Θάλαττα - Τεύχος 6 - Καλοκαίρι 2022 by Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας

Τεύχος 6 Καλοκαίρι 2022

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Περιοδικό Ναυτικής Ιστορίας Τεύχος 5, Άνοιξη 2022 ISSN: 2732-7523 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας Καραϊσκάκη 28, 10554, Αθήνα info@elinis.gr , www.elinis.gr ΕΚΔΟΤΗΣ Κωνσταντίνος Μαζαράκης – Αινιάν

Εξώφυλλο: Η έξωση του Όθωνα και της Αμαλίας. Εθνικό και ιστορικό Μουσείο

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Δημήτρης Μπαλόπουλος ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Λεωνίδας Τσιαντούλας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Αριστείδης Καθρέπτας Γεράσιμος Λειβαδάς Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου Γιώργος Μαραγκουδάκης

Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν:

Παναγιώτης Γέροντας, Γιώργος Χριστόπουλος, Γιώργος Καρέλλας

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Θάνος Παπαδημητρόπουλος ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Λεωνίδας Τσιαντούλας

Το «Θάλαττα» διακινείται δωρεάν μέσω διαδικτύου. Στις στήλες του φιλοξενεί αυτοτελή κείμενα, συνεντεύξεις και ειδήσεις αλλά και υλικό προερχόμενο από άλλους ιστότοπους με συναφή θεματολογία. Η ανάρτηση ενός κειμένου δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η συντακτική ομάδα συμφωνεί με τις απόψεις που εκφράζονται σε αυτό.

Περιεχόμενα

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΤΕΥΧΟΣ 6 - ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

EDITORIAL

ΤΟ «ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ

Του Δημήτρη Μπαλόπουλου

Του Παναγιώτη Γέροντα

LIBERTY, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ Του Γεώργιου Χριστόπουλου

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ ΚΥΔΩΝΙΑΙ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: «Υπαξιωματικός και Πολεμικό Ναυτικό... στο πέρασμα του χρόνου από τις Τριήρεις στις Φρεγάτες» Συγγραφέας: Ελ. Σφακτός

Του Γιώργου Καρέλλα

Του Δημήτρη Μπαλόπουλου

Editorial

ταν ξεκινήσαμε το εγχείρημα της έκδοσης «ΘΑΛΑΤΤΑ, Περιοδικό Ναυτικής Ιστορίας», το οποίο θα διακινείτο διαδικτυακά, σίγουρα δεν είχαμε αξιολογήσει όλες τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες που συνοδεύουν τέτοιες προσπάθειες. Κυριάρχησε βέβαια ο ενθουσιασμός και η αγάπη για τη Ναυτική Ιστορία και Παράδοση και προχωρήσαμε. Αισίως, λοιπόν, και σε πείσμα των καιρών και των αντιξοοτήτων που τους συνοδεύουν, σας παρουσιάζουμε το 6ο τεύχος του περιοδικού μας, που αφορά την περίοδο Ιούνιος, Ιούλιος και Αύγουστος 2022. Η δημιουργία ενός εθνικού στόλου δεν είναι μια απλή υπόθεση ακόμη και για τις χώρες που διαθέτουν ναυτική κουλτούρα όπως η Ελλάδα. Είναι γνωστό, ότι ο Γάλλος ναύαρχος Lejeune, αρχηγός της Γαλλικής Ναυτικής Αποστολής, η οποία μετακλήθηκε το 1884 για να αναδιοργανώσει το Πολεμικό Ναυτικό είχε πεί: «Δεν ήλθα για να σας κάνω καλούς ναυτικούς γιατί καλοί ναυτικοί είσαστε, ήλθα

για να σας οργανώσω γιατί οργάνωση δεν έχετε». Το «Υπόμνημα περί του Βασιλικού Ναυτικού», το οποίο συντάχθηκε από τους Υποπλοιάρχους Α. Μιαούλη, Γ. Ζωχιό, Δ. Γ. Σαχτούρη και Ν. Α. Μιαούλη, αποτελεί ένα πολύ σημαντικό τεκμήριο στην Ιστορία του Ναυτικού μας. Συντάχθηκε από ιδιαίτερα μορφωμένους και καταρτισμένους αξιωματικούς, οι οποίοι ζητούσαν επίμονα την ανάληψη πρωτοβουλιών για να αλλάξει κάτι σ’ αυτό το κλίμα του εφησυχασμού και της στασιμότητας που κυριαρχούσε για μια μεγάλη περίοδο στα μετεπαναστατικά χρόνια. Το κείμενο που μας παρέδωσε ο Ιστορικός, Πλωτάρχης (Ο) Παναγιώτης Γέροντας Π.Ν, δεν είναι ένα απλό άρθρο, ουσιαστικά αποτελεί μια μελέτη, η οποία αναλυτικά και με πολλές αλλά σημαντικές λεπτομέρειες μας παρουσιάζει το «Υπόμνημα περί του Βασιλικού Ναυτικού» ως ιστορικό ντοκουμέντο για το Ναυτικό στην εποχή του Όθωνα. Αναγνωρίζοντας τη σημαντικότητα του συγκεκριμένου εγχειρήματος, παραθέτουμε σε μορφή QR Code ολόκληρο το πρωτότυπο κείμενο του υπομνήματος, μια προσφορά σε όσους από τους αναγνώστες μας θελήσουν να εμβαθύνουν ακόμη περισσότερο στο συγκεκριμένο θέμα. Θα μου επιτρέψετε και μια προσωπική παρατήρηση. Η μελέτη του κ. Γέροντα περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό υποσημειώσεων. Σας παροτρύνω να τις μελετήσετε, καθώς οι υποσημειώσεις πολλές φορές -και σίγουρα στην περίπτωσή μας – είναι ένα δεύτερο βιβλίο. Τα πλοία τύπου Liberty, είναι ένα δημιούργημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θα μπορούσαμε αβίαστα να τα θεωρήσουμε και σαν ένα βιομηχανικό – ναυπηγικό θαύμα, σίγουρα όμως, είναι τα πλοία τα οποία διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη μεγάλη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων. Για τη χώρα μας τα πλοία αυτά έγιναν συνώνυμα της ανασυγκρότησης της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας μετά τον Πόλεμο. Στους ναυτικούς μας, που επάνδρωσαν τα πλοία τύπου Liberty και ταξίδεψαν μαζί τους στη μεταπολεμική περίοδο, είναι αφιερωμένο το άρθρο του Αντιναυάρχου (Μ) (ε.α) Γ. Χριστόπουλου Π.Ν. «Liberty, το πλοίο της ελευθερίας, μια τομή στην Ιστορία και τη ναυπηγική», ένα αφιέρωμα που είμαι σίγουρος ότι θα σας συναρπάσει, τόσο με την ποιότητα της γραφής όσο και με τις εικόνες που παραθέτει, οι οποίες πράγματι είναι εντυπωσιακές.

Ο Απρίλης του 1941 υπήρξε ένας πραγματικός Γολγοθάς για το Πολεμικό μας Ναυτικό, καθώς οι απώλειες που κατέγραψε στο χρονικό διάστημα 6 – 26 Απριλίου 1941 από τους γερμανικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς ήταν τεράστιες. Η απώλεια του τορπιλοβόλου Κυδωνίαι είναι μια από τις πολλές απώλειες πλοίων εκείνης της περιόδου. Ο ερευνητής Ναυτικής Ιστορίας και δύτης Γιώργος Καρέλας, μας παρουσιάζει στο άρθρο του «Η βύθιση του τορπιλοβόλου Κυδωνίαι», το χρονικό μιας απόπειρας διαφυγής δύο πλοίων, ήτοι, του τορπιλοβόλου Κυδωνίαι και του επίτακτου «Ζάκυνθος» και τη βύθισή τους στη Μονεμβασιά στις 24 Απριλίου 1941. Το άρθρο βασίζεται στην παράθεση στοιχείων από τρεις πηγές. Η πρώτη είναι τα αποσπάσματα του Ημερολογίου Πλοίου γραμμένα από τον κυβερνήτη του Κυδωνίαι Πλωτάρχη Γερμανού (πατέρας του γνωστού δημοσιογράφου Φρέντυ Γερμανού), η δεύτερη πηγή αφορά την προσωπική μαρτυρία του αυτόπτη μάρτυρα Ντίνου Κατσαΐτη και η τρίτη πηγή περιλαμβάνει την αναφορά του Nicοlas Hammond, ενός άγγλου στρατιώτη, μεγάλου συγγραφέα και ιστορικού. Εδώ θα μπορούσε να έχει ολοκληρωθεί το θέμα της βύθισης του Κυδωνίαι, όμως ο αρθρογράφος μας επιφυλάσσει μια έκπληξη, που δεν είναι άλλη από την κατάδυσή του στα νερά της Μονεμβασιάς και τη συνάντησή του με τα απομεινάρια του τορπιλοβόλου. Τέλος, στις σελίδες αυτού του τεύχους με ιδιαίτερη χαρά παρουσιάζουμε το βιβλίο του Ελευθέριου Σφακτού, «Υπαξιωματικός και Πολεμικό Ναυτικό… στο πέρασμα του χρόνου από τις Τριήρεις στις Φρεγάτες». Προσωπικά ένα μόνο έχω να πω. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον φίλο κ. Σφακτό γιατί μας χάρισε ένα σπάνιο τεκμήριο, το οποίο ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδο στο χρόνο. Eύχομαι όλοι να είσαστε καλά και να περάσετε ένα καλό καλοκαίρι.

Δημήτρης Μπαλόπουλος Διευθυντής Σύνταξης

H μελέτη που ακολουθεί αποτελεί ανάλυση ενός σημαντικότατου πονήματος που συνέγραψαν και εξέδωσαν το 1884 τέσσερεις υποπλοίαρχοι του Βασιλικού Ναυτικού. Μπορείτε να αναγνώσετε ολόκληρο το πρωτότυπο κείμενο εδώ: https://issuu.com/elinis/docs/2_miaouli-ypomnima-basilikou-nautikou_1_

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

Το «Υπόμνημα περί του Βασιλικού Ναυτικού» ως ιστορικό ντοκουμέντο για το Ναυτικό στην εποχή του Όθωνα Toυ Πλωτάρχου (Ο) Παναγιώτη Γέροντα ΠΝ Ιστορικού. Επιτελούς της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού

Το «Υπόμνημα περί του Βασιλικού Ναυτικού», το οποίο συντάχθηκε από τους Υποπλοιάρχους Α. Α. Μιαουλη, Γ. Ζωχιό, Δ. Γ. Σαχτούρη και Ν. Α. Μιαούλη κατέχει μια σημαντική θέση στην ιστορία του Πολεμικού μας Ναυτικού – Βασιλικό τότε – ως μία καταγγελία φωτισμένων ανθρώπων που παρατηρώντας τις μεγάλες δυσλειτουργίες του Όπλου, ανησυχούσαν γιατί δεν έβλεπαν μια προοπτική διόρθωσής τους. Μέσα από αυτήν την έγγραφη καταγγελία, η οποία πέρα όλων των άλλων διαθέτει και αρκετές λογοτεχνικές αρετές, φωτίζεται η διάρθρωση και η λειτουργία του Ναυτικού σε πολλούς τομείς. Το παραπάνω υπόμνημα μάλιστα, αν συνδυαστεί και με τα αρχεία Κωβαίου και Παλάσκα στο Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο, το αρχείο του Υπουργείου Ναυτικών στα ΓΑΚ, τα διάφορα βασιλικά διατάγματα και φυσικά, του βιβλίο του Δημητριου Φωκα Χρονικά του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού 1833-1873 (1923, εκδ. Υπηρεσίας Ιστοριας Ναυτικού), δίνει στον ερευνητή μια ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε τότε στο Πολεμικό Ναυτικό. Οι ίδιοι οι συγγραφείς αποτελούν τέκνα της λεγόμενης «χρυσής νεολαίας» του Ναυτικού, νέοι δηλαδή οι οποίοι εστάλησαν με κρατικές δαπάνες στο εξωτερικό για να σπουδάσουν σε ναυτικά της Δύσης με σκοπό να μεταλαμπαδεύσουν τις νέες κατακτήσεις στο ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό. Κορυφαίος όλων αυτών βέβαια είναι ο Λεωνίδας Παλάσκας, ο οποίος με την οικονομική προστασία του Ιωάννη Κωλέττη, βρέθηκε στη Γαλλία, σπούδασε και ονομάστηκε Αξιωματικός του Γαλλικού Ναυτικού. Με τον βαθμό του Υποπλοιάρχου κατήλθε στην Ελλάδα και η προσφορά του ήταν τόσο πολύπλευρη και μεγάλη που το Πολεμικό Ναυτικό προς τιμήν του έδωσε το όνομά του στο Κέντρο Εκπαίδευσης Παλάσκας. Και οι συγγραφείς Υποπλοίαρχοι όμως, ο καθένας τους ξεχωριστά, αποτελούν σημαντικά πρόσωπα της τότε εποχής. Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

λικό Ναυτικό τα πρώτα αμιγώς σιδηρά σκάφη. Με έγγραφο στον Βασιλιά είχε προτείνει να παραγγελθούν στην Αγγλία πέντε ατμόπλοια 178 τόνων από ξύλο. Από αυτήν την πρόταση το Βασιλικό Ναυτικό βρέθηκε να αποκτά τα πρώτα παγκοσμίως σιδηρά ελικοφόρα σκάφη που συμμετείχαν σε δύναμη πολεμικού στόλου: ήταν οι ατμοημιολίες Πληξαύρα, Αφρόεσσα, Πανόπη και Σφενδόνη. Στη συνέχεια, ως Υπουργός στήριξε τη συνέχιση και ολοκλήρωση των παραπάνω ναυπηγήσεων. Αθανάσιος Μιαούλης Ο Αθανάσιος Μιαούλης, γιος του Ναυάρχου της Ελληνικής Επανάστασης Ανδρέα Μιαούλη, γεννήθηκε το 1815 στην Ύδρα. Το 1829 φοίτησε στη Στρατιωτική Σχολή του Μονάχου. Μετά την αποφοίτησή του υπηρέτησε στον Βρετανικό Στόλο. Το 1843, επιστρέφει στην Ελλάδα και διορίζεται υπασπιστής (διαγγελεύς) του Βασιλιά Όθωνα. Το 1847, τον ευρίσκουμε να συμμετέχει στην συζήτηση σχετικά με το ποιό είναι το προσφορότερο προωστήριο μέσο για τα ατμοκίνητα (τροχός ή έλικα). Τον Δεκέμβριο του 1855, είχε μεγάλη συμβολή στο να αποκτήσει το Βασι12

ΘΑΛΑΤΤΑ

Από τις 13 Νοεμβρίου 1857 μέχρι τις 26 Μαϊου 1862, χρημάτισε Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Επιδόθηκε σε ένα ευρύ πρόγραμμα δημοσίων έργων που συνετέλεσαν στην οικονομική ανάπτυξη της Χώρας. Το κυριότερο ήταν η διόρυξη και γεφύρωση του πορθμού του Ευρίπου στη Χαλκίδα. Παρ’ όλα αυτά το 1862, θα καταστείλει με άγριο τρόπο την εξέγερση στο Ναύπλιο (ή Ναυπλιακά) γεγονός που τον οδήγησε στην παραίτηση. Με την έξωση του Όθωνα εγκατέλειψε την Χώρα. Με την εκλογή του Γεωργίου Α΄ ως νέου βασιλέα της Ελλάδας, ο Μιαούλης επέστρεψε στην Αθήνα αλλά δεν αναμίχθηκε στην πολιτική. Πέθανε στο Παρίσι το 1867.

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

μερωτικά ζητήματα, περιείχε κυρίως εκπαιδευτικά. Σκοπός του ήταν η εκπαίδευση και η κατάρτιση των Αξιωματικών. Οι περισσότεροι όμως δεν γράφτηκαν συνδρομητές και το εγχείρημα οδηγήθηκε σε αποτυχία. Ήταν ο πρόγονος της σημερινής Ναυτικής Επιθεώρησης. Στον Γεράσιμο Ζωχιό οφείλουμε επίσης την ίδρυση του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου καθώς και τον αρχικό καταρτισμό της βιβλιοθήκης του Υπουργείου των Ναυτικών.

Γεράσιμος Ζωχιός Ο Γεράσιμος Ζωχιός γεννήθηκε στους Αγίους Δέκα (Μεσοχωρήτες) Κέρκυρας το 1811. Σπούδασε στην Ιόνιο Ακαδημία. Το 1828, ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας τον διόρισε καθηγητή των μαθηματικών στο «Κεντρικόν Σχολείον» στην Αίγινα. Από εκεί πήγε στην Σμύρνη, όπου έγινε γυμνασιάρχης της Ευαγγελικής Σχολής. Πολιτεύθηκε και έγινε δύο φορές Υπουργός των Ναυτικών (κυβέρνηση Επαμεινώνδα Δεληγιώργη 1876 και κυβέρνηση Επαμεινώνδα Δεληγιώργη 1877). Το 1842 ως Σημαιοφόρος εξέδωσε το περιοδικό Πολικός Αστήρ, το οποίο έκτος από ενηΆνοιξη 2022

Ο γιος του Ιάσων Ζωχιός ήταν μια απίστευτη μορφή πολυπραγμοσύνης! Με πρότασή του άρχισε να σχεδιάζεται η πρώτη δεξαμενή πλοίου στον Πειραιά, οργάνωσε τον πρώτο Μετεωρολογικό Σταθμό (1873). Παραιτήθηκε από την υπηρεσία του Βασιλικού Ναυτικού και διορίσθηκε καθηγητης της Εφηρμοσμένης Μηχανικής και Σιδηροδρομικής στο «Σχολείον των Τεχνών» (Πολυτεχνείο). Υπέβαλε συνεχώς προτάσεις στα υπουργεία. Σε μία από αυτές, το 1868, ανακοίνωσε στο Υπουργείο Ναυτικών ότι γνώριζε τον τρόπο να φτιάξει «ύφαλες μηχανές», οι οποίες θα μπορούσαν να βυθίσουν πλοία και ότι με τις ιδιες μηχανές θα μπορούσαν να προστατευθούν και τα λιμάνια. Ανέφερε ακόμη ότι αυτές τις

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

μηχανές τις είχαν χρησιμοποιήσει οι Αμερικανοί κατά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας τους. Επρόκειτο για τις γνωστές μας νάρκες που τότε τίς ονόμασαν ναύκλαστρα, αυτά που καταστρέφουν τις νήες, τα πλοία δηλαδή. Το τέλος του Ιάσωνα δεν ήταν καλό: φαίνεται να έχασε την λογική του. Μεταφέρθηκε στο ψυχιατρείο Σαν Ρόκκο της Κέρκυρας, οπου και πέθανε το 1909 σε ηλικία 69 ετών. Ο Δημήτριος Σαχτούρης, γιος του Ναυμάχου της Επανάστασης Γεωργίου Σαχτούρη, γεννήθηκε στην Ύδρα το 1819. Σπούδασε στην Αγγλία και το 1836 κατατάχθηκε στο Βασιλικό Ναυτικό, όπου έφθασε μέχρι τον βαθμό του Υποναυάρχου. Τον Απρίλιο του 1860 Μουσουλμάνοι ξεκίνησαν τις σφαγές Μαρωνιτών χριστιανών στη Συρία και τον Λίβανο με την ανοχή των οθωμανικών αρχών και των ευρωπαϊκών πολεμικών πλοίων που υπήρχαν στην περιοχή. Στην Ελλάδα αμέσως ευαισθητοποιήθηκε η κοινή γνώμη και συστάθηκε επιτροπή για τη διεξαγωγή εράνων προς ανακούφιση των θυμάτων. Το Πολεμικό Ναυτικό άμεσα έστειλε πλοία προκειμένου να προστατεύσει το ελληνικό Προξενείο στη Βυρηττό, αλλά και να συνδράμει το ελληνικό στοιχείο και τους άλλους χριστιανούς της ευρύτερης περιοχής. Πρώτα, κατέπλευσαν η Αφρόεσσα και η Σαλαμινία και αργότερα η Αριάδνη, της οποίας ο κυβερνήτης Δ. Γ. Σαχτούρης ανέλαβε τη διακυβέρνηση όλων των ελληνικών πολεμικών στην περιοχή της Συρίας. Είχε αποστολή να προστατεύσει το ελληνικό Προξενείο και να παρα-

Δημήτριος Σαχτούρης 14

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

λάβει στο πλοίο του Έλληνες υπηκόους και χριστιανούς που ζητούσαν άσυλο. Η Πανόπη και τέλος, η Πάραλος, η οποία έπλευσε προς αντικατάσταση της Σαλαμινίας, μετέφεραν για τους δεινοπαθούντες 5.000 οκάδες ρύζι και 2.217 οκάδες διπυρίτη. Το 1862, στις δραματικές στιγμές της έξωσης του Όθωνα, αναφέρεται και πάλι το όνομα του Δημητρίου Σαχτούρη. Στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1862, οι Βασιλείς αποφάσισαν να περιοδεύσουν την Ελλάδα με σκοπό την ανάκτηση της εμπιστοσύνης των πολιτών. Οι Βασιλείς επιβιβάστηκαν στην Αμαλία και ξεκίνησαν την περιοδεία όταν κατά τη διάρκειά της, τον Οκτώβριο, ξέσπασαν στάσεις σε πάρα πολλά μέρη της Ελλάδος και τέλος, τη νύχτα της 10ης Οκτωβρίου, στην ίδια την Αθήνα. Όταν μάλιστα η Αμαλία εσπευσμένα έφτασε στον Πειραιά, επιβιβάστηκαν στο πλοίο ο Αντιπλοίαρχος Δ. Σαχτούρης και ο Ανθυποπλοίαρχος Δ. Κριεζής για να επιδώσουν στον Παλάσκα διαταγή του νέου υπουργού των Ναυτικών που είχε διορίσει η νέα προσωρινή Κυβέρνηση, Δ. Καλλιφρονά. Αυτή όριζε να παραδώσει ο Παλάσκας την κυβέρνηση της Αμαλίας άμεσα στον Δ. Σαχτούρη. Τέλος, ασχολήθηκε με την πολιτική και χρημάτισε Υπουργός των Ναυτικών (κυβέρνηση Αριστείδη Μωραϊτίνη 18671). Πέθανε το 1875.

1 Πρόκειται για υπηρεσιακή κυβέρνηση που ανέλαβε μετά την ρήξη του Βασιλιά Γεωργιου Α΄ με την κυβέρνηση Κουμουνδούρου. Ονομάστηκε και «Άχροο Υπουργείο» διότι τα μέλη της δεν είχαν ξεκάθαρες κομματικές ταυτότητες.

Άνοιξη 2022

Λεωνίδας Παλάσκας

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Ο Νικόλαος Μιαούλης, γιος του Ναυάρχου της Επανάστασης Ανδρέα Μιαούλη, σαν τον αδερφο του Αθανάσιο, σπούδασε στην στρατιωτική σχολή του Μονάχου και μετά από μικρή εκπαίδευση στον Βρετανικό Στόλο, κατετάγη στο ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό ακολουθώντας όμοια εξέλιξη με τον αδερφό του. Όταν ο Αθανάσιος Μιαούλης ασχολήθηκε με την πολιτική, ανέλαβε υπασπιστής του Όθωνα μέχρι την έξωσή του. Πέθανε στην Αθήνα το 1872. Το Υπόμνημα Στις πρώτες σελίδες του υπομνήματος γίνεται μια μακροσκελής αλλά με λογοτεχνική χάρη, ανάλυση για ποιό λόγο η Ελλάδα πρέπει να στηρίζεται στις δικές της στρατιωτικές δυνάμεις και όχι στην βοήθεια των συμμάχων. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι καιροί είναι κρίσιμοι και έρχεται η ώρα που η Ελλάδα θα πρέπει να δώσει μάχες απέναντι σε μία φθίνουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία για την λύτρωση των υπόδουλων Ελλήνων και την ανασύσταση της ελληνικής δόξας. Είναι ενδιαφέρον να ψηλαφίσουμε πού το υπόμνημα ομοιάζει και που διαφέρει με το ρεύμα της ελληνικής «κοινής γνώμης» της εποχής. Ο μόνος τρόπος για να γίνει αυτός είναι η εξέταση φύλλων δύο εφημερίδων της εποχής της Αθηνάς2 και του Αιώνα3. Οι Έλληνες σε κάθε κρίση του Ανατολικού Ζητήματος θεωρούσαν ότι είχε έρθει η ώρα να πραγματοποιήσουν τους αλυτρωτικούς τους 2 Αθηνά: Συνταγματικών αρχών φίλα προσκείμενη στο αγγλικό κόμμα του Μαυροκορδάτου. Εκδότης της ο Εμμ. Αντωνιάδης. Ασκεί συνταγματική πολιτική και έχει ως έμβλημα την 3η Σεπτεμβρίου. Γενικά εκφράζει απόψεις δυτικές και εκσυγχρονιστικές. Θεωρεί την ανάπτυξη του κράτους απαραίτητη για την ευόδωση της Μεγάλης Ιδέας. Η έκδοσή της ξεκίνησε το 1832 στα Μέγαρα μεταφέρθηκε στο Ναύπλιο και από το 1835 μέχρι το 1864 εκδίδεται στην Αθήνα. Από το 1835 ως υπεύθυνος συντάκτης της φέρεται ο Δημ. Δράκος. 3 Αιών: Εφημερίδα φίλα προσκείμενη στο ρωσικό κόμμα. Ήταν μαχητική αντιβαυαρική εφημερίδα που εξέδιδε από το 1838 ο Ιω. Φιλήμων, ο συγγραφέας του «Ιστορικού Δοκιμίου περί της Ελληνικής Επαναστάσεως». Διέκοψε την λειτουργία της από το 1854 ως το 1857 λόγω διώξεως και φυλακίσεως του διευθυντή της που δημοσιογραφούσε κατά της γαλλικής κατοχής. Η εφημερίδα συνέχισε να εκδίδεται το 1857 από το υιό του Ιωάννη Φιλήμονα, Τιμολέοντα. Η επίδραση της εφημερίδος στην κοινή γνώμη ήταν μεγάλη. Εναντιώθηκε στην Βαυαροκρατία, τίμησε την μνήμη του Καποδίστρια και κατέκρινε το Αυτοκέφαλο της Ελλαδικής Εκκλησίας. Η εφημερίδα θεωρεί την Ορθοδοξία ως το μέγιστο χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ελληνισμού, τονίζει την ενότητα του ανατολικού ορθόδοξου κόσμου και τις προσπάθειες των Δυτικών να την διασπάσουν μέσω του προσηλυτισμού στις προτεσταντικές και καθολικές ιδέες.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

πόθους με αποτέλεσμα και στην κρίση του 1831 μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Αιγύπτου αλλά κυρίως στην επανάληψή της το 1839, ελληνικές ένοπλες δυνάμεις να περάσουν τα σύνορα με σκοπό να υποκινήσουν επαναστάσεις στη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Το ίδιο θα επαναληφθεί και στον Κριμαϊκό Πόλεμο. Υπήρχε η αντίληψη ότι η Επανάσταση του 1821 είναι ένα έργο ανολοκλήρωτο. Ο Αιών αναφέρει σε κείμενο αφιερωμένο στην 25η Μαρτίου «Μετά περίοδον ετών εικοσιτεσσάρων επανελήφθη χάριτι θεία ο διακοπείς το 1829 εθνικός κατά των βαρβάρων δυναστών αγών του 18214» και τελειώνει με μία ευχή «Είθε τον επερχόμενον Μάρτιον γράψωμεν το Πρώτον έτος της Ελληνικής Αυτοκρατορίας». Η υποστήριξη των Αγγλογάλλων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία παραμένει κάτι το συγκλονιστικό. Η στάση των δύο εφημερίδων απέναντι σε αυτό το γεγονός ποικίλει. Πρώτα από όλα προβάλλεται η πολιτισμένη φύση του Έλληνα, η οποία ανέχεται τον διαφορετικό. Η Αθηνά αναφέρει σχετικά «Φανατισμός. Η λέξις ελληνική δεν είναι [...]. Ο Έλλην ποτέ δεν εστάθη φανατικός, ήτοι θρησκομάχος5» και συνεχίζει «Ο Έλλην επεσκέφθη το πάλαι τους Σκύθας [...] αλλά παντού εσεβάσθη και ετίμησεν την θρησκείαν του τόπου». Γίνεται μάλιστα μία ιστορική αναδρομή από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα να φωτιστεί αυτή η διαλλακτικότητα του Έλληνα. Στο ίδιο φύλλο έχουμε και την ολοκλήρωση επιφυλλίδας με τίτλο «Η Αγία Σοφία», η οποία κάνει αναφορά στην βεβήλωσή της και τελείωνει με τα πολύ χρακτηριστικά λόγια «Ελλάς Ορθόδοξος Έλπιζε!». Τονίζεται η ανικανότητα του Τούρκου να φτιάξει ένα κράτος σύγχρονο που θα σέβεται τους πολίτες του. Οι μεταρρυθμίσεις τελικά θα μείνουν στα χαρτιά. Η Αθηνά αναδημοσιεύει άρθρο που δημοσιεύτηκε στην βρετανική Επιθεώρηση του Εδιμβούργου6, στο οποίο συγκεκριμένα αναφέρεται: « Αύτη (ενν: η Ανατολή) εν μέρει κατοικείται και όλως κυβερνάται υπό λαού χρεωστούντος το εαυτού μεγαλείον εις αρειμάνειον ενέργειαν και φονικόν δεσποτισμόν, δεσμευομένου δε υπό των νόμων της θρησκείας, ην ουδέποτε επρέσβευσε μέχρι τούδε αληθώς πεπολιτευμένον έθνος. Όσας δε και αν επαγγέλληται μεταρρυθίσεις, πας απαθής παρατηρητής της καταστάσεως της τουρκικής αυτοκρατορίας επιφέρει νέαν επί μαρασμού αυτής μαρτυρίαν.» Το ίδιο άρθρο συνεχίζει περιγράφοντας το πως η τουρκική δεσποτεία έχει ρημάξει τις περιοχές που κατέχει καταδικάζοντάς τες σε οικονομική απορία, γίνεται αναφορά 4

Αιών, αρ. 1446/ 24 Μαρτίου 1854.

Αθηνά, αρ. 2044/ 8 Δεκεμβρίου 1853

Αθηνα, αρ. 2071/ 13 Φεβρουαρίου 1854

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

για την διαφθορά στην εσωτερική διοίκηση των Τούρκων που δεν επιδέχεται μεταρρυθμίσεις, ενώ καταλήγει στο πόσο κενό γράμμα έμειναν οι μεταρρυθμίσεις για την καλυτέρευση στη ζωή των χριστιανών. Παρ’ όλο λοιπόν που Ευρωπαίοι κατέκλυσαν την Αυτοκρατορία για την εκσυγχρονίσουν («ουδέποτε δε κράτος εξεπαιδεύθη ούτως τον πολιτισμόν») τελικά ό,τι έχει κατορθωθεί «τούτο δεν έγινεν εκ της των Τούρκων πραγματικής προόδου εις κλάδον τινά των

Φύλλο της εφημερίδας Αθηνά στο οποίο γίνεται αναφορά στην επιδημία της χολέρας κατά την διάρκεια της κατοχής της Αθήνας το 1854. Η επιδημία χολέρας σταμάτησε τον Δεκέμβριο του 1854. Υπολογίζεται ότι σε Αθήνα και Πειραιά 3.000 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους.) 18

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

τεχνών τούτων, αλλ’ η εκ της ευφυίας των Ελλήνων ή Αρμενίων των εργατών αυτών, ή συχνότερον εκ των άμεσων ενεργειών των εν Κωνσταντινουπόλει Άγγλων ή Γάλλων μετοίκων». Σε συνέχεια δημοσίευσης του εν λόγω άρθρου7 τονίζεται η νοητική υπεροχή των Ελλήνων στην Αυτοκρατορία: «Καίτοι δουλείαν και διωγμόν αιώνων υποφέροντες8 [...] διαμένουσιν υπεράνω πάσης συγκρίσεως νοημονέστατος, εγχειρηματικώτατος, και ενεργητικώτατος λαός της Ανατολικής Ευρώπης». Γνωρίζοντας αυτήν την υπεροχή τους οι Έλληνες «γίνονται ανυπομονώτεροι προς απελευθέρωσιν και ανεξαρτησίαν». Το ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτό το άρθρο γίνεται εκτενής αναφορά στο ότι η Δύση φταίει σε μεγάλο ποσοστό για τα δεινά των Ελλήνων και του ελληνικού κράτους. Αναφέρεται η εγκατάσταση των Βαυαρών στην Ελλάδα «οίτινες άρχισαν να διαπληκτίζονται αφ ης ημέρας επάτησαν εις το έδαφος της Ναυπλίας», η επιβάρυνση του ελληνικού ταμείου «δια δανείου, ούτινος μικρό μέρος εξωδεύθη προς ωφέλειαν της Ελλάδος» και κυρίως η δημιουργία ενός μικρού καχεκτικού κράτους αφήνοντας απ’ έξω πολλές περιοχές που είχαν πολεμήσει για την Επανάσταση («ημείς περιωρίσαμεν τα όρια του νέου βασιλείου ούτως, ώστε ν’ αποκλείσωμεν απ’ αυτού πολλούς επιφανέστατους και ανδρειότατους προμάχους του εθνικού αγώνος [...] και να περιστείλωμεν τους πόρους αυτού εις τα ελάχιστα όρια.»). Σε συνέχεια του ίδιου άρθρου9 τονίζεται η έφεση των Ελλήνων στο σύγχρονο εμπόριο, την ροπή τους προς την μόρφωση και τον πολιτισμό. «Τωόντι ευτυχεστάτη λύσις του Ανατολικού Ζήτηματος ήθελεν ήσθαι η βαθμηδόν μετάπλασις του Οθωμανικού Κράτους δια της παραχωρήσεως ίσων δικαιωμάτων εις τους χριστιανούς..». Ένα τέτοιο κράτος θα λειτουργούσε και ως ανάχωμα στην κάθοδο της Ρωσίας. Υπάρχει διάχυτη η αντίληψη και στις δύο εφημερίδες ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία καταρρέει και ότι κάτι άλλο πρέπει να πάρει την θέση της. Ποιό έθνος εμφανίζεται πιο αναπτυγμένο και πιο κατάλληλο από τους Έλληνες; Εκεί που οι δύο εφημερίδες διαφοροποιούνται είναι στο πώς, στο πότε και φυσικά στον ρόλο της Ρωσίας. Οι απαντήσεις σε αυτά τα τρία ζητήματα δείχνουν και την διαφορετική αντίληψη των πραγμάτων που έχουν οι δύο αυτές τάσεις.

Αθηνά, αρ. 2075/ 26 Φεβρουαρίου 1854

8 Πιο πάνω όμως έχει αναφερθεί ότι «Τα πολυτελέστερα παλάτια επί του Βοσπόρου είναι τα των Ελληνικών και Αρμενίων οικογενειών εκτός των λαμπρών εκείνων οικοδομών, αίτινες ηρπάγησαν απ’ αυτών δια δημεύσεως και μετεβιβάσθησαν εις Τούρκους υπαλλήλους.». 9

Αθηνά, αρ. 2085/ 22 Μαρτίου 1854

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Ο Αιών βλέπει την Ανατολή σαν έναν ενωμένο Ορθόδοξο Κόσμο10. Βασικός εχθρός για την εφημερίδα πέρα από τον Τούρκο είναι η Δύση, η οποία προσπαθεί με τον προτεστάντικο και καθολικό προσηλυτισμό να διασπάσει αυτήν την ενότητα. Αναφέρει λοιπόν ο Αιών σε άρθρο του «Οι Ειρηνικοί»11: «Εν ω το όλον Ανατολικόν Πνεύμα ηνωμένον από Βορρά μέχρι Μεσογείου, και εν τη φυσική υπάρχον θέσει αυτού, εργάζεται προς έναν σκοπόν, τα άτομα αυτά (δηλ. αυτοί που επιθυμούν την ειρήνη) διασπώνται της Ανατολικής ολομέλειας, στρέφοντα προς την Δύσιν και προς ετέρους σκοπούς συνεισφέροντα.». Ο Αιών στο δημοσίευμα «Το Ελληνικόν Πνεύμα!»12, τονίζει την μέγιστη συνεισφορά του ελληνικού πολιτισμού στον δυτικό. Οι Γαλλοβρετανοί είναι «οφειλέται προς την μητέρα Ελλάδα» και συνεχίζει: «Δύω λοιπόν φυσικάς συμπάθειαι υπάρχουν εν τη καρδία παντός Έλληνος, η θρησκευτική προς την Άρκτον (δηλ. τη Ρωσία) και η κοινωνική προς την Δύσιν» καταλήγοντας «Αλλά μη αδίκως κακίζητε ημάς, ω άνθρωποι της Δύσεως, διότι το Ελληνικόν αίσθημα

10 Η Ορθοδοξία θεωρείται το βασικότερο γνώρισμα του Έλληνα. Χάρη σε αυτήν διεσώθη η εθνικότητά του. Διαβάζουμε: «Υπό την αιγίδα αυτού (δηλ. του θρησκεύματος) διεσώθη η Ελληνική γλώσσα και η Ελληνική εθνικότης κατά την οδυνηράν εποχήν της πολιτικής των Ελλήνων υποδουλώσεως» Αιών, αρ. 1451/ 15 Απριλίου 1854. 11

Αιών, αρ. 1405/ 31 οκτωβρίου 1853

Αιών, αρ. 1399/ 10 Οκτωβρίου 1853

ΘΑΛΑΤΤΑ

άπαν εξεχύθη, προκειμένου αγώνος κατά των εχθρών της πίστεως και του έθνους ημών» Η Ρωσία, λοιπόν, ως προστάτης της Ανατολής θα την επανενώσει και θα εγκαταστήσει Ελληνική Αυτοκρατορία στην Κωνσταντινούπολη. Χαρακτηριστικό για πολλούς λόγους είναι το παραλήρημα του Παναγιώτη Σούτσου του φύλλου του Αιώνα της 14ης Νοεμβρίου του 1853 (αρ. 1409) με τίτλο «Ο καιρός της Ελληνεγερσίας». Σε αυτό ο πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι ιερός «υπέρ μόνης της Ελληνικής θρησκείας» και είναι ο συγγραφέας πεπεισμένος ότι οι Ρώσοι θα εγκαθιδρύσουν «Ελληνική Αυτοκρατορία» διότι τα άλλα έθνη «ουδέ γλώσσαν εχόντων, ουδέ χώραν και πληθύν ίσας προς τα των Ελλήνων.» και συνεχίζει «Σιωπήσατε λοιπόν ω πανάθλιοι σοφισταί! Ημείς καταμετρήσαμε το μέλλον δια του Αρχιμήδειου διαβήτου!» Οι σοφιστές, στους οποίους αναφέρεται ο Παναγιώτης Σούτσος είναι όλοι αυτοί, οι οποίοι εκφράζουν αμφιβολίες για το κατά πόσον η Ρωσία πραγματικά έχει σκοπό να εγκαταστήσει στην Κωνσταντινούπολη Ελληνική Αυτοκρατορία και συνάμα θεωρούν ότι ίσως η περίσταση δεν είναι κατάλληλη για μία ένοπλη σύρραξη. Υπάρχει η αντίληψη ότι πρώτα πρέπει να γίνει ο εκσυγχρονισμός του κράτους και μετά να αρχίσει η επέ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

κταση. Σε δημοσίευμα της Αθηνάς με τίτλο «Τί έχουσι να πράξωσι οι μεγάλαι δυνάμεις της Ευρώπης κατά τας παρούσας περιστάσεις της Τουρκίας. (Απομνημόνευμα Ευρωπαίου τινός πολιτικού και διπλωμάτου γραφέν εν μηνί απριλίω 1853)13» αναφέρεται ότι υπάρχουν δύο δρόμοι για τη λύση του Ανατολικού Ζητήματος. Ο ένας δρόμος είναι οι Ευρωπαίοι να δημιουργήσουν μία ιερή συμμαχία εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ ο δεύτερος να αναπτυχθεί η Ελλάδα με σκοπό να αποκτήσει σοβαρή στρατιωτική και ναυτική δύναμη ούτως ώστε «να υποστή πόλεμον αμυντικόν και επιθετικόν προς την Τουρκίαν». Η απόφαση των Γάλλων και Βρετανών να αποκλείσουν τον Πειραιά προκαλεί στους Έλληνες ακόμη μεγαλύτερο σοκ. Ο Αιών με το χαρακτηριστικού τίτλου άρθρο «Η Ελλάς εν τω μαρτυρίω14» απολογείται υπέρ της βασιλείας του Όθωνα και θεωρεί ότι οι Έλληνες έχοντας αυτήν την στάση δεν θα κηλιδωθούν από την Ιστορία, ενώ σε επόμενο άρθρο με τίτλο «Συ, Κύριε, Λαόν ταπεινόν σώσεις και οφθαλμούς υπερηφάνων ταπεινώσεις15» αναφέρει: «Προτείνεται εις ημάς η μετά του Τούρκου οριστική φιλία και συμμαχία [...] Ας συγκεντρωθώμεν όλοι περί τον καρτερόψυχον Βασιλέα ημών, όστις εν τη συνέσει και τω ιπποτικώ χαρακτήρι Αυτού αποφασίζει να αποθάνη Έλ13

Αθηνά, αρ. 2051/ 24 Δεκεμβρίου 1853

Αιών, αρ. 1457/ 5 Μαϊου 1854.

Αιών, αρ. 1458/ 8 Μαϊου 1854.

Άνοιξη 2022

λην, Βασιλεύς πιστός και ένδοξος...». Σε άρθρο του με τίτλο «Τί ποιητέον » ο Νεόφυτος Βάμβας απολογείται υπέρ του βασιλέα στις Μεγάλες Δυνάμεις. Αφού οι Μ. Δυνάμεις αποφάσισαν να ιδρύσουν βασίλειο, υποστηρίζει, έπρεπε να του δώσουν μεγαλύτερη έκταση και να συμπεριληφθούν όλα τα επαναστατημένα μέρη. Στις 15 Μαϊου του 1854 (αρ. 1460) ο Αιών με άρθρο με τίτλο «Η Κατοχή» περιγράφει την απογοήτευση των Ελλήνων, τονίζει τη διαφορά του ρόλου των Άγγλων και Γάλλων που είχαν διαδραματίσει το 1827 και 1828 στην Ελληνική Επανάσταση «εμπνεόμενοι υπό αισθημάτων χριστιανικών» με αυτόν που διαδραματίζουν το 1854 και καταλήγει: «Εάν κρατώσι της Ελλάδος υλικώς, κρατούσιν άρα και του πνεύματος αυτής ηθικώς;» 16

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι Υποπλοίαρχοι συντάκτες του Υπομνήματος νιώθουν τα ρίγη της ανάγκης εκπλήρωσης των εθνικών πόθων αλλά οι απόψεις τους περί ανάγκης εξοπλισμών και προετοιμασίας απηχούν τις απόψεις του Αγγλικού Κόμματος. Οι οπαδοί του αγγλικού κόμματος πίστευαν ότι τα εθνικά συμφέροντα μόνο με την υποστήριξη της Μ. Βρετανίας θα μπορούσαν να τελεσφορήσουν. Η προσήλωση της Μ. Βρετανίας όμως στο δόγμα της

Αιών αρ. 1459/ 12 Μαϊου 1854

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

τόνιζε τις αρνητικές συνέπειες που θα μπορούσε αυτή να φέρει στη χώρα. Υπογραμμιζόταν η ανάγκη εσωτερικής οργάνωσης του κράτους, ο εκσυγχρονισμός των παραγωγικών του δομών και η αύξηση της μαχητικότητας του στρατού και του στόλου, ούτως ώστε σε μία ενδεχόμενη ευκαιρία η Ελλάδα να μπορέσει να εμφανιστεί ως σοβαρός διεκδικητής.

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος , ο φυσικός ηγέτης του «Αγγλικού Κόμματος» ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οδηγούσε αναγκαστικά την εκπλήρωση των αλυτρωτικών στόχων μακροπρόθεσμα. Ο Μαυροκορδάτος, ο αρχηγός του κόμματος, πίστευε ότι αργά ή γρήγορα θα ερχόταν η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τότε η Μ. Βρετανία θα αναζητούσε άλλο εμπόδιο στην κατακτητική πορεία της Ρωσία προς Νότο. Ο Μαυροκορδάτος αντιδρούσε στην αλυτρωτική πολιτική του Όθωνα, η οποία έφερνε την Ελλάδα αντιμέτωπη με τις Μ. Δυνάμεις και 22

ΘΑΛΑΤΤΑ

Για το αγγλικό κόμμα βασικές αρχές μιας νόμιμης εξουσίας ήταν το κοινοβουλευτικό αντιπροσωπευτικό σύστημα και η διάκριση των εξουσιών. Δείγμα όμως της φύσης των απόψεων Μαυροκορδάτου σχετικά με την εξέλιξη που πρέπει να επιτευχθεί στην εσωτερική οργάνωση της χώρας, αποτελεί και η μεταστροφή του στο θέμα του συντάγματος. Ενώ στην αρχή ήθελε να υπάρξει γραπτό σύνταγμα, στη συνέχεια, το αργότερο μέχρι το 1837, διαφοροποίησε την άποψή του θεωρώντας το σύνταγμα ως τελική πράξη εσωτερικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες θα καθιστούσαν δυνατή την ύπαρξη συνταγματικής τάξης. Αυτή η μεταστροφή θα τον φέρει σε αντιπαράθεση με άλλα κορυφαία στελέχη του αγγλικού κόμματος, όπως ο Σπυρίδων Τρικούπης. Κατόπιν στο Υπόμνημα, οι Υποπλοίαρχοι εκθέτοντας παραδείγματα από την Ιστορία καταλήγουν ότι η ικανότητα στον ναυτικό πόλεμο είναι κεφαλαιώδους σημασίας «διότι και τα αρχαία και τα νεώτερα έθνη

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

δια του ναυτικού κατέβαλον τους υπεναντίους των». Η Ελλάδα όμως πρέπει να αναπτύξει τις ναυτικές της δυνάμεις, λόγω της γεωγραφικής της θέσης και «του φυσικού της επικρατείας σχηματισμού» και της ανάγκης προστασίας της χώρας καταλήγοντας πολύ γλαφυρά: «Διότι τίς άλλος, ειμή εμπείρων ναυμάχων στρατός, δύναται να προστατεύση τα επίνειά μας, τα παράλιά μας, τας νήσους μας; Ποιά άλλη δύναμις, εκτός της ναυτικής, θέλει δυνηθή ποτέ να αναχαιτίση την καταντικρύ του Μαλέου ελλοχώσαν φοβερήν επιδρομήν; Και εντός αυτού του Πειραιώς ατιμωρητί οι πολέμιοι να εισπλεύσωσι δύνανται, εάν

νέα Πάραλος, νέα Σαλαμινία δεν διασταυροί του λιμένος τον είσπλουν». Στη συνέχεια, εκτίθενται και άλλοι λόγοι όπως η αδυναμία της Ελλάδας του να συστήσει ευάριθμο στρατό ξηράς, ο οποίος να μπορεί να φυλάττει την Πατρίδα και παράλληλα να διενεργεί μακρινές εκστρατείες. Αντίθετα, ο ελληνικός λαός φύσει ναυτικός μπορεί να εξοπλίσει μεγάλο και μάχιμο στόλο σε αγαστή συνεργασία με το εμπορικό ναυτικό διότι «ο μεν εμπορικός στόλος ζωογονεί τον πολεμικόν, συμπληρών και καταρτίζων τα πληρώματα αυτού˙ ο δε πολεμικός καθοδηγεί και εφορεύει τον εμπορικόν, παρεμποδίζων και προλαμβάνων συγχρόνως πάσαν αυτού αποπλάνησιν. Εν άλλοις λόγοις, οι δυο αδελφοί δίδυμοι στόλοι είναι τοσούτον στενώς συνδεδεμένοι, ώστε του ενός η παραλυσία συνεπιφέρει του άλλου την νέκρωσιν». Μετά τα παραπάνω είναι ίσως ενδιαφέρον να δούμε στους προϋπολογισμούς του κράτους αυτής της περιόδου πόσα χρήματα παίρνει το ναυτικό και πόσα ο στρατός. Μια πρώτη εικόνα παίρνουμε ήδη από τη σχέση δυνάμεως στρατού και στόλου.17 Ο στρατός το 1840 αριθμεί 8.736 άνδρες, ενώ ο στόλος 1.025 άνδρες. Ο στρατιωτικός προϋπολογισμός

Σπυρίδων Τρικούπης Άνοιξη 2022

Βλ. Dakin (2005) Παράρτημα Στ΄.

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

ανέρχεται στα 6,4 εκ. δραχμές. Αρκετά χρόνια μετά, το 1861, ένα έτος πριν την έξωση του Όθωνα, η δύναμη του Στρατού ανέρχεται σε 10.911 άνδρες, ενώ του Ναυτικού σε 1.225 άνδρες με προϋπολογισμό 9 εκ. δραχμές. Παρατηρούμε δηλαδή ότι η δύναμη του Στρατού αυξήθηκε κατά 20%. Και η δύναμη του Στόλου σε άνδρες αυξήθηκε κατά 18%. Παρ’ όλα αυτά η διαφορά σε απόλυτους αριθμούς είναι χαώδης. Αυτό εξηγείται πολύ απλά από την διαφορά στη φύση των δύο όπλων. Με απλά λόγια: μεγάλη αύξηση στο προσωπικό του Ναυτικού θα σήμαινε ναυπήγηση πολλών νέων πλοίων.18 Τέλος, ο δαπανηθείς προϋπολογισμός αυξήθηκε κατά 30% περίπου. Πολύ πιο διαφωτιστικά είναι τα πράγματα όταν αναλυθεί ο δαπανηθείς προϋπολογισμός για τις Ένοπλες Δυνάμεις, το πόσα χρήματα δηλαδή δαπανώνται για τον Στρατό και πόσα για το Ναυτικό.19 Μεταξύ των ετών 1833–1862 οι δαπάνες για τον Στρατό κινούνται μεταξύ των 3,9 εκ. δραχμών (1837) και των 9,0 εκ. δραχμών (1834). Ο Στόλος από την άλλη, κινείται μεταξύ των 0,9 εκ. δραχμών (1833) και των 2,6 εκ. δραχμών (1837). Ακόμη περισσότερο παρατηρείται ότι τα περισσότερα χρήματα δαπανώνται για τον Στρατό τα πρώτα τρία έτη του νέου καθεστώτος (1833-1835). Αυτό ίσως να δείχνει κατά κάποιον τρόπο τις προτεραιότητες. Σημασία για το νέο καθεστώς είχε η εδραίωση στην εξουσία και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο με μία ισχυρή στρατιωτική δύναμη. Το Ναυτικό από την άλλη πλευρά παρουσιάζει ιστορικό χαμηλό το 1833 (0,9 εκ. δραχμές), τα επόμενα όμως χρόνια τα δαπανηθέντα ποσά για το Ναυτικό αυξάνονται κατακόρυφα. Το 1834 δαπανώνται 2 εκ. δραχμές, το 1835 2,3 εκ., ενώ το 1837 δαπανάται το ιστορικά υψηλό για αυτήν την περίοδο ποσό των 2,6 εκ. δραχμών. Τα επόμενα έτη το ποσό πέφτει κάτω από τα 2 εκ. για να φτάσει το 1846 τα 1,1 εκ. δραχμές. Αυτή η απότομη άνοδος της δαπάνης μέχρι το 1837 εξηγείται από το γεγονός ότι το Ναυτικό εκείνη την περίοδο καταπολεμούσε την πειρατεία. Ελληνικά, μάλιστα, πλοία, έφτασαν μέχρι την οθωμανική τότε Θεσσαλονίκη το 1837, έτος κατά το οποίο σημειώνεται ταυτόχρονα το ιστορικά υψηλό ποσό των δαπανών για το Ναυτικό και το ιστορικά χαμηλό ποσό των δαπανών για τον Στρατό. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι ότι οι δαπάνες για τις Ένοπλες Δυνάμεις δεν φαίνεται να επηρεάζονται από τις πολεμικές περιπέτειες της Χώρας. Το 18 Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στον ίδιο πίνακα μεταξύ των ετών 1885 και 1900. Συγκεκριμένα, το 1885 ο Στόλος αριθμεί 2.135 άνδρες και το 1900 4.042. Δηλαδή, έχουμε διπλασιασμό της δύναμης. Αυτό εξηγείται από το μεγάλο ναυτικό πρόγραμμα που διενεργείται αυτά τα χρόνια και τις συνακόλουθες πολλές αγορές νέων πλοίων. Βλ. Dakin (2005) Παράρτημα Η΄.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

1853 δηλαδή, έτος κατά το οποίο επικρατεί στη Χώρα πολεμικός πυρετός – τον οποίο ο βασιλιάς ενστερνίζεται λόγω του Κριμαϊκού Πολέμου- οι δαπάνες για τον Στρατό παραμένουν σταθερές σε σχέση με το 1852 (4,8 εκ. δραχμές), ενώ για το Ναυτικό δαπανώνται μόλις 1,3 εκ. δραχμές. Αύξηση των στρατιωτικών δαπανών έχουμε πάλι το 1861. Για τον Στρατό ειδικά έχουμε κατακόρυφη αύξηση, καθώς δαπανώνται 7,1 εκ. δραχμές, ενώ για το Ναυτικό 1,9 εκ. δραχμές. Αυτή η κατακόρυφη αύξηση στις δαπάνες για τον Στρατό ίσως να συνδέεται με την έκρυθμη κατάσταση και το αντιδυναστικό πνεύμα που επικρατούσε στη Χώρα το 1861, μία κατάσταση που τελικά οδήγησε στην έξωση του Όθωνα έναν χρόνο μετά. Έτος 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856

Άνοιξη 2022

Πλεόνασμα ή έλλειμμα προϋΣτρατός Στόλος πολογισμού (σε εκ. δραχμές) (σε εκ. δραχμές) (σε εκ. δραχμές) 23,5 8 0,9 -12,3 9 2 -3,5 6,4 2,3 -2,7 4,9 2 2,8 3,9 2,6 1,5 5,5 1,6 1,2 5,4 1,6 1,7 5 1,4 -2,5 1,6 -1,1 -0,9 1 -0,9 0,2 4,4 1,1 -1,4 -0,7 4,6 1,3 0,6 4,7 1,2 0,1 0,3 0,1 4,8 1,3 0,9 4,8 1,3 0,6 0,6 2,2 -

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Έτος

Πλεόνασμα ή έλλειμμα προϋΣτρατός Στόλος πολογισμού (σε εκ. δραχμές) (σε εκ. δραχμές) (σε εκ. δραχμές) 2,7 -1 4,9 1,6 0 1,8 -2,3 7,1 1,9

1857 1858 1859 1860 1861

Τέλος, φαίνεται να συνδέονται οι δαπάνες για τον Στρατό και τον Στόλο με το αν υπάρχει πλεόνασμα ή έλλειμμα στον προϋπολογισμό του κράτους. Τα έτη 1842 με 1845 δεν γίνονται στρατιωτικές δαπάνες, ενώ ο προϋπολογισμός είναι ελλειμματικός. Το 1841 δεν έχουμε δαπάνες για τον Στρατό, αλλά δαπανώνται 1,6 εκ. δραχμές για το Ναυτικό. Από την άλλη, τα έτη 1854 με 1857 με πλεόνασμα προϋπολογισμού δεν έχουμε στρατιωτικές δαπάνες. Ίσως, λόγω έλλειψης αυτών να υπάρχει θετικό πρόσημο αυτά τα έτη, καθώς το 1858 που επανέρχονται ο προϋπολογισμός είναι και πάλι αρνητικός. Οι Υποπλοίαρχοι αναγνωρίζουν ότι τα χρήματα που πρέπει να δαπανηθούν για τον Στόλο είναι πολλά διότι το ναυτικό όπλο είναι ένα κοστοβόρο όπλο καθώς απαιτούνται πολλά χρήματα για τη ναυπήγηση και αγορά πλοίων. Προτείνουν για αυτό την απαραίτητη οικονομία που δεν είναι άλλη από την εκκαθάριση του συστήματος από τους «αργούς» υπαλλήλους της Γραμματείας επί των Ναυτικών και του Ναυτικού Διευθυντηρίου και των «αργών» πληρωμάτων. Τονίζουν παράλληλα ότι ο εξοπλισμός είναι αναγκαίος διότι για να φτιαχτεί αξιόμαχο Ναυτικό απαιτούνται πολλά χρόνια. Στο δεύτερο μέρος του Υπομνήματος οι Υποπλοίαρχοι εκθέτουν την οικτρή κατάσταση του Βασιλικού Ναυτικού τονίζοντας παράλληλα, ότι χρήματα έχουν δαπανηθεί μεν, άσκοπα δε. Με τη λογική ότι «το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι» οι Υποπλοίαρχοι δυσανασχετούν με το γεγονός ότι στην επί των Ναυτικών Γραμματεία λαμβάνουν αποφάσεις για το Ναυτικό «πολιτικοί υπάλληλοι, άνθρωποι αθαλάσσωτοι». Καταλήγουν πολύ χαρακτηριστικά: «Εάν λοιπόν η Κυβέρνησις επιθυμεί να διοργανίση το ναυτικόν της, πρέπει, προ πάσης άλλης αναμορφώσεως, να συμπληρώση εκ ναυτικών άπασαν της Γραμματείας την υπαλληλίαν εξαιρουμένων του οικονομικού υπαλλήλου, του πρωτοκολλιστού και των γραφέων». Ο σχηματισμός της επί των Ναυτικών Γραμματείας ακολουθεί το γενικό 26

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

σχήμα των Γραμματειών.20 Στο Φύλλο υπ’ αρ. 13 (10/22 Απριλίου 1833, «Περὶ σχηματισμοῦ τῶν Γραμματειῶν) της Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως» γίνεται ανάλυση των γενικών αρχών λειτουργίας γενικά των Γραμματειών, καθώς και των αρμοδιοτήτων του Γραμματέα γενικά. Σε αυτό το Διάταγμα αναφέρεται ότι «ὅλοι οἱ Γραμματεῖς τῆς Ἐπικρατείας εἶναι ἰσόβαθμοι· φυλάττουν δὲ τὴν σειρὰν ἀρχαιότητος τῆς ὑπηρεσίας, ἑξαιρουμένου τοῦ κατὰ καιρὸν Προέδρου τοῦ Ὑπουργικοῦ Συμβουλίου,21 ὅστις προεδρεύει». Σύμφωνα με το Διάταγμα, κάθε Γραμματέας είναι το «ἄμεσον ὄργανον τοῦ Βασιλέως πρὸς ἐκτέλεσιν ὅλων τῶν κυβερνητικῶν πράξεων» (Άρθρο 8), «εἶναι ὑπεύθυνος διὰ τὴν ἀκριβῆ ἐκτέλεσιν τῶν ὑπαρχόντων νόμων, καὶ διαταγμάτων, διὰ τὴν κατὰ συνείδησιν διαφύλαξιν τῶν συμφερόντων τῆς Ἐπικρατείας καὶ διὰ τὴν πιστὴν διαχείρισιν τῶν δημοσίων χρημάτων καὶ τῆς ἐμπιστευθείσης εἰς αὐτὸν ἰδιοκτησίας τῆς Ἐπικρατείας» (Άρθρο 9). Τελικά, ο Γραμματέας διοικεί «ὡς ἀνώτατος διευθυντὴς» (Άρθρο 10). Είναι προσωπικώς, υπεύθυνος για την τήρηση του προϋπολογισμού της Γραμματείας του, εκτός αν η όποια παρέκβαση δικαιολογείται από «ἔκτακτα καὶ ἀναπόφευκτα συμβάντα», τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να ζητήσει από το αποθεματικό ταμείο την πληρωμής της δαπάνης (Άρθρο 11). Επιπλέον, ο Γραμματέας έχει την υπευθυνότητα να φροντίζει για τη σωστή ηθική και επαγγελματική διαγωγή των υπαλλήλων της Γραμματείας, ενώ «εἰς αὐτὸν ἀπόκειται νὰ προβάλῃ περὶ διορισμοῦ, προβιβασμοῦ, μεταθέσεως καὶ παύσεως τῶν ὑπαγομένων εἰς τὴν Γραμματείαν του» (Άρθρο 12). Παρ’ όλα αυτά, οι Γραμματείς «δὲν ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ δέχωνται ἢ νὰ ἀποβάλουν δημοσίους ὑπηρέτας ἄνευ ἀδείας του Βασιλέως, εἰμή μόνον τὰ ὑπάρχοντα διατάγματα τοῖς τὸ ἐπιτρέπουσι ρητῶς». Εν τέλει, ο Γραμματέας κατά τη λήξη κάθε διοικητικού έτους, οφείλει να υποβάλει στον βασιλιά έκθεση για την κατάσταση «ἐμπιστευθέντος εἰς αὐτὸν κλάδου», καθώς και τη διαχείρηση των «ποσοτήτων» που είχε στη διάθεσή του (Άρθρο 13). Από την άλλη, μολονότι οι υπάλληλοι της Γραμματείας έχουν συμβουλευτικό ρόλο και μπορούν να κάνουν τις παρατηρήσεις τους αν μία διαταγή αντιβαίνει στη νομοθεσία ή

20 Η Γραμματεία επί της Δικαιοσύνης για παράδειγμα αποτελείται από έναν σύμβουλο, τρεις γραμματείς, δύο γραφείς και έναν κλήτορα. Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 14, 13/25 Απριλίου 1833. Ιδιομορφία παρουσιάζει η επί των Στρατιωτικών Γραμματεία, η οποία χωρίζεται σε δύο τμήματα: το ένα φροντίζει για όλα τα ζητήματα της υπηρεσίας, του προσωπικού και του υλικού, ενώ το άλλο της στρατιωτικής οικονομίας («Διάταγμα ἀφορῶν τὴν ὑπηρεσίαν εἰς τὰς Γραμματείας τῆς Ἐπικρατείας», Άρθρο 1, Ἐφημερίς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 13, 10/22 Απριλίου 1833). 21 «Ἡ ὁλομέλεια τῶν Γραμματέων τῆς Ἐπικρατείας σχηματίζει τὸ Ὑπουργικὸν Συμβούλιον, τοῦ ὁποίου ὁ Πρόεδρος ὀνομάζεται ἰδιαιτέρως ἀπὸ τὸν Βασιλέα» (ίδιο Διάταγμα, Άρθρο 5). Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

προσβάλλει τα δημόσια συμφέροντα, «εἰς κατεπειγούσας περιπτώσεις ὅμως δὲν πρέπει νὰ ἀναβληθῇ ἐκ τούτου ἡ ἐκτέλεσις» (Άρθρο 12). Σύμφωνα με το Διάταγμα «Περὶ τοῦ σχηματισμοῦ καὶ τῆς ἁρμοδιότητας τῆς ἐπὶ τῶν Ναυτικῶν Γραμματείας τῆς Ἐπικρατείας»22 η επί των Ναυτικών Γραμματεία23 έχει τους ακόλουθους σκοπούς: 1. «Ὁ σχηματισμός, ἡ βελτίωσις καὶ διατήρησις τοῦ Ναυτικοῦ, ἡ εἰς αὐτὸ πειθαρχία, ἡ χρῆσις αὐτοῦ καὶ αἱ κινήσεις του, ἔτι δὲ ἡ ναυπηγία, ἡ ἐπισκευή, ἡ διατήρησις καὶ ἐφόπλισις ὅλων τῶν πλοίων τῆς Ἐπικρατείας καὶ ἡ διατήρησις τῆς τιμῆς τῆς Ἑλληνικῆς σημαίας». 2. «Ἡ ναυτολόγηση τῶν Ναυτῶν καὶ τῶν ἐπινηΐων στρατιωτῶν, ἡ ἐνδυμασία, ὁ ὁπλισμός, καὶ ἡ μισθοτροφοδότηση αὐτῶν». 3. «Ἡ πρότασις περὶ διορισμοῦ, περὶ ἐπὶ σιτηρεσίῳ ἀναπαύσεως, ἡ περὶ ἀφέσεως τῶν ἀξιωματικῶν καὶ ὑπαλλήλων τοῦ Ναυτικοῦ, ἔτι δὲ τὰ περὶ στολῆς καὶ μισθοδοσίας των». 4. «Οἱ διὰ τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ Ναυτικοῦ ἀναγκαῖοι κανονισμοὶ καὶ ἰδιαίτεροι ποινικοὶ νόμοι καθὼς καὶ ἡ ἐπιστασία τῶν διὰ τὴν ἐκτέλεσιν αὐτῶν διορισθησομένων δικαστηρίων». 5. «Ἡ ἀνακαίνισις, διατήρησις καὶ βελτίωσις τῶν λιμένων, τῶν ναυστάθμων, καὶ ναυτικῶν ἀποθηκῶν, καθὼς καὶ τῶν ἀναγκαίων διὰ τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ Ναυτικοῦ οἰκοδομῶν». 6. «Τὰ πρὸς ἐκπαίδευσιν ἀξίων ναυτῶν, ἐπινηΐων πυροβολιστῶν καὶ ἀξιωματικῶν τοῦ Ναυτικοῦ καταστήματα». 7. «Τὰ ἀναγκαῖα διὰ τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ Ναυτικοῦ ὑγειονομικὰ καταστήματα».

Για το Διάταγμα αυτό βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 15, 19 Απριλίου / 28 Απριλίου 1833.

23 Σημαντικό είναι να δούμε και το διεθνές παράδειγμα. Στην Αγγλία ήδη από το 1546 από τον Henry τον 8ο δημιουργείται ξεχωριστός διοικητικός τομέας με την ονομασία Navy Board. Το 1628 διαιρείται στο The Board of Admiralty υπό τον First Lord και το Ministry υπό τον Minister (υπουργό). Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο First Lord είχε τη στρατιωτική διοίκηση, ενώ ο Minister την πολιτική. Αυτή η δομή διατηρήθηκε για 200 χρόνια. Αναφέρονται μάλιστα και περιπτώσεις, στις οποίες αυτές οι δύο διοικήσεις ήρθαν σε προστριβές. Στη δεκαετία 1920-1930, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργούνται στη Μ. Βρετανία προβληματισμοί για τη στενότερη συνεργασία των Ενόπλων Δυνάμεων. Το 1940 θα δημιουργηθεί το πρώτο Ministry of Defence από τον Winston Churchill. Με διάφορες παραλλαγές θα καταλήξει στη σημερινή του μορφή το 1971. Και στη Γαλλία όμως ισχύει το ίδιο, καθώς «Υπουργείο Εθνικής Αμύνης» θα υπάρξει μόλις το 1947, δύο χρόνια μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πιο πριν υπήρχε ξέχωρη πολιτική διοίκηση του Ναυτικού. Από τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής μόνο η Ρωσία δεν ακολουθούσε αυτό το μοντέλο και αυτό λόγω της φύσης της απόλυτης μοναρχίας του τσάρου.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

8. «Τὰ διὰ τοὺς ἀπομάχους, τὰς χήρας, καὶ διὰ τὰ ὀρφανά του Ναυτικοῦ, καὶ δι’ ἄλλας ναυτικὰς ἀνάγκας συστηθησόμενα φιλανθρωπικὰ καταστήματα». 9. «Ἡ ἔκδοσις τῶν διπλωμάτων, διὰ τῶν ὁποίων ἀναγνωρίζονται τὰ ἐμπορικὰ πλοῖα ὡς ἐθνικά, καὶ διὰ τῶν ὁποίων τοῖς δίδεται ἡ ἄδεια νὰ ὑψώσωσιν Ἑλληνικὴν σημαίαν· ἡ φροντὶς περὶ τῆς διαφυλάξεως τῶν περὶ τούτων

Ο πάρων Άρης σε μεταγενέστερη εποχή (1905). ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

ὑπαρχόντων κανονισμῶν». 10. «Ἡ διανομὴ τῶν λειῶν καὶ ἡ ἐπιστασία τῶν πρὸς διάλυσιν ἁπάσης περὶ τούτου διενέξεως συστηθησομένων δικαστηρίων». 11. «Ἡ ὁλικὴ διὰ τὸ Ναυτικὸν δαπάνη, καὶ τὸ περὶ αὐτῆς λογιστικὸν». Είναι ενδιαφέρουσα η σύγκριση με τους σκοπούς της επί των Στρατιωτικών Γραμματείας,24 προκειμένου να ανακύψουν ομοιότητες και διαφορές. Και για τον Στρατό οι σκοποί είναι οι ίδιοι: η διατήρηση και η βελτίωση του Στρατού, η προμήθεια του υλικού, η κατασκευή «δημοσίων καταστημάτων», η πειθαρχία, ο διορισμός των αξιωματικών, η ενδυμασία των στελεχών, καθώς και γενικά οι δαπάνες. Στους σκοπούς της επί των Ναυτικών Γραμματείας γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στη διανομή των λειών, ενώ στους σκοπούς του Στρατού αναφέρονται «οἱ προτάσεις περὶ προκηρύξεως στρατιωτικῆς ἀμνηστείας», καθώς και η φροντίδα των αιχμαλώτων. Από την ανάγνωση των παραπάνω Διαταγμάτων προκύπτει η κοινή στοχοθεσία και των δύο Γραμματειών, η οργάνωση δηλαδή σε όλους τους τομείς. Σκοπός τους είναι να τεθούν οι βάσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι θέματα στολής, πειθαρχίας, κανονισμών αναφέρονται ρητά, ενώ παράλληλα δίνεται έμφαση και στο υλικό. Για το Ναυτικό συγκεκριμένα, αναφέρεται ως σκοπός η έκδοση διπλωμάτων με τα οποία αναγνωρίζονται τα εμπορικά πλοία ως πολεμικά, ενώ γίνεται σημαντική αναφορά στη βελτίωση και την ανακαίνιση λιμένων, ναυστάθμων, καθώς και γενικά «δημοσίων καταστημάτων». Τελικά, παρατηρείται ότι οι σκοποί της επί των Ναυτικών Γραμματείας είναι σε πλήρη εναρμόνιση με τους στόχους της κάθε Γραμματείας, όπως αυτοί ετέθησαν στο Διάταγμα «Περὶ σχηματισμοῦ τῶν Γραμματειῶν».25 Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στο θέμα του προϋπολογισμού, των κανονισμών, καθώς και της πειθαρχίας των στελεχών. Μεγάλη σημασία δίνεται στο Υπόμνημα και στην ύπαρξη και λειτουργία του Ναυστάθμου, ο οποίος θεωρείται «η καρδιά» κάθε σύγχρονου και οργανωμένου Ναυτικού. Στον Ναύσταθμο εδρεύει το «Ναυτικόν Διευθυντήριον», η ανώτατη εξουσία, θα μπορούσε να πει κανείς αναλογικά με το σήμερα κάτι μεταξύ ΓΕΝ και ανώτατου τεχνικού συμβουλίου. Το Ναυτικόν Διευθυντήριον ορίστηκε να εδρεύει «εἰς τὸν πρωτεύοντα ἠμῶν πολεμικὸν λιμένα, προσωρινῶς 24 Πρόκειται για το Διάταγμα «Περὶ τοῦ σχηματισμοῦ καὶ τῆς ἁρμοδιότητος τῆς ἐπὶ τῶν Στρατιωτικῶν Γραμματείας τῆς Ἐπικρατείας». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 15, 19 Απριλίου / 28 Απριλίου 1833. 25

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 13, 10 / 22 Απριλίου 1833. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

δὲ εἰς Πόρον» και αποτελούνταν από το ακόλουθο προσωπικό:26 1.

Έναν διευθυντή,

Τρεις εφόρους, ένας του λιμένος, ένας των νεωρίων και ένας του προσωπικού και των επιθεωρήσεων,

Έναν ελεγκτή,

Έναν προϊστάμενο του οπλοστασίου,

Έναν τροφοδότη,

Έναν ταμία,

Έναν γραμματέα της Διευθύνσεως,

Δύο λογιστές, τέσσερις υπογραμματείς και τρεις αντιγραφείς για τις γραφειοκρατικές ανάγκες της Υπηρεσίας και

Τους αναγκαίους επιστάτες αποθηκών.

Ο διευθυντής υπάγεται άμεσα στην επί των Ναυτικών Γραμματεία και «εἰς αὐτὸν εἶναι ὑποτεταγμένον ὅλον τὸ προσωπικὸν τοῦ διευθυντηρίου, τῆς ναυτικῆς οἰκονομίας, τοῦ ναυστάθμου, καὶ ὅλοι οἱ ἀξιωματικοὶ καὶ τὰ πληρώματα τῶν πολεμικῶν πλοίων».27 Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην «πληρωμή» όλων των παραπάνω και καμία δεν μπορεί να γίνει χωρίς να υπογράψει προηγουμένως ο διευθυντής τα ανάλογα καταστατικά.28 Η επόμενη παράγραφος το αναλύει περισσότερο: «πρέπει νὰ ὑποβάλληται εἰς τὴν ἐπίκρισίν του πᾶσα προμήθευσις ἐνδυμάτων διὰ τὰ πληρώματα, τροφῶν, ὅπλων καὶ πολεμοφοδίων, ναυπηγησίμου ξυλείας, σιδήρου, χαλκοῦ, σχοινίων καὶ πανίων, ἐν ἑνὶ λόγῳ ὅλων τῶν ἀναγκαίων πρὸς ἐφοπλισμὸν τῶν πλοίων καὶ τῶν πληρωμάτων, καθὼς καὶ τῆς διὰ τὸν ναύσταθμον ἀπαιτουμένης ὕλης, διότι ἄνευ τῆς ὑπογραφῆς του δὲν ἐπιτρέπεται νὰ γείνῃ καμμία πληρωμὴ». Για κάθε προμήθεια, μάλιστα, ο διευθυντής υπέβαλλε δείγμα με την τιμή στην επί των Ναυτικών Γραμματεία.29 Τέλος, κάθε τρίμηνο ο διευθυντής υπέβαλλε στην επί των Ναυτικών Γραμματεία τους λογαριασμούς της ληψοδοσίας του προς έγκριση. Προτού λήξει η τριμηνία, υπέβαλλε τον

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Γενικαί Διατάξεις, παρ. 1 και 2».

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ Διευθυντοῦ, παρ. 3 και 4».

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 4.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 9.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Έγγραφο του διευθυντή της Ναυτικής Μοίρας του Βασιλείου, Κωνσταντίνου Κανάρη (το 1841 οι δύο ναυτικές μοίρες του βασιλείου ενώθηκαν σε μία με έδρα το Ναύπλιο) προς το Ναυτικό Διευθυντήριο με το οποίο καθορίζονται τα της σύνταξης ημερολογίου πλοίου. Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

προϋπολογισμό των εξόδων της επόμενης τριμηνίας.30 Αυτή η εξαντλητική αναφορά ίσως να δείχνει τη διάθεση των ιθυνόντων για στενό έλεγχο των δημοσίων οικονομικών. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται και από το γεγονός ότι τα οικονομικά του κράτους εκείνη την εποχή δεν παρουσίαζαν θετική εικόνα.31 Ο διευθυντής επιτηρούσε κάθε ναυπήγηση και επισκευή πλοίων, επαγρυπνούσε για τη συντήρηση των υπαρχόντων και επιστατούσε στον εφοπλισμό και αφοπλισμό τους. Όφειλε επίσης να επιθεωρεί τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα τον Ναύσταθμο για να βλέπει την πρόοδο των εργασιών.32 Όσον αφορά στο προσωπικό, ο διευθυντής υποχρεούταν να υποβάλλει, μέσω της επί των Ναυτικών Γραμματείας, στον βασιλιά ετήσια έκθεση διαγωγής όλων των αξιωματικών και υπαλλήλων του Διευθυντηρίου και του Ναυστάθμου.33 Υπό την προεδρία του διευθυντή συνερχόταν το Συμβούλιο του Διευθυντηρίου, το οποίο απαρτιζόταν από τον διευθυντή, τους τρεις εφόρους και τον ελεγκτή, ενώ χρέη γραμματέα εκτελούσε ο γραμματέας του Διευθυντηρίου.34 Σκοπός του Συμβουλίου ήταν να βοηθεί τον διευθυντή στα καθήκοντά του, ενώ η ψήφος των μελών του ήταν συμβουλευτική. Όταν στο Συμβούλιο επρόκειτο να συζητηθεί ζήτημα περί πυροβολικού ή περί τροφών, καλούνταν να παραστούν και οι επιφορτισμένοι ειδικά αυτούς τους κλάδους, των οποίων η γνώμη καταχωρούταν στα πρακτικά. Σε περίπτωση που το Συμβούλιο είχε διαφορετική γνώμη από αυτή των «ειδικών», έπρεπε να αναφερθούν οι λόγοι της διαφοροποίησης στα πρακτικά.35 Στην παράγραφο 12 όμως λέγεται ξεκάθαρα το εξής: «Γενομένης συζητήσεως καὶ διχογνωμούντων τῶν μελῶν, καταχωρίζεται εἰς τὸ πρωτόκολλον ἡ ψῆφος ἑνὸς ἑκάστου, ὁ δὲ διευθυντὴς ἀποφασίζει. Ὁσάκις ὅμως εἰς σημαντικάς περιπτώσεις ἡ τελεία ἀπόφασις δὲν εἶναι τῆς ἁρμοδιότητος τοῦ διευθυντοῦ, πρέπει 30

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 16.

31 Δημόσια και ιδιωτική οικονομία ήταν σε μηδενικά επίπεδα όταν ήρθε ο Όθωνας στην Ελλάδα. Η επικράτεια του κράτους ήταν περιορισμένη. Η αγροτική παραγωγή είχε τραυματιστεί λόγω των πολεμικών περιπετειών αλλά και του εμφυλίου που επέπεσε στη Χώρα μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια. Η όλη εικόνα συμπληρώνεται από την παντελή έλλειψη υποδομών, καθώς και την ανάγκη πληρωμών δανείων στο εξωτερικό. Εξαίρεση αποτελεί η εμπορική ναυτιλία. Άλλωστε, τα εμπορικά πλοία αποτελούσαν σε πολλές περιπτώσεις τον μοναδικό τρόπο διακίνησης προϊόντων στο εσωτερικό λόγω έλλειψης αμαξιτών δρόμων αλλά και αισθήματος ασφάλειας. Για την οικονομική κατάσταση της Χώρας βλ. Δερτιλής (2014) 200-204 (για το θέμα των δανείων)∙ Καλαφάτης - Πρόντζας (2011) 402∙ Κατσούλης et al. 17∙ Petropoulos (1997) 179∙ Βακαλόπουλος (1992) 220. 32

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 6-8.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 15.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 10.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 11.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

νὰ σταλῶσιν ἀμέσως πρὸς τὴν ἐπὶ τῶν Ναυτικῶν Γραμματεία ἀντίγραφα τῶν πρωτοκόλλων ἐπικυρωμένα». Παράλληλα, στην παράγραφο 13 αναφέρεται το εξής: «Εἰς τὸ συμβούλιον τοῦ διευθυντηρίου συζητοῦνται ὅλαι αἱ ἀγοραί, συμφωνίαι, καὶ προμηθεύσεις καὶ ὑποβάλλονται εἰς τὴν ἐπὶ τῶν Ναυτικῶν Γραμματεία. Ὁσάκις πρόκειται νὰ γενοῦν συμφωνίαι περὶ προμηθεύσεως ὑλῶν, πρέπει νὰ φυλάττεται ἡ ὁδὸς τῆς δημοσιότητος, γιὰ νὰ γίνηται ἡ συνδρομὴ τῶν πωλητῶν μεγαλητέρα». Η άμεση σχέση του διευθυντή με την επί των Ναυτικών Γραμματεία φαίνεται στην παράγραφο 19: «Ὁ διευθυντὴς ἐπιβάλλει εὐθύνην εἰς τοὺς ὑπ’ αὐτὸν διὰ πᾶσαν κατάχρησιν· εἶναι δὲ ἐκ τῶν καθηκόντων του, ὁσάκις πληροφορηθῇ βασίμως περὶ τῶν τοιούτων νὰ τ’ ἀναφέρῃ, αὑτὸς πρὸς τὴν ἐπὶ τῶν Ναυτικῶν Γραμματείαν, ἥτις δὲν θέλει λείψῃ νὰ μᾶς εἰδοποιῇ περὶ πάντων. Τὸ αὐτὸ ὀφείλει νὰ κάμῃ ὁ διευθυντὴς καὶ διὰ πᾶσαν ἀταξίαν ἢ παραμέλησιν χρεῶν ὁποιουδήποτε τῶν εἰς αὐτὸν ὑποτεταγμένων». Ο έφορος λιμένος είχε υπό τη δικαιοδοσία του την αστυνομία του λιμένος36 και του Ναυστάθμου (βοηθούταν στην εκτέλεση των καθηκόντων του από ένα υπασπιστή), όπως και τον Λόχο των Τεχνιτών,37 τον αξιωματικό του οπλοστασίου, τον αρχιτεχνίτη για την κατασκευή σχοινίων, τον επιστάτη των τροφών που διηύθυνε τα αρτοποιεία και τον επιστάτη των αποθηκών ειδών αρμένων, πηδαλουχίας κ.τ.λ.38 Ο έφορος του λιμένος κρατούσε και τα κλειδιά της πόλης του Ναυστάθμου ο ίδιος στο σπίτι του και όταν το πρωί ξεκινούσαν οι εργασίες, ο ίδιος ή ο υπασπιστής του άνοιγε τις πόρτες για να μπουν μέσα οι

36 «Ὁ ἔφορος τοῦ λιμένος ἐπιτρέπεται τὴν κατὰ τὸν λιμένα καὶ ναύσταθμον ἀστυνομίαν. Διορίζεται δὲ πλησίον του εἱς ὑπασπιστὴς τοῦ λιμένος· αἱ εὐρισκόμεναι εἰς τὸν λιμένα μοῖραι ἐπινηΐων στρατιωτῶν εἶναι ὑποτεταγμένοι εἰς αὐτόν, καθ’ ὅσον ἀφορᾷ τὴν εἰς τὸν λιμένα ὑπηρεσία. Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ ἐφόρου τοῦ λιμένος», παρ. 20. 37 Σχετικά με τον Λόχο των Τεχνιτών βλ. Τσαπράζης (1991) 37: «Η οργάνωση του Λόχου των Τεχνιτών ήταν η πρώτη σοβαρή φροντίδα του γραμματέα της Επικρατείας επί των Ναυτικών Α.Ι. Κριεζή μέσα στα πλαίσια της δομής του ναυστάθμου του Πόρου. Με το από 17/29 Αυγούστου Β. Διάταγμα ιδρύθηκε ο Λόχος των Τεχνιτών και καθορίστηκε η δύναμή του, ώστε να περιλαμβάνει ένα (1) λοχαγό, τέσσερις (4) αξιωματικούς, είκοσι ένα (21) υπαξιωματικούς, εξήντα έξι (66) τεχνίτες και δέκα τρεις (13) μαθητεύοντες. Η οργανική δύναμή του καθορίστηκε σε 92 άνδρες. Ο λόχος διαιρέθηκε σε πέντε τμήματα, λεπτουργείο, σιδηρουργείο, κλειδοποιείο, οπλουργείο και χημικά καταστήματα. Ο λόχος των Τεχνιτών ήταν ο πρόδρομος της μετέπειτα ιδρύσεως μηχανικού συνεργείου στο ναύσταθμο του Πόρου. Αυτός διατηρήθηκε μέχρι το 1858. [...] Τα πρώτα στελέχη του Λόχου των Τεχνιτών αποτελούσαν οι Βαυαροί, ο λοχαγός Κιρχμάϊερ που ήταν αρχηγός του λόχου και οι ανθυπολοχαγοί Σπιτς, Ελχάφεν και Άουσλερ». 38

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 21. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

εργάτες, οι τεχνίτες και οι αξιωματικοί.39 Στον έφορο του λιμένος δινόταν αναφορά σχετικά με την παρουσία ή την απουσία εργατών.40 Το βράδυ, με το πέρας των εργασιών, την έξοδο του προσωπικού και αφού περίπολος στρατιωτών έλεγχε το μέρος, όφειλε ο ίδιος να κλείσει την πόρτα και να ενημερώσει τον διευθυντή.41 Κατά δε τον εφοπλισμό ή αφοπλισμό πλοίου, διέτασσε να γίνει έκθεση εφοπλίσεως ή αφοπλίσεως, η οποία εγκρινόταν από τον διευθυντή και προσυπογραφόταν από τον ελεγκτή, αφού προηγουμένως την είχε καταχωρήσει στο βιβλίο των εξόδων, προκειμένου περί εφοπλίσεων και στο βιβλίο εσόδων, προκειμένου περί αφοπλίσεων.42 Αρμοδιότητά του ήταν και η επιτήρηση της επιβίβασης ή αποβίβασης με ακρίβεια των ειδών των αναγραφομένων στην έκθεση. Ο έφορος του λιμένος μεριμνούσε για τη μεταφορά των τροφών στα πλοία, όπως και των ειδών αρμένων,43 ναυτιλίας και άλλων.44 Ακόμη, επιτηρούσε αν επιβιβάστηκαν στο πλοίο κατά την εφόπλισιν τα πυροβόλα, τα πυρομαχικά, καθώς και τα πολεμοφόδια.45 Στο τέλος κάθε μήνα ο ελεγκτής του λιμένος λάμβανε τα καταστατικά από τους επιστάτες των αποθηκών και από τον υπεύθυνο του οπλοστασίου για τα εισερχόμενα και εξερχόμενα υλικά, τα οποία παρέδιδε στον διευθυντή και αυτός με την σειρά του τα παρέδιδε στην επί των Ναυτικών Γραμματεία. Κάθε τρίτο ή έκτο μήνα ο ελεγκτής του λιμένος όφειλε να διατάξει την παραβολή

39 «Πρωίας πρὶν ἀρχίσουν αἱ ἐργασίαι, θέλει ἀνοίγει ὁ ἔφορος τοῦ λιμένος αὐτοπροσώπως ἢ διὰ τοῦ ὑπασπιστοῦ τοῦ λιμένος τάς θύρας τοῦ ναυστάθμου, διὰ νὰ ἐμβαίνουν οἱ ἐργᾶται». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 22. 40 «....ὁ δὲ εἰς ὑπηρεσίαν ἀξιωματικὸς τῶν ἐργατῶν (ὅστις ἀλλάσσει καθ’ ἑβδομάδα κατὰ τὴν σημείωσιν τοῦ ἐφόρου τοῦ λιμένος) ἀναφέρεται εἰς αὐτὸν ἐγγράφως περὶ τῆς παρουσίας τῶν ἐργατῶν ἢ περὶ τῆς ἀπουσίας των διὰ νὰ κρατῆται ὁ ἔλεγχος, ὅτε παιδεύονται διὰ στερήσεως τῶν μισθῶν των». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 23. 41 «Ἀφοῦ τὸ ἑσπέρας παύσουν αἱ ἐργασίαι, διατάττει νὰ γενῇ καὶ πάλι κλῆσις (appel) τῶν ἐργατῶν. Ἀφοῦ δὲ μετέπειτα ἀπέλθουν οἱ ἐργᾶται, καὶ γενῇ παρὰ τῶν εἰς ὑπηρεσίαν ἀξιωματικῶν τῶν τεχνιτῶν καὶ τῶν ἐπινηΐων στρατιωτῶν περίπολος ἐντὸς τοῦ ναυστάθμου, διὰ νὰ πληροφορηθοῦν μήπως ἐκρύφθη τὶς ἐντὸς αὐτοῦ ἐπὶ κακῷ σκοπῷ, ὁ ἔφορος τοῦ λιμένος κλείει ὁ ἴδιος τὴν θύραν καὶ εἰδοποιεῖ περὶ τούτου τὸν διευθυντὴν». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 25. 42

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 26 και 29.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 28 και 29.

44 «Τὰ εἰς τὸν ἀρχιπηδαλιοῦχον ἀναγκαῖα, ὡς πυξίδας, φανάρια, σημαίας, ἔπιπλα, καὶ διασκευὴν τῶν θαλάμων τοῦ πλοιάρχου καὶ τῶν ἀξιωματικῶν». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 29. 45

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 30.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Έγγραφο του Ναυτικού Διευθυντηρίου προς την των Ναυτικών Γραμματεία σχετικά με την καθιέρωση ενός μόνο ημερολογίου που θα αντικαταστούσε τα προϋπάρχοντα τέσσερα. Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο).

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

των ποσοτήτων στις αποθήκες με τις εγγραφές στην απογραφή.46 Ο έφορος του προσωπικού και των επιθεωρήσεων είχε τη μέριμνα για όλα τα ζητήματα που αφορούσαν στο προσωπικό και τη μισθοδοσία του από τον διευθυντή και κάτω.47 Δεν μπορούσε ο διευθυντής να διατάξει, ούτε ο ταμίας να πληρώσει τις καταστάσεις πληρωμής, αν δεν υπογράφονταν προηγουμένως από αυτόν.48 Εικοσιτέσσερις ώρες πριν από τον απόπλου του πλοίου, έκανε επιθεώρηση του συγκροτηθέντος πληρώματος για να πληροφορηθεί τον αριθμό του πληρώματος από τον κυβερνήτη (τότε ονομαζόταν διευθυντής) μέχρι και τον τελευταίο ναυτόπαιδα σύμφωνα με το ναυτολόγιο.49 Η βεβαίωση της κατάστασης αυτής χρησιμοποιούταν ως βάση για τη μισθοτροφοδοσία του πληρώματος, στην οποία αν υπήρχαν μεταβολές, αυτές έπρεπε να αναγράφονται στο ημερολόγιο του πλοίου. Την ίδια επιθεώρηση έκανε και κατά την επιστροφή του πλοίου.50 Κάθε τρίμηνο διενεργούσε έκτακτες επιθεωρήσεις.51 Τέλος, διενεργούσε επιθεωρήσεις στους τεχνίτες, στους στρατιώτες, στους απομάχους,52 στους ναύτες, καθώς και σε αυτούς που υπηρετούσαν ή φρουρούσαν στον λιμένα ή στον Ναύσταθμο.53 Στον έφορο του νεωρίου υπάγονταν οι κατασκευές και οι επισκευές των πολεμικών πλοίων.54 Επιθεωρούσε τα καταπλέοντα και αποπλέοντα πλοία

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 33.

47 Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ ἐφόρου τοῦ προσωπικοῦ καὶ τῶν ἐπιθεωρήσεων», παρ. 35. 48

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 36.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 38.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 38-41.

51 «Εἰς πᾶσαν τριμηνίαν ἢ ὁσάκις δοθῇ διαταγήν, θέλει κάμει τὴν ἐπιθεώρησιν τῶν ἀξιωματικῶν καὶ ὑπηρετῶν τοῦ λιμένος καὶ τοῦ Ναυστάθμου εἰς τὸ κατάστημα τοῦ διευθυντηρίου ἢ εἰς ἄλλο κατάλληλο μέρος». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 42. 52 Σχετικά με τους απομάχους βλ. Τσαπράζης (1991) 37-38: «Ένα από τα έργα της [της Αντιβασιλείας του Όθωνα] ήταν και η ίδρυση του σώματος των πρεσβυτών «Veterans» που όπως αποδεικνύεται πρέπει να ήταν η τελευταία νομοθετική εργασία της. Το σώμα των πρεσβυτών το πλαισίωναν γενναίοι ναυτικοί που και τη ζωή τους και την περιουσία τους διακινδύνευσαν ή θυσίασαν για την πατρίδα τους, αποκτώντας έτσι το δικαίωμα για διεκδίκηση κάποιας θέσης στην πολιτεία. Οι αγωνιστές αυτοί ήταν ναυμάχοι, άνθρωποι όλοι κάποιας προχωρημένης ηλικίας, άνω των 50 ετών, βετεράνοι των θαλασσινών αγώνων, χωρίς πόρους, σύνταξη, συνωστίζονταν κοντά στα εθνικά καταστήματα προσπαθώντας να αποσπάσουν καμμιά υπόσχεση για μια θέση ή παροχή από τους αρμόδιους συναγωνιστές, λόγω της τραγικής θέσης στην οποία είχαν φθάσει, γιατί τους έλειπε ακόμη και το καθημερινό». 53

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 43.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ ἐφόρου τῶν Νεωρίων», παρ. 43.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

για να γνωρίζει αν χρήζουν επισκευής και ανέφερε στον διευθυντή.55 Σε αυτόν υπάγονταν όλες οι μηχανές, τα σιδηρουργεία της οπλοθήκης και το εργοστάσιο των πυξίδων, όπως και ο λόχος των Τεχνιτών.56 Και ο έφορος του νεωρίου, όπως και ο έφορος του λιμένος συνέτασσε έκθεση κατά την εφόπλιση και κατά την αφόπλιση πλοίου. Ο ελεγκτής ήταν διευθυντής του Λογιστικού του Διευθυντηρίου και συνυπεύθυνος για την τήρηση του προϋπολογισμού. Καμία πληρωμή και παράδοση υλικού δεν γινόταν χωρίς την προσυπογραφή του.57 Κατά την παράγραφο 63, ο ελεγκτής «ὁσάκις τὸ κρίνῃ εὔλογον, προσκαλεῖ τὸν διευθυντὴ δι’ ἀναφορᾶς του νὰ διατάξει τὴν ἐπὶ τόπου ἐξέτασιν καὶ καταμέτρησιν τοῦ ταμείου καὶ τῶν ἐν ταῖς ἀποθήκαις ὑλῶν. Εἰς τὴν περίστασιν ταύτην ὁ διευθυντής, ὁ ἐλεγκτής, καὶ ὁ ἀρχηγὸς τοῦ ἁρμοδίου κλάδου σχηματίζουν τὴν ἐξεταστικὴν ἐπιτροπήν, ὁ δὲ γραμματεὺς τοῦ διευθυντηρίου κρατεῖ τὸ πρωτόκολλον». Ο προϊστάμενος του οπλοστασίου ήταν αξιωματικός του πυροβολικού,58 υπαγόμενος στον έφορο του λιμένος όσον αφορά στην υπηρεσία, όσον αφορά όμως στο τεχνικό μέρος, υπαγόταν άμεσα στον διευθυντή.59 Βοηθούμενος από αξιωματικούς των πυροβόλων, είχε στην αρμοδιότητά του όλα εν γένει τα πυροβόλα των οπλοστασίων και των πλοίων, καθώς και τα όπλα και τα πολεμοφόδια.60 Τηρούσε λεπτομερείς σημειώσεις των εισερχομένων και εξερχομένων υλικών και κατά τον αφοπλισμό των πλοίων παρελάμβανε το είδος του πυροβολικού συντάσσοντας ειδικό πρωτόκολλο για την κατάστασή τους.61 Ήταν υπεύθυνος για την καλή συντήρηση των ειδών οπλισμού. Όσες φορές συζητείται θέμα περί οπλισμού στο Συμβούλιο του Διευθυντηρίου καλείται ο προϊστάμενος του οπλοστασίου να καταθέσει τη γνώμη του, η οποία καταχωρείται στο πρωτόκολλο.62 Τέλος, σύμφωνα με την παράγραφο 67: «Παρὰ τῷ ἐπὶ τοῦ ὁπλοστασίου θέλουν διορισθῇ κατὰ τὴν ἀνάγκην τῆς ὑπηρεσίας εἱς ἢ περισσότεροι ἀξιωματικοί τοῦ πυροβολικοῦ, καθὼς καὶ ἱκανὸν ἀπόσπασμα ἀποστράτων (veterans) τοῦ πυροβολικοῦ». 55

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 45 και 46.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 50.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ Ἐλεγκτοῦ», παρ. 56 και 59.

58 «Τὸ ὁπλοστάσιο τοῦ ναυτικοῦ ἐπιτηρεῖται ἀπὸ ἕναν ἀξιωματικό του πυροβολικοῦ». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ ἐπὶ τοῦ ὁπλοστασίου», παρ 64. 59

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 65.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 68.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 69.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 66.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Ο τροφοδότης προΐστατο της αποθήκης των τροφών και των αρτοποιείων.63 Το Διευθυντήριο μεριμνούσε για την προμήθεια και αποθήκευση των τροφών αναλόγως των αναγκών των πλοίων και του Διευθυντηρίου.64 Υπαγόταν στις διαταγές του εφόρου του λιμένος.65 Όταν εφοπλιζόταν ένα πλοίο, ο τροφοδότης έδινε τροφές όχι περισσότερες των τριών μηνών. Τα συνήθη είδη ήταν άλευρα, παξιμάδια, ξηρά όσπρια, παστά ψάρια, παστό κρέας, λάδι κ.τ.λ.66 Κατά τον αφοπλισμό του πλοίου παρελάμβανε τα υπόλοιπα και γινόταν έλεγχος των δαπανηθέντων βάσει των ατόμων στο πλοίο και των ημερών του ταξιδιού.67 Ο ταμίας είχε το ένα κλειδί του ταμείου, ενώ από ένα είχε ο διευθυντής και ο ελεγκτής.68 Αυτοί οι τρεις απάρτιζαν την επιτροπή του ταμείου. Ο ταμίας κρατούσε καθημερινό βιβλίο, το οποίο κλειδωνόταν στο ταμείο και αναγράφονταν τα έσοδα και τα έξοδα κατά πράξεις. Η συμπλήρωσή του γινόταν ενώπιον της επιτροπής.69 Τηρούσε και δεύτερο βιβλίο, στο οποίο καταχωρούσε τις πράξεις και πρόσθετε ή αφαιρούσε τη νεώτερη πράξη, έτσι ώστε το άθροισμα ή το υπόλοιπο να είναι το ποσό που περιείχε το ταμείο.70 Ο γραμματέας τηρούσε το πρωτόκολλο συνεδριάσεως του Συμβουλίου, διηύθυνε το πρωτόκολλο και τη διεκπεραίωση και ήταν υπεύθυνος για την ευταξία του γραφείου.71 Τέλος, σε κάθε αποθήκη οριζόταν και ένας επιστάτης, ο οποίος ήταν υφιστάμενος του διευθύνοντα την αποθήκη. Διαλεγόταν από τους πλέον ικανούς και τίμιους.72 Κρατούσε τα βιβλία και τους καταλόγους των υλικών της αποθήκης.73 Οι Υποπλοίαρχοι τονίζουν ότι η πειθαρχία στη διοίκηση του Ναυτικού

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τοῦ τροφοδότου», παρ. 81.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 79.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 80.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 82.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 83 και 84.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Χρέη τοῦ Ταμείου», παρ. 90.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 91.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 92 και 93.

71 100.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Χρέη τοῦ Γραμματέως τοῦ Διευθυντηρίου», παρ. 99 και

«...ἄνδρες πιστοὶ καὶ τίμιοι...». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, παρ. 102.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 24, «Καθήκοντα τῶν ἐπιστατῶν τῶν ἀποθηκῶν», παρ.101–108.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Διευθυντηρίου έχει διασαλευθεί διότι, ενώ το διάταγμα ορίζει ότι μόνο περί προμηθειών οφείλει ο Ναυτικός Διευθυντής, «ο κατά τα άλλα φοβερός ούτος δικτάτωρ», να ακούει το συμβούλιο, τελικά επικράτησε πολυαρχία και το «κράτος του φοβερού ναυτικού νομοφύλακος, του διευθυντού του Ναυστάθμου, καταλέλυται˙ εν άλλοις λόγοις, το ναυτικόν δημοκρατείται». Ιδιαίτερη σημασία δίνουν στην «κυριαρχία» των οικονομικών υπαλλήλων (εννοώντας τους οικονομικούς αξιωματικούς σε αντιδιαστολή με τους ναυτικούς αξιωματικούς). Ο μεγάλος αριθμός οικονομικών αξιωματικών εξηγείται από την επιτακτική ανάγκη οργάνωσης του συστήματος του Ναυτικού, διότι οι παλαιοί ναυμάχοι της Επανάστασης τις περισσότερες φορές δεν διέθεταν, ως είναι φυσικό, την στοιχειώδη μόρφωση. Λόγω του παραπάνω, μεγάλο ζήτημα ήταν ακόμη και η συμπλήρωση των υπηρεσιακών βιβλίων. Όσον αφορά στη σύνταξη ημερολογίου πλοίου (του βασικότερου ίσως υπηρεσιακού βιβλίου σε ένα πλοίο), ο κανονισμός της Εσωτερικής Υπηρεσίας του 1837 δεν προέβλεπε σαφώς τον τρόπο τήρησης αυτού.74 Προέβλεπε τη σύνταξη τεσσάρων ημερολογίων, όμως, ιδίως στα μικρά πλοία, δεν συμπληρωνόταν κανένα λόγω της έλλειψης εγγράμματων αξιωματικών. Αυτή η κατάσταση οδήγησε την επί των Ναυτικών Γραμματεία να καθορίσει το 1842 την τήρηση επί των πλοίων ενός μοναδικού ημερολογίου.75 Η συγγραφή του ανατέθηκε στους φροντιστές ή τροφοδότες με ευθύνη των διευθυντών, στην περίπτωση κατά την οποία αυτοί και οι υπόλοιποι αξιωματικοί του πλοίου δεν γνώριζαν γράμματα. Η συγγραφή του ημερολογίου για τους εγγράμματους αξιωματικούς ήταν υποχρεωτική. Για την ίδια την ποιότητα του Ναυστάθμου αναγράφουν πολύ γλαφυρά: «Εἰς ὅλα ἐν γένει τὰ ναυτικὰ κράτη ὡς μέγα καὶ κύριον τοῦ ναυτικοῦ παιδευτηρίου ὀρθῶς θεωρεῖται ὁ ναύσταθμος, καθότι ὡς ἐξ ἑστίας τινὸς τὰ πάντα ἐξ αὐτοῦ ἐξορμῶσι, παρ’ αὐτῷ διατρίβουσι καὶ ἐν αὐτῷ ἐπιστρέφοντα ἀναπαύονται. [...] Ὁ ἐν Καλαυρίᾳ [ο Πόρος αποτελείται από δύο νησάκια που συνδέονται μεταξύ τους με γεφύρι. Το πρώτο είναι η Σφαιρία που είναι η πόλη του Πόρου και το δεύτερο η Καλαυρία] λεγόμενος ναύσταθμος ὁμοιάζει ὁδοιπόρων πλανήτων 74

Βλ. Γέροντας (2014) 23∙ Φωκάς (1923) 80.

75 Στο Αρχείο Κωβαίου βρέθηκαν δύο έγγραφα. Το πρώτο είναι του Ναυτικού Διευθυντηρίου (Αρ. Πρωτ. 219, 21 Μαρτίου 1842) προς την επί των Ναυτικών Γραμματεία με τίτλο «Περὶ ἡμερολογίου». Σε αυτό τονίζονται οι δυσκολίες της συγχώνευσης των ημερολογίων. Συγκεκριμένα διαβάζουμε: «Παρακαλοῦμεν προσέτι τὴν ἐπὶ τῶν Ναυτικῶν Γραμματεία νὰ διατάξῃ ποῖος πρέπει νὰ κρατῇ τὸ κατάστιχον εἰς τὰ πλοῖα ἐκεῖνα [λέξη δυσανάγνωστη, κατά προσωπική εκτίμηση: «ἐκεῖνα»], εἰς τὰ ὁποῖα οὐδεὶς ἄλλος παρὰ τοῦ τροφοδότου γνωρίζει γράμματα...». Το δεύτερο είναι του Κ. Κανάρη, ο οποίος, ως διευθυντής της Ναυτικής Μοίρας του Βασιλείου (το 1841 οι δύο μοίρες του Βασιλείου ενώθηκαν σε μία με έδρα το Ναύπλιο), δίνει οδηγίες προς το Ναυτικό Διευθυντήριο για τη σύνταξη του ημερολογίου πλοίου (αρ. 924 / 889. Ἐν Ναυπλίῳ, 25 Οκτωβρίου 1841: «Περὶ τῆς κρατήσεως τοῦ ἡμερολογίου [πλοίου] ἀπὸ τὰ ὑπὸ τῆς Μοίρας Β. Πλοῖα».).

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

Η ατμοφρεγάτα (ατμοδρόμων) Αμαλία η σημαντικότερη ναυπήγηση «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO της περιόδου.ΤΟ Για πολλά χρόνια το μοναδικό αξιόμαχο πλοίο του ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ Στόλου. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσει ναυτικές σχολές αλλά και την ίδια την Σχολή Ναυτικών Δοκίμων.

ἐφήμερον κατασκήνωμα, μολονότι δι’ ἀνασκευάς καὶ ἐπιδιορθώσεις αὐτοῦ κατεδαπανήθηκαν ἐπὶ δέκα ἔτη ὑπὲρ τῶν ἑκατὸν πεντήκοντα χιλιάδων δραχμῶν76». Κατόπιν θίγεται το θέμα των εξοπλισμών και του Στόλου. Παρακάτω παρατίθενται πληροφορίες για τα πλοία που ναυπηγήθηκαν στον Ναύσταθμο του Πόρου.77 Αμαλία: Κορβέτα 800 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1836 με την εποπτεία των 76 Βλ. Φωκάς (1923) 10, 11: «Ἔκειτο ὁ Ναύσταθμος οὗτος ἐν αὐτῇ ταύτῃ τῇ πόλει τοῦ Πόρου, ὁ δὲ περίβολος αὐτοῦ ἐσχηματίζετο ἀπὸ περίφραγμα ξύλινον καὶ ἀπὸ τάς περιβαλλούσας αὐτὸν ἰδιωτικάς οἰκίας. Ἐπὶ τῶν ἰδιωτικῶν τούτων οἰκιῶν ἐστηρίζοντο ἄθλια τινά στενὰ καὶ ὑγρὰ παραπήγματα χρησιμοποιούμενα ὡς ἀποθῆκαι, εἰς ἅς τὸ ὑλικὸν ὑπέκειτο εἰς ὄχι ὀλίγην φθοράν. Ἐν τῷ μέσῳ τοῦ περιβόλου εὐρίσκετο τὸ οἴκημα, ὅπου τὰ γραφεῖα τοῦ Ναυτικοῦ Διευθυντηρίου. Εἶχε τοῦτο οἰκοδομηθεῖ ὑπὸ τύπον προσωρινότητος ἐπὶ Μανώλη Τομπάζη κατὰ τὸ 1828 ἐπὶ πασσάλων, ἄνευ θεμελίων διὰ τσατμάδων. Ἐφ’ ὅσον ηὐξάνοντο αἱ ἀνάγκαι τῆς ὑπηρεσίας, προσετίθεντο ἀκανόνιστα δωμάτια, ἦτο δὲ τόση ἡ σαθρότης τοῦ περιέργου τούτου κατασκευάσματος, ὥστε ἵνα ἀποφευχθῇ ἡ κατάρρευσίς του, εἶχε στερεωθῇ μὲ λιθίνους στήλας. Παρὰ τὸ οἴκημα τοῦτο τοῦ Διευθυντηρίου εὐρίσκοντο κλίβανοι, οἵτινες εἶχον κατασκευασθῇ πρὸς παρασκευὴν τοῦ ἄρτου τῶν πληρωμάτων. Ἐγκαταληφθείσης ὅμως τῆς ἰδέας τῆς παρασκευῆς τοῦ ἄρτου ἐν Ναυστάθμῳ, ἐχρησιμοποιήθησαν καὶ οἱ κλίβανοι ὡς ἀποθῆκαι καὶ οἰκοδομήθησαν ἐπ’ αὐτῶν τὰ καταστήματα τοῦ Ταμείου καὶ τοῦ Νεωρίου, κάτωθεν δέ, ἐντὸς τῶν κλιβάνων, ἐγκαταστάθη τὸ ραφεῖον, εἰς ὅ κατεσκευάζετο ὁ ἱματισμὸς τοῦ στόλου». 77

Για τις πληροφορίες αυτές βλ. Ρούσκας (1989) 53-56.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

υποπλοιάρχων Α. Κοσκορόζη και Γ. Θεοχάρη και καθελκύστηκε στις 13 Νοεμβρίου του 1836. Είχε πλήρωμα 7 αξιωματικούς, 15 υπαξιωματικούς και 103 ναύτες. Ναυάγησε το 1852 στην άκρα «Κόγχη» της Σαλαμίνας εξ αιτίας καταιγίδας. Αμφιτρίτη: Πολεμική λιβυρνίδα 15 τόνων με πλήρωμα 30 άνδρες. Το 1870 περίπου μετατράπηκε σε φορτηγίδα. Ανώνυμος: Γολέτα 45 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1836. Είχε μήκος 14 μέτρα και πλήρωμα 20 άτομα. Το 1843 πήρε το όνομα Μεθώνη. Διαλύθηκε το 1890 στον Ναύσταθμο λόγω παλαιότητας. Αποστόλης: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 44 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1833-1834. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Παροπλίστηκε μεταξύ 1843–1846 για λόγους οικονομίας. Εκποιήθηκε το 1858 από το ελληνικό Δημόσιο στη Σύρο. Ανδρούτσος: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 45 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1834– 1835. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Το 1847 μετατράπηκε σε γολέτα. Παροπλίστηκε το 1857. Άστιγξ: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 46 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1833. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Από το 1841 αναφέρεται χωρίς οπλισμό. Έφερε καταβυθιστικό κώδωνα για την ανεύρεση των πλοίων που βυθίστηκαν κατά την Επανάσταση του 1821. Αναφέρεται στην σύνθεση του Στόλου μέχρι το 1853. Γλαύκος: Κότερο 170 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1834. Είχε πλήρωμα 4 αξιωματικούς, 6 υπαξιωματικούς και 27 ναύτες. Το 1871 παροπλίστηκε λόγω παλαιότητας. Δελφινία: Πολεμική λιβυρνίδα 15 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1852. Είχε πλήρωμα 4 υπαξιωματικούς και 26 ναύτες. Το 1862 στη σύνθεση του στόλου αναφέρεται ως παλαιά και άχρηστη. Δωδεκάτη: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 52 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1835. Πήρε το όνομά της από τη σειρά ναυπηγήσεως. Είχε πλήρωμα 1 αξιωματικό, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Το 1843 πήρε το όνομα Σφακτηρία και το 1847 μετατράπηκε σε γολέτα. Διαγράφτηκε από την σύνθεση του Στόλου το 1860. Ενδεκάτη: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 52 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1835. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Το 1843 πήρε το

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

όνομα Μυκάλη. Βυθίστηκε το 1839, αλλά ανελκύστηκε και μετατράπηκε σε γολέτα. Παροπλίστηκε το 1860. Κάστωρ: Κότερο 7 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1838 και χρησιμοποιήθηκε για την ταχυπλοϊκή υπηρεσία μεταξύ Ναυστάθμου Πόρου και Πειραιά. Διαλύθηκε λόγω παλαιότητας στα μέσα του 1860. Κανάρης: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 52 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1835. Είχε πλήρωμα 1 αξιωματικό, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Παροπλίστηκε στα έτη 1843–1846 για λόγους οικονομίας. Οριστικά παροπλίστηκε το 1859. Κόχραν: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 44 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1834. Είχε πλήρωμα 1 αξιωματικό, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Διαγράφτηκε από τον Στόλο το 1859. Κριεζής: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 52 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1835. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Παροπλίστηκε μεταξύ 1843–1846 για λόγους οικονομίας. Από το 1847 χρησιμοποιήθηκε ως φορτηγό. Δεν αναφέρεται στη σύνθεση του Στόλου μετά το 1853. Κυμοθόη: Πολεμική λιβυρνίδα 15 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1852. Είχε πλήρωμα 4 υπαξιωματικούς και 26 ναύτες. Χρησιμοποιήθηκε για τη δίωξη της πειρατείας και ως φορτηγίδα. Το 1862 αναφέρεται ως παλαιά και άχρηστη. Λουδοβίκος: Κορβέτα 1.000 τόνων. Ναυπηγήθηκε με σχέδια και εποπτεία του ναυπηγού του Ναυτικού Γ. Τομπάζη μεταξύ των ετών 1837–1838. Παρέμεινε για αρκετά χρόνια σε παροπλισμό, επειδή κρίθηκε ακατάλληλη λόγω μεγέθους. Είχε πλήρωμα 11 αξιωματικούς, 13 υπαξιωματικούς και 158 ναύτες. Χρησιμοποιήθηκε ως «Ναυτικόν Παιδευτήριον» το 1846. Φιλοξένησε ναυτική σχολή παραγωγής αξιωματικών και τα έτη 1865–1871. Από το 1862 είχε πάρει το όνομα Μεσολόγγιον. Αναφέρεται στη σύνθεση του Στόλου μέχρι το 1873. Μαξιμιλιανός: Ξύλινο ατμόπλοιο 180 τόνων. Καθελκύστηκε τον Απριλιο του 1837. Ήταν το πρώτο ατμοκίνητο πλοίο που ναυπηγήθηκε στην Ελλάδα. Από τον Οκτώβριο του 1841 αναφέρεται ως άχρηστο και διαγράφτηκε από τη δύναμη του Στόλου το 1846. Ματθίλδη: Γολέτα 148 τόνων. Καθελκύστηκε το 1836. Είχε μήκος 21 μέτρα και πλήρωμα 4 αξιωματικούς, 6 υπαξιωματικούς και 28 ναύτες. Παροπλίστηκε το 1857 και το 1859 διαγράφτηκε από την δύναμη του Στόλου.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Μιαούλης: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 43 τόνων. Ήταν το πρώτο πολεμικό πλοίο που ναυπηγήθηκε στον Ναύσταθμο του Πόρου το 1833. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Χρησιμοποιήθηκε ως ακταιωρός στον Ναύσταθμο του Πόρου και διαλύθηκε το 1872. Ναυπλία: Γολέτα 38 τόνων. Καθελκύστηκε το 1836. Είχε μήκος 13 μέτρα και πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 8 ναύτες. Το 1862 με το όνομα Κύθνος αναφέρεται ως παροπλισμένη. Ναυτίλος: Κότερο 170 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1834. Είχε πλήρωμα 4 αξιωματικούς, 6 υπαξιωματικούς και 27 ναύτες. Κατά τα έτη 1843–1846 παροπλίστηκε για λόγους οικονομίας. Το 1847 κατά την ιστιοφορία μετατράπηκε σε γολέτα. Διαγράφτηκε από τη δύναμη του Στόλου το 1872 και χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή. Διαλύθηκε λίγο αργότερα. Όθων: Ξύλινο ατμόπλοιο 430 τόνων. Καθελκύστηκε το 1837. Είχε πλήρωμα 7 αξιωματικούς, 7 υπαξιωματικούς και 45 ναύτες. Ήταν τροχήλατο πλοίο με ιπποδύναμη 120 ίππων. Μετέφερε 100 τόνους φορτίου. Το 1862 μετονομάστηκε σε Ἀθῆναι και παρέμεινε εν ενεργεία μέχρι το 1864. Πανθήρα78: Πολεμική λιβυρνίδα 15 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1852 και διαλύθηκε το 1860. Πολυδεύκης: Κότερο 80 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1837. Ναυάγησε στη Μονεμβασιά το 1852. Ανελκύστηκε με δικά του μέσα και συνέχισε το ταξίδι του. Το 1860 διαλύθηκε λόγω παλαιότητας. Χρησιμοποιήθηκε για την ταχυπλοϊκή υπηρεσία μεταξύ Ναυστάθμου Πόρου και Πειραιά. Σαχτούρης: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 45 τόνων. Ναυπηγήθηκε το 1834. Είχε πλήρωμα 1 αξιωματικό, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Από το 1847 χρησιμοποιήθηκε ως φορτηγό. Εκποιήθηκε από το ελληνικό Δημόσιο σε δημοπρασία στη Σύρο. Τομπάζης: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 46 τόνων. Ναυπηγήθηκε μεταξύ των ετών 1833–1834. Είχε πλήρωμα 1 αξιωματικό, 1 υπαξιωματικό και 20 ναύτες. Παροπλίστηκε στην περίοδο 1843–1846 για λόγους οικονομίας. Τσαμαδός: Ιστιοφόρος κανονιοφόρος 44 τόνων. Ναυπηγήθηκε μεταξύ 1833– 1834. Είχε πλήρωμα 2 αξιωματικούς, 1 υπαξιωματικό και 22 ναύτες. Από το 1847 χρησιμοποιήθηκε ως φορτηγό. Αναφέρεται στη δύναμη του Στόλου το 1853. 78

Έφερε το όνομα αθηναϊκής τριήρους. ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Απεικόνιση του ατμόπλοιου Μαξιμιλιανός σε γραμματόσημο των Ελληνικών Ταχυδρομείων. Ποσειδών, Ταχυνίκη, Πολεμονίκη, Φερενίκη: Λέμβοι, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν από τα λιμεναρχεία κατά τα έτη 1842–1853.

σεις:

Από τις παραπάνω ναυπηγήσεις μπορούν να γίνουν οι εξής παρατηρή-

Πρώτον, δίνεται προτεραιότητα στα μικρά πλοία. Μια συναφής παρατήρηση με την πρώτη είναι ότι ο Στόλος υστερεί σε πολεμικό χαρακτήρα. Θυμίζει περισσότερο έναν στολίσκο καταστολής πειρατείας και παροχής υπηρεσιών στο Κράτος, πάρα μία πραγματική μάχιμη δύναμη ικανή να ναυμαχήσει.79 79 Στο Υπόμνημα των Υποπλοιάρχων οι γολέτες, τα κότερα και οι κανονιοφόροι θεωρούνται ασήμαντα πλοία και τα λένε υποτιμητικά «ὑπηρετικούς ἐλλιμενίους κέλητας». Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Δεύτερον, τα πλοία παροπλίζονται σε πολύ σύντομο χρόνο. Ήδη, το 1862 τα περισσότερα πλοία του Πολεμικού Ναυτικού είναι παροπλισμένα ή σε καθεστώς διάλυσης. Τρίτον, οι περισσότερες ναυπηγήσεις γίνονται κατά τα έτη 1833–1837, όπου αν δούμε και παραπάνω στον πίνακα με τις δαπάνες για το Ναυτικό, είναι τα έτη κατά τα οποία δαπανώνται τα περισσότερα χρήματα για το Ναυτικό. Παρατηρείται ακόμη ότι τα έτη 1843–1846 αρκετά πλοία παροπλίζονται για λόγους οικονομίας. Σε αυτά τα έτη ο κρατικός προϋπολογισμός είναι ελλειμματικός. Η συντήρηση, λοιπόν, των πλοίων ήταν μία κοστοβόρα διαδικασία, πολύ περισσότερο η ναυπήγησή τους. Η κρατική ηγεσία φαίνεται τελικά να αμελεί τη ναυπήγηση νέων πλοίων τα ύστερα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα. Οι Υποπλοίαρχοι εξετάζοντας τους πόρους, τα μέσα του κράτους και τη ναυτική δύναμη των εχθρών, οι οποίοι διαθέτουν μεγάλα πλοία προτείνουν ένα ναυτικό πρόγραμμα με γνώμονα τη δημιουργία ελαφρού στόλου, ήτοι: εντός εικοσιδύο ετών να ναυπηγηθούν έξι μπρίκια δέκα πυροβόλων, έξι μπρίκια δεκαέξι πυροβόλων, τέσσερεις κορβέτες δεκαοχτώ πυροβόλων, δύο θωρακισμένες κορβέτες εικοσιέξι πυροβόλων, δύο ατμοκίνητα διακοσίων ίππων με οκτώ πυροβόλα το καθένα. Όλα αυτά τα ιστιοφόρα πρέπει να φέρουν πυροβόλα μεγάλου βεληνεκούς, «τηλεβόλα των τριακονταδύο λιτρών», να ναυπηγηθούν και να εξαρτιστούν στην Αγγλία «διότι ημείς και τεχνιτών επιτηδείων και της αναγκαίας ύλης στερούμεθα». Τα παραπάνω θα πλαισιωθούν από έξι «μικρά υπηρετικά σκάφη, ήτοι έξι μετρίου μεγέθους γολέτται», τα οποία θα ναυπηγούνταν στην Ελλάδα. Καταλήγουν αναφέροντας ότι η συντήρηση των παραπάνω σκαφών θα κοστίσει ετησίως ένα εκατομμύριο δραχμές, ενώ σε αυτόν τον στόλο θα υπηρετούν εν καιρώ πολέμου πλήρωμα τριών χιλιάδων ανθρώπων και στην ειρήνη χιλίων για τους οποίους θα ξοδεύονται επτακόσιες τριάντα χιλιάδες δραχμές. Στους πιθανούς επικριτές του κόστους του ναυτικού προγράμματος οι Υποπλοίαρχοι απαντούν ότι αυτό θα έχει βάθος περάτωσης εικοσιδύο ετών και σε αυστηρό τόνο κατακρίνουν την ουσιαστικά μη ύπαρξη αξιόμαχου στόλου. Για τα ήδη υπάρχοντα πλοία καταλήγουν: «Ας πωληθώσιν, αποκρινόμεθα˙ας εκλείψωσι τα άχρηστα και δαπανηρά ταύτα σκάφη˙ ας εκριζωθώσιν οι ολέθριοι ούτοι του δημοσίου ταμείου καρκίνοι. Ουρανός δε καινός και γη καινή ας αντικαταστήσωσι τον παλαιόν ουρανόν και την γην την παλαιάν». Πολύ αργότερα, το 1866, στην Κρητική Επανάσταση θα φανούν οι χρόνιες αστοχίες της ηγεσίας όταν ο υπέρτερος οθωμανικός στόλος θα διαδρομεί ελευθέρως στα ελληνικά νησιά και το ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό θα έχει να παρατάξει ένα μόνο αξιόμαχο πλοίο των ατμοδρόμωνα Ελλάς (πρώην Αμαλία). 46

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Στη συνέχεια θίγεται το θέμα της πολύπλοκης βαθμολογίας (ρίχνοντας κάποια βέλη και πάλι στους «οικονομικούς υπαλλήλους») κάνοντας νύξη ότι «πολλοί διϊσχυρίζονται ότι ο συντάξας περί ναυτικής βαθμολογίας διάταγμα απέβλεπε μάλλον προς το παρελθόν, επροσπάθησε δηλαδή να θεραπεύση κατά τινα τρόπον την φιλοτιμίαν των εκλεκτών ναυμάχων της επαναστάσεως» αλλά οι Υποπλοίαρχοι το απορρίπτουν αυτό αναφέροντας ότι «τα πράγματα όμως βεβαιούσι το εναντίον˙ καθότι και ο Κριεζής και ο Κανάρης, οι δυο ούτοι ναυτικοί οι μετά των αρίστων συναριθμούμενοι βαθμολογηθέντες ετάχθησαν επ’ ουράς άλλου». Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς το θέμα αυτό διεξοδικότερα. Η πληθώρα των ναυάρχων και πλοιάρχων στον Στόλο ήταν πραγματικά ένα πρόβλημα80. Ενίοτε, μάλιστα, το θέμα έπαιρνε και διαστάσεις τοπικισμού.81 Μια πρώτη προσπάθεια συμμαζέματος του παραπάνω θέματος, όπως έχει αναφερθεί, έγινε επί Καποδίστρια με τη θέσπιση των κρατικών διπλωμάτων.82 Αυτό ήταν πολύ σημαντικό, διότι πλέον για να προβιβαστεί κάποιος στον επόμενο βαθμό χρειάζονταν τα αντίστοιχα διπλώματα, τα οποία τα χορηγούσε το κράτος και όχι οι δημογεροντίες των νήσων. Ακόμη, την ίδια περίοδο έγινε ένα πρώτο συμμάζεμα των χορηγούμενων βαθμών. Από το Διάταγμα της μισθοδοσίας του Ιουνίου του 1830 φαίνεται ότι εκτός από τον βαθμό του ναυάρχου που είχε απονεμηθεί στον Μιαούλη, υπήρχαν και οι εξής βαθμοί: πλοίαρχοι α’ και β’ τάξεως, υποπλοίαρχοι α’ και β’ τάξεως, σημαιοφόρος και δόκιμος.83 Από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η επίλυση ζητημάτων του προσωπικού ήταν επείγουσα.84 Μια από τις πρώτες ασχολίες της Αντιβασιλείας με σκοπό την οργάνωση του Ναυτικού, ήταν η αναθεώρηση 80 Όχι μόνο για την πληθώρα τους αλλά και για την αλαζονεία τους ο Λαζαρόπουλος (1936: 270) γράφει τα εξής: «Ὅτε ἀφίχθη ὁ Καποδίστριας εἰς Ἑλλάδα, εὗρεν ἐννέα ναυάρχους καὶ ἑκατὸν πλοιάρχους, οἵτινες εἰς τοιοῦτον σημεῖον ἐπάρσεως καὶ ἐγωισμοῦ εἶχον ἐξιχθῇ, ὥστε νὰ διατείνονται, ὅτι αὐτοὶ καὶ μόνοι ἔσωσαν τὴν Ἑλλάδα καὶ παντοίας ἐντεῦθεν νὰ ἐγείρωσι ἀξιώσεις ἔναντι τῆς Κυβερνήσεως». 81 Η εφημερίδα Αἰὼν (16 Ιαν. 1852) το επιβεβαιώνει: «Ἐὰν ἐκ τῶν Ψαριανῶν πυρπολιστῶν ὑπάρχουσι δύο πλοίαρχοι πρώτης τάξεως, κατ’ ἀναλογίαν πρέπει νὰ διορισθῶσι τέσσαρες τοιοῦτοι ἐκ Ὕδρας. Ἀλλ’ ἐὰν οἰκονομικοὶ λόγοι δὲν ἐπιτρέπωσι τὸ τοιοῦτον διὰ μίας, ἂς διορισθῶσι δύο τουλάχιστον Ὑδραῖοι πυρπολισταὶ πλοίαρχοι πρώτης τάξεως ἐπὶ τοῦ παρόντος». Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ακόμα και πολύ αργότερα (το 1852) οι διορισμοί και οι προβιβασμοί στο Ναυτικό ακολουθούν... τοπικιστικές προτεραιότητες. 82

Βλ. Γλαράκης Ναυτική Επιθεώρηση 397.

Βλ. το Αρχείο Βλαχογιάννη, Α΄, φακ. 104 (ΓΑΚ).

84 Ήδη από το 1833 εκδίδεται Διάταγμα με τους βαθμούς του Ναυτικού με τις αρμοδιότητες κάθε βαθμού. Σε αυτό το Διάταγμα «περὶ διοργανισμοῦ τοῦ Βασιλικοῦ Ναυτικοῦ» διαβάζουμε στο Άρθρο 4: «Διὰ νὰ μὴ ἐπιτραπῇ εἰς ἀξιωματικοὺς ἀνωτέρων βαθμῶν ἀνάρμοστη εἰς αὐτοὺς ὑπηρεσία, προσδιορίζομεν...». Κατόπιν ακολουθεί ο ακριβής προσδιορισμός των καθηκόντων του κάθε βαθμού. Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 39, 6 / 18 Δεκεμβρίου 1833. Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

των καταρτισθέντων επί Καποδίστρια καταλόγων των υπηρετούντων στο Ναυτικό. Άμεσα συστάθηκε επιτροπή, στην οποία ανατέθηκε η εξακρίβωση της προσφοράς εκάστου Ναυτικού στην Πατρίδα κατά την Παλιγγενεσία.85 Επί τη βάσει των πορισμάτων της εξεταστικής επιτροπής και ανάλογα του βαθμού της προσφοράς καθενός στον Αγώνα, απονεμήθηκαν στους εν λόγω Ναυτικούς του Αγώνα διάφοροι βαθμοί αξιωματικών.86 Επειδή όμως πολλοί ζητούσαν διορισμό ενώ οι θέσεις των αξιωματικών του Πολεμικού Ναυτικού ήταν περιορισμένες, διορίστηκαν αλλά ευθύς αμέσως τέθηκαν σε διαθεσιμότητα λαμβάνοντας τον αντίστοιχο μισθό.87 Παράλληλα, δημιουργήθηκε και το Σώμα των Πρεσβυτών του Ναυτικού (Veterans).88 Το μέγεθος του προβλήματος το αναγνωρίζουν και οι Υποπλοίαρχοι, για αυτό παρακάτω χωρίζουν τους Αξιωματικούς σε τρεις τάξεις: στην Α΄ τοποθετούν τους «ενδόξους προμάχους» , στην Β΄ «πολλούς της επαναστάσεως υπαξιωματικούς καί τινας ναύτας, οίτινες έλαβον τον βαθμόν επί Κυβερνήτου ή επί της Βασιλείας» και στην Γ΄ «όλοι όσοι δεν έλαβον εις τας κατά των εχθρών ναυμαχίας». Είναι χαρακτηριστικό ότι για τις πρώτες δύο οι Υποπλοίαρχοι προσπαθούν να βρουν τις αρμόζουσες θέσεις στη διοίκηση και την οργάνωση του Ναυτικού, ενώ για την τρίτη προσπαθούν να βάλουν κριτήρια μόρφωσης, τα οποία είναι: καλή γνώση ανάγνωσης και γραφής, καλή γνώση αριθμητικής, τη χρήση της πυξίδας, του δρομομέτρου, του χάρτη και κάθε άλλου ναυτικού εργαλείου, τη χρήση των ναυτικών πινάκων, την «κυβερνητικήν τέχνην και τη μέθοδον του καταρτίζειν τα πολεμικά πλοία», την εσωτερική υπηρεσία και διοίκηση των πολεμικών πλοίων και υπηρεσιών, τους ναυτικούς κανονισμούς και νόμους και τις αρχές της ναυτικής τακτικής. Τονίζοντας την ανάγκη συνεχών δοκιμασιών που πρέπει να περάσουν οι νέοι Αξιωματικοί καταλήγουν: «χρη γαρ ερέτην πρώτα γενέσθαι, πριν πηδαλίοις επιχειρείν». Στην συνέχεια εκτίθεται στο Υπόμνημα μια άκρως αποκαλυπτική σύ85

Βλ. Γέροντας (2014) 22∙ Μιαούλης et al (1932) 51∙ Φωκάς (1923) 7.

86 Βλ. το «Περὶ τῶν πρώην ἀξιωματικῶν του Ναυτικοῦ» της Ἐφημερὶδος τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 11, 8 Οκτωβρίου 1835: «Ἐκείνους τοὺς πρώην Ἀξιωματικούς του Ναυτικοῦ, οἵτινες ἠγωνίσθησαν ἐντίμως καὶ μὲ ἀδιάκοπον καρτερίαν εἰς τὸν ὑπὲρ ἀνεξαρτησίας ἀγῶνα, ἀνεγνωρίσθησαν ὡς ἀξιωματικοὶ παρὰ τῆς συστηθείσης τὴν 21 Ἀπριλίου (3 Μαΐου) 1833 Ἐξεταστικῆς Ἐπιτροπῆς, καὶ κατεγράφησαν εἰς τὸ γενικὸν Μητρῶον, ἔχοντας ὑπ’ ὄψιν τάς προλαβούσας ἐκδουλεύσεις των, ἐπιθυμοῦμεν νὰ τοὺς διορίσωμεν ἤδη Ἀξιωματικούς του Ἡμετέρου Βασιλικοῦ Ναυτικοῦ μὲ τὸν ἀνάλογον βαθμὸν...». Ακολουθεί κατάλογος ονομάτων ανά βαθμό. 87 Βλ. το Άρθρο 5 της Ἐφημερὶδος τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 11, 8 Οκτωβρίου 1835: «Ὅλοι εἰς τὰ ἀνωτέρω ἄρθρα σημειωθέντες θέλουσι λάβει ἄνευ ἀναβολῆς διπλώματα ὑπογεγραμμένα παρ’ Ἡμῶν, καὶ θέλουσι ἀπολαμβάνει τάς τιμάς, τάς ὁποίας ἀπολαμβάνουν οἱ ἐν ἐνεργείᾳ ἀξιωματικοὶ τοῦ Β. Ναυτικοῦ της ἰδίας τάξεως. Θέλουσι ἔχει προσέτι τὸ δικαίωμα νὰ φέρωσι τὴν στολὴν τοῦ βαθμοῦ των». 88 Βλ. το Διάταγμα «Περὶ συστάσεως σώματος πρεσβυτῶν τοῦ Ναυτικοῦ» της Ἐφημερὶδος τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 29, 17 / 29 Αυγούστου 1834.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

γκριση με το αμερικανικό ναυτικό που δείχνει το μέγεθος του προβλήματος:

Πλοία:

Αμερικανικό Ναυτικό 0 ναύαρχοι 68 ανώτεροι πλοίαρχοι 96 κατώτεροι πλοίαρχοι 332 πλωτάρχες

Ελληνικό Ναυτικό 3 ναύαρχοι 66 ανώτεροι πλοίαρχοι 75 κατώτεροι πλοίαρχοι 260 Πλωτάρχες Αξιωματικοί:

Αμερικανικό Ναυτικό 12 δίκροτα 15 φρεγάτες 17 κορβέτες 8 μπρίκια 8 γολέτες 3 φορτηγά 5 ατμοκίνητα

Ελληνικό Ναυτικό 3 μικρότερα, 2 κότερα, 10 κανονιοφόρους 2; 2;

Παρακάτω αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Αν αναμετρήση τις το Ελληνικόν ναυτικόν κατά τρεις διαφόρους εποχάς, α΄. επί της επαναστάσεως, β΄. επί Κυβερνήτου και γ΄ επί της Βασιλείας ευρίσκει κατά μεν την πρώτην περίοδον πλοία μεν πλείστα, ολίγους δ’ αξιωματικούς, κατά την δευτέραν ολιγώτερα μεν πλοία πλειοτέρους δε των πρώτων αξιωματικούς˙ κατά δε την τρίτην περίοδον ουδέν σχεδόν πλοίον πολλοτάτους δ’ αξιωματικούς». Στην παρακάτω φωτογραφία εμφανίζεται Κατάλογος Μισθοδοσίας Ναυτικού 1833. Η εγκεκριμένη κατάσταση είναι άκρως διαφωτιστική, διότι περιέχει όλα τα ονόματα του προσωπικού του Ναυτικού, τον τόπο καταγωγής καθώς και σε ποια θέση υπηρετούσαν. Συγκεκριμένα, σε σύνολο δύναμης 155 ατόμων, οι Υδραίοι αποτελούν την πλειοψηφία του προσωπικού με 48 άτομα. Από αυτά, 26 έχουν τοποθετηθεί στον Ναύσταθμο, 17 στα πλοία, ένα στη διοίκηση και ένα στα συνεργεία. Δεύτερος τόπος καταγωγής έρχεται ο Πόρος με 39 στο σύνολο άτομα. Το τελευταίο εξηγείται από το γεγονός ότι ο πρώτος Ναύσταθμος του Πολεμικού Ναυτικού ιδρύθηκε στον Πόρο ήδη το 1828. Αυτοί είναι τοποθετημένοι ως επί το πλείστον στον Ναύσταθμο (29), ενώ πολύ

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

λιγότεροι βρίσκονται στα πλοία (10). Πρέπει να σημειωθεί ότι κάποιοι Ποριώτες που αναφέρονται στον κατάλογο φέρουν ονόματα που απαντώνται και στην Ύδρα. Συγκεκριμένα, απαντούν τα Κριεζής (μία φορά), Πιπίνος (δύο φορές), Πάνος (δύο φορές) και Γκούμας (μία φορά). Στην τρίτη θέση έρχονται οι Σπέτσες (στον κατάλογο αναγράφονται Πέτσα ή Πέτσαι), ενώ πολύ λίγοι είναι από τα Ψαρά, μόλις 13, εκ των οποίων οι περισσότεροι είναι στα πλοία. Άνδρες από άλλες περιοχές είναι 26 στο σύνολο, εκ των οποίων οι περισσότεροι εντοπίζονται στα συνεργεία και στη διοίκηση. Αυτό πιθανώς να οφείλεται στο γεγονός ότι αυτά τα καθήκοντα είχαν τη λιγότερη σχέση με τη θάλασσα. Στα ονόματα των διοικητικών υπαλλήλων συναντάμε δύο ονόματα: Σταμάτιος Δάρας και Δημ. Ησαΐας. Ο πρώτος από τη Χίο και ο δεύτερος από τη Σμύρνη. Και οι δύο ίσως να ανήκαν στους πρόσφυγες από τις παραπάνω περιοχές που είχαν συρρεύσει στην Ερμούπολη της Σύρου. Σύμφωνα με έγγραφο της Δημογεροντίας της Ερμούπολης, οι πρόσφυγες ανέρχονται περίπου στα 15.000 άτομα. Από αυτούς 4.500 ήταν από τη Χίο αλλά και 1.500 από τη Σμύρνη. Το χαρακτηριστικό επώνυμο Ησαΐας (από τη Σμύρνη) απαντάται πολλά χρόνια αργότερα, το 1922. Ο τελευταίος διευθυντής του Γραικικού Νοσοκομείου της Σμύρνης ήταν ο Μιχαήλ Ησαΐας. Τέλος, στην κατηγορία άλλες περιοχές πέρα από τη Χίο και τη Σμύρνη, βρίσκουμε εγγραφή από την Ήπειρο, καθώς και 50

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Διάγραμμα μισθοδοσίας Πολεμικού Ναυτικού 1833. την Τήνο. Το εν λόγω έγγραφο περιέχεται στο Αρχείο Κωβαίου, Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο. Στη συνέχεια οι Υποπλοίαρχοι θίγουν το χρόνιο και ακανθώδες πρόβλημα της ίδρυσης ναυτικού σχολείου παραγωγής Αξιωματικών. Οι Υποπλοίαρχοι τονίζουν ότι για να δημιουργηθεί ένα τέτοιο σχολείο πρέπει να καταρτιστούν πρώτα οι ικανοί του να διδάξουν την πολεμική ναυτική επιστήμη. Προτείνουν να αποσταλούν στην Γαλλία έξι νέοι Έλληνες «νόμω ιθαγενείς» για να σπουδάσουν με δημόσια δαπάνη τα ναυτικά μαθήματα και αφού επιστρέψουν να διορισθούν καθηγητές του ναυτικού σχολείου. Αυτοί πριν την αποδημία τους θα πρέπει να γνωρίζουν την ελληνική γλώσσα, τα μαθηματικά και την γαλλική γλώσσα. Παράλληλα, προτείνουν να αποσταλούν σε γαλλικά και αγγλικά πολεμικά πλοία δώδεκα άλλοι «νόμω ιθαγενείς Έλληνες νεανίαι» για να εκπαιδευθούν δημοσία δαπάνη «το άρχειν και άρχεσθαι» με σκοπό με την επιστροφή τους «να χρησιμεύσωσιν ως πλωτάρχαι». Αυτοί πριν φύγουν θα πρέπει να γνωρίζουν «τας αρχάς της ελληνικής γλώσσης», τα «στοιχεία της μαθηματικής», την αγγλική και την γαλλική γλώσσα. Επιπρόσθετα, αυτοί θα έπρεπε να υπηρετήσουν σε ξένα πολεμικά πλοία για πέντε χρόνια. Καταλήγουν στο ακόλουθο: «Πολλοί ίσως είπωσιν ότι αντί ν’ αποσταλώσι νέοι εις την Ευρώπην και εις τα ξένα πλοία, δια να σπουδάσωσι τα ναυτικά, συμφέρει κάλλιον να προσκληθώσιν έξωθεν οι αναγκαίοι καθηγηταί και να συστηθή το ναυτικόν σχολείον. Άλλ’ εάν εις των ξένων τούτων διδασκάλων την εκλογήν αποτύχωμεν, τότε τί γίνεται; Η αμάθεια ενός καθηγητού διαφθείρει όλους τους μαθητάς ˙ ενώ, αν ούτοι αποδημήσωσιν, οι πλείστοι τουλάχιστον θέλουσιν επιστρέψει

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

τέλειοι και πεπαιδευμένοι του Ρόζεν89 δε η έλευσις πολλά μάς εδίδαξεν. Εκτός τούτου και οι πρόγονοι ημών αποδημούντες εξεπαιδεύοντο». Κατόπιν θίγεται το θέμα των εξετάσεων για να ονομαστεί κάποιος Αξιωματικός του Ναυτικού. Κάνουν μάλιστα τον διαχωρισμό μεταξύ αυτών που πολέμησαν στην Επανάσταση και έχουν το δικαίωμα να μην εξετάζονται και σε αυτούς που δεν έχουν εμπειρία πολέμου. Είναι ίσως αναγκαίο να εξιστορηθεί τί πραγματοποιήθηκε στα θέματα της εκπαίδευσης με σκοπό να φωτιστούν περισσότερο οι αιτιάσεις των Υποπλοιάρχων. Σε αυτήν την περίοδο γίνονται σημαντικές προσπάθειες οργάνωσής της Ναυτικής Εκπαίδευσης. Το κύριο ενδιαφέρον εστιάζεται στο θέμα της δημιουργίας παραγωγικής σχολής αξιωματικών. Για τους υπαξιωματικούς και τους ναύτες δεν γίνονται ενέργειες παρά μόνο με την εκκαθάριση του 1858. Ακόμη υπάρχει μία διάθεση μεταλαμπάδευσης στην Ελλάδα της γνώσης που υπήρχε σε ξένα Ναυτικά της εποχής, με αποτέλεσμα την αποστολή νέων αξιωματικών στο εξωτερικό με δαπάνες της Κυβέρνησης. Αυτή η «χρυσή νεολαία» του Ναυτικού συνέβαλε στο να τεθούν γόνιμοι προβληματισμοί για την εξέλιξη του Όπλου. Μια εξέλιξη που ολοκληρώθηκε λίγο πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους. Διότι μπορεί η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων να ιδρύθηκε το 1884 και η Σχολή Παίδων το 1879, αλλά οι προβληματισμοί που γεννήθηκαν από τις αποτυχημένες προσπάθειες αυτής της περιό-

89 Ο Σουηδός φον Ρόζεν αναφέρεται ότι κατήλθε στην Ελλάδα αφού έφυγε ο Μάουρερ. Ο Ρόζεν όταν του ζητήθηκε να αναλάβει την ναυπήγηση του ατμόπλοιου Μαξιμιλιανός, αρνήθηκε.

Η κορβέτα Λουδοβίκος. Πλοίο που όταν ναυπηγήθηκε θεωρήθηκε πολύ μεγάλο για τις ανάγκες του Ναυτικού. Χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσει την πρώτη σχολή παραγωγής αξιωματικών του Ναυτικού, το Ναυτικόν Παιδευτήριον. Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

δου θα οδηγήσουν στις εξελίξεις της επόμενης περιόδου.90 Αρχικά, οι δόκιμοι αποστέλλονταν στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων στην Αίγινα. Το 1836 το Ναυτικό Διευθυντήριο επέλεξε 15 νέους για αυτόν τον σκοπό. Οι μαθητές αυτοί είχαν ειδικό καθηγητή για τα ναυτικά μαθήματα.91 Το Ναυτικό από πολύ νωρίς άρχισε να στέλνει νέους να σπουδάσουν στο εξωτερικό και σε ξένα Ναυτικά. Με δαπάνες της Κυβέρνησης εκπαιδεύονταν στην Αγγλία οι Δημήτριος Γ. Σαχτούρης, Αλέξανδρος Κουμελάς (ο οποίος αρχικά ειδικεύθηκε στο Μόναχο στο ναυτικό πυροβολικό), ο Εμμανουήλ Ιακ. Τομπάζης, ενώ στον Αγγλικό Στόλο υπηρετούσε ο Αθανάσιος Μιαούλης, αργότερα και ο αδερφός του Νικόλαος. Στη Γαλλία εκπαιδεύονταν οι Δημήτριος Σαχίνης, Νικόλαος Δομεστίνης και Νικόλαος Βελτάκης, ενώ συγχρόνως με αυτούς, στον Γαλλικό Στόλο σπούδαζε με δικές του δαπάνες ο Λεωνίδας Παλάσκας.92 Παράλληλα, για τη θεωρητική κατάρτιση του προσωπικού του Εμπορικού Ναυτικού ιδρύθηκαν με Β. Διάταγμα του 183793 έδρες ναυτικών μαθημάτων στα Ελληνικά Σχολεία της Σύρου και του Ναυπλίου. Οριζόταν στο Β. Διάταγμα ότι κανείς δεν θα λάμβανε στο εξής δίπλωμα πλοιαρχίας, εάν δεν αποκτούσε απολυτήριο από ένα από αυτά τα σχολεία. Η δαπάνη για τη συντήρηση αυτών των σχολείων ανατέθηκε στην επί των Ναυτικών Γραμματεία. Η σχολή, όμως, του Ναυπλίου λόγω έλλειψης μαθητών, μεταφέρθηκε τον Δεκέμβριο του

90 Είναι χαρακτηριστική η επιστολή που αποστέλλει ο Λεωνίδας Παλάσκας προς τον Πρωθυπουργό πολλά χρόνια αργότερα, το 1875, ως Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Ναυτικών. Η εν λόγω επιστολή δημοσιεύτηκε και στις εφημερίδες της εποχής. Διαβάζουμε: «Πρεσβεύω λοιπὸν κ. Πρόεδρε, ὅτι τὸ Ὑπουργεῖον πρέπει, ἐὰν ἀληθῶς ἐπιθυμῇ νὰ ἐπιτύχῃ τοῦ σκοποῦ τούτου νὰ παύσῃ πλέον τὰ σφαλερὰ συστήματα δι’ ὧν εἰσήχθησαν εἰς τὸ Β. Ναυτικὸν ἄχρι τοῦδε οἱ δόκιμοι καὶ νὰ ἀσπασθῇ τὸ μόνον λογικὸν καὶ σύμφορον, κηρῦττον ἀγῶνα πάνδημον καὶ ἐλεύθερον διὰ τάς θέσεις ταύτας. Τὴν ἀρχὴν ταύτην τοῦ ἐλευθέρου καὶ πανδήμου διαγωνισμοῦ, ἥν ἀπὸ 30 ἤδη ἐτῶν συνιστῶ ματαίως εἰς τοὺς ἀμετρήτους ὑπουργούς μας». Βλ. Φακίδης (1996) 55. Ο Παλάσκας αναφέρεται στην πρακτική να εισάγονται απευθείας στις ναυτικές σχολές απόγονοι οικογενειών που είχαν πολεμήσει στην Επανάσταση του 1821. Ως μόνη λύση έβλεπε τη θεσμοθέτηση δημοσίων και αδιάβλητων εξετάσεων. 91 Ο επί των Ναυτικών Γραμματέας, ναύαρχος Αντώνιος Κριεζής στις 30 Οκτωβρίου του 1836 αναφέρει στον βασιλιά: «Ἀλλ’ ἐν τοσούτῳ οὔτε ἡ ναυτικὴ ἐκπαίδευσις ὠλιγορήθη· πολλὰ τέκνα τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἀγωνισθέντων ἀπεστάλησαν δαπάνῃ δημοσίᾳ εἰς Ἀγγλίαν καὶ ἀλλαχοῦ, καὶ δέκα πέντε ἔτι ἄλλα σπουδάζουν εἰς τὸ ἐν Αἰγίνι στρατιωτικὸν Σχολεῖον καὶ τάς ναυτικάς ἐπιστήμας». Βλ. Κωνσταντινίδης (1928) 36. 92

Βλ. Φακίδης (1996) 27∙ Λυκούδης (1938) 549-576∙ Οικονόμου (1938) 577-582.

93 Πρόκειται για το Διάταγμα «Περὶ προσθέσεως διδασκάλου τῆς ναυτικῆς εἰς τὰ Ἑλληνικὰ σχολεῖα Σύρου καὶ Ναυπλίας». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 28, 10 Αυγούστου 1837. Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

1838 στην Ύδρα,94 όπου γρήγορα συμπληρώθηκε ο αριθμός των μαθητών. Τα μαθήματα αυτά πήραν άδεια να τα παρακολουθούν και αξιωματικοί του Ναυτικού χωρίς να είναι γνωστός ο συνολικός τους αριθμός.95 Αυτές οι ναυτικές έδρες καταργήθηκαν τον Ιούνιο του 1843, αλλά επανιδρύθηκε εκ νέου ναυτική έδρα στη Σύρο96 με καθηγητή τον σημαιοφόρο του Πολεμικού Ναυτικού Ν. Δομεστίνη. Η έδρα τελικά φαίνεται ότι καταργήθηκε το 1845.97 Σημαντική προσπάθεια αυτήν την περίοδο είναι η δημιουργία ναυτικής σχολής επί της κορβέτας Λουδοβίκος. Η κορβέτα Λουδοβίκος καθελκύστηκε στον Ναύσταθμο του Πόρου, σχεδιασμένη από τον ναυπηγό του Ναυτικού Γεώργιο Τομπάζη, στις 7 Σεπτεμβρίου του 1837 και παρ’ όλο που εκτέλεσε γενικά επιτυχείς δοκιμές, θεωρήθηκε πολύ μεγάλη για τις ανάγκες του Ναυτικού και παρέμεινε στον Ναύσταθμο αφοπλισμένη. Τον Ιούλιο του 1843 η επί των Ναυτικών Γραμματεία κάλεσε τον Υποπλοίαρχο Λ. Παλάσκα και τον υπηρετούντα στον Αγγλικό Στόλο Υποπλοίαρχο Α. Κουμελά. Το 1845 οι δύο υποπλοίαρχοι ήρθαν στην Ελλάδα και τοποθετήθηκαν αμφότεροι στον Λουδοβίκο. Σκοπός ήταν η δημιουργία προτύπου ναυτικής σχολής παραγωγής αξιωματικών.98 Κυβερνήτης του πλοίου θα ήταν ο Πλοίαρχος α’ τάξεως Αλέξανδρος Ραφαήλ και ύπαρχος και παράλληλα διευθυντής της σχολής ο Λεωνίδας Παλάσκας. Το σημαντικό είναι ότι η ναυτική

94 Πρόκειται για το Διάταγμα «Περὶ συστάσεως ναυτικοῦ σχολείου εἰς Ὕδραν». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 44, 22 Δεκεμβρίου 1838. Στο Διάταγμα μεταξύ άλλων διαβάζουμε: «Θεωροῦντες δὲ τὸν ὀλίγον ἀριθμόν, τῶν σπουδαζόντων ἐν Ναυπλίῳ τὴν ἐπιστήμην ταύτην καταργοῦμεν συγχρόνως τὴν διὰ τοῦ Ἡμετέρου Διατάγματος τὴν 31 Ἰουλίου παρελθόντος ἔτους συστηθεῖσαν ἐν τῇ ρηθείσῃ πόλει καθέδραν αὐτῆς. Ὅλα τὰ ναυτικὰ ἐργαλεῖα καὶ τὰ λοιπὰ σκεύη, τὰ δημοσίᾳ δαπάνῃ προαποκτηθέντα θέλουν μετακομισθῇ εἰς Ὕδραν». 95

Βλ. Φακίδης (1996) 30.

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 35, 2 Οκτωβρίου 1843.

Βλ. Φακίδης (1996) 30. Δεν βρέθηκε το Διάταγμα κατάργησής της.

98 Σε διαταγή του Υπουργείου προς τον διευθυντή (κυβερνήτη) του Λουδοβίκου περιγράφεται εναργέστερα ο σκοπός: «Ἀπαιτοῦμεν νὰ γυμνασθῇ οὕτως τὸ ὑφ’ ὑμᾶς πλήρωμα ὥστε ἐν βραχυτάτῳ χρονικῷ διαστήματι νὰ παρατάσσηται ὡς ἐπὶ ναυμαχίαν καὶ νὰ ναυμαχῇ τεχνικῶς καὶ εὐστόχως [...]. Ἀπαιτοῦμεν δὲ παρ’ ὑμῶν καὶ τῶν λοιπῶν ἀξιωματικῶν νὰ ἐπιστήσετε ὅλην τὴν προσοχήν σας εἰς τῶν νόμων καὶ τῶν κανονισμῶν τὴν ἀκριβῆ ἐκτέλεσιν· ἐπιθυμοῦμεν δὲ νὰ γνωρίζωσιν οἱ ἐπὶ τοῦ πλοίου ἀξιωματικοὶ ὅτι δὲν ἄρχουσιν δούλων ἀλλ’ ὅτι ἐλευθέρων πολιτῶν ἡγοῦνται· διὰ τοῦτο ἀπαγορεύονται αὐστηρῶς οἱ ὕβρεις, αἱ πληγαὶ καὶ πᾶσα ἄλλη κακή τοῦ πληρώματος μεταχείρησις [...]. Ἀπαγορεύεται ἐπίσης πᾶσα μεταξὺ ναυτῶν καὶ ἀξιωματικῶν κοινωνία καὶ οἰκειότης. [...] Ἑνὶ λόγῳ θέλομεν νὰ καταρτισθῇ τὸ πλοῖον καὶ νὰ διοργανισθῇ τὸ πλήρωμα εὐρωπαϊκῶς καὶ τοῦτο ἀρκεῖ πρὸς ὁδηγίαν τῶν ὑποπλοιάρχων εἰς οὓς ἀνατίθεται ἡ τακτική τοῦ ὅλου μόρφωσις». Βλ. Φωκάς (1923) 88. Ο σκοπός και εδώ, όπως και στο θέμα της στολής, είναι ο εξευρωπαϊσμός του Ναυτικού.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Το πρόγραμμα μαθημάτων του Ναυτικού Παιδευτηρίου. Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Αναφορά του διευθυντή του Ναυτικού Παιδευτηρίου Λεωνίδα Παλάσκα προς τον υπουργό των Ναυτικών, με την οποία διατυπώνει αρνητικές παρατηρήσεις σχετικά με την λειτουργία της σχολής. Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

σχολή θα έδρευε σε ένα πλοίο που θα ταξίδευε κανονικά.99 Το σχετικό Διάταγμα έλεγε τα εξής:100 «Ἐπιθυμοῦντες νὰ καταβάλωμεν τὰ πρῶτα θεμέλια ἑνὸς ναυτικοῦ παιδευτηρίου καὶ θέλοντες νὰ χορηγήσωμεν τὰ πρὸς τέλειον καταρτισμὸν τῶν ἐθελοντῶν δοκίμων τὰ ἀπαιτούμενα μέσα, ἐπὶ τῇ προτάσει τοῦ Ἡμετέρου ἐπὶ τῶν ναυτικῶν ὑπουργοῦ, διατάσσομεν τάδε...» Σε αυτό το Διάταγμα μας δίνεται ανάγλυφα η εικόνα του παιδευτηρίου. Πρώτον, θα ήταν σε πλοίο. Δεύτερον, διευθυντής του παιδευτηρίου ορίζεται ο Υποπλοίαρχος Λεωνίδας Παλάσκας, καθηγητές ο Υποπλοίαρχος Α. Κουμελάς και ο ιερέας Δημήτριος Βώδεινος, ενώ δάσκαλος (διδάσκαλος) ο δόκιμος Β. Κοκονέζης. Τα μαθήματα που θα διδάσκονταν θα ήταν τα εξής: η ελληνική γλώσσα, «τὰ στοιχεῖα τῆς μαθηματικῆς συμπεριλαμβανομένης καὶ τῆς ἐφαρμογῆς τῆς ἀλγέβρης εἰς τὴν γεωμετρίαν», η κυβερνητική τέχνη, «ὁ τρόπος τοῦ καταρτίζειν τὰ πολεμικὰ πλοῖα», «ἡ ναυτικὴ τακτικὴ καὶ ἡ τῶν σημάτων θεωρία», η θεωρία της ναυτιλίας, η ναυτική αστρονομία και «ἡ τέχνη τοῦ πυροβολεῖν». Τον Μάιο του 1846, πριν το παραπάνω Διάταγμα αλλά ενώ το Ναυτικό Παιδευτήριο στον Λουδοβίκο λειτουργεί, δημοσιεύεται Διάταγμα με τίτλο «Περὶ Ναυτικῶν Ἐξετάσεων».101 Εκεί διαβάζουμε: «Ἐπιθυμοῦντες νὰ διοργανίσωμεν ἐπὶ τὸ τελειότερον τὸ Βασιλικὸν Ἠμῶν ναυτικόν, καὶ θέλοντες νὰ ἀναστείλωμεν τὴν εἰς αὐτὸ κατάταξιν τῶν περὶ τὰ ναυτικὰ καὶ πολεμικὰ αδοκίμων...». Και μόνο από τη σκοποθεσία γίνεται φανερό ότι επιχειρείται μία προσπάθεια συστηματοποιήσης της ναυτικής εκπαίδευσης σε αντιδιαστολή με την εκπλήρωση πατρογονικών δικαιωμάτων. Ίσως δεν είναι τυχαίο που η όλη αυτή προσπάθεια με τον Λουδοβίκο πραγματοποιείται επί υπουργίας Κανάρη, που δεν ήταν Υδραίος. Αρκεί να θυμηθούμε τα λόγια του Κριεζή προς τον βασιλιά το 1836.102 Ποια ήταν όμως η κατάληξη της προσπάθειας; Ο κυβερνήτης, εκπρόσωπος της παλαιάς γενιάς, ήταν πολύ δύσκολο να ενστερνιστεί τις νέες 99 Η εφημερίδα Ἀθηνά (25/10/1845) επικρίνει την εγκατάσταση ναυτικής σχολής σε πλοίο εν υπηρεσία: «Ἐπὶ Ναυτικοῦ Σχολείου, κοινῶς ἀναγνωρισμένου ἀναγκαίου δὲν μακρυλογοῦμεν· ἐπιθυμοῦμε ὅσο τὸ δυνατὸν ταχύτερον τὴν σύστασίν του· ἡ γνώμη τῆς ἐπιτροπῆς δὲν μᾶς φαίνεται κατάλληλος, τὸ σχολεῖον νὰ ὑπάρχει ἐντὸς Β. Πλοίου ἐν ὑπηρεσίᾳ, ἀλλὰ νὰ ναυλοχῇ ἐν τῷ λιμένι τοῦ Ναυστάθμου, καὶ εἰς τάς παύσεις νὰ κάμνωσι περιοδείαν οἱ διδασκόμενοι ἐπὶ τῶν ἐν ἐνεργείᾳ Β. Πλοίων». 100 Πρόκειται για το Διάταγμα «Περὶ τῆς συστάσεως ναυτικοῦ παιδευτηρίου ἐπὶ τῆς Κορβέττας, ὁ Λουδοβίκος». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 21, 5 Αυγούστου 1846. 101

Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 11, 18 Μαϊου 1846.

102

Βλ. υποσημείωση 94.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

αντιλήψεις, τις οποίες αντιπροσώπευε ο Λ. Παλάσκας. Έτσι, δεν άργησαν οι συγκρούσεις. Ο κυβερνήτης υπέσκαπτε τον Παλάσκα αθωώνοντας δοκίμους στους οποίους ο Παλάσκας ζητούσε να επιβληθεί τιμωρία. Λόγω αυτής της σύγκρουσης, το Ναυτικό Παιδευτήριο επί του Λουδοβίκου, αν και ξεκίνησε ελπιδοφόρα, τελικά απέτυχε και ύστερα από την αποχώρηση του Παλάσκα, στις 29 Μαΐου του 1847, υπολειτουργούσε. Αποτέλεσμα ήταν ο υπουργός των Ναυτικών να ζητήσει με αναφορά προς τον βασιλιά το 1851 τη διάλυσή του, το οποίο και έγινε.103 Τα διδάγματα όμως αυτής της αποτυχίας ήταν μία παρακαταθήκη για το μέλλον.104 Οι δόκιμοι του Ναυτικού συνέχισαν να εκπαιδεύονται. Στο σχέδιο του οργανισμού της Σχολής των Ευελπίδων οριζόταν ότι η εκπαίδευση όλων των μαθητών ήταν τέσσερα έτη, ενώ στις δύο τελευταίες τάξεις δινόταν ειδική εκπαίδευση στους αξιωματικούς του Πυροβολικού, του Μηχανικού και των Γενικών Επιτελών. Οι μαθητές, οι προοριζόμενοι για το Ναυτικό, ονομάζονταν «υποδόκιμοι», ξεκινούσαν την εκπαίδευση στην 4η τάξη και τελείωναν στην 5η, οπότε πήγαιναν στο Ναυτικό. Όμως, ούτε αυτό το σύστημα εφαρμόστηκε με τους μαθητές να ορίζονται απευθείας δόκιμοι.105 Λόγω της ανάγκης του «περάσματος» από τα ιστία στον ατμό, έγινε και μία προσπάθεια εκπαίδευσης του προσωπικού σε αυτόν τον τομέα. Το 1839 ανατέθηκε στον Άγγλο μηχανικό Αλφόνσο Πάρις η εκπαίδευση κάποιων σημαιοφόρων, υπαξιωματικών και ναυτών για να γίνουν μηχανικοί, υπομηχανικοί, θερμαστές και σιδηρουργοί. Ο Α. Πάρις, όμως, ο οποίος είχε κληθεί στην Ελλάδα για τη συντήρηση των ατμόπλοιων Καρτερία και Ἑρμῆς, αξίωσε αύξηση μισθού και προβιβασμό. Η επί των Ναυτικών Γραμματεία αρνήθηκε και τόνισε ότι στηρίζεται στην «καλή διάθεση» και τις «φιλελληνικές διαθέσεις» του Α. Πάρις. Τα αποτελέσματα δυστυχώς δεν ήταν αξιόλογα.106

103

Βλ. Φακίδης (1996) 36-37.

104 Σε υπόμνημα του Παλάσκα προς το επί των Ναυτικών Υπουργείο με τίτλο «Περὶ Ναυτικοῦ Σχολείου», του οποίου το χειρόγραφο σωζόταν στη βιβλιοθήκη της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων και μας το διασώζει ο Φακίδης, αναφέρεται το εξής: «Πολλὰ ὑπάρχουσι τὰ αἴτια τῆς ἀδυναμίας ταύτης· [το να πετύχει η προσπάθεια με τη ναυτική σχολή στον Λουδοβίκο] ἡ Κορβέττα ἐκπληροῖ τὴν ἐνεργητικὴν ὑπηρεσίαν, ὥστε τὸ ἐκπαιδευτικὸν της τέλος, ὡς δευτερεῦον, θυσιάζεται πολλάκις εἰς τὸ ὑπηρετικόν, πάντοτε δὲ πάσχει ἐξ αὐτοῦ. Τὸ προσωπικὸν τοῦ πλοίου ἔχει καὶ αὐτὸ διπλοῦν προορισμόν, οἱ καθηγηταὶ τοῦ Παιδευτηρίου εἶναι συγχρόνως ἀξιωματικοί της Κορβέττας καὶ ἑπομένως οἱ δύο ὑπηρεσίαι βλάπτονται ἀμοιβαίως, πολλάς κατ’ ἀλλήλων προφάσεις παρέχουσαι εἰς τὴν ἀμέλειαν καὶ τὴν ἐθελοκακίαν». Το βασικό δίδαγμα της αποτυχίας του Ναυτικού Παιδευτηρίου είναι δηλαδή, κατά τον Παλάσκα, η ύπαρξη του σχολείου σε εν ενεργεία πλοίο και η σύγκρουση των δύο υπηρεσιακών πραγματικοτήτων. 105

Βλ. Φωκάς (1923) 188.

106

Βλ. Ρούσκας (1989) 56∙ Φωκάς (1923) 9, 32 και 56.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Από όλα τα παραπάνω συνάγεται ότι αυτήν την εποχή το ενδιαφέρον στην εκπαίδευση επικεντρώνεται στον τρόπο παραγωγής αξιωματικών. Υπάρχει αίτημα και ενδιαφέρον για τη συστηματοποίηση της ναυτικής εκπαίδευσης στο επίπεδο των αξιωματικών. Οι νέες ιδέες, όμως, που εισάγονται κυρίως από νέους που σπούδασαν στο εξωτερικό, έρχονται σε αντίθεση με τις παλαιές ιδέες και την εκπλήρωση πατρογονικών δικαιωμάτων. Παρ’ όλα αυτά η σημαντικότερη προσπάθεια, η δημιουργία της σχολής στον Λουδοβίκο, γεννά γόνιμους προβληματισμούς. Στη συνέχεια, θίγεται το θέμα της ναυτικής στολής. Τονίζουν ότι η ναυτική στολή εν αντιθέσει με τη στρατιωτική πρέπει να είναι χαλαρή για να μπορούν να γίνουν εύκολα οι κινήσεις. Επίσης, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις

Η αποχώρηση του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας από την Ελλάδα. Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

επωμίδες και «τα λοιπά χρυσά της στολής παράσημα». Οι Υποπλοίαρχοι δεν συμφωνούν με την άποψη που ήθελε την κατάργησή τους χάριν οικονομίας. Είναι ενδιαφέρον να εξεταστούν οι ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν στο θέμα της στολής αυτή την περίοδο. Με το Β. Διάταγμα της 3ης Νοεμβρίου του 1833107 καθοριζόταν η στολή των αξιωματικών και των ναυτών του Πολεμικού Ναυτικού. Οι παλαιότεροι Ναυτικοί βέβαια συνέχιζαν να φορούν την παραδοσιακή νησιώτικη φορεσιά, πολλές φορές λόγω υπερηφάνειας.108 Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα ήταν η οικονομική δυσπραγία των τότε αξιωματικών, οι οποίοι αδυνατούσαν να αγοράσουν τα ξίφη και τις επωμίδες, τα οποία ήταν και δύσκολο να τα προμηθευτεί κανείς στην Ελλάδα. Το Ν. Διευθυντήριο πρότεινε να προμηθεύει τους Αξιωματικούς τα αναγκαία εξαρτήματα κρατώντας ένα αντίτιμο από τον μισθό τους.109 Τα προβλήματα αυτά θα οδηγήσουν σε μία περαιτέρω απλοποίηση της στολής με Διάταγμα του 1852110. Κατόπιν, οι Υποπλοίαρχοι στρέφονται στο θέμα της ναυτολογίας και ζητούν την καθιέρωση της υποχρεωτικής ναυτικής θητείας κατά κλάσεις για τους «εργάτες θαλάσσης111». προτείνουν στην συμπλήρωση της τροφοδοσίας και του ιματισμού των κατατασσομένων, ενώ η πιο σημαντική πρόταση είναι η δημιουργία Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου112. 107 Σε αυτό το Διάταγμα «Περὶ ἱματισμοῦ καὶ διακριτικῶν σημείων τοῦ Β. Ἑλληνικοῦ Ναυτικοῦ» τίθεται ως στόχος η εξομοίωση με τα ευρωπαϊκά ναυτικά: «Διὰ νὰ στολίσωμεν τὸ Βασιλικόν μας Ναυτικόν, ἐξομοιοῦντες αὐτὸ καὶ ἐξωτερικῶς μὲ τὰ Ναυτικὰ τῶν Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων, ἀπεφασίσαμεν καὶ διαττάτομεν τὰ ἑξῆς...». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 2, 8 / 20 Ιανουαρίου 1834. 108 Χαρακτηριστικό της δυσκολίας επιβολής της ομοιόμορφης στολής στα στελέχη του Ναυτικού είναι και το Διάταγμα του 1846 «Περὶ τῆς τῶν ἀξιωματικῶν καὶ δοκίμων του ναυτικοῦ στολῆς». Στην παράγραφο β’ διαβάζουμε: «Τὰ πολιτικὰ ἱμάτια, τὰ ὁποῖα κατὰ τὸ προηγούμενον ἄρθρον συγχωρεῖται νὰ φορῶσι τοῦ Βασιλικοῦ ναυτικοῦ οἱ ἀξιωματικοί, πρέπει νὰ εἶναι ὁμοιόμορφα, χρώματος δὲ κυανοῦ βαθέος, τὸ δὲ σχέδιον αὐτῶν θέλει εἶσθαι ὅμοιον τῷ τῶν Ἄγγλων ναυτικῶν ἀξιωματικῶν», ενώ στην παράγραφο γ’ αναφέρεται το εξής: «Ἡ Τοιαύτη τῶν Ἡμετέρων ναυτικῶν ἀξιωματικῶν στολὴ λογίζεται ὡς δευτέρα, ἤτοι ὡς τῆς καθημερινῆς ὑπηρεσίας στολή, ἀντικαθιστᾷ δὲ τὴν ἤδη ἐν χρήσει, τὴν ὁποίαν δὲν ἐπιτρέπεται νὰ φέρῃ τὶς πλέον μετὰ παρέλευσιν ἑνὸς ἔτους ἀπὸ τῆς σήμερον». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 16, 24 Ιουνίου 1846. 109 Το Ναυτικό Διευθυντήριο με έγγραφο προς την επί των Ναυτικών Γραμματεία τονίζει την οικονομική αδυναμία αξιωματικών να προμηθευτούν τα αναγκαία εξαρτήματα της στολής τους. Παράλληλα, προτείνει να κρατηθούν 30.000 δρχ. και με αυτό το ποσό να αγοραστούν εξαρτήματα στολών, και στη συνέχεια αυτά να χορηγηθούν στους αξιωματικούς κρατώντας ένα μέρος από τον μισθό τους. Βλ. το Αρχείο Κωβαίου, «Περί τῆς στολῆς των ἀξιωματικῶν του Β. Ναυτικοῦ, Ἒν Πόρω 24 Αυγ. 1839, Αρ. Πρ. 4102». 110 Εκεί αναφέρονται ξεκάθαρα οι οικονομικές δυσκολίες που οδηγούν στην απλοποίηση της στολής. Διαβάζουμε: «Θέλοντες νὰ καταστήσωμεν ἁπλούστερον καὶ οἰκονομικώτερον τὸν ἱματισμὸν τῶν ἀξιωματικῶν του Πολεμικοῦ Ἠμῶν Ναυτικοῦ...». Βλ. Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 63, 2 Δεκεμβρίου 1852. 111

Εννοεί τους ναύτες στο Εμπορικό Ναυτικό και όλους όσους ασχολούνται με το ναυτικό επάγγελμα.

112

Ιδρύθηκε τελικά το 1861.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Προβληματισμό προκαλεί η αναφορά των Υποπλοιάρχων περί δύο ναυτικών αρχηγείων, τα οποία έγιναν ένα και μετά καταργήθηκαν. Πιθανώς αναφέρονται στις δύο ναυτικές μοίρες. Ο Στόλος εκείνης της περιόδου ήταν χωρισμένος σε δύο μοίρες, τη Μοίρα του Αιγαίου και τη Μοίρα των Δυτικών Παραλίων. Και οι δύο Μοίρες, ίδιως όμως η Μοίρα του Αιγαίου είχαν επιφορτιστεί με την καταστολή της πειρατείας. Το 1841 οι δύο Μοίρες ενώθηκαν, όπως μαρτυρά Διάταγμα του ίδιου έτους,113 αλλά και διάφορα έγγραφα τα οποία υπογράφει ο Κ. Κανάρης ως διευθυντής της Ναυτικής Μοίρας του Βασιλείου.114 Η μεν Μοίρα του Αιγαίου καταπολεμούσε την πειρατεία στα ΒΑ παράλια της χώρας, η δε Μοίρα των Δυτικών Παραλίων, υπό τον Κωνσταντίνο Κανάρη, είχε επεκτείνει τη δράση της μέχρι τα παράλια της Λακωνικής. Κατόπιν, οι Υποπλοίαρχοι κρίνουν διάφορες διατάξεις του Ναυτικού αλλά ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η άποψή τους περί τιμωριών φέρνοντας ως παράδειγμα τα ξένα ναυτικά στα οποία οι τιμωρίες είναι σκληρές (π.χ. μαστίγωμα) αλλά μικρής διάρκειας. Στο ελληνικό αντίθετα, «ως να ήσαν περιττοί οι ναύται επί των πλοίων, προς τιμωρίαν των τούς αποκαθιστά αργούς επί ένα και δύο μήνας». Καταλήγουν ότι είναι αναγκαίο «να διορισθή πάραυτα επιτροπή τις, εκ ναυτικών αξιωματικών επιστημόνων συνισταμένη, δια να συντάξη πάντας τους ναυτικούς κανονισμούς και νόμους». Επίλογος Εν κατακλείδι θα μπορούσε να ειπωθεί ότι το εν λόγω Υπόμνημα αποτελεί ένα πρώτης τάξης ιστορικό τεκμήριο για τον φωτισμό πολλών πλευρών της οργάνωσης του Βασιλικού Ναυτικού στην εποχή του Όθωνα. Από αυτήν την πλευρά, η ανακάλυψη, η προβολή και ο σχολιασμός του ίσως να αποτελεί μια σημαντική συμβολή στη γενικότερη κατανόηση της περιόδου διακυβέρνησης της χώρας από την Αντιβασιλεία και τον Όθωνα. Παράλληλα, είναι δίκαιο και πρέπει να πιστωθεί στους Υποπλοιάρχους αυτούς αλλά και γενικά στους εκπροσώπους της «χρυσής νεολαίας» του τότε Βασιλικού Ναυτικού, ότι «έβλεπαν μακριά» και οι απόψεις θα έχουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στον μετέπειτα εκσυγχρονισμό του ναυτικού όπλου στην Ελλάδα, παρ’ όλο που δεν είχαν την τύχη να δουν την «αλλαγή των καιρών».

113 Πρόκειται για το Διάταγμα «Περὶ τοῦ ὅπως φέρῃ ὁ τῆς Ναυτικῆς Μοίρας τοῦ Βασιλείου ὁ Διευθυντὴς ἐπὶ τοῦ πλοίου του τὴν σημαίαν τοῦ Μοιράρχου», Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως, Α.Φ. 11, 31 Μαϊου 1841. 114

Βλ. το Αρχείο Κωβαίου.

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Ενδεικτική Βιβλιογραφία • 1. Ανώνυμος (1973), «Η Χαραυγή της Παιδείας εις το νεώτερον Ναυτικό των Ελλήνων», Ναυτική Επιθεώρηση 360 •

Ασπρέας, Γ. Κ. (1930), Πολιτική Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, τόμος Α’, Αθήνα

•

Βακαλόπουλος, Α. Ε. (1992), Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη

•

Βάρφης, Κ. (1994), Το Ελληνικό Ναυτικό κατά την Καποδιστριακή Περίοδο. Τα χρόνια της προσαρμογής, Σύλλογος προς Διάδοσιν ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα

•

— (1989), Πόρος 1831. Το Κίνημα – Οι πρωταγωνιστές, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα

•

Βουρνάς, Τ. , Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Από την Επανάσταση του 1821 ως το Κίνημα του Γουδί (1909), Αθήνα

•

Γέροντας, Π. (2019 β΄εκδ.), Μεθ’ Ορμής Ακαθέκτου. Επίτομη Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού 1821-1945, Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού

•

— (2014), «Προσπάθειες εκσυγχρονισμού του Πολεμικού Ναυτικού στην περίοδο της βασιλείας του Όθωνα», Ναυτική Επιθεώρηση 590: 12-29

•

— (2012), «Η ναυτική εκπαίδευση ως παράγοντας νίκης στους Βαλκανικούς Πολέμους», Ναυτική Επιθεώρηση (1912-2012 Εκατό Χρόνια από τη Ναυτική Εποποιία των Βαλκανικών Πολέμων), Ναυτική Επιθεώρηση 581:135-147

•

Γλαράκης, Γ., «Αναφορά του επί των Ναυτικών Γραμματέως της Κυβερνήσεως Γ. Γλαράκη προς την σεβαστήν Πέμπτην Εθνικήν των Ελλήνων Συνέλευσιν», Ναυτική Επιθεώρηση 397

•

Dakin, D. (2005), Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα

•

Δερτιλής, Γ. Β. (2014), Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο

•

Δημαράς, Κ. (2000), Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Γνώση, Αθήνα

•

Δημητρακόπουλος, Α. (2012), «Η συμβολή του Ελληνικού Ναυτικού στο συμμαχικό αγώνα κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο» στο 1912-2012, εκατό χρόνια από την ναυτική εποποιία των Βαλκανικών Πολέμων», Ναυτική Επιθεώρηση, 581: 53-65

•

Driault, E. (1997), Το Ανατολικό Ζήτημα (Μέρος Πρώτο), εκδ. Ιστορητής, Αθήνα

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ •

Fawaz Tarazi, L. (1994), An Occasion of War, Civil Conflict in Lebanon and Damascus in 1860, University of California Press, Los Angeles

•

Fincham, J. (1851), A History of Naval Architecture, London

•

Κακλαμάνης, Γ. (1990), Η Ελλάς ως κράτος δικαίου, Εκδ. Εικοστού πρώτου, Αθήνα

•

Καλαφάτης, Θ. – Πρόντζας, Ε. (2011), Οικονομική Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, τόμος Α’, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς

•

Κατσούλης, Γ., - Νικολινάκος, Μ., - Φίλιας, Β., Οικονομική Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, τόμος Β’ (1831-1897), εκδ. Παπαζήσης

•

Κοκκινάκης, Ι. (1999), Νόμισμα και Πολιτική στην Ελλάδα, 1830-1910, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα

•

Κωνσταντινίδης, Τρ. (1928), «Ἱστορικὴ Συμβολὴ εἰς τὴν Ἱστορίαν τοῦ Σύγχρονου Ἑλληνικοῦ Πολεμικοῦ Ναυτικοῦ στὰ χρόνια της ἀπολύτου Μοναρχίας 1833-1843», Ναυτική Επιθεώρηση 76: 28-55, 191-211 και Ναυτική Επιθεώρηση 77: 191-211

•

Κώνστας, Π. Ε. (1971), Ναυτική Εποποιία του 1821 (βάσει των Πολεμικών Ημερολογίων των Ναυμάχων του Εικοσιένα), Έκδοσις Αρχηγείου Ναυτικού / 7ον ΕΓ, Αθήνα

•

Λαζαρόπουλος, Ι. (1951), «Ἡ μόρφωσις ἐν τῷ Π. Ναυτικῷ εἰς παλαιοτέρους χρόνους», Ναυτική Επιθεώρηση 224

•

— (1936), Τὸ Πολεμικὸν Ναυτικόν της Ἑλλάδος ἀπὸ ἀνεξαρτησίας μέχρι Βασιλείας Ὄθωνος, Αθήνα

•

Λιγνός, Αντ. (1953), Ἱστορία τῆς νήσου Ὕδρας, Αθήνα

•

— (1930), Ἀρχεῖον τῆς Κοινότητος Ὕδρας 1778-1832, τόμ. 8ος, Πειραιάς

•

Lieven, D. (2006), The Cambridge History of Russia, Vol II – Imperial Russia (1689-1917), Cambridge University Press

•

Λυκούδης, Σ. (1938), «Ὀλίγα τινά διὰ τὸν μέγα του Ναυτικοῦ μας εὐεργέτη τὸν ποτὲ Λεωνίδα Χρ. Παλάσκαν Πλοίαρχον τοῦ Β. Ν.», Ναυτική Επιθεώρηση 171: 549-576

•

— (1923) «Ἀντιπλοιάρχου Δημητρίου Γ. Φωκὰ Χρονικὰ Ἑλληνικοῦ Πολεμικοῦ Ναυτικοῦ (βιβλιοκρισία)», Ναυτική Επιθεώρηση

•

Μαζαράκης - Αινιάν, Ι.Κ. (2007), Τα Ακρόπρωρα του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα

•

Μακρυγιάννης, Ι. (έκδ. 1947), Απομνημονεύματα του στρατηγού Ιωάννου Μακριγιάννη, τόμος β’

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ •

Μπρεγιάννη, Κ. (2011), Νεοελληνικό Νόμισμα, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα

•

Οικονόμου, Δ. (1938), «Ἀναμνήσεις ἐκ τοῦ βίου τοῦ Λεωνίδα Παλάσκα», Ναυτική Επιθεώρηση 171: 577-582

•

Παΐζης – Παραδέλλης, Κ. (1999), Τα πλοία του Πολεμικού Ναυτικού, 18291999, εκδ. Αστρέα – Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Πειραιάς

•

Παπαγεωργίου Βενετάς, Α. (2008), Ο κήπος της Αμαλίας, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα

•

Παπαγεωργίου, Στ. (2005), Από το Γένος στο Έθνος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα

•

Παπαρρηγόπουλος, Κ. (1930), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Στ΄

•

Παυλίδου, Σ. (2008), Οι Αποκλεισμοί του Πειραιά κατά τον ΙΘ΄ Αιώνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο (διπλωματική εργασία)

•

Petropoulos, J. (1997), Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο 1833-1843, τόμ. Α’, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα

•

Ρούσκας, Ιω. (1989), Πόρος. Ναύσταθμος και Εκπαιδευτήριο του Πολεμικού Ναυτικού. Ιστορική μελέτη για τα 100 χρόνια από την ίδρυση της Σχολής Ναυτοπαίδων, σήμερα Σχολής Μονίμων Υπαξιωματικών Ναυτικού (Σ.Μ.Υ.Ν.), έκδοση Γ.Ε.Ν., Αθήνα

•

Σαχτούρης, Γ., Ημερολόγιο του ιστιοφόρου «Αθηνά» 1824-1827

•

Σεφέρης, Γ., (1981), Δοκιμές, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα

•

Σίμψας, Μ. (1982), Το Ναυτικό στην ιστορία των Ελλήνων, τόμ Γ’, έκδοση Γ.Ε.Ν. Αθήνα

•

Σταματόπουλος, Α. Τ. (1979), Ο εσωτερικός αγώνας. Πριν και κατά την επανάσταση του 1821, τόμ. Β’, Αθήνα

•

Τομπάζης, Ι. (1910), Ο Φιλέλλην Ελβετός Ιατρός Ανδρέας Λουδοβίκος Γκος, εκδ. Σακελλαρίου, Αθήνα

•

Τρικούπης, Σπ. (1862), Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, Αθήνα

•

Τσαπράζης, Ν. (1991), Ο Πολεμικός Ναύσταθμος Σαλαμίνας, έκδοση ΥΙΝ

•

Φακίδης, Ι. (1996), Ιστορία της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων (1845-1973), Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Πειραιάς

•

Φωκάς, Δ. (1923), Χρονικά του Ἑλληνικοῦ Β. Ναυτικοῦ 1833-1873, Έκδοσις Γενικού Επιτελείου Β. Ναυτικού

•

Χαραλάμπους, Ε. (1933), «Ἡ ἐπὶ τῶν π. πλοίων ὑπηρεσία ἐπὶ Βασιλείας τοῦ Ὄθωνος», Ναυτική Επιθεώρηση 123: 91-116

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΤΟ «ΥΠOΜΝΗΜΑ ΠΕΡI ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟY ΝΑΥΤΙΚΟY» ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚO ΝΤΟΚΟΥΜEΝΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΟΥ OΘΩΝΑ

Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTY, το πλοίο της Ελ Μια τομή στην Ιστορία κα LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Του Αντιναυάρχου (Μ) Πολεμικού Ναυτικού Γεωργίου Χριστόπουλου ε.α. Chief Operating Officer (COO) LASKARIDIS SHIPPING CO LTD

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

λευθερίας. αι στην Ναυπηγική.

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Ποτέ τύπος εμπορικού πλοίου εν καιρώ πολέμου δεν αξιώθηκε, δεν υπερασπίστηκε και δεν τίμησε περισσότερο τον χαρακτηρισμό του ως «πλοίο της ελευθερίας», αλλά και να συνέχισε την προσφορά του ακάματο εν καιρώ ειρήνης ώστε να το αποκαλέσουν «το ευλογημένο πλοίο» από αυτόν του “Liberty”. Ήταν ένα πλοίο ανάγκης, γεννημένο μέσα στη δίνη και στην ταραχή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου που διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στη μεγάλη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων. Είναι τα πλοία αυτά που αψήφησαν νάρκες, που γλίτωσαν από φονικές τορπίλες, που ταξίδεψαν σε πύρινες ζώνες. Ήταν όμως και το πλοίο που το όνομά του συνδέθηκε με την αναγέννηση της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας μετά τον Πόλεμο. Πολλοί αναφέρονται σε αυτό ακόμα με ιστορίες αλλά και μύθους, συνδέοντάς το με την αρχή της σύγχρονης ιστορίας της. Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Αν και η αμερικανική ναυπηγική μήτρα είναι αυτή που θα γεννούσε μαζικά τα «Liberties» εντούτοις η αρχική σχεδίαση και ναυπήγηση του πρωτότυπου πλοίου ήταν αγγλική. Το 1939 καθελκύστηκε στα ναυπηγεία "J.L. Thomson and Son" του Σάντερλαντ της Αγγλίας, σε σχέδια του Προέδρου του ναυπηγείου R.C. Thomson το πρώτο φορτηγό Liberty που ονομάσθηκε "Doringhton Court". Το «Doringhton Court»

Από την έναρξη του πολέμου και μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1940, πριν ακόμα η Ελλάδα μπει στον πόλεμο, η Αγγλία είχε χάσει 150 περίπου φορτηγά πλοία μεταφοράς ξηρού φορτίου, κυρίως από τον υποβρύχιο πόλεμο της Γερμανίας. Έτσι, η αναζήτηση και ναυπήγηση φορτηγών πλοίων έπρεπε να γίνει "με κάθε θυσία" το ταχύτερο δυνατόν ώστε όχι μόνο να καλυφθεί το κενό αλλά και η επερχόμενη συχνότητα βύθισής τους. Τέτοιες δυνατότητες ναυπήγησης δεν είχαν τα βρετανικά ναυπηγεία που ακόμη δεν προλάβαιναν τις επισκευές των πολεμικών τους πλοίων ή τις νέες ναυπηγήσεις ομοίων. Η διάσταση του προβλήματος και η ανάγκη ναυτικής και ναυτιλιακής δύναμης αποκαλύπτεται στα λόγια του Ουίνστων Τσώρτσιλ «Πρέπει να αποκλεισθεί κάθε ηλιθιότητα στο να χαθεί οποιαδήποτε ευκαιρία απόκτησης πλοίων». Τούτων δοθέντων, το Βρετανικό Ναυαρχείο απευθύνεται σε ναυπηγεία στις ΗΠΑ και στον Καναδά που να μπορούν να αναλάβουν παράδοση 60 πλοίων ετησίως, ακριβώς του ναυπηγικού τύπου του Thomson. Στο μεταξύ όμως, τα δεδομένα του πολέμου αρχίζουν να μεταβάλλονται ραγδαία. Τότε είναι που αναλαμβάνει η πε68

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

ρίφημη Ναυτιλιακή Επιτροπή των ΗΠΑ με πρόεδρο τον Ναύαρχο Land να διατάζει: «Αντιγράψτε τους Βρετανούς!». Ο πρώτος που ονόμασε τα πλοία "Liberty Ships" ήταν ο ίδιος ο Αμερικανός ναύαρχος Land. Tο πρώτο Αμερικανικής ναυπήγησης Liberty καθελκύστηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941, την «ημέρα του στόλου της ελευθερίας» όπως σηματοδοτήθηκε από τον ίδιο τον πρόεδρο Ρούσβελτ, μάλιστα δέκα ολόκληρες εβδομάδες πριν την ιαπωνική επίθεση στο Pearl Harbor. Το όνομά του PATRICK HENRY προς τιμήν ενός ήρωα της Αμερικανικής ανεξαρτησίας που είπε τη φράση: “Give me liberty or give me death”, δηλαδή τη δική μας φράση στάση ζωής και τιμής «Ελευθερία ή Θάνατος». Ο κωδικός του προγράμματος ναυπήγησης που δόθηκε από τη Ναυτιλιακή Επιτροπή των ΗΠΑ είναι χαρακτηριστικός: EC2-S-C1 που αντιστοιχεί σε Emergency Construction (EC), πλοίου μήκους μέχρι 450 ποδών στην ίσαλο γραμμή το (2), ατμοκίνητο steam-powered (S) και σχεδίασης design (C1), βελτιωμένης και περαιτέρω απλουστευμένης από την αρχική σχεδίαση Βρετανικής σύλληψης.

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Οι παραμετρικές επιδόσεις των Liberties αλλά και οι νόρμες σχεδίασής τους υπαγορεύτηκαν από την σκοπιμότητα – αναγκαιότητα επείγουσας ναυπήγησης και επιχειρησιακής ενεργοποίησης φορτηγών πλοίων στις νηοπομπές των Συμμαχικών Δυνάμεων. Το μήκος των ατμοκίνητων πλοίων Liberty ήταν λίγο πάνω από 134 μέτρα και πλάτος 17 μέτρα. Η προωστήρια εγκατάστασή τους αποτελείτο από ατμολέβητες πετρελαίου των 220 psi που παρείχαν υπέρθερμο ατμό σε μία παλινδρομική ατμομηχανή τριπλής εκτόνωσης, ισχύος 2.500 ίππων. Το πλοίο μπορούσε να αναπτύξει ταχύτητα 11 κόμβων σε κατάσταση πλήρους εκτοπίσματος δηλαδή με φορτίο άνω των 10.000 τόνων.

Είχαν πέντε αμπάρια φορτίου, δύο πλώρα, δύο πρύμα και ένα πρύμνηθεν της υπερκατασκευής, με υπερυψωμένο μεσόστεγο και χαμηλά το πρόστεγο και το επίστεγο. Το πλήρωμά του ανέρχονταν σε 40 με 45 ναυτικούς. Τα Liberty αν και εμπορικά πλοία στον πόλεμο έφεραν όπλα. Απλά πυροβόλα που ποικίλλουν, αλλά γενικά αποτελούντο από ένα 3-inch στην πλώρη, δυο 3-inch στην πρύμη, και οκτώ τουλάχιστον των 20 χιλιοστών αντιαεροπορικά τοποθετημένα στο πρωραίο κατάστρωμα, στο μεσόστεγο και στο πρυμναίο κατάστρωμα. 70

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Η εμφάνιση του εν λόγω πλοίου έλαβε πολλούς χαρακτηρισμούς και εκφράσεις που γονιμοποιούντο από την ανεπιτήδευτη ναυτική σιλουέτα του: -«Ασχημο-παπάκια» - “Ugly ducklings” – Περιοδικό Times. -«Αντικείμενο φοβερής όψης» - “A dreadful looking object” – Πρόεδρος Ρούσβελτ. -«Μαούνες ανοικτής θαλάσσης» - “Sea scows” – Εφημερίδα Daily Mirror. Η συντριπτική πλειονότητά τους κατασκευάστηκε σε 18 ναυπηγεία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής σε χρόνο-ρεκόρ. Η ναυπήγηση δε κάθε πλοίου κόστισε από 1.550.000 έως 2.100.000 δολάρια, ανάλογα με το ναυπηγείο που τα καθέλκυσε.

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Η ανάγκη ταχύτατων ρυθμών ναυπήγησης, προς αντικατάσταση των απολεσθέντων πλοίων, οδήγησε στην επιλογή και ανάπτυξη δύο εντελώς νέων μεθόδων μαζικής κατασκευής πλοίων, προπομπούς του μέλλοντος της σύγχρονης ναυπηγικής: α. της συναρμογής ελασμάτων δια της ηλεκτροσυγκόλλησης και β. της προκατασκευής τομέων και εν συνεχεία μεταφορά τους στη ναυπηγική κλίνη, με τις δύο μεθόδους σε απόλυτο συνέργια και συνδυασμό μεταξύ τους. Η ανέγερση πλοίων με την τεχνολογία της ηλεκτροσυγκόλλησης χρησιμοποιούνταν ελάχιστα την εποχή εκείνη όπου σχεδόν όλα τα πλοία κατασκευάζονταν με τον παραδοσιακό τρόπο του καρφώματος (riveting) των ελασμάτων τους, ιδιαίτερα αργή μέθοδος για τον ρυθμό ναυπήγησης των Liberty. H υιοθέτηση της ηλεκτροσυγκόλλησης ήλθε για να δώσει τη λύση. Παράλληλες και ταυτόχρονες συγκολλήσεις σε ολιστική εφαρμογή, με απλές διαδικασίες συναρμογής έδιναν ρυθμό στη μαζική ναυπήγηση. Η δε ανέγερση των ίδιων ακριβώς τομέων του πλοίου σε τυποποιημένη παραγωγή δημιούργησε τις νόρμες της προκατασκευής. Εξήντα τοις εκατό (60%) του πλοίου ήταν προκατασκευασμένο με περισσότερα από 152.000 πόδια ηλεκτροσυγκόλλησης.

Το σκάφος το συνέθεταν τεράστια κομμάτια - τομείς 250 τόνων το καθένα, που έμπαιναν στη θέση τους πλήρη με όλα τα εσωτερικά παρακολουθήματά τους, ακόμα και τους καθρέφτες, τις σκάλες, τις κουκέτες, τα φιλιστρίνια, τα θερμαντικά σώματα, τους ανεμιστήρες κ.λπ. Συνολικά 97 προκατασκευασμέ72

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

να τμήματα – τομείς προωθούνταν από τις εγκαταστάσεις ανέγερσης τομέων στις ναυπηγικές κλίνες. Στη δε ναυπηγική κλίνη δεκαεπτά ηλεκτροσυγκολλητικές μηχανές δούλευαν σε κάθε πλευρά του σκάφους ταυτόχρονα. Όπως έλεγε κάποιος, το EC2 ήταν «τυποποιημένο ως την τελευταία του μικρή ροδέλα ή τον τελευταίο μεντεσέ της πόρτας». Τα Liberty παράγονταν όπως τα αυτοκίνητα και τόσο γρήγορα που μερικές φορές οι εργάτες που τα χρωμάτιζαν δούλευαν ακόμα καθώς αυτά γλιστρούσαν πάνω στις σχάρες τους, για να πέσουν στο νερό. Αλλά για να ολοκληρωθεί το σχήμα, εκτός από την τεχνική της μαζικής παραγωγής και την υποδομή έλειπε ακόμη ένα βασικό συστατικό: η ανθρώπινη εργασία. Με δεδομένο το ότι η συντριπτική πλειονότητα των εργατών δεν είχε δει ποτέ της πλοίο, τα ναυπηγεία «οργάνωσαν σχολεία για να εκπαιδεύσουν ηλεκτροσυγκολλητές, ηλεκτρολόγους, σωληνουργούς, εφαρμοστές και άλλες ειδικότητες. Το 1943 έφτασαν να δουλεύουν στην παραγωγή Liberty 700.000 εργάτες, με το 30% εξ αυτών να είναι γυναίκες. Ποτέ άλλοτε στην παγκόσμια ιστορία δεν ταυτίστηκαν οι έννοιες "ναυπήγηση" και παραγωγή". Ο ίδιος ο περιώνυμος επιχειρηματίας Henry J. Kaiser, ο οποίος έστηνε ναυπηγεία στα πιο απίθανα μέρη της Δυτικής ακτής, με απανωτές καθελκύσεις Liberty ομολογούσε: «Εγώ δεν ναυπηγώ ούτε κατασκευάζω αλλά, παράγω πλοία»! Λέγεται πως η ναυπήγηση του Liberty "Ρόμπερτ Πίρι", που αριθμούσε 250.000 μεταλλικά μέρη, συναρμολογήθηκε μέσα σε 4 μέρες και 15 ώρες! Μέχρι το 1944 ο μέσος χρόνος για την κατασκευή ενός πλοίου Liberty ήταν κάτω από 42 ημέρες! Μεταξύ 1941 και 1945, ναυπηγήθηκαν 2.751 επιχειρησιακά πλοία Liberty που τα καθιστά την μεγαλύτερη ενιαία κατηγορία των πλοίων στον κόσμο. Από τα πλοία που ταξίδεψαν στη διάρκεια του πολέμου περισσότερα από 200 χάθηκαν, τα 50 στο παρθενικό τους ταξίδι. Τα αργοκίνητα αυτά πλοία των 11 κόμβων ταχύτητας σήκωσαν όλο το βάρος των μεταφορών κατά τη Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

διάρκεια του πολέμου. Μετέφεραν εκατομμύρια τόνους πυρομαχικά, εφόδια, υλικά, άρματα, τρόφιμα, πετρέλαια και κάρβουνο, μηχανές, στρατιωτικά οχήματα, ζώα, ζωοτροφές και φαρμακευτικό υλικό σε όλα τα μέτωπα του πολέμου. Πολλά πλοία κόπηκαν από μόνα τους στα δύο κατά τη διάρκεια έντονων καταιγίδων του Ατλαντικού συνήθως υπό συνθήκες χαμηλών θερμοκρασιών. Οι αρχικές προσεγγίσεις το απέδωσαν στις κακές και βιαστικές συγκολλήσεις. Η πραγματικότητα ήταν όμως ότι η «ψαθυρά θραύση» (“brittle fracture”), δηλαδή η μείωση των μηχανικών ιδιοτήτων των μεταλλικών κατασκευών, επέρχονταν λόγω της μεταβολής της κρυσταλλικής δομής των ναυπηγικών χαλύβων κατά την συναρμογή και της περαιτέρω εξασθένησής τους σε χαμηλές θερμοκρασίες, το οποίο ήταν καινοφανές για την εποχή φαινόμενο για να αντιμετωπιστεί τεχνολογικά και κατασκευαστικά. Αλλά και έτσι ακόμα τα Liberty συνετέλεσαν να μελετηθεί η αστοχία τους και να παραχθεί πολύτιμη τεχνολογική γνώση που θεμελίωσε νέα μεταλλουργικά δεδομένα, που με τη σειρά τους τροφοδότησαν τη σύγχρονη ναυπηγική επιστήμη. Ένα Liberty εθεωρείτο ότι είχε εκπληρώσει με επιτυχία την αποστολή του εάν πραγματοποιούσε έστω και ένα υπερατλαντικό ταξίδι, με πλήρες φορτίο. Μετά από αυτό θεωρούνταν αναλώσιμο. Ενώ δεν αναμένονταν να έχει πάνω από πέντε χρόνια ζωής το πολύ. Ως εκ τούτου, πολλοί έσπευσαν να τα χαρακτηρίσουν ως πλοία απλά “μίας χρήσης”, με άλλα λόγια, πλοία, ο ρόλος των οποίων περιοριζόταν αυστηρά στη διάρκεια του Πολέμου. H απόλυτη διάψευσή όμως αυτών που το θεώρησαν αναλώσιμο δεν άργησε να έλθει. Τα πλοία αυτά όχι μόνο επιβίωσαν και μετά τον Πόλεμο, αλλά διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στις παγκόσμιες θαλάσσιες μεταφορές για περισσότερο από μια 25ετία ακόμα. Μετά το τέλος του Πολέμου, η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποφάσισε με το νόμο Merchant Ship Sales Act, που θεσπίστηκε ένα χρόνο μετά το τέλος του Πολέμου, την πώληση πλοίων σε τρίτες χώρες.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Αρχικά, στα Ελληνικά νηολόγια γράφτηκαν μαζικά σχεδόν 98 Liberty που αγοράστηκαν από Έλληνες πλοιοκτήτες. Στη συνέχεια περισσότερα από 600 –τα 2/3 δηλαδή όσων Liberty ταξίδεψαν μετά τον Πόλεμο για εμπορικούς σκοπούς– περιήλθαν σε ελληνικά συμφέροντα σε κάποια φάση της εμπορικής ζωής τους συνδέοντας άρρηκτα την πορεία τους με την άνοδο της εμπορικής μας ναυτιλίας. Στα πλοία αυτά η Ελληνική ναυτιλία σήμερα οφείλει την αρχή της ανάπτυξης και της δύναμής της. Σε αυτά στηρίχθηκαν τα πρώτα επιχειρηματικά βήματα πολλών Ελλήνων εφοπλιστών. Είναι τα πλοία αυτά που ανέδειξαν την Ελληνική ναυτοσύνη και ταξίδεψαν την ελληνική σημαία στα πέρατα του πλανήτη. Είναι τα πλοία αυτά που πρόσφεραν μεροκάματο σε Έλληνες ναυτικούς και χόρταΚαλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

σαν ψωμί χιλιάδες οικογένειες σε μια κατεστραμμένη χώρα από την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Σήμερα παγκοσμίως διατηρούνται μόνο τρία πλοία Liberty. Τα δύο βρίσκονται στη Βαλτιμόρη και στο Σαν Φρανσίσκο με τον πολεμικό τους εξαρτισμό και λειτουργούν ως μουσεία. Το τρίτο, έφτασε στην Ελλάδα το 2009 μετά από πρωτοβουλία του Ελληνοαμερικανού γερουσιαστή Λεωνίδα Ραπτάκη αλλά και επιμέλειας ομάδας Ελλήνων πλοιοκτητών, που ανέλαβαν το κόστος μεταφοράς και ανακατασκευής του πλοίου. Το πλοίο μετονομάστηκε σε “Hellas Liberty” και κοσμεί ανακαινισμένο στην αμιγώς εμπορική του μορφή πλέον την ακτή Βασιλειάδη στον Πειραιά, ως πολύτιμο «μνημείο» της σύγχρονης ιστορίας μας. «Ευλογημένο ασχημόπαπο» σε θυμόμαστε, σε τιμούμε και σε ευχαριστούμε που υπήρξες, για όσα μας πρόσφερες, ελευθερία, ψωμί και μια μοναδική ευκαιρία εν νέου εκκίνησης και ανάδειξης της Ελληνικής ναυτοσύνης.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

LIBERTΥ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. ΜΙΑ ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ.

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η βύθιση του τορπιλοβόλου «Κυδωνίαι» Γράφει ο Γιώργος Καρέλλας

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

H Γερμανική εισβολή στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941 σχεδιάστηκε με βάση τον κεραυνοβόλο πόλεμο Μπλίτσκριγκ /Blitzkrieg. Η μορφή αυτή του πολέμου έμεινε στην ιστορία για την σφοδρότητά της και ήταν απολύτως αποτελεσματική για τους Γερμανούς τα έτη 1940-1941, όταν διέθεταν μεγάλη δύναμη πυρός και οι δυνάμεις τους δεν είχαν φθαρεί. Βαριές μηχανοκίνητες μεραρχίες αρμάτων με την υποστήριξη της πανίσχυρης Luftwaffe κατάφεραν, παρά την αρχική αντίσταση, να καταλάβουν σύντομα τη χώρα. Για να αποτραπεί η διαφυγή των στρατευμάτων της Βρετανικής Κοινοπολιτείας και του Ελληνικού Στρατού και Ναυτικού προς την Κρήτη και την Αίγυπτο, η Luftwaffe πραγματοποίησε το διάστημα από 6 έως 26 Απριλίου 1941 σφοδρές αεροπορικές επιθέσεις κατά θαλασσίων στόχων στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου. Οι επιδρομές έγιναν

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

κυρίως από βομβαρδιστικά Ju87, τα γνωστά «Στούκας» (Stuka) και τα πιο βαριά βομβαρδιστικά Ju88. Η σειρήνα που είχε τοποθετηθεί στα «Στούκας» και ηχούσε όταν αυτά πραγματοποιούσαν κάθετες εφορμήσεις, επέτεινε τον πανικό στους Έλληνες και σύμμαχους ναυτικούς. Η Γερμανική υπεροπλία στον αέρα και οι καθημερινές σφοδρές επιθέσεις στα πλοία που αγωνίζονταν από τις πρώτες μέρες της εισβολής να φτάσουν στην Κρήτη ή την Αίγυπτο, όπου εκεί ήλπιζαν οι Σύμμαχοι να ανασυνταχτούν, είχε κάμψει το ηθικό των υποχωρούντων.

σκολο να βρούμε πλήρεις αναφορές και αφηγήσεις για τα τεκταινόμενα στις Ελληνικές θάλασσες. Σχετικά με τη βύθιση όμως του τορπιλοβόλου Κυδωνίαι, υπάρχουν αναφορές από τριών ειδών πηγές, ήτοι από την πλευρά του Πολεμικού Ναυτικού, από το Ημερολόγιο Πολέμου και από την ολοκληρωμένη αναφορά του Κυβερνήτη του πλοίου, πλωτάρχη Ανδρέα Γερμανού (πατέρα του δημοσιογράφου Φρέντυ Γερμανού). Από την πλευρά των στρατευσίμων πατριωτών έχουν διασωθεί η αναφορά του αυτόπτη μάρτυρα Ντίνου Κατσαϊτη, (έχει αναρτηθεί στο blog της οικογένειας Την τόσο ταραγμένη αυτή πε- από το γιο του), ενώ από την πλευρίοδο του Απριλίου του 1941 είναι δύ- ρά του στρατού της Κοινοπολιτεί-

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

όπου βυθίστηκε το πλοίο το Κυδωνίαι αναγκάστηκε να συνεχίσει τον πλου του συνοδεύοντας το «Ζάκυνθος». Στις 21:10 επανέπλευσε στον όρμο Μαραθώνα Αίγινας, όπου διαπιστώθηκε ότι 15 ναύτες του «Ζάκυνθος» Όπως έχει καταγραφεί στο είχαν εγκαταλείψει το πλοίο πέφτοΠολεμικό Ημερολόγιο του Πολεμι- ντας στη θάλασσα, αρκετοί δε είχαν κού Ναυτικού, σύμφωνα με την υποστεί νευρικό κλονισμό. αναφορά του κυβερνήτη του τορΣτο «Ζάκυνθος» είχαν επιβιπιλοβόλου Κυδωνίαι, το πλοίο στις 22 Απριλίου 1941 διετάχθη να απο- βαστεί πληρώματα των πολεμικών πλεύσει από τον κόλπο Μεγάρων με πλοίων που είχαν βυθιστεί τις προαποστολή να συνοδεύσει το επίτα- ηγούμενες μέρες και τεχνίτες του κτο «Ζάκυνθος» στη Σούδα. Αν και Ναυστάθμου, ενώ είχαν φορτωθεί το Κυδωνίαι είχε ανάγκη ύδρευσης, 50 μεγάλες κούτες με ακυκλοφόο φόβος να βρεθεί αγκυροβολημέ- ρητα χαρτονομίσματα της Τράπεζας νο στα Μέγαρα και να βυθιστεί από της Ελλάδος αξίας 50 εκατομμυρίων τις αλλεπάλληλες αεροπορικές επι- δραχμών. Ωστόσο, από το 36μελες θέσεις έκανε το Αρχηγείο Στόλου να πλήρωμά του, οι μισοί δεν είχαν επιδιατάξει στις 13:00 τον άμεσο από- βιβαστεί στο πλοίο είτε λόγω του πλου του πλοίου. Στις 17:00 τα δύο εσπευσμένου απόπλου είτε γιατί δεν πλοία αγκυροβόλησαν στον κόλπο θέλησαν να ακολουθήσουν. Η διαταΜαραθώνα Αίγινας για να λάβει το γή των πλοίων ήταν να πλέουν τη Κυδωνίαι την απαραίτητη ποσότητα νύχτα και την ημέρα να αγκυροβονερού για τις ανάγκες των μηχανών λούν κοντά στην ακτή προκειμένου του από το «Ζάκυνθος». Εκεί δέ- να είναι εύκολη η αποβίβαση των χθηκαν τα δύο πλοία αεροπορική επιβαινόντων σε περίπτωση αεροεπίθεση από 15 βομβαρδιστικά. Τα πορικής επίθεσης. Τελικά, το πρωί 12 από αυτά στράφηκαν κατά του της 24ης Απριλίου τα δύο πλοία αντιτορπιλικού Ύδρα που βρισκό- έφτασαν στη Μονεμβασιά όπου ταν στο σύμπλεγμα των νησίδων αγκυροβόλησαν. Το «Ζάκυνθος» Λαγούσες, ενώ τα υπόλοιπα 3 κατά αγκυροβόλησε αρόδο ενώ το Κυδωτου Κυδωνίαι, το οποίο όμως αφού νίαι έδεσε λίγο πιο πέρα, δίπλα στην απομακρύνθηκε από το «Ζάκυν- ακτή και μπροστά στον παραλιακό θος», με ελίγδην πλου απέφυγε τις δρόμο που συνδέει την παλιά με τη βόμβες. Στη συνέχεια ειδοποιήθηκε νέα πόλη της Μονεμβασιάς. Τα πληαπό το Ναυτικό Οχυρό Πέρδικας να ρώματα των πλοίων αποβιβάστηκαν γίνει προσπάθεια εντοπισμού ναυα- στην ξηρά για να προφυλαχθούν γών του αντιτορπιλικού Ύδρα, όμως από τυχόν αεροπορικές επιθέσεις μη γνωρίζοντας το ακριβές σημείο και αμέσως φάνηκε ότι αρκετοί από ας υπάρχουν οι διηγήσεις του Nick Hammond, Βρετανού στρατιώτη και μετέπειτα συγγραφέα, που πολέμησε στην Ελλάδα και κατάφερε να διαφύγει στην Αίγυπτο.

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

το πλήρωμα του Ζάκυνθος δεν είχαν σκοπό να επιστρέψουν. Πραγματικά, τα πλοία σύντομα έγιναν στόχος αεροπορικών επιθέσεων και το «Ζάκυνθος» υπέστη ζημιές. Ο Πλοίαρχος του «Ζάκυνθος», Ιωάννης Γκίκας, ενημέρωσε ότι το πλήρωμα του πλοίου αρνιόταν να επιστρέψει ξανά στο πλοίο. Η νέα αεροπορική επίθεση που αναμενόταν έγινε τελικά από 12 γερμανικά βομβαρδιστικά (μάλλον Junkers 88 της III LG1 ). Να πως την περιγράφει ο Α. Γερμανός στην κατάθεσή του που έχει καταγραφεί στο Ημερολόγιο Πολέμου του Πολέμικού Ναυτικού (σημ. το Ημερολόγιο Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού, βρίσκεται στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού στον Βοτανικό). [...] ώραν 13:00 υπέστημεν επίθεση 12 βομβαρδιστικών τα οποία έρριψαν περί τας 40 βόμβας. Το πλήρωμα ευρίσκετο κεκαλλυμένον παρά τους βράχους της ακτής. Τέσσαρες του πληρώματος ΚΥΔΩΝΙΩΝ ευρισκόμενοι εισέτι εις το πλοίον επρόλαβαν και ερρίφθησαν εις την θάλασσαν εξελθόντες εις την ξηράν και μόνο δύο ναύτες ετραυματίστηκαν ελαφρά από θραύσματα. Αι Κυδωνίοι βυθίστηκαν αμέσως και μόνον παρέμεινεν εκτός του ύδατος μικρό μέρος της πρύμνης. Επί της Ζακύνθου ήρξατο πυρκαιά. Το πλοίο δεχθέν δύο βόμβας επί της πρύμνης εβυθίζετο βραδέως. Αμέσως μετά τον βομβαρδισμό συγκέντρωσα το πλήρωμα και προσπάθησα να περισώσω ότι ήταν δυνατόν. Αι λέμβοι των 84

ΘΑΛΑΤΤΑ

δύο πλοίων είχαν καταστραφεί εκτός δύο αίτινες ήταν ημικατεστραμμένες και ήτο δυνατόν ταχέως να χρησιμοποιώσιν. Ανεσύραμεν ούτω τον φορητό οπλισμό της Ζακύνθου και Κυδωνιών τον οποίο όμως παρεδώσαμεν εις το φρουραρχείο Σπάρτης [...] Με την επίθεση 15 κιβώτια με χαρτονομίσματα που βρίσκονταν εντός λέμβου δίπλα στο Κυδωνίαι, βρέθηκαν στη θάλασσα, καθώς η λέμβος κατεστράφη. Με τη βύθιση του «Ζάκυνθος» που ακολούθησε κι άλλα χαρτονομίσματα βρέθηκαν στη θάλασσα να επιπλέουν άλλα μέσα και άλλα έξω από τα ξύλινα κιβώτια με τα οποία τα μετέφεραν. Ο Ντίνος Κατσαΐτης, αυτόπτης μάρτυρας του γεγονότος της βύθισης του Κυδωνίαι περιγράφει και αυτός παραστατικά τα γεγονότα. Από το blog της οικογένειας στο διαδίκτυο, επιλέχθηκε η αναδημοσίευση του τμήματος της αφήγησης που περιλαμβάνει το γεγονός της βύθισης των πλοίων «Ζάκυνθος» και Κυδωνίαι. Στο ίδιο απόσπασμα ταυτόχρονα αντικατοπτρίζεται και το όλο κλίμα των ημερών και οι συνθήκες που επικρατούσαν: [...] Προχωρούμε και μεις προς το επιβλητικό βουνό της Τεφυρας (καθώς μου λένε) που φαίνεται πιο μεγάλο μέσα στην πρωινή ομίχλη. Φουντάρουμε εκεί επισήμως και βγαίνουμε έξω, αγκαλιά τα βαρελάκια μας να πάρουμε νερό. Περνούμε πάλι τα βουνά αφήνοντας το καΐκι έρημο καταμεσής του κόλπου. Σταματήσαμε μετά από

Καλοκαίρι 2022

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

ένα τέταρτο περίπατο να παρακολουθήσουμε μια απεγνωσμένη πάλη. 2 αντιτορπιλικά συνοδεύουν ένα μεγάλο μεταγωγικό καταμεσο Άγγλους. Τα εχθρικά αεροπλάνα έκαναν αλλεπάλληλη βύθιση βομβαρδίζοντας τα. Σε 20 λεπτά μέτρησα πάνω κάτω 18 βόμβες που σήκωσαν ισάριθμες στήλες νερού. Τα αντιτορπιλικά κράταγαν καλά κι έριχναν αδιάκοπα μα και αυτά χωρίς αποτέλεσμα. Τους χάσαμε εξακολουθώντας το πανήγυρι τους και ιδέα δεν έχω τι απόγινε. Από τα αντικρινά βουνά ακούγεται κανόνι. Φοβόμαστε μήπως μας προφτάσουνε, μα να σταματήσουμε είναι αδύνατο. Τα αεροπλάνα δεν σταματάνε μια στιγμή και το πολυβόλο τους ρίχνει παντού. Μέχρι το μεσημέρι έριξαν 2 φορές και στο καΐκι μας, πόντος από το νερό που

Καλοκαίρι 2022

άφριζε καθώς γαζώνοντας κάνοντας μια κάτασπρη γραμμή, είδαμε πως δεν το πετύχαιναν. Κατά της 11 μάλιστα ένας από αυτούς αφού έκανε τρεις βόλτες από πάνω του αναποφάσιστος φαίνεται και αφού αποφάσισε να του ρίξει, πήγε να πάρει φόρα. Τον φουκαρά τον καπετάνιο μας, τον λυπόμουν. Σταυροκοπιότανε και έλεγε λόγια ασυνάρτητα, παρακολουθώντας μαζί μας τη σκηνή. Και μείς τα χρειαστήκαμε. Παρακολουθούσαμε με γουρλωμένα τα μάτια, μην μας ξεφύγει τίποτε. Παρόλο που ενδιαφερόμουνα και εγώ πολύ αφού ότι κρατούσα το΄ χα μέσα εκεί παρακολουθούσα τον Βασίλη. Το καρύδι του λαιμού του ανεβοκατέβαινε γοργά και ψιθύριζε κάτι μες΄ τα χείλη του. Όσο για το Γερμανό έφθασε περίπου από πάνω του και άφησε μια

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

μονάχη βόμβα που άστραψε στον ήλιο για μια στιγμή. Νομίζω ότι δεν την έχασα από το μάτι μου, παρ΄ όταν την αγκάλιασαν πανύψηλοι αφροί. Όλοι μας αναπνεύσαμε. Ο Νίκος χωρίς να πάρω είδηση, λιανίστηκε από το κυματάκι που έκανε η βόμβα δίπλα του, αλλά ηρέμησε σαν πρώτα. Έριξαν και στη Μονεμβασιά 4 - 5 βόμβες το πρωί χωρίς μεγάλα πράγματα. Μου έκανε εντύπωση η ψυχραιμία του κόσμου. Οι πιο πολλοί βρίσκονταν εδώ πάνω μαζί μας σαν έπεφταν οι βόμβες, και παρολίγο κάποιου το σπίτι να χτυπήσουν, σαν να΄τανε σε ιππόδρομο. Εφάγαμε το καθιερωμένο, ψωμί - μυζήθρα και πέσαμε κάτω από τις ελιές, σκεπασμένοι με κλαριά. Ωστόσο ύπνος δεν μου κόλλαγε κι αφού βρήκα παρέα τον Μήτσο Καραγιάννη κατηφορίσαμε για τη πόλη. Περνώντας ένα σπιτάκι εξοχικό μου μύρισαν ψαριά τηγανητά. Η ντροπή στην άκρη, και μέσα. Μας έδωσαν πράγματι 4 γοπίτσες στον καθένα, 2 λεμόνια και λίγο ψωμί. Καλές γυναίκες. Δεν θέλησαν και χρήματα. Φθάνουμε στη πόλη. Μετά τη γέφυρα, πάνω από τα αγκυλωτά βράχια της ακτής, το ΚΥΔΩΝΙΑ έξω. Μαθαίνω πως το γενναίο του πλήρωμα το εγκατέλειψε εδώ παίρνοντας τα βουνά και μη θέλοντας να πάει στην Κρήτη, όπου είχε προορισμό συνοδεύοντας το ΖΑΚΥΝΘΟΣ. Αποτέλεσμα, το ΖΑΚΥΝΘΟΣ βυθίστηκε και το ΚΥΔΩΝΙΑ εξωηλθε. Πάμε κοντά. Η πρύμη της είναι έξω με τέτοια κλίση προς τα πάνω, ώστε το πρόβολο της σκοπεύει τον ήλιο. 2 νάρκες βυθού είναι ακόμα δεμένες και μερικοί Εγγλέζοι μαστορεύουνε την ανατίναξη της προφανώς. 86

ΘΑΛΑΤΤΑ

Στα βράχια ένα γύρω σε μια μεγάλη έκταση είναι σκορπισμένα λεφτά. Κατοστάρικα, από αυτά που πήρανε ένα μηδενικό ακόμη και γίνανε χιλιάρικα, γεμίζουν όλο τον κόσμο. Παίρνω 2 δεσμίδες των 500.000 για ενθύμιο. Αυτή η πράξη του Ναυτικού μας κοντά σε μια παρόμοια της Αεροπορίας μας όπως μαθαίνω, (εγκατέλειψαν δυο ολοκαίνουργια αεροπλάνα και γύρισαν στην Αθήνα) αυτά τα δυο γεγονότα με αποκαρδίωσαν πολύ. Λίγο μετά βρήκα τον Βαρκαδή που υπηρετούσε μέσα στο ΚΥΔΩΝΙΑ και που τον είχα γνωρίσει στον Αβέρωφ. Αυτός μου διηγήθηκε το ρεζιλίκι τους με ζωηρά χρώματα. Αξιωματικοί που παρακάλαγαν σχεδόν κλαίγοντας τους ναύτες να κατέβουν από τα βουνά και να πάνε το καράβι στην Κρήτη, και άλλοι που βούταγαν ότι έβρισκαν από τα καράβι και τα εγκατέλειπαν όλα φεύγοντας. Φεύγοντας από εκεί πήγαμε και δώσαμε ένα χέρι στους Εγγλέζους που φορτώνανε καΐκια για να φύγουνε. Μετά πήγα και πήρα τη βάρκα που ρυμουλκήσαμε από την Αίγινα (οι ναύτες που την είχαν κλέψει ξεμπαρκάρανε εδώ και του ΄δωσαν με τα πόδια για τα χωράφια). Νόμισα πως θα είμαι ο ευτυχής κληρονόμος της, γι αυτό την πήρα την καθάρισα μάζεψα τα σκοινιά της και ετοίμαζα λόγια να πείσω τον καπετάνιο να την τραβήξει μέχρι τη Κρήτη. Σαλπάραμε χωρίς αυτή, κι η μπουκαδούρα ήταν γερή, και η μηχανή μας χαλασμένη πράγμα που δεν επέτρεπε να συζητήσει για τη βάρκα. Έτσι με λύπη άφησα εκείνο το υπέροχο πλεούμενο στη διάθεση του πρώτου τυχόντος. Και ήτανε βάρκα ναυαγοσω

Καλοκαίρι 2022

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

στική που έκανε παράδες. Σαλπάραμε βραδάκι και ελπίζαμε να ξημερωθούμε το πρωί στα Κύθηρα, με την άδεια του κάβο-Μαλλιά [...]. Ο Nick Hammond1 περιγράφει και αυτός τα γεγονότα όπως τα έζησε: [...] Πήγαμε προς τη Μονεμβασιά στη Λακωνία, όπου έπρεπε να παραλάβουμε τον στρατηγό Heywood. Στις 1 Ο Nick Hammond δεν είναι απλά συγγραφέας αλλά και σπουδαίος μελετητής της Αρχαίας Ελλάδας. Τα βιβλία του για την αρχαία Μακεδονία αποτελούν σημαντικά πονήματα για την τεκμηρίωση της ελληνικότητας των αρχαίων Μακεδόνων.

Καλοκαίρι 2022

28. αγκυροβολήσαμε σε έναν κόλπο βόρεια της Μονεμβασιάς. Το επόμενο πρωί μπήκα στην πόλη της Μονεμβασιάς όπου βρήκα ένα Ελληνικό αντιτορπιλικό και ένα εμπορικό πλοίο αγκυροβολημένα κοντά στην ξηρά. Μπαίνοντας σε ένα καφενείο παράλληλα, έμαθα από κάποιο πλήρωμα του αντιτορπιλικού ότι σκόπευαν να διαφύγουν στην Αίγυπτο αλλά είχαν παραμείνει εκεί ενώ είχαν ήδη βομβαρδιστεί. Μερικά από τα πλοία από το κονβόι που ανήκαν τα δύο αυτά πλοία είχαν ήδη προχωρήσει, αλλά σε αυτά τα δύο συνέβη μια μικρή ανταρσία, και είχαν παραμείνει αγκυροβολη-

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

μένα στη Μονεμβασιά. Υπήρχε πολύ κακή σχέση μεταξύ αξιωματικών και ανδρών, και οι διαφωνίες συνεχίζονταν. Ένας θόρυβος από κινητήρες αεροπλάνων μας έφερε έξω, και είδα δώδεκα Messerschmidts (sic) να βουτάνε προς εμας. Μπήκαμε πίσω στο καφενείο καθώς οι βόμβες έπεσαν, ρίχνοντας το μεγαλύτερο μέρος του σοβά. Δεν έχω ξαναδεί Έλληνα να αλλάζει χρώμα και να μετατρέπεται σε κιτρινοπράσινο μοιάζοντας σαν ελιά, το χρώμα με το οποίο ο φόβος εκφράστηκε στην αρχαιότητα. Καθώς ο βομβαρδισμός σταμάτησε, ένας ναυτικός μπήκε μέσα και κατευθύνθηκε σε μια

ΘΑΛΑΤΤΑ

γωνία. Ήταν στο αντιτορπιλικό και αν και ήταν πυροβολητής αεράμυνας είχε πέσει στη θάλασσα και είχε κολυμπήσει τη μικρή απόσταση μέχρι τα βράχια πριν πέσουν οι βόμβες. Το αντιτορπιλικό χτυπήθηκε και ήταν σε δύο μέρη, η πρύμνη του ήταν έξω από το νερό πάνω από τα βράχια , και το εμπορικό καιγόταν. Οι Έλληνες σύντομα ξεκίνησαν με τα πόδια να γυρίσουν στα σπίτια τους δυο –δυο ή σε τριάδες με τις τσάντες στους ώμους τους, αξιωματικοί καθώς και ναυτικοί και οπλίτες. Ο πόλεμος είχε τελειώσει σίγουρα για αυτούς [...].

Καλοκαίρι 2022

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

Η συνάντηση με τα απομεινάρια του τορπιλοβόλου. Τη δεκαετία του 2000 βρέθηκα για διακοπές στη Μάνη. Έχοντας πληροφορηθεί για συντρίμμια ναυαγίου από τον Β’ Π.Π μπροστά στο δρόμο που οδηγεί στο κάστρο της Μονεμβασιάς (οι πληροφορίες μιλούσαν για μια φορτηγίδα) αποφάσισα την πραγματοποίηση μιας ερευνητικής κατάδυσης. Έχοντας υπ΄ όψιν ότι αρκετά πλοία από την εποχή του Β’ Π.Π είχαν βυθιστεί στη Μονεμβασιά και ειδικότερα κοντά στην ακτή, υπήρχαν κάποια πιο σημαντικά, όπως το Κυδωνίαι και το «Ζάκυνθος», ήλπιζα να βρω τα υπολείμματα ενός πιο ενδιαφέροντος ναυαγίου από μια φορτηγίδα. Και πραγματικά στάθηκα τυχερός. Τα συντρίμμια που εντόπισα ακολουθώντας τις οδηγίες δεν έμοιαζαν με φορτηγίδα. Ένα τετραγωνικό μεταλλικό κομμάτι πλοίου έμοιαζε με μικρή γέφυρα αλλά όχι εμπορικού, μάλλον πολεμικού πλοίου μιας και είναι σιδερένια και το πάχος του μετάλλου αρκετά μεγάλο. Έως σήμερα θεωρώ ότι ανήκουν στο τορπιλοβόλο Κυδωνίαι (την υπόθεσή μου την είχα κάνει γνωστή σε δημοσίευσή μου στο παρελθόν στο περιοδικό Θάλασσα). Μια φωτογραφία του ναυαγίου του Κυδωνίαι που έχω στην κατοχή μου από δημοπρασία στο διαδίκτυο ενίσχυσε την υπόθεσή μου μιας και το ναυάγιο φαίνεται να βρίσκεται ακριβώς στο σημείο που καταδύθηκα. Σήμερα η γέφυρα το πλοίου βρίσκεται σε βάθος 20 μέτρων Καλοκαίρι 2022

περίπου ενώ το υπόλοιπο πλοίο έχει ανελκυστεί. Υπάρχουν όμως πολλά μεταλλικά κομμάτια εξοπλισμού που θα μπορούσαν να αναγνωριστούν εύκολα ιδίως αν ανελκυστούν, Τα μέρη του πλοίου που βρίσκονται στο βυθό αποτελούν κειμήλια και μέρος της ιστορίας του τόπου μας. Τις υποτιμητικές νύξεις ότι το πλήρωμα του Κυδωνίαι και του «Ζάκυνθος» κιότεψε ή απέφυγε να πολεμήσει ή δεν στάθηκε αντάξιο των προγόνων του, δεν τις υιοθετώ πλήρως. Όλοι οι Έλληνες ναυτικοί βρίσκονταν ήδη σχεδόν ένα χρόνο στον πόλεμο πολεμώντας πολύ ισχυρότερους αντιπάλους, είχαν βιώσει δύσκολες καταστάσεις και απώλειες συγγενών και φίλων και βρίσκονταν σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Η σφοδρότητα της Γερμανικής επίθεσης και οι αλλεπάλληλοι βομβαρδισμοί έκαμψαν το ηθικό πολλών Ελλήνων ναυτικών που δεν μπορούσαν πλέον να διαχειριστούν τις καταστάσεις που βίωσαν τις είκοσι ημέρες της Γερμανικής επίθεσης στην Ελλάδα. Σε διακήρυξη της 15ης Ιουλίου 1952 ο Οργανισμός Ανελκύσεως Ναυαγίων ανακοινώνει πλειοδοτικό διαγωνισμό για την εκποίηση και ανέλκυση του ναυαγίου του Κυδωνίαι που βρίσκεται στη θέση Κουρκούλα στον λιμένα Μονεμβασίας. Το μεγαλύτερο μέρος του πλοίου θα κοπεί και θα ανελκυστεί για να πουληθεί σαν scrap. Θα συμβεί και ένα ατύχημα (έκρηξη - ατύχημα από ανάφλεξη εκρηκτικών υλών που χρησιμοποιού

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

νταν για την ανέλκυση) σε αποθήκη στην στεριά όπως μου διηγήθηκαν οι παλιοί ευτυχώς χωρίς θύματα. Ελάχιστα σιδερένια τμήματα του πλοίου και εξοπλισμός έχουν παραμείνει στο σημείο της βύθισης μέχρι τις μέρες μας. Η πόλη Το πλοίο Κυδωνίαι πήρε το όνομά του από την πόλη που αποκαλείται επίσης και Αϊβαλί (τουρκ. Ayvalık). Πρόκειται για μια πόλη της Μικράς Ασίας στο Νοτιοδυτικό άκρο του Αδραμυττηνού κόλπου απέναντι από τη Λέσβο. Το όνομά της πιθανόν να οφείλεται στην ύπαρξη φυτειών με κυδωνιές στην περιοχή. Η πόλη απολάμβανε αυτονομίας και ιδιαιτέρων προνομίων από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι και την Επανάσταση του 1821. Αυτό είχε ως συνέπεια να εγκατασταθούν στην πόλη πολλοί Έλληνες Ορθόδοξοι από τις γύρω περιοχές και τα νησιά του Αιγαίου. Κατά τον 19ο αιώνα και μέχρι το 1922 η πόλη κατοικούνταν από περίπου 30.000 Έλληνες και χωρίζονταν σε τρεις συνοικίες την άνω, τη μέση και την νότια (κάτω). Στις 29 Μαΐου 1919 ο ελληνικός στρατός που είχε αποβιβαστεί στη Σμύρνη από την αρχή του

ΘΑΛΑΤΤΑ

Καλοκαίρι 2022

Η ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ “ΚΥΔΩΝΙΑΙ”

μήνα, κατέλαβε τις Κυδωνίες, σύμφωνα με το σχέδιο του ελληνικού στρατηγείου, οπότε και άρχισε η επανεγκατάσταση του ελληνικού στοιχείου που είχε προηγουμένως εκδιωχθεί. Το 1922 με τη Μικρασιατική καταστροφή, το σύνολο των Ελλήνων εκδιώχθηκε και στη θέση τους ήρθαν μουσουλμάνοι Το πλοίο Το τορπιλοβόλο Κυδωνίαι παραχωρήθηκε στην Ελλάδα από τους συμμάχους της Entente σαν πολεμική αποζημίωση στην Ελλάδα μετά το τέλος του Α’ ΠΠ. Επρόκειτο για τορπιλοβόλο που κατaσκευάσθηκε το 1914 στα ναυπηγεία Monfalcone και ήταν το πρώην Αυστριακό SMS Tb 100-Μ. Ανήκε στην κλάση Fiume. Tα χαρακτηριστικά του ήταν ; χωρητικότητα 270 κοχ, διαστάσεις 60.5χ 5.6χ 1.5 μέτρα, μηχανές:2 Melms & Pfenniger τουρμπίνες. Οπλισμός: 2 × 66 mm πυροβόλα :2 αντιεροπορικά 8mm και 4 τορπιλοσωλήνες 450 mm ταχύτητα : 31 μιλια/ωρα Πηγές Αρχεία Ημερολόγιο Πολέμου ΠΝ , Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Βοτανικός Διαδικτυογραφία https://hellasarmy.gr/ forum.nautilia.gr wikipedia https://www.historisches-marinearchiv.de http://katsaitis.blogspot.com/2007/12/ Σελιδα Οικουμενικού Πατριαρχείου N. HAMMOND memories of a British officer serving in special operations executive in Greece 1941

Καλοκαίρι 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

«Υπαξιωματικός και Πολεμικό Ναυτικό… στο πέρασμα του χρόνου από τις Τριήρεις στις Φρεγάτες» Συγγραφέας: Επικελευστής (ε.α.) Ελευθέριος Σφακτός Γράφει ο Δημήτρης Μπαλόπουλος, Αντιναύαρχος (Ο) ε.α. - Δημόσιος Ιστορικός (Μ.Α.)

ον Οκτώβριο του 2021 κυκλοφόρησε το ογκώδες πόνημα του Ελ. Σφακτού «Υπαξιωματικός και Πολεμικό Ναυτικό…στο πέρασμα του χρόνου από τις Τριήρεις στις Φρεγάτες», μια έκδοση του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, το οποίο τιμά η ανάληψη άλλης μιας πετυχημένης εκδοτικής πρωτοβουλίας.

Η Ιστορία του Πολεμικού μας Ναυτικού έχει γραφτεί κυρίως από ανθρώπους που υπηρέτησαν στο Ναυτικό, οι οποίοι με την συστηματική έρευνα πολλών ετών στις περισσότερες περιπτώσεις, μας έδωσαν την παρουσίαση γεγονότων και την εικόνα προσώπων, ενός όπλου η πορεία του οποίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πορεία του Ελληνικού κράτους, από της συστάσεώς του μέχρι σήμερα. Στην ιστορία αυτή του Πολεμικού Ναυτικού, η θεματική ενότητα «Υπαξιωματικός» δεν είχε βέβαια αγνοηθεί αλλά οπωσδήποτε δεν είχε αναδειχθεί στο βαθμό που της αναλογούσε. Αυτό ακριβώς το κενό έρχεται να καλύψει ο συγγραφέας, ο οποίος μετά από μια πολυετή ερευνητική εργασία, προσπαθεί να ανασυνθέσει την ιστορία του Έλληνα υπαξιωματικού και να την παρουσιάσει στο κοινό, εντός ή και εκτός του Ναυτικού. Η Ναυτική Ιστορία, νομίζω ότι όλοι θα συμφωνήσουμε, δεν περιλαμβάνει μόνο σημαντικά πολεμικά γεγονότα και προβεβλημένα πρόσωπα. Περιλαμβάνει και μια πληθώρα «συνηθισμένων» ανθρώπων, οι οποίοι με την καθημερινή προσπάθειά τους δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τα σημαντικά γεγονότα, 92

ΘΑΛΑΤΤΑ

Άνοιξη 2022

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

συμμετέχοντας και οι ίδιοι την κρίσιμη στιγμή στη διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος. Από απόψεως δομής το βιβλίο ακολουθεί την πορεία της διαχρονικής παρουσίας του ελληνισμού στη θάλασσα, φτάνοντας στα χρόνια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Σε όλα τα επιμέρους / κεφάλαια προηγείται μια τοποθέτηση στον τόπο, τον χρόνο και την πολιτική κατάσταση, η οποία διαμόρφωνε το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο κινείτο το Πολεμικό Ναυτικό. Η προσέγγιση αυτή θεωρώ ότι είναι εύστοχη και μάλλον επιβεβλημένη, καθώς με τον τρόπο αυτό συνδυάζεται η «μικρή» εικόνα π.χ. του υπαξιωματικού με την «μεγάλη» εικόνα της Ελλάδας ως πολιτικο-κοινωνική οντότητα. Ο Ε. Σφακτός στη συγγραφή αυτού του βιβλίου, της ιστορίας κατά κάποιο τρόπο των «αφανών», χρησιμοποίησε επιτυχώς και συνδυαστικά διάφορα εργαλεία, όπως αναφορές από τον ημερήσιο τύπο της κάθε περιόδου, παρουσίαση θεσμικών κειμένων μέσω των οποίων εκδηλώνονταν η παρέμβαση της πολιτείας, αναφορές από προσωπικά αρχεία αλλά και συνεντεύξεις ανθρώπων, οι οποίοι καταθέτοντας τις προσωπικές τους μαρτυρίες, γίνονταν έμμεσα και οι ίδιοι παραγωγοί της Ιστορίας και όχι απλοί καταναλωτές. Στο βιβλίο περιλαμβάνεται σε πολλά κεφάλαια μια συγκεκριμένη παράμετρος, η οποία κατά την άποψή μου πρέπει να τονισθεί, και η παράμετρος αυτή δεν άλλη από την ανάδειξη στο ιστορικό προσκήνιο μορφών μνήμης, από αυτές που ονομάζουμε «αποσιωπημένες». Όλοι μας γνωρίζουμε, ότι από τα αναρίθμητα στοιχεία του παρελθόντος μερικά βρίσκουν μια θέση στη μνήμη και άλλα όχι. Ο συγγραφέας δεν διστάζει να μιλήσει γι’ αυτές τις «αποσιωπημένες» μνήμες, προσεγγίζοντας με νηφαλιότητα, στοιχείο που τον χαρακτηρίζει άλλωστε, δραματικά γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας μας και τραυματικές μνήμες που σφράγισαν τη ζωή πολλών ανθρώπων. Η αφήγηση είναι γλαφυρή και ρέουσα, γεγονός που διευκολύνει τον αναγνώστη. Για όλους όσους ενδιαφέρονται για περαιτέρω μελέτη, η βιβλιογραφία που παρατίθεται, οι υποσημειώσεις της κάθε σελίδας και ο όγκος των πηγών που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας, αποτελούν μια σημαντική βάση δεδομένων. Επίσης οι συνοδευτικοί πίνακες αποτελούν ήδη σημείο αναφοράς όπως και την εξαιρετική επιλογή των εικόνων που συνοδεύουν το κείμενο. Τον κ. Σφακτό γνωρίζω αρκετά χρόνια και παρακολουθώ με ενδιαφέρον το έργο του. Νομίζω ότι αν δεν είχε αναλάβει την πρωτοβουλία της συγγραφής του συγκεκριμένου βιβλίου, το έργο του θα ήταν ημιτελές. Τον ευχαριστούμε γιατί μας χάρισε ένα σπάνιο τεκμήριο το οποίο ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδο στο χρόνο. Άνοιξη 2022

ΘΑΛΑΤΤΑ

Ημερολόγιο του πλοίου Αμαλία ακριβώς την ημέρα της έξωσης των βασιλέων Όθωνα και Αμαλίας. Λίγο πιο χαμηλά από τη μέση της σελίδας με έντονα γράμματα αναγράφεται: «Δια της Β. Λέμβου αναχώρησις των Α.Α.Μ.Μ. Αποβίβασις αυτών επί αγγλ. Ατμοδρ. Η Σκύλλα ναυλοχούντος πλησίον.» (Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο).