OJCIEC ŚWIĘTY
FRANCISZEK
E N C Y K L I KA
LAUDATO SI
’
W TROSCE O WSPÓLNY DOM WPROWADZENIE CARLO PETRINI
25.06.2015 10:35
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 2
25.06.2015 15:20
LAUDATO SI’
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 1
25.06.2015 15:20
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 4
25.06.2015 15:20
OJCIEC ŚWIĘTY
FRANCISZEK
E N C Y K L I KA
LAUDATO SI’ W TROSCE O WSPÓLNY DOM KOMENTARZ
CARLO PETRINI
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 3
25.06.2015 15:20
PRZEWODNIK PO LEKTURZE
LAUDATO SI’ CARLO PETRINI
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 5
25.06.2015 15:20
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 6
25.06.2015 15:20
Ojciec Święty Franciszek w podsumowaniu encykliki, umieszczonym przed dwiema końcowymi modlitwami (m.in. przepiękną i epokową Modlitwą za naszą ziemię w nr 246), stwierdza, że dokonał „refleksji zarówno radosnej, jak i dramatycznej”. Ośmielę się powiedzieć, że mimo niezwykle bolesnych przesłanek przeważyła jednak radość – a stwierdzam to z perspektywy czytelnika niewierzącego. Jest to radość płynąca z wiary w rewolucyjną zmianę i w nową ludzkość. Jest to radość, którą napełniają nas słowa Franciszka, przepojone nadzieją, nawet kiedy opisują najgorsze katastrofy, jakich wszyscy doświadczamy. Encyklika ta jest surowym, lecz nade wszystko obiektywnym spojrzeniem na rzeczywistość naszego wspólnego domu – Ziemi wraz z jej stworzeniami. Niezwykle przejrzyście analizuje szkody, jakie wyrządziliśmy rzeczom i ludziom, bezsensownie narzucając nasze wzorce rozwoju, w wyniku czego pozwoliliśmy, aby nasza polityka podporządkowała się ekonomii, a ekonomia – technologii. W pierwszej części encyklika jest doskonałym i bardzo pouczającym opisem sytuacji, w której znajduje się świat. Mówi o zanieczyszczeniu środowiska i przemianach klimatycznych, o kwestii wody, o utracie bioróżnorodności, czego skutkiem jest pogorszenie jakości –7–
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 7
25.06.2015 15:20
życia ludzkiego, społeczna degradacja, szerzenie się nieprawości w morzu obojętności i rzekomej niemocy. Taki obraz nie pozostawia miejsca na wątpliwości, nawet natury naukowej: „W wielu kwestiach szczegółowych Kościół nie ma podstaw, by proponować definitywne rozwiązania, i rozumie, że powinien słuchać i promować uczciwą debatę wśród naukowców, szanując różnorodność opinii. Ale wystarczy uczciwie spojrzeć na rzeczywistość, aby zobaczyć, że ma miejsce wielka degradacja naszego wspólnego domu” (nr 61). Papież mówi nam o rzeczywistości w sposób jednoznaczny, nie pozostawia miejsca na dowolną interpretację i dopiero od tak zarysowanej rzeczywistości, w której encyklika wielokrotnie i wcale nieprzypadkowo jest głęboko zakorzeniona, przechodzi do kolejnych przemyśleń. Umiejętność patrzenia ze zdolnością zarówno zdumiewania się, jak i rozczulania pięknem stworzenia, jaka wyróżniała św. Franciszka – cała ta wspaniałość zawiera się w tytule Laudato si’ – to umiejętność dostrzegania ludzkiej kondycji, która przestała być wystarczająca do tworzenia wspólnego domu, a także zdolność pełnego zanurzenia się w tej rzeczywistości naszych czasów. Wezwanie do „uprawiania i strzeżenia”, jakie powtarza się w wielokrotnie cytowanej Księdze Rodzaju (2, 15), jest odesłaniem do czegoś antycznego i ancestralnego (pochodzącego od przodków), co od samego początku naszego życia wymaga zachowania równowagi w naszej najgłębszej naturze istot ludzkich. Jednocześnie to wezwanie staje się –8–
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 8
25.06.2015 15:20
rewolucyjnym zobowiązaniem na przyszłość. Nie ulega wątpliwości, że słowa te stanowią moment przełomowy w historii Kościoła, a zwłaszcza ludzkości. Nowość tkwi nade wszystko w naprawdę uniwersalnym przesłaniu, którego rzecznikiem staje się Franciszek. Jak nie omieszkał stwierdzić już na samym początku swojego pontyfikatu, zamierza on zwracać się także do wyznawców innych religii i do niewierzących, a czyni to, wybierając temat nie tylko bardzo aktualny, ale także ponadczasowy, wieczny, gdyż rzeczywiście przekraczający ziemski wymiar życia człowieka. Franciszek kieruje słowa do wszystkich, tak jak uczynił to w 1963 roku Jan XXIII w encyklice Pacem in terris, dedykując ten dokument „wszystkim ludziom dobrej woli”. Mocne jest wezwanie do dialogu między religiami, między nauką i religią, między wiedzą technologiczną (i technokratyczną) i starożytnymi mądrościami, między paradygmatami i między wszystkimi ludźmi. Niech nikt nie czuje się wykluczony z grona adresatów słów Ojca Świętego. Nikt nie może pozostać obojętny wobec dramatycznego opisu rzeczywistości, w jakiej żyje. Powinniśmy się czuć „zjednoczeni wspólną troską” (nr 7). Wielu ludzi nauki prognozowało przyszłość Ziemi, na której wcześniej czy później rasa ludzka wyginie, jeśli nadal będzie zużywać ona więcej zasobów, niż natura ma ich do dyspozycji. Zresztą również papież Franciszek pisze: „Jeśli ktoś spoglądałby z zewnątrz na globalne społeczeństwo, to zadziwiłby się takim zachowaniem, które czasami wydaje się samo–9–
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 9
25.06.2015 15:20
bójcze” (nr 55). Naukowcy zgodnie twierdzą, że koniec ludzkości nie będzie jednak stanowił końca planety. Biosfera bez większego wysiłku przetrwa ludzki gatunek, dokonując należnych poprawek w swoim złożonym systemie interakcji między istotami żyjącymi, roślinami czy zwierzętami. „Nie jesteśmy Bogiem. Ziemia istniała wcześniej niż my i została nam dana” (nr 67). Z jednej strony hipoteza wyginięcia ludzi – której nie uważam za całkowicie nieprawdopodobną – pozwala przypuszczać, że także dla kogoś, kto żyje w innym wymiarze duchowym, to ziemskie życie powinno być naznaczone wciąż nowym podejściem do zmieniającej się historii świata. Z drugiej strony to wszystko zachęca każdego nas bez wyjątku do bardziej odpowiedzialnej relacji z całą resztą żyjących gatunków. Nie można już dłużej zwlekać z wykonaniem tego kroku, aby nasze istnienie na tej planecie uczynić korzystnym dla wszystkich stron, aby zachować planetę dla przyszłych pokoleń, ale przede wszystkim ze względu na samo stworzenie – system tak skomplikowany, że wciąż nie został w pełni poznany przez człowieka. System, w którym element niedający się udowodnić przy użyciu dostępnych nam narzędzi naukowych wciąż odgrywa decydującą rolę w porządku rzeczy. System dla niewierzących tajemniczy, a dla wierzących dotykający najgłębszej istoty wiary, charakteryzujący się pięknem, które obarcza nas odpowiedzialnością. Wielokrotnie papież Franciszek mówi o pięknie jako kryterium estetycznym – 10 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 10
25.06.2015 15:20
i duchowym, które powinno kierować naszą etyką i polityką. To samo piękno opiewa św. Franciszek, Biedaczyna z Asyżu. W zachęcie do „uprawiania i strzeżenia”, niezależnie od epokowego znaczenia filozoficznego i teologicznego zawierającego się w definicji „ekologii integralnej” – czegoś ponadczasowego, co domaga się od nas pracy na rzecz budowania nowego humanizmu i zmiany obowiązujących paradygmatów – zauważa się również niezwykle istotne kwestie, które można określić jako polityczne. Mają one taką siłę rażenia, że nie dają nam zbyt wielu możliwości wyboru, za to popychają nas ku radykalnej zmianie, która będzie musiała odnowić zarówno człowieka, jak i rzeczy uczynione przez człowieka. W tekście Franciszka nie brakuje bardzo jasnych i przejrzystych odniesień do systemu techniczno-finansowego, który nie działa jak należy i który każdego dnia dowodzi, że jest nie do pogodzenia z harmonią i sprawiedliwością społeczną. Centralne miejsce polityki, rozumianej jako zdolność planowania świata, jakiego chcemy, oraz dokonywania koniecznych wyborów na rzecz urzeczywistnienia tego planu, zostaje na nowo potwierdzone przez Ojca Świętego właśnie w takim momencie historycznym, w którym gorączkowa pogoń za zyskiem uniemożliwia rządzącym podejmowanie dalekowzrocznych, szeroko zakrojonych decyzji o charakterze perspektywicznym, odleglejszym niż termin kolejnych wyborów. „Czas jest ważniejszy niż przestrzeń” – powtarza Franciszek, cytując swoją adhortację – 11 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 11
25.06.2015 15:20
Evangelii gaudium, ale wydaje się, że polityka jeszcze tego nie zauważyła. Mówienie o ekologii, która ma swe początki w nas i z całą swą mocą oddziałuje na zewnątrz przez konkretne działania prowadzące do pokoju oraz pełnego i będącego udziałem wszystkich dobrobytu, nieuchronnie każe nam spojrzeć bez żadnych filtrów na spowodowane przez nas zubożenie zasobów naturalnych, w wyniku czego odbieramy sobie możliwości i obniżamy wartość naszego istnienia. W tym smutnym obrazie, który zredukował ludzką kondycję do czegoś nędznego, zarówno w przypadku wielu ludzi żyjących w biedzie, jak i tych, którzy otaczają się bogactwami, ale całkowicie zagubili poczucie prawdziwego dobrobytu wewnętrznego i społecznego, przeważają odniesienia, które socjologowie zdefiniowali jako „ubogie relacje” – czysto utylitarystyczne stosunki między człowiekiem a rzeczami, ale również między samymi ludźmi. Zgodnie z taką koncepcją, dopóki jakaś rzecz – lub istota żyjąca i niestety także osoba ludzka – służy określonemu celowi i daje mi to, czego chcę, używam jej lub utrzymuję z nią jakąś relację. Gdy dana rzecz, istota czy osoba przestają zaspokajać już tę moją potrzebę, wówczas zostają wyrzucone, relacja z nimi ulega zerwaniu. To jest kultura odrzucenia, konsumpcjonizm, który usiłuje zapełnić naszą pustkę. Tak właśnie postępujemy wobec natury, ale także wobec naszych braci i sióstr, którzy umierają z głodu i niedożywienia, którzy cierpią ubóstwo, z którymi nie mamy bezpośrednich – 12 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 12
25.06.2015 15:20
relacji i którzy nie mogą nam dać nic z tego, czego potrzebujemy. Ich głód i ich stan w naszych oczach stają się czymś fatalistycznie nieuchronnym, czymś, co należy do świata i co nie może się zmienić, niemal jakby to zależało od faktu, że ktoś ma szczęście lub pecha. Krótko mówiąc, stają się czymś możliwym do zaakceptowania. Takie podejście jest przerażające. Oznacza bowiem, że zerwanie relacji może się okazać nieuleczalne: „Zaniechanie wysiłków na rzecz pielęgnowania i zachowania właściwej relacji z bliźnim, wobec którego mam obowiązek opieki i ochrony, niszczy wewnętrzną relację z samym sobą, z Bogiem, z innymi i z Ziemią. Kiedy wszystkie te relacje ulegają zaniedbaniu, kiedy na ziemi nie ma już sprawiedliwości, to, jak mówi Biblia, zagrożone jest całe życie” (nr 70). Papież w encyklice domaga się od nas, abyśmy zawsze zaczynali nasze postrzeganie od strony zasobów, od ziemi, od wody, od rolnictwa i od żywności, a więc od inspiracji ekologicznej, która obejmuje także człowieka. Ta ekologia nie toleruje popełnianych przez nas niesprawiedliwości ani wobec natury, ani wobec naszych braci i sióstr. Jest to nowa ekologia, która ma swe początki w bardzo odległych źródłach, również w tekstach biblijnych – „W tych starożytnych opowiadaniach, pełnych głębokiej symboliki, zawarte już było przekonanie, odczuwane i dziś, że wszystko jest ze sobą powiązane i że autentyczna troska o nasze życie i naszą relację z naturą jest nierozerwalnie związana z wymiarem sprawiedliwości i braterstwa oraz wierności – 13 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 13
25.06.2015 15:20
wobec innych” (nr 70) – i która dziś domaga się od nas „nawrócenia” (nr 216). Zresztą również stosunkowo niedawne rewolucje, jak choćby rewolucja francuska, głosiły obok wolności i równości także wartość braterstwa. Z czasem, z biegiem dziejów ta ostatnia wartość się zagubiła i braterstwo stało się ubogim krewnym wolności i równości. Jest najrzadziej brane pod uwagę i w jego imię stoczono najmniej bojów społecznych. To błąd, bo bez braterstwa nie ma również wolności i równości, ono jest ich przesłanką. Na tym polega „ekologia integralna”: środowiskowa, ekonomiczna, społeczna, kulturowa, dotycząca życia codziennego, broniąca dobra wspólnego i potrafiąca patrzeć w przyszłość. „Strzec ludzi, troszczyć się o wszystkich, o każdą osobę, z miłością, zwłaszcza o dzieci, starców, tych, którzy są najsłabsi i często pozostają na peryferiach naszego serca” – jak powiedział Franciszek podczas swojej homilii na inaugurację posługi Piotrowej. I właśnie tu naprawdę dochodzimy do polityki. Historycznie zachęta Franciszka jest niemal bezprecedensowa, ponieważ jest skierowana do sumienia świata nie tylko chrześcijańskiego. To prawda, potrzeba mobilizacji wszystkich, globalnego ruchu społecznego, który wreszcie zajmie się ludzkimi ekologicznymi występkami i postawi sobie za cel wyeliminowanie ich w interesie całego rodzaju ludzkiego. Jestem pewien, że pozytywnie odpowie nie tylko świat chrześcijański, ale także w znacznej mierze pozostała część ludzkości. Wierzący, wyznawcy innych religii lub innych form duchowości nie mogą – 14 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 14
25.06.2015 15:20
pozostać obojętni. Wezwanie skierowane jest także do świata ekologów, by połączyli swoje siły i odstawili na bok ideologiczne rozbieżności. Jest to zachęta do naprawdę uniwersalnego zjednoczenia również z tą częścią ludzkości (także niewierzącej), która prowadziła wiele walk w imię pewnych zasad przypomnianych nam dziś przez Franciszka. W szczególności – jak podkreślił to Papież w swoim wystąpieniu do przedstawicieli Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) 11 czerwca 2015 roku – woła o pomstę do nieba skandal głodu, wciąż nierozwiązany, pomimo zaangażowania organizacji międzynarodowych. Przyczyny głodu i niedożywienia w dzisiejszym świecie są mniej lub bardziej oczywiste dla wszystkich. Wynikają one z niegodziwego i niesprawiedliwego podziału zasobów, z łupieżczych praktyk niektórych społeczeństw i narodów kosztem innych, z wojen, z rozpowszechnionego braku poczucia braterstwa między ludźmi, oślepionymi iluzją panowania zarówno nad naturą, jak i nad najsłabszymi, z gonitwą za dobrobytem materialnym, która przerodziła się w coś, co nazywa się konsumpcjonizmem. Krótko mówiąc, brakuje „ekologii integralnej”. Zaangażowanie na rzecz zapewnienia wszystkim prawa do żywności i wody (w tej encyklice pada nieznoszące sprzeciwu oskarżenie pod adresem tych, którzy prywatyzują to bogactwo naturalne, por. nr 30) musi stać się główną misją nowego humanizmu oczekiwanego przez Franciszka. Nie można się nie podpisać pod tym apelem. – 15 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 15
25.06.2015 15:20
Mogłoby się to wydawać jakimś kolosalnym zadaniem, ale słowa Papieża uświadamiają nam, że również w naszej codzienności i w naszym skromnym wymiarze możemy mieć wpływ. Uczenie się nowego stylu życia, propagowanie odmiennych zasad, „zmniejszanie” własnych zasobów w przypadku tych, którzy obiektywnie mają zbyt wiele, oraz stosowanie umiaru jako wartości powszechnej – oto zadanie dla każdego z nas. Oczywiście nie brakuje przykładów, do których można by się odwoływać. Interesujące jest to, że trzeba wyjść właśnie od pokornych, nie tylko po to, by ich bronić i strzec, ale także by patrzeć na nich i obserwować, jak postępują, jak żyją na tym świecie pomimo trudności. Kiedy myślę o rolnikach, widzę, że w różnych środowiskach wiejskich na całej planecie, gdzie żyje znaczna część tych, którzy cierpią, można spotkać wielu starców, którzy są stróżami mądrości i potwierdzonej doświadczeniem wiedzy rolniczej. Jest też w tym środowisku wiele kobiet, które nie tylko zajmują się gospodarstwem domowym, ale też ciężko pracują w polu, biorąc na siebie najcięższe zadania. Widzę młodych, którzy wracają do swojej ziemi i nie opuszczają rodzinnych poletek, ponieważ chcą je uprawiać. Widzę Aborygenów, którym Ojciec Święty poświęca wiele pięknych słów w tej encyklice (jak w nr 146), którzy dzięki temu, że potrafią szanować swe społeczne korzenie, są mistrzami w pielęgnowaniu harmonijnej relacji z otaczającą ich naturą oraz z zasobami, jakie mają do dyspozycji. Pokorni (łac. – 16 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 16
25.06.2015 15:20
humiles) są najbliżej ziemi, co potwierdza nie tylko łacińska (humus), ale i sanskrycka (bhumi) etymologia tego słowa, od którego pochodzi nazwa istoty stworzonej na ziemi (bhuman) – człowieka. Jak stwierdza Franciszek, pokorni są również najbliżej Boga. Także ubodzy i cierpiący powinni być wysłuchani. Z Księgi Hioba (7, 5-7): „Moje ciało pokrywa proch i robactwo, moja skóra rozkłada się i ropieje. Dni moje biegną szybciej niż tkackie czółenko, dobiegają końca, żadnej nie niosąc nadziei. Pomyśl, że moje życie jest tylko tchnieniem, nie zaznam więcej szczęścia”. Nie ma chyba potrzeby przypominać, że wzmianka o szybkości przemijania, która nie pozwala człowiekowi zaznać szczęścia, dokładnie odpowiada temu, co się z nami stało w tym szalonym społeczeństwie skupionym na konsumpcji, gdzie musimy gonić za zaspokajaniem ulotnych potrzeb, tracąc z oczu naszą odpowiedzialność, jasność umysłu w dokonywaniu wyborów – każdy zakup żywności nabiera kluczowego znaczenia, ponieważ to, co jemy, warunkuje to, co uprawiamy i jak uprawiamy, czego jesteśmy stróżami i w jaki sposób tego strzeżemy – i wreszcie zdolność słuchania drugiego. Wszystko to czyni nas głuchymi i ślepymi, tolerancyjnymi wobec zniszczeń dokonywanych w świecie stworzonym i w stosunku do innych. Miejmy nadzieję, że poruszający apel Franciszka zmobilizuje konkretnych ludzi, a ma duże szanse to uczynić również dlatego, że na ostatnich stronach encykliki wezwanie to zostaje wyraźnie sformułowane. – 17 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 17
25.06.2015 15:20
ENCYKLIKA
LAUDATO SI’ OJCA ŚWIĘTEGO FRANCISZKA POŚWIĘCONA TROSCE O WSPÓLNY DOM
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 23
25.06.2015 15:20
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 24
25.06.2015 15:20
1. Laudato si’, mi’ Signore – Pochwalony bądź, Panie mój, śpiewał święty Franciszek z Asyżu. W tej pięknej pieśni przypomniał, że nasz wspólny dom jest jak siostra, z którą dzielimy istnienie, i jak piękna matka, biorąca nas w ramiona: «Pochwalony bądź, mój Panie, przez siostrę naszą, matkę ziemię, która nas żywi i chowa, wydaje różne owoce z barwnymi kwiatami i trawami»1. 2. Ta siostra protestuje z powodu zła, jakie jej wyrządzamy nieodpowiedzialnym wykorzystywaniem i rabunkową eksploatacją dóbr, które Bóg w niej umieścił. Dorastaliśmy myśląc, że jesteśmy jej właścicielami i rządcami uprawnionymi do jej ograbienia. Przemoc, jaka istnieje w ludzkich sercach zranionych grzechem, wyraża się również w objawach choroby, jaką dostrzegamy w glebie, wodzie, powietrzu i w istotach żywych. Z tego względu wśród najbardziej zaniedbanych i źle traktowanych znajduje się Pieśń słoneczna albo pochwała stworzeń: Fonti Francescane (FF) 263; wyd. polskie: Źródła franciszkańskie, Kraków 2005, s. 348. 1
– 25 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 25
25.06.2015 15:20
nasza uciskana i zdewastowana ziemia, która «jęczy i wzdycha w bólach rodzenia» (Rz 8, 22). Zapominamy, że my sami jesteśmy z prochu ziemi (por. Rdz 2, 7). Nasze własne ciało zbudowane jest z pierwiastków naszej planety, jej powietrze pozwala nam oddychać, a jej woda ożywia nas i odnawia. Nic ze spraw tego świata nie jest nam obojętne 3. Ponad pięćdziesiąt lat temu, kiedy świat balansował na krawędzi kryzysu nuklearnego, święty papież Jan XXIII napisał encyklikę, w której nie ograniczał się jedynie do odrzucenia wojny, ale chciał przekazać propozycję pokoju. Skierował swoje orędzie Pacem in terris «do całego świata katolickiego», ale dodał: «do wszystkich ludzi dobrej woli». Obecnie, w obliczu globalnej degradacji środowiska, chciałbym zwrócić się do każdej osoby mieszkającej na tej planecie. W mojej adhortacji Evangelii gaudium pisałem do członków Kościoła, aby zmobilizować ich do reformy misyjnej, której trzeba jeszcze dokonać. W tej encyklice proponuję nawiązanie dialogu ze wszystkimi w odniesieniu do naszego wspólnego domu. 4. Osiem lat po Pacem in terris, w roku 1971, błogosławiony papież Paweł VI odniósł się do problematyki ekologicznej, wskazując na kryzys, będący «dramatyczną konsekwencją» niekontrolowanej działalności człowieka, który «wskutek nierozważnego wyko– 26 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 26
25.06.2015 15:20
rzystywania przyrody powoduje niebezpieczeństwo jej zniszczenia, oraz że z kolei on sam padnie ofiarą tej degradacji»2. Ponadto w FAO mówił także o możliwości «doprowadzenia do katastrofy ekologicznej pod wpływem eksplozji cywilizacji przemysłowej», podkreślając «pilną potrzebę radykalnej zmiany w zachowaniu człowieka», ponieważ «najbardziej niezwykłe postępy naukowe, najbardziej niesamowite osiągnięcia techniczne, najcudowniejszy rozwój gospodarczy, jeśli nie łączą się z autentycznym postępem społecznym i moralnym, w ostatecznym rachunku zwracają się przeciw człowiekowi»3. 5. Święty Jan Paweł II zajmował się tą kwestią z rosnącym zainteresowaniem. W swojej pierwszej encyklice ostrzegł, że «człowiek zdaje się często nie dostrzegać innych znaczeń swego naturalnego środowiska, jak tylko te, które służą celom doraźnego użycia i zużycia»4. Następnie zachęcał do globalnego «nawrócenia ekologicznego»5. Jednakże równocześnie zauważył, że «zbyt mało wagi przywiązuje się do ochrony warunków moralnych prawdziwej „ekologii ludzkiej”»6. List apost. Octogesima adveniens (14 maja 1971), 21: AAS 63 (1971), 416-417. 3 Przemówienie do FAO z okazji dwudziestej piątej rocznicy powstania (16 listopada 1970): AAS 62 (1970), 833. 4 Enc. Redemptor hominis (4 marca 1979), 15: AAS 71 (1979), 287. 5 Por. Katecheza (17 stycznia 2001), 4: Insegnamenti 24/1 (2001), 179; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 4/2001, s. 44. 6 Enc. Centesimus annus (1 maja 1991), 38: AAS 83 (1991), 841. 2
– 27 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 27
25.06.2015 15:20
Zniszczenie środowiska ludzkiego jest sprawą bardzo poważną nie tylko dlatego, że Bóg powierzył człowiekowi świat, ale także dlatego, że samo ludzkie życie jest darem, który trzeba chronić przed różnymi formami degradacji. Wszelka troska i dążenie do polepszenia świata wymaga dogłębnych «zmian stylów życia, modeli produkcji i konsumpcji, utrwalonych struktur władzy, na których opierają się dziś społeczeństwa»7. Prawdziwy rozwój człowieka ma charakter moralny i pociąga za sobą pełne poszanowanie osoby ludzkiej, powinien być również ukierunkowany na świat przyrody i «brać pod uwagę naturę każdego bytu oraz ich wzajemne powiązanie w uporządkowany system»8. Dlatego zdolność człowieka do przekształcenia rzeczywistości powinna być rozwijana na podstawie pierwotnego przeznaczenia rzeczy, wyznaczonego jej przez Boga9. 6. Mój poprzednik Benedykt XVI ponowił zachętę do «usuwania strukturalnych przyczyn złego funkcjonowania gospodarki światowej i skorygowania modeli rozwoju, które wydają się niezdolne do zapewnienia poszanowania środowiska naturalnego»10. Przypo Tamże, 58: AAS 83 (1991), 863. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 34: AAS 80 (1988), 559. 9 Por. tenże, Enc. Centesimus annus (1 maja 1991), 37: AAS 83 (1991), 840. 10 Przemówienie do korpusu dyplomatycznego (8 stycznia 2007): AAS 99 (2007), 73. 7 8
– 28 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 28
25.06.2015 15:20
mniał, że świat nie może być analizowany na drodze wyizolowywania jednego tylko aspektu, ponieważ «księga natury jest jedna i niepodzielna» i obejmuje środowisko, życie, seksualność, rodzinę, relacje społeczne, a także inne aspekty. W związku z tym «degradacja natury jest ściśle związana z kulturą kształtującą współżycie ludzkie»11. Papież Benedykt zwrócił uwagę, że środowisko naturalne jest pełne ran spowodowanych przez nasze nieodpowiedzialne zachowania. Również środowisko społeczne ma swoje rany. Ale wszystkie one są w istocie spowodowane tym samym złem, czyli ideą, że nie istnieją niepodważalne prawdy, które kierują naszym życiem, a więc wolność ludzka nie ma granic. Zapominamy, że «człowiek to nie tylko wolność, którą sam sobie tworzy. Człowiek nie stwarza sam siebie. Jest on duchem i wolą, ale jest też naturą»12. Z ojcowską troską zachęcił nas do uznania, że stworzenie jest zagrożone tam, gdzie «my sami jesteśmy ostateczną instancją, gdzie wszystko po prostu należy do nas i konsumujemy tylko dla samych siebie. A marnotrawienie stworzenia zaczyna się tam, gdzie nie uznajemy nad sobą żadnej instancji, ale widzimy jedynie samych siebie»13. Enc. Caritas in veritate (29 czerwca 2009), 51: AAS 101 (2009), 687. 12 Przemówienie w Bundestagu, Berlin (22 września 2011), AAS 103 (2011), 664. 13 Przemówienie do duchowieństwa diecezji Bolzano-Bressanone (6 sierpnia 2008): AAS 100 (2008), 634 11
– 29 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 29
25.06.2015 15:20
Zjednoczeni wspólną troską 7. Ten wkład papieży podsumowuje refleksje niezliczonych naukowców, filozofów, teologów i organizacji społecznych, które wzbogaciły myśl Kościoła odnośnie do tych kwestii. Nie możemy ignorować faktu, że obok Kościoła katolickiego także inne Kościoły i Wspólnoty chrześcijańskie – podobnie jak i inne religie – rozwinęły głęboką troskę i cenną refleksję na temat tych zagadnień, leżących nam wszystkim na sercu. Aby zacytować tylko jeden szczególnie znaczący przykład, chcę pokrótce przypomnieć nauczanie patriarchy ekumenicznego Bartłomieja, z którym dzielimy nadzieję na pełną komunię kościelną. 8. Patriarcha Bartłomiej szczególnie podkreślił konieczność wyrażenia skruchy z powodu braku naszej dbałości o planetę, ponieważ «każdy z nas na miarę swych skromnych możliwości przyczynia się do małych katastrof ekologicznych». Jesteśmy wezwani do uznania «naszego mniejszego lub większego wkładu w szkody i zniszczenie środowiska»14. Na ten temat wypowiedział się on wielokrotnie w sposób stanowczy i stymulujący, zachęcając do uznania grzechów przeciw rzeczywistości stworzonej: «Jeśli bowiem ludzie powodują wymieranie gatunków oraz zniszczenie różnorodności biologicznej Bożego stworzenia, Message upon the Day of Prayer for the Protection of Creation (1 września 2012). 14
– 30 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 30
25.06.2015 15:20
jeśli bowiem ludzie degradują integralność ziemi, powodując zmiany w jej klimacie, odzierając ziemię z jej lasów naturalnych lub niszcząc jej mokradła, jeśli ludzie zanieczyszczają wody ziemi, jej tereny lądowe, powietrze, życie substancjami trującymi – to wszystko to są grzechy»15. Ponieważ «zbrodnia przeciw naturze jest zbrodnią przeciw nam samym i grzechem przeciw Bogu»16. 9. Jednocześnie Bartłomiej zwrócił uwagę na etyczne i duchowe przyczyny problemów ekologicznych, które zachęcają nas do poszukiwania rozwiązań nie tylko w technice, ale także w przemianie człowieka, ponieważ w przeciwnym razie zmagać się będziemy jedynie z objawami. Zaproponował, byśmy przeszli od konsumpcji do poświęcenia, od chciwości do wielkoduszności, od marnotrawstwa do zdolności dzielenia się, do ascezy, która «oznacza uczenie się dawania, a nie po prostu rezygnowania... Jest to sposób miłowania polegający na przechodzeniu od tego, czego chcę ja, do tego, czego chce Boży świat. Jest to wyzwolenie od strachu, chciwości i uzależnienia»17. Ponadto my, chrześcijanie, jesteśmy także powołani do «zaakceptowania świata jako sakramentu komunii, jako Przemówienie w Santa Barbara, California, 8 listopada 1997, por. John Chryssavgis, On Earth as in Heaven: Ecological Vision and Initiatives of Ecumenical Patriarch Bartholomew, Bronx, New York 2012. 16 Tamże. 17 Wykład w klasztorze Utstein, Norwegia (23 lipca 2003). 15
– 31 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 31
25.06.2015 15:20
sposobu współodczuwania z Bogiem i bliźnim w skali globalnej. Jest to nasze pokorne przekonanie, że to, co Boskie, i to, co ludzkie, spotykają się w najdrobniejszych szczegółach zawartych w niepodzielnej szacie stworzenia Bożego, aż do ostatniego ziarna pyłu naszej planety»18. Święty Franciszek z Asyżu 10. Nie chcę pisać tej encykliki bez odwołania się do pięknego, motywującego nas przykładu. Przyjąłem jego imię jako przewodnika i inspirację w chwili mojego wyboru na Biskupa Rzymu. Myślę, że Franciszek jest w najwyższym stopniu wzorem troski o to, co słabe, oraz patronem ekologii integralnej, przeżywanej z radością i autentycznością. Jest on świętym patronem tych wszystkich, którzy prowadzą badania i pracują w dziedzinie ekologii, miłowanym również przez wielu niechrześcijan. Pokazał szczególną wrażliwość na Boże stworzenie oraz na najuboższych i opuszczonych. Kochał i był kochany ze względu na swą radość, swoje wielkoduszne poświęcenie, swoje serce otwarte na całe istnienie. Był mistykiem i pielgrzymem, który żył z prostotą i we wspaniałej harmonii z Bogiem, z innymi ludźmi, z naturą i z samym sobą. Dostrzegamy Tenże, Przemówienie Global Responsibility and Ecological Sustainability: Closing Remarks, Halki Summit I, Istanbul (20 czerwca 2012). 18
– 32 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 32
25.06.2015 15:20
w nim, do jakiego stopnia nierozerwalnie są połączone troska o naturę, sprawiedliwość wobec biednych, zaangażowanie społeczne i pokój wewnętrzny. 11. Jego świadectwo pokazuje nam również, że ekologia integralna wymaga otwartości na kategorie wykraczające poza język nauk ścisłych czy biologii i łączy nas z istotą tego, co ludzkie. Podobnie jak człowiek zakochany, Franciszek za każdym razem, kiedy spoglądał na słońce, księżyc czy najmniejsze zwierzęta, reagował śpiewem, włączając w swoje uwielbienie wszystkie stworzenia. Wchodził w łączność z całym stworzeniem, a nawet głosił kazania kwiatom, «zapraszał je do chwalby Pańskiej, tak jakby miały rozum»19. Jego reakcja była czymś więcej niż docenieniem intelektualnym lub kalkulacją ekonomiczną, bo dla niego wszelkie stworzenie było jak siostra, związana z nim więzami miłości. Dlatego czuł się powołanym, by zatroszczyć się o wszystko, co istnieje. Jego uczeń, święty Bonawentura, opowiadał, że «rozważając początek wszystkich stworzeń, ożywiał coraz bardziej swą pobożność i wszystkie stworzenia, choćby najmniejsze, nazywał braćmi lub siostrami, ponieważ wiedział, że razem z nim pochodzą z tego jednego Źródła»20. Tego przekonania nie wolno nie doceniać i traktować TOMASZ Z CELANO, Życiorys pierwszy św. Franciszka z Asyżu, XXIX, 81: FF 460; Źródła…, s. 497. 20 Życiorys większy św. Franciszka, VIII, 6: FF 1145; Źródła…, s. 903. 19
– 33 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 33
25.06.2015 15:20
jako nieracjonalny romantyzm, ponieważ ma wpływ na wybory, które określają nasze zachowanie. Jeśli zbliżamy się do przyrody i środowiska bez tego otwarcia na zadziwienie i podziw, jeśli nie mówimy już językiem braterstwa i piękna w naszej relacji ze światem, to nasze postawy będą postawami władcy, konsumenta lub jedynie wyzyskującego zasoby naturalne, niezdolnego do postawienia ograniczeń swoim doraźnym interesom. Jednakże jeśli czujemy się ściśle związani ze wszystkim, co istnieje, to umiar i troska pojawiają się spontanicznie. Ubóstwo i prostota świętego Franciszka nie były ascezą jedynie zewnętrzną, ale czymś bardziej radykalnym: wyrzeczeniem się czynienia z rzeczywistości jedynie przedmiotu użytku i panowania. 12. Z drugiej strony święty Franciszek, wierny Pismu Świętemu, proponuje nam uznanie przyrody za wspaniałą księgę, w której Bóg do nas mówi i przekazuje nam coś ze swego piękna i dobroci: «z wielkości i piękna stworzeń poznaje się przez podobieństwo ich Stwórcę» (Mdr 13, 5), a «Jego potęga oraz bóstwo stają się widzialne dla umysłu przez Jego dzieła» (Rz 1, 20). Z tego względu żądał, aby w klasztorze zawsze zostawiano część ogrodu nieuprawianą, aby rosły w niej dzikie zioła, tak aby ci, którzy je podziwiają, mogli wznieść myśl do Boga, twórcy tak wielkiego piękna21. Świat to coś więcej niż problem do rozwią Por. TOMASZ Z CELANO, Życiorys drugi świętego Franciszka z Asyżu, CXXIV, 165: FF 750; Źródła…, s. 686-687. 21
– 34 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 34
25.06.2015 15:20
zania, jest radosną tajemnicą, którą podziwiamy w zachwycie, oddając chwałę Bogu. Moje wezwanie 13. Naglące wyzwanie ochrony naszego wspólnego domu obejmuje troskę o zjednoczenie całej rodziny ludzkiej w dążeniu do zrównoważonego i zintegrowanego rozwoju, ponieważ wiemy, że wszystko może się zmienić. Stwórca nas nie opuszcza, nigdy nie cofa się w swoim planie miłości, nie żałuje, że nas stworzył. Ludzkość jest jeszcze zdolna do współpracy w budowaniu naszego wspólnego domu. Pragnę wyrazić uznanie, dodać otuchy i podziękować wszystkim, którzy angażują się na rzecz ochrony naszego wspólnego domu. Na szczególną wdzięczność zasługują ci, którzy energicznie zmagają się z dramatycznymi konsekwencjami degradacji środowiska w życiu najbiedniejszych na świecie. Młodzi wymagają od nas zmian. Zastanawiają się, jak to możliwe, że ubiegamy się o budowanie lepszej przyszłości, nie myśląc o kryzysie środowiska i cierpieniach ludzi zepchniętych na margines społeczeństwa. 14. Kieruję naglące wezwanie, by ponowić dialog dotyczący sposobu, w jaki budujemy przyszłość naszej planety. Potrzebujemy konfrontacji, która nas wszystkich połączy, ponieważ wyzwanie ekologiczne i jego ludzkie korzenie dotyczą i dotykają nas wszystkich. – 35 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 35
25.06.2015 15:20
Globalny ruch ekologiczny ma za sobą długą i bogatą drogę, zrodził wiele grup obywatelskich, które pomogły budzić świadomość. Niestety, wiele wysiłków na rzecz znalezienia konkretnych rozwiązań kryzysu ekologicznego zostało zmarnowanych nie tylko przez możnych tego świata, ale również z powodu braku zainteresowania pozostałych. Negacja problemu wynikająca z wygodnej obojętności, rezygnacja lub ślepa wiara w środki techniczne to postawy utrudniające znalezienie właściwych rozwiązań, spotykane nawet wśród wierzących. Potrzebujemy nowej powszechnej solidarności. Jak powiedzieli biskupi Afryki Południowej: «talenty i zaangażowanie każdego z nas są potrzebne do naprawienia szkód spowodowanych przez ludzi w odniesieniu do stworzenia Bożego»22. Wszyscy możemy współpracować jako narzędzia Boga w trosce o stworzenie, każdy ze swoją kulturą i doświadczeniem, swoimi inicjatywami i możliwościami. 15. Mam nadzieję, że ta encyklika, dołączając do nauki społecznej Kościoła, pomoże nam rozpoznać wielkość, pilność i piękno stojącego przed nami wyzwania. Najpierw dokonam krótkiego przeglądu różnych aspektów obecnego kryzysu ekologicznego, korzystając z najlepszych owoców badań naukowych, jakie są nam dziś dostępne, aby dotknęły nas one do KONFERENCJA EPISKOPATÓW KATOLICKICH POŁUDNIOWEJ AFRYKI, Pastoral Statement on the Environmental Crisis (5 września 1999). 22
– 36 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 36
25.06.2015 15:20
głębi i stworzyły podstawę do rozważań natury etycznej i duchowej. Wychodząc z tej panoramy, podejmę pewne zagadnienia wypływające z tradycji judeochrześcijańskiej, aby nadać większą konsekwencję naszemu zaangażowaniu na rzecz środowiska. Następnie spróbuję dotrzeć do głębszych przyczyn obecnej sytuacji, nie poprzestając na jej objawach. W ten sposób będziemy mogli zaproponować taką ekologię, która w swoich różnych wymiarach łączyłaby szczególną pozycję, jaką człowiek zajmuje w tym świecie, oraz jego relacje z otaczającą rzeczywistością. W świetle tej refleksji chciałbym dokonać kroku naprzód w nakreśleniu pewnych ogólnych kierunków dialogu i działań angażujących zarówno każdego z nas, jak i politykę międzynarodową. Wreszcie, ponieważ jestem przekonany, że każda przemiana wymaga motywacji oraz procesu edukacyjnego, zaproponuję pewne drogi ludzkiego dojrzewania inspirowane skarbem chrześcijańskiego doświadczenia duchowego. 16. Chociaż każdy rozdział ma swoją tematykę i konkretną metodologię, to podejmuje z nowej perspektywy ważne zagadnienia poruszone w poprzednich rozdziałach. Dotyczy to zwłaszcza niektórych głównych tematów, przenikających całą encyklikę. Na przykład ścisła więź między ubogimi a kruchością naszej planety, przekonanie, że wszystko na świecie jest ściśle ze sobą powiązane, krytyka nowego paradygmatu i form władzy, które wywodzą się z technologii, zachęta do poszukiwania innych sposobów – 37 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 37
25.06.2015 15:20
rozumienia ekonomii i postępu, wartość właściwa każdemu stworzeniu, ludzki sens ekologii, potrzeba otwartej i szczerej dyskusji, poważna odpowiedzialność polityki międzynarodowej i lokalnej, kultura odrzucenia oraz propozycja nowego stylu życia. Kwestie te nigdy nie będą zamknięte i zaniechane, ale wręcz nieustannie podejmowane i ubogacane.
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 38
25.06.2015 15:20
Rozdział I CO SIĘ DZIEJE W NASZYM DOMU
17. Refleksje teologiczne czy filozoficzne o sytuacji ludzkości i świata mogą brzmieć jak powtarzanie pustych haseł, jeśli nie zostaną na nowo umieszczone w aktualnym kontekście, bezprecedensowym dla historii ludzkości. Dlatego zanim rozpoznamy, jak wiara wnosi nowe motywacje i wymagania wobec świata, którego jesteśmy częścią, proponuję zatrzymać się na chwilę, by zastanowić się, co dzieje się w naszym wspólnym domu. 18. Nieustannie wzrastająca szybkość przemian ludzkości i naszej planety łączy się dziś z intensyfikacją rytmu życia i pracy w tym, co po hiszpańsku niektórzy nazywają „rapidación” (przyspieszeniem). Choć zmiany należą do dynamiki złożonych systemów, prędkość, jaką im narzucają ludzkie działania, kontrastuje dziś z naturalną powolnością ewolucji biologicznej. Dołącza się do tego problem, iż cele tych szybkich i ciągłych zmian niekoniecznie są zorientowane na dobro wspólne i ludzki rozwój, zrównoważony i integralny. Zmiana jest czymś pożądanym, ale budzi niepokój, kiedy prowadzi do degradacji świata i jakości życia znacznej części ludzkości. – 39 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 39
25.06.2015 15:20
9. Po okresie irracjonalnej wiary w postęp i ludzkie możliwości część społeczeństwa wkracza w etap głębszej świadomości. Dostrzegamy rosnącą wrażliwość na środowisko i troskę o przyrodę oraz szczere i pełne bólu obawy o to, co się dzieje z naszą planetą. Przyjrzyjmy się pokrótce kwestiom, które dziś wywołują nasz niepokój i których dłużej nie możemy unikać. Nie chodzi o gromadzenie informacji lub zaspokojenie naszej ciekawości, ale o bolesną świadomość, o to, by odważyć się przemienić w osobiste cierpienie to, co się dzieje na świecie, a tym samym o rozeznanie, jaki wkład może wnieść każdy z nas. I. Zanieczyszczenie i globalne ocieplenie Zanieczyszczenia, odpady i kultura odrzucenia 20. Istnieją formy zanieczyszczeń, które codziennie wpływają na ludzi. Narażenie na działanie zanieczyszczeń powietrza stwarza szeroką gamę oddziaływań na zdrowie, zwłaszcza osób najuboższych, powodując miliony przedwczesnych zgonów. Chorują one na przykład z powodu wdychania spalin pochodzących z paliw używanych do celów kuchennych czy ogrzewania. Dołącza się do tego zanieczyszczenie wyrządzające szkody wszystkim, spowodowane transportem, spalinami przemysłowymi, magazynowaniem substancji przyczyniających się do zakwaszania – 40 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 40
25.06.2015 15:20
gleby i wody, nawozami, środkami owadobójczymi i grzybobójczymi, pestycydami i ogólnie używanymi w rolnictwie środkami chemicznymi. Technologia powiązana z finansami, aspirująca do bycia jedynym rozwiązaniem problemów, w rzeczywistości nie jest w stanie dostrzec tajemnicy różnorodnych powiązań istniejących między rzeczami i z tego względu niekiedy rozwiązuje jeden problem, tworząc kolejne. 21. Trzeba również wziąć pod uwagę zanieczyszczenie powodowane przez odpady, w tym odpady niebezpieczne, obecne w różnych środowiskach. Co roku wytwarzane są setki milionów ton śmieci, z których wiele nie ulega biodegradacji: odpady domowe i komercyjne, odpady rozbiórkowe, medyczne, odpady elektroniczne i przemysłowe, odpady bardzo toksyczne i radioaktywne. Nasz dom, Ziemia, zdaje się stawać coraz bardziej ogromnym składem nieczystości. W wielu częściach świata osoby w podeszłym wieku z nostalgią wspominają krajobrazy z przeszłości, które obecnie są zasypane śmieciami. Zarówno odpady przemysłowe, jak i środki chemiczne stosowane w miastach i na polach mogą wywoływać kumulowanie się związków trujących w organizmach okolicznych mieszkańców, które występuje nawet wtedy, gdy poziom obecności toksycznego pierwiastka w danym miejscu jest niski. Bardzo często środki zaradcze są podejmowane dopiero wtedy, kiedy skutki okazują się nieodwracalne dla zdrowia ludzi. – 41 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 41
25.06.2015 15:20
22. Problemy te są ściśle związane z kulturą odrzucenia, która dotyka zarówno ludzi wykluczonych, jak i przedmiotów, które szybko stają się śmieciami. Zauważamy na przykład, że większość wytworzonego papieru jest wyrzucana bez recyklingu. Trudno nam uznać, że wzorem jest funkcjonowanie naturalnych ekosystemów: rośliny syntetyzują składniki odżywcze, które stają się karmą roślinożerców. Te z kolei stają się pokarmem zwierząt mięsożernych, zapewniających znaczne ilości odpadów organicznych, które dają początek nowej generacji roślin. Natomiast system przemysłowy na końcu cyklu produkcyjnego i konsumpcji nie rozwinął zdolności pochłaniania i ponownego wykorzystania pozostałości i odpadów. Jeszcze nie udało się przyjąć zamkniętego modelu produkcji, który zapewniłby zasoby dla wszystkich i dla przyszłych pokoleń, a który wymaga maksymalnego ograniczenia użycia zasobów nieodnawialnych, pohamowania konsumpcji, maksymalizacji efektywności wykorzystania, ponownego wykorzystania i recyklingu. Zaradzenie tej kwestii byłoby sposobem przeciwdziałania kulturze odrzucenia, prowadzącej do wyrządzenia szkody całej planecie, ale dostrzegamy, że postęp w tym zakresie jest nadal bardzo ograniczony. Klimat jako dobro wspólne 23. Klimat jest dobrem wspólnym, wszystkich i dla wszystkich. Na poziomie globalnym jest złożonym – 42 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 42
25.06.2015 15:20
systemem, wpływającym w istotny sposób na ludzkie życie. Istnieje bardzo solidny konsensus naukowy wskazujący, że mamy do czynienia z niepokojącym ociepleniem systemu klimatycznego. Temu globalnemu ociepleniu w minionych dekadach towarzyszy stały wzrost poziomu morza, a trudno go nie powiązać ze wzrostem ekstremalnych zjawisk pogodowych, pomijając fakt, iż nie można przypisać każdemu poszczególnemu zjawisku jakiejś jednej określonej naukowo przyczyny. Ludzkość wezwana jest do uświadomienia sobie konieczności zmiany stylu życia, produkcji i konsumpcji, by powstrzymać globalne ocieplenie albo przynajmniej wyeliminować przyczyny wynikające z działalności człowieka. To prawda, że istnieją inne czynniki (na przykład wulkanizm, zmiany orbity i osi Ziemi, cykl słoneczny), ale liczne badania naukowe wskazują, że większość globalnego ocieplenia ostatnich kilkudziesięciu lat zawdzięczamy wysokiemu stężeniu gazów cieplarnianych (dwutlenek węgla, metan, tlenki azotu i inne), emitowanych głównie z powodu działalności człowieka. Ich koncentracja w atmosferze stanowi przeszkodę, aby ciepło promieni słonecznych odbitych od ziemi rozproszyło się w przestrzeni. Zwiększa to szczególnie wzorzec rozwoju opartego na intensywnym wykorzystaniu paliw kopalnych, stanowiący centrum światowego systemu energetycznego. Swój wpływ miała również narastająca praktyka zmiany sposobu użytkowania gruntów, głównie wylesianie dla celów rolniczych. – 43 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 43
25.06.2015 15:20
24. Z kolei ocieplenie ma wpływ na cykl węglowy. Tworzy błędne koło, które dodatkowo pogarsza sytuację, wpływając na dostępność podstawowych zasobów, takich jak woda pitna, energia i produkcja rolna w strefach najcieplejszych, powodując zanik różnorodności biologicznej naszej planety. Topnienie lodów polarnych i lodowców na obszarach górskich grozi poważnym niebezpieczeństwem uwalniania się metanu, a rozkład zamrożonej materii organicznej może jeszcze bardziej wzmóc emisję dwutlenku węgla. Z kolei utrata lasów tropikalnych pogarsza sytuację, ponieważ przyczyniają się one do łagodzenia zmian klimatu. Zanieczyszczenie powodowane przez dwutlenek węgla zwiększa kwasowość oceanów i zagraża łańcuchowi pokarmowemu w środowisku morskim. Jeżeli aktualna tendencja utrzyma się, to obecny wiek może doświadczyć niesłychanych zmian klimatycznych i bezprecedensowego niszczenia ekosystemów, z poważnymi konsekwencjami dla nas wszystkich. Na przykład wzrost poziomu morza może stworzyć niezwykle poważne sytuacje, jeśli weźmiemy pod uwagę, że jedna czwarta ludności świata mieszka nad morzem lub blisko niego, a większość megamiast jest zlokalizowana w strefach przybrzeżnych. 25. Zmiany klimatyczne są problemem globalnym, z poważnymi następstwami ekologicznymi, społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi oraz dotyczącymi podziału dochodów, i stanowią jedno – 44 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 44
25.06.2015 15:20
z największych wyzwań dla ludzkości. Najprawdopodobniej najpoważniejsze konsekwencje spadną w najbliższych dziesięcioleciach na kraje rozwijające się. Wielu ubogich mieszka na obszarach szczególnie dotkniętych zjawiskami związanymi z ociepleniem, a ich środki utrzymania zależą w dużym stopniu od zasobów naturalnych oraz tak zwanych usług ekosystemowych, takich jak rolnictwo, rybołówstwo i zasoby leśne. Nie dysponują innymi możliwościami utrzymania się ani innymi zasobami, pozwalającymi im na dostosowanie się do skutków zmian klimatu czy stawienie czoła sytuacjom katastrofalnym. Mają też niewielki dostęp do opieki socjalnej. Na przykład zmiany klimatyczne powodują migracje zwierząt i roślin, które nie zawsze mogą się zaadaptować, a to z kolei wpływa na zasoby osób najbiedniejszych, które są również zmuszone do migracji z wielką niepewnością co do przyszłości swego życia i życia ich dzieci. Tragiczne jest zwiększenie liczby migrantów uciekających od biedy spowodowanej degradacją środowiska, którzy w konwencjach międzynarodowych nie są uznawani za uchodźców. Noszą oni ciężar swego życia, pozostawieni samym sobie, bez jakichkolwiek norm dotyczących ochrony. Niestety istnieje powszechna obojętność wobec tych tragedii, jakie dzieją się w różnych częściach świata. Brak reakcji wobec tych dramatów naszych braci i sióstr jest oznaką utraty owego poczucia odpowiedzialności za naszych bliźnich, na której opiera się każde społeczeństwo obywatelskie. – 45 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 45
25.06.2015 15:20
Modlitwa za naszą ziemię Wszechmogący Boże, który jesteś w całym wszechświecie oraz w najmniejszym z Twoich stworzeń, Ty, który otaczasz swą czułością wszystko, co istnieje, ześlij na nas moc swojej miłości, byśmy zatroszczyli się o życie i piękno. Napełnij nas pokojem, abyśmy żyli jak bracia i siostry i nikomu nie wyrządzali krzywdy. Boże ubogich, pomóż nam uratować opuszczonych i zapomnianych tej ziemi, którzy znaczą tak wiele w Twoich oczach. Ulecz nasze życie, byśmy strzegli świata, a nie łupili go, byśmy rozsiewali piękno, a nie skażenie i zniszczenie. Dotknij serc tych, którzy szukają jedynie zysków kosztem ubogich i ziemi. Naucz nas odkrywania wartości każdej rzeczy, kontemplowania w zadziwieniu, uznania, że jesteśmy głęboko zjednoczeni z każdym stworzeniem w naszej pielgrzymce ku Twej nieskończonej światłości. Dziękujemy, że jesteś z nami każdego dnia. Wspieraj nas, prosimy, w naszych zmaganiach na rzecz sprawiedliwości, miłości i pokoju. – 216 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 216
25.06.2015 15:20
Chrześcijańska modlitwa wraz ze stworzeniem Chwalimy Cię, Ojcze, wraz ze wszystkimi stworzeniami, które wyszły spod Twojej wszechmocnej ręki. Twoje są i pełne są Twojej obecności i Twojej czułości. Pochwalony bądź, Panie! Jezu, Synu Boży, wszystko przez Ciebie zostało stworzone. Kształtowałeś się w łonie Maryi, stałeś się częścią tej ziemi i oglądałeś ten świat ludzkimi oczyma. Dziś żyjesz w każdym stworzeniu w Twojej chwale Zmartwychwstałego. Pochwalony bądź, Panie! Duchu Święty, który swoim światłem kierujesz światem ku miłości Ojca i towarzyszysz jękom stworzenia, Ty żyjesz także w naszych sercach, by nas pobudzać ku dobru. Pochwalony bądź, Panie! Panie Boże w Trójcy Jedyny, piękna Wspólnoto nieskończonej miłości, naucz nas kontemplowania Ciebie w pięknie wszechświata, gdzie wszystko mówi nam o Tobie. – 217 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 217
25.06.2015 15:20
Rozbudź nasze uwielbienie i wdzięczność za każdą istotę, którą stworzyłeś. Obdarz nas łaską poczucia się wewnętrznie zjednoczonymi ze wszystkim, co istnieje. Boże miłości, ukaż nam nasze miejsce w tym świecie jako narzędzi Twojej miłości dla wszystkich istot tej ziemi, bo żadna z nich nie jest przez Ciebie zapomniana. Oświeć posiadających władzę i pieniądze, aby nie popadli w grzech obojętności, aby miłowali dobro wspólne, wspierali słabych i opiekowali się światem, w którym żyjemy. Ubodzy i ziemia wołają: Panie, obejmij nas swą mocą i światłem, abyśmy chronili wszelkie życie, przygotowali lepszą przyszłość, aby nadeszło Twoje Królestwo sprawiedliwości, pokoju, miłości i piękna. Pochwalony bądź, Panie! Amen.
W Rzymie, u Świętego Piotra, dnia 24 maja 2015 roku, w uroczystość Zesłania Ducha Świętego, w trzecim roku mego pontyfikatu. – 218 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 218
25.06.2015 15:20
INDEKSY DO ENCYKLIKI
LAUDATO SI’
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 219
25.06.2015 15:20
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 220
25.06.2015 15:20
INDEKS TEKSTÓW BIBLIJNYCH (Cyfry obok sigli bliblijnych odsyłają do punktów Encykliki)
STARY TESTAMENT Księga Rodzaju 1, 26 (65) 1, 28 (66, 67) 1, 31 (65) 2, 2-3 (71) 2, 7 (2) 2, 15 (66, 67, 124) 3, 17-19 (66) 4, 9-11 (70) 6, 5 (71) 6, 6 (71) 6, 13 (70) Księga Wyjścia 16, 23 (71) 20, 10 (71) 23, 12 (68, 237) Księga Kapłańska 19, 9-10 (71) – 221 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 221
25.06.2015 15:20
25, 1-4 (71) 25, 4-6 (71) 25, 10 (71) 25, 23 (67) Księga Powtórzonego Prawa 10, 14 (67) 24, 4 (68) 24, 6 (68) Księga Psalmów 24, 1 (67) 33, 6 (77) 104, 31 (69) 136, 6 (72) 148, 3-5 (72) 148, 5-6 (68) Księga Przysłów 3, 19 (69) 22, 2 (94) Księga Mądrości 6, 7 (94) 11, 24 (77) 11, 26 (89) 13, 5 (12) Mądrość Syracha 38, 4 (124) – 222 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 222
25.06.2015 15:20
38, 34 (124) Księga Izajasza 40, 28-29 (73) Księga Jeremiasza 1, 5 (65) 32, 17 (73) 32, 21 (73)
NOWY TESTAMENT Ewangelia wg św. Mateusza 5, 45 (94) 6, 3 (98) 6, 3-4 (220) 6, 26 (96) 8, 27 (98) 11, 19 (98) 11, 25 (960) 13, 31-32 (97) 20, 25-26 (82) Ewangelia wg św. Marka 10, 21 (226) Ewangelia wg św. Łukasza 2, 19 (241) – 223 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 223
25.06.2015 15:20
2, 51 (241) 12, 6 (96, 220) Ewangelia wg św. Jana 1, 1-18 (99) 1, 14 (99) 4, 35 (97) List do Rzymian 1, 20 (12) 8, 22 (2) 12, 1 (220) Pierwszy List do Koryntian 13, 12 (243) 15, 28 (100) List do Kolosan 1, 16 (99) 1, 19-20 (100) Apokalipsa św. Jana 12, 1 (241) 15, 3 (74) 21, 5 (243)
– 224 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 224
25.06.2015 15:20
INDEKS DOKUMENTÓW MAGISTERIUM KOŚCIOŁA ORAZ INNE TEKSTY CYTOWANE (cyfry odsyłają do punktów Encykliki)
A jgreja e a questão teológica (Konferencja Episkopatu Brazylii) 88 A new earth (Konferencja Episkopatu Australii) 218 A plea for dialogue, prudence and the common good (Konferencja Episkopatu Katolickiego Stanów Zjednoczonych) 52 Anthologie du soufisme (Vitray-Meyerovitch) 233 Apologia (św. Justyn) 99 Boska komedia (Dante Alighieri) 77 Cantico delle creature (św. Franciszek z Asyżu) 1, 87 Caritas in veritate (Benedykt XVI) 6, 79, 90, 102, 109, 120, 127, 142, 175, 195, 206, 231 Centesimus annus (św. Jan Paweł II) 5, 93, 115, 117, 127, 213 Commonitorium primum (św. Wincenty z Lerynu) 121 Deklaracja Love for Creation. An Asian Response to the Ecological Crisis (Kolokwium pod patronatem Federacji Konferencji Episkopatów Azji) 116 – 225 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 225
25.06.2015 15:20
Deklaracja z Rio o środowisku i rozwoju 141, 167, 186 Der Klimawandel (Konferencja Episkopatu Niemiec) 48 Dokument z Aparecidy (V Konferencja Ogólna Episkopatu Ameryki Łacińskiej i Karaibów) 38, 54 Ecclesia de Eucharistia (św. Jan Paweł II) 236 Energia, Giustizia e Pace (Papieska Rada „Iustitia et Pax”) 172 Evangelii gaudium (Franciszek) 3, 56, 89, 110, 141, 152, 178, 199, 201, 216, 225 Gaudium et spes (Sobór Watykański II) 80, 127, 156, 196 Homilia podczas Mszy św. do pracujących na roli w Recife w Brazylii (św. Jan Paweł II) 93 Homilia podczas Mszy św. z okazji inauguracji ponty fikatu (Benedykt XVI) 65, 217 Homilia podczas nieszporów w Aoście (Benedykt XVI) 83 Homilia w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (Benedykt XVI) 236 Homilie na Hexameron (św. Bazyli Wielki) 77, 244 Irruptión del pobre y quehacer filosófico ( Juan Carlos Scannone S.J.) 149 Jesucristo, vida y esperanza de los indígenas y campesi nos (Konferencja Episkopatu Meksyku, Komisja ds. Duszpasterstwa Społecznego) 189 Karta Ziemi (Organizacja Narodów Zjednoczonych) 207 Katechezy (Benedykt XVI) 77 Katechezy (Franciszek) 50, 155 – 226 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 226
25.06.2015 15:20
Katechezy (św. Jan Paweł II) 5, 61, 80, 85, 238 Katechizm Kościoła Katolickiego 65, 69, 80, 86, 92, 130, 237 Komentarz do fizyki Arystotelesa (św. Tomasz z Akwinu) 80 Kompendium nauki społecznej Kościoła (Papieska Rada „Iustitia et Pax”) 50, 106, 152, 184, 190, 231 Koniec czasów nowożytnych (Romano Guardini) 105, 108, 115, 203, 219 Laborem exercens (św. Jan Paweł II) 93, 98, 124 List apostolski Sobre el campesino paraguayo y la tierra (Konferencja Episkopatu Paragwaju) 94 List do George’a V. Coyne’a S.J. (św. Jan Paweł II) 83 List pasterski o środowisku i ludzkim rozwoju w Boliwii: El universo, don de Dios para la vida (Konferencja Episkopatu Boliwii) 48, 170 Lumen fidei (Franciszek) 199 Message upon the Day of Prayer for the Protection of Creation (Bartłomiej I) 8 Octogesima adveniens (bł. Paweł VI) 4 On Earth as in Heaven: Ecological Vision and Initia tives of Ecumenical Patriarch Bartholomew ( John Chryssavgis) 8 Orędzie na Boże Narodzenie (Episkopat Regionu Patagonia-Comahue-Argentyna), 51 Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1977 (bł. Paweł VI) 231 Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1990 (św. Jan Paweł II) 57, 64, 93, 131, 204, 215 Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2010 (Benedykt XVI) – 227 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 227
25.06.2015 15:20
118, 162, 193, 206 Orientale lumen (św. Jan Paweł II) 235 Pacem in terris (św. Jan XXIII) 3 Pastoral Statement on the Environmental Crisis (Konferencja Episkopatów Katolickich Południowej Afryki) 14 Philosophie de la volonté (Paul Ricoeur) 85 Populorum progressio (bł. Paweł VI) 127 Powitanie pracowników FAO (Franciszek) 31 Przemówienie do duchowieństwa diecezji Bolzano -Bressanone (Benedykt XVI) 6 Przemówienie do FAO z okazji dwudziestej piątej rocznicy powstania (bł. Paweł VI) 4 Przemówienie do korpusu dyplomatycznego (Bene dykt XVI) 6 Przemówienie do naukowców i przedstawicieli Uni wersytetu Narodów Zjednoczonych (św. Jan Paweł II) 102 Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk (św. Jan Paweł II) 131 Przemówienie do pracowników zakładu farmaceu tycznego (bł. Paweł VI) 83 Przemówienie do uczestników 35 Zjazdu Światowego Towarzystwa Lekarskiego (św. Jan Paweł II) 132 Przemówienie Global Responsibility and Ecological Sustainability: Closing Remarks (Bartłomiej I) 9 Przemówienie podczas spotkania z Indianami w Cuila pán (św. Jan Paweł II) 93 Przemówienie w Bundestagu (Benedykt XVI) 6, 155 Przemówienie w Santa Barbara (Bartłomiej I) 8 – 228 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 228
25.06.2015 15:20
Przesłanie do niepełnosprawnych, Modlitwa Anioł Pański w katedrze w Osnabrück (św. Jan Paweł II) 65 Quaest. disp. de myst. Trinitatis (św. Bonawentura) 239 Redemptor hominis (św. Jan Paweł II) 5 Responsabilidade solidária pelo bem comum (Konfe rencja Episkopatu Portugalii) 159 Reverence for Life. A Message for the Twenty-First Century (Konferencja Episkopatu Katolickiego Japonii) 85 Sobre la relación del hombre con la naturaleza (Kon frencja Episkopatu Republiki Dominikańskiej) 92 Sollicitudo rei socialis (św. Jan Paweł II) 5, 93 Statement on Environmental Issues (Konferencja Episkopatu Nowej Zelandii) 95 Summa theologiae (św. Tomasz z Akwinu) 80, 86, 240 Una tierra para todos (Konferencja Episkopatu Argentyny, Komisja ds. Duszpasterstwa Społecznego) 134 What is Happening to our Beautiful Land? (Konferencja Episkopatu Katolickiego Filipin) 41 Wykład w klasztorze Utstein (Bartłomiej I) 9 You love all that exists… All things are yours, God, love of life (Konferencja Episkopatu Katolickiego Kanady, Komisja Spraw Społecznych) 85 Zukunft der Schöpfung – Zukunft der Menschheit. Erklärung der Deutschen Bischofskonferenz zu Frgen der Umwelt und der Energieversorgung (Konferencja Episkopatu Niemiec) 69 – 229 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 229
25.06.2015 15:20
Życiorys drugi świętego Franciszka z Asyżu (Tomasz z Celano) 12 Życiorys pierwszy św. Franciszka z Asyżu (Tomasz z Celano) 11 Życiorys większy św. Franciszka (św. Bonawentura) 11, 66
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 230
25.06.2015 15:20
INDEKS AUTORÓW (cyfry odsyłają do punktów Encykliki)
Ali al-Khawwas 233 Alighieri, Dante 77 Bartłomiej I 7, 8, 9 Bazyli Wielki 77, 244 Benedykt z Nursji 126 Benedykt XVI 6, 65, 77, 79, 83, 90, 102, 109, 118, 120, 127, 142, 155, 162, 175, 193, 195, 206, 217, 231, 236 Bonawentura 11, 66, 233, 239 Chryssavgis, John 8 Foucauld, Karol de 125 Franciszek z Asyżu 1, 10, 11, 12, 66, 87, 91, 125, 218, 221 Jan od Krzyża 234 Jan XXIII 3, 175 Jan Paweł II 5, 57, 61, 64, 65, 80, 83, 85, 93, 98, 102, 115, 117, 124, 127, 131, 132, 204, 213, 235, 236, 238 Justyn 99 Guardini, Romano 105, 108, 115, 203, 219 Paweł VI 4, 83, 127, 231 – 231 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 231
25.06.2015 15:20
Perine, Marcelo Ricoeur, Paul Scannone, Juan Carlos Teilhard de Chardin, Pierre Teresa z Lisieux Tomasz z Celano Tomasz z Akwinu Wincenty z Lerynu Vitray-Meyerovitch, Eva de
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 232
149 85 149 83 230 11, 12 80, 86, 240 121 233
25.06.2015 15:20
INDEKS AUTORÓW ZBIOROWYCH (cyfry odsyłają do punktów Encykliki)
Sobór Watykański II 80, 127, 156 Konferencja Episkopatu Katolickiego Stanów Zjednoczonych 52 Konferencja Episkopatu Katolickiego Kanady 85 Konferencja Episkopatu Katolickiego Japonii 85 Konferencja Episkopatu Katolickiego Afryki Południowej 14 Konferencja Episkopatu Katolickiego Australii 218 Konferencja Episkopatu Katolickiego Filipin 41 Konferencja Episkopatu Republiki Dominikańskiej 92 Konferencja Episkopatu Boliwii 48, 170 Konferencja Episkopatu Nowej Zelandii 95 Konferencja Episkopatu Argentyny, Komisja ds. Duszpasterstwa Społecznego 134 Konferencja Episkopatu Meksyku 189 Konferencja Episkopatu Paragwaju 94 Konferencja Episkopatu Portugalii 159 Konferencja Episkopatu Niemiec 48, 69 – 233 –
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 233
25.06.2015 15:20
Konferencja Ogólna Episkopatu Ameryki Łacińskiej i Karaibów 38, 54 Konferencja Episkopatu Brazylii 88 Federacja Konferencji Episkopatów Azji 116 Papieska Rada „Iustitia et Pax” 50, 106, 152, 172, 184, 190, 231 Episkopat Regionu Patagonia-Comahue (Argentyna) 51
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 234
25.06.2015 15:20
SPIS TREŚCI
PRZEWODNIK PO LEKTURZE. . . . . . . . . . . . . . . . 7
LAUDATO SI’ Nic ze spraw tego świata nie jest nam obojętne. . . . . . . Zjednoczeni wspólną troską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Święty Franciszek z Asyżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Moje wezwanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26 30 32 35
Rozdział I CO SIĘ DZIEJE W NASZYM DOMU I. Zanieczyszczenie globalne ocieplenie. . . . . . . . . . . Zanieczyszczenia, odpady i kultura odrzucenia . . . Klimat jako dobro wspólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Kwestia wody. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Zatracenie różnorodności biologicznej. . . . . . . . . .
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 235
40 40 42 46 49
25.06.2015 15:20
IV. Pogorszenie jakości życia i upadek społeczny. . . . V. Globalna niesprawiedliwość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Słabość reakcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. Zróżnicowanie opinii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56 59 65 70
Rozdział II EWANGELIA STWORZENIA I. Światło, które daje wiara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 II. Mądrość opisów biblijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 III. Tajemnica wszechświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 IV. Orędzie każdego bytu w harmonii całego stworzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 V. Powszechna komunia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 VI. Powszechne przeznaczenie dóbr . . . . . . . . . . . . . . . 98 VII. Spojrzenie Jezusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Rozdział III LUDZKI PIERWIASTEK KRYZYSU EKOLOGICZNEGO I. Technologia: kreatywność i władza. . . . . . . . . . . . II. Globalizacja paradygmatu technokratycznego. III. Kryzys i konsekwencje współczesnego antropocentryzmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Relatywizm praktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konieczność obrony pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . Innowacje biologiczne wynikające z badań naukowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 236
105 109 117 122 124 129
25.06.2015 15:20
Rozdział IV EKOLOGIA INTEGRALNA I. Ekologia środowiskowa, gospodarcza i społeczna. . . 135 II. Ekologia kulturowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 III. Ludzka ekologia życia codziennego . . . . . . . . . . . 142 IV. Zasada dobra wspólnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 V. Sprawiedliwość między pokoleniami. . . . . . . . . . 150
Rozdział V WYTYCZNE I DZIAŁANIA I. Dialog na temat środowiska w polityce międzynarodowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 II. Dialog zmierzający ku nowej polityce w wymiarze ogólnonarodowym i lokalnym . . . . . . . . . . . . . . 164 III. Dialog i transparencja w procesach decyzyjnych. . . 169 IV. Dialog polityki i ekonomii na rzecz pełni człowieczeństwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 V. Religie w dialogu z nauką. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Rozdział VI EDUKACJA I DUCHOWOŚĆ EKOLOGICZNA I. Postawić na inny styl życia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 II. Wychowywanie do przymierza między ludzkością a środowiskiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 III. Nawrócenie ekologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 237
25.06.2015 15:20
IV. Radość i pokój. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 V. Miłość obywatelska i polityczna. . . . . . . . . . . . . 203 VI. Znaki sakramentalne i świąteczny odpoczynek . . 206 VII. Trójca Święta i relacja między stworzeniami. . . 211 VIII. Królowa całego stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 IX. Ponad słońcem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Modlitwa za naszą ziemię. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Chrześcijańska modlitwa wraz ze stworzeniem . . . 217 INDEKS TEKSTÓW BIBLIJNYCH . . . . . . . . . . . INDEKS DOKUMENTÓW MAGISTERIUM KOŚCIOŁA ORAZ INNE TEKSTY CYTOWANE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS AUTORÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS AUTORÓW ZBIOROWYCH. . . . . . .
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 238
223
227 233 235
25.06.2015 15:20
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 239
25.06.2015 15:20
Tekst encykliki: © 2015 Libreria Editrice Vaticana 00120 Città del Vaticano www.libreriaeditricevaticana.com Wprowadzenie i indeksy: © 2015 Edizioni San Paolo s.r.l. Piazza Soncino, 5 - 20092 Cinisello Balsamo (Milano) – Italia www.edizionisanpaolo.it © 2015 Periodici San Paolo s.r.l. Via Giotto, 36 - 20145 Milano – Italia www.famigliacristiana.it Wprowadzenie: Carlo Petrini Indeksy: Giuliano Vigini Tłumaczenie wprowadzenia: Krzysztof Stopa Skład i łamanie, projekt okładki: Ewa Burdzicka Druk i oprawa: Drukarnia im. A. Półtawskiego – Kielce ISBN 978-83-7797-573-2 © Edycja Świętego Pawła, 2015 ul. Św. Pawła 13/15 • 42-221 Częstochowa tel. 34.362.06.89 • fax 34.362.09.89 www.edycja.com.pl • e-mail: edycja@edycja.com.pl Dystrybucja: Centrum Logistyczne Edycji Świętego Pawła ul. Hutnicza 46 • 42-263 Wrzosowa k. Częstochowy tel. 34.366.15.50 • fax 34.370.83.74 e-mail: dystrybucja@edycja.com.pl Księgarnia internetowa: www.edycja.pl
573A_Encyklika Laudato si_srodek.indd 240
25.06.2015 15:20
• TEKST ENCYKLIKI • WPROWADZENIE CARLA PETRINIEGO, ZAŁOŻYCIELA RUCHU SLOW FOOD • INDEKSY DO TEKSTU ENCYKLIKI
www.edycja.pl