestoornis die te maken kan hebben met bijvoorbeeld een andere tijdzone (een jetlag op vakantie) of zonder andere tijdzone (nachtdiensten).

2. Slaapstoornissen die samenhangen met ademhaling Slaapapneu is een slaapstoornis waarbij de ademhaling tijdens de slaap herhaaldelijk stopt en weer begint. De adempauzes duren 10 seconden of langer en kunnen tientallen keren per uur voorkomen. Dit kan leiden tot een verminderde kwaliteit van slaap en vermoeidheid overdag. Onbehandeld kan slaapapneu leiden tot ernstige gezondheidsproblemen, zoals hoge bloeddruk, hartkloppingen en diabetes mellitus. Behandeling richt zich op het verminderen van de kans op ademstops tijdens de slaap. De behandelingen kunnen zijn: • leefstijlveranderingen, zoals afvallen, stoppen met roken en het vermijden van alcohol en slaapmiddelen • het dragen van een masker dat lucht onder druk in de luchtwegen blaast (CPAP) • een beugel die de onderkaak naar voren houdt tijdens de slaap.

479

IJ S N D ER W SO EP BE R

CPAP (slaapapneu) masker.

3. Slaapstoornissen die samenhangen met bewegingen Mensen met slaapstoornissen die samenhangen met bewegingen, maken ongecontroleerde bewegingen tijdens het slapen. Ze gaan slaapwandelen of hebben last van rusteloze benen, ofwel: hebben het restless legs-syndroom, een syndroom waarbij iemand onbedwingbare behoefte heeft om ledematen te bewegen.

4. Slaapstoornissen met ongewone of abnormale gedragingen of ervaringen tijdens het slapen Mensen met slaapstoornissen met ongewone of abnormale gedragingen of ervaringen tijdens het slapen hebben last van nachtmerries of tandenknarsen, ook wel sleep-related bruxism genoemd.

5. Slaapstoornissen die samenhangen met een psychisch probleem Mensen met slaapstoornissen die samenhangen met een psychisch probleem, slapen minder of slechter vanwege angst of depressie. 6. Slaapstoornissen die te maken hebben met lichamelijke klachten Mensen met slaapstoornissen die te maken hebben met lichamelijke klachten zoals pijn, jeuk of brandend maagzuur, kunnen vanwege deze klachten ook vaak slecht slapen. (PsyNed, 2023)

480

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

Het is bij slaapproblemen en -stoornissen altijd goed om een oplossing te zoeken. Dat kan beginnen met bewust te worden van hoelang het slecht slapen al gaande is en wat er verder mee kan spelen.

IJ S

19.4 Interventies bij verstoord slaap-waakpatroon

N D ER W

Slaapvoorlichting en het bevorderen van de slaaphygiëne zijn belangrijk om risicofactoren voor een verstoring van een gezond patroon te voorkomen. ‘Slaaphygiëne’ betekent gezond slaapgedrag, dus: gedrag dat bijdraagt aan een goede nachtrust. Het komt vaak voor dat zorgvragers in welke setting dan ook klagen over minder of slecht slapen. Dit is veelal van tijdelijke aard en te herleiden naar acute veranderingen, zoals fysieke en/of mentale gezondheidsproblemen, life events en stress. In ieder geval moet een verpleegkundige hieraan aandacht besteden, omdat gezonde slaap direct invloed heeft op het welbevinden. Slaap is ook belangrijk voor het herstel. Lijkt het slaapprobleem tijdelijk? Kies dan voor een persoonsgerichte aanpak en een holistische aanpak.

BE R

Beter Laten-Lijsten Raadpleeg de Beter Laten-Lijsten over slaap. Er zijn Beter Laten-Lijsten over verpleegkundige handelingen waarvan aangetoond is dat deze niet werken of zelfs schade veroorzaken. Er zijn lijsten voor de ziekenhuiszorg, verpleeghuiszorg, verstandelijkgehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg en de wijkverpleging. Ook zijn er Beter Doen-Lijsten.

Preventieve interventies Je kunt als verpleegkundige zorg dragen voor een gezond slaap-waakritme. Je kunt bij de intake de slaapgewoonten noteren, zodat je een slaapprobleem tijdig herkent. Hierbij kun je een vragenlijst gebruiken met vragen als: • Hoe laat bent u gewend te gaan slapen? • Hoelang duurt het voordat u in slaap valt? • Kunt u de hele nacht doorslapen? • Hoe laat staat u meestal op? Neem de antwoorden op in de verpleegkundige anamnese. Laat de zorgvrager zo veel mogelijk zijn gebruikelijke slaaproutine en -ritme aanhouden. Adviseer eventueel een slaapmasker en oordoppen. Let op voldoende blootstelling aan daglicht. Observeer hoe het met het slapen gaat en vraag ernaar. Merk je dat

481

IJ S

de zorgvrager minder goed slaapt? Stel hem dan gerust door oprechte aandacht te geven. Probeer om voor de hand liggende oorzaken voor slaapproblemen weg te nemen. Schenk extra aandacht aan slaaphygiëne.

Voorbeeld

BE R

N D ER W

Het gezin van Anke is een samengesteld gezin, dat bestaat uit twee kinderen van haarzelf en twee kinderen van haar nieuwe vriend. Ze wonen sinds twee jaar samen. De kinderen gaan om het weekend naar hun ex-partner. Ze hebben samen nog een kind gekregen, dat zes maanden oud is. Ankes vriend is een avondmens die graag laat gaat sporten. Anke is meer een ochtendmens, die het liefst vóór 22.00 uur naar bed gaat. Een van Ankes kinderen komt ’s avonds regelmatig naar beneden, omdat ze niet kan slapen. De baby wordt gemiddeld drie nachten per week een keer wakker. Anke vraagt zich af wat ze kan doen, zodat niet alleen haar kinderen beter kunnen slapen maar ook zijzelf beter kan slapen.

Slaaphygiëne Je kunt als verpleegkundige uitleg geven over gewoonten en omstandigheden die een gezonde slaap bevorderen en adviseren over slaaphygiëne. Daarbij horen adviezen over leefstijl: de dagindeling, de activiteiten die iemand doet en de slaapomgeving. Deze kunnen helpen om de slaapduur en -kwaliteit te verbeteren bij zorgvragers die zijn opgenomen in een zorginstelling.

Adviezen voor slaaphygiëne: • Een rustige slaapomgeving: maak de slaapkamer donker en houd deze stil en koel. Zorg voor een comfortabel bed en kussen. • Een gezond slaapritme: op een vaste tijd naar bed en ook op een vaste tijd opstaan, ook in het weekend. • Na 18.00 uur geen koffie, thee of iets anders met cafeïne.

482

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

IJ S

• Kijk minimaal één uur voordat je gaat slapen niet meer naar je telefoon, tablet of computer. Zet een half uur voor het slapen de tv uit. • Wees overdag actief en zorg dat je overdag genoeg buiten bent: minimaal één uur. Maak bijvoorbeeld een wandeling in de ochtend of vroeg in de middag.

N D ER W

Verbeteren slaap-waakpatroon Vermoed je dat de zorgvrager slaapproblemen heeft? Dan is het aan te raden eerst wat meer inzicht te krijgen in het slaappatroon en wat de oorzaak van de slaapproblemen kan zijn. Je kunt een uitgebreide vragenlijst gebruiken bij het vaststellen van een verstoord slaap-waakritme. Op basis van de antwoorden zet je dan passende interventies in om een gezond slaap-waakpatroon te herstellen. Je kunt ook vragen om een slaapdagboek bij te houden.

BE R

Vragenlijsten Online vind je twee voorbeelden van een vragenlijst over slaapproblemen: 1. Zelftest Slaapproblemen test De zelftest geeft inzicht over de mate waarin een slaapstoornis aanwezig is en welke slaapstoornis het betreft. 2. Medische vragenlijst: Slaapevaluatie De Insomnia Severity Index (ISI) wordt gebruikt om de ernst van slapeloosheidsklachten te meten.

Wat je nog meer kunt doen: • Wees alert op pijn: mensen kunnen dit niet altijd goed aangeven. Zijn er bijvoorbeeld mondproblemen? Hoe functioneert iemand overdag? • Wees alert op comfort: is het niet te warm of te koud? Ligt iemand lekker, heeft hij een extra kussen nodig? Draagt iemand nachtkleding die comfortabel zit?

483

BE R

N D ER W

IJ S

Verkeerd slaapgedrag doorbreken Soms lost het slaapprobleem niet op met verandering in leefstijl, maar kan het doorbroken worden met: • gedragsmatige behandeling – stimuluscontrole: leren het bed weer te verbinden met slaap door steeds even op te staan als de slaap niet komt. De zorgvrager niet langer dan twintig minuten wakker laten liggen. Er even uit om het te doorbreken en daarna weer naar bed. – slaaprestrictie: om dieper te gaan slapen, kan de tijd in bed verkort worden. Bijvoorbeeld door structureel een uur later naar bed te gaan. – ontspanningsoefeningen – cognitieve therapie: leren niet te piekeren voor het slapen en negatieve gedachten om te zetten naar positieve gedachten. Dit is therapie, aangeboden door een psycholoog. • structurele lichaamsbeweging – vier keer per week matig intensief bewegen (wandelen en fietsen) – overdag of in het begin van de avond bewegen • aanpassen van het dag-en-nachtritme – Houd dagelijks dezelfde tijden voor het opstaan en naar bed gaan aan. – Zorg voor minimaal vier uur aaneengesloten slaap. – Compenseer een slechte nacht niet met lange tijd overdag slapen, maar adviseer een dutje van maximaal veertig tot zestig minuten. • het medicatiegebruik van de zorgvrager doornemen en met de arts de mogelijke bijwerkingen van de medicatie bespreken.

Slaapmedicatie kan in sommige situaties ingezet worden met de intentie om deze weer zo snel mogelijk te stoppen. Slaapmedicatie vergroot namelijk de kans op een delirium, vallen of een heropname.

Tot slot Bij klachten die langer duren of ernstig zijn, kan er meer nodig zijn. Slaapproblemen en -stoornissen houden vaak verband met lichamelijke, psychische of sociale problemen. Behandeling van deze onderliggende problemen kan een oplossing bieden voor het slaapprobleem of het omgaan met het slaapprobleem.

484

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

Richtlijn Zorg voor gezonde slaap en zorg bij slaapproblemen

N D ER W

IJ S

De V&VN heeft een online ‘Richtlijn Zorg voor gezonde slaap en zorg bij slaapproblemen’ die een integrale benadering biedt. Je vindt hierin het viervoorwaardenmodel voor gezond slapen met de factoren die dit kunnen verstoren: 1. een comfortabel lichaam en de factoren die het lichamelijk comfort kunnen verstoren 2. een rustige geest en de factoren die stress of onrust kunnen veroorzaken 3. een juiste timing (biologisch ritme van het lichaam) en factoren die deze natuurlijke timing in de war kunnen brengen 4. voldoende slaapdruk (behoefte om te gaan slapen) en factoren die afbreuk kunnen doen aan de behoefte aan slapen.

BE R

Houd deze voorwaarden in gedachten om een gezond slaappatroon van zorgvragers te behouden en slaapproblemen en -stoornissen te verbeteren. (V&VN, 2021)

485

19.5 Kritische beroepssituatie

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Monique de Jager (71) wordt opgenomen met een sepsis op de afdeling Interne Geneeskunde. Ze heeft diabetes, waarvoor ze medicijnen gebruikt. Uit het bloedonderzoek blijkt dat ze bloedarmoede en een verminderde nierfunctie heeft. Ze is getrouwd en heeft drie kinderen, die allemaal in de buurt wonen.

Casus Monique is de eerste twee dagen erg ziek en slaapt veel. Ze krijgt antibiotica en vocht via het infuus. Monique moet in de komende dagen verschillende onderzoeken ondergaan, waaronder bloeden urineonderzoek en een nierfunctietest.

BE R

Sasja is de verpleegkundige die voor haar zorgt. Omdat Monique nog niet zo goed aanspreekbaar is, overlegt ze met de kinderen als die op bezoek zijn. In de korte gesprekjes wordt haar duidelijk dat Monique zich veel zorgen maakt over haar man die vergeetachtig aan het worden is. Ook is ze ongerust over haar dochter die zwanger is (haar eerste kleinkind) en veel problemen heeft op haar werk.

Sasja houdt Monique goed in de gaten en meet regelmatig haar bloeddruk, bloedsuiker en nierfunctie. Deze controles gaan dag en nacht door. In de loop van de opname ontstaan er slaapproblemen. Monique klaagt dat ze zo slecht slaapt, omdat ze steeds wakker wordt gemaakt. Ze ligt overdag regelmatig te slapen en Sasja merkt dat ze snel geïrriteerd raakt als ze dingen met haar wil bespreken over beweging, goede voeding en weer naar huis gaan.

Dilemma Wat kan Sasja doen om het slaap-waakritme van Monique te verbeteren? 1. Ze bespreekt met de specialist of alle controles nog nodig zijn en of het mogelijk is om die van de nacht te verminderen of te stoppen. 2. Ze gaat met haar collega’s overleggen en stelt voor om te onderzoeken hoe het komt dat Monique ’s nachts niet goed slaapt. Mogelijk is er een onderliggend probleem.

486

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

Biologische klok De biologische klok regelt het dagen nachtritme en veel lichaamsfuncties, zoals slaap en waakzaamheid. Dit 24-uursritme of 'circadiaan ritme' is belangrijk voor het goed functioneren van het lichaam.

IJ S

19.6 Begrippen

N D ER W

Circadiaans ritme Dit is de biologische klok, die je vertelt wanneer het tijd is om te gaan slapen en tijd om wakker te worden.

Hypersomnie Hypersomnie, ook wel ‘hypersomnia’ genoemd, is een slaapstoornis die wordt gekenmerkt door overmatige slaperigheid overdag. Het kan een symptoom zijn van verschillende lichamelijke of psychische ziektebeelden. De slaperigheid komt voor in verschillende gradaties, van bijvoorbeeld vermoeidheid na een maaltijd tot onbedoeld wegdommelen in gezelschap.

BE R

Insomnie Insomnie is slapeloosheid. Dit is de meest voorkomende slaapstoornis. Je hebt dan problemen met inslapen, doorslapen of wordt te vaak of te vroeg wakker.

Narcolepsie Een slaapstoornis met als kenmerken slaperigheid en een haast onbedwingbare neiging tot slapen overdag.

NREM Collectieve benaming van slaapstadia 1 tot en met 3 waarin een geleidelijke vertraging van de hersengolven optreedt.

Remslaap ‘Rem’ staat voor ‘rapid eye movement’, dit zijn vlugge oogbewegingen (waarbij de ogen gesloten zijn). Restless legs-syndroom ‘Restless legs’ betekent dat iemand last heeft van rusteloze benen vanwege jeuk, een branderig of pijnlijk gevoel of kramp. Hierdoor krijgt iemand bewegingsdrang ’s avonds en ’s nachts, wat invloed heeft op de slaapkwaliteit.

487

N D ER W

Slaapapneu Slaapapneu is een slaapstoornis waarbij de ademhaling tijdens de slaap herhaaldelijk stopt en weer begint.

IJ S

Slaap Slaap is een toestand van rust, die dagelijks terugkeert.

Slaapdruk De behoefte aan slaap die wordt opgebouwd vanaf het moment van wakker worden.

Slaaphygiëne ‘Slaaphygiëne’ betekent gezond slaapgedrag, dus: gedrag dat bijdraagt aan een goede nachtrust.

BE R

Slaaprestrictie Om dieper te gaan slapen, kan de tijd in bed verkort worden. Bijvoorbeeld door structureel een uur later naar bed te gaan.

Sleep-related bruxism Tandenknarsen tijdens de slaap.

488

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 19 Ondersteunen van het slaap- en waakpatroon

489

IJ S N D ER W SO EP O BE R

THEMA 20 PALLIATIEVE ZORG

Inhoud thema • Definitie palliatieve zorg • Palliatieve fase • Verloop palliatieve fase • Kwaliteitskader palliatieve zorg • De stervensfase • Begeleiden van naasten • Medisch handelen • Overlijden en nazorg • Specifieke zorgsituaties • Wetgeving in de palliatieve zorg • Kritische beroepssituatie • Begrippen

N D ER W

IJ S

Een zorgvrager ondersteunen wanneer deze in de palliatieve fase is beland, kan een pittige opgave zijn. De zorgvrager leeft met de boodschap dat er een dusdanig ernstige aandoening is geconstateerd waardoor hij weet dat hij niet meer beter wordt. Hij of zij gaat alleen nog maar verdere achteruitgang ervaren. Op fysiek en/of mentaal gebied. Deze achteruitgang kan gestaag gaan, maar de situatie kan ook in korte tijd verslechteren. De verzorging van de desbetreffende zorgvrager is nu ineens niet meer gericht op herstel, maar op kwaliteit van leven. En als zorgverlener wil je dat die kwaliteit van de resterende dagen van dat leven zo groot mogelijk is. Dit wordt ook wel als ‘comfortbeleid’ bestempeld (Carend, z.d.).

20.1 Definitie palliatieve zorg

BE R

Palliatieve zorg is een breed begrip en wordt nog vaak verward met terminale zorg. Palliatie betekent letterlijk ‘verzachting’ of ‘verlichting’. Palliatieve zorg is puur gericht op welzijn en kwaliteit van leven nadat iemand gehoord heeft dat hij in de palliatieve fase is beland. Palliatieve zorg heeft als doel om het leven van een zorgvrager draaglijker te maken, om kwaliteit toe te voegen, zo veel als mogelijk is. Ook de autonomie van de zorgvrager zelf is van groot belang, zijn wensen en voorkeuren staan voorop. Bij palliatieve zorg kan het proces tot het moment van overlijden maanden maar soms ook jaren duren. Bij een zorgvrager met kanker bijvoorbeeld, waarbij de prognose weken of enkele maanden is, duurt de palliatieve fase dus relatief kort. Bij een zorgvrager met dementie kan die palliatieve fase enkele jaren duren. De levensverwachting van iemand met dementie is vaak veel grilliger en kan 1 jaar tot zelfs wel 20 jaar zijn (Alzheimer stichting, z.d.). Gemiddeld is de levensverwachting 6 tot 8 jaar bij iemand met dementie, en dan duurt de palliatieve fase dus eveneens zo lang. Zodra iemand in de laatste weken of dagen van het leven is aangekomen, gaat palliatieve zorg over in terminale zorg. Terminale zorg is puur gericht op de stervensbegeleiding en kwaliteit van sterven. De terminale fase start bij een levensverwachting van drie maanden of minder en is puur gericht op kwaliteit van sterven. Uiteraard is het lastig om in te schatten hoelang de terminale fase precies duurt. In de praktijk zal deze in uitzonderlijke gevallen soms weleens langer dan drie maanden duren.

491

IJ S N D ER W SO EP O BE R

Aandachtspunten zorgverlener Als verpleegkundige is het belangrijk om tijdens het verzorgen van een zorgvrager in de palliatieve fase extra aandachtig te zijn. Niet alleen door te luisteren naar wat de zorgvrager aan jou vertelt, maar ook door goed te kijken en door middel van observaties signalen te ondervangen waaruit blijkt dat er ondersteuning of advies nodig is. Pijn kan zich ook uiten in gespannenheid of een oppervlakkige ademhaling. Vergeet daarom ook niet om naar iemands gelaatsuitdrukking te kijken: een grimas op iemands gezicht kan ook duiden op pijn. Een duidelijke uitleg aan de zorgvrager wat betreft de mogelijkheden rondom pijnmedicatie en de ondersteuning daarin is een belangrijke taak in deze fase. Veel van de symptomen tijdens de palliatieve fase kunnen nog behandeld worden. Soms is er juist ook angst voor pijnmedicatie, omdat de zorgvrager bang is om versuft te raken door de voorgeschreven medicatie. Of is er angst dat het de dood dichterbij zal brengen. Vraag waar de behoeftes liggen en bied de mogelijkheid om met een psycholoog te praten.

492

Ook als de palliatieve fase nog jaren kan duren, is het van groot belang om aandacht te hebben voor het proces en het geleidelijk afscheid nemen van het leven. Zoek naar ruimte om kwaliteit aan de dagen toe te voegen. Denk aan muziek, hobby’s of een ommetje als dat mogelijk is. Op deze wijze voeg je ontspanning en beweging toe aan de dagelijkse routine.

IJ S

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

Betrek eventueel ook een geestelijk verzorger bij de ondersteuning. Maar onthoud dat elk mens anders omgaat met ongeneeslijk ziek zijn. Sommige mensen willen er helemaal niet over praten. Als iemand niet over zijn of haar ziek-zijn wil praten, betekent dat niet automatisch dat iemand in de ontkenningsfase zit. Probeer ruimte te geven om gevoelens uit te spreken zonder te veel aan te dringen. Dat vergt iets van het empathisch vermogen van de zorgverlener. Wees je er wel altijd van bewust dat de regie bij de zorgvrager zelf ligt.

20.2 Palliatieve fase

BE R

De precieze start van de palliatieve fase is altijd lastig te bepalen en ook het verloop ervan is onvoorspelbaar. Elke ziekte manifesteert zich anders en ook het verloop van de ziekte zal per geval van elkaar verschillen. Toch kun je het verloop van de palliatieve fase bij een zorgvrager die niet meer zal genezen, wel in vier algemene fasen onderscheiden: de ziektegerichte palliatie, de symptoomgerichte palliatie, palliatie in de stervensfase en nazorg.

Verloop palliatieve fase.

493

BE R

N D ER W

IJ S

Fasen Ziektegerichte palliatie houdt in dat de ziekte wordt behandeld zonder dat genezing mogelijk is. Denk in deze fase bijvoorbeeld aan bestraling van een tumor om de groei van de tumor te stoppen of medicatie bij een ziekte als hartfalen. Symptoomgerichte palliatie omvat het verlichten en onder controle houden van de symptomen van de ziekte. In deze fase worden vaak gesprekken rondom het levenseinde besproken, zoals wel/niet reanimeren, eventuele behandelingen zoals levensverlengende behandelingen of het achterwege laten ervan. In deze fase is er vaak symptoomverergering. Sommige medicatie om symptomen te bestrijden geven dan onvoldoende resultaat, waardoor iemand in de volgende fase belandt. De eerste twee fases lopen in elkaar over. In fase 1 wordt de ziekte behandeld, maar dat betekent vanzelfsprekend ook dat symptomen van de ziekte worden behandeld. De verergering van symptomen kenmerkt fase 2, maar de symptomen van de ziekte zijn vaak ook al zichtbaar in fase 1. In beide fasen is het doel zo veel mogelijk kwaliteit van leven te bieden. Palliatie in de stervensfase is de volgende stap. Dit houdt in: verlichten en verzachten in de stervensfase. In deze fase verschuift het ondersteunen bij de kwaliteit van leven naar kwaliteit van sterven, de palliatieve zorg gaat over in zorg tijdens de terminale fase. Het bieden van comfort staat ook in deze fase voorop. Deze fase is vaak kort, zo voor het daadwerkelijk overlijden. Ook de nazorg aan nabestaanden na het overlijden van de zorgvrager wordt aangemerkt als palliatieve zorg. Denk aan gesprekken om nabestaanden te ondersteunen tijdens hun rouwproces (Zorg voor beter, 2023).

Dimensies van palliatieve zorg Tot nu toe was er bij het verlenen van palliatieve zorg vaak veel aandacht voor de lichamelijke zorg, pijn- en/of symptoombestrijding en weinig aandacht voor andere gebieden. Maar juist in de palliatieve fase van het leven is er meer nodig dan alleen fysieke zorg. Goede passende zorg moet op alle onderstaande gebieden geboden worden: 1. Lichamelijke zorg: verlichten en ondersteunen van bijvoorbeeld benauwdheidsklachten, pijn of ander ongemak. Denk aan bijwerkingen van medicatie of langdurige bedlegerigheid, dit kan ook voor complicaties zorgen. 2. Psychologische zorg: hulp bij het verwerken van gevoelens, zoals gevoelens van angst en verlies die ontstaan door het ongeneeslijk ziek zijn.

494

Thema 20 Palliatieve zorg

IJ S

Sociale zorg: de verandering in relaties die ontstaat door bijvoorbeeld het niet meer kunnen werken. Ongeneeslijk ziek zijn betekent soms voor partners dat zij meer mantelzorger dan geliefde worden. Spirituele zorg: omgaan met de dood en levensvragen die kunnen ontstaan.

N D ER W

Iedere zorgvrager heeft andere wensen en behoeften op die vier gebieden. Palliatieve zorg vereist dan ook altijd maatwerk. Breng in kaart wat de de wensen, behoeften en voorkeuren van de individuele zorgvrager zijn en sluit daarbij aan.

Mevrouw Karels

BE R

Mevrouw Karels is rooms-katholiek en gaat wekelijks naar de kerkdienst. Ze zou graag vaker gaan, maar haar fysieke gesteldheid laat dit niet toe. Mevrouw Karels heeft terminaal hartfalen, wat haar erg angstig maakt. Ze ziet haar ziek-zijn als een straf van God en dat vindt ze erg moeilijk. Het compliceert bovendien ook het aanbieden van zorg. Mevrouw Karels vindt dat ze dit ziekteproces moet ondergaan en weigert met enige regelmaat haar medicatie. Ze is snel buiten adem en vaak erg vermoeid, elke inspanning is haar te veel. Samen met de ergotherapeut wordt er gekeken naar aanpassingen om mevrouw Karels wat hulpmiddelen aan te reiken om haar dagelijks leven te verlichten. Ze borduurt bijvoorbeeld graag, maar ziet erg slecht. Er wordt daarom een loep aangemeten en ook haar borduurnaald wordt aangepast. Met de behandelend arts en haar familie wordt het weigeren van de medicatie besproken. Met de familie wordt afgestemd dat dit wordt geaccepteerd, dit wordt ook duidelijk gerapporteerd in haar dossier. Een geestelijke vanuit de kerk van mevrouw Karels wordt gevraagd haar te bezoeken, mevrouw Karels kent hem al jaren en hij kan wellicht haar mentale last verlichten. Daarnaast wordt de psycholoog gevraagd bij haar langs te gaan om te vragen of zij prijs stelt op een gesprek. Het is van belang dat mevrouw Karels haar zorgen kan uiten en ondersteuning krijgt bij het dragen van haar mentale last.

495

20.3 Verloop palliatieve fase

N D ER W

IJ S

Alle mensen verschillen van elkaar. Dat geldt dus ook voor het verloop van de palliatieve fase, die verschilt ook bij iedereen. Er is geen specifieke blauwdruk die je steeds opnieuw kunt gebruiken. Bij elke zorgvrager zal er opnieuw gekeken moeten worden naar de best mogelijke manier om te ondersteunen tijdens deze fase. Elk ziektebeeld heeft echter ook specifieke kenmerken die je als handvat kunt gebruiken. Hieronder staan een aantal voorbeelden van veelvoorkomende ziekten die in de palliatieve fase elk om een eigen aanpak vragen.

BE R

Parkinson Bij de ziekte van Parkinson is het verloop van de ziekte chronisch progressief. Dat wil zeggen dat de ziekte ongeneeslijk is en langzaam voortschrijdt. De ziekte is op zich niet dodelijk. Het begin van de laatste levensfase start meestal als er geen medicatie of behandeling meer is om de situatie van de zorgvrager verder te verbeteren of te stabiliseren. De zorgvrager ervaart toenemend problemen met het evenwicht (dus valgevaar), tremoren en/of toenemende verstijving van ledematen. Dit is een duidelijk voorbeeld van waar de ziektegerichte palliatie en symptoomgerichte palliatie in elkaar overlopen. Gemiddeld leeft iemand met de ziekte van Parkinson dan nog enkele weken tot gemiddeld twee jaar (Palliaweb, z.d.).

ALS Bij een ziekte als ALS is het verloop van de ziekte en dus ook van de palliatieve fase weer heel anders. ALS is ook een progressieve ziekte: de motorische zenuwcellen in het ruggenmerg, de hersenen en de hersenstam sterven bij deze ziekte langzaam af. Een zorgvrager met ALS ondervindt daardoor klachten met betrekking tot de spierkracht in armen en benen, hij heeft problemen met spreken, kan moeizaam slikken en heeft een moeizame ademhaling. Vanaf de diagnose komt een zorgvrager direct in de palliatieve fase terecht, omdat ALS dodelijk is. Na het ontstaan van de eerste klachten is de gemiddelde levensverwachting van iemand met ALS nog zo’n drie jaar. 20% van de zorgvragers met ALS leeft nog zo’n vijf jaar en een heel klein percentage (5%) leeft nog twintig jaar na de eerste klachten (Palliaweb z.d.).

496

Thema 20 Palliatieve zorg

BE R

N D ER W

IJ S

Dementie Het verloop bij een ziekte als dementie is veel lastiger te voorspellen. Ook dementie is een progressieve ziekte, en ook na deze diagnose gaat iemand direct de palliatieve fase in. Bij elke zorgvrager wordt er fysieke achteruitgang en mentale achteruitgang gezien. Bij de ene zorgvrager is de cognitieve achteruitgang duidelijker aanwezig en gaat de zorgvrager fysiek minder snel achteruit. Of vice versa. Bij elke mens verloopt dit proces anders. Daarnaast spelen ook eventuele andere al aanwezige ziekten of aandoeningen een rol in dit proces. Met cognitieve achteruitgang ontstaan er woordvindingsproblemen, de zelfzorg wordt minder of verdwijnt helemaal en vergeetachtigheid neemt toe. In het begin van de ziekte is het vooral het kortetermijngeheugen (KTG) dat slechter wordt. Sommige zorgvragers gaan dwalen, vergeten een jas aan te doen als ze in de winter naar buiten gaan of weten niet meer hoe ze een maaltijd moeten bereiden. Toch duurt het gemiddeld dan nog 6 tot 8 jaar tot iemand overlijdt. Ondanks deze lange periode is het van belang om in gesprek te gaan, zodat je weet waar de behoeftes en wensen van de zorgvrager met dementie liggen. Dit wordt ook wel ‘advance care planning’ genoemd.

Advance care planning Advance care planning (ACP) is een proactieve zorgplanning die je helpt om palliatieve ondersteuning tijdig bespreekbaar te maken. Dit is belangrijk voor elke zorgvrager, maar extra bij mensen met dementie. Bij ACP worden de wensen en behoeften van de zorgvrager en hun naasten rondom het levenseinde besproken en vastgelegd in een handzaam document. Uit onderzoek blijkt dat het gebruik van ACP kan leiden tot minder overbehandeling in de laatste fase en het verbetert eveneens de kwaliteit van leven voor mensen met dementie en hun naasten/mantelzorgers. Zeker bij mensen met dementie is het van belang om het gesprek over wensen en behoeftes op tijd te voeren: iemand die al verder in zijn dementie is, kan dit niet altijd meer duidelijk maken. Daarbij komt ACP ook van pas in acute situaties als de wensen van de zorgvrager al duidelijk zijn vastgelegd (zoals een niet-reanimeerbeleid of andere behandelingen die de zorgvrager niet meer wenst te ondergaan). Een ACP blijft in beweging, het bestaat niet uit een enkel gesprek. Deze gesprekken dienen met enige regelmaat gevoerd te worden, want wensen of voorkeuren kunnen veranderen. Vilans heeft een factsheet die je kunt downloaden, waar vragen en onderwerpen benoemd worden die als handvat kunnen dienen.

497

20.4 Kwaliteitskader palliatieve zorg

N D ER W

IJ S

Voor palliatieve zorg bestaat er een kwaliteitskader. Het kwaliteitskader geeft zorgverleners en zorgorganisaties inzicht in wat wordt verstaan onder goede palliatieve zorg. Daarbij helpt het bij het ontwikkelen van beleid op dit gebied: zorgverlening die is gebaseerd op de waarden, wensen en behoeften van de zorgvrager en zijn naasten. Uitgangspunt is het welzijn van de zorgvrager: zich veilig voelen en omringd worden door de juiste zorg. Ook als je ongeneeslijk ziek bent en om die reden kwetsbaar, is het goed om naast alle beleidsregels ook steeds opnieuw de menselijke maat op te zoeken. Het is belangrijk om te vragen waar de zorgvrager en zijn naasten het meest behoefte aan hebben. Als een zorgvrager graag in het bos wandelt, en die activiteit bijdraagt aan de kwaliteit van zijn dagen, dan is het belangrijk om de zorgvrager te informeren over welke invloed chemotherapie (om het leven te verlengen) op het dagelijkse leven van de zorgvrager heeft. Wandelen in het bos wordt misschien wel onmogelijk, daar moet een zorgvrager zich bewust van zijn. (ZonMw, 2023)

BE R

Verbeteren zorg In het kwaliteitskader worden er vier punten van aandacht genoemd die richting geven aan de manier waarop zorg in de palliatieve fase verbeterd zou kunnen worden. Dat zijn: • Compassie: de zorgvrager ervaart begrip, aandacht en vertrouwen. • Uniek zijn: elke zorgvrager wordt benaderd als individu. • Autonomie: de zorgvrager behoudt zijn eigen regie / kan eigen keuzes maken. • Zorgdoelen: gezamenlijk worden er afspraken gemaakt, over behandelingen en ondersteuning en deze worden vastgelegd in het zorgdossier.

In het beleidsstuk Kwaliteitskader palliatieve zorg worden er richtlijnen en handvatten gegeven. Het kwaliteitskader bestaat uit tien domeinen: 1. Kernwaarden en principe 2. Structuur en proces 3. Fysieke dimensie 4. Psychische dimensie 5. Sociale dimensie 6. Spirituele dimensie 7. Stervensfase

498

Thema 20 Palliatieve zorg

Bekijk online het filmfragment over Kwaliteitskader palliatieve zorg.

N D ER W

Download het Kwaliteitskader palliatieve zorg van palliaweb.nl.

IJ S

8. Verlies en rouw 9. Cultuur 10. Ethisch en juridisch.

BE R

Comfort Het streven is altijd om een zo groot mogelijk comfort te bieden in de palliatieve fase. Als verpleegkundige kun je daar een belangrijke rol in spelen, comfort is in deze fase persoonlijk. Voor een zorgvrager die als gevolg van een aandoening jarenlang zoutarm heeft moeten eten, kan comfort betekenen dat ze nu alles kan eten waar ze zin in heeft. Of de medicatie die iemand elke dag slikt, kan in overleg met de arts worden gestopt. Medicatie slikken kan in deze fase belastend zijn voor de zorgvrager, daarbij heeft het geen nut meer om deze te blijven gebruiken. Vaak wordt in deze fase alleen pijnmedicatie in stand gehouden. De wens van de zorgvrager is in deze fase leidend. Soms wil de zorgvrager voordat hij overlijdt nog iets ondernemen, zoals naar het strand gaan of naar een plek gaan die dierbaar is.

Stichting Ambulance Wens is een stichting die laatste wensen op aanvraag vervult. Online vind je meer informatie over deze stichting.

20.5 De stervensfase

De laatste levensfase wordt de ‘stervensfase’ genoemd. De naasten van de zorgvrager weten in deze fase dat het overlijden nabij is. Niet elke zorgvrager zal zich er zelf van bewust zijn dat hij in deze fase is aanbeland. De zorgvrager kan enkele uren en zelfs enkele dagen in een stervensfase verkeren. Ondanks de fysieke kenmerken die zich gaan openbaren in deze fase, is het inschatten van het daadwerkelijk moment van overlijden lastig. Het stervensproces wordt ook wel de final common pathway genoemd. Het lichaam houdt er in deze fase, stap voor stap, mee op en er treden allerlei lichamelijke reacties op. Elk mens doorloopt uiteindelijk hetzelfde patroon, de kenmerken die een zorgvrager vertoont zijn in de stervensfase overeenkomstig, al zal het tijdsbestek verschillen.

499

N D ER W

IJ S

Kenmerken Veranderingen die je aan kunt treffen bij de zorgvrager die de stervensfase kunnen aankondigen, zijn globaal te onderscheiden in vier categorieën: 1. Verminderde behoefte aan eten. Het lichaam heeft geen behoefte meer aan eten, geen behoefte meer aan brandstof. Daarna verdwijnt ook de behoefte om te drinken. 2. Een verandering van de ademhaling. Door het zuurstoftekort in de hersenstam wordt de ademhaling vaak stokkerig en onregelmatig. 3. Terugtrekken uit het leven. Er ontstaat een sufheid door de stapeling van afvalstoffen in de organen. Het hart pompt niet goed meer, er ontstaan vlekken op het lichaam door de verminderde pompkracht van het hart, en afvalstoffen worden niet meer afgevoerd doordat de circulatie hapert. 4. Gelaatsverandering. Er ontstaat een glazige blik, de neus is spits en de wangen zijn ingevallen.

BE R

Als zorgverlener is het belangrijk om de signalen te herkennen en te bespreken met de arts. Ook de naasten worden betrokken bij deze fase. Het kan voor naasten erg moeilijk zijn om het stervensproces van een dierbare mee te maken. Duidelijke communicatie is dus belangrijk. Niet alleen zodat de naasten afscheid kunnen nemen van een dierbare, maar zodat ze ook voorbereid zijn op de kenmerken die iemand in de stervensfase vertoont. Sommige kenmerken van dat stervensproces zijn beangstigend voor naasten, of zorgen voor onzekerheid. Zo wordt een Cheyne-stokesademhaling, net als een reutelende ademhaling, door naasten als angstig ervaren. Een Cheyne-stokesademhaling is een abnormaal patroon van ademhaling dat zich kenmerkt door onregelmatige frequentie van ademhalen, en verschil in de diepte van de ademteugen, waarna er een periode van apneu (ademstilstand) optreedt. Hierna start de ademhaling weer schokkerig en onregelmatig. Naasten denken vaak dat hun geliefde het benauwd heeft of stikt.

Het reutelen wordt veroorzaakt doordat slijm achter in de keel niet meer wordt weggeslikt, de stervende zorgvrager heeft daar geen last van, maar voor de naasten is het een akelig geluid. Dit kan worden opgelost door een zorgvrager wat op zijn zij te draaien, dan is het geluid minder prominent aanwezig. Maar op de zij draaien is belastend voor de zorgvrager. Uitleg geven waarom je een reuteling hoort, is meestal voldoende om de naasten gerust te stellen. Het stokken van de ademhaling kan voor een naaste ook angstaanjagend zijn. De ademhaling kan wel 30 seconden uitblijven, waarna deze weer onregelmatig op gang komt. Als de naasten daarvan op de hoogte zijn door goede informatie en voorbereiding, weten ze dat dit kan gebeuren.

500

BE R

N D ER W

IJ S

Thema 20 Palliatieve zorg

Kenmerken van een stervend lichaam.

501

N D ER W

IJ S

Medische mogelijkheden Er zijn veel medische handelingen mogelijk zodra een zorgvrager in de stervensfase komt. En juist omdat de communicatie met de zorgvrager moeizaam kan verlopen tijdens dit stadium, zijn de inventarisatie en de gesprekken met alle betrokkenen in een eerder stadium zo belangrijk. Op deze wijze zijn veel van de wensen en voorkeuren al duidelijk besproken. Soms lukt dat niet en wil een zorgvrager er niet over praten. Ook dat is begrijpelijk, want het kunnen zware, ingrijpende gesprekken zijn, waarbij het onder ogen zien van het ongeneeslijk ziek zijn als zeer confronterend wordt ervaren. In de laatste fase van het leven zijn er zorgvragers die een duidelijke keuze maken in wat ze wel en wat ze vooral niet willen. Het niet meer laten behandelen van een longontsteking bijvoorbeeld, of de keuze voor het verlagen van het bewustzijn. Soms kiest iemand ervoor om te versterven in de laatste fase van het leven. Hieronder wordt een aantal van die keuzes uitgelegd.

BE R

Abstineren Abstineren betekent letterlijk: argumentatie voor staken of afzien van levensverlengend handelen. De reden waarom er gekozen wordt voor abstineren is omdat levensverlengend handelen, naar medisch inzicht, zinloos is. Onnodige behandelingen starten of het verlengen ervan doen dan meer kwaad dan goed. Het respecteren van het natuurlijk stervensproces kan een overduidelijke keuze zijn. Naasten en de zorgvrager zelf worden zo veel mogelijk betrokken bij de besluitvorming. Daarbij is duidelijke communicatie over wat er staat te gebeuren vanzelfsprekend heel belangrijk. Uitleg geven en ruimte laten om vragen te stellen staat voorop. Tot een abstinerend beleid wordt besloten door de zorgvrager, indien deze daar nog toe in staat is, een vertegenwoordiger van de zorgvrager of aan de hand van het medische oordeel van de behandelend arts. Een helder voorbeeld van abstineren is om geen antibiotica meer toe te dienen bij een zorgvrager met een longontsteking. De zorgvrager krijgt dan wel zuurstof, pijnmedicatie en/of andere ondersteuning om de aanwezige klachten te verlichten. Maar er worden dus geen levensverlengende behandelingen meer gegeven, enkel behandelingen ter verlichting van klachten en symptomen om het comfort voor de zorgvrager te maximaliseren.

502

Versterven Versterven kan worden omschreven als een natuurlijk proces van uitdrogen in de laatste fase van het leven. Soms is niet eten en drinken een bewuste keuze, soms is het niet meer mogelijk om te eten en te drinken. Het proces van versterven kan tot twee weken duren voor iemand daadwerkelijk overlijdt.

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

IJ S

Versterven wordt vaak gezien als een langzame maar milde manier van overlijden. De zorgvrager wordt toenemend suf en slaperig door het uitdrogen van het lichaam. Er is een minimale productie van urine en deze ziet er ook afwijkend uit. De urine wordt donker en ruikt sterk. Naast het feit dat het heel natuurlijk is dat een zorgvrager in de stervensfase geen behoefte meer heeft aan eten of drinken, voelt het voor de naasten vaak als iets wat maar lastig te accepteren is. Goede begeleiding en een duidelijke uitleg kan veel onzekerheden wegnemen. In de stervensfase is het goed om een goede mondverzorging te geven, tijdens het proces van versterven geldt dat waarschijnlijk nog meer. Door middel van vochtige gaasjes en het insmeren van de lippen met vaseline of een lippenbalsem worden de lippen nog wat soepel gehouden.

BE R

Palliatieve sedatie Palliatieve sedatie heeft als doel het bewustzijn te verlagen om ondraaglijk lijden te verlichten. Vaak wordt er gedacht dat je iemand helpt bij het sterven, maar palliatieve sedatie is iets anders dan euthanasie. Palliatieve sedatie wordt toegepast indien de verwachting is dat de zorgvrager binnen twee weken overlijdt. Ook in deze fase is begeleiding en goede voorlichting van groot belang. Een zorgvrager moet weten dat hij na het toedienen van de palliatieve sedatie weer bij kennis kan komen. Vaak denken de zorgvrager en de naasten dat iemand niet meer wakker wordt en langzaam naar zijn dood afglijdt. Toch gebeurt het nog regelmatig dat iemand weer ontwaakt, bijvoorbeeld doordat de dosis van de medicatie onvoldoende hoog is. Dat kan voor de zorgvrager zelf en voor de naasten heel angstig en confronterend zijn. Een zorgvrager kan oncomfortabel zijn tijdens de palliatieve sedatie, kreunende geluiden maken of grimassen. Soms is dat een teken dat een zorgvrager nog pijn ervaart. Als zorgverlener let je op dat soort signalen en bespreek je dit altijd met de behandelend arts.

Uitleg geven aan de naasten zorgt voor een rustige sfeer tijdens deze fase van het stervensproces. Voor een zorgvrager die nog graag afscheid wil nemen van naasten, die bijvoorbeeld van ver komen, of die nog niet constant wil slapen, kan intermitterende sedatie een oplossing zijn. Daarbij wordt een zorgvrager een deel van de dag en/of nacht gesedeerd, waarna iemand weer gewekt kan worden volgens afspraak. Het definitieve afscheid wordt op deze manier nog wat verzacht. Het is niet voor iedereen toe te passen, maar het bespreekbaar maken van de mogelijkheden is wel van belang. Elke vorm van palliatieve sedatie wordt gestart volgens de landelijke richtlijnen voor palliatieve sedatie.

503

Bekijk online de Richtlijn palliatieve sedatie.

N D ER W

IJ S

Euthanasie Euthanasie is afgeleid vanuit het Oudgrieks en betekent letterlijk ‘goede dood’ of ‘milde dood’. Er kan toestemming voor euthanasie gegeven worden indien er sprake is van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Vanzelfsprekend is dat lastig te bepalen voor een ander, daarom is er een duidelijk en uitgebreid traject voordat iemand daadwerkelijk toestemming voor euthanasie kan krijgen. Het moet aantoonbaar zijn dat er sprake is van ondraaglijk lijden, en dat kan mentaal of fysiek zijn. Zeker bij zorgvragers met cognitieve of psychische problematiek is dat lastig vast te stellen, afgaan op iemands woord is vanzelfsprekend onvoldoende. Ook mag een arts het verzoek tot euthanasie weigeren. Als een huisarts bijvoorbeeld niet mee wil werken bij de wens tot euthanasie, zal de zorgvrager zelf een arts moeten benaderen die wel medewerking wil verlenen.

BE R

Euthanasie is geregeld via de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (Wtl). Door inzet van artsen, van patiëntenverenigingen, media en de politiek is deze wet in 2002 aangenomen.

Om in aanmerking te komen voor euthanasie, wordt er eerst uitgebreid gesproken met de zorgvrager die deze wens heeft. Er zijn een zestal zorgvuldigheidseisen waaraan getoetst wordt bij een aanvraag voor euthanasie. Die zorgvuldigheidseisen worden meermaals getoetst en besproken met de zorgvrager (Regionale Toetsingscommissies Euthanasie, z.d.): • Het is vrijwillig en er is goed over nagedacht. • Er is sprake van uitzichtloos en ondraaglijk lijden. • De situatie en de vooruitzichten voor de zorgvrager zijn duidelijk besproken door de arts. De zorgvrager is dus volledig op de hoogte van zijn ziekte, prognose enzovoort. • Er is geen redelijke andere oplossing voor de huidige situatie waarin de zorgvrager zich bevindt. • Er moet een onafhankelijke arts worden betrokken, om de beoordeling objectief te houden. • Medisch zorgvuldige uitvoering, alleen de arts mag dit doen. Het mag niet worden overgedragen aan een verpleegkundige. Van alle gesprekken, en de argumentatie van alle zorgvuldigheidseisen door de arts, wordt een duidelijk dossier gemaakt.

504

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

IJ S

Euthanasie kan alleen worden ingezet als de zorgvrager er zelf om vraagt, naasten kunnen dit niet vragen. Bij kinderen ligt dat iets anders. • Indien een kind tussen de 12 en de 16 jaar oud is, dan moeten de ouders of een voogd toestemming geven. • Is een kind tussen de 16 en de 18 jaar oud, dan moeten ouders of een voogd betrokken worden bij de beslissing tot euthanasie. Bekijk online de webinar over de stervensfase van Carend.

Hulp bij zelfdoding Een zorgvrager kan ook kiezen voor hulp bij zelfdoding. Het verschil tussen euthanasie en hulp bij zelfdoding is dat bij euthanasie de dodelijke medicatie door de arts wordt toegediend. Bij hulp bij zelfdoding verstrekt de arts de medicatie, maar neemt de zorgvrager deze vervolgens zelf in. Voor zorgvragers die bijvoorbeeld zelfbeschikking en autonomie belangrijk vinden, is dit een andere keuze dan ‘je lot’ in handen leggen van een ander.

BE R

Terminale zorg Bij de zorg in de laatste fase van het leven ligt de focus op de wensen van de zorgvrager. Het gaat in deze fase niet alleen om het verlichten van symptomen en klachten, want medisch handelen kan ook weer nieuwe klachten veroorzaken. Denk aan de bijwerkingen van medicatie of als een zorgvrager angst heeft voor naalden. Het is van belang dat een eventuele behandeling goed wordt besproken, voor- en nadelen worden afgewogen en dat er voldoende ruimte is voor vragen. De kwaliteit is ook hier weer van belang.

De overtuiging heerst dat het gehoor tot het laatst in tact blijft, tijdens het stervensproces dien je daar als zorgverlener dus zorgvuldig mee om te gaan. Soms ligt een zorgvrager met de ogen open, soms gesloten. De wangen vallen in, de neus is spits en de ogen liggen dieper in de kassen. Vaak vertoont de huid al verkleuringen. In deze fase wordt of is er al een katheter geplaatst, want het niet meer zelf kunnen plassen kan voor extra onrust zorgen. Incontinentie kan in dit stadium voor extra complicaties zorgen, zoals huiddefecten die ontstaan. Een zorgvrager hoeft door het plaatsen van een katheter niet of minder verschoond/verzorgd te worden, een katheter plaatsen zorgt in dit stadium van de stervensfase voor extra comfort.

505

N D ER W

IJ S

Zorgpad Het zorgpad ‘stervensfase’ is een evidencebased hulpmiddel dat als handvat gebruikt kan worden om de zorg in de stervensfase te optimaliseren. Het is een onderdeel van de landelijke richtlijn ‘zorg in de stervensfase’. Het zorgpad ‘stervensfase’ is een zorgdossier, checklist en een evaluatie-instrument en wordt ingezet op het moment dat verwacht wordt dat de zorgvrager in een kort tijdsbestek zal komen te overlijden. Het instrument helpt om de kwaliteit in deze laatste fase zo optimaal mogelijk te maken. De start van de stervensfase kan in eerste instantie soms ongemerkt blijven doordat er subtiele kleine veranderingen ontstaan. De stervensfase kan echter ook acuut en overduidelijk starten, zoals bij een zorgvrager met een longontsteking die niet meer behandeld gaat worden of iemand met een fors herseninfarct. Indien je veranderingen waarneemt in de toestand van de zorgvrager, is het van belang dit duidelijk te rapporteren en ook te bespreken met de arts.

BE R

Hospice De zorg in de stervensfase kan worden aangeboden in de thuissituatie, in een instelling waar de zorgvrager is opgenomen of in een hospice. Een hospice is een locatie/instelling waar geschoold personeel en vrijwilligers, die hier speciale trainingen voor hebben gevolgd, de laatste zorg verlenen aan zorgvragers in hun laatste levensfase. Er kunnen meerdere redenen zijn waarom een zorgvrager niet in zijn eigen woonomgeving wil of kan sterven. Indien iemand alleen woont en angstig is om alleen in huis te blijven tijdens de stervensfase of als er nog jonge kinderen in huis wonen bijvoorbeeld. Dan kan het een keuze zijn om ergens anders te sterven. Een hospice werd voorheen ook wel een ‘bijna thuis-huis’ genoemd en er zijn er in heel Nederland ongeveer 200. Zorgvragers kunnen in een hospice terecht als hun levensverwachting drie maanden of korter is, maar zoals eerder is aangegeven, is dat lastig in te schatten. De verhalen van zorgvragers die stabiliseren door de zorg die in een hospice wordt geboden, en na een periode van drie maanden dus uit het hospice moeten vertrekken, komen regelmatig voor. Indien iemand niet overlijdt, maar stabiliseert tijdens het verblijf in een hospice, en de zorgvrager kan niet meer terug naar huis, dan zal er een indicatie voor verblijf moeten worden aangevraagd (Wlz-indicatie via het CIZ) en zal hij gaan wonen in een instelling.

506

Thema 20 Palliatieve zorg

20.6 Begeleiden van naasten

N D ER W

IJ S

De zorg die kan worden geboden tijdens de stervensfase is gericht op de zorgvrager én zijn naasten. De stervensfase markeert het loslaten van het leven en alles wat iemand lief is. Dat dit verre van eenvoudig is, moge duidelijk zijn. Het is daarom zowel voor de zorgvrager als voor de nabestaanden belangrijk dat deze fase zo rustig mogelijk verloopt. Er is dus niet alleen aandacht voor de zorgvrager tijdens het stervensproces. Ook naasten worden nauw betrokken en begeleid.

BE R

Waken Tijdens de stervensfase wil de familie wellicht waken bij de zorgvrager: op een rustige manier dag en nacht bij de zorgvrager aanwezig zijn. Als zorgverlener zorg je in dat geval ook voor de nabestaanden, denk aan een fijne stoel waar iemand in kan zitten, koffie of thee en/of een maaltijd of een koppelbed als daar behoefte aan is. Een koppelbed is een speciaal frame met een bijpassend matras dat naadloos aan een hoog-laagbed kan worden gekoppeld. Een waakmand kan op dit moment ook worden ingezet. Een waakmand is gevuld met allerlei attributen die naasten kunnen gebruiken voor zichzelf of de zorgvrager tijdens het waken. Denk aan geurkaarsen, een warme plaid , kleurplaten met kleurpotloden voor kinderen die op bezoek komen, een notitieboekje om aantekeningen te maken of een bundel met troostende gedichten of verhalen.

Overbelasting Naast de angst voor sommige ziekteverschijnselen kunnen naasten tijdens het ziek-zijn van de zorgvrager ook weinig ruimte ervaren voor hun eigen gevoelens. Voor hen moet er ruimte zijn om te aanvaarden wat er gaande is, ruimte voor een goed afscheid. Er komt veel op naasten af, en er wordt zelden aan hen gevraagd hoe het met ze gaat. De meeste aandacht gaat vaak uit naar de zorgvrager. Als verpleegkundige heb je ook hierin een signalerende functie. Gaat het nog goed samen in de thuissituatie? Zijn er nog jonge kinderen in huis en is er oog voor hun behoeftes? Wees helder in je communicatie, en adviseer waar mogelijk. In gesprek gaan met andere hulpverleners kan van toegevoegde waarde zijn, zowel voor de zorgvrager als ook voor de naasten. Regelmatig praten met de eigen huisarts maar ook een inloophuis kan ondersteunend zijn. Contact met lotgenoten kan een enorm fijn handvat zijn tijdens dit proces. Er zijn ook signaleringslijsten om overbelasting van naasten te monitoren, zoals de EDIZ (Ervaren Druk door Informele Zorg). Het is een wetenschappelijk gevalideerd meetinstrument en bestaat uit vijftien vragen.

507

BE R

N D ER W

IJ S

De naasten kunnen als praatpapier worden ingezet: weten waar de druk wordt ervaren, zorgt ervoor dat er gericht gekeken kan worden om die lasten te verlichten.

Ervaren Druk door Informele Zorg.

508

Thema 20 Palliatieve zorg

20.7 Medisch handelen

N D ER W

IJ S

Het behandelen van pijn in de palliatieve fase kan op verschillende manieren. Sommige toedieningen van pijnmedicatie kunnen echter als onprettig worden ervaren door een zorgvrager, zoals het toedienen van zetpillen (supps) als een vorm van pijnbestrijding. De zorgvrager moet zich meermaals ontkleden om de zetpil toegediend te krijgen, afhankelijk van de voorgeschreven frequentie. Bij orale pijnmedicatie kan het doorslikken ervan moeilijk zijn. Dit komt door de vorm of de grootte van de medicatie, als gevolg van slikproblemen die zijn ontstaan door het ziekteproces, of door de mate van sufheid van de zorgvrager, waardoor er toenemend verslikgevaar aanwezig is. Zeker als een zorgvrager bedlegerig wordt, is het goed om alert te zijn op de mate van comfort en op eventuele complicaties als gevolg van medicijngebruik. Ook kan er onduidelijkheid ontstaan of toegediende medicatie wel opgenomen is door het lichaam als er gevomeerd (gebraakt) of gedefeceerd wordt door de zorgvrager. Vaak wordt daarom overgegaan op subcutane toediening van de medicatie.

BE R

Subcutane toediening Bij subcutane toediening van de medicatie kan de hoeveelheid van het toegediende medicijn goed gemonitord worden en de belasting voor de zorgvrager is lager. Het doel van subcutane pijnbehandeling met opiaten zoals morfine is om de pijn snel en op een redelijk eenvoudige manier te verlichten. Subcutane toediening wordt dus ingezet wanneer toediening op andere wijze (orale, transdermale of rectale toediening) niet meer mogelijk is of als te belastend wordt ervaren. Of als andere pijnstilling niet het gewenste effect heeft. In vergelijking met orale toediening geeft subcutane toediening van opiaten een snellere werking. De optimale spiegel wordt sneller gebruikt en de verwerkingsduur is korter. Subcutane pijnbestrijding is net zo effectief als intraveneuze toediening van pijnmedicatie. Het middel dat meestal gebruikt wordt voor pijnbehandeling via subcutane infusie is morfine. Subcutane toediening in de palliatieve fase kan ook in de thuissituatie worden gegeven. Aandachtspunten Er zijn een aantal aandachtspunten bij de toediening bij subcutane medicatie. De huid wordt doorboord met een naaldje en er wordt een vloeistof onderhuids ingespoten. Als dit niet op de juiste wijze gebeurt, kunnen er defecten ontstaan. Maar ook als het wel op de juiste wijze wordt toegediend, kan de conditie van de zorgvrager ervoor zorgen dat er defecten ontstaan.

509

BE R

N D ER W

IJ S

Aandachtspunten bij subcutane medicatietoediening: • Bijwerkingen of andere klachten als gevolg van de toediening (zoals verwardheid). • Er kunnen zich infiltraten voordoen op de insteekplaats, wees daar alert op. • De thoraxregio blijft bij terminale zorgvragers het langst goed doorbloed, dat is dan ook de beste plek om medicatie voor pijnbestrijding of palliatieve sedatie toe te dienen.

Geschikte inbrengplaatsen voor een subcutane canule.

510

Thema 20 Palliatieve zorg

BE R

N D ER W

IJ S

Palliatieve sedatie De medicatie die wordt gebruikt bij palliatieve sedatie is een combinatie van morfine en Dormicum (Midazolam). Dormicum of Midazolam wordt opzichzelfstaand ook wel gebruikt als slaapmiddel, juist omdat het zorgt voor slaperigheid. Morfine wordt gegeven ten behoeve van pijnbestrijding, Dormicum voor bewustzijnsverlaging. Dormicum wordt niet gebruikt om iemand ‘in slaap te brengen’, zoals vaak wordt gedacht. Het is een middel dat zorgt voor een bewustzijnsverlaging op het moment dat iemand in de terminale fase is beland en dus stervende is. De combinatie van pijnbestrijding en bewustzijnsverlaging zorgt voor een kalm sterfbed. Het zorgt er niet voor dat iemand sneller sterft. Midazolam is een effectief medicijn om iemand te sederen zonder dat het de levensduur van de zorgvrager beïnvloedt. Morfine wordt als pijnstilling gegeven, maar dit medicijn zorgt ook voor bijwerkingen, het kan zorgen voor obstipatie. Maar bijvoorbeeld ook voor maag-darmklachten, misselijkheid of braken, sufheid, hallucinaties en een delier. Morfine is verslavend en er kunnen ontwenningsverschijnselen ontstaan na het stoppen van dit medicijn.

Morfine en Dormicum zijn opiaten en dienen ook bewaard te worden in een afgesloten medicijnkast. Bij toediening is er een dubbele controle en dient het medicijn zorgvuldig te worden afgetekend.

Op het moment dat er palliatieve sedatie ingezet gaat worden bij een zorgvrager, start de arts te allen tijde zelf de sedatie. Hij schrijft het uitvoeringsverzoek voor het toedienen van de medicatie, en hij start zelf de toediening. Deze opdracht mag hij nooit aan de verpleegkundige overdragen, in de praktijk gebeurt het ook wel dat de VS (verpleegkundige specialist) dit uitvoert. Meer dan eens gaat de pijnbestrijding bij een zorgvrager over in palliatieve sedatie, omdat de achteruitgang voortschrijdt en het lijden ondraaglijk wordt. Tegenwoordig wordt er vaak gekozen voor een continue toediening door middel van een pompje, zoals de CADD-Legacy.

511

IJ S N D ER W SO EP O BE R

CADD-Legacy.

De pomp wordt gevoed door medicatiecassettes die door een apotheek moeten worden gemaakt. Afhankelijk van de voorgeschreven dosis maakt de apotheek deze vervolgens per stuk klaar. Zodra de cassettes zijn aangeleverd, kan er gestart worden met de palliatieve sedatie. Alle instellingen worden vervolgens handmatig ingevoerd in de pomp, er kan een bolus (extra dosis medicatie) worden toegevoegd. Deze extra dosis medicatie kan boven op de voorgeschreven dosis worden toegediend. Vaak wordt de mogelijkheid van een bolus één keer per uur toegevoegd. Als de pomp wordt uitgelezen, kun je ook zien hoe vaak er om een bolus is gevraagd. Indien dit bijvoorbeeld veel vaker wordt gevraagd dan is voorgeschreven, dan kan dat een teken zijn dat er veel pijn ervaren wordt. Navraag doen en overleg met de arts is dan van belang. Op voorhand is er vaak al een vlindernaaldje geplaatst, als de zorgvrager bijvoorbeeld al medicatie kreeg toegediend omdat orale medicatie was gestopt of omdat er al in een eerder stadium met bijvoorbeeld pijnstilling is gestart. Op Palliaguide is een duidelijke beslisboom aangemaakt, een overzichtelijk handvat indien er vragen zijn rondom het starten van palliatieve zorg. De beslisboom kun je via eenvoudige vragen en antwoorden volgen.

512

Thema 20 Palliatieve zorg

20.8 Overlijden en nazorg

N D ER W

IJ S

Als een zorgvrager is overleden, is dat een zwaarwegend moment: de plotselinge stilte kan overweldigend zijn. Naast aandacht voor de naasten, en laat dat moment van stilte er even zijn, dat is zeer gepast, is dit eveneens het moment om de schouwarts te bellen. Hij is de enige die de dood mag vaststellen. Ook al weet je dat iemand overduidelijk is overleden, de schouwarts stelt officieel de dood vast en condoleert vervolgens de familie. Tot die tijd mag de overledene niet worden verzorgd of verplaatst. Om het overlijden vast te stellen, luistert de arts of er nog een hartritme of ademhaling is, ook wordt de pupilreflex getest.

BE R

Overlijden Nadat de dood is vastgesteld, geldt de Wet op de lijkbezorging en kan de uitvaart geregeld gaan worden. Indien er een autopsie gewenst is, is dit meestal al besproken, maar dit zou ook op dit moment nog ter sprake gebracht kunnen worden. Voor orgaandonatie is het nu te laat: indien er een wens is voor orgaandonatie, moet dit tijdens het leven besproken zijn en hier moeten dan ook al maatregelen voor getroffen zijn. Zo wordt een zorgvrager, die wellicht al geen hersenactiviteit meer heeft, wel fysiek in leven gehouden, zodat organen kunnen worden uitgenomen en getransplanteerd. Op het moment van overlijden is dit te laat en zijn organen niet meer bruikbaar. (Transplantatiestichting, z.d.) Orgaandonatie kan bovendien alleen als iemand in het ziekenhuis overlijdt.

Indien een zorgvrager overleden is als gevolg van een ongeval, bijvoorbeeld met een gebroken heup waaraan hij of zij niet meer wordt geopereerd, wordt er door de arts een onnatuurlijke dood vastgesteld en moet de forensisch arts worden geraadpleegd. Bijvoorbeeld in het geval van ouderenmishandeling of overlijden na een val. De arts gaat onderzoeken of er opzet in het spel was. Dit gebeurt altijd zorgvuldig.

513

N D ER W

IJ S

Doneren aan de wetenschap Indien iemand zijn of haar lichaam aan de wetenschap heeft gedoneerd voor het overlijden, is er geen uitvaart. Het lichaam wordt dan vrij snel na het overlijden opgehaald. De overledene moet zelf ruim voor zijn of haar overlijden toestemming hebben geven aan een anatomisch instituut. Het instituut vraagt om een handgeschreven verklaring (codicil) te maken waarin staat dat de zorgvrager zijn of haar lichaam na overlijden aan de wetenschap afstaat. Het codicil moet door de zorgvrager zijn ondertekend en er moet een datum op vermeld staan. Het anatomisch instituut bewaart het codicil. De instelling krijgt hiervan een kopie, net zoals de huisarts (Rijksoverheid, z.d.).

Online vind je meer informatie over orgaandonatie op de website van www.lichaamsdonatie.info.

BE R

Verzorging van het lichaam Indien de praktische verzorging van een lichaam mag worden gedaan, afhankelijk van de wensen van de familie, gebeurt dat altijd met twee personen. Wees je er bewust van dat een overledene tijdens de verzorging, ook wel ‘afleggen’ genoemd, nog geluid kan maken. Nog aanwezige lucht in het lichaam kan bijvoorbeeld ontsnappen tijdens het draaien van het lichaam. Ook zakt het aanwezige bloed in het lichaam door de zwaartekracht naar het laagste punt, er is immers geen bloeddruk meer in het lichaam. Tegenwoordig wordt het afleggen vaak door de uitvaartondernemer gedaan, maar het kan ook voorkomen dat de verpleegkundige of verzorgende dit samen met de familie uitvoert, als die wens er is.

De volgende handelingen worden uitgevoerd: 1. wassen van de overledene 2. aanbrengen van incontinentiemateriaal 3. kleden van de overledene 4. verzorgen van het haar, wassen en eventueel knippen 5. verzorgen van handen en nagels 6. sluiten van de ogen met behulp van oogkapjes 7. sluiten van de mond met een technische sluiting 8. scheren van de overledene.

514

Thema 20 Palliatieve zorg

IJ S

Het is goed om deze handelingen met de naaste te bespreken en hen ook voor te bereiden en te begeleiden tijdens het afleggen. De zorg voor de overledene, de laatste zorg die kan worden verleend, kan een steun zijn voor de naasten. Rustig en duidelijk afscheid te kunnen nemen, en hier ruimte voor te krijgen, is onderdeel van het rouwproces.

N D ER W

Opbaren Er zijn verschillende mogelijkheden voor het opbaren. Dit kan thuis of in een aparte ruimte van het uitvaartcentrum. In een verzorgings- of verpleeghuis kan een zorgvrager vaak ook opgebaard blijven in zijn of haar eigen kamer of appartement. Soms zijn er zelfs aparte ruimtes waar iemand opgebaard kan worden. Eveneens zijn er vaak kleine ruimtes zoals stilteruimtes of een kapel ter beschikking voor naasten om zich in terug te trekken.

BE R

Iemand kan in een eigen bed worden opgebaard, dan wordt er gewerkt met koelplaten zodat het lichaam tot de uitvaart in het bed kan blijven. Het lichaam van een overledene verslechtert snel als het niet afdoende gekoeld wordt. Indien het lichaam direct gekist wordt na overlijden, is er ook vaak sprake van koeling van het lichaam, maar dan worden er andersoortige koelplaten gebruikt. Indien het lichaam licht wordt gebalsemd (ook wel ‘thanatopraxie’ genoemd, de enige vorm die in Nederland is toegestaan) en in een lijkwade wordt gelegd, worden er andere technieken toegepast. Door middel van een conserveervloeistof wordt de ontbinding van het lichaam vertraagd, zodat het lichaam niet gekoeld hoeft te worden. Elke religie heeft haar eigen gebruiken. Deze rituelen zijn een belangrijk onderdeel van het afscheid en dienen gerespecteerd te worden.

Hoe bijzonder het ook is, er zijn geen wettelijke voorschriften wie een overledene mag vervoeren naar de begraafplaats of crematorium. Naasten zouden dit dus ook zelf mogen doen.

Nazorg Enkele weken na het overlijden wordt er vaak een nazorggesprek gepland door de verpleegkundige die nauw betrokken is geweest bij het stervensproces of door de arts. De naasten kunnen hier een voorkeur voor uitspreken. Voor de naasten is het fijn om na te bespreken hoe het proces verlopen is en er kunnen nog vragen gesteld worden. Tijdens het gesprek kunnen nabestaanden hun verhaal kwijt en kan er gesproken worden over het omgaan met verlies. Soms is het aan te raden een rouwtherapeut te benoemen. Zeker indien er sprake is van verlies van een kind of een abrupt verlies van een partner, kan

515

IJ S

dit van toegevoegde waarde zijn. Het doel van nazorg is het bieden van ondersteuning. Soms vinden nabestaanden het fijn om nog een gesprek met de arts te hebben, omdat er nog vragen zijn. Niet alleen in emotioneel opzicht is er rouw en afscheid, soms zijn er financiële of praktische zorgen, zoals het uitzoeken en opruimen van spullen van de nabestaande.

N D ER W

Sommige situaties kunnen jou als zorgverlener persoonlijk raken, er is verdriet en emotie rondom het afscheid. Zeker indien het afscheid abrupt en onverwacht is, kunnen emoties hoog oplopen. Dat raakt ook jou als zorgverlener. Wees je ervan bewust dat het heel natuurlijk en menselijk is om betrokken te raken als verpleegkundige bij een zorgvrager en zijn naasten. Zorg wel voor een professionele afstand en bespreek de eigen emotie met collega’s, een betrokken arts of bijvoorbeeld met je eigen huisarts indien een casus je erg aangrijpt. Wees je echter altijd ook bewust van je professionele rol ten opzichte van naasten, jij bent de zorgverlener en je dient je ook als zodanig te gedragen (Carend, z.d.).

BE R

20.9 Specifieke zorgsituaties

In sommige gevallen zul je te maken krijgen met kinderen die overlijden. Of met mensen met een verstandelijke beperking. Deze situaties vragen om een andere aanpak dan de palliatieve zorg voor een volwassene.

Kinderpalliatieve zorg Bij kinderpalliatieve zorg draait de zorgverlening niet alleen om het kind, deze draait om het hele gezin. Vaak is het zo dat ouders al een periode van zorgverlening achter de rug hebben, zij zijn heel vaak mantelzorger in de voorliggende periode. Zij kennen hun kind het beste en dus ook hun zorgvraag. Als verpleegkundige ben je ondersteunend aan die zorgvraag. Hierin moet je de balans zoeken waar je gaat bijsturen en waar je de ouders de overhand laat houden. Eigen regie is van groot belang, maar je bent ook verantwoordelijk voor de juiste zorgverlening.

516

Goed luisteren, kijken en soms op de achtergrond blijven tijdens deze vorm van zorgverlening is het belangrijkste. Zoek hierin ook de samenwerking met andere betrokken disciplines en de behandelend arts. Een solide team van zorgverleners dat om het gezin heen staat, en naast hen staat, in deze zeer kostbare periode van afscheid nemen is van groot belang. Als zorgverlener kun je kinderen ondersteunen door te praten en te luisteren naar hun vragen en angsten. Verleen informatie die passend is voor de leeftijd van het zieke

Thema 20 Palliatieve zorg

kind. Gebruik een pijnscore om pijnklachten te monitoren en probeer vooral niet te veel prikkels te geven. Een kind geeft vaak zelf heel goed aan waar de behoefte voor zorg ligt.

N D ER W

IJ S

Bij kinderen speelt de leeftijd een grote rol, de benadering van een situatie zal bij een zieke kleuter anders zijn dan van een jongvolwassene. Wat begrijpen ze van de dood, is erover gesproken of is dit niet (meer) mogelijk? Er zijn speciale thuiszorgteams om zorg aan huis te verlenen, en er is bijvoorbeeld een kinderpalliatief kenniscentrum. Lees meer informatie op de website van kinderpalliatief.nl.

Het netwerk integrale kindzorg is een samenwerkingsverband van professionals uit de eerste lijn, tweede lijn en derde lijn met veel kennis over en ervaring met zorg voor ernstig zieke kinderen.

Lees online mee over het netwerk integrale kindzorg op de website van ZonMw.

BE R

Verstandelijke beperking Bij de zorg voor iemand met een verstandelijke beperking kan het zijn dat de zorgvrager zelf niet op de hoogte is van zijn of haar mate van ziek-zijn. Soms gebeurt het dat zorgvragers met een verstandelijke beperking zelf niet op de hoogte worden gesteld van het aanstaand overlijden. Bijvoorbeeld omdat de naasten hiervoor kiezen; ze geloven dat de zorgvrager het niet begrijpt of er is forse gedragsproblematiek. Naast de ongeneeslijke ziekte kan er ook sprake zijn van epilepsie, prikkelovergevoeligheid of psychische problematiek. Dat compliceert de gesprekken die je wilt voeren. Door de verminderde uitdrukkingsvaardigheid kunnen ook signalen van pijn niet altijd op de juiste wijze geïnterpreteerd worden.

Er zijn steeds meer hulpmiddelen beschikbaar die gebruikt kunnen worden in de gesprekken met ouders en zorgvragers. Zoals over het omgaan met dood en rouw, maar ook praktische handvatten zoals het gebruik van een wensenboekje waarin de zorgvrager aan kan geven wat hij of zij zou willen na overlijden (Agora, z.d.; Allesoverdedood, z.d.). Samenwerken met artsen, andere disciplines en de naasten om een goed zorgplan te ontwikkelen is van wezenlijk belang.

517

N D ER W

IJ S

Interculturele palliatieve zorg Goede palliatieve zorg aan zorgvragers met een andere culturele achtergrond of met een ander geloof kan lastig zijn als je niet op de hoogte bent van de gebruiken die daarbij horen. Maar de verscheidenheid van culturen in Nederland neemt toe en dus ook de zorg aan mensen met een andere culturele achtergrond. Denk daarbij ook aan palliatieve zorg aan asielzoekers. Vaak is er sprake van een taalbarrière. Vraag dus een tolk of een lid van de familie die wellicht wel Nederlands spreekt om wensen en behoeftes van de zorgvrager duidelijk te maken.

BE R

Als verpleegkundige ben je ondersteunend aan, de wens van de zorgvrager staat voorop. Jij kunt niet anders dan ondersteunen indien de vragen rondom de zorgvraag reëel zijn. In veel moslimfamilies is het gebruikelijk om schoeisel uit te doen in huis. Het kan dus gebeuren dat er gevraagd wordt om je schoenen uit te trekken als je aan huis zorgt komt verlenen. Mocht je problemen hebben met bepaalde wensen, bespreek dit met een arts of collega’s. Indien je zelf voelt dat je de zorgvraag niet kunt uitvoeren, vraag een collega om de zorg over te nemen of ga samen om de zorg uit te voeren. Vaak helpt dat al enorm. Soms kan extra uitleg rondom medicatie en bepaalde handelingen helpen bij de acceptatie van de zorg. Er bestaan kaartjes waarbij je via een tekening of praatplaat een en ander duidelijk kunt maken.

In sommige culturen of binnen bepaalde levensovertuigingen kan pijnbestrijding of palliatieve sedatie niet bespreekbaar zijn. Ook zijn er zorgvragers die vanuit hun religie geloven dat God of Allah het moment van overlijden bepaalt. Deze zorgvragers voeren zelf de regie over wat wel en niet toelaatbaar is bij hun zorgvraag tijdens de stervensfase. Een geestelijk verzorger kan bij deze grote levensvragen en bepalende momenten van grote waarde zijn.

20.10 Wetgeving in de palliatieve zorg

Dat het van groot belang is dat er ook goede wetgeving is rondom de palliatieve zorg is logisch. Om goede zorg te kunnen bieden, zijn er richtlijnen, handvatten en duidelijke voorschriften nodig. Wat kan wel en wat mag niet? Alle regels rondom palliatieve zorg zijn zorgvuldig opgesteld, en het is wettelijk vastgelegd dat ze op de juiste manier gehandhaafd en nageleefd worden.

518

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

IJ S

Ontwikkelingen Elk onderdeel van zorg is constant in beweging en dat geldt zeker ook voor de palliatieve zorg. Jaarlijks zijn er verschuivingen en aanpassingen in wetgeving. Als zorgverlener is het van belang dat je op de hoogte bent en blijft van de weten regelgeving en de aanpassingen hierin. Wat de palliatieve zorg betreft, staan er voor de komende jaren forse bedragen op de begroting ten behoeve van de ontwikkeling en verbetering van deze specifieke zorg. Het is van groot belang om de palliatieve zorg goed op de kaart te zetten. Op 15 december 2022 is er een landelijke publiekscampagne gelanceerd die gericht is op palliatieve zorg. Het doel van de campagne is om zorgvragers en hun naasten actief na te laten denken over de zorg in de laatste levensfase. Uit onderzoek bleek namelijk dat ongeneeslijk zieke mensen vaak niet de juiste zorg ontvingen. En dat kwam vooral omdat er te weinig kennis was van de mogelijkheden van palliatieve zorg. Daarbij bleek ook nog eens dat zorgverleners het gesprek rondom die fase niet op tijd voerden.

BE R

Een organisatie als Carend maakt zich de laatste jaren hard voor goede palliatieve zorg. Sander de Hosson, arts in het ziekenhuis van Assen, heeft het tot zijn missie gemaakt om de kwaliteit van de palliatieve zorg te verbeteren en deze vooral ook op de kaart te zetten.

Zijn motto: iedereen verdient goede zorg, ook als je niet meer beter wordt.

Door middel van webinars en congressen, die alle geaccrediteerd zijn, wil hij de palliatieve zorg in Nederland naar een hoger plan tillen. De webinars worden wekelijks verzorgd. Daarnaast worden er opleidingen en bijscholingen gegeven in samenwerking met bijvoorbeeld het KWF. Alle informatie die zij delen is geschikt voor zorgverleners, maar ook voor mantelzorgers, naasten en vrijwilligers.

Op de website van Carend en KWF vind je meer informatie.

Groeiende vraag Naar verwachting zal de groep mensen die palliatieve zorg nodig hebben steeds groter worden. Alleen al in 2021 maakten 106.000 mensen een ziektetraject door waarin zij eveneens palliatieve ondersteuning hadden kunnen gebruiken. Meer ruchtbaarheid geven aan de mogelijkheden die er bestaan voor die fase van het leven is dus geen overbodige luxe. Er zijn nog te veel mensen die niet weten wat er beschikbaar is aan ondersteuning. Want naast de reguliere zorg kun je dus aanspraak maken op extra zorg. ‘Tussen

519

IJ S

2022 en 2027 wordt er in totaal 150 miljoen euro beschikbaar gesteld om de bekendheid rondom de mogelijkheden van palliatieve zorg te vergroten en de kwaliteit en de toegankelijkheid te verbeteren’, aldus minister Helder (minister voor Langdurige Zorg).

BE R

N D ER W

De verwachting is dat de vraag naar palliatieve zorg enorm zal toenemen, omdat mensen niet alleen langer blijven leven, maar ook langer thuis blijven wonen met meer en complexere aandoeningen. Om daar nu op te anticiperen, is van belang om goede zorg in de toekomst te kunnen handhaven.

Groei in de vraag naar palliatieve zorg.

Thuis overlijden.

520

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

IJ S

Ook de zorgverzekeraars en de overheid zien de waarde van vroegtijdige palliatieve zorg. Maar de kloof tussen theorie en praktijk is te groot om dit te realiseren. Ook daarom wordt er meer aandacht besteed aan de ontwikkeling van palliatieve zorg, door middel van voorlichting maar ook door trainingen te geven en er tijdens opleidingen van zorgverleners meer aandacht aan te besteden. Bij een arts in opleiding ligt de nadruk tijdens de opleiding in het genezen van een zorgvrager, hoe te handelen als een zorgvrager niet meer beter kan worden blijft onderbelicht. De doelstelling in de ontwikkeling van palliatieve zorg is om daar winst in te behalen, meer kennis ontwikkelen met betrekking tot deze manier van zorgverlening.

BE R

Onderwijsontwikkeling De huidige werkdruk in de zorg zal de aandacht voor de palliatieve zorg echter wel enorm onder druk zetten. Toch is er ook winst te behalen, ondanks die toenemende werkdruk. Voor dat aspect is nu veel aandacht. Zorgverleners leren om op tijd het gesprek te voeren met de zorgvrager en zijn naasten, zodat eventuele dure behandelingen op voorhand al worden weggestreept. Dat scheelt tijd. Die tijd kan dan aan andere behandelingen worden besteed. Aan goede pijnbestrijding, goede voorlichting en gesprekken over ‘hoe nu verder’. Door op tijd in kaart te brengen waar de wensen van de zorgvrager liggen, en wat hij of zij vooral niet wil, kan er juist veel leed en overbodige behandeling worden voorkomen.

Door alle initiatieven en de aandacht die er is voor de palliatieve zorg, en de extra gelden die worden vrijgemaakt, zijn er ook digitale onderwijsplatforms ontstaan. Zoals het onderwijsplatform op Palliaweb. Dat is tot stand gekomen door een samenwerkingsverband van onder andere O2PZ (Optimaliseren Onderwijs Palliatieve Zorg). Zij gaan samen met Carend fysieke landelijke trainingen geven met, voor en door artsen, verpleegkundig specialisten en verpleegkundigen.

521

20.11 Kritische beroepssituatie

BE R

N D ER W

IJ S

Zorgvrager Meneer Arend is 50 jaar en weet sinds kort dat hij longkanker heeft. Na uitgebreid onderzoek blijkt genezing niet meer mogelijk. Zijn palliatieve behandeling bestaat uit symptoombehandeling, zoals het bestrijden van pijnklachten, om de kwaliteit van de tijd die hem nog rest zo groot mogelijk te laten zijn. Meneer Arend blijkt meerdere metastasen te hebben, slaapt slecht en valt zienderogen af. Omdat hij de trap niet meer op kan, staat er een hoog-laagbed in de woonkamer. Meneer Arend heeft een vriendin die sinds een paar maanden bij hem woont. Visite houdt hij af. Wijkverpleegkundige Emma komt regelmatig bij meneer Arend langs om begeleiding en zorg te verlenen en vraagt tijdens die zorgmomenten altijd hoe het met de pijn gaat. Volgens meneer Arend heeft hij nergens last van. Op sommige dagen weigert hij echter hulp bij zijn verzorging en Emma vermoedt dat zijn lichaam dan te veel pijn doet. Meneer Arend wuift haar zorgen echter altijd weg. Hij heeft die dag gewoon geen zin om verzorgd te worden, zegt hij dan vastberaden.

Casus Tijdens een avonddienst roept de vriendin van meneer Arend wijkverpleegkundige Emma naar de keuken. Ze vertelt haar dat meneer Arend wel regelmatig veel pijn heeft en ook wat kortademig lijkt te worden. Maar ook tegenover haar houdt hij de schijn op. In de nacht gaat hij vaak uit bed om een poosje in een stoel in de woonkamer te gaan zitten. Ze is ten einde raad en weet niet hoe ze hem ertoe kan bewegen om de voorgeschreven pijnmedicatie te nemen.

522

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

IJ S

Dilemma Tijdens Emma’s volgende bezoek treft ze meneer Arend zittend in zijn stoel aan. Hij ziet grauw en heeft overduidelijk pijn. Emma is deze keer directer in haar vraagstelling en zegt tegen meneer Arend dat zijn vriendin zich zorgen maakt om hem, omdat hij in de nacht slecht slaapt en vaak alleen in de woonkamer zit. Meneer Arend begint te huilen en vertelt dat hij bang is. Hij durft de aangereikte medicatie tegen de pijnklachten niet te gebruiken omdat hij denkt dat het zijn overlijden zal versnellen. Hij is nog niet klaar om afscheid te nemen. Hij moet nog allerlei praktische zaken regelen, waaronder zijn testament, en hij vreest dat dit geen doorgang kan vinden als hij met de pijnmedicatie start.

BE R

Wat doet Emma? 1. Emma gaat bij meneer Arend zitten en laat hem zijn zorgen uiten. Daarna geeft ze duidelijke uitleg en voorlichting over de medicatie die is voorgeschreven. 2. Emma adviseert meneer Arend zijn huisarts te bellen om zijn zorgen met haar te bespreken. Ze stelt voor om eventueel te ondersteunen in het contact met de huisarts.

Lees online drie fragmenten van ervaringsverhalen.

523

20.12 Begrippen

IJ S

Abstineren Argumentatie voor staken of afzien van levensverlengend handelen.

N D ER W

ACP Advance care planning.

Advance care planning Een proactieve zorgplanning die je helpt om palliatieve ondersteuning tijdig bespreekbaar te maken.

BE R

Een bolus Een bolus is een dosis medicatie.

Cheyne-stokesademhaling Een abnormaal patroon van ademhaling dat zich kenmerkt door onregelmatige frequentie van ademhalen, en verschil in de diepte van de ademteugen. waarna er een periode van apneu (ademstilstand) optreedt. Hierna start de ademhaling weer schokkerig en onregelmatig.

Euthanasie Betekent letterlijk ‘goede dood’ of ‘milde dood’ en het woord is afgeleid vanuit het Oudgrieks.

Final common pathway Het stervensproces.

Hospice Dit is een locatie/instelling waar geschoold personeel en vrijwilligers de laatste zorg verlenen aan zorgvragers in hun laatste levensfase.

Koppelbed Dit is een speciaal frame met een bijpassend matras dat naadloos aan een hoog-laagbed kan worden gekoppeld.

524

Palliatie Betekent letterlijk ‘verzachting’ of ‘verlichting’.

Thema 20 Palliatieve zorg

N D ER W

Palliatieve zorg Zorg die zich richt op de kwaliteit van leven van zorgvragers en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening.

IJ S

Palliatieve sedatie Palliatieve sedatie heeft als doel het bewustzijn te verlagen om ondraaglijk lijden te verlichten.

Symptoomgerichte palliatie Omvat het verlichten en onder controle houden van de symptomen van de ziekte.

Terminale zorg Palliatieve zorg wordt terminale zorg indien de levensverwachting 3 maanden of korter is.

BE R

Versterven Versterven kan worden omschreven als een natuurlijk proces van uitdrogen in de laatste fase van het leven.

Waakmand Een waakmand is gevuld met allerlei attributen die naasten kunnen gebruiken voor zichzelf of de zorgvrager tijdens het waken. Denk aan geurkaarsen, een warme plaid, kleurplaten met kleurpotloden voor kinderen die op bezoek komen, een notitieboekje om aantekeningen te maken of een bundel met troostende gedichten of verhalen.

Waken Op een rustige manier dag en nacht bij de zorgvrager aanwezig zijn.

Ziektegerichte palliatie De ziekte wordt behandeld zonder dat genezing mogelijk is.

525

Abena. (2023). Soorten en vormen van incontinentie. Geraadpleegd op 13 juli 2023, van https://www.abena.nl/kenniscentrum/vormen

N D ER W

Academium. (z.d.). Wat is de betekenis van non-verbale communicatie. Geraadpleegd op 13 januari 2022, van https://www.academium.nl/betekenis-non-verbale-communicatie/

IJ S

BRONNEN

Accessibility (z.d.) Verschillende beperkingen - Auditieve Beperking. Geraadpleegd op 13 februari 2023, van https://www.accessibility.nl/verschillende-beperkingen/auditieve-beperking

BE R

Accessibility (z.d.) Verschillende beperkingen - cognitieve - neurologische beperking. Geraadpleegd op 13 februari 2023, van https://www.accessibility.nl/verschillende-beperkingen/ cognitieve-neurologische-beperking

Accessibility (z.d.) Verschillende beperkingen - Spraakbeperking. Geraadpleegd op 13 februari 2023, van https://www.accessibility.nl/verschillende-beperkingen/spraakbeperking

Accessibility (z.d.) Verschillende beperkingen -verbetering van digitale toegankelijkheid in de zorg is hard nodig. Geraadpleegd op 13 februari 2023, van https://www.accessibility.nl/cases/verbeteringvan-digitale-toegankelijkheid-de-zorg-hard-nodig

Actiz & ECP Platform voor de InformatieSamenleving. (2020). De digicoach en de I-nurse: Samen werken ze aan een digitale zorgtoekomst! Geraadpleegd op 14 juni 2023, van https://www.digivaardigindezorg.nl/wp-content/uploads/2020/12/ Folder-digicoach-en-I-nurse-ism-Actiz.pdf

526

Afasienet (z.d.) Communicatieadviezen voor naasten. Geraadpleegd op 21 februari 2023, van https://www.afasienet.com/mensen/voor-naasten/ communicatieadviezen-voor-naasten/

Afasietherapie (z.d.) Wat is afasie? Geraadpleegd op 21 februari 2023, van https://www.afasietherapie.nl/voor-mensen-met-afasie/wat-is-afasie/

IJ S

Afasienet (z.d.) Hulpmiddelen. Geraadpleegd op 21 februari 2023, van https://www.afasienet.com/mensen/communicatie/hulpmiddelen/

N D ER W

Agile4all (2020). 11 ezelsbruggetje voor gesprekstechnieken. Geraadpleegd op 4 augustus 2023, van https://www.agile4all.nl/11-ezelsbruggetjes-voor-gesprekstechnieken/

Agora ( z.d.). Voor mensen met een verstandelijke beperking. Geraadpleegd op 25 maart 2023, van https://www.agora.nl/kennisbank/allesoverdedood-nl-voor-mensenmet-een-verstandelijke-beperking/

BE R

Ajdacic-Gross, V., Mutsch, M., Rodgers, S. et al. A step beyond the hygiene hypothesis—immune-mediated classes determined in a population-based study. BMC Med 17, 75 (2019).

Alrijne Ziekenhuis. (z.d.). Voorkomen van trombose. Geraadpleegd op 4 september 2023, van https://www.alrijne.nl/aandoeningen-behandelingen/behandelingen/ voorkomen-van-trombose/

Alzheimer Nederland. (z.d.). Dementie.nl is er voor jou. Geraadpleegd op 23 juni 2023, van https://www.dementie.nl/

American Association of Nurse Anesthesiology. (z.d.). Enhanced Recovery After Surgery. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.aana.com/practice/clinical-practice/clinical-practice-resources/ enhanced-recovery-after-surgery/

Amsterdam UMC. (2023a). Beter bewegen; bewegen voor, tijdens en na uw ziekenhuisopname. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.amsterdamumc.nl/nl/patienteninformatie/ beter-bewegen-bewegen-voor-tijdens-en-na-uw-ziekenhuisopname-1.htm

527

IJ S

Amsterdam UMC. (2023b). Voorkom de nadelige gevolgen van bedrust. Geraadpleegd op 1 augustus 2023, van https://www.amsterdamumc.nl/nl/patienteninformatie/ voorkom-de-nadelige-gevolgen-van-bedrust.htm

N D ER W

Anders werken in de zorg. (2022). Slim incontinentiemateriaal. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://anderswerkenindezorg.nl/innovatie/slim-incontinentiemateriaal/

Anders werken. (2021, 4 november). Slimme zorgtechnologie succesvol ingezet door Anders Werken. Vilans. Geraadpleegd op 12 juni 2023, van https://www.vilans.nl/actueel/nieuws/ slimme-zorgtechnologie-succesvol-ingezet-door-anders-werken

Apotheek.nl. (z.d.). Trombose. Geraadpleegd op 5 september 2023, van https://www.apotheek.nl/klachten-ziektes/trombose#kan-ik-er-zelf-iets-tegen-doen

BE R

Arboportaal. Ergonomie (z.d.). Geraadpleegd op 16 september 2023 van https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/ergonomie

Arboportaal. Prikaccidenten (z.d.). Geraadpleegd op 7 september 2023, van https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/prikaccidenten#:~:text=Een% 20werkgever%0kan%20verschillende%20maatregelen,op%20toepassing %20van%20de%20maatregelen.

Autoriteit Persoonsgegevens. (z.d.). Basis AVG. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://www.autoriteitpersoonsgegevens.nl/themas/basis-avg

Barcavela. (2022). Hoe bereik je ze. Geraadpleegd op 24 december 2022, van https://www.barcavela.nl/2017/02/22/hoe-bereik-je-ze/

Bartiméus (z.d.) Handige tips voor de omgang met mensen die slechtziend of blind zijn. Geraadpleegd op 13 februari 2023, van https://bartimeus.nl/uploads/media/62fe1a2be2c4d/tipkaart-omgang-met-mensen -t-1.pdf?token=/uploads/media/62fe1a2be2c4d/tipkaart-omgang-met-mensen-t-1.pdf Beter oud (z.d.). Cultuursensitieve zorg: wat is daarvoor nodig?. Geraadpleegd op 19 maart 2023 van https://www.beteroud.nl/actueel/nieuws/cultuursensitieve-zorg-wat-is-daarvoor-nodig

528

Boom beroepsonderwijs (2020). Het grote vaardighedenboek. Boom beroepsonderwijs.

N D ER W

Boompsychologie (2023). Cleanlangeuage: eigen taal, eigen verhaal. Geraadpleegd op 4 september 2023, van https://platform.boompsychologie.nl/artikel/ clean-language-taal-van-aandacht-voor-verandering-en-groei/

IJ S

Blom, H. & Prud'homme van Reine, P. (2016). Effectief samenwerken in interculturele teams. Bussum: Coutinho.

BSL Huisartsengeneeskunde. (2021). Screenen op ondervoeding bij volwassenen. Geraadpleegd op 4 september 2023 van https://huisarts.bsl.nl/screenen-op-ondervoeding-bij-volwassenen/

Btsg (2017) Passiviteiten van het Dagelijks Leven (PDL). Opgehaald op 26 september 2023 van https://btsg.nl/passiviteiten-dagelijks-leven-pdl/

BE R

Carend (z.d). Waarom palliatieve zorg. Geraadpleegd op 12 maart 2023, van https://carend.nl/over-ons

Catdatabank. (2020). Vochtbalans of dagelijks wegen. Geraadpleegd op 18 juli 2023, vanhttps://catdatabank.nl/catitem/14385

Centraal Bureau voor de Statistiek. (z.d.). Bevolking in de toekomst. Geraadpleegd op 26 juni 2023, van https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/ bevolkingsgroei/toekomst

CGMV vakorganisatie voor christenen, CNV Zorg & Welzijn, FNV Zorg & Welzijn, HCF, NU’91, RMU Sector Gezondheidszorg en Welzijn ‘Het Richtsnoer’, & V&VN. (2015). Beroepscode van verpleegkundigen en verzorgenden: Leidraad voor je handelen als professional. Geraadpleegd op 23 juni 2023, van https://www.venvn.nl/media/042ooa1u/ de-nationale-beroepscode-voor-verpleegkundigen-en-verzorgenden.pdf

Davy. (2019, 9 juli). Wat is eHealth nu precies? | eHealth88. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://ehealth88.nl/blog/is-ehealth-nu-precies/ Delft, van F. (2015) Overdracht en tegenoverdracht. Boom

529

Diabetesvereniging Nederland. (z.d.). Wat is een HCL? Geraadpleegd op 23 mei 2023, van https://www.dvn.nl/behandelingen/-hybrid-closed-loop-systemen

IJ S

Donders, W. (2019) Coachende gespreksvoering. Boom

N D ER W

Doornbos, J (2022). Beperkt volmaakt. Aspekt. ECP, Platform voor de InformatieSamenleving. (2022, 31 augustus). Digivaardigindezorg. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://digivaardigindezorg.nl/

ECP, Platform voor de InformatieSamenleving. (2023, 8 mei). Digivaardig in de zorg. Geraadpleegd op 12 juni 2023, van https://ecp.nl/project/digivaardig-in-de-zorg/

BE R

Empowermens (z.d.) Wat is Empowerment. Opgehaald op 14 oktober 2023, van https://empowermens.nl/wat-is-empowerment/ #:~:text=Ook%20in%20de%20zorg%20is,door%20zelf%20keuzes %20te%20maken.

E-nurse.nl voor (student)verpleegkundigen. SBAR methode. Geraadpleegd op 15 maart 2023, van https://enurse.nl/2019/02/24/sbar-methode-uitgelicht/

Erasmus MC. (z.d.). Patiëntenfolder ERAS Protocol: Sneller herstellen na een gynaecologische buikoperatie. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/kankerinstituut/patientenfolders/ eras-protocol---sneller-herstellen-na-een-gynaecologische-buikoperatie

Family and Patient Centered Intensive Care (z.d.). Beter in gesprek over passende zorg op de intensive care. Geraadpleegd op 6 februari 2023, van https://fcic.nl/wp-content/uploads/2022/09/ Communicatie-Intensive-Care_adviestoolbox.pdf

530

Family and Patient Centered Intensive Care (z.d.). Goede communicatie basis voor persoonsgerichte zorg (fcic). Geraadpleegd op 6 februari 2023, van https://fcic.nl/van-ic-naar-fcic/betere-communicatie/

IJ S

Farmacotherapeutisch Kompas. (z.d.). Functionele obstipatie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/indicatieteksten/ obstipatie?anchor=obstipatie_functionele_obstipatie

N D ER W

Friedlander, T., Masterson, R., & Mahesh, K. (2023). Contractures. Geraadpleegd op 8 september 2023, van https://now.aapmr.org/contractures/

Gent, M. J. van, Horssen, C. P. van, Mallee, L., & Slotboom, S. T. (2008). De participatieladder. Meetlat voor het participatiebudget. Eindadvies. Amsterdam.

Gezondheid en wetenschap. (2019). Niet kunnen plassen (urineretentie). Geraadpleegd op 13 juli 2023, van https://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/ niet-kunnen-plassen-urineretentie

BE R

Gezondheidsplein (2023) Wat zijn algemene dagelijkse levensverrichtingen?. Opgehaald op 26 september van https://www.gezondheidsplein.nl/dossiers/zorg-en-hulpmiddelen/ wat-zijn-algemene-dagelijkse-levensverrichtingen/item43434

GGZ Standaarden. (2017). Eetstoornissen. Geraadpleegd op 5 september 2023 van https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/eetstoornissen/introductie

Globaltalk (z.d.). Tolkentelefoon. Geraadpleegd op 28 februari 2023, van https://www.globaltalk.nl/dienst/tolkentelefoon/

Green Deals. Samen werken aan duurzame zorg. (4 november 2022). Geraadpleegd op 18 september 2023 van https://www.greendeals.nl/green-deals/ green-deal-samen-werken-aan-duurzame-zorg-green-deal-30 Haas, de W. (2017) Groepsbegeleiding en groepsbehandeling in de gezondheidszorg. Boom Hake, T. (2021). Basisboek verplaatsingstechnieken voor zorgverleners. Boom beroepsonderwijs.

531

N D ER W

Hartman, A. (1978), Diagrammatic assessment of family relationships, Social Casework, 59(8), 465-476.

IJ S

Handicap international (z.d.). Infobundel interculturaliteit en cultuur en handicap. Geraadpleegd op 28 februari 2023, van https://www.handicapinternational.be/sn_uploads/page/attachements/ infobundel_interculturaliteit_handicap_en_cultuur.pdf

Hartstichting. (z.d.a). Longembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/longembolie

Hartstichting. (z.d.b). Trombose. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/trombose#

BE R

Harvey, L. A., Katalinic, O. M., Herbert, R. D., Moseley, A. M., Lannin, N. A., & Schurr, K. (2017). Stretch for the treatment and prevention of contractures. Cochrane Database of Systematic Reviews. Geraadpleegd op 8 september 2023, van https://doi.org/10.1002/14651858.cd007455.pub3

Hersenstichting (z.d.). Gevolgen van een hersenaandoening. Geraadpleegd op 3 juli, van https://www.hersenstichting.nl/gevolgen-van-een-hersenaandoening/

Hersenstichting Nederland (z.d). Slaapcyclus: dit zijn de 4 fasen. Geraadpleegd op 11 mei 2023, van https://www.hersenstichting.nl/de-hersenen/gezonde-hersenen/slaap/slaapcyclus/

Het Diabetes Fonds. (z.d.). Insulinepomp. https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/veelgestelde-vragen/ wat-is-een-insulinepomp?gclid=EAIaIQobChMIlezy3orh_wIVFZ3Ch2EBgnEEAAYAyAAEgJ5TfD_BwE

Het Nederlandse Rode Kruis. (2023, 1 februari). EHBO-app - Rode Kruis Nederland. Rode Kruis Nederland. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.rodekruis.nl/ehbo/gratis-ehbo-app/ Hogeschool Utrecht. (2022, 12 oktober). Zoeken en beoordelen, tips & tricks. HU Bibliotheek. Geraadpleegd op 12 juni 2023, van https://bibliotheek.hu.nl/hulp-en-ondersteuning/zoeken-en-beoordelen/

532

https://demos.be/sites/default/files/de_lork_brochure_corr2_lr.pdf

N D ER W

IJ S

IDé, leven met dementie. Levensverhalen en dierbare herinneringen vastleggen (z.d.). Geraadpleegd op 8 januari 2023 van https://www.innovatiekringdementie.nl/a-1931/ levensverhalen-en-dierbare-herinneringen-vastleggen IQ Scientific Center for Quality of Healthcare. (z.d.). Beweeginterventie tegen functieverlies. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.iqhealthcare.nl/nl/uitgelichte-projecten/ beweeginterventie-tegen-functieverlies/

Isala. (2021). Decubitus (doorliggen). Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.isala.nl/patientenfolders/5112-decubitus/

BE R

Isala. (2022a). Bewegen voor, tijdens en na ziekenhuisopname. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.isala.nl/patientenfolders/7427-bewegen-tijdens-ziekenhuisopname/

Isala. (2022b). Longontsteking (pneumonie). Geraadpleegd op 5 september 2023, van https://www.isala.nl/patientenfolders/6198-longontsteking-pneumonie/

ISNCA (8 april, 2021) Voordelen van effectieve communicatie in de verpleging. Geraadpleegd op 2 februari 2023, van https://isnca.org/nl/6-voordelen-van-effectieve-communicatie-in-de-verpleging/

Jansen, R. (2021). Klinische Les: Sputum . TVV voor Verzorgenden. Geraadpleegd op 31 augustus 2023, van https://www.tvvtotaal.nl/klinische-les-sputum/

Kanker.nl (z.d.a). Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.kanker.nl/algemene-onderwerpen/ mondklachten-door-chemotherapie-of-bestraling/algemeen/ wat-kun-je-doen-bij-pijn-in-je-mond

Katz, S., Arish, N., Rokach, A., Zaltzman, Y., & Marcus, E. (2018). The Effect of body position on Pulmonary Function: A systematic review. BMC Pulmonary Medicine. Geraadpleegd op 31 augustus 2023, van https://doi.org/10.1186/s12890-018-0723-4

533

Kenniscentrum Ondervoeding. (z.d.) Screeningsinstrumenten en onderbouwing. Geraadpleegd op 4 september van https://www.kenniscentrumondervoeding.nl/bibliotheek/

N D ER W

IJ S

Kenniscentrum Sport & Bewegen. (z.d.). Beweegrichtlijnen. Geraadpleegd op 28 augustus 2023, van https://www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/ beweegrichtlijnen/#spier

Kennisplein gehandicaptensector (11 november 2021) Brochure Beter communiceren met mensen met een beperking. Geraadpleegd op 21 februari 2023, van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/tips-tools/tools/ brochure-beter-communiceren-met-mensen-met-een-beperking

Kennisplein Gehandicaptensector. (2022, 13 december). Digitale zorg. kennispleingehandicaptensector_nl. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/thema-s/digitale-zorg

BE R

Kennisplein Zorg voor Beter. (2022). Digitale zorg. Zorg voor Beter. https://www.zorgvoorbeter.nl/digitale-zorg

Kennisplein Zorg voor Beter. (2023, 19 juni). Digitale zorg en Wet zorg en dwang. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/digitale-zorg/digitale-zorg-en-wzd/

Kennispleingehandicaptensector (2021) Passiviteiten van het dagelijks leven (PDL). Opgehaald op 26 september 2023 van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/tips-tools/ tools/passiviteiten-van-het-dagelijks-leven-pdl

Kinderarts en samenleving. (2019). Slaapdeskundigen over de therapeutische waarde van slaap. Beter slapen in het ziekenhuis én thuis. . Geraadpleegd op 23 mei 2023 van https://kindenslaap.com/artike-in-kinderarts-en-samenleving

534

Knight, J., Nigam, & Y., Jones, A. (2019a). Effects of Bedrest 2: Respiratory and haematological systems. Nursing Times. Geraadpleegd op 5 september 2023, van https://www.nursingtimes.net/clinical-archive/respiratory-clinical-archive/ effects-of-bedrest-2-respiratory-and-haematological-systems-02-01-2019/

IJ S

Knight, J., Nigam, Y., & Jones, A. (2018). Effects of Bedrest 1: Introduction and the cardiovascular system. Nursing Times. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.nursingtimes.net/clinical-archive/cardiovascular-clinical-archive/ effects-of-bedrest-1-introduction-and-the-cardiovascular-system-26-11-2018/

N D ER W

Knight, J., Nigam, Y., & Jones, A. (2019b). Effects of Bedrest 3: Gastrointestinal, endocrine and nervous systems. Nursing Times. Geraadpleegd op 10 september 2023, van https://www.nursingtimes.net/clinical-archive/gastroenterology/ effects-of-bedrest-3-gastrointestinal-endocrine-and-nervous-systems-21-01-2019

Knight, J., Nigam, Y., & Jones, A. (2019c). Effects of Bedrest 5: the muscles, joints and mobility. Nursing Times. Geraadpleegd op 7 september 2023, van https://www.nursingtimes.net/clinical-archive/orthopaedics/ effects-of-bedrest-5-the-muscles-joints-and-mobility-18-03-2019/

BE R

Knight, J., Nigam, Y., & Jones, A. (2019d). Effects of Bedrest 6: Bones, skin, self-concept and self-esteem. Nursing Times. https://www.nursingtimes.net/clinical-archive/dermatology/ effects-of-bedrest-6-bones-skin-self-concept-and-self-esteem-15-04-2019/

Koekkoek, B (2022). Helpen is moeilijk. Lemniscaat.

Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie. (2021). KNGF-Standpunt: Beweegziekenhuizen. Geraadpleegd op 13 september 2023, van https://www.kngf.nl/binaries/content/assets/kngf/onbeveiligd/ik-ben/ fysiotherapeut/kngf-standpunt-beweegziekenhuizen.pdf/

Kouw, I., & Van Loon, L. (2019). Behoud van spiermassa bij veroudering en ziekte. Nederlands Tijdschrift voor Voeding en Diëtetiek. Geraadpleegd op 10 september 2023, van https://edepot.wur.nl/499608

Kregting, M. (2023a). Erasmus MC, TU Delft openen ethieklab voor AI in zorg. ICT&health. https://icthealth.nl/nieuws/erasmus-mc-tu-delft-openen-ethieklab-voor-ai-in-zorg/ Kregting, M. (2023b). 6 AI-tools om zorgprofessionals te helpen. ICT&health. https://icthealth.nl/nieuws/6-ai-tools-om-zorgprofessionals-te-helpen/

535

LCI/RIVM. Richtlijnen en draaiboeken (z.d.). Geraadpleegd op 7 september 2023, van https://lci.rivm.nl/richtlijnen/

N D ER W

IJ S

Leids Universitair Medisch Centrum. (z.d.). Dwangstand spieren (contracturen). Geraadpleegd op 7 september 2023, van https://www.lumc.nl/over-het-lumc/afdelingen/orthopedie/ziektes-en-aandoeningen/ dwangstand-spieren-contracturen/dwangstand-spieren-contracturen/

Leiss, F., Schindler, M., Götz, J., Maderbacher, G., Meyer, M., Reinhard, J., Zeman, F., Grifka, J., & Greimel, F. (2021). Superior functional outcome and Comparable Health-Related Quality of Life after Enhanced Recovery vs. Conventional THA: A Retrospective Matched Pair analysis. Journal of Clinical Medicine, 10(14). Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://doi.org/10.3390/jcm10143096

BE R

LOCOmotion, Icare, Heitink, C. en Knibbe & Knibbe. (2013). Verzorgend Wassen en Ontzorgen. Verslag van een onderzoek naar de mogelijkheden om middels de inzet van verzorgend wassen te ontzorgen. Geraadpleegd op 24 augustus 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/verzorgend-wassen/ervaringen

Longfonds. (z.d.a). Behandeling van een longembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie/behandeling

Longfonds. (z.d.b). Behandeling van longontsteking. Geraadpleegd op 1 september 2023, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longontsteking/behandeling

Longfonds. (z.d.c). Bronchiën. Geraadpleegd op 31 augustus 2023, van https://www.longfonds.nl/alles-over-longen/bronchien

Longfonds. (z.d.d). Longblaasjes. Geraadpleegd op 31 augustus 2023, van https://www.longfonds.nl/alles-over-longen/longblaasjes

536

Longfonds. (z.d.f). Longembolie: Wat kun je zelf doen? Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie/wat-kun-je-zelf-doen

Longfonds. (z.d.g). Longontsteking. Geraadpleegd op 31 augustus 2032, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longontsteking

IJ S

Longfonds. (z.d.h). Oorzaak van een longembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie/oorzaak

N D ER W

Longfonds. (z.d.i). Oorzaken van longontsteking. Geraadpleegd op 1 september 2023, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longontsteking/oorzaken

Longfonds. (z.d.j). Symptomen van een longembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie/symptomen

Maag Lever Darm Stichting. (2023a). Beweging & het belang voor je spijsvertering. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.mlds.nl/spijsvertering/beweging-het-belang-voor-je-spijsvertering/

BE R

Maag Lever Darm Stichting. (2023b). Verstopping. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.mlds.nl/klachten/verstopping-bij-volwassenen/

Maagdarmlever Stichting. (2023). Diarree. Geraadpleegd op 17 juli 2023 van https://www.mlds.nl/klachten/diarree/

Máxima MC. (z.d.). Longontsteking. Geraadpleegd op 5 september 2023, van https://www.mmc.nl/longgeneeskunde/aandoeningen-en-behandelingen/ longontsteking/

Máxima MC. (z.d.). Voedselallergie en -intolerantie. Geraadpleegd op 31 augustus 2023 van https://www.mmc.nl/allergologie/aandoeningen-en-behandelingen/ voedselallergie/

Mayo Clinic. (2022a). Pulmonary Embolism: Diagnosis & treatment. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/pulmonary-embolism/ diagnosis-treatment/drc-20354653

537

N D ER W

McCabe, C. Timmins, F(2020). Communication Skills in Nursing Practice (2nd Edition). Bloomsbury Publishing.

IJ S

Mayo Clinic. (2022b). Pulmonary embolism: Symptoms & causes. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/pulmonary-embolism/ symptoms-causes/syc-20354647

Medisch contact 45. (2017). Goede nachtrust heeft te weinig prioriteit in ziekenhuis. . Geraadpleegd op 23 mei 2023 van https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/artikel/ goede-nachtrust-heeft-te-weinig-prioriteit-in-ziekenhuis# :~:text=Veel%20pati%C3%ABnten%20slapen%20uitgesproken% 20slecht,interventies%20veel%20gezondheidswinst%20te%20boeken

Medische psychologie (z.d). Wat is slaap. Geraadpleegd op 8 mei 2023, van https://medische-psychologie.nl/slaapproblemen/wat-is-slaap/

BE R

Mervis, J. S., & Phillips, T. J. (2023). Pressure injuries. MSD Manual Professional Edition. Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.msdmanuals.com/professional/dermatologic-disorders/ pressure-injury/pressure-injuries

Michels, W. (2019) Communicatie Handboek. Noordhoff

Miller, W. R. & Rollnick, S. (2018). Motiverende gespreksvoering; Mensen helpen veranderen. (5e druk). Ekklesia.

Mind & De Nederlandse GGZ. (z.d.). Over de ggz-appwijzer. Geraadpleegd op 20 juni 2023, van https://www.ggzappwijzer.nl/over-ggz-appwijzer

Ministerie van Algemene Zaken. (2022a, februari 9). Toekomstverkenning Digitalisering 2030. Kamerstuk | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 29 juni 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2021/04/26/ toekomstverkenning-digitalisering-2030

538

IJ S

Ministerie van Algemene Zaken. (2022b, juni 24). Veiligheid en toezicht medische hulpmiddelen. Geraadpleegd op 19 juni 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/medische-hulpmiddelen/ veiligheid-en-toezicht-medische-hulpmiddelen

N D ER W

Ministerie van Algemene Zaken. (2022c, december 2). E-health (digitale zorg). Rijksoverheid.nl. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/e-health Ministerie van Algemene Zaken. (2022d, december 2). Voordelen e-health. E-health (digitale zorg) | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/e-health/voordelen-e-health

Ministerie van Algemene Zaken. (2023, 25 mei). Ouder worden. Ouderenzorg | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 26 juni 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ouderenzorg/waardig-ouder-worden

BE R

Ministerie van Economische zaken en klimaat, Nationaal Cyber Security Centrum, & ECP Platform voor de InformatieSamenleving. (z.d.). Basisbeveiliging. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://veiliginternetten.nl/thema/basisbeveiliging/

Ministerie van Justitie en veiligheid. (z.d.). Denk voor je deelt, een nieuwe sociale norm. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://veiliginternetten.nl/denkvoorjedeelt/

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2021a, maart 5). Evaluatie. Implementatie | Zorg voor innoveren. Geraadpleegd op 20 juni 2023, van https://www.zorgvoorinnoveren.nl/implementatie/ handreiking-e-health-implementatie/uitvoering-en-evaluatie/evaluatie

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2021b, augustus 18). Data, informatisering en eHealth. Thema’s | CEG – Centrum voor Ethiek en Gezondheid. Geraadpleegd op 23 juni 2023, van https://www.ceg.nl/themas/data-informatisering-en-ehealth Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2022a, april 6). Wet zorg en dwang (Wzd). Informatiepunt dwang in de zorg. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.dwangindezorg.nl/wzd

539

IJ S

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2022b, oktober 11). Integraal Zorgakkoord. Publicatie | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 14 juni 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2022/09/16/ samenvatting-integraal-zorgakkoord

N D ER W

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2022c, oktober 13). 3 Trends in sectoren. STAND VAN DE ZORG 2022 | NZa-Magazines. Geraadpleegd op 26 juni 2023, van https://magazines.nza.nl/nza-magazines/2022/04/3-trends-in-sectoren

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2023a, februari 14). Gegevensuitwisseling. Gegevensuitwisseling in de zorg. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://www.gegevensuitwisselingindezorg.nl/gegevensuitwisseling

BE R

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2023b, april 18). Implementatie. Zorg voor innoveren. Geraadpleegd op 20 juni 2023, van https://www.zorgvoorinnoveren.nl/implementatie

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2023c, mei 10). AVG-Helpdesk voor Zorg en Welzijn. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.avghelpdeskzorg.nl/

Momo Medical. (z.d.). Momo Bedsense App. Geraadpleegd op 12 juni 2023, van https://momomedical.nl/#results

Monsees, J., Moore, Z., Patton, D., Watson, C., Nugent, L., O’Connor, T., & O’Connor, T. (2022). A systematic review of the effect of early mobilization on length of stay for adults in the intensive care unit. Nursing in critical care. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://doi.org/10.1111/nicc.12785

Movisie (2016) De presentiebenadering als basis voor goede zorg. Opgehaald op 14 oktober 2023 van https://www.movisie.nl/praktijkvoorbeeld/presentiebenadering-basis-goede-zorg Movisie (2017). Oplossingsgericht werken. Opgehaald op 14 oktober 2023 van https://www.movisie.nl/interventie/oplossingsgericht-werken Movisie (2017). Wondervraag. Geraadpleegd op 6 augustus, van https://www.movisie.nl/tool/wondervraag

540

Nedap Healthcare. (z.d.). Caren. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://www.carenzorgt.nl/#welcome

IJ S

Mycareculator. ( z.d.). Careculator. Geraadpleegd op 15 maart 2023, van https://mycareculator.nl/Acalculator/DB-Calculator.php#calculator

N D ER W

Nederlandse Encyclopedie (z.d.). Tolk definities. Geraadpleegd op 28 februari 2023, van https://www.encyclo.nl/begrip/tolk Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. HACCP (z.d.). Geraadpleegd op 8 september 2023, van https://www.nvwa.nl/onderwerpen/haccp

Nederlandse zorgautoriteit. (z.d.). Beleidsregel Innovatie voor kleinschalige experimenten - BR/REG-19158. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://puc.overheid.nl/nza/doc/PUC_289778_22/

BE R

NEMO Kennislink (18 oktober 2021) Huh? Wat bedoel je? Problemen in een gesprek herstel je samen, met woorden en gebaren. Geraadpleegd op 2 februari 2023, van https://www.nemokennislink.nl/publicaties/huh-wat-bedoel-je/

NEN. (z.d.). NEN 7510: Informatiebeveiliging in de zorg - ICT in de zorg. Geraadpleegd op 19 juni 2023, van https://www.nen.nl/zorg-welzijn/ict-in-de-zorg/informatiebeveiliging-in-de-zorg

Netwerk Begrijpelijke communicatie (z.d.). Doe mee, denk mee! Geraadpleegd op 24 maart 2023, van https://begrijpelijkecommunicatie.nl/

NICTIZ. (2023). Terminologie. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://nictiz.nl/wat-we-doen/activiteiten/terminologie/thesaurus-zorg-welzijn/

Nictiz. (2023, 14 februari). eOverdracht - Nictiz. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://nictiz.nl/standaarden/informatiestandaarden/eoverdracht/ Nivel (2021). Mondzorg voor thuiswonende kwetsbare ouderen. Probleemanalyse, knelpunten en oplossingsrichtingen. Geraadpleegd op 15 juni 2023, van https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/1004099.pdf Nivel. (2021). Ehealth monitor 2021 Stand van zaken digitale zorg. Geraadpleegd op 2 januari, van https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/1004150.pdf

541

N D ER W

Nunez, C., Nunez Mahdi, R. & Popma, L. (2017). Interculturele communicatie. Van ontkenning tot wederzijdse integratie. Assen Koninklijke Van Gorcum.

IJ S

NOS. (2012) Niet-bewegen net zo gevaarlijk als roken. Geraadpleegd op 28 augustus 2023, van https://nos.nl/artikel/396232-niet-bewegen-net-zo-gevaarlijk-als-roken

Nursing. (2010). Dossier: Mondzorg. Geraadpleegd op 5 september 2023, van https://www.nursing.nl/praktijk/delier/dossier-mondzorg-tvvart100297w/

Nursing. (2017). Mobiliseren van ouderen in het ziekenhuis. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.nursing.nl/praktijk/ouderenzorg/uit-bed-in-de-benen/

BE R

Nursing. (2019). Patiënten herstellen sneller na operatie dankzij nieuwe werkwijze. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.nursing.nl/praktijk/organisatie-van-zorg/ patienten-herstellen-sneller-na-operatie-dankzij-nieuwe-werkwijze/

Nursing. (2021). De meest gebruikte laxantia: een overzicht. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.nursing.be/praktijk/medicatie/ de-meest-gebruikte-laxantia-een-overzicht/

Nursing. (2022). Waarom mondzorg bij ouderen meer aandacht verdient (en op welke manier). Geraadpleegd op 11 juli 2023, van https://www.nursing.nl/praktijk/ouderenzorg/ adviezen-voor-mondzorg-bij-kwetsbare-ouderen/

Nursing. (2023). Schuimverband op stuit helpt decubitus voorkomen bij ziekenhuisopname. Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.nursing.nl/praktijk/wondzorg/ schuimverband-op-stuit-helpt-decubitus-voorkomen-bij-ziekenhuisopname/ O2PZ (z.d.). Over O2PZ onderwijsplatform palliatieve zorg. Geraadpleegd op 19 maart 2023, van https://www.o2pz.nl/over+o2pz/over+opz/default.aspx

Omaha System Support. (2023, 23 mei). Werken met het Omaha System. Geraadpleegd op 14 juni 2023, van https://www.omahasystem.nl/over-omaha-system/ werken-met-het-omaha-system

542

Oskam, E. Scheres, W (2016). Totale communicatie. Springer Media BV

IJ S

Palliaweb (28 januari 2022)..ALS en palliatieve zorg. Geraadpleegd op 10 December 2022, van https://palliaweb.nl/zorgpraktijk/als

N D ER W

Palliaweb (z.d.). Parkinson. Geraadpleegd op 3 januari 2023, van https://palliatievezorg.nl/palliatieve-zorg/wanneer-start-palliatieve-zorg/parkinson/ Parnassiagroep. (z.d.). Eetstoornissen. Geraadpleegd op 4 september van https://www.parnassiagroep.nl/uw-probleem/eetstoornis

Patiëntenfederatie Nederland. (z.d.-a). Apps en meer | digitalezorggids.nl. Digitale ZorgGids. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.digitalezorggids.nl/apps-en-meer/

BE R

Patiëntenfederatie Nederland. (z.d.-b). Kies een PGO die bij jou past. Digitale ZorgGids. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://www.digitalezorggids.nl/kies-je-pgo/

Patiëntenfederatie Nederland. (z.d.-c). Ondersteuning bij zorg en gezondheid. Digitale ZorgGids. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.digitalezorggids.nl/

PGO. (2023, 1 maart). Wat is een PGO? Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.pgo.nl/wat-is-een-pgo/

Philadelphia. (z.d.). Ontmoet robot Phi. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.philadelphia.nl/innovaties/robotica/robot-phi

Pigment Zorg (z.d.). Bospad (NL) Methodiek. Geraadpleegd op 1 maart 2023 van https://www.pigmentzorg.be/toolbox/fiche/bospad-nl

Pistoria, M. J. (2022a). Hospital-Acquired infections. MSD Manual Consumer Version. Geraadpleegd op 31 augustus 2023, van https://www.merckmanuals.com/home/special-subjects/ hospital-care/hospital-acquired-infections

543

N D ER W

Project All-inn (2013). Kleurrijk hulpverlenen!. Geraadpleegd op 26 februari 2023, van

IJ S

Pistoria, M.J. (2022b). Problems due to bedrest. MSD Manual Consumer Version. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.msdmanuals.com/home/special-subjects/ hospital-care/problems-due-to-bed-rest

PsyNed (z.d.). Slaapstoornissen. Geraadpleegd op 24 mei 2023, van https://www.psyned.nl/slaapproblemen/slaapstoornissenPsyNed (z.d.). Slaapproblemen. Geraadpleegd op 23 mei 2023, van https://www.psyned.nl/slaapproblemen/

Regionale Toetsingscommissies Euthanasie (z.d.). Zorgvuldigheidseisen. Geraadpleegd op 26 april 2023, van https://www.euthanasiecommissie.nl/zorgvuldigheidseisen

BE R

RegisteredNursing.org. (2023). Mobility and Immobility: NCLEX-RN. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.registerednursing.org/nclex/mobility-immobility/

Remmerswaal, J. (2013) Handboek groepsdynamica. Boom/Nelissen

Rijksoverheid (z.d.). Hoe stel ik mijn lichaam ter beschikking van de wetenschap. Geraadpleegd op 10 februari 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ orgaandonatie-en-weefseldonatie/vraag-en-antwoord/ hoe-stel-ik-mijn-lichaam-na-overlijden-ter-beschikking-van-de-wetenschap

Rijnstate ziekenhuis. (z.d.). Over de robot. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.rijnstate.nl/expertisecentra/rijnstate-robotics/robotchirurgie/ over-de-robot/ Rijnstate. (z.d.). Osteoporose. Geraadpleegd op 8 september 2023, van https://www.rijnstate.nl/aandoening-en-behandeling/osteoporose/

RIVM (z.d.) E-health (digitale zorg). Geraadpleegd op 6 maart 2023, van https://www.rivm.nl/e-health

544

N D ER W

RIVM. (z.d.). Ongezonde voeding. Geraadpleegd op 16 augustus 2023 van https://www.rivm.nl/determinanten-van-gezondheid/ongezonde-voeding

IJ S

RIVM. (2021). Factsheet Impactvolle Determinanten: Ongezonde voeding. Geraadpleegd op 16 augustus 2023 van https://www.rivm.nl/sites/default/files/2021-07/ LR_012065_131709_Factsheet%20_ongezonde_voeding_V5.pdf

RIVM. (z.d.-a). E-healthmonitor 2022. Stand van zaken digitale zorg | RIVM. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.rivm.nl/publicaties/e-healthmonitor-2022-stand-van-zaken-digitale-zorg

RIVM. (z.d.-b). Zorginnovaties. Een checklist voor succesvolle implementatie. Geraadpleegd op 20 juni 2023, van https://www.rivm.nl/publicaties/zorginnovaties-checklist-voorsuccesvolle-implementatie

BE R

Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB). (z.d.). MijnSBB - Kwalificatieregister Mbo - verpleegkundige. Geraadpleegd op 23 juni 2023, van https://kwalificatie-mijn.s-bb.nl/dossier/mboverpleegkundige-gewijzigd-2020/

Schultz von Thun, F. (1982) Hoe bedoelt u? Een psychologische analyse van menselijke communicatie. Wolters-Noordhoff

Simone Nijboer. Podcast: Van Levensvraag naar Levensplan (20 januari 2020). Geraadpleegd op 14 januari 2023 van https://www.simonenijboer.nl/podcast-van-levensvraag-naar-levensplan/

Slingeland Ziekenhuis. (2022). Anatomie van de Aderen: Het veneuze vaatstelsel. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://vaatchirurgie.slingeland.nl/anatomie-van-de-aderen Steeman, G. (2023, 16 juni). Mediaopvoeding als je een verstandelijke beperking (LVB) hebt. Mediawijsheid.nl. Geraadpleegd op 19 juni 2023, van https://www.mediawijsheid.nl/beperking/ Steyaert, J. en Kwekkeboom, R. (2012). De zorgkracht van sociale netwerken. Utrecht: Libertas.

545

N D ER W

Thuisarts. (2022). Ik zweet veel. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.thuisarts.nl/zweten/ik-zweet-veel

IJ S

Therapieland. (2023, 10 mei). Virtual Reality (VR) in de Zorg. E-Health van Therapieland. Geraadpleegd op 6 juni 2023, van https://therapieland.nl/virtual-reality/

Thuisarts. (z.d.). Diarree. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van www.thuisarts.nl/diarree

Thuisarts.nl. (2016a, juni 30). Ik kom in aanmerking voor een insulinepomp | Thuisarts.nl. Geraadpleegd op 23 mei 2023, van https://www.thuisarts.nl/diabetes-type-1/ik-kom-in-aanmerking-voor-insulinepomp

Thuisarts.nl. (2016b, juli 4). Ik ga insuline spuiten bij diabetes type 1 | Thuisarts.nl. Geraadpleegd op 23 mei 2023, van https://www.thuisarts.nl/diabetes-type-1/ ik-ga-insuline-spuiten-bij-diabetes-type-1#wat-is-insulinetherapie-bij-diabetes-type-1

BE R

Thuisarts.nl. (2017). Heb ik een longembolie? Geraadpleegd op 6 september, van https://www.thuisarts.nl/longembolie/heb-ik-longembolie

Thuisarts.nl. (2021). Ik heb last van verstopping. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.thuisarts.nl/verstopping/ik-heb-last-van-verstopping

Thuisarts.nl. (z.d.).Longembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.thuisarts.nl/longembolie

Transplantiestichting (z.d.). Hoe gaat orgaandonatie. Geraadpleegd op 12 december 2022, van https://www.transplantatiestichting.nl/orgaan-en-weefseldonatie/ hoe-gaat-orgaandonatie

Trimbos (z.d.) Slapen is goed voor je mentale gezondheid. Geraadpleegd op 11 mei 2023, https://www.trimbos.nl/kennis/mentale-gezondheid-preventie/ slapen-is-goed-voor-je-mentale-gezondheid/ Trombosestichting. (2021a). Elastische kousen. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/behandeling/elastische-kousen/

546

N D ER W

Trombosestichting. (2022). Intermitterende pneumatische compressie (IPC). Geraadpleegd op 4 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/behandeling/ intermitterende-pneumatische-compressie-ipc/

IJ S

Trombosestichting. (2021b). Over trombose. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/

Trombosestichting. (2023a). Longembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/soorten/longembolie/

Trombosestichting. (2023b). Overzicht van antistollingsmiddelen. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/behandeling/antistollingsmiddelen/

Trombosestichting. (2023c). Ruiterembolie. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/soorten/ruiterembolie/

BE R

Trombosestichting. (2023d). Wat is trombose? Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/wat-is-trombose/

Trombosestichting. (2023e). Wat is een trombosebeen? Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trombosestichting.nl/trombose/soorten/trombosebeen/

UMC Utrecht. (z.d.a). Beweging. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.umcutrecht.nl/nl/beweging

UMC Utrecht. (z.d.b). ERAS, Enhanced Recovery After Surgery. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.umcutrecht.nl/nl/voorlichting/ eras-enhanced-recovery-after-surgery/folder

UMC Utrecht. (z.d.c). UMC Utrecht in beweging. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.umcutrecht.nl/nl/umc-utrecht-in-beweging Universitair Ziekenhuis Leuven. (z.d.). Sarcopenie. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.uzleuven.be/nl/sarcopenie

547

N D ER W

UZA (5 oktober 20218). Communicatie in het ziekenhuis. Geraadpleegd op 6 maart 2023, van https://www.uza.be/communicatie-het-ziekenhuis

IJ S

Universiteit Utrecht (25 maart, 2019). Ziekenhuizen moeten meer aandacht hebben voor begrijpelijke communicatie. Geraadpleegd op 6 februari 2023, van https://www.uu.nl/nieuws/ ziekenhuizen-moeten-meer-aandacht-hebben-voor-begrijpelijke-communicatie

UZA. (2021). Voedselallergie. Geraadpleegd op 31 augustus 2023 van https://www.uza.be/behandeling/voedselallergie-0

V&VN, ActiZ, VGN, Zorgthuisnl, & bureau InZicht. (z.d.). Wat is eOverdracht? | eOverdracht. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://www.samenwerkenaaneoverdracht.nl/wat-eoverdracht

BE R

V&VN. (2015, 3 december). Toekomstbestendige beroepen in de verpleging en verzorging. Geraadpleegd op 23 juni 2023, van https://www.venvn.nl/media/afdjj4cs/ rapport_toekomstbestendige-beroepen-in-de-verpleging-en-verzorging.pdf

V&VN. (2018). WIP Richtlijn Urinelozing. Geraadpleegd op 12 juli 2023, van https://www.venvn.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/wip-richtlijn-urinelozing/

V&VN. (2021) Richtlijn Zorg voor gezonde slaap en zorg bij slaapproblemen. Geraadpleegd op 11 mei 2023, van https://www.venvn.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/ richtlijn-zorg-voor-gezonde-slaap-en-zorg-bij-slaapproblemen/

V&VN. (2023) Beter laten/beter doen lijsten. Geraadpleegd op 31 augustus 2023 van https://www.venvn.nl/thema-s/beter-laten/

V&VN. (z.d.). Maaltijdondersteuning in de thuissituatie. Geraadpleegd op 4 september 2023 van https://www.venvn.nl/thema-s/wijkverpleging/normenkader/ maaltijdondersteuning-in-de-thuissituatie/ Van den Berkmortel, J., De Beer, J., Heinsen, A. (2021). Inzetten van een meerlaags siliconen schuimverband bij decubituspreventie, een zinvolle interventie ? Een literatuurreview geschreven in het kader van de opleiding

548

tot wondconsulent aan de Erasmus MC Academie te Rotterdam. WCS Nieuws 37(4). Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.wcs.nl/wp-content/uploads/34-39_WCS-Nieuws_4_2021.pdf

N D ER W

IJ S

Van den Boogert, B. (2003). Decubitus. WCS 19(4). Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.wcs.nl/wp-content/uploads/1017_wcs-nb-jg-19-nr-4-2003-pag-25-29.pdf

Van den Bussche, K., Beeckman, D. (2018). De Ghent Global IAD Categorisation Tool: Een nieuw internationaal classificatie-instrument voor incontinentie-geassocieerde dermatitis (IAD). WCS Nieuws 34(1). Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.wcs.nl/wp-content/uploads/De-Ghent-Global-IAD_1_2018-1.pdf

Van Vuuren, A., & Smeets, B. (2021). Inleiding tot de gezondheidszorg. Amsterdam: Pearson Benelux.

BE R

Venticare. (2019). Patiënt mobiliseer frame. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://venticare.nl/nieuws/patient-mobiliseer-frame.html

Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (19 mei 2022). Dag van Begrijpelijke Communicatie: meedoen is snappen waar het over gaat. Geraadpleegd op 24 maart 2023, van https://www.vgn.nl/nieuws/ dag-van-begrijpelijke-communicatie-meedoen-snappen-waar-het-over-gaat

Verenso. (2018). Urineweginfecties. Geraadpleegd op 12 juli 2023, van https://www.verenso.nl/kwaliteit/richtlijnen-en-praktijkvoering/ richtlijnendatabase/urineweginfecties

Verpleegkundige triage. (z.d.). Braken. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.verpleegkundigetriage.nl/index-gezondheidsproblemen/braken

Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland, Radboud Universitair Medisch Centrum, & HAN University of Applied Sciences. (2021). Richtlijn Decubitus. Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.venvn.nl/media/adujx1ja/20210224-richtlijn-decubitus.pdf

549

IJ S

Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland. Vastleggen en overdragen. Geraadpleegd op 7 maart 2023, van https://www.venvn.nl/thema-s/vastleggen-en-overdragen/ het-overdragen-van-patientgegevens/verpleegkundige-overdracht/

N D ER W

VieCuri Medisch Centrum. (2016). Verzorgend wassen. Algemene informatie. Geraadpleegd op 24 augustus 2023, van https://www.viecuri.nl/media/brochures/algemeen/ algemeen/verzorgend-wassen/9053.pdf

Vilans & Ministerie van VWS. (z.d.). Hulpmiddelen voor dementie. Vilans Hulpmiddelenwijzer. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://hulpmiddelenwijzer.nl/hulpmiddelen/voor/dementie

Vilans (2022) Databank erkende interventie. Opgehaald op 7 oktober 2023 van https://www.databankinterventies.nl/

BE R

Vilans (z.d.). Handleiding zorgen voor zelfzorg. Opgehaald op 13 oktober 2023 van file:///Users/margodeknikker/Downloads/handleiding-zorgen-voorzelfzorg%20(1).pdf

Vilans hulpmiddelenwijzer. (z.d.). Hulpmiddelen bij incontinentie. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://hulpmiddelenwijzer.nl/informatie/incontinentie

Vilans. (2021). Hoofdluis. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/achtergrondinformatie/ hoofdluis?backUrl=%2Fzoekresultaten%3Fzoekterm%3Dharen%20wassen

Vilans. (2021). Oorsmeer. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/achtergrondinformatie/ oorsmeer?backUrl=%2Fzoekresultaten%3Fzoekterm%3Doorsmeer

Vilans. (2022). Baden. Geraadpleegd op 27 juni 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/werkinstructie/ baden?backUrl=%2Fonderwerpen%2F2 Vilans. (2022). Basismondverzorging. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/achtergrondinformatie/basis-mondverzorging? backUrl=%2Fwerkinstructie%2Fmondzorg-bij-afwezigheid-gebit %2528sprothese%2529%3Fzoekterm%3D%252Fzoekresultaten%253Fzoekterm

550

IJ S

Vilans. (2022). Gebitsprothese: schoonmaken en mondverzorging. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/achtergrondinformatie/ gebitsprothese-schoonmaken-en-mondverzorging?backUrl= %2Fwerkinstructie%2Fmondzorg-bij-afwezigheid-gebit %2528sprothese%2529%3Fzoekterm%3D%252Fzoekresultaten%253Fzoekterm

N D ER W

Vilans. (2022). Mondzorg bij afwezigheid natuurlijk gebit of gebitsprothese. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/werkinstructie/mondzorg-bij-afwezigheid-gebit %28sprothese%29?zoekterm=%2Fzoekresultaten%3Fzoekterm

Vilans. (2022). Wassen aan wastafel. Geraadpleegd op 27 juni 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/werkinstructie/wassen-aan-wastafel? backUrl=%2Fonderwerpen%2F2

BE R

Vilans. (2022). Wassen en verzorgend wassen. Geraadpleegd op 27 juni 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/achtergrondinformatie/ wassen-en-verzorgend-wassen?backUrl=%2Fonderwerpen%2F2

Vilans. (2022). Wassen op bed. Geraadpleegd op 27 juni 2023, van https://www.vilansprotocollen.nl/werkinstructie/ wassen-op-bed?backUrl=%2Fonderwerpen%2F2

Vilans. (2022a, juli 27). Kennisbank Digitale Zorg. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.vilans.nl/kennisbank-digitale-zorg/

Vilans. (2022b, oktober 5). Elektronisch toegangsbeheer. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://www.vilans.nl/kennisbank-digitale-zorg/elektronisch-toegangsbeheer

Vilans. (2022c, november 9). Ondersteuning dagstructuur. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://www.vilans.nl/kennisbank-digitale-zorg/ondersteuning-dagstructuur Vilans. (2022d, december 19). Update infographic ‘Technologie bij dementie thuis’. vilans_nl. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://www.vilans.nl/actueel/nieuws/update-infographic-technologie-bij-dementie-thuis

551

IJ S

Vilans. (2023). REWEW ‘Van onder de douche naar wassen met een wegwerpdoekje’. Geraadpleegd op 24 augustus 2023, van https://www.vilans.nl/actueel/verhalen/renew-douchen-verzorgend-wassen? utm_source=spotler&utm_medium=email

N D ER W

Vilans. (2023a, januari 31). ECD, Elektronisch Cliëntendossier. Geraadpleegd op 13 juni 2023, van https://www.vilans.nl/kennisbank-digitale-zorg/ecd-elektronisch-clientendossier

Vilans. (2023b, mei 3). Factsheet - Financiering zorgtechnologie. Geraadpleegd op 15 juni 2023, van https://www.vilans.nl/kennis/factsheet-financiering-zorgtechnologie

Vilans. (2023c, mei 31). Slim incontinentiemateriaal. Geraadpleegd op 9 juni 2023, van https://www.vilans.nl/kennisbank-digitale-zorg/ slim-incontinentiemateriaal

BE R

Vilans. (z.d.). Slim incontinentiemateriaal. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.vilans.nl/kennisbank-digitale-zorg/slim-incontinentiemateriaal/ ?_ga=2.210294748.813294435.1689761301-85000218.1687180793

Vilans. Sociale netwerken van cliënten – Werkwijzer (2015). Geraadpleegd op 18 februari 2023 van https://www.vilans.nl/kennis/sociale-netwerken-van-clienten-werkwijzer

VMS Veiligheidsprogramma. (2009). Kwetsbare ouderen. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.vmszorg.nl/wp-content/uploads/2017/11/ web_2009.0104_praktijkgids_kwetsbare_ouderen.pdf

VMSzorg. (2021). Kwetsbare ouderen. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.vmszorg.nl/vms-veiligheidsprogramma/10-themas/ kwetsbare-ouderen/ Voedingscentrum. (z.d) Schijf van vijf. Geraadpleegd op 24 augustus 2023 van https://www.voedingscentrum.nl/nl/gezond-eten-met-de-schijf-van-vijf/ wat-is-de-schijf-van-vijf.aspx Voedingscentrum. (z.d.) Voedingsstoffen. Geraadpleegd op 16 augustus 2023 van https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/voedingsstoffen.aspx

552

N D ER W

Voedingscentrum. (z.d.). Lactose-intolerantie. Geraadpleegd op 31 augustus 2023 van https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/lactose-intolerantie.aspx

IJ S

Voedingscentrum. (z.d.). Coeliakie. Geraadpleegd op 31 augustus 2023 van https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/coeliakie.aspx

Waardigheid en trots. (2023, 15 maart). Kennisdossier zorgtechnologie Waardigheid en trots voor de toekomst. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.waardigheidentrots.nl/tools/kennisdossier-zorgtechnologie/

WCS (1999). Voedingsproblemen bij ouderen...En wat heeft u vandaag gegeten? Geraadpleegd op 6 november 2023 van https://www.wcs.nl/wondwiki/ voedingsproblemen-bij-ouderen-en-wat-heeft-u-vandaag-gegeten/

BE R

Wij zijn mind (z.d.). Soorten slaapstoornissen. Geraadpleegd op 11 mei 2023, van https://wijzijnmind.nl/psychische-klachten/psychipedia/slaapstoornis/ soorten-slaapstoornissen Youtube (6 mei 2019). Kwaliteitskader palliatieve zorg. Geraadpleegd op 3 maart 2023, van https://www.youtube.com/watch?v=Zm6Yd1Lnhsw

Ziekenhuis Gelderse Vallei. (2021). Standpunt Beweegziekenhuizen. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.geldersevallei.nl/over-zgv/nieuws-en-agenda/nieuws/ standpunt-beweegziekenhuis

Ziekenhuis Gelderse Vallei. (z.d.). Met de beweegmeter meer gas geven. Geraadpleegd op 11 september 2023, van https://www.geldersevallei.nl/verhaal/met-de-beweegmeter-meer-gas-geven

ZonMW (z.d). Domeinen Kwaliteitskader palliatieve zorg Nederland. Geraadpleegd op 3 mei 2023, van https://www.zonmw.nl/nl/domeinen-kwaliteitskader-palliatieve-zorg-nederland ZonMw (z.d.). Slaap-waakritme en de beïnvloedende factoren voor een gezonde slaap. Geraadpleegd op 9 mei 2023, van https://www.zonmw.nl/nl/artikel/kwaliteitsverbetering-de-vv/ slaap-waakritme-en-de-beinvloedende-factoren-voor-een-gezonde

553

N D ER W

Zorg van Nu. (2021b, december 6). Virtual Reality in de zorg: 8 toepassingen. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/blogs/virtual-reality-in-de-zorg-8-toepassingen

IJ S

Zorg van Nu. (2021a, december 6). Robots in de zorg: vervangers óf ondersteuners van de zorgverlener? Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/blogs/robots-in-de-zorg-vervangers -of-ondersteuners-van-de-zorgverlener#:~:text=Zorgrobots%20worden%20in% 20zorginstellingen%20en,op%20fysiek%20gebied%20hulp%20bieden

Zorg van Nu. (2022a, januari 3). Alarmknop voor ouderen en kwetsbaren. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/alarmknop-voor-ouderen-en-kwetsbaren

Zorg van Nu. (2022b, mei 17). Domotica in de zorg: 5 slimme innovaties. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/blogs/domotica-in-de-zorg-5-slimme-innovaties

BE R

Zorg van Nu. (2022c, juni 9). Hoe voelt een persoon met dementie zich? Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/hoe-voelt-een-persoon-met-dementie-zich

Zorg van Nu. (2022d, november 1). Meer controle over je prikkels met een planning app. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/ meer-controle-over-je-prikkels-met-een-planning-app

Zorg van Nu. (2022e, november 11). Veilig dwalen met GPS. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/veilig-dwalen-met-gps

Zorg van Nu. (2022f, december 14). Slimme kalenderklok helpt bij dagstructuur. Geraadpleegd op 22 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/slimme-kalenderklok-helpt-bij-dagstructuur

554

Zorg van Nu. (2023a, januari 12). Langer thuis wonen met leefstijlmonitoring. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/langer-thuis-wonen-met-leefstijlmonitoring

Zorg van Nu. (2023b, februari 27). Van oriëntatie tot opschaling: 14 stappenplan voor implementatie. Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.zorgvannu.nl/implementatie

N D ER W

IJ S

Zorg van Nu. (2023c, maart 20). Slimme medicijndispensers. Geraadpleegd op 25 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/slimme-medicijndispensers Zorg van Nu. (z.d.). Zorg van Nu. Geraadpleegd op 18 mei 2023, van https://www.zorgvannu.nl/

Zorg voor beter (z.d). Vier Fasen. Geraadpleegd op 3 januari 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/palliatieve-zorg/wat-is-het/vier-fasen

Zorg voor Beter. (2023a). Mondgezondheid en algehele gezondheid. Geraadpleegd op 5 september 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/mondzorg/mondgezondheid

BE R

Zorg voor Beter. (2023b). Decubitus categorieën. Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/huidletsel/decubitus/categorieen

Zorg voor Beter. (2023c). Decubitus (doorligwonden). Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/huidletsel/vormen-van-huidletsel/ decubitus-doorligwonden

Zorg voor Beter. (2023d). Risicoscorelijsten voor huidletsel. Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/huidletsel/risicofactoren-huidletsel/ risicoscorelijsten

Zorg voor Beter. (2023e). Risicoplaatsen decubitus. Geraadpleegd op 12 september 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/huidletsel/decubitus/risicoplaatsen Zorg voor beter. (z.d.) Actief luisteren. Geraadpleegd op 1 augustus 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/kennis-delen/tools/actief-luisteren#:~:text=Actief %20luisteren%20wil%20zeggen%3A,dat%20je%20de%20ander%20begrijpt.

555

Zorg voor beter. (z.d.). Luisteren en vragen. Geraadpleegd op 4 augustus 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/communiceren-in-de-zorg/ hoe-voer-je-een-goed-gesprek/luisteren-en-vragen

N D ER W

IJ S

Zorg voor beter. (z.d.). Tips voor het bijhouden van een vochtlijst. Geraadpleegd op 5 september 2023 van https://www.zorgvoorbeter.nl/kennis-delen/tips/ tips-voor-het-bijhouden-van-een-vochtlijst Zorg voor beter. (z.d.). Wat is communiceren in de zorg. Geraadpleegd op 24 december 2022, van https://www.zorgvoorbeter.nl/communiceren-in-de-zorg/zorgverleners

Zorg voor Beter. Interventies werkplaats zelfmanagement (2020, gecheckt 2022). Geraadpleegd op 22 maart 2023 van https://www.zorgvoorbeter.nl/zorgvoorbeter/media/documents/thema/ persoonsgerichte-zorg/interventies-werkplaats-zelfmanagement-vvt.pdf

BE R

Zorg voor beter. Kwaliteitsstandaard omgaan met levensvragen (25 maart 2016). Geraadpleegd op 12 januari 2023 van https://www.zorgvoorbeter.nl/levensvragen-ouderen/ kwaliteitsstandaard-levensvragen

Zorg voor Beter. Samen beslissen (22 november 2021). Geraadpleegd op 27 maart 2023 van https://www.zorgvoorbeter.nl/persoonsgerichte-zorg/samen-beslissen

Zorg voor Beter. Zorgmodule zelfmanagement 1.0 (januari 2014, gecheckt 2022). Geraadpleegd op 26 maart 2023 van https://www.zorgvoorbeter.nl/zorgvoorbeter/media/documents/thema/ persoonsgerichte-zorg/zorgmodule-zelfmanagement-1-0.pdf

Zorg&Sociaal Web (7 november 2020) Drie op de tien Nederlanders heeft lage gezondheidsvaardigheden. Geraadpleegd op 6 maart 2023, van https://sociaalweb.nl/publicaties/ drie-op-de-tien-nederlanders-heeft-lage-gezondheidsvaardigheden

Zorggroep Solis, Sensire, Zorggroep Apeldoorn, Saxion en anderen. (2023a, mei 2). Mijn PIA. Technologie Voor Warme Zorg. Geraadpleegd op 15 juni 2023, van https://www.technologievoorwarmezorg.nl/product/mijn-pia/

556

IJ S

Zorggroep Solis, Sensire, Zorggroep Apeldoorn, Saxion en anderen. (2023b, juni 11). Floortje. Technologie Voor Warme Zorg. Geraadpleegd op 27 juni 2023, van https://www.technologievoorwarmezorg.nl/ keuzetool-zorgtechnologie-in-het-ecd/

N D ER W

Zorginstituut Nederland. (2022, 17 november). Subsidieregeling Veelbelovende zorg - werkwijze en procedure . Geraadpleegd op 16 juni 2023, van https://www.zorginstituutnederland.nl/over-ons/ werkwijzen-en-procedures/adviseren-over-en-verduidelijken-van-het-basispakketaan-zorg/subsidieregeling-veelbelovende-

Zorgsite. ShareCare (z.d.). Geraadpleegd op 29 maart 2023, van https://zorgsite.nl/nl/consumenten/

BE R

Zorgvoorbeter (2022) Kennisbundel vraaggericht werken. Opgehaald op 14 oktober 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/kennis-delen/tools/kennisbundelvraaggericht-werken

Zorgvoorbeter (z.d.) Kennisbundel zelfmanagement-ondersteuning. Opgehaald op 14 oktober 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/kennisbundel-zelfmanagement/ wat-betekent-zelfmanagement/definitie-van-zelfmanagement-zelfregie-ende-ziekte-inpassen-in-het-leven\

Zorgvoorbeter, (2022) Laatbewoners activiteiten doen die ze belangrijk vinden. Opgehaald op 26 september 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/actueel/uit-de-praktijk/ laat-bewoners-activiteiten-doen-die-ze-belangrijk-vinden

Zorgvoorbeter. Een ecogram maken (z.d.). Geraadpleegd op 16 februari 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/zorgvoorbeter/media/documents/thema/ zelfredzaamheid/ecogram-maken.pdf Zorgvoornu, (z.d.) Zorgrobots voor dagstructuur. Opgehaald op 13 oktober 2023, van https://www.zorgvannu.nl/innovaties/zorgrobots-voor-dagstructuur

Zorgwijzer. (z.d.). Zorgwijzer Diarree. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.zorgwijzer.nl/zorgwijzers/diarree

557

INDEX

IJ S

N D ER W

C Cardiac output ............................ 395 Cheyne-stokesademhaling ........ 500 Circadiaans ritme ....................... 479 Coachend begeleiden .................. 76 Coderen ...................................... 141 Cohortverpleging ....................... 271 Communicatie ............................ 139 Confronterende vragen .............. 218 Contactcirkel ................................ 49 Contactisolatie ........................... 270 Contractuur ................................ 403 Copingvragen ............................. 219 Cultuur ........................................ 185 Cultuursensitieve hulpverlening .......................... 192 Curator .......................................... 28

BE R

A Aambeien .................................... 452 Aangepast bestek ....................... 436 Abstineren ................................... 502 ACP .............................................. 497 Actief luisteren ............................ 212 Actieve tillift ................................ 381 Adl .......................................... 57, 331 Advance care planning ............... 497 Aerogene isolatie ........................ 269 Aerosolvorming .......................... 459 Afasie ........................................... 175 Agnosie ........................................ 342 Algehele malaise ........................ 393 Alveoli ......................................... 393 Anticoagulantia .......................... 396 Anurie .......................................... 448 Apraxie ........................................ 342 AVG .............................................. 123

Bewindvoerder ............................. 28 Bilirubine .................................... 448 Biologische klok ......................... 472 Bronchiën ................................... 393 Bronisolatie ................................ 269 Budget ......................................... 291

5A-methode .................................. 98 8-fasenmodel ................................ 33

B Bagatelliseren ............................. 226 Bariatrische operatie ................. 440 Beeldbellen ................................. 243 Beeldschermzorg ....................... 112 Begroting .................................... 291 Beschermende isolatie ............... 272 Besmetting ................................. 262 Besmettingsketen ...................... 262 Betrekkingsniveau van communicatie ......................... 148 Beweegrichtlijnen ...................... 357 Beweegziekenhuis ...................... 360

558

D Decoderen .................................. 141 Decubitus .................................... 406 Desinfecteren .............................. 276 Diagnosticeren ........................... 227 Diarree ........................................ 452 Diepveneuze trombose (DVT) .... 396 Digivaardig .................................. 121 Directe discriminatie .................. 187 Directieve interventie ................... 79 Discriminatie ............................... 187

IJ S

N D ER W

H Haarschrobber ............................ 313 HACCP-richtlijnen ....................... 277 Halo-effect .................................. 225 Handelingsonbekwaam ............... 27 Haptonomie ................................ 367 Hematurie ................................... 449 Hoofdluizen ................................ 316 Horn-effect .................................. 225 Hospice ....................................... 506 Huidturgor .................................. 345 Huishoudelijk schoonmaken ..... 276 Hybrid Closed Loop (HCL) .......... 115 Hybride ....................................... 132 Hygiëne ....................................... 274 Hyperhidrose .............................. 461 Hypersomnie .............................. 478

BE R

E E-health ....................................... 112 ECD’s ........................................... 120 Ecomap ......................................... 43 Een bolus .................................... 512 Eigen regie .................................... 70 Eiwitten ....................................... 425 Empathie ....................................... 66 Empowerment .............................. 70 Endemie ...................................... 262 EOverdracht ................................ 120 EPD’s ........................................... 120 Epidemie ..................................... 263 Ergonomie .................................. 285 Ethiek .......................................... 127 Euthanasie .................................. 504 Evaluatiegesprek ........................ 245 Externe ruis ................................. 152 Ezelsbruggetjes .......................... 221

Gesloten vragen .......................... 217 Gespreksdoel .............................. 209 Gevoelsreflectie .......................... 216 Gezondheidsvaardigheden ........ 180 GLI ............................................... 438 Glijplank ...................................... 378 Gps-tracker ................................. 116 Green Deal .................................. 296 Groslijst ......................................... 42

Domotica .................................... 112 Draaischijf ................................... 378 Druppelisolatie ........................... 270 DVT .............................................. 396 Dysurie ........................................ 449

F Familiezorgconferentie .............. 101 Fecaal braken ............................. 462 Feces ........................................... 446 Final common pathway ............. 499 Functioneringsgericht voorschrijven .......................... 459

G Gebaren ...................................... 170 Gecombineerde leefstijlinterventie ................... 438 Geduld ........................................... 67 Genogram ..................................... 44

I Ileus ............................................. 462 Incontinentie .............................. 448 Incontinentie-geassocieerde dermatitis ................................ 409 Indirecte discriminatie ............... 187 Infectie ........................................ 262 Infraverbaal ................................ 146 Ingegroeide teennagel ............... 322 Inhoudsniveau van communicatie ......................... 148 Inleven .......................................... 66

559

IJ S

N D ER W

BE R

L Leefgebiedenwijzer ...................... 32 Leefstijlmonitoring ..................... 112 Levensplan .................................... 25 Levenstestament .......................... 29 Levensverhaal .............................. 17 Levensvragen ................................ 21 Likdoorn ...................................... 322 Longembolie ............................... 398

O Objectieve klacht ........................ 246 Obstipatie ........................... 414, 452 Oedeem ....................................... 396 Oligurie ........................................ 448 Online platform .......................... 119 Ontslaggesprek .......................... 250 Ontstoken nagelriemen ............. 321 Ontwikkelingsgericht begeleiden ................................ 75 Oorontsteking ............................. 318 Open vragen ............................... 217 Oplossingsgericht begeleiden ..... 73 Orale hydratie ............................. 439 Orthese ....................................... 405 Osteoporose ............................... 403 Overdracht .......................... 155, 254 Overloopdiarree ......................... 414

K Kennismakingsgesprek .............. 245 Keuzevraag ................................. 217 Koolhydraten .............................. 425 Koppelbed .................................. 507 Kruisbesmetting ......................... 262

Nederlandse gebarentaal .......... 169 Netwerkcirkel van Lensink ........... 45 Netwerkcoach .............................. 53 Neus-maagsonde ....................... 437 NIOSH-methode ......................... 288 Non-directieve interventies ......... 79 Non-verbale communicatie ....... 145 Non-verbale incongruentie ........ 214 Normaalkracht ........................... 406 NREM ........................................... 470 Nycturie ....................................... 448

Insomnie ..................................... 473 Intakegesprek ............................. 244 Interculturele communicatie ..... 185 Interne ruis .................................. 152 Interpreteren .............................. 225 Interveniëren .............................. 215 Interventie .................................... 78 Invasieve handelingen ............... 268

M MantelScan ................................... 46 Mediawijsheid ............................. 121 Melaena ....................................... 452 MET-waarde ................................ 359 Metacommunicatie .................... 150 Mictie ........................................... 448 Mondelinge communicatie ........ 144 Moraliseren ................................. 227 Multimorbiditeit ......................... 131 N Narcolepsie ................................. 479 Nederlands met gebaren ........... 169

560

P Palliatie ....................................... 491 Palliatieve sedatie ...................... 503 Palliatieve zorg ........................... 491 Pandemie .................................... 263 Papegaaien ................................. 226 Parafraseren ............................... 214 Paraverbaal ................................ 145 Participatieladder ........................ 96

N D ER W

IJ S

Semantische ruis ........................ 152 Sensitief ........................................ 67 ShareCare ................................... 102 Slaap ........................................... 469 Slaapapneu ................................. 479 Slaapdruk ................................... 472 Slaaphygiëne .............................. 481 Slaaprestrictie ............................ 484 Slechtnieuwsgesprek ................. 248 Sleep-related bruxism ................ 480 Sociaal netwerk ............................ 37 Sociale integratie ....................... 188 Sociale Netwerk Strategieën ..... 101 Spieratrofie ................................. 400 Spierpomp .................................. 395 Sputum ....................................... 393 Stereotype .................................. 186 Stereotypen ................................ 226 Sterilisatie ................................... 276 Strangurie ................................... 449 Strikte isolatie ............................ 270 Subjectieve klacht ...................... 246 Suggestieve vragen .................... 218 Supraverbaal .............................. 146 Symptoomgerichte palliatie ...... 494

BE R

Passieve tillift ............................. 382 PDL ................................................ 59 PEG-sonde .................................. 437 Peristaltiek .......................... 413, 447 Periverbaal ................................. 145 Personenalarm ........................... 365 Persoonlijke Toekomst Planning .................................. 101 Persoonlijke verzorging ............. 331 PGO ............................................. 119 PH-waarde .................................. 447 Pictogrammen ............................ 170 Pneumonie ................................. 393 Podotherapeut ........................... 320 Polyurie ....................................... 448 Positieve psychologie ................ 100 Presentiebenadering .................... 76 Preverbaal .................................. 146 Professioneel gesprek ................ 207 Projectielbraken ......................... 462 Psycho-educatie ......................... 439 Psychologische ruis. ................... 153

R RADIO-formule .............................. 47 Referentiekader .......................... 141 Reflecterende vragen ................. 219 Remslaap .................................... 471 Responsief handelt ...................... 67 Restless legs-syndroom ............. 480 Rolbord ....................................... 379 Ruis .............................................. 152

S Samengestelde vraag ................. 217 Samenredzaam ............................ 92 Schaalvragen .............................. 219 Schimmelnagel ........................... 321 Schriftelijke communicatie ........ 145 Schuifkracht ............................... 406

T Tanderosie .................................. 309 Tegenoverdracht ........................ 155 Terminale zorg ............................ 491 TIME-model ................................. 410 Tolk ............................................. 199 Totale communicatie ................. 169 Transfer ....................................... 372 Transferbureau ........................... 250 Transferprotocol ........................ 373 Transmissie ................................. 263 Trombocyten .............................. 395 Tromboseprofylaxe .................... 397

561

IJ S

N D ER W SO EP

BE R

V Valpreventieprotocol ................. 364 Vene ............................................. 395 Verpleegkundig zorgproces ....... 254 Verspilling ................................... 294 Versterven ................................... 502 Verwijzers .................................... 170 Vetten .......................................... 425 Vezels .......................................... 425 Vochtretentie .............................. 433 Voelsymbolen ............................. 170 Voorbeeldgedrag .......................... 68 Vooroordelen ...................... 186, 226 VR ................................................ 113 Vraaggericht werken .................... 72 Vraagverlegenheid ....................... 52 Vrijetijdstechnologie .................. 115

Zelfzorgtekort ............................. 333 Ziekenhuisbacteriën .................. 265 Ziektegerichte palliatie .............. 494 Zorginfecties ............................... 268 Zorgportalen ............................... 119 Zorgtechnologie ......................... 111

U Ulcus cruris ................................. 396 Urethra ........................................ 446 Urine ............................................ 446 Urineretentie .............................. 449

W Waakmand .................................. 507 Waken ......................................... 507 WCS-model ................................. 410 Wearables ................................... 112 Wilsonbekwaam ........................... 29 Wondervragen ............................ 220 Wzd .............................................. 124

562

Z Zelfmanagement .................... 69, 87 Zelfmanagementweb ................... 92 Zelfredzaam ............................ 70, 92 Zelfredzaamheid ........................ 332 Zelfredzaamheidsradar ............... 93 Zelfregie ................................ 91, 332