Atlas biblijny by Edycja Świętego Pawła

ATLAS BIBLIJNY

ks. Fabrizio Ficco, ks. Germano Lori, ks. Giacomo Perego, ks. Francesco Giosuè Voltaggio, Marco Zappella

ATLAS BIBLIJNY

BIBLIA, HISTORIA, GEOGRAFIA, ARCHEOLOGIA

W trakcie redakcji tekstów autorzy konfrontowali między sobą swoje prace, uzupełniając je sugestiami i korektami pochodzącymi od pozostałych, niemniej każdy z nich był odpowiedzialny za określoną sekcję atlasu: ks. Fabrizio Ficco – za część biblijną, Marco Zappella – za historię, ks. Giacomo Perego – za geografię, ks. Francesco Giosuè Voltaggio – za archeologię, ks. Germano Lori – za kartografię i oprawę fotograficzną.

Tytuł oryginału:

Atlante Biblico. Bibbia, storia, geografia, archeologia

Piazza Soncino, 5 - 20092 Cinisello Balsamo (Milano) - WŁOCHY www.edizionisanpaolo.it

Projekt graficzny: Giordano Redaelli, Methodus - Giussano (MB)

Tłumaczenie: Krzysztof Stopa

Redakcja naukowa wydania polskiego: ks. Mariusz Górny SSP

Redakcja: Monika Turała

Skład i łamanie wersji polskiej: br. Zbigniew Gawron SSP

Źródła zdjęć:

Dane N.: 28

Edizioni San Paolo (archiwum): 13a, 13b, 14, 17, 20, 25, 29, 32, 33, 44, 45, 47, 48, 49, 52, 53a, 53b, 54, 55, 57, 59, 68, 72, 73, 74, 95, 100, 101, 103, 104, 107, 114b, 117b

Lori G.: 23, 24, 27, 31, 36, 36-37, 64, 67, 69, 79, 81, 83, 88a, 88b, 90, 97, 105a, 105b, NASA/Corbis: 9, 10

Perego G.: 21a, 21b, 38-39, 41, 43, 65, 77, 85c, 89, 93a, 93b, 113, 114a, 116, 117a Radovan Z.: 37 Shutterstock.com: 10

Studium Biblicum Franciscanum: 85a, 85b Wikimedia Commons Free: 32, 61

Cytaty biblijne pochodzą z: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem © Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2011

Nihil obstat: Za zezwoleniem Kurii Prowincjalnej Towarzystwa Świętego Pawła ks. Mariusz Górny SSP Częstochowa, 30 stycznia 2025 r.

ISBN 978-83-8131-647-7

Dystrybucja: Centrum Logistyczne Edycji Świętego Pawła ul. Hutnicza 46 • 42-263 Wrzosowa k. Częstochowy tel. 34.366.15.50 • e-mail: dystrybucja@edycja.com.pl

Księgarnia internetowa: www.edycja.pl

WPROWADZENIE

Ugruntowana tradycja atlasów biblijnych stanowi odpowiedź na potrzebę usytuowania Biblii w jej środowisku. Niniejszy atlas powstał po to, by dać czytelnikowi możliwość lepszego zrozumienia Pisma Świętego dzięki pogłębieniu znajomości czasowych i przestrzennych współrzędnych Objawienia.

Historia i geografia zbawienia

Historia zbawienia jest wpisana w szersze ramy historii powszechnej i opiera się na wydarzeniach, które rozegrały się w określonym czasie. Oprócz charakteru historycznego miała ona także wymiar geograficzny, jako że realizowała się w jasno zdefiniowanej przestrzeni. Działo się tak dlatego, że Bóg objawił się w konkretnych miejscach. Obok geografii fizycznej istnieje więc także swego rodzaju „geografia zbawienia”, której nie można pominąć. Święty Paweł VI streszcza wszystkie te aspekty w następujących słowach: „Choć pozostaje prawdą, że chrześcijaństwo jest religią uniwersalną, niezwiązaną z żadnym krajem, a jego wyznawcy «oddają cześć Ojcu w duchu i prawdzie», to jednak zasadza się ono na objawieniu historycznym. Obok «historii zbawienia» istnieje «geografia zbawienia»” (Adhortacja apostolska Nobis in animo, 1974).

W historii zbawienia obietnica „ziemi” odgrywa centralną rolę. Znajduje się ona bowiem u początków powołania Abrahama: „Zostaw twoją ziemię, twój ród i dom twojego ojca, i idź do kraju, który ci wskażę” (Rdz 12, 1).

Wyruszywszy w drogę, patriarcha przybywa do ziemi Kanaan, gdzie otrzymuje drugie objawienie: „Pan ukazał się Abramowi i powiedział: «Twojemu potomstwu daję ten kraj». Abram zbudował w tym miejscu ołtarz dla Pana, który mu się ukazał” (Rdz 12, 7). Mamy tutaj do czynienia z jednym z pierwszych znaków czci w miejscach, w których Bóg się objawia. Ponadto cała historia zawarta w Pięcioksięgu i w Księdze Jozuego jest przedstawiana jako wypełnienie tej obietnicy. A jednak Abraham, ojciec wiary, nie otrzyma w dziedzictwie „nawet kawałka tej ziemi” (Dz 7, 5), to znaczy Ziemi Świętej. Paradoksalnie jedynym terenem, jaki posiądzie, będzie grobowiec przed dębami Mamre, nabyty w celu pochowania w nim żony (Rdz 23, 16-20). Oznacza to, że prawdziwa ziemia, którą Bóg chce podarować swemu ludowi, jest czymś znacznie więcej niż miejscem fizycznym, dającym się zdefiniować geograficznie (por. Hbr 11, 14-16).

Dar ziemi

Lud Izraela zawsze sławił i podkreślał dar ziemi, a w niej przede wszystkim miejsce najświętsze, czyli świątynię, gdzie Bóg postanowił umieścić swoje mieszkanie. Dlatego Jerozolima stanowi szczyt radości wierzącego, jak stwierdza

psalmista: „Niech przyschnie mi język do podniebienia, gdybym o tobie nie pamiętał, jeślibym nie uznał Jeruzalem za moją największą radość!” (Ps 137, 6). Ponadto świątynia jest także najważniejszym miejscem (hammaqom, 1 Krl 8, 29) całej ziemi. W związku z tym interesujące jest, że w literaturze rabinicznej wyrażenie to uważa się za jedno z imion Boga (por. m.Pes. 10, 5). Filon Aleksandryjski rzeczywiście stwierdza: „Bóg sam nazywany jest «Miejscem»” (Somn 1, 63). W ten sposób daje on do zrozumienia, że miejscem świętym w sensie ścisłym jest sam Bóg i że Jego największe objawienie dokona się „w Nim”.

Jezus, prawdziwe Miejsce święte

Wiara chrześcijańska opiera się na wydarzeniach historycznych. Jezus jest prawdziwą świątynią, hammaqom w całym znaczeniu tego słowa, czyli Boskim miejscem obecności Boga i Jego objawienia, Bogiem, który zstąpił z nieba i stał się człowiekiem w łonie Dziewicy. Narodził się w niewielkim miasteczku Betlejem, żył w Nazarecie, głosił Ewangelię w Galilei, Judei, a nawet w Dekapolu i Syrii, kończąc swoją działalność męką, śmiercią, zmartwychwstaniem i wniebowstąpieniem w Jerozolimie. Stąd wiara rozeszła się na cały świat. Kościół – zwłaszcza na początku ten judeochrześcijański – starał się troskliwie zachować święte miejsca, do których bardzo szybko zaczęli przybywać chrześcijańscy pielgrzymi z całego świata. Ich celem było poznanie tych miejsc, zobaczenie ich na własne oczy, dotknięcie własnymi rękami i sprawowanie tam tajemnic odkupienia. Dlatego Ziemia Święta, po dziś dzień cel licznych pielgrzymek, słusznie może być uważana za „piątą Ewangelię” (por. VD 89). W miarę możliwości każdy chrześcijanin powinien czytać i rozważać teksty biblijne, szczególnie Ewangelie, w miejscach, w których się rozegrały się opisywane wydarzenia, na ziemi, po której stąpał Jezus, na ścieżkach, którymi podążał, a zarazem powinien mieć w ręku dobry atlas, aby móc to wszystko umieścić w szerszym kontekście. Kiedy bowiem mamy kontakt z miejscami świętymi, Pismo Święte niejako otwiera się i odsłania w nowym świetle. Daje wiernym możliwość lepszego poznania pierwotnego środowiska, w którym „Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas” (J 1, 14).

Słowo wcielone

Aby zrozumieć naturę Pisma Świętego, DV używa analogii wcielenia: „Boże bowiem słowa wyrażone ludzkimi językami upodobniły się do ludzkiej mowy, podobnie jak niegdyś Słowo Wiekuistego Ojca, przyjąwszy słabe ludzkie ciało, upodobniło się do ludzi” (nr 13). Słowo Boga zatem dokonało wcielenia w Piśmie Świętym poprzez słowa ludzkie. Język jest jednak ściśle związany ze środowiskiem

społeczno-kulturowym, w jakim powstaje. Ponadto w tym ostatnim pewną rolę odgrywają różne inne aspekty, m.in. środowisko religijne i polityczne oraz stosunki z sąsiednimi ludami. Studiowanie podłoża życiowego ksiąg biblijnych ma więc zasadnicze znaczenie i pomaga lepiej je zrozumieć. W tej kwestii ważna jest funkcja paralelnych tekstów literackich, biblijnych i pozabiblijnych, a także archeologii, która zajmuje poczesne miejsce wśród różnych nauk wspomagających tę lekturę.

Atlas został więc podzielony według opisanych wyżej kategorii przestrzeni (geografia fizyczna i geografia zbawienia) i czasu (historia powszechna i historia zbawienia), tak iż tekst i mapy geograficzne, z nową i szczegółową kartografią, przeplatają się w nim z uaktualnionymi obrazami miejsc świętych i najważniejszych znalezisk archeologicznych. Wszystko to uzupełniono nowymi odkryciami archeologicznymi, źródłami starożytnymi, cytatami biblijnymi, najnowszą bibliografią, dodatkami itp.

Atlas adresowany jest zarówno do specjalistów w tej dziedzinie, jak i do zwyczajnych czytelników. Choć bowiem prezentuje wysoki poziom naukowy, wszyscy mogą z niego korzystać.

Odwieczne echo Słowa Nie ulega wątpliwości, że od najdawniejszych czasów Ziemia Święta była nękana konfliktami i naznaczona cierpieniami. Ten skrawek ziemi, mimo iż położony na „peryferiach” wielkich imperiów historii, zawsze pozo-

stawał niezwykle ważnym strategicznie skrzyżowaniem, co przysporzyło mu niewymownie bolesnych ran. A jednak właśnie na tę pylastą ziemię, pełną kamieni i „cierni”, zstąpił sam Bóg. Objawił się najpierw narodowi żydowskiemu, tworząc z nim cudowną historię, którą trzeba dogłębnie poznać. Chrześcijanin nie może nie znać żydowskich korzeni swojej wiary. Chrześcijaństwo wszak opiera się w pierwszym rzędzie nie na jakiejś filozofii lub moralności, lecz na wydarzeniu, które rzeczywiście zaistniało w obrębie konkretnego ludu, w określonym miejscu i czasie. Właśnie ten jego historyczno-geograficzny aspekt wymaga szczegółowej znajomości miejsc

ST i NT: „Jak ci, którzy widzieli Ateny, lepiej rozumieją historię Greków, a ci, którzy żeglowali z Troady przez Leukadę i Acrocerauni aż do Sycylii, lepiej rozumieją trzecią księgę Wergiliusza, tak wyraźniej pojmą Pismo Święte ci, którzy na własne oczy zobaczą Judeę i poznają pozostałości starożytnych miast i nazw miejsc, które pozostały identyczne lub uległy zmianie. Dlatego zadaliśmy sobie trud, aby w towarzystwie najlepiej wykształconych Żydów przemierzyć region, którego nazwa rozbrzmiewa we wszystkich kościołach Chrystusa” (Hieronim, Paralip, Praefatio).

Mamy nadzieję, że nasza praca pomoże czytelnikowi przemierzyć tę ziemię, jej geografię i historię, tak aby wciąż wybrzmiewało w nich odwieczne echo tego żywego i skutecznego słowa (Hbr 4, 12), które nadal się szerzy po drogach świata (2 Tes 3, 1).

WYKAZ SKRÓTÓW

Księgi Biblii

Ap Apokalipsa

Ba Księga Barucha

Dn Księga Daniela

Dz Dzieje Apostolskie

Ef List do Efezjan

Est Księga Estery

Ez Księga Ezechiela

Ezd Księga Ezdrasza

Flm List do Filemona

Flp List do Filipian

Ga List do Galatów

Hbr List do Hebrajczyków

Hi Księga Hioba

Iz Księga Izajasza

J Ewangelia według św. Jana

1 J Pierwszy List Jana

2 J Drugi List Jana

3 J Tr zeci List Jana

Jdt Księga Judyty

Jk List Jakuba

Jl Księga Joela

Jon Księga Jonasza

Joz Księga Jozuego

Jr Księga Jeremiasza

Jud List Judy

Koh Księga Koheleta

Kol List do Kolosan

1 Kor Pierwszy List do Koryntian

2 Kor Drugi List do Koryntian

Kpł Księga Kapłańska

1 Krl Pierwsza Księga Królewska

2 Krl Druga Księga Królewska

1 Krn Pierwsza Księga Kronik

2 Krn Druga Księga Kronik

Lb Księga Liczb

Lm Księga Lamentacji

Łk Ewangelia według św. Łukasza

1 Mch Pierwsza Księga Machabejska

2 Mch Druga Księga Machabejska

Mdr Księga Mądrości

Mi Księga Micheasza

Mk Ewangelia według św. Marka

Ml Księga Malachiasza

Mt Ewangelia według św. Mateusza

Na Księga Nahuma

Ne Księga Nehemiasza

Oz Księga Ozeasza

1 P Pierwszy List Piotra

2 P Drugi List Piotra

Pnp Pieśń nad pieśniami

Prz Księga Przysłów

Ps Księga Psalmów

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Rdz Księga Rodzaju

Rt Księga Rut

Rz List do Rzymian

Sdz Księga Sędziów

1 Sm Pierwsza Księga Samuela

2 Sm Druga Księga Samuela

So Księga Sofoniasza

Syr Mądrość Syracha

Tb Księga Tobiasza

1 Tes Pierwszy List do Tesaloniczan

2 Tes Drugi List do Tesaloniczan

1 Tm Pierwszy List do Tymoteusza

2 Tm Drugi List do Tymoteusza

Tt List do Tytusa

Wj Księga Wyjścia

Za Księga Zachariasza

Teksty z tradycji żydowskiej

1 Hen Pierwsza Księga Henocha

3 Ezd Tr zecia Księga Ezdrasza

3-4 Mch Tr zecia i Czwarta Księga Machabejska

ARN Midrasz Awot de Rabbi Natan

b.Ber. Talmud babiloński, traktat Berachot

b.Jom. Talmud babiloński, traktat Joma

b.Pes. Talmud babiloński, traktat Pesachim

b.San. Talmud babiloński, traktat Sanhedrin

b.Suk. Talmud babiloński, traktat Sukka

b.Szab. Talmud babiloński, traktat Szabbat

CD Dokument Damasceński

ExodR Midrasz Exodus (Szemot) Rabba

GenR Midrasz Genesis (Bereszit) Rabba

Jub Księga Jubileuszów

m.Abot Miszna, traktat Awot

m.Jad. Miszna, traktat Jadajim

m.Jom. Miszna, traktat Joma

m.Mid. Miszna, traktat Middot

m.Pes. Miszna, traktat Pesachim

m.Suk. Miszna, traktat Sukka

m.Tam. Miszna, traktat Tamid

MechExod Midrasz Mechilta Exodus

OdSal Ody Salomona

PsSal Psalmy Salomona

TestXII

Testament Dwunastu Proroków

Tg. Neof. Targum Neofiti

t.Suk. Tosefta, traktat Sukka

WnbIz Wniebowzięcie Izajasza

Dzieła ojców Kościoła i pisarzy starożytnych

Act. Cyceron, Actio in Verrem

Adv. haer. Ireneusz, Adversus haereses

Ann. Tacyt, Annales

Ant. Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae

ApJk Ap okryficzna Apokalipsa Jakuba

Apol. Justyn, Apologia

Arch. Cyceron, Pro Archia poeta

Arist. List Arysteasza do Filokratesa

Att. Cyceron, Epistolae ad Atticum

Barn List Barnaby

Bell. Józef Flawiusz, De Bello Iudaico

C. Ap. Józef Flawiusz, Contra Apionem

Cat. Cyr yl Jerozolimski, Catechesis

Cels. Orygenes, Contra Celsum

Comm. Phlm. Hieronim, Commentarii in Epistulas Pauli Apostoli. Ad Philemonem

Contempl. Filon, De vita contemplativa

Decal. Filon Aleksandryjski, De Decalogo

Dem. evang. Euzebiusz z Cezarei, Demonstratio evangelica

Dial. Justyn, Dialogus cum Tryphone

Diatr. Epiktet, Diatribai (Dissertationes)

Did Didache

DzSzJud Ap okryficzne Dzieje Szymona i Judy

DzTd Ap okryficzne Dzieje Tadeusza

DzTm Ap okryficzne Dzieje Tomasza

Ep. Ambroży, Epistolae

Ep. Gr zegorz Wielki, Registrum epistolarum lub Epistolae

Ep. Hieronim, Epistolae

Ep. Paulin z Noli, Epistolae

Ep. Pliniusz Starszy, Epistolae

EwTm Ap okryficzna Ewangelia Tomasza

Frag. Arystofanes, Fragmenta Comicorum Graecorum

Geogr. Strabon, Geographica

Herm Pasterz Hermasa

Hist. rom. Kasjusz Dion, Historiae romanae

Hist. Herodot, Historiae

Hist. Tacyt, Historiae

Hist. eccl. Euzebiusz z Cezarei, Historia ecclesiastica

Hom. Dorm. Jan Damasceński, Homiliae in Dormitionem

Hom. Gen. Orygenes, In Genesim Homiliae

Hypoth. Filon, Hypothetica albo Apologia pro Iudaeis

Itin. Aeg. Egeria, Itinerarium Aegeriae

Itin. Burd. Anonim z Bordeaux, Itinerarium Burdigalense

Itin. Plac. Anonim z Piacenzy, Itinerarium Antonini

Placentini

Laud. Const. Euzebiusz z Cezarei, De laudibus Constantini

Legat. Filon Aleksandryjski, De legatione ad Gaium

Loc. San. Egeria, De locis sanctis

Loc. San. Piotr Diakon, Liber de locis sanctis

Marc. Tertulian, Adversus Marcionem

Mens. pond. Epifaniusz z Salaminy, De mensuris et ponderibus

Nat. S eneka, Naturales quaestiones

Nat. hist. Pliniusz Starszy, Naturalis historia

OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae

Onom. Euzebiusz z Cezarei, Onomasticon

Panar. Epifaniusz z Salaminy, Panarion albo Adversus omnes haereses

Paralip. Hieronim, Paralipomena

ProtJk Protoewangelia Jakuba

Scap. Tertulian, Ad Scapulam

Sol. pasch. Euzebiusz z Cezarei, De solemnitatem paschali

Somn. Filon Aleksandryjski, De somniis

Urb. cond. Ty tus Liwiusz, Ab Urbe condita

Vir. ill. Swetoniusz, De viris illustribus

Vit. Józef Flawiusz, Vita

Vit. Caes. Swetoniusz, De vita caesarum

Vit. Cl. Swetoniusz, De vita caesarum. Vita Claudii

Vit. Const. Euzebiusz z Cezarei, Vita Constantini

Inne skróty

arab. arabski aram. aramejski

cm centymetr dosł. dosłownie

DV Konstytucja Dei Verbum

EB Enchiridion biblicum egip. egipski

gr. grecki hebr. hebrajski in. inny (inni) itd. i tak dalej

KKK Katechizm Kościoła katolickiego

km kilometr

LG Konstytucja Lumen gentium

łac. łaciński

m metr

np. na przykład ok. około par. paralelny

po Chr. po Chrystusie por. p orównaj przed Chr. pr zed Chrystusem rozdz. rozdział

SC Konstytucja Sacrosanctum Concilium

VD Adhortacja Verbum Domini w. wiek / werset (w zależności od kontekstu) ww. wersety wyd. wydawca tekstu krytycznego

Nazwy miejsc i imiona osób zostały uzgodnione z przekładem Biblii: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2020, o ile w niej występują. W pozostałych przypadkach zostały dla wygody czytelników zaczerpnięte z Wikipedii1

1 Dla ułatwienia lektury polskiemu czytelnikowi w cytowaniu słów hebrajskich i greckich stosujemy zasady transkrypcji uproszczonej (zob. P. Walewski, Praca naukowa nad Biblią. Cytowanie i skróty, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2006) – przyp. tłum.

ATLAS BIBLIJNY

ZIEMIA ŚWIĘTA

BIBLIA

Obietnica

Ziemia stworzona przez Boga „na początku” (Rdz 1, 1) została powierzona ludzkości, aby się o nią troszczyła (1, 29). Termin „ziemia” nie ma znaczenia wyłącznie materialnego, ale oznacza zarówno miejsce zamieszkania (13, 12), które określa tożsamość osoby (1 Krl 21, 3), jak i część terytorium definiującą to, co charakteryzuje dany lud (Iz 27, 13). Obietnica ziemi i synów (Rdz 12, 1-7), jaką Bóg złożył Abrahamowi, jest istotnym etapem historii zbawienia. Bóg ponownie składa ją jego potomkom przybyłym do Egiptu (Rdz 47, 4) i poddanym w niewolę (Wj 1, 13): „Wprowadzę was do ziemi, którą przysiągłem dać Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi” (Wj 6, 8). Podarowana ziemia (Wj 12, 25) jest więc dziedzictwem, które Bóg zostawi swemu ludowi (Pwt 15, 4; 26, 1), miejscem zamieszkania (11, 31; 12, 10), krainą będącą „ogrodem” (Rdz 2, 8), „płynącą mlekiem i miodem” (Wj 3, 8), symbolem obfitości (Pwt 31, 20). W niej, inaczej niż na pustyni (Pwt 8, 15; Mdr 11, 2), będzie można budować domy (Pwt 8, 12), sadzić winorośle (6, 11), z których powstaje wino rozweselające serca (Ps 104, 15), zbierać pszenicę, jęczmień, figi, granaty i oliwę (Pwt 8, 8), znak błogosławieństwa i płodności. Kraj Kanaan będzie konkretnym znakiem przymierza Boga ze swym ludem (Rdz 15, 18; Kpł 26, 42), a jego posiadanie zapewni ludowi korzystne i trwałe warunki do życia.

Jezus objawi, że dziedzictwo ziemi w pełni posiądzie się dopiero w czasie ostatecznym (Mt 5, 5). Chrześcijanie pozostaną pielgrzymami i przybyszami (Hbr 11, 3-14; 1 P 1, 1; 2, 11), ale będą wspierani nadzieją „wejścia do odpoczynku” (Hbr 4, 8-11) w nowym Jeruzalem, które zstąpi z nieba, kiedy pierwsze niebo i ziemia przeminą jako ograniczone i tymczasowe (Ap 21, 1-2).

Ziemia Święta

Ziemia Izraela jest nazwana „świętą” (2 Mch 1, 7; Mdr 12, 3; Za 2, 16), ponieważ charakteryzuje

ją związek z Bogiem („ziemia Pana”, Iz 14, 2; Oz 9, 3) i w niej Boża mądrość rozbiła swój namiot (Syr 24, 8). Ta świętość nie pozwala jej tolerować grzechu, toteż gdy zostaje skażona występkami swych mieszkańców, musi ich „wypluć” (Kpł 18, 25; 20, 22).

Kiedy w Pieśni nad pieśniami sławi się piękno umiłowanej osoby, używa się również obrazów inspirowanych miejscami Ziemi Świętej. Wdzięk kobiety jest porównany do dwóch historycznych miast (Pnp 6, 4): Tirsy, która była

przed Samarią stolicą królestwa północnego (1 Krl 14, 17), i Jerozolimy w Judzie (Lm 2, 15), będącej „miastem świętym” (Iz 52, 1; Tb 13, 17) i siedzibą świątyni (Ps 79, 1). Ukochana jest ponadto przyrównana do lilii z Szaronu (Pnp 2, 1) i stada schodzącego z Gileadu (4, 1; 6, 5), jej policzki opływają mlekiem i miodem, tak jak ziemia (4, 11), a jej głowa jest jak Karmel (7, 6). Ukochanego porównuje się natomiast do grona henny rosnącego w oazie Engaddi (1, 14; por. Syr 24, 14).

„Od Dan do Beer-Szeby”

Ziemię obiecaną określa wyrażenie „od Dan do Beer-Szeby” (Sdz 20, 1; 1 Sm 3, 20; 2 Sm 3, 10; 17, 11; 24, 2. 15; 1 Krl 5, 5). Jest to pas ziemi o długości nieco poniżej 250 km i szerokości ok. 60 km, od Morza Śródziemnego do Jordanu. Ziemia ta, wielkością przypominająca dzisiejsze województwo małopolskie, wraz z Libanem, Syrią (na północy), Negebem (na południu) i Jordanią (na wschodzie) stanowi tło dla głównych kart historii zbawienia.

Utracona, odzyskana, otwarta Podbój ziemi jest opisany w Księdze Jozuego jako dzieło Boga, dar (czasownik natan ‘dawać’ często odnosi się do ziemi, np. 1, 2-3; 2, 9; 5, 6) i zapis prawny (13, 7). Izrael otrzymał ją nie dzięki zdolnościom wojskowym (3, 14-15; 6, 12-21; 8, 1), lecz przez posłuszeństwo Bogu (1, 6-9; 23, 6; por. Pwt 6, 17-18).

W historii ludu pojawia się jednak zaskakujący moment: po wygnaniu do „kraju wrogów” (Kpł 26, 34; Jr 31, 16), „z dala” od własnego kraju (Iz 43, 6; Jr 20, 10), traci on dar ziemi, widzialną rzeczywistość, która świadczy o spełnieniu się obietnicy. Dzieje się tak z powodu pychy (Ez 33, 28): Jerozolima „zaufała swojej piękności” (Ez 16, 15), zapominając o Panu (Iz 65, 11; Jr 2, 13), a lud przywłaszczył sobie dobra otrzymane od Boga, oddając się bałwochwalstwu (Ez 16, 17-19).

Nowe przymierze jawi się zatem jako powrót do ojczyzny (Jr 30, 10; 31, 17) i ponowne „zgromadzenie” ludu w jedno (Jr 32, 37; Ez 36, 24), aby mieszkał w tej ziemi (Iz 65, 21-22), która stała się miejscem pokoju (Iz 32, 18). Nowość

MAPA SATELITARNA BLISKIEGO WSCHODU

jednak nie ogranicza się do tego; w ziemi swego wygnania Izraelici „okazują skruchę” (1 Krl 8, 47; 2 Krn 6, 37-38), uznają swoje winy (Jr 31, 19), a Bóg dokonuje głębszej przemiany (Jr 31, 3334; Ez 11, 19-20). Po tych wydarzeniach granice Ziemi Świętej otwierają się, aby przyjąć inne ludy (Iz 2, 2; 60, 11; Jr 3, 17), i także cudzoziemcy widzą w niej „zachwycający kraj” (Ml 3, 12). Jezus rozpoczyna swą działalność nad Jordanem (Mt 3, 13-17), urzeczywistniając to, czego prefiguracją był opis wejścia do Ziemi Obiecanej (Joz 3). Zwracając się przede wszystkim „do zagubionych owiec z narodu izraelskiego” (Mt 10, 6), Jezus w przypowieściach używa wielu różnych obrazów, które przywodzą na myśl Ziemię Świętą, np. siewu (Mk 4, 3), winnicy (Mt 20, 1) i drzewa figowego (Mt 21, 19). Jezus przekracza granice Ziemi Świętej (Mk 7, 31) i wypełnia przygotowane już przez ST otwarcie się na pogan. Zaczyna On głosić w Galilei, regionie uznawanym za marginesowy (J 1, 46), zamieszkały przez pogan (Mt 4, 15-17), a na koniec posyła uczniów na cały świat (Mt 28, 19; Dz 1, 8).

MAPA GŁÓWNYCH

PŁYT TEKTONICZNYCH

Płyta filipińska Płyta australijska

Płyta Juan de Fuca

Płyta pacyficzna

HISTORIA

Idea ziemi

Starożytni dzielą ze współczesnymi jedną z potrzeb ludzkiego rozumu – uporządkowanie na pozór nieograniczonej przestrzeni znanego świata. Punkt wyjścia jest jednak różny. Na przykład Egipcjanie uważali swój kraj za centrum wszechświata. Wyrażali to również w swoim języku, w którym jedno i to samo słowo oznacza ziemię (w sensie powierzchni ziemskiej), świat (w znaczeniu ziemi i nieba) oraz Egipt. Faraon miał obowiązek zachowania porządku rozumianego jako porządek światowy, poczynając od centrum. W Mezopotamii już od czasów dynastii akadyjskiej idea, jaką wytworzyły sobie lokalne populacje na temat ich centralnego położenia w świecie, znalazła polityczny wyraz w dążeniu do stworzenia uniwersalnego imperium. Tytuł „króla czterech części świata” lub „króla czterech rogów świata” stał się standardem dla dzierżących władzę królewską w Mezopotamii. Podobnie starożytny tytuł sumeryjski „król Kisz” oznaczał „król całości”. W tej wizji świat opierał się na wyraźnej dychotomii między centrum a obrzeżami. Grecy wyobrażali sobie trzy strefy antropologiczne: siebie samych, barbaroi i okropnych agrioi (zjadaczy wszy albo ludzi, którzy raz do roku przemieniali się w wilki). Z mapą geograficzną łączono wyobrażenia etnograficzne, oparte na dychotomii między przyjazną i dziką naturą. Dla Egipcjan ich sąsiedzi (z Libii, Nubii i Azji) byli wrodzy i agresywni wskutek głodu i niedostatków spowodowanych złym środowiskiem naturalnym.

Trzy wielkie drogi

Usytuowanie Ziemi Świętej na skrzyżowaniu trzech kontynentów jest jedyne na świecie. Już od wczesnej prehistorii ludy przybywające z Afryki, Europy i Azji przenosiły się w ten region, wzajemnie na siebie oddziałując, wymieniając się technologiami i coraz intensywniej

Płyta północnoamerykańska

Płyta karaibska

Płyta kokosowa

Płyta południowoamerykańska

Nazca

antarktyczna

Scotia

kierując uwagę na zasoby naturalne. W ten sposób można wyjaśnić liczne „rewolucje” w stylu życia ludzi: narodziny rolnictwa, pisma, miast, imperiów.

Strategiczna pozycja od zawsze sprawiała, że ziemia ta była też celem dążeń wielkich imperiów, chcących mieć kontrolę nad głównymi szlakami handlowymi. Przez ten obszar przebiegały trzy ważne drogi komunikacyjne: Droga Nadmorska (Iz 8, 23), prowadząca z Egiptu do Damaszku wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i przecinająca równinę Jezreel; Droga Królewska (Lb 20, 17; 21, 22), która z Mezopotamii biegła przez góry Zajordania i schodziła do Zatoki Akaba; Szlak Kadzidlany (Iz 60, 6), którego główny odcinek od Zatoki Akaba wiódł przez Negeb, Obodę (Awdat) i Sobotę (Sziwta), a następnie docierał do Gazy, skąd cenne ładunki były dalej transportowane szlakami morskimi.

GEOGRAFIA

Bliski Wschód

Bliski Wschód jest to rozległy obszar na przecięciu trzech kontynentów. Jego geologię determinują ruchy dwóch płyt tektonicznych: afrykańskiej i arabskiej. Napór tej pierwszej spowodował depresję w centrum doliny Jordanu, a przesunięcie drugiej stało się przyczynkiem do uformowania się łańcuchów górskich w południowo-wschodniej Anatolii i zachodnim Iranie. W tych rejonach powstają źródła rzek, które od starożytności do dzisiaj sprzyjają rolnictwu i handlowi, w szczególności źródła Tygrysu, Eufratu i Jordanu, a także Balichu, Chaboru, Wielkiego i Małego Zabu oraz Dijali. W centrum i na południu rozciągają się pustynie Syryjska i Arabska.

Bliski Wschód cechowała ogromna różnorodność środowisk naturalnych: od wielkich bagien po bezmierne jałowe pustynie, od stref aluwialnych po wysokie góry. Naturalne granice tego rozległego obszaru odegrały istotną rolę w rozwoju historycznym regionu. Góry,

Płyta eurazjatycka

Płyta arabska

afrykańska

Płyta indyjska

morza i pustynie można było przemierzać tylko w określonych miejscach i przy użyciu specjalnych technik. Łańcuchy górskie Zagrosu i Taurusu stanowiły z jednej strony bariery obronne, a z drugiej wyznaczały granice ekspansji państw mezopotamskich. Morze Śródziemne

Mapa fizyczna Ziemi Świętej. W centrum depresja doliny Jordanu.

Płyta

Jezioro Galilejskie

Rzeka

Jordan

Morze

Martwe

Judea

Samaria

Galilea

i Zatoka Perska natomiast, po wypracowaniu odpowiedniej technologii, dawały dostęp do odległych regionów i umożliwiły rozwój handlu. Tereny pustynne zaczęto przemierzać dopiero po udomowieniu wielbłąda (w drugim tysiącleciu przed Chr.), lecz brak wody zmuszał wojska egipskie, asyryjskie lub babilońskie, aby w swych podbojach obierały drogę przez południową Syrię i pas Lewantu.

Ukształtowanie terenu

Rzeźba Ziemi Świętej jest bardzo zróżnicowana. Nadmorska równina wzdłuż Morza Śródziemnego jest piaszczysta, ale występują żyźniejsze strefy w głębi lądu. Między nią a łańcuchem górskim na obszarze centralno-południowym znajduje się Szefela, region pagórkowaty ze wzniesieniami o wysokości 100-450 m. Łańcu-

chy górskie przecinają cały kraj od Golan po Judeę: na północnym wschodzie wyróżniają się Hermon (2814 m) i bazaltowe krajobrazy Golan z jego wzgórzami utworzonymi przez erupcje wulkaniczne. Dalej jest Galilea z niższymi wzniesieniami o wysokości 500-1200 m, zbudowanymi głównie z miękkiego wapienia i dolomitów, a potoki i względnie obfite deszcze nawadniają teren, czyniąc go dość żyznym. Galilea jest oddzielona od Samarii urodzajną doliną Jezreel. Również Samaria jest terenem górzystym, a najbardziej znane szczyty to położone naprzeciw siebie góry Ebal (940 m) i Garizim (881 m). Dolina Jordanu przecina z północy na południe wschodnią część kraju i razem z Arabią jest częścią uskoku Syro-Afrykańskiego, który miliony lat temu podzielił skorupę ziemską. Właśnie tu, w tej najgłębszej „ranie” ziemi, Bóg

objawia się w ST (Joz 3, 14 – 4, 18; 2 Krl 2, 9-18 i 2 Krl 5), a Chrystus w NT zanurza się w wodach Jordanu (Mt 3, 13-16; Mk 1, 9-11; Łk 3, 21-22). Wreszcie Negeb początkowo tworzy step z niskimi, piaszczystymi wzniesieniami, po czym przechodzi we właściwą pustynię kamienną z wadi, kanionami, kraterami i płaskowyżami. Źródła wody

Zarówno na zachodzie, jak i na wschodzie granice Ziemi Świętej są wyznaczone przez źródła wody: z jednej strony Morze Śródziemne, z drugiej jezioro Kinneret, rzekę Jordan i Morze Martwe. Jezioro Kinneret (lub Galilejskie), położone 212 m poniżej poziomu morza, ma 8 km szerokości i 21 km długości. Jest największym jeziorem w regionie i pełni funkcję głównego zbiornika wodnego.

Gaza

Rzeka Jordan płynie z północy na południe i na przestrzeni 300 km pokonuje różnicę poziomów wynoszącą ponad 700 m. Zasilana potokami wypływającymi u stóp Hermonu przepływa przez dolinę Hula, jezioro Kinneret i dalej meandrami pokonuje całą dolinę, by wpaść do Morza Martwego. Rzeka wzbiera zimą, ale miejscami jest wąska i niezbyt głęboka.

Morze Martwe leży 423 m poniżej poziomu morza i stanowi najniższy punkt powierzchni ziemskiej. Ma powierzchnię 650 m² i jest znane z wyjątkowego zasolenia (ponad 30%), dziesięciokrotnie wyższego niż inne morza. Od wschodu graniczy z wyżyną Moabu, górzystym terenem zdominowanym przez górę Nebo (817 m; por. Pwt 34, 1-6).

SZCZEGÓŁY OBSZARU ZAZNACZONEGO PROSTOKĄTEM

Damaszek

Dan

Chasor

Jokneam

Megiddo

Jezreel

Jafa

Aszdod

Ekron

Sychem

Kafarnaum

Jezioro Galilejskie (Kinneret)

Bet-Szean

Jerozolima

Droga Nadmorska (Via Maris) wzdłuż wybrzeża

Droga Nadmorska (Via Maris) w głębi lądu

Bosra Akko

Droga Królewska, która łączy się ze Szlakiem Kadzidlanym z Półwyspu Arabskiego

Beer-Szeba Punon

Ramot

Stela Merenptaha (1208 r. przed Chr.), wystawiona

a 1438 r. przed Chr.). To strategiczne położenie sprawiło, że ten kraj stał się miejscem rywalizacji wielkich sąsiednich imperiów.

Amman

Cheszbon

Medeba

Dibon

Kir-Chareszet

30 60 20 0 km

ARCHEOLOGIA

Najstarsze nazwy

Ziemia Święta, mimo iż stanowiła marginalny skrawek ziemi w porównaniu z wielkimi obszarami pod panowaniem Egiptu i Mezopotamii, jest jednocześnie istotnym skrzyżowaniem między Azją, Europą i Afryką, o ogromnym znaczeniu strategicznym w tzw. Żyznym Półksiężycu. Faraon Totmes III stwierdził, że zajęcie Megiddo było jak zdobycie tysiąca miast (Roczniki Totmesa III, inskrypcje egipskie o kampaniach faraona w Syro-Palestynie między 1458

W starożytności region Syro-Palestyny nosił różne nazwy, odnotowane na różnych znaleziskach z Mezopotamii i Egiptu. Pomijając różne określenia w źródłach egipskich (Retjenu, Djahi i kraj Hurru) i mezopotamskich (kraj Amurru, od drugiego tysiąclecia przed Chr.; kraj Hatti), nazwa „Kanaan”, która występuje także w Biblii, jest poświadczona począwszy od tekstów z Mari (XVII w. przed Chr.), a później szeroko w listach z Tell el-Amarna (XIV w. przed Chr.). Pierwsza wzmianka o „Izraelu” znajduje się prawdopodobnie na Steli Merenptaha (1208 r. przed Chr.), sławiącej zwycięską kampanię wojskową przeciwko władcy libijskiemu Merye i różnym zachodnim plemionom, które posunęły się aż do Delty Nilu. Czytamy na niej: „jsrir [wielu czyta tu: Izrael] jest zniszczony i nie ma już jego nasienia”. Równie starożytna jest nazwa „Filistea/Palestyna”. Termin Peleset (w hieroglifach: P-r-s-t) pojawia się w Egipcie na pięciu inskrypcjach od 1150 r. przed Chr. (świątynia Medinet Habu), a na inskrypcjach asyryjskich występuje Palasztu/Palastu lub Pilistu w odniesieniu do jakiegoś regionu (Płyta z Nimrud lub Adad-nirariego III, ok. 800 r. przed Chr.), jednak nie są znane jego granice. Herodot (ok. 484-425 przed Chr.) wielokrotnie wspomina „Palestynę” (gr. Palaistine; por. np. Hist. 1, 105; 7, 89).

Od starożytności aż do dzisiaj kwestia nazewnictwa ma duże znaczenie polityczne. Niech jako przykład wystarczy fakt, że wcześniejsze określenie tego obszaru jako „Palestyna” zostało podjęte dopiero po 135 r. po Chr. przez Hadriana (prowincja Siria Palaestina), aby usunąć nazwy „Izrael” i „Judea”. Popularne wyrażenie „Palestyna w czasach Jezusa” jest zatem anachroniczne.

W niniejszej pracy często odwołujemy się do ziemi Izraela lub Palestyny, używając wyrażenia „Ziemia Święta”, choć także ono stwarza niemało problemów. Po pierwsze, określenie „Ziemia Święta”, bardzo rozpowszechnione w judaizmie (’erec haqqodesz) i chrześcijaństwie, jest rzadko używane w tekstach biblijnych (Za 2, 16: ’admat haqqodesz; Mdr 12, 3; 2 Mch 1, 7: hagia ge; Dz 7, 33); po drugie, należy uściślić, co się rozumie przez „Ziemię Świętą”. Jest ona tak określana ze względu na związek z Pismem Świętym, z prezentowaną w nim historią i geografią zbawienia, a także z ludem, który uznaje ją za „świętą”. Upamiętnienie wydarzenia zbawczego, które dokonało się w określonym miejscu, za pomocą kamienia, grobu itp. jest poświadczane w ST i NT, np. w Rdz 23 opowiada się, że pierwszym terenem nabytym przez Abrahama w kraju Kanaan był grobowiec; w Joz 4, 9 piszący zauważa, że dwanaście kamieni postawionych przez Jozuego w Gilgal stoi tam nadal w jego czasach; świątynia jerozolimska, najważniejsze miejsce święte, staje się stopniowo miejscem pielgrzymkowym, centrum Izraela i całego wszechświata. Z kolei w NT w Mt 28, 6 aniołowie polecają kobietom, by poszły zobaczyć miejsce, w którym Jezus został złożony. Zrozumiałe jest więc, że Ziemia Święta, skrzyżowanie ludów i scena krwawych konfliktów, staje się także celem pielgrzymek dla Żydów i chrześcijan (a także muzułmanów, druzów i wyznawców bahaizmu).

Starożytne mapy

Z wyjątkiem kilku wyobrażeń, jak mapa z Nuzi (2300 przed Chr.) i mapa świata babilońskiego (VI w. przed Chr.), na których wszystko, co znajduje się na zachód od Mezopotamii, jest określone ogólnie jako „region”, nie zachowała się żadna mapa starożytnego Bliskiego Wschodu. Pierwszym obrazem Ziemi Świętej jest mapa z Medeby, posadzka mozaikowa z VI w. po Chr., na której próbuje się zidentyfikować różne miejsca ST i NT. Studium miejsc i znalezisk, „relikwii” i skarbów, które przechowuje ten teren i z których wiele pozostaje wciąż pod ziemią lub owianych jest tajemnicą, stanowi jedną z najbardziej fascynujących przygód dla wierzących i nie tylko.

w Muzeum Kairskim w Egipcie, zawiera prawdopodobnie pierwszą wzmiankę o „Izraelu”.

Kościół grecko-prawosławny św. Jerzego. Posadzka mozaikowa w Madabie (VI w. po Chr.), przedstawiająca mapę Ziemi Świętej. Tu: szczegół Jerozolimy.

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ 16: KRÓLESTWO HERODA WIELKIEGO

ROZDZIAŁ 17: ŚWIĄTYNIA JEROZOLIMSKA

ROZDZIAŁ 24: ROZWÓJ CHRZEŚCIJAŃSTWA

TABLICA CHRONOLOGICZNA. ZESTAWIENIE HISTORII BIBLIJNEJ

Pismo Święte

Starego i Nowego Testamentu

Z KOMENTARZEM

Najnowszy przekład Pisma Świętego z języków oryginalnych, przygotowany z inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła. Wydanie jest dostępne w dwóch formatach (16x22 cm oraz 10,5x15,5 cm), zawiera słownik wyjaśniający 186 terminów biblijnych, tablice chronologiczne i mapy, które przybliżają kontekst historyczny i geograficzny wydarzeń biblijnych.

Odnośniki do innych miejsc w Biblii

Tekst Pisma Świętego

Przypisy z informacjami ułatwiającymi zrozumienie tekstu biblijnego

Komentarze ukazujące główne myśli wyodrębnionego fragmentu oraz zawarte w nim przesłanie

Skrócone nazwy ksiąg