Het kiezen van een nieuwe paus

Een mysterieuze aangelegenheid

‘Waar heb ik nu toch die sleutel gelaten?’

SteRRe beRentZen - Een ieder die het boek Het Bernini Mysterie van Dan Brown heeft gelezen, of de verfilming ervan (Angels & Demons) heeft gezien, zal bij het woord pauselijk conclaaf een mysterieus en onheilspellend gevoel krijgen. Het kiezen van een nieuwe paus gaat in dit boek samen met spannende intriges, moord en geheime genootschappen. Wanneer de geschiedenis van deze ‘verkiezing’ onder de loep wordt genomen, blijkt echter dat Dan Brown er niet veel naast zit.

Er zijn twee fundamenten verbonden aan het pauselijke ambt die in de praktijk niet worden doorgevoerd. Ten eerste treedt een paus nooit af, maar wordt er een nieuwe paus gekozen wanneer de vorige is overleden. In 2013 trad paus Benedictus XVI echter af omdat hij naar eigen zeggen ‘mentaal en fysiek niet meer in staat zou zijn om de zware taken van de paus naar behoren te verrichten’. Ten tweede maakt elke rooms-katholieke man kans om tot paus te worden gekozen. In de praktijk wordt de paus echter altijd uit het college van kardinalen gekozen.

Aanvankelijk werd de paus gekozen door de geestelijkheid en het volk van Rome. Zo gebeurde dit ook bij de eerste officiële paus: Siricius (334/6 – 399 CE). Hij was de eerste bisschop die zich paus noemde, maar werd met terugwerkende kracht officieel benoemd tot de 38ste paus. Pas in 1059 kwam daar verandering in, toen paus Nicolaas II een bul uitvaardigde waarin stond dat alleen kardinalen bevoegd werden de Rooms-katholieke leider te kiezen. Verder ging het kiezen van een nieuwe paus nog niet samen met alle ceremoniële plechtigheden van nu.

De paus werd niet altijd in Rome gekozen. Het was in Perugia, in plaats van in Rome, waar het eerste echte conclaaf plaatsvond. In 1216 werd daar voor het eerst het kardinaalscollege achter slot en grendel geplaatst, om zo een weloverwogen keuze te maken. Ook moest het daadwerkelijke opsluiten van de kardinalen er voor zorgen dat er sneller een keuze zou worden gemaakt. Het woord conclaaf is afgeleid van het Latijnse cum clave: wat ‘met sleutel’ betekent. Deze vorm, waar-

bij het kardinaalscollege dus letterlijk achter het slot moet, werd pas verplicht in 1276. Dit was het gevolg van een uit de hand gelopen pausverkiezing, die wel drie jaar had geduurd. Van 1268 tot 1271 stond er dus geen paus aan het hoofd van de Rooms-katholieke kerk. Het was in deze drie jaar dus niet zo dat er – zoals nu – 120 kardinalen opgesloten zaten in een ruimte. Het aantal kardinalen bedroeg in deze periode niet meer dan twintig en naar alle waarschijnlijkheid mochten ze in deze drie jaar wel eens een frisse neus halen. Gezien deze omstandigheden niet heel humaan klink en voor oudere mensen, is er tegenwoordig vastgesteld dat kardinalen ouder dan tachtig niet stemgerechtigd zijn. Zij worden daarom niet toegelaten tot het conclaaf.

Het kiezen van een nieuwe paus is dus alles behalve makkelijk. Om zeker te zijn van een goede keuze moet een tweederde meerderheid voor de potentiële paus zijn. Van deze regel wordt alleen afgeweken, wanneer er na dertig stemronden nog geen ‘winnaar’ is. Dan mag er gekozen worden om de absolute meerderheid als norm te hanteren. Zo wordt er dus voor gezorgd dat de kardinalen niet alsnog drie jaar achter slot en grendel zitten. Het klinkt niet makkelijk om van 120 kardinalen, één kardinaal te kiezen waar dan ook nog meer dan 60 andere kardinalen op moeten stemmen – laat staan meer dan 80. Daarom zijn er zogeheten Papibili, ofwel potentiële pausen. Zij zijn als het ware de kanshebbers.

Tussen deze kanshebbers zat na de dood van Paus Benedictus XV op 22 januari 1922 de Nederlandse Willem Marinus van Rossum. De toentertijd Nederlandse verslaggever Van Nispen maakte het allemaal van dichtbij mee. Hij hoorde de geruchten over een mogelijke nieuwe Nederlandse paus en bezocht het huis van Van Rossum in Rome om verhaal te halen. Daar bleek dat het personeel van Van Rossum op alles was voorbereid, omdat wanneer Van Rossum tot paus zou worden gekozen, hij per direct in functie zou treden. Dit betekende dat hij in dat geval het Vaticaan niet meer zou verlaten. Al op 6 februari werd het echter duidelijk dat het niet de Nederlander was die op het balkon van de Sint Pieter verscheen , maar de Italiaanse kardinaal Ratti.

Een Nederlander als plaatsvervanger van de apostel Petrus, de rots waarop Jezus zijn kerk zou bouwen, lijkt misschien moeilijk te geloven. Maar binnen het pauselijk ambt blijkt alles mogelijk te zijn. Zo was er in de negende eeuw sprake van een vrouwelijk paus, althans dit wordt in meerdere middeleeuwse geschriften vermeld. Het gaat hier om ‘pausin Johanna’. Zij was een vrouw die zich net als Jeanne d’Arc voordeed als een man. Johanna, die waarschijnlijk Giberta heeft geheten en uit Mainz kwam, nam de naam Johannes aan. Onder die vermomming reisde zij naar het huidige Griekenland en leerde daar Grieks en Latijn en verdiepte zich in de wijsbegeerte en godsgeleerdheid. Ze werd uiteindelijk in Rome verzocht om priester te worden, door haar kennis en welsprekendheid. Zo klom zij omhoog binnen de kerkelijke hiërarchie en werd een vertrouweling van de toenmalige paus Leo IV (847-855). Toen hij stierf zou zij als opvolger zijn gekozen. Hoelang haar pontificaat precies duurde is onduidelijk. De geschriften zijn het er wel over eens dat zij door de mand viel toen ze tijdens een processie beviel van een kind, midden op straat. Ze had blijkbaar haar zwangerschap verborgen weten te houden.

Hoewel Johanna kwam te overlijden door dit voorval; door de woede van het volk of bij de bevalling, was het voor de Kerk duidelijk dat er maatregelen moesten komen om herhaling tegen te gaan. Het verhaal gaat dat potentiële pausen in het vervolg op een grote, marmeren zetel moesten zitten met een gat in het midden. Eén van de jongere kardinalen voelde dan vervolgens onder de stoelzitting of de mannelijkheid kon worden bevestigd. Het is een mooie legende! In 2018 werd een Duits onderzoek gepubliceerd waaruit bleek dat er munten zijn gevonden uit de periode 856 tot 858 die het bestaan van een paus met de naam Johannes bevestigen. Hoewel deze voor een deel zijn toegeschreven aan paus Johannes VIII, lijken de initialen op de munt dermate te verschillen met soortgelijke munten van paus Johannes VIII. Het is een mysterieus verhaal dat ook door Dan Brown geschreven had kunnen zijn. d

Het mooiste meisje van het land?

Missverkiezingen, kritiek en feminisme

JeSSica van ZadelHof - Afgelopen jaar kwam de Britse film Misbehaviour uit, een film die de Miss World-verkiezing van 1970 weer tot leven bracht. Deze verkiezing vond dat jaar plaats in Londen, maar werd verstoord door een groep feministen die het niet eens waren met de oppervlakkige en seksistische manier waarop vrouwen werden beoordeeld. Zij zagen de missverkiezingen als vleeskeuringen en voelden sterk de behoefte zich hiertegen uit te spreken. De verkiezing in 1970 was echter niet de enige verkiezing waar veel kritiek op is gekomen. Schoonheidswedstrijden hebben van begin af aan al veel te maken gehad met protest.

Schoonheidswedstrijden bestaan waarschijnlijk al langer dan wij terug kunnen vinden, maar de eerste moderne misshadden zich voor de wedstrijd aangemeld. Barnum liet het hier echter niet bij zitten en organiseerde een schoonheidswedstrijd via de krant waarbij vrouwen foplaats waarbij vrouwen niet door middel van een foto, maar op basis van hun gehele voorkomen beoordeeld werden. Tegen het eind van de negentiende eeuw verkiezing werd georganiseerd door Phineas Taylor Barnum in 1854 in Amerika. Deze wedstrijd ging uiteindelijk niet door omdat er veel kritiek op kwam: vooral veel vrouwen aangemeld van wie de reputatie niet al te best was to’s van zichzelf konden inzenden en op basis van deze foto’s een winnares werd gekozen. Deze vorm van een missverkiezing werd door velen als beschaafder gezien. Toch vond er in 1921 in Atlantic City een echte missverkiezing was het normaler geworden dat vrouwen de publieke sfeer betraden. Zij waren steeds vaker aanwezig in reclames of films. De deelnemers aan de competitie van 1921 verschenen zelfs in hun badkleding, iets wat vijftig jaar

eerder nog compleet ondenkbaar was geweest. De verkiezing bleek een enorm succes en meerdere Miss-America verkiezingen zouden volgen. Toch kwam er steeds veel kritiek op de competities. Zo vonden velen het ongepast dat de vrouwen in hun badpakken en later in bikini’s op moesten komen: dit zou veel te bloot zijn. De Miss-America winnares van 1951 weigerde zelfs om in haar badpak voor de camera’s te poseren na afloop van de wedstrijd. De verkiezingen bleven lang controversieel omdat men bang was dat morele waarden zouden worden geschonden, maar ze raakten ook in opspraak omdat het voor lange tijd alleen voor witte vrouwen mogelijk was geweest deel te nemen aan de verkiezingen. Het duurde tot 1970 voordat de eerste zwarte vrouw meedeed aan de Miss-America verkiezing. In datzelfde jaar won voor het eerst een niet-witte vrouw de Miss-World verkiezing in London: de verkiezing die door Misbehaviour in beeld wordt gebracht om de complexiteit van het protest tegen schoonheidswedstrijden weer te geven. Vrouwen die strijden tegen de seksistische manier waarop vrouwen worden beoordeeld, te midden van de Tweede Feministische Golf, lopen aan tegen de belangen van de niet-witte verkiezingsdeelneemsters. Voor deze laatste groep vrouwen bieden de verkiezingen de kans om te laten zien dat ook zwarte vrouwen een schoonheidscompetitie kunnen winnen. Ze zijn een vorm van erkenning omdat het aan meisjes over de hele wereld laat zien dat je niet wit hoeft te zijn om mooi te zijn. Missverkiezingen hebben altijd te maken gehad met veel kritiek, maar waar deze kritiek uit voortkwam, verschilt per tijd. In de tweede helft van de negentiende eeuw en aan het begin van de twintigste eeuw werden schoonheidscompetities vaak als ongepast gezien omdat er nog veel waarde aan kuisheid werd gehecht. Organisatoren van de verkiezingen schroomden niet de deelneemsters schaars gekleed te laten gaan. De kritiek vanaf de jaren 60 kwam vooral voort uit een nieuwe feministische golf. Feministen bekritiseerden het feit dat vrouwen beoordeeld werden op hun uiterlijk. Ook vandaag de dag zijn de verkiezingen nog steeds controversieel. In 2010 vond er een protest plaats tijdens Miss University London waarbij een groep jonge feministen met stinkbommen de verkiezingen verstoorden. Tegenwoordig beweren sommigen dat we ons, ten tijde van de #MeToo-beweging, de groeiende aandacht voor sekse- en rassenongelijkheid en het enorme aantal deelnemers aan de jaarlijkse Women’s March, in een nieuwe Feministische golf bevinden. Het is daarom onwaarschijnlijk dat de kritiek op missverkiezingen zal afnemen. Wedstrijden waarbij vrouwen beoordeeld worden op hun uiterlijk waren altijd al controversieel en zullen dat waarschijnlijk nog lang blijven. d

Advertentie