Θαλαττα - Τευχος 1 - Ανοιξη 2021 by Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας

Τεύχος 1

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Τεύχος 1, Άνοιξη 2021

Άνοιξη 2021

Αφιέρωμα στα 200 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση

Περιοδικό Ναυτικής Ιστορίας Τεύχος 1, Άνοιξη 2021 ISSN: 2732-7523 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας Καραϊσκάκη 28, 10554, Αθήνα info@elinis.gr , www.elinis.gr ΕΚΔΟΤΗΣ Κωνσταντίνος Μαζαράκης – Αινιάν ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

«Λεπτομέρεια από πίνακα του Παναγιώτη Μαστραντώνη με θέμα την Ναυμαχία του Ναυαρίνου»

Δημήτρης Μπαλόπουλος Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν:

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Λεωνίδας Τσιαντούλας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Αριστείδης Καθρέπτας Γεράσιμος Λειβαδάς Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου Γιώργος Μαραγκουδάκης

Δημήτριος Λισμάνης, Αντιναύαρχος ΠΝ (ε.α) Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, Αντιναύαρχος ΠΝ (ε.α) Δημήτριος Γεωργαντάς, Υποναύαρχος (Ο) ΠΝ ε.α & Ιωάννα και Θοδοσία Γεωργαντά, Φοιτήτρια Δήμητρα Κουκίου, Ιστορικός Ευτυχία Δ. Λιάτα Ιστορικός Δρ. Αριστείδης Διαμαντής Πλοίαρχος (ΥΙ) ΠΝ, Κυτταρολόγος Ιωάννης Σαμοθράκης, Πλοίαρχος ΠΝ Παναγιώτης Φουράκης, Δρ. Ναυτικής Ιστορίας Γεώργιος Απιδιανάκης, Πλωτάρχης ΠΝ Κατερίνα Καριζώνη, Συγγραφέας

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Στέλλα Φοίφα

Το ΄΄Θάλαττα΄΄ διακινείται δωρεάν μέσω διαδικτύου. Στις στήλες του φιλοξενεί αυτοτελή κείμενα, συνεντεύξεις και ειδήσεις αλλά και υλικό προερχόμενο από άλλους ιστότοπους με συναφή θεματολογία. Η ανάρτηση ενός κειμένου δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η συντακτική ομάδα συμφωνεί με τις απόψεις που εκφράζονται σε αυτό.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

106 114

118

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

80 ΤΕΥΧΟΣ ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

“Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ” Αντιναυάρχου Δημήτριου Λισμάνη ΠΝ (ε.α)

“ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ” Υποναυάρχου (Ο) Δημήτριου Γεωργαντά ΠΝ (ε.α) & της Ιωάννας - Θοδοσίας Γεωργαντά, Φοιτήτριας

‘‘ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ’’ Δήμητρας Κουκίου, Ιστορικού, Αναπληρώτριας Διευθύντριας του Εθνολογικού Ιστορικού Μουσείου

‘‘ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ:ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ, 1821-1827’’ Ευτυχίας Δ. Λιάτα, Ιστορικού

ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ-ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΚΟΣ (1971-1873) Ο ΕΠΙΦΑΝΗΣ ΕΛΒΕΤΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΑΣ ΓΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ Δρ. Αριστείδη Διαμαντή, Πλοιάρχου (ΥΙ) ΠΝ, Κυτταρολόγου

ΔΙΑΚΛΑΔΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΟΛΕΜΟΥ ‘‘Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ S.W.O.T’’ Πλοιάρχου Ιωάννη Σαμοθράκη ΠΝ, Επιτελούς της Ανώτατης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

‘‘Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤH ΙΣΧΥΣ’’ Παναγιώτη Φουράκη, Δρ. Ναυτικής Ιστορίας, Εcole Pratique Des Hautes Εtudes, Paris, Καθηγητού Deree-The American College Of Greece

ΕΛΛΗΝΟ-ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ (Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΙΟΝΙΟ) Πλωτάρχου Γεωργίου Απιδιανάκη ΠΝ, Διοικητού της Βάσης Υποβρυχίων

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΦΟΡΕΩΝ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

106

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ (ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ)

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

114

«ΔΙΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΤΡΑΠΟΥΣ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ», ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΑΛΩΝ Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, Αντιναύαρχος ΠΝ (ε.α)

118

«ΤΑ ΑΡΜΑΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, 1821-1829», ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ Κατερίνα Καριζώνη, Συγγραφέας

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ Η Άγνωστη Συνεισφορά του στην Προετοιμασία του Ναυτικού Αγώνα

Του Δημητρίου Α. Λισμάνη, Αντιναυάρχου (ε.α) (*) (*) Ο Αντιναύαρχος ε.α Δ. Λισμάνης έχει δημοσιεύσει μεγάλο αριθμό μονογραφιών επί στρατιωτικοπολιτικών και ιστορικών θεμάτων. Έχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών το 1999 για το βιβλίο του ΄΄Υδραίοι Πρόδρομοι και Ναυμάχοι του 21΄΄.

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

Ο Καπετάν Γεώργης Δ. Βούλγαρης.

ο πνεύμα της Διακοσιετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης περιβάλλει τη χώρα μας, απ’ άκρου εις άκρον, και ένα συναίσθημα εθνικής υπερηφάνειας και βαριάς κληρονομιάς κυριαρχεί σε όλους μας. Η σκέψη μας – απρόσβλητη από μολυσματικούς ιούς και ανεμπόδιστη από κάθε περιορισμό - στρέφεται ελεύθερη στο μεγάλο εκείνο γεγονός της εθνεγερσίας του ’21 με βαθύ σεβασμό και μεγάλη υπευθυνότητα. Η πολιτική οντότητα που προέκυψε, τότε, ήταν από μια άποψη παράγωγο της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Ωστόσο, τίποτα δεν θα συνέβαινε αν δεν υπήρχαν οι ήρωες αγωνιστές – τραχείς, θεληματικοί, κάποτε δολοπλόκοι, έμπλεοι όμως πάντα από πατριωτισμό. Ένας απ’ αυτούς ήταν και ο καπετάν Γεώργης Δήμα Βούλγαρης, πρώτος Διοικητής της Ύδρας (1802-1812). Έβαλε κι αυτός ένα λιθάρι σ’ εκείνη τη μεγάλη προσπάθεια, με τον δικό του τρόπο. Θα μελετήσουμε τον ρόλο του στην προ10

ΘΑΛΑΤΤΑ

επαναστατική ναυτιλιακή και οικονομική ακμή της Ύδρας, που τόσο καθοριστικά συνέβαλε στο θαύμα του Ναυτικού Αγώνα. Και αποδεικνύεται ότι ήταν ένας ρόλος σημαντικός. Ο Υδραίος καπ. Γεώργης Βούλγαρης αποτελεί μία πολυσύνθετη προσωπικότητα, πολυτάλαντη και με αφάνταστες ανθρώπινες δυνατότητες. Άκρως θαρραλέος και τολμηρός, με ηρωισμό που φαντάζει μυθικός έως επικός, καταπληκτικά επιδέξιος και ικανός, Άνοιξη 2021

Ελληνικό Πλοίο Καταδρομής Μίστικο.

με τα έργα και τις συμπεριφορές του αποκτά κύρος, πείθει και επιβάλλεται, ένας γεννημένος ηγέτης. Από την άλλη μεριά, μια πολυσυζητημένη φυσιογνωμία: εξυμνείται, αλλά και αμφισβητείται. Η ιστορική βιβλιογραφία τον χαρακτηρίζει ως σημαντικό πρόσωπο και πατριώτη. Κάποιοι τον θεωρούν τουρκόφιλο. Το περίεργο, όμως, είναι πως οι δεύτεροι μένουν μόνο στις κατηγορίες, χωρίς να εξηγούν πού τις στηρίζουν, σε ποιες πηγές· δεν λαμβάΘΑΛΑΤΤΑ

νουν υπόψη τα υπάρχοντα ιστορικά κείμενα, δεν τα σχολιάζουν, ούτε τα αντικρούουν - αν βέβαια τα γνωρίζουν. Κανείς δεν επιχειρεί ανοικτό διάλογο και το θέμα αντιμετωπίζεται ως μη υπάρχον. Για λόγους δε κοινωνικών προκαταλήψεων έγινε ταμπού. Ωστόσο, μία τέτοια αθεμελίωτη κριτική εναντίον ιστορικών προσώπων, δημιουργεί σύγχυση, προσβάλλει την ιστορική αλήθεια και αντικειμενικότητα, υποκρύπτει εμπάθεια, φανατισμό και ιδεοληπτικές εμΆνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

μονές - γνωστά φαινόμενα των καιρών μας. Κάποτε παραβιάστηκε το ταμπού και δημοσιοποιήθηκε σε ανοικτό διάλογο, όταν ο γράφων αντέκρουσε τις επικρίσεις εναντίον του Βούλγαρη, με τεκμηριωμένα επιχειρήματα, στον τοπικό τύπο της Ύδρας, με την ευκαιρία των 200 χρόνων από την ανάληψη των καθηκόντων του Βούλγαρη ως πρώτου Διοικητή του νησιού («Η Φωνή της Ύδρας», Νοέμβριος και Δεκέμβριος 2002), και στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς» (τεύχος Φεβρουάριος 2015).

Η κεντρική είσοδος του αρχοντικού του Γεωργίου Β

Η παρούσα εισήγηση θα επικεντρωθεί, κυρίως, στο θέμα του τίτλου της: τη συνεισφορά του Γεωργίου Βούλγαρη στην προετοιμασία του ενδόξου Ναυτικού Αγώνα. Ο καπ. Γεώργης Βούλγαρης υπήρξε μια ξεχωριστή φυσιογνωμία του προεπαναστατικού ναυτικού της Ύδρας, σε μια εποχή που οι Υδραίοι θεωρούντο ως οι καλύτεροι ναύτες της Ανατολής. «Ο μεγάλος τούτος τύπος ήταν απ’ άλλον κλάδο της υδραίικης αξιωσύνης» (Σπύρος Μελάς, ‘Ο ναύαρχος Μιαούλης’, έκδ. Μπίρης, Αθήνα, 1966). «Ήταν απ’ αυτόν τον υδραίϊκο κόσμο, που έδωσε στα τούρκικα καράβια ονομαστούς καπετάνιους, τους Καραντάνηδες, τους Κοκοβίληδες, τους Γκιούστους, τους Μαστραντώνηδες, που χωρίς να το ξέρουν, ετοίμασαν κι αυτοί από τη μεριά τους, το πολεμικό κεφάλαιο για τον μεγάλο Αγώνα», γράφει αλλού ο Σπ. Μελάς. Ο Βούλγαρης

είχε σταλεί από την Ύδρα, το 1778, να υπηρετήσει στον οθωμανικό στόλο μαζί με άλλους μελλάχηδες (οι Έλληνες ναυτικοί που ναυτολογούντο υποχρεωτικώς στον οθωμανικό στόλο, τον βασιλικό ταρσανά ‘ναύσταθμο’ και σε άλλες υπηρεσίες του σουλτανικού ναυτικού). Στον ρωσο-τουρκικό εκείνο πόλεμο του 1778, συμμετείχαν στην Κριμαία, στο πλευρό των Τούρκων, 32 καράβια από τα ελληνικά νησιά (πολεμικά και μεταγωγικά), και μάλιστα διακρίθηκαν. Κάθε χρόνο ναυτολογούντο από 100 έως 500 Έλληνες ναύτες από τα νησιά του Αρχιπελάγους.

Ο Αντώνιος Λιγνός, δήμαρχος Ύδρας και διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου της Ύδρας, ιστοριοδίφης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και εκδότης του μνημειώδους έργου των Αρχείων της Ύδρας (με βοηθό τον πρωτοπρεσβύτερο Δημήτριο Χελιώτη, θείο του γράφοντα), γράφει: «Η ευφυΐα του, η ικανότης του, η γενναιό-

της του, η δραστηριότης του, η τιμιότης του, τον ανέδειξαν

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

ούλγαρη, με την πολεμίστρα. Ό,τι απέμεινε σήμερα.

αρχηγόν των εν τω στόλω Υδραίων ναυτών. Είτα (το 1798) πλοίαρχον πολεμικής μονάδος και πρώτον πλοίαρχον της τουρκικής ναυαρχίδος (μπας ρεΐσην του ουτζ αμπαρλί)»

(Αντ. Λιγνός, ‘Ιστορία της νήσου Ύδρας’, τ.1, Αθήναι, 1946). Δεν ήταν βέβαια ο μόνος Υδραίος που ανέβηκε στο αξίωμα του μπας-ρεΐση, αλλά αυτός διακρίθηκε ιδιαίτερα. Τον ακολούθησαν άλλοι πέντε. Έχει σημασία να επισημάνουμε κάτι που περνάει συνήθως απαρατήρητο ή είναι άγνωστο, αλλά πολύ σημαντικό: ότι αυτή η έμψυχη τροφοδότηση Ελλήνων ναυτικών στο οθωμανικό ναυτικό, τα χρόνια πριν από την Επανάσταση, απέφερε μεγάλα οφέλη στον Αγώνα: Οι Έλληνες ναυτικοί αποκτούσαν πολεμική εμπειρία, μάθαιναν τις συνήθειες και την επίδοση του τουρκικού προσωπικού και τελικά αποτέλεσαν την ψυχή όλων των ναυτικών λειτουργιών του τουρκικού στόλου, ώστε όταν με την εθνική εξέγερση εγκατέλειψαν τα τουρκικά πλοία, τα οθωμανικά καράβια έμειναν επιχειρησιακά ανεπαρκή!

Αργότερα, με την αύξηση της εκτίμησης που απολάμβανε ο Βούλγαρης του ανατέθηκαν καθήκοντα Αρχιεπιστολέως του Οθωμανικού Στόλου. Αυτός οργάνωνε τις εκστρατείες, μεριμνούσε για τον εφοδιασμό και τη ναυτολόγηση, συνέτασσε τα πολεμικά σχέδια και συμμετείχε ενεργώς σε όλες τις επιχειρήσεις (Πλοίαρχος Τρύφωνας Κωνσταντινίδης, καθηγητής της ναυτ. ιστορίας και τακτικής στη Σ.Ν.Δ., ‘Καράβια, καπετάνιοι & συντροφοναύται 1800-1830’, έκδ. Ιστορική Υπηρεσία Βασ. Ναυτικού, Αθήναι, 1954). Η διάσωση απ’ τον Βούλγαρη της ζωής του Χουσεΐν καπουδάν πασά (Τούρκος ναύαρχος, στόλαρχος του Αιγαίου) σε εκστρατεία κατά του αποστάτη πασά Πασβάνογλου (1797) και η γενναιότητά του στις επιχειρήσεις εναντίον του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο (1801) τον ανύψωσαν στην εκτίμηση και την εύνοια του Τούρκου ναυάρχου και των άλλων Τούρκων ‘μεγιστάνων’ (Λιγνός, ‘Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας’, τ.1, έκδ. Μπάϋρον, εν Πειραιεί, 1921). Δύο φορές προστάτεψε ηρωικά τον πασά από δολοφονικές επιθέσεις εναντίον του. Πασάς και Υψηλή Πύλη είχαν εντυπωσιασθεί τόσο από τις ικανότητές του, μέχρι που του πρότειναν, λένε, να γίνει μουσουλμάνος, αλλά αυτός δεν δέχθηκε. Παρέμεινε ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

πιστός στο Πατριαρχείο και αρχηγός των χριστιανών ναυτών τους οποίους υποστήριζε όποτε υπήρχε ανάγκη. Ένα σχετικό περιστατικό συνέβη τον Ιανουάριο του 1800, όταν μετά από μακρές προσπάθειες του Βούλγαρη προς τον Καπουδάν πασά Χουσείν, μεσολάβησε ο τελευταίος στους Αλγερινούς ώστε να απελευθερώσουν τον καπετάνιο και το πλήρωμα υδραίικου καραβιού, μετά ενάμιση χρόνο σκλαβιάς και βασανιστηρίων. Από τα τέλη του ΙΗ΄ αι. και την πρώτη 10ετία του ΙΘ΄, στην Ύδρα επικράτησε μια γενική ευημερία από την ανάπτυξη της ναυτιλίας της και τη συγκέντρωση σημαντικού μέρους του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια των εφοπλιστών και εμπόρων της. Αλλά, μέσα σ’ αυτή την ευζωία και καλοπέραση, φύτρωσε, όπως ήταν φυσικό, και ένα πνεύμα χαλάρωσης της τάξης και του πατροπαράδοτου πατριαρχικού σεβασμού προς τους άρχοντες, που έφθασε στα όρια της αναρχίας. Οι καλούμενοι «παλληκαράδες» έφθασαν να ασκούν τρομοκρατία, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του προκρίτου Ανδρέα Κουντουριώτη (πατέρα των Λαζάρου και Γεωργίου Κουντουριώτη) μέσα στο σπίτι του. Οι πρόκριτοι του νησιού απευθύνθηκαν στον Καπουδάν πασά και τον παρακαλούσαν, ικετευτικά και κατ’ επανάληψη, να τους αποσταλεί ως διοικητής ο συμπατριώτης τους καπ. Γεώργης Βούλγαρης, επειδή κάτω από αυτόν είχαν υπηρετήσει στο στόλο του πασά όλοι οι ταραχοποιοί, που τον σεβόντουσαν και τον φοβόντουσαν. «Καθ’ όλον

το διάστημα του 1802 οι προεστώτες έγγραφον προς τον διερμηνέα του στόλου και τον εις την υπηρεσίαν αυτού διατελούντα Γεώργιον Βούλγαρην, ότι η κατάστασις εν Ύδρα ήτο φρικώδης, ότι αυτοί δεν ηδύναντο πλέον να την διοικήσουν, ότι ο τόπος δεν τιμονίζεται πλέον, και εζήτουν να παρακληθή ο Καπουδάν πασάς να στείλη διοικητήν τον Βούλγαρην, υπό τον οποίον είχον υπηρετήσει εις τον στόλον πάντες οι ταραχοποιοί, και τον εσέβο-

ΘΑΛΑΤΤΑ

ντο και τον εφοβούντο» (Λιγνός,

‘Αρχείον Ύδρας’, τ.1, σ.100-101).

Έτσι ο Γ. Βούλγαρης διορίσθηκε την 1η Δεκεμβρίου 1802 ως Μπας-Κοτζάμπασης και Ζαμπίτης (διοικητής, κεφαλή των προκρίτων, μπέης) της Ύδρας και Ναζίρης (επιτηρητής) των Σπετσών και του Πόρου, αργότερα και της Αίγινας. Ο Βούλγαρης, λοιπόν, δεν διορίστηκε Διοικητής της Ύδρας, κατ’ απαίτηση του καπουδάν πασά, αλλά μετά από τις ικεσίες των ίδιων των Υδραίων προεστών. Ήσαν αυτοί, που αργότερα έδωσαν στον Αγώνα τον πλούτο τους και τα καράβια τους και αναδείχθηκαν στους ένδοξους ναυμάχους του ’21: Κουντουριώτηδες, Γκιώνηδες, Μπουντούρηδες, Γιακουμάκηδες, Κριεζήδες, Θεοδωράκηδες, Φώκας, Νέγκας, Βοκαίοι, Τζαμαδοί, ο Ανδρέας Βόκος (Μιαούλης) κ.α. Απευθύνθηκαν δε στον Τούρκο Καπουδάν πασά, γιατί σε αυτόν υπάγονταν. Αυτός είχε τη διοικητική εξουσία πάνω στα 43 ελληνικά νησιά του Αιγαίου. Μετά από μία περίοδο βίας και αναρχίας επτά χρόνων, η τάξη στην Ύδρα αποκαταστάθηκε από τις πρώτες ημέρες που ανέλαβε τη διοίκηση ο Βούλγαρης. Η ηρεμία βοήθησε στη συνέχιση και αύξηση της ανάπτυξης και ευημερίας του νησιού. Γράφει σχετικά ο Λιγνός «Οι άτακτοι εννοήσαντες ότι ο Βούλγα-

ρης δεν ήλθεν εις Ύδραν για να γίνη περίγελως αυτών και φοβηθέντες, εσωφρονίσθησαν ή τουλάχιστον δεν ετόλμησαν ν’ ατακτήσουν… Τούτω τω τρόπω κατώρθωσεν ο Βούλγαρης να επιβληθή εις τα δυσήνια ναυτικά πλήθη, τα διαταράξαντα προ της καθόδου αυτού την Ύδραν, και να συγκρατήση δια της στιβαΆνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

ράς αυτού χειρός την υπό διάλυσιν πολιτείαν της Ύδρας» (Λιγνός, ‘Ιστορία της Ύδρας’, τ.1,

σ.50, 52). Η ειρήνη και τα συμφέροντα του εμπορίου εξασφαλίστηκαν. Τα οικονομικά της Κοινότητας που είχαν καταβαραθρωθεί από τις εσωτερικές ανωμαλίες αποκαταστάθηκαν και ο πλούτος συνέρεε στον άγονο βράχο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Γ. Δ. Κριεζή: «πανταχόθεν ηκούετο ο εναρμόνιος του χρυσού και αργύρου ήχος» (Κ. Α. Αλεξανδρής,

ναύαρχος ε.α. ‘Η αναβίωση της θαλασσίας μας δυνάμεως κατά την τουρκοκρατίαν’, έκδ. Ιστορική Υπηρεσία Β.Ν. Αθήναι, 1960). Τούτο το διαπιστώνουν και οι ξένοι ταξιδιώτες ΘΑΛΑΤΤΑ

στο νησί. Με συνετή διοίκηση το υδραίικο ναυτικό πολλαπλασιάζεται, μέρα με τη μέρα, χρόνο με τον χρόνο, σε αριθμό, σε εξοπλισμό, σε εμπειρία ναυτική και πολεμική. Οι Ευρωπαίοι δεν άργησαν να αντιληφθούν ότι ένας επικίνδυνος ανταγωνιστής τους ορθώνεται στη μεσογειακή οικονομία και άρχισαν να παίρνουν μέτρα κατά της δραστηριοποίησης της εκπληκτικής αυτής ράτσας των Υδραίων. Αυτή η ευδαιμονία συνετέλεσε και στη δίψα για μόρφωση, στην ίδρυση ναυτικής Σχολής (η πρώτη και μόνη στον ελληνικό χώρο τότε λειτουργεί μέχρι σήμερα) και την οργάνωση κανονικού σχολείου με μετάκληση ΕυρωΆνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

΄Υδρα 1828.

παίων ειδικών δασκάλων. Ο Γ. Κριεζής γράφει: «Φίλος των γραμμάτων ο Βούλγαρης, μολονότι άμοιρος αυτών. Συνέστησεν Ελληνικόν Σχολείον και άλλα αγαθοεργά καταστήματα». Και συμπληρώνει ο Σπ. Μελάς: «Απ’ τη στιγμή που ο Βούλγαρης έφτιασε τα πρώτα λαϊκά σχολεία στην Ύδρα, έδειξε πως ήταν Έλληνας. Έσκαψε το πιο αποτελεσματικό λαγούμι κατά της Τουρκιάς που υπηρετούσε. Ίσιος, τίμιος στο λόγο του, με φρονιμάδα περισσή και Έλληνας ως το κόκκαλο». Η ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου, είχε πολλές ευεργετικές συνέπειες, μία απ’ αυτές ήταν και η βαθμιαία υποχώρηση της αλβανικής γλώσσας και η επικράτηση της ελληνικής. 16

ΘΑΛΑΤΤΑ

Κατά την εποχή του Βούλγαρη, έγινε αλλαγή στη διοικητική δομή της Ύδρας και τέθηκαν καλύτερες οργανωτικές βάσεις στις διαδικασίες λειτουργίας των διαφόρων τομέων. Εκ του μηδενός σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε ένα σημαντικό νομοθετικό έργο, με μεθοδικότητα και έλεγχο. Δημιουργήθηκε μια οργανωμένη και σύγχρονη πολιτεία. Κωδικοποιήθηκαν άγραφοι νόμοι και έθιμα, διορθώθηκαν πολλές αδικίες στην κατανομή των κερδών και τις συνθήκες εργασίας, θεσπίστηκαν νόμοι για το τελωνείο, τους φόρους και τα κέρδη. Έγινε ο πρώτος ναυτεμπορικός νόμος της Ύδρας – ένα έργο που μόνο μια οργανωμένη κοινότητα θα μπορούσε να συντάξει και να εφαρμόσει. Θεσπίσθηκαν κανόνες και νόμοι που Άνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

για τη λειτουργία της τελωνιακής υπηρεσίας.

βελτίωσαν τη ναυτιλία, το εμπόριο και την οικονομία γενικότερα. Εκτός από την εσωτερική τάξη και η ασφάλεια, προσέχθηκε η κοινωνική διαβίωση. Συντάχθηκε ο «Νόμος Εμπορικός» που αντικατέστησε τα παραδοσιακά έθιμα, ανεπαρκή πλέον μετά τη ραγδαία ανάπτυξη της υδραίικης ναυτιλίας. Παλαιότερα δεν τηρείτο νηολόγιο ούτε υπήρχαν ναυτιλιακά έγγραφα. Επανήλθε ο θεσμός της συμπλοιοκτησίας, οργανώθηκαν από την Καγκελλαρία οι ναυλώσεις και συντάχθηκαν οι φορτωτικές, νομοθετήθηκε η εταιρική (συντροφοναυτική) κατάσταση του πληρώματος και ξεκαθαρίστηκαν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του, θεσπίσθηκαν διατάξεις για τη μισθοδοσία του, για τον υγειονομικό έλεγχο των καταπλεόντων πλοίων, την ελεύθερο-επικοινωνία με την ξηρά και ΘΑΛΑΤΤΑ

Ο ίδιος ο Βούλγαρης χειρίστηκε πολύ προσεκτικά την πολιτική του απέναντι στην Τουρκία. Δεν ακολούθησε εχθρική πολιτική. Αν έκανε κάτι τέτοιο, τότε το νησί έπρεπε να συνταχθεί ανοιχτά με τους αντιπάλους της Τουρκίας, τους Ρώσους, αφού ήταν αναγκαστικά παρασυρμένο στην χρόνια διαμάχη τους εκείνη την εποχή. Επιχείρησαν να κάνουν αυτό οι Υδραίοι, κατά τον ρωσο-τουρκικό πόλεμο του 1807. Πίστεψαν, τότε, στις υποσχέσεις του Ρώσου ναυάρχου Δημητρίου Σενιάβιν και τον ακολούθησαν εναντίον των Τούρκων, γιατί τους διαβεβαίωσε ότι ήταν ευκαιρία να αποτινάξουν για πάντα τον ξένο ζυγό. Και αποστάτησαν από τους οθωμανούς. Όταν όμως σταμάτησε ο πόλεμος, ο Σενιάβιν δεν είχε πια ανάγκη τους Υδραίους, και τους εγκατέλειψε ωμά στην θηριώδη εκδίκηση των πασάδων. Οι Ρώσοι είχαν συμπεριφερθεί με τον ίδιο τρόπο στα άλλα ναυτικά νησιά, τρεις φορές παλαιότερα, με συνέπεια εκείνα να υποστούν καταστροφικά αντίποινα από τους Τούρκους. Η ιστορία έχει καταγράψει έντεκα φορές (sic), από την Άλωση της Πόλης έως το Εικοσιένα, όμοιες προδοτικές συμπεριφορές των Ρώσων σε βάρος των Ελλήνων νησιωτών (Τρυφ. Κωνσταντινίδης, σ. 26, υποσημ. 2). Τελικά, οι Υδραίοι, χάρη στον Βούλγαρη, προτίμησαν τότε μια έξυπνη συνεργασία με την Κωνσταντινούπολη από μια πρόωρη επανάσταση. Και ο Μιαούλης υποστήριξε αυτή τη στάση. Πάνω σ’ αυτό, ο Σπ. Μελάς γράφει ότι αν κάποιος έλεγε τότε του Μιαούλη πως θα γινόταν την άλλη μέρα ναύαρχος για να κάνει πόλεμο στην Πύλη, θα τον περνούσε για τρελό. Ένα από τα αντίποινα που υπέστησαν τότε οι Υδραίοι από τους Οθωμανούς ήταν να στρατοπεδεύσει ο Βελή Πασάς (δευτερότοκος γιος του Αλή πασά των Ιωαννίνων) Άνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

στην απέναντι πελοποννησιακή ακτή από το νησί με 5000 τουρκαλβανούς, για να καταπνίξει την αποστασία τους. Το φρικτό αυτό σχέδιο ανατράπηκε την τελευταία στιγμή μόνο με την προσωπική παρέμβαση του Βούλγαρη, παρόλο ότι οι ρωσίσαντες τότε Υδραίοι τον είχαν αναγκάσει να φύγει από την Ύδρα. Ο ιστορικός ναύαρχος Κωνσταντίνος Αλεξανδρής γράφει:

«Ο πατριωτισμός του Βούλγαρη εφάνη κατά την κρίσιμη εκείνη στιγμή» (Αλεξαν-

δρής, ‘Η αναβίωσις της θαλασσίας μας δυνάμεως κατά την τουρκοκρατίαν’, έκδ. Ιστορικής Υπηρεσίας Β.Ν., Αθήναι 1960). Με αυτή την «κοσμογονία» ανάπτυξης και δυναμισμού της Ύδρας, που αναφέραμε παραπάνω, ο Βούλγαρης αντιλαμβανόταν αναμφίβολα ότι η Ύδρα εξελισσόταν σταθερά σε μια σοβαρή απειλή για τους Οθωμανούς - διέθετε αρκετή ναυτική οξυδέρκεια, πολιτική κρίση και απέραντη εμπειρία. Το νησί αποτελούσε ήδη οικονομικό ανταγωνιστή της Πύλης και τώρα με την ανάπτυξή του μπορούσε να αμφισβητήσει τη ναυτική οθωμανική κυριαρχία στην περιοχή και έτσι να ενθαρρύνει μια δυναμική μελλοντικής αποσκίρτησης των ραγιάδων από τον Σουλτάνο – γεγονός που άλλωστε επαληθεύθηκε λίγο αργότερα. Αν ήταν πραγματικά… «προσκυνημένος» ο Βούλγαρης, θα έπρεπε να ματαιώσει αμέσως την απειλή που στρεφόταν κατά των «προστατών» του ή τουλάχιστον να τους ενημερώσει. Στην πραγματικότητα, όμως, η ιστορία μας λέει ότι 18

ΘΑΛΑΤΤΑ

δεν υπήρξε καμία αντίδραση απ’ αυτόν, ούτε από τους Τούρκους, οι οποίοι έμεναν ήσυχοι και ανυποψίαστοι, ενώ οι Υδραίοι παρέμεναν ελεύθεροι και συνέχιζαν την αναπτυξιακή τους δραστηριότητα, σκάβοντας ανενόχλητοι τον λάκκο της Τουρκιάς. Αυτά, επομένως, έγιναν τυχαία ή εσκεμμένα; Ο Σπ. Μελάς γράφει κάπου αλλού: «Ετοίμασε κι αυτός (ο Βούλγαρης) απ’ τη μεριά

του, το πολεμικό κεφάλαιο για το μεγάλο αγώνα». Κι ο Α. Λιγνός υπογραμμίζει: «Αλλ’ ήτο (ο Βούλγαρης) οπλισμένος με αρκετήν μεγαλοφροσύνη και φιλοπατρίαν, και παρείΆνοιξη 2021

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΩΡΓΗΣ Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

ανέδειξε η Ύδρα κατά την ιστορική της διαδρομή. Και συνεχίζει: «Εύκολα καταλή-

γει κάποιος στο συμπέρασμα ότι τα περί φιλοτουρκισμού και πιστής αφοσιώσεως εις την τουρκική υπηρεσία του Γ. Βούλγαρη, αποτελούν υποθέσεις εντελώς άσχετες με την ιστορική πραγματικότητα» (περιοδικό ‘Η Φωνή της

Ύδρας’, Φεβρουάριος 2003).

δε τα πάντα, και διοίκησε την Ύδραν σωφρώνως μέχρι του θανάτου του…Είναι αληθές ότι συχνά συνήντα ου μικράν και αδοκαιολόγητον αντίδρασιν, κυρίως υπό των φερόντων ρωσσικήν υπηκοότητα Υδραίων…». Ο δε κα-

θηγητής Απ. Γκάτσος, ο οποίος μελέτησε τα αρχεία της οικογένειας Βούλγαρη (παρέδωσε 18 τόμους στο μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Ερμιόνης, τοποθεσία «Βουλγαρέϊκα»), θεωρεί την εποχή της διοικήσεως της Ύδρας από τον Γ. Βούλγαρη ως τον «χρυσούν αιώνα» του νησιού, τον δε Γεώργιο Βούλγαρη ως έναν από τους μεγάλους άνδρες της, ισάξιο των μεγάλων ναυμάχων, που «τύχη αγαθή» ΘΑΛΑΤΤΑ

Η τεκμηριωμένη μελέτη της πολιτείας του καπ. Γεώργη Βούλγαρη, καταλήγει εύκολα στη διαπίστωση ότι στην εποχή του η Ύδρα μπόρεσε και αναδείχθηκε σε μία σοβαρή και υπολογίσιμη δύναμη. Τότε ήταν που απόκτησε τη μεγαλύτερή της ισχύ (ναυτική, πολεμική, εμπορική, οικονομική). Τότε επιτεύχθηκε η παγκόσμια πρωτοτυπία: να δημιουργηθεί αξιόμαχο πολεμικό ναυτικό, προτού δημιουργηθεί κράτος. Τότε μπόρεσε η Ύδρα να βγει στον Αγώνα, κι έγινε το θαύμα! Ο Βούλγαρης έβλεπε μακριά από την εποχή του, φρόντισε για την Επανάσταση, πριν από την Επανάσταση. Αλλά, τέτοιο θαύμα δεν θα μπορούσε να γίνει εύκολα. Έγινε χάρη στην αξιοσύνη των καραβοκυραίων εφοπλιστών και στο ναυτικό δαιμόνιο τολμηρών καπεταναίων και συντροφοναυτών. Δεν θα μπορούσε όμως να πραγματοποιηθεί, κάτω από τα μάτια του Τούρκου δυνάστη, χωρίς την ανοχή και την καλυμμένη συμβολή του Βούλγαρη. Και τα θαύματα θέλουν τον… τρόπο τους για να γίνουν. Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Αρμενίζοντας για την Λευτεριά

Toυ Υποναύαρχου (Ο) Δημήτριου Γεωργαντά ΠΝ ε.α. και της Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά, φοιτήτριας (*)

Toυ Δημητρίου Γεωργαντά, Υποναυάρχου (Ο) ΠΝ (ε.α) και της Ιωάννας – Θοδοσίας Γεωργαντά, φοιτήτριας ΘΑΛΑΤΤΑ Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

«Εμείς για κάποιο όνειρο βάλαμε πανιά, για της πατρίδας τη λευτεριά. Κι αν δεν λευτερώθηκε ολάκερη, μα κάποια κομμάτια της, αρκεί. Κάποιο κέρδος το είχαμε.» Δόμνα Βισβίζη (1783, Αίνος - 1850, Πειραιάς).

Εισαγωγή

Χατζή Αντώνης και Δόμνα Βισβίζη από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης, υπήρξαν δύο από τους σημαντικούς Θρακιώτες ήρωες που αφιερώθηκαν εξ ολοκλήρου στον αγώνα για την απελευθέρωση του Έθνους και προσέφεραν και όλη τους την περιουσία. Αφιερώθηκαν στη Μεγάλη Ιδέα της Φιλικής Εταιρείας, όπου μυήθηκαν. Ξόδεψαν για τον Αγώνα μέχρι και τον τελευταίο τους οβολό για την συντήρηση του καραβιού τους ως ετοιμοπόλεμου και μάχιμου. Ο Χατζή Αντώνης δολοφονήθηκε από ελληνικό βόλι, αλλά η Δόμνα συνέχισε τον Αγώνα και όταν δεν μπορούσε η ίδια να συντηρήσει το καράβι της, το πρόσφερε και αυτό στον Αγώνα. Στη συνέχεια η ζωή της διαδραματίζεται σαν ηρωίδας αρχαίας τραγωδίας, από αρχόντισσα της Αίνου προσπαθεί να επιβιώσει μαζί με τα πέντε της παιδία άστεγη, χωρίς πόρους και βοήθεια στην καταρημαγμένη από τον πόλεμο, Ελλάδα. ΑΙΝΟΣ1

«Ξοδεύω τα χρήματά μου για να χτιστεί το χρυσό παλάτι της ελευθερίας» Χατζή Αντώνης Βισβίζης (1775 - 1822) 1

Η Αίνος αναφέρεται και στην Ιλιάδα του Ομήρου.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η θρυλική καπετάνισσα Δόμνα Βισβίζη γεννιέται στην Αίνο της Ανατολικής Θράκης το 1783 (λίγα χιλιόμετρα ανατολικά της Αλεξανδρούπολης). Ήταν ένα από τα τέσσερα (4) παιδιά ενός πλούσιου γαιοκτήμονα (τρεις αδελφές και ένα αγόρι)2. Δυτικά της Αίνου, δίπλα της, αργοκυλά ο Έβρος, ενώ στα πόδια της είναι η απέραντη θάλασσα. Έτσι γνώρισε τη ζωή του ποταμού και της θάλασσας. Παλαιότερα τα καράβια αρμένιζαν και στο ποτάμι, αλλά με τον καιρό το ποτάμι ξαβάθυνε από τα ιζήματα. Η Δόμνα αγαπούσε πολύ την θάλασσα. Κάτι την τραβούσε πάντα. Συνεχώς επιχειρούσε μικρά – κοντινά ταξίδια με τη βάρκα της «Δαμασκηνή». Οι γονείς της έλεγαν: «Ούτε αγόρι νά ‘σουν γεννημένη!». Έμαθε γράμματα με δασκάλους στο σπίτι. Το μπόι της μικρό, αλλά η θέληση και τα όνειρα της μεγάλα. Ήταν εξαιρετικής ομορφιάς, ευγένειας και ικανοτήτων. Στα 23 έτη της (1806) γνωρίζεται με τον καραβοκύρη Χατζή Αντώνη Βισβίζη. Είχε ένα καράβι και εκτελούσε μεταφορές στο Αιγαίο και από το Αιγαίο προς την Μαύρη θάλασσα και αντίστροφα. Αρραβωνιάστηκαν αμέσως και προγραμμάτισαν σε επόμενο κατάπλου του Αντώνη να παντρευτούν. Ο Αντώνης συνέχισε τα ταξίδια του και το πλοίο του το μετονόμασε σε «Δόμνα». Στο μεσοδιάστημα η Δόμνα επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο για να παρευρεθεί σε πανηγύρι στην Ίμβρο. Το πλοίο όμως λόγω κακοκαιρίας παρασύρονταν στη Θάσο, όπου είχαν το ορμητήριό τους οι πειρατές του Μητρομάρα. Τη στιγμή που επέκειτο η αιχμαλωσία των επιβατών, μαζί και της Δόμνας, εμφανίστηκε από μηχανής θεός ο Αντώνης Βισβίζης με το πλοίο του «Δόμνα» και με τα κανόνια κατατρόπωσε τους πειρατές, 2

Η αδελφή της, Δαμασκηνή, παντρεύτηκε έναν ξυλέμπορα στην Αδριανούπολη. Η άλλη της αδελφή, η Πολυξένη, παντρεύτηκε γαιοκτήμονα στα Ύφαλα Έβρου. Ο αδελφός της Νικηφόρος, έφυγε καλόγερος σε μοναστήρι, γιατί η κοπέλα που αγαπούσε αρπάχθηκε από αλλόθρησκο και εξαφανίστηκε.

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

σώζοντας την Δόμνα και τους άλλους επιβάτες από την αιχμαλωσία. Η Δόμνα και ο Αντώνης παντρεύτηκαν το 1808 στην εκκλησία του Άι-Βλάση στην Αίνο. Ο Αντώνης την άφησε στην Αίνο και συνέχισε τα ταξίδια του με το πλοίο του. Όσο έλειπε ο Αντώνης στη θάλασσα, η Δόμνα γύριζε τις 17 εκκλησίες της πόλης και τα άπειρα ξωκλήσια και παρακαλούσε τους αγίους να προστατεύουν τη «Δόμνα». Δεν άντεξε όμως για πολύ. Έκτοτε στα κοντινά ταξίδια επέμεινε και ήταν και αυτή δίπλα του. Έτσι, γνώρισε μία άλλη ζωή και άλλη γλώσσα, και έμαθε να διαβάζει τον καιρό. Η Δόμνα, ενώ ήταν έγκυος στο πρώτο της παιδί, ενέσκηψε πανούκλα στην Κωνσταντινούπολη και το θανατικό είχε φουντώσει. Η ασθένεια άρχισε να μεταδίδεται και σε άλλες πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας (π.χ. Σμύρνη, κ.α.). Ο κόσμος για να αποφύγει την ασθένεια έφευγε στις εξοχές ή έμπαινε σε καράβια και σάλπαρε για μέρη, όπου δεν υπήρχε η ασθένεια, δίχως να σκέπτεται τον προορισμό. Η Δόμνα παίρνοντας μαζί της την φίλη της Περαζούδα, επιβιβάστηκε στο καράβι του Αντώνη. Πρώτος προορισμός τα Ψαρά, όπου μετέφεραν ξύλα από την Αίνο για τον καπετάν Γιαννίτση, καρδιακό φίλο του Αντώνη, για να κτίσει ένα καινούργιο πλοίο. Στο επόμενο λιμάνι, στη Χίο, γέννησε το πρώτο της παιδί, τον Θεμιστοκλή (1811). Επόμενοι προορισμοί τα λιμάνια Σαμοθράκης, Μήλου, Τενέδου και επιστροφή στην Αίνο. Ξαφνικά εμφανίζεται τύφος στην Αίνο. Από το λιμάνι της Δρακοντίνας της Αίνου με Αινίτικα παστά σαλπάρουν για Πάτμο και για Σάμο. Στη Σάμο γέννησε το δεύτερό της παιδί, τον Γεώργιο (1813). Επανάπλους στην Αίνο. Εδώ τους επισκέφτηκε ο Εμμανουήλ Παπάς (Σέρρες, 1772 - Ύδρα, 1821), ο οποίος είχε έρθει από τον Άθω. Ήταν βα22

ΘΑΛΑΤΤΑ

θύπλουτος έμπορος, τραπεζίτης, αλλά και κυνηγός του ονείρου της ελευθερίας της Ελλάδος. Η Δόμνα με τα δύο παιδιά της έμεινε στην Αίνο. Ο Αντώνης με παστά της Αίνου και τον Εμμανουήλ Παπά σάλπαρε για Οδησσό. Ο Αντώνης επέστρεψε από την Οδησσό, εντελώς αλλαγμένος. Εκεί έμαθε για την Φιλική Εταιρεία και την προετοιμασία για την Επανάσταση. Κυνηγημένη για άλλη μία φορά, αυτή τη φορά από τύφο, όλη η οικογένεια επιβιβάστηκε στη «Δόμνα». Το πλοίο τους κατέπλευσε διαδοχικά σε Κω, Ψαρά. Στα Ψαρά ο Αντώνης συναντά τους φίλους του Ανδρέα Γιαννίτση και Νικολή Αποστόλη (Ψαρά, 1770 - Αίγινα, 1827), καθώς και τον δάσκαλο του Γένους, Θεόφιλο Καϊρη (Άνδρος, 1784 - Σύρος, 1853). Επόμενο λιμάνι στην Αίνο, όπου η Δόμνα αποκτά και το τρίτο της παιδί, την Μαριορή (1815) και τέταρτο παιδί, τον Χριστόδουλο (1817). Δυστυχώς, ο Χριστόδουλος, διαπίστωσαν λίγο αργότερα (2 ετών) ότι ήταν κωφάλαλος. Η ζωή τους σημαδεύτηκε σκληρά από αυτό το χτύπημα της μοίρας. Μόνη τους παρηγοριά η επιβίωση πάνω στο καράβι, όπου ήταν ευτυχισμένοι. Εν τω μεταξύ, ο Αντώνης κατά διαστήματα ταξίδευε και χωρίς την οικογένεια και έπιανε συχνά στην Οδησσό, όπου με ξύλα από το Πήλιο και τη Μυτιλήνη έκτιζε το μπρίκι του, το μεγάλο του όνειρο. Στην Αίνο η Δόμνα έμεινε για αρκετό διάστημα με τα τέσσερα παιδιά της και ο Αντώνης ανέβηκε για τελευταία φορά στην Οδησσό, για να φέρει το μπρίκι τους. Η επιστροφή του καθυστερούσε. Κάποιο πρωινό, όμως, έφτασε στο λιμάνι της Δρακοντίνας, της Αίνου, με το μπρίκι του «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ3», το οποίο έφερε περί τα 18 3

Το ονόμασε έτσι για να έχει καλή μοίρα το Έθνος! Μπρίκι με μήκος 31,10 μέτρα, πλάτος καταστρώματος 7,62 μέτρα, ολικό πλάτος στα κοίλα 7,80 μέτρα, βάθος αμπαριών 3,40 μέτρων, μέγιστο βύθισμα 4,12 μέτρων και χωρητικότητα 259 τόνους.

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

κανόνια. Το άλλο του πλοίο, «Δόμνα», το πούλησε στην Οδησσό. Η μοίρα της φαμίλιας τους και του καραβιού τους θ’ αρμένιζε δίπλα στη μοίρα του έθνους! Στο τελευταίο του ταξίδι στην Οδησσό κατάλαβε ότι θα γίνει μεγάλος ξεσηκωμός και ήθελε η οικογένειά του να είναι μακριά από τη στεριά και την πιθανή σκλαβιά. Με την απαραίτητη οικοσκευή εγκαταστάθηκαν πάνω στο καράβι, στο νέο τους σπίτι, την «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ». Μαζί τους και η καλή φίλη της Δόμνας, η Περαζούδα. Στο καράβι, ο Αντώνης είχε δημιουργήσει δύο δωμάτια για την οικογένεια, καθώς και μία μεγάλη σάλα για συνεδριάσεις και συμφωνίες με τους εμπόρους. Ο Αντώνης έπαιρνε μπάρκα για κοντινά ταξίδια. Φεβρουάριο 1821 βρίσκονταν στη Λήμνο, όπου μαθαίνουν ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (Κωνσταντινούπολη, 1792 Βιέννη, 1828) κήρυξε την Επανάσταση στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας. Τελειώνοντας ο Μάρτιος μεταφέρουν κρασιά από τη Σάμο στη Λήμνο. Το Πάσχα καταπλέουν στην Αίνο, για να περάσουν τις εορτές με τους γονείς της Δόμνας. Εκεί κατέφθασε και η αδελφή της, η Δαμασκηνή, με την οικογένειά της, κυνηγημένοι από Η Δόμνα Βισβίζη σε νεαρή ηλικία. την Αδριανούπολη. Το μίσος και ο τρόμος των Ελλήνων είχαν φουντώσει. Οι Έλληνες φόρτωναν τα νοικοκυριά τους και τρα- Χίο. Λίγο μετά ξεσηκώνονται η Ύδρα και βούσαν για Τένεδο, Ψαρά, Σύρο και Πάρο. η Σάμος. Στην Αίνο ο Αντώνης έμαθε ότι σήκωσαν τη σημαία της Επανάστασης στις Σπέτσες Τέλη Απριλίου 1821 καταπλέουν στην και στα Ψαρά. Ο Αντώνης ενημερώνεται Αίνο. Μαθαίνουν για τη θυσία του Αθαμε επιστολή από τον Γιαννίτση, ότι οι Ψα- νάσιου Διάκου (Αρτοτίνα Φωκίδας, 1788 ριανοί έχρισαν ναύαρχο τον Νικολή Απο- - Λαμία, 1821) στην Αλαμάνα. Αγοραστής στόλη, αντιναύαρχο τον Σκανδάλη και τον για το σπίτι τους βρέθηκε. Η Δόμνα άδειαΓιαννίτση υποναύαρχο. Με παστά της Αί- σε το σπίτι της και μετέφερε τα υπόλοιπα νου έβαλαν πάλι πανιά και τέλος Απριλίου απαραίτητα πράγματα στο καράβι, στο νέο καταπλέουν στα Ψαρά. Ο Νικολής Απο- της σπίτι. Στις 2 Μαΐου κατέπλευσαν στην στόλης και ο Σκανδάλης, με τα πλοία τους Αίνο ο Γαιννίτση με το πλοίο του «ΗΡΑ«Λεωνίδα» και «Φιλοκτήτη» αντίστοιχα ΚΛΗΣ» και άλλα τέσσερα ψαριανά πλοία. πήγαν και ξεσήκωσαν σε επανάσταση τη Ο Αντώνης ενώθηκε με το ψαριανό στόλο. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Θεόδωρος Βρυζάκης: Η Ελλάς ευγνωμονούσα. Πηγή: www.lifo.gr. 24 ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης, του Auguste Venchon.

Η Δόμνα χαιρετάει δακρυσμένη τους γονείς της. Τους έβλεπε για τελευταία φορά. Ήταν ήδη 37 ετών και είχε ήδη τέσσερα παιδιά. Αποχαιρετάει για πάντα το κάστρο του Ιουστινιανού, τις εκκλησίες, το ποτάμι, τ’ ακρογιάλια. Το λιμάνι χάνεται για πάντα από τα νοτισμένα μάτια της! Από τότε ακολουθούσε τον άνδρα της Χατζή Αντώνη Βισβίζη σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις.

ριανό στόλο. Πρώτη αποστολή η κατάληψη του φρουρίου της Λήμνου. Άμεση κατάληψη του κάστρου και μεταφορά των κανονιών και των πολεμοφοδίων στα καράβια τους. Κατάπλους στα Ψαρά , όπου τους περιμένει υποδοχή ηρώων. Τα λαφυραγωγημένα κανόνια της Λήμνου τοποθετούνται σε στρατηγικά σημεία άμυνας των Ψαρών.

Ψαρά, Πάρος (Νάουσα), Εύριπος

Στο καράβι, η Δόμνα έφερε τους δασκάλους Θόδωρο Αλκαίο και τη γυναίκα του Μαριγώ, για την μόρφωση των παιδιών της. Στα Ψαρά, στη σάλα της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ» συχνά γίνονται συσκέψεις των ναυάρχων για τις επικείμενες πολεμικές δράσεις του στόλου τους. Εκεί πρωτοάκουσαν και τον Ιωάννη Κωνσταντίνου Δημουλίτσα «Πατα-

«Σαν πατήσεις λεύτερη πατρίδα, τότε θα δεις πως ο αέρας εκεί θαν΄ αλλιώτικος.» Αντώνης Βισβίζης (1775, Λήμνος - 1822, Εύριπος) Η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» ενώθηκε με τον ψαΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

δίασε με πολεμοφόδια και τρόφιμα τον Εμμανουήλ Παπά. Μία τούρκικη γολέτα και ένα μπρίκι που κινήθηκαν εναντίον τους, καταβυθίστηκαν.

Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος.

τούκο» (Πάργα - Ψαρά, 1823)4 να λέει ότι έπρεπε να φτιάξουν ηφαίστεια (πυρπολικά) για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τα ισχυρά πλοία του οθωμανικού στόλου. Μάης μήνας του 1821 ήρθε μαντάτο ότι ο Εμμανουήλ Παπάς5 ξεσήκωσε την χερσόνησο του Άθω, μαζί και τους μοναχούς (3.000 μοναχούς) του Αγίου Όρους, με την συνδρομή της μονής Εσφιγμένου. Οι Τούρκοι έστειλαν δυνάμεις από Θράκη σε βοήθεια του Γιουσούφ πασά της Σαλονίκης. Λήφθηκε απόφαση από τα Ψαρά και έντεκα πλοία έπλευσαν στον Άθω για βοήθεια. Μαζί και η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ», η οποία εφο4 Ο «Πατατούκος» πέθανε από επιδημία τον Μάρτιο 1823 στα Ψαρά. 5 Ο Εμμανουήλ Παπάς είχε οκτώ γιους και τρεις κόρες. Στις 21 Δεκεμβρίου 1819, σε ηλικία 47 ετών μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Επέλεξε ως ορμητήριο τη μονή Εσφιγμένου του Αγίου Όρους, γιατί ο ηγούμενος της μονής ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Επιστροφή της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ» στα Ψαρά. Η Δόμνα με τα παιδιά παραμένουν στα Ψαρά, ενώ ο Αντώνης με την «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» και τον ψαριανό στόλο υπό τον Νικολή Αποστόλη αποπλέον για Χίο, με σκοπό την σύγκρουση με τον οθωμανικό στόλο. Εν τω μεταξύ, ο ψαριανός Γεώργιος Καλαφάτης (…-1851) πρόσφερε το καράβι του, το οποίο ο παργιανός «Πατατούκος» το μετέτρεψε σε πυρπολικό. Το εν λόγω πυρπολικό ο Δημήτριος Παπανικολής (Ψαρά, 1790-Αθήνα, 1855) το κόλλησε σε ένα μεγάλο δίκροτο τούρκικο πλοίο στην Ερεσσό και το κατέκαυσε, γεμίζοντας με υπερηφάνεια τον ελληνικό στόλο. Πριν χαρούν όμως τη νίκη ήρθε η μαυρίλα και το πένθος. Οι Τούρκοι κατέσφαξαν τους Έλληνες στις Κυδωνιές. Εκ των υστέρων κατέφθασε ο ψαριανός στόλος και το μόνο που μπόρεσε ήταν να σώσει μερικές ψυχές από τον όλεθρο. Αρχές Ιουνίου 1821, ο Παπάς στέλνει απελπισμένο μήνυμα για βοήθεια. Στριμωγμένος στο πόδι της Κασσάνδρας (Χαλκιδική) από τους Τούρκους περίμενε βοήθεια από τη Διοίκηση, αλλά πουθενά. Ο Αντώνης με ένα άλλο ψαριανό πλοίο σπεύδουν για βοήθεια (περιπολία και ενίσχυση). Του πλοίου του επιβαίνει η Δόμνα και τα παιδιά τους. Εφοδίασαν με μπαρούτι, μπάλες και άλλα εφόδια τον Παπά. Αρχές Ιουλίου ήρθαν και άλλα έντεκα ψαριανά πλοία και έφεραν και άλλα πολεμοφόδια. Νέα εντολή και επιστροφή της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ» στα Ψαρά και ανάληψη περιπολίας στα ασιατικά παράλια. Αρχές Σεπτεμβρίου 1821 ο Παπάς στέλνει πλοίο στα Ψαρά και ζητάει βοήθεια, γιαΆνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Μπρίκι "Καλομοίρα".

τί βρίσκονταν σε μεγάλο κίνδυνο. Ο Αντώνης, μαζί με άλλα ψαριανά καράβια, με προμήθειες και πολεμοφόδια έπλευσε για την Κασσάνδρα και εφοδίασε τον Παπά, ο οποίος με χίλιους άνδρες αντιμετώπιζε δώδεκα χιλιάδες Τούρκους. Επανάπλους της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ» στα Ψαρά. Η κατάσταση, όμως, του Παπά συνέχιζε να χειροτερεύει. Έσπευσαν και πάλι για βοήθεια του η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» και ένα άλλο ψαριανό καράβι. Ευτυχώς μαζί του βρίσκονταν στο καράβι και η οικογένειά του και απέφυγαν τις τουρκικές θηριωδίες στη ξηρά. Φθάνοντας στο Άγιο Όρος αντίκρισαν κάτι το τρομερό. Από τους θάμνους ξεπρόβαλε ένα ανθρωπομάνι. Λαβωμένοι και γυναίκες αναμαλλιασμένες με τα μωρά στην ΘΑΛΑΤΤΑ

αγκαλιά τους. Με μία βάρκα πλησίασε την «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» και ο Εμμανουήλ Παπάς, καταπονημένος και σκυθρωπός. Στην κουβέρτα του πλοίου εξιστόρησε τα πάθη του. Πώς νικήθηκε από τους Τούρκους, αφού εγκαταλείφτηκε από τη Διοίκηση. Ήθελε να μεταβεί στην Ύδρα για να μιλήσει στους αρχηγούς και να πάρει διαβεβαιώσεις. Ειδάλλως, ο Αγώνας εκεί πίστευε ότι θα ήταν χαμένος. Εν τω μεταξύ ο Αντώνης ανέβασε στο πλοίο του όλα τα γυναικόπαιδα. Στο ταξίδι για την Ύδρα έβλεπες στο πρόσωπο του Παπά τον πόνο της αποτυχίας και της αποθάρρυνσης. Καταπλέοντας στη Σκύρο ένας εκνευρισμός τον κατέλαβε. Στη Σκόπελο και στη Σκιάθο βγήκαν τα γυναικόπαιδα και έγινε εφοδιασμός του πλοίου με νερό και ρακή. Ο Παπάς είχε φοβερή ανηΆνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Σκίτσο της Καλομοίρας, Ναυτικό Μουσείο Οδησσού, Ουκρανία.

συχία για να φθάσει με βιάση στην Ύδρα. Πλέοντας στον Καφηρέα, πετάχτηκε έξω να πάρει ανάσες, αλλά έπεσε νεκρός από καρδιακή προσβολή στο κατάστρωμα, μπροστά στα μάτια του γιου του Ιωάννη Παπά και του γραμματέα του Δημητρίου Οικονόμου. Κατέπλευσαν στην Ύδρα με νεκρό, τον μεγάλο αγωνιστή του ’21, Παπά, όπου τον έθαψαν με τιμές στρατηγού (5 Δεκεμβρίου 1821). Στην Ύδρα, ο Αντώνης ζήτησε χρήματα από τον Γεώργιο Κουντουριώτη (Ύδρα, 192 - Αθήνα, 1858) για να πληρώσει τους μισθούς των ναυτών του (περί τους 80 ναύτες) και να προμηθευτεί τρόφιμα. Δυστυχώς η απάντηση ήταν ότι η πατρίς δεν έχει, λέγοντάς του: «Την προσφορά σου στον Αγώνα και όλα όσα έπραξες τα σημειώνουμε. Η πατρίς δεν θα σε λησμονήσει!». Προκειμένου να συνεχίσει τον ιερό του σκοπό 28

ΘΑΛΑΤΤΑ

συνέχισε να προσφέρει από την δική του περιουσία, για να είναι η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» πάντοτε ετοιμοπόλεμη και μάχιμη. Ο Αντώνης έλαβε δε εντολή από τον Γεώργιο Κουντουριώτη να καταπλεύσει στη Νάουσα της Πάρου, όπου θα ενημερώνονταν για το πώς θα βοηθούσε τους Ανδριώτες που είχαν πρόβλημα με τους πειρατές της Καρύστου. Καταπλέοντας στη Νάουσα συνάντησαν πολλούς πατριώτες τους Αινίτες που είχαν μεταναστεύσει εκεί από το φόβο των Τούρκων. Εκεί συναντήθηκαν με τον Αντώνη οι προεστοί της Άνδρου που ήθελαν να τους παρέχει προστασία από τους Αγαρινούς της Καρύστου. Υπέγραψαν για συμφωνία πληρωμής 7.000 γρόσια και όση μπαρούτι χρειάζονταν. Ο Αντώνης δέχθηκε, γιατί τόσο καιρό πλήρωνε το πλήρωμα με τα δικά του χρήματα. Την οικογένειά του την άφησε στη Νάουσα. Ένας μήνας Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

με βαρύ χιονιά! Όταν τελείωσε η σύγκρουση με τους πειρατές, οι Ανδριώτες έδωσαν στον Αντώνη μόνο 3.500 γρόσια. Ένα μήνα περίμενε στα νερά της Άνδρου, απαιτώντας τα υπόλοιπα χρήματα της συμφωνίας τους. Αναγκάστηκε να καταπλεύσει στη Νάουσα για να προβεί σε αναγκαίες επισκευές – συντηρήσεις στο καράβι. Στη Νάουσα έμεινε δεμένος με το καράβι του ο Αντώνης ένα μήνα, γιορτάζοντας εκεί το Άγιο Πάσχα, με την οικογένειά του. Τέλος Απριλίου 1822 ήρθε εντολή από Ύδρα να πλεύσει ο Αντώνης στο Γριπονήσι (Εύβοια), όπου με άλλα ψαριανά πλοία θα έκαναν περιπολία στο βόρειο στενό της Εύβοιας,για προστασία του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Τέλη Ιανουαρίου 1822 απέπλευσαν από Νάουσα. Κατέπλευσαν στη Λιθάδα. Εκεί, ο Αντώνης συνάντησε τους Αρεοπαγίτες της Διοίκησης της Στερεάς. Επίσης, συνάντησε και τον Άνθιμο Γαζή (Μηλιές Πηλίου, 1758 - Ερμούπολη Σύρου, 1828), ο οποίος τον όρκισε στη Φιλική Εταιρεία6. Εκείνο τον καιρό, αρχές Απριλίου οι Τούρκοι είχαν σπεύσει στο Ζητούνι (Λαμία) και ετοιμαζόντουσαν να προελάσουν στην Πελοπόννησο. Πριν όμως έπρεπε να ξεκάνουν τους Ρουμελιώτες επαναστάτες. Αργοπορούσαν γιατί είχαν ένα μεγάλο αγκάθι, τον Οδυσσέα Ανδρούτσο (το πραγματικό του όνομα ήταν Οδυσσέας Βερούσης) (Ιθάκη, 1788 - Αθήνα, 1825). Τελευταία προστέθηκαν ο Νικηταράς (το πραγματικό του όνομα ήταν Νικήτας Σταματελόπουλος), ο Τουρκοφάγος (Νέδουσα Μεσσηνίας, 1787 - Πειραιάς, 1849) και ο Δημήτριος Υψηλάντης. Ο Οδυσσέας ζητούσε βοήθεια από τους Αρεοπαγίτες (η τότε κυβέρνηση), αλλά δεν έπαιρνε τίποτε (ούτε καν τρόφιμα). Ο Αντώνης οργίστηκε με την αδιαφορία των Αρεοπαγιτών. Έστει6 Ο Άνθιμος Γαζής σε έγγραφό του αναφέρει για τον Χατζή Αντώνη Βισβίζη: «ο φιλογενέστατος καπετάνιος Χατζή Αντώνιος Βισβίζης …»

ΘΑΛΑΤΤΑ

λε δικά του τρόφιμα και πολεμοφόδια: τρία κανόνια και πενήντα μπάλες, εβδομήντα πέντε κιλά παξιμάδι και πεντακόσιες εξήντα οκάδες αλεύρι7. Ορίστηκε συνάντηση στην «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» των Αρεοπαγιτών και των Οδυσσέα Ανδρούτσου και Νικηταρά, προκειμένου οι Αρεοπαγίτες να πείσουν – πιέσουν τον Οδυσσέα να κρατήσει τις θέσεις του στην Αγία Μαρίνα της Λαμίας και να εμποδίσει την κάθοδο των Τούρκων στην Πελοπόννησο. Έγινε η συνάντηση, στην οποία παρευρίσκονταν ο γραμματικός του Γεωργαντάς8 και ο γαμπρός του Έντουαρντ Τρελώνης9. Ο Οδυσσέας τους λέει με παράπονο: «Με τι στρατό! Τον έχετε παρατήσει πεινασμένο, πληγωμένο. Πηγαίνετε εσείς να πολεμήσετε τέτοιο πόλεμο!» Κατέβηκε βιαστικά στη βάρκα βρίζοντας θυμωμένα. Οι Αρεοπαγίτες πίεζαν τον Οδυσσέα να κρατήσει πάση θυσία τις θέσεις του. Ο Οδυσσέας, όμως, κρίνοντας την δυσχερή επιχειρησιακή του κατάσταση, στην οποία βρίσκονταν, αποφάσισε τελικά να εγκαταλείψει τις θέσεις του. Με βάρκες επιβιβάστηκαν στα εκεί ευρισκόμενα καράβια του ελληνικού στόλου. Οι Αρεοπαγίτες άφριζαν από το κακό τους, γιατί ο Οδυσσέας τους παράκουσε. Έστειλαν μηνύματα στον Οδυσσέα για να έρθει να τους συναντήσει στην «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ». Είχαν σκοπό να τον δολοφονήσουν! Είχαν ήδη γίνει δύο απόπειρες για 7

Σε έγγραφό του ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στις 13 Μαΐου 1822 (Λιθάδα) αναφέρει για τις σημαντικές υπηρεσίες του καπετάν Αντώνη Βισβίζη.

8 Αργότερα, μετά το θάνατο του Οδυσσέα Ανδρούτσου ο Γεωργαντάς θα γίνει γραμματέας του Κωνσταντίνου Κανάρη και είναι αυτός που βρήκε πεθαμένο τον Κανάρη στην κρεβατοκάμαρά του. 9 Ήταν Άγγλος και είχε έρθει στην Ελλάδα μαζί με τον Λόρδο Βύρωνα. Έγινε γαμπρός του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Παντρεύτηκες την ετεροθαλή αδελφή του Ταρσίτα. Φεύγοντας από την Ελλάδα, μετά την δολοφονία του Ανδρούτσου έγραψε για όλο το διάστημα που ήταν στην Ελλάδα και περιγράφει τις απόπειρες δολοφονίας εναντίον του Ανδρούτσου.

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Απεικόνιση του όρκου των αγωνιστών στην εκκλησία της Aγίας Λαύρας, Θεόδωρου Bρυζάκη ( 1814-78), Ελαιογραφία.

την δολοφονία του. Οι Αρεοπαγίτες πίεζαν τον Αντώνη, όταν θα έρχονταν ο Οδυσσέας στο καράβι του, με κάποιον έμπιστό του να τον δολοφονήσει. Ο Αντώνης τους απάντησε: «Δεν με κάλεσε η πατρίδα για τέτοιες πράξεις. Εγώ βρίσκομαι στην υπηρεσία της πατρίδας για άλλο σκοπό. Ιερό!» Το βράδυ ο Αντώνης βρέθηκε να σφαδάζει στο κατάστρωμα του πλοίου. Είναι σίγουρο ότι τον σκότωσε αυτός που τον πίεζε να κάνει την δολοφονία (Αρεοπαγίτης) ή το πιθανότερο άνθρωπος των Αρεοπαγιτών. Λίγο πριν πεθάνει, με αδύναμη φωνή είπε 30

ΘΑΛΑΤΤΑ

στην Δόμνα: «Δεν μπορούσα … να το … πράξω, Δόμνα. Δεν μπο…»10. Λίγο μετά το σοκ, η Θρακιώτισσα Μπουμπουλίνα, Δόμνα, κάθισε στο γραφείο του Αντώνη, άνοιξε το ημερολόγιο της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ» και έγραψε κάτω από τα γράμματα του Αντώνη: «17 Ιουν. 1822 – Νηνεμία. Ημέρα Τρίτη, οκτώ ώρα νυκτός, έχασε τη ζωή του από βόλι ο Καπετάν Αντώνης Βισβίζης. Το κουμάντο του μπρικιού «ΚΑΛΟ10 Η σφαίρα δεν μπορούσε να προέρχεται από τους Τούρκους, λόγω της απόστασης που υπήρχε ανάμεσα στα καράβια.

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

ΜΟΙΡΑ» παίρνει η χήρα Δόμνα Βισβίζη». Μεγάλη βοήθεια θα είχε από τον Ύπαρχο καπετάν Σταυρή, πατριώτη της από την Αίνο. Οι Αρεοπαγίτες δεν ξαναπάτησαν το πόδι τους στο καράβι. Είχαν κάνει κοινωνό τον Αντώνη σε ένα κρίμα, το αρνήθηκε και τον σκότωσαν για να μην υπάρχει μάρτυρας στο έγκλημά τους. Τον Αντώνη τον έθαψε στη Λιθάδα, πίσω από το εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων. Τον Σεπτέμβριο 1822, η Δόμνα γέννησε το πέμπτο παιδί του Αντώνη, ένα πανέμορΘΑΛΑΤΤΑ

φο κορίτσι. Τον ίδιο μήνα μεταφέρουν από την Σκόπελο τον Καπετάν Διαμαντή με 600 άνδρες στα Βρυσάκια, στο Γριπονήσι. Ο Διαμαντής δέχθηκε μεγάλη επίθεση από τους Τούρκους. Η Δόμνα τον υποστήριζε με τα κανόνια του καραβιού, βοηθώντας έτσι τον Διαμαντή να κερδίσει τη μάχη. Ξαφνικά όμως επιτέθηκαν στην «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» δύο τούρκικα πλοία. Στη ναυμαχία που επακολούθησε η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» υπέστη σοβαρές ζημιές. Η Διοίκηση προσπάθησε να σφετεΆνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

ριστεί το καράβι από τη Δόμνα και να το παραδώσει σε άλλον καπετάνιο. Μπροστά όμως στην έντονη αντίδραση της Δόμνας οπισθοχώρησε. Το μπρίκι βέβαια είχε μεγάλες ανάγκες. Χρειάζονταν να πληρωθούν οι μισθοί των ναυτών. Και καθώς η Διοίκηση δεν έστελνε χρήματα, η Δόμνα ανοιγόκλεινε την κάσα της με τις λίρες. Επιπλέον, ήταν απαραίτητο να γίνουν κάποιες επισκευές και συντηρήσεις, λόγω των συνεχών πλόων και των ζημιών. Όλα αυτά με χρήματα της Δόμνας.

νή, εγκαταστάθηκαν στην Ίμβρο, κυνηγημένες από Αδριανούπολη και Ύφαλα, και την Αίνο.

Τα προβλήματα της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ» αυξάνονταν, γιατί κοντά στην τροφοδοσία και τις ζημιές, που κανείς δεν πλήρωνε, αθροίζονταν και οι μισθοί των ναυτών, που η Διοίκηση δεν έστελνε. Η Δόμνα πήρε την μεγάλη απόφαση να δώσει την «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» να γίνει πυρπολικό και να πάρει την αποζημίωση, ώστε να μπορέσει να εγκατασταθεί κάπου και να Πορτρέτο ζήσει αξιοπρεπώς την πολυμεΗ Δόμνα επιχειρησιακά του Θεμιστοκλή Βισβίζη, λή οικογένειά της. Το Σεπτέμγιου της Δόμνας Βισβίζη συνέχιζε την περιπολία για βριο 1823 η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» έλεγχο της περιοχής του Ευπαραδίνεται στη Διοίκηση στην ρίπου. Τέλη Σεπτεμβρίου 1822, Ύδρα, περιμένοντας να πάρει την αποζημίΕπιτροπή προεστών του Ξηρομερίου ζήτησαν από τη Δόμνα να συνεχίσει ωση που της υποσχέθηκαν. το μπλόκο στην περιοχή. Ο Άρειος Πάγος Η Δόμνα εγκαθίσταται στην Ύδρα. Αντί της έδωσε 400 γρόσια, ενώ για τα έξοδα του καραβιού απαιτούνταν 5.000 γρόσια να της συμπαρασταθούν, χήρα με πέντε (μισθοί για περίπου 75 ναύτες, τρόφιμα, μικρά ορφανά, πέφτει στα νύχια πότε του κ.α.). Τα υπόλοιπα γρόσια βγήκαν πάλι ενός και πότε του άλλου απατεώνα. Ανααπό την κάσα της. Συνέχισε το μπλόκο της, γκάζεται να μετακομίσει στο Ναύπλιο. Οκτώβριο και Νοέμβριο. Η Δόμνα τέλη Νοίκιασε ένα σπίτι χάρβαλο, το οποίο Νοεμβρίου άφησε το καράβι στον καπετάν σιγά σιγά το τακτοποίησε. Εκεί, ευτυχώς, Σταυρή και μετέβη, μαζί με τα πέντε παι- θα έχει συμπαράσταση τον Νικηταρά (το διά της, στην Ερμιονίδα, όπου ήταν η Δι- οποίο γνώριζε από τον Εύριπο) και την γυοίκηση. Η Διοίκηση της ζητούσε διαθήκη ναίκα του, Αγγελίνα. Θα ασχολείται πλέον από τον πεθαμένο άνδρα της για το καρά- με την μόρφωση και την εκμάθηση κάβι, ειδάλλως απειλούσε να της το πάρει! ποιας τέχνης των παιδιών της Ο μεγάλος Με υποβολή των απαραίτητων εγγράφων της γιος, Θεμιστοκλής, θα εργάζεται σε κατόρθωσε να αποσοβήσει την υλοποίηση τυπογραφείο. της απειλής. Γύρισε στο καράβι της εξουΜε τον ερχομό του νέου έτους 1824, θενωμένη και άρρωστη. Στο μεταξύ ήρθε γράμμα από την αδελφή της Πολυξένη ότι νοίκιασε άλλο σπίτι με δύο κάμαρες, λιοι γονείς της πέθαναν στην Αίνο από τύφο. γότερο χάρβαλο από το προηγούμενο, με Οι αδελφές της, Πολυξένη και Δαμασκη- τριάντα γρόσια ενοίκιο τον μήνα. Κάποια 32

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

μέρα συναντά στο σπίτι του Νικηταρά τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Αυτός της δήλωσε ότι ξέρει ότι τον Αντώνη Βισβίζη τον δολοφόνησαν, επειδή αρνήθηκε να συναινέσει στη δολοφονία του. Εμφύλιος. Δύο κυβερνήσεις: του Κουντουριώτη στο Κρανίδι και του Κολοκοτρώνη στην Τριπολιτσά. Ο Πάνος Κολοκοτρώνης κλείστηκε στο Παλαμήδι και δεν παραδίδει το φρούριο στην κυβέρνηση του Κουντουριώτη. Σύγκρουση για την κατάληψη του φρουρίου. Η Δόμνα δεν ήξερε που να πάει να προστατεύσει τα παιδιά της. Πριν μπει το καλοκαίρι ο Πάνος Κολοκοτρώνης παρέδωσε τελικά τ’ Ανάπλι στην κυβέρνηση του Γεωργίου Κουντουριώτη. Τέλη Μαΐου 1824 ο στόλος του Ισμαήλ Γιβραλτάρ έκανε στάχτη την Κάσο. Η όμορφη Κάσος έγινε ερείπια. Σε ένα μήνα χτυπήθηκαν και τα Ψαρά (21 Ιουνίου 1824). Το νησί δέχθηκε την μεγάλη μανία των Τούρκων, μέχρι τον τελικό ξολοθρεμό των κατοίκων της. Χάθηκαν χιλιάδες Έλληνες, μέχρι και η γυναίκα του Νικολή Αποστόλη και οι δύο κόρες του αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν σκλάβες11. Ο ελληνικός στόλος έφτασε καθυστερημένα, όσο για να δει τους μαύρους καπνούς που έβγαιναν από τα ρημαγμένα οχυρά και σπίτια. Η Δόμνα πολύ λυπήθηκε για το αγαπημένο της ξερονήσι. Το θεωρούσε δεύτερη πατρίδα της. Αύγουστος 1824 και η «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» άνοιξε πανιά ως πυρπολικό. Ο Ανδρέας Πιπίνος (Ύδρα, 1788 - Αθήνα, 1836), θα την κολλήσει σε μία τούρκικη φρεγάτα «Χαζνέ Γκεμισί» με 44 κανόνια. Το πλήρωμά του, 900 ναύτες σκοτώθηκαν όλοι. 11 Ευτυχώς οι γιοι του βρίσκονταν μαζί του στο καράβι. Ο ψαριανός ναυμάχος διακρίνονταν για το πνεύμα αυτοθυσίας, μετριοπάθειας και ακεραιότητας. Όταν του ζητήθηκε ν’ ανταλλάξει τον συλληφθέντα Τυνήσιο κυβερνήτη ενός δρόμωνα με τη σύζυγό του Ασημίνα, λέγεται ότι είπε: «Προτιμώ πενήντα Ασημίνες να χαθούν σκλάβες, παρά να ζήσει τέτοιο θηρίο!». Και διέταξε την εκτέλεσή του!

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η Δόμνα αισθάνθηκε υπερήφανη για την «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ», που βοήθησε στον Αγώνα μέχρι και την τελευταία της πνοή. Τότε ακούστηκε ότι ο Οδυσσέας έκανε καπάκια (συμφωνία) με τους Τούρκους. Η Διοίκηση βάλθηκε να κυνηγά τον ήρωα. Η Δόμνα ήταν σίγουρη ότι ο ήρωας της Γραβιάς έπεσε θύμα συκοφαντίας. Πίστευε ότι ο Οδυσσέας και ο Κολοκοτρώνης ήταν οι δύο αδιαφιλονίκητοι στρατιωτικοί ηγέτες της Επανάστασης. Τέλος καλοκαιριού ήρθε το πολυπόθητο δάνειο από την Αγγλία. Πολλοί περίμεναν να πάρουν χρήματα. Ναύτες απλήρωτοι για μήνες, στρατιώτες πεινασμένοι, αγωνιστές, κ.α. Η Δόμνα ζήτησε την αποζημίωση για το καράβι που έδωσε για πυρπολικό. Την ειρωνεύτηκαν … και της είπαν ότι θα αποζημιωθεί με το επόμενο δάνειο! Η Δόμνα στο Ανάπλι ήταν συνεχώς άρρωστη. Έμαθε, πως χήρα γυναίκα με πέντε ορφανά, ήταν θύμα που την κυνηγούσαν οληώρα και δεν την άφηναν ήσυχη. Έπρεπε να συνηθίσει άλλο πόλεμο. Τον πόλεμο της χήρας που πρέπει να φυλάξει τη ζωή και την τιμή της οικογένειάς της. Φεβρουάριο 1825. Μαθαίνει ότι έβαλαν στη φυλακή τον Γέρο του Μοριά στ’ Ανάπλι. Πραγματικά έκλαψε για την αχαριστία των Ελλήνων. Μαύρες ημέρες περνούν ο Νικήτας και οι άλλοι αγωνιστές. Ο Οδυσσέας παίρνει τα βουνά. Ανέβηκε στον Παρνασσό και κλείστηκε σε σπηλιά, την Μαύρη Τρύπα. Έβαλαν το πρωτοπαλίκαρό του τον Γκούρα και του υποσχέθηκε ότι αν παραδοθεί θα περάσει δίκη και θα αθωωθεί. Την ίδια ώρα που η Διοίκηση έριχνε στα μπουντρούμια τους αγωνιστές, ο Ιμπραήμ (Καβάλα, 1789-Κάιρο, 1848) κατέβασε με τα καράβια του τους στρατιώτες στη Μεθώνη του Μοριά (11-12- Φεβρουαρίου 1825). Μάρτη του 1825 κίνησαν εναντίον του οι Έλληνες με αρχιστράτηγο τον ναυτικό ΓεΆνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

ώργιο Κουντουριώτη. Έπαθαν πανωλεθρία στο Κρεμμύδι. Σε ένα μήνα και άλλη μεγάλη απώλεια. Ο θάνατος του Παπαφλέσσα12 (Δήμος Θουρίας, 1788 - Μανιάκι, 1825) στο Μανιάκι (20 Μαΐου 1825). Αφήνουν ελεύθερο τον Κολοκοτρώνη (Ραμοβούνι, 1770 - Αθήνα, 1843) και τους άλλους αγωνιστές για να μπορέσουν να σταματήσουν τον Ιμπραήμ. Η Δόμνα είδε τον Γέρο πάνω στο άλογο να φεύγει ελεύθερος για να οργανώσει τον πόλεμο κατά του Ιμπραήμ. Ο Ιμπραήμ όμως σαρώνει τα πάντα στο διάβα του και ο Αγώνας φαίνεται ότι χάνεται. Περί τον Ιούνιο του 1825 ακούγεται ότι ο Οδυσσέας σκοτώθηκε. Είπαν ότι προσπάθησε να δραπετεύσει από τη φυλακή του στην Ακρόπολη και γκρεμοτσακίστηκε στα βράχια. Ο Ιωάννης Γκούρας (Παρνασίδα, 1791 - Αθήνα, 1826) παρασυρμένος από κάποιους της Διοίκησης τον δολοφόνησε αυτός ή κάποιος έμπιστός του. Η αχαριστία της Διοίκησης στον ήρωα που προσέφερε τα πάντα στον Αγώνα!13 Ξαφνικά διαδίδεται ότι ο Ιμπραήμ βρίσκεται έξω από το Ναύπλιο. Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης (Κροκύλειο Φωκίδας, 1797 - Αθήνα, 1864) και ο Δημήτριος Υψηλάντης (Κωνσταντινούπολη, 1793 - Ναύπλιο, 1832) οχυρώνονται στους Μύλους Ναυπλίου. Σε βοήθειά τους τρέχουν με τα κανόνια τους τα πλοία του ελληνικού στόλου από το λιμάνι του Ναυπλίου. Τελικά, ο Ιμπραήμ δεν μπόρεσε να καταβάλλει την αντίσταση των αγωνιστών και στις 14 Ιουνίου 1825 εγκατέλειψε την κατάληψη του Ναυπλίου. Με όλη την κοσμοσυρροή, τη βρομιά και την απλυσιά, ενέσκηψε τύφος στο Ναύπλιο. Η Δόμνα χάνει από την ασθένεια το μικρό της κοριτσάκι στο λιμό του 1826, το οποίο δεν πρόλαβε ούτε να το βαπτίσει. Όπως λέει ο 12 Το πραγματικό όνομα του Παπαφλέσσα ήταν Γεώργιος Δικαίος Φλέσσας. 13 Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος που γνώριζε την Δόμνα από την πολιορκία της Εύβοιας την αποκαλούσε: «μεγάλη ευεργέτιδα».

ΘΑΛΑΤΤΑ

λαός, ενός κακού μύρια έπονται! «… Κλαίω, ευσπλαχνίαν δεν ευρίσκω ουδεμίαν. Άχρι και των ουρανών κραυγάζω. Ώτα ανεωγμένα δεν βλέπω! Πώς αλλιώς να εκφράσω τον πόνο μου; Ή με οποίον άλλον τρόπο να κινήσω ανθρώπων σπλάχνα εις συμπάθειαν;» (Τασούλας, 1989). Αλλά

φωνή βοώντος εν τη ερήμω!

Στην Ύδρα, περί το 1826, βγαίνει κατάστιχο με τα πλοία που δόθηκαν για πυρπολικά. Την «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ» η Διοίκηση την ξέχασε! Η Δόμνα άρχισε τον αγώνα για να κρατηθεί στη ζωή με αξιοπρέπεια, όσο περνούσε βέβαια από το χέρι της. Νέες αιτήσεις και νέα έγγραφα και νέα τρεξίματα για να αποδείξει το αντίθετο. Αλλά η Διοίκηση κωφεύει και αδιαφορεί!14 Την Λαμπρή γίνεται γνωστή η πτώση του Μεσολογγίου από δύο στρατηγούς τον Κιουταχή πασά15 (1780-1839)και τον Ιμπραήμ πασά. Ακολούθησαν οι σφαγές και η αιχμαλωσία των γυναικόπαιδων. Η καρδιά της Δόμνας σπάραξε για το Μεσολόγγι. Μία όμως ηλιαχτίδα τρύπωσε στο σπίτι της. Έγινε δεκτή η αίτησή της και ο μεγάλος γιος της Θεμιστοκλής, μαζί με τα παιδιά του Κανάρη, Μπότσαρη, Ανδρούτσου, Γιαννίτση, Παλάσκα, κ.α. (σύνολο δέκα παιδιά), εγκρίθηκε να μεταβούν στο εξωτερικό (Παρίσι ή Λονδίνο), με υποτροφία της Γαλλίας, για να μορφωθούν και να αποκτήσουν εφόδια, ώστε να είναι χρήσιμα στη χώρα. Αρχές καλοκαιριού έφυγε ο γιος της Θεμιστοκλής για την Γαλλία. 14 Η Δόμνα στις αιτήσεις και τα έγγραφά της, πριν την υπογραφή της έγραφε: «Η ευπειθεστάτη πατριώτισσα και δούλη, Δόμνα Βισβίζη!». 15 Ο Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς (Κιουταχής) γεννήθηκε στη Γεωργία το 1789 από Έλληνα ορθόδοξο ιερέα, καταγόμενου από τον Πόντο. Αιχμαλωτίστηκε μικρός από τον Οθωμανικό στόλο και παραδόθηκε στον σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη. Συνδέθηκε με φιλία με τον μετέπειτα σουλτάνο Μαχμούτ Β΄. Ανήλθε στα ανώτατα αξιώματα ως στρατιωτικός. Πήρε το παρατσούκλι «Κιουταχής» από την Κιουτάχεια όπου υπηρετούσε παλαιότερα. Απεβίωσε το 1839 στη Σεβάστεια (59 ετών), προσπαθώντας να καταστείλει εξέγερση των Κούρδων.

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Ο Κανάρης πυρπολεί την τουρκική ναυαρχίδα. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Εν τω μεταξύ Ρουμελιώτες στρατιώτες καταλαμβάνουν το σπίτι της, στ’ Ανάπλι. Παρόλα τα παράπονά της στις αρμόδιες αρχές δεν βρήκε το δίκιο της. Αναγκάστηκε να μετακομίσει σε άλλο σπίτι, το οποίο ήταν πραγματικό ερείπιο. Η εξώπορτα έγερνε θλιμμένα και τα παράθυρα έχασκαν ορθάνοιχτα στους τέσσερις ανέμους. Μέσα στο καταχείμωνο βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση. Με την βοήθεια του Αινίτη πατριώτη της Αστέριου, μπάλωσε ορισμένες ζημιές. Ο δεύτερος γιος της, Γεώργιος, μπάρκαρε στο καράβι ενός γνωστού τους καπετάνιου. Αρχές Σεπτεμβρίου 1826 θα δει στο λιμάνι το νέο πλοίο του ελληνικού στόλου, το ατμοκίνητο «ΚΑΡΤΕΡΙΑ» με τον Άγγλο καπετάνιο Φραγκίσκο Άστιγξ (Λέστερσιρ Ηνωμένου Βασιλείου, 1794-Ζάκυνθο, 1828). Καταλαβαίνει ότι η εποχή των ιστιοφόρων παρήλθε πλέον ανεπιστρεπτί. Πλέον τα πλοία θα κινούνται με ατμό και όχι με πανιά και άνεμο. Θα πει μέσα της: «Αντώνη, αλλάζει ο κόσμος!». Μαθαίνει για τον γιο της Θεμιστοκλή ότι είναι πολύ καλά στο Παρίσι. Εκεί ο γιος της γνωρίζει τον φιλέλληνα Βίκτωρ Ουγκώ (Μπεζανσόν Γαλλίας, 1802 - Παρίσι, 1885) που έγραψε γι’ αυτόν το ποίημά του «Το Ελληνόπουλο». Μία ζωγράφος, η Αδέλα Ταρντιέ, τον έκανε λιθογραφία και την κυκλοφόρησε σε όλη τη Γαλλία. Τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν τα έστειλαν για βοήθεια στην Ελλάδα. Μάλιστα ένα ποσό έστειλαν και στη μητέρα του, Δόμνα, καθώς και ένα αντίγραφο της λιθογραφίας. Κάτω από το πρόσωπο του Θεμιστοκλή παριστάνονταν η Δόμνα ως αρχαία Ελληνίδα να λέει στο γιο της: «Παιδί μου, ίσως να έχω πεθάνει όταν θα γυρίσεις. Θα είσαι μεγάλος πια. Σκέψου να εκδικηθείς τον πατέρα σου. Αντίο.» Λόγια που βέβαια δεν είπε ποτέ η Δόμνα και περισσότερο δεν ζήτησε εκδίκηση για τον φόνο του άνδρα της. 36

ΘΑΛΑΤΤΑ

Σύρος, Πειραιάς Έτος 1828. Όγδοος χρόνος της Επανάστασης. Τα χρόνια περνούν. Η Δόμνα κατοικεί στο Ναύπλιο, μέσα σε μεγάλη ένδεια. Μαθαίνει για τον ερχομό του Ιωάννη Καποδίστρια (Κέρκυρα, 1776-Ναύπλιο, 1828) στο Ναύπλιο την 18 Ιανουαρίου 1828 και την σε τέσσερις ημέρες ορισμό της Αίγινας ως πρωτεύουσας της Ελλάδος. Πιστεύει ότι ο Καποδίστριας θα βάλει τάξη στην αναρχία που επικρατούσε στη χώρα. Η κόρη της, η Μαριορή, ζήτησε από τον Καποδίστρια να δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης επιτάφιος λόγος για τον πατέρα της, Αντώνη Βισβίζη. Το αίτημα έγινε δεκτό και υλοποιήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1829. Η Δόμνα αποφάσισε να φύγει από το Ανάπλι και να μετοικίσει στη Σύρο. Εκεί βρίσκονται αρκετοί Αινίτες πατριώτες της και επιπλέον ο τέως Ύπαρχος της «ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΣ», καπετάν Σταυρής και η καλή της φίλη Περαζούδα, η οποία ήταν παντρεμένη. Ξαφνικά ακούγεται ότι δολοφονήθηκε ο Καποδίστριας στις 27 Σεπτεμβρίου 1831, έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο. Έπεσε παγωμάρα. Πίστευε πολύ στον «Αγιάννη Χρυσόστομο». Τον άλλο χρόνο κατέφθασε ο Όθωνας (Σάλτσμπουργκ Αυστρίας, 1816-Μπάμπεργκ Γερμανίας, 1867) με τους Βαυαρούς του. Την χρονιά αυτή πέθανε και ο Δημήτρης Υψηλάντης16. Θα ξεφύγει της Δόμνας: «Δύο κακά τον ίδιο χρόνο!». Ζήτησε η Αντιβασιλεία από τους αγωνιστές να παραδώσουν τα άρματά τους. Εκείνες τις ημέρες βρίσκονταν η Δόμνα στο Ανάπλι για δουλειές της. Είδε τους αγωνιστές γερασμένους πριν την ώρα τους και κουρασμένους από την πίκρα. Τους είδε να ξαρματώνονται αργά αργά, να φιλούν τα άρματά τους, να τα πετούν και να κλαίνε 16 Ο Δημήτρης Υψηλάντης σε μία επιστολή του την αναφέρει ως: «Ευγενεστάτη και Γενναιοτάτη Δέσποινα και Καπετάνισσα».

Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

σιωπηλά. Την επόμενη χρονιά, η Δόμνα, βάζει πανιά για τ’ Ανάπλι. Κάνει αίτηση για σύνταξη, την οποία υποσχέθηκε η Αντιβασιλεία στους αγωνιστές του ’21. Ένιωσε μεγάλη πίκρα, γιατί κανένας δεν ήξερε τι είχε προσφέρει για την ελευθερία της χώρας. Την έστελναν από τον Άννα στον Καϊάφα. Παρουσίασε ότι έγγραφα είχε. Υπέβαλε το χαρτί του Οδυσσέα, στο οποίο τους ευχαριστούσε για τη συνδρομή στον Εύριπο, χαρτιά από τους αγωνιστές Καρατάσσο και Διαμαντή του Ολύμπου, χαρτί από τον Νικηταρά και άλλα πολλά ακόμη. Εκεί θα συναντήσει και τη χήρα του Οδυσσέα, την Ελένη, να προσπαθεί να βγάλει και αυτή μία σύνταξη. Σε τέτοιες στιγμές τραβάει για το μόλο. Ταξιδεύει στα πέλαγα, ρουφάει τη μυρωδιά της θάλασσας και οι πίκρες της λίγο αλαφρώνουν και νιώθει λίγη χαρά στη ζωή της. Κάποιοι φρόντισαν και της έβγαλαν σύνταξη μόλις τριάντα (30) δραχμές το μήνα. Τόσο κοστολόγησαν τη μεγάλη της προσφορά στον Αγώνα! Ευτυχώς, μπόρεσε μετά από έτη προσπαθειών να πάρει και τις πιστόλες του άνδρα της και τις δικές της, που τις είχε σφετεριστεί κάποιος υπάλληλος του δημοσίου, όταν τις είχε δώσει για φύλαξη στον έμπιστό της γιατρό, Μπαλή, στο νοσοκομείο του Ναυπλίου. Ο γιος της Θεμιστοκλής επιστρέφει από το Παρίσι το 1832. Έφυγε στα 14 παλικάρι και γύρισε στα 20 ολόκληρος άνδρας. Διορίζεται στο δημόσιο σε νευραλγική θέση. Διορίζεται ακόλουθος στο Υπουργείο των Εξωτερικών και από το 1845 έως το 1876 διορίζεται διοικητής Νάξου. Η Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα της Ελλάδος. Ο Θεμιστοκλής καλεί τη μητέρα του και την οικογένειά του να έρθουν να μείνουν στην Αθήνα. Η Δόμνα αποφάσισε τελικά και ΘΑΛΑΤΤΑ

ήρθε να μείνει στον Πειραιά, για να βλέπει θάλασσα και το γιο της τον Θεμιστοκλή. Η κυβέρνηση αντί να της δώσει αποζημίωση για το καράβι της που έγινε πυρπολικό της έδωσε ένα κομμάτι γη στον Πειραιά. Το ευχάριστο γι’ αυτή είναι ότι βρέθηκε πάλι στην ίδια γειτονιά με τον Νικηταρά και την Αγγελίνα. Έτος 1843. Η Δόμνα είναι ήδη εξήντα ετών. Η κόρη της η Μαριορή παντρεύεται για δεύτερη φορά. Ο άνδρας της, ο Θαιριάκης, είναι αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού. Ο γιος της, Γεώργιος, αρμενίζει οληώρα. Ο γιος της, Χριστόδουλος, δουλεύει αρμοδόρος. Ράβει πανιά για τα ιστιοφόρα. Ο γιος της, Θεμιστοκλής, σε υψηλή θέση στο Δημόσιο. Ήρθε όμως ένα γεγονός που την στενοχώρησε φοβερά. Ο Νικηταράς, ο παντελώς ανιδιοτελής αγωνιστής, κατηγορήθηκε ότι ίδρυσε την «Φιλορθόδοξη Εταιρεία» και κινούνταν συνωμοτικά κατά της βασιλείας. Πιάστηκε και φυλακίστηκε για ενάμισι χρόνο στην Αίγινα. Όταν βγήκε από τη φυλακή ήταν σχεδόν τυφλός. Η Δόμνα προσπαθούσε με όσες δυνάμεις της έμειναν να παρηγορεί την καλή της φίλη Αγγελίνα. Αργότερα μετά το 1843 ο Νικηταράς αποκαταστάθηκε. Έλαβε τον βαθμό του υποστρατήγου και πήρε μία τιμητική σύνταξη. Πέθανε το 1849 (67 ετών). Ένα χρόνο πριν πεθάνει και η Δόμνα. Η Δόμνα μία μέρα περπατώντας στην παραλία του Πειραιά άκουσε δύο ψαράδες να τραγουδάνε ένα νησιώτικο τραγούδι και την πήραν τα δάκρια. Το τραγούδι έλεγε για τα δεινά που πέρασε, αλλά δεν έλεγε την αλήθεια. Τον πόλεμο εκείνο τον έκανε ο Αντώνης της, όχι αυτή!: «Πουλάκι πόθεν έρχεσαι, πουλάκι γι’ αποκρίσου μην είδες και μην άκουσες για την κυρά – Δομνίτσα την όμορφη τη δυνατή, Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

την αρχικαπετάνα που ΄χει καράβι ατίμητο και πρώτο μεσ’ στα πρώτα, καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο, καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το Μπουγάζι; Και το πουλάκι στάθηκε και το πουλάκι λέει,την είδα την απάντησα σιμά στο Αγιονόρος τρεις μέρες επολέμαγε με δυο χιλιάδες Τούρκους. Καράβια εδώ, καράβια εκεί, καράβια παραπέρα και τούτη σαν τον αετό όρμαγε και χτυπούσε δεξιά ζερβά κι ανάστροφα κι όπου βολούσε ακόμα και άκουγες βόγγους δυνατούς και στεναγμούς μεγάλους κι άκουγες κλάματα πικρά, κατάρες στην κατάρα κι θάλασσες κοκκίνιζαν ως φέσια των αγάδων.» Κάποια ημέρα στο λιμάνι του Πειραιά είδε κοσμοσυρροή. Έτρεξε και είδε να μεταφέρουν αλυσοδεμένο σαν λήσταρχο τον σοφό και αγωνιστή Θεόφιλο Καϊρη. Αυτός που δεν δέχθηκε τον Μεγαλόσταυρο που του πρόσφερε ο Όθωνας και τη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο.

Από τη Θράκη και την Αίνο, η Δόμνα, βρέθηκε στα τελευταία χρόνια της ζωής της στον Πειραιά. Κατέβηκε για τη λευτεριά. Με όσες πίκρες κι αν είχε καταπιεί και τώρα αν χρειαζόταν, έλεγε ότι θα ξανακατέβαινε. Στα ρουθούνια της ορμάει η μυρωδιά της θαλάσσιας αύρας και τα μάτια της βλέπουν το γαλάζιο της θάλασσας, όμοιο με της αγαπημένης της πατρίδας, της Αίνου, που δυστυχώς έμεινε χαμένη πατρίδα! Και όπως έλεγε: «… Η Αίνος είναι ο τόπος μου και τον αγαπώ πολύ. Και τη στερήθηκα, όσο λέω πως τώρα, ήρθε η ώρα να γυρίσω πίσω, τόσο μου βγαίνουν εμπόδια. Και είναι και τούτη η πίκρα πως ο τόπος μου μένει πάνω εκεί αλύτρωτος ακόμα …»

ΘΑΛΑΤΤΑ

Επίλογος Η Δόμνα Βισβίζη πέθανε το 1850 (67 ετών) στον Πειραιά, εγκαταλειμμένη, φτωχή και λησμονημένη. Από την μελέτη της ζωής της διαπιστώνεται η αγωνία της Θρακιώτισσας αγωνίστριας για την επιτυχία του Αγώνα, η μεγάλη προσφορά της, αλλά και η ολοσχερής εγκατάλειψή της από την πολιτεία. Η Δόμνα και ο Χατζή Αντώνης Βισβίζης υπήρξαν από εκείνους τους ήρωες της ελληνικής Επανάστασης που ενώ αφιέρωσαν τη ζωή τους και την περιουσία τους στον Αγώνα, η πολιτεία δεν τους τίμησε. Βέβαια η προσωπικότητα της Δόμνας, επισκίασε στην ιστορία την προσωπικότητα του συζύγου της. Ιδιαίτερα η ηρωική στάση της Δόμνας, η αντρίκια παλικαριά της, η αγέρωχη αντιμετώπιση της μοίρας στις κρίσιμες στιγμές της ζωής της και του Αγώνα, την αναδεικνύουν σε πρωταγωνιστικό ρόλο. Την υψώνουν σε δυσθεώρητα μεγέθη και την κατατάσσουν στο ίδιο επίπεδο ηρωισμού και προσφοράς με την Μπουμπουλίνα και την Μαντώ Μαυρογένους. Η προτομή της μόλις το 2005 τοποθετήθηκε στη Λεωφόρο των Ηρώων στο Πεδίο του Άρεως στην Αθήνα. (έργο του εβρίτη γλύπτη Απόστολου Φανακίδη,). Την προτομή του Χατζή Αντώνη Βισβίζη δεν σκέφτηκε κανείς αρμόδιος της χώρας να τοποθετηθεί στον ίδιο χώρο! Στην παραλιακή λεωφόρο της Αλεξανδρούπολης, δίπλα στο φάρο, βρίσκεται το ηρώο των Βισβίζιδων, με τη Δόμνα να δείχνει με το αριστερό χέρι την προτροπή στους ναύτες της να πολεμούν αγέρωχα κατά των Τούρκων κατακτητών και το δεξί στην αλύτρωτη πατρίδα της, την Αίνο. Ελάχιστος φόρος τιμής των Νεοελλήνων αποτελεί η ψηλάφηση των ηρωικών μορφών του 1821 και το ζωντάνεμά τους στην πολιτισμική μνήμη τους. Άνοιξη 2021

ΑΡΜΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΥΤΕΡΙΑ

Βιβλιογραφικές και Διαδικτυακές Αναφορές • Αλιμπέρτη, Σωτηρία. (1933). Οι Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα: Ταρουσοπούλου. • Βακαλόπουλος, Κ. Π. (1990). Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη. • Βιογραφίες των: Ιωάννη Καποδίστρια, Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Οδυσσέα Ανδρούτσου, Νικηταρά, Παπαφλέσσα, Γκούρα, Δημητρίου Υψηλάντη, Αλέξανδρου Υψηλάντη, Εμμανουήλ Παππά, Άνθιμου Γαζή, Θεόφιλου Καϊρη, Ιωάννη Μακρυγιάννη, Γεώργιου Κουντουριώτη, Ανδρέα Πιπίνου, Νικολή Αποστόλη, Δημητρίου Παπανικολή, Ιωάννη Δημουλίτσα, Ιμπραήμ, κιουταχή, στο διαδικτυακό τόπο : (https://www.sansimera.gr/biographies/, 29-1-2021). • Γκέρτσου – Σαρρή, Άννα. Μ’ ενάντιους ανέμους, Αθήνα: Πατάκη, 1η έκδοση Κέδρος 1996. • Δόμνα Βιζβίζη: Η ξεχασμένη ηρωίδα εφάμιλλη της Μπουμπουλίνας, 25-3-2020, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.syrostoday.gr, 29-1-2021). • Δόμνα Βιζβίζη: Η ηρωική Θρακιώτισσα καπετάνισσα της Επανάστασης, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.e-evros.gr, 29-1-2021). • Δόμνα Βισβίζη, η ηρωίδα καπετάνισσα που την ξέχασε το ελληνικό κράτος, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.catisart.gr, 29-1-2021). • Δόμνα Βιζβίζη: Η κυρά των θαλασσών φόβος και τρόμος των Τούρκων, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.pontos-news.gr, 29-1-2021). • Ευθυμιάδης, Απόστολος. (2005). Η Συμβολή της Θράκης στους απελευθερωτικούς πολέμους του Έθνους (από το 1361 μέχρι το 1920), Αλεξανδρούπολη. • Ευθυμίου Μαρία: Ποια είναι τα 10 πράγματα που θα έπρεπε οπωσδήποτε να πεις σε κάποιον που δεν γνωρίζει απολύτως τίποτα από την ελληνική επανάσταση;, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.infognomonpotitics.gr, 29-1-2021). • Η Θρακιώτισσα αρχικαπετάνισσα Δόμνα Βισβίζη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https:// www.24gramata.com, 29-1-2021). • Καπετάνισσα Δόμνα Βισβίζη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.ainites.gr, 291-2021) • Κούκος, Μ. (1998). Ο ελληνισμός της Θράκης στον αγώνα του 1821, Θεσσαλονίκη: Ερωδιός. • Μυστακίδου, Β. Ένια Αίνια, περιοδικό Θρακικά, τόμος Β΄, σελίδα 56. • Πολλαπλές διακρίσεις στην Αμερική για την ταινία «Η Τραγωδία της Δόμνας Βισβίζη» που έχει φόντο την Αλεξανδρούπολη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: (https://www.paratiritisnews.gr, 29-1-2021). • Τασούλας, Μανώλης. (2 Μαΐου 1989). Δόμνα Βιζβίζη. Τα έδωσε όλα για τον Αγώνα, αλλά η πατρίδα την ξέχασε…, Αθήνα: Ελευθεροτυπία. • Φιλήμονας, Ιωάννης. Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος Γ΄. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Ελληνική Επανάσταση 1821: Ο ναυτικός αγώνας

Της Δήμητρας Κουκίου, Ιστορικού Αναπληρώτριας Διευθύντριας του Εθνολογικού Ιστορικού Μουσείου. 40

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ «Δεν μπορούμε να μην επαναλαμβάνουμε επαρκώς στους Ευρωπαίους, ότι η ελευθερία της Ελλάδος εξαρτάται περισσότερο από τον πόλεμο στην θάλασσα και λιγότερο από τον πόλεμο στην ξηρά. Όσο οι Έλληνες είχαν την υπεροχή στην θάλασσα, κανένας τουρκικός στρατός δεν μπόρεσε να επικρατήσει στον Μοριά.» Olivier Voutier

διαπίστωση του φιλέλληνα Olivier Voutier, αυτόπτη μάρτυρα και αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης μέχρι και το 1823, υπογραμμίζει τη δυναμική παρουσία του ελληνικού ναυτικού στους μεγάλους σταθμούς της ιστορίας. Είναι γεγονός ότι όταν μιλάμε για τον Αγώνα του 1821 ασυναίσθητα μας έρχεται στο νου η ηπειρωτική Ελλάδα και κυρίως

Ηλιακός γνώμονας του Ιακώβου Τομπάζη. Όργανο ναυσιπλοΐας που χρησιμοποιείτο ως ηλιακό ρολόι και ως πυξίδα κατά τη διάρκεια της ναυτικής πορείας. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, αρ. κατ. 2188.

ΘΑΛΑΤΤΑ

ο Μοριάς και η Ρούμελη, αφού και η στρατηγική των αντιπάλων επικεντρώθηκε στην ισχυρή χερσαία στρατιωτική της δύναμη. Ασυναίσθητα παραγκωνίζονται οι θυσίες των υπολοίπων Ελλήνων, μολονότι στα πεδία της μάχης έλαβαν μέρος αγωνιστές από όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα. Για να καταστεί, ωστόσο, δυνατή η εξάπλωση της επανάστασης στην ηπειρωτική Ελλάδα θεωρήθηκε απαραίτητη η σύμπραξη και η συμμετοχή των νησιών του Αιγαίου, η οποία αποτέλεσε τον δεύτερο πόλο της εθνικής εξέγερσης των Ελλήνων. Τα ελληνικά νησιά, διάσπαρτα στο θαλάσσιο χώρο, εκτεθειμένα κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, δήλωσαν σταδιακά τη δυναμική τους παρουσία συνεχίζοντας τη ναυπηγική τέχνη και τη ναυτική παράδοση. Στα πλαίσια των διεθνών συγκρούσεων και των οικονομικοκοινωνικών αλλαγών του 18ου αιώνα, ασθενικά στην αρχή και τολμηρότερα στη συνέχεια, εξελίχθηκαν με το εμπόριο και τα ταξίδια, σε υπολογίσιμα ναυτικά κέντρα, αύξησαν τον πληθυσμό τους και κατά τη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δύναμη. Οι νησιώτες, τολμηροί και ριψοκίνδυνοι, διασχίζοντας τις θάλασσες εξελίχθηκαν σε μαχητικούς καραβοκύρηδες και εμπειροπόλεμους ναυτικούς. Επιπλέον η υποχρεωτική ετήσια στρατολόγησή τους στον Οθωμανικό στόλο, η συμμετοχή τους στην εξέγερση των επαναστατικών κινημάτων στην υπόδουλη Ελλάδα, στους ρωσοτουρκικούς πολέμους 1768-1774 και τους αγώνες του Λάμπρου Κατσώνη συνέβαλε στην καλύτερη ναυτική τους προετοιμασία. Η εμπειρία τους ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο από την αντιμετώπιση των πειρατών και από τις δικές τους ριψοκίνδυνες προσπάθειες για τη διάσπαση των ναυτικών αποκλεισμών κατά τη ναπολεόντεια περίοδο. Η ναυτική δύναμη των νησιωτών, εμπορική και πολεμική, Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

πληρούσε τις προϋποθέσεις για σύγκρουση και επιβολή στον τουρκικό στόλο. Με καράβια άριστα εξοπλισμένα και επανδρωμένα με αξιόμαχα πληρώματα τάχθηκαν με την έναρξη της Επανάστασης στο πλευρό των χερσαίων δυνάμεων. Οι Σπετσιώτες ήταν οι πρώτοι που ανταποκρίθηκαν στις προσκλήσεις των Πελοποννησίων αγωνιστών και ύψωσαν πανηγυρικά τη σημαία της ελευθερίας στο διοικητήριο του νησιού στις 3 Απριλίου 1821. Στις 10 Απριλίου ακολούθησαν τα Ψαρά. Οι Ψαριανοί με το φιλελεύθερο πνεύμα και τον πατριωτισμό που τους διέκρινε, αψηφώντας τη δυσμενή γεωγραφική τους θέση και τον κίνδυνο που διέτρεχαν, δεδομένου ότι ο εχθρικός στόλος μόλις κατέβαινε από το Βόσπορο το νησί τους θα συναντούσε πρώτο, ύψωσαν τη σημαία τις ελευθερίας και ρίχτηκαν στον Αγώνα με την πεποίθηση ότι θα μπορούσαν με τη ναυτική τους δύναμη να πλήξουν τον εχθρό. Η ισχυρή Ύδρα αντίθετα δεν ανταποκρίθηκε με τον ίδιο ενθουσιασμό στο πανελλήνιο αίτημα για βοήθεια. Οι συντηρητικοί πρόκριτοι του νησιού θέλοντας να σταθμίσουν τη σοβαρότητα του κινήματος, ήρθαν σε ρήξη με τον λαό ο οποίος, παρακινημένος από τον αγνό πατριώτη Αντώνη Οικονόμου, επαναστάτησε. Στις 16 Απριλίου υψώθηκε στο νησί η σημαία της επανάστασης. Η κατάσταση στις Κυκλάδες υπήρξε εντελώς διαφορετική. Επηρεασμένοι από τον φανατισμό των καθολικών και των Λατίνων ιερέων οι κάτοικοι της Σύρου, της Τήνου και της Νάξου αμφισβήτησαν την ιερότητα του Αγώνα και η συμβολή τους υπήρξε ελάχιστη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Το παράδειγμα των τριών ναυτικών νησιών ακολούθησαν σταδιακά η Άνδρος, η Σαντορίνη, η Κύθνος, η Σέριφος, η Σίφνος και η Σέριφος. ΘΑΛΑΤΤΑ

Σταυρός του Ανδρέα Μιαούλη. Είναι ξύλινος και φέρει ζωγραφισμένες επιγραφές στις δύο όψεις: ΙC XΡ ΝΙ ΚΑ στο κέντρο, ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΥΠΟΣ ΕΧΘΡΟΙΣ ΤΡΟΜΟΣ και ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΙΣΤΩΝ ΤΟ ΣΤΗΡΙΓΜΑ στις κεραίες. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, αρ. κατ. 14658.

Από τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου η πρώτη που επαναστάτησε ήταν η Κάσος το προχωρημένο, ανάμεσα σε Κάρπαθο και Κρήτη, φυλάκιο. Με την οικονομική ενίσχυση της Καρπάθου ανέπτυξε ανεξάρτητη πολεμική δράση και αποτέλεσε το συμπαραστάτη της επαναστατημένης Κρήτης μέχρι την καταστροφή της το 1824. Το κίνημα της Κάσου ακολούθησαν η Κάλυμνος, η Πάτμος και άλλα μικρότερα, ενώ στη ρόδο, όπου ήταν αγκυροβολημένος ο τουρκοαιγυπτακός στόλος η εξέγερση κατέστη αδύνατη. Εκείνη όμως που ξεχώρισε για τη μεγάλη της δραστηριότητα ήταν η Σάμος, η οποία, εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης, έγινε το επίκεντρο των ναυτικών συγκρούσεων στο Αιγαίο. Στα τρία πρώτα χρόνια του Αγώνα η αποστολή της ήταν παράλληλη με εκείνη των Ψαρών. Τα δύο νησιά αποτέλεσαν τα άγρυπνα φυλάκια της ελευθερίας και τις βάσεις για τις Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Η πυρπόληση του τουρκικού δικρότου στην Ερεσό. Υδατογραφία, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, αρ. κατ. 3326.

καταδρομές των κατοίκων τους στα μικρασιατικά παράλια. Στην Κρήτη η κήρυξη της επανάστασης εκδηλώθηκε κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Η μεγαλόνησος που βρισκόταν μακριά από τον ελληνικό ηπειρωτικό χώρο με μεγάλη πληθυσμιακή παρουσία εμπειροπόλεμων τουρκοκρητικών και παράλληλα ισχυρή παρουσία τουρκικών δυνάμεων στο νησί επαναστάτησε 44

ΘΑΛΑΤΤΑ

στις 7 Απριλίου 1821. Ο κίνδυνος άμεσης κατάπνιξης οποιασδήποτε επαναστατικής κίνησης στο νησί δεν εμπόδισε τους ατρόμητους Κρητικούς και στις 21 Μαΐου ιδρύθηκε η Καγκελαρία των Σφακίων. Απέναντι στον ετοιμοπόλεμο ελληνικό στόλο που αποτελούνταν από μικρότερα εμπορικά, κατά κύριο λόγο, πλοία ο ΟθωΆνοιξη 2021

μανικός, άρτια εξοπλισμένος και καθαρά πολεμικός, υστερούσε σε έμψυχο υλικό, η δράση του οποίου έπαιζε ρόλο στις επιχειρήσεις. Χωρίς ναυτική παράδοση οι Οθωμανοί, θεωρούσαν επικουρική τη συμβολή του ναυτικού τους και δεν είχαν φροντίσει για την εκπαίδευση έμπειρων πληρωμάτων, αφού ο στόλος τους μέχρι τότε αποτελείτο από τους υποχρεωτικά ναυτολογημένους Έλληνες νησιώτες. Επίσης στα τέλη του 18ου αιώνα αρχηγός των Ελλήνων ναυτών της τουρκικής ναυαρχίδας οριζόταν πάντοτε Υδραίος. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση ο αντίπαλος στόλος στερήθηκε μεγάλο αριθμό ναυτών, βρέθηκε εκτεθειμένος και αποδυναμωμένος εξαιτίας των λιποταξιών και των διώξεων των ικανών και έμπειρων πληρωμάτων. Μακριά από τον έλεγχο των θαλάσσιων επιχειρήσεων, αφού η μόνιμη ναυτική βάση του ήταν στα Δαρδανέλια, δεν ακολούθησε επιθετική στρατηγική και δεν επεδίωξε τις ναυτικές συγκρούσεις επειδή φοβόταν την απώλεια των μεγάλων και ακριβών πολεμικών πλοίων που διέθετε. Ο ελληνικός στόλος με δύο ναυτικές βάσεις στην Ύδρα και τις Σπέτσες και τις δύο προωθημένες στα Ψαρά και την Κάσο είχε μεγαλύτερη εποπτεία στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή από τα Δαρδανέλλια έως και την Αλεξάνδρεια και μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. Ειδικά τον πρώτο χρόνο τα αποτελέσματα της δράσης της ναυτικής δύναμης των Ελλήνων, ήταν άμεσα και καθοριστικά για τη συνέχεια, αφού ματαίωσε την πρώτη προσπάθεια των Οθωμανών να στείλουν ενισχύσεις, περίπου 3.000 άνδρες, από τα παράλια της Μικράς Ασίας στην Πελοπόννησο για την καταστολή της Επανάστασης. Απέτρεψε επίσης την αποστολή πολεμοφοδίων στις οθωμανικές δυνάμεις στην Ήπειρο, που προσπαθούσαν να καταπνίξουν την «ανταρσία» του Αλή Πασά, κρατώντας εκεί απασχολημένες για περισσότερο διάστημα πολυάριθμες στρατιωτικές δυνάμεις του σουλτάνου. Στρατηγικής σημασίας ήταν επίσης ο αποκλεισμός των παραθαλάσσιων φρουρίων που κατείχαν οι Τούρκοι, ώστε να τους αποδυναμώσουν. Καθώς πολλά από αυτά βρίσκονταν σε απόκρημνες και δυσπρόσιτες περιοχές, ο μόνος τρόπος να το καταφέρουν ήταν η πολύμηνη πολιορκία και ο αποκλεισμός τους προκειμένου να τους εξαναγκάσουν να συνθηκολογήσουν ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Η ναβέτα του Νικολάου Γκίκα Μπόταση. Υδατογραφία. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, αρ. κατ. 2590.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

για να μην πεθάνουν από ασιτία. Αυτό που είχε σημασία για τους πολιορκητές ήταν να αποτρέψουν μια ενδεχόμενη έξοδο των υπερασπιστών τού φρουρίου και να εμποδίσουν τις τουρκικές δυνάμεις που έρχονταν για ενίσχυση, να πλησιάσουν το φρούριο. Έτσι κατά τον πρώτο χρόνο οι Έλληνες κατέλαβαν τα φρούρια της Μονεμβασιάς και του Νεοκάστρου, αναπτερώνοντας το ηθικό των επαναστατών. Ταυτόχρονα οι Έλληνες, επιτιθέμενοι με επιτυχία εναντίον οθωμανικών πλοίων, εξασφάλιζαν πολύτιμο οπλισμό και πυρομαχικά. Το μεγαλύτερο εγχείρημα υπήρξε αναμφισβήτητα η πυρπόληση του τουρκικού δικρότου στην Ερεσό τον Μάιο του 1821. Η επιτυχία τού τολμήματος ήταν τεράστια. Πέρα από τις απώλειες των Τούρκων, η νίκη τόνωσε το ηθικό των Ελλήνων και απέδειξε ότι ήταν ικανοί να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το κολοσσιαίο τουρκικό ναυτικό. Η επιτυχημένη χρήση του πυρπολικού συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια τού Αγώνα με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Παρόλα αυτά, οι Τούρκοι διατηρούσαν υπεροχή στη θάλασσα. Με τη συνδρομή αιγυπτιακών και αλγερινών πλοίων ανεφοδίασαν τα φρούρια της Κορώνης και της Μεθώνης και αποβίβασαν στρατιωτικές ενισχύσεις στην Πάτρα. Τον Οκτώβριο του 1821 έκαψαν το Γαλαξίδι, το κυριότερο ναυτικό κέντρο των Ελλήνων στη Στερεά Ελλάδα, και αιχμαλώτισαν τα πλοία του. Το δεύτερο έτος της Επανάστασης, σημαδεύθηκε από συγκλονιστικά γεγονότα στις ναυτικές εξορμήσεις των Ελλήνων. Ο οθωμανικός στόλος επιχείρησε να ενισχύσει τις χερσαίες δυνάμεις, να πλήξει τα νησιωτικά κέντρα των Ελλήνων και να επανακτήσει τη θαλάσσια κυριαρχία. Αντίστοιχα, το ελληνικό ναυτικό κινητοποιήθηκε εγκαίρως, συγκεντρώνοντας αρκετά πλοία και αρχηγούς. Η μεγάλη σύγκρουση των δύο αντιπάλων πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα ΘΑΛΑΤΤΑ

τον Ιανουάριο του 1822. Η νίκη των Ελλήνων σε αυτήν είχε μεγάλη ηθική σημασία γιατί διαπίστωσαν ότι μπορούσαν να προξενήσουν ζημιές στον εχθρό όχι μόνο με τη χρήση πυρπολικών αλλά και κατά παράταξη. Βέβαια η καταστροφή της Χίου τον Μάρτιο του ίδιου έτους αναχαίτισε για λίγο την τη νικηφόρα ελληνική ναυτική προέλαση αλλά η απάντηση δόθηκε τρεις μήνες μετά, τον Ιούνιο του 1822 με την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον μεγάλο Ψαριανό πυρπολητή Κωνσταντίνο Κανάρη στα νερά της Χίου και ακολούθησε η πυρπόληση της τουρκικής υποναυαρχίδας στην Τένεδο τον Οκτώβριο του 1822. Το 1823 χαρακτηρίστηκε, ωστόσο, ως έτος αδράνειας και αναμονής και οι κινήσεις των αντίπαλων ναυτικών στόλων ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικές. Οι Τούρκοι, στις 17 Φεβρουαρίου, δοκιμάζονται από μια μεγάλη πυρκαγιά στην Κωνσταντινούπολη, η οποία, πέρα από τις απώλειες που προκάλεσε στους κατοίκους της, κατέστρεψε τον ναύσταθμο, τα χυτήρια και τους στρατώνες, με αποτέλεσμα να χαθούν πολεμοφόδια και άφθονο υλικό που προοριζόταν για το ναυτικό. Μόλις τον Μάιο, κατάφεραν να συγκροτήσουν ισχυρή ναυτική δύναμη αποτελούμενη αυτή τη φορά από ελαφρές μονάδες ώστε να γίνει ταχύτερη και πιο ευκίνητη απέναντι στον εχθρό. Από τις ελάχιστες ναυμαχίες της χρονιάς , αξίζει να αναφερθούν αυτή στο Άγιο Όρος στις 15 Σεπτεμβρίου και στον Μαλιακό κόλπο στις 14 Οκτωβρίου, κατά τις οποίες οι Τούρκοι υπέστησαν σημαντικές ζημιές. Το 1824 αντίθετα χαρακτηρίζεται από μεγάλη ένταση στις ναυτικές επιχειρήσεις με σημαντικές απώλειες και για τις δύο πλευρές. Εκτός από τις εμφύλιες διαμάχες που κορυφώθηκαν και καθυστερούσαν τη σωστή προετοιμασία των Ελλήνων για τον Αγώνα, την επαναστατημένη Ελλάδα απειΆνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

λούσε ένας νέος κίνδυνος. Ο σουλτάνος αποφασισμένος να καταστείλει την Ελληνική Επανάσταση απευθύνθηκε στον ισχυρό υποτελή του, τον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου. Είχε αντιληφθεί ότι ο μόνος τρόπος να αποκτήσει υπεροχή στη θάλασσα ήταν η συνεργασία του με τον αιγυπτιακό στόλο, ο οποίος ήταν καλά εξοπλισμένος με πλοία γαλλικής κατασκευής και πληρώματα άρτια εκπαιδευμένα από αξιωματικούς τού γαλλικού ναυτικού. Ως αντάλλαγμα για τη βοήθειά του, ο Αιγύπτιος πασάς θα έπαιρνε την Κρήτη και σχετικό έλεγχο της Πελοποννήσου. Η σύμπραξη αυτή προκάλεσε ολέθρια αποτελέσματα στην ελληνική πλευρά. Με την καταστροφή της Κάσου τον Μάιο και των Ψαρών τον Ιούνιο οι Έλληνες έχασαν τις δύο προωθημένες ναυτικές τους βάσεις, τον έλεγχο και τη δυνατότητα επιδρομών στα παράλια της Μ. Ασίας και της Αιγύπτου. Η αντεπίθεση των Ελλήνων υπό τη ηγεσία του Ανδρέα Μιαούλη υπήρξε άμεση σημειώνοντας μεγάλες νίκες στη Χίο, τη Σάμο και την Αλικαρνασσό. Η αποδυνάμωση όμως του ελληνικού στόλου επέτρεψε στον εχθρικό συμμαχικό στόλο να καταλάβει την Κρήτη και στη συνέχεια τη Μεθώνη, με μοιραία συνέπεια την οδυνηρή ήττα των Ελλήνων στη Σφακτηρία τον Απρίλιο του 1825. Η ατυχής συγκυρία χάρισε στον Ιμπραήμ μια εξαιρετική βάση ναυτικών επιχειρήσεων, αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο με τα καταστρεπτικά για την έκβαση της Επανάστασης αποτελέσματα. Από τον Ιούνιο του 1825 μέχρι και τους πρώτους μήνες του 1826, κύριο μέλημα του ελληνικού στόλου υπήρξε η προστασία των δύο ναυτικών νησιών· της Ύδρας και των Σπετσών και ο ανεφοδιασμός τού Μεσολογγίου. Η ηρωική πόλη πολιορκείτο για δεύτερη φορά από τις δυ48

ΘΑΛΑΤΤΑ

νάμεις τού Κιουταχή, ενώ ισχυρή οθωμανική ναυτική δύναμη επιχείρησε τον αποκλεισμό της δια θαλάσσης. Η οριστική πτώση της στις 10 Απριλίου 1826, παρά τις τέσσερις συντονισμένες προσπάθειες του

Η ναβέτα του Νικολάου Γκίκα Μπόταση. Υδατο

ελληνικού στόλου υπό την αρχηγία του Ανδρέα Μιαούλη για τον εφοδιασμό της, υπήρξε το μεγαλύτερο πλήγμα του Αγώνα Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

αναζωπυρώνοντας τα φιλελληνικά συναισθήματα σε όλη την Ευρώπη. Μετά την πτώση του Μεσολογγίου, όλη σχεδόν η Στερεά Ελλάδα βρισκόταν στα χέρια των Τούρκων. Στις δυτικές περιοχές της Στερεάς άρ-

ογραφία. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, αρ. κατ. 2590.

χισε η διάλυση των στρατιωτικών σωμάτων και οι περισσότεροι αγωνιστές κατέφυγαν στην Πελοπόννησο, η οποία με τη σειρά της ΘΑΛΑΤΤΑ

αντιμετώπιζε τη μανία τού Αιγυπτίου στρατάρχη. Ο ελληνικός στόλος περιοριζόταν μόνο σε αναγνωριστικές περιπολίες αποδυναμωμένος από πλοία και εφόδια παρά την οικονομική ενίσχυση που είχε λάβει από το πρώτο δάνειο. Κάτω από αυτή την πίεση το έμψυχο δυναμικό, δυσαρεστημένο από την οικονομική δυσπραγία, εξωθήθηκε σε ακραίες καταστάσεις με πιο χαρακτηριστική ήταν η εξέγερση των υδραίων ναυτικών που απαιτούσαν άμεση καταβολή της μισθοδοσίας τους. Ακολούθησε μια περίοδος αναρχίας και ανεξέλεγκτης πειρατείας κατά την οποία τα πληρώματα του στόλου λαφυραγωγούσαν αδιακρίτως. Είναι γεγονός ότι η έλλειψη πόρων για την κίνηση του στόλου ταλάνισε το ελληνικό ναυτικό σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης, δεδομένου ότι οι νησιώτικοι στόλοι διατηρούσαν τη αυτοτέλειά τους, συντηρούσαν τα πλοία τους και κάλυπταν τα έξοδα των επιχειρήσεων. Τις περισσότερες φορές μάλιστα στηρίζονταν αποκλειστικά στις καταδρομικές αποστολές και τις λείες για να εξασφαλίσουν πολεμοφόδια. Το απαιτούμενο ποσό για τη συντήρησή τους, τους μισθούς των πληρωμάτων και τα έξοδα ανέρχονταν σε πολλές χιλιάδες γρόσια και η ενίσχυση από την Προσωρινή Διοίκηση ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Τα τρία νησιά η Υδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά που είχαν επωμισθεί τα περισσότερα έξοδα έστελναν αντιπροσώπους στα υπόλοιπα για την είσπραξη χρημάτων, χωρίς ικανοποιητικά αποτελέσματα. Ούτε η προσπάθεια του Δημητρίου Υψηλάντη τον Ιούνιο του 1821 να οργανώσει εφορίες σε κάθε νησί για την είσπραξη χρημάτων για την κίνηση του στόλου απέδωσε. Η έλλειψη πόρων και η μεγάλη διάρκεια του πολέμου ωθούσε πολλές φορές Άνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

τους ναυτικούς να τρέπονται σε διαρπαγές και στο λαθρεμπόριο, να είναι απαιτητικοί διεκδικώντας το μισθό τους και απείθαρχοι κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων. Ούτε το 1822, όταν συστάθηκε «Μινιστέριον των Ναυτικών» με τους τρεις ναυάρχους επικεφαλής, αντιμετωπίστηκαν τα σοβαρά οικονομικά ζητήματα και η έλλειψη ενιαίας ηγεσίας. Η φυσική διάσπαση των νησιών δεν ευνοούσε την ενιαία εξουσία, όπως έγινε στην ηπειρωτική Ελλάδα, και τα περισσότερα, ήδη από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας είχαν δική τους κοινότητα. Ως εκ τούτου η έντονη τοπική συνείδηση προκαλούσε ακό50

ΘΑΛΑΤΤΑ

μα περισσότερα προβλήματα. Η ανάληψη όμως της αρχηγίας από τον Υδραίο ναύαρχο Ανδρέα Μιαούλη, έστω και άτυπης, οδήγησε τον ελληνικό στόλο σε σπουδαία κατορθώματα και παρά τις αντιξοότητες ενίσχυσε το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων. Ο κατάπλους μάλιστα της ατμοκίνητης «Καρτερίας» (Σεπτέμβριος 1826) και της ιστιοφόρου φρεγάτας «Ελλάς» (Νοέμβριος 1826), που αποτέλεσαν πολύτιμο ξεκίνημα για τη δημιουργία εθνικού στόλου, αναπτέρωσε τις ελπίδες τους. Την ίδια περίοδο, τα πράγματα είχαν αλλάξει και στο διπλωματικό πεδίο με το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης (ΑπρίλιΆνοιξη 2021

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝAΣΤΑΣΗ 1821: Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

ος 1826), που υπογράφτηκε μεταξύ Αγγλίας και Ρωσίας και αποτελεί το πρώτο επίσημο διπλωματικό έγγραφο που αναγνώριζε το δικαίωμα για πολιτική ανεξαρτησία στους Έλληνες. Ένα χρόνο αργότερα η υπογραφή της Ιουλιανής Συνθήκης (1827) και η εφαρμογή της από τον συμμαχικό στόλο των Μεγάλων Δυνάμεων οδήγησε στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου προοιωνίζοντας τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Όσα από τα ένδοξα πλοία του Αγώνα θεωρήθηκαν αξιόμαχα συγκρότησαν τον ΣτόΘΑΛΑΤΤΑ

λο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και οι ηρωικού ναυμάχοι έγιναν οι πρώτοι αξιωματικοί του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, το οποίο έκτοτε συνεχίζει την ένδοξη πορεία του υπερασπιζόμενο τα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας. Το Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας σταθερά προσανατολισμένο στην ανάδειξη της ιστορικής ναυτικής κληρονομιάς εγκαινιάζει το νέο του εκδοτικό εγχείρημα με ένα τεύχος αφιερωμένο στα διακόσια χρόνια από τη Ελληνική Επανάσταση και το μεγαλείο του ναυτικού Αγώνα. Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕYΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ:

Το Πλοίο Τιμολέων και οι Πολεμικές του Δαπάνες, 1821-1827 Ευτυχία Δ. Λιάτα, Ιστορικός

ο παρόν άρθρο αποτελεί μερικευμένη και συνοπτική μορφή της εκτενούς και διεξοδικής μελέτης του θέματος, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο: Ευτυχία Δ. Λιάτα, Εκ του υστερήματος αρμάτωσαν… Η φρεγάτα «Τιμολέων» στην Επανάσταση του 1821, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / ΕΙΕ, Αθήνα 2020. Εκεί ο αναγνώστης θα βρει και όλες τις αναφορές στις αρχειακές πηγές και στη βιβλιογραφία· εδώ σημειώνεται μόνο η βασική αρχειακή πηγή, που είναι το κατάστιχο των Γενικών Αρχείων του Κράτους, χφ. 241 (αρ. βιβλ. Εισαγωγής 521), με την σαφή ένδειξη περιεχομένου στο εξώφυλλο: Κατάστυχον εξόδων του πλοίου Τιμολέων Διοικούμενου παρά του πλοιάρχου Λαζάρου Πυνότζη τὰς διαφόρους ἐκστρατείας κατά τῶν ἐχθρῶν. 1821 Μαρτίου 9. Ὕδρα. Πρόκειται, λοιπόν, για το βιβλίο εξόδων, το «εξοδολόγιο», του συγκεκριμένου υδραίικου πλοίου και όχι για το Ημερολόγιο εκστρατείας του, το οποίο σύμφωνα με τη ναυτική νομοθεσία όλα τα πλοία έπρεπε να τηρούν· το ημερολόγιο αυτό δεν γνωρίζουμε αν σώθηκε και λανθάνει ή αν χάθηκε. Είναι γνωστό ότι την 27η Μαρτίου του 1821, ελάχιστες μόλις μέρες μετά την κήρυξη της Επανάστασης στον Μοριά, ο φιλιΘΑΛΑΤΤΑ

κός καπετάν Αντώνης Οικονόμου, ύστερα από ολιγοήμερες διαβουλεύσεις και συνεννοήσεις με άλλους υδραίους πλοιάρχους, κήρυξε στην Ύδρα την είσοδο του νησιού στον Αγώνα και κάλεσε τους κατοίκους σε συστράτευση· η ανταπόκριση των πλοιοκτητών και καπετάνιων στο κάλεσμα αυτό υπήρξε άμεση και αθρόα. Ο έως τότε εμπορικός στόλος του νησιού άρχισε να προετοιμάζεται και να εξοπλίζεται κατάλληλα, ώστε να καταστεί αξιόμαχος, ικανός ν’ αντεπεξέλθει στους κινδύνους της νέας εμπόλεμης κατάστασης· άλλωστε, είναι γνωστό ότι και προεπαναστατικά όλα τα ελληνικά εμπορικά πλοία ήταν εφοδιασμένα με κανόνια και άλλα πυροβόλα όπλα για την αντιμετώπιση πειρατικών επιθέσεων. Έτσι, ο μετασχηματισμός τους μονιμότερα από εμπορικά σε πολεμικά σκάφη ήταν σχετικά εύκολος, και η εμπειρία των πληρωμάτων τους αποτελούσε σημαντικό πλεονέκτημα για τον θαλάσσιο αγώνα. Το 1821 βρήκε το νησί της Ύδρας σε δημογραφική και οικονομική ακμή, αποτέλεσμα της μεγάλης εμπορικής άνθισης που παρατηρήθηκε στον τόπο κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου και κυρίως στις αρχές του 19ου αιώνα με τη συνεχή δράση Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

του στόλου κατά τους ναπολεόντειους πολέμους και τον ηπειρωτικό αποκλεισμό. Με 16.500 περίπου ψυχές πληθυσμό κι έναν εμπορικό στόλο, ο οποίος κατά την έναρξη της Επανάστασης υπολογίζονταν σε 186 μεγάλα και μικρά πλοία, η Ύδρα αποτελούσε τη μεγαλύτερη ελληνική ναυτική δύναμη. Στον προεπαναστατικό εμπορικό στόλο του νησιού συγκαταλέγεται και το πλοίο φρεγάτα (άλλοτε αναφέρεται και ως μπρίκι) Τιμολέων, συνιδιοκτησίας κατά τα 3/4 Ιωάννη Ορλάνδου και Λάζαρου Αθ. Πινότση, ενώ στο υπόλοιπο μερίδιο είχαν μικρή και άνισα κατανεμημένη συμμετοχή πέντε ακόμα άτομα: Χατζή Κανελάκης, Μανώλης Τζενεράλης, Χατζή Ανδρέας Παπαμανώλη, Γεώργιος Κιβωτός και Αντώνιος Μπαρμπέρης. Αγοράστηκε τον Οκτώβριο του 1813 στο Γιβραλτάρ αντί 24.296 ταλίρων (= 145.776 γρόσια)· ήταν τρικάταρτο, κατασκευασμένο από ξύλο δρυός, είχε μήκος τρόπιδας (καρίνας) 34 ναυπηγικούς πήχεις και έφερε 14 κανόνια. Όταν ξεκίνησε η Επανάσταση το πλοίο είχε πίσω του 16 χρόνια εμπορικής δράσης, και ο καπετάνιος του, ο Λάζαρος Πινότσης, διανύοντας τώρα την πέμπτη δεκαετία της ζωής του, συνέχισε να το διοικεί και σε όλη την επαναστατική περίοδο, έχοντας κάποιες φορές ως αντιπλοίαρχο τον αδελφό του Σταύρο Πινότση. Όπως προκύπτει από το κατάστιχο εξόδων του πλοίου, ο Λ. Πινότσης με τον Τιμολέοντά συμμετέχοντας στην 2η μοίρα του υδραίικου στόλου, έλαβε μέρος στον Αγώνα αδιάλειπτα από την πρώτη εκστρατεία στη Χίο (29 Μαρτίου 1821) έως την τελευταία θαλάσσια επιχείρηση «δια τον ασφαλισμόν των Μοθωκορώνων» (3 Μαΐου 1828), και σε συμπυκνωμένο χρόνο σύμφωνα με το ίδιο τεκμήριο: 25 ἐκστρατείες, όλες ός ῆνε σειμοιωμένες εἴς τω οίδιον καταστίχον όπου ἐχω καμοί τω πλοίων τημολέον με δέκατεσαρόν κανονίον εἴς ένατιοτείτα του ἐχθροῡ. Ὀ πλοίαρχος Λάζαρος Πινότζείς. Διά τες 25 ἐκστρατείες σίμποσουται μινας 39 και μέρες 54

ΘΑΛΑΤΤΑ

10 ός τω καταστιχόν. Με άλλα λόγια, κατά την επταετή περίοδο της Επανάστασης ο Τιμολέων είχε κατά διαστήματα ενεργό δράση στον πόλεμο συνολικής διάρκειας 3 ετών, 3 μηνών και 10 ημερών, δηλαδή κάτι λιγότερο από την μισή τυπική χρονική διάρκεια της επανάστασης· η συνήθης διάρκεια κάθε εκστρατείας ήταν ένας μήνας, όμως σε κάποιες περιπτώσεις το χρονικό αυτό πλαίσιο επιμηκύνονταν κατά λίγες ημέρες, ενώ ελάχιστες ήταν οι φορές που υπερέβαινε το δίμηνο. Ο Τιμολέων – όπως άλλωστε και όσα πλοία μετείχαν σε όλες τις εκστρατείες – ανάλωναν περίπου 3-3,5 μήνες ετησίως στον πόλεμο· τον υπόλοιπο χρόνο είτε έμεναν στην Ύδρα για επισκευές και φύλαξη του νησιού είτε επιδίδονταν σε εμπορικές επιχειρήσεις, οι οποίες προφανώς και δεν σταμάτησαν ολοσχερώς λόγω του πολέμου. Ως προς τον αριθμό των υδραίικων πλοίων που συνεκστράτευαν σε κάθε πολεμική επιχείρηση, αυτός σύμφωνα με τις αρχειακές πηγές κυμαίνονταν από 25 έως 35 περίπου εναλλασσόμενα πολεμικά πλοία – εκτός των πυρπολικών – με εξαίρεση μόνο την εκστρατεία στις αρχές του 1825, οπότε την υδραίικη μοίρα αποτελούσαν 37 πλοία. Ο Τιμολέων είναι ίσως από τα λίγα υδραίικα πλοία που δεν έλειψαν από καμιά επιχείρηση, γεγονός που μπορεί να εξηγηθεί από την ιδιαιτερότητα του σκαριού του, ότι δηλαδή αυτό και η γολέτα Τερψιχόρη θεωρούνταν τα ταχύτερα πλοία του στόλου και γι΄αυτό συχνά χρησιμοποιούνταν ως ανιχνευτικά και προπομποί. Αν, για την ιστορία της Επανάστασης του 1821 η γνώση μας στο επιχειρησιακό, το πολιτικό-διπλωματικό και το διοικητικό επίπεδο είναι διαφωτιστική σε ικανοποιητικό βαθμό τόσο ως προς το γενικό τοπίο, όσο και ως προς μερικευμένες περιπτώσεις, στο οικονομικό σκέλος της ίδιας περιόδου το ιστοριογραφικό έλλειμμα είναι εμφανές και για τούτο διαρκές και εμφαντικό το αίτημα για προσανατολισμό και διεύρυνση της έρευνας ως προς τον συγκεκριμένο τομέα. Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

Το μπρίκι Τιμολέων του Παναγιώτη Μαστραντώνη

ιστορικοί, από τη νεότερη κυρίως γενιά, έχουν στρέψει τα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα προς τον χώρο αυτό με ενδιαφέροντα ιστοριογραφικά αποτελέσματα που έχουν ήδη δημοσιοποιηθεί και θα συνεχίσουν να δημοσιοποιούνται στο άμεσο μέλλον. Ως συμβολή, λοιπόν, στη ναυτική αλλά και στην οικονομική ιστορία της Επανάστασης έρχεται το προς πραγμάτευση εδώ αρχειακό τεκμήριο να δώσει κάποια ψήγματα στοιχείων – και μάλιστα των πλέον σπάνιων – ως προς την καθημερινότητα της λειτουργίας ενός πολεμικού πλοίου κατά την περίοδο εκείνη. Το γεγονός ότι το συγκεκριμένο πλοίο, ο Τιμολέων είχε διαρκή πολεμική συμμετοχή σε συνεπικουρία με τον τύπο και το μέγεθός του, που το εντάσσουν ανάμεσα στον μέσο όρο της πλειονότητας των υδραίικων – και όχι μόνο – πλοίων, το καθιστά ιδανική περίπτωση για παρατήρηση του φαινομένου που θέλουμε να ανιχνεύσουμε και να περιγράψουμε, να επιχειρήσουμε δηλαδή να δούμε εκ των κάτω τα οικονομικά του Αγώνα. Η βασική πηγή μας, το «εξοδολόγιο» του πλοίου Τιμολέων, είναι ένα αρχειακό τεκμήριο ιδιάζουσας ιστορικής αξίας και σπάνιου πληροφοριακού πλούτου, το μοναδικό σωζόμενο αυτού του τύπου – απ’ όσο γνωρίζουμε έως σήμερα –, ένα κατάστιχο στο οποίο ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

Πινότση, Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο.

καταγράφονται με αδιάσπαστη συνέχεια και εντυπωσιακή λεπτομέρεια όλες οι δαπάνες που έγιναν για τη λειτουργία του συγκεκριμένου πλοίου στην ενεργό πολεμική δράση του. Χάρη στην ευσυνειδησία του καπετάνιου Λάζαρου Πινότση και την επαγγελματική σχολαστικότητα του γραμματικού τού πλοίου έχουμε μια μαρτυρία-θησαυρό για τους ιστορικούς. Το κατάστιχο σε αυτή του την καθαρογραμμένη, επιμελημένη μορφή συντάχτηκε όχι συγχρόνως με τα 56

ΘΑΛΑΤΤΑ

γεγονότα αλλά εκ των υστέρων, μετά το τέλος της Επανάστασης, με βάση ασφαλώς πρόχειρες καταγραφές και ποικίλες αναλυτικές σημειώσεις, τις οποίες όλο αυτό το διάστημα κρατούσε ο γραμματικός. Η παρουσία του συγκεκριμένου τεκμηρίου ανάμεσα στο αρχειακό υλικό της κεντρικής υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους οδηγεί στην εύλογη εικασία ότι τούτο υπεβλήθη ως παραστατικό από τον ενδιαφερόμενο στην αρμόδια «επί της επεξεργασίας των λογαριασμών του Ναυτικού Επιτροπή», την οποία διόρισε ο ΚαποδίΆνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

στριας τον Μάρτιο του 1829 με αποκλειστικό έργο τη μελέτη και αξιολόγηση των διεκδικήσεων πολεμικών αποζημιώσεων από μέρους των πλοιάρχων ή των κοινοτήτων. Οι ενδιαφερόμενοι θα έπρεπε να απαντήσουν στα εξής ερωτήματα: Σε κάθε εκστρατεία ποιος ήταν ο μισθός των ναυτών και ποιος ο αριθμός του πληρώματος. Ποια η διάρκεια της απουσίας του πλοίου από την Ύδρα από τη στιγμή της αναχώρησης έως την επιστροφή του στο νησί μετά από κάθε πολεμική επιχείρηση. Επιπλέον η Επιτροπή ζητούσε από τις κοινότητες να της υποβάλουν όσα ημερολόγια πλοίων μπορούσαν να συγκεντρώσουν. Μετά την παρουσίαση της ταυτότητας της υπό εξέταση πηγής, ας επιχειρήσουμε την καταβύθισή μας στις αποκαλυπτικές σελίδες του κατάστιχου, προκειμένου να παρουσιάσουμε συνοπτικά το άφθονο και ποικίλο αλίευμα που ανασύραμε. Λένε, ότι δεν υπάρχει πιο εύγλωττη πηγή από τους αριθμούς, αρκεί, βέβαια, να ξέρεις τι και πώς να τους ρωτήσεις· ας τους κάνουμε, λοιπόν, να μιλήσουν. Ξεκινώντας από τα πληρώματα του συγκεκριμένου πλοίου και την μισθοδοσία τους, και ως απάντηση στα δυο πρώτα ερωτήματα της Επιτροπής Καποδίστρια προκύπτουν τα ακόλουθα: Στον Τιμολέοντα υπηρέτησαν ως πλήρωμα καθ’ όλη την διάρκεια των θαλάσσιων αγώνων συνολικά 803 άτομα· ο αριθμός των ναυτών σε κάθε εκστρατεία παρουσιάζει σχετική σταθερότητα, κυμαινόμενος ανάμεσα στα 65-70 άτομα (στις 17 από τις 25 εκστρατείες) και μόνο για την εκστρατείαν Εύριπου και Τρίκερον, έχοντας υπό τιν οδιγία μου και έτερα πλοία, καθώς σημειώνει ο Πινότσης στο κατάστιχό του, το πλήρωμα ήταν 90 άτομα, ο μέγιστος καταγραμμένος αριθμός. Το ολιγομελέστερο πλήρωμα, 51 άτομα, σημειώνεται τον Σεπτέμβριο του 1822 στην «εκστρατεία δια Νάπλοιον όπου ο εχθρός από έξο από Σπέτζες και Ύδρα έχον υπό την οδιγίαν μου και άλα πλοία». Οι παράγοντες που καθορίζουν τον αριθμό των ναυτών δεν προκύπτουν από πουθενά· να υποθέσουμε ΘΑΛΑΤΤΑ

μόνο μπορούμε, ότι είναι συνάρτηση του τόπου εκστρατείας και συνεπώς της απόστασης από την Ύδρα, της σοβαρότητας της επιχείρησης, της οικονομικής δυνατότητας της κοινότητας για την επάνδρωση κάθε φορά των πλοίων ή συνδυασμός αυτών κι ενδεχομένως κάποιων άλλων λόγων. Αν όμως ο αριθμός των πληρωμάτων του Τιμολέοντα παρουσιάζει σχετική σταθερότητα, η εναλλαγή ως προς τα πρόσωπα είναι αξιοσημείωτη: Από τα 803 άτομα το 59% μετείχε σε μία μόνο εκστρατεία και το 22% σε δύο – συνολικά το 81% περίπου – ενώ σε 3 έως 5 εκστρατείες έλαβε μέρος το 15% περίπου· από 10 συμμετοχές και πάνω είχε μόλις το 1,12% των ναυτών. Τι μας φανερώνει αυτό; Αποκλείοντας την περίπτωση όλοι αυτοί να έχασαν τη ζωή τους στον πόλεμο – κάτι που δεν προκύπτει από καμιά άλλη πηγή – ισχυρή προβάλλει η υπόθεση ότι άλλαξαν πλοίο ή ότι φοβούμενοι για τη ζωή τους εγκατέλειψαν τον Αγώνα για να επιδοθούν σε άλλες βιοποριστικές εργασίες, όπως λ. χ. το εμπόριο. Συναφές με τον αριθμό των πληρωμάτων είναι και το θέμα της αμοιβής τους. Οι ναύτες του Τιμολέοντα δεν έχουν ούτε σε κάθε εκστρατεία, ούτε όλοι πάντα τον ίδιο μισθό, δίχως για τούτο να υπάρχει κάποια δικαιολογητική ένδειξη στις καταχωρήσεις. Η μισθολογική κλίμακα των ναυτών πάντως κυμαίνεται από 15 γρόσια, κατώτερος μισθός, έως τα 90 γρόσια μέγιστος· και οι δύο περιπτώσεις όμως αποτελούν εξαίρεση. Γενικώς ο μέσος μηνιαίος μισθός των απλών ναυτών του πλοίου κυμαίνεται γύρω στα 50-60 γρόσια. Από τη μισθολογική αυτή κλίμακα εξαιρούνται οι αξιωματούχοι του πλοίου (πλοίαρχος, αντιπλοίαρχος, ναύκληρος, γραμματικός, κάποτε και ο μάγειρας), οι οποίοι πάντα αμείβονται με ποσά μεγαλύτερα, διπλάσια ή υπερδιπλάσια από εκείνα των ναυτών· ο μηνιαίος μισθός του πλοιάρχου Λ. Πινότση είναι σταθερά 250 γρόσια, όπως είχε καθοριστεί για όλους τους καπετάνιους από τις αρχές της Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

Ύδρας με την έναρξη κιόλας του Αγώνα. Σύμφωνα με τα δεδομένα του κατάστιχου η μισθοδοσία των πληρωμάτων για όλη την περίοδο του πολέμου ανήλθε σε περίπου133.000 γρόσια ή 14.090 τάλιρα, ποσοστό 52% των συνολικών δαπανών του πλοίου. Και στην συγκεκριμένη περίπτωση οι λόγοι που καθορίζουν τη διαφορετική αμοιβή μεταξύ των ναυτών δεν προκύπτουν από κάποια εμφανή εσωτερικά στοιχεία και δεν μπορούν να εξηγηθούν παρά μόνο υποθετικά: Η διαφοροποίηση αυτή ενδεχομένως να υποδηλώνει κάποια ιεράρχηση μεταξύ των μελών του πληρώματος ως προς την ηλικία, την εμπειρία ή τα καθήκοντα με τα οποία ήταν επιφορτισμένος κάθε ναύτης. Ένας άλλος λόγος μπορεί ίσως να θεωρηθεί η συμπληρωματική αμοιβή, την οποία έπαιρναν ως μεροκάματο κάποιοι ναύτες για την παροχή εργασιών, που περιστασιακά και εκτός των κανονικών καθηκόντων τους εκτελούσαν στο πλοίο. Καθώς προκύπτει από το κατάστιχο σε όλη την εμπόλεμη περίοδο 178 άτομα, το 22% περίπου του πληρώματος του Τιμολέοντα, ασχολήθηκε κατά καιρούς με τέτοιου τύπου εργασίες. Τέλος, ως προς το θέμα της αμοιβής των πληρωμάτων θα πρέπει να προσθέσουμε εδώ και το προερχόμενο από τις λείες νόμιμο μερίδιο, όπως αυτό από την αρχή της Επανάστασης είχε οριστεί από τις κοινοτικές αρχές και των τριών νησιών, Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών, και αποτελούσε επιπλέον κίνητρο για τη συμμετοχή των αντρών στους ναυτικούς αγώνες. Ένα άλλο σημείο της καθημερινότητας, στο οποίο μας διαφωτίζει σχεδόν πλήρως το «εξοδολόγιο» του Πινότση, είναι εκείνο της διατροφής των ανθρώπων που πολεμούσαν στη θάλασσα· θέμα για το οποίο όχι μόνο πολύ γενική εικόνα έχουμε αλλά και αρκετά συγκεχυμένη. Στην προκειμένη περίπτωση όμως χάρη στην αναλυτικότατη καταγραφή της αγοράς και του κόστους των ειδών διατροφής για κάθε εκστρατεία του πλοίου, μας αποκαλύπτεται μια σχεδόν ξεκάθαρη εικόνα αν όχι ακριβώς των ποσοτήτων, σίγουρα όμως της ποικιλίας των τροφίμων που αγοράστηκαν για τη ζωοτροφία του πληρώματος του Τιμολέοντα, και ευλόγως μπορούμε να υποθέσουμε ανάλογη εικόνα για οποιοδήποτε άλλο πολεμικό πλοίο. Καθώς διαπιστώνουμε, πρωτεύουσα θέση ως προς τις ποσότητες και την συχνότητα αγοράς έχουν το νερό, τα κρεατικά όλων των ειδών, τα τυριά, το κρασί και η ρακή, τα ψαρικά (παστά και νωπά), το ψωμί και τα παξιμάδια, το λάδι και πολλά ακόμα σε μεγάλη ποικιλία αλλά μικρότερες και αραιότερες αγορές, όπως λ. χ. βούτυρο, αυγά, λεμόνια, πράσα, μελιτζάνες, όσπρια, κρεμμύδια, σκόρδα, μπαχαρικά και άλλα. Συνολικά για είδη διατροφής δαπανήθηκαν περίπου 37.500 γρόσια ή 4.500 τάλιρα, ποσοστό 14,65% των όλων δαπανών. Στα έξοδα αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται κάποια βασικά είδη με τα οποία η Κοινότητα κατά καιρούς προμήθευε συμπληρωματικά τα πλοία, όπως παξιμάδι, ψωμί, κρασί, τυρί, ρύζι. Ιδιαίτερα εύγλωττο, εξάλλου, είναι το κατάστιχο του Πινότση και ως προς τις διάφορες δαπάνες που αφορούν στην πλοήγηση, συντήρηση, επισκευές, καθαρισμό ανεφοδιασμό, εξοπλισμό και άλλες εργασίες, που πραγματοποιούνταν ως προετοιμασία ή κατά την διάρκεια της εκστρατείας και στην επιστροφή του πλοίου, από εξειδικευμένα άτομα ή από μέλη του πληρώματος, όπως προαναφέραμε. Για μια εικόνα ενδεικτική της ποικιλίας και της μορφής με την οποία καταγράφονται οι πληροφορίες της κατηγορίας αυτής, παραθέτουμε ένα μικρό αντιπροσωπευτικό απόσπασμα από τα έξοδα της εκστρατείας στο Μεσολόγγι (1825): 1 καντάρι ψωμί από χατζή Ανδρέα 40 γρ., 4 οκάδες λάδι 6:24 γρ, 1 οκά ελιές 0:24γρ (…), 350 δράμια κλωστές 9:30 γρ., 4 τζάμια δια την κρίζολα 9:30 γρ. (…), διόρθωμα ωρολογίου πλοίου 14 γρ., (…), 4 ντουζίνες κουτάλια 4 γρ., ½ ντουζίνα κρασοπότηρα 3 γρ. (…),3 σανίδια βενέτικα δια καθίσματα σκαμπαβίας 16:20 γρ., ναύλον δια τον κερεστέ και λοιπά έξοδα 80 γρ., εις 1 κιάλι αγορά 147 γρ., 1.100 δεμάτια κλαριά ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΞΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΑΠΑΝΕΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873): Ο επιφανής Ελβετός φιλέλληνας γιατρός στην Ελλάδα του Εικοσιένα. Δρ. Αριστείδη Διαμαντή, Πλοιάρχου (ΥΙ) ΠΝ, Κυτταρολόγου

Επανάσταση του Εικοσιένα υπήρξε ο σπινθήρας, που πυροδότησε το κίνημα του Φιλελληνισμού. Ο υπέρμετρος θαυμασμός των ξένων για τον πολιτισμό της κλασικής αρχαιότητας απέκτησε περισσότερο ελληνοκεντρικό προσανατολισμό και οι επαναστατημένοι Έλληνες ταυτίστηκαν με τους αρχαίους τους προγόνους. Ο αγώνας τους ερέθισε τη φαντασία, συγκίνησε και αναστάτωσε τους λαούς, συντάραξε τις πολιτικές των ξένων κυβερνήσεων και οι πολίτες των χωρών τους εκδηλώθηκαν με χιλιάδες τρόπους υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας∙ το ενδιαφέρον τους ξαπλώθηκε και έγινε παγκόσμιο και έφτασε ως τα πέρατα της γης. Αυτή η ιδεαλιστική και ρομαντική κίνηση, που παρέσυρε τα συναισθήματα του

πολιτισμένου κόσμου για να συνδράμει τον αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων, εκδηλώθηκε με πολλούς τρόπους∙ με την κάθοδο εθελοντών, προκειμένου να μετάσχουν στις στρατιωτικές και ναυτικές επιχειρήσεις, με φλογερά άρθρα στον διεθνή Τύπο και την ίδρυση Φιλελληνικών Κομιτάτων και χρηματικούς εράνους υπέρ του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Οι αγώνες των Ελλήνων και οι νίκες τους στη στεριά και τη θάλασσα, η ηρωική Έξοδος του Μεσολογγίου, η καταστροφή της Χίου, η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη, ο θάνατος του λόρδου Βύρωνα στο πλευρό των πολιορκημένων Ελλήνων και τόσα άλλα γεγονότα συνέτειναν στη διαμόρφωση ενός διεθνούς φιλελληνικού κλίματος. Ενθουσιώδεις φοιτητές, γιατροί, παλαίμαχοι αξιωματικοί και στρατιώτες εγκατέλειψαν τις χώρες τους,

(*) Ο Αριστείδης Γ. Διαμαντής είναι Πλοίαρχος Ιατρός-Κυτταρολόγος του Πολεμικού Ναυτικού, αριστούχος Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής Ιατρικής Υπηρεσίας του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών και του Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής Ναυτικής Ιατρικής.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

προκειμένου να μεταβούν στην Ελλάδα ως εθελοντές. Οι έρανοι δεν ήταν προνόμιο της αριστοκρατίας. Ακόμη και οι απλοί άνθρωποι προσέφεραν από το υστέρημά τους για την ενίσχυση του Αγώνα, που διεξήγαγε ένας χριστιανικός λαός για την απελευθέρωσή του από τον οθωμανικό ζυγό. Η αποστολή ξένων εθελοντών στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα υπήρξε από τις σημαντικότερες εκφάνσεις του Φιλελληνικού Κινήματος. Με την έναρξη της Επανάστασης πολλοί ξένοι θα πλαισιώσουν τους επαναστατημένους αγωνιστές με σκοπό να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Ιδεολόγοι αλλά και παροπλισμένοι βετεράνοι των Ναπολεόντειων Πολέμων συγκρότησαν τα πρώτα στρατιωτικά φιλελληνικά τμήματα, που κατήλθαν στην επαναστατημένη Ελλάδα. Οι εντυπώσεις τους από την Επανάσταση δεν ήταν πάντοτε και οι καλύτερες. Συχνά απογοητευμένοι από την έλλειψη οργάνωσης και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης εγκατέλειψαν τη χώρα μας, ενώ όσοι παρέμειναν, κατανοώντας τις αδυναμίες των αγωνιζομένων για την ελευθερία τους, τάχθηκαν στο πλευρό τους και ταυτίστηκαν μαζί τους. Η συμβολή τους στην οργάνωση του ελληνικού στρατού και ναυτικού και την εκπαίδευση των ατάκτων επαναστατών υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική. Το παρόν άρθρο δεν αποσκοπεί στην εξιστόρηση της δράσης των φιλελλήνων αγωνιστών, επιφανών και μη, που έλαβαν μέρος και διακρίθηκαν στις διάφορες μάχες και ποικίλες φάσεις του Αγώνα αλλά ενός Ελβετού, που εγκατέλειψε το πάτριο έδαφος, την οικογένειά του, τις κλινικές και τους χώρους της επιστημονικής του έρευνας, προκειμένου να προσφέρει τις πολύτιμες υπηρεσίες του στην αιμορραγούσα και ασθμαίνουσα επαναστατημένη Ελλάδα, ενώνοντας τις δυνάμεις του με εκείνες των Ελλήνων αγωνιστών. 66

ΘΑΛΑΤΤΑ

Ο Λουδοβίκος-Ανδρέας Γκος (LouisAndré Gosse, 1791-1873) θεωρείται η πιο σημαντική προσωπικότητα των Ευρωπαίων φιλελλήνων γιατρών, που συμμετείχαν ενεργά στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Γεννήθηκε στη Γενεύη από πατέρα φαρμακοποιό, σπούδασε ιατρική στο Παρίσι, από το 1811 έως το 1816, και ένα χρόνο αργότερα περάτωσε τη διδακτορική του διατριβή. Μετά την οριστική του εγκατάσταση στη Γενεύη, το 1820, και ενώ ασκεί το ιατρικό επάγγελμα, αναμιγνύεται ενεργά στην πολιτική ως μέλος του κόμματος των Φιλελευθέρων και πρωτοστατεί στην ίδρυση της εφημερίδας «Journal de Genève», η οποία υπήρξε η φωνή του φιλελληνισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη. Λίγο αργότερα, γνωρίζει τον θερμό φιλέλληνα Γαλλοελβετό τραπεζίτη και μεγάλο ευεργέτη του ελληνικού έθνους Ιωάννη-Γαβριήλ Εϋνάρδο (Jean-Gabriel Eynard, 1775-1863), με τον οποίο συνδέθηκε με στενή φιλία. Το 1821, με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, ο Εϋνάρδος ιδρύει την πρώτη φιλελληνική επιτροπή στη Γενεύη και γίνεται ο στυλοβάτης όλων των φιλελληνικών κομιτάτων της Ευρώπης, που θα συμβάλουν στη διαφώτιση της κοινής γνώμης και θα χρηματοδοτήσουν με εράνους την αποστολή εθελοντών και εφοδίων τον Αγώνα των Ελλήνων. Το 1826, ιδρύεται στο Παρίσι φιλελληνικό κομιτάτο υπό την προεδρία του Εϋνάρδου, το οποίο θα προχωρήσει στη συγκρότηση τριμελούς «Ναυτικής Επιτροπής», αποτελούμενης από τον Ανδρέα Μιαούλη (1769-1835), τον Μανόλη Τομπάζη (1784-1831) και τον Γκος, με σκοπό τη διαχείριση των βοηθημάτων των Ευρωπαίων φιλελλήνων. Η Επιτροπή ασκούσε καθήκοντα Ναυαρχείου, διανέμοντας τα εφόδια αποκλειστικά για τις ανάγκες του Επαναστατικού Στόλου, ο οποίος είχε τεθεί κάτω από τις διαταγές του Βρετανού λόρδου ναυάρχου Τόμας Κόχραν (Thomas Cochrane, 17751860). Πρέπει να επισημανθεί ότι ο Γκος Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

δεν υπήρξε απλά η περίπτωση ενός νεαρού ένθερμου φιλέλληνα, ο οποίος επιχειρούσε τα πρώτα του ιατρικά βήματα στη σταδιοδρομία του, αλλά ενός διαπρεπή επιστήμονα εγνωσμένου κύρους στη χώρα του καθώς και στους επιστημονικούς κύκλους της Ευρώπης. Το παρακάτω απόσπασμα από την επιστολή του Εϋνάρδου προς τον Τομπάζη είναι απόλυτα διαφωτιστικό για τη σοφή επιλογή του Γκος: «…Το ξένο μέλος που έχει υποδειχθή, είναι μέλος της Επιτροπής της Γενεύης∙ είναι ο κύριος Gosse, άνθρωπος πολύ ικανός και μορφωμένος, και ακόμη ένας από τους πιο διακεκριμένους γιατρούς της Γενεύης. Επεθύμησε να κατεβή στην Ελλάδα για να προσφέρη δωρεάν στους συμπολίτες σας όλη την βοήθεια του επαγγέλματός του. Δεν θα κανείς να διαλέξη άλλο πιο άξιο πρόσωπο. Ευαρεστηθήτε λοιπόν να τον δεχθήτε ως συνάδελφό σας. Η επιτροπή, αποτελούμενη από τον ναύαρχο Τομπάζη, τον ναύαρχο Μιαούλη και τον κύριο Gosse, θα επιφορτιστή με το να παραλαμβάνη και να διαμοιράζη τις τροφές που αποστέλλονται από τις επιτροπές. Οι τροφές δεν θα είναι δυνατόν να εκτραπούν από τον ειδικό προορισμό τους για τους στόλους που διοικεί ο ναύαρχος Κόχραν». Η απόφαση του Γκος να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο πλευρό των αγωνιζομένων Ελλήνων πήγαζε από μια βαθιά εσωτερική του ανάγκη για ανθρωπιστική βοήθεια. Ο ίδιος σημειώνει χαρακτηριστικά:«Παρασυρμένος από μια ενθουσιαστική ορμή, που λίγοι μόνο την κατάλαβαν και πολλοί ίσως την έψεξαν, δεν δίστασα να προσφέρω τις υπηρεσίες μου, αφού πίστεψα πως ενεργώντας έτσι θα ήμουν περισσότερο ωφέλιμος στην ανθρωπότητα παρά μένοντας στην πατρίδα μου, οπού θα ήταν δυνατόν άνετα να αντικατασταθώ για ένα διάστημα…Μπορούσα να μείνω αδιάφορος σ’ ένα τέτοιον ενθουσιασμό;». Στην λαχτάρα του για κάθοδο στην επαναστατημένη Ελλάδα συνετέλεσε και η ενθάρρυνση της μητέρας του, η οποία εμφορούμενη από ΘΑΛΑΤΤΑ

επαναστατικά ιδεώδη, συμμερίστηκε απόλυτα τον ενθουσιασμό του νεαρού γιατρού, προτρέποντάς τον για αυτή του την απόφαση. Σε επιστολή του ο Γκος από την Ύδρα προς την ηλικιωμένη του μητέρα γράφει: «Σε σένα, αγαπητή μητέρα, θα οφείλω ότι μπόρεσα να φανώ χρήσιμος σε χιλιάδες άτομα. Το θάρρος σου, η αφοσίωσή σου μου επιτρέπουν να τρέξω σε βοήθεια των δυστυχισμένων υπερασπιστών της Ελλάδας. Χάριτες σου οφείλονται, χάριτες και στην θεία Πρόνοια που μας ενέπνευσε το καλό και που μας βοηθεί να το πραγματοποιήσουμε». Τον Δεκέμβριο του 1826, ο Γκος αποβιβάζεται στην Ύδρα, μεταφέροντας τρόφιμα, εφόδια, πυρομαχικά και φάρμακα και οργανώνει εφοδιαστικό κέντρο για τις ανάγκες του Στόλου. Δύο μήνες αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1827, οι προμήθειες αυτές θα μεταφερθούν υπ’ ευθύνη του στον Πόρο, κατ’ εντολή της Επαναστατικής Κυβέρνησης, η οποία είχε διακρίνει προθέσεις οικειοποίησής τους από τους Υδραίους, που πίεζαν προς τον σκοπό αυτό. Τον Μάρτιο του 1827, ο Κόχραν καταφθάνει στην Ελλάδα και ο Γκος διορίζεται Γενικός Επιμελητής του Στόλου. Η συνεργασία του μεγάλου Ελβετού φιλέλληνα με τον Κόχραν, με τον οποίο συνδέθηκε στενά με φιλία, του άφησε ωραίες αναμνήσεις, όπως ο ίδιος σημειώνει στο ημερολόγιό του. Η μετακίνηση του Γκος στον Πόρο σηματοδοτεί και τη δημιουργία πρώτου πολεμικού ναυστάθμου στον ελλαδικό χώρο. Στο υπ’ αριθμό 10133/15.03.1829 έγγραφο του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια (17761831) προς το Υπουργικό Συμβούλιο αναφέρονται τα κάτωθι: «Η εν Πόρω επί των Ναυτικών Επιτροπή εσυστήθη κατά πρώτον παρά της Κυβερνήσεως δια να θεωρήση μερικάς αναγκαίας υποθέσεις, αίτινες επήγαζον εκ της ληψοδοσίας του λόρδου Κόχραν. Μετά ταύτα διά να συμμαζευθή το υλικόν του Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

λεμικών πλοίων και αποθήκες υγειονομικού και φαρμακευτικού υλικού, που έφερε από τη Μασσαλία. Ο Γκος, παράλληλα με τις υποχρεώσεις του Επιμελητή, ίδρυσε φαρμακείο και άσκησε επιτυχώς και τα καθήκοντα του γιατρού, φροντίζοντας και περιθάλποντας ασθενείς και τραυματίες των πληρωμάτων των πολεμικών πλοίων.

Ναυτικού έδωκεν αφορμήν εις την σύστασιν του Ναυστάθμου, την επιτήρησιν του οποίου επεφορτίσθη η ιδία επιτροπή. Αυτή εσύγκειτο εκ διαφόρων μελών, είχε συνεργάτην και τον μακαρίτην Άστιγγα, πολλάκις δε και ο ιατρός Γκός επεφορτίζετο να συμπράττη ωσαύτως, αλλ’ ο κύριος Τομπάζης είναι ο μόνος όστις κατά συνέχειαν εβάστα το βάρος της εργασίας ταύτης». Το 1829, η τριμελής Επιτροπή διευρύνεται με την προσθήκη τριών νέων μελών, των φιλελλήνων Βαυαρού συνταγματάρχη Έϊδεκ (Karl Wilhelm von Heidek, 1832-1862), του Βεστφαλού Χόφμαν (Koerring Hoffman) και του Γάλλου γιατρού Μπαγί (ÉtienneMarin Bailly, 1796-1837). Ο διορισμός του Γκος στη θέση του Γενικού Επιμελητή του Στόλου αποτέλεσε σοφή επιλογή. Με εισήγησή του κατασκευάστηκαν αποθήκες πολεμοφοδίων, φούρνοι παρασκευής διπυρίτη άρτου (γαλέτας) για τα πληρώματα των πο68

ΘΑΛΑΤΤΑ

Ο ίδιος σημειώνει: «Έκτοτε έλαβον την θέσιν Γενικού Επιτρόπου (Commissaire) του στόλου και ησχολήθην εις την εις Πόρον μεταφοράν των αποθηκών και προμηθειών μας. Τη συμπράξει του Κυρίου Μανώλη Τομπάζη και τη βοηθεία Βεστφαλού φιλέλληνος τον οποίον εγνώρισα μόνον υπό το όνομα Koerring διέταξα να κατασκευασθώσι φούρνοι διά παξιμάδια, ναύσταθμος διά το ναυτικόν, κανονιοφόροι λέμβοι προς φύλαξιν των παραλίων, ενώ συγχρόνως παρείχον τροφάς εις την εκστρατείαν των Αθηνών, και τα αναγκαία χρήματα προς συντήρησιν της φρεγάτας “Ελλάδος” και ενός ατμοπλοίου, ή προς επισκευήν των Υδραϊκών και Σπετσιωτικών πλοίων και των πυρπολικών του Κανάρη. Αι διοικητικαί αύται ασχολίαι δεν με εμπόδιζον να εξασκώ τον ιατρικόν προορισμόν μου. Άλλοτε χειρούργος και άλλοτε παθολόγος ή φαρμακοποιός, ενοσήλευσα τον Καραϊσκάκην θανασίμως πληγωθέντα και παρευρέθην εις τας τελευταίας στιγμάς του νεαρού Ναπολέοντος, υιού του Λουκιανού. Από την υπογραφήν εγγράφων τροφοδοσιών, ή την διανομήν πυροβόλων, σφαιρών, ή εις επισκέψεις πυρεσσόντων, χρέη αντίθετα πολλάκις δε πολύ δυσάρεστα και πάντοτε επίπονα. …Εκανόνισα συγχρόνως την υγειονομικήν υπηρεσίαν του σχολείου των ορφανών (college) και ίδρυσα με τα φάρμακα τα οποία είχον αγοράσει εις Μασσαλίαν φαρμακείον εν τω Ναυστάθμω…». Όλες οι αποθήκες και οι υπηρεσίες του υποτυπώδη αυτού ναυστάθμου καθώς και της μικρής νοσηλευτικής μονάδας και του φαρμακείου στεγάστηκαν σε ιδιωτικά οικήΆνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

ματα ή πρόσθετα παραπήγματα, τα οποία είχαν νοικιαστεί για τον λόγο αυτό, όπως έχει καταχωρίσει, στα «Χρονικά του Ελληνικού Β. Ναυτικού 1833-1873», ο ναύαρχος και ακαδημαϊκός μας Δημήτριος Φωκάς (1886-1966)∙ «…Το Νοσοκομείον και το Φαρμακείον είχον εγκατασταθεί εις ιδιωτικάς οικίας ενοικιασθείσας εν αυτώ τω κέντρω της πόλεως του Πόρου. Το δε πυροβολικόν ευρίσκετο και τούτο εκτός του Ναυστάθμου εις ιδιωτικόν τινα περίβολον ειδικώς ενοικιασμένον…». Ας σημειωθεί ότι τα οικήματα αυτά θα αποτελέσουν αργότερα τον πυρήνα για την ίδρυση του πρώτου πολεμικού ναυστάθμου στον Πόρο, τον Ιούλιο του 1829, όπως αναφέρεται στην έκθεση «Περί συστάσεως του πρώτου Ελληνικού Ναυστάθμου στον Πόρο» του διακεκριμένου γιατρού και πολιτικού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (1791-1865), αρμοδίου για θέματα του Ναυτικού, εκείνη την εποχή, και μέλους του «Γενικού Φροντιστηρίου», το οποίο είχε στη δικαιοδοσία του το σύνολο των ναυτικών υπηρεσιών του υπό σύσταση ναυστάθμου. Οι υποτυπώδεις εγκαταστάσεις του ναυτικού νοσοκομείου στον Πόρο φιλοξένησαν και νοσήλευσαν όχι μόνο ασθενείς και τραυματίες από τα πληρώματα των πλοίων του Εθνικού Στόλου και των συμμαχικών δυνάμεων αλλά και κατοίκους του νησιού και των γύρω περιοχών, αποδεικνύοντας έτσι, ακόμη και σε τέτοιες ταραγμένες εποχές, τη θέση των στρατιωτικών νοσοκομείων απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Η αξία, την οποία απέδωσε με τον χρόνο η Κυβέρνηση στη λειτουργία του Ναυστάθμου στον Πόρο, καταφαίνεται σε απόσπασμα του ιδίου του Γκος: «…Είχε μεγάλην σπουδαιότητα διά την Κυβέρνησιν η προφύλαξις του Πόρου, λιμένος του Ναυτικού και εντευκτηρίου των συμμάχων πολεμικών πλοίων, εκ του απειλούντος κινδύνου, δι’ ό και επεδίωξα τον σκοπόν τούτον. Οι ιατροί του τόπου είχον αμΘΑΛΑΤΤΑ

φιβολίας περί του τρόπου της θεραπείας της νόσου, και η εφαρμογή των ιατρικών θεωριών μου εις την πανώλην προσείλκυσε την προσοχήν των και εδικαιολόγησε τας προβλέψεις μου με τρόπον θριαμβευτικόν. Δεν επρόφθασαν να εξαλειφθώσι οι σοβαροί φόβοι τους οποίους μας επροξένησεν η εμφάνισις της αιγυπτίας μάστιγος, όταν επιδημία κακοήθους πυρετού παρουσιάσθη εις Πόρον, ήτις και πάλιν μοι έδωκεν ασχολίας…». Τα πρώτα κρούσματα της πανώλης παρουσιάστηκαν στην Ύδρα, τον Απρίλιο του 1828, όταν άνδρες του πληρώματος υδραϊκής γολέτας, που είχε μεταφέρει Έλληνες αιχμαλώτους από τη Μεθώνη και Κορώνη, προσβλήθηκαν και κάποιοι από αυτούς έχασαν τη ζωή τους από την «πανούκλα των φτωχών», όπως ονομάστηκε τότε η αρρώστια, που έπληττε τους στρατιώτες του Ιμπραήμ Πασά (1789-1848). Παρά τα σκληρά μέτρα που έλαβαν οι πρόκριτοι της Ύδρας για τον περιορισμό της θανατηφόρου νόσου, εντούτοις τα συνεχή κρούσματα, τα οποία επεκτάθηκαν και στα γύρω νησιά, στην Αίγινα και τις Σπέτσες και στη συνέχεια στην Αργολίδα και τα Καλάβρυτα και στο στρατόπεδο των Μεγάρων, υποχρέωσαν τον Καποδίστρια να λάβει αυστηρότερα μέτρα για την καταστολή της με την αποστολή των γιατρών, μεταξύ των οποίων και του Γκος. Η εμπλοκή του τελευταίου ως ιατρού στην καταπολέμηση της νόσου υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική. Η έγκαιρη διάγνωση και η απομάκρυνση των αρρώστων αλλά και αυτών, που ήταν ύποπτοι, η δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίων και η επιβολή καραντίνας, η καύση των ενδυμάτων των νεκρών, η απαγόρευση των συναθροίσεων ακόμη και στις εκκλησίες καθώς και οι «καυτηριάσεις των οιδημάτων» (sic) των νοσούντων, που εφήρμοζε ο Γκος, συνέτειναν στον περιορισμό της εξάπλωσης της επιδημίας. Στο βιβλίο του για την πανώλη, η οποία Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

ενέσκηψε στην Ελλάδα εκείνη την εποχή (Relation de la peste qui a régné en Grèce en 1827 et 1828), ο Γκος γράφει: «Ωστόσο, σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες, η Α.Ε. ο κυβερνήτης Καποδίστριας έδειξε τη μεγαλύτερη ενεργητικότητα, και έκανε τις μεγαλύτερες θυσίες. Από την πρώτη εμφάνιση της ασθένειας, παντού δημιουργήθηκαν επιτροπές υγιεινής, δημιουργήθηκαν καραντίνες σε όλα τα μέρη και καταρτίστηκε κώδικας υγιεινής. Μοιράστηκαν χρήματα και τρόφιμα στους απόρους, ενώ οι υγιείς πληθυσμοί απασχολήθηκαν σε δημόσια έργα, στάλθηκαν γιατροί όπου υπήρχε ανάγκη και με πυκνή αλληλογραφία η κυβέρνηση γνώριζε επακριβώς τι συνέβαινε, με μια λέξη δεν ξεχάστηκε τίποτε. Έτσι, ο Πρόεδρος, με τη βοήθεια του αδελφού του, του κόμη Βιάρου, και με τις προσπάθειες των κυβερνητών των επαρχιών, τον ζήλο των επισκόπων και των δημογερόντων και την πειθαρχία της μάζας του έθνους, κατόρθωσε να περιορίσει με επιτυχία τη μάστιγα στις διάφορες τοποθεσίες όπου εμφανίστηκε και να θωρακίσει τα επίφοβα σημεία». Πολλοί σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι η πραγματεία του Γκος, η οποία δημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1838, αποτελεί ακόμη και σήμερα μια από τις πιο αξιόλογες επιστημονικές μελέτες και αξιόπιστη ιστοριογραφική πηγή σημαντικών πληροφοριών για την υγειονομική κατάσταση της χώρας μας και τον τρόπο καταπολέμησης της πανώλης. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι η επιδημία της πανώλης, που κράτησε σχεδόν ένα χρόνο, άφησε πίσω της 783 θύματα επί συνόλου 1113 καταγεγραμμένων κρουσμάτων. Οι επαφές του Ελβετού φιλέλληνα με τους Ευρωπαίους γιατρούς του Ιμπραήμ, με τους οποίους αντάλλασε γνώσεις, καθώς και η αλληλογραφία που ανέπτυξε με τις ελληνικές αρχές κατά τη διάρκεια της επιδημίας φανερώνουν όχι μόνο τη μεγάλη εκτίμηση, που του είχαν, αλλά και τον επιτυχή του αγώνα για την εξάλειψη της αρρώστιας, η οποία 70

ΘΑΛΑΤΤΑ

απείλησε τον εξασθενημένο και εξαθλιωμένο ελληνικό πληθυσμό. Ο Καποδίστριας, αναγνωρίζοντας στο πρόσωπό του την αξία του, τον έχρισε μέλος της «Εκτάκτου Επιτροπής Υγείας» και έθεσε στη διάθεσή του την απαιτούμενη οικονομική και ιατρική βοήθεια. Με επιστολή του προς τον προσωρινό διοικητή του Πόρου του υποδείκνυε να ακολουθεί στο ακέραιο τις οδηγίες του Γκος για την αντιμετώπιση της πανώλης, ενώ σε άλλη επιστολή του προς τον Γκος του συνιστούσε να βοηθήσει το έργο του διοικητή∙ «Η κυβέρνηση δεν αισθάνεται την ανάγκη να σας παρακαλέση να εκτελέσετε την υπηρεσία που σας ζητεί. Δείξατε τόσο συχνά την αγάπη σας γι’ αυτή την χώρα και τον ζήλο, που σας εμψυχώνει για τα ζητήματά της, ώστε κρίνουμε περιττό να σας επισημάνουμε την σπουδαιότητα των καθηκόντων, τα οποία σας ανέθεσε μια στιγμή τόσο κρίσιμη και τόσο αποφασιστική». Η συγκινητική και μέχρις αυτοθυσίας ανταπόκριση του Γκος στην καταπολέμηση της νόσου δεν τον άφησε αλώβητο. Στην προσπάθειά του αυτή, εργαζόμενος κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες και υψηλές θερμοκρασίες, προσεβλήθη από ελονοσία, η οποία παραλίγο να του στοιχίσει τη ζωή του. Η βραχεία νοσηλεία του στο αμερικανικό νοσοκομείο, που ίδρυσαν οι Αμερικανοί φιλέλληνες γιατροί Χάου (Samuel Gridley Howe, 1801-1876) και Ρας (John Dennison Russ, 1801-1881) στον Πόρο, η χρήση κινίνου και εν συνεχεία η απολαυστική νυχτερινή βαρκάδα συντροφιά με τον Καποδίστρια, που του δημιούργησε ψυχική ευφορία και η ολιγόωρη ξεκούρασή του σε κάποιο απομονωμένο μοναστήρι της περιοχής συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάρρωσή του. Ο Καποδίστριας και ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873), σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη σημαντική συμβολή του στην αναχαίτιση της επιδημίας, του έστειλαν επιστολή, η οποία τελείωνε με τα παρακάτω λόγια: «Εκάνατε πολύ περισσότερα. Γλυτώσατε από τον θάνατο ένα μεγάλο αριθμό κατοίκων του Πόρου κατά την εποχή Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

αυτή, εποχή κακοήθων πυρετών. Παρά λίγο μάλιστα να γίνετε θύμα και σεις ο ίδιος. Σας παρακαλούμε λοιπόν να πάτε να βρήτε ένα καλύτερο τόπο στα νησιά του Αρχιπελάγους, για ν’ αποκαταστήσετε την υγεία σας όσο μπορείτε πιο σύντομα». Παρά το γεγονός ότι τα εφόδια των αποστολών των ευρωπαϊκών φιλελληνικών επιτροπών προορίζονταν αποκλειστικά για το Ναυτικό, εντούτοις ο Γκος με τη χρηστή διαχείρισή τους συνέβαλε καθοριστικά στη συντήρηση σημαντικών στρατοπέδων της Στερεάς Ελλάδας καθώς και στον απρόσκοπτο εφοδιασμό πολλών εκστρατειών εναντίον των Τούρκων. Με τα χρήματα, που διαχειρίστηκε ο Γκος κατά την παραμονή του στη χώρα μας, αγόρασε χειρουργικά εργαλεία και φάρμακα, αντιμετώπισε τις επισκευαστικές ανάγκες των πολεμιΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

κών πλοίων, μίσθωσε αποθήκες για τη στέγαση φαρμακείου και μικρού νοσοκομείου, κατασκεύασε οχυρωματικά έργα στο λιμάνι του Πόρου και ανέλαβε τη μισθοδοσία των ναυτών και των στρατευμάτων του σπουδαίου Βρετανού φιλέλληνα στρατηγού Τσωρτς (Sir Richard Church, 1784-1873). Από επιστολή του Γκος προς τη μητέρα του, πληροφορούμαστε για τη ζωή και το έργο του εδώ, στον ελλαδικό χώρο∙ «Έχω γίνει ένας αληθινός αρλεκίνος με το να είμαι άλλοτε συμφιλιωτής, σύμβουλος, συντονιστής, γενικός επίτροπος, ταμίας, έμπορος, γραμματικός, γιατρός… Ως προς την καρδιά μου, δεν έχει αλλάξει, σας το βεβαιώνω, και δεν θ’ αλλάξη καθόλου, παρά τη δύναμη των γεγονότων, παρά τις εναντιότητες που μας παρουσιάζονται σε κάθε βήμα». Για τη διπλή του δράση, ως γιατρού και επιμελητή, διαβάζουμε στο ημερολόγιό του: «Αναγκάστηκα έπειτα από την μάχη να κάνω ακρωτηριασμούς πάνω στη γολέτα. Και όσο φρόντιζα τους τραυματίες, έπρεπε να υπογράφω εντολές για την τροφοδοσία των στρατιωτών, επειδή ήμουν και γενικός φροντιστής του στόλου. Επειδή όμως δεν είχα ούτε μελάνι, ούτε πένα, χρησιμοποιούσα το αίμα των πληγωμένων για μελάνι και ένα σπίρτο για πένα». Πράγματι, ο Γκος 72

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

υπήρξε αεικίνητος και πανταχού παρών σε όλα τα στρατιωτικά, πολιτικά, οικονομικά και ιατρικά δρώμενα της χώρας μας κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα∙ για την πολυπραγμοσύνη και πολυσήμαντη αυτή του δραστηριότητα θα αποκληθεί «Docteur partout». Το καλοκαίρι του 1829, ο Γκος θα αναχωρήσει για την πατρίδα του. Η κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας τις σπουδαίες υπηρεσίες του στη χώρα μας, θα του απονείμει τον τίτλο του επίτιμου πολίτη Καλαβρύτων και Αθηνών. Ένα χρόνο νωρίτερα, οι κάτοικοι του Πόρου τον τίμησαν, ανακηρύσσοντάς τον «Ποριώτην πολίτην» με τα παρακάτω λόγια: «Ημείς οι πολίται Ποριώται αναγνωρίζοντες εις το υποκείμενον του εξοχωτάτου Ιατρού Κυρίου Λόϊζου Ανδρέου Γκόσε άκρον φιλελληνισμόν, και εκλεκτάς αρετάς, θεωρήσαντες το άοκνον και ενθουσιών πνεύμα του προς σύμπραξιν και κατόρθωσιν των όσα αποβλέπουσι την ωφέλειαν της πατρίδος, τα προς τους ενδεείς φιλάνθρωπα αισθήματά του, και τον προς τον Ιερόν Αγώνα ειλικρινέστατον ζήλον του, πεποιθότες ότι τοιαύτα προτερήματα συντελούσιν όχι ολίγον και προς την ηθικήν των Ελλήνων μεταρρύθμισιν, επιθυμούντες δε με τοιούτον ενάρετον άνδρα να σχετίσωμεν την Νήσον μας, κοινή θελήσει παραδεχόμεθα, και παμψηφεί πολιτογράφομεν Ποριώτην πολίτην τον ειρημένον Ιατρόν Κύριον Λόιζον Ανδρέα Γκόσε, εννοούντες να απολαμβάνη εφεξής καθ’ όλην την έκτασιν τον τίτλον και τα δικαιώματα του γνησίου και αυτόχθονος Ποριώτου. Εις ένδειξιν δε γίνεται το παρόν ενυπόγραφον και ενσφράγιστον». Στη μικρή μονογραφία του Ιάκωβου Τομπάζη (1849-1947), εγγονού του ναυάρχου Μανόλη Τομπάζη, είναι καταχωρισμένη μια ενδιαφέρουσα ψυχογραφική προσέγγιση του γιατρού André Jacob Duval (1828-1887) για τον Γκος, που δημοσιεύτηκε ως νεκρολογία στη «Journal de Genève», το 1873. Ο ΘΑΛΑΤΤΑ

Duval, όπως εύκολα θα διαπιστώσει ο σημερινός αναγνώστης, πέτυχε από ορισμένα και μόνον εξωτερικά χαρακτηριστικά να μας δώσει μια σχεδόν ολιστική προσέγγιση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του μεγάλου Ελβετού φιλέλληνα γιατρού σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο∙ «Πολλάκις έσχομεν αφορμήν να θίξωμεν μερικάς ιδιότητας του χαρακτήρος του, την έκτακτον φυσικήν και διανοητικήν αυτού δραστηριότητα, την δίψαν προς την παιδείαν, την μετ’ επιμονής σπουδήν ειδικών τινων ζητημάτων εν τω μέσω των ποικίλων αυτού ασχολιών, το βάθος και την σταθερότητα των πεποιθήσεων, τον γενναιόψυχον ενθουσιασμόν, την εξόχως πρακτικήν αφοσίωσιν, το παράτολμον θάρρος, την μετριοφροσύνην, την καλοκάγαθον αφέλειαν, την αφιλοκέρδειαν και την ακεραίαν τιμιότητα. Οι μη γνωρίσαντες αυτόν προσωπικώς θα εφαντάζοντο ότι τοιούτος ων θα έζη αφωσιωμένος είς τον κάλαμόν του όταν δεν παρεσύρετο εκ της ανάγκης της κινήσεως∙ εν τούτοις δεν έχει ούτως∙ ο Γκος εγνώριζε να ευρίσκη καιρόν δι’ όλα. Συνομιλητής αξιέραστος και ευφυής εν τη κοινωνία, ήτο επίσης ο άνθρωπος της οικογενείας. Κηπουρός εν Mornex, αλλά και τακτικός θαμών εν Γενεύη των αιθουσών του Συλλόγου των Διαλέξεων. Εν μια λέξει εγνώριζε να εργάζεται και εγνώριζε να αναπαύεται, αλλ’ ηγνόει να μένη άεργος. Η εκφραστική και ευκίνητος φυσιογνωμία του, τα αδρά χαρακτηριστικά του, το ταχύ και στερεόν βάδισμά του απεκάλυπτον τω παρατηρητή ατομικότητα διαγεγραμμένην και φύσιν ουδέν έχουσαν το τυπικόν, αι συγκινήσεις της οποίας ήσαν ως εκ τούτου πλειότεραι μεταδοτικαί. Θα ήτο δυσχερές και εις τον πλέον δύσθυμον ν’ αντιστή εις το μεταδοτικόν του αγαθού και ειλικρινούς αυτού μειδιάματος και εις τον πλέον ψυχρόν να μη αισθανθή σπινθήρα τινα της ζωογονούσης αυτόν φλογός. Τα κυριαρχούντα στοιχεία του ηθικού αυτού χαρακτήρος ήσαν η αγάπη προς την αλήθειαν και η απέχθεια προς την αδικίαν. Και αν μας επιτρέπεται να ομιλήσωμεν και περί αυτών τούτων των ελαττωμάτων Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

του δεν υπήρξαν άλλα πλην της υπερβολής αυτών τούτων των προτερημάτων αυτού». Το 1838, ο Γκος επανήλθε στην αγαπημένη του Ελλάδα, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1841. Για τις εξαίρετες υπηρεσίες, που προσέφερε στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας της πατρίδας μας, ο βασιλιάς Όθων (1815-1867) του απένειμε τον «Αργυρούν Σταυρόν» και το «Αριστείον του Αγώνος». Στο πλούσιο επιστημονικό έργο του Γκος συγκαταλέγονται ορισμένες σημαντικές δημοσιεύσεις, που αφορούν στην περίοδο της παραμονής του στην Ελλάδα. Εκτός από την περισπούδαστη μελέτη του για την πανώλη, για την οποία έγινε μνεία παραπάνω, ο Γκος δημοσίευσε στατιστικά στοιχεία για τα νησιά του ελληνικού αρχιπελάγους (Documents statistiques sur les îles de l’Archipel grec) και πρόγραμμα σχεδιασμού για τη δημιουργία σχολείων στοιχειώδους εκπαίδευσης στην Ελλάδα (Plan d’organisation des écoles primaries de Grèce), το 1829, καθώς και μελέτη για τις ιαματικές πηγές της Κύθνου (Des eaux minerals et thermals de Thermia en Grèce), το 1835. Μερικές από τις ενδιαφέρουσες δημοσιεύσεις του είναι η έκθεσή του για τα εθνολογικά και ιατρικά ζητήματα του Περού, που υποβλήθηκε στην Ανθρωπολογική Εταιρεία των Παρισίων, το 1861 (Rapport sur les questions ethnologiques et médicales relatives au Pérou) καθώς και η διατριβή του για τις αρχαίες φυλές του Περού (Dissertation sur les races qui composaient l’ancienne population du Pérou) και η μελέτη για το φυτό κόκα (Monographie de l’Erythroxylon Coca), που εξεδόθησαν την ίδια εποχή. Μια άλλη πρωτότυπη μελέτη του αφορούσε στα πλεονεκτήματα που θα προσέφερε η εξημέρωση της αφρικανικής στρουθοκαμήλου στην Αλγερία (Des Avantages que présenterait en Algérie la domestication 74

ΘΑΛΑΤΤΑ

de l’autruche d’Afrique), το 1857. Η μελέτη του για τις ρευματοειδείς παθήσεις (Des maladies rhumatoïdes), που παρουσιάστηκε στην Ελβετική Εταιρεία Φυσικών Επιστημών, το 1825, το δοκίμιο του για τις τεχνητές παραμορφώσεις του κρανίου (Essai sur les déformations artificielles du crâne), που δημοσιεύτηκε το 1855, οι μεταρρυθμίσεις που πρότεινε για τις καραντίνες (De la réforme des quarantaines), το 1842, και η μελέτη του για το σωφρονιστικό σύστημα από ιατρική και φιλοσοφική άποψη (Examen médical et philosophique du système pénitentiaire), που είδε το φως της δημοσιότητας το 1837, φανερώνουν ένα ανήσυχο και διερευνητικό πνεύμα, μια προικισμένη ιδιοσυγκρασία, ένα πρωτοπόρο και διορατικό γιατρό με πολυποίκιλες επιστημονικές αναζητήσεις. Η μελέτη δημοσιευμένων ελληνικών και ξένων αρχειακών πηγών και η ανάγνωση των επιστολών, που αντάλλαξε ο Γκος με τους οικείους του αλλά και τις εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής του για την υπόθεση της Ανεξαρτησίας της χώρας μας καθώς και το ημερολόγιό του, κατατείνουν στο γεγονός ότι ο Ελβετός γιατρός υπήρξε από τις πιο ξεχωριστές περιπτώσεις φιλελλήνων στην Ελλάδα. Η προσφορά του Γκος υπήρξε πολυσχιδής και βαρυσήμαντη. Ήταν αναμφισβήτητα ο έντιμος και δίκαιος διαχειριστής των εφοδίων, που στέλνονταν από τις φιλελληνικές επιτροπές της Ευρώπης, διετέλεσε μέλος διαφόρων επιτροπών και εισηγητής επί ζητημάτων αφορώντων στο νεοσύστατο Ναυτικό, επικεφαλής μικρής ναυτικής μοίρας για την πάταξη της πειρατείας, συνεργάτης και σύμβουλος του ναυάρχου Κόχραν, πρωτοπόρος στον αγώνα εναντίον της πανώλης, πληθωρικός και αεικίνητος κατά τον χρόνο της παραμονής του στη χώρα μας. Σήμερα, ο Γκος θεωρείται ο αδιαφιλονίκητος θεμελιωτής της Υγειονομικής Υπηρεσίας και ο πρώτος Επιμελητής του Ναυτικού. Άνοιξη 2021

ΛΟΥΔΟΒIΚΟΣ-ΑΝΔΡEΑΣ ΓΚΟΣ (1791-1873)

Βιβλιογραφικές πηγές: • Βακαλόπουλος Κ.Α.: “Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού”, Διατριβή επί Διδακτορία, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1975. • Bouvier-Bron M.: “La mission médicale de Louis-André Gosse pendant son séjour en Grèce (18271829)”, Gesnerus, 1991; 49(3-4): 343-357. • Διαμαντής Α.Γ.: “Ναυτικό Νοσοκομείο Πόρου”, Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων, 2007; 40: 15-28. • Gosse A.L.: “Relation de la peste qui a régné en Grèce en 1827 et 1828”, AB. Cherbuliez et Cie, Libraires, Paris 1838. • Montandon C.: “Louis-André Gosse et la médecine pénitenciaire”, Gesnerus, 1997; 34: 98-112. • Τομπάζης Ι.Ν.: “Ο Φιλέλλην Ελβετός Ανδρέας Λουδοβίκος Γκος”, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, εν Αθήναις 1910. • Φωκάς Δ.: “Χρονικά του Ελληνικού Β. Ναυτικού (1833-1873)”, Έκδοση Γενικού Επιτελείου B. Ναυτικού, Αθήνα 1923.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ S.W.O.T.

Η Επανάσταση του 1821 υπό το πρίσμα της ανάλυσης S.W.O.T Του Πλοιάρχου Ιωάννου Σαμοθράκη ΠΝ, Επιτελούς της Ανωτάτης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου 76

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ S.W.O.T.

Σημείωμα Συντακτικής Επιτροπής: Η ανάλυση S.W.O.T είναι ένα εργαλείο στρατηγικού σχεδιασμού το οποίο χρησιμοποιείται για την ανάλυση του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος μίας επιχείρησης, όταν η επιχείρηση πρέπει να λάβει μία απόφαση σε σχέση με την επίτευξη των Α.Ν.Σ.Κ. Το αρκτικόλεξο S.W.O.T προκύπτει από τις αγγλικές λέξεις:

➢ ➢ ➢ ➢

Strengths, Weaknesses, Opportunities Threats

(δυνατά σημεία) (αδύναμα σημεία) (ευκαιρίες) (απειλές)

Τα δυνατά και αδύνατα σημεία αφορούν το εσωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης καθώς προκύπτουν από τους εσωτερικούς πόρους που αυτή κατέχει. Αντιθέτως οι ευκαιρίες και οι απειλές αντανακλούν μεταβλητές του εξωτερικού περιβάλλοντος της επιχείρησης τις οποίες ο στρατηγικός ή επιχειρησιακός σχεδιασμός θα πρέπει να εντοπίσει, να προσαρμοστεί σε αυτές ή ακόμα και να τις προσαρμόσει όπου κάτι τέτοιο είναι εφικτό

ριν την Επανάσταση του 1821 πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στον Ελλαδικό χώρο, 123 αποτυχημένες απόπειρες κινημάτων και επαναστάσεων. Με άλλα λόγια, δεν υπήρξε ούτε μία ελληνική γενιά σε αυτά τα 400 χρόνια της υποδούλωσης, που να μην εξεγέρθηκε εναντίων των Οθωμανών. Εάν θα μπορούσαμε να πραγματοποιήσουμε ένα νοερό ταξίδι στο παρελθόν, γυρνώντας 200 έτη πίσω στο χρόνο, με σκοπό να μεταφερθούμε στο κρησφύγετο της Φιλικής Εταιρείας, την περίοδο που προετοίμαζε τα σχέδια της επανάστασης που θα οδηγούσαν στην ανεξαρτησία των Ελλήνων (γιατί αυτό ήταν το ζητούμενο) και χρησιμοποιήσουμε την SWOT ANALYSIS, επιχειρώντας να εντοπίσουμε τα δυνατά σημεία (Strengths), τα αδύνατα σημεία (Weaknesses), τις ευκαιρίες (Opportunities) και τις απειλές (Threats), του εν λόγω εγχειρήματος, θα εντοπίζαμε τα εξής:

1. Δυνατά Σημεία α. Οι περιοχές της Πελοποννήσου, των νησιών του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων, όπου υπήρχε ισχυρή παρουσία του ελληνικού στοιχείου, που άγγιζε το 10:1 σε σχέση με τους μουσουλμάνους. β. Η ύπαρξη ισχυρής (τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά) ομογένειας στα χριστιανικά κράτη της Ευρώπης, η οποία θα μπορούσε να ενισχύσει την Επανάσταση και να δημιουργήσει ευνοϊκό κλίμα στην κοινή γνώμη της Ευρώπης υπέρ της αυτοδιάθεσης των Ελλήνων. γ. Η εκμετάλλευση του ηπειρωτικού & θαλάσσιου ανάγλυφου του Ελλαδικού χώρου. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ S.W.O.T.

Λόγω της συντριπτικής υπεροχής του αντιπάλου οι επαναστάτες θα έπρεπε να επιλέξουν στενά περάσματα ως πεδία συγκρούσεων, όπου ο αντίπαλος δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το σύνολο των δυνάμεών του.

ζ. Στα δυνατά σημεία τέλος κατατάσσονται και οι χαρισματικές ηγετικές και στρατιωτικές ικανότητες του Κολοκοτρώνη, Μιαούλη και Καποδίστρια, οι οποίοι αποτελούν πολλαπλασιαστές ισχύος στα διάφορα θέατρα επιχειρήσεων.

δ. Τα εμπειροπόλεμα και ιδιαίτερα ικανά σώματα των Κλεφταρματολών, που θα αποτελέσουν τον πυρήνα της στρατιωτικής δύναμης της επανάστασης και τα οποία γνωρίζουν τις στρατιωτικές τακτικές του αντιπάλου.

2. Αδυναμίες

ε. Τα εξοπλισμένα με κανόνια εμπορικά πλοία για λόγους αυτοπροστασίας από τους πειρατές, καθώς και η έντονη δραστηριοποίηση των πληρωμάτων τους στην διάσπαση του ναυτικού αποκλεισμού, που είχε επιβάλει η Αγγλία στην Γαλλία κατά τους Ναπολεόντειους πολέμους.

β. Η ετερογένεια, οι εσωτερικές έριδες και η απουσία συλλογικής προσπάθειας, λαμβανομένου υπόψη ότι αυτή την περίοδο της ελληνικής ιστορίας κάποιος θεωρείτο κατά κύριο λόγο Ρουμελιώτης, Μωραΐτης, Υδραίος , ή Ψαριανός και κατόπιν Έλληνας.

Για πρώτη φορά στην μακραίωνη περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι επαναστάτες ελέγχουν ικανή ναυτική δύναμη, η οποία αν και υποδεέστερη σε μέσα, είναι ιδιαίτερα αξιόμαχη σε έμψυχο υλικό, ικανή να εξασφαλίσει τόσο τον ανεφοδιασμό και την υποστήριξη των επαναστατικών στρατευμάτων από την θάλασσα, όσο και να αποτρέψει τον αντίστοιχο ανεφοδιασμό και την υποστήριξη των αντιπάλων από τον Στόλο τους. στ. Η μεγάλη εξάρτηση του Οθωμανικού Στόλου από ελληνικά πληρώματα. Την πρώτη 20ετία του 19ου αιώνα περίπου το 70% των θέσεων των πυροβολητών και αρμενιστών του Οθωμανικού Στόλου επανδρώνονται από Έλληνες, οι οποίοι σε περίπτωση πολέμου εκτιμάται ότι, είτε θα λιποταχτήσουν εγκαταλείποντας το στόλο του Σουλτάνου, είτε θα εκτοπιστούν από τους Οθωμανούς λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης. 78

ΘΑΛΑΤΤΑ

α. Η απουσία ελληνικής κεντρικής διοίκησης και ως εκ τούτου, η ύπαρξη σοβαρών αδυναμιών στον οργανωτικό και διοικητικό τομέα.

γ. Η έλλειψη πολεμικών πλοίων στη θάλασσα, καθώς και η απουσία πυροβολικού και ιππικού στην ξηρά από πλευράς επαναστατών, καθιστούν απαγορευτική την κατά παράταξη μάχη με τις δυνάμεις των αντιπάλων. δ. Η έλλειψη κρατικών οικονομικών πόρων, που οδηγεί αναπόφευκτα στην χρηματοδότηση μέσω ιδιωτικών διαύλων, ή στην πειρατεία, με σκοπό τη σίτιση των οικογενειών των επαναστατών, που δεν είχαν άλλες προσόδους βιοπορισμού. Μια όμως που μιλήσαμε για πειρατεία, θα ήθελα να αναφερθώ και στα ονόματα δύο διαβόητων για την σκληρότητά τους Οθωμανών πειρατών, που αιματοκύλισαν τους νησιωτικούς πληθυσμούς του Αιγαίου: αυτοί δεν ήταν άλλοι από τον ΧΑΡΙΕΝΤΙΝ ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣ και τον ΟΥΡΟΥΤΣ ΡΕΙΣ, οι οποίοι έδρασαν στα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αιώνα. Άνοιξη 2021

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ S.W.O.T.

ε. Αδυναμία τέλος αποτελεί και η συντριπτική αριθμητική υστέρηση των επαναστατών σε πλήθος μαχητών, πλοίων και μέσων σε σύγκριση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

3. Ευκαιρίες α. Η κοινή γνώμη των ευρωπαϊκών κρατών που γαλουχείται σε περιβάλλον λιγότερο δεσποτικό και θεοκρατικό από αυτό που επικρατεί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ως εκ τούτου, η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη αντιμετωπίζει με συμπάθεια, ή έστω συγκατάβαση τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, σε αντίθεση με τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.

(1821 – 1823), αποτελούν ιδανικό αντιπερισπασμό απασχολώντας σημαντικές δυνάμεις του Σουλτάνου μακράν του θεάτρου επιχειρήσεων της Νότιας Ελλάδας. ε. Ευκαιρία τέλος αποτελεί και ο ανταγωνισμός των Μ. Δυνάμεων για την κατανομή ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο, λόγω της σταδιακής παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

4. Απειλές α. Η ύπαρξη ισχυρής Κρατικής δομής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (κυβέρνηση, προϋπολογισμός, ένοπλες δυνάμεις, διπλωματία).

β. Οι δυσχέρειες που αντιμετωπίζει η Οθωμανική Αυτοκρατορία στη εσωτερική εμφύλια σύγκρουση που επικρατεί μεταξύ προοδευτικών και συντηρητικών δυνάμεων.

β. Το μοναρχικό σύστημα της Ευρώπης που επιδιώκει τη διατήρηση του υφιστάμενου status quo, καθώς θεωρεί ότι οποιαδήποτε αλλαγή αποτελεί απειλή έναντι της ευρωπαϊκής τάξης και ασφάλειας.

γ. Η οικονομική κατάρρευση των αρχών του 19ου αιώνα που πλήττει σε μεγάλο βαθμό το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιοτεχνία εντός της Οθωμανικής επικράτειας και η οποία θα δημιουργήσει την «κρίσιμη μάζα» του έθνους που θα στηρίξει την επανάσταση. Αιτίες της κρίσης είναι η βιομηχανική επανάσταση που κατέστησε μη ανταγωνιστικά τα βιοτεχνικά προϊόντα, καθώς και η λήξη των Ναπολεόντειων Πολέμων που σηματοδότησε μία γενικότερη αστάθεια λόγω της αλλαγής στους συσχετισμούς ισχύος στην περιοχή της Αν. Μεσογείου.

γ. Η πιθανή ενίσχυση των στρατευμάτων του Σουλτάνου με στρατεύματα ισχυρών Πασάδων, ιδίως αιγυπτιακών, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, καθώς και οι ηγετικές ικανότητες του Ιμπραήμ Πασά που θα ηγείτο των εν λόγω στρατευμάτων.

δ. Η εξέγερση του Αλή Πασά στην Ήπειρο (1820 – 1822), οι χειρισμοί του Καποδίστρια που υπονοούν επικείμενη ρωσική επίθεση στα βόρεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, καθώς και η αναμενόμενη έναρξη του Οθωμανοπερσικού πολέμου ΘΑΛΑΤΤΑ

δ. Τα σκληρά αντίποινα έναντι αμάχων που επιβάλλονται από τους Οθωμανούς και το κλίμα τρομοκρατίας που επικρατεί, στο πλαίσιο της συλλογικής ευθύνης. ε. Τέλος απειλή αποτελεί και η συνήθης εκμετάλλευση των Επαναστάσεων ή κινημάτων που υποκινούνται από τις Μ. Δυνάμεις χάριν των γεωπολιτικών τους συμφερόντων, τα οποία όταν επιτυγχάνονται εγκαταλείπεται ο γηγενές πληθυσμός ανυπεράσπιστος στην Οθωμανική βαναυσότητα. Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

Ο Περικλής Αργυρόπουλος και η Ελληνική Θωρηκτή Ισχύς

Του Παναγιώτη Φουράκη, Δρ. Ναυτικής Ιστορίας (*) (*) Διδάκτορος Ναυτικής Ιστορίας, École Pratique des Hautes Études, Paris, Καθηγητού Deree-The American College of Greece ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

γητής Alfred Mahan στις ΗΠΑ, οι Julian Corbet και Halford Mackinder στη Βρετανία, ο Alfred von Tirpitz στη Γερμανία, ο Hyacinthe-Τheophile Aube της Jeune Ecole στη Γαλλία και οι Sato Tetsutaro και Yamamoto Gonbee στην Ιαπωνία. Στην Ελλάδα την ίδια χρονική περίοδο ένας εύρωστος νους ανέπτυξε ένα ευρύ θεωρητικό στρατηγικό πλαίσιο σχετικά με τις κατευθύνσεις και τους ρόλους που θα έπρεπε να ακολουθήσει το ελληνικό Ναυτικό δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ανάπτυξης της ελληνικής ναυτικής ισχύος. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Περικλής Αργυρόπουλος1.

Ο Περικλής Αργυρόπουλος.

πό τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, η δημιουργία του Πολεμικού Ναυτικού σε όλα τα Ναυτικά Κράτη του πλανήτη στηρίχθηκε σε ένα θεωρητικό πλαίσιο ανάπτυξης της ναυτικής σκέψης την οποία παρήγαγαν συγκεκριμένοι άνθρωποι όπως ο Ναύαρχος και Καθη82

ΘΑΛΑΤΤΑ

Ο Περικλής Αργυρόπουλος γεννήθηκε το 1871 και πέθανε το 1953 στην Αθήνα. Αφού πρώτα σπούδασε στη Γαλλία και τη Βρετανία, στη συνέχεια αποφοίτησε από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και αποστρατεύτηκε με το βαθμό του Υποναυάρχου. Τον Νοέμβριο του 1912, ως κυβερνήτης του τορπιλοβόλου 14 βύθισε στο λιμάνι των Κυδωνιών μια τουρκική κανονιοφόρο. Στη συνέχεια πολιτεύτηκε και έγινε υπουργός το 1916 και το 1926, ενώ διετέλεσε και πρέσβης της Ελλάδας στη Μαδρίτη λίγο πριν την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Συνέγραψε μια σειρά από σημαντικές μελέτες σχετικά με το Ναυτικό2. 1 Φουράκης Π., «Περικλής Αργυρόπουλος. Ο θεμελιωτής της ελληνικής ναυτικής ισχύος», Αθήνα, 2008. 2 Αργυρόπουλος Π., «Η Θέσις της Ελλάδος Απέναντι των Δυνάμεων και η υπό Ναυτικήν Έποψην Σημασία αυτής», Αθήνα, Ναυτική Ελλάς, 1905, Αργυρόπουλος Π., Το Ναυτικόν της Ελλάδος Πρόγραμμα, Αθήνα, Εστία, 1907, Αργυρόπουλος Π., Αναμνήσεις, Αθήνα, 1996.

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

Σε μια περίοδο που οι διεθνείς εξελίξεις στον τομέα των στρατιωτικών εξοπλισμών ήταν ραγδαίες και καθορίζονταν από τη θεωρητικοποίηση της έννοιας της ναυτικής και της ευρύτερης θαλάσσιας ισχύος, πάνω στο «Ναυτικόν της Ελλάδος Πρόγραμμα» του Περικλή Αργυρόπουλου που γράφτηκε το 1905 και δημοσιεύτηκε το 19073, «οικοδομήθηκε» η ναυτική ισχύς της Ελλάδας τη χρονική περίοδο που προηγήθηκε των Βαλκανικών Πολέμων και ουσιαστικά κατέδειξε τις γεωπολιτικές επιλογές του ελληνικού κράτους. Η επαναστατικότητα αυτής της μελέτης κατέστησε τη ναυτική σκέψη εφαλτήρα για μια ευρύτερη εθνική στρατηγική. Έχοντας πλήρη συναίσθηση της σημασίας του Προγράμματός του, ο Αργυρόπουλος στις «Αναμνήσεις» του, το περιέγραψε ως «εγερτήριο σάλπισμα» της κοινής γνώμης4. Λαμβάνοντας υπ’ όψη τις μετέπειτα εξελίξεις στο χώρο του Ναυτικού, μπορεί με βεβαιότητα να λεχθεί ότι η μελέτη αυτή είχε πραγματικά αφυπνιστική συμβολή για τα ελληνικά ναυτικά πράγματα, αφού στηριζόταν στην αναμφισβήτητη αρχή ότι «άνευ ναυτικού ούτε εκ της ειρήνης δυνάμεθα να επωφεληθώμεν, ούτε τον πόλεμον να υποστηρίξωμεν»5 και δεικνύ-

ει την τεράστια στρατιωτική, πολιτική και διπλωματική αξία που έχει διαχρονικά το Ναυτικό. Στη σκέψη του Αργυρόπουλου, ο όρος «άμυνα» προσέλαβε ένα διαφορετικό περιεχόμενο, εκείνο της «επίθεσης». Στα πλαίσια αυτά, υποστήριξε τη δημιουργία ενός στόλου αποτελούμενου από ισχυρές επιθετικές μονάδες που θα ήταν σε θέση και να προστατέψει αποτελεσματικά τις παράλιες και νησιωτικές περιοχές της χώρας και ταυτόχρονα να διεξάγει επιθετικές επιχειρήσεις, στηριζόμενος στην αντίληψη ότι «πρώτιστον της 3

Αργυρόπουλος Π., 1907.

Αργυρόπουλος Π., 1996, σελ.41.

Αργυρόπουλος Π., 1907, σελ.20.

ΘΑΛΑΤΤΑ

συντάξεως του στόλου αυτού καθήκον είνε η καταναυμάχησις του αντιπάλου ης συντελουμένης πας φόβος επιθέσεως κατά των ακτών εκλείπει»6.

Αφορμή για τη συγγραφή του προγράμματός του στάθηκε πρώτον, η ανάπτυξη ολοκληρωμένης ναυτικής στρατηγικής από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και η συνειδητοποίηση της ανάγκης απόκτησης ισχυρού πολεμικού στόλου που κατευθυνόταν και μεθοδευόταν με συστηματικό τρόπο από την Γερμανία, η οποία φιλοδοξούσε να μετατρέψει την Τουρκία σε ένα πραγματικό δορυφόρο του Β΄ Ράιχ στα πλαίσια του σχεδίου της «προς Ανατολάς» επέκτασης, γνωστής και με τον όρο «Drang nach Osten». Δεύτερον, η διαφωνία του με το «Υπόμνημα» του πρίγκιπα Γεώργιο για την αναδιοργάνωση του Ναυτικού που κυκλοφόρησε το 1904. Παράλληλα, ο Αργυρόπουλος αντέδρασε έντονα και στο Ναυτικό Πρόγραμμα του γάλλου Ναυάρχου Fournier. Στα πλαίσια της ελληνικής προσπάθειας για ανασύνταξη και εκσυγχρονισμό του Ναυτικού, συντάχθηκε από τον πρίγκιπα Γεώργιο (ο οποίος στον πόλεμο του 1897 είχε χρηματίσει αρχηγός του τορπιλλικού στόλου), μια εμπεριστατωμένη αναφορά με τίτλο «Προς τα μέλη της επιτροπής

γνωμοδοτήσεως επί του ναυτικού προγράμματος»7 που αποτελούσε ουσιαστικά

το πρώτο ολοκληρωμένο ελληνικό ναυτικό πρόγραμμα του 20ου αιώνα. Το «Υπόμνημα» του Γεωργίου, παρόλο που δεν παρέβλεπε τη σημασία των θωρηκτών τα οποία θεωρούσε «βάση» κάθε στόλου, κατέληξε στη λύση των αντιτορπιλικών ενώ η τελική πρόταση του προέβλεπε την προμήθεια τριών νέων θωρηκτών τα οποία θα προστί6

Αργυρόπουλος Π., σελ. 105.

Γεώργιος (πρίγκηψ), «Προς τα Μέλη της Επιτροπής Γνωμοδοτήσεως επί του Ναυτικού Προγράμματος», Ναυτική Επιθεώρηση, 231 (Μάρτιος – Απρίλιος 1952).

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

θεντο στα υπάρχοντα τρία που είχε αγοράσει ο Τρικούπης («Ύδρα», «Σπέτσες» και «Ψαρά») και απεριόριστο αριθμό αντιτορπιλικών, τα οποία θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον 18 στον αριθμό. Όμως ο βασιλιάς Γεώργιος προέβη σε μερική υλοποίηση του προγράμματος του γιου του ζητώντας ταυτόχρονα τη συμβουλή του γάλλου πρωθυπουργού Κλεμανσώ, ο οποίος ήταν προσωπικός του φίλος. Ο τελευταίος έστειλε στην Ελλάδα τον απόστρατο αντιναύαρχο Έρνεστ Φουρνιέ που ήταν εναντίον των μεγάλων θωρηκτών8 και πρότεινε ως πιο αξιόπιστη λύση για τις ανάγκες του ελληνικού Ναυτικού το νέο όπλο της εποχής, το υποβρύχιο. Παράλληλα ζήτησε τη δημιουργία κατάλληλης ναυπηγικής υποδομής στη χώρα για την κατασκευή δέκα υποβρυχίων, την αγορά τεσσάρων ελαφρών καταδρομικών μεγάλης ταχύτητας και άλλων δώδεκα ταχέων αντιτορπιλικών. Το συνολικό κόστος του προγράμματος θα έφτανε τα 60 εκατ. φράγκα. Αυτό όμως πρακτικά σήμαινε πως η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αγοράσει ούτε ένα καινούριο θωρηκτό9. Η αντίδραση του Αργυρόπουλου εκφράστηκε με τη δημοσίευση του «Ναυτικού της Ελλάδας Προγράμματος» το 1907 που στηρίχθηκε σε μια εμπεριστατωμένη συγκριτική ανάλυση του ελληνικού και του οθωμανικού στόλου10. Ο Αργυρόπουλος θεωρούσε ότι η απόκτηση στόλου με επιθετικό προσανατολισμό ήταν καλύτερη και οικονομικά πιο συμφέρουσα λύση από τη δημιουργία πυροβολείων, οχυρωμάτων και τορπιλικών σταθμών. Σε καμιά περίπτωση δεν παραγνώριζε τη σημασία των τορπιλο8 Fournier F.E., Vice-amiral, La flotte necessaire –Ses avantages strategiques, tactiques et economiques, Paris-Nancy, BergerLevrault & Cie, 1896. 9

Φουράκης Π., 2008, σελ.58-62.

10 Φουράκης Π., 2008, σελ.65-71.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Ο πρίγκιπας Γεώργιος.

βόλων, αλλά τόνιζε τον καθαρά βοηθητικό τους προς τα θωρηκτά χαρακτήρα. Παραδέχτηκε ότι η τορπίλη ήταν ένα αναμφισβήτητα σημαντικό όπλο στα πλαίσια ενός ναυτικού αγώνα αλλά πίστευε ότι δεν μπορούσε να εξασφαλίσει ναυτική ισχύ μετατρέποντας σε Ναυτική Δύναμη τη χώρα που αποκλειστικά τη χρησιμοποιεί. Βάσει των παραπάνω ο Αργυρόπουλος έκανε την τελική του πρόταση για ελάχιστη Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

θριάμβευσε στους Βαλκανικούς Πολέμους και απελευθέρωσε τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου στηριζόμενη στην αρχή ότι «παν πολεμικόν πλοίον έχον μαχητικήν αξίαν δέον να συμβάλλη εις την κυρίαν του κατά θάλατταν πολέμου επιχείρησιν, την ναυμαχίαν»11.

Ο Αργυρόπουλος εξέφρασε μια άκρως πρωτοποριακή ιδέα που έδινε στο στόλο μια διττή σημασιολογική διάσταση, ηθική και πραγματική. Η ηθική διάσταση έδινε τη δυνατότητα στην Ελλάδα να σταθεί ως άξιος και αξιόπιστος σύμμαχος δίπλα στις Μεγάλες ευρωπαϊκές Ναυτικές Δυνάμεις. Η πραγματική σημασία του στόλου στηριζόταν στη δυνατότητα που παρείχε για δράση στο θαλάσσιο θέατρο των επιχειρήσεων12. Το κριτήριο προκειμένου η Ελλάδα να κερδίσει την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων και να προωθήσει επ’ ωφελεία της τα εθνικά της ζητήματα ήταν γεωστρατηγικό: «... αι Δυνάμεις θα κανονίσωσι την προς Kαθέλκυση θωρηκτού Αβέρωφ στα ναυπηγεία του Livorno.

αναλογία συγκρότησης στόλου η οποία ήταν ένα αντιτορπιλικό προς ένα θωρηκτό. Παράλληλα, τόνισε την εκ των ων ουκ άνευ ανάγκη ύπαρξης τουλάχιστον έξι αντιτορπιλικών για τη διεκπεραίωση και εκτέλεση διαφόρων άλλων αποστολών. Η μελέτη του Αργυρόπουλου χρησιμοποιήθηκε και ως οδηγός από τον πρωταγωνιστή του ναυτικού αγώνα των Βαλκανικών Πολέμων Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, ο οποίος το συμβουλευόταν ως το κατεξοχήν σύγγραμμα περί ναυτικών πραγμάτων αποδεικνύοντας έτσι τόσο τη στρατηγική όσο και την τακτική αξία της μελέτης. Παράλληλα, έθεσε τις πραγματικές βάσεις της ελληνικής ναυτικής ισχύος η οποία ΘΑΛΑΤΤΑ

εν έκαστον των ενδιαφερομένων Κρατών υποστήριξιν αυτών, αναλόγως της στρατιωτικής ή ναυτικής δυνάμεως...»13. Ως εκ τού-

του, η επιλογή της ενίσχυσης του Ναυτικού ήταν αυτονόητη. Μια Ελλάδα με ισχυρές ναυτικές δυνάμεις θα αποτελούσε αξιόπιστο παράγοντα στη νοτιανατολική Μεσόγειο συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες θα υποστήριζαν τα εθνικά ζητήματα της χώρας όταν θα συνειδητοποιούσαν ότι η τελευταία θα είχε πολλά να τους προσφέρει. Με βάση λοιπόν την τεκμηριωμένη προτίμησή του για τις μεγάλες ναυτικές μονάδες που διέθεταν ισχυρή θωρηκτή προστασία και βαρύ πυροβολικό, ο Αργυρόπουλος αξιοποίησε τις προσωπικές του σχέσεις με 11 Αργυρόπουλος Π., 1907, σελ.166. 12 Φουράκης Π., 2008, σελ.53-4. 13 Αργυρόπουλος Π., 1907, σελ. 8-9.

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

Το θωρηκτό πλοίο « Ύδρα».

την πολιτική ηγεσία της εποχής και πρωταγωνίστησε με τις παρασκηνιακές του κινήσεις στην αγορά εκείνης ακριβώς της μονάδας που, λόγω της τεχνολογικής της ανωτερότητας, καθόρισε το αποτέλεσμα των δυο σημαντικότερων ναυμαχιών των Βαλκανικών Πολέμων, της Έλλης (3 Δε86

ΘΑΛΑΤΤΑ

κεμβρίου 1912) και της Λήμνου (5 Ιανουαρίου 1913). Η μονάδα αυτή ήταν το θωρηκτό «Αβέρωφ»14.

14 Φουράκης Π., 2008, σελ.94-107 και Αργυρόπουλος Π., 1996, σελ. 87-88.

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

Το Θωρηκτό πλοίο «Ψαρά».

Όπως ήταν φυσιολογικό, η μελέτη και πρόταση του Αργυρόπουλου προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στους κύκλους, τόσο του παλατιού όσο και του Ναυτικού. Ο Πρίγκιπας Γεώργιος την ίδια χρονιά με την κυκλοφορία της παραπάνω μελέτης (1907), θα υποβάλει στην κυβέρνηση μια ΘΑΛΑΤΤΑ

δεύτερη πρόταση με τίτλο «Περί συνθέσεως και συμπληρώσεως των ναυτικών ημών δυνάμεων εξ αφορμής του Προγράμματος του Ναυάρχου Φουρνιέ»15. Η ναυτική του φιλοσοφία στηριζόταν πλέον στον όγκο και τη μεγάλη δύναμη πυρός απορρίπτοντας την αποκλειστική λύση των υποβρυχίων και των τορπιλοβόλων. Η τελική πρότασή του προς το Υπουργείο των Ναυτικών θα είναι διαφορετική από εκείνη του 1904 σε σημείο μάλιστα που να προβλέπει λιγότερα αντιτορπιλικά από τον Αργυρόπουλο. Πράγματι, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να υλοποιήσει το συγκεκριμένο πρόγραμμα το οποίο στήριξε τελικώς την επιθετική στρατηγική της Μεγάλης Ιδέας που στόχευε στην εθνική ολοκλήρωση και αποκατάσταση16. 15 Πρίγκηψ Γεώργιος, Περί συνθέσεως και συμπληρώσεως των ναυτικών ημών δυνάμεων εξ αφορμής του Προγράμματος του Ναυάρχου Φουρνιέ, Ναυτική Επιθεώρηση, 231 (Μαρ-Απρ. 1952), σελ. 115-38. 16 Βλ. Λουκάς Ι., Θαλάσσια Ισχύς και Ελληνικό Κράτος, (ο Στόλος της Μεγάλης Ιδέας), Αθήνα, 1998, σελ. 190-1.

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

ΤΑ ΝΑΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ17 1904-1907

Χρονολογία

1904

Τίτλος Προγράμματος

Υπόμνημα «Προς τα μέλη της επιτροπής γνωμοδοτήσεως επί του Ναυτικού Προγράμματος»

Εισηγητής

πρίγκιπας Γεώργιος

Ναυτική Φιλοσοφία

λύση αντιτορπιλικών

Πρόταση

6 θωρηκτά αυστριακού τύπου Monarch, απεριόριστα αντιτορπιλικά, τουλάχιστον 18 των ναυπηγείων Schichau, εκτοπίσματος 325 τόνων και ταχύτητας 30 μιλίων.

Χρονολογία

1905

Τίτλος Προγράμματος

«Πρόγραμμα Fournier»

Εισηγητής

ναύαρχος Φουρνιέ

Ναυτική Φιλοσοφία

λύση υποβρυχίων

Πρόταση

10 υποβρύχια, 4 ελαφρά καταδρομικά μεγάλης ταχύτητας, 12 αντιτορπιλικά μεγάλης ταχύτητας

Χρονολογία

1907

Τίτλος Προγράμματος

«Το Ναυτικόν της Ελλάδας Πρόγραμμα»

Εισηγητής

ανθυποπλοίαρχος Περικλής Αργυρόπουλος

Ναυτική Φιλοσοφία

λύση θωρηκτών

Πρόταση

αναλογία 1/1 θωρηκτών – αντιτορπιλικών 6 αντιτορπιλικά (συνολικά 12 αντιτορπιλικά)

Χρονολογία

1907

Τίτλος Προγράμματος

«Περί συνθέσεως και συμπληρώσεως των Ναυτικών ημών Δυνάμεων εξ Αφορμής του προγράμματος του ναυάρχου Fournier»

Εισηγητής

πρίγκιπας Γεώργιος

Ναυτική Φιλοσοφία

λύση θωρηκτών

Πρόταση

αγορά 3 νέων θωρηκτών, αγορά 10 νέων αντιτορπιλικών, μετασκευή των 3 παλαιών θωρηκτών

ΤΑ ΝΑΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ1 1904-1907 17 Φουράκης Π., 2008, σελ.90-1.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΩΡΗΚΤΗ ΙΣΧΥΣ

Υπόμνημα προς τα μέλη της Επιτροπής Γνωμοδοτήσεως επί του Ναυτικού Προγράμματος.

Βιβλιογραφία • Αργυρόπουλος Π., «Η Θέσις της Ελλάδος Απέναντι των Δυνάμεων και η υπό Ναυτικήν Έποψην Σημασία αυτής», Αθήνα, Ναυτική Ελλάς, 1905. •

Αργυρόπουλος Π., Το Ναυτικόν της Ελλάδος Πρόγραμμα, Αθήνα, Εστία, 1907.

•

Αργυρόπουλος Π., Αναμνήσεις, Αθήνα, 1996.

• Γεώργιος (πρίγκηψ), «Προς τα Μέλη της Επιτροπής Γνωμοδοτήσεως επί του Ναυτικού Προγράμματος», Ναυτική Επιθεώρηση, 231 (Μάρτιος – Απρίλιος 1952), σελ. 115-38. • Γεώργιος (πρίγκηψ), Περί συνθέσεως και συμπληρώσεως των ναυτικών ημών δυνάμεων εξ αφορμής του Προγράμματος του Ναυάρχου Φουρνιέ, Ναυτική Επιθεώρηση, 231 (ΜαρΑπρ. 1952), σελ. 115-38. • Fournier F.E., Vice-amiral, La flotte necessaire –Ses avantages strategiques, tactiques et economiques, Paris-Nancy, Berger-Levrault & Cie, 1896. • Λουκάς Ι., Θαλάσσια Ισχύς και Ελληνικό Κράτος, (ο Στόλος της Μεγάλης Ιδέας), Αθήνα, 1998. • Φουράκης Π., «Περικλής Αργυρόπουλος. Ο θεμελιωτής της ελληνικής ναυτικής ισχύος», Αθήνα, 2008. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ (Ο Άγνωστος Πόλεμος στο Ιόνιο) Του Πλωτάρχου Γεωργίου Απιδιανάκη ΠΝ, Διοικητού της Βάσης Υποβρυχίων Τους αφανείς αυτούς εργάτας της θαλάσσης και τα πλοιάριά των, που εδεκατίσθησαν όλα κατά την Γερμανικήν εισβολή, η Εθνική Μνήμη στεφανώνει με την δάφνην της τιμής Αντιναύαρχος Δημήτριος Γ. Φωκάς

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ναυτική ιστορία του Ελληνοϊταλικού Πολέμου περιλαμβάνει ένα εν πολλοίς άγνωστο περιστατικό. Σύμφωνα με την επίσημη «Έκθεσις επί της Δράσεως του Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1944», το βράδυ της 1ης Μαρτίου 1941, τα μικρά επιταγμένα Ταξιάρχης και Αγγελική, ενώ εκτελούσαν ναρκαλιεία νότια της Χειμάρρας, με επικεφαλής τον τότε Έφεδρο Σημαιοφόρο Πύρρο Σπυρομήλιο, ήρθαν ξαφνικά αντιμέτωπα με ένα ιταλικό υποβρύχιο. Ακολούθησε δεκάλεπτη ανταλλαγή πυρών έως ότου το υποβρύχιο καταδύθηκε και εξαφανίστηκε. Η παράξενη 90

ΘΑΛΑΤΤΑ

αυτή συμπλοκή, σε συνδυασμό με τις διαφοροποιήσεις που εντοπίστηκαν στην ελληνική βιβλιογραφία, οδήγησε στην αναζήτηση στοιχείων από την Υπηρεσία Ιστορίας του Ιταλικού Ναυτικού και άλλες πιθανές πηγές. Ιδού λοιπόν τι πραγματικά συνέβη, εντός του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου.

Το Ελληνικό Υπόβαθρο μέχρι 1 Μαρτίου 1941 Κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ο ανεφοδιασμός των τμημάτων του Στρατού που Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

μάχονταν πλησίον της ακτογραμμής της Βορείας Ηπείρου γινόταν σε μεγάλο βαθμό δια θαλάσσης, αρχικά μέσω του Αμβρακικού Κόλπου και στη συνέχεια μέσω του λιμανιού των Αγίων Σαράντα. Ο ανεφοδιασμός αυτός δεν είχε την έννοια της μετάβασης συγκροτημένων επιστρατευμένων μονάδων στο μέτωπο, όπως συνέβαινε με τις νηοπομπές του Αιγαίου αλλά ο ρόλος του ήταν εξίσου κρίσιμος για τη διατήρηση της μαχητικής ικανότητας του Στρατού στη δυτικότερη πλευρά του Μετώπου. Τις μεταφορές των εφοδίων είχαν αναΘΑΛΑΤΤΑ

λάβει εκατοντάδες μικρά ιστιοφόρα και μηχανοκίνητα πλοιάρια μεγέθους έως 300 τόνων και σπανίως μεγαλύτερα. Ήδη από τις πρώτες μέρες του πολέμου, σε καθημερινή βάση, τα σκάφη φόρτωναν πυρομαχικά και καύσιμα από τον Πειραιά και την Πάτρα και κατευθύνονταν σε διάσπαρτες θέσεις εκφόρτωσης στον Αμβρακικό (Βαθύ, Αμφιλοχία, Μενίδι). Οι σπανιότερες μεταφορές προσωπικού γίνονταν με επιβατηγά ακτοπλοΐας προς την Πρέβεζα και συνδυάζονταν με μεταφορά τροφίμων και στρατωνισμού. Λόγω της εγγύτητας των ιταλικών αεροναυτικών βάσεων, για τον περιορισμό Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Οι Ναυτικές Διοικήσεις της Δυτικής Ελλάδας

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Αντιαεροπορικό πυροβόλo 88mm Flak 36 (Πρέβεζα 1940).

του «προβαλλόμενου» στόχου, τα πλοία έπλεαν μεμονωμένα και ασυνόδευτα, πολύ κοντά στις ακτές, ώστε η απόκρυψή τους να είναι αποτελεσματικότερη και η απώλειά τους να μη συνεπάγεται την απώλεια μεγάλων ποσοτήτων εφοδίων. Οι «Οδηγίες Πλου» που είχαν συνταχθεί ήδη από το 1939 από το ΓΕΝ καθόριζαν με σαφήνεια τα καθήκοντα των σκαφών, καθώς και τα ακριβή δρομολόγιά τους ώστε να αποφεύγονται τα ναρκοπέδια. Με την έναρξη του πολέμου, οι Οδηγίες διαβιβάστηκαν άμεσα στους ναυτικούς από τα κατά τόπους Λιμεναρχεία και δεν δημιουργήθηκε καμία σύγχυση. Ο συντονισμός των εκφορτώσεων αποτελούσε ευθύνη της Ναυτικής Διοίκησης Πρεβέζης (ΝΔΠ, Έφεδρος Αντιπλοίαρχος ΘΑΛΑΤΤΑ

Μπουζάνης) η οποία υπαγόταν στη Ναυτική Αμυντική Περιοχή/1 (ΝΑΠ/1, Πλοίαρχος Φλώκας). Η ΝΑΠ/1 με τη σειρά της υπαγόταν στο κοινό Αρχηγείο των ΝΑΠ (Α/ ΝΑΠ, Αντιναύαρχος Οικονόμου) στις οποίες είχε επιμεριστεί όλος ο Ελληνικός Θαλάσσιος Χώρος. Τα μέσα της ΝΔΠ για την προστασία του Αμβρακικού ήταν τα απολύτως απαραίτητα. Την αεράμυνα εξασφάλιζαν δύο πυροβολαρχίες 88mm Flak 36 Krupp. Για την προστασία από θαλάσσιες επιδρομές, στην είσοδο του Αμβρακικού, εγκαταστάθηκαν τέσσερα από τα οκτώ γερμανικά πυροβόλα 127mm Rheinmetall που προορίζονταν για τα υπό ναυπήγηση αντιτορπιλικά Βασιλεύς Κωνσταντίνος και Βασίλισσα Σοφία στα Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Το λιμάνι των Αγ. Σαράντα (1939).

Ναυπηγεία Σκαραμαγκά. Παράλληλα, στις προσβάσεις του κόλπου, αναπτύχθηκε ναρκοπέδιο 35 ναρκών Carbonit. Από πλευράς πλοίων, σημαντικό βοηθητικό ρόλο είχαν τα επιταγμένα ρυμουλκά Μαριγώ Mάτσα και Νικόλαος Α. ενώ διατέθηκε και ένας αριθμός πλοιαρίων, εκ των 30 συνολικά επιταγμένων, με εξοπλισμό ναρκαλιείας. Στις 13 Δεκεμβρίου 1940, μετά την απελευθέρωση του μικρού λιμανιού των Αγίων Σαράντα, που ο Μουσσολίνι είχε ονομάσει τότε Porto Edda για χάρη της κόρης του, συγκροτήθηκε και η Ναυτική Διοίκηση Βορείας Ηπείρου (ΝΔΒΗ, Έφεδροι Αντιπλοίαρχοι Κωνσταντινίδης/Σολιώτης με έδρα τους Αγ. Σαράντα). Στο λιμάνι των Αγ. Σαράντα και του παρακείμενου Λημνιώνα, αφού εκκαθαρίστηκαν ναυάγια ιταλικών καϊκιών και οι εγκαταστάσεις αποκαταστάθηκαν με κατασκευή νέων αποβάθρων από επιταγμένους λιμενεργάτες του Πειραιά, 94

ΘΑΛΑΤΤΑ

άρχισε η υποδοχή πλοιαρίων που φόρτωναν εφόδια από την Πρέβεζα. Σταδιακά επετεύχθη η δυνατότητα εκφόρτωσης έως 500 τόνων ημερησίως κατορθώνοντας έτσι να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες τεσσάρων Μεραρχιών! Η περιοχή περιελάμβανε τη στρατηγικής σημασίας παραλιακή οδό της Β. Ηπείρου, γι’ αυτό ήταν ισχυρά προστατευμένη από έναν ουλαμό αντιαεροπορικών 88mm Flak 36 Krupp, δύο ουλαμούς 40mm QF 40 Bofors και έναν ουλαμό 37mm Flak 37 Rheinmetall. Στις 18 Δεκεμβρίου 1940, υπό την κάλυψη του Βρετανικού Στόλου, τα «ναρκοβόλα/ναρκαγρευτικά» Στρυμών, Νέστος, Αλιάκμων και Πάραλος ανέπτυξαν επιπλέον ένα ναρκοπέδιο 174 ναρκών Vickers, Carbonit και Harle μεταξύ Κέρκυρας (θέση Αγ. Αικατερίνη) και Αγ. Σαράντα (Άκρα Κεφάλι) το οποίο προστατευόταν από τις δύο αντικρινές ακτές με δύο ουλαμούς τριών ορειβατικών πυροβόλων 76mm έκαστη με επάνδρωση του Ναυτικού. Τον Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Σκάφος τύπου Mersey όπως τα Στρυμών, Νέστος, Αλιάκμων,Αξιός στην αρχική διαμόρφωση.

Ιανουάριο του 1941, μεταφέρθηκε μόνιμα στους Αγ. Σαράντα και μία πυροβολαρχία βαρέως πεδινού πυροβολικού του Στρατού για ενίσχυση της παράκτιας άμυνας, μετά από επιδρομές βομβαρδισμού ιταλικών αντιτορπιλικών στις 6 και 9 Ιανουαρίου 1941. Ο «στόλος» της ΝΔΒΗ αποτελείτο από το «ναρκοβόλον/ναρκαγρευτικόν» Στρυμών, την ανεμότρατα Αγ. Παρασκευή και το πετρελαιοκίνητο πλοιάριο Ταξιάρχης. Αργότερα προστέθηκαν το μικρό βενζινοκίνητο Αγγελική, δύο βενζινάκατοι, δύο λέμβοι και πέντε φορτηγίδες. Στις πρώτες ημέρες λειτουργίας της ιδιότυπης βάσης των Αγ. Σαράντα, στις 19 Δεκεμβρίου 1940, αεροσκάφη JU 87B2 Picchiatello (Stuka) της 237ης Μοίρας (Squadriglia) του 96ου Gruppo της Ιταλικής Αεροπορίας (Regia Aeronautica) επιτέθηκαν στους Αγ. Σαράντα βυθίζοντας το μικρό πετρελαιοκίνητο Βότρυς (239τν), ΘΑΛΑΤΤΑ

της ομώνυμης οινοποιητικής εταιρίας, ευτυχώς χωρίς θύματα. Έκτοτε, όλοι οι κατάπλοι-εκφορτώσεις-απόπλοι σκαφών στους Αγ. Σαράντα εκτελούντο αποκλειστικά τις νυχτερινές ώρες. Την ημέρα, τα σκάφη που εκτελούσαν το δρομολόγιο μεταξύ Αγ. Σαράντα-Πρέβεζα, παρέμεναν σε απόκρυψη στον δασόφυτο όρμο της Δαφνίλας, βόρεια του λιμανιού της Κέρκυρας, υπό την ευθύνη της Ναυτικής Διοίκησης Κερκύρας (ΝΔΚ, Έφεδρος Πλοίαρχος Κασιμάτης). Η αντιαεροπορική προστασία του όρμου αυτού ήταν ελαφριά και στηριζόταν σε ένα πυροβόλο 37mm Rheinmetall και δύο πολυβόλα. Όταν αργότερα τα Στρυμών και Αλιάκμων μεταστάθμευσαν μόνιμα στην περιοχή, φρόντιζαν να αγκυροβολούν στην καταλληλότερη θέση για την αντιαεροπορική χρήση των πυροβόλων τους. Το Στενό της Κέρκυρας προστατευόταν από τα υπόλοιπα τέσσερα διαθέσιμα πυροβόλα Rheinmetall 127mm, όμοια με αυτά της Πρέβεζας. Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Από τον Φεβρουάριο του 1941, ένας ακόμα παράγοντας προστέθηκε στην αναγκαιότητα εξεύρεσης προωθημένων βάσεων στις ακτές της Β. Ηπείρου. Η διαθεσιμότητα των ελληνικών υποβρυχίων που δρούσαν στην Αδριατική είχε περιοριστεί δραματικά. Η απώλεια του Πρωτεύς τον Δεκέμβριο του 1940 και η παραμονή του Γλαύκος σε μακρά επισκευή είχαν οδηγήσει σε σοβαρή καταπόνηση του πεπαλαιωμένου και αναξιόπιστου υλικού των υπολοίπων τεσσάρων υποβρυχίων. Η κατάστασή τους επιβαρυνόταν διαρκώς από τις αλλεπάλληλες αποστολές εν μέσω της απίστευτης κακοκαιρίας στην Αδριατική τον χειμώνα 1940-1941. Συνέπεια αυτών, τα υποβρύχια παρουσίαζαν συχνές βλάβες και αναγκάζονταν να ποδίζουν στην Ιθάκη ή στους Παξούς εγκαταλείποντας τους τομείς περιπολίας τους.

Ναυτική Διοίκηση Αλβανικών Μεταφορών (MARITRAFALBA, Πλοίαρχος Polacchini) στην οποία διατέθηκαν δύο παλαιά αντιτορπιλικά τύπου Mirabelo, δεκαεπτά τορπιλοβόλα (μικρά αντιτορπιλικά) τύπου La Masa, Generali, Curtatone, Palestro και Spica και οκτώ τορπιλάκατοι MAS (Motoscafo Armato Silurante) που ήταν πρόσθετα εξοπλισμένες με φορητά υδρόφωνα (tubo C) και βόμβες βάθους. Τη μακρά προστασία των νηοπομπών είχε αναλάβει η 7η Μοίρα Καταδρομικών με έξι ελαφρά καταδρομικά τύπου Condottieri (έκαστο με οκτώ πυροβόλα 152mm) και οκτώ αντιτορπιλικά τύπου Dardo και Freccia. Ο συντονισμός της εκφόρτωσης των πλοίων και η προστασία των λιμανιών της Αλβανίας, ήταν ευθύνη της Ανωτέρας Ναυτικής Διοίκησης Αλβανίας (MARIALBANIA, Αντιναύαρχος Tur).

Για τη δημιουργία ενός πλησιέστερου έκτακτου καταφυγίου των υποβρυχίων, που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί και ως προωθημένη βάση για τον Στρατό, επιλέχθηκε η Πάνορμος (Portο Palermo), νότια της Χειμάρρας, η οποία παρείχε τα αναγκαία γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Στα τέλη Φεβρουαρίου το σχέδιο άρχισε να υλοποιείται με εκκαθάριση των ιταλικών ναρκών, ενώ δρομολογήθηκε και η μετεγκατάσταση τριών πυροβόλων 127mm από την πυροβολαρχία της Πρέβεζας.

Η δυσμενής εξέλιξη των επιχειρήσεων για την Ιταλία επέβαλε ένα επιπλέον έργο στο Ιταλικό Ναυτικό. Συγκεκριμένα, η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση Αλβανίας (SUPERALBA, Στρατηγoί Visconti Prasca, Soddu, Cavallero), αναλόγως των εξελίξεων, αιτούσε από το ιταλικό ΓΕΝ (SUPERMARINA, Ναύαρχοι Cavagnari/A. Riccardi) την εκτέλεση ναυτικών βομβαρδισμών σε σημεία του παραλιακού μετώπου. Ο πρώτος βομβαρδισμός έλαβε χώρα στις 28 Νοεμβρίου 1940. Ιδιαιτέρως γνωστή είναι η επιδρομή της 18ης Δεκεμβρίου 1940 από τα καταδρομικά Raimondo Montecuccoli, Eugenio di Savoia (μεταπολεμικό Έλλη) και τα αντιτορπιλικά Pigafetta, Da Recco, Pessagano και Riboty. Η δύναμη προσέβαλε χωρίς αποτέλεσμα τον σταθμό ασυρμάτου της Ερεικούσσας και την παραλιακή οδό της Β. Ηπείρου στην περιοχή του Λούκοβο δεχόμενη ανταποδοτικά πυρά από την επάκτια πυροβολαρχία των 127mm της Κέρκυρας με αποτέλεσμα θραύσματα βλημάτων να προσγειωθούν στο κατάστρωμα του Raimondo Montecuccoli. Συνολικά

Το Ιταλικό Υπόβαθρο μέχρι 1 Μαρτίου 1941 Η κύρια αποστολή του Ιταλικού Ναυτικού (Regia Marina) στη ευρύτερη περιοχή (Οτράντο-Νότια Αδριατική) ήταν η προστασία των νηοπομπών μεταφοράς των ιταλικών μεραρχιών στην Αλβανία (από Πρίντεζι και Μπάρι προς Δυρράχιο και Αυλώνα) και τον ανεφοδιασμό των ήδη μαχόμενων τμημάτων. Για την προστασία των νηοπομπών συγκροτήθηκε η Ανωτέρα 96

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Το Raimondo Montecuccoli βομβαρδίζει ελληνικές θέσεις (18-12-40).

εκτελέστηκαν δεκατρείς ναυτικοί βομβαρδισμοί με τελευταίο στις 4 Μαρτίου 1941. Η Ιταλική Αεροπορία, διέθεσε για τις προσβολές των πλοίων και των λιμανιών τα βομβαρδιστικά της 4ης Αεροπορικής Ζώνης (4a ZAT) από τα αεροδρόμια του Πρίντεζι, Λέτσε και Γκροτάλιε. Σύνολο 21 Μοίρες με 117 αεροσκάφη Cant Z.1007, Fiat BR20, Savoia S.81 και Ju 87B2. Τα αεροσκάφη αυτά εκτέλεσαν δεκάδες επιδρομές εναντίον της Κέρκυρας, των Αγ. Σαράντα και της Πρέβεζας προκαλώντας καταστροφές σε υποδομές. Η απόδοσή της Ιταλικής Αεροπορίας, όπως και σε όλα τα μέτωπα του Β’ΠΠ, χαρακτηρίζεται ως μέτρια γι’ αυτό και δεν κατόρθωσε να διακόψει την ελληνική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι σοβαρότερες επιδρομές σημειώθηκαν μόλις στα τέλη του Μαρτίου 1941. Όσον αφορά στα ιταλικά υποβρύχια (MARICOSOM, Ναύαρχος Falangola), εκτέλεσαν συνολικά 33 περιπολίες στο Ιόνιο και ΘΑΛΑΤΤΑ

ήταν ανεπτυγμένα ανά ένα ή δύο ταυτόχρονα σε κυκλικούς τομείς περιπολίας ακτίνας 10 ναυτικών μιλίων. Κύρια αποστολή τους ήταν η αναχαίτηση του Βρετανικού Στόλου και γι’ αυτό οι θέσεις τους απείχαν περί τα 50-60 ναυτικά μίλια από τις ελληνικές ακτές. Δεν επέδρασαν στις ελληνικές επιχειρήσεις. Πάντως ο Ιταλικός Στόλος (Squadra Navale, Αντιναύαρχοι Campioni/Iachino) δεν τόλμησε να επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό των ελληνικών δυτικών παραλίων και των Επτανήσων γεγονός που θα προκαλούσε σοβαρά προβλήματα στην ελληνική προσπάθεια. Η εξήγηση αναζητείται στην απόλυτη αποτροπή που ασκούσε ο Βρετανικός Στόλος της Μεσογείου (Ναύαρχος Cunningham) μετά από τρεις απανωτές ήττες στις οποίες είχε οδηγήσει τον Ιταλικό Στόλο (Punta Stilo, Α. Σπάθα, Spartivento) και την επιτυχημένη αεροπορική επιδρομή στη βάση στον Τάραντα στις 12 Νοεμβρίου 1940 (Operation Judgment). Μοναδική δραστηριότητα του Ιταλικού Στόλου σε ΙόΆνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Το πολεμικό πλοίο Riboty.

νιο-Οτράντο ήταν οι σποραδικές επιδρομές της 7ης Μοίρας Καταδρομικών μέχρι τις βόρειες ακτές της Κέρκυρας και ποτέ νοτιότερα. Σε μια τέτοια περίπτωση, στις 27 Ιανουαρίου 1941, το υποβρύχιο Παπανικολής εντόπισε τα καταδρομικά Duca Degli Abruzzi, Giuseppe Garibaldi και Armando Diaz συνοδευόμενα από τα αντιτορπιλικά Folgore, Lampo, Fulmine, Nicoloso, Da Recco και Pessagno πλησίον της Χειμάρρας αλλά η μεγάλη απόσταση δεν επέτρεψε στο υποβρύχιο να λάβει θέση επίθεσης.

Η ‘’Ναυμαχία’’ της 1ης Μαρτίου 1941 Το βράδυ της 1ης Μαρτίου 1941 οι ελληνοϊταλικές επιχειρήσεις συνέκλιναν. Τα μεσάνυχτα της 1ης Μαρτίου, η SUPERALBA ζήτησε τον ελαφρύ βομβαρδισμό της Πανόρμου και της παραλιακής οδού νοτιότε98

ΘΑΛΑΤΤΑ

ρα στη θέση Πικέρνη. Η επιχείρηση εγκρίθηκε, οπότε το αντιτορπιλικό Riboty (τ. Mirabelo) και το τορπιλοβόλο Andromeda (τ. Spica) απέπλευσαν από το Πρίντεζι στις 04:50’ και κατέπλευσαν αρχικά στον Αυλώνα στις 08:00’. Το βράδυ, στις 20:00’, τα δύο πλοία απέπλευσαν για τον βομβαρδισμό συνοδευόμενα από τις τορπιλακάτους MAS 512/514. Το Andromeda και η μία MAS κατέφθασαν στις 22:10’ στη θέση βομβαρδισμού νότια της Πανόρμου με το Riboty και τη δεύτερη MAS να συνεχίζουν νοτιότερα. Την ίδια ώρα, τα μικρά πλοιάρια της ΝΔΒΗ Ταξιάρχης και Αγγελική βρίσκονταν νότια της Πανόρμου εκτελώντας εκκαθάριση ναρκών, συνδεδεμένα μεταξύ τους με το συρματόσχοινο ναρκαλιείας. Επικεφαλής αξιωματικός ήταν ο ενθουσιώδης και ορμητικός Έφεδρος Σημαιοφόρος Πύρρος Σπυρομήλιος επί του Ταξιάρχη όπου επίΆνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Το πολεμικό πλοίο Andromeda.

σης επέβαιναν ο πλοίαρχος του σκάφους Κ. Βακολέτος, το πλήρωμα Γ. Ωρολογάς, Λ. Τσότης, Ι. Χατζηγεωργίου, ο Έφεδρος Υποκελευστής Σ. Βελλιώτης και οι στρατεύσιμοι Γ. Τσόλακας, Φ. Καρναβάς, Κ. Γιδάς. Στο Αγγελική επέβαινε ως επικεφαλής ο Αρχικελευστής Γ. Καλαμποκίδης μαζί τον πλοίαρχο του σκάφους Ν. Χαραλαμπόπουλο και τον μηχανικό Γ. Βορρήα, τον Έφεδρο Υποκελευστή Ι. Γέγο και τους στρατεύσιμους Δ. Γκιώνη, Στ. Ανδρονίκη και Ν. Ταγμαξάνη. Μοναδικός οπλισμός των σκαφών ήταν ένα πολυβόλο επί του Ταξιάρχη και δύο τυφέκια ανά σκάφος. Οι δύο στολίσκοι αλληλοεντοπίστηκαν περί τις 22:25’. Τα πλοία του Σπυρομήλιου αιφνιδιάστηκαν από την ξαφνική παρουσία των ιταλικών πλοίων αναγνωρίζοντας τη MAS ως «αναδυόμενο υποβρύχιο» και το δεύτερο πλοίο ως «αντιτορπιλικό τύπου ΘΑΛΑΤΤΑ

Dardo». Η απόσταση εντοπισμού της MAS φαίνεται να ήταν πολύ μικρή, περί τις 200300 γιάρδες, με το Andromeda να βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόσταση. Ο Σπυρομήλιος διέταξε άμεσα την άφεση του συρματόσχοινου, ώστε να απελευθερωθούν οι κινήσεις των πλοίων και άρχισε να βάλει με το πολυβόλο εναντίον της MAS παρεμβαλλόμενος, με το Ταξιάρχης, μεταξύ της ΜAS και του ελαφρύτερα οπλισμένου Αγγελική. Η MAS ανταπέδωσε τα πυρά με το πολυβόλο της και έβαλλε φωτοβολίδες, ενώ το Andromeda ξεκίνησε βολή με τα τρία πυροβόλα των 102mm. Στο μεταξύ ο Σπυρομήλιος κατεύθυνε τα ελληνικά σκάφη προς την ασφάλεια της ακτής αυξάνοντας σταδιακά την απόσταση. Το Andromeda συνέχισε τον βομβαρδισμό επί 10 λεπτά μέχρι που τα ιταλικά πλοία αποχώρησαν στις 22:40’. Εν μέσω των πυρών και της έξαψης, οι αντίπαλοι έχασαν την οπτική επαφή μεταξύ τους Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Το Προύσα ημιβυθισμένο. Δεξιότερα διακρίνεται μικρό πετρελαιοκίνητο.

και η συμπλοκή τερματίστηκε με τον Σπυρομήλιο να αποδίδει την απώλεια της οπτικής επαφής σε «κατάδυση» του υποβρυχίου. Το Riboty και η δεύτερη MAS εκτέλεσαν τον βομβαρδισμό χωρίς να συμβεί κάτι αξιόλογο. Τα ιταλικά πλοία συνεννοήθηκαν μετά τα μεσάνυκτα οπότε οι MAS έπλευσαν προς τον Αυλώνα και τα Andromeda, Riboty προς το Πρίντεζι καταπλέοντας στις 11:25’. Όσο για τα αποτελέσματα του βομ100 ΘΑΛΑΤΤΑ

βαρδισμού, τα ιταλικά πλοία ανέφεραν «πυρκαγιές και εκρήξεις στην ξηρά». Ο Σπυρομήλιος με τη σειρά του παρέμεινε στην Πάνορμο μέχρι τις 03:15’. Κατόπιν απέπλευσε για τους Αγ. Σαράντα όπου ο ίδιος και τα πληρώματα έγιναν δεκτοί με μεγάλο ενθουσιασμό για την ψύχραιμη και θαρραλέα στάση τους. Με Βασιλικό Διάταγμα στις 29 Μαρτίου 1941, ο ΣπυρομήΆνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

λιος τιμήθηκε με τον Πολεμικό Σταυρό Α΄ Τάξεως και οι υπόλοιποι παρόντες με ανάλογες διακρίσεις.

Μετά τη Ναυμαχία Το περιστατικό της 1ης Μαρτίου ήταν μεμονωμένο και για αρκετές μέρες η δραστηριότητα επανήλθε στη συνήθη. Εξαίρεση αποτέλεσε ο ανεπιτυχής βομβαρδισμός ΘΑΛΑΤΤΑ

του πλωτού νοσοκομείου Σωκράτης στις 14 Μαρτίου, πολύ νοτιότερα, στο ύψος της Λευκάδας. Μέχρι τα τέλη Μαρτίου, παρόλο που οι καταστροφές από τις αεροπορικές επιδρομές σε Αγ. Σαράντα, Κέρκυρα και Πρέβεζα ήταν σημαντικές, εντούτοις, μοναδική απώλεια από τον Δεκέμβριο του 1940 παρέμενε το Βότρυς. Τελικά, στις 22 Μαρτίου 1941, έλαβε χώρα η πλέον καταστροφική επιδρομή στο λιμάνι της ΚέρκυΆνοιξη 2021

101

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

πλοίο αυτό ώστε να επιθεωρήσει τα πληγέντα Στρυμών και Αλιάκμων, παραβιάζοντας τον άγραφο κανόνα της αποφυγής παραμονής πολεμικών πλοίων στο Ιόνιο. Το δεύτερο και τελευταίο επεισόδιο με ιταλικά πλοία συνέβη τα μεσάνυχτα της 4ης προς 5η Απριλίου. Το Ιταλικό Ναυτικό, ως πρωτοπόρο στην ανάπτυξη σκαφών για ειδικές επιχειρήσεις, στα τέλη του 1940 είχε αναπτύξει έναν νέο τύπο τορπιλοφόρων σκαφών Από αριστερά. Ανθυποπλοίαρχος Δ. Αλουπογιάννης (λιμενάρχης Αγ. εφόδου MTS (Motoscafo da Σαράντα), Αντιπλοίαρχος Τρύφων Κωνσταντινίδης (Δ. ΝΔΒΗ), Πλωτάρχης Turismo Silurante). Τα σκάΠολυχρονιάδης, Σημαιοφόρος Πύρρος Σπυρομήλιος. φη ήταν ξύλινα υπερ-ελαφράς κατασκευής και απελευθερώνονταν από τα καταστρώματα ης ρας από έξι αεροσκάφη JU 87Β2 της 239 μεγαλύτερων πλοίων ώστε να ου Μοίρας του 97 Gruppo υπό τον Σμηναγό διεισδύουν σε προασπισμένους όρμους και Larker. Η επιδρομή προκάλεσε τη βύθιση να εκτελούν προσβολές με τις δύο ελαφρές τριών πλοιαρίων, ενώ τα Στρυμών, Αλιάκ- τορπίλες 450mm που έφεραν. Στις 20:00’ μων, Ταξιάρχης, υπέστησαν σοβαρές βλά- της 4ης Απριλίου, οι τορπιλάκατοι MAS βες και αρκετά θύματα. Στη συνέχεια, το 535 και MAS 539 απέπλευσαν από τον Αυαπόγευμα της 4ης Απριλίου, η Ιταλική Αε- λώνα ρυμουλκώντας τα MTS 2 και MTS 4 ροπορία ανακάλυψε τελικά τη χρήση του για μια δοκιμαστική επιχείρηση αναγνώριόρμου της Δαφνίλας. Η επιδρομή που ακο- σης στους Αγ. Σαράντα. Επικεφαλής ήταν λούθησε από έξι JU 87Β2 της 209ης και 239ης ο Υποπλοίαρχος Vittorio Moccagata στο Μοίρας, υπό τον Σμηναγό Cenni, προκάλε- MAS 535. Στα MTS επέβαιναν οι Girogio σαν την καταστροφή του μικρού εμπορικού Giobbe, Aldo Massarini, Renato Iovine, Σουζάνα (936τν) με έναν μόνο τραυματία. Enrico Cerutti. Περί τις 01:00’ της 5η ΑπριΑπό τότε ο όρμος της Δαφνίλας έπαψε να λίου τα MTS απελευθερώθηκαν από τις χρησιμοποιείται και τα διάφορα πλοιάρια MAS και κατευθύνθηκαν προς το λιμάδρομολογήθηκαν στις παρακείμενες ακτές. νι. Οι ελληνικές περίπολοι, ευρισκόμενες Την ίδια ημέρα, άλλα έξι JU 87Β2 της 239ης σε εγρήγορση, αντιλήφθηκαν τα ιταλικά Μοίρας, υπό τον Larker ξανά, προκάλεσαν σκάφη και τα υποδέχθηκαν με καταιγισμό την προσάραξη και οριστική απώλεια του πολυβολισμών με αποτέλεσμα τα MTS να τορπιλοβόλου Προύσα εντός του λιμανιού αναστρέψουν και να απομακρυνθούν. Σύμτης Κέρκυρας, χωρίς θύματα. Το Προύσα φωνα με τις ελληνικές αναφορές, ένα σκάείχε βρεθεί στην Κέρκυρα μετά από μια φος κρατήθηκε για 4 ώρες σε απόσταση άστοχη απόφαση του Α/ΝΑΠ Αντιναύαρ- 3-4 ναυτικών μιλίων από την ακτή με αποχου Οικονόμου να μεταβεί στο λιμάνι με το τέλεσμα να θεωρηθεί ότι ενδεχομένως να 102 ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

επλήγη ή να σημειώθηκαν τραυματισμοί. Το πυροβολείο της Άκρας Κεφάλι, όμως, συνελήφθη ανέτοιμο να αντιδράσει με αποτέλεσμα τα ιταλικά σκάφη να μη βληθούν και να χαθεί η ευκαιρία (ο Διοικητής Έφεδρος Ανθυποπλοίαρχος Βοτίλας ήταν σοβαρά ασθενής. Οι δύο Σημαιοφόροι Παπατζίμας και Γκορίτσας δεν κατόρθωσαν να τάξουν τα πυροβόλα προς βολή). Τα ιταλικά σκάφη κατέπλευσαν στον Αυλώνα στις 08:30’ της 5ης Απριλίου, χωρίς βλάβες και τραυματίες, οπότε η κράτηση ενδεχομένως να σχετίζεται με πρόβλημα στη ρυμούλκηση των MTS. Αυτή ήταν και η τελευταία πράξη του δράματος στο πλαίσιο του ελληνοϊταλικού ναυτικού πολέμου. Την επόμενη μέρα, στις 6 Απριλίου 1941, η Γερμανία εισέβαλε στην Ελλάδα και τα γεγονότα πήραν τον δρόμο τους.

Κλείνοντας Η μεθοδική εκτέλεση της επιχείρησης του ανεφοδιασμού του Στρατού από όλα τα κλιμάκια, η επιδεξιότητα των Διοικητών, το υψηλό αίσθημα ευθύνης και η ναυτοσύνη των πληρωμάτων των πλοιαρίων επέτρεψαν την απρόσκοπτη εκτέλεση των αναγκαίων μεταφορών για έξι συνεχόμενους μήνες. Οι Έλληνες ναυτικοί βρέθηκαν στις επάλξεις του αγώνα ανεφοδιάζοντας εν κρυπτώ και με ταχύτητα τον Στρατό. Τα αντιτορπιλικά του Ελληνικού Στόλου δεν απαιτήθηκε ποτέ να συνδράμουν στις επιχειρήσεις του Ιονίου με αποτέλεσμα να εστιάσουν στο Αιγαίο και στη διαδρομή Σουέζ-Πειραιάς προστατεύοντας τις κρίσιμες μεταφορές της επιστράτευσης και του ανεφοδιασμού της χώρας. Βεβαίως, ο Ελληνικός Στόλος εκτέλεσε έναν ναυτικό βομβαρδισμό στο Ιόνιο και τρεις άκαρπες αλλά τολμηρές επιδρομές στο Οτράντο αλλά οι συγκεκριμένες δράσεις ανήκουν σε διαφορετικό ΘΑΛΑΤΤΑ

επιχειρησιακό πλαίσιο. Φόρος τιμής επίσης οφείλει να αποδοθεί στον Βρετανικό Στόλο που κράτησε τον Ιταλικό στις βάσεις του για όλο το χρονικό διάστημα. Όσο για το περιστατικό της 1ης Μαρτίου, η περιγραφή αποτελεί ανασύνθεση από την έκθεση του Διοικητή της ΝΔΒΗ Κωνσταντινίδη και των αναγραφόμενων στο Ιταλικό Ημερολόγιο Πολέμου. Παραδόξως, ο Σπυρομήλιος στη συνοπτική μεταπολεμική έκθεσή του (1946) αναφέρεται μόνο στην ύπαρξη «υποβρυχίου» (τορπιλάκατος MAS), παρόλο που οι σύγχρονες του περιστατικού αναφορές (1941) του Κωνσταντινίδη και του ΓΕΝ, αναφέρουν σαφώς την ύπαρξη και ενός αντιτορπιλικού (τορπιλοβόλο Andromeda). Στην ελληνική βιβλιογραφία (Πετρόπουλος), μαθαίνουμε ακόμα ότι υπήρχε εξαρχής η εκτίμηση ότι τα Ταξιάρχης και Αγγελική αντιμετώπισαν κάποια τορπιλάκατο και όχι υποβρύχιο. Την ημέρα αυτή πάντως, το πλησιέστερο ιταλικό υποβρύχιο σε περιπολία ήταν το Ciro Menotti σε απόσταση 50 ναυτικά μίλια νοτιότερα του περιστατικού. Σε κάθε περίπτωση ο Σπυρομήλιος και τα γενναία πληρώματα των Ταξιάρχης και Αγγελική αντιμετώπισαν θαρραλέα και παλληκαρήσια τον εχθρό, με όποιο μέσο είχαν στη διάθεσή τους, κάνοντας ό,τι καλύτερο μπορούσαν, επιστρέφοντας όλοι σώοι στη βάση τους, με τα πλοία τους ακέραια και έτοιμα να αναλάβουν την επόμενη αποστολή. Το αν εν τέλει πρόκειται για υποβρύχιο ή τορπιλάκατο, η αξία της πράξης του Σπυρομήλιου παραμένει αναλλοίωτη. Από την ιταλική πλευρά, δεν είναι σαφές γιατί το Andromeda δεν έβαλε φωτιστικά βλήματα ώστε να εντοπίσει και να βυθίσει τα ελληνικά σκάφη. Πάντως το ιταλικό ημερολόγιο αναγράφει ότι, με την έναρξη των πυρών του Andromeda, οι πολυβολισμοί των ελληνικών σκαφών κραΆνοιξη 2021

103

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

τήθηκαν. Δυστυχώς δεν υφίστανται περαιτέρω στοιχεία από το Andromeda καθώς στις 17 Μαρτίου 1941 το πλοίο βυθίστηκε στον Αυλώνα από τορπίλη αεροσκάφους Swordifish κατά την επιδρομή των Μοιρών 812/815 από το πρόχειρο αεροδρόμιο της Παραμυθιάς. Τα αεροσκάφη ανήκαν στην αεροπορική πτέρυγα του αεροπλανοφόρου Illlustrious και είχαν μετασταθμεύσει στην Ελλάδα από τον Φεβρουάριο του 1941 αφού το Illlustrious είχε τεθεί εκτός μάχης μετά από πολλαπλά πλήγματα βομβών που δέχθηκε από τη Luftwaffe στη Μάλτα. Τα καύσιμα των αεροσκαφών της Παραμυθιάς συγκεκριμένα προωθούντο μέσω του λιμανιού της Ηγουμενίτσας. Όσον αφορά στην Πάνορμο, ενδεικτικό του φυσικού καταφυγίου που προσφέρει και της παράξενης συνήθειας να βαφτίζονται ως «υποβρύχια» οι τορπιλάκατοι που βρίσκονται γύρω της, είναι η κατασκευή επί Ψυχρού Πολέμου μιας ιδιαίτερα προστατευμένης βάσης απόκρυψης τορπιλακάτων που ο μύθος και μόνο επιμένει ακόμη και σήμερα ότι προοριζόταν για «υποβρύχια». Η βάση, η οποία παραμένει μερικώς σε χρήση, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική και αποτελεί σήμερα ένα πολύ γνωστό αξιοθέατο.

Το Βιογραφικό του Πρωταγωνιστή Σπυρομήλιος, Πύρρος του Νικολάου (ΑΜ 587) Κέρκυρα, 26.11.1913 – Αθήνα 31.3.1961 Αποφοίτησε από τη ΣΝΔ στις 30.09.1933 ως μάχιμος Σημαιοφόρος. Λογίστηκε σε αποστρατεία από τις 11.06.1935 λόγω της συμμετοχής του στο Βενιζελικό κίνημα του 1935 κατά το οποίο διέφυγε στη Ιταλία. Την 01.11.1940, ανακλήθηκε στην ενέργεια και υπηρέτησε αρχικά στη ΝΔΒΗ. Τον Απρίλιο του 1941 ακολούθησε τον Στόλο στη Μέση 104 ΘΑΛΑΤΤΑ

Ανατολή με το τορπιλοβόλο Σφενδόνη, και στις 03.06.1943 επαναφέρθηκε τυπικά στη μόνιμη υπηρεσία ως μηδέποτε αποστρατευθείς. Αποστρατεύθηκε με αίτησή του στις 19.03.1959 ως Πλοίαρχος ε.α Στη Μ. Ανατολή τοποθετήθηκε στο αντιτορπιλικό Αετός, στη συνέχεια διατέλεσε Κυβερνήτης του ναρκαλιευτικού Καρτερία και υπηρέτησε στο αντιτορπιλικό Θεμιστοκλής, μετέχοντας στις συμμαχικές επιχειρήσεις στη Μεσόγειο, περιλαμβανομένων αυτών της Δωδεκανήσου καθώς και της απόβασης στο Άντζιο της Ιταλίας. Μετά την Απελευθέρωση, διατέλεσε Κυβερνήτης του πρώτου αντιτορπιλικού Αδρίας, του νεότερου αντιτορπιλικού Αδρίας, του αντιτορπιλικού Κρήτη και του ναρκαλιευτικού ανοικτής θάλασσας Πολεμιστής. Στη συνέχεια διατέλεσε Ανώτερος Διοικητής Παρακτίων Δυνάμεων, Υποδιοικητής της Σ.Ν.Δ., Κυβερνήτης του αντιτορπιλικού Δόξα και Διευθυντής του ΓΕΝ/Α1. Μετά την αποστρατεία του, χρημάτισε Γενικός Διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (1959-1961). Παράσημα: - Πολεμικός Σταυρός Α΄ Τάξης - Πολεμικός Σταυρός Γ΄ Τάξης (δύο απονομές) - Μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων (τρεις απονομές) Έγινε ιδιαιτέρως γνωστός από την είσοδό του ως πρώτος στη Χειμάρρα κατά την απελευθέρωσή της τον Δεκέμβριο του 1940, από την ανταλλαγή πυρών με ιταλικό «υποβρύχιο» στις 1 Μαρτίου 1941, από τη διάσωση προσθαλασσομένου αεροπόρου τον Μάιο του 1945, από την βύθιση καϊκιού που μετέφερε πυρομαχικά για τον ΕΛΑΣ Πελοποννήσου τον Αύγουστο του 1948 και από την εν γένει πολεμική του δράση και την αφοσίωσή του στην Υπηρεσία καθ’ όλη τη σταδιοδρομία του. Άνοιξη 2021

1 ΜΑΡΤΙΟΥ 1941: Η “NAYMAXIA” ΤΗΣ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ

Βιβλιογραφία - Αρχεία • ΓΕΝ/Β 2512/3-3-41: Συμπλοκή Ημέτερων Ναρκαλιευτικών μετ’ Εχθρικού Αντιτορπιλικού και Υποβρυχίου. •

Αντιπλοίαρχος Τρ. Κωνσταντινίδης: Έκθεσις Πεπραγμένων ΝΔΒ ΗΠΕΙΡΟΥ .

• Αντιπλοίαρχος Π. Σπυρομήλιος: Συμπλοκή Μεταξύ Ναρκαλιευτικών της ΝΔΒΗ και Εχθρικού Υποβρυχίου. • Πλοίαρχος Σολιώτης: Απόπειρα Επιθέσεως Ιταλικών Τορπιλακάτων Εναντίον Όρμου Αγ. Σαράντα. • Φωκάς Δ.: Έκθεσις επί της Δράσεως του Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1944 – τόμος Α’. • Αντιναύαρχος (ΕΑ) ΠΝ Δημητρακόπουλος Α. : Βιογραφικό λεξικό των αποφοίτων της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. • Αρχιπλοίαρχος (ΕΑ) ΠΝ Λάχανος Ν.: Δόξα και Δάφνες. Τιμητικές διακρίσεις που απενεμήθησαν εις το προσωπικό του ΠΝ κατά τον Πόλεμο 1940-1945. •

Καββαδίας Ε.: Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον Έζησα.

•

Πετρόπουλος Ν.Δ.: Αναμνήσεις και Σκέψεις Ενός Παλαιού Ναυτικού Μέρος Β’.

• SUPERMARINA, Diario 1 MARZO 1941 (p. 18-22), 4 ΑPRILE 1941 (p. 37-38) 5 ΑPRILE 1941 (p. 46-48). •

Di Vascello, Lupinacci P.F.: La difesa del traffico con l’Albania, la Grecia e l’Egeo.

•

E. Bagnasco: Mas e Mezzi d’Assalto di Superficie Italiani.

•

Freivogel Z.- Rastelli A.: The Sea War in the Adriatic.

•

Shores C., Cull B., Malizia N.: Air War for Yugoslavia, Greece and Crete 1940-41.

•

Περιοδικό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ τ. 278, Οκτώβριος 2020.

•

Προσωπικό αρχείο κ. Πλάτωνα Αλεξιάδη.

•

https://geopolitics.iisca.eu

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

105

ΥΠΗΡΕΣIΑ ΙΣΤΟΡIΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟY (ΥΙΝ) Μία Σύντομη Γνωριμία

ίναι γνωστό ότι το Πολεμικό Ναυτικό διαφυλάσσει την Ιστορία του και τις Παραδόσεις του ως «κόρην οφθαλμού» και είναι αυτό ένα από τα στοιχεία που το κάνουν ιδιαίτερο ως Όπλο. Άλλωστε στη μακραίωνη Ιστορία του Έθνους μας ο Έλληνας διακρίνεται για την ενασχόληση του με το υγρό στοιχείο και την ικανότητα του σε αυτό, γι’ αυτό και είμαστε ένα Ναυτικό Έθνος. Μέσα στο πλαίσιο αυτό η Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού (ΥΙΝ), ως αρμόδιος φορέα τήρησης του αρχειακού υλικού το οποίο συνθέτει την ιστορία του Πολεμικού μας Ναυτικού, είναι η κιβωτός ιστορικής μνήμης του κατά θάλασσαν αγώνα της πατρίδας μας. Για τη συνεισφορά της στη Ναυτική ιστορία και πολιτισμό, η ΥΙΝ

106 ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

θα προκύψει η Ιστορική Υπηρεσία Ναυτικού. Το τμήμα αυτό μετονομάζεται σε «Ιστορική Υπηρεσία» το 1935. Το 1952 η «Ιστορική Υπηρεσία» μεταφέρεται στην περιοχή του Βοτανικού και το 1992 παίρνει την σημερινή της ονομασία «Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού» (ΥΙΝ). Η ΥΙΝ σήμερα είναι ανεξάρτητη υπηρεσία υπαγόμενη απευθείας στο Γενικό Επιτελείο Ναυτικού.

έχει βραβευτεί μέχρι σήμερα δύο φορές από την Ακαδημία Αθηνών Η δημιουργία της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού συνδέεται άμεσα με την έκδοση του πρώτου Ναυτικού Περιοδικού με τίτλο «Πολικός Αστήρ» το 1842, με εμπνευστή τον Σημαιοφόρο Γ. Ζωχιό. Tο 1895, εκδίδεται το φυλλάδιο: «Δημοσιεύσεις ανακοινούμεναι τοις Αξιωματικοίς του Πολεμικού Ναυτικού», το οποίο και μετονομάζεται το 1897 σε «Ναυτική Επιθεώρηση», έκδοση που διακόπτεται το 1897 λόγω του πολέμου. Ως αφετηρία της μετέπειτα ΥΙΝ θα πρέπει να θεωρηθεί το έτος 1917, όταν ο τότε Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού (ΓΕΝ) Υποναύαρχος Σ. Ι. Δούσμανης Β.Ν, ιδρύει το τμήμα «Ιστορικών εργασιών και περιοδικού» στο ΓΕΝ, τμήμα από το οποίο εν συνεχεία ΘΑΛΑΤΤΑ

Η ΥΙΝ έχει ως κύρια αποστολή να χειρίζεται τα θέματα που άπτονται της Ιστορίας του Πολεμικού Ναυτικού. Στο πλαίσιο αυτό είναι υπεύθυνη για την συλλογή, διαλογή, οργάνωση, διαχείριση και φύλαξη του αρχειακού υλικού του ΠΝ με σκοπό την καταγραφή των δραστηριοτήτων του ΠΝ και τη διατήρηση της Ιστορικής Μνήμης των Ναυτικών Αγώνων του Έθνους μας. Επίσης είναι υπεύθυνη για την προβολή αυτής της ιστορίας στο κοινό. Αυτό το κατορθώνει μέσω πληθώρας εκδηλώσεων όπως εκδόσεις βιβλίων, διοργάνωση επιστημονικών ημερίδων και εκθέσεων κλπ Η ΥΙΝ είναι δομημένη στο πλαίσιο της

Άνοιξη 2021

107

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

βασικής οργάνωσης μιας Ναυτικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού όπως φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα.

Με βάση την Αποστολή και την Δομή Οργάνωσής της η ΥΙΝ κινείται στους παρακάτω άξονες: ➢ Παραλαβή και φύλαξη των αρχείων που προέρχονται από Πολεμικά Πλοία και Ναυτικές Υπηρεσίες καθώς και από δωρεές ιδιωτών. ➢ Ψηφιοποίηση, τεκμηρίωση και ανάδειξη του υλικού που χαρακτηρίζεται ως Ιστορικό Αρχείο. ➢ Εκδόσεις βιβλίων ιστορικού περιεχομένου και του τριμηνιαίου περιοδικού ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ➢ Εκτυπωτικές εργασίες για κάλυψη των αναγκών των Πολεμικών Πλοίων και των Ναυτικών Υπηρεσιών. ➢ Ευρύτερες δράσεις ανάδειξης της ναυτικής μας ιστορίας και των παραδόσεων του Π.Ν. Κάθε χρόνο στις εγκαταστάσεις της ΥΙΝ φθάνουν περί τα δύο εκατομμύρια τεκμήρια αρχειακού υλικού από τα πολεμικά πλοία, τις ναυτικές υπηρεσίες και ιδιώτες. Στον όρο «αρχείο», πέραν του έντυπου υλικού (έγγραφα -χάρτες κλπ.) συμπεριλαμβάνεται και φωτογραφικό / κινηματογραφικό υλικό. Το αρχείο που παραλαμβάνει η ΥΙΝ είναι το λεγόμενο «ημιενεργό» αρχείο του Ναυτικού. Σύμφωνα με το εγχειρίδιο αρχειονομίας «ημιενεργό» είναι το αρχείο που για τα έγγραφα του έχει λήξει ο χρόνος υπηρεσιακής χρησιμότητας 108 ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

αλλά μπορούν να ανακληθούν σημαντικές πληροφορίες από αυτά. Το ημιενεργό αρχείο, μετά από παρέλευση περίπου 50 ετών και κατόπιν διαλογής, χωρίζεται σε ιστορικό και ανενεργό αρχείο. Το μεν χαρακτηρισμένο ως ιστορικό φυλάσσεται με αυξημένες συνθήκες προστασίας το δε ανενεργό καταστρέφεται. Πριν 5 χρόνια η ΥΙΝ συμμετείχε σε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα ΕΣΠΑ μέσω του οποίου

αποκτήθηκε ο κατάλληλος εξοπλισμός και η απαραίτητη τεχνογνωσία για τη δημιουργία ενός Μηχανογραφικού Κέντρου Ψηφιοποίησης κόστους 1.120.000 Ευρώ. Στόχος του έργου είναι η ψηφιοποίηση-τεκμηρίωση και ανάδειξη του ιστορικού αρχείου της ΥΙΝ στο κοινό μέσω διαδικτύου. Μέχρι σήμερα υπάρχουν διαθέσιμα περί το ένα εκατομμύριο σελίδες ιστορικών τεκμηρίων, άμεσα προσβάσιμες σε κάθε ενδιαφερόμενο ο οποίος από τον υπολογιστή ή το κινητό του τηλέφωνο μπορεί να τα δει και να τα χρησιμοποιήσει στην ιστορική του έρευνα. Η μηχανή αναζήτησης ιστορικού αρχεί-

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

109

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

ου της ΥΙΝ είναι διαθέσιμη εδώ: http://archive.yin.mil.gr/search-archive Το σύνολο, επομένως, του αρχείου της ΥΙΝ (γενικό και ιστορικό), πλην των διαβαθμισμένων εγγράφων και εκείνων που περιέχουν ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα) είναι διαθέσιμο σε κάθε ερευνητή. Πρόκειται για πάνω από 1 δισεκατομμύριο σελίδες τεκμηρίων στις οποίες μπορεί να έχει πρόσβαση είτε μέσω διαδικτύου είτε με επίσκεψη του στις εγκαταστάσεις της ΥΙΝ στο Βοτανικό. Πέρα από τη συλλογή και φύλαξη του αρχείου η ΥΙΝ είναι υπεύθυνη και για την επιστημονική αξιοποίησή του. Αυτό σημαίνει οργάνωση και τεκμηρίωση του υλικού και στη συνέχεια χρησιμοποίησή του σε ιστορικές μελέτες, σε εκδόσεις επιστημονικών βιβλίων και στο περιοδικό “Ναυτική Επιθεώρηση”. Στην κατεύθυνση αυτή βοηθά και η ύπαρξη Ναυτικής Βιβλιοθήκης με περίπου 4000 βιβλία. Η βιβλιοθήκη είναι καταλογογραφημένη κατάλληλα στο σύστημα αυτοματισμού βιβλιοθηκών του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΑΒΕΚΤ) ώστε ο πίνακας περιεχόμενων της να είναι προσβάσιμος σε κάθε ερευνητή μέσω διαδικτύου και με τη χρήση κατάλληλων λέξεων κλειδιών να μπορεί να έχει τη δυνατότητα εντοπισμού του βιβλίου που τον ενδιαφέρει για την έρευνα του. Από τον Δεκέμβριο του 2018 η βιβλιοθήκη της 110 ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

ΥΙΝ έχει ενταχθεί στο Δίκτυο Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών (ΔΙ.ΝΑΥ.ΒΙ) στο οποίο συμμετέχουν και άλλοι φορείς και υπηρεσίες συναφείς με τη ναυτιλία σε μια σύμπραξη για τη βοήθεια των ερευνητών και του κοινού. Όπως είπαμε και στην αρχή, η γενεσιουργός αιτία που συστάθηκε η ΥΙΝ το 1917 ήταν το περιοδικό «Ναυτική Επιθεώρηση». Το περιοδικό έχει ως σκοπό να προβάλει μέσω των άρθρων που δημοσιεύει την ένδοξη Ναυτική Ιστορία μας, αλλά και να παρακολουθεί και καταγράφει όλες τις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις που καθορίζουν το στίγμα του Πολεμικού Ναυτικού στην σύγχρονη εποχή και ιδιαίτερα στο πεδίο των Ναυτικών Επιχειρήσεων. Επιπρόσθετα παρακολουθεί όλα τα τεκταινόμενα στο ευρύτερο κοινωνικό πεδίο του Πολεμικού Ναυτικού, ενώ παράλΘΑΛΑΤΤΑ

ληλα αποτελεί και το μέσο προβολής δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων. Το περιοδικό είναι τριμηνιαίο και αποστέλλεται ταχυδρομικά σε 9500 εγγεγραμένους συνδρομητές. Το περιοδικό διοργανώνει και ένα ετήσιο Διαγωνισμό Μελετών και Φωτογραφιών με χρηματικά βραβεία και επαίνους. Η πλέον πρόσφατη δραστηριότητα της ΥΙΝ είναι η έρευνα και τεκμηρίωση ιστορικών ναυαγίων, με στόχο την καταγραφή και ανάδειξη των ναυαγίων πολεμικού υλικού (πλοία-αεροσκάφη άρματα μάχης κλπ.) στους ελληνικού βυθούς. Τονίζεται ότι βάσει της κείμενης νομοθεσίας οιοδήποτε ανάλογο ναυάγιο εντός του βυθού των ελληνικών θαλασσών αποτελεί αρμοδιότητα του Μετοχικού Ταμείου Ναυτικού σύμφωνα με το ΝΔ 2648/1953. Άνοιξη 2021

111

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

Εκδήλωση στην Αίθουσα Αντιναυάρχου Φωκά.

Στην ΥΙΝ λειτουργεί και ένα πλήρες τυπογραφείο το οποίο αναλαμβάνει την εκτύπωση του συνόλου των υπηρεσιακών εντύπων που χρησιμοποιούν καθημερινά τα Πολεμικά πλοία και οι Ναυτικές Υπηρεσίες. Το τυπογραφείο έχει δυνατότητα κλασσικών και ψηφιακών εκτυπώσεων, χρυσοτυπίας και βιβλιοδεσίας. Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό είναι το πλαίσιο εξωστρεφών δράσεων της ΥΙΝ, στην προσπάθεια για προβολή και ανάδειξη της Ναυτικής Ιστορίας μας. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται τα παρακάτω: α. Συλλογή μαρτυριών μέσω βιντεοσκοπούμενων συνεντεύξεων από απόστρατους και βετεράνους με σκοπό τη συγκρότηση ενός αρχείου προφορικών μαρτυριών που φωτίζουν άγνωστες και σημαντικές στιγμές της δράσης του ΠΝ στη σύγχρονη Ιστορία μας. β. Παραγωγή αφισών και τηλεοπτικών σποτ για την προβολή του ΠΝ. 112

ΘΑΛΑΤΤΑ

γ. Εκδόσεις και επανεκδόσεις βιβλίων ιστορικού περιεχομένου από συγγραφείς που αναδεικνύουν σημαντικές ιστορικές στιγμές, βιογραφίες και ανέκδοτες Ιστορίες, αφιερώματα σε θρυλικά πλοία και σε σημαίνουσες προσωπικότητες της Ναυτικής μας Ιστορίας. δ. Η συλλογή κειμηλίων - αντικειμένων ναυτικής παράδοσης από δωρεές με στόχο την διάσωσή και ανάδειξή τους. ε. Διοργάνωση διαλέξεων Ναυτικής Ιστορίας, με ελεύθερη συμμετοχή κοινού, στην «Αίθουσα Αντιναυάρχου Δημητρίου Φωκά». Η αίθουσα αυτή, πέρα από το χώρο διαλέξεων, στεγάζει τη βιβλιοθήκη και ένα μικρό μουσείο και δημιουργήθηκε το 2017 με προσωπική εργασία του προσωπικού της ΥΙΝ. στ. Περιοδείες της φορητής έκθεσης με τίτλο ‘’ΜΕΘ’ΟΡΜΗΣ ΑΚΑΘΕΚΤΟΥ - Η ιστορία του Π.Ν από το 1821-1945’’. Πρόκειται για φορητά και αναδιπλούμενα banners που στήνονται σε πτυσσόμενες αλουμινένιες βάσεις, που παρουσιάζουν την ιστορία του Άνοιξη 2021

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ

Ναυτικού από το 1821 έως το 1945, με ευχάριστο εποπτικά τρόπο. Από το 2017 που δημιουργήθηκε έχει ταξιδέψει σε 30 πόλεις και νησιά στην Ελλάδα. Στόχος είναι η μετάβαση της έκθεσης και στο εξωτερικό επωφελεία της ελληνικής ομογένειας. ζ. Δραστηριοποίηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook) κρατώντας ενήμερους τους φίλους της Ναυτικής Ιστορίας για τις ιστορικές επετείους και τις δραστηριότητές μας. Η ΥΙΝ σχεδιάζει το μέλλον της με εξωστρέφεια, με καινοτόμες ιδέες και δράσεις και χτίζοντας συνεργασίες αφενός με όλους τους συναρμόδιους φορείς σε Ελλάδα και εξωτερικό, αφετέρου με Πανεπιστημιακούς και άλλους Φορείς, ώστε να φέρει το κοινό και ιδιαίτερα τη νέα γενιά της χώρας μας αλλά και την ελληνική ομογένειας πιο κοντά στην ένδοξη ιστορία του Πολεμικού μας Ναυτικού. Ενός Ναυτικού για το οποίο όλοι μας θα πρέπει να είμαστε υπερήφανοι, ενός Ναυτικού που πρωταγωνίστησε σε όλες τις πτυχές της αρχαίας αλλά και της σύγχρονης ιστορίας της χώρας μας, για την κατάκτηση των υπέρτατων αγαθών της ελευθερίας και της δημοκρατίας, με πολλές μεν απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και υλικό, αλλά πάντα κινούμενο σε νικηφόρες πορείες. Παράλληλα η ΥΙΝ στοχεύει να εξελιχθεί σε πυλώνα ιστορικής μνήμης της μακραίωνης Ναυτικής Ιστορίας του τόπου, μέσα από την ιστορική έρευνα και την χρήση όλων των τεχνολογικών μέσων καθιστώντας το υλικό της πολύτιμο και σεβαστό αντικείμενο σε όλο το φάσμα της Ελληνικής κοινωνίας.

ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΤΕ ΤΗΝ ΥΙΝ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

113

Βιβλίο Παρουσίαση «Διαβαίνοντας τις ατραπούς του θρύλου» Συγγραφέας: Δημήτρης Γκαλών Εκδότης: Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας (www.elinis.gr) ISBN: 978-618-84878-0-2

α καράβια έχουν ψυχή. Δεν την αποκτούν με την καθέλκυσή τους. Τους τη δίνουν αυτοί που υπηρετούν σε αυτά, υπό την καθοδήγηση των αρχηγών, τών διοικητών, των κυβερνητών τους. Άλλα έχουν σύντομη ζωή και άλλα μακρύτερη. Άλλα, τα περισσότερα, μετά από μία ευδόκιμη υπηρεσία, παίρνουν το δρόμο για το διαλυτήριο και άλλα, σαν πραγματικοί πολεμιστές, καταλήγουν στα βάθη των ωκεανών και καταγράφονται στις δέλτους της Ιστορίας. Άλλα, πάλι, ελάχιστα, γίνονται θρύλος, μαζί με αυτούς που τα οδήγησαν στη δόξα. Θρύλος είναι ο Αβέρωφ με τον Κουντουριώτη, το τορπιλοβόλο 11 με τον Βότση, η Βασίλισσα Όλγα με τον Μπλέσσα, ο Αδρίας με τον Τούμπα. Θρύλος είναι και το δίδυμο Κατσώνης – Λάσκος.

Έχουν γραφεί πολλά για το δίδυμο αυτό, είτε ως αποσπασματικά άρθρα ή, ακόμη, και ως λογοτεχνικές ιστοριογραφίες. Υπάρχει και το βιβλίο του Ηλία Τσουκαλά, του υπάρχου του Κατσώνη, που κυρίως καλύπτει τις τελευταίες μέρες του σκάφους και τις μετέπειτα περιπέτειες του ιδίου. Έλειπε, όμως, μία μονογραφία που να πραγματεύεται το σύνολο της «διαδρομής» και της δράσης του συγκεκριμένου υποβρυχίου, από τη ναυπήγηση μέχρι το ηρωικό τέλος του. Και σε αυτό στόχευσε ο συγγραφέας, δίνοντας στο έργο του έναν ευρηματικό τίτλο που αποδίδει την πραγματικότητα: περιφέρθηκε μέσα στην αχλή του θρύλου που καλύπτει τον Κατσώνη (τα λόγια δικά του). Γράφει ο Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, Αντιναύαρχος ΠΝ (ε.α.).

114

ΘΑΛΑΤΤΑ

Με τον συγγραφέα, που κατοικεί στη ΓερΆνοιξη 2021

ΔΙΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΤΡΑΠΟΥΣ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ

Το Υ/Β «ΚΑΤΣΩΝΗΣ» καθελκύεται.

μανία, δεν έχουμε ποτέ συναντηθεί. Έχουμε ανταλλάξει πάμπολλα μηνύματα στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, αλλά μέχρι εκεί. Όταν πριν από μερικά χρόνια μού ζήτησε να «ρίξω μία ματιά» στο πρωτόλειο κάποιου έργου που ετοίμαζε για τον Κατσώνη, απάντησα θετικά, περισσότερο από ευγένεια και περιέργεια παρά από «καθήκον». Ομολογώ ότι είχα και τις… συντεχνιακές επιφυλάξεις μου: τι θα μπορούσε να γράψει για αυτό το καράβι ένας, έστω και σπουδασμένος, μη ναυτικός, από χρόνια χαμένος στα… βάθη της Γερμανίας! Λίγο αργότερα, έλαβα το ογκώδες κείμενό του και από τις πρώτες σελίδες αντιλήφθηκα πόσο είχα κάνει λάθος. Διαψεύσθηκα πλήρως! Με εντυπωσίασε το βάθος της έρευνάς του, η έκταση των πηγών στις οποίες είχε βυθιστεί και η γλαφυρή πένα του. Ήταν προφανές ότι ήταν «ερωτευμένος» με το θέμα του και ήξερε τι έγραφε… Κατόπιν τούτου, αφιέρωσα πολλές ώρες ΘΑΛΑΤΤΑ

στην ανάγνωση του πρωτόλειου και στη σύνταξη ενός πολυσέλιδου υπομνήματος με τις σκέψεις μου, σελίδα προς σελίδα, παράγραφο προς παράγραφο. Μάλιστα, θυμάμαι ότι στην επικαλυπτική επιστολή μου του ζητούσα συγνώμη, παρακαλώντας τον να μη με παρεξηγήσει, αλλά ότι ήμουν τόσο διεξοδικός σε μία προσπάθεια να προσθέσω κάποιο ψήγμα σε ένα έξοχο έργο. Σήμερα, κατόπιν εορτής, εκφράζω την ευχή να το είδε και εκείνος έτσι. Σε όσους έχουν επαφή με την ιστορία του Ναυτικού μας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα γεγονότα είναι γνωστά, μεταφέρονται δε από γενιά σε γενιά, έτσι ακριβώς όπως συμβαίνει με τους θρύλους. Τι είναι, λοιπόν, αυτό που κάνει το βιβλίο του Δημήτρη Γκαλών να ξεχωρίζει; Κατ’ αρχάς είναι η διεξοδικότητα του συγγραφέα: δεν παραλείπει ούτε μία πτυχή της «ζωής» του Κατσώνη. Βεβαίως (και δεν θα μπορούσε Άνοιξη 2021

115

ΔΙΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΤΡΑΠΟΥΣ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ

Μέλη του πληρώματος του Υ/Β «ΚΑΤΣΩΝΗΣ», εν ώρα γλεντιού, στο Πορτ-Σουδάν του Σουδάν. Στα δεξιά της φωτογραφίας, στο μέσον και υψώνοντας το ποτήρι, διακρίνεται ο ύπαρχος του υποβρυχίου Ηλίας Π. Τσουκαλάς.

να είναι αλλιώς), το μεγαλύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στην πολεμική του δράση. Και εδώ, όμως, υπάρχει η ιδιαιτερότητα της προσθήκης πληροφοριών από τις εκθέσεις και τα αρχεία των τότε αντιπάλων και συμμάχων. Πρόκειται για στοιχεία που πρώτη φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Σε ένα βιβλίο, οι φωτογραφίες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Δεν είναι μόνο ότι διανθίζουν το κείμενο, αλλά, κυρίως, βοηθούν τον αναγνώστη να μπει στο «κλίμα» των όσων περιγράφονται. Πώς να ήταν άραγε ο τάδε; Με τι να έμοιαζε ο δείνα; Πώς να ήταν το εσωτερικό ή η γέφυρα του υποβρυχίου, η ζωή σε αυτό; Και άλλα πολλά. Πρέπει να αναγνωριστεί ότι οι φωτογραφίες είναι πολλές και ωραίες: μερικές ήδη γνωστές, αλλά οι περισσότερες για πρώτη φορά παρουσιαζόμενες. Σημειώνεται η παράθεση, σαν πάν116

ΘΑΛΑΤΤΑ

θεο ηρώων, των φωτογραφιών 20 από τους 32 απολεσθέντων με την καταβύθιση του υποβρυχίου. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα πολλά αναπαραγόμενα έγγραφα που σχετίζονται με τη δράση του υποβρυχίου. Ίσως ο μέσος αναγνώστης δεν θα σταθεί να τα διαβάσει, αλλά αποτελούν μία πλούσια πηγή για εκείνον που θα θελήσει να εμβαθύνει στις λεπτομέρειες. Πολλώ μάλλον που, κυρίως, πρόκειται για έγγραφα στα οποία η πρόσβαση είναι πρακτικά δυσκολότατη στον ερευνητή (πώς να το πέτυχε άραγε ο συγγραφέας;), καθώς «ζηλότυπα» φυλάσσονται στο ιστορικό αρχείο της Διοίκησης Υποβρυχίων στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας. Από το πόνημα δεν θα μπορούσε να απουσιάζει ο κυβερνήτης του, ο Λάσκος. Ο Άνοιξη 2021

ΔΙΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΤΡΑΠΟΥΣ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ

συγγραφέας τού αφιερώνει πολλές σελίδες, εξιστορώντας στιγμές από την πολυκύμαντη ζωή του, από την είσοδό του στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, μέχρι τον ηρωικό του θάνατο ως ο τελευταίος γεμιστής του πυροβόλου του Κατσώνη, στη μονομαχία του με το γερμανικό ανθυποβρυχιακό UJ 2101 (Τι παιχνίδια παίζει η τύχη! Ήταν το πρώην ναρκαλιευτικό του Β.Ν. Στρυμών, γερμανική λεία μετά την Κατάρρευση). Όπως για το υποβρύχιο, έτσι και για τον Λάσκο, παρατίθενται αρκετά άγνωστα στοιχεία, αλιευμένα από ξένες πηγές, τα οποία χρωματίζουν τον περιπετειώδη, ριψοκίνδυνο χαρακτήρα του. Πολύ σημαντικό: το βιβλίο του Γκαλών περιλαμβάνει τον πρόσφατο εντοπισμό και ταυτοποίηση του ναυαγίου του Κατσώνη, παραθέτοντας έγχρωμες φωτογραφίες από τα βάθη της θάλασσας. Ο γράφων έχει δει το σχετικό «ντοκιμαντέρ» και θυμάται τους πανηγυρισμούς όσων παρακολουθούσαν (του παρόντος Γκαλών περιλαμβανομένου), σκυμμένοι πάνω από τις οθόνες του ωκεανογραφικού πλοίου. Ήταν στιγμές που, φέρνοντας σε οπτική επαφή τους νεότερους με τον «θρύλο», στεφάνωναν πολυετείς προσπάθειες. Στη σελίδα 302 του βιβλίου παρατίθεται φωτογραφία της αναπαράστασης της μάχης ανάμεσα στον Κατσώνη και το διώκτη του από τον ζωγράφο Αντώνη Κανά. Στο κάτω μέρος του πρωτότυπου υπάρχει μία μικρή πινακίδα, στην οποία μπορεί κάποιος να διαβάσει: «Έξω από τη Σκιάθο, τη νύκτα της 14ης Σεπτεμβρίου 1943, το παλαιό υποβρύχιο “Κατσώνης”, με κυβερνήτη τον Βασίλη Λάσκο, χτυπιέται θανάσιμα από γερμανικό ανθυποβρυχιακό πλοίο. Κατορθώνει να αναδυθεί και, αντί να ζητήσει τη σωτηρία του πληρώματος, επιτίθεται στο διώκτη του με το πυροβόλο του πυργίσκου. Άνιση η πάλη και το τραυματισμένο υποβρύχιο βυθίζεται, με τελευταίο γεμιστή του πυροβόλου τον ηρωικό ΘΑΛΑΤΤΑ

Το Υ/Β Β.Π. «ΚΑΤΣΩΝΗΣ» τη 10.04.1943 κατά τον κατάπλου του στη βάση υποβρυχίων της Βηρυτού.

κυβερνήτη. Με το τόλμημα αυτό, ο “Κατσώνης” ζει πάντα και γίνεται μία ακόμη ασήκωτη άγκυρα στο Αιγαίο». Αυτά θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο του Δημήτρη Γκαλών, περιδιαβάζοντας στις «ατραπούς του θρύλου». Ένα βιβλίο που συμπληρώνει τη βιβλιογραφία για την ιστορία του Ναυτικού της νεότερης Πατρίδας μας και γεμίζει ένα αναμφισβήτητο κενό. Ένα βιβλίο καλογραμμένο και καλαίσθητο, που το διάβασμά του «τρέχει», ακόμη και εκεί όπου τα αναφερόμενα θα μπορούσαν να το είχαν καταστήσει κουραστικό. Μπράβο κύριε Γκαλών. Προσφέρατε κάτι σημαντικό στην καταγεγραμμένη Ιστορία του Ναυτικού μας και σας ευχαριστώ για την τιμή που μου κάνατε όταν μου ζητήσετε να σας πως τη γνώμη μου για το έργο σας. Να είναι καλοτάξιδος ο «Θρύλος»… Και εις άλλα πολλά… Και ένα τελευταίο το οποίο αισθάνομαι πως πρέπει να μνημονεύσω: Γνωρίζω πόσο έχει αγαπήσει τον Κατσώνη η Μπήλιω Τσουκαλά και με πόση συγκίνηση αντίκρισε το κουφάρι του υποβρυχίου, στο οποίο ήταν ύπαρχος ο πατέρας της, ξαπλωμένο στα βάθη της θάλασσας. Πιστεύω ότι θα χαίρεται και αυτή με το βιβλίο τούτο… Άνοιξη 2021

117

ΤΑ ΑΡΜΑΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

«Τα Αρμαμέντα της Ελευθερίας, 1821-1829» Συγγραφέας: Συλλογικό Εκδότης: ΑΡΤΕΟΝ εκδοτική, 2020 (www.e-arteon.gr) ISBN: 978-618-5517-00-7

Γράφει η Κατερίνα Καριζώνη, Συγγραφέας.

118

ΘΑΛΑΤΤΑ

α Αρμαμέντα της Ελευθερίας είναι ένα συλλογικό έργο που εκπονήθηκε στα πλαίσια των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση με την συμμετοχή σημαντικών επιστημόνων και ερευνητών, όπως: η Ελευθερία Ζέη, ο Εμμανουήλ Λουίζης, ο Λεωνίδας Γουργουρίνης, ο Δημήτρης Λισμάνης, ο Δημήτρης Μπαλόπουλος, ο Ευάγγελος Γρυπιώτης. Πρόκειται για ένα ιστορικό πόνημα εκλαϊκευτικό και εύληπτο για όλες τις ηλικίες, το οποίο όμως διατηρεί αυστηρά την επιστημονική του αρτιότητα και τεκμηρίωση. Η συνολική επιμέλεια της έκδοσης και η πλούσια και λεπτομερής εικονογράφηση με την φροντίδα της ΑΡΤΕΟΝ Εκδοτικής, κάνει ακόμα πιο «ζωντανή» την έκδοση, αφού ταξιδεύει τον αναγνώστη κυριολεκτικά και μεταφορικά στο κλίμα, την ένταση και το μεγαλείο του Ναυτικού Αγώνα. Είναι χαρακτηριστικό πως τα σκαριά της Επανάστασης παρουσιάζονται με μοναδική λεπτομέρεια (σκάφος και ιστιοφορία) μαζί με τα πληρώματά τους. Τί δε μαθαίνει κανείς φυλλομετρώντας τις σελίδες της: τύπους και ονόματα καραβιών, ναυτικούς όρους, ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, χρονολόγια, άγνωστες ιστορίες οπλαρχηγών και αγωνιστών, ειδήσεις από τους αγώνες του 1821 στη θάλασσα και την Ναυτική Ιστορία της Ελλάδας. Κι ενώ τα ιστορικά περιστατικά που έλαβαν χώρα στη στεριά, μας είναι σχετικά γνωστά, αυτά που συνέβησαν στη θάλασσα, εξίσου κρίσιμα για την έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης, παραμένουν στην πλειονότητά τους άγνωστα. Το εν λόγω κενό λοιπόν, έρχονται να καλύψουν τα Αρμαμέντα της Ελευθερίας που δεν είναι άλλα από τα εμπορικά και σιταράδικα πλοία των Ελλήνων που μετατράπηκαν σε πολεμικά και προσφέρθηκαν στον αγώνα της Παλιγγενεσίας. Δεν θα μπορούσαν φυσικά να λείπουν από το εξαιρετικό αυτό εγχείρημα η συμμετοχή και η υποστήριξη του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας και των ανθρώπων του. Άνοιξη 2021

ΤΑ ΑΡΜΑΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Μπομπάρδα (εικονογράφηση από το βιβλίο).

Η αφήγηση ξεκινάει από την αρχαιότητα για να περάσει στο Βυζάντιο, στην εποχή της οθωμανικής κατοχής μέχρι τα αιματοβαμμένα χρόνια της Επανάστασης. Μας περιγράφει τα αρχαία κωπήλατα πλοία και τα ιστιοφόρα που σιγά σιγά τα αντικατέστησαν, τις ανάγκες της ναυσιπλοΐας και του πολέμου στη θάλασσα που συνδέθηκαν με αυτά, τις ονομασίες που έφεραν τα πλοία κατά τη βυζαντινή περίοδο, αλλά και στη διάρκεια των επόμενων αιώνων. Ονομασίες που αναδεικνύουν την εφευρετικότητα, τον πλουραλισμό και την αφομοιωτική ικανότητα της Ελληνικής γλώσσας: Γαλιότες, μύστικα, γολέτες, σάϊκες, κορβέτες, μαρτίγκοι, μπομπάρδες, μπουρλότα, μπρίκια, πίγκοι, σακολέβες, σκαμπαβίες, τράτες, φούστες κ.α. Σκαριά που διέσχιζαν κάποτε το Αιγαίο και χάθηκαν στην αχλή του μύθου. Με ευσύνοπτο λόγο πληροφορούμαστε επίσης για τα μοιραία γεγονότα που στάθηκαν το εφαλτήριο για το πέρασμα των νησιωτικών πληθυσμών στην Επανάσταση. Σπέτσες, Ψαρά, ΄Ύδρα, Κυκλαδίτικα νησιά, Σάμος, Ικαρία, Κρήτη, άλλα και παράκτιες πόλεις όπως το Γαλαξίδι, η Μεθώνη, το Μεσολόγγι, το Ναύπλιο, το ΘΑΛΑΤΤΑ

Ναβαρίνο αποτέλεσαν την θαλάσσια γεωγραφία της επανάστασης, τους ευμετάβλητους, ωστόσο εύφλεκτους χάρτες της. Η εξιστόρηση ρέει αβίαστα και σε καθηλώνει, το βιβλίο διαβάζεται απνευστί, παρόλο που περιέχει πλήθος λεπτομερειών για τα σκάφη, τους ταρσανάδες, την οργάνωση των στόλων, την πλεύση ακόμα και τα όπλα και τις φορεσιές των πολεμιστών. Πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη σε παρασέρνει σε ένα μαγικό ταξίδι στην μεγάλη Ιστορία, αλλά και την μικροϊστορία των προσώπων που πρωτοστάτησαν στον αγώνα του 21. Εκείνο που εντυπωσιάζει ιδιαίτερα είναι το ναυτικό ιδίωμα που συνδέεται με τα διαφορετικά είδη πλοίων και τα επιμέρους τμήματά τους, τα ναυτικά παραγγέλματα, τα ήθη και τα έθιμα της θάλασσας, η καθημερινότητα των ναυτικών στο καράβι, οι σπάνιες λέξεις και φράσεις τους που μοιάζουν με αινίγματα ενός μακρινού, χαμένου κόσμου. Λατίνι, ψάθα, μπούμα, φλόκος, βελαστράλια, κουρτελάτσα, μαΪστρα, γάμπια, τρίγκος… ΄Άραγε τι σημαίνει η «πορτάδα των σκαριών», Άνοιξη 2021

119

ΤΑ ΑΡΜΑΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Γολέτα (εικονογράφηση από το βιβλίο).

η φράση «φόρα το πρυμνιό ποντίλι» ή «φόρα σκόντρα και σκαρί», το ποδόσταμα της πλώρης και ο καθρέπτης, το καρενάρισμα, η τζάκα ο τσουμπές; Γλωσσικοί κώδικες που παραπέμπουν στα λόγια της πλώρης του Καρκαβίτσα, στις αφηγήσεις του Παπαδιαμάντη και του Κόντογλου, στα ποιήματα του Νίκου Καββαδία, στα μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν, στα ταξίδια του Οδυσσέα, στον πηγαιμό για την Ιθάκη του Κωνσταντίνου Καβάφη, στους κουρσάρους και τους πειρατές της Μάνης και της Άσπρης θάλασσας. Το βιβλίο πέρα από το ιστορικό, έχει εξαιρετικό γλωσσολογικό και φιλολογικό ενδιαφέρον. Αντανακλά τον πολυεθνικό χαρακτήρα του θαλάσσιου εμπορίου στο Αιγαίο, αλλά και τους ανταγωνισμούς για την κατάκτησή του που δεν σταμάτησαν ποτέ. Αποδεικνύει την απρόσκοπτη συνέχεια του Ελληνισμού στο χώρο και την πανάρχαια σχέση του με τη ναυτοσύνη. Συνεχίζουμε την περιπλάνησή μας στις σελίδες του βιβλίου ταξιδεύοντας πάνω στα θρυλικά Αρμαμέντα της Ελευθερίας και 120

ΘΑΛΑΤΤΑ

συναντάμε μεγάλες και ηρωικές μορφές του 21. Οι Τομπάζηδες από την Ύδρα γράφουν ιστορία με το πλοίο τους Τερψιχόρη, ο καπετάν Αντώνης Οικονόμου, επίσης απ΄ την ΄Ύδρα πρωτοστατεί στο επαναστατικό κίνημα που ξεσπά στις 15 Απριλίου του 1821 στο νησί, η Μπουμπουλίνα σπεύδει με τον καπετάνιο γιό της στην πολιορκία του Ναυπλίου, ενώ ο περίφημος πρώην πειρατής Ανδρέας Μιαούλης καταδιώκει τους Οθωμανούς με τις πάνοπλες κορβέτες του. Ο τουρκικός στόλος κινείται απειλητικά στο Αρχιπέλαγος, συμπλέκεται με τον τρινήσιο των Σπετσών, της ΄Υδρας και των Ψαρών και άλλοτε αντιμετωπίζει στη μάχη τα αξιόμαχα αρμαμέντα των Ελλήνων καραβοκυραίων. Ναυμαχία της Πάτρας, ναυμαχία των Σπετσών, της Μυκάλης, επανάσταση στο Τρικέρι, ναυμαχία του Ηρακλείου και της Μεθώνης μεγάλες στιγμές του πολέμου στη θάλασσα που ωστόσο κινούνται στις παρυφές της επίσημης Ιστοριογραφίας. Σπουδαίες προσωπικότητες, όπως η Μαντώ Μαυρογένους, ο Χατζηγιάννης Μέξης, ο Κανάρης, ο Σαχτούρης , ο Βατικιώτης, ο Ραφαλιάς, ο Ματρόζος παίρνουν μέρος Άνοιξη 2021

ΤΑ ΑΡΜΑΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ με τα πλοία τους σε θρυλικές αναμετρήσεις με τους Οθωμανούς σώζοντας νησιά απ΄ τα ολοκαυτώματα και τις ζωές των Ελλήνων κατοίκων τους. Συναντάμε ακόμα τον θρυλικό Ιωάννη Βαρβάκη που πλούτισε από το χαβιάρι στη Ρωσία, εξόπλισε τον στρατό του Υψηλάντη, όταν ξέσπασε η επανάσταση και βοήθησε τους Ψαριανούς συμπατριώτες του στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Πρόσωπα που έδωσαν μάχη στα νερά του Αιγαίου υποστηρίζοντας και κρίνοντας τελικά τον χερσαίο Καραβοσαϊτα (εικονογράφηση από το βιβλίο). πόλεμο των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών. Ο αναγνώστης ζει από ματα της Ιστορίας. Την απάντηση μας τη κοντά τη μέθη των μαχών, γεύεται την αλ- δίνει εύγλωττα και ποιητικά ένα σχετικό μύρα του Αιγαίου, και βιώνει τον θρίαμβο απόσπασμα του βιβλίου: «Τα ακρόπρωρα της Ελληνικής ψυχής. ήταν η ψυχή του καραβιού, που πρώτα απ΄ όλους το οδηγούσε μαζί με το πλήρωμά του Ανάμεσα στα περίοπτα πρόσωπα των στο απέραντο και απρόβλεπτο πέλαγος και μπουρλοτιέρηδων και των θαλασσόλυκων την αντάρα της μάχης. Χάριζε καλοτάξιδες του Αιγαίου που ηγήθηκαν της επανάστασης βρίσκουμε και κάποια ονόματα αγω- θάλασσες, νίκες στους πολέμους, σθένος, νιστών που διακρίθηκαν για την ανδρεία τύχη και δύναμη στους ναυτικούς. Παρίκαι την αυτοθυσία τους, αλλά έμειναν στο στανε γοργόνες, θεούς της θάλασσα, Ποπεριθώριο της Ιστορίας. Ο Λαγκαδιανός σειδώνες και Τρίτωνες, γυναικείες μορφές Καραβόγιαννος που συμμετείχε σε πυρ- και ήρωες της Αρχαιότητας καθώς και πολήσεις υπό τον Παπανικολή και τον Κα- ξακουστούς άντρες όπως ο Σόλων, ο Θενάρη και σε πολλές άλλες θαλάσσιες και μιστοκλής, ο Επαμεινώνδας, ο Άρης και χερσαίες επιχειρήσεις, ο Ανεμογιάννης ένα πολλοί άλλοι». παλικάρι από τους Παξούς, ο μόνος που προσφέρθηκε να οδηγήσει μπουρλότο σε Αλήθεια πού βρίσκεται σήμερα η ψυχή τουρκικό πλοίο, με αντάλλαγμα λίγα τά- των καραβιών, ποιος άνεμος οδηγεί τη λιρα, ρεγάλο στην αρραβωνιαστικιά του, ναυτοσύνη, προς τα πού κοιτάνε οι αρχαίαλλά δεν τα κατάφερε. Συνελήφθη και οι οφθαλμοί των πλοίων, τι βλέπουν και θανατώθηκε με βασανιστικό τρόπο-σου- τί έχει απομείνει από τις δρακογενιές που βλίστηκε- από τους Οθωμανούς. Το βιβλίο έγραψαν την νεότερη Ιστορία και μας χάβρίθει λεπτομερειών του τιτάνιου αγώνα του 21 και παρασέρνει τον αναγνώστη στα ρισαν τον ελεύθερο αέρα που αναπνέουμε; φλεγόμενα νερά του Αιγαίου, στην καρδιά Πού κρύβεται το ατσάλι της ψυχής τους, η της Ιστορίας, στο λυκαυγές του Ελληνι- καρδιά του θηρίου που κοιμάται; Αυτό είναι κού έθνους. Τότε που άνθρωποι και καρά- το ερώτημα που απομένει, όταν τελειώνει βια γίνονταν ένα σώμα και μία ψυχή πάνω κανείς το πολυτάραχο ταξίδι με τα Αρμαμέστη μάχη. Αλήθεια, είχαν ψυχή τα ξύλινα ντα της Ελευθερίας και κλείνει το συναρπακαράβια των προγόνων μας; Είχαν ψυχή στικό αυτό βιβλίο γεμάτος γνώσεις για την τα σκαριά που βολόδερναν στα άγρια κύ- Ιστορία και γλυκόπικρα αισθήματα. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2021

121