Bertsolari 117. aldizkaria by elkarmedia

BERTSO LARI ALDIZKARIA 2020 UDABERRIA 10 EURO

117

KARTZELAKO GAIA Ziegatik bertsotan JON BARBERENA GIPUZKOAKO TXAPELKETA

BERTSOLARI ALDIZKARIA KARTZELAKO GAIA ZIEGATIK BERTSOTAN 117 ZK. / UDABERRIA 2020

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Andoni Egaña, Esti Esteibar, Jon Martin, Ainhoa Agirreazaldegi, Andoni Lubaki, Oihana Aranburu, Zezilia Herrador, Antxoka Agirre eta Beñat Hach Embarek. KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D.L.: SS 482/91

003 ERRIMA MODERNOA 004 010 TRAJEA. Itziar Ituño 012 JON BARBERENA. IZOZTU ZITZAIGUN IRAIL HURA. Alazne Untxalo, Xabi Maia 028 030 ESPETXEKO SORMENA, ESPETXEKO BERTSOLARITZA. Jokin Urain / 050 NIRE BERTSOZALETASUNAZ. Ibon Muñoa / 074 BERTSO JARRIAK 088 HERRI URRATSA SAGARDOTEGIAN. Unai Mendizabal 102 TXAPELKETAREN BIHARAMUNEKO GOGOETAK. Gorka Azkarate 126 Felix Zubia, Elixabet Etxandi, Aroa Arrizubieta, Jon Martin, Oihana Iguaran, Iker Gorosterrazu, Enare Muniategi eta Gorka Pagonabarraga 130 EUSKAL ZIRI BERTSOAK. Patri Urkizu 148 Jon Enbeita 154 KANARIAK, VERSEATZEKO TRADIZIOA. José Yeray Rodríguez 164 Izar Mendiguren eta Iñaki Gurrutxaga 166 ZUBEROAN. Mixel Etxekopar

KAIXO, BERTSOZALE! AURTENGO UDABERRIKO ALEAN MAKINA BAT GAI LORATU DIRA ORRI ARTEAN. Zaldieroak egingo dizu harrera, eta Itziar Ituñok aktoreen eta bertsolarien “trajeen” inguruan josi duen testua duzu jarraian. • Jon Barberenaren heriotzak bertsozale komunitatea astindu zuen joan den irailean. Alazne Untxalok beretik idatzi digu, eta Xabi Maiak bertso jarriak izkiriatu. • Euskal Herriak gatazka politiko bat bizi du, eta horren ondorioetako bat espetxean dauden 245 presoak dira. Kartzelan daude edo kartzelatik pasatu dira hamaika bertsolari, eta hamaika dira bertsolaritza ziegetan lantzen hasi zirenak. Jokin Urainek gaiaren inguruko erreportajea idatzi du. Ibon Muñoa presoak hainbat bertso jarri eta olerki argitaratu ditu azken urteetan, eta bere bizitzan bertsolaritzak daukan pisuaz mintzo zaigu. Horretaz gain, kartzelan izan diren hainbat lagunen bertso jarriak dakartzagu. • Zapiain sagardotegiak eta Seaskak (Ipar Euskal Herriko Ikastolen Elkarteak) elkarlanean bertso afari eder bat atera dute aurrera azken urteetan. Han lortzen den diru guztia Seaskako ikastolei bideratzen zaie. Unai Mendizabalek kontatu dizkigu saioaren nondik norakoak. • Jarraipen handia izan du Gipuzkoako Bertsolari Txapelketak, ia saio guztietako sarrera denak salduta. Bertatik bertara jarraitu zuen Gorka Azkaratek, eta denborak ematen duen perspektibarekin idatzi du gurean. • Patri Urkizu idazleak Ziri-Bertsoen (“isekazkoak” ere deitu zitzaien) inguruko lan zoragarria ekarri digu. Ale honetan erdia argitaratuko dugu eta hurrengoan beste erdia. • Idazmakinaz atalean Jon Enbeitak hainbat oroitzapenen inguruan idatzi du.• Ttakun eta Herren aritu dira elkarri bertsotan Izar Mendiguren eta Iñaki Gurrutxaga • Nazioarteko atalean, Yeray Rodriguezek Kanariar Uharteetako ahozko-inprobisazioari buruzko artikulua ekarri digu. • Amaitzeko, bertso ibilbidea egin dugu Zuberoa inguruan, Mixel Etxekoparren gidaritzapean eta Joanes Etxebarriaren argazkiekin. ON EGIN!

ZALDIEROAREN ERRIMA MODERNOA

HEMEROTEKA

BERRIA TESTUA: MANEX MANTXOLA 2019-12-20

BEÑAT GAZTELUME NDI: «USTE DUT FINALA EZ DELA PAREKIDEA IZAN, TXAPELKETA BERA EZ DELAKO IZAN»

Añorgako (Donostia) Jolasetxean elkartu da BERRIArekin, igande goizean; bezperako ospakizunaren zantzurik bazen oraindik. Txapela heldu da txapelduna baino lehenago, lehena parrandatik beranduago erretiratu bazen ere: errotarria bueltaka ibili omen da gau osoan. Haren atzetik heldu da Beñat

Gaztelumendi (Añorga, Donostia, 1987), txapelaren aldean fresko. Ebaki bat nahikoa izan du Illunbeko lainoetatik lur hartzeko. Hasteko, gizalegezko galdera: zer moduz zaude? Nahiko nahastuta, egia esan. Bi emozio nagusitzen zaizkit. Batetik, betetasun sentsazioa daukat; finala luze joan zen, bertso asko bidean; batez ere erdialdetik aurrerako bertso dezenterekin gustura geratu nintzen, nahikoa aseta. Bestetik, nekea, hustu sentsazioa eta fase bat itxi den sentipena. Zer moduz joan zen eguna, eta nola ospatu zenuten? Oso ondo. Ospakizuna ederra izan zen, baina nik hanka bat barruan eta bestea nire emozioetan pasatu nuen. Egia esan, finala kudeatzeko zaila izan zen. Ez nuen espero hain mugituta sumatzerik neure burua, eta sentitu nuen, bai, kontentzio ariketa bat egiten aritu nintzela arratsalde guztian. Prentsaurrekoan, esan nuen orain nagoen lekutik kantatu nahi nuela, eta ez nuen uste orain nagoen lekua hain gauza lokaztua eta mugikorra zenik. Esango nuke nire bizitzako momentu mugarrienak Illun-

ben bizi izan ditudala, eta momentu batean dena etorri zitzaidan gainera. Badaukat pena bat: nire poza ez nuela ondo adierazten jakin. Ez dut uste nire kontua denik; uste dut euskaldunak oro har ez garela emozioak adierazten egokiak, baina iruditzen zait Illunbeko publikoak ez zuela ikusi ni zein pozik nengoen. Eta oso pozik nengoen. Euste ariketa hori zenbateraino baldintzatu du txapeldun izateak? Hasierako agurrean ere nabaritu zitzaizun denen ahotsa biltzeko nahi bat; pisu hori bazeneukan. Ez dakit, buelta batzuk eman dizkiot horri. Nire kezketako bat zen txapeldunaren aura horrek zenbaterainoko espazioa hartuko zuen txapelketan, ea zegokidan baino leku handiagoa okupatuko nuen. Azken urteetan Gipuzkoako txapelduna ez da txapelketan izan, eta ni bai. Horrekin bai, horrekin izan dut dezenteko mamua; Azkoitian ez dut uste behar baino espazio handiagoa hartu nuenik, ezta Oiartzunen ere, baina finalean une batzuetan bai, dezenteko itzala sentitu nuen niregan. Ez dakit txapelagatik edo Bertsozale Elkartean daukadan lekuagatik den, baina sentitzen nuen ardura bat gauza kolektibo batzuk esateko. Hasierako agurrari, adibidez, buelta asko eman nizkion. Duela hamabi urte erronkara joan nintzen pertsonaletik, eta sentitzen nuen

egokia zela une hartan, baina orain ezingo nuke. Ardura hori sentitzen dut, baina gustatzen zait; gustatzen zait orain zein lekutan nagoen. Txapeldun izateak bezala, Bertsozale Elkarteko zuzendaritza taldean egoteak ere izango zuen bere eragina. Aurrekoekin alderatuz gero, beste ikuspuntu bat eman al dizu txapelketa honek? Bi gauza nahasten dira. Uste dut bertsotan aritzen garen guztiok sentitzen dugula, alde batetik, gure parte artistiko hori: zer ekarpen egin nahi dugun, nondik heldu nahi diegun gaiei, zein den gure apustua… hori banekarren. Era berean, txapelketa helburu jakin batzuk dituen eta bertsolaritzari ekarpen bat egin behar dion ebentomodura ere ikusten dut: txapelketaren ekarpenak izan behar dira belaunaldi berriak txertatzea, lurraldean era orekatu batean zabaltzea, genero ikuspegi batetik oreka bat ekartzea… Ikuspegi hori ere izan dut txapelketan. Finalean, berriz, saiatu naiz hori

Gorka Rubio (FOKU).

kentzen. Bertsolaritik heldu nahi nion, eta sentsazioa daukat arratsaldea aurrera joan arte ez nuela lortu bertsolaritik begiratzea finalari. Nahiko lauso sentitu nintzen lehen ariketetan. Aipatu da lehenengo final parekidea izan dela, diskurtsoz ere plurala. Nola ikusi duzu kantukideen partetik? Uste dut finala bera ez dela parekidea izan, txapelketa bera ere ez delako izan. Kopuruei begiratuz gero, oso nabarmena da. Uste dut 80 gizonezkok eta 17 emakumek ekin ziotela udaberrian. Eta kopuruetatik harago ere, oraindik zer gai jartzen ditugun, nola heltzen diegun, bertsolarien arteko harre-

manak nolakoak diren… uste dut hor badaudela kualitatiboki pausoak emateko. Finalean bertan ere nabaritu zen: nola hartzen duen publikoak bertsolari bakoitza, nola epaitzen duen… Badago zer hobetua oraindik. Pausoak ematen ari gara, baina gauden pun-

tuan gaude. Duela lau urte ez zen posible atzo gertatu zena; uste dut lau urte barru atzo gertatu ez ziren gauza batzuk gertatu beharko liratekeela. Zerorrek zer eskaini nahi izan diozu txapelketari? Finala bera nahiko kanpotik entzun nuen. Baina izan nuen sentsazioa bertsolari guztiok izan genuela aportatzeko unea. Denok izan genuen ariketaren bat nabarmendu ginena. Aginek [Laburu] prentsaurrekoan esan zuen: «Nik nahi dut jendeak jakitea Aginek nola egiten duen bertsotan». Eta uste dut atzokoaren ondoren jendeak badakiela Aginek nola egiten duen; Alaiak [Martin] nola egiten duen ere lehendik

bazekien jendeak, baina uste dut larunbatean asko gelditu zirela txundituta Alaiaren mailarekin. Nerea Elustondok ere uste dut une oso brillanteak eduki zituela; Beñat Lizasok final osoa egin zuela; Jon Maiak ere publikoa bereganatu zuela; Oihana Iguaranek transmititzen zuen gozamen hori ikaragarria izan zela; eta Ane Labakak izan zituela une asko brillanteak, diskurtso aldetik berak bakarrik aportatu ditzakeenak. Alde horretatik, uste dut finala bakoitzak eskaintzeko zuenarekin osatu genuela, denon artean.

HEMEROTEKA

Zein izan da erosoen kantatu duzun ariketa edo eskaini nahi zenuen hori plazaratu duzun unea? Aurreko txapelketa nagusian dezente sufritu nuen nire kokapenarekin edo, hobeto esanda, kokapen faltarekin. Ikusten nuen bertsolaritzan berrikuntzak hiru lekutatik datozela: belaunaldi berrietatik, eta ni jada ez naiz belaunaldi berria; lurraldeko guneetatik, agian bertsolaritza hain trinko ez dagoen guneetatik, eta Añorga ez da horrelako gune bat; eta emakumeen aldetik ere berrikuntza handiak datoz, etorri direnak jada, eta, noski, ni ez naiz emakumea. Horregatik sentsazioa neukan ez nekiela kokatzen; traba egiten nuen sentipena ere baneukan. Defentsiban egotearen sentsazioa saihestu nahi nuen. Bilatzen nuen nirekin kantatzen zuen jendeak eduki zezala espazio bat bere ekarpen hori egiteko. Alde horretatik bereziki gustura nago Oihanarekin hamarreko txikian egindako lanarekin. Ez bakarrik bertsoekin: bertsoaldi haren aurretik, nahikoa hotz nengoen, eta, Ane eta Beñat kantari ari zirela, Oihanaren ondora joan nintzen; Oihanak berak ikusi ninduen hotz eta berak altxatu ninduen.

Kantuan hasi ginenean berak keinu bat egin zidan, «gai honi positibotik helduko diogu» esanaz bezala, kantari ari ginela bertso eta bertso artean elkarri begiratzen genion, eta berak esaten zidan: «Ondo ari gara». Sentsazio horrekin gelditzen naiz. Aitak jarritako txapela amari eskaintzearekin, hasierako agur kolektiboari pertsonala kontrajarri zenion bukaeran. Horrela esanda badirudi politikoki zuzena izatea dela, baina egoera horretan gorputzak hori eskatzen zidan. Badakit normalean txapeldunaren agurra gauza kolektiboa izan ohi dela eta txapela ez dela norberari jartzekoa, baizik eta mugimendu bati dagokion zerbait dela. Zalantza dezente eduki nituen amari eskaini edo ez. Nahiz eta aitarengandik jaso nuen bertsozaletasuna, bertso eskolara eramaten gintuena, zaintzen gintuena, gure txapelketako nerbioak kudeatzen laguntzen ziguna ama izan da. Kolektiboki erabat merezitakoa zen aitaren aitortza, baina pertsonaletik amildegi bat sentitzen nuen aitak jasotzen zuenaren eta amak jasoko ez zuenaren artean, eta neure buruari lizentzia eman nion berari eskaintzeko. Nire amari eskaini nion, baina bertsolari askoren amak ibili izan dira gurea bezala. Lau urte eman dituzu txapeldun modura, eta beste lau orain aurretik. Zer da txapeldun izatea? Txapeldunak berak nahi dituen ardurak dauzka. Ni saiatu naiz neure burua ondo ordezkatzen, jendeak nirekin kantatzeko gogoa izan dezala, gehiegi nabarmendu gabe ibiltzen. Horretan saiatu naiz; gero lortu dudan edo ez, badauzkat zalantzak.

Gipuzkoako bertsogintzari begira, lehen aipatu ditudan eremuetatik etorriko zaizkio ekarpenak, eta uste dut justu hiru alor horietan daudela hobetu beharreko gauzak. Anek [Labaka], prentsaurrekoan, esan zuen txapelketa balidazio sistema bezala nahiko herren gelditzen dela, eta bat nator. Hasteko, bertso ona zer den edo bertsolaritza zer den, kanon bakarra ez dagoelako. Agian garai batean bai, baina gaur egun ez. Akordio hori dibertsifikatzen ari da, eta oso positiboa da. Horrekin batera, nabaria da lehia testuinguru batean genero perspektiban zer hobetua badagoela. Berdin belaunaldi berriekin? Bai, berdin. Badauka amets amerikarraren ukitu hori: batbatean 20 urterekin iristen zara finalera, eta ate guztiak zabaltzen zaizkizu. Baina ez dut uste txapelketak gaur egun horretarako balio duenik, batez ere gure aurreko belaunaldiek hor jarraitzen dutelako eta gure belaunaldikook ere bai. Esango nuke bertsotan adin batetik aurrera ematen dela norberaren onena, publikoaren adinak

ere norbere adinarekin bat egiten duenean, hor konektatzen duela bertsolariak bere buruarekin, eta autoritatea ere hor onartzen zaigula. Ez da maila kontua bakarrik; autoritatea noiz onartzen zaigun, adinak asko markatzen du. Ez dakit gaur egun txapelketak hori dena ordezkatu dezakeen, erakusleiho bat izan daitekeen. Zer beste erronka ikusten dituzu aurrera begira? Bertsogintzaren garapenari dagokionez, Gipuzkoan ikusten da oso inguru geografiko konkretuetako bertsolariak izan garela fase batetik aurrera pasatu garenak. Garapen horri begira, ez dakit zenbateraino den txapelketa plataforma egokia oreka hori mantentzeko, eta zenbateraino beste eremu batzuk landu behar diren.

Amaitzeko, nire partetik antolakuntzan aritu direnei eskerrak eta zorionak. Uste dut oso ondo joan dela txapelketa eta bere helburuak bete dituela, baina ez zait iruditzen txapelketak bakarrik bertsolaritzaren garapena bermatu dezakeenik. Imajinazioari tiratzea dagokigu; bertsolaritza oso leku onean egonagatik ere, jauzi kualitatibo bat emateko unean gaude.•

I BERRIA TESTUA: IÑIGO ASTIZ 2019/11/27

EUSKARA NORI SALDU DIOTEN

«Nori saldu diote euskara batua?». Hori da Nori komiki liburua alderik alde gurutzatzen duen galdera. Donald Trump AEBetako presidentearen merkatu librerako tratatuaren proposamenean topatu zuen lehen hari muturra Xabi Paya

Luis Jauregialtzo / FOKU

bertsolari, idazle eta BERRIAko kolaboratzaileak. «Patenteei buruzko atal bat bazuen proposamenak, eta burutik pasatu zitzaidan euskara batua kode asmatu bat dela, 1968az geroztik atalka argitaratzen dena, egileak dituena, adostasun bat daukana, prozesu bat… eta burutik pasatu zitzaidan galdera: eta patentatu ahalko balitz? Eta norbaitek euskara batua patentatu balu?». Eta hari horri tiraka joan da pixkanaka sortzen komikia. Eustzaina izeneko pertsonaiak euskararen gaineko eskubide guztiak eskuratu ditu, eta une oro eta leku guztietan euskara zuzen erabiltzen dela zorrotz zaintzea izango da haren helburua. Amaia Ezpeldoi eta Damian Arruti detektibeek iraganera bidaiatu eta euskara batuari Creative Commons lizentzia jartzea izango da soluzio bakarra. Patxi Gallego marrazkilariak bilakatu ditu komiki Payaren ideiak, eta Bertsolari aldizkariak kaleratu du orain.

Aurrez ere elkarrekin lan eginak ziren Paya eta Gallego. 2015. urtean kaleratu zuten Norkkomiki liburua: bertsolaritza izan zen ordukoan liburuaren gai nagusia, eta lau detektibe jarri zituzten lanean, Euskal Herriko Bertsolari Txapelketako finalean, Andoni Egaña nork hil zuen argitzeko. Euskal kulturgintzari buruzko erreferentziaz eta keinuz beteta zegoen lan hura, eta ildo berean doa oraingoa ere. Paya: «Euskal kulturaren iruditeria konpartitua egiteko xede nagusia du lan honek, errelato konpartitu bat egiteko. Komunitatea ezagutzeko. Esaten du-

gunean ‘gu’, jakiteko nor den ‘gu’ hori, eta aurrekoan bertsolaritzaren behi sakratu bat ukitzen genuen bezala, oraingoan ere beste behi sakratu batzuk ukitu ditugu». Eta broma egin du gero gidoigileak: «Etsai zerrenda luze bat izango dut bizitzaren amaierarako!». Urteurrenek ere eman diete aitzakia. Mendeurrena izan du aurten Euskaltzaindiak, eta 50 urte bete ziren iaz euskara batuaren oinarriak ezarri zituen Arantzazuko biltzarretik. Bi efemeride horiek, ordea, beste hirugarren batekin gurutzatu ditu Payak, hogei urte baitira aurten Lana Wachoski eta Lilly Wachoski zuzendariek Matrix zientzia fikziozko film entzutetsua estreinatu zutenetik. Eta uztarketa horren emaitza ere bada komikia.

HEMEROTEKA

SATIRA ETA HISTORIA Ikuspegi satirikoa da nagusi komikian, baina, sakonean, euskararen historia soziala da liburuaren ardatza, gidoigileak dioenez. Lau bide posibleren arteko bidegurutzean irudikatu du hizkuntza Payak, eta pertsonaia historiko batekin lotu du bide posible horietako bakoitza. Miguel Unamuno idazleak proposatutakoa da bide posible horietako lehena: zuzenean euskarari uko egiteko proposamena, alegia. Elbira Zipitria irakaslearen figurarekin irudikatu du bigarren bidea Payak: euskarari bere bidea egiten utzi, eta baturik sortu gabe aurrera egitea proposatzen zuen bide horrek. Sabino Arana politikariaren bideak euskara garbiaren bidea proposatzen du, eta Gabriel Aresti idazlearena da laugarren bidea, Arantzazuko biltzarreraino heldu zen euskara batuaren ereduarena, zehazki. Baina historia bezainbeste du komikiak fantasiatik, eta, beraz, benetako gertakari eta bertsoaldi historikoekin batera doaz nahasian denboran zeharreko bidaiak, euskaltzainen eta klonen arteko laser ezpata borrokak, hologramak, euskal musikarien aurkako epaiketak, izpi hilgarriak jaurtitzen dituen euskara zuzentzaile hegalari bat…

komikien estiloa hartu du pasarte batzuetarako, Dragoi Bolakomiki serie ezagunaren aire bat baliatu du beste batzuetan, errealista aritu da beste zenbaitetan, Ralf Konig marrazkilariaren estiloa imitatuz irudikatu ditu gizonen arteko sexu eszenak, eta, dioenez, tarteka, lortu du bere-bereak dituen figura sudur handi eta begi borobildun gutxi batzuk sartzea ere. «Sekuentzia bakoitza mundu bat da». Estiloz estilo aritze hori da komikiko elementurik erakargarrienetako bat, marrazkilariaren iritziz, baina baita egiteko zailenetako bat ere. «Xabiren [Payaren] gidoiek asko eskatzen diote marrazkilariari, sekuentzia bakoitza ebatzi beharreko ekuazio baten antzekoa da». Sabino Arana pertsonaia, adibidez, maiz marraztu du komikirako Gallegok, eta, azaldu duenez, ezberdin irudikatu du kontakizunaren pasarte bakoitzean. Baina ez du nekea ezkutatzeko lanik hartu marrazkilariak. Esan duenez, bi urte

eta erdiz izan da komikia bere jarduera nagusia, eta azken hilabeteetan baita ia jarduera bakarra ere. Gehitu du tarteka gidoigilea akabatzeko «sen basatia» ere gainditu behar izan duela. Txantxetan. Ustez. BARROKISMOA Gallegok esan du, adibidez, paisaiak egiten bereziki lan handia egin duela. Onartu du «barrokoak» direla bai Paya eta bai bera ere, eta kultur erreferentziaz josita doazela komikiko binetak. Ados dago Paya barrokismoaren ideiarekin, eta hiru irakurketa modu daudela dio horregatik. Dioenez, komikian «surf» egin dezake irakurleak, kontakizun nagusiari orriz orri azkar jarraituz. «Igeri» ere egin daiteke komikian, orri bakoitzean pixka bat geratuz. Baina, Payaren hitzetan, nahi izatekotan, badago komikian «urpekari» izaterik ere, eta, modalitate horretan, hamar minutu ere pasa ditzake irakurleak orri bakoitzean agertzen diren elementu eta erreferentzia guztiak identifikatzen eta haien bila. «Gaiztakeriaren mugan». Payak dio, aurreko komiki liburuan bezala, oraingoan ere puntu horretan aritu direla,

Marrazketa estilo batetik bestera jauzika aritu da Gallego horretarako. Tarteka Marvel komiki etxearen super heroien

baina bigarrenarekin «zintzoago» aritu direla sentitzen du berak. Bilbok presentzia berezia hartu duela ere esan du. «Agian euskara batuaren gerra nik presenteago ikusten dudalako Bilbon, eta agian erronka benetan hor dagoelako, eta izango da ere, seguruenik, orain hor bizi naizelako ere». Nork izan zen lehen liburuaren izenburua, Nori da bigarrenarena, eta, kasik, ezinbestekoa dirudi Nor izeneko hirugarren eleberri grafikoak. Trilogia bat nahi lukeela onartu du, behintzat, Antxoka Agirre Bertsolari aldizkariko arduradunak. «Aldizkariaren 25 urteak ospatzeko atera genuen Nork, eta aldizkariaren historian agortu den zenbaki bakarra izan da. Sekulako feedbacka izan genuen, eta gerora ere dezentetan galdetu izan digute bigarrena noiz zetorren. Iritsi da, eta Noriirakurrita, trilogia da gorputzak eskatzen duena, nor-nori-nork bat osatzea».•

KANPOTIK

TRAJEA TESTUA: ITZIAR ITUÑO (AKTOREA)

ARGIAK. IKUSLERIAREN AZKEN EZTULAK ETA MARMARRAK. OHOLTZA GAINEKO BAKARDADEA. ISILTASUNA BAT-BATEAN. TAUPADAK ARINTZEN. ESKUAK IZERDITAN. AMILDEGIA SABELEAN. Arnasa hartu eta aurrera jo. Pausoen soinuak inoiz baino ozenago isiltasun horretan, eta bihotzak zaldi zoroa ematen du belarrietan, galopan. Amildegi ertzeko beldur-ikarak eta zalantzak: “Zelan hasi behar naiz? Kapaz izango naiz? Ez! Ez dut ondo egingo… Baina, ze ostia! BAI! Ondo egin behar duzu!! Begiratu, jende hori guztiari zuri begira dagoenari! Sarrera ordaindu dute eta zure onena

merezi dute! Ez zaitez kakatia izan!... Hankak dardarka dauzkat, eta ahotsa…! Nerbioak jota nago, segituan ohartuko dira, zeinek aginduko zidan! ZE NEZESIDADE!... Ixo! kontzentratu!! Ez dago atzera bueltarik! Tiraaa!!... ze goxo egongo nintzakeen etxean oraintxe…! Xxxiiiiii… lasaitu zaitez behingoz! Hartu arnasa. Aurrera”. Birikiak puztu, ahoa zabaldu eta amildegira egin dugu salto. Gure lehenengo berbek beste batenak dirudite, minutu batzuetako desfaseagaz aditu ditugu eta orduan konturatu gara bidaiari ekinda gaudela. Estreinaldia Arriagan zein BECeko finalean egin, antzekotasun handiak dituzte antzezleon eta bertsolarien oholtza gaineko bizipenek.

Beti neurri zehatz batzuen trajean sartu beharra, gure dema. Bertsolariak bertsoaren neurriari, doinuari, gai baten ardatzari jarraituz eta egokitu zaien rolari leial izanez ibiltzen dira. Guk, berriz, pertsonaiak gorpuzteko ahaleginean, istorioak kontatzen, markatutako emozioen intensitatea kontrolatzen, gorputza astintzen, keinuka edota berbei kolore askotarikoak ematen jarduten dugu, ikusleengan sentzazioak eragin guran. Askotan desesperazio puntutxu bategaz ere bai. Handi. Adierazkor. Bitartean bertsolaria, serioserio, mikrofonora hurbildu da. Eskuak poltsikoan edo gerri atzean. Begirada lurrean edo infinituan pausatu du, edo bietan. Ez du mugimendu askorik egin. Mikroa ukitu eta oin batetik bestera balantzaka hasi da, kulunkan. Jarrera horregaz ez du ematen inor harrituko duenik. Kaltebakoa

Gezurra badirudi bere, malguagoa da bertsolarien neurrira egindako trajea, askeagoa. Esan beharrekoa ez dago-eta aldez aurretik idatzia inon ere. Antzezlearena, berriz, estua da, hamaika bider josia eta errematatua; horren estua, ezen hasieran zeukan forma galtzen hasten dela batzuetan. 10

dirudi baina ez da, ez! Burmuina irakiten dauka, sua botatzear, eta kantetan hasi da. Ideiak berba bihurtu dira eta osatu da mezua, puzzlea, istorioa. Bat-batean gertatu da. Ikusleak orain barrez, orain negarrez, orain pozik eta harro, orain minduta eta haserre dabiltzaâ&#x20AC;Ś eta ez da gehiagorik behar. Gezurra badirudi bere, malguagoa da bertsolarien neurrira egindako trajea, askeagoa. Esan beharrekoa ez

dago-eta aldez aurretik idatzia inon ere. Trajearen patroiak berdinak izan arren, oihala batbatean ehuntzen da, harilkatutako trajea da. Antzezlearena, berriz, estua da, hamaika bider josia eta errematatua; horren estua, ezen hasieran zeukan forma galtzen hasten dela batzuetan. Erabileraren poderioz desitxuratua edo hamaika apaingarriz edertua, baina estua da azken finean. Aldizka, baina, tamalez edo mirariz, apurtu egiten zaigu trajea aktoreoi, esaldi klaberen bat ahaztu zaigulako, fokoren batek

eztanda egin duelako, sartu behar ez zen pertsonaia sartu delako edo trajea â&#x20AC;&#x153;literalkiâ&#x20AC;? apurtu egin zaigulako. Eta hortik alde egiten du antzezleak desafioa onartuta, bihurri, jostari, aire fresko bila; batbatekotasunak dakarren askatasunaz gozatuz. Pasarte bitxi horiek gure bitakora koadernoan daramatzagu, altxor txikiak balira legez funtzio osteko ardoa hartzean konpartitzeko, barre egiteko, biziago sentitzeko. Libreago. â&#x20AC;˘

ERREPORTAJEA

JON BARBERENA IZOZTU ZITZAIGUN IRAIL HURA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

ALBISTE BELTZ BATEK astindu zuen bertsozale komunitatea ikasturte hasieran, eta hankaz gora jarri bai Baztan eta bai Euskal Herri osoa. Jon Barberenaren bizitzari so jarri gara bere heriotzaren kari, Alazne Untxaloren prosatik eta Xabi Maiaren bertsoetatik. Hurrengo orrialdeak izan daitezela aldizkari txiki honetatik Joni lau haizetara zabaltzen diogun omenaldi xumea eta muxu erraldoia. Besarkada handi bat Jonen senide eta lagunei.

XDZ.

ERREPORTAJEA

POESIAZ JANTZITAKO BERTSOLARIA TESTUA: ALAZNE UNTXALO, KANTUKIDEA ETA LAGUNA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA, BERTSOLARI ALDIZKARIA ETA ALAZNE UNTXALO

JON BARBERENA IBARRA Elizondon sortu zen 1979ko otsailaren 21ean. Ikasketaz Kultura eta Gizarte Antropologian lizentziatua zen, Heziketa Fisikoan diplomatua, eta Bergarako UNEDen Idazle Eskolako graduondokoa zuen. Lanbidez euskara irakaslea zen. Xorroxin Irratian urte anitzetan ibili zen kolaboratzaile, batez ere Ti-ta iritzi tartean. Berria egunkariko Nafarroako Hitzan ere kolaboratzaile ibilitakoa zen. 2018ko martxotik kolaborazioak egin zituen Ttipi-Ttapan, iritzi saileko Nire txanda atalean; eta aitzinetik Bota bertsoa txokoan ere ale ederrak utzi zituen.

004AN IĂ&#x2018;IGO ETA IMANOL GOIKOETXEAK BAZTANDARREN BILTZARRERAKO SORTU ZUTEN KANTAREN LETRA BEREA DA; 2012an Baztan pelikularako Angel Illarramendik sortutako soinu bandari hitzak jarri zizkion; 2015ean Elizondon ospatu zen Nafarroa Oinezen abestiaren hitzak bereak ziren. Kirolaria: mendigoizalea, txirrindularia. Bertsolaria, bat-bateko jardunean zein idatzizkoan aritutakoa. Olerkaria. Lagun ona, aita bikaina. Jakin badakit Baztan ikastolako ikaslea izandakoa zela, eta hango irakasleen eskutik izan zuen lehen harremana bertsolaritzarekin.

XDZ.

Jon noiz ezagutu nuen pentsatzen jarri naiz eta datorkidan oroitzapen bakoitzak geroz eta atzerago narama; bertsoaren bitartez ezagutu nuen Jon. Umiltasunak ez zion bere buruari bertsolari deitzen uzten. Baina harekin kantatu edo hura entzuteko parada izan dugunok badakigu hitzekin magia egiten zuela. Bertso eskolan imajinatzen dudanean, Jon Elizetxe eta Julen Zelaietarekin ikusten dut, Bittor Elizagoienen aurrean. Txapelketan, berriz, Julio Soto eta Erika Lagomaren artean.

Nik 13 urte besterik ez nituen. Gogoratzen dut jendea harriturik geratu zela batez ere kartzelako bere lanarekin. Urte berean, azaroaren 26an, Mariano Izetaren omenez antolatutako sariketan txapeldun suertatu zen. Bere sorterrian, Julen Zelaieta, Jon Elizetxe, Erika Lagoma, Julio Soto, Oier Lakuntza, Mizel Mateo eta nirekin kantatu zuen.

Bat-bateko bertsolaritza 2003an hartu zuen parte lehenengoz Nafarroako Bertsolari Txapelketan, eta urte berean Goizuetan jokatutako Xalto sariketa irabazi zuen. 2004. urteko Txapelketan finalera sailkatu zen lehenengo aldiz. Urte hartan ezagutu genuen anitzek Jon Barberena bertsolaria. Lesakako Zambran jokatu zen final hartan laugarren postua eskuratu zuen, orduko bere irakaslea zen Bittor Elizagoienen gibeletik.

Jon bertsolaria izateaz gain, Kirol Irakasletzan diplomaduna zen. Hala ere, Doneztebeko Mendaur institutuan euskara irakasle izan zen urte batzuetan, eta oso gertutik ezagutzeko aukera izan genuen, guk (Malerrekako bertso eskolako kideok) bertan ikasten baikenuen. Urte batzuk geroago, Oronozko bertso eskolan elkartzeko aukera izan genuen, beti irribarretsu, baikor, umil, fin, zirikatzaileâ&#x20AC;Ś Nafarroako bertsolarien artean nabarmentzen zen bertsolaria zen; horren adibide, 2004, 2005, 2006, 2007 (txapeldunorde), 2008 (txapeldunorde), 2009, 2011 eta 2013an finalera sailkatu izana. Bertsotan egiteko modu berezia zuen, bertsoak poesiaz janzten zituen eta bakarkako ale ederrak utzi dizkigu: esaterako, 2005. urteko Nafarroako Bertsolari Txapelketako finalean.

GAIA: Badira bi urte berarekin ez zaudela, oraindik ohatzeko albo berean lo egiten jarraitzen duzu. DOINUA: Atmosferatik atera eta.

Utzi zenitun hiru-lau krema eta zerorren txamarra eta etxetik aldegin zendun bizi-bizi, tirri-tarra… ‘Etzaitut maite’ hola zioen zuk utzitako oharra, hura irakurriz burutu nuen buru barneko hausnarra. Gela hontatik ezta ageri zeru goiko ortzadarra malkoz malko barra-barra, pasaz tristuraren marra gaur faltan ditut zure begiak eta zure irrifarra kuarto honetan goatzea ez da hutsik dagoen bakarra.

beteko dituen bertso eskolarena, hain zuzen ere. Indar handia izan zuen talde honek, eta bertan trebatuak dira Kotte Plaza, Xabi Maia eta Oier Amiano, besteak beste. Berak erran bezala, aitatasuna zelaeta, azken urteetan bat-bateko bertsolaritza alboan utzita zuen, noizbait bueltatzeko esperantzarekin. Hala ere, biak Erratzun bizi ginenez, sarri egiten genuen topo bertsotarako geratzen ginen lokalaren aurrean, Lixutegian. Gu, kantatzera eta bera haurrekin eta Maiderrekin paseatzera. Beti inbidia puntu batekin begiratzen gintuen arren, bere bizitzako etapa berriaz gozatzen ari zirela nabari zen.

Bertsopaperak

Latza izan zen zure hutsunea latza zure erretira, zu joan eta kimurik gabe dago etxeko mizpira, askorik ere ez du balio eguneroko partida, zu joan eta amaitu baitzen zure senarran kondaira. Urruti zaude baina halere zerorri zaitut desira zerorrengan daukat mira pasioak nola deskriba… baina begiak ez zaizkit busti maite begira-begira ia nituen malko guztiak agortu egin baitira.

2003an, Iruñeko Udalak antolatutako Egile Berrientzako Literatur Lehiaketako bigarren saria lortu zuen bertsopaperak modalitatean, Euskal

Bertso irakasle ere aritu zen Baztanen, bai haurrekin eta baita helduekin ere. Baztango Bertso Eskolaren sortzaileetako bat izan zen Jon Elizetxerekin batera, aurten 10 urte

Herriko konpota lanarekin. 2004an, lehenengo saria lortu zuen, Algecirasko Carmele lanarekin. 2005ean, berriz ere lehenengo saria lortu zuen, Europa aldetik dator Thaimiren gutuna lanarekin.

burua eskuetan duenak nekez laxatuko du poema guztiak irentsi gabe. Olerkari handia zen. 2011n, Iruñeko Udalak antolatutako Egile Berrientzako Literatur Lehiaketako lehenengo saria lortu zuen poesian, Emaztekien oihu mutuak lanarekin; 2013an, bigarren saria lortu zuen Kontraerranak lanarekin; 2015ean, lehenengo saria lortu zuen ( ) utsunea lanarekin; 2016an, Nafar Ateneoak eta Iruñeko Udalak antolatutako Iruña Hiria I. Nazioarteko Poesia Sariketa irabazi zuen Izoztu zitzaigun negu hura poesia lanarekin. Horri esker dugu gaur egun altxor bat gure eskuetan. 2018an, Mungiako Udalak antolatutako Lauaxeta Olerki Sariketa irabazi zuen Neguko gaba poesia lanarekin.

Olerkaria Azken urteetan, olerkigintzaren bidea jorratzen ari zen. Familia giroko etapa berrian, olerkia idazteko tarteak bilatzen saiatzen zen iluntzeko ordu txikietan. Olerkia libreagoa zela zioen. Bere buruari bertsolari deitzeko baimenik ez bazion eman, olerkari deitzeko are gutxiago. Olerkari gehiegizko pisua duen hitza izaki, “olerkizale” egokiagoa iruditzen zitzaion. Baina, bere azken li-

Xabier Gaztelumendi

ten zenidan, baina nik ez nuen horrelakorik sumatzen. Zita bukatzeko, aholkuak eta animoak, nola ez!

Txapelketako saioaren bezpera Ederki oroitzen dut Lixutegian elkarrekin bertsotan egin genuen azken eguna. 2019ko Txapelketa aitzakiatzat hartuta, goiz batez, kantatzeko geratu ginen. Lehenik, librean buelta batzuk; gero, puntu erantzunak, binaka gaia zuk jarrita, bakarkaâ&#x20AC;Ś Herdoilduta zeundela erra-

Saioen bezperan, zuzenean ez bazen, dei baten bidez edo bideo moduan ere, azken momentuan behar nuen indar hori emateko asmoarekin zuzendu ohi zinen, hitz goxoz, hurbiltasunez, baikor. Bereziak ginela sentiarazten gintuzun, bai, gintuzun, ni ez bainintzen dei edo mezu horiek jasotzen nituen bakarra; anitz zaintzen zenituen lagunak.

Izoztu zitzaigun negu hura

ALGECIRASKO CARMELE

Uda partetik edo loturik izango genuen ilbeltzaren 12ko Bertso-saio literarioa. Julio eta biok ginen zuk markatutako bidetik kantuan aritzekoak. Ezin izan zen guztiz horrela izan. Baina, Dani Martiarenak zuk idatzitako olerkiei ahotsa jarri zien. Guk barrutik kantatuz eman genien jarraipena; hegan eginez, lur hartuz… eta lagun batek oholtzan laurak egon ginela erran zidan.•

1. Nire bizitza kontatuko dut bertso bidez alafede errima eta hitz neurtuak izango direla lege. Behin sortu nintzen GIL abizenez eta izenez CARMELE… nahiz mama ez zen erregina (e)ta papa ez nuen errege zeruko jaunak egin ninduen mundu hontako andere. 2. Haurtzaro dena iragan nuen ez jostailu (e)ta ez panpin eta haizea izaten nuen “asper zaurien” botikin. Gero guztia ulertu nuen urteak batzearekin; familikoak gaixorik ziren eta ezin zen ekidin… pobrezi izenez ezagutzen den gaitz sendaezin batekin. 3. Ene sorleku beltz eta hitsa ez dut a(ha)ztu ezustean, lehen urteak han pasa nitu(e)n etsipenaren katean; kimurik inoiz loratzen ez zen lurralde antzu batean, malkoz josita paseatzen nu(e)n mukizapien artean… Algecirasko kanpokaldean tristeziaren kalean.

4. Gure etxea ez zen egoten urre gorriz disdiratan lau txatar zatiz egina baitzen porlan (e)ta adreilu faltan. Hura ez gendun Zarzuela eta hura ez gendun Buckingham… nola moldatu (e)ta egokitu hango zabor eta kakan? txerririk ere ez zen biziko metalezko etxe hartan.

XDZ.

7. Gazte nintzela soineko beltz bat heredatu nuen legez, ez zego(e)n lino finez landua baizik oihal xume merkez. Nahiz eta Gucci eta Dior-en prendekin amestu berez nire gorputza estaltzen nuen asteburu, astegunez… *Erratzuk baino petatxu gehio zituen soineko batez.

5. Teilatu hartan hezi zituen mamak sei seme-alaba, abuelo Poli, abuela Loli eta Cadizko osaba. Hamaika kidek osatzen gendun familiako brigada, nahiz etxe harek hogei bat metro karratu zituen hara!! han bizi ginen sardinak latan egoten diren gisara.

8. Gero mutil bat txunditu nuen soineko harekin seko! Nahiz ogibidez hura ez gendun mediku ez arkitekto, semaforoan mukizapiak saltzen zituen tarteko hala (e)ta guztiz senargai gisa hartu nuen Anacleto… sasi bidetik baztertu eta loreetan mamitzeko.

6. Gauza askorik ez zen aurkitzen sukaldeko zartainetan, tripa orroka ibili ohi zen janari eske penetan. Bizitza osoa iragana dut ahi (e)ta ezinaren dietan, aukeratzeko gauza askorik ez zen gure errezetan… haginak ere findu nituen ogi mutur gogorretan.

9. Ai ezkontzeko, sufritu nuen ijitoen terapia… garbia nintzen edo ez nintzen bermatzen zu(e)n garantia. Aulki batean jarri ninduten hanka tartez irekia, eta aluan finkatu zuten detektore egokia, birjina nintzen edo ez nintzen salatzen zuen zapia.

10. Lau odol tantez mozorroturik atera zen zapi fina eta ezkontza eraman gendun festa giroan aitzina, momentu hortan ezagu nu(e)n errealitate gordina; senar gozoa beharra zena ez zen horren atseginaâ&#x20AC;Ś apo bihurtu egin zitzaidan ustezko printze urdina. 11. Nola bidera erlazioa pasioaren ildotik? Ispiluaurrean pinpilin jartzen saiatzen nintzen gogotik; soineko estuz, karmin gorritan jartzen nintzen polit-polit baina begirik ez zuen inoiz hark altxatu niregatik eta bakarrik uzten ninduen bi baxoerdirengatik. 12. â&#x20AC;&#x153;Mozkor arrailaâ&#x20AC;? etorri eta enekin beti zen gaitzik kolpe-kolpeka, ubelez ubel hark nahi ninduen iraitzi. Odol artean entzun zitezken mila negar (e)ta irrintzi nahiz (e)ta gorputza geroztik hona osatzera den iritsi bihotz barneko zauri saminak oraindik ez dira itxi.

13. Kolpe artean osa genuen sentimenen erresuma eta horrela iragaten zen eguneroko jarduna. Ze momentutan hautsi ote zen eraztunen batasunaâ&#x20AC;Ś bihotzak ezin maita zezaken halako gizon lizuna eta gorrotoz zipristindu zen harekiko maitasuna.

14. Nola ahaztu, nola atzendu eduki nuen senarra haren ezpainen whisky kiratsa (e)ta nirekiko marmarra. Muxu umelik ez nuen jaso ubel beltzak barra-barra, iraganari so natzaiola ez ote da zori txarra mundu honetan behin jaio eta horrela bizi beharra.

16. Le(he)nengo alaba eduki nuen nerabe hutsa nintzela baina nigandik aldegin zuen urteak batu bezela. Uniformetzat hartu nituen tanga, gona,â&#x20AC;? errimelaâ&#x20AC;?â&#x20AC;Ś gizon askoren paradisua izan genuen Gabrielaâ&#x20AC;Ś iskinetako Mari Errauskin bihurtu zen hura bela.

15. Nahiz eta gure erlazioak guztiz gaizki ziharduen kosta a(ha)la kosta irtenbide bat aurkitu beharra nuen. Ama izatea pentsatu nuen urte batzuen buruen zilbor-estea lokarri zela lau fruitu izan nituen baina gizarte honen sistemak usteldu egin zituen.

17. Hurrena aldiz mantendu nuen nire ondoan urtetan eta egoki hezi zezaten sartu nuen eskoletan. Han murgildu zen literaturan eta matematiketan, nahiz eta sutsu saiatu ziren Bernardoren heziketan hau lizentziatu egin zitzaigun banketxeen lapurretan.

18. Ai hirugarren seme laztanaz oroitu ohi naiz aldiro… nola besotan laztantzen nion adats beltza egokiro. Baina hark ere pekatu zuen behin sortu izana txiro nahiz (e)ta ametsa bakarra zuen “gizarte statusa” igo paperontzien esploratzaile izan genuen Cándido. 19. Manolo berriz eduki nuen “treintaisko” hasieran baina gorroto zuen hark mama (e)ta drogak maite soberan. begiak beti erne zituen jende arrotzen karteran… behin poliziak eskuburdinak jarri zituen beregan eta burua urkatu zuen Carabancheleko ziegan. 20. Ene kuttunak non ote dauden haizea(r)i diot aipatu mundu eder hau, bihurtu baitzait bakardadean abstraktu. Gizartearen lege zitalak nahi ditut madarikatu! Seme-alaben bila nabilki baina ez ditut harpatu zilbor-hesteak batu gintuen eta sistemak banatu.

21. Senarra jada ez dut alboan baina ez nago penetan ubel morerik ez da ageri nire begi magaletan. Bere burua behin ito zuen ardo gorri dosietan, medikua fin saiatu arren hilotz geratu zen bertan ipar haizea lagun zuela abendu baten hamekan.

22. Bizitza hontan sufritu ditut jada hamaika aberi eta borroka hontan ezin dut tinko aurrerantza segi. Larrosa bide behar zuena bilakatu zait trajedi jainkoa ez da nirekin behintzat sekula izan zilegiâ&#x20AC;Ś gozatu gutxi egin dut baina sufritu berriz gehiegi.

25. A(ha)te itsusiak edertasuna lortu zuen urteekin piztia aldiz, bizi izan zen eztiki Ederrarekin. Marcok amatxo topatu zuen ibiliz ekin (e)ta ekin. Baina ni berriz, agurtzear naiz luzatu gabe zuekinâ&#x20AC;Ś zorionezko amaia ez duen istorio labur honekin.

23. Iraganeko oroitzapenek burua dute egoitza eta oraina bihurtu dute oldarkor eta bortitza, zentzu gabeko amets gaiztoa beldurgarri eta hitsa. Nola suntsitu bizkar gainean daramadan martiritza ea heriotzak eskaintzen didan hemen ez dudan bizitza.

2004an, IruĂąeko Udalak antolatutako Egile Berrientzako Literatur Lehiaketako lehenengo saria lortu zuen bertsopaperak modalitatean.

24. Badajoz izan, Vallecas izan Cadiz zein Slovakia diru gorriak finkatu ohi du bizi mailen hierarkia. Gizakiontzat mundu zital hau ez da ongi eraikia; txiroentzako mikatz antzean aberatsentzat eztiaâ&#x20AC;Ś lurpean behintzat izango a(ha)l da pobreentzako tokia.

(h)UTSUNEARI BERTSOAK: XABI MAIA DOINUA: OSO POLITA ZARA IZATEZ

1. Azken solasak, azken irriak azkenak ze lardatx giro azken aldi bat izpegi berriz minetik ezinik igo azken poema akitu gabe hiru punto suspentsibo azken bertsoa erraietatik trabatzen zaigun aldiro bi mila eta bederatzia oroitzen dut maitekiro eta azkenak hasiera bat marrazten digu berriro.

3. Hitz idatzia, hitz kantatua hitza zenuen arkupe patuak zure gidoia berriz berridazterik baluke… baina “betiko”, gehiegi dela zuk sinatuko zenuke hainbertze bizi daukanarentzat zer dira berrogei urte? nora gan zara? baina zergatik? galdera ikurren truke minaren minez bihotz barnetik oihu egin nahiko nuke

2. Bertsoarekin talibanduak gerra guziak balira lepatanatu ginen baztanen barberenaren harira erein zenuen hazi hartako sustraietatik argira zurtoin ahula enborra dugu ttikitik daie handira adar estuko, itzal zabala berriz kimutzen ari da eta loreak zure omenez fruitu bihurtuko dira.

4. Izarren hautsa bihurtu zara udazkenaren atean eta munduko ilunabarrak estutu ohi nau katean ez nau izutzen negu hurbilak nahiz zu egon apartean gero gorputza dardarka jarriz oroitzaren magalpean norbere mundu intimoetan hemen nabil bitartean bertze aldea mutu dagoen elkarrizketa batean.

5. Pertsona goxo, pertsona ona jatorra eta umila lagun haundia, aita bikaina, seme fina ta hurbila bizikletaren maitale sutsu herrigintzaren gurpila bikote gisa, paregabea irakasle borobila adjektiboak jarriagatik beti hobe baten bila… eman diguzun guziagatik bihotzetik, eskermila. •

KARTZELAKO GAIA

ZIEGATIK BERTSOTAN

HAMAIKA EUSKALDUN PASA DIRA KARTZELATIK, ETA HAMAIKA EUSKALDUN DAUDE ESPETXEAN. Jokin Urainek errepaso historiko ederra eman dio gaiari, Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae liburutik abiatuta gaurdaino. Kordobako isolamendu ziegatik idatzi digu Ibon MuĂąoak, eta bertsolaritzak bere bizitzan izan duen presentzia kontatu digu. Ibon makina bat bertso jarri eta olerki kaleratutakoa da AtaramiĂąe argitaletxearekin. Amaitzeko, hainbat preso eta preso ohiren bertso jarriak bildu ditugu. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

KARTZELAKO GAIA

ESPETXEKO SORMENA, ESPETXEKO BERTSOLARITZA TESTUA: JOKIN URAIN ARGAZKIAK: ANDER GILLENEA (BOSTOK PHOTO), XABIER AMURIZA, JUAN INAZIO IZTUETA FUNDAZIOA, XDZ ILUSTRAZIOAK: JOSEBA ARREGI EROSTARBE

Bertso saioetan â&#x20AC;&#x153;Kartzelako gaiaâ&#x20AC;? jartzea ez dakit noiztik datorren kontua den edo nola sortu zen irizpide hori. Saioetan doinua eta neurria aukeratuz, gaiari sakon helduz... duenik onena ematen saiatzen da bertsolaria, saio osoan edo txapelketan zelako garrantzia duen ondo jakinean. Gai horren bueltako ezaugarri nabarmena izaten da bertsolariak banan bana azaltzen direla oholtzara, eta kantatzen ari denak zer kantatzen duen entzungo ez duten lekuan gordeta, ezkutatuta, isolatuta egoten direla hurrenez hurren kantatuko dutenak, kantatzeko daudenak.

SOLATZE HORI IDENTIFIKATZEN DA, BERAZ, KARTZE LAREKIN, BATEK KANTATZEN DUEN BITARTEAN BES TEAK, ARTEAN KANTATZEKO DAUDENAK, ISOLAMEN DUANKARTZELAN DAUDELAKO. Isolamendu-kartzelatik aterata oholtzatik kantatzen du bertsolariak jendaurrean.

Eta kantatzen ari ez diren horiek, isolamendu-kartzela horretan kantatzeko txandaren zain daudenek, zer egiten dute? Hori bertsolariek jakingo dute, bertso saioetan kantatu dutenek. Presoen kasuan alderantzizkoa gertatzen da: isolamendu edo kartzelan zaudenean kantatzen duzu, edo idazten dituzu bertsoak. Horregatik, bertsoak egiten ari den presoarentzat gaia beti da kartzelakoa. Eta kartzelan bertso asko egin dira, asko idatzi dira, bai gure aldian eta bai lehenago. Alde batetik denbora izan dugu horretarako, zaletasuna ere bai apur bat, nahiz eta denok ez izan bertsolari. Espetxean, gehienok elkarrekin edo multzo handi samarretan geundenean, behintzat, sortu edo erraztu egiten zen horretarako giroa, bertsozaletasuna zuten kide bat baino gehiago elkartzea ere ohikoago zelako sakabanaketa aldian baino. Eta, behin bertsoak edo bertso modukoak egiten eta lagunartean trukatzen edo norbaiti bidaltzen hasita, ohitura hartzen zenuen horretan jarraitzeko.

Juan Inazio Iztueta. Margolaria Antonio Valverde

Jose Mari Iparragirre.

Nikolas Ormaetxea ÂŤOrixeÂť.

Espetxeko isolamendua deseraikitzeko modua ere bada bertsoak egitea, Literatura, ikasketak edo beste edozein ariketa aktibotan jardutea izan daitekeen adina. Baina esan behar da espetxea ez dela leku ona, ez bizitzeko eta ez ezer egiteko, ezta sormenerako ere, eta sormena euskaraz bada, are txarrago bihurtzen da espetxea, etengabeko lehian eta borrokan aritu behar duzulako euskaraz idazteko eta euskaraz komunikatzeko.

Espetxearen aurkako borroka, eta espetxe barruan gure herriaren eta euskararen aldekoa, oso antzinatik dakargu; Etxepare hasi zenetik, etenik gabea izan dela esango nuke. 1545ean argitaratu zen euskarazko lehen liburua, Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae alegia. Haren Kontrapas eta Sautrela gogoratuko dituzue, “Euskara da kanpora eta goazen denok dantzara…”: Libertatia nola baita gauzetako hobena, Gatibutan egoitea hala pena gaitzena. Euskaraz idatzi zuen; euskaraz idazten hasi zen, eta euskara mundura eta plazara atera dadin aldarri egiten du Sautrela eta Kontrapas kantuetan. 1806an Juan Inazio Iztuetak Kontxesirenak hamar bertsoko sorta idatzi zuen, Logroñoko espetxean. Hara eraman baitzuten Azpeitikotik. Hauexek sortako bi:

Hogeita lau leguaz nago aparte, bitartean badauzkat milioi bat ate, guztiak itxirik; nahi arren ezin egon isilik; beti negarrez, nere maite-maitearen galdez ote dan bizi, Bihotz-bihotz nereko Kontxesi. Nere maite polita, ez da zer etsi, bihar ez bada ere hor nauzu etzi, lehengo lekuan. Ailegatutzen naizen orduan ai hura poza nere maite-maitetxo bihotza! Zuri begira pena guztiak ahaztuko diraâ&#x20AC;Ś

1815ean Martin Larralde Bordaxurik, besteak beste idatzi zuen Galerianoaren Kantua. Pantxo eta Peio kantarien bitartez ezagutu genituen, batez ere, gure gaztaroan bertso hauek: Kantatzera nihazu alegera gabe, ez baitut probetxurik, tristaturik ere; Nehun ebatsi gabe, gizonik hil gabe, sekulakotz galerak enetako direâ&#x20AC;Ś Martin Larralde Bordaxuriren garaitsuan edo apur bat geroago idatzi bide zuen Etxahun Barkoxek Munduan malerusik, eta 1834an Etxahunen bizitziaren khantoria, Bi berset dolorusikâ&#x20AC;Ś Eta 1855ean hor daukagu Jose Maria Iparragirre. Nork ez du kantatu edo entzun haren aldarria, Tolosan giltzapian sartu zutenekoa? Negar egingo luke nere amak baleki. XIX. mendera etorrita, urkamendia motibotzat duten bertsoak dauzkagu: Hamalau heriotzarena, Estudiante kondenatuarenaâ&#x20AC;Ś kondenatuaren enkarguz eta ez kondenatuak berak jarritako bertsoak dira seguru asko.

Lauaxeta.

1936-1939 gerra eta gerraosteko preso batzuek ere idatzi zituzten bertsoak. Luis Rezola Tximela tolosarrak, esate baterako. Kontzentrazio esparruaren aipamenak, Duesoko espetxearenak eta Puerto de Santa Mariarenak egiten ditu Tximelak. Gerra eta espetxealdiaren aurretik ere bertsoak jartzen zituen, baina espetxean, erosotasunaren faltan, denbora aurkitu zuen bertsotarako, eta bai jarri ere ederrik. Artean espetxeratu berri, honela zioen 28 bertsoko sortaren azkenekoan, 1937an:

Tolosan jaio nintzala dira ogei eta bi urteak, sasoi ontara ondo iritxi, aurrera egun tristeak. Oinbeste urten ez nau alperrik zaindu amatxo maiteak, pozik ikusiko nukenean itxita dauzkat ateak, gerra bukatu egin da baĂąo ez dira egin pakeak. Urte bereko irailean, Dueson, heriotza zigorraren zain, egun txintan fusilatzen dituztenak gogoan: Egun-txintan iltzera eraman dituzte, gaĂąera ainbeste; au gertatuko zanik ez genduan uste. Berri gogorra dala danak esan dute, etzaigu, ez, aztuko bizi geran arte oiek nola il dira, naiz pasa eun urte. Espetxeko egoera, bizimodu hura, guztiz modu grafikoan, argi eta gordin azaltzen du Tximelak bere bertsoetan. Bertsokera anitza erabiliko du, aberatsa, Olerkitxo batzuk goiburua jarriko die berak ere sortaren batzueiâ&#x20AC;Ś

Ekaitz Samaniego bertsolaria aurten atera da kartzelatik (Arg: Joseba Zinkunegi, XDZ).

Duesotik Puerto de Santa Mariara eraman zuten. Duesotik Cadizera bertso sortari azpititulua ipintzen dio: Euskaldunak Puerto de Santa Mariara, eta andaluzak Duesora: Agur, Dueso, ez al naiz berriz etorriko baldinbaite, urtebetean emen bizitu naiz, baĂąa etzaitut maiteâ&#x20AC;Ś

Eta Puerton ere kantari, jakina: Astera nua kantuan Santa Mariko Puertuan, onela ditut penak aztutzen etxe giltzatuan. Gordetzen badet buruan, ezta jakingo munduan ogei ta iru urte ederrekin gaur nola naguan. Etxea, herria, gurasoak… haien minez bizi da, eta kantatzen du: Berdin zait Eguberri, berdin zait Lazaro, nik emen ezin egin iñolaz lasa lo. Eztago irauterik onela luzaro, zure itzal gozoa ez nekin baleko… Gaur maite zaitut, ama, dana esana dago! Zinez ederra da Tximelaren espetxeko bertsogintza, hunkigarria batzuetan, urragarria bestetan… Tximelaren garaikideak dira Estepan Urkiaga Lauaxeta, Nikolas Ormaetxea Orixe eta beste batzuk, eta horiek ere idatzi zuten espetxean edo kontzentrazio barrutietan, baina poesia bertsoa baino gehiago. Bertsoen bidez azken desioa, azken agurra, behin betirako mezua idaztearena gure artean norainokoa izan den ondo adierazten zuen Tomas Gerrikagoitiak, 1937-39ko gerra presoak, Arantza Eta Larrosa liburuan, heriotzara kondenatuko ote zuten beldurrez

bere emaztegaiari badaezpada, hiltzen bazuten ere, azken agur modura idazten dion bertsoan: Neure Joxepa maitia: Lerro bi zuzendu nai eta pultsua dardarrez. Urte askotan ibilita maitemindu giñan alkarrez. Urtea pasa da bat egiteko giñala biok, pozez eta irribarrez. Ekaitz madarikatu bat zala medio atzeratua zoritxarrez. Gure txoko maite onen areriuak jagi ziran guzur ta indarrez. Euskadi guztia ipiñi dabe bildurrez eta negarrez. Zapalketa onen aurka jagi nintzan neban almen ta indarrez. Au dala medio epaitu nabe eriotza zigorrez. Onek banatuten gaitu biok barru-barruko miñez da negarrez. Baña oroituko zaitut arimaren indarrez. Ez bildurrik izan beste bat maitatzeko nire ordez. Baña ez naizu aztu zure otoitzez. Beso artian laztanduz agurtzen zaitut, Joxepa, azken arnas au emonez. 1960-1970 urteetara etorrita, Xabier Amurizak Zamorako konkordatu kartzelan egin zuen bertsogintza eta bertsolaritzari buruzko lana itzela da, egundokoa.

Ez da erraza Zamoran egin zituenetatik aukeraketa bat egitea, baina 1970ean egindako â&#x20AC;&#x153;Euskal Herritik aparteâ&#x20AC;? goiburua duen sorta:

Euskal Herritik aparte mila legua bitarte esku ta hanka loturik preso Zamoran gauzkate. Pentsaturik zenbat urteetan behar dugun hemen bete pazientzia hartu beharko libre utzi arte. â&#x20AC;Ś Heldu ginen Zamorara infernu zulo hontara Jainkorik bada dagon lekutik gaitzala anpara. Urte batzuen bolada gu hemen izango gara bien bitarte Euskal Herria askatzen ez bada. â&#x20AC;Ś Eta Zamorako espetxean apaiz presoek egin zuten mutinari jarri zizkion bertso zoragarri haiek, Zamorako sugintza deituak, hain deskriptiboakâ&#x20AC;Ś: 1. Ke azpitik su gainetik gar artetik ihesi uhuka sei ihizi hauts eta putz ahal zen dena erre eta erauzi. Ai kartzela Zamorako nola gelditu haiz hi eskerrak sei apaizi? Ez zaik ezer sano utzi egik sutan garraisi.

2. Sei tximistek infernutik bueltan eztanda hemen aitaren semearen kartzela hankaz goratzeko aski zen ordu laurden. Lotegia gar eta ke Eliza ere ondoren Barka, Jauna, zer hoben! Nekez dugu berriz gaurko San Joan surik eginen. 3. Mahai ate komun leihotik hausten ezin kontsola hura kristal uhola telebista patioan tripak zerizkiola. Gotzain eta Aita Santu gutaz gaur arte nola bost zareten axola horra zuek barne erre beharreko kaiola. â&#x20AC;Ś Zer jario ederra kartzelako mutinaren zalaparta adierazteko! 1980ko hamarkadatik aurrera, euskal preso politikoak gehienbat Soria, Puerto de Santa Maria eta Herreran talde handitan daudenean, dina-

mika aski biziak sortzen dira literatura, bertsogintza, alfabetatze eta gisakoetan. Aurretik bertsozale ez diren edo bertsogintzari buruz ezagutza handirik ez duten batzuk ere bertsoak egiten hasten dira dinamika horien baitan. Eta beste batzuk, berriz, lehendik zekitena hobetzen. Urte horietan espetxean egiten ziren zenbait barne aldizkaritan aterako dira bertso horiek. Geroago, 2000. urteari buelta emanda, AtaramiĂąe argitaletxea hasiko da presoen lanak kolektiboki edo banaka ateratzen. Preso batzuek

beren herrietako elkarteen bitartez ere emango dituzte argitara bertso liburuxkak. Aro horretako kartzelako bertsogintzan bereziki aipatuko nituzke Jon Tapia, Xabier Aranburu Xomorro, Eusebio Lasarte, Ibon MuĂąoa eta beste batzuk, jardunean nekagaitzak izan direnak. Baina horiekin batera beste izen asko eman beharko nituzke, zaletasun handia izan dutenak kartzelan bertsoak idazteko. Espetxetik senideei, lagunei, herriko elkarteren batiâ&#x20AC;Ś bidaltzeko eskutitzetan ere erabili izan ditugu bertsoak, prosan esango ez genituzkeenak bertsoz esanez. Iruditzen zait, batzuentzat bederen, prosak ez bezalako lizentzia eskaintzen zuela bertsoak. Batzuek badugu zor hori bertsoarekin.â&#x20AC;˘

KARTZELAKO GAIA

NIRE BERTSOZALETASUNAZ TESTUA: IBON MUÃ&#x2018;OA

Euskal preso politikook eguneroko zereginak zuek ondratzeko egiten ditugu. Kalean aktiboak izan nahi dugu, gatazka demokratizatzeko eta 2011. urtean hasi zen prozesua bermatzeko. Ni bertso sorta eta olerkiekin horixe egiten saiatzen naiz. Datorren urtean, Eibarren, hori egin nahi nuke. Agian idazten, baina hori askatasunaren esku lagako dut. Nire bertsozaletasuna poliki zertu zen.

Haurtzaroa 1958-1972

URE ETXEAN, GURASOAK EUSKALTZALEAK ZIď&#x161;ş RELAKO, GURE AMA HIZKUNTZA EUSKARA IZAN ZEN. Euskal kultura eurek erositako entziklopedia eta euskal abeslarien diskoei esker dastatu genuen. Halaber, Arrate eta Loyola irratiek, eta urtero maiatzean (gaur legez) antolatzen zen Euskal Jaiak ere izan zuten garrantzia. Eibarren, ikastetxean eta kalean, lagunekin gaztelaniaz mintzatzen nintzen. Nik uste nuen gure familian bakarrik mintzatzen ginela euskaraz. Bertsolaritza ez nuen etxean ezagutu. Bertsolariak Arrateko Egunean, Urkizun sanpedroetan edo Euskal Jaian entzungo nituela uste dut, baina ez nituenez arauak ezagutzen, eta ez nekienez zein zen kulturaren arlo horren arima ere, ez nituen nire gogoan aterpetzen. Hamalau urterekin konturatu nintzen euskara mordoilotzen hasi nintzela. Hori dela eta, telebistaren aurrean jartzen nintzenean, gaztelaniazko hitzak eta esaldiak euskaratzen hasi nintzen. Euskararekiko neukan kezka kalean lagunekin konpartitu nuenean, euretariko batzuk euskaraz mintzatzeko gai zirela ohartu nintzen. Ordutik aurrera eurekin euskaraz mintzatzen hasi nintzen, eta, kalean, jakin zezakeen edonorekin.

Fraideen ikastetxean ez zeukaten euskal kulturak eta euskarak lekurik. Han ikasten nuen kultura bakarra espainola zen, frankistena. Niretzat Burgosko prozesua arte, Franco jainkoaren hurrena zen. Maitasun hori ez nuen etxekoekin konpartitzen. Bi mundu ezberdinetan bizi nintzen. Korazonistetan salbuespen bakarra latineko Don Pedro irakaslea izan zen. Eskolako ordutegitik kanpo erakusten zigun nahi genuenoi. Hala ere, bertsolaritzaren mundutik at bizi nintzen.

Nerabezaroa 1973-1976 Korazonistak joan egin ziren Eibartik eta La Sallen hasi nintzen ikasten. Franco oraindik bizi zenez, euskara hutsaren hurrengoa zen han ere. Kalean, berriz, euskal kultura eta euskara indartzen hasi ziren Euskal Jaia, Kirol Elkartea, ikastola, gau-eskola, eta Arrate Kultur Elkarteari esker. Bestalde, Eibarren, abade gazte aurrerakoien eskutik, lagun batzuk gure historia eta euskara batua ikasten hasi ginen. Euretariko batek (Jesus Mari Arrieta) Eneko Aritza liburua (berak idatzitakoa) ekartzen zigun, euskaraz irakurtzen ikas genezan. Ikasle txarra nintzenez, La Salletik Institutura joan nintzen. Han, larunbatetan, Hasier Etxeberria zenarekin, Euskal Herriko historia ikasten genuen, eta kontzientzia nazionala eta soziala piztu zitzaidan. Igandeetan, Loyola irratian Xirula Mirula Imanol Urbietaren saioa entzuten nuen. Itoizen lehendabiziko diskoaren Lau teilatu kantarekin liluratu nintzen. Hori izaten zen asteko unerik onena. 1976an, Loyola irratiak 24 ordu euskaraz egin zuen eta Anoetako belodromoan inoiz ahaztuko ez dudan jaialdia antolatu. Irratsaioa

Oskarbi taldeak musikatu zuen eta Gandiagaren olerki batekin hasi zen: Esperantzari leiho bat zabaldu omen diote. Urte haietan, maiatzean, Euskal Jaiaren bezperan, Astelena frontoia betetzen genuen euskal abeslariak entzuteko (Benito, Laboa, Leteâ&#x20AC;Ś). Nerabezaroan egin nuen bat bertsolaritzarekin. Arrate Kultur Elkartean izan zen Xabier Lete, Julen Lekuona eta Antton Valverde entzun nituenean gitarraren laguntzarekin Txirrita, Xenpelar, Udarregi eta enparauen bertso zaharrak kantatzen. Geroztik, gaurdaino, nire bihotzean dago bertsolaritza. 1976ko irailean lanean hasi nintzen familiaren dendan.

Gaztaroa 1977-1990 1978ko maiatzean, Amnistiaren Aldeko Batzordeetan militatzen hasi nintzen, eta, irailean, gau-eskolan euskara ikasten. Irakaslea Trunboi bertsozalea zen (bertso paperak idazten iaioa da). Gau eskolan baino gehiago Untzagan errepresioa salatzen aritzen nintzenez, laga egin nuen gau eskola. Nahiz politikan buru-belarri sartu, 1983an Xabier Amurizaren ikastarora joan nintzen, bertsolaritza hobeto ezagutzeko. Ikastaroan umeak, gazteak eta helduak (Eibar, Soraluze, Markinaâ&#x20AC;Ś) batu ginen hilabete batzuetan, astean behin. Umeek ikastaroa askari batekin bukatu zuten. Helduok, berriz, afari batekin Soraluzeko San Andres auzoan. Afalostean, Xabierrek bakoitzari

bertso bat idazteko eskatu zigun. Ni ez nintzenez osatzeko gai izan, zeharo lotsatu nintzen. Bertsolari izateko ez nuela balio ikusita, bertsozale bihurtu nintzen. Eibarren Amnistiaren Batzordeek antolatutako ekitaldietan ia beti bertsolariak ekartzen genituen. Adibidez, Valentin Gesalaga zenaren omenaldia Elgetako bidearen parkean egin genuenean, Unai Iturriaga eta Igor Elortza ekarri genituen. 12 edo 13 urte zituzten orduan. Gaztaroan, Eibarren sanandresen astean egiten den saiora joaten nintzen, eta, batzuetan, Eukal Jaiaren astean antolatzen zen ber-

tso afarira. Belodromoko finaletan hiru aldiz egon nintzen. Telebistan, berriz, Hitzetik hortzera saioa ikusten nuen. Bertsolari aldizkaria sortu zenutenean, harpidetu egin nintzen. Bestalde, PeĂąagarikanori bertsolarien biografiak erosi nizkion. Auspoa saileko bertsolari batzuen biografiak irakurri nituen; adibidez, Manuel Lasarterena. Xalbadorren Odolaren mintzoa bi aldiz irakurri nuen.

Helduaroa 1991-2000 Nire bizitzak aldaketa esanguratsua izan zuen 1991ko maiatzean. Zinegotzi izendatu ninduten. Besteak beste, Kultura eta Irakaskuntza batzordeetan parte hartu nuen. AmaĂąa eta San Andres ikastetxe publikoetan proposatu nuen euren curriculumean euskal kultura sar zezatela. Onartu egin zuten. Azken bertsolariak kalean 2000. urteko irailean entzun nituen. Kartzelan 18 urte eman zituen Fidel Gonzalezen omenaldian izan zen.

Kartzelaldia 2000-2019 2020ko urriaren 11n itzuliko naiz Eibarrera. Ia kartzelaldi guztian Euskal Herritik kanpo egon naizenez, bertsoen

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

mundua batik bat Gara eta Berriarekin jarraitu dut. Hori dela eta, bertsolari gazteen ahotsak ezezagunak dira niretzat. Bestalde, ez ditut ezagutzen doinu eta bertso mota berriak. Egunkarietan finaleko bertsoak irakurri izan ditut, baina ez da gauza bera izaten. BECen entzunda zoragarria izango da. Komisariako egun eta gau latzak sufritu eta gero, urriaren 21ean Valdemoron espetxeratu ninduten. Lehendabiziko hilabeteak oso ilunak izan ziren niretzat, batik bat ziegako orduetan. Zorionez, kideei esker, espetxearen bizimoduan sartzen hasi nintzen.

Kirola egiteaz gain, unibertsitatean ikasi ahal izateko azterketa prestatzen hasi nintzen, eta horrekin batera EGA. 2001eko ekainean unibertsitateko azterketa aprobatu nuen. EGA, ez. Terapia ona, hasiera hartan, izan zen sentimenduak gidatuta gutunak eta olerkiak idaztea. Valdemoron ia 30 olerki idatzi nituen, eta 2001eko abenduan Kordobara eraman nindutenean, bospasei. EHUn Kazetaritza euskaraz ikasteko asmoz matrikulatu nintzen. Hori dela eta, Kordoban liburuak jaso bezain azkar, sentimenduen txokotik atera nintzen.

Ikasten 2003. urtea arte aritu nintzen, Aznarren gobernuko Acebes ministroak EHUtik kanporatu gintuelako, esanez eurek UNED hobesten zutela (Acebes Barne ministroak Euskaldunon Egunkaria itxi zuen Garzonekin). UNEDen ez dutenez kazetaritza irakasten, Historia ikasteko matrikulatu nintzen, baina, Kordoban egonik, nahitaez gazteleraz. Puerto I espetxean, euskara batua hobeto ikasteko, bertan behera laga nituen Historiako ikasketak. Erabakia 2004ko irailean hartu nuela uste dut.

Etxerati eta Jose Ramon Etxebarria eta Zesar Martinez irakasleei esker, bi idazki egin nituen, Euskara zientziaren munduan, eta Nafarroan zergatik gertatu den euskararen galera, eta zergatik, adibidez, Huitzik goiari eutsi dion! Puerto Iean ikastaro batzuk gaztelaniaz egin nituen (ofimatika, dietetika, kriminologia), baina halako batean, 2007ko azaroan hain zuzen, Irene adiskideak eskulan batzuk bidal nitzala eskatu zidan, Eibarren bi urtean behin gure eskulanekin Arrate Kultur Elkartean egiten den erakusketarako. Ni ez naizenez horretarako iaioa, ezetz esan nion. Orduan berak gutxienez bi olerki bidaltzeko eskatu zidan. Horri esker, berriro olerkiak idazten hasi nintzen. Hasieran, olerki bat idazten nuen, bi astean behin. Gerora, astero bat. Ziegan Herria 3000 hiztegia daukadanez, erdiko orrietan dauden bertsoen adibideetara jo nuen. Zer egin pentsatzen hasi nintzen, baina errimak kontuan hartu barik. Niretzat, orduan, olerkiak idazteko beste era bat zen. 2008an edo 2009an izango zen. Soraluzeko auzoan sentitu nuen lotsaren eragina izango zen. Poliki-poliki, errimak kontuan hartzen hasi nintzen. Uste dut hori neurri bereziko bertsoekin hasitakoan gertatu zela (Ikusten duzu goizean, Elisanburu; Iparragirre abila dela, Xenpelarâ&#x20AC;Ś). Ordurako, bertso sorta bat idazten nuen astero.

Garai hartan AtaramiĂąek bazeramatzan zazpi urte gure kideen lanak argitaratzen eta Ireneren esku laga nuen Mitxel Sarasketari sorkuntza lan batzuk bidaltzeko ardura. Horri esker AtaramiĂąeko lagunak 2009ko eta 2010eko nire lanak urteroko liburuan inprimatzen hasi ziren, gainerako kideenekin batera. Nire metodologia orduan zen sorkuntza lan bat zirriborratutakoan karpeta batean gordetzea. Halako batean, bat aukeratzen nuen eta, astelehenetik igandera, egunero aritzen nintzen hura aztertzen eta hobetzen. Igandean bukatu bezain azkar lehendabiziko koadernoan idazten nuen. Bigarrena AtaramiĂąeri bidaltzen diodana izaten da.

Bi koaderno osatu nituenean, AtaramiĂąekoek esan zidaten nire sorkuntza lanekin liburu bat argitaratzeko asmoa zeukatela. Hori dela eta, hasierako olerkiak gainbegiratu eta moldatu nituen. 2011ko azaroan Ametsen txokoan bizi naiz argitaratu zidan. Hitzaurrea Jon Etxabek idatzi zuen. Sorkuntza lanak Valdemoron, Kordoban, Puerto Iean eta berriro Kordoban (2014ko martxoaren 21etik) idatzi ditut. Gehienak Kordobako isolamenduaren 20, 18 eta 7. ziegetan, leihoko burdin sarearen eta bost metrora daukadan hormaren ostean gordeta. Kideei, lehen bezala orain, olerkiak eta bertso sortak irakurtzen eta kantatzen dizkiet astelehenero. Bestalde sorkuntza lanak, aldiro, neska-lagunaren bi nebei eta Ireneri bidaltzen dizkiet, eta gutunak igortzen dizkidatenei bi sorkuntza lanekin erantzuten diet. 2014an, Ainarak herrira itzuliko dira argitaratu zidan AtaramiĂąek. Hitzaurrea Jesus Mari Gisasola Trunboik idatzi zuen. 2016an, Bidean gaude, aurrera goaz, joan zirenekin; hitzaurrea, Mikel Arrillagarena. 2017an, Udaberrian biziko gara; hitzaurrea, Amaia EreĂąagarena. 2018an, Hamaika desio utopiarako; hitzaurrea, Leire Narbaizarena.

LEITZAKO UDALA

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

2019an, Gure memoria, gure historia; hitzaurrea, Jokin Urainena. Aurten Jon Etxabek aurkibidea gaika osatu du. Bestalde, Mikel Zarrabek liburu guztien azalak apaindu ditu eta Edurne San Martinek sorkuntza lan guztiak pikatu. Irenek eta gainerako kideek aurkezpenak antolatu dituzte eta liburuak zabaldu. Liburuak auzolanaren fruitu izan dira. Dagoeneko 900 sorkuntza lan idatzi ditut. Bai olerkiekin eta bai bertso sortekin, osatzeko era ezberdinak izan ditut. Olerkietan era librean hasi nintzen, eta gero lerroen silabak zaintzen eta errimatzen. Ondoren, errimatu barik. Orain, berriro era librean idazten ditut. Hala ere, gaur egun olerkiak luzeagoak dira. Bertso sortak hasieran puntua kontuan hartu barik idazten nituen, baina gehienak puntua kontuan hartuta idatzi ditut. Nire akatsak errimak behartzea eta sintaxia zanpatzea dira. Gaur egun, gehien idazten ditudan bertso sortak zortziko txikiak eta zaharrak dira. Kide asko, kartzelaldiari aurre egiteko UNEDen matrikulatzen dira. Beste batzuek bi urteko moduluak ikasten dituzte Etxeraten

bitartez, edo hizkuntzak euren kontura. Nik aurten EGA aprobatu dut. Kartzelan ezin zara sabaiari begira egon, edo etengabe telebistari. Ederra da egunero sentitzea burua jantzi eta gorputza landu duzula. Nik ia dena sorkuntzari eskaini diot. Nire ekarpena izan da. Ez dut uste olerkaria naizenik, baina sorkuntzan egunak gustura

pasatzen ditudanez, jarduna ahalik eta txukunen burutzen saiatzen naiz, nire iritzia emanez kartzela, gatazka, euskara, bortizkeria, kultura, politika edo maitasunari buruz. Euskal Herria eta mundua sarri daude nire ituan. Sorkuntza lanekin antzinako mamuak uxatzen ditut. Terapia ona da zeure gogoari esateko ez dituzula betiko akatsak berriro egin nahi. Sorkuntza lanekin pertsona hobea izan nahi dut, nortasuna ongarritu eta nire ohitura txarrak aldatuâ&#x20AC;Ś Sorkuntza lanekin nire iragana oroitzen dut, egun haietaz hausnartuta, geroa prestatzeko eta orainean estresa gutxitzeko, pertsona zoriontsua izateko neska-lagunarekin eta hurko guztiekin, Euskal Herri librean. Eskerrik asko tarte hau eskaintzeagatik aldizkarian. Kordobako kartzelan isolamenduko lehen galeriaren 7. ziegatik, maitasunez agurtzen zaituztet.â&#x20AC;˘

BERTSO JARRIAK

FERMIN ETA FERMINA 1. Auzitegi omen den Nazional horretan, Fermin eta Fermina adi leotzetan, urrundu dituztenez azken urteetan, desioa dirdirka dute ninietan.

6. Sailburuak agintzen ditu mendekuak, berehala zintuzten bereizi kaikuak, gure Euskal Herrian badira lekuak, goxo helduta bizi daitezen eskuak.

2. Estuki zeneuzkaten lotuta bilurrak, polizien erdian keinuak zuhurrak, bat egin zuten zuen begien agurrak, gogotsu zeuden ezpain hezetsu samurrak.

7. Orain urritu dira euren harremanak, oroimenean daude atzoko laztanak, gutunekin dituzte trukatzen esanak, telefonoz hitzartzen gerorako planak.

3. Musu xume harekin izan zen nahikoa, segundo bat bakarrik baina magikoa, unerik ederrena berebizikoa, xalo adierazteko euren artekoa. 4. Kartzelan zitzaizuen piztu maitasuna, agerian zegoen atsegintasuna, sentitu zenuten zirt zoriontasuna, zirriekin aurkitu larruen tasuna. 5. Haginka etorri zen sakabanaketa, gertatuko zen zital beren banaketa, ordutik eurentzat da amets hurbilketa, bikote batek behar duen arnasketa.

8. Eguzkiak zelaia janzten duenean, dena da zoragarri lilien soinean, zuen zain daukazue askatasunean, gerezien lurrina ohe apainean. 2011ko otsailaren 7an â&#x20AC;˘

EGUNEROKO PATATARI

erantzukizuna du, mardultasuna gaitz utzi dizuna erabat lizuna, itzul diezazutela bikaintasuna.

1. Patata, lursagarra gure berriketan, dakusagu otordu ugarietan, frijituta dakarte aldi batzuetan, nolanahi egosita gordin gehienetan, egun horietan nabil zalantzetan, beha azpiletan ehiztari lanetan, baldar zuritzen dute zulo honetan.

4. Nekez ahal zaitugu gogoz ahoratu, zure izena ezin dugu goratu, sukaldean zaituzte mailaz beheratu, jantokian irainez zakar azpiratu, patata artatu leunki haztatu, nahi zaitut sustatu ganoraz prestatu, arrautzopil batean urtsu dastatu. 2011ko otsailaren 14an â&#x20AC;˘

2. Patataren mamia berriro belztuta, eseri naiz mahaian aztoratuta, sendagileak dauka bista urrituta, sukaldeko zikinek gauzkate sututa, horrela ohituta txar elikatuta, gaude nazkatuta eta aspertuta, sukaldaria dago potolotuta.

JOAN ZIZKIGUN KIDE GAIXOEI MAITASUNEZ 1. Kartzelak utzi zaitu zurbil, hebaindua, larri gaixotu zara zabiltza hildua, maite duzu bizitza herri zapaldua, uxatu nahi zenuke gogotik gandua, onduta ikusteko aberri mindua.

3. Patata asetzeko duzu gaitasuna, munduan zor dizugu adeitasuna, espetxean joan zaizu azkar ontasuna, lurrak eskainitako oparotasuna,

2. Lurrari eskainita tinko gaztaroa, urrun izan zenuen goxo abaroa, sarean jausi zinen kaltetu geroa, pairatzen ari zara mendeku eroa, sentitu nahi zenuke etxeko beroa.

4. Espetxean gaixorik bikoitza zigorra, gaua minez igaro zinez da gogorra, zure hitz jarioa dago lar agorra, justizia zurekin itsu eta gorra, esperantzen zelaian dihardu txingorra.

3. Kartzelak zurekiko arreta eskasa, mina arindu duzu sarri zure kasa, gaixoen egoera makur eta basa, sendagile batzuen jarrera jolasa, osasun arloa da erabat narrasa.

5. Aske utzi zaituzte hutsak estaltzeko, herritarren oihuak zerbait isiltzeko, aurkitzen zaren arren herren ibiltzeko, iritsi zara garaiz sendia gurtzeko, presoen lagunei maitez eskertzeko.

6. Zirimiriak gaitu busti barra-barra, zure ilunaldean ari du negarra, etorriko da galant gure ostadarra, histura bihur dadin bihar irrifarra, amnistiarantz zoaz taupaden iparra. 2011ko apirilaren 23an â&#x20AC;˘

KARTZELAKO GAIA

BER TSO JARRIAK 74

ABEL ENBEITA SEIGARREN GALERIA 1. Abendua hasi ta urtarrila gero zulo hontan sartuta gaude egunero Otsailak ere agur zer al dator gero? Juez hauen asmoak somatu ezkero ezer berririk asko nolatan espero. 2. Tartean izan dira hamaika egun latz azaltzea zaila da bertsoetan zehatz gorputz findu hauetan makina bat akats askatasunarekin ez gaude aberats etorkizuna berriz burni tartean baltz.

4. Ehun lagun batera ta ehun ta bat jenio batzuetan aingeru gero demonio lagunik jatorrena edo arerio besteen arrazoiak gutxitan balio anarkismoak bere hazia dario. 5. Goizetan itxartuta begiak leihora gero haizea hartzen denok patiora. Goguak ihes dagi geure ilusiora bizitzak beti behar luken baliora baina horma hauekin nor joan inora. 1981-03-13 Carabanchel.

3. Seigarren zenbakia gure “galeria” hirugarren pisuan “ziega” ileria ehun lagun hirunaka dena gazteria bakoitza zenbaki bat hau da miseria…! Abereak al gara? Dirudi feria.

6. Egoera honetan ehun euskaldun gazte denok anaiak eta zenbat buru hauste Ordu batzuek alai beste asko triste… Jasan behar dugunik beste horrenbeste…! askatasuna ginan ta preso gaituzte. •

EUSEBIO LASARTE 1994an Alcazar de San Juan espetxean, Ciudad Realen, nengoela, Orioko Kukuarri mendiari jarritako bertsoak dira hauek. 1. Mantxako zulo hontatik bertsoak nahi bete, hara Oriyo laztana barrutik doazte, odolaren mintzoa naturaren arte mendi goizale naiz ta mendia dut maite. 2. Kukuarrik neregan egundoko eragina, zaitut ilunpe hontan pozan imajina naturaralezak zaitu guretzat egina gure zeruko ametsa izarrik garbina. 3. Zure baitan sarritan nuan nik pausoa kresalaren usaia da paradisua zure haize goxoa dut nere bertsoa zaintzen dezu herria zaintzen itsasoa. 4. Zure herriko jendeei argi egin diguzu ta zuri miresmena bihotzez dizugu zure izatearen sustraiari muxu urruti nago baina zuk sentizen nazu.

JOAKIN ARREGI

5. Etzera famatua etzera haundia baina mendi zalentzat polit ta egokia ontzi txikian baita esentzi hobekia penatan zaitut malko pozan eguzkia.

Zalantza batzuk izan dizkiat bertso sorta hautatzeko unean. Azkenean txoko batean gordeta neukan koaderno batean hauek topatu ditut. Nahiko intimoak dira, eta une oso berezian idatzitakoak. Euskal Herrira itzultzeko erabakia hartu ondoren eta zalantzez beteta nengoela osatutakoak. Avila mendikatera ematen nituen itzulietan inspiratutako bertsoak dira. Venezuelan idatzitako azkenak hain zuzen, 2005an.

6. Zure oihalpetik da euskera irtena zure herriko hatsak hori dakitena hizkuntzarik zaharrena gure gauz maitena zure egun haundia maiatzan azkena.

KARIBEN ETA KANTAURIN AMETS BAT DABIL ITZULIKA

7. Izardirik sekula ez dizut ukatu, zure gailurra zaintzen zintzo dut jokatu, zenbat maite zaitudan zerorrek juzgatu itzultzen naizenean zu nahi muxukatu.

DOINUA: HABANERA 1 Pentsamenduak askatuz ametsetan nire kabuz izan nahiko nuken hori hemendik dezaket ikus ez nadin gelditu behintzat ez amestearen damuz zergatik gaude lotuta ezartzen diguten arauz? burura berez datorren ametsa ezin da inaus ametsa bideratuta ibili gintezke taxuz ta nahiz egunerokoan partekatu hainbat lapsus amesten jarraituko dut bizi naizela pentsatuz.

â&#x20AC;˘

2. Egunsentia sentituz biziki egin dut Uuupa! ohartuz bart egindako ametsa ez dela buka sarri etortzen zaidana ezin dezaket izkuta horrela entzun dut Avila mendikateko turuta sormenaren zukutik ai! zer nolako zurrupa desioa ta aukera biak batera batuta irlatik irlara doa fantasiaren txalupa libre dabilen ametsak berezko indarra du ta. 3. Irudikatuz Kantauri partekatzen dut Karibe bizi naizen prozesuan biak ditut parekide ziaboga bakoitzean olatuak nahasten dire eta joan-etorri horrek ditu hainbat zehar-bide biak gertu biak urrun ametsaren ibilbide guneak eta uneak gogoetaren partaide fantasiaren mugetan dena delako posible itsasotik itsasora ametsa hor dabil libre.

4. Helduleku dut ametsa nire inguru txikian nire baitan jarduteko bakartien lubakian egon ninteke_ilargian egon ninteke ekian hertz guztiak arakatuz sormenaren aitzakian bizitza irudikatuz ametsaren antzokian aztarnak egon daitezen bidegurutze_egokian bertsoak ez du mugarik unibertso irekian ametsa dabilelako berak nahi duen tokian. 5. Karibe eta Kantauri bertsotan ditut uztartu denbora pasatu ala egin direnak zuztartu iheskorra den ametsak bizi grina dit indartu bideko nekeak ez du itxaropena lokartu nahiz batzuetan hodeitsu egoten dela ohartu eta agian denborak pentsamendua zahartu bizipenen arabera zintzo behar dut hitzartu nire zuhaitz bikoitza Jada_ezin dela bakartu. 6. Desiorik isilenak hitza hartuko balute sumendiaren ahoan zenbat txinparta ta sute agertzen diren figurak biko forma hartzen dute dosi txikian ttanttaka marraztuak urtez urte jakinik denak daukala gabezi hainbat bertute planetan ez dago ezer amets librearen truke Ta_ortzadarraren zubiak lorratza sortuko luke ametsaren gorenean ikustea nahiko nuke.

7. Kantauri zai egon arren Karibe ezin dut utzi nagoen tokian biak jartzen didate biluzi bi hamarkada ta erdi ez da ta denbora gutxi punttuz punttu josi dena orain ba nik nola hautsi behar izan dutenean zenbat maitasun igurtzi jakinmina duenari nahi nioke erakutsi gelditzen zaiten bidean baietz ametsari eutsi bizitzari bezalaxe nire oroimin ta guzi.

Joakin Arregi Goenaga “Txe” Caracasen, 2005.

8. Ta nola biluztu naizen sentitzen nuen bezela Chavez aipatzea ere uste dut zilegi dela bizitza markatu didan erreferentzi itzela bera defenditzen inoiz ez naiz izango epela sinesgarritasuna du idatziko dut honela eta iraungitze data ez da iritsiko bela han dago Euskal Herria ta hemen Venezuela berdin zait, bakarrik dakit “chavista” izango naizela.

9. Metaforaz metafora burua nola kokatu nahiz ulertuko dutenak izanagatik lau katu bihotzari mintzatzea ezin zaio debekatu berdinketa ezin hautsi nahiz ta partida jokatu zalantzak hor segitzen du ametsa ez da bukatu egoera berezi hau bertsoak dit orekatu Karibe eta Kantauri unez une partekatu bitatik edan nahi nuke ametsetan biak batu. •

JOKIN URAIN Lasturko jaiak, San Nikolasak, irailaren 10ean izaten dira. Huraxe izaten zen guretzat, oso gaztetatik, munduko festarik onena. Hilabete edo gehiago lehenagotik hasita, Lasturko gazteok geuk prestatzen genuen plaza ingurua, taulatua, aparkatzeko lekuak, programa eginâ&#x20AC;Ś Auzolana, elkarlanaâ&#x20AC;Ś Gero, espetxealdian, neu ezin joanik bertsoak bidaltzen nituen, eta hauek dira urte batean egin nituenak. Eta herrimina aipatzen nuen, herriminez, oroiminez eta ezin egonez bizitzen nuelako urtero Lasturko jaien sasoia. Espetxean bertsoak egin izan ditugun asko ez ginen berez bertsolari, baina bertsoak idazten, bertsoak nola egin ikasten, bertsoak elkarri bidaltzen aritu ohi ginen. Komunikatzeko modua ere bazen, umorea ereiteko bitartekoa ere baiâ&#x20AC;Ś 1. Denborak badu bere joana ta bagoaz aurrerantza; eta denborak zorrozten digu herriminaren arantza. Herrimin hori izan liteke gozua edo mikatza, laztan bat bezain leuna edota zaplada bat bezain latza. 2. Zenbat lekutan, zenbat modutan kantatzen da herrimina! Kantatzen duten guztiek zer dan ez dute jakingo baina; izan liteke barre triste bat edo negar atsegina, ametsen bizi beharra eta ametsez bizi ezina.

3. Leihoetako burdin artetik begira jarri ezkero mendiak lehor ageri dira eta eguzkia bero. Elurra edo izotz gordina etorriko dira gero; leku hauetan gozo apurrik ezin liteke espero. 4. Urruti daude eztiak eta urruti daude loreak, oroimenaren gordailu diran soinu eta koloreak; baina bidean galduta uzten ez bagaitu adoreak luze baino lehen jausi litezke hemengo korridoreak. Jokin Urain LarraĂąaga Palenciako La Moralejan.

Lasturko jaietarako, 2004an.

JOSU ORMAETXEA TENERIFEKO ESPETXEAN 1996AN JARRITAKO BERTSOAK

5. Batzutan jardun luzeegia bestetan ezin iritsi, danak aspertu baino lehenago hementxe nahi nuke utzi. Lasturra bildu zeraten danoi besarkada ta goraintzi, Sanikolasak ondo pasa ta ahal bada goiari eutsi. •

1. Bertsoak otu eta segidan jarri koaderno honetan, nire asmoa hori izanik ahal den une gehienetan, sekulakoak bilatu barik ari naiz ahaleginetan, bakarrik barne-barne dudana kanporatuaz benetan. 2. Lehenik gogora datorkidana nire borrokakideak, Iñaki, Patxi, Jokin, Luzia eta antzeko maiteak. Maitasuna ta gordinkeria erakusten du bideak baldin ta gure egitekoa eitten ez badu besteak. 3. Hemeritzerehun larogetamar seigarrengo abenduan, bi egun barru sartuko gara zazpigarren estreinuan kanpoan legez itxaropena piztua dugu barruan gu euskaldunak libre izateko uka diguten lekuan.

Ezkerrean Josu Ormaetxea, eta eskubian Arreba Julita; erdian ama Blanka besoetan anaia Iñaki duela.

4. Anai-arrebak bezala bizi beste helburu ez dugunak, hamaika ukitu amankomunez osa ditzagun egunak, gehiago barik opa dizuet iaz opa nizuenak: zutik mantendu zaiteztela ta Urte Berri on, lagunak! •

JOXE DOMINGO AIZPURUA Xabiera Aranburu Xomorrori, Nanterre espetxe frantziarretik 2004an jarri nion hau, berak bidalitakoei erantzuna eman nahian: Gaua kantu bilakatuz maitasunaren izarrak espainetatik dario bihotzaren irrifarrak hitzak argitutzen ditu sentimenduen sugarrak ta bertsoa margotzen du zure lumaren indarrak txanpon berean uztartuz argiak eta itzalak zuri beltzeko argazkitan amets galduen zirrarak kolorez jantziko ditu egunsentiko ortzadarrak amodioa laztanduz arratsaldeko langarrak.

2. Denboraren erreferentzia eten gabean badoa arratsaldeko iluna eta egun sentiko lanbroa enbor zaharretik erdituko da izkutukako gogoa izardi gorriz idatzia ta gizaldietan jasoa historiakin zorretan gaude har zagun konpromisoa.

Ondorengo hauek 1992ko urrian jarri nituen Fleuryko espetxean, Usurbilen Senideak elkarteak antolatutako jaialdira bidaltzeko. 1. Udazkeneko arratsaldetan leihatilatik begira zaharkitutako jantzietatik zuhaitzak biluzten dira hosto idorrak dilindan dabiltz hego haizean dirdira iragan hurbil baten heriotz jostaketen ikusmira geroan erneko diren sabel erraietan jira-bira.

3. Izotz urtuak irristan darrai ama errekaren bila bere bidean daramalarik lurraren negar isila. Itsas zabalaren magalean kantu hau entzun dadila, enbor zaharraren adar gazteak loretan daude pil-pila milesker zuri entzule eta agur zuri Usurbila. â&#x20AC;˘

PAKITO LUJANBIO Nahiz eta Joxe Manuel Lujanbio â&#x20AC;&#x153;Txirritaâ&#x20AC;? bertsolari handia nire birraitonaren lehengusua izan, niregana ez zen beraren bapateko bertsolari sen handirik iritsi. Zaletasun apur bat bai, baina apenas bertso paper batzuk moldatzeko eta ez bat-baterako. Nire espetxealdian bertso paperak erabili nituen nire senideekin uztarketa modura, hots: Gabonetako afariak, gure amaren urtebetetze bazkari ospakizunetarako eta abar idazten nituen bertso batzuk. Eta hitzordua jartzen genuen ordu jakinen batean senideak bazkarian edo afarian kantatzeko, eta nik ordu berean kantatzen nituen nire ziegako bakardadean. Horrela lortzen genuen uztarketa are sendoago bat oraindik, beraien nirekiko eta nik beraiekiko maitasunean.

1. Kaixo amona, zer moduz? Ondo dirudizu! Laurogei urte gaur zuk beteak dituzu. Zorionak amona zuk merezi duzu hiru edo lau bertso eta mila muxu! 2. Pozik gaude guztiok gaur zuri kantari, zu baitzara oraindik guretzat gidari osatu zarela da ederki nabari ta hori ikustea da guretzat sari.

TXIPLAS Hauxe da espetxera sartua izan ondoren egin nuen lehenengo bertsoa. Herriko txokoan ipintzeko bidali nuen.

PRESO BAINA LIBRE Askatasuna bilatu nahian ta ezin aurkitu garaiz. Bihotza triste neukala sarri nenbilen aurpegi alaiz. Kanpoan libre nintzalakoan preso sentitzen nintzen maiz. Gaur espetxeko burdin artean baina libre sentitzen naiz.

Amaren urtebetetzea, 2005, Herrera de la Mancha espetxetik.

Bertso hauek, bata bazkal ostean eta bestea afal ostean eginak dira. Katuaren kontu hori egia da, gainera, Alcala Meco espetxeko etxartean, gauean, katu pare bat edo ibiltzen baitzen.

3. Lehor xamarrak gara gauza hauetako, maite zaitugula ta adierazteko. Baina sekula ez denez berandu aldatzeko gaurkoa aproposa behingoz ba hasteko.

BAZKAL OSTEAN Gaurko garbantzuak be gogorrak ta hotzak, puxkarri jokorako ze aproposak. Alboko leihotik behera jaurti jozak. Nik aproban ipini guran neure hortzak, handi zorrotzak nahiz euki gogortzat, hainbeste ez dozak. Lar gogor jagozak, osorik jaten hasi beharko gozak.

4. Nahiz eta ez jakin guk behar dan bezela zuri adierazten kuttuna zarela, ea ikasten dugun saiatuz honela, erruz maite zaitugu, zara gure perla. 5. Koadrila ederra zure inguruan, txitoak bezalaxe oiloan onduan, segi ezazu horrela betiko moduan eta urte askuan txapela buruan. â&#x20AC;˘ 84

XABIER ARANBURU ETA JOSEBA ARANIBAR

AFAL OSTEAN Gartzelan gertatzeko handia ez da hau, afaltzeko orduan gertatu berau. Haragia bistan ta derrigorrez barau, leihoa ireki eta jaurti egin dot brau! Katu batek miau baina geldi dirau. Horrek harritu nau. Hi be egingo hau. Usain egin ondoren bertan itxi dau. â&#x20AC;˘

Bertso sorta hauek eta beste hamaika bat sorta egin genituen garaian Herrera de la Mancha-ko espetxean geunden. Eta, oker ez banago, astean bitan arratsaldetan patiora jaisten ginenean (jaitsi aldi bakoitzean pare bat orduz) gogotik ekiten genion bertsoaren erreinuan murgiltzeari, aspalditik sorturik geneukan BERTSO ESKOLAN. Kartzelako plazan bertsotan aritzeak, izan bat-batean, izan lardaskan, izan idatzian, izan puntukaâ&#x20AC;Ś bertsoaren harra barruan zeraman edonori ekartzen zion bihotzera egunerokotasunaren histasuna zulatuko zuen argi printza sendoa. Egia esan arma zorrotza zen kartzelak sortzen zituen kamustasunei aurre egiteko eta aukera genuen aldiro hor ibiltzen ginen HIZTEGI ERRIMATUA Bibliatzat harturik jo eta su bertsoak osatzen. Bertsotan hasten lehenengoak paperean idatzi eta kantatzen zuenean lekukoa bigarrenari pasaz, honek ere gauza berdina egin zezan. Gaiak garuna lauskitzen zigunean amaitutzat ematen genuen bertso sorta, eta ginda gisa banan banan kantatzeari ekiten genion. Idi proben bertso sorta aldiz, modulo batetik bestera eskutitzen bidez banan banan egina dago, su hilean egosten diren babarrunen antzera. Gogoa izanez gero beraz ez zegoen gaindiezinezko oztoporik . Kartzelaldi osoan ene bizimoduaren parte zen bertsozaletasuna jorratzeak izugarri lagundu zidan, bertsogintzaren mundu aberatsean ikasiz aurrera egiten eta bide batez ikaragarri lagundu zidan iparra ez galtzen, nigan sortzen zuen bizipozaren argi printzei esker.

5. gizon probak daudela bota aurpegira idi alferra dela bai nabari da hire etxeko lanak traktoreak tira ta hi baloratzeko apustuak dira plaza bat begira dirua erdira hitaz ezin fida nirea kupida gizon proba hoiekin hoa hiltegira.

IDI PROBAK DOINUA: BETROIARENA 1. Usurbilgo jaietan idi frogen txanda hantxe aurkeztu gera ederki janda nire idietako bat jarri da etzanda hasi orduko egin ote du eztanda? Zer hago edanda? Mugi hadi aida! Akuluaz zanga! Ez hadi defenda! Lurrik jada ez lantzen ta alfertzen da.

2. bazkalduta etorri da soilikan itzaina belar pitin bat janda nago alajaina gose dagonak aise eiten du labaina eta etzan naizenean nolako destaina baina ezin engaina gose den mingaina non da kokaina baba ta gaztaina horrela ezin leike egin azaina. 3. esklabutza garaiak ez dira inoiz laga animali izaten segitzen bada gaur laneko ta bihar jateko beharbada zure desafioek ez naute ikara bukazak tirada! Ta ez errepara! emango haut baba etzak gehio traba! Orduerdi lan eiteko kexatzen zara. 86

4. gora animalistak esanez naiz hasi eta itzainak ez bitza gauzak nahasi txantaia egiteko baba adierazi baina gero belarrez bakarrikan hazi nekea itsasi plakiak garrasi egiten du kasi urteak doazi idiak ongi zaintzen ez dula ikasi.

6. hiltegira eraman nahi nauzu lalafede zure zitalkeria bihurtuz lege itzain apustuzale gainera xelebre soilik irabaztea duzulako xede aditu halere ezta gizalege bihurtzea abere guztien errege xomorrorikan gabe etzara ezebe.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;˘

BERTSO-AFARIA

HERRI URRATSA SAGARDOTEGIAN TESTUA: UNAI MENDIZABAL ARGAZKIAK: HARITZ RODRIGUEZ (CIDERZALE.COM)

RTEA JOAN ETA URTEA ETORRI, MAIATZAREN BIGARREN LARUNBATEAN IZATEN DA HERRI URRATS JAI EZAGUNA SENPEREKO LAKUAREN INGURUAN. Borondatez aritzen den guraso eta herritar mordo batek urtero antolatzen du jaia Seaskaren alde dirua biltzeko. Diru hori Iparraldeko ikastola, lizeo eta kolegioetako eraikuntzak berritu zein eraikitzeko erabiltzen da normalean. Ohikoa den moduan ez da falta izaten kontzertu, bertso, jan-edan eta festarako gogo faltarik, ezta izerdi faltarik ere. Zapiain sagardotegikoek ere badakite zerbait borondatezko lan horri buruz, izan ere, urteak daramatzate Herri Urrats egunean 300 lagun baino gehiagorentzat sagardotegi menua eskaintzen. Sagardotegian ohiko sukalde eta leku aproposik izaten ez bada ere, bertan prestatzen dute otorduetarako janari guztia eta eurak arduratzen dira otordurako gunearen muntaiaz, tikeak prestatzeaz, salmentazâ&#x20AC;Ś Hortik sortu zen, hain justu, Herri Urratsen aldeko dirua biltzeko bertso-afaria egitearen ideia. Urtean egun batean laguntza eskaintzeaz gain zergatik ez etxean beste ahalegintxo bat egin eta beste bultzadatxo bat eman Seaskari? Esan eta egin. Bertsolariekin harremanetan jarri eta 2018tik hirugarren edizioa izan da 2020koa. Amets Arzallus izan da urtero errepikatu duen bertso-

laria. Lehen urtean Unai Agirre izan zuen lagun, bigarrenean Jon Maia eta azkenekoan Iker Zubeldia Txapi. Azpimarratzekoa da bertso-afariko txartelen salmentatik ateratako diruaren ehuneko ehun doala Herri Urratseko zakura. Zapiain sagardotegikoen sagardoa eta eskulanaz gain behar da ordea zerbait sabela betetzeko, eta Astigarragakoek aliatu bikainak aurkitu dituzte horretarako: Donostiako Txogitxuk ematen ditu sagardotegi menuan hain ezinbestekoak diren txuletak, eta bakailaoa, berriz, Elgoibarko Alkortak jartzen du. Ez da kasualitatea hirugarren ediziora iritsi izana. Aurreko guztietan bezalaxe azken edizioan ere osorik bete zen sagardotegiko jangela. Eta afaltiarren artean denetik: hango eta hemengo bertso saioetan hutsik egiten ez duten bertsozale porrokatuak, sagardotegiko planak erakarrita bertso askorik entzun gabekoak ere nabari ziren tartean, gazte mordo bat, ez hain gazteak ere baiâ&#x20AC;Ś; orokorrean, hegoaldekoak nagusiki, baina Iparraldetik etorritako jendea ere bai. Tartean zen, halaber, BeĂąat Bidegain Herri Urratseko koordinatzailea ere. Duela hiru urte Zapiainekoen deia nola jaso zuen kontatu zigun, beren ekimen propioz bertso-afariaren proposamena nola egin zieten: â&#x20AC;&#x153;Guk oso pozik hartzen ditugu modu honetako

laguntzak, asko diegu eskertzeko bolondres moduan lanean aritzen direnei, eta baita Zapiaineko lagunei ereâ&#x20AC;?. Bertso-afaria ez da bertso-afari otordurik gabe eta sagardotegia testuingurutzat hartuta menua ere ohikoa izan zen, aurtengo sagardo berriak txiritik lagunduta, noski. Eta afalondoan hasi ziren kantuan bi protagonistak, zutik jarrita eta mikrorik gabe. Giroa hasieran hotz samar, sagardotegiak ez dira jantoki epelenak izaten askotan, baina hendaiarrak eta zegamarrak asmatu zuten entzulea berotzen eta, pixkanaka-pixkanaka, jendea bertsolariak zeuden mahaiaren ingurura hurbildu zen. Libreko saioak ez dira errazenak izaten, are zailagoak hain entzule heterogeneoen aurrean. Iparraldeko eta hegoaldekoek errutinan ditugun ordutegi ezberdinak medio edoâ&#x20AC;Ś batzuei saioaren hasiera berandu samar egin ote zitzaien zurrumurrua zabaldu zen, eta hortik ekin zioten bertsolariek. Duela urte batzuk Herri Urratsen izandako ibilerak ere kontatu zituzten Ametsek eta Ikerrek. Guztiak ez ziren sinestekoak izango, beharbada. Hari horri tiraka, iraganaren eta orainaren arteko alderaketa asko ere ekarri zituzten bertsoetara. Lehen saioa amaitzeko kupeletara joateko gonbita egin zuten, eta txotxetik trago batzuk egin ostean ekin zioten bigarrenari kupel arteko korridorean. Bertsoak eta sagardoak ba omen dute lotura eta Zapiainen ere oso giro berezia sortu zen. Upeltegiko akustika berezi eta guzti, kupelaren kontra pausatuta, zortziko txikian eta puntuka, bizi-bizi aritu ziren txaloentzako tarterik utzi gabe.

Amaieran bertsozaleak pozik eta baita antolatzaileak ere. Frantziako hezkuntza politika dela eta euskarazko hezkuntzak badu oraindik Iparraldeko zein Hegoaldeko laguntzaren eta borondatezko lanaren beharra. Helburu horrekin, festa giroan, Herri Urratseko poltsa, eta honenbestez Seaskarena, apur bat goxatu zen. Hala amaitu zuen Amets Arzallusek saioa: Ta sagardoak dena izaten du edaria eta patsa baina halere aurrera doa gaur iluntzeko arratsa eta guk uste baino lehenago iritsiko da maiatza gaur egin trago eta Senperen eman herriari hatsa baina gaur zuzen eman zazue etxerainoko urratsa.

Zapiaingoa, ordea, ez da bertsoa eta Herri Urratsen arteko lotura bakarra. Otsailaren 9an Senpereko Larreko gelan izan zen Euskal Herriko finalisten saioa Seaskaren alde, eta maiatzaren bigarren igandean ere ez da bertsorik faltako lakuaren inguruan. Animatu zaitezte.â&#x20AC;˘

100

GIPUZKOAKO BERTSOLARI TXAPELKETA

TXAPELKETARE BIHARAMUNEK 2019KO GIPUZK BERTSOLARI TX TESTUA: GORKA AZKARATE ARGAZKIAK: BERTSOZALE ELKARTEA

102

N KO GOGOETAK KOAKO XAPELKETA Igaro berri den 2019 urteak lau urteko ziklo baten amaiera ekarri du Gipuzkoako bertsozale familiarentzat. Izan ere, gustatu edo ez, nahiko nabarmena baita bertsoak txapelketek markatutako zikloen arrastoari jarraika egiten duela aurrera azken hamarkadetan; tartean hamaika egitasmo eta proiektu askotariko landu eta garatzen diren arren, neguaren atariko final jendetsu horietan amaitzen baita ziklo bat eta hasten hurrengoa. Bai, bederen, Gipuzkoaren kasuan. Txapelketa amaitu zenetik aste batzuk igaro dira: ba ote gogoeta egiteko parada hartzeko une aproposagorik? 103

104

105

106

IRABAZLEAK ETAâ&#x20AC;Ś GALTZAILE GUTXI DOZEIN LEHIATAN BETI DAUDE IRABAZLEAK ETA GALTZAILEAK, ETA BERTSO TXAPELKETETAN ERE HALA GERTATU IZAN DA SARRITAN. Espektatiba handiegirik gabe oholtzaratu eta saio ederrak josiz aurreikusi baino gorago iristea lortu dutenak edo alderantziz, maila altuan arituko zirela espero eta egun txar baten eraginez irristadak kateatu eta lehiatik kanpo geratutako horiek. Onerako zein txarrerako, asko emateko gaitasuna baitauka txapelketa batek, eta tarteka baita kentzeko gaitasuna ere. Irabazleak eta galtzaileak aipatzen hasita, hala ere, nago txapelketa hau ez ote den izan irabazle bat baino gehiago bai, baina galtzaile nabarmenik izan ez duen txapelketa bakanetakoa. Izan ere, BeĂąat Gaztelumendi izan den arren txapel preziatua buru gainean janz-

107

tea lortu duen bertsolaria, ez da bera izan, inondik ere, irabazle bakarra; bertsolari bakoitzak bere helburua baitu buruan bueltaka, txapelketa batean izena ematen duen unetik beretik. Beñat Gaztelumendi txapeldunaren helburua txapela berrestea izango zen, ziurrenik, bestelako helburuak ere izango zituen arren, lehia hutsetik harago doazenak. Aurreko hilabeteetako lanketak emandako fruituak jasotzera joango zen añorgarra, beste gehienen moduan. Finalaurrekoetara iristeko aukera izan duten bertsolarien zerrendari erreparatuz, hartu al liteke zerrenda horretako inor galtzailetzat, finalera iritsi ez arren? Eta irabazleak aipatzen hasita, burura datozkit ezinbestean, besteak beste, Haritz Mujika, Eñaut Martikorena, Amaia Iturriotz, Nerea Elustondo, Beñat Lizaso, Ane Labaka eta Iban Urdangarin, kasu batzuk aipatzearren. Irabazle atera ez den bakarren bat balego, kasurik okerrenean lehengo moduan geratuko zen. Ez, behintzat, hortik behera. Txapelketa honi hori aitortu behar zaio.

108

TXINPARTA ETA ZIRTOAREN ERRESUMA BEHAR LUKEEN ESPAZIO HORI Entzuleen artean uste orokortu xamarra da, edo hala esango nuke nik behintzat, txapelketa bateko finalean eta baita gainerako saioetan ere gai edo ariketa umoretsuei espazio txikiegia gordetzen ez ote zaien. 8ko txikiko ofizioak, puntukako saioak (baldin baleude) eta gutxi gehiago, non eta trataera serioagoa jasotzera deituriko ariketaren batean bertsolariek bertsoaren grabitate lege naturalei erronka bota eta inork uste ez duen euskarriren batetik heltzen ez dioten ariketa horri. Bertsoaren bat-bateko izaera modu oso egokian islatzeko gai diren ariketak izanik umoreari lekua egiten dioten horiek, ahalegina egin beharko litzateke, aurrera begira, iraupenez luze xamarrak diren halako saioen aringarri diren ariketa horiei protagonismo gehixeago emateko. Pasa berri den Gipuzkoako Txapelketa honetan ere bide horretan sakontzeko aukera ez da gehiegi baliatu. Txapelketez kanpoko bes-

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

FINAL ZORTZIRENAK

110

111

telako saioetan umorea den bitartean protagonista nagusia, edo nagusietako bat behintzat bai, badirudi tartean epaileak eta puntuaketak sartzen direnean txipa aldatu eta beste parametro batzuk sartu behar direla derrigor jokoan. Bertsolarien benetako maila edo une horretan euren gaitasunari ateratzeko gai diren distira neurtzeko bide bakarra â&#x20AC;&#x153;askotan agertzen duzu zure iritzia publikoki, zure jarduna dela eta, zure kontrako pintadak agertu diraâ&#x20AC;? edo â&#x20AC;&#x153;adingabeen zentro bateko arduraduna zara, langileak behar dituzue, baina inork ez du zuenean lan egin nahiâ&#x20AC;? gaien estilokoak planteatzea balitz bezala. Gai horien modukoei ikuspegi kritiko, humano eta sakon batetik erantzuna emateko moduak asko esaten du, noski, bertsolari baten gaitasun tekniko eta intelektualaz, baina baita arinkeria arruntean erori gabe bertsokideak aurretik botatakoari modu burutsuan eta txinpartak ateraz erantzuteak ere. 3, 2, 1: HASI KANTUAN! Epai-irizpideen gainean asko hitz egin eta idatzi izan da azken urteetan, onerako ez ezik baita txarrerako ere zenbaitetan. Saio baten amaieran entzule batek izan dezakeen pertzepzioa eta epaileek ondutako sailkapena ez dira sarritan bat etortzen, eta saihestezina izan ohi da eztabaidari bide ematea. Entzuleak, ordea, bere sentipenak kitzikatzera heldu diren bertso horiek hartu ohi ditu gogoan, eta oharkabean pasa zaizkionak baztertu, bertso bakoitzean puntu kopuru berbera dagoela jokoan ahaztuz. Epaiirizpideak hizpide hartuz, bertsolari batek gaia entzun eta bertsoa kantatzen hasterako hartzen duen denbora tartearena aipatu behar derrigor. Zehazki kuantifikaturik egon da atal hau epai-irizpideetan, eta zorrotz betearazi dute epaileek araua, bertso batzuen kasuan dezenteko puntu kopurua galduaraziz bertsolariari. Bat-batekotasuna aipatu da lehenago, eta atal hau ezinbestekoa begitantzen zaigu bertsolariaren erreakzionatu eta erantzuteko gaitasuna modu egokian neurtuko bada.

112

GIPUZKOA BERTSOTAN ETA GIPUZKOAKO TXAPELKETA Zenbait hilabetez luzatzen diren modu honetako lehiaketek ikusmina eta publikoaren arreta denbora horretan guztian gorengo mailan mantentzea ez da lan erraza. Udazkeneko ohiko azken fasean bertsolari guztientzat lekurik ez eta udaberrian sailkapen fase moduko bat antolatu da aurten ere. Borroka eskaileraren lehenengo mailatik hasten duten bertsolari horietako askorentzat hil ala bizikoa bilakatzera iritsi daiteke udaberriko fasetik udazkenekora jauzi egiteko txartela lortu behar hori. Eta presio hori bi ahoko ezpata bilaka daiteke, zinez; sailkapen fasea argitzen

113

FINAL LAURDENAK

114

116

duten fokuen indarra nabarmen apalagoa baita udazkeneko saioetan argi egiten dutenenarekin alderatuz. Pasa den edizioan, gainera, saio bakarrera jokatu dira nola udaberriko kanporaketak, hala udazkenekoak, bertsolariek euren bizkar gainean paratzen duten zamari gainkarga bat gehituz. Kale edo bale. Udaberriko fasearen eta udazkenekoaren arteko aldea nabarmena denez oihartzun aldetik, prestaketa lana erruz burutu duen bertsolari bat baino gehiago geratuko zen, ziurrenik, herri txiki bateko areto txiki bateko saioan parte hartu eta konturatzerako etxean, berriz jarduteko aukerarik gabe. Txapelketa, bere gordinean. Edozein kasutan, udaberrian modu ia erdi anonimoan jardun izan diren bertsolari horiei gorazarre. Bejondeizuela! POLITIKOKI ZUZENA EZ DENAREN PAPEREAN Txapelketako une jakin batean, patroiak irauli eta gai sozialei ikuspegi deserosoenetik kantatzera behartu zituen bertsolariak lehiaren gurpil ankerrak. Estreinako saioan, oharkabean harrapatu zituen bertsolari koittaduak aldaketa horrek, eta saio hartan ez zuen ariketak espero zen emaitza distiratsurik ekarri. “Bikotea zarete, zuen haurra herriko eskola publikora eraman zenuten, orain, bertan etorkinen seme-alabak gehiengoa direnez, haurra herriko ikastetxe kontzertatu batera aldatzea erabaki duzue”. Eta has dadila jolasa. Publikoaren onarpena eta konplizitatea bilatzeko kantatzera oso ohituak daude bertsolariak, eta gehienak bereziki trebeak dira langintza horretan. Nola lortu, ordea, publikoaren txalo zaparrada, publikoak buruarekin baietz esatea eskuak bata bestearen aurka kolpatzen dituen bitartean, bere semea edo alaba ikastetxe kontzertatu batera eraman duela dioen guraso baten azaletik kantatuz, zergatik eta ikastetxe publikoan seme edo alaba horrentzat itxuraz mesedegarri izango ez den lagunartea, “ertzeko” ume eta gaztetxo ugariz osatua, topatuko duelako? Ariketa interesgarria bezain zaila. Baina saioek aurrera egin ahala, hartu zioten bertsolariek ere neurria ariketa horri.

FINALAURREKOAK

118

“Zuen lagun batek hogei urte daramatza preso, azken urteotan, bisitarako boluntarioak urritzen ari dira, eta zuek ere gero eta gutxiago joaten zarete”. Halako gai puskari ondorengo erantzunak ematen hasi zirenetik bertsolariak, ulertu genuen, ulertu genuenez, egoerari egokitzeko gaitasun kamaleonikoa daukan artista dela bertsolaria, izatez: “guk biok ere ez baitauzkagu / alferrik hainbeste urte”, “beti ondoan eduki gaitu / hantxe pasartez pasarte // ezinezkoa ematen zuen / gertatzen hasi den arte”, “ulergarria dela badakit / baina gaizki sentitzen naiz”, “berak ezin du gehiago eta / guk ezin degu gehiago // ez da mugitzen zergatik dago / geroz eta urrunago?”, “nik esan diot ez goazela / eta ez gaitu espero // baina bidali diezaiogun / eskutitz bana astero”, “bai, eskutitz bat idatzi eta / hau aitortuko diogu // seguru nago beste aldetik / guztia ulertuko du”. Lehendik ez bageneki be-

120

zalaâ&#x20AC;Ś Besterik da publikoarengan ariketa horiek sorrarazitako emozio edo sentipena. Baina teknikoki eta ofizioaren definizio zehatza hartuz kontuan, aurrekoa bezalako elkarrizketak, gaiaren planteamendua lagunkoia ez izanik ere, maila oso altukoak dira. Bertsolariek elkar hartu eta elkarrizketa perfektua osatzeko ez baitago beti entzun nahiko genukeen hura kantatu beharrik. Gu guztion miseriak azaleratzea ere behar da, tarteka bederen. URRATSAK PAREKIDETASUNAREN BIDEAN Finalean 4 emakumezkok eta 4 gizonezkok kantatuko zutela jakin zenean parekidetasunaren erronka gainditutzat jo zuten askok, baina gauzak ez dira ez zuri ez beltz, eta halako tamainako borroka ez da bataila koxkor horrekin irabazten. Deigarria eta adierazgarria denik ezin uka, baina BeĂąat Gaztelumendi txapel-

121

FINALA

122

123

dunak berak finala igaro berritan adierazi bezala, oraindik ere urrats ugari daude egiteko norabide horretan. Bertsolari bakoitzak bere iragazki propiotik igaroarazten ditu gaiak, pertsonaiak eta bertso bilakaturiko iritziak, eta iragazki horrek asko dauka oraindik ere gizonezko edo emakumezkotik. Bide onetik goaz, baina oraindik ere urteak igaro beharko dira bertsolaritzan ez ezik gizarteko bestelako alorretan benetako berdintasuna lortzeko, inoiz lortuko bada. Ea datorren urteko Euskal Herriko Txapelketa nagusian kristalezko sabai gehiago hausten jarraitzen dugun. GURE UNIBERTSOA Herriz herri, auzoz auzo, txapelketa honek ere egin du bere bidea. Ezin konta ahala entrenaldi ordu, herrialdeko bertso eskoletan.

124

Taldearen babesa, gertukoen berotasuna. Irribarre bat, oholtzara bidean, publikoan lehenengo lerroan eserita dagoen amari, aitari, anai-arrebei, lagunari. Aretoko larrialdi irteeretan petodun boluntarioak, aurreko egunetik prestaketa lanetan aritu den brigada nekaezina, kazetariak, argazkilariak, teknikariak, Elkarteko langileakâ&#x20AC;Ś Familia handia baita, onerako eta txarrerako, bertsoaren familia. Lau urtetik behin herrialdeko bertsozaletasunari bultzada ematen dion zurrunbilo eroa da txapelketa, baina albo kalteak baino dezente onura gehiago dauzkan zurrunbiloa, albo kalterik izatekotan. Etengabe instant jakin batean artista amildegiaren ertzean kokatzen duen eta hainbeste maite dugun diziplina bitxi halakoaâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;˘

125

ZORTZIKO HANDIA

Zerg@tik

DOINUA: ANDRE TXARRAREN

BENTAJAK

1. Mundu hontako aberatsena Amazon-en nagusia, Milioiak ia ezin kontatu, Zeinen gauza itsusia. Dirua denez gure artean Agintari nagusia, zerg@tik dauka pertsona honek holako irabazia?

4. Etxez-etxeko banatzaileek A zer lan-baldintza txarrak, Derrigorrezko autonomoak, Kaxekin aldiz azkarrak. Enpresariek sortuak noski Hain egoera kaxkarrak, Zein ezkutuko j@torri dauka Banatzaileen beharrak? 5. Pertsona dugu animali bat Berekoi eta zikoitza, Gauza gehiegi izanagatik Beti nahi baitu bikoitza. Interneteko eskaerena Zeinen eremu laiotza, Ekintza guztiz politikoa Da erosket@ bakoitza. •

Zotal egunak

2. Internet bidez ia guztia Merkeagoa omen da, Liburu, jantzi eta janari Osa liteke zerrenda. Erraza eta erosoa da, Hobe guztiei gomenda, Baina zerg@tik itxi digute Auzoko Mirenen denda? 3. Amazon, Google eta besteek Horrenbeste irabazi, Hamar zeroko zenbaki asko Dizkigute adierazi, Gauzak hobeto begiratuta, Pixka bat aztertzen hasi, Zer dela eta hauek ez dute Zergarik ordaintzen kasi?

2020 eguzkitxu agertu zaigu, negua ilusio bat soilik balitz bezala. “Lasai Elix, halere negua gogorra izango da” errango zidan amatxik, nere pronostiko guziak hautsiz. Betidanik entzun diot zotal egunei kasu egin behar zitzaiela urtearen mapa meteologikoa jakin nahi bazen. Hau da, Urtarrileko lehen 12 egunak, hilabete bakoitzaren isla zirela. Urtarrilaren lehenean, eguzkia agertu bada, urtarrila guzian aro ederra izango dela. 2-an

126

zerua belztu bada, otsaila ere honen antzera ilun izango dela. Eta horrela, urtarrilaren 12a arte egun guziak zainduz, gure 2020 urtearen aurre ikuspen txiki bat izango genuke, urtarriletik abendura. Beti harritzen nau nola garai bateko belaunaldia zerura begira bizi zen, izarretan geroa irakurriz edo hodeien joan etorrian klima orokor bat ondorioztatuz. Saiatuko nintzateke amatxiri esplikatzen gu materialistago garela, fundamentu zientifikoei ohitu gaituztela eta zotal egunek ez dutela esplikazio berezirik, sinesmenek bultzatzen dituztela. Orduan, zertan sinesten dugun galdetuko zidan, zerk bizirik atxikitzen gaituen. Bakoitzak gure fede iturriak ditugu, nahi edo ez, baina uste dut guk ere gure zotal egunak ditugula nolabait, aroari lotuak baino gehiago, maite ditugun gauzei lotuak. Adibidez, badakigu 2020 urtea herrialdeko txapelketen urtea izango dela berriz ere, bestelako taldekakoena, Euskal Herrikoa ortzimugan izango dugula. Egia esan, zotal egunak berez aurre ikuspenak badira ere, bertsoak sopresari ohitu gaitu, ez jakinari: aldi oro, irabazle bezain galtzaile ateratzeko

aukerak ditugu. Baina zotal egunek klimarekin lotura duten heinean, segur naiz gure bertso zotal egun horiek eguzkia baizik ez dutela guretako, zeru grisenak argitzeko ahalmena baitu bertsoak. Nik ere nahi nuke zerua irakutzen ikasi amatxi, baina bertsoen egiten soilik dakit, eta erabaki dut aurten ere, ez dudala aposturik eginen baina eguzkia bilatzen saiatuko naizela, maite ditudan gauzak eginez; egun bakoitza, zotal egun bat balitz bezala. •

Pentsamenduak VS Sentimenduak

DOINUA: IZARREN HAUTSA 1. Nahiz ta barrenak baietz diostan ez dut egingo negarrik, sobran baitakit gaur itsasoak ez dakarrela aparrik… Lehen zirenak oroitzapenak dira oroitzen ditudan penak, baina ez daukat indarrik. Lehen hitz egiten zuten bihotzek, orain, itxuraz, bi harrik; atzoa oso presente daukat, ez dut ikusten biharrik. Lehen kafea daukat gogoan, ni zure eta, zu nire alboan… Itzultzeak ez du txarrik, baina ez dut nahi bakarrik.

2. Logiken baitan berez ez dakit sentimenduak azaltzen, koherentea izaten eta barrenak azaleratzen. Buruz naiz aske, bihotzez estu, sentimenduak zentzurik ez du eta ez naiz gai aldatzen. Biok berdina sentituz gero printzipioz zerbait ona zen, baina ilusioz hasi ote naiz jada enparanoiatzen? Lokartu aurreko ordu erdian pentsatzen jartzen bainaiz (agian): Zenbatetan oheratzen zaren zu nigan pentsatzen. 3. Badakit honek ez duela nik emana beste garrantzi, ekuazioan “x” sinple bat behar nuela ebatzi; baina nahastu egin zait gauza, nahiz eta argi ez izan kausa. -Nondik behar nuke hasi?Eta duela segundu erdi egin nahi arren garraxi, Whatsapp soinuak paranoia bat zela dit ohartarazi: Zeren mezuak malizi gabe dio: “Txiki, gaur zer moduz zaude?” Aurreko dena dut ahantzi (e)ta ez dut nahi gehio idatzi. •

Ez zenidaten ulertu

Bertso egunak

Bertso Egun ofizialak hartu du beste jite bat, formatu berrira pasa zenetik: herrialdez herrialdeko eredura, ibiltarira, txikiagora nahi bada. Askok pena izango dute Kursaaleko jaialdi handi hura amaitu zelako; beste batzuk, errazago egiten dugu gure tokian tokiko bertso eskolak ardatz dituen

gune-modu hau. Mungian, Barañainen eta aurten Aramaion hartu du lur proiektuak, eta oraindik batzuk ajeari buelta emateko lanetan ibiliko dira. Hori ere baita bertso eguna: bertso udalekuetan ezagutu zenituen haiekin ustekabeko parranda, saiotik saiora maiz topatu duzun baina sekula hitz egin gabeko epaile/antolatzaile/bertsozale harekin hizketaldi luzea, eta beste bertso eskolako batzuekin korroa ezin bereizian pentsatzea (zergatik ez gara maizago elkartzen?).

127

Maiz hitz egiten dugu bertsolaritza saretzeaz, eta parrandetan erraz korapilatzen garen arren, esango nuke nik gazteenei ikasi diedala mimoz ehundutako harreman horiek zaintzen. Gu elkar ezagutu gabe elkartzen ginen eskolarteko txapelketan, hauek lagun dira aldez aurretik eta beste maila batean kokatzen jakin dute talde-lana. Aramaioko bertso egunak erakutsi du mugimenduaren indarraldi hori guztia, dudarik gabe. Zorionez, ordea, gero eta gehiago dira bertsolari eta bertsozaleok elkartzen gaituzten guneak, sareak, parrandak, proiektuak. Gero eta gehiago gara, eta gero eta gehiagotan. Elkarrengandik ikasiz goaz eta tokian tokiko

ZORTZIKO HANDIA

taldeok ere urtean zehar gure esku dagoen neurrian erantzuten diogu eredu horri. Urtea hasi berritan, esaterako, bertsotruk izan zenaren (eta aldi berean betidanik izan denaren) izenean elkartu ginen Bortzirietako taldekako txapelketan. Nazioarteko txapelketan (ez egin keinu hori, hala aurkeztu zuten). Eta hura sorpresa gozoa gurea, Tolosaldetik joandako atzerritar taldeak Bortzirietako bertso eskolaz gain, Aramaiokoa, Durangokoa eta Sakana eta Iruñakoa han aurkitu zituenean! Urtetako eskarmentuak bakarrik erakusten duen mailan antolatutako bertso egun partikularra bizi izan genuen, kantu, barre, topa, otordu, kantu, topa, barre, barre, barre… Eta bueltako bidaian egun hartatik ikasi genituen ideien, jarreren eta ñabarduren zerrenda osatuz etorri ginen, itzulerako nazioarteko bertsotruk on bat antolatzeko gogoz. Bertsoa egun bakoitzean bizi dugu,

eta bertso egun bakoitzak bizi gaitu. •

Autogestioaren bidez aunitz

Oraindik ere oroitzen naiz txikiak ginenean lagunen artean sortzen genituen jolasetan zeinen ongi pasatzen genuen. Gurasorik eta heldurik gabe gure artean antolatzen genituen jolasen arauak zein irizpideak. Jolasak ez ezik, zenbat aldiz hasi ote ginen guk txabola deitzen geniona eraikitzen eta deseraikitzen, lekuz leku aldaketak egin eta probatzen. Aitortu behar dut nostalgiaz oroitzen ditudala momentu horiek eta tarteka gustura bueltatuko nintzatekeela txabola haietara. Nerabezarora heltzen ari ginela ere, irudimena martxan jarri eta kuadrillakoekin makina bat otordu eta txango antolatzen genituen elkarrekin egon

128

ahal izateko. Orduan hasi nintzen autogestioaren kontzeptua barneratzen eta horrek duen garrantziaz jabetzen. Nik ez nuen aukerarik izan baina ikasbidaia antolatzeko zenbat pintxo eta bizkotxo egin ote zituzten gu baino helduagoak ziren ikasle haiek! Pixkanaka heldutzen joan eta gazte asanblada zein unibertsitateko ikasle taldeak barrenetik ezagutzeko aukera bikaina izan nuen. Modu horretan, autogestioan oinarritutako hainbat ekintza eta jarduera egin genituen. Niretzat, ikaskuntza handia izan da horien antolakuntzan parte hartu izana eta dena erreza izan zenik ez dizuet erranen baina pasatako orduetan ikasitakoa eta sentitutakoa ez ditut sekula atzenduko. Bertsoaren inguruan murgildu izan naizenetan ere taldean hainbat jarduera modu librean eta nahi dugun eran egin izan ditugu. Bertso eskolan norberak ariketa desberdinak prestatu eta klaseak gure artean antolatu ditugu. Nafarroan, bertsoari lotuta aurrerantzean ere badugu non ikusi eta entzun, non gozatu eta lagundu. Izan ere, aurten berriz dagokigu modu autogestionatuan Bardoak antolatzea (Bertsozale Elkartearen laguntza ukatu gabe, noski) eta horretarako talde bakoitzak saio bat antolatzeko ardura izanen du. Eta hori gutxi balitz, azken hilabete honetan Iruñeatik datorkigun berri

bikaina: zortziko maldiko. Hilabetero, Iruñerriko bertso eskoletako gazteek Zaldiko Maldiko elkartean 4 bertsolarirekin saio bat antolatuko dute. Bertso saioa gutxi ez balitz, ondotik afaria ere emanen dute, den dena modu autogestionatuan antolatuta. Gaur egun, guztia emanda bizi garen aro honetan, oraindik bada jasotzeko sortzen duenik ere eta bide horretan elkarlanean autogestioaren bidez aunitz ikasi, ikusi eta gozatu dezakegu. •

2020ari

DOINUA: ANDRE TXARRAREN

BENTAJAK

1. Etxeko danok gagoz mahai inguru baten urte zaharra agurtuz hamabi mahats jaten. Urte barri on esan, hasi naz pentsaten urtea ez da ondo joango holan bada hasten: geure buruari ere guzurrak esaten 2. Berba potoloz arin berotzen gara eta, gure osabak hasi dau

ohiko berriketa. Kontatu deusku zein dan aurtengo aldaketa: “argaldu egingo naz eginda dieta” Hori esan dau tripa kroketaz beteta. 3. Osabaren atzetik badator izeko, aurten ere ez gaitu hartu ustekabeko. Oraindik ezpainetan zigarro bat deko, urteroko promesa gero ez beteteko: “gaurtik aurrera ez dot gehiago erreko” 4. Lehengusuon artean ohi gara konpara batek diruan gaia arin dau atara: “Lan bat lortu behar dot ona ahal baldin bada” Baina inkoherentziana hori ez da akaba Juergan irten aurretik eskatu dau paga. 5. Oraingo ospatu dauz 80 gabon gau, ez dakit dan ohitura Zein etxeko arau; baina, urtero-urtero entzuten dogu hau: “Honek azken gabonak ni ja nagosi nau” Beti hiltzeko eta gazteen bera dau.

6. Familikoak gara guzurti xamarrak, edo geure burua engainatzen txarrak. Horrela gabiltzanok gu al gara bakarrak? Ito egingo gaitu aldatu beharrak. Urtea berria da, ta promesak zaharrak!

goizetan errezelak zabaltzea aski zen hura ikusteko. Sasoi hartan munduko mendi altuena huraxe zela uste genuen gainera, konbentzimendu osoz. Abantaila litzateke oraindik ere etxetik Anboto ikustea. Hari begira, ikusi ez, baina imajinatu ahalko nituzke basahuntzak Larranon gora jauzika, edo sai erraldoiak, zeruko errege, gorpuren baten atezuan zeruan biraka. Imajinatuko nuke pago bakarti baten asperdura eta behelainoaren isiltasuna.

•

Okurrituko zait zerbait

Izaten da momentu bat non bertsotan hasi izana guztiz damutzen zaigun. Niri behintzat halaxe gertatzen zait. Gaia entzun eta zer kantatu ideiarik ere ez daukazun momentu hori. Publikoa zuri begira eta zu aretoko larrialdi irteeren bila, nondik ihes egin pentsatzen. Imajinazioari eragin ezinda, berdina pasatzen zait plazan bakarkako baten aurrean edo inork eskatuta zerbait idatzi behar dudanean. “Okurrituko zait zerbait” pentsatu eta ingurura begiratzen dut horrelakoetan inspirazio bila.

Eta orduan bai, orduan bururatuko litzaidake idazteko zerbait. Akaso esango nuke artaldeko ardi zuritik askoz gehiago dudala basahuntzetik baino, edo bestela behelainopeko pagoa bezala sentitu naizela sarri, ia uda osoa saio bakar batean kantatu gabe pasatzean. Edo, gazte bat irudikatuko nuke, basahuntzik, pagorik, sairik, behelainorik ikusten ez duena, bere eskumuturreko GPSdun Runningeko Polar erosi

Duela dozena bat urte, zaparro bat baino ez nintzenean, Anboto ikus zitekeen orain eserita nagoen aulkitik. Nire logelako leihoak hegoaldera ematen du, eta

129

berriko kronometroari begira, mendian gora ahalik eta arinen lasterka. Eta zera idatziko nuke: “Ez ote diegu bertsotan ere gure markei gehiegitxo begiratzen, parajeaz ahaztuta. Ez ote dute gure lorpen eta porrotek plazan garena baldintzatzen. Azken finean, ni ere ez negoke berbok idazten ekaineko egun batez zortedun jaiki eta eskolartekoa irabazi izan ez banu. Eskolarteko lagunkoi bezain lehiakorra. Kale edo bale. Sei bertsotako esprina: Kilometro bertikala, pultsometro eta guzti. Lehia zentzubako eta bidegabe samarra mendira egun-pasa lasaian joan nahi duenarentzat, bide batez esatearren.” Edo antzeko zerbait. Baina horrelakoak bururatzeko beharrezkoa litzaidake aurrean Anboto izatea; esan bezala, ez naiz oso abila imajinazio kontutan. Tamalez, gu hazi garen modu berean hazi da gure herri zahar hau ere, eta eraikuntza enpresen iragarkiek hala aginduta, etxebizitza berriak erne dira lurretik. Horietako zatarrena nire leihoaren eta aipatu tontorraren artean. Horrexegatik nago orri zuriaren aurrean zer idatzi asmatu ezinik. Hormigoia eta baldosa itsusiak baino ez dauzkat begi bistan, etxepeko plazoletako iturriak ere apenas botatzen du urik. Gaia bota didate, publikoa zain. Okurrituko zait zerbait…

ERREPORTAJEA

EUSKAL ZIRI BERTSOAK

TESTUA: PATRI URKIZU ARGAZKIAK: PATRI URKIZU ETA HAINBAT ITURRI

130

Mijail Batjin.

IRI ETA IRRI, IRRI ETA ZIRIKA DEITU ZION PIARRES LAFITTEK MOTA HONETAKO BERTSOEN BILDUMA SAILARI KANTU, KANTA, KHANTORE LIBURUXKA EDERREAN (BAIONA 1967, 167-214). Irri eta ziri sailean sartu nituen neuk kanta hauen ondoren ihauteri eta astolasterretakoak eta xikitoak eman nituelarik Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako Kantak I. Anonimoak (124-182, Donostia 1991) liburu lodikotean. Batzuetan kopla iraingarri gisa ere izendatu izan ohi dira Literatura Terminoen Hiztegia (Bilbo 2008) entziklopedian satira hitzaren sarreran aztertzen direnean, burla eta isekarekin lotuz. Isekazkoak ere deitu zitzaien XIV., XV. eta XVI. mendeetakoak biltzen dituen Euskal Literaturaren Antologia. Testuak eta argibideak Erdi arotik Errenazimentura (I) (Bilbao 2015) Euskaltzaindiko LIB taldeak apailatu lehen liburukian. Satirak berez, bertsotan, hitz lauz, edota hitz lauz eta bertsotan ageri daitekeen literatur generoa izanik, eguneroko errealitate gordina bere alde mugaezinetan agertzea dauka helburu: gizonen akatsak, aberatsen bizioak, gizon eta emakumeen arteko harreman traketsak, eta gizarteko beste hainbat eta hainbat arlo kritikagarri. Horiek modu errealistan, hizkera arruntean ematen dira borondate argi batekin, alegia, era kritikoan egunerokotasuna adieraztea. Eta Mijail Bajtin kritiko ezagunak, hain zuzen, kontsideratzen du munduaren inauteria sentimendua, izpiritu karnabaleskoa ageri zaigula satiran (L oeuvre de FranĂ§ois Rabelais et la culture populaire du Moyen Ă&#x201A;ge et de la Renaissance, Paris 1970). Grezia eta Erromako teatroan eta poesian ez ziren falta ziri bertsoak, garaiko ohiturak kritikatzearren; ez eta nobelagintzan, adibidez Petronioren Satiricon eleberrian. Erdi Aroan ere ugari ziren hierarkia salatzeko goliardoek moldatzen zituzten bertso satirikoak. Galizian Cantigas de escarnho e maldizer deitu zieten eta agian formarik borobilenak Heriotzaren Dantzek osatu zituzten. Bizkaiko Foru Zaharrean (1452) ere aipatzen da nola baziren andere lotsagabe eta nahasleak auzoetan, zeinak kantatzen zituzten coplas y cantares a manera de libelo difamatorio; beraz, iraingarriak ziren koplak. Eta debekatu egingo dira ehun urte

131

geroago Errenterian ere (1568) antzeko bertso eta kantak, batez ere elizatik difuntuaren etxerakoan abesten zirenak, zeren eta aritzen baitziren hiciendo endechas y resucitando humores contra vicios y difuntos (Iruñeko Eliza Artxiboa, Aginaga U, 10 zkia, f. 23); alegia, pertsonen eta bizioen aurkako eresiak, ohiko bertso satirikoak, kantatzen. Hona hemen bildu ditugun adibide batzuk, iturriak adieraziz irakurleak sakondu nahiko balu nondik norakoak aurki ditzan. Baten bat oraino gutxi ezaguna eta argitarabea da, eta, zenbaitetan, testu orijinalaren eskuizkriburen faksimilea eta bertsopapera ilustrazio moduan emango dugu.

1. In nomine Patrika (XIV. mendea) Erdi Arokoak ditugu, antza, geroago jasoak izan arren, In nomine Patrika hasten diren bertsoak. Aragoiko errege zen Pedro IV.a (Balaguer 1319-Bartzelona 1387) eta Juan I.a (Épila 1358-Alcalá de Henares 1390) Gaztelako erregearen aurkakoak bezala ageri dira. Bertso hauek tradizio luze baten lekuko dira eta lehenik Pierre de Lancre oroitzapen gaiztoko inkisidoreak jaso zituen bere Tableau de l’inconstance des mauvais anges et démons où il est amplement traicté des sorciers & de la sorcellerie… (Paris 1613) liburuan. Geroxeago, 1680an, hain zuzen ere, Mariana Tornariarena epaitu zutenean sorginkeriaz, honek esan omen zituen formula satiriko gisa kontsidera daitezkeen bertsook, Florenzio Idoatek jasotzen duenez La Brujeria en Navarra y sus documentos liburuan (Iruñea 1978). In nomine Patrika, Aragoiko Petrika, agora, agora Valentzia, joan da gure gaitz guztia. In nomine Patrika, Aragoako Petrika, Gaztelako Janikot, ekidak ipordian pot.

Aragoiko Pedro IVa eta Gaztelako Juan Ia erregeak.

132

BNF, gallica, Pierre de L´Ancre, Tableau… (1613, 461-462).

2. Martitxo Musuren kopla (1491) XV. mende bukaerakoa da iritsi zaigun Martitxo Musuren kontrako kopla, zintzarrots edo tobera batean kantatua. Ez ziren gutxi izanen halakoak lehen aipatu dugun 1452an idatzitako Bizkaiko Foru Zaharrak dioena kontuan hartzen badugu. XVI. mendearen erdi aldeko epai-dokumentu batean, Etxalekuko (Imotz) auzoko batzuen lekukotasunak jasotzen dira, zeinetan Maria Iturburuaren eta honen senarraren, Martitxo Musuren, gertaeren berri ematen den. Diru arazoak izanik eta senarraren onarpen etsituaz, Mariak Etxalekuko bere jauregia saltzea erabaki zuen. Eroslea, Felipe de Beaumont jauntxoa, etxeaz gain, emazteaz ere jabetu omen zen, Uharte-Arakilgo bere egoitzara eraman baitzuen. Hona bada Rikardo Urrizolak aurkitu bertsoak Nafarroako Epaien artean (AGN, 197511) eta Fontes Linguae Vasconum errebistan argitaratuak (FLV 104, Iruñea 2007, 59-63):

133

Antzareak oina xabal, buztaina laburko, nork berea demana beti da bellako. Martitxo Musu da halako eta hala zainezko.

Nafarroako Artxibo Orokorra, Procesos 197511zkia.

3. Domingo ARANGUREN, Txori naturalea (1566) Azkoitiko herriari dagozkion Iruñeko elizbarrutiko paperen artean, bada bat 1566koa, non Domingo Aranguren eta Sebastian Lasao izenekoek sortutako bertso iraingarri bat jasotzen den. Azkoitiko bizilagun baten izen onari egiten zaio iseka, faltsu eta adardun, senar engainatutzat hartuz. Bertsoa esaera arrunt batez hasi eta, segidan, udak ekarriko duen txori naturalea aipatzen da. Jose Maria Satrustegik eman zuen aurkitu eta plazaratu zuen “Miscelánea de textos antiguos vascos” artikuluan (FLV 58, Iruñea 1991, 289-290): Orain negua bada bere, etorriko da udea, uda onek ekarriko deu txori naturalea, txori onek esango deu berak dakian kantea. Marina Gebara Lazarraga, Barriako komentuko hilobia (+ c.1560).

134

Joan Perez Lazarragaren oroitarria (Larrea, Araba).

4. Joan PEREZ LAZARRAGA, Monjearen koitak (c. 1567) Beste maila batekoak, izpiritu erasmista nabarmentzen zaielarik, eta berez Errenazimenduko izpirituaz kutsatuak lirateke Joan Perez Lazarragakoak XVI. mendeko bigarren partean moldatuak, mojaren kuitak eta protestak bere familiaren eta fraide sabelandi, lizun, hipokrita eta berritsuen kontra, gaztelaniaz, malmonjada-ren erromantzeak bezala ere ezagutuak. Hogeita hamar bertso hirulerroko ditu poemak, zeinetarik hautatu ditugun 26. estrofatik 31.era doazenak (Patri Urkizu (ed.), Joan Perez de Lazarraga, Dianea & Koplak, Madrid 1567. Erein 2004, 198-199): [â&#x20AC;Ś] Orain dator fraile malmatz, arro bat, atxakiz harturika bisitea, oinagaz dakarrela agintea. Erabilten gaitu ilabetean bere tripearentzat errastruan; geur, barriz, tiri-taio konbentuan. Arentzat eperra, bardin al bada; ez gorri tantarik, baize zuria; aumarik badogu, ez azuria.

135

Konbenturik konbentu dabilela, or ase, eben bete, bigardoa: mutil, mando, bota ta tabardoa. Niri, barriz, zerren negian berba neure aide jabe prentzipal batez: “Deo graciaz, zu, azota zatez”. Hipócrita, bellaco, riguroso, soberbio, regalón y deshonesto; Jauna, barka zakezt, si peco en esto.

Nafarroako Artxibo Orokorra, Procesos 296389 zkia.

5. Martin SANZEN koplak (1600) Nafarroako Errege Artxibo Nagusian dagoen dokumentu batean, Imarkoainen (Elortzibar), 1600eko San Martin jai gauean gertatutako tirabira baten berri ematen da. Gau hartan, mutil gazte batzuek zintzarrotsak egin zituzten eta haien artean bi kopla kantatu zituen Martin Sanz zegoen. Batzuek zintzarrotsak garaiko ohitura eta jai giroko zalaparta soiltzat hartu bazituzten ere, Maria Santesteban andreak gazteen aurkako kereila jarri zuen etxe aurrean bere kontrako irainak jaulki zituztela eta. Fernando Maiorak aurkitu ditu aipatutako koplak, non inude baten eta gizon alargun baten arteko ezkontzaz iseka egiten den (Fernando Maiora, Reino de Navarra. Euskera. Injurias, coplas, frases, 2011, 109-111): Landan heder olatze begi duenak aretze, lizentziarik pagindu koplatzera gendozke. Espos zara zu, bai atsegin baduzu, zeure andre galanta ori ongi besarkezazu.

136

Koplaren hasiera ohikoa da beste zenbait eske bertsotan ere: hala Landan eder gisua…; Etxeak eder gapirioa…, Mandoak eder panpalina…, Tazar eder ezpainean…, Eder zeruan izarra…, non eder ageri eta errepikatzen den, batzuetan bigarren hitz bezala, besteetan lehenbizikoa bezala (Ikus: Patri Urkizu, “Ziri bertso eta eske kopla argitaragabeak”, Juan Mari Lekuonari omenaldia. Iker 23, Bilbo 2009, 429-443). XVII-XVIII-XIX. mendeei dagokienez bi iturritatik jaso ditugu egileak, ia denak autore izena daukatenak, beste hainbeste eta gehiago bertsoren moldatzaileak. Alde batetik Epai Auzietan ageri direnak eta bestetik argitaratu diren liburuetatik hautatuak. Salatzen diren gaiak hainbat dira: lizunkeriarekin zerikusia dutenak, adarrak, sexu kontuak eta beste, baina baita mistizismo eta elizkoikeria gehiegiak, edota Iraultza garaian iraultzaileekin bat egin zuten apaiz eta apezpikuen kontrakoak ere.

6. Juan OTAZU, Adarrak emaiten dira Miraballesen (1619) Leaburuko apaiza da, Jose Maria Satrustegiren arabera (“Versos satíricos del año 1619”, Príncipe de Viana 78-79, Iruñea 1960, 137), ondoko bertsoen egilea. Antonio Olazabal eskribauaren kontra moldatu zituen 1619. urtean, eta Iruñeako katedraleko artxiboan Procesos deitu sailean daude. Lekukoek ziotenez, urte hartako irailaren 27an zarata entzun omen zen Tolosako kaleetan barrena. Lauzpabost gizon sartu ziren Igerondoko bidetik gauez bertsoak kantatuz, eta Kale Nagusiraino joan ziren. Eta, biharamunean, bertso hauek agertu omen ziren Nafarroako atean, M. Yurramendiren etxe aurrean. Esan bezala, Antonio Olazabal eta honen emazte Maria López de Vidaror iraintzeko asmoz sortuak ziren, auzokoek gorrotatu egiten omen zituzten eta. Lehen ahapaldi multzoko lehen bertsoa eta azkena bakarrik ematen dugu adierazgarri gisa hemen: Adarrak emaiten dira Miraballesen, Dozena mila florinen. Zeruetarik etorri da Moisen Egia esatera Errazkinen. […] Gosetez artu oi ditu andre ederrak, Zula ekusirik aren begi ederrak. Enbidiosoak dira txabiraiaren begiak; Alakoak dira aren eginak. In Dei nomine Amen.

137

Miraballesek, Bizkaiko herria izan arren, etxe baten izena dirudi, aurrerago ematen dugun 8. poeman aipatzen den Miraballesko Palazioak bezala. Errazkin, Larraun herriko auzoa da. Badirudi Alferiz Matxin, Olazabalekin errietan egin zuen Martin de Cascarraga dela.

Tolosako grabatu zaharra (tolosa.eus).

7. Jon CLAVERIE, Burlatzen naiz Garibaiez (1636) Nor ote da Joan Claverie (-1636-) Ziburuko Joanes Etxeberriren omenez idatzi zituena laudoriozko bi poema? (Ikus: Johannes Etcheberri “Ziburukoa”, Eliçara erabiltceco liburua… (1636)). Badirudi Ziburu bertakoa edo Donibane Lohizuneko apaiza izan daitekeela, Sarako eskolakoa, noski; beraz, Axularren taldekidea. Homero goraipatzen du lehen bertsoan eta, era berean, Etxeberri Dotor teologoa bigarrenean euskaraz, herritarren mihian, idazteagatik. Aldiz, Esteban Garibai (Arrasate 1533 – Madrid 1599) eta Baltasar Etxabe (Zumaia 1548 – Mexiko 1620 ing.) gipuzkoarrak kritikatzen ditu euskaldun zirenaz beren obrak gaztelaniaz idazteagatik. Hona lehen hiru bertsoak:

138

Joan Claveriaren bertsoak Joanes Etxeberri “Ziburukoa”ren Eliçara erabiltzeko liburua -n (1636).

Burlatzen naiz Garibaiez Bai halaber Etxabez, Ze[i]nak mintzatu baitire Erdaraz eskaldunez. Ezen zirenaz geroztik, Eskaldunak hek biak, Eskaraz behar zituzten Egin bere historiak. Eskaraz egin dituzu Etxeberri zere obrak, Ohoratu nahiz zeure Ahalaz herritarrak.

Joannes Etcheberry.

8. Migel BASTERRETXEA, Kontu barri bat (1685) Eibarren bizi zen Migel Basterretxeak, Domingo Olaberen morroiak, hamahiru bertso pareatu abestu zituen jendaurrean (ehundik gora entzule zituela) Untzaga plazan don Antonio Eltzarzaga bikarioaren aurka, gona kontuak zirela eta, 1685. urteko abuztuaren bostean. Antza denez, ohitura hori aspaldixekoa zen, Tolosan 1619an gertatutakoen errepikapen antza baitute, eta, ondorioz, salatua izan zelarik, Basterretxeak kartzela pairatu behar izan zuen, epaitegian alegatu zuen arren herriaren ahotik jasoak zituela. Hemezortzisilabadunak dira koplak. Arrasateko artxibategian Pedro Urribarrenak aurkitu zituen Eibarko gertakizunei buruzko agirien artean. Hona hiru bertso hasiera eta bukaerakoak. (Ikus: Antxon Narbaiza et al.: 1685eko Kopla zaharrak, Zarautz 1992, 7). Kontu barri bat suzedidu da Errebaleko kalean, Errebaleko kalean eta andra gazteen artean. Zeloak gora, zeloak beera, zeloak euren artean, Ugartek orain aterako dau, saltsea bere gainean. […] Miraballesko Palazioak obato dakiz kontuak, Ostera bere egingo dituz bakotxak bere kantuak.

139

9. Juan Martin GOROSTIAGA, Dirudiala Marisa (1716) Juan Martin Gorostiaga, Lasarteko erretore zaharra, auzitegira eraman zuten Juan Etxeberria eta honen emazte zen Maria Asentziok 1716an, pazko biharamunean aitortzako sakramendurik gabe bidali zituelako. Arrazoia Etxeberriak Juanes Iruragarate eta Agustina Legorbururen kontura jarritako bertsoak ziren. Lasarteko bertsoak deitu ohi direnak, ahoz aho kaleratu ziren, antza, eta Donostiara eguneroko ogi saltzaileekin iritsi, Etxeberriaren neskamearen ahotik ikasita. Honakoak dira Iruñeko elizbarrutiko artxiboan Jose Mari Satrus ºtegik aurkitu bertsoak (“Lasarteko bertso paper zahar bat (1716)”, Pierre Lafitteri omenaldia. Iker-2, Euskaltzaindia, Bilbo 1983, 571-581). Hona 18 bertsoetatik hautatu ditugun lehenengoa, bigarrena, zortzigarrena eta hamaikagarrena. 1. Orazio bat esango degu Kredoa bezain egia, Mundu guzia[k] ikasi du, Juanes, gure berria. 2. Andre attorran sartua zaude, Juanes Maria Latasa Irakitean egosi dituzu ogeitabi matasa.[…] 8. Iretzat troxak egitekotzat ekarri diat karisa, Beti sukaldian orratza dirudiala Marisa.[…] 11. Agustinatxo, goazemazu Loiola aldera igesi. Bai, ezpaligu mundu guziak gure berria ikasi.

10. Anjela KARMONA & Ana M. GOROSTIETA, Gitarra ta biolintxua (1721) Agustin Ezenarro botikaria, Trupin deitua, badirudi rape hartzaile eta emakumezale amorratua ere bazela, eta, ondorioz, Lekeitioko botikatik bidali egin zutela. Orduan, Eibarrera bideratu zen ofizio berean aritzeko asmoz, eskola maisuarekin. Baina, herriz aldatu arren, ez zen ohiturez aldatu eta koplak asmatu zizkioten. Egileak Anjela Karmona eta bere alaba Ana Maria Gorostieta salatu zituen epailetzara, non lekukoetako batek aitortu zuen koplak gitarra eta biolintxoarekin batera abesten zituztela, hain justu honakoek (Ikus: Juan Madariaga, Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII, Euskaltzaindia, Bilbo 2014, 532-533. Eibarko udaleko artxiboa: C /065-

140

Eibarko kopla zaharrak (Txakur Gorria).

15). Sei bertsoetatik lehen biak hautatu ditugu, non ematen den Agustin botikariarekin, alias Trupinekin, euskal don Juan delakoarekin erne egoteko abisua. 1. Gitarria ta biolintxua, ederrak jakuz etorri, Ederrak jakuz etorri [eta] Jaungoikuak baixe eztaki. 2. Arrabaleko dama ederrok, ez arren urten etxetik! Trupin jauna orra nun datorren dama ederren ondorik.

141

11. Jean MUNDUTEGI, Xanjatu nahi dut diskursez (1726) Magdeleine Duvignaud-Légasse andereak Lapurdiko Bailia Uztaritzen 16801790 epean eman krimenen auziak aztertzerakoan bere tesian (Le tribunal du Bailliage du Labourd ses jugements civils et criminels de 1680 à 1790. Annexes 7 à 24. Thèse inédit. Bibliothèque Universitaire de Bayonne et des Pays de l Adour. 1993) ikertu paperen artean aurkitu zituen Jean Mundutegik Uztaritzeko eta izen bereko notarioaren semeak burutu 13 silabadun hamaika bertso Pierre Salaberry Parlamentu bereko abokatuaren kontra ezarriak. Idazkaria zen Sorhaitzek jaso zituen 1726an. Jadanik bigarren bertsoan trufatzen da Jatsuko herriaz, zeren eta poetak hornitzen den paregabea, eta konparatzen Mahomet-ekin bederatzigarrenean. Hona hemen lehen, bigarren eta bederatzigarren ahapaldiak. Nitaz mintzo bazira, aizpa maitea, kontsidera ezazu zure buruia egiten balin baduzu nigar eginen duzu eta ixilduko ene aditzeko. 1. Xanjatu nahi dut diskursez, aizpa, Imita dezazun Andre Madalena, Egiten ezpaduzu pagaturen duzu Imita ezazu beharra baduzu. 2. Ala leku handia Jatsuko herria, Poeta fornitzeko paregabia, Egundeino bethi fornitu izain tu Oraino orai ere egiten omen tu. […] 9. Hau da ohoria duguna jendiak, Desohoratzen gaitu Mahomet gaztiak Harren zientzia kantu emaitia, Bego ixilikan Mahomet gaztia.

12. Migel Antonio OTALORA, Atentzioz, jentia, aditu ezazu (1770) Pedro Artolazabal bergararrak, Theresa Antonia Otaloraren senarrak, 1770eko ekainean aurkitu zituen bertso batzuek Don Joakin Ignazio Moya eta Izagirreren Barrenkaleko Arostegi deitu etxearen ate nagusian eskegita, non bere

142

emazte eta alabaren ohorea laidoztatzen ziren, eta, ondorioz, epaileari salatu zion kasua. Ondorioz, Migel Antonio Otalora bertsogile eta kantari izan zenak, lekukoen arabera, kartzela pairatu behar izan zuen. Pena da paper hura osorik ez iritsi izana, nolakoak izan ziren irainak jakitearren, baina, lekukoen testigutzen arabera, garbi dago buruz ikasi zituztela, zeren bederen hiru aldaera ezberdin aurkitu ditugu, horrelako eta antzeko kasuetan gertatu ohi den bezala (Patri Urkizu, “Ziri-bertso eta eske-kopla argitaragabeak (1770, 1827)”, Juan Mari Lekuona-ri Omenaldia. IKER 23, Euskaltzaindia, Bilbo, 2009, 429-443): 1. Atentzioz, jentia, aditu ezazu, Corpus Christi gabian gazeta dute paratu, 2. Ura paraturikan gabian amaiketan Bota diote kulpa kojuari bizkarrian. 3. Bigaramon goizian apaiz bat pasatu, Galdetzen zioela zer zuen kontatu, 4. Ikusi zubenian bere prinzipiua Ez zan atrebitu kontatzen kasua. 5. Apenas aura juan beste bat etorri, Donzeila atrebidia bereala soltatzen asi, 6. Soltatzen asi eta furia andiarekin, Neuk jakingo dot bada oraindio zer egin.

13. Manuel ARIZABALO, Mistika eginik santak dirudite (1778) Manuel Arizabalo Orobia (…1778…), lizentziatu pasaitarra eta Errege Kontseiluko abokatua dugu ziri bertso hauen egilea. Manuel Eribar eta Joseph Agustin Etxeberriaren kontra moldatuak dira errenta ez zutelako ordaintzen, hala nola sorginkeriatan sinesten zutenen kontra. Benito Jerónimo Feijoo (1676-1764) beneditarra aipatzen da 16. bertsoan, zeina Gregorio Mayansekin batera Espainiar Ilustrazioko pertsonaiarik interesgarrienetakoa den, Theatro critico universal (1726-1739) eta Cartas eruditas y curiosas (17421760) idatzi baitzituen. Beraz, Ilustrazioaren argien eta izpiritu kritikoaren adierazgarri agertzen zaigu Arizabalo, moldatu zituen 20 bertsoetatik lau hautatu ditugularik soilik. (Ikus: Xabier Alberdi & Carlos Rilova, Iraganaren ahotsak. Luis de Uranzu Kultur taldea. Irun 1998, 42-48)

143

1. A, zer umorea orai kantatzeko, Motiboa franko bertso paratzeko, Askok esaten dute alferren lana da Eta bertze zenbaitek ongi egina da, Inoren mingainen giltzarik eztut, Dena den bezala konfesatu nai dut. 2. Inork onelakorik eztu aditu, Nere jendeak Pasaian gertatu, Farra egiteko kontua da, Nere kristauak, bai ala da, San Martinen etxean dabil duendea Eztala besterik bere semea. […] 19. Konzepto onekoak etxuraz badire, Elizara juaiten ekusten dirade, Mistika eginik santak dirudite, Anitz kristautxo txoroak bai ala uste, Elkarren artean itz egitea, Pare gutxi dute murmuratzea. 20. Badire personak erri onetan Sinistatzen dutenak edozein gauzetan, Eztire kristauak onelakoak, Baizik dirudite ereje errikoak. Labe bat nai nuke oientzat beroa Eta lenbizikoa San Martin…

14. Juan Bautista GARBISO, Don Thomasen bizitza (1781) Zubietako maisu zen Juan Bautista Garbiso 1781ean. 15 bertso osatu zituen bertako jauregiko etxekoandrea zen Doña Joakina eta honen alabaren aurka, porteroa maitatzen, zutelako. Irakurketa zail da gainmarratuak baitaude (Ikus: Fernando Maiora Mendia, Reino de Navarra. Euskera. Injurias, coplas, frases. Iruñea, 2011, 174-127). Hona lehen sei bertsoak: 1. Don Thomasen bizitza nai dut esplikatu, Olako alabarekin zer zaion gertatu. Iruñeko konterrira digute igorri, Orainik izanen du norbaitek urriki.

144

Juan Bautista GARBISOren bertso gainmarratuak. Nafarroako Artxibo Orokorra. Procesos 219.093 zkia.

2. Ongi biziko dire zenbat urtean Don Thomasen diruak gastatu artean Ezpalu despedidu porteroa itxetik Palazian egonian Don Thomasen orainik. 3. Palaziana deitzen da DoĂąa Joakina Agudo igorri digu Don Thomas jauna, Etzuen bada onek ala merezi Beti ebili da etsaieri igesi. 4. Txasko andi zaizu Don Thomas gertatu, Disimula andian zaitu arrapatu DoĂąa Joakinak berak zaitu igorri Salbatuko bada bear zaitu ekarri. 5. Porteroa zagoenean espensan gorderik, Etzuen orain bezala salan paseatzeko libertaderik. Nagusiak ez baitu etxekoandreari deitu Ondra andi batekin orai da gelditu. 6. Palaziana egoten zen porteroarekin Elizara bidean disimularekin, Elizako atean gonbersazioan Jende guzia dago murmurazioan.

15. Pierre ARHEX (?), Rekokilart eta Arrieder (1788) Astolasterren artean bada bat Pierre Arhex larraindarrak idatzitako Rolan Pastoralaren barnean aurkitzen dena (BNF, MS 138), eta, antza denez, Olhaibin antzeztu zena 1788. urtean, non Rekokilart eta Arrieder mintzatzen diren lotsagabeki, aske, euren harremanez. Darabilten euskara, Lafittek zioenez, ez zen galtzen era delikatuetan, egunerokotasunari lotua zegoen, inolako losintxarik gabe, hitz gordinez adierazten baitzituzten desioak eta grinak. (Ikus: Patri Urkizu (ed.), Zuberoako Irri teatroa. Recueil des farces charivariques basques. Izpegi 1998, 325): Arrieder Arreta, Rekokilart, untsa trunpatzen zira, segur nuzu ordian beno bi aldiz handiago dudala. Rekokilart Allo, arren, orai behar dizugu retiratu, eta ene luma zure izkiribiguan sarthu.

145

16. Jean ROBIN, Nazioneko besta Senperen (1790 ing.) Jean Robin (Donibane Lohizune, 17381821) apaizak zenbait erlijio liburu idatzi zituen hala nola Urthe Saindu Jubilaueco Othoitzac (1776), eta Miguel Ángel Marinen eleberria itzuli, hau da, Birjinia edo donceil christaua. Honen edizioa Jose Antonio Mujikak (Euskaltzaindia 2010) prestatu eta argitaratu zuen. Moldatu zituen, halaber, ziri bertso zenbait Agosti Xahok oso estimatuak eta Jean Haritschelharrek ikertuak. Honakootan barre egiten du nasaiki Iraultza garaian Askatasunaren arbola inguruan Senperen dantzan ari diren jaun erretoreaz eta atso gaztetuez. (Ikus: Patri Urkizu (ed.), Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. T.II, 1545-1900, Etor, Donostia 1991, 249-251). Hona dioena Agosti Xahok Andren aphainduraz idatzi zuen beste poema bati buruz: “Un barde labourdin composa une satire en trente-neuf couplets, véritable chef-d’oeuvre du genre gai et caustique, don’t il serait difficile de trouver l’équivalent dans la littérature populaire d’aucune autre nation de l’Europe. / C’est Marianne qui veut frapper les astres de son front. Que lui faut-il pour cela? / Guirguilleriaz eguinicaco / Uztai erdi bat aski du”. (Biarritz entre les Pyrénées et l Océan: itinéraire pittoresque. Baiona, A. Andreossy, 1855, T. II, 170. Poema hau osorik Susaren atarian Interneten irakur dezakezue: (Patri Urkizu (ed.), Agosti Chahoren kantutegia. Susa, Zarautz, 2006., 107-112). 1. Senperen egin dute besta bat handia: Deklaratzera noha, guziek guardia, Jaun erretorak ditu oro gomitatu, Nazioneko besta dute ohoratu. 2. Atso zahar batzuek, ongi aphaindurik, Plazala bildu dira, elgar aditurik, Ikhusi dutenean han eztela deusik, Ostatura joan ziren, bihotzak ilhunik.

146

3. Ostatuan sartzian, etxeko jaunari Atsoek erran diote: «Hots, fite, Bettiri, Gaur besta handi dugu, iguzu jatera, Juan behar dugu gero guziek plazara». 4. Bazkaiteko denboran, batak bertzeari Oihu egiten zuten: «Hire graziari! Bibe nazionea!» zioten gogotik, «Gaztetan eztun orai gu bezalakorik». 5. Bazkaldu direnian atso gaztetuak, Kontrapasetan dire hasi zoratuak: «Hots, begira huts-egin», zioten atsuek. «Dostatu behar dugu gaur hemen guziak». 6. Dantzatu direnean, arbaso zaharrak Kanporat ilki dira, husturik sakelak; Plazan arribatzean, bisaiak gorririk, Mundu guzia zagon irriz zabaldurik. 7. Jaun erretora berriz leihorat etorri, Handik konplimenduka zitzaien hasi: «Hots, ene haurrak, orai hor dantza zaitezte. Ni ere zuiekilan abia nindaite». 8. Atsoek errepusta jaun erretorari: «Zu beharko zaitugu ororen gidari!» Emaiten da trunkoa aintzingidaritzat, Atso zahar guzien gobernatzailetzat.•

BNF, 1789. Zuhaitzaren inguruan dantza.

147

z a t e n e p i z i b zel edo nire t n i azIDAZMAKINAZ n z E . a z aiet b n a m e n a o k es b a n ehala i a B . u t eska a r o b n e d o k tsatze

UNE BAKOITZA BIZITZEA DA ZORION GILTZA

TESTUA: TESTUA: JON ENBEITA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

NITAZ EDO NIRE BIZIPENETAZ ZERBAIT IDATZIKO NUEN GALDEGIN ZIDATENEAN EZ NUEN BEREHALAKOAN EMAN BAIETZA. Ez nintzela nitaz hitz egin zale erantzun nien eta pentsatzeko denbora eskatu. Baina beste batzuenak irakurtzean, gure bizipenak elkarrekin partekatzea gauza sano eta polita izan zitekeela konturatu nintzen, eta neure aletxoa jartzea erabaki.

bait eszena atzo bailiran bizi ditut. Ondorengo urteetako hainbat une gozo ere bai: aittitte Gabinoren belaunetan sentitzen nuen babesa, aitte Balendinen kantuak eta ipuinak, ama Klararen altzoa eta etengabeko ahalegina, familia hezi eta aurrera ateratzekoâ&#x20AC;Ś

Hiru urterekin, aitak egin eta zuzendutako antzerki batean, artzain haur baten paperean, kopla bat abestu nuenetik, nire bizitza bertsolaritzari eta euskal kantuari lotua egon da. Ez da izan gerora konturatu, gustatu eta esfortzuaren bidez lortutako emaitza. Horrekin ez dut esan nahi gerora lantzen ahalegindu ez naizenik, baina bai familia bertsolari eta kantuzale batean jaiotzeko zoria izan nuela eta ingurua ere kantuzalea zela. Guzti horrek, inertziaz, mundu horretan murgiltzera eraman ninduen. Ez nuen hortik aparte neure burua imajinatu ere egiten. Garai hartakoak ditut oroitzapenik gozoenak. Antzerki hartako zen-

Badut garai hartako anekdota bitxi bat, Basarri Gernikara etorri zenekoa gure aitarekin kantatzera. Bederatzi urte nituen. Nire ilusioa ikusita, aita Balendinek bertso dotore bat idatzi zidan, plazan euren aurretik abesteko. Gogoz ikasi nuen, bai, bertso hura; baita amak ere, hainbeste entzun eta gero. Heldu zen egun handia. Bertso saioaren aurretik bazkarira gonbidatu zituzten. Jantokia beterik eta ni harro aitaren ondoan. Eurak bezain handi sentitzen nintzen. Kafe garaian Basarrik bertso bat bota zuenean ez nuen gutxiago izan nahi eta ikasitako bertsoa bota nion. Oraindik

148

in g e z t i h z a i t b e r u la ni g , n a e urtz k a r i k a n e u z ste bat

sentitzen dut umearen harrotasun garbi hura. Gero, plazan komeriak! Sarrerako bertsoa bota behar, baina ikasitakoa bazkalondoan bota nuenez, Basarriren aurrean berdina botatzen, lotsa. Aitari ideia batzuk eskatu eta berri bat bat-batean botatzera ausartu nintzen. Ama entzuleen artean zegoen eta bertsoa hasi nuenerako konturatu zen hura ez zela ikasitakoa. Ez omen zitzaion inoiz bertso bat luzeagoa egin. Baina akatsik gabe amaitu nuela ikustean, poza ere doblea.

lagundu zidana. Gure etxean euskara besterik ez zen hitz egiten, baina herriko eskolako kontua guztiz bestelakoa zen. Euskaraz mintzatzeagatik gaztigatuak izaten ginen. Botoi bat ematen ziguten euskaraz zerbait esaten genuenean eta klase bukaeran botoia zuena gaztigatua izaten zen. Arantzazun, ordea, ez zen debekurik, lasai hitz egin genezakeen, euskara irakatsi egiten zuten eta babestu. Eta halan jarraitu nuen (Arantzazu, Forua, Zarautz, Herriberri) hogei urterekin atera nintzen arte. Zazpi urte eta erdi luze bere gorabeherekin, alde on eta ez hain onekin, toki guztietan bezala. Balantzea egitean, ordea, esker oneko sentitzen naiz. Gainera, hainbat lagun berri on ditut herentzia.

Baina hegoak askatu behar nituen noizbait eta, hamahiru urterekin, Arantzazuko seminariora joan nintzen. Beste mundu bat zen. Etxeko txoko txikitik irten eta ehunka adin bertsukorekin bizitzea ez zen giro berdina, noski. Diziplina ere halakoa genuen. Zerbait behar hainbeste mutil berdingo ezberdinen artean oreka bat mantentzeko. Nahiko azkar ohitu nintzen hala ere egoera berrira. Aurretik hiru anaia nituen handik igarotakoak, eta familia ezaguna ginen. Horrek ere lagunduko zidan. Euskararen kasua zen beste bat Arantzazu etxekoago sentitzen

Atera nintzen urte berean gitarra hartu eta, bakarlari legez, herririk herri kantatzen hasi nintzen, eta horrek asko lagundu zidan errealitate berrira egokitzen. Horretarako, circo y variedadesko karneta atera behar izaten zen casting baten bidez.

Hiru urterekin, aitak egin eta zuzendutako antzerki batean, artzain haur baten paperean, kopla bat abestu nuenetik, nire bizitza bertsolaritzari eta euskal kantuari lotua egon da. 149

IDAZMAKINAZ

Kantaldien inguruan jende andana biltzen zen, giro berezia sortuz, barruko grina lotuak askatzeko aparta. Kontuan izan behar da Patxi oraindik bizirik zela. 1970eko hamarkadaren hasieran gaude. Zenbat bizipen berezi! Batzuk gaur egun soilik anekdota direnak, baina bere garaian arrisku; beste batzuk, irrigarri. Gogorrak ere bai, korrika egin beharrekoak. Kantaldi bakoitzean baimena eskatu behar izaten zen eta kantuak, itzulpenarekin, zentsuratik pasatu. Askotan, gero kantatzen genuenak zerikusi gutxi zuen zentsuratik pasatutako itzulpenarekin, nahiz eta sekretak, uniformerik gabe baina nahiko ezagun, adi ibili. Gerta zitekeen herri baterako utzitako kantak beste herri baterako debekatzea, eta alderantziz. Oztopoak jartzea zen kontua. Beste batzuetan abeslaria bera zen debekatua. Orduan baimenean “Autorizado excepto.....(abeslariaren izena)” jartzen zuen. Hala ere, joan egiten ginen eta, jende arrarorik ikusi ezean, abestu egiten genuen. Behin, Donostiako auzo batean lau ginen kantatzekoak; tartean Etxamendi eta Larralde zirela uste dut. Oraingo honetan baimenean “excepto Jon Enbeita” jartzen zuen. Kantatzeko txanda etorri zitzaidanean, batzordeko batek esan zidan: —Enbeita, bi sekreta etorri dira. Zuk ikusi… —Non daude? —Han paretaren kontra. Gazte bi ziren, betaurreko ilunekin eta bat bizarrarekin, serio, jendeari begira. Irribarrea atera zitzaidan. Komisiokoa harriduraz begira neukan. Ez nuen suspentsea luzatu nahi izan eta esan nion: —Lasai, ezkerrekoa laguna da eta bestea neure anaia. Nirekin etorri dira. Ez genuen barre gutxi egin. Barregarria zen, izan ere, baina baita garai hartako urdurita-

150

sunaren irudi ere. Beste hau Iurretan gertatua da. Normalean, abeslari bat baino gehiago izaten ginen jaialdietan. “Excepto ......” jarriagatik, besteek kantatu zezaketen. Arazoa abeslari bakarra zenean sortzen zen. Orduan emanaldia bera debekatzen zuten. Egun horretan, meza ostean, plazan, neuk bakarrik kantatu behar nuen. Iritsi nintzenean, kantaldia galarazita zegoela abisatu zidaten. Honetan geundela apaiza hurbildu zitzaidan eta zera esan zidan: —Plazan abestea galarazita daukazu, baina elizan neuk agintzen dut eta, nahi baduzu, nire sermoiaren ordez zeuk abestu. Ziur jendeak eskertuko duela. Nola ez onartu holako gonbidapen bat. Iritsi zen sermoiaren garaia eta apaizak aldarera deitu eta aurkeztu ninduenean, aurpegietan harridura nabaria zen. Neu ere emozioak ia gainditu ninduela aitortu behar dut. Izan ere aldareak bere errespetua markatzen du. Elizatik ateratzean guardia bi zain neuzkan. Koruan ziren, antza, salatariak, abisua pasatu zietenak. Jendez inguraturik nintzen bitartean ez ziren ausartu, baina txosnatik txosnarako bidean hurbiletik jarraitzen ninduten, eta erdi bakarrik gelditu nintzen une bat aprobetxatu zuten etxe ostera eramateko. Une hartan nirekin zen lagunak berria zabaldu zuen eta jendea etxe ondotik begira jarri zen. Apaiza ere enteratu zen eta bertaratu. Berak aginduta abestu nuela esan zien eta, horregatik bazen, bera zela arduraduna. Jendearen begiradak eta apaizaren ausardiak libratu ninduten. Benetan portaera jatorra apaizarena. 1975a oso urte garrantzitsua izan zen nire bizitzan. Arlo pertsonalean, Karmelerekin ezkondu nintzen, aurrerantzean nire zutabe nagusi izango zena. Maitasun horren fruitu etorriko ziren Zihara (1976) eta Oihane (1978).

Bertsolari arloan, lehen txapela irabazi nuen Mallabian antolatu zuten Bizkaiko txapelketan eta, ondorioz, Gipuzkoako zenbait sariketatarako gonbidapenak jasotzen hasi nintzen: Orixe, Zepai, Artxanberriâ&#x20AC;Ś Horrek berriro bertsomunduratu ninduen, nahiz eta inoiz aparte ez ibili, eta handik pare bat urtera gitarra gorde eta bertsotara mugatzea erabaki nuen. Are gehiago berriro Euskal Herriko eta herrialdeetako txapelketa nagusiak hasi zirenean eta 80ko Txapelketa Nagusian txapeldunorde geratu. Jarraian, Euskal Herriko bost final jokatu nituen eta Bizkaiko beste bost, bi txapelekin. Lasaitu ederra hartu nuen bat-bateko txapelketetatik erretiratzea erabaki nuenean, gero eta gogorragoa egiten baitzitzaidan.

ten, abesbatzek kantatzeko. BegoĂąako koruen astean estreinatu zuten Galdakaoko eta Elorrioko abesbatzek. Orkestrarekin ere izan nuen esperientzi aberasgarri bat, Euskal Herrian eta Euskal Herritik kanpo. 1978ko urtea zen. Anton Larrauri musikari famatuak hogei bat minutuko obra abangoardista bat konposatu zuen, orkestrarentzat, DiĂĄlogos zeritzana. Pastoral ukituko ahots bat azaltzen zen, tartean, musika tresnen elkarrizketa horren parte. Nirekin egon nahi zuela-eta deitu zidanean harritu egin nintzen. Ez genuen pertsonalki elkar ezagutzen. Obraren nondik norakoa azaldu eta letra neuk jarriko nion galdetu zidan. Baietz, pozik, erantzun nion. Egin nuenean, gogoko zuela eta abestu ere neuk egitea izango zela egokiena esan zidan. Hor ez nengoen hain ziur, baina, nobedadeak zirikaturik, berriro baietza eman nion. Hola sartu nintzen, erdi itsuan, abentura berri hartan.

Euskal Herritik kanpora ere izan naiz bertsotan. Bost aldiz Ameriketako JAIALDI famatuan eta behin Erroman, Balendin BerrioOtxoa santu egin zutenean. Izan ere, efemeride hartarako ereserki bat eskatu zida-

Euskaraz mintzatzeagatik gaztigatuak izaten ginen. Botoi bat ematen ziguten euskaraz zerbait esaten genuenean eta klase bukaeran botoia zuena gaztigatua izaten zen. 151

IDAZMAKINAZ

Bilboko orkestrarekin, Buenos Aires antzokian estreinatu genuen. Obra nahiko berezia zenez, jendearen erantzunaren ardura zuen Larraurik. Eta nik, zer esanik ez, mila zalantza, hainbeste musika tresnen artean noiz sartu, konpasa mantendu, afinatu… Niretzat dena berria baitzen. Jendearen txalo zaparradak baretu zituen urduritasunak. Handik gitxira, TVEko orkestrarekin Madrileko Teatro Realean eskaintzeko gonbidapena zuela esan zidan. Gainera, telebistaz emango zutela. Hor gehiago kostatu zitzaidan baiezkoa ematea. Hitz handiak ziren horiek, batez ere garai hartan. Beste egoera bat zen. Patxi hilberri zela Teatro Realean obra bat euskaraz eskaintzeak bazuen halako suspense kutsu bat, zailtasunaz gain. Urduri geunden ea zer harrera izango zuen. Alde batetik, obra bera oso abangoardista zelako, eta bestetik, euskaraz zelako. Nabarmen geratu zena belaunaldi ezberdinen arteko diferentzia izan zen. Iluntzeko zazpietakoa ikasleentzako emanaldia zen. Harrera ona izan genuen. Gaztea beti berritasun zaleago. Obraren egilea, Anton Larrauri, deitua eta txalotua izan zen. Euskaraz egitearen kontrako aipamenik ez. Karreraren lehenengo etapa irabazi genuela zirudien. Baina gogorrena falta zen, gaueko hamarretakoa, nagusientzat eskainia. Bestelakoa izan zen, janzkeratik hasita. Traje eta soineko luzeak eta aurpegi serioak nagusi. Aireak ere gela itxiaren usaina hartu zuen. Bukatzean, nahasmena: batzuen txaloen artean beste batzuen rojos, separatistas… bezalako gorazarreak entzun behar izan genituen. Urte berean, Kanarietarako deia jaso genuen. Oraingo honetan Espainiako orkestra nazionalarekin. Gogoan daukat egunkari baten titularra: “Un versolari se enfrenta a la orquesta nacional”. Tenerifen eta Las Palmasen izan ginen. Hemengo gorazarreak bestelakoak zi-

ren. Kalean ere zerbait hartzera gonbidatzen gintuzten. Las Palmasen sei aldiz atera behar izan ginen eszenatokira agurtzera. Edukiaz aparte, kartelaren errepartoa ere bitxia zen: egilea, euskalduna; orkestra zuzendaria, katalana; pianista, kanariarra; abeslaria, euskalduna eta obraren izena, Diálogos. Bertsotik kantura, kantutik bertsora, bertso eta kantu… izan da nire ibilbide artistikoa. Lanbidea, ordea, zenbaki lehorren dantzan murgildua. Ez da ezkontza erraza, baina ezberdinen arteko osaketa aberasgarria omen da. Badut hala ere damu txiki bat, hainbeste urtetan gitarra gordeta, ukitu gabe izatearena. Azken hamar bat urtean berriro hautsak kendu, berrikasi eta bakarlari bideari berrekin diot —bertsoari ukorik egin gabe—, lehengoak berrituz eta berriak sortuz, Hainbeste, hain gitxi, eta Iraungo dut lanetan plazaratu ditudanak. Maitasunaren jariotik sortutakoak dira gehien asebetetzen nautenak; tartean, lau ilobei konposatutako lau sehaska kantak.

Atera nintzen urte berean gitarra hartu eta, bakarlari legez, herririk herri kantatzen hasi nintzen, eta horrek asko lagundu zidan errealitate berrira egokitzen. 152

tzen da. Holakoetan konturatzen gara ilunabarra zein azkar sartzen den gure bizitzaren egun labur honetan. Luzatzeko era bakarra egunera bizitzea da. “Atzo”ko penetan eta “bihar”ko ametsetan murgildurik gauden bitartean “orain”ak eskuetatik ihesi egiten digu, eta bizitzak berarekin. Gai honetaz orain hogei bat urte egindako bertso-kantuarekin amaitzera noa. Besarkada bana, urte berri on eta “Oraina” gozatu. ORAINA BIZI Noraezean erdi galdua, nortasun eskean dabil mundua. Iraganean lotan daudenak, etorkizuna amets dutenak… Ur nahasiak, sasi profeten irabaziak, lohitu dituzte ibai guziak. Egia esan behar badut, gitarra gordeta izan arren, ez nintzen kantutik at ibili. Paperetik Plazara taldearekin, hiru urte luzez, hainbat plaza egin genituen bertso paperak plazaratzeko ahaleginetan, sei abestiko maketa bat utziz. Urretxindorraren biografia bat kantuz emateko saioak, Ikus-entzunezko emanaldiak…

Iraganean bagaude beti leihorik gerora ezin ireki eta itzuli nahi den orduan, konturatzen da bat beranduan, ura bezela etorkizuna igaro zela eta atzean lotu garela.

Idazle munduan ere egin izan ditut joan-etorri batzuk: olerki, bertso paper, biografia liburuxkak…

Geroan soilik bada burua sustrairik gabea dugu mundua. Gaurko akatsak zuzendu orde, mundu berrien ametsak gorde... Hola bagabiz zulo berean hamaika aldiz jausiko gara behin eta berriz.

Atzerantz begiratzean, ez eginaren damua eta eginaren atsegina borrokan hasten zaizkigunean, zenbait gauza edo joera aldatuko genituzke, beharbada; baina, ahal izanda ere, hoberako ote litzateke? Nork jakin. Pauso baten noranzkoak bizitza oso bat zeharo alda lezake. Oker edo zuzen, eginak eginda daude. Aldatu ezin denari begira egoteko gero eta asti gutxiago daukagu. Aurrean ditugunean berrogei urtek “hainbeste” dirudite, baina igarotakoan, “hainbeste” hori, laster, “hain gutxi” bihur-

Iraganean sustraitu eta etorkizunean ezarri meta baina oraina behar da landu gaurkoa bihar baita berandu. Une bakoitza bizitzea da zorion giltza Beste guztia ez da bizitza.•

153

NAZIOARTEA

KANARIAK, VERSEATZEKO TRADIZIOA

KANARIAR UHARTEAK BERDIN-BERDIN ZEHARKATZEN DITU MITOAK ETA HISTORIAK. NORABIDE ASKOREN ERDIBIDEAN EGONIK OHITUTA DAUDE ETORRERAK, PARTITZEAK ETA IGAROTZEAK IKUSTERA. BAT-BATEKO AHOZKOTASUNAREN UNIBERTSOAN ENKLABE OSO PARTIKULARRA OSATZEN DU, JUSTUKI BERE AFERA GEOPOLITIKOEN ERDIGUNE APROPOSE KOKATUA ETA IRLA LURRALDE BATERA EGOKITUA, JAKINDA UHARTETASUNAK BERE ONDAREA EGONKORTU ETA ZEDARRITZEN DUELA. TESTUA: JOSÉ YERAY RODRÍGUEZ QUINTANA UNIVERSIDAD DE LAS PALMAS DE GRAN CANARIA (Erredakzioan itzulia) ARGAZKIAK: YERAY RODRIGUEZ

154

Raul Herrera kubatarra eta Maria Belen eta Francisco Sanchez anai-arreba kanariarrak.

EAN

155

ANARIEN ETA BERE BERTSO INPROBISATUEN INGURUAN MINTZATU BEHAR BAGARA, NAHITAEZ, PUNTU KUBATARRETIK ABIATU BEHAR GARA, HEMENGO BAT-BATEKOTASUNAREKIN HARREMAN HANDIENA IZAN DUEN GENEROA ETA IRLEI INPROBISATZAILE KANTITATE HANDIENA EMAN DIENA. Puntu kubatarra musika genero bat da, eta hartan oinarrituta gehienbat dezimak abesten dira, inprobisatuak oro har. Generoaren jatorriaz asko eztabaidatu den arren, zantzu guztiek eta izen handiko adituen lanek Kubako landa eremuan jaio zela baieztatzera garamatzate; kanariarrez beteta zegoen Kubako nekazaritza eremuan, hori bai. Gorteatze dantza bat, zapateoa, berehalako oinordekoa du. Bi verseadore eztabaidan jarrita abestu ohi da; â&#x20AC;&#x153;poetaâ&#x20AC;? hitzarekin bat, inprobisatzaile kanariarrak izendatzeko erabiltzen da hitza. Bidelagun izan ohi dira lautea eta gitarra, nahiz eta akordeoiaren eta klabe multzo baten errefortzua ametitzen den; Kuban tres, bongoa edo kontrabaxua entzun daitezke. Dezima, puntu kubatarraren kutuna, jatorri espainiarreko estrofa bat da, lau errima kontsonante dituen zortzi oktosilabikoz osatua. Estrofa mota hori historikoki Vicente Martinez de Espinel poeta malagarrari egotzi zaio, 1591n Diversas Rimas izeneko liburuan argitaratu ondoren. Hala eta guztiz ere, Las Palmas Kanaria Handiko Unibertsitateko Maximiniano Trapero katedratikoaren ikerketa batek argi frogatzen du Espinelen aurretik ere bazirela dezimak, mende hartako lehen urteetakoak, Salamancako eskuizkribu batean topatuak. Dena dela, XVI. mendera garamatza estrofa honen historiak, eta, berez, idatzia izateko jaio zen arren, ahoz sasoi eta jarraikortasun gehiago daukala dirudi. Lydia Moreno.

Kanarien eta bere bertso inprobisatuen inguruan mintzatu behar bagara, nahitaez, puntu kubatarretik abiatu behar gara, hemengo batbatekotasunarekin harreman handiena izan duen generoa eta irlei inprobisatzaile kantitate handiena eman diena. 156

Eduardo Duque.

Hastapenetik, aparteko musikalitatea zeukan estrofa gisa aurkeztu zuten dezima, bertso kantitateaz gaindi memorizazio erlatiboki sinplea ahalbidetzen duena. Asko baliatu zuten XVII. mendeko antzerkian. Eta Amerikako ebanjelizatzaileek ere erabilera handia eman zioten doktrina kristaua bertso bidez helarazteko; hala, estrofa inoiz irakurri edota idatzi ez zuen jendearen gustukoa ere bilakatu zen, entzun, errezitatu, abestu, eta azken peripezia gisa, inprobisatzera ailegatzeraino. Horra Amerikako landa eremuan zergatik sustraitu zen argitzen duen azalpen xume bat, non indartsu iraun duen normaltasun osoz sarraldiak eginez bizitza urbanoan eta foro artistikoetan. Dezima espazio kutunenetakoa zuen Kubako landazabaletik iritsi zen Kanarietara, indianoen arima eta eztarrien bidez; sakonki errotu, eta, gaur, beste edozein genero bezain kanariarra da. Azpimarratzekoa da historiako inprobisatzaile kanariar entzutetsuenak Kuban jaio edo bertan bizi izan zirela denboraldi batez, bizitzea egokitu zitzaien garaian batere harritzekoa ez zena. Vito Gomez Cuquillo eta Gregorio Rodriguez palmatarrak, Jose Hernandez Negrin gomerarra nahiz Antonio Herrera grankanariarra, denak zenduak, adibide argigarriak dira. 90 urtetik gora dauzkan Manuel Perez Camacho, egungo poeta kanariarren dekanoa, da beste etsenplu bat; sortzez, Sancti Spiritu probintziakoa.

Pancha Rastera.

157

Kontua da puntu kubatarra Kanarietan bertako genero gisa etxekotu zela, eta bi probintziak hartu eta praktikatu zuten gehienbat: Gomerak eta, bereziki, Las Palmasek. Las Palmaseko irlan dagoen Tijarafe herria jo izan da arte honek Kanarietan duen sehaskatzat. Eta, ez alferrik, bertan antolatu dute, 1970etik hona urte bakarrean kale egin gabe, puntu kubatarraren inguruko festa bat, Deabruaren Festen baitan ospatzen dena. Eremiot Rodriguez, Jose Maria Caceres edota arestian aipatutako Gregorio Rodriguez eta Pepe Rocha dira herriak generoari eman dizkion izenetako batzuk.

Expedito.

Hala eta guztiz ere, esan daiteke pasa den mendean, 90eko hamarkadan, bazirudiela, baita Las Palmas eta Gomera irletan ere, puntu kubatarra hiltzen ari zela; ez kultibadore edo entzule faltagatik, baizik eta belaunaldi errelebo ezagatik. Gertakizun batek aldatuko zuen hori, ordea: Kanarietara iritsi ziren inprobisatzaile kubatar profesionalek bultzada berri bat sortu eta publikoarekin modu masiboan berriz elkartzeko abagunea ireki zuten. Beste inguruabar bat aipatu beharko litzateke: arestian aipatu dugun Maximiniano Trapero katedratikoak ahozko bat-batekotasunaren inguruko nazioarteko bi jardunaldi antolatu zituen Las Palmas Kanaria Handikoan, 1992an eta 1998an. Inprobisatzaile kubatar izugarriak bakarrik ez, munduko beste lurralde eta estatuko beste eremu batzuetako lagunak ere bildu ziren bi jardunaldietan, eta inoiz erabat galdu ez zen generoarenganako jite horri

Hastapenetik, aparteko musikalitatea zeukan estrofa gisa aurkeztu zuten dezima, bertso kantitateaz gaindi memorizazio erlatiboki sinplea ahalbidetzen duena. 158

Hernaìndez eta Marichal.

beste oinarri bat jarri zioten. Giro horren ondorioetako bat izan zen poeta kanariarren belaunaldi berri bat, 90eko hamarkadaren amaieran. 70eko eta 80ko hamarkadetan jaioak ziren, eta ia izen berririk erantsi ez zuen aurreko belaunaldiak utzitako hutsunea bete zuten. Baina, berehala, premiazko bihurtu zen verseadore tailerrak ezartzea, kultibadoreen eta publikoaren iraupena bermatzeko. Kanarietara gonbidatutako profesional kubatarretako batzuek —Adolfo Alfonsok eta Fernando Murga musikariak, kasu—, saiakera batzuk garatu zituzten Las Palmasen. Saiakera horien lekukoa, jada mende honetan, Fuencalienteko Yapci Bienes poeta entzutetsuak hartu zuen, eta horretan dirau bere sorterria den irlan. Une hartako beste kezketako bat zen poeten ekimen publikoekin bat egingo zuten nazioarteko deialdiak egitea, normalean irletako festa edota festibalekin lotutakoak. Urteroko jaialdiekin egonkortuko ziren zitak aurkitu nahi ziren, tradizio ezberdinen presentziarekin, eta bertako usadioari are bultzada handiagoa ematea. Arestian aipatutako Tijarafeko nazioarteko poeta jaialdiaz gain, Kanarietan aski errotutako jaialdiak ospatzen dira Corralejo eta Tuinejen (Fuerteventura); Ingenio, Tenteniguada, Guia, Arucas eta La Atalaya de Santa Brígidan (Kanaria Handia); eta Fasnian (Tenerife). Horietatik inprobisatzaile kanariar eta amerikar ospetsuenak pasatu dira. Ekimen horiek ospatzea ezionbestekoa izan da tradizioa Kana-

159

rietan errotu eta entzule fidelak modu mailakatuan eransteko. Ikusleak bere tradizioa mugak eta hizkuntzak gainditzen dituen zerbaiten bertsio kanariarra dela ondorioztatzea oso aberasgarria da zentzu guztietan. Aldi berean, ohikoa da verseatzaile kanariarrak lurraldez lurralde ospatzen diren ekimenetara gonbidatzea, eta hori, ezbairik gabe, bizigarria da generoaren osasunarentzat. Tradizio verseatzailearen beste arduretako bat izan da azken urteetan beste estrofa edota genero batzuek bizi izan duten sendotzea. Horien artean daude meda (bi lagunen arteko inprobisazioa, danborrak lagunduta) eta santoa (koplak danborrekin), biak El Hierroko generoak; edota polca majorera, Fuerteventurakoa (koplak, lau bertso-lerroko ahapaldiak edo kuartetoak, sokazko instrumentuak lagun). Egun kultibatzaile gazteak daude genero hauen biziraupena bermatu behar dutenak. Bidenabar, azken urteetan lehenago pentsaezina zen zerbait egin da zenbait aldiz: irla guztietako inprobisatzaileen topaketak, arestian aipatutako genero guztiak oholtza beraren gainean jarriz. Azpimarratzekoa da emakumeen gehitze mailakatua tradizioaren esparru honetan. Pancha Martin Rastera eta Nieves La Garrafona mitikoei gehitu zaizkie Lydia Moreno gaztea (puntu kubatarreko verseatzailea), eta Yurena Cubas nahiz Tazirga Garcia (polka verseatzaileak).

160

Aipamen berezia merezi dute azkeneko bat-bateko emanaldietan egin diren folías al oído-ek. Dantza edo parranda tradizionaletan, beti zegoen ahots ona zuen norbait, baina kantuak inprobisatu edota gogoratzeko gaitasun handirik ez zeukana, eta bazen beti kantu bat oroitarazi edo inprobisatzen ziona atakatatik ongi atera zedin. Hori, eta ez beste ezer, da folía al oído-rekin birsortu nahi izan dena. Gainera, bere egitura berezia tarteko, hamar bertso abestea ahalbidetzen du; beraz, dezima bat. Jada zirriborratuta dauden formakuntza tailerrak izan dira beste lehentasuna, gazteek izan behar baitute arte honen etorkizuneko zaindariak. Helduen tailerretatik Kanariak nazioartean ordezkatu dituzten inprobisatzaileak atera dira, eta gazteen tailerretatik itxaropenik handiena ematen diguten kultibatzaile gazteak atera dira. Eskola horien helburua ez da verseatzaile berriak topatze soila; gazteen ahozko garapena sustatu nahi da, baita segurtasuna eta autoestimua ere (bereziki beharrezkoak Kanarietan), abestu nahi dutena hitzetan jartzeko gai izan daitezen beldur eta konplexu historikoak atzean utzita. Haien bertsogile praktikatik harago, tailer horietan parte hartzen duten lagunak ikusle pribilegiatuak izango dira, arte hau beste modu batean ulertuko dutenak. Azken urteetan, noizbehinkako tailerrez gain, arnasa luzeagoko esperientziak gauzatu dira, urritik hona, Kanaria Handiko 24 ikastetxetan, bertako Cabildoak bultzatzen duen Irakurketa Hitzarmenaren barruan.

Kanariarrak Kuban.

…puntu kubatarra Kanarietan bertako genero gisa etxekotu zela, eta bi probintziak hartu eta praktikatu zuten gehienbat: Gomerak eta, bereziki, Las Palmasek. 161

2012tik hona bada urtero hunkitzen gaituen iniziatiba zehatz bat, non 44 ume grankanariarrek dezima bat errezitatzen duten RomerĂa-Ofrenda del Pino izenekoan, beren herria edo Kanaria Handia irla ordezkatuz. Gainera, azken edizioetan beste irla guztietako ordezkariak batu dira. 320 baino gehiago dira esperientzia hori bizi izan duten umeak. Antzeko ekimenak garatu dira San Marcos de Teguesteri egiten zaion eskaintzan, Ingenioko Candelariaren erromerian eta AgĂźimeseko Errosarioan.

Yapci Bienes.

Beste albiste pozgarri bat da 2014an AsociaciĂłn de Verseadores Canarios OchosĂlabas elkartea sortu zela, egoitza Gotzainaren Etxean daukana, Ingenioko Udalak zeregin horretarako utzia. Han ospatzen diren ekimenez gain, hunkiberatasun berezia duen sala bat joan da gorpuzten, non poeta garrantzitsuen erretratuak zintzilikatu diren, eta zintzilikatuko diren ere. Espazio hori liburutegi eta mediateka bilakatu nahi da, ahozko tradizioarekin zerikusia daukan guztiaren erreferentzia, eta horretarako pauso aproposak ematea espero da hurrengo hilabeteetan.

90eko hamarkadan, bazirudien, baita Las Palmas eta Gomera irletan ere, puntu kubatarra hiltzen ari zela; ez kultibadore edo entzule faltagatik, baizik eta belaunaldi errelebo ezagatik. 162

Funtsean, tradizioaren bizitasunak seinale oso baikorrak helarazten ditu, nahiz eta horrek lanean jarraitzeko baino ez duen balio behar. Tradizio honen iraupena bermatzea, poeta bakoitzaren ibilbide profesionaletik harago, arte hau maite dutenen, eta berari ahotsa eta entzumena eskaintzen dioten guztien nahia izan behar da. Oraindik beharrezkoak dira, agian inoiz baino gehiago, ez herriak entzun nahi duenari baizik eta abestu nahi duenari ahotsa jarriko dioten poeta herrikoiak. Momentu hau zor diegu, askoz ere mediatikoagoa, estaldura artistiko gehiagorekin eta oihartzun eremu zabalagoarekin, oso bestelako baldintzetan iraupena bermatu ziotenei. Haiei zor diegu osasun hau, eta haiei zor dizkiegu etorkizunean egingo ditugun ahalegin guztiak. Haiek, ideia horrekin, eman ziguten hitza: zeukaten bakarra.â&#x20AC;˘

Juan RamoiĚ&#x20AC;n.

Tijarafen.

163

TTAKUN -HERREN

GREBA IZAR MENDIGUREN

DOINUA: GAUR GURUTZATU GARA (M. URDANGARIN)

TTAKUN

Historia kutxari kendu maindirea, Greben kontuan bada nori, zeri beha! Emakumeen borrokak dira adibidea, etxean geratzea ez da irtenbidea! Isilik egotea noiztik da bidea? Mendeetan eginda pixka bat atzera, mila zortzirehun eta hainbeste urtera (1857) New_Yorken emakumeen fabrika erre da, errusiar andreek ere gose greba... ta zertan hobetu da gure egoera? Erresidentzietan piztu zen borroka, Bizkaian garaipen bat, lortu zen pausoka... Esklabutza bultzatu, ta pertsonak bota, zuzendaritzek ezin dute hala joka, Bizitzeko dabiltza bizitzaren kontra!

Laudion, Amurrion… grebara "Berriak", “Neskek, jai egunik ez???” salatu herriak, lortu dituzten arren hitzarmen berriak, tentu, ez dira itzali alarma gorriak! Harategian soilik ez daude txerriak! Orozkon Artiachen neska batzuk finko ez egiteko bota dituzte betiko. Mobilizazioak egin dira tinko. Berronartu dituzte, denak pozik, kitto! ta zein neurri hartu da enpresarekiko? Osakidetza iruzur, Hezkuntzako greba, hamaika lan heriotz goizetik gauera... Ogia ez gorputza sartzen da labera, eskubidea ez da joatea lanera, baizik eta bizirik heltzea etxera! Ez pentsio ta ez lan baldintza serio… Sutan dago bizitza, mundua herio! “Greba frakasoa da” esan prentsari, Oh! Odolusten gaituzte, aski da, redio! Gure bizitzak ez al du ezer balio? Mundua ederra da, noren begitara? Noren esku gelditu da lehen ilara? Lar egokitu gara miserietara, Mila arrazoi daude batzeko grebara, Ta ez bazatoz, argi: zapaltzaile zara! •

164

HERREN IĂ&#x2018;AKI GURRUTXAGA

DOINUA: ZERU ALTUAN Labe garaiak itzali ziren, kaleko suak ere bai: salerosketa etengabeak itxura batean darrai. Bakoitza bere rollora goaz ta hemen denok gara guai: inortxo ez da proletario, ta inork ez du izan nahi.

Esan zizuten: ez zara inor, ez zara izango ezer, bertso-zaharretan beti berdinak ziren nagusi ta maizter. Hanka azpiko txakur leiala ordezkatzen dute laster: daukazun pixka ez zuten lortu obedientziari esker.

Laurogeigarren hamarkadako barrikadak ta sirenak: nostalgiaren erretratua, orain ongi gaude denak. Grebak zergatik? Alferrik dira! Bukatu ziren problemak! Konpon ditzala besteren batek denon arazo direnak! Kapitalaren irabazia ez da dirutan neurtzen: erdi-mailako klase uste-ta hemen jendea puztu zen. Klase-kontzientzi deitzen zitzaion mailua dabil biguntzen... behekoei goitik begiratzeak ez du gehiegi laguntzen. Gimnasioko kuota ordaindu ta hain zaude sasoikoa ongi jantzia, perfumatua, ia-ia heroikoa. Hiper kanpoko eskaleari botata txanpon ohikoa goiko bat izan nahiko zenuke, baina ez zara goikoa. Auto berri bat hartu zenuen, plazo erosotan, lehenik. Berrogei urtez hipoteka bat badaukazu, ziurrenik: ez duzu, bada, orain usteko norbait nor dena zarenik? Nor denak inoiz ez du eskatzen ezertarako baimenik.

165

Beraz grebarik ez duzu egin ta inor ez da harritu hori eginda ezin delako jefearekin kunplitu. Hala ere lasai, ezin baduzu noizbait zorren bat gainditu nagusi jaunak zure faktura denak ordainduko ditu. Gu gara jende katramilatsu ta takturik gabekoa borrokabide zaharkitutan galdu ohi den klasekoa. Amorrazio bakarra daukat, ez errez gainditzekoa: zuretzat ere izango dela orain guk lortutakoa. â&#x20AC;˘

BERTSO IBILBIDEA

TESTUA: MIXEL ETXEKOPAR, GOTAINEKO HAIZE EPAILEA ARGAZKIAK: JOANES ETXEBARRIA

166

BARKOXE

MAULE

BARKOXE

IRURI-MAULE

LARRAINE

ETXEBARRE

Agur Xiberoa, bazter guzietako xokorikâ&#x20AC;Ś berdeena, xuriena, gorriena, beltzena ere, zein egunetan gertatzen den. Goazen EHko iparralde ekialde urrun hartara. Zuzen ez dakigu batzuetan non garen, zeren Etxahunen ondokoek, gure etxetik hegoaldera begiratuz, Orhi gainea baitugu iparrorratza!

167

1.GELTOKIAZUB / ETXEBARRE BERTERRETXEREN KANTOREA (XV. MENDEA) Agur Xiberoa, bazter guzietako xokori… berdeena, xuriena, gorriena, beltzena ere, zein egunetan gertatzen den. Goazen EHko iparralde ekialde urrun hartara. Zuzen ez dakigu batzuetan non garen, zeren Etxahunen ondokoek, gure etxetik hegoaldera begiratuz, Orhi gainea baitugu iparrorratza! Lehenik autobidez, gero autobiaz, bidez eta, azkenik, xendraz heltzen gara Zuberoara, Xiberora, batzuetan Siberiara erran genezake, hain hurbil izanik hain urrun sentitzen garelako! Gurera bizitzera datorrenak batzuetan berrogeita hamar bat urte pasa dezake lekuko altxorrera, euskal hitzera hots, hurbildu gabe! Horrek pena ematen du, dakigularik mende bakoitzak utzi duela ontasun ederrik, airean kantatutako poesietan, gure bardoek mendez mende asmatu eta errepikatu errima haietan. XV. mendeko Berterretxeren atorraren koloreaz beharrik axolatzen diren, garen batzuk, eta, gehiago dena, lau haizeetara zabaltzen, XXI. mende hiperkonektatu honetan. Oilo bat gripez eztulka Maltako uhartean eta baietz hiru minutu barne jakin, baina Etxebarreko Ezpeldoi aldeko harriaren berririk ez! Zorionez, harri hura bera mintzo da, isil-isila, oihuz. Ezpeldoia Etxebarre herri bazter batean dago, eta harria han datza, Zalgizeko erretorea zen Roger Idiarti esker, iragailearen bistan. Agerian da larraintarra hil zuen balezta ere... Berterretxe gaztea oraindik harrian harritua dago, bera hil zutenetik kasik sei mende geroago gertakari latz hura

168

kantuz aipatzen dugulako. Berak orduan haatik axola guti zukeen Andozeko ibarra hatsalbo zeharkatu zuenean, haboroziz Marisantz ama belaunak herresta lasterka heldu zenean Lakarri Büztanobira bere semea hil ala bizi zen jakin nahian… Baina batek bertso kronika ondu, eman zuen, beste batek entzun eta ikasi, ama batek sutondo zokoan haurrari xuxurlatu, artzain batek olhan oihuztatu, ahoz aho kurritu zen gutara heltzeko. Haltzak ez du bihotzik, baina oinak urean laket da eta ostoetarik odola omen dario, Margarita alabaren negarra, Larraine Berterretxeko seme maitalea galdurik. Haltzen erregea ere ez zatekeen Berterretxe, baina atorra xuriak gorritu ziren Ezpeldoiko bokata hartan, bugada bearnesek diotenaz, lixiba hots. Ibilaldian Etxebarre non den jakin nahian bazaudete, erranen dizuete munduaren bazterrean dela, ez da egia, aitoren semeek ere gezurra diote, zeren munduaren abiapuntua baizik ez baita, goazen…

BEROA BERTERRETXEREN KANTOREA Haltzak ez dü bihotzik / Ez gaztanberak hezürrik Ez nüan uste erraiten züela aitunen semeek gezurrik

Ezpeldoiko jenteak / sendimentü gabeak Hila hain hüllan üken eta deüs ere ez zakienak.

Andozeko ibarra / Ala zer ibar lüzea Hiruretan ebaki zeitan armarik gabe bihotza.

Ezpeldoiko alaba / Margarita deitzen da Berterretxen odoletik ahürka biltzen ari da.

Berterretxek oheti / Neskatuari eztiki «Abil, eta so egin ezan gizonik denez ageri».

Ezpeldoiko bukata /Ala bukata ederra Berterretxen atorretarik hirur dozena ümen da.

Neskatoak berhala / Ikusi zian bezala Hiru dozena bazabiltzala borta batetik besteala. Berterretxek leihoti / Jaun konteari goraintzi Ehün behi bazereitzola beren zezena ondoti. Jaun konteak berhala / Traidore batek bezala «Berterretxe haigü bortala ützüliren hiz berhala». «Ama indazü atorra / Mentüraz sekulakoa Bizi denak orit ükenen dü Bazko gaüerdi ondoa. Marisantzen lasterra / Bosmendietan behera Bi belaünez herresta heltü da Lakarri Büztanobila. «Büztanobi gaztea / Ene anaie maitea Hitzaz honik ez balinbada ene semea joan da». «Arreba, hago ixilik / Ez otoi egin nigarrik Hire semea bizi bada, Maulera dün joanik. Marisantzen lasterra / Jaun kondearen bortala «Ai, eia jauna non düzüe ene seme galanta». Hik bahüana semerik / Berterretxez besterik Ezpeldoi altean dün hilik habil eraikan bizirik».

169

2.GZ / BARKOXE BEĂ&#x2018;AT MARDO (XVIII. MENDEA) Etxebarretik Barkoxera, Maidalena mendia gaindi goaz, han dagoen Errauts Gorri Xehe jainkosa agurtuz, Erromatarren Aroan kaperan grabatua utzi baitzuten. Nor ote zen ez jakin, baina bere garrantzia zukeen harrian egoteko. "Hautsak errautsak bezain", gure Itxaro Bordak dioen legez. Zenbat bertso, zenbat neurtitz ez da erraustu, ahantzi. Barkoxen ere koblakari famatuak ziren, hala BeĂąat Mardo, eta pentsatzen ahal da haren bertso gehienak erraustu direla. Alta, Jaun Baru batentzat egin zituenak ez dugu urterik pasatzen ostatu zokoan oihuztatu gabe, ez Xiberoan, ez

170

Orioko bardoari esker zabaldu zena. GatĂź jaleen kantore pollita ere berak sortu omen zuen. Barkoxeko merkatu egun hartan desafio airea zen XVIII. mende hartan, eta bertso horietan nabaritzen dena da Mardo ez zela bakarrik, Museina bertsolaria zuela ihardesle. Koblakari bat ez litzateke koblakari ez balu inguruan lehia, purfudia, nehor hari erantzuteko. Goazen entzutera, begiak itxi eta filma ikusi, joslea zintzarrigilearen aitzi, merkatu betean, Barkoxeko bertso-kale-borroka:

BEÑAT MARDO: NI DEITZEN NÜK BEÑAT MARDO Ni deitzen nük Beñat Mardo, Barkoxe Basabilako Otoitzen haüt ez dizadala kantorerik hont haboro Ez dakika ni nizala bürüzagi hartako? Kantore hontzale hizalakoz düka hartzen banitate? Aprendizik etzaik ez jinen Gainetarik batere Basabilako laurentako nihaur enük ahalke. Kobla horren emailea ezta laboraria Zonbait markis edo konte edo kardinalea Bürdüñarik düanean zintzarri egilea. Zintzarri egile nizala ez hadila ez düda Alta ez haüt interronpitü izigarri ardüra Bürdüñaren txerkara jinik hire magasiala. Hitzaz gütük estonatzen Museñako kontia, Zerentako hartzen düan Gainetarren altia Ar'eta nik ere eztiat hiretako antsia. Konte markis kardinale ezin izan gintake Hobe diagü bai egonik hartü gabe banitate Hi tallür hizan bezala ni zintzarri egile

171

3.GZ / BARKOXE ETXAHUN BARKOXE (XIX. MENDEA) Merkatua urrendu zen, Mardo eta Museina luzatu ziren ostatuan, Mardoenean menturaz, orain berriki arte ostatu baitzen Barkoxe erdi-erdian. Bertso andana galdu zen, baina hazia egon zen zeren XXI. mendean oraindik dantzari, kobla eta pastoralzale sutsua dago etxe hortan! Barkoxe herri zabala, Basabila ez da Burgua, biak Txapela eta Gaztelondo auzoetarik urrun daude. Mardok ez zuen Pierre Topet Etxahun Barkoxekoa ezagutu, azken hau 1786an sortu baitzen, Etxahunean. Etxegune zela ezin uka, nahiz eta orain gunea bai, baina etxerik ez izan... Eskerrak Barkoxtarrei haren memoria minbera gogoan atxiki dutelako, harrian bai eta gehiago kantoreak errepikatuz, pastoralak eginez. Bitxia, zeren bazatekeen arrazoin gehiago Barkoxeko Etxahunen ahanzteko, Beñat Mardo baino, beharbada… Etxe ona zela aldiz ez daiteke erran poeta do-

172

hakabe honen bertsoei paratzen bada. Bizitzearen kantorea izenekoak berrogeita zortzi ahapalditan berrogeita zortzi urteko zorte tristea kontatzen du, bat aipatzekotan! Poeta madarikatutik bazuen segur ere, Jon Etxaide Ithartek bere fikzio historikoan ezinago ederki harilkatzen duen bezala, baina satira-kitzika ere erabiltzen zuen maisuki. Ene ustez horrek zion preseski arrakasta ematen, XIX. mendeko jendarte pisu hartan ziri zirrikitu leihoak egiten baitzituen… «Gaztelondo handian agitü niz arrotz…». Etxahun Barkoxe arrotza zen bere herrian, bizi osoan arrotz. Baina «ahaide deliziusetan» zenbat berset, zenbat bertso ez digu utzi ! Goazen berriz begiak zerraturik, filma hastera doa, Gaztelondo auzoko etxe aberats batetan nolako bazkaria eginen duen gure koblakariak:

GAZTELONDO HANDIAN Gaztelondo handian agitü niz arrotz Apairü bat egin düt ez beitzen gorgotz Ontsa barazkaltüren nintzala nintzan botz Kümitazalea aberats nilakoz Zopak nütin artoz salda ahül gatxotx Godalea hur hotz Eta hetarik landa bi pattako erhotz Zopa jan nüanean ni alde orori so Zer ote ükenen nüan pattako hekiko Etxeko andereak ekarri züan arto Ogirik ez beitzüan apairü hartako Zieta nüan sako gatülüa manddo Küilera zurezko Tahalla beltz ta xatar bat lunjetarako Etxeko anderea aberats zira zü Jeneros ere bai arrotza handi badüzü Bena nahi bazina izan ohoratü Ez zünükean behar ttipiez trüfatü Zük butilla hartü Besteer butillatü Haier ez eskentü Holako konpainetan ez niz agitü Bazkari ürrentzean bi paper nik hartü Bazkaria beitzeitaden eman pakü Zük etxekanderea ordüan ardu hartü Orori butillatü eni ez eskentü Nik hura galtatü Nahiz ardu hartü zük ez konprenitü Hartakoz lau berset horik üken dütüzü Filma itzali da, oraindik Lohidoi pastoral aktorearen ahots ozena dugu gogoan, hark hiru aldiz "Etxahun zaharraren" kargua hartu baitzuen hain ederki!

173

4.GZ / LARRAINE JB BORTHIRI SALA (XX. MENDEA) Bidea har eta goiti Larrainera. Etxahun 1862. urtean hil zen, zahartzaroan bere etxekoak urrikaldu eta etxondoan harturik. Urte ttipi batzuk geroago Prusia handiak Frantzia handiagoa umiliatzen du, eta koadroa marrazten XX. mende odoltsua iragartzeko. Ez dakit zer oihartzun zuten Xibero Basaburuko Larraine Salan, nola aurkezten zioten Batista Borthiri Sala ttipiari (1889 â&#x20AC;&#x201C; 1974), haurtzaro urosa bizi zuela etxondoan. Haatik gaztegaztetatik bere haragian ikasi zuen gerla zer zen, eta etxean ikasi koblakak on egin zion gerrako aberekerien ondotik bizirauteko. Batzuetan bertsoek beste dimentsio bat hartzen

174

dutela dirudi. Berrogeita bat bertsotan bere zorigaitzaren kronika zabaltzen du. Gure ibilaldian, hemen, hamar batetan mugatuko gara; horietan, bizia eta heriotza arteko marra odol kolorekoa ikusi duela sentitzen da... Etxe anitzetan bezala, Larraine Salan lau seme izan ziren gerlan. Batek bizia galdu zuen, gure Batista elbarri itzuli zen eta Bordelen bizi berri bat abiatu zuen zerotik. Zahartu ondoan Atharratzeko ospitalean eman zuen azken hatsa, eta ez Craonneko bonben azpian, hiltzat utzia izan zen bezala alemanek bildu zuteneanâ&#x20AC;Ś Goazen "Chemin des Dames" xendra gorbeltz hartara:

Pedro Migel Alonsorena.

HAMALAU-HAMAZORTZIKO GERLA (1919an onduak – airea: Ahaire delizius hontan) Zorteak zer ekarri deitan / ene gaztetarzünian Turmentü eta eskernio / enetzat bazen mündian Sobera badüt ikusirik / edükiteko bürian Breset zonbait adela eta / igorten tüt üngürian Ezpiritü airusa nüan / hasirik gazte gaztetik Denbora hetan irus nintzan / aitetama aurrideki Ardüra nintzan deskantsüan / ene gazte lagüneki Damürik ez beitüt ordüan / ez profeitatü hobeki Obligazione bat beita / gizon gaztearentako Legeak eraman nündüan / hogei urtetan soldado Bi urte han igaran eta / beste biez berantago Gazteko ene egün ederrak / han izan dira akabo

Kolpatürik erori baiko / etsaiez üngüratürik Ez nüan besterik pentsatzen / nintzala baizik galdürik Oren tristerik balinbadü / norbaitek üken mündian Gaü egünak han igaran tüt / lagün bat hilik aldean Berek hiltzat ützirik naüe / altxatü bihamenean Zainetan odol güti bena / hatsa orano banian Egünak doatza ondozka / bena ez algar üdüri Gizonak ere ez dirade / ez oro bardin bühürri Batak nündin botatü nahi / nonbait hurilat zübüti Nahiz etsai bestea ere / ez dü egitera ützi Ez hil ez bizi eraman naüe / nonbait Frantzia gaineala Larraine Salan aldiz tristerik / berri gabe aitetama Gaixo ainera hi abil hoa / otoi mezüler bezala Etsaien aztapar pean bena / orano bizi bizia

Mila bederatzü ehün ta / hamalaugarren urtea Agorrilaren bigarrena / orhit edükigarria Europa sütan ezari düe / hartarik mündü güzia Pizteko aski izan beita / bi gizonen ürgüllia Alagera egin beharrez / partitü nintzan etxetik Ama nigarrez ützi eta / aita begiak beterik Lau aurride gazteak ere / baratü ziren tristerik Sor leküaren hola üzteak / ez zeitan egin plazerik Bilagarroa da mintzatzen / goizean argi azkorrian Heben orroaz hasten kanuak / Craonneko bixkarrean Txoririk ez habo(ro) pausatzen / Hurtebiseko oihanean Zühain adarrak beitirade / mila frisetan lürrean Bere malürrez ohartzetik / nahiz ez den profeitürik Oren hau ez zait ez seküla / joanen pentsamentütik

175

Breset horietan aipatü düt / nolako zen ene xantza Hala ez denik hitz bat ez da / segürrago zerbait falta Diskrezione hau düt galtatzen / nola beitüt esperantza Nihauren aitzinean otoi / ihork ez ditzala kanta Bertsoak normalean kantatzeko eginak dira, kasu honetan haatik Borthiri Salak berak haren aitzinean ez kantatzea eskatzen du, eta aise konprenituko dugu, bai eta orain eskertuko guri hain hitz ederrez gauza hain itsusiak zabaldurik.

5.GZ / LARRAINE LOUIS LIGETX (XX. MENDEA) Ibil gaitezen, beti Larrainen, herri ttipia izanik lurrez zabalenetarik baitugu, Andozeko ibarretik Orhi gainera. Ligetxea, justuki, Andozeko ibar hartarik ez da urrun, nahiz mendi malda goratik bazterrak miresten dituen. Louis Ligetx (1901-1940) gazteegia zen hamalauko sarraskian sakrifikatua izateko, baina, garai hartako guziek bezala, hark ere pairatu zuen gerraren eragina: aurride bat galdu, funtsean orok izandako ordain minimoa, Larrainen berean 47 mutiko gazte hil baitziren, hau odolustea... Louisttori gaztetatik ernatu zitzaion koblakako ganoa, bai familiatik bai eta Larrainen zebiltzan langile nafar batzuei esker ere; haietan

176

Oxobi izeneko inkatxero bertsolari bati omen... Nolanahi ere, bera bat-batean eta idatziz garaiko hoberenetan agertu zen, bai eta hasi plazetan ibiltzen. Diote Etxahun Iruriri ere koblakako pindarra piztu zitzaiola Zalgizeko besta gau batez, Ligetxi beha... Zorigaitzez, gazterik zendu zen, zenbat bertso egiteke utziz, eta Etxahun ihardeslerik gabe abandonatuz! Beharrik, perla sorta batzu egon zaizkigu zahar-gazte guzien ezpainetan; Buneta eta txapela famatua, besteak beste. Ibilaldi honetan haatik ezin burutik kendu gerraren herexa gorria Larraineko alhagia berde marduletan. Beraz, Ligetxen amets bati para gaiten:

GERLONDOKO AMETS BAT (1914-1918ko gerraondoan) Urzo lepo xuria hona hiz apalik hirekila jin nintek nik banü ahalik Zohardi diagü eta airea epelik Ez dük bardin aitzina joaiteko ahalik Pausa hakit aldean ez dük ene axolik Ihizlari gaixoa mintzo hiz ejerki Bena ez nük abiatzen sobera arinki Hire deseina zer den oitean baneki Axolik ez düdala segürtantxareki Pausa nintek hireki mila plazereki Ene deseina zer den nahi deat agertü Plazer düalarik mement bat behatü Nahi deat lehenik gaüza bat galtatü Gerla lekü horietan hizanez pausatü Eta gero zer düan han aperzebitü Igaran den urtean ez nündüan pausatü Bazter orotan tiroz beinüdüen ohiltü Aurten isiltarzün bat diat ezagütü Ene ustez ber güneetan izan nük abüsatü Bena hanko tiroek ez naüe anbüratü

Pena egiten deitak bihotza(re)n erdian Kürütxe beltz horietzaz mintzo hizanean Anaie bat badiat hetarik batean Plazer badük lili bat e(r)aman ützültzean Nahi haüt ontsa hazi aurtenko negüan Hirekin egonen nük negüan gustian Ogi bihi jan eta lo hegatz pean Liliarekin joanen daigün bedatsean Hura moskoan eta nigarra begian Pausatüren dioat xüxen kürütxe gainean Haren kepia dükek kürütxe gainean Ürre galu batekin alde aitzinean Ezar ezok lilia ontsa agerian Jenteek ikus dezaten ebilten di(r)enean Hetaz ohartzen di(r)enak badi(r)ela mündüan Eta lehen lilia zeikünean jelki Urzo gazte xuria aidatü tristeki Larraine ere kitatü bost haspereneki Eraman dü lilia moskoan ejerki Gure eskerrik hobe(r)enak besarka handieki

Ez hüan ez aurtenko kolpeen axolik Zonbait egün hontan dük gerla akabirik Bitoria badiagü ontsa kostarik Biga bost maleruski hantxe baratürik Frantziaren salbatzeko amak dolü eginik Nahi deat nik erran han zer den ageri Norat nahi so eginik orotan hil herri Kürütxe beltz elibat zahar eta berririk Bürdün txapel bedera bürüan jauntsirik Ari dütük emaiten esküak algarri

177

6.GZ / IRURI-MAULE ETXAHUN IRURI (XX. MENDEA) Zelai haietako gurutze beltzak utziak, beude han goian, edo Frantzian behean hobeki erran, goazen Larrainetik behera Maulera buruz, gure hiriburu nagusira; erran nahi baita, herrixka ttipitxo hartara. Bide bazterrean, Iruriko plazan, gure harrizko Etxahuni keinu bat eta Mauleko plazan gurutze bat dago, zuria aldi honetan. Leku hartan intxaurrondo bat zegoen eta haren azpian justizia zen egiten hainbat gizalditan; behin zuhaintze hura eihartu omen zen eta gurutze zuria ezarri zuten. Hain zuzen, hau izan zen zuzengabeko justiziaren lekuko 1661. urtean: zuberotarren oldarra eraman zuen Matalaz mitikiltar apezari burua moztu zioten leku hor-

178

tan berean, herritarren odola hotzarazi nahian. Lortu zuten ez dakit, baina argi dena da Mitikileko seme zen Bernard Goihenetxekoaren izen eta izanak ospea bildu zutela XX. mendea arte. Matalaz pastorala ondu zuen gure Etxahun Iturrik historiaren ixtorio hura kontatuz eta Matalaz apez izatetik mitora pasatu zen! Bai, eta ondotik Iruriko kontea (Le Comte de TrĂŠville) pastoralean Etxahunen dohainak bi kantu sartu zituen Zuberoako "estandarretan" sartuko zirenak: bat, De Trevilleren azken hitzak eta bestea, etsai zuen Matalazen hiltzea. Honen gozatzera goazen, zauriak lore gorri bihurtuz:

MATALAZEN HILTZEA Argi leinürüa hasi zaikü agertzen / Lextarreko plazan kürütxe xurian Erregeren ordrez harat Matalaz doa / tristerik gaixoa bi guarden artean Bi eskü(a)k kateaz nolaxe tinkatürik / kriminelen gisa thiran bizkarrean Aizkora handiari bürüz hori zer lazkeria / izigarrikeria ez denean ogendant. Ene Mitikile oi zer lekü maitea / banüan desira lüzaz bizitzeko Zure boztarioan zure bake handian / zure besoetan ontsa gozatzeko Jaun konte tzar batek ürgüllüz ekintüa / sobera zeitadan popülüarentako Orai hil behar düt bena nahiago düt / hola eziz bizi jaun horren esklabo. Adios Xibero zazpi probintzietako / ene uste orotan xokorik hobe(re)na Orai heltürik da düdarik gabetarik / jüjatü bezala ene azken orena Dener parkatzen düt Jinkoarek bezala / begira dezaien ene orhitzapena Borreroak züer orai gomendatzen niz / egin ezazüe orai züen lana.

"Dolü gabe dolü gabe hiltzen niz..." horrela hil omen zen Matalaz, horrela idatzi omen zuen... Nik fax bat izan nuen haren ganik mende hau hasi berrian, otoizten baigintuen jagoiti bertsioa alda genezan holaxe kantatzeko: "Dolü gabe dolü gabe bizi niz / hiltzea Xiberoarentako ohiltzen baitut / segurra segurra azkorrian / jeikirik dira egiazko xiberotarrak / egiazko Euskaldunak besteen artean bizitzeko". Barkatuko duzue lore bezainbat elorri baldin bada ibilbide honetan, baina XX. mendea, guretzat behintzat pasa den hurbilena, izan da frantziar-frantses egin gaituen bortitzena. Horretarako, Matalazen mezu honki jina zabaldu nahi izan dizuet, ortzadar gisa…

179

7.GZ / MAULE JOANES ETXEBARRIA (XXI. MENDEA) Ibilaldi hau urrentzera doakizue, oinez egiten baduzue haatik hobe bizpalau egun harturik… Hala bada, zoazte Mauleko plazako Euskalduna ostatura eta hartu trago bat ene kontu, merezia baituzue! Xantza amiñi batekin entzunen duzue kantu bat, nik aipatutako hauetarik edo besterik; eta xantza gehiagorekin entzunen duzue kobla zerbait, bai bertso bat, XXI. JOANES ETXEBARRIA BARKOXTARRAK "ITXURA" HITZARI (2010ean Iparraldeko XILABAko finalean kantatu zuena) Xiberotarren ordezkaria / izan behar nüala nik Lehia hontan nik zonbat aldiz / ez düt ba entzün ükenik Ta ez düt ahazten ere badüdala / odol zerbait Bizkaiatik Itxüra ixtoria aipatzen da ta / heben egia erranik Izatez Euskalduna niz eta / bestea itxüra baizik

180

mende honetan bertsoaren pindarra berpizten ari baita gure herrialdettoan: heldu "traketsulari" batzuk, heldu bertsolari beste batzuk, eta gazteago beste elibat... Biharko bertsoak ez dizkizuet salatzen ahal, baina hona Siberiako Xibertsolari batek ez hain aspaldi egin lagin bat, eta ez da itxurazkoa.... Ixo! "Agur Xiberoa bazter guzietako xokorik... berdeena":

181

Bertsolari 117. aldizkaria

Articles inside

ZUBEROAN. Mixel Etxekopar

030 ESPETXEKO

JON BARBERENA. IZOZTU

EUSKAL ZIRI BERTSOAK.Patri Urkizu

Felix Zubia, Elixabet Etxandi

HERRI URRATSA

KANARIAK, VERSEATZEKO TRADIZIOA

TRAJEA.Itziar Ituño

ERRIMA MODERNOA