Θάλαττα - Τεύχος 3 - Φθινόπωρο 2021

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΗΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Τεύχος 3 Φθινόπωρο 2021

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Τεύχος 3, Φθινόπωρο 2021

ΕΞΩΦΥΛΟ

Φθινόπωρο 2021

Αφιέρωµα στη Ναυµαχία της Σαλαµίνας

ΘΑΛΑΤΤΑ

1

Περιοδικό Ναυτικής Ιστορίας Τεύχος 3, Φθινόπωρο 2021 ISSN: 2732-7523 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας Καραϊσκάκη 28, 10554, Αθήνα info@elinis.gr , www.elinis.gr ΕΚΔΟΤΗΣ Κωνσταντίνος Μαζαράκης – Αινιάν Εξώφυλλο, Kostas Nikelis

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Δημήτρης Μπαλόπουλος

Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν: Παναγιώτης Φουράκης, Διδάκτωρ Ναυτικής Ιστορίας

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Λεωνίδας Τσιαντούλας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Αριστείδης Καθρέπτας Γεράσιμος Λειβαδάς Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου Γιώργος Μαραγκουδάκης ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Στέλλα Φοίφα

Copyright: ©ΘΑΛΑΤΤΑ 2021

Αντιπλοίαρχος Σπυρίδων Μαζαράκης Π.Ν, Msc in Global Security, Μ.Α στις Διεθνείς Σχέσεις & Στρατηγικές Σπουδές Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, Συγγραφέας , Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας Γεράσιμος Λειβαδάς, Ερευνητής Ναυτικής Ιστορίας Γεώργιος Κουρεντής, Πλοίαρχος Ε.Ν. Αντιπλοίαρχος Δημήτριος Κατηνιώτης ΠΝ, Μ.Α στην Ορθόδοξη Θεολογία Κωνσταντίνος Μαζαράκης – Αινιάν και Δημήτρης Μπαλόπουλος

Το ΄΄Θάλαττα΄΄ διακινείται δωρεάν μέσω διαδικτύου. Στις στήλες του φιλοξενεί αυτοτελή κείμενα, συνεντεύξεις και ειδήσεις αλλά και υλικό προερχόμενο από άλλους ιστότοπους με συναφή θεματολογία. Η ανάρτηση ενός κειμένου δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η συντακτική ομάδα συμφωνεί με τις απόψεις που εκφράζονται σε αυτό.

Περιεχόμενα ........................................

14

08

34

60

38

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΤΕΥΧΟΣ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

08

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ Του Παναγιώτη Φουράκη Διδάκτορος Ναυτικής Ιστορίας, Καθηγητή στο Deree-The American College of Greece

14

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

28

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ TΡΙΗΡΟΥΣ KΑΤΑ ΤΗ NΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

34

Ο ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΣΤΑ ΕΠΙΝΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

38

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ

50

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ MΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ NΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

60

ΝΑΥΤΙΚΟ & ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑΓΗΣΗ

Του Αντιπλοιάρχου Σπυρίδωνος Μαζαράκη ΠΝ, Msc in Global Security, Μ.Α στις Διεθνείς Σχέσεις & Στρατηγικές Σπουδές

Της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, Συγγραφέως - Ερευνήτριας Ναυτικής Ιστορίας

Του Γεράσιμου Λειβαδά, Ερευνητή Ναυτικής Ιστορίας

Του Γεώργιου Κουρεντή, Πλοιάρχου Ε.Ν.

Του Αντιπλοιάρχου, Δημήτριου Κατηνιώτη ΠΝ

Των Κωνσταντίνου Μαζαράκη - Αινιάν και Δημήτρη Μπαλόπουλου

w

Editorial Σ

ε όλους όσους διατηρούν μια σχέση με τη θάλασσα και την ιστορία της είναι αντιληπτό ότι η τριήρης ήταν ό,τι καλύτερο είχε να επιδείξει η ναυτική πολεμική τεχνολογία, τα κουπιά της οποίας δεν κράτησαν ποτέ αλυσοδεμένοι δούλοι αλλά ελεύθεροι πολίτες, που θεωρούσαν τιμή τους να επανδρώνουν το στόλο της πόλης τους. Η τριήρης λοιπόν αλλά και η μεγαλοφυία του Θεμιστοκλή, ενός από τους μεγαλύτερους πολιτικοστρατιωτικούς ηγέτες, έδωσαν τη νίκη στη Σαλαμίνα το 480 π.Χ. [..Ανδρεία μεν κοινή των ναυμαχησάντων, γνώμη δε και δεινότητι του Θεμιστοκλέους [..], όπως αναφέρει ο Πλούταρχος.

Η

Σαλαμίνα πράγματι θεωρείται -και είναι- μια από τις μεγαλύτερες ναυμαχίες της παγκόσμιας ιστορίας, μια σύγκρουση επικών διαστάσεων μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, η οποία αποτελεί ιστορικό ορόσημο τόσο για την μετέπειτα πορεία και ανάπτυξη του Ελληνισμού αλλά και μακροπρόθεσμα του δυτικού κόσμου. Αυτή η ναυτική νίκη συνετέλεσε καθοριστικά για να πειστεί και ο πλέον δύσπιστος για την αποφασιστική σημασία που θα είχε εφεξής η κυριαρχία στη θάλασσα.

Σ

το δικό μας επετειακό αφιέρωμα για τα 2.500 χρόνια από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο Πάνος Φουράκης, ο Σπύρος Μαζαράκης, η Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου και ο Γεράσιμος Λειβαδάς μας παρουσιάζουν τέσσερις διαφορετικές πτυχές αυτού του γεγονότος που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τη στρατιωτική ιστοριογραφία.

Τ

α δύο πρωτόκολλα του Λονδίνου (1830 και 1832) με τα οποία ιδρύθηκε το Ελληνικό κράτος και καθορίστηκαν τα σύνορά του, δεν συμπεριέλαβαν την Κρήτη σε αυτό, με αποτέλεσμα την περίοδο 1833 – 1869 να εκδηλώνεται στο νησί μια εξέγερση σχεδόν ανά δεκαετία (1833, 1841, 1858, 1866). Η τελευταία μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 – 1869 αποτελεί σημείο αναφοράς για τους μετέπειτα αγώνες του κρητικού λαού. Η ναυτική παράμμετρος της εξέγερσης αυτής περιλαμβάνει τη δράση των «καταδρομικών», τα οποία έσπαγαν τον ναυτικό αποκλεισμό που είχε επιβάλλει η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ανεφοδιάζοντας τους επαναστάτες. Μια τέτοια περίπτωση παρουσιάζεται στο άρθρο του Γεωργίου Κουρεντή, που είναι αφιερωμένο στο «Αρκάδι» και τον πλοίαρχο του Ε.Ν Αναστάσιο Κουρεντή, έναν από τους κυβερνήτες του.

Η

δράση του Πολεμικού Ναυτικού στον β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ολοκληρώθηκε με την απελευθέρωση της χώρας, καθώς ο πόλεμος είχε αφήσει τις θάλασσες κατάσπαρτες από νάρκες που είχαν ποντιστεί κατά τη διάρκειά του από τους εμπόλεμους. Τα ελληνικά ναρκαλλιευτικά ξεκίνησαν αμέσως την επίπονη και επικίνδυνη διαδικασία εκκαθάρισης των θαλασσών, η οποία διήρκεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα, καταγράφοντας σημαντικές απώλειες. Ο Δημήτρης Κατηνιώτης αναλύοντας το περιστατικό της βύθισης του ναρκαλλιευτικού Πηνειός σε μια τέτοια επιχείρηση, αναδεικνύει το μέγεθος της προσπάθειας που είχε αναληφθεί μέσα στο δύσκολο περιβάλλον εκείνης της περιόδου αλλά και τα ζητήματα μνήμης που συνδέονται με τέτοια γεγονότα.

Τ

έλος, μπαίνοντας τυπικά στο φθινόπωρο η προτείνει μια επίσκεψη στο Γαλαξίδι, για πολλούς και ευνόητους λόγους που συνδέονται με τη φυσική ομορφιά και το τοπίο αλλά και για έναν ακόμα λόγο, που δεν είναι άλλος από μια επίσκεψη που ο κάθε επισκέπτης οφείλει να κάνει στο Ναυτικό Μουσείο Γαλαξιδίου, το παλαιότερο μουσείο της χώρας μας, που σας περιμένει για να σας ξεναγήσει στην ιστορία ενός πραγματικά μεγάλου ναυτότοπου. Με τις ευχές μας να είσαστε όλοι καλά Δημήτρης Μπαλόπουλος Διευθυντής Σύνταξης

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ:

Ο Θεμελιωτής της Αθηναϊκής Ναυτικής Ισχύος. Η Πορεία προς τη Σαλαμίνα. Του Παναγιώτη Φουράκη, Διδάκτορος Ναυτικής Ιστορίας, Καθηγητή στο Deree-The American College of Greece

Ο

Θεμιστοκλής υπήρξε μια από τρεις κορυφαίες προσωπικότητες του 5ου αιώνα π.Χ. (μαζί με τον Περικλή και τον Αλκιβιάδη) και ο εμπνευστής και θεμελιωτής της αθηναϊκής ναυτικής ισχύος. Γεννήθηκε το 527 π.Χ. (κατά άλλη εκδοχή το 524) στους Φρεαρρίους Αττικής (τη σημερινή Φέριζα) κοντά στην Ανάβυσσο και από πολύ μικρός είχε στενή επαφή με τη θάλασσα, γεγονός που επηρέασε καθοριστικά την ιδιοσυγκρασία και τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της σκέψης του. Εκ του αποτελέσματος, δικαίως θεωρείται ότι με τη στρατηγική και την πρακτική εφαρμογή των αρχών αυτής, διέσωσε τον δυτικό πολιτισμό χάρη στον πρωταγωνιστικό του ρόλο πριν και κατά τη διάρκεια της περίφημης ναυμαχίας της Σαλαμίνας το 480 π.Χ., στις 22 Σεπτεμβρίου, τερματίζοντας την περσική ναυτική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο.

Θεμιστοκλής, Μουσείο Όστιας. Ρωμαϊκό αντίγραφο από χάλκινο άγαλμα (https://www.ostia-antica.org/vmuseum.marble_2htm)

8

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η διάκριση αυτή οφείλεται σε τρεις παράγοντες: πρώτον, στο γεγονός ότι ο Θεμιστοκλής κατανόησε πλήρως τη φύση της περσικής αυτοκρατορίας, τόσο αναφορικά με τη δομή και την Φθινόπωρο Φθινόπωρο 2021

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ οργάνωσή της, όσο και -κυρίως- σχετικά με τον χερσαίο γεωστρατηγικό της προσανατολισμό. Δεύτερον, διότι αξιοποίησε τα ιδιαίτερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του αιγαιακού χώρου και από νωρίς συνειδητοποίησε τη σημαντικότητα του θαλάσσιου στοιχείου και την ανωτερότητα που προσφέρει η ναυτική ισχύς. Τρίτον, διότι είχε την πολιτική βούληση αλλά και την κοινωνική διορατικότητα να «ανακατέψει την τράπουλα» στις πολιτικές διαδικασίες της πόλης του Αθήνας. Ο Θεμιστοκλής διετέλεσε αρχηγός της δημοκρατικής παράταξης στην πόλη. Καταγόταν από την ευγενή οικογένεια των Λυκομιδών και ανήκε στην τάξη των πεντακοσιομεδίμνων. Ήταν δηλωμένος εχθρός των Αλκμεωνιδών, του αριστοκρατικού και πολιτικά ισχυρού γένους της Αθήνας. Μάλιστα, στην οστρακοφορία που διεξήχθη το 487, κατάφερε να εξοστρακίσει τον αρχηγό τους Μεγακλή. Την περίοδο 493/2 διετέλεσε ανώτατος άρχων, θέτοντας αμέσως σε εφαρμογή το σχέδιό του για μετατροπή της Αθήνας σε ναυτική δύναμη, έχοντας συνειδητοποιήσει πως το μέλλον της πόλης είναι στη θάλασσα. Αναπτύσσοντας υψηλή γεωστρατηγική σκέψη, ο Θεμιστοκλής αντελήφθη πως η Αθήνα θα έπρεπε να κατευθυνθεί προς την ανάπτυξη των δύο βασικών πυλώνων της θαλάσσιας ισχύος: δηλαδή το εμπορικό ναυτικό και τον πολεμικό στόλο. Το πρώτο ήταν εξαιρετικά σημαντικό για την πόλη διότι της εξασφάλιζε τον επισιτισμό και την ευρύτερη εμπορική ανάπτυξη. Μόνο μέσω θαλασσίων οδών η Αθήνα μπορούσε να προμηθευτεί τα αναγκαία για την επιβίωση του πληθυσμού σιτηρά, αφού οι εγγύτερες και προσβάσιμες μέσω χερσαίων οδών σιτοπαραγωγικές περιοχές της εποχής, όπως η Θεσσαλία, η Βοιωτία και τα Μέγαρα, είχαν ανταγωνιστικές έως εχθρικές σχέσεις μαζί της. Άλλες πιο μακρινές σιτοπαραγωγικές περιοχές, όπως η Χαλκιδική, ο Εύξεινος Πόντος, η Φοινίκη και η Αίγυπτος, είτε είχαν δυσκολίες στην πρόσβαση, είτε τελούσαν υπό περσική επιρροή. Μοναδική επιλογή για την προμήθεια σιταριού ήταν Φθινόπωρο 2021

δυτικά η Μεγάλη Ελλάδα. Για το λόγο αυτό όμως ήταν αναγκαίος ο πολεμικός στόλος που θα αναλάμβανε την εξασφάλιση της απρόσκοπτης εμπορικής ανάπτυξης προς δυσμάς και της μετατροπής της Αθήνας στη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη του Ελληνισμού. Η απαράμιλλη διορατικότητα που τον χαρακτήριζε, τον βοήθησε να συνειδητοποιήσει αμέσως μετά το θρίαμβο των Αθηναίων υπό τον Μιλτιάδη στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. (στην οποία μάλιστα έλαβε μέρος), ότι ο περσικός κίνδυνος για τους Έλληνες όχι μόνο δεν είχε περάσει, αλλά μόλις ξεκινούσε η νέα φάση του: «Οἱ μέν γάρ ἂλλοι πέρας ᾢοντο τοῦ πολέμου τήν ἐν Μαραθῶνι τῶν βαρβάρων ἧτταν εἶναι, Θεμιστοκλῆς δέ ἀρχήν μειζόνων ἀγώνων»1. Μιλτιάδης και Θεμιστοκλής, παρά τις σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές διαφορές τους (αριστοκρατικός και συντηρητικός ο πρώτος, αστός και δημοκρατικός ο δεύτερος), συμφωνούσαν σε κάποιες σημαντικές στρατηγικές αρχές: και οι δύο ήταν θιασώτες της ναυτικής ισχύος της Αθήνας και θεωρούσαν πως το μέλλον και η ευημερία της πόλης είναι στη θάλασσα, υπό την προϋπόθεση ότι θα μετατρέψει το Αιγαίο Πέλαγος σε «ζωτικό χώρο» της, ελέγχοντας πλήρως τη ναυσιπλοΐα και εξαλείφοντας ολοκληρωτικά την περσική ναυτική παρουσία. Από τακτική όμως άποψη οι απόψεις τους κάθε άλλο παρά συνέκλιναν: ο Μιλτιάδης υποστήριζε την άμεση επέμβαση στο κεντρικό Αιγαίο, απ’ όπου πέρασε ο περσικός στόλος κατευθυνόμενος προς Ερέτρια και Αθήνα, ενώ ο Θεμιστοκλής πίστευε πως είναι αναγκαία η προηγούμενη συγκρότηση ισχυρού πολεμικού στόλου και η δημιουργία αντίστοιχης υποδομής σε επίπεδο κοινωνικών δομών και χωροταξικής οργάνωσης2. Αρχικά επικράτησε ο θριαμβευτής του Μαραθώνα, ο οποίος ένα χρόνο μετά τη 1

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, 3.4.

2

Λουκάς Ι., Αιγαίο Πέλαγος, Ιστορία και Γεωπολιτική του Ελληνισμού από τον Προϊστορία ως τους Αλεξανδρινούς χρόνους, Αθήνα, 1993, σελ.204.

ΘΑΛΑΤΤΑ

9

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ μεγάλη μάχη (δηλαδή το 489) εκστράτευσε με 70 πλοία στην περσοκρατούμενη Νάξο την οποία απελευθέρωσε. Το ίδιο προσπάθησε να κάνει και στην Πάρο, όμως απέτυχε μετά από 26 ημέρες πολιορκίας. Επέστρεψε τραυματισμένος στην Αθήνα όπου κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους (μεταξύ των οποίων και ο Θεμιστοκλής) για προδοσία και εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων. Καταδικάστηκε αρχικά σε θάνατο και στη συνέχεια σε υπέρογκο χρηματικό πρόστιμο, που πλήρωσε μετά τον θάνατό του ο γιος του Κίμων. Η κυριαρχία του Θεμιστοκλή στην πολιτική σκηνή της Αθήνας στα μέσα της πρώτης και -κυρίως- στη δεύτερη δεκαετία του 5ου αιώνα π.Χ., του έδωσε τη δυνατότητα να θέσει σε εφαρμογή το ναυτικό του πρόγραμμα μετατρέποντας την Αθήνα στη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της εποχής. Για αυτό βασίστηκε σε δύο βασικούς άξονες: πρώτον την κατασκευή έργων υποδομής. Θέλοντας να αντικαταστήσει τον ακα- Χάλκινο νόμισμα Αθηνών τάλληλο όρμο του Φαλήρου που απεικονίζει τον που κατά την άποψή του, δεν Θεμιστοκλή σε τριήρη, πληρούσε τις προϋποθέσεις 120-140 μ.Χ. Νομισματική για τον ασφαλή ελλιμενι- συλλογή Alpha Bank, σμό του πολεμικού στόλου, φωτογραφία Π. Μαγουλάς. το 491 ξεκίνησαν τα έργα για Από την έκθεση Χρήμα: σύμβολα απτά στην την δημιουργία των τριών λι- αρχαία Ελλάδα. Μουσείο μένων του Πειραιά, δηλαδή Κυκλαδικής Τέχνης του Κάνθαρου, της Ζέας και 2/11/2017 – 15/4/2018. της Μουνιχίας. Παράλληλα ξεκίνησε και η οχύρωση του επινείου της Αθήνας, αν και τα έργα σταμάτησαν όταν η ελληνοπερσική σύγκρουση εισήλθε στην πρώτη της φάση. Ο δεύτερος άξονας του θεμιστόκλειου ναυτικού προγράμματος ήταν η κατασκευή πολεμικών πλοίων (βλ. παρακάτω). Στην υλοποίησή του ο Θεμιστοκλής αντιμετώπισε τρία βασικά προβλήματα: πρώτον, έπρεπε να πείσει τους Αθηναίους να δεχτούν το σχέδιό του. Στις αρχές του 5ου αιώνα δεν ήταν αυτονόητο ότι οι συμπολίτες του είχαν συνειδητοποιήσει τη ναυτική φυσιογνωμία της πόλης, Μπορεί ο Θουκυδίδης, δια στόματος Περικλή, να αναφέρει κατά το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου το 431 π.Χ., πως η Αθήνα έχει τα χαρακτηριστικά ενός «νησιού» και πως οι Αθηναίοι είναι «νησιώτες» και ως τέτοιοι θα πρέπει να συμπεριφέρονται, ήταν όμως ο Θεμιστοκλής που έθεσε τις βάσεις αυτής της νοοτροπίας. Στα πλαίσια αυτά εκμεταλλεύτηκε άριστα κάποιες συγκυρίες της εποχής, όπως η αποτυχία του Μιλτιάδη στην εκστρατεία της Πάρου, η ανταγωνιστική δράση και εν δυνάμει εχθρική στάση της γειτονικής Αίγινας και τέλος η άφιξη των πρώτων ανησυχητικών ειδήσεων από τη Χαλκιδική: οι Πέρσες είχαν ήδη ξεκινήσει τις εργασίες για την κατασκευή της διώρυγας στον Άθω (απ’ όπου θα περάσουν τελικά τα πλοία κατά την εκστρατεία του 480).

10

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ Δεύτερον, έπρεπε να βρει τους απαιτούμενους οικονομικούς πόρους. Ευτυχής συγκυρία ήταν η ανακάλυψη το 483 μιας νέας φλέβας αργύρου σε ορυχείο του Λαυρίου που χρησιμοποιήθηκε ως αρχικό κεφάλαιο από το οποίο η πόλη δάνεισε ένα τάλαντο σε εκατό πλούσιους Αθηναίους για να ναυπηγήσουν για λογαριασμό της πόλης από μια τριήρη. Τρίτον, έπρεπε να επανδρώσει τα πλοία με πολυάριθμα πληρώματα. Για την επίλυση αυτού του προβλήματος ο Θεμιστοκλής προσεταιρίστηκε τους θήτες, δηλαδή την κατώτερη αλλά πολυάριθμη κοινωνική τάξη της Αθήνας, τους οποίους χειραφέτησε πολιτικά αναδεικνύοντας τα πλεονεκτήματα που θα αποκόμιζαν από την υπηρεσία τους στον πολεμικό στόλο. Με τον τρόπο αυτό επέκτεινε και εδραίωσε τη δημοκρατία στην Αθήνα. Αυτή η κοινωνική προαγωγή των θητών δεν ήταν απρόσκοπτη και προκάλεσε θυελλώδεις συζητήσεις και αντιδράσεις των ισχυρότερων τάξεων της Αθήνας, που συνασπίστηκαν γύρω από μια σημαντική φυσιογνωμία των αριστοκρατικών, τον Αριστείδη, που θα μείνει στην ιστορία με το προσωνύμιο «δίκαιος». Η αντίθεσή του στο ναυτικό πρόγραμμα του Θεμιστοκλή, αφού έκρινε πως η διατήρηση ενός μεγάλου στόλου θα ήταν τεράστια επιβάρυνση για τα οικονομικά της πόλης, και η αδυναμία ορθής εκτίμησης του επερχόμενου περσικού κινδύνου, οδήγησαν σε σύγκρουση τους δυο άντρες με αποτέλεσμα τον εξοστρακισμό του Αριστείδη και την πλήρη κυριαρχία του Θεμιστοκλή στην πολιτική ζωή της πόλης. Η απρόσκοπτη εφαρμογή του θεμιστόκλειου ναυτικού προγράμματος προσέφερε στην Αθήνα 200 πλοία, 147 πολεμικά και 53 εφεδρικά. Όταν ξεκίνησε η δεύτερη φάση της ελληνοπερσικής σύγκρουσης, ο Θεμιστοκλής συνειδητοποίησε την ανάγκη της ταυτόχρονης αντιμετώπισης του περσικού στρατού και ναυτικού. Έτσι θεώρησε ως ενιαίο αμυντικό χώρο την ευρύτερη περιοχή των Θερμοπυλών στην ηπειρωτική Ελλάδα και του θαλάσσιου χώρου του Αρτεμισίου μεταξύ βόρειας Εύβοιας και Παγασητικού Κόλπου, σε μια μοναδικής σύλληψης κατανόηση της αναγκαιότητας σύμπραξης χερσαίας και ναυτικής ισχύος . Όμως η ηρωική πτώση του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα, των 300 συμπολεμιστών του και των Θεσπιέων συμμάχων του, κατέστησε ανούσια την παραμονή του ελληνικού στόλου στο Αρτεμίσιο, όπου μετά από ναυτικές συγκρούσεις τριών ημερών, ο περσικός στόλος είχε αναγκαστεί να διακόψει την πορεία του προς την Αττική. Μάλιστα, στις ναυμαχίες αυτές ο Θεμιστοκλής θέλησε να εξακριβώσει την αποτελεσματικότητα της τακτικής του διέκπλου εναντίον των Περσών. Είναι σαφές πως ο αθηναϊκός πολεμικός στόλος του 480 π.Χ., που αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά του συνόλου των ελληνικών ναυτικών δυνάμεων, δεν ήταν ο έμπειρος και καλά εκπαιδευμένος στόλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

11

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ Στη συνέχεια, και καθώς ο ελληνικός στόλος υποχωρούσε νότια, ο Θεμιστοκλής εφήρμοσε την στρατηγική του ψυχολογικού πολέμου: κάνοντας στάσεις στις ακτές που διέθεταν πόσιμα ύδατα και άλλες πιθανές θέσεις αποβίβασης, ανέγραφε σε λίθους εκκλήσεις προς τους Ίωνες που είχαν εξαναγκαστεί να κωπηλατούν στον περσικό στόλο, για αυτομόληση ή αγώνα χωρίς ζήλο, προκειμένου να προκαλέσει δυσκολίες στους Πέρσες κατά τις επερχόμενες ναυμαχίες, πιθανές προσχωρήσεις Ιώνων στον ελληνικό στόλο και συνολικά πρόκληση δυσπιστίας των Περσών στρατηγών προς τα ιωνικά και καρικά πληρώματα. Τη μαρτυρία αυτή μας μεταφέρει ο Ηρόδοτος στην Ουρανία: «Άνδρες της Ιωνίας, δεν είναι δίκαιο να πολεμάτε εναντίον των πατέρων σας και να υποδουλώνετε την Ελλάδα. Θα ήταν καλύτερο για εσάς να πολεμάτε στο πλευρό μας. Αλλά αν αυτό δεν είναι δυνατό, τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της μάχης να μείνετε στην άκρη και να πείσετε τους Κάρες να κάνουν το ίδιο. Αλλά αν δεν μπορείτε να κάνετε ούτε το ένα ούτε το άλλο, αν αποφασίσετε να μείνετε με το πλευρό της μεγαλύτερης δύναμης, όταν θα έρθουμε στα χέρια, να ενεργήσετε ως δειλοί και να θυμάστε ότι είμαστε το ίδιο αίμα και ότι η αιτία της εχθρότητας με τους βάρβαρους προήλθε από εσάς»3.

διεξήχθησαν τότε κατά του βαρβαρικού στόλου στα στενά, δεν άσκησαν μεγάλη επιρροή στη γενική κατάσταση, αλλά έδωσαν στους Έλληνες τη μέγιστη πείρα, επειδή από τους κινδύνους έμαθαν ότι ούτε τα πλήθη των πλοίων, ούτε οι λαμπρότητες των επισήμων, ούτε οι κομπώδεις κραυγές και οι παιάνες των βαρβάρων προκαλούν φόβο σε άνδρες, οι οποίοι ξέρουν να μάχονται και είναι τολμηροί, αλλά πρέπει, καταφρονώντας όλα αυτά, να ορμούν εναντίον των εχθρών και να τους αγωνίζονται»4.

Η σημασία των ελληνοπερσικών ναυτικών συγκρούσεων στο Αρτεμίσιο ήταν μεγάλη, αφού συνέβαλαν τα μέγιστα στην απόκτηση πολύτιμης εμπειρίας για τα ελληνικά πληρώματα, η οποία αποδείχθηκε αποφασιστική στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Πλούταρχος στον Θεμιστοκλή αναφέρει χαρακτηριστικά: «Οι ναυμαχίες, που

Μπροστά στην επερχόμενη περσική λαίλαπα, ο Θεμιστοκλής ήταν εκείνος που έπεισε τους συμπολίτες του να εκκενώσουν την Αθήνα μεταφέροντας τα γυναικόπαιδα στις γειτονικές Σαλαμίνα, Τροιζήνα και Αίγινα, ερμηνεύοντας σωστά το χρησμό του μαντείου των Δελφών για «τα ξύλινα τείχη» που θα σώσουν την πόλη: «Η Παλλάς Αθηνά δεν μπορεί να καταπραΰνει τον Ολύμπιο Δία, αν και τον παρακαλεί με πολλά λόγια και πολλή φρόνηση. Αλλά θα σου πω πάλι αυτόν τον χρησμό που τον παρομοιάζω με το ατσάλι. Όταν όλα όσα βρίσκονται ανάμεσα στο λόφο του Κέκροπος και τη σπηλιά του θεϊκού Κιθαιρώνος θα καταληφθούν από τον εχθρό, ο Ζευς, που βλέπει μακριά θα δώσει στη Τριτογένεια Αθηνά ένα ξύλινο τείχος για να μείνει απόρθητο. Αυτό το τείχος θα σώσει και εσένα και τα παιδιά σου. Και εσύ μην περιμένεις ήσυχη το ιππικό και το μεγάλο πεζικό στρατό που έρχεται από την Ασία αλλά να υποχωρήσεις, να φύγεις. Θα έρθει μία μέρα που θα αντισταθείς. Ω, θεία Σαλαμίς θα καταστρέψεις εσύ παιδιά γυναικών είτε όταν σπέρνεται ο καρπός της Δήμητρος είτε όταν θέριζεται».

3

4

12

«Ἂνδρες Ἴωνες, οὐ ποιέετε δίκαια ἐπὶ τοὺς πατέρας στρατευόμενοι καὶ τὴν Ἑλλάδα καταδουλούμενοι. ἀλλὰ μάλιστα μὲν πρὸς ἡμέων γίνεσθε· εἰ δὲ ὑμῖν ἐστι τοῦτο μὴ δυνατὸν ποιῆσαι, ὑμεῖς δὲ ἔτι καὶ νῦν ἐκ τοῦ μέσου ἡμῖν ἕζεσθε καὶ αὐτοὶ καὶ τῶν Καρῶν δέεσθε τὰ αὐτὰ ὑμῖν ποιέειν. εἰ δὲ μηδέτερον τούτων οἷόν τε γίνεσθαι, ἀλλ᾽ ὑπ᾽ ἀναγκαίης μέζονος κατέζευχθε ἢ ὥστε ἀπίστασθαι, ὑμεῖς δὲ ἐν τῷ ἔργῳ, ἐπεὰν συμμίσγωμεν, ἐθελοκακέετε μεμνημένοι ὅτι ἀπ᾽ ἡμέων γεγόνατε καὶ ὅτι ἀρχῆθεν ἡ ἔχθρη πρὸς τὸν βάρβαρον ἀπ᾽ ὑμέων ἡμῖν γέγονε», Ηρόδοτος, Ουρανία, 22.

ΘΑΛΑΤΤΑ

«Αἱ δὲ γενόμεναι τότε πρὸς τὰς τῶν βαρβάρων ναῦς περὶ τὰ στενὰ μάχαι κρίσιν μὲν εἰς τὰ ὅλα μεγάλην οὐκ ἐποίησαν, τῇ δὲ πείρᾳ μέγιστα τοὺς Ἕλληνας ὤνησαν, ὑπὸ τῶν ἔργων παρὰ τοὺς κινδύνους διδαχθέντας, ὡς οὔτε πλήθη νεῶν οὔτε κόσμοι καὶ λαμπρότητες ἐπισήμων οὔτε κραυγαὶ κομπώδεις ἢ βάρβαροι παιᾶνες ἔχουσι τι δεινὸν ἀνδράσιν ἐπισταμένοις εἰς χεῖρας ἰέναι καὶ μάχεσθαι τολμῶσιν, ἀλλὰ δεῖ τῶν τοιούτων καταφρονοῦντας ἐπ’ αὐτὰ τὰ σώματα φέρεσθαι καὶ πρὸς ἐκεῖνα διαγωνίζεσθαι συμπλακέντας», Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, 8.

Φθινόπωρο 2021

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ Ο ΦΡΕΑΡΙΟΣ: Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ Έχοντας συνειδητοποιήσει πλήρως τα πλεονεκτήματα που προσέφεραν στον ελληνικό στόλο οι γεωγραφικές ιδιαιτερότητες των στενών μεταξύ Αττικής και Σαλαμίνας, ο Θεμιστοκλής κατάφερε να πείσει τον αρχηγό του ελληνικού στόλου Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη να αποφύγει να δώσει ναυμαχία κοντά στον Ισθμό, όπως ήταν η πρόταση των περισσότερων Πελοποννησιακών πόλεων στο πολεμικό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε. Κατάφερε να τον πείσει πως σε ανοιχτό πέλαγος οι Έλληνες θα ηττηθούν, πως οι Πέρσες θα έρθουν κοντά στην Πελοπόννησο, γιατί ο στρατός θα ακολουθήσει το στόλο, και τέλος ότι η ναυμαχία στη Σαλαμίνα σήμαινε προστασία της Πελοποννήσου. Στη σφοδρή αντιπαράθεση που έλαβε χώρα, ο Ευρυβιάδης ήταν αρνητικός στην αρχή, κάνοντας μάλιστα κίνηση να χτυπήσει τον Θεμιστοκλή, αναγκάζοντάς τον να πει το περίφημο «πάταξον μέν, ἂκουσον δε»5. Επιπλέον, όταν ο Κορίνθιος Αδείμαντος ζήτησε να απορριφθεί το αίτημα του Θεμιστοκλή για ψηφοφορία χαρακτηρίζοντάς τον «άντρα χωρίς πατρίδα» (αφού είχαν φτάσει οι πληροφορίες για εισβολή των Περσών στην Αθήνα και πυρπόληση της Ακρόπολης), ο Αθηναίος στρατηγός απείλησε πως οι Αθηναίοι έχουν και πατρίδα και γη και 200 τριήρεις και θα μεταναστεύσουν στην Κάτω Ιταλία ιδρύοντας νέα πόλη. Αν και τελικά πείστηκε ο Ευρυβιάδης και ξεκίνησαν οι πολεμικές προετοιμασίες, όταν οι Έλληνες διαπίστωσαν το μέγεθος του περσικού στόλου φοβήθηκαν και πολλοί αναθεώρησαν την απόφαση να ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα. Τότε ο Θεμιστοκλής απέστειλε στους Πέρσες σε κρυφή αποστολή τον δούλο και παιδαγωγό των παιδιών του Σίκιννο, ο οποίος ξεγέλασε τους Πέρσες αναφέροντας πως ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για επίθεση, αφού οι Έλληνες είναι τρομαγμένοι και σκέπτονται να φύγουν. Το αποτέλεσμα ήταν η 5

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, 2.3.

Φθινόπωρο 2021

κινητοποίηση του περσικού στόλου, η είσοδός του στα στενά της Σαλαμίνας και η παράσυρση τόσο εκείνων όσο και των υπολοίπων Ελλήνων σε ναυμαχία στο θαλάσσιο χώρο που από την πρώτη στιγμή είχε επιλέξει ο Θεμιστοκλής. Όπως παραδίδει ο Αισχύλος στους Πέρσες, οι Έλληνες επιδεικνύοντας ηρωικό πνεύμα, έδωσαν τον υπέρτατο αγώνα επικρατώντας ενός υπεράριθμου στόλου: «Ὦ παῖδες Ἑλλήνων, ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ’, ελευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν τε πατρῴων ἕδη, θήκας τε προγόνων· νῦν ὑπέρ πάντων ὁ ἀγών»6. Τη στρατηγική διορατικότητα και πολεμική ευφυΐα του Θεμιστοκλή, αναγνώρισε και κατέγραψε ο Θουκυδίδης: «Διότι ο Θεμιστοκλής, λόγω της φυσικής του οξυδερκείας η οποία είχε πραγματικώς καταδειχθή κατά τρόπον απαραγνώριστον, ήτο περισσότερον από κάθε άλλον άξιος εξαιρετικού όλως διόλου κατά τούτο θαυμασμού. Διά της εμφύτου εις αυτόν οξείας αντιλήψεως, και χωρίς ανάγκην ενισχύσεως αυτής, ούτε διά προηγουμένης διδασκαλίας, ούτε διά των μαθημάτων της πείρας, και τα παρόντα κατόπιν βραχυτάτης σκέψεως έκρινεν οξύτατα και τα μέλλοντα να γίνουν επί μακρόν διάστημα χρόνου προείκαζεν άριστα. Kαι εκείνα μεν, περί των οποίων εκάστοτε ησχολείτο, είχε και την ικανότητα να εξηγή προς τους άλλους, εκείνα δε, περί των οποίων δεν είχε προσωπικήν πείραν, ηδυνήθη να κρίνη επαρκώς, και κανείς δεν ημπορούσε να προΐδη με την ιδίαν ευκρίνειαν το καλόν ή το κακόν που επεφύλαττε το άδηλον μέλλον. Και συγκεφαλαιώνων λέγω ότι διά της φυσικής του οξυνοίας και ως εκ της ελαχίστης προπαρασκευής, η οποία του ήτο αναγκαία προς τούτο, ανεδείχθη ικανώτερος από κάθε άλλον να διαγινώσκη αμέσως τι έπρεπε να πραχθή ή να λεχθή. Αλλ’ ασθενήσας απέθανε»7.

6

Αισχύλου Πέρσαι, στ. 396-399.

7

Θουκυδίδου, Ιστορία, Α.138, μτφρ. Ελ. Βενιζέλου.

ΘΑΛΑΤΤΑ

13

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Η Αποφασιστική Ναυμαχία της Σαλαμίνας Του Αντιπλοιάρχου Σπυρίδωνος Μαζαράκη Π.Ν.* * Ο Αντιπλοίαρχος Σπυρίδων Μαζαράκης Π.Ν. είναι κάτοχος πτυχίου Master of Science in Global Security από το πανεπιστήμιο Cranfield του Ηνωμένου Βασιλείου και Μεταπτυχιακού διπλώματος στις «Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές» από το Πάντειο Πανεπιστήμιο. Είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας (ΕΛΙΝΙΣ) και δόκιμος ερευνητής του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ) ως επικεφαλής της ομάδας «Ναυτικής Στρατηγικής και Θαλάσσιας Ασφάλειας». Η έρευνα του επικεντρώνεται σε θέματα Ναυτικής Στρατηγικής, Ναυτικής Ισχύος, και Θαλάσσιας Ασφάλειας.

Εισαγωγή

Η

ναυμαχία της Σαλαμίνας αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις σημαντικότερες ναυμαχίες της παγκόσμιας ιστορίας και η σημασία της είναι ευρέως αποδεκτή από το σύνολο των ιστορικών μελετητών και των θεωρητικών της στρατηγικής σκέψης. Αποτελεί αντικείμενο για τη μελέτη της θεωρίας της αποφασιστικής μάχης σε συνδυασμό με τη θεωρία της ναυτικής στρατηγικής, η οποία υποστηρίζει την εξέχουσα επιρροή της ναυτικής ισχύος στον ρου της ιστορίας. Η ερώτηση που εύλογα προκύπτει είναι: Πόσο σημαντική ήταν η επίδραση του αποτελέσματος της ναυμαχίας της Σαλαμίνας για την ιστορία; Η ερώτηση αυτή εμπεριέχει ένα σύνολο συνδεόμενων ερωτήσεων που πρέπει να απαντηθούν επιμέρους. Είναι δυνατόν μια μάχη να είναι αποφασιστική και ποιο ακριβώς είναι το αντικείμενο που

14

ΘΑΛΑΤΤΑ

αποφασίζεται; Επιπλέον, ειδικότερα, μπορεί μια ναυμαχία να είναι αποφασιστική για τα γεγονότα στην ξηρά; Προχωρώντας στον «αντιπραγματικό» (counter-factual) αναστοχασμό1 των γεγονότων του παρελθόντος, τί θα γινόταν αν η έκβαση μιας ναυμαχίας ήταν διαφορετική; Με αφορμή τη συμπλήρωση των 2.500 ετών από τη διεξαγωγή της, σκοπός του παρόντος πονήματος είναι η ανάδειξη της αποφασιστικότητας της ναυμαχίας της Σαλαμίνας για τον ρου της ιστορίας.

1

Για την προβληματική του ιστορικού αντιπραγματικού αναστοχασμού (counter-factual) που αφορά στην εκτίμηση της εξέλιξης των ιστορικών γεγονότων αν δεν γινόταν κάποιο συγκεκριμένο γεγονός, βλ. Tedock Philip και άλλοι, Unmaking the West: “What if?” Scenarios that Rewrite world Ηistory. University of Michigan Press, Μίσιγκαν, 2006. Σελ. 14-44. Είναι αξιοσημείωτο ότι στο συγκεκριμένο βιβλίο εμπεριέχονται δύο κείμενα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνα από τους Victor Davis Hanson και Barry Strauss.

Φθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Αποφασιστικές μάχες της Ιστορίας Είναι γεγονός ότι έχει δημοσιευθεί μεγάλος αριθμός βιβλίων και συγγραμμάτων που ασχολούνται αποκλειστικά με τις μάχες που επηρέασαν όχι μόνο το αποτέλεσμα ενός πολέμου αλλά και την ιστορία συνολικά. Για παράδειγμα, ο E.S. Creasy στο έργο του «The Fifteen Decisive Battles of the World from Marathon to Waterloo» (1851) επέλεξε τις μάχες «λόγω της διαχρονικής σημασίας τους και λόγω της ουσιαστικής (practical) επιρροής στη δική μας κοινωνική και πολιτική κατάσταση, την οποία μπορούμε να εντοπίσουμε στα αποτελέσματα αυτών των συγκρούσεων». Ωστόσο, μόλις μία εξ αυτών είναι ναυμαχία, η καταστροφή της Ισπανικής Αρμάδας του 1588. Ειδικά για τους Περσικούς πολέμους αναφέρεται μόνο στη μάχη του Μαραθώνα. Αντίστοιχα, ο JFC Fuller στο βιβλίο του «Decisive Battles: Their Influence upon History and Civilization» (1940) αναφέρεται μόνο σε μία ναυμαχία (Ναύπακτος, 1571) ενώ στο επόμενο βιβλίο του για τις «Αποφασιστικές μάχες που διαμόρφωσαν τον Κόσμο» (1954–1956) συμπεριλαμβάνει και τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Στην πιο πρόσφατη προσπάθεια καταγραφής των σημαντικότερων μαχών, ο Giles MacDonogh’s στο «Great Battles: 50 Key Battles from the Ancient World to the Present Day» (2010) αναφέρεται σε δύο από τις μάχες των Περσικών πολέμων, των Θερμοπύλων και της Σαλαμίνας. Από την πλευρά του, ο John Keegan στo «History of Warfare» υποστηρίζει ότι ένα από τα ιστορικά χαρακτηριστικά των πολεμικών στόλων ήταν η εξάρτηση τους από την ξηρά, με αποτέλεσμα οι πιο αποφασιστικές ναυμαχίες «διαχρονικής και περισσότερο από τοπικής σημασίας» να έχουν διεξαχθεί σε ένα περιορισμένο ποσοστό των θαλασσίων περιοχών. Είναι αξιοσημείωτο ότι από τις δεκαπέντε αποφασιστικές ναυμαχίες που επιλέγει ο Keegan, οι τρείς έχουν διεξαχθεί Φθινόπωρο 2021

στον ελληνικό χώρο σε απόσταση λιγότερο από 200 ναυτικά μίλια και με διαφορά 2.300 ετών (Σαλαμίνα, Ναύπακτος και Ναβαρίνον). Είναι ενδιαφέρον ότι στις μελέτες για τις αποφασιστικές μάχες σπάνια εμπεριέχονται ναυμαχίες. Ο Jan Breemer σε μελέτη του για τις αποφασιστικές ναυμαχίες παρατηρεί δύο στοιχεία που επηρεάζουν την ανάλυση τους (Breemer, The Burden of Trafalgar, σελ. 9). Πρώτον, η προσέγγιση των μελετητών εμπεριέχει διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης. Οι πιο σπουδαίες προσεγγίσεις αφορούν σε μάχες που άλλαξαν την ιστορία, ενώ οι πιο συντηρητικές εμπεριέχουν αυτές που καθόρισαν την έκβαση ενός πολέμου. Ανάλογα με τον τρόπο προσέγγισης, ένας μελετητής μπορεί να επιλέξει διαφορετικές ναυμαχίες ως σημαντικότερες, ακόμα και όταν αφορούν τον ίδιο πόλεμο. Για παράδειγμα, στους περσικούς πολέμους θα μπορούσε κάποιος να αναφέρει τη ναυμαχία της Μυκάλης ή και του Ευρυμέδοντα ως σπουδαιότερης από αυτή της Σαλαμίνας.2 Δεύτερον, η ανάλυση των μελετητών έχει ισχυρά στοιχεία ιδιοτέλειας.3 Ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο, αλλά και τις εν γένει αντιλήψεις του κάθε συγγραφέα, η πρόσληψη της αποφασιστικότητας μιας μάχης ή ναυμαχίας παίρνει διαφορετική μορφή. Για παράδειγμα, ήδη από την αρχαιότητα υπήρξαν διαφορετικές οπτικές για τη σημασία της ναυμαχίας. Ο ιστορικός των Περσικών πολέμων, Ηρόδοτος, είναι ξεκάθαρος: Αν οι Αθηναίοι, πανικόβλητοι μπροστά στον κίνδυνο εγκατέλειπαν την πόλη τους ή έμεναν και παραδίνονταν στον Ξέρξη, κανένας δε θα επιχειρούσε να αντιμετωπίσει τους Πέρσες στη θάλασσα (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 2

Για παράδειγμα βλ. A.T.Olmested, History of the Persian Empire, Chicago: University of Chicago Press,1948.

3

Για την αντικειμενικότητα της ιστορίας βλ. W.H.Walsh, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Ιστορίας, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 2006, σελ 145- 167.

ΘΑΛΑΤΤΑ

15

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Κωνσταντίνος Βολανάκης, Η ναυμαχία της Σαλαμίνας, ελαιογραφία σε μουσαμά, συλλογή Γ.Ε.Ν.

7.139.3)4. Συνεπώς, για τον Ηρόδοτο, οι Αθηναίοι ήταν σωτήρες της Ελλάδας, καθώς με την επιλογή τους εξακολούθησε η Ελλάδα να ζει ελεύθερη και κράτησαν όρθιο όλο τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο αναχαιτίζοντας τον βασιλιά. (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 7.139.5). Αλλά και για τη σημασία της Αθηναϊκής Ναυτικής ισχύος, ο Ηρόδοτος είναι ξεκάθαρος: Οι Αθηναίοι 4

16

Τα χωρία από την Ιστορία του Ηροδότου και τους Νόμους του Πλάτωνα προέρχονται από Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, www.greek-language.gr.

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

λόγω του ανταγωνισμού με την Αίγινα αναγκάστηκαν να γίνουν ναυτικοί και έτσι σώθηκε η Ελλάδα. (Ηρόδοτος, Ιστορίαι 7.144.3). Από την άλλη πλευρά, ο Πλάτων στο έργο του «Νόμοι», υποστηρίζει ότι οι μάχες στον Μαραθώνα και στις Πλαταιές έσωσαν την Ελλάδα και όχι οι ναυμαχίες στη Σαλαμίνα και το Αρτεμίσιο. Είναι δεδομένο ότι ο σχολιασμός του Πλάτωνα είναι πολιτικά φορτισμένος, καθώς έχει ως βάση την κριτική του για τη λειτουργία του Αθηναϊκού πολιτεύματος και όπως αναφέρει οι ναυμαχίες δεν «έκαναν καλύτερους» του Αθηναίους. (Πλάτων, Νόμοι, 707 c.d). Αναμφισβήτητα, η ιδιοτελής ανάγνωση των ιστορικών γεγονότων επηρεάζει την αντικειμενική εκτίμηση της σημασίας τους. Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

17

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Θεωρητική προσέγγιση στην αποφασιστική ναυμαχία στη θάλασσα Ως ιδιοτελής, σε πολλές περιπτώσεις, έχει χαρακτηριστεί και η προσέγγιση των θεωρητικών της θαλάσσιας και ναυτικής ισχύος στα ιστορικά γεγονότα. Ο θιασώτης της θαλάσσιας ισχύος, Αμερικανός ναύαρχος Alfred Thayer Mahan, υποστήριξε στο εμβληματικό του έργο για την «Επιρροή της Θαλάσσιας Ισχύος στην Ιστορία» ότι ο «Έλεγχος των θαλασσών μέσω του ναυτικού εμπορίου και της ναυτικής υπεροχής σημαίνει κυρίαρχη επιρροή στον κόσμο [..] και είναι το κυριότερο μεταξύ των υλικών στοιχείων της ισχύος και της ευημερίας των εθνών». (Mahan, The Influence of Sea Power, σελ. 25). Αντίθετα με τον Mahan, ο έτερος σπουδαίος θεωρητικός της ναυτικής ισχύος, Sir Julian Corbett αντιλαμβάνεται ότι ο θαλάσσιος πόλεμος έρχεται δεύτερος εμπρός στη σημασία του χερσαίου, καθώς «Από τη στιγμή που οι άνθρωποι ζούνε στην ξηρά και όχι στη θάλασσα, η επίλυση των διαφορών μεταξύ των κρατών κρίνεται – εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις - είτε από το τί μπορεί να κάνει ο στρατός σου εναντίον της επικράτειας και της εθνικής ζωής του εχθρού σου, είτε από τον φόβο του τί επιτρέπει ο στόλος στον στρατό σου να κάνει» (Corbett, Some Principles of Maritime Strategy, σελ 24.) Εκτός από τη γενικότερη σημασία της θαλάσσιας ισχύος, υφίσταται και διαφωνία μεταξύ των δύο θεωρητικών σχετικά με τη σημασία της αποφασιστικής μάχης στη θάλασσα και της αναγκαιότητας της συγκέντρωσής του στόλου σε ένα αποφασιστικό σημείο. Αναφέρει σχετικά ο Mahan: «Η αποφασιστική υπεροχή στο κρίσιμο σημείο δράσης είναι η κύριος στόχος της στρατιωτικής τέχνης…..και ο αποφασιστικός στόχος της επίθεσης είναι η οργανωμένη δύναμη του εχθρού, δηλαδή ο Στόλος του» (Mahan, Retrospect and 18

ΘΑΛΑΤΤΑ

Prospect, σελ. 164,168). Από την πλευρά του, ο Corbett με βάση την άποψη ότι η εμμονή με την επίτευξη αποφασιστικής μάχης μπορεί να οδηγήσει σε περιορισμό των επιλογών μιας ναυτικής στρατηγικής διαφοροποιείται σε σχέση με τον Mahan αναφορικά με το θέμα της συγκέντρωσης του στόλου. Ο Corbett υποστηρίζει ότι: «Σκοπός του ναυτικού πολέμου πρέπει να είναι πάντοτε, άμεσα ή έμμεσα, η εξασφάλιση του θαλασσίου ελέγχου ή η παρεμπόδιση της εξασφάλισής του από τον εχθρό. […] Η κυριαρχία στη θάλασσα, επομένως, δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά τον έλεγχο των θαλάσσιων επικοινωνιών, είτε για εμπορικούς είτε για στρατιωτικούς σκοπούς». (Corbett, Some Principles of Maritime Strategy, σελ. 87, 89). Ως εκ τούτου, για τον Corbett, η προστασία των θαλασσίων επικοινωνιών αποτελεί την ουσία της ναυτικής επιρροής και τον στρατηγικό στόχο που πρέπει να επιδιώκει ο πολεμικός στόλος. (Vego, Naval Classical Thinkers, σελ. 6). Η σκέψη του Corbett έχει συγκεκριμένη δομή: Σίγουρα, η διενέργεια αποφασιστικής ναυμαχίας είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την επίτευξη της κυριαρχίας στη θάλασσα. Ωστόσο, ο ασθενέστερος στόλος λόγω της γεωγραφίας έχει τη δυνατότητα να αποφύγει τη μάχη με τον συγκεντρωμένο ισχυρότερο εχθρικό στόλο και να επιδοθεί σε επιχειρήσεις ελάσσονος αντεπίθεσης και καταστροφής του εχθρικού εμπορίου. Συνεπώς, η εμμονή των ισχυρών στόλων (και δη του Βρετανικού) με την αποφασιστική μάχη και την απαιτούμενη συγκέντρωση των μονάδων του στόλου σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, οδηγεί σε περιορισμό του ελέγχου των θαλασσίων επικοινωνιών και ουσιαστικά στην απώλεια επίτευξης του στρατηγικού στόχου. Μελετώντας την παγκόσμια ναυτική ιστορία και τις περίφημες αποφασιστικές ναυμαχίες σε συνδυασμό με τις θεωρίες της Ναυτικής Στρατηγικής μπορούμε να φτάΦθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ σουμε σε κάποια συμπεράσματα. Αρχικά, είναι δεδομένο ότι «από τη στιγμή που οι άνθρωποι ζούνε στην ξηρά και όχι στη θάλασσα», η κατάληξη του ανταγωνισμού και της σύγκρουσης στη θάλασσα έχει έμμεση σχέση με τη γενικότερη κατάληξη του πολέμου. Το μέγεθος της επιρροής στα γεγονότα στην ξηρά εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του πολέμου. Ειδικά, για την περίοδο που αναφερόμαστε, οι αρχαίοι στόλοι ήταν ιδιαίτερα εξαρτημένοι από την ξηρά για ανεφοδιασμό και προστασία από τις καιρικές συνθήκες στις οποίες ήταν εξαιρετικά ευάλωτοι.5 Γενικά, πριν από την ανάπτυξη της ιστιοφόρου ποντοπόρου ναυτιλίας, η ναυτική ισχύς είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τη χερσαία. Αναφορικά με τη διενέργεια αποφασιστικών ναυμαχιών, αυτές είναι σπάνιες και σίγουρα πολύ λιγότερες σε αριθμό. Οι αποφασιστικές ναυμαχίες ιστορικά λαμβάνουν χώρα όταν συνυπάρχουν δύο συνθήκες: Αφενός, όταν και οι δύο αντίπαλοι εκτιμούν ότι έχουν πιθανότητα νίκης και αφετέρου, όταν η γεωγραφία του πολέμου επιβάλλει τη σύγκρουση για τον καθορισμό του ελέγχου των θαλασσίων επικοινωνιών. Ωστόσο, είναι φανερό ότι σχεδόν πάντα ο ισχυρότερος επιδιώκει την αποφασιστική ναυμαχία, προκειμένου να επιτύχει με ένα χτύπημα την κυριαρχία στη θάλασσα6. Από την άλλη πλευρά, ο ασθενέστερος προσπαθεί να αποφύγει την αποφασιστική ναυμαχία με το σύνολο του στόλου ή να απομονώσει μέρος του εχθρικού στόλου σε ενέδρα.

5

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι Πέρσες κατά τη διάρκεια των επιθέσεων τους στον Ελλαδικό χώρο υπέστησαν σημαντικές καταστροφές από κακοκαιρίες αφενός το 492πχ στην περιοχή του Άθω και το 480πχ ανοικτά της Κύμης.

6

Ο όρος κυριαρχία στη θάλασσα (Command of the Sea) έχει κατακριθεί από πολλούς θεωρητικούς ως κάτι το οποίο δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο σε περιορισμένο τόπο και χρόνο. (βλ. Till, Geoffrey. Seapower: A Guide for the Twenty-First Century. London: Routledge, 2004). Ωστόσο ο συγγραφέας του παρόντος αναφέρεται στο όρο ως τη στρατηγική κατάσταση στην οποία ένα κράτος έχει τον έλεγχο μιας εκτεταμένη περιοχής για μεγάλο χρονικό διάστημα (πχ. η Mare Nostrum της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) που απαγορεύει στους αντιπάλους του να προβαίνουν σε ενέργειες που έχουν συγκεκριμένο αντίκτυπο σε στρατηγικό επίπεδο.

Φθινόπωρο 2021

Με βάση τις θεωρίες που προαναφέρθηκαν θα γίνει προσπάθεια υποστήριξης της αποφασιστικότητας της ναυμαχίας της Σαλαμίνας.

Σύγκριση ναυτικής ισχύος Περσών και Ελλήνων Η περσική αυτοκρατορία ήταν η κατεξοχήν ισχυρότερη χερσαία αυτοκρατορία της εποχής. Η ισχύς της στηριζόταν στις αχανείς εκτάσεις που κατείχε και από τις οποίες μπορούσε να συγκεντρώσει πολυάριθμους στρατούς. Όπως γράφει και ο Ηρόδοτος, η αυτοκρατορία «απέκτησε» τη θάλασσα μετά την υποδούλωση της Αιγύπτου από τον Καμβύση (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 3.34.5). Είναι δεδομένο ότι οι Πέρσες είχαν ισχυρό ναυτικό το οποίο όμως στηριζόταν στους υπόδουλους λαούς, κυρίως Φοίνικες, Αιγύπτιους, Κύπριους και Ίωνες. Ήδη από την περίοδο της κατάκτησης της Ιωνίας, οι Πέρσες είχαν επιδοθεί σε έναν ανταγωνισμό με τις ελληνικές πόλεις κράτη για τον έλεγχο του βόρειου Αιγαίου και του Ελλήσποντου.

(Green, The Greco-Persian Wars, σελ. 1314). Οι περσικές εκστρατείες στον ελλαδικό χώρο αναδεικνύουν δύο σημαντικά στοιχεία: Πρώτον, ήταν δεδομένη στην περσική αντίληψη ότι οι εκστρατείες απαιτούσαν τη σύζευξη χερσαίας και ναυτικής ισχύος, όπως αναδείχθηκε από την πρώτη κιόλας εκστρατεία το 492 π.Χ., η οποία σταμάτησε λόγω της καταστροφής του στόλου στο Άθως. Δεύτερον, η περσική ναυτική ισχύς ήταν υπέρτερη από αυτή των Ελλήνων σε όλες τις εκστρατείες, όπως φαίνεται ιδιαίτερα στη δεύτερη εκστρατεία στην οποία ο περσικός στόλος υπό τον Δάτη και τον Αρταφέρνη διέπλευσε τις Κυκλάδες, κατέστρεψε την Ερέτρια και αποβιβάστηκε στον Μαραθώνα. Ωστόσο, η στρατηγική σκέψη των Περσών παρέμεινε χερσαία. Ο George Cawkwell, στην ανάλυση του για τον περσικό στόλο, υποστηρίζει ότι παρά την αύξηση ΘΑΛΑΤΤΑ

19

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ της ναυτικής ισχύος της αυτοκρατορίας, η αντίληψη των Περσών για τη ναυτική στρατηγική παρέμεινε αυτή μιας χερσαίας δύναμης που αντιλαμβανόταν τα πλοία ως ένα κινητό κομμάτι της χερσαίας ισχύος και όχι ως μέσο για την κυριαρχία των θαλασσών. (Cawkwell, Τhe Greek Wars, σελ. 257). Ο ίδιος συγγραφέας υποστηρίζει ότι γενικότερα από τις ιστορικές πηγές φαίνεται ότι οι Πέρσες ηγεμόνες μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις εκτιμούσαν ως απαραίτητη την ύπαρξη μεγάλου στόλου και ότι ο Ξέρξης διέταξε την κατασκευή στόλου για την υποστήριξη της εκστρατείας του (χωρίς να γνωρίσει έγκαιρα τις αθηναϊκές προετοιμασίες) (Cawkwell, Τhe Greek Wars, σελ. 259). Από την άλλη πλευρά, οι Έλληνες ήταν περίφημοι για τις φάλαγγες οπλιτών, οι οποίες μετά από τις πολύχρονες συγκρούσεις μεταξύ των πόλεων – κρατών, είχαν αναδειχθεί στον κατ’ εξοχήν αποτελεσματικότερο σχηματισμό για τις μάχες στην ξηρά, όπως αποδείχθηκε περίτρανα στις μάχες των Περσικών πολέμων. Ωστόσο, καμία ελληνική πόλη κράτος δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως χερσαία δύναμη ειδικά μπροστά στην Περσική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες, λόγω της γεωμορφίας του χώρου που διαβιούσαν (μικρές πεδιάδες, απόκρημνες ακτές, δυσκολοδιάβατοι δρόμοι), από την αρχή επιδόθηκαν στην ενασχόληση με τη θάλασσα και το θαλάσσιο εμπόριο. Συνέπεια αυτού του γεγονότος, είναι ότι αρκετές πόλεις κράτη διατηρούσαν πολυάριθμους πολεμικούς στόλους για την προστασία των θαλασσίων γραμμών – επιΧάρτα του Ρήγα, επιπεδογραφία της εν Σαλαμίνι ναυμαχίας διά τον κοινωνιών, κυρίως από τους πεινέον Ανάχαρσιν, 1797. ρατές. Όπως γράφει ο Θουκυδίδης «Και ναυτικά εξήρτυαν οι Έλληνες και εις τη θάλασσαν επεδίδοντο περισσότερον». Στο ίδιο χωρίο του βιβλίου, ο Θουκυδίδης περιγράφει τους ελληνικούς στόλους των πόλεων κρατών που προϋπήρχαν των Περσικών επιδρομών (Κόρινθος, Ιωνία, Σάμος, Συρακούσες και Κέρκυρα), σημειώνοντας ότι οι Αιγινήτες και οι Αθηναίοι είχαν «ασήμαντους στόλους» και ότι αργότερα ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους «ενώ ευρίσκοντο ήδη εις πόλεμον προς τους Αιγινήτας και αναμένετο ο βάρβαρος να κατασκευάσουν τα πολεμικά πλοία, με τα οποία εναυμάχησαν εις τη Σα20

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ λαμίνα». (Θουκυδίδης, Ιστορία, Βιβλίον Α, 13-14). Είναι γενικά αποδεκτό7 ότι οι ελληνικές πόλεις κράτη (και ειδικά η Αθήνα) απέκτησαν τη ναυτική ισχύ για να αντιμετωπίσουν την Περσική Αυτοκρατορία στη θάλασσα λίγο πριν την εκστρατεία του Ξέρξη.

Προς τη ναυμαχία της Σαλαμίνας Για τον σκοπό του παρόντος πονήματος δεν είναι υποχρεωτική η αναλυτική περιγραφή των ιστορικών γεγονότων που οδήγησαν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας τα οποία θεωρούνται γνωστά. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να αναφερθούν συγκεκριμένα γεγονότα που αναδεικνύουν τη σημασία της κατάληξης των αναμετρήσεων στη θάλασσα για το τελικό αποτέλεσμα της περσικής εκστρατείας στον ελληνικό χώρο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τόσο οι Πέρσες όσο και οι Αθηναίοι, προετοιμάστηκαν πυρετωδώς για την ενίσχυση των στόλων τους. Ειδικά, οι Πέρσες έχοντας υπόψη τους ότι ο πολυάριθμος στρατός τους θα ήταν αδύνατο να ανεφοδιαστεί από τους περιορισμένους πόρους του ελληνικού χώρου έλαβαν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία του στόλου με πιο χαρακτηριστική ενέργεια τη διάνοιξη της διώρυγας στο Άθως. Μπορεί το κέντρο βάρους της περσικής προσπάθειας να ήταν οι χερσαίες δυνάμεις αλλά η κρίσιμη αδυναμία τους ήταν η εξάρτηση από τις θαλάσσιες επικοινωνίες που εξασφάλιζαν τον συνεχή ανεφοδιασμό. Αυτός ακριβώς ήταν ο στόχος της στρατηγικής ιδιοφυίας του Θεμιστοκλή. Ο ρόλος του Θεμιστοκλή στην ήττα των Περσών είναι γνωστός, αποδεκτός και αδιαμφισβήτητος. Θαυμαστής του είναι ο έτερος θιασώτης της ναυτικής ισχύος, Θουκυδίδης, ο οποίος γράφει «Και συγκεφαλαιώνων λέγω, ότι δια της φυσικής του οξύνοιας [..] ανεδείχθη ικανώτερος από κάθε άλλον να διαγινώσκη αμέσως τι έπρεπε να πραχθή ή να λεχθεί».

7

Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η άποψη που εκφράζει ο Hans Van Hees στο κείμενο του “Those who sail are to receive wage” υποστηρίζοντας ότι ο Θουκυδίδης και ο Ηρόδοτος υπερβάλλουν «ιδιοτελώς» ως προς την πρότερη κατάσταση των ελληνικών στόλων πριν την Περσική επίθεση. Βλ Garett Fagan και Matthew Trundle, ed, New Perspectives on Ancient Warfare, Leiden: Brill NV, σελ. 205-226.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

21

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, 1862/64, Wilhelm von Kaulbach, ελαιογραφία σε μουσαμά, Μόναχο, Βαυαρικό Κοινοβούλιο.

(Θουκυδίδης, Ιστορία, Βιβλίον Α, 138). Ο Θεμιστοκλής αντιλαμβανόμενος τη γεωστρατηγική των περσικών εκστρατειών και της ανατολικής Μεσογείου γενικότερα, προέβαλε τη ναυτική ισχύ και το θαλάσσιο εμπόριο ως το εργαλείο για την ευημερία της Αθήνας. Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε σημαντικά αξιώματα στην Αθήνα, προέτρεψε τους 22

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Αθηναίους να ενισχύσουν τον στόλο κάτι που τελικά υλοποιήθηκε χρησιμοποιώντας τα έσοδα από τα μεταλλεία του Λαυρίου. Παρότι δεν ήταν επικεφαλής του στόλου, ήταν ο αδιαμφισβήτητος ιθύνων νους πίσω από τη ναυτική στρατηγική των Ελλήνων. Ερμηνεύοντας ορθά τον χρησμό για τα «ξύλινα τείχη», έπεισε τους Αθηναίους να εγκαταλείψουν την πόλη τους και μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες να ναυμαχήσουν στα στενά της Σαλαμίνας και φρόντισε, με την αποστολή του Σίκιννου, ώστε και ο Ξέρξης να πειστεί να ναυμαχήσει εκεί. Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

23

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ Η επιλογή των στενών της Σαλαμίνας ως τόπος της ύστατης προσπάθειας για ανάσχεση της περσικής εκστρατείας (παρότι δεν ήταν δεδομένη ακόμα και τη νύκτα πριν τη διεξαγωγή της ναυμαχίας) ήταν κατάλληλη σύμφωνα με τις αρχές της ναυτικής στρατηγικής για την αποφασιστική μάχη. Ο υποδεέστερος στόλος επέλεξε να αντιπαρατεθεί με τον ισχυρότερο σε περιορισμένο χώρο για να αποφύγει το αριθμητικό του μειονέκτημα. Υπάρχουν πολλές μελέτες με αντικρουόμενες εκτιμήσεις για τον αριθμό των πλοίων που ναυμάχησαν στη Σαλαμίνα ωστόσο η εκτίμηση του Peter Green για αριθμητικό πλεονέκτημα περίπου 2:1 (650 περσικά ενάντια σε 310 ελληνικά) φαίνεται λογική (Green, The Greco-Persian Wars, σελ. 60-64). Ανεξάρτητα από ποιες είναι οι εκτιμήσεις, είναι δεδομένο ότι οι Έλληνες εκμεταλλευόμενοι την ανώτερη ναυτική τους τέχνη και τη γεωγραφία της περιοχής κατάφεραν να επικρατήσουν. Επίσης, σίγουρο είναι ότι το αποτέλεσμα επηρέασε το υπέρτερο ηθικό των Ελλήνων που υπερασπίζονταν την ελευθερία και την επιβίωση τους με τον «νυν υπέρ πάντων αγών» (Αισχύλος, Πέρσες). Χωρίς να το γνωρίζουν οι Έλληνες, εφάρμοσαν τη μεταγενέστερη θεώρηση του Corbett για τη συγκέντρωση του στόλου πριν από μια αποφασιστική ναυμαχία: «Η ιδανική συγκέντρωση, εν ολίγοις, είναι μια εμφάνιση αδυναμίας που καλύπτει μια πραγματικότητα δύναμης. (Corbett, Some Principles of Maritime Strategy, σελ.

153). Τις στιγμές πριν από τη σύγκρουση των αντίπαλων πλοίων οι Έλληνες φαίνονταν σε πιο δυσχερή θέση από τους Πέρσες.

να ναυμαχήσει στη Σαλαμίνα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Είχε δύο επιλογές: Μια να εμπλακεί σε ναυμαχία με τους Έλληνες στη Σαλαμίνα ή να προχωρήσει προς τον Ισθμό χωρίζοντας τις δυνάμεις του, χάνοντας το αριθμητικό πλεονέκτημα και αφήνοντας τα μετόπισθεν ευάλωτα σε ελληνικές αντεπιθέσεις από τη θάλασσα, αλλά ελπίζοντας ταυτόχρονα ότι ο χρόνος και η περίσταση θα κάνει τους Έλληνες να διαλυθούν (Green, The Greco-Persian Wars, σελ. 172). Τελικά, εφάρμοσε κάτι ανάμεσα στα δύο: διέταξε ένα μικρό τμήμα του στρατού του να κινηθεί προς τον Ισθμό και ένα μικρό τμήμα του στόλου να αναπτυχθεί στον Σαρωνικό. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Ηρόδοτου, καταλυτικό ρόλο στην απόφαση να ναυμαχήσουν οι Πέρσες στη Σαλαμίνα ήταν το μήνυμα του Θεμιστοκλή ότι οι Έλληνες δεν ήταν μονιασμένοι και ήταν έτοιμοι να δραπετεύσουν. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύθηκε η άποψη των Περσών ότι μπορούσαν να νικήσουν, καθώς ήταν αναμφισβήτητα ισχυρότεροι (τουλάχιστον αριθμητικά) στη θάλασσα, αλλά και στις πρόσφατες σημαντικές ναυμαχίες με τους Έλληνες, στη μία είχαν επικρατήσει (ναυμαχία της Λάδης) και στην άλλη είχαν έρθει ισοπαλία (ναυμαχία του Αρτεμισίου). Ο Ξέρξης έπεσε στην παγίδα του Θεμιστοκλή μόλις επιβεβαιώθηκε η βασιλική υπεροψία του ότι μπορεί να νικήσει τους Έλληνες και στη θάλασσα αφενός λόγω της υπέρτερης ναυτικής του ισχύος και αφετέρου λόγω της μη σύμπνοιας (και πιθανής προδοσίας) των Ελλήνων.

Από την άλλη πλευρά, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, η αποφασιστική μάχη έχει ως προϋπόθεση την κοινή αντίληψη μεταξύ των αντιπάλων ότι έχουν πιθανότητες νίκης και ουσιαστικά την επιθυμία τους να εμπλακούν σε μια μάχη με πολύ μεγάλο διακύβευμα. Η συζήτηση για τον λόγο που ο Ξέρξης επέλεξε 24

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ Τα αποτελέσματα της ναυμαχίας της Σαλαμίνας είναι γνωστά. Με μεγάλο μέρος του Περσικού στόλου κατεστραμμένο, οι γραμμές ανεφοδιασμού του πολυπληθούς στρατού ήταν εκτεθειμένες στις ελληνικές επιθέσεις. Ο Ξέρξης, φοβούμενος τον αποκλεισμό του στην Ελλάδα, αποφάσισε να αφήσει ένα μέρος του στρατού του με τον Μαρδόνιο να συνεχίσει την εκστρατεία και επέστρεψε στις Σάρδεις έχοντας ολοκληρώσει τον σκοπό της εκστρατείας του, όπως υποστήριξε και η Αρτεμισία, ήτοι την καταστροφή της Αθήνας και την κατάκτηση της Ελλάδας μέχρι τον Ισθμό. (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 8.102.3). Μπορεί η ναυμαχία στη Σαλαμίνα να είχε περιορισμένα απτά αποτελέσματα μιας και οι κατεκτημένες περιοχές δεν απελευθερώθηκαν και ο περσικός στρατός ήταν άθικτος, αλλά το στρατηγικό της αντίκτυπο θα εμφανιζόταν αργότερα. Όπως γράφει ο Barry Strauss, «Η Σαλαμίνα ήταν μια αποφασιστική μάχη γιατί διέλυσε το περσικό ναυτικό, αλλά δεν οδήγησε τους Πέρσες έξω από την Ελλάδα» (Strauss, Η ναυμαχία της Σαλαμίνας, σελ. 383). Οι νίκες των Ελλήνων στις Πλαταιές και τη Μυκάλη, τον επόμενο χρόνο, ολοκλήρωσαν την καταστροφή των περσικών δυνάμεων στον ελληνικό ηπειρωτικό κορμό και το Αιγαίο και οδήγησαν στην αναστολή της περσικής επιθετικότητας. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο Victor Davis Hanson, “Η επιτυχία στις Πλαταιές μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο υπό το φως της τακτικής, στρατηγικής και πνευματικής επιτυχίας στη Σαλαμίνα τον προηγούμενο Σεπτέμβριο, η οποία έδωσε στους Έλληνες τη δυνατότητα να συνεχίσουν τον αγώνα». (Hanson, Σφαγή και Πολιτισμός, σελ. 78).

Σημασία της ναυμαχίας της Σαλαμίνας Για να εκτιμήσουμε τη σημαντικότητα της ναυμαχίας της Σαλαμίνα στον ρου της ιστορίας θα πρέπει να αναφερθούμε στους λόγους που την καθιστούν πιο αποφασιστική από τις άλλες σπουδαίες νίκες των Ελλήνων, στον Μαραθώνα, τις Πλαταιές και τη Μυκάλη. Και για να υποστηρίξουμε αυτή τη θέση οφείλουμε να εντοπίσουμε τους τομείς που επηρέασε το αποτέλεσμα της ναυμαχίας. Μέρος αγάλματος Θεμιστοκλή στο λιμάνι του Πειραιά, έργο του γλύπτη Νικόλαου Παυλόπουλου, 1976.

Φθινόπωρο 2021

Ξεκινώντας από το προφανές: Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας επιβεβαιώθηκε η σημασία της ναυτικής ισχύος. Ο Colin Gray στο έργο του “Leverage of Seapower” αναφέρει ότι δύσκολα θα μπορούσαμε να βρούμε πιο ξεκάθαρο παράδειγμα στο οποίο η ναυτική ισχύς να παράγει πλεονέκτημα τόσο θανάσιμο για τον εισβολέα. (fatal leverage). (Gray, Leverage of Seapower, σελ.

98). Οι Έλληνες καθοδηγούμενοι από τη στρατηΘΑΛΑΤΤΑ

25

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ γική σκέψη του Θεμιστοκλή κατάφεραν να προσβάλλουν τους Πέρσες στο μοναδικό σημείο της στρατηγικής τους που ήταν ευάλωτο, τις θαλάσσιες γραμμές επικοινωνιών. Αλλά ταυτόχρονα οι Έλληνες (και ιδιαίτερα οι Αθηναίοι), εντόπισαν το εργαλείο στο οποίο θα βάσιζαν τη μετέπειτα κυριαρχία τους στις ελληνικές θάλασσες. Τον Αθηναϊκό στόλο. Μετά τις επιτυχίες στις Πλαταιές και τη Μυκάλη, οι Έλληνες υπό την ηγεσία των Αθηναίων πέρασαν από τη στρατηγική άμυνα στη στρατηγική επίθεση ιδρύοντας τη «ναυτική» Δηλιακή συμμαχία και τη διενέργεια προληπτικού πολέμου για την προστασία των παράκτιων περιοχών του Αιγαίου από τους Πέρσες. Η Αθηναϊκή Θαλασσοκρατία στηρίχθηκε σε τέσσερεις πυλώνες εγγενείς στις θαλάσσιες αυτοκρατορίες: τη Δημοκρατία, τη Ναυτική Ισχύ, τον πλούτο της Αυτοκρατορίας και τον κανόνα της Λογικής (Rule of Reason). (Hale, Lords of the Sea, σελ.

158). Βασιζόμενοι στην υπέρτερη ναυτική τους ισχύ οι Αθηναίοι επέκτειναν την επιρροή τους σε όλη την ανατολική Μεσόγειο νικώντας τους Πέρσες σε όλες τις αναμετρήσεις στη θάλασσα με πιο σπουδαία τη ναυμαχία του Ευρυμέδοντα. Σε στρατηγικό επίπεδο η σημαντικότερη επιρροή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας ήταν ότι ανέδειξε έναν εναλλακτικό τρόπο πολέμου σε σχέση με τις χερσαίες αποφασιστικές μάχες της αρχαιότητας. Ο εναλλακτικός αυτός τρόπος πολέμου εμφανίζεται ξεκάθαρα στον «Επιτάφιο» του Περικλή, όπως μας τον μεταφέρει ο Θουκυδίδης: «Μέγα γὰρ τὸ τῆς θαλάσσης κράτος» (Θουκυδίδης, Ιστορία, 143). Η θαλάσσια ισχύς μπορούσε να αντιπαρατεθεί στην υπέρτερη χερσαία ισχύ με την εφαρμογή έμμεσης στρατιωτικής προσέγγισης στον πόλεμο που προβλέπει την αποφυγή της αποφασιστικής αναμέτρησης στην ξηρά και τη διατήρηση του πολέμου επι μακρόν μέχρις ότου ο αντίπαλος να εξουθενωθεί οικονομικά. Ο 26

ΘΑΛΑΤΤΑ

Andrew Lambert υποστηρίζει ότι μπορεί η ναυτική ισχύς να έδωσε ένα αποφασιστικό χτύπημα στις περσικές φιλοδοξίες αλλά ταυτόχρονα τα θαλάσσια κράτη που κυριάρχησαν στη Μεσόγειο (η Αθήνα και αργότερα η Ρώμη) αποτέλεσαν πρότυπο για τις μεταγενέστερες ναυτικές δυνάμεις (τη Βρετανία). (Lambert, Seapower States, σελ. 44). Η σημασία της ναυμαχίας της Σαλαμίνας ενισχύεται ακόμα περισσότερο όταν εξετάζεται σε ευρύτερο πλαίσιο. Στα νερά της Σαλαμίνας συγκρούστηκαν δύο κόσμοι, η Ανατολή με τη Δύση, η απολυταρχία με τη δημοκρατία, η ελευθερία με τη δουλεία. Όπως γράφει ο Hegel: «Η ιστορία κρεμόταν τρέμοντας στη ζυγαριά: Ανατολίτικος δεσποτισμός – ο κόσμος ενωμένος κάτω από έναν άρχοντα και κυρίαρχο - από τη μία πλευρά, ξεχωριστά κράτη - ασήμαντα σε έκταση και πόρους, αλλά κινητοποιούμενα από την ελεύθερη ατομικότητα - από την άλλη πλευρά, βρισκόταν αντιμέτωπα στη γραμμή της μάχης. Ποτέ στην Ιστορία δεν αποδείχθηκε πιο περίτρανα η ανωτερότητα της πνευματικής ισχύος έναντι του καθόλου ευκαταφρόνητου υλικού πλούτου». (Hegel, The philosophy of History, σελ. 276). Η πνευματική ανωτερότητα των ελεύθερων Αθηναίων πολιτών που επάνδρωσαν τις νικηφόρες τριήρεις βασίζονταν όχι μόνο στο ότι προστάτευαν τους βωμούς και τις εστίες τους, αλλά και στο ότι προστάτευαν την ίδια τη δημοκρατία. Μια νεογέννητη δημοκρατία που προέβλεπε την ελευθερία του ατόμου και την ισόνομη και ισότιμη συμμετοχή στα κοινά. Στη Σαλαμίνα προστατεύτηκαν οι αξίες που αποτελούν τη βάση της δυτικής κουλτούρας, η δημοκρατία και ο κανόνας της λογικής. Χωρίς τη ναυμαχία της Σαλαμίνας και την ανάδειξη της ναυτικής ισχύος ως στρατηγικού και πολιτικού εργαλείου για τη διασπορά της δημοκρατίας δύσκολα Φθινόπωρο 2021

Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ μπορούμε να φανταστούμε την ύπαρξη του Χρυσού Αιώνα του Περικλή και την άνθηση της ελληνικής φιλοσοφίας στην αρχαία Αθήνα.

Βιβλιογραφία • Breemer, Jan S. The burden of Trafalgar: Decisive battle and naval strategic expectations on the eve of World War I, Journal of Strategic Studies, 17:1, 3362,1994.

• Cawkwell, George. The Greek Wars: the Failure of Persia. Oxford: Oxford University Press, 2005.

• Corbett, Julian S. Principles of Maritime Strategy. New York: Dover Publications, 2004.

• Fagan, Garett και Matthew Trundle, επιμ, New Perspectives on Ancient Warfare, Leiden: Brill NV, 2010.

• Gray, Colin S. The Leverage of Sea Power: The Strategic Advantage of Navies in War. New York: The Free Press, 1992.

• Lambert, Andrew. Seapower States: Maritime Culture, Continental Empires and the Conflict That Made the Modern World, New Haven: Yale University Press, 2018.

• Mahan, Alfred Thayer. The Influence of Sea Power upon History 1660-1783. Gretna: Pelican, 2003.

• Mahan, Alfred Thayer. Retrospect and Prospect: Studies in International Relations Naval and Political. Boston: Little, Brown and Company, 1902.

• Olmested A.T., History of the Persian Empire, Chicago: University of Chicago Press, 1948.

• Strauss, Barry. Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, μετ. Παππά Μαρία, Αθήνα: Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη,2005.

• Till, Geoffrey. Seapower: A Guide for the Twenty-First Century. London: Routledge, 2004.

• Vego, Milan, Naval Classical Thinkers and Operational Art, Naval War College, NWG:1005, 2009.

• Green, Peter. The Greco-Persian wars.

Berkeley: University of California Press.

1996.

• Hanson, Victor Davis. Σφαγή και Πολιτισμός, μετ. Κωνσταντινέα Στέλλα, Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος, 2002.

• Hale, John R. Lords of the Sea: the Epic Story of the Athenian Navy and the Birth of Democracy. New York : Viking, 2009.

• Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. The Philosophy of History, Kitchener: Batoche Books, 2001. Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

27

Τακτικές της Tριήρους Kατά τη Nαυμαχία της Σαλαμίνος Της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, Συγγραφέως, Ερευνήτριας Ναυτικής Ιστορίας

Α

ν και η εν λόγω ναυμαχία μνημονεύεται ως η ενδοξότερη των αρχαίων Ελλήνων δεν αποτελεί και την παλαιότερη όσον αφορά την εφαρμογή τακτικής και εμβολισμού.

Είχε προηγηθεί η ναυμαχία της Λάδης (494 π.Χ.)1, κατά την οποία, παρά τις αντίξοες συνθήκες που επεκράτησαν, μελετήθηκε η προπαρασκευή και η τακτική της τριήρους και πραγματοποιήθηκε μια σύντομη, αλλά όχι επαρκής, εκπαίδευση στην τακτική του διέκπλου2. Πολύ πιο πριν είχε λάβει χώρα η ναυμαχία της Αλαλίας (περί το 540 π.Χ.), κατά την οποία πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά η χρήση των εμβόλων (εμβολισμός) σε 1

Κ. Ε. Ιωαννίδου, “Η Ναυμαχία της Λάδης (494 π.Χ.), Στρατηγικά Λάθη”, Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 573, Ιούνιος-Ιούλιος-Αύγουστος 2010, εκδόσεις ΥΙΝ/ΓΕΝ, σσ. 79-85.

2

Ηρόδοτος, 6, 12.

28

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΗΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ πολεμικά πλοία τα οποία δεν ήταν τριήρεις αλλά πεντηκόντοροι3. Για την παλαιότερη ναυμαχία μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, λέγοντας ότι Κερκυραίοι και Κορίνθιοι ήλθαν αντιμέτωποι στα ανοικτά της Κέρκυρας4, περί το 664 π.Χ., δίχως ωστόσο να μας παρέχει κάποια άλλη σχετική πληροφορία. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι πριν από το 480 π.Χ. υπήρχε ανάλογη γνώση και πείρα στην τακτική του εμβολισμού, ώστε να μπορούν οι Έλληνες, μελετώντας και αξιόμαχοι πλέον, να αντιμετωπίσουν τον Στόλο της μεγαλειώδους Περσικής Αυτοκρατορίας. Έτσι σε έναν περιορισμένο χώρο και όχι με την άνεση που προσφέρει η ανοικτή θάλασσα, εφάρμοσαν τις γνώσεις και τις ικανότητές τους σε σημείο ώστε να αποτυπωθεί στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων η πολεμικότητά τους με τις πιο εντυπωσιακές λέξεις.

Η τακτική του εμβολισμού Από τη στιγμή που άρχισε η χρήση του εμβόλου στα πολεμικά σκάφη, έγιναν σημαντικές παρατηρήσεις οι οποίες σταδιακά επέφεραν μια ιδιαίτερη σπουδή στον τρόπο με τον οποίο οι αντίπαλοι στόλοι θα μάχονταν. Το έμβολο δεν αποτελούσε απλώς μια προεξοχή της πλώρης αλλά τον κύριο οπλισμό της τριήρους. Έφερε χάλκινη επένδυση ώστε να μπορεί να περάσει εύκολα την αθωράκιστη γάστρα των εχθρικών σκαφών και να προκαλέσει εισροή υδάτων5. Αυτό αναβάθμιζε την πολεμική τακτική. Ο εμβολισμός δεν ήταν τυχαία επιθετική ενέργεια, καθώς απαιτούσε δεξιοτεχνία χειρισμών. Αν το σκάφος διενεργούσε επίθεση με μεγάλη ταχύτητα, κινδύνευε να κολλήσει στο εχθρικό και το αποτέλεσμα θα ήταν να αποσυρθούν και οι δύο ναυτικές μονάδες από το πεδίο, αφού το στάδιο εμπλοκής που ακολουθούσε ήταν η πεζομαχία. Για τον λόγο αυτό η περίπτωση να «κολλήσουν» δύο σκάφη

μετά από τυχαίο, μη υπολογισμένο εμβολισμό, θεωρείτο αποτέλεσμα αδεξιότητας των κυβερνητών και την απέφευγαν. H ταχύτητα εξαρτάτο από τη γωνία προσκρούσεως και σε γενικές γραμμές ακολουθείτο η αρχή ότι υπό μικρή γωνία προσκρούσεως απαιτείτο μεγάλη ταχύτητα ενώ, αντιθέτως, υπό μεγάλη γωνία προσκρούσεως μικρή ταχύτητα6. Πέραν όμως της ταχύτητος οι αρχαίοι Έλληνες είχαν στρέψει την προσοχή τους και στο σημείο όπου μια τριήρης μπορούσε να εμβολίσει ένα εχθρικό πλοίο: κάτω ή πάνω από την ίσαλο γραμμή. Η πρώτη περίπτωση αφορούσε την προσπάθεια να ανοιχθεί τρύπα στα ύφαλα του σκάφους και να προκληθεί εισροή υδάτων, ενώ η δεύτερη είχε ως στόχο να ανατραπεί το εχθρικό σκάφος. Αμφότερες απαιτούσαν προσεκτικό χειρισμό και την ταχεία μετατροπή ενός πλοίου σε έμπλωρο (βύθιση της πλώρης) ή έμπρυμνο (βύθιση της πρύμνης και ανύψωση της πλώρης), ώστε να έχει το έμβολο την επιθυμητή θέση κάτω ή πάνω από την ίσαλο γραμμή και να καταφέρει το ανάλογο κτύπημα7. Για την επίτευξη της έμπλωρης ή της έμπρυμνης κατάστασης του σκάφους συνήθως μετακινείτο το πλήρωμα - οι επιβάτες - της τριήρους8. Συνήθης τακτικός ελιγμός που εφαρμοζόταν παλαιόθεν ήταν ο διέκπλους, ο οποίος αποσκοπούσε στη διάσπαση της εχθρικής παρατάξεως, πλέοντας δια μέσου αυτής. Πολύ συχνά μετά τον διέκπλου ακολουθούσε αναστροφή, ώστε να επιτευχθεί εμβολισμός στο πλησιέστερο εχθρικό πλοίο. Τον ελιγμό αυτό εφάρμοζαν ελάχιστα πλοία, τα πιο γρήγορα και αξιόμαχα του στόλου9: «διέκπλοι τε οὐκ εἰσὶν οὐδ’ ἀναστροφαί, ἅπερ νεῶν ἄμεινον πλεουσῶν ἔργα ἐστίν»10. [Ούτε είναι δυνατόν, σε στενό 6

J.F. Coates, “The Naval Architecture and Oar System of Ancient Galleys”,THE AGE OF ΤΗΕ GALLEY, 1995: σελ.133 .

7

Ιωαννίδου, 2020: σσ. 66-69.

3

Ηρόδοτος, 1, 164-167.

4

Θουκυδίδης, 1, 13.5.

8

Ιωαννίδου, 2020: σελ. 68.

5

Κ. Ε. Ιωαννίδου, ΤΡΙΗΡΗΣ, Τακτική και Επιχειρησιακό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Β’ Έκδοση, 2020: σελ. 65.

9

A.J. Holladay, “Further Thoughts on Trireme Tactics”, GREECE & ROME, Vol.35, No2 (Oct. 1988), pp. 149-151.

10 Θουκυδίδης, 2, 89.8.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

29

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΗΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ χώρο, να γίνουν ελιγμοί για να διασπαστεί η εχθρική παράταξη, και απότομες αναστροφές εναντίον της - και αυτά μπορούν να τα κάνουν μόνο ευέλικτα καράβια].

ενδεχομένως με μεγάλη ταχύτητα γιαυτό ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι το ένα τρίτο από τα πλοία του Στόλου των Φωκαέων είχαν έμβολα τα οποία είχαν καμφθεί13: «ἀπεστράφατο

Κατά τη διάρκεια του διέκπλου η τριήρης περνούσε ανάμεσα στα εχθρικά πλοία, οι επιβάτες / τοξότες αντάλλασσαν «πυρά», ενώ πολλές φορές ο διέκπλους είχε ως τακτικό ΑΝΣΚ να αχρηστευθούν τα κουπιά της εχθρικής τριήρους. Το τελευταίο επιτυγχανόταν εάν το επιτιθέμενο πλοίο διατηρούσε κατά την επίθεση ταχύτητα πέντε Υποθετική απεικόνιση/σχεδιασμός εμβολισμού τριήρους πάνω από την περίπου κόμβων (αρκε- ίσαλο γραμμή με σκοπό την ανατροπή του σκάφους, σύμφωνα με το σχέδιο τριήρους του John F. Coates. Απόδοση Κ.Ε.Ιωαννίδου, Περί Αλός. τή για την καταστροφή 50 κουπιών), και γωνία προσκρούσεως 20 έως 40 μοιρών11. Τέλος, ο περίπλους ήταν η πλεύση, με μεγάλη ταχύτητα, πλοίων που βρίσκονταν στα άκρα της γραμμής παρατάξεως του στόλου (επιμήκυνση γραμμής μετώπου), κατά της αντίπαλης παρατάξεως με σκοπό την υπερφαλάγγιση και κατόπιν τον εμβολισμό μεθ’ αναστροφής. Ο περίπλους μπορούσε να επιτευχθεί με την επέκταση του αριστερού κέρατος έναντι του εχθρικού δεξιού ή αντιστρόφως, με την επέκταση του δεξιού κέρατος έναντι του εχθρικού αριστερού12.

Η τακτική του εμβολισμού πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας Ο εμβολισμός αναπτύχθηκε με το πέρασμα του χρόνου. Αν και δεν υπάρχουν αναφορές για την τακτική του εμβολισμού κατά τη ναυμαχία της Αλαλίας, αντιλαμβανόμαστε ότι τα πλοία εκείνα εμβόλιζαν με ορμή και

γὰρ τοὺς ἐμβόλους»14. Ελλείψει περισσοτέρων διευκρινίσεων από τους αρχαίους συγγραφείς, κατανοούμε ότι στη ζημιά που προκλήθηκε στα έμβολα συνέβαλαν: η απειρία στην τακτική του εμβολισμού, η κατασκευή του εμβόλου της πεντηκοντόρου ή ο συνδυασμός αμφοτέρων των παραγόντων. Στην τριήρη οι ναυπηγοί κατενόησαν καλύτερα τη δυναμική του εμβόλου και ενδεχομένως προέβησαν στη αναβάθμισή του, ώστε το σκάφος να έχει την ικανότητα να εμβολίζει δίχως η δομή του να καταπονείται υπερβολικά και δίχως να καταστρέφεται το έμβολο15. Κατά τη ναυμαχία της Λάδης οι τριήρεις ήταν σε θέση να εμβολίσουν ευκολότερα από ότι οι πεντηκόντοροι τις προηγούμενες εποχές και το μόνο που αρκούσε για να επιφέρει τη νίκη των Ελλήνων ήταν

11 J.F. Coates, “The Naval Architecture and Oar System of Ancient Galleys”, THE AGE OF ΤΗΕ GALLEY, R. Gardiner (ed.), Conway Maritime Press 1995: σελ. 135.

13 Απέστραμαι τους εμβόλους = έχω τα έμβολα γυρισμένα προς τα οπίσω, έχουν καμφθή τα έμβολα. Απεστράφατο γ΄πληθυντικός, παθ. Παρακ. του αποστρέφω (Ι. Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Βιβλιοπρομηθευτική, 1999: σελ.

150 & 166).

12 J.Morrison, “The Trireme”, THE AGE OF ΤΗΕ GALLEY, 1995: σελ.61.

15 Ιωαννίδου, 2020: σελ. 23.

30

ΘΑΛΑΤΤΑ

14 Ηρόδοτος, 1, 166.

Φθινόπωρο 2021

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΗΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ η σωστή εκπαίδευση/προπαρασκευή, καθώς και η συμμετοχή όλων των πλοίων του στόλου στη ναυμαχία, παράγοντες οι οποίοι δυστυχώς απουσίαζαν κατά την κρίσιμη στιγμή στην εν λόγω αναμέτρηση. Με τα στοιχεία που διαθέτουμε μπορούμε να κατανοήσουμε, με κάποια επιφύλαξη, ότι οι τακτικές οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν πριν από την ναυμαχία της Σαλαμίνoς ήταν περιορισμένες σε κινήσεις διέκπλου και πιθανώς σε απλούς κατά μέτωπον σχηματισμούς, όπως η μονή ή διπλή γραμμή παρατάξεως. Για τη ναυμαχία του Αρτεμισίου τα αρχαία κείμενα παρέχουν περιγραφές με περισσότερα στοιχεία, από τα οποία συμπεραίνουμε ότι εφαρμόστηκαν οι τακτικές του διέκπλου και του περίπλου, καθώς και ο μηνοειδής και ο κυκλικός σχηματισμός.

Τακτικές που εφαρμόστηκαν κατά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνος Ελλείψει χώρου και λόγω εσπευσμένης ενάρξεως της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα, οι Έλληνες περιορίστηκαν σε τακτικές. Ο ελιγμός που μνημονεύεται από τον Ηρόδοτο αμέσως μετά την αντήχηση του παιάνα των Ελλήνων και την κίνησή τους με πρόσω ολοταχώς έως ότου πλησίασαν τα εχθρικά σκάφη, ήταν η αναπόδιση, την οποία ο αρχαίος συγγραφεύς αναφέρει με την έκφραση «ανακρούω πρύμνα».

Η αναπόδιση ήταν η πλεύση προς τα πίσω με την πλώρη στραμμένη προς τον εχθρό και την πρύμνη προς την ακτή της Σαλαμίνας. Αν και κάποιοι, σύμφωνα με τα όσα ιστορεί ο Ηρόδοτος, θέλησαν να την περιγράψουν ως αποτέλεσμα πανικού για να μειώσουν ορισμένες ναυτικές μονάδες λόγω αντιπάθειας μεταξύ πόλεων κρατών, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η συνολική εικόνα των Ελλήνων, στην εν λόγω ναυμαχία, παρουσιάζεται από όλους τους αρχαίους συγγραφείς ως κάθε άλλο παρά πανικόβλητοι. Με άλλα λόγια, και πολύ σωστά, ο Barry Strauss επισήμανε: «Αν αυτό ήταν πανικός, ο πανικός δεν προήλθε από τους κωπηλάτες. Κάτω από το κατάστρωμα οι περισσότεροι κωπηλάτες δεν μπορούσαν να δουν τίποτε. Η απόφαση για οπισθοχώρηση πάρθηκε από τους αρχηγούς και διαβιβάστηκε στους καπετάνιους και πηδαλιούχους με ένα προκαθορισμένο σήμα»17. Έμβολο τριήρους “ΟΛΥΜΠΙΑΣ”. ΦΩΤΟ: Κ.Ε.Ιωαννίδου, Περί Αλός.

«ἐνθαῦτα ἀνῆγον τὰς νέας ἁπάσας ‹οἱ› Ἕλληνες. ἀναγομένοισι δέ σφι αὐτίκα ἐπεκέατο οἱ βάρβαροι. οἱ μὲν δὴ ἄλλοι Ἕλληνες [ἐπὶ] πρύμνην ἀνεκρούοντο καὶ ὤκελλον τὰς νέας»16. [...Τότε οι Έλληνες ανοίχτηκαν στο πέλαγος με όλα τα καράβια τους· και καθώς αυτοί ανοίγονταν, αμέσως τους επιτέθηκαν οι βάρβαροι. Λοιπόν, οι άλλοι Έλληνες άρχισαν να αναποδίζουν και να φέρνουν τα καράβια τους προς τη στεριά…].

Η συγκεκριμένη τακτική είχε ως σκοπό να παρασύρει τους Πέρσες σε στενότερο, μη ευνοϊκό γι’ αυτούς σημείο, αφαιρώντας τους το πλεονέκτημα που

16 Ηρόδοτος, 8, 83 & 84.

17 Barry Strauss, Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, Μαρία Παπά (μτφρ.), εκδ. Λιβάνη, 2005: σελ. 269.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

31

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΗΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ θα είχαν στην ανοικτή θάλασσα εξαιτίας της αριθμητικής τους υπεροχής. Πραγματοποίηση διέκπλου δεν αναφέρεται στα κείμενα, καθώς οι Πέρσες είχαν χάσει από νωρίς τον σχηματισμό τους. Ενδεχομένως συνέβη σε ορισμένες περιπτώσεις που θα ευνοούσαν την εκμετάλλευση κενών στις προσωρινές συγκεντρώσεις των εχθρικών πλοίων. Το σπάσιμο των κουπιών δεν πρέπει να εφαρμόστηκε κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνος. Αυτό απαιτούσε συνήθως τον διέκπλου σε έναν στόλο που τηρεί σχηματισμό αυστηρής παρατάξεως και πρωτίστως την ύπαρξη χώρου. Ευρύτητα χώρου δεν υπήρχε κατά την εν λόγω ναυμαχία, γι’ αυτό οι Πέρσες, όντες στριμωγμένοι, είχαν χαλάσει την παράταξή τους: «...ἅτε γὰρ τῶν μὲν Ἑλλήνων σὺν κόσμῳ ναυμαχεόντων ‹καὶ› κατὰ τάξιν, τῶν δὲ βαρβάρων οὔτε τεταγμένων ἔτι οὔτε σὺν νόῳ ποιεύντων οὐδέν»18. [...Γιατί με το να ναυμαχούν οι Έλληνες με πειθαρχία και τάξη, ενώ οι βάρβαροι ενεργούσαν γενικά ασύνταχτοι και χωρίς λογισμό, δεν μπορούσες να περιμένεις διαφορετικό αποτέλεσμα].

σπάσιμο των κουπιών ενδεχομένως συνέβαινε ως τυχαίο γεγονός κατά τον εμβολισμό (κάτι που ίσως έδωσε την αφορμή να μελετηθεί αργότερα) ή ως μεμονωμένο περιστατικό σε μια ευνοϊκή συγκυρία και όχι ως προσχεδιασμένη τακτική του Ελληνικού Στόλου κατά την εν λόγω ναυμαχία. Ο Αισχύλος, ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας, δίνει σαφέστατα την εικόνα λέγοντας ότι λόγω στενότητος χώρου οι Πέρσες έπεφταν ο ένας επάνω στον άλλο με αποτέλεσμα να χτυπούν και να σπάζουν οι ίδιοι τα δικά τους κουπιά και όχι αυτά να σπάζουν από τον ελιγμό των Ελλήνων: «..ὡς δὲ πλῆθος ἐν στενῷ νεῶν ἤθροιστ᾽, ἀρωγὴ δ᾽ οὔτις ἀλλήλοις παρῆν, αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἐμβόλοις χαλκοστόμοις παίοντ᾽, ἔθραυον πάντα κωπήρη στόλον» 20. [Μα όπως σ’ ένα στενό ο σωρός των πλοίων ήταν μαζεμένος, συναμεταξύ τους τα πλοία μας έσπαζαν τα κουπιά τους και μόνα τους με τα χαλκόστομα έμβολα εχτυπιώνταν και βοήθεια να δώσουν το ένα στ’ άλλο δεν ήταν δυνατό·].

Το σπάσιμο των κουπιών θεωρείται ως τακτική μεταγενέστερη, η οποία προέκυψε κατόπιν ενδελεχούς μελέτης. Το γεγονός ότι μνημονεύεται τέσσερεις αιώνες μετά από τον Διόδωρο Σικελιώτη19 για τη συγκεκριμένη ναυμαχία, δημιουργεί προβληματισμό. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το ότι στο έργο του τελευταίου έχουν επισημανθεί πολλές ελλείψεις χωρίς να χαρακτηρίζεται από αντικειμενικότητα και ορθολογισμό, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η αναφορά των σπασμένων κουπιών αποτελεί παρερμηνεία των στίχων του Αισχύλου ή υπέρμετρο συγγραφικό ενθουσιασμό. Το

Εκείνο που πραγματικά εντυπωσιάζει και στο οποίο ελάχιστοι έχουν δώσει σημασία, είναι το γεγονός ότι οι Έλληνες με πολλή τέχνη, δηλαδή έχοντας αποκτήσει την ανάλογη εκπαίδευση και πείρα, εφάρμοσαν μια ιδιαίτερη τακτική. Όπως αναφέρει ο Αισχύλος21, «οὐκ ἀφρασμόνως», δηλαδή όχι απερίσκεπτα (αφράσμων < α. στερητικό + φράζω), ανέτρεπαν τα αντίπαλα σκάφη «ὑπτιοῦτο δὲ σκάφη νεῶν». Η μαρτυρία αυτή φαίνεται ότι είναι η πρώτη στην ιστορία περί ανατροπής εχθρικών σκαφών από εμβολισμό. Την ανατροπή επετύγχαναν εμβολίζοντας το εχθρικό πλοίο όχι στα ύφαλα του σκάφους (κάτω από την ίσαλο γραμμή) αλλά στα έξαλα, πάνω από την ίσαλο γραμμή. Αυτό απαιτούσε μεγάλη δεξιοτεχνία, καθώς ήταν πολύ εύκολο το πλοίο που διενεργούσε την επίθεση να

18 Ηρόδοτος, 8,86.

20 Αισχύλος, Πέρσαι, 410-416.

19 Ιστορική Βιβλιοθήκη, 11.18.

21 Αισχύλος, Πέρσαι, 418-419.

32

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΗΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ ωθήσει το αντίπαλο σκάφος και να χάσει πολύ χρόνο μέχρι να το ανατρέψει ή να κτυπηθεί το ίδιο από τον διατοιχισμό του άλλου που θα προκαλείτο από την ώθηση22. Με την ανατροπή των εχθρικών πλοίων έπεφταν τα πληρώματα του Περσικού Στόλου στη θάλασσα και οι περισσότεροι άνδρες πνίγονταν, αφού, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, δεν γνώριζαν κολύμβηση: «τῶν δὲ βαρβάρων οἱ πολλοὶ ἐν τῇ θαλάσσῃ διεφθάρησαν νέειν οὐκ ἐπιστάμενοι»23. [Οι περισσότεροι από τους εχθρούς, αντίθετα, που δεν ήξεραν κολύμπι, πνίγηκαν]. Τέλος, θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε την αναφορά στα φλεγόμενα βέλη του Περσικού Στόλου, που περιγράφηκαν εντυπωσιακά κυρίως από τη… «μεγάλη οθόνη». Χρήση φλεγομένων βελών πραγματοποιήθηκε από τους Πέρσες μόνο κατά την πυρπόληση των Αθηνών και όχι κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας της Σαλαμίνας24.

Βιβλιογραφία • Ιωαννίδου, K. E., ΤΡΙΗΡΗΣ, Τακτική και Επιχειρησιακό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, ΓΕΝ/Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Β΄ Έκδοση, 2020.

• Κατσούλης, Γ.Ν., «Η ναυμαχία της Σαλαμίνας ως ιδανικό παράδειγμα στρατηγικής και επιχειρησιακής σχεδίασης», Ναυτική Επιθεώρηση, Αθήνα, ΥΙΝ/ΓΕΝ, τ. 555, 2006: σσ. 235–257.

• Ράδος, Κ., Η ναυμαχία της Σαλαμίνος, Ενάλιος, Αθήνα, 2004.

• Coates, J. F., “The Naval Architecture and Oar System of Ancient Galleys”,THE AGE OF ΤΗΕ GALLEY, 1995.

• Holladay, A. J., “Further Thoughts on Trireme Tactics”, GREECE & ROME, Vol.35, No2 (Oct. 1988) σσ. 149-151.

• Morrison, J. S. “The Greek ships at Salamis and the diekplous”. Journal of Hellenic Studies 111, 1991: σελ.196-200.

• Morrison, J. S., “Greek naval tactics in the 5th century B.C”, IJNA, 3, 2 , 1974: σσ. 1 – 26.

• Rankov, B., “The Trireme”, Sailing into the Past. Learning from Replica Ships, Bennett, J., ed. Barrnsley, Seaforth, 2009: σσ. 34-51.

• Strauss, Β., Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, Μαρία Παπά (μτφρ.), εκδ. Λιβάνη, 2005: σελ. 269.

• Weegener S. Α., “Ramming trim of ships”, TROPIS IV, 4th International Symposium on Ship Antiquity, Harry Tzalas (ed.), Athens, 1996: σσ.429-433.

• Whitehead, I., “The periplous”, Greece & Rome 34, 1987: σσ.178-85.

• Παπαδόπουλος, Ν.Μ., Η ναυμαχία της Σαλαμίνος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1961.

22 André Weegener Sleeswyk, “Ramming trim of ships”, TROPIS IV, 4th International Symposium on Ship Antiquity, Harry Tzalas (ed.), Athens, 1996: σσ.429-433.

23 Ηρόδοτος, 8,89.

24 Ηρόδοτος, 8,52.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

33

Ο ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΣΤΑ ΕΠΙΝΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Ο Σοφοκλής στα Επινίκεια της Ναυμαχίας της Σαλαμίνος Ο δεκαεξάχρονος ακόμη Σοφοκλής, γυμνός, αλειμμένος με λάδι και με την λύρα στο χέρι, τη μέρα που οι Αθηναίοι έστηναν το τρόπαιό τους, οδηγεί τον νικητήριο χορό που παιάνιζε τα επινίκια της Ναυμαχίας της Σαλαμίνος.

Του Γεράσιμου Λειβαδά, Ερευνητή Ναυτικής Ιστορίας

Έ

ργο του Αμερικανού γλύπτη John Talbott Donoghue (1853 – 1η Ιουλίου 1903) που ανήκει στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Ο Donoghue είχε γεννηθεί στο Σικάγο όπου μεγάλωσε και ασχολήθηκε με την γλυπτική από πολύ νωρίς. Βρέθηκε στο Παρίσι όπου μαθήτευσε στον ταλαντούχο γλύπτη και ζωγράφο Alexandre Falguiere (1831-1900), οπαδό του Ρεαλισμού, τον οποίο όμως συγκινούσε η ιστορική και μυθολογική θεματολογία. Ο Donoghue είχε ζήσει από κοντά τουλάχιστον τις τραγικές συνέπειες του χειρότερου πολέμου που βίωσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, τον Αμερικανικό Εμφύλιο πόλεμο. Ορδές δυστυχισμένων κατέφθαναν ως επήλυδες στο Σικάγο σε αναζήτηση νέας πατρίδας. Αρκετοί από αυτούς μαύροι αφροαμερικανοί, δούλοι στις φυτείες του Νότου. Το βιομηχανικό Σικάγο, κέντρο των σιδηροδρόμων, του σταριού και των υλικών οικοδομών, θρηνεί χιλιάδες μαχητές στις πιο αιματηρές μάχες του εμφυλίου και επιζητούσε τα εργατικά χέρια εκείνα που θα αναδείκνυαν αργότερα την πόλη σε ένα νέο οικονομικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο. Ο Donoghue ήταν παιδί κατά την διάρκεια των μαχών, είναι βέβαιο όμως ότι ανδρώθηκε μέσα στην μιζέρια και την εξαθλίωση των χιλιάδων αναξιοπαθούντων στις νέες 34

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο Χειμώνας 2021

Ο ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΣΤΑ ΕΠΙΝΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ παραγκουπόλεις που δημιουργήθηκαν μέσα και γύρω από το Σικάγο. Η αποστροφή του Donoghue προς οτιδήποτε είχε σχέση με πόλεμο συγκρούστηκε με τα αναγνώσματα των έργων του Θουκυδίδη, του Αισχύλου και του Σοφοκλή που παρουσίαζαν την Ναυμαχία της Σαλαμίνος ως μία δοξασμένη νίκη του παγκόσμιου πολιτισμού. Ενώ η αιματοβαμμένη νίκη των Βορείων είχε τεράστιο κόστος για την Αμερική και απλά σηματοδότησε το τέλος της δουλείας στον Νότο, η Ελληνική νίκη στην Σαλαμίνα δικαίωνε τον πολιτισμό της ανθρωπότητος. Η ναυμαχία αυτή διέκοψε την επέλαση των Περσών στην Ευρώπη και εξασφάλισε την συνέχεια του Ελληνικού πολιτισμού που αποτέλεσε και το εφαλτήριο του δυτικού πολιτισμού. Σηματοδοτεί την αρχή του Χρυσού Αιώνα του Ελληνικού πνεύματος και κατοχυρώνει την εμβέλειά του για εκατονταετίες μέχρι την ολοκλήρωση αυτού που αναφέρεται ως Ευρωπαϊκό Πνεύμα και Δυτικός Πολιτισμός. Μέσα σε ένα χρόνο από την ναυμαχία της Σαλαμίνος, οι μάχες των Πλαταιών και της Μυκάλης (479 π.Χ.) έθεσαν τέρμα, μια για πάντα, σε κάθε προσπάθεια των Περσών να κατακτήσουν την ελληνική ηπειρωτική χώρα, καταχωρίζοντας ανεξίτηλα το γεγονός ως αναπόστατο στοιχείο στο υποσυνείδητο του δυτικού κόσμου. Ο δεσποτισμός, η αλαζονεία και η χλιδή των Αχαιμενιδών νικήθηκε μια για πάντα από την ελευθερία, την δημοκρατία, την ιδεολογία και την αρετή των Ελλήνων, και αφού η αυτοκρατορία επέζησε δύοντας για εκατόν πενήντα χρόνια, η θύελλα του Μακεδόνα Αλέξανδρου, διέλυσε ότι είχε απομείνει. Δεν θα μπορούσε λοιπόν ο Donoghue να αποδώσει ένα έργο σχετιζόμενο με πόλεμο ανατρέχοντας σε δραματικές μορφές πολεμιστών κραδαίνοντας όπλα, ή ακόμη ένα έργο μνημόσυνο σε τραγικούς νεκρούς. Φθινόπωρο 2021

Η απέχθειά του σε κάτι που θα παρέπεμπε σε θάνατο και νεκρούς τον ανάγκασε να ακολουθήσει μία προσέγγιση με κυρίαρχο συναίσθημα την εξιδανίκευση της έννοιας της νίκης, του θριάμβου. Με νοητική αφετηρία τις σκέψεις για να αποδώσει την αναφορά του στην ναυμαχία με ιδεώδη μορφή, αποζητά την ανύψωση του θέματος, τον εξωραϊσμό και την ωραιοποίηση στα επινίκια της μάχης. Ο μυημένος στα Ελευσίνια μυστήρια, πατριάρχης της ελληνικής τραγωδίας, Αισχύλος, του παρουσιάζει αυτό το θέμα μέσα από το αντιπολεμικό έργο «Πέρσαι». Με Διονυσιακό ενθουσιασμό ο Donoghue σμιλεύει την «νίκη», υμνώντας την ζωή, συμπυκνώνοντας όλη την δύναμη της αρετής σε μία αντι-ελεγεία για τους νεκρούς ήρωες. Συνειδητά λαξεύει μία υπέρβαση, επικυρώνοντας την ζωή μέσα από μία ανάσταση των νεκρών πολεμιστών. Η ωριμότητα, το ταλέντο και η μαστοριά του Donoghue ανέδειξε με ρεαλισμό ένα κόσμο οραμάτων και εμπειριών και απευθύνεται στο συλλογικό υποσυνείδητο. Το άγαλμα έχει φιλοτεχνηθεί σε στάση contrapposto και πρέπει να εμπνεύστηκε από τον εμβληματικό Δαυίδ του Μιχαήλ Αγγέλου στην Φλωρεντία ή ακόμη, από τον Απόλλωνα του Μπελβεντέρε, το αριστούργημα για το οποίο ο Winckelmann σημείωσε ότι αποτελεί το μεγαλείο έκφρασης της ελληνικής τέχνης και αντιπροσωπεύει το υψηλότερο ιδανικό της γλυπτικής. Ο κορμός του νέου Σοφοκλή ακολουθεί το μέτρο του Πολύκλειτου με συμμετρία κεφαλής προς σώμα 1 προς 7, αποδίδει απόλυτα το νεανικό στιβαρό σώμα του εφήβου, η δε ελαφριά συστροφή του κορμού σε συνδυασμό με την προέκταση του αριστερού βραχίονα, συντελεί στην διείσδυση του αγάλματος στο χώρο. ΘΑΛΑΤΤΑ

35

Ο ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΣΤΑ ΕΠΙΝΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ Η λύρα ή χέλυς που υψώνει ο Σοφοκλής συμβολίζει την θεία αρμονία του Απόλλωνα που μεταφέρει η μουσική, μία εναρμόνια κραδασμική έκφραση. Αποτελείται από το όστρακο μιας χελώνας, κέρατα ζώου για τους βραχίονες και ξύλο για τον χορδοκράτη. Η επιλογή της πιο πρωτόγονης μορφής λύρας παραπέμπει στην πρωταρχική λειτουργία της μουσικής που ανυψώνει την ανθρώπινη συνείδηση και επιτυγχάνει μια εσωτερική αρμονία όπου το μέτρο διαχειρίζεται το εσωτερικό πάθος. Ο νέος Σοφοκλής, όπως ο Απόλλων του Μπελβεντέρε, θα μπορούσε να κρατάει στο αριστερό χέρι το τόξο αντί την λύρα, ενώ το δεξί, μόλις έχει αφήσει την χορδή που εκτόξευσε το βέλος προς τα στίφη των Περσών και πλέον χαλαρώνει. Το σώμα έχει μετακινηθεί προς τα πίσω και ενώ στηριζόταν στο αριστερό πόδι, μόλις έφυγε το βέλος, το βάρος μετατέθηκε στο αριστερό, προσδίδοντας το απαραίτητο στοιχείο της κίνησης. Ο Donoghue, συνέλαβε το έργο το 1882 κατά την παραμονή του στην γενέτειρά του το στο Σικάγο, πιθανότατα εμπνευσμένος από τα έργα του Σοφοκλή, μεταφρασμένα το 1865 από τον Άγγλο ιερωμένο Edward Hayes Plumptre (1821-1891). Το έργο του είχε θαυμάσει ο Oscar Wilde το 1882, σε επίσκεψη στο εργαστήριο του καλλιτέχνη και είχε αναφέρει ότι το έργο είναι ένα κομμάτι ύψιστης καλλιτεχνικής ομορφιάς και τέλειας μαστοριάς. Εν συνεχεία, το 1885, ο Donoghue ταξίδεψε στην Ρώμη όπου χύτευσε το έργο σε κολοσσιαίες διαστάσεις ύψους 234εκ. όσο σχεδόν και ο Απόλλων του Μπελβεντέρε. Το πρωτότυπο έργο σε γύψο εκτέθηκε το 1886 στο Παρισινό Σαλόνι. Την επόμενη χρονιά το μπρούτζινο έργο μεταφέρθηκε στην Νέα Υόρκη όπου περιλήφθηκε στα 36

ΘΑΛΑΤΤΑ

έργα που θα παρουσίαζε η 62η ετήσια έκθεση της National Academy of Design. Το έργο παρουσιάστηκε στο Λονδίνο το 1890, στην Βασιλική Ακαδημία των Τεχνών. Το 1893 πραγματοποιήθηκε στο Σικάγο η Παγκόσμια Έκθεση προς τιμήν των 400 ετών από την άφιξη του Χριστόφορου Κολόμβου στην Αμερική όπου το έργο έλαβε την μεγαλύτερη διάκριση, ενώ το 1904 εκτέθηκε στην Louisiana Purchase Exposition στο Saint Louis. Το 1917, με την χορηγία της οικογενείας Rogers, μεγιστάνων των σιδηροδρόμων, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης αγόρασε ένα γύψινο εκμαγείο από το οποίο, δέκα χρόνια αργότερα χύθηκε ένα μπρούντζινο έργο που σήμερα κοσμεί το Μουσείο. Το γύψινο έργο, εν συνεχεία μεταφέρθηκε στο Lincoln της Nebraska, οπού τελικά καταστράφηκε. Με την πάροδο του χρόνου, ο νεαρός εύελπις καλλιτέχνης Donoghue, έχασε την νεανική του λάμψη λόγω της εμμονής του σε αρχαιοπρεπή έργα και σιγά σιγά ξεχάστηκε αφού δεν ακολούθησε τα ρεύματα του μοντερνισμού και δεν υπέκυψε στις απαιτήσεις του κοινού που ξέχασε την ιδεολογία στην τέχνη και αναζητούσε την ξεδιάντροπη ιδιοτέλεια του νέου πλούτου. Ο Donoghue κατασκεύασε στο Παρίσι ένα μικρό αριθμό αντιγράφων σε ύψος 113 εκατοστών τα οποία βρίσκονται σήμερα σε Μουσεία, όπως το Isabella Stewart Gardner Museum στην Βοστώνη, την National Gallery of Ireland στο Δουβλίνο, το Μουσείο Τέχνης στην Χονολουλού, αλλά και σε ιδιωτικές συλλογές. Ένα από αυτά τα έργα πουλήθηκε τον Δεκέμβριο του 2008 για $30,000 από τον Οίκο Christie’s στην Νέα Υόρκη, ενώ ο ίδιος Οίκος πούλησε 2ο έργο με καφέ πατίνα, τον Δεκέμβριο του 2013 σε τιμή των $25.000, ενώ άλλο, με πράσινη πατίνα, δημοπρατήθηκε ανεπιτυχώς, πάλι Φθινόπωρο 2021

Ο ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΣΤΑ ΕΠΙΝΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ στην Νέα Υόρκη, από τον Οίκο Doyle. Ένα μεταγενέστερο αντίγραφο του έργου δημοπρατήθηκε στο Σικάγο τον Ιούλιο του 2019 από τον Οίκο Leslie Hindman Auctioneers. Το έργο του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, βρίσκεται ως μακρόχρονο δάνειο στην Federal Reserve Bank της Νέας Υόρκης. Το επιβλητικό έργο δεσπόζει στην μεγαλόπρεπη κεντρική είσοδο της Τράπεζας.

Βιβλιογραφία • Lauretta Dimmick et al. American Sculpture in the Metropolitan Museum of Art: A catalogue of works by artists born before 1865. The Metropolitan Museum of Art, New York, 1999, σελ. 343-344.

• Carved and Modeled: American Sculpture 1810-1940: Exhibition catalogue. April 20-June 4, 1982, Hirschl & Adler Galleries, New York, 1982.

• Sadakichi Hartmann: Critical Modernist Collected Art Writings, edited Jane Calhoun Weaver, University of California press, 1991, σελ. 307-309.

«μικρά» Παρισινά έργα ύψους 113εκ.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

37

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Αναστάσιος Κουρεντής, Πλοίαρχος E.N. Του Γεώργιου Κουρεντή, Πλοιάρχου Ε.Ν.

Αξιότιμες Κυρίες και Κύριοι,

Τ

ο θέμα «οι Συλλογές των Μουσείων μας ενώνουν» που επέλεξε το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων ICOM για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας των Μουσείων το 2014, με παρότρυνε να ερευνήσω μουσεία και συλλογές σχετικά με τον προγονό μου Αναστάσιο Κουρεντή του οποίου η φωτογραφία βρίσκεται στο Ιστορικό & Εθνολογικό Μουσείο Αθηνών. Ο Αναστάσης ήταν ο πρώτος από τους πέντε γιούς που είχε ο Γεώργιος Κουρεντής ο προ- προ πάππος μου. Γεννήθηκε μια πολύ σημαντική χρονιά το 1829, με την ανάσταση της χώρας. Δεν είμαι σίγουρος αν γεννήθηκε στο Γαλαξείδι ή κάπου αλλού πριν την επιστροφή των Γαλαξειδιωτών από τον τετράχρονο ξεριζωμό τους από την πατρίδα, ύστερα από την τελευταία καταστροφή του τόπου από τους Τούρκους το 1825. Παντρεύτηκε την Αγλαΐα Λογοθέτη το 1861 και ταξίδεψε με τα ιστιοφόρα της οικογένειας, μέχρι που τον τράβηξαν τα ατμόπλοια της Σύρου. Έτσι τον βρίσκουμε εκεί το 1867 Πλοίαρχο 38

ΘΑΛΑΤΤΑ

του τροχήλατου ατμόπλοιου ¨ΑΡΚΑΔΙ¨ να μεταφέρει πολεμοφόδια και εθελοντές στην επαναστατημένη Κρήτη και να φέρνει γυναικόπαιδα στην ελεύθερη Ελλάδα για να γλυτώσουν το μαχαίρι των Τούρκων. Αλλά ας πούμε πρώτα λίγα λόγια για την Κρήτη. Το 1830 οι Τούρκοι την παρεχώρησαν στους Αιγύπτιους για να ανταμείψουν τον Μοχάμετ Άλι και τον Ιμπραήμ για τις υπηρεσίες που τους πρόσφεραν στον αγώνα κατά των Ελλήνων. Το καθεστώς των Αιγυπτίων υπήρξε χειρότερο για τους Μωαμεθανούς παρά για τους Χριστιανούς του νησιού, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός που το 1821 ήταν 289.000 να ελαττωθεί ως το 1840 σε 129.000, οπότε και το νησί επιστρέφει και πάλι στους Τούρκους. Τότε για πρώτη φορά οι Χριστιανοί ζητούν την Ένωση με την Ελλάδα. Έτσι φτάνουμε στο 1866 και βλέπουμε την μεγάλη αύξηση του Χριστιανικού πληθυσμού. Ενώ το 1821 ήταν 160.000 Μουσουλμάνοι και 129.000 Χριστιανοί το 1866 οι Μουσουλμάνοι ήταν μόνο 60.000 και οι Χριστιανοί 200.000. Φθινόπωρο 2021

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Τότε μόλις πριν δυο χρόνια το 1864 τα Ιόνια νησιά είχαν ενωθεί με την Ελλάδα. Μερικοί από τους Ηγέτες της Κρήτης ζήλεψαν αυτή την ένωση και πίστεψαν ότι είχε έλθει η ώρα και γι’ αυτούς. Τα δέκα προηγούμενα χρόνια είχαν την ενθάρρυνση της Ελλάδας, αλλά και των Ρώσων Προξένων. Ο Κρητικός Ρενιέρης, διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, ίδρυσε το 1866 την λεγόμενη ¨Κεντρική Επιτροπή¨, που συγκέντρωνε χρήματα, πολεμοφόδια και εθελοντές με προορισμό την Κρήτη. Τον Μάιο του 1866 πολλοί Κρητικοί Ηγέτες υπέγραψαν ένα μυστικό μήνυμα προς τους Μονάρχες και των τριών Μεγάλων Δυνάμεων αξιώνοντας την Ένωση με την Ελλάδα. Συγχρόνως ίδρυσαν στον Αποκόρωνα μια ¨Γενική Συνέλευση¨ και ειδοποίησαν τους ξένους Πρόξενους ότι δεν τους έμενε παρά να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους με τα όπλα απέναντι στις Δυνάμεις που είχε στείλει η Πύλη στο νησί, δηλαδή 8.000 Τούρκους και 6000 Αιγύπτιους. Οι αψιμαχίες άρχισαν στα τέλη Αυγούστου του ’66 και τις πρώτες ημέρες του Σεπτέμβρη, η ¨Εκτελεστική Επιτροπή¨ κήρυξε την κατάργηση της τουρκικής κυριαρχίας και την Ένωση με την Ελλάδα. Ως τις αρχές του Οκτώβρη η εξέγερση απλώθηκε σε όλο το νησί. Η ¨Κεντρική Επιτροπή¨ του Ρενιέρη στην Αθήνα είχε ιδρύσει παραρτήματα στην Κων/πολη, Λονδίνο, Μάντσεστερ και Λίβερπουλ. Ύστερα όμως από μια ήττα των Κρητών στα Σφακιά η πίστη στην Επανάσταση κλονίστηκε. Η Ελληνική Κυβέρνηση έστειλε στρατό στα Βόρεια σύνορα με σκοπό να υποστηρίξει μια εξέγερση στην Θεσσαλία και Ήπειρο για αντιπερισπασμό. Μεταφέρθηκαν στην Κρήτη κι άλλα πολεμοφόδια και εθελοντές. Αυτές οι κινήσεις έδωσαν θάρρος στους Κρητικούς που αποφάσισαν να συνεχίσουν τον Αγώνα. Αυτό εξόργισε τον Μουσταφά Πασά, ο οποίος επιτέθηκε στο αρχηγείο του Κορωναίου στη Μονή του Αρκαδίου. Οι πολιορκημένοι ύστερα από διήμερη μάχη τίναξαν τις πυριτιδαποθήκες στον Φθινόπωρο 2021

αέρα. Βρήκαν το θάνατο περίπου 2000 Τούρκοι, 300 Έλληνες μαχητές και 600 γυναικόπαιδα. Οι Έλληνες μαχητές ήταν αριθμητικά υποδεέστεροι των Τούρκων και αντιμετώπιζαν μεγάλες δυσκολίες να αναπληρώσουν τόσο μεγάλες απώλειες. Παρ’ όλα αυτά αν και είχαν μεγάλη έλλειψη από εφόδια εξ’ αιτίας του τουρκικού αποκλεισμού, κατόρθωσαν να συνεχίσουν τον Αγώνα με συνεχή ανταρτοπόλεμο για τα επόμενα τρία χρόνια δημιουργώντας τρομερό οικονομικό και στρατιωτικό πρόβλημα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η πτώση του Αρκαδίου που την διαδέχτηκαν συστηματική ερήμωση και θηριωδίες από την πλευρά των Τούρκων, κίνησε την συμπάθεια της Ευρώπης και έκανε την υπόθεση της Κρήτης φλέγον ευρωπαϊκό πρόβλημα. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα των Επαναστατών ήταν ο ανεφοδιασμός τους με πολεμοφόδια και εθελοντές από την Ελλάδα. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα οι Σύλλογοι που βρίσκονταν στην Αθήνα και συντόνιζαν την βοήθεια, μίσθωσαν δυο μικρά ταχύπλοα ατμοκίνητα πλοία το ¨ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ¨ και το ¨ΎΔΡΑ¨ με σκοπό να διασπούν το θαλάσσιο αποκλεισμό και να εφοδιάζουν τον Αγώνα. Το ¨ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ¨ έκανε δεκάδες ταξίδια με τους Πλοιάρχους, Κουρεντή, Αγγελικάρα, Κοτζιά και Σταχτούρη, αποκτώντας μεγάλη φήμη. Οι Τούρκοι το αποκαλούσαν ¨ΝΤΕΛΗ ΠΑΝΤΕΛΗ¨, δηλαδή ¨ΤΡΕΛΟΠΑΝΤΕΛΗ¨ για τις παράτολμες αποστολές που εκτελούσε. Στις αρχές του 1867 αναλαμβάνει το βάρος των αποστολών αυτών το ¨ΑΡΚΑΔΙ¨ ένα μικρό ταχύπλοο τροχήλατο ατμοκίνητο σκάφος, που αγοράστηκε από εισφορές πλούσιων Ελλήνων εμπόρων της Αγγλίας, μαζί με το ¨ΕΝΩΣΙΣ¨ και ¨ΚΡΗΤΗ¨. Εδώ θα ανοίξω μια παρένθεση για να πω δυο λόγια για την ¨Ατμοπλοϊκή Εταιρία της ΘΑΛΑΤΤΑ

39

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Σύρου¨ που άρχισε τη δράση της το 1857, γιατί τα πλοία που ανέφερα ανήκουν σ’ αυτή. Η Εταιρία ιδρύθηκε από δυο διαπρεπείς Αμφισσείς, τον Κεχαγιά και τον Γιαϊτζή με την συμμετοχή της Εθνικής Τράπεζας, όπου ο πρώτος υπήρξε διοικητής. Ο στόλος είχε φθάσει τα 21 ατμόπλοια, μερικά τροχήλατα και άλλα ελικοκίνητα. Τα ναυπηγεία της στην Σύρο, τα γνωστά Νεώρια, ήταν τα μεγαλύτερα στην Ελλάδα με δεύτερα τα σκέρα του Γαλαξειδιού. Δυστυχώς η ζωή της τελείωσε το 1892 όταν αγοράστηκε από την σκωτσέζικη εταιρία Τζον Μακ Ντούαλ. Κλείνει η παρένθεση και επανέρχομαι στο ¨ΑΡΚΑΔΙ¨. Το ΑΡΚΑΔΙ¨ λοιπόν μέσα σε επτά μήνες το 1867 είχε πραγματοποιήσει 25 επικίνδυνα ταξίδια κρατώντας άσβεστο το πυρ της Επανάστασης στην πιο κρίσιμη περίοδό της. Στο τελευταίο του ταξίδι τον Αύγουστο του 1867 παγιδεύτηκε νοτιοδυτικά της Κρήτης από μοίρα τουρκικών πολεμικών πρωτοστατούντος του καταδρομικού ¨ΙΤΖΕΔΙΝ¨. Αλλά ας δούμε πως περιγράφει το γεγονός η εφημερίδα ¨ΕΡΜΟΥΠΟΛΙΣ¨ της Σύρου της 17ης Αυγούστου 1867. «Από της παρελθούσης εβδομάδος το συμβάν του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨ ήτο προσφιλέστατον αντικείμενον ομιλίας, διεγείρον την έκπληξιν και τον θαυμασμόν πάντων δια την των ναυτών και του κυβερνήτου αυτού γενναιότητα ην έδειξαν κατά των εχθρικών πλοίων ναυμαχούντες. Αντί παντός σχολείου και λόγων άλλων σπέυδομεν να δημοσιεύσωμεν την έκθεσιν του ιδίου Κυβερνήτου του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨, κ. Αναστασίου Κουρεντή, χθες αφίχθεισαν ενταύθα. Εξ’ αυτής πληροφορούμενος ο αναγνώστης ακριβώς την τύχην του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨, δύναται να εκιμήση την ναυτικήν τιμήν ην προσέφερον τω Ελληνικώ ναυτικώ ο πλοίαρχος κ. Κουρεντής, το τέκτον αυτό του Γαλαξειδίου και οι λοιποί του πληρώματος ναυτικοί άνδρες, δείξαντες ότι είναι γνήσια τέκνα των Ψαρών, της Ύδρας, των Σπετσών και άλλων ναυτικών μερών της Ελλάδος. Χαίρομεν δια τοιαύτην ένδοξον 40

ΘΑΛΑΤΤΑ

απώλειαν του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨, εκπληρώσαντος πληρέστατα την αποστολήν του, δι ην είχεν αποσταλή παρά των ομογενών. Τα επιλοιπα ατμόπλοια ¨ΕΝΩΣΙΣ¨ και ¨ΚΡΗΤΗ¨, ταχύτερα, μεγαλείτερα και στερεώτερα του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ αντικαθιστώσι αυτό. Έπεται η έκθεσις του πλοιάρχου: Ομαλός 12 Αυγούστου 1867 Προς το διοικητικόν συμβούλιον της Ελληνικής Ατμοπλοΐας Αναχωρήσαντες εκ Σύρου την 6ην ισταμένου μηνός λίαν πρωί, προσωρμίσθημεν εις Αγ. Ρούμελην. Το εσπέρας περί την 11ην μ.μ. κατά τον διάπλουν ουδέν απαντήσαμεν πρόσκομα, αλλ’ άμα ήρξατο η αποβίβασις του φορτίου, διάφορα εχθρικά πλοία εθεάθησαν διευθυνόμενα προς το μέρος εις ό είχομεν αγκυροβολήσει. Όθεν ηναγκάσθημεν να εγκαταλείψωμεν την θέσιν, αφού είχομεν αποβιβάσει τέσσαρας λέμβους φορτίου και παραλάβει τρεις οικογενείας και τριάκοντα περίπου εθελοντάς διευθυνθέντες εις την θέσιν Πρέβελι, επαρχίας Αγ. Βασιλείου, αλλά πριν αγκυροβολήσωμεν είδομεν περιπλέοντα διάφορα εχθρικά πλοία, όπερ μας ηνάγκασεν, καθ’ όσον η πρωία προσήγγιζε, ν’ ανάχθωμεν εις το πέλαγος δια να επανέλθωμεν την εσπέραν της επιούσης. Διημερεύσαντες δε όπισθεν της νήσου Γαύδου επανήλθομεν το εσπέρας περί την 9ην ώραν εις Αγ. Ρούμελην, ότε εφάνθη ερχόμενον τουρκικόν ατμόπλοιον, ήτο δε εκείνο όπερ είχε αποκλεισει προ τριών περίπου μηνών το ¨ΑΡΚΑΔΙΟΝ¨ εις τον λιμένα Αντικηθύρων. Τότε απεσύρθημεν αμέσως το δε τουρκικόν πλοίον, αφού δια διαφόρων συνθημάτων ειδοποίησε τα λοιπά πλοία του αποκλεισμού, ήρχισεν την επίθεσιν και τον κανονιοβολισμόν εις αποστάσιν δυο μιλίων, αλλά μετά πορείαν μιας ώρας μας επλησίασεν εις απόστασιν βολής τουφεκίου ότε αρχίσαμεν και ημείς τον κανιοβολισμόν εναντίον του τουρκικού, ενώ οι ναύται και εθελονταί οπλισθέντες επυροβόλουν συνάμα ακαταπαύστως. Τοιουτοτρόπως κανονιοβολούμενοι και αντικανονιοβολούντες εφθάσαμεν Φθινόπωρο 2021

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ απέναντι του ακρωτηρίου ¨Κριού μέτωπον¨ άνευ ουδεμίας ζημιάς ότε εύρομεν δυο εχθρικά άλλα πλοία άτινα μας επετέθησαν. Ενώ δε εκάμπτομεν το ρήθεν ακρωτήριον εχθρική σφαίρα κατέστρεψε το κέντρο του δεξιού τροχού μας και δεν εκινείτο πλέον, το δε πλοίον απολέσαν την ταχύτητα του έκαμνεν ως εκ της βλάβης περιστροφικήν τινά κίνησιν τότε εστρέψαμεν αμέσως την πρώραν προς το τουρκικόν όπερ εκκενώσον αμέσως την κανονοστοιχίαν του, ετράπη και αυτό μιμούμενον ημάς δι’ όλης της ταχύτητός του καθ’ ημών. Κατά συνέπειαν συνεπλάκημεν αμέσως, αλλ’ ελάβομεν θέσιν κεκλιμένην κι απεφύγαμεν όσον επετρέπετο η κατάστασις του πλοίου μας το κατά μέτωπον εχθρικόν κτύπημα, το οποίον αν επετύγχανεν ήθελεν αναμφιβόλως μας βυθίσει. Μόνον η πρώρα του εχθρικού πλοίου ωλίσθησεν επί της δεξιάς πλευράς την ημετέραν ην και κατέστρεψε. Τα δυο πλοία τότε, το εχθρικόν και το ημέτερον ευρέθησαν εις θέσιν παράλληλον και τα τύμπανα των τροχών ήγγιζον το εν το άλλο. Κατά την κρίσιμον ταύτην στιγμήν πάντες οι ναύται ανεξαιρέτως έδειξαν απίστευτον ανδρείαν και γενναιότητα μεθ’ ετοιμότητος και ενεργετικότητος ελληνικής. Με τους πελέκεις εις τας χείρας ώρμησαν εις το πρώτον πρόσταγμα μανιωδώς εις το περίφραγμα του εχθρικού πλοίου, δυστυχώς όμως το εχθρικόν ήτο και υψηλόν, ώστε τρείς μόνον ηδυνήθησαν να εισπηδήσωσιν εντός αυτού και ν’ αποθάνωσιν ηρωικώς. Ούτω βαδιζόντων και των δυο πλοίων επί εν τέταρτον της ώρας, η τόλμη και η ανδρεία των ναυτών μας υπεχρέωσαν το εχθρικόν πυρ να καταπαύση και να παραλύση την τάξιν του τουρκικού πληρώματος. Αποσυρθέντων των εχθρών πάντων εκ της γεφύρας και μέρους του καταστρώματος μετά φονικώτατον πυροβολισμόν το εχθρικόν πλοίον υπεχώρησε. Βλέποντας ότι το ιδικόν μας εκινδύνευε να βυθισθή και ότι ευρισκόμεθα εν μέσω τριών Φθινόπωρο 2021

πυρών, καθ’ ότι και τα δύο άλλα τουρκικά τοσούτον είχαν πλησιάσει, ώστε ητοιμάζοντο εις έφοδον εστρέψαμεν πρώραν εις την ξηράν μετά τρίωρον ναυμαχίαν και ερρίψαμεν το ¨ΑΡΚΑΔΙ¨, επί της ξηράς, διασώσαντες ούτω το πλήρωμα, τα ολίγα γυναικόπαιδα και τους εθελοντάς εκ του προφανούς καταποντισμού. Μετά την αποβίβασιν δε των γυναικόπαιδων, άτινα ουδεμίαν βλάβην υπέστησαν, διετάξαμεν την αποβίβασιν των εθελοντών και ναυτών απάντων οπλισμένων, μεθ’ ο επυρπολήσαμεν το σκάφος του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨, ίνα μη πέση εις χείρας των πολεμίων. Εκ των ημετέρων τρεις εφονεύθησαν, επληγώθησαν δε επτά ναύται και δέκα εθελονταί. Μετά των διασωθέντων μετέβημεν εις Ομαλόν. Ο Κυβερνήτης Αναστάσιος Κουρεντής ΘΑΛΑΤΤΑ

41

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Ας δούμε όμως και τι γράφει η εφημερίδα ο «ΑΙΩΝ» των Αθηνών την 14η Αυγούστου 1867.

μικρό απόσπασμα από το άρθρο της εφημερίδας «ΠΑΤΡΙΣ» της Σύρου της 12ης Αυγούστου 1867.

Τον αγώνα του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨ με τα τουρκικά πολεμικά παρακολουθούσε ο Γάλλος ναύαρχος Simon, επιβαίνων της γαλλικής ναυαρχίδος ¨Η ΦΗΜΗ¨, ο οποίος είχε μαζέψει γυναικόπαιδα από την Σέλινο και την Αγία Ρούμελη και τα μετέφερε στον Πειραιά όπου έδωσε γραπτή αναφορά στις ελληνικές αρχές.

Το ατμόπλοιον ¨ΑΡΚΑΔΙ¨ ο τροφός ούτος της Κρητικής Επαναστάσεως ηκολούθησε την τύχην της ομώνυμου αυτού Μονής και την εκείνης αναμιμνησκόμενον πράξιν ανετινάχθη εις τον αέρα, ίνα μη αχρεία Μουσουλμάνου χείρ, εγγίση αυτό και περιφρονήσεως προφέρει λέξιν προς το πλοίον εκείνο, όπερ επί τοσούτους μήνας μόνον, μονότατον, περιεφρόνει τους τουρκικούς στόλους. Η απώλεια του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨ είναι υλική δια την Επανάστασιν ζημία, είναι ηθικόν δια την Ελλάδα κέρδος. Οι ΄Ελληνες δεικνύουσιν και αύθις εν δευτέρω Αρκαδιω ότι γνωρίζουσι τι έστι τιμή. Υπολοίπονται ημίν δυο εισέτι αδελφά του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨ πλοία άτινα θέλουσιν εκδικήσει την απώλειαν του και θέλουσι νέας προσθέσει δάφνας εις το μέτωπον των γενναίων ναυτών μας. Υπολοίπονται ημίν η ¨ΕΝΩΣΙΣ¨ και η ¨ΚΡΗΤΗ¨, ευτυχώς εσώθει ο Κουρεντής και αν μη γένοιτο απωλέσθη, θέλουσιν αναδείξει και ετέρους Κουρεντίδες, το περίδοξον Γαλαξείδι η πατρίς του, η Ύδρα, οι Σπέτσαι, τα Ψαρά και αι λοιπαί της Ελλάδος νήσοι.

Η εφημερίδα ΑΙΩΝ Αφού δημοσιεύει την Έκθεση του Ο γάλΝαυάρχου γράφει: «Ο λος ναύαρχος απροκαλύπτως και άνευ δισταγμού εξέφρασε πανταχού τον θαυμασμόν του επι τη δεξιότητι και επι τη ανδρεία των Ελλήνων ναυτών. Λέγεται δε ειπών ότι εάν είχον οι άνδρες εκείνοι εις την διαθεσίν των πλοίον ως το ιδικόν του, ολόκληρος η μοίρα εκείνη η τουρκική κατεστρέφετο. Απέναντι του ηθικού τούτου κέρδους, απέναντι της ηθικής ταύτης νίκης, ης μάρτυρα έσχομεν επίσημον πρόσωπον και δυνάμενον, ως εκ της υπηρεσίας του, κάλλιον παντός άλλου ν’ αποφανθή εν γένει περί του χαρακτήρος και περί της αξίας του επεισοδίου της νυκτός της 7ης Αυγούστου ουδόλως πρέπει να υπολογίσωμεν την υλικήν ζημίαν. Είκοσι και πέντε ταξείδια εξετέλεσε το μικρόν σκάφος διαρρυγνύον στενόν αποκλεισμόν φρεγατών και θωρηκτών. Οι Έλληνες το είχον προσδιωρισμένον δια το τέλος όπερ έλαβεν, υπερέβη δε και πάσαν προσδοκίαν ημών, τόσα τελέσαν ταξείδια. Η ¨ΕΝΩΣΙΣ¨ και η ¨ΚΡΗΤΗ¨ διάδοχοι του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨ σήμερον δεν θα διαψεύσωσι την φήμην εκείνου. Και θα τελειώσω για το Αρκάδι με ένα 42

ΘΑΛΑΤΤΑ

Τελικά δεν μπορώ να μην αναφερθώ στο θαυμάσιο ιστορικό έπος «Η Κρητικοπούλα» του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη, μιας εμβληματικής μορφής των κρητικών αγώνων για την Ένωση, το οποίο αποτελείται από 4029 ιαμβικούς ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και χωρίζεται σε 157 κεφάλαια. Εκεί στο κεφάλαιο 130 μας δίνει με την θαυμάσια κρητική ντοπιολαλιά του τις τελευταίες ώρες του ¨ΑΡΚΑΔΙΟΥ¨. Φθινόπωρο 2021

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Μανθάνουσιν οι αρχηγοί την είδησιν τροχάδιν πλησίον ‘ς τη Παληόχωρα εκάηκε τ’ Αρκάδι. Το κύκλωσαν τα Τουρκικά ‘πο πρύμνη κι ‘ από πρώρα Το Ιτζεδίνι έκοψε του Αρκαδιού την ρόδα. Οι ναύτες του Ελληνικού πηδούν ‘ς το Ιτζεδίνι Σφάζουν πετούν ‘ς την θάλασσαν ‘που ‘στορικόν θα μείνη. Τρία το περικύκλωσαν παπόρια του Σουλτάνου, Ο Κουρεντής διέταξε ευθύς φωθιά του βάνουν. Οι Έλληνες το κάψανε ‘ς την θάλασσα πηδούνε Οι Τούρκοι παίρνουν την σκιάν τρόπαιον το θαρρούνε. Τρία παπόρια με θροφαίς την άλλην εβδομάδα, Την Κρήτην και την Ένωσην μπέμπουν ‘που την Ελλάδα. Ο Σουρμελής, ο Κουρεντής, Ορλώφ, κι’ Αγγελικάρας, έσπερναν εις τα Τουρκικά τον φόβον την τρομάρα. Μέσα ΄σ την φουσκοθαλασσιά, ‘ς το σκότος ξεβαρκάραν, ‘σ τα βράχη τσ’ ακροθαλασσιάς άφοβα αριβάραν. Εδώ τελειώνει η ιστορία του Αρκαδίου, αλλά όχι και εκείνη του καπετάν Αναστάση Κουρεντή. Η μοίρα του επιφύλαξε την τιμή να μεταφέρει το σκήνωμα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ από την Οδησσό στον Πειραιά τέσσερα χρόνια αργότερα τον Απρίλιο του 1871 όταν εορταζόταν η πεντηκονταετηρίδα της Επαναστάσεως του 1821 με το ατμόπλοιο της Ελληνικής Ατμοπλοΐας Σύρου το ¨ΒΥΖΑΝΤΙΟ¨. Φθινόπωρο 2021

Αλλά ας διαβάσουμε πως περιγράφει το γεγονός η εφημερίδα ¨ΕΘΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ¨ της Σύρου της 17ης Απριλίου 1871, η οποία δημοσιεύει την γραπτή έκθεση του Πλοιάρχου. Έκθεσις του Πλοιάρχου του ατμόπλοιου της Ελληνικής Ατμοπλοΐας¨ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ ¨περί του εις Οδησσόν πλου αυτού προς μεταφοράν του ιερού λειψάνου του Οικουμενικού Πατριάρχου Γρηγορίου. Προς το Δοιηκητικόν της Ελληνικής Ατμοπλοΐας Ο υποφαινόμενος Διευθυντής του ατμοπλοίου ¨ ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ ¨ διαταχθείς υπό του Διοικ. Συμβουλίου δια του υπ’ αρίθμ. 12430 και από 27 Μαρτίου τ.ε. εγγράφου του όπως κατά τα αποφασισθέντα υπό της Βασιλικής Κυβερνήσεως μεταβώ εις Οδησσόν ίνα παραλάβω τα λείψανα του μεγαλομάρτυρος της ελληνικής ανεξαρτησίας Γρηγορίου Ε’ Οικουμενικού Πατριάρχου και μεταφέρω εις Πειραιά τιθέμενος υπό τας διαταγάς της Εκκλησιαστικής Επιτροπής της Κυβερνήσεως, σπεύδω να εκθέσω εις το Διοικητικόν Συμβούλιον τα περιστατικά του διάπλου τούτου. Παραλαβόντες εντεύθεν την Επιτροπήν της Κυβερνήσεως συγκειμένην υπό των σεβασμιωτάτων Αρχιεπισκόπων Φθιώτιδος κ. Καλλινίκου και Ζακύνθου κ. Νικολάου, των πανοσιωτάτων αρχιμανδριτών κ. Αβερκίου Λαμπίρη πρώτου γραμματέως της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και κ. Αγαθαγγέλου Λικοπούλου ιεροκύρηκος, του ταγματάρχου κ. Γεωργίου Αγγελοπούλου ανεψιού του αοιδήμου Πατριάρχου και του κ. Κων/νου Καλοθή διδάκτορος τα νομικά γραμματέως της Επιτροπής ταύτης, ως και τους παρακολουθούντας τους μνησθέντας αρχιερείς δυο αρχιδιακόνους και προπαρασκευάσαντες δεόντως τα του πλου ανεχωρήσαμεν εντεύθεν την Κυριακήν του Πάσχα 28ην Μαρτίου ώραν 3ην μ.μ. σημαιοστόλιστοι δια το επίσημον της ημέρας. ΘΑΛΑΤΤΑ

43

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Ο πλους μας υπήρξεν οποσούν τρικυμιώδης, πνέοντος σφοδρού Βορείου ανέμου, άνευ δε ουδενός αξιοσημειώτου περιστατικού κατά τον διάπλουν, ελλιμενίσθημεν εις Κωνσταντινούπολιν την πρωϊαν της 30ης Μαρτίου ημέραν Τρίτην της Δικαινήσιμου. Αυθωρεί ο Πλοίαρχος μετά του γραμματέως της Επιτροπής μετέβημεν εις το Ελληνικόν Προξενείον, όπου προσεκλήθησαν ο τε γραμματεύς της Ελληνικής Πρεσβείας και λοιποί ανώτεροι υπάλληλοι αυτής όπως δώσωσιν ημίν τας απαιτουμένας περί του ταξειδίου ημών οδηγίας. Παρ’ αυτών εμάθομεν ότι η Τουρκική Κυβέρνησις εζήτει παρά της Ρωσικής το λείψανον του Πατριάρχου και ότι τα περί τούτου θέλομεν μάθει οριστικώς εν Οδησσώ. Παρηγγέλθημεν μολαταύτα όπως προς αποφυγήν χρονοτριβής εν Κωνσταντινουπόλει κατά την επάνοδον ημών προσεγγίσωμεν εις Καβάκια όπου ηθέλομεν λάβει τα αποδημητήρια ημών και διέλθωμεν τον Βόσπορον εν πάσει ησυχία και άνευ επιδείξεων. Αναχωρήσαμεν την αυτήν ημέραν ώραν 4ην μ.μ. δί’ Οδησσόν αλλ’ ένεκα του ζοφερού και ομιχλώδους καιρού ηναγκάσθημεν να μείνωμεν εις Μπουγιουκντερέ μέχρι της μιάς μεταμεσονύκτιον, ότε εξακολουθήσαμε τον πλουν ημών εν τω Ευξείνω έχοντες τον άνεμον ούριον άνευ δε ουδενός αξιωσημειώτου περιστατικού φθάσαντες εις Οδησσόν την Πέμπτην της αυτής εβδομάδος ώραν 6.30 μ.μ. ηγκυροβολήσαμεν εις τον Όρμον αυτής. Την επιούσαν εξήλθεν ο Ανθυποπλοίαρχος Κύμος Καλλιγάς μετά της λέμβου μας εις το Υγειονομείον όπου μετά τας νενομισμένας επιθεωρήσεις των ναυτών εδόθει ημίν ελευθέρα κοινωνία. Αμέσως δε κατόπιν ήλθεν επι του πλοίου ο εν Οδησσώ Πρόξενος της Ελλάδος κύριος Στέφανος Ράλλης μετ’ επιτροπής συγκειμένης εκ των πρωτίστων εκεί ομογενών των κυρίων Ι. Βουτζινά , Μαρασλή, Ροδοκανάκη, Μαυρογορδάτου και του Δημάρχου της πόλεως Οδησσού όπως υποδεχθώσι την εν τω ημετέρω ατμοπλοίω Επιτροπήν της Κυβερνήσεως. Μετά τας συνήθεις φιλοφρονήσεις αμφότεραι αι επιτροπαί εξήλθον του ατμοπλοίου , ημείς δε αναμένομεν οδη44

ΘΑΛΑΤΤΑ

γίας. Εν Οδησσώ διαμείναμεν μέχρι της 1ης Απριλίου ημέρας Σάββατον. Οφείλομεν δε να ομολογήσωμεν ότι καθ’ όλας ταύτας τας ημέρας ετύχομεν αδελφικής υποδοχής και τιμών εξαιρετικών υπό των εν Οδησσώ ομογενών και ιδίως υπό των μελλών της Επιτροπής της Οδησσού ως και υπό των επιτοπίων αρχών. Εν τω μεταξύ τούτω ειδοποιηθέντες περί του ότι την Τετάρτην (ήτοι την εβδόμην Απριλίου) έμελλε να γίνει η ανακομιδή του λειψάνου του Πατριάρχου, παρευρέθημεν και ημείς εν τω Ελληνικώ ναώ της Αγίας Τριάδος, όπου ως γνωστόν είχεν ενταφιασθή ο αοίδημος. Παρόντων δε απείρου πλήθους λαού, των αρχών της Οδησσού και της ημετέρας Επιτροπής ηνεώχθη ο τάφος του Πατριάρχου, εξήχθη το ιερόν αυτού λείψανον, όπερ προς έκπληξιν πάντων ευρέθη άφθαρτον, εν λευκώ υφάσματι περιτετυλιγμένον. Τότε εψάλη υπό του ιερού κλήρου κατανυκτικωτάτη ακολουθία τελετουργούντος του σεβασμιωτάτου Αρχιεπισκόπου Οδησσού, μεθ’ ην αποσυρθέντος του πλήθους, εγένετο η βεβαίωσις της καταστάσεως του λειψάνου συνταχθέντων των απαιτουμένων πρωτοκόλλων. Μετά ταύτα δε σφραγισθέν το κιβώτιον το περιέχον το λείψανον του Πατριάρχου, τη σφραγίδι του ελληνικού Προξενείου, εκαλύφθη δια θήκης πολυτελούς. Έμεινε εν τω ελληνικώ ναώ μέχρι της πρωίας της Παρασκευής (9ης Απριλίου) ότε ψαλείσης πάλιν ακολουθείας, μετεκομίσθη το λείψανον του Πατριάρχου εις τον μητροπολιτικόν ναόν της Οδησσού, συνοδευόντων αυτό μετά πολλής ευλαβείας του τε ιερού κλήρου, των στρατιωτικών και πολιτικών αρχών, και αθρόου του ευσεβούς λαού της Οδησσού και των περιχώρων. Έμεινεν δε το λείψανον εν τω της Μητροπόλεως της Οδησσού Ναώ μέχρι του Σαββάτου, εις προσκύνησιν των πιστών σωρηδών προσερχομένων επί τούτω. Κατά δε την 9ην ώραν εψάλη και πάλιν ακολουθία εξεφωνήθη δε και λόγος υπο του γραμματέως της Ιεράς Συνόδου κ. Αβερκίου Λαμπίρη. Ήτο δε ωσεί ώρα ενδεκάτη ότε ήρξατο η εκφορά του λειψάνου εν τη αυτή πομπή και παρατάξει μέχρι της προκυμαίας του λιμένος Οδησσού, όπου είχε προσορμισθή κατ’ εκείνην την ημέραν το ατμόπλοιον. Φθινόπωρο 2021

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Και πάλιν διάφοροι εξεφωνήθησαν λόγοι υπό τον ιεροκύρηκος Αγαθαγγέλου, του μεγαλεμπόρου κ. Βουτζινά, του Δημάρχου της πόλεως Οδησσού και τον αρχιμανδρίτου της εν Οδησσώ ελληνικής εκλησίας. Μετά ταύτα δε εκομίσθη το ιερόν λείψανον εν τω ατμοπλοίω και ετέθει επί του επιστέγου, επιβιβασθέντων συνάμα εν αυτώ και των μελλών της ημετέρας Επιτροπής. Άμα δε τούτου γενομένου παρηγγέλθημεν υπό της εγχωρίου αρχής να απομακρυνθώμεν αμέσως της προκυμαίας, ίνα μη το πλήθος ορμήση εν τω ατμοπλοίω, όθεν αμέσως απεσύρθημεν, μένοντες εκτός του λιμένος μέχρι της ώρας της αναχωρήσεως. Απομακρυνομένου δε του ατμοπλοίου της προκυμαίας το πλήθος εκ τε της ξηράς και των πλοίων απεχαιρέτα τον από της φιλοξένου Ρωσσικής ακτής απομακρυνόμενον ιερόν ξινόν όπερ απετέλει συγκινητικώτατον θέαμα. Περί ώραν δε 8.30 μ.μ. του Σαββάτου (10ης Απριλίου) αφέντες τον λιμένα της Οδησσού επλέομεν εις Κωνσταντινούπολιν. Φθάσαντες δε εις Καβάκια την 7ην πρωινήν ώραν της Δευτέρας (12 Απριλίου) εύρομεν εκεί τον Πρέσβυν της Ελλάδος και τα αποδημητήρια ημών, διετάχθημεν δε εξακολουθήσομεν τον πλούν φέροντες και τον Πρέσβυν. Φθάσαντες δε εις Αρναούκιοϊ εσταματήσαμεν ολίγον όπως εξέλθη μεν ο Πρέσβυς εισέλθει δε ο Λιμενάρχης κ. Ανάργυρος μετά της ανεψιάς του όστις οιωνεί εκπροσωπών το εν Κωνσταντινουπόλει εληνικόν ναυτικόν, ήλθεν όπως προσκυνήση το λείψανον του Πατριάρχου. Εξεφώνησε δε και λογίδριον συγκινητικώτατον επί του Πατριάρχου ο κ. Ανάργυρος. Εξελθόντος δε και τούτου εξακολουθήσαμε ήρεμα την πορείαν ημών χαιρετώμενοι υπο πολλών ελλληνικών πλοίων φερόντων μεσιστίους σημαίας και υπό πλήθος εκ των επί τη θαλάσσει χριστιανικών οικιών. Ο πλους ημών μέχρι Πειραιώς ουδέν έσχεν αξιοσημείωτον. Έξωθεν του λιμένος τούτου εφθάσαμεν ημέραν Τετάρτην (11 τρέχοντος) ώραν 8ην π.μ., ότε εξήλθεν εις προϋπάντησιν ημών το βασιλικόν θωρηκτόν ¨ΓΕΩΡΓΙΟΣ¨ όπερ παρέλαβε το λείψανον του Πατριάρχου. Τούτου δε προηγουμένου εισήλθομεν εις τον λιμένα Πειραιώς σημαιοστόλιστοι την 10ην π.μ. εν τω κανονιοβοΦθινόπωρο 2021

λισμών των εκεί σταθμευόντων πολεμικών πλοίων ημεδαπών τε και ξένων. Ήσαν δε όλα τα εν τω λιμένι Πειραιώς πλοία σημαιοστόλιστα. Εκ του Πειραιώς αναχωρήσαντες εκτάκτως την 11ην μ.μ. της Τετάρτης εφθάσαμεν ενταύθα την 7ην πρωινήν ώραν της επιούσης. Πιστεύω Κύριοι Διευθυνταί ότι το επ΄εμοί και τω λοιπώ επιτελείω και πληρώματι του ατμοπλοίου, κατεβλήθη πάσα προσπάθεια όπως γίνει η εμφάνησις ημών εν τη αλλοδαπή, όσον ένεστε εν τάξει και αξιοπρεπώς συμφώνως προς την ιεράν αποστολήν ης η εκπλήρωσις ανετέθη υπό της Σεβαστής Κυβερνήσεως τη Ελληνική Ατμοπλοΐα. Υποσημειούμαι μεθ΄όλου του σεβασμού Εν Ερμούπολη τη 16η Απριλίου 1871 Ο Πλοίαρχος του Βυζαντίου Αναστάσιος Κουρεντής Τελικά ο εορτασμός έγινε την 25η Απριλίου εν αναμονή της αφίξεως του σκηνώματος του Πατριάρχη και ας δούμε τι γράφει η εφημερίδα ο «ΑΙΩΝ» της Αθήνας την 27η Απριλίου 1871. Η εορτή της μετακομιδής Η ημέρα της προχθές Κυριακής 25ης Απριλίου, θα μνημονεύηται εν τοις χρονικοίς της πόλεως Αθηνών, επί μακρούς χρόνους ως μια των ωραιοτάτων και γραφικωτάτων αυτής. Την ημέραν αυτήν η πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου ετέλεσε διπλήν τελετήν, επανηγύρισε την πεντηκονταετηρίδα από της Εθνικής εγέρσεως, υπεδέχθη δε όπως εν μέσω τόσων άλλων κειμηλίων της δόξης του παρελθόντος και της καθ’ ημάς εποχής, φυλάξη πολύτιμον του ελληνισμού κειμήλιον, το λείψανον του υπέρ της ελληνικής ελευθερίας μαρτυρήσαντος Πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄. Και τελειώνοντας θα σας διαβάσω την περιγραφή της τελετής όπως την παρουσιάζει η εξαιρετική συγγραφέας Αθηνά Κακούρη στο βιβλίο της ο Χαρταετός. ΘΑΛΑΤΤΑ

45

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ

«Η 25η Απριλίου 1871, που ήταν ημέρα Κυριακή, βρήκε τους Αθηναίους επί ποδός. Ήδη από την προηγουμένη, με τη δύση του ηλίου, οι κωδωνοκρουσίες και οι εικοσιμία βολές των τηλεβόλων είχαν αναγγείλει τη μεγάλη εορτή. Με την ανατολή, άλλες τόσες έπεσαν από τον Λυκαβηττό, ενώ η στρατιωτική μουσική παιάνιζε εμβατήρια στους δρόμους και τις πλατείες. Στις έξι το πρωί ο υπουργός των Εκκλησιαστικών Αθανάσιος Πετμεζάς ξεκίνησε 46

ΘΑΛΑΤΤΑ

για τον Πειραιά και εκεί, περιστοιχισμένος από αρχιερείς και ανωτάτους αξιωματικούς, επιβιβάστηκε σε ένα ακάτιο για να πάει να παραλάβει το λείψανο του Πατριάρχη από το θωρηκτό ¨ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ¨. Κανένα άλλο πλεούμενο δεν σαλεύει. Όλα τα καράβια, ελληνικά και ξένα, είναι σημαιοστολισμένα. Από τη ρωσική ναυαρχίδα μια κανονιά αναγγέλλει πως το λείψανο κατεβιβάσθη στη μεγάλη άκατο του Φθινόπωρο 2021

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ

¨ΓΕΩΡΓΙΟΥ¨. Όλα τα άλλα πλοία αποδίδουν τώρα τον βασιλικό χαιρετισμό, εικοσιμία κανονιές. Η ρωσική στρατιωτική μουσική ανακρούει τον Ύμνο του Σολωμού. Ορθοί στην άκατο, ο κυβερνήτης του ¨ΓΕΩΡΓΙΟΥ¨ και ο υπουργός, ασκεπείς. Η μεγάλη εθνική σημαία κυματίζει πάνω απ’ τα κεφάλια των μητροπολιτών που με την αρχιερατική σχολή και μιτροφόροι, στέκουν ψάλλοντας αναστάσιμα τροπάρια. Πίσω τους ακολουθούν ακάτια των άλλων πολεμικών, αξιωματικοί Ρώσοι, Άγγλοι και ΓάλΦθινόπωρο 2021

λοι, με τα επιτελεία τους. Στην αποβάθρα είναι στημένη μια αψίδα, ολόγυρα σημαίες πολλές, άνθη σπαρμένα πάνω στο παχύ κόκκινο χαλί. Κόσμος ολόγυρα, πλήθος κόσμου που μόλις βλέπει την άκατο να πλησιάζει, αποκαλύπτεται και κάνει τον σταυρό του. Οι παραταγμένοι στρατιώτες παρουσιάζουν όπλα. Η λάρνακα αποτίθεται στην ξηρά. Ολόκληρη η πόλη τη συνοδεύει μέχρι το σταθμό του σιδηροδρόμου και το ειδικό βαγόνι που της έχει ετοιμαστεί. Το τρένο ξεκινά. ΘΑΛΑΤΤΑ

47

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Στην Αθήνα το περιμένει ο Μητροπολίτης, η Ιερά Σύνοδος, οι Βουλευτές, οι Υπουργοί, οι Στρατηγοί. Ιερείς και αξιωματικοί σηκώνουν τη λάρνακα, τη βάζουν σε φορείο που το σέρνουν τέσσερα άλογα σκεπασμένα με άσπρα και περίχρυσα υφάσματα. Αξιωματικοί του Πυροβολικού κρατούν τα χαλινάρια. Η πομπή ξεκινά. Μια κανονιά σημαδεύει το κάθε λεπτό. Παίρνουν την Πειραιώς, μπροστά η Έφιππος Χωροφυλακή, πίσω μουσικές – της Φρουράς Αθηνών, του πρώτου τάγματος Πεζικού, του Πυροβολικού, του Ιππικού – έπονται οι σαλπιγκτές του Πυροβολικού, του Ιππικού και του λόχου των Σκαπανέων. Σε μικρή απόσταση ακολουθεί η πρώτη ημιλαρχία και ο δεύτερος ουλαμός του Ιππικού. Στρατός ακολουθεί, τα εξαπτέρυγα όλων των ναών της Αθήνας, οι μαθητές της Ριζαρείου, οι ηγούμενοι των μοναστηριών, οι εκκλησιαστικοί μουσικοί όλων των ναών, δεκαοκτώ ιερείς κατά στοίχους, οι διάκονοι όλων των παρεπιδημούντων αρχιερέων. Τέλος, δυο αρχιμανδρίτες, που σηκώνουν δίσκο ασημένιο με τα εμβλήματα του Πατριάρχη- τη μίτρα και το επιτραχήλιο. Ακολουθεί το τέθριππο με τη λάρνακα του Πατριάρχη. Αρχιεπίσκοποι ολόγυρα κρατούν τις δώδεκα ταινίες του φερέτρου. Πίσω από το φέρετρο βαδίζει ο νέος των εικοσιεφτά χρονών που βασιλεύει στην Ελλάδα, και δεξιά του, σοβαρή, γαλανομάτα, η Βασίλισσα. Από τη μια έχουν το Υπουργικό Συμβούλιο, από την άλλη το Προεδρείο και τους αξιωματούχους της Βουλής πίσω έρχονται οι βασιλικές ακολουθίες, οι Μεγαλόσταυροι, οι πολιτικοί, οι δημόσιοι υπάλληλοι κατά την τάξη τους, οι καθηγητές, ο Δήμαρχος Αθηναίων και το Δημοτικό Συμβούλιο. Ίλη ιππικού κλείνει την πομπή. Οι στρατιωτικές μουσικές, διαδοχικά και χωρίς διακοπή, παίζουν εμβατήρια. Η Πεζή Χωροφυλακή, οι μαθητές της Στρατιωτικής Σχολής, οι Σκαπανείς του Πεζικού, σχηματίζουν με τους στοίχους τους ένα μεγάλο παραλληλόγραμμο – το πλαίσιο της πομπής- που προχωρεί βαδίζοντας αργά, στρίβει στην οδό Πειραιώς, στέκει στην Ομόνοια για να ψαλεί μια ευχή, ανεβαίνει τη Σταδίου, περνά μέσα απ’ την πλατεία του Συντάγματος, στέκει για άλλη μια ευχή, κάτω από την αψίδα, και από την οδό Ερμού φθάνει στη Μητρόπολη.

48

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΝΟΥΝ Εκεί οι εννέα ωδές των αναστασίμων έχουν μόλις τελειώσει. Ο Μητροπολίτης και το ιερατείο έχουν βγει να προϋπαντήσουν το σκήνωμα. Χέρια απλώνονται με σεβασμό να σηκώσουν τη λάρνακα… Ο Βασιλιάς σπεύδει να βοηθήσει… Η πομπή μπαίνει στη Μητρόπολη… Το πλήθος είναι αφάνταστο. Μοναχά οι κατάκοιτοι άρρωστοι δεν έχουν έρθει. Τα σπίτια απ’ όπου περνά η πομπή είναι σημαιοστολισμένα. Τα μπαλκόνια και τα παράθυρα τους ξεχειλίζουν, όλοι φορούν τα κυριακάτικά τους. Στις πλατείες και στους δρόμους κόσμος περιμένει την πομπή, προπορεύεται, την ακολουθεί, την περιστοιχίζει. Ο βρόντος της κανονιάς μετράει τον χρόνο σε λεπτά. Τα μάτια λάμπουν, τα στόματα φλυαρούν, τραγουδούν μαζί με τις μπάντες τα εμβατήρια, ψέλνουν μαζί με τους παπάδες, αναγνωρίζουν πρόσωπα, χαιρετάνε, μια αγαλλίαση διατρέχει το πλήθος, πενήντα χρόνια!- πενήντα! Ευλογημένο το όνομα του Κυρίου, φθάσαμε ως τα πενήντα-, αστράφτουν στον ήλιο τα άμφια, οι επωμίδες, τα σπαθιά, είναι όμορφη η γιορτή, ελπίδες φτερακίζουν, μπορούμε ναι, μπορούμε … οράματα… η Πόλη Η βαβούρα καταλαγιάζει. Φάνηκε τώρα το φέρετρο. Μα αυτοί οι λίγοι που προπορεύονται ποιοί είναι; Ένας όμιλος μικρός, καμιά σαρανταριά, πρώτος πηγαίνει ο Ψύλλας, ο Γεώργιος Ψύλλας της Πρώτης εν Επίδαυρω Εθνικής Συνελεύσεως. Όλοι τους είναι γέροι, περπατούν δύσκολα, ακουμπάνε στα μπαστούνια τους ή στο μπράτσο κάποιου νέου, σκύβουν, εβδομηντάρηδες, ογδοντάρηδες, τα χρόνια τους βαραίνουν και οι πληγές κι οι μνήμες. Αργοπατούν τα κειμήλια μιας ένδοξης γενεάς, αργοδιαβαίνουν, έχουν το λαμπρό αριστείο της ανδρείας στο κυρτωμένο στήθος τους, και τα ρούχα τους – ω ντροπή για τους νεώτερους – τα ρούχα τους είναι πενιχρά…». Ο Αναστάσιος Γεωργίου Κουρεντής απεβίωσε στον Πειραιά και η νεκρώσιμος ακολουθία τελέστηκε στον Άγιο Σπυρίδωνα στις 11 Ιανουαρίου 1912. Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

49

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

Ανασύροντας Mνήμες Από το Nαυάγιο του Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ Του Αντιπλοιάρχου, Δημήτριου Κατηνιώτη * * Ο Δημήτριος Κατηνιώτης είναι απόφοιτος της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων με εξειδίκευση Ναυτίλου. Υπηρέτησε επί σειρά ετών σε Φρεγάτες τύπου S. Κατέχει τίτλο Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Ορθόδοξη Θεολογία. Είναι νυμφευμένος και έχει δύο τέκνα. Ομιλεί την Αγγλική και τη Γερμανική

Τ

ο ατυχέστατο ναυάγιο του Ναρκαλιευτικού Πηνειός τον Οκτώβριο του 1945 στις προσβάσεις του λιμένα της Πρέβεζας, το οποίο στοίχισε τη ζωή στο σύνολο του πληρώματος πλην ενός, αποτέλεσε σημαντικό παράδειγμα τραγικού ναυτικού δυστυχήματος των ελληνικών θαλασσών και μάλιστα εν καιρώ ειρήνης. Σημειώθηκε δε, τέσσερεις ημέρες πριν την εθνική επέτειο της 28ης Οκτωβρίου του 1940. Στο ανά χείρας άρθρο επιχειρείται η ανάδειξη αγνώστων πτυχών του γεγονότος, όπως αυτά καταγράφηκαν σε ναυτικά ημερολόγια και ανασυντέθηκαν από τον συγγραφέα. Με το κατά δυνατόν τεκμηριωμένη μεθοδολογία και μέσω της ανάλυσης των δεδομένων που καταγράφηκαν, από λοιπά πλοία της νηοπομπής ναρκαλιείας, επανακτήθηκε η τακτική εικόνα της επιχείρησης λίγα λεπτά πριν το συμβάν. Παράλληλα έτσι, επισημαίνονται οι ενέργειες ή μη, των συμμετεχόντων και τίθενται σε επαναξιολόγηση των όποιων διαπιστώσεων ή απόψεων εκφράστηκαν κατά καιρούς. Με τη διάδοχη επιγραμματική παρουσίαση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ελληνικού πολιτικού βίου του 1945, ίσως καταστεί περισσότερο κατανοητό, γιατί το περιστατικό της απώλειας του Ν/Α Πηνειός, δεν έτυχε βαθύτερης διερεύνησης. Ο σκοπός εκπόνησης της μελέτης βρίσκεται αφενός στην εξέταση των συνθηκών που οδήγησαν στην αιφνίδια απώλεια ενός πολεμικού πλοίου και αφετέρου στο ιερό κα50

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο Χειμώνας 2021

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ θήκον να αποκατασταθεί η μνήμη των πεσόντων. Ίσως οι συνθήκες να παραμένουν ανώριμες, για την απρόσκοπτη ανάδειξη των πτυχών του ναυαγίου. Ωστόσο θεωρείται χρέος η αναζήτηση της αληθείας και η προάσπιση της τιμής του Ναυτικού, η οποία βρίσκεται μακράν των όποιων προσωπικών συμφερόντων και σκοπιμοτήτων, τα οποία με τη σειρά τους οδήγησαν στον μονοδιάστατο χαρακτηρισμό του τραγικού συμβάντος, ως ανθρώπινο λάθος από μέρους των απολεσθέντων, καθώς μνημονεύονται ως «Φονευθέντες κατά την υπό νάρκης ανατίναξην»1.

Τα θαλάσσια ναρκοπέδια στον ελλαδικό χώρο Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την κατοχή των γερμανικών στρατευμάτων, το έργο που ανέμενε τη Διοίκηση Ναρκοπολέμου ήταν μεγάλο και επικίνδυνο. Οι ελληνικές θάλασσες ήταν παγιδευμένες με χιλιάδες νάρκες είτε αγκυροβολημένες ή βυθού, αμέτρητα αντιναρκικά εμπόδια και ψευδονάρκες. Τα ναρκοπέδια αυτά κάλυπταν μια θαλάσσια περιοχή περίπου ίση σχεδόν με το 1/10 της ηπειρωτικής Ελλάδος και έπρεπε να εκκαθαρισθεί από τα ναρκαλιευτικά, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Τα λεπτομερή στοιχεία των ναρκοπεδίων αυτών δόθηκαν μετά τον πόλεμο από τους Γερμανούς, Ιταλούς και συμμάχους σε ειδικούς πίνακες (Mine Information Mediterranean). Υπήρχαν συνολικά 129 ναρκοπέδια πέριξ του ηπειρωτικού κορμού. Στην αρχική προσπάθεια βοήθησαν και αγγλικά πλοία, τα οποία σταδιακά αποσύρθηκαν. Οι θυσίες στον αγώνα της απελευθέρωσης της Ελλάδας 1

Μέχρι το καλοκαίρι του 2015, η έρευνά μου απέτυχε στον εντοπισμό σχετικού αρχείου από ένορκη διοικητική εξέταση, προανάκριση ή διερεύνηση ατυχήματος που να καταλήγει σε κάποιο πόρισμα για τα αίτια του ναυαγίου. Αναζητήθηκαν πληροφορίες στο Ναυτοδικείο Πειραιώς, την Ελληνική Υπηρεσία Διερεύνησης Ναυτικών Ατυχημάτων και το Λιμεναρχείο Πρέβεζας, με αρνητικά αποτελέσματα παρά την άμεση και συνεχή συνεργασία των υπηρεσιών αυτών. Επομένως, μπορούμε να ισχυριστούμε, πως η ευθύνη για τον θάνατο του πληρώματος μετακυλίστηκε σιωπηρά στη νάρκη, επίσημα από το 1969, όταν ανεγέρθη το μνημείο.

Φθινόπωρο 2021

από τον ασφυκτικό κλοιό των ναρκοπεδίων, που στραγγάλιζαν οικονομικά τα λιμάνια της χώρας και απειλούσαν την επιβίωση των κατοίκων, ήταν ευτυχώς μικρές σε αριθμό, δυστυχώς μεγάλες ως ανθρώπινες απώλειες. Τέτοια είναι και η περίπτωση του ναρκαλιευτικού Πηνειός, που βυθίστηκε την 24η Οκτωβρίου 1945 μετά από πρόσκρουση σε νάρκη κατά την εκκαθάριση του ναρκοπεδίου Πρέβεζας.

Αναλυτική περιγραφή του ναρκοπεδίου Πρέβεζας Το ναρκοπέδιο της Πρέβεζας κάλυπτε μια θαλάσσια περιοχή 60 τετραγωνικών μιλίων και εκτεινόταν από τις βόρειες ακτές της νήσου Λευκάδας έως σχεδόν την παράλλαξη των Αντίπαξων. Απέκλειε την είσοδο του δίαυλο Αλεξάνδρου Χρυσάνθη (Πρόσβαση στον Αμβρακικό Κόλπο), αλλά και όλη την παρακείμενη ακτογραμμή εναντίον σε πιθανή συμμαχική απόβαση. Το εύρος πόντισης των ναρκών ήταν σε βάθη μεταξύ 100 και 200 μέτρων. Οι νάρκες ήταν κυρίως γερμανικής κατασκευής (ενεργοποιούμενες διά επαφής με 330 λίβρες εκρηκτική γόμωση), καθώς πλην δύο ιταλικής προέλευσης (ενεργοποιούμενες διά επαφής με 275 λίβρες εκρηκτική γόμωση). Οι νάρκες αυτές ήταν αγκυροβολημένες στα 175 μέτρα βάθος και η εκρηκτική τους γόμωση αιωρούνταν τρία μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Αλιεύτηκαν συνολικά 64 νάρκες. Υπάρχει αναφορά της Διοίκησης Ναρκοπολέμου για μία αρχική μικρή εκκαθάριση τον Οκτώβριο του 19442.Όμως, η αποστολή εκκαθάρισης του ναρκοπεδίου αυτού υλοποιήθηκε από πλοία του Βασιλικού Ναυτικού, στα τέλη Οκτωβρίου του 1945 και διήρκησε έναν περίπου μήνα.

2

Τον Σεπτέμβριο 1944 συντελέστηκε ένοπλη σύρραξη μεταξύ ανταρτικών δυνάμεων του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ, γνωστή ως η «Μάχη της Πρέβεζας». Ακολούθησε της αποχώρη- σης των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής και έκλεισε με την ανακοίνωση της Συμφωνίας της Καζέρτας, όποτε οριστικά η πόλη πέρασε στον έλεγχο του ΕΔΕΣ. Σύντομα μετά κατέπλευσε στην Πρέβεζα το Α/Τ ΠΑΝΘΗΡ με Κυβερνήτη τον Αντ/χο Ι.Σπανίδη Β.Ν.

ΘΑΛΑΤΤΑ

51

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

Ιστορικά στοιχεία για το σκάφος του ναρκαλιευτικού Πηνειός Το πλοίο αυτό ναυπηγήθηκε στα ναυπηγία Nylands της Νορβηγίας και καθελκύστηκε τον Μάρτιο του 1931, με το όνομα Busen 11 και αριθμό μητρώου 314. Ήταν μεταλλικής κατασκευής (σε αντίθεση με τα κατεξοχήν ξύλινα ναρκαλιευτικά της εποχής), χωρητικότητας 279 κόρων και κατασκευάστηκε ως φαλαινοθηρικό. Η πρόωση του επιτυγχανόταν διά ατμομηχανής ιπποδύναμης περίπου 900 ίππων. Κατά πάσα πιθανότητα (από στοιχεία αδελφών πλοίων) διέθετε έναν άξονα με προπέλα και ένα πηδάλιο (περιορίζοντάς το σε ελιγμούς). Σχετικά με τις διαστάσεις

Συλλυπήτηρια Επιστολή Ναυάρχου Μεζεβίρη.

52

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

Το Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

του, αν και δεν σώζεται το μητρώο πλοίου, έχουν αναφερθεί τα ακόλουθα στοιχεία: Μήκος 31,55 μέτρα, πλάτος 6,48 μέτρα και βύθισμα 3,78 μέτρα3. Πλήρωμα 23 άτομα. Η παραλαβή του μέσω του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού, ως μετασκευασμένο ναρκαλιευτικό (πρώην HMS Snowdrift), πραγματοποιήθηκε την 18η Ιουλίου του 1943 στη Βυρητό.

Η διαμόρφωση της κοινής γνώμης περί του ναυαγίου ελλέιψει πορίσματος Το Βασιλικό Ναυτικό από το πρώτο επίσημο ανακοινωθέν το βράδυ της 24ης Οκτωβρίου 1945 (δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο Τύπο της 25ης Οκτωβρίου) τήρησε τη δέουσα ειλικρινή στάση. Η ενημέρωση περί του συμβάντος απαιτούσε φειδώ και αυτοσυγκράτηση, καθώς δεν είχε ολοκληρωθεί η διερεύνηση του δυστυχήματος, ούτε και η επαλήθευση των θυμάτων4. Δυστυχώς, δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί κάποιο άλλο ανακοινωθέν, σε μεταγενέστερα έντυπα, που να παρέχει άλλα στοιχεία. Το ανακοινωθέν είχε ως εξής:

3

ΧΑΡΑΤΣΗΣ 2007, 60. Σημ.Στο βιβλίο του ο Αρ. Γιαννόπουλος μνημονεύει ως βάθος αιώρησης των ναρκών υπό την επιφάνεια θαλάσσης τα 3 μέτρα. Εκ του αποτελέσματος φαίνεται πως το βύθισμα του Πηνειού ήταν εξαρχής απαγορευτικό για την επιχείρηση ναρκαλιείας, καθώς σε περίπτωση τυχαίας ή μη εισόδου σε ναρκοπέδιο, οι ελικτικές του δυνατότητες, δεν ευνοούσαν την επιβιωσιμότητα του σκάφους. Πρβλ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ 1980, 23.

4

Από το ημερολόγιο του Ν/Α Πάτμος την 24η Οκτωβρίου 1945 προκύπτει, πως η περισυλλογή ενός τραυματία και πέντε άψυχων σωμάτων ολοκληρώθηκε σχεδόν εντός δύο ωρών από τη στιγμή της έκρηξης και μάλιστα με πλήρη αναγνώριση των στοιχείων τους.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

53

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ Τὸ ἑλληνικὸν Ναυαρχεῖον μετὰ λύπης ἀνακοινεὶ ὅτο τὸ ναρκαλιευτικὸν «Πηνειὸς» ἐν τᾑ ἐκτελέσει διατεταγμένης ὑπηρεσίας ἐκκαθαρίσεως ἀπὸ ναρκῶν τῶν ἑλληνικῶν θαλασσῶν, προσκροῦσαν ἐπὶ νάρκης, ἐβυθίσθη τὴν πρωΐαν τῆς σήμερον (χθὲς) Τετάρτης 24ης Ὀκτωβρίου. Ὑπάρχουν θύματα, τῶν ὀποίων τὰ ὀνόματα θὰ γνωσθὼσιν εὐθὺς ὡς ἐξακριβωθῶσι. Σταδιακά, από το 1969 και μετά, παρουσιάζονται κρίσεις και απόψεις περί του τραγικού ναυαγίου. Παραθέτονται τα ακόλουθα αποσπάσματα από βιβλία, διαλέξεις και άρθρα σε περιοδικά, προκειμένου να αντιληφθεί ο αναγνώστης, πως διαμορφώθηκε σταδιακά η κοινή γνώμη περί τα αίτια του δυστυχήματος. …Δυστυχώς, ο κυβερνήτης του δεν αντελήφθη από τις ενδείξεις των σημαντήρων με τα σημαιάκια των ότι ευρίσκετο σε ναρκοθετημένη περιοχή. Το αντελήφθη όμως ο Διοικητής του Στολίσκου5. …Χάρις στην ικανότητα των ανδρών του Στολίσκου, τα θύματα ήταν ευτυχώς λίγα, σε σχέση με το τεράστιο κι επικίνδυνο έργο που ολοκλήρωσαν. Σοβαρά ατυχήματα έγιναν μόνο στα πρώτα χρόνια, οπότε υπήρχε και κάποια απειρία. Από πρόσκρουση σε νάρκες βυθίστηκαν την 15-10-44 τα Ν/Α Κως – Κάσος στην πρώτη διάνοιξη Διαύλου προς τον Πειραιά και την 24-10-45 το Ν/Α Πηνειός (20 πνιγέντες), από εσφαλμένη αναγνώριση των σημαντήρων ναρκoπεδίoυ στην Πρέβεζα6. …Τον Οκτώβριο του ’45 το Ν/Α «Πηνειός» (20 πνιγέντες) από εσφαλμένη αναγνώριση των Σ/Μ ναρκοπεδίου στην Πρέβεζα7. …Μια περίπτωση λάθους που πραγματοποίησε το πλήρωμα του ναρκαλιευτικού «Πηνειός», στοίχησε την ανατίναξη του σκάφους και τον θάνατο όλων των μελών του πληρώματος … Στην προσπάθειά του να καταστρέψει με τα πυροβόλα των 20 mm

τις νάρκες των οποίων τα αγκυρο- βόλια είχαν αποκοπεί από άλλα ναρκαλιευτικά και επέπλεαν, εισήλθε σε μία μη εκκαθαρισμένη περιοχή, προσέκρουσε σε νάρκη και βυθίστηκε, παρασύροντας στον βυθό τα 18 μέλη του πληρώματός του8. ….Αυτό που είχε συμβεί, σύμφωνα με την αφήγηση του μοναδικού διασωθέντος μέλους του πληρώματος ήταν ότι ο «Πηνειός» είχε εκπέσει μέσα στο ναρκοπέδιο. Αυτό πιθανόν να οφειλόταν σε έναν ή περισσοτέρους λανθασμένα ποντισμένους σημαντήρες … Από την άλλη μεριά, η είσοδος του πλοίου στο ναρκοπέδιο πιθανόν να οφειλόταν σε σφάλμα οιακιστού9. …Ατυχώς όμως, ο κυβερνήτης του δεν αντιλήφθηκε από τις ενδείξεις των σημαντήρων ότι ευρισκόταν μέσα σε ναρκοθετημένη περιοχή. Το λάθος του όμως το πρόσεξε ο διοικητής του, ο οποίος προσπάθησε με τον προβολέα να του στείλει σήμα για να απομακρυνθεί 10. Επισημαίνεται ότι η άποψη του Ναυάρχου Γιαννόπουλου, δημοσιευμένη το 1980 στο βιβλίο του– η παρουσία του οποίου δεν τεκμηριώνεται στην εν λόγω ναρκαλιεία – επηρέασε αρκετά τις αντιλήψεις και άλλων συγγραφέων11.

Τα ημερολόγια του στολίσκου ναρκαλιευτικών και η ανάλυση αυτών Η σύνθεση του στολίσκου των 14 πλοίων που διετάχθη να εκκαθαρίσει το ναρκοπέδιο Πρέβεζας, με διοικητή τον πλωτάρχη Α. Ποταμιάνο Β.Ν. ήταν η εξής: α. Ακταιωροί ML / παράκτια ναρκαλιευτικά: Δράμα, Δοξάτο, Καλαμπάκα, Χάλκη. β. Ναρκαλιευτικά BYMS (νεότερου τύ8

ΤΕΡΝΙΩΤΗΣ 2005, 7.

5

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ 1980, 68.

9

ΧΑΡΑΤΣΗΣ 2007, 61.

6

ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ 1988, 24.

10 ΓΙΟΥΡΓΑΣ 2013, 119.

7

ΜΑΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ 1989, 17.

11 ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ 1980.

54

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ που): Πάραλος, Καρτερία, Σαλαμινία, Πάτμος, Λέρος. γ. Ναρκαλιευτικά Whaler (παλαιότερου τύπου): Αλφειός, Αχελώος, Πηνειός. δ. Βοηθητικά Fleet Tender: Βελεστίνο, Αγχίαλος. Στα ημερολόγια που εξετάστηκαν φαίνεται να πήραν μέρος στην επιχείρηση λιγότερα πλοία. Δυστυχώς, από ιστορικής άποψης, δεν βρέθηκαν ημερολόγια από όλα τα πλοία, μεταξύ των οποίων και το Ν/Α Πάραλος (ως πλοίο διοικητού). Από τις λοιπές όμως περιγραφές των κινήσεων των μονάδων, τους χρόνους των συμβάντων, τα έκτακτα περιστατικά, τα στίγματα των αλιευμένων ναρκών και τη ροή γραφής προκύπτουν υπό επιφύλαξη, δεδομένα που υποδηλώνουν τα εξής: 1. Την αξιοπιστία συγκεκριμένων μονάδων που καταγράφουν τα γεγονότα.

2. Τις διαταχθείσες γεωγραφικές θέσεις των πλοίων πριν το ναυάγιο.

3. Την ακριβή εκκαθαρισμένη περιοχή από τα ναρκαλιευτικά.

4. Το ανεπιθύμητο γεγονός με τις μη αποκομμένες νάρκες.

5. Τον σύντομο χαρακτήρα της έρευνας και διάσωσης και τέλος Καθοριστικές για τη διαμόρφωση μιας άποψης της τακτικής εικόνας, αλλά και των συνθηκών του ναυαγίου στάθηκαν οι γραπτές μαρτυρίες των κυβερνητών των πλοίων Πάτμος12, Λέρος και Βελεστίνο από τις 12 Το ημερολόγιο του Ν/Α Πάτμος παρουσιάζει κατά την άποψή μου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σπουδαιότητα, διότι έχει αναλυτικό ύφος γραφής καθημερινά, πριν και μετά το ναυάγιο. Επίσης, καταγράφει την αποτυχία αλίευσης ναρκών από έτερα ναρκαλιευτικά (γεγονός κρίσιμο ως προς τη διαλεύκανση του ναυαγίου).

Φθινόπωρο 2021

23 Οκτωβρίου έως και την 25 Οκτωβρίου 1945, αποσπάσματα των εν λόγω ημερολογίων παρατίθενται.

Η χρονολογική σειρά των συμβάντων και το ανεπιθύμητο γεγονός πριν το ναυάγιο Η αλίευση και καταστροφή των ναρκών του ναρκοπεδίου Πρέβεζας είχε ξεκινήσει μόλις δύο ημέρες πριν, στις 22 Οκτωβρίου. Οι διαδρομές των ναρκαλιευτικών ακολούθησαν την πορεία 275ο (πλεύση δυτική) και αντιστρόφως την πορεία 095ο (πλεύση ανατολική), ώστε ο σχηματισμός «G» των ναρκαλιευτικών (διαγώνιας ανάπτυξης προς τα πίσω και δεξιά από το πλοίο- οδηγό) να σαρώνει έναν δίαυλο πλάτους ανάλογο του αριθμού των ναρκαλι- ευτικών. Σταδιακά αυτή η μέθοδος αλιείας εκκαθάριζε το ναρκοπέδιο από τον νότο προς τον βορρά. Τα ναρκαλιευτικά που καταγεγραμμένα πήραν μέρος στον σχηματισμό ήταν το Πάραλος (με επιβαίνοντα διοικητή στολίσκου), το Καρτερία, το Λέρος, το Πάτμος, καθώς και από τις ακταιωρούς (ναρκαλιευτικά αβαθών υδάτων) το Δοξάτον, το Καλαμπάκα και το Χάλκη, όπως προκύπτει από τη διασταύρωση των ημερολογίων. Η ακταιωρός Δράμα βρισκόταν στον λιμένα της Πρέβεζας και κλήθηκε να προσέλθει μετά το συμβάν. Το βοηθητικό στόλου Βελεστίνον μαζί με το Ν/Α Πηνειός είχαν επιφορτιστεί με το καθήκον να εισέρχονται στην περιοχή που εκκαθάρισε ο σχηματισμός και να ανατινάζουν με τα πυροβόλα τους, τις επιπλέουσες νάρκες. Αξίζει να επισημανθεί πως στη διόπτευση 242ο από το Άκτιο (Φανός πλησίον Φρουρίου) –η οποία αντιστοιχούσε στον άξονα του διαύλου Πρεβέζης– διαπιστώθηκε η ύπαρξη αρκετών αγκυροβολημένων ναρκών. Ο σχηματισμός των ναρκαλιευτικών σε κάθε διαδρομή εκκαθάρισης που εκτελούσε, έτεμνε αυ τή τη γραμμή (242ο). Την 24η Οκτωβρίου, κατά τις δύο πρώτες ώρες της ναρκαλιείας (08:30 π.μ. - 10:30 π.μ.), ο σχηματισμός των ναρκαλιευτικών ΘΑΛΑΤΤΑ

55

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

Δίοπος (ΗΛ) Γ. Σολακάκης.

Κυβερνήτης, Σημαιοφόρος (ΑΡΜ) Ι. Αλευράκης.

Εφ. Υποκελευστής (ΜΗΧ) Ευστρ. Καρακλας.

56

ΘΑΛΑΤΤΑ

Η πομπή της Κηδείας.

Φθινόπωρο 2021

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ

Χάρτης Σύνθεσης Επιχείρησης-Ναυαγίου.

αλίευσε την περιοχή που έτεμνε η διόπτευση 242ο, με εύρος από 9,9 ναυτικά μίλια19 έως 9,0 ναυτικά μίλια από το Άκτιο13, 14. Στις 10:30 π.μ. περατώθηκε η τρίτη διαδρομή, οπότε και εισέρχονται τα δύο πλοία (Βελεστίνον και Πηνειός) για να καταστρέψουν τις νάρκες που επέπλεαν. Δέκα λεπτά όμως μετά την έναρξη πυρών καταστροφής, ένα απρόσμενο και ανεπιθύμητο γεγονός ναρκαλιευτικής αστοχίας και ελλειμματικών επικοινωνίων, έρχεται ως προάγγελος δεινών. Το γεγονός αυτό αναφέρεται στο ημερολόγιο του Ν/Α ΠΑΤΜΟΣ ως εξής: «στις 10:40 (π.μ.) το (Ν/Α) Λέρος ειδοποίησεν ότι σε στίγμα 243ο 9,7 Άκτιον υπάρχει νάρκη μη αποκοπήσα από Καρτερίας. Προσπαθούμεν δ’ επανηλημένως (…) να μεταβιβάσουμε το σήμα, αλλά ουδέν πλοίο μας απαντά». Στις 10:54 π.μ. από το Φ/Τ Βελεστίνον καταγράφεται:15 13 «15:03 (μ.μ.) – Απεκόψαμεν 1 νάρκην. Στίγμα 242ο και 9,9 από Άκτιον», ημερολόγιο Ν/Α Λέρος, 23 Οκτωβρίου 1945.

14 «10:25 (π.μ.) – Απεκόψαμεν 2 νάρκες εις στίγμα 243ο και 9,1 από Άκτιον – 242ο και 9 από Άκτιον», ημερολόγιο Ν/Α Πάτμος, 24 Οκτωβρίου 1945.

15 «10:30 (π.μ.) – τα ναρκαλιευτικά απέκοψαν οκτώ (8) νάρκες τας οποίας επλησιάσαμεν τηρούμενοι πάντοτε εντός του διαύλου ασφαλείας και εις απόστασιν 200 -250 μέτρων εκ των

Φθινόπωρο 2021

«το Ν/Α Πηνειός ανατινάχθηκε έπειτα από πρόσκρουση σε νάρκη στην πίσω δεξιά του πλευρά και αφού ακολούθησε δεύτερη έκρηξη από τον θερμό ατμολέβητά του, που ήρθε σε επαφή με το κρύο θαλασσινό νερό, βυθίστηκε εντός ελαχίστου χρόνου». Βάσει των αρχείων της Υδρογραφικής Υπηρεσίας, το στίγμα βύθισης του Ν/Α Πηνειός προσδιορίζεται σε θέση με απόσταση (9,45 ν.μ.) και διόπτευση (243ο) από τον φανό του Φρουρίου Ακτίου. Τα παρακείμενα πλοία έσπευσαν να βοηθήσουν και να περισυλλέξουν τυχόν επιζώντες. Εν τούτοις το Πάτμος ανακάλυψε διά τυχαίας αποκοπής άλλες δύο αγκυροβολημένες νάρκες εντός του εκκαθαρισμένου ναρκοπεδίου, στις 11:05 π.μ., καθώς κινήθηκε και αυτό να συνδράμει. Η ύπαρξη τόσων μη αποκομμένων ναρκών σε περιοχή που είχε θεωρητικά αλιευθεί προ ολίγου, εγείρει ισχυρές ενστάσεις για το αν το Πηνειός πέρασε όντως στο επικίνδυνο ναρκοπέδιο. Ακολούθησε μία σύντομη επιχείρηση έρευνας και διάσωσης, η οποία κράτησε περίπου δύο ώρες, καθώς στις 12:53 μ.μ. εδόθη εντολή από τον πλωτάρχη Α. Ποταμιάνο Β.Ν. να ληφθεί εκ νέου σχηματισμός «G» και να συνεχιστεί η ναρκαλιεία, όποτε και περατώθηκε στις 17:43 μ.μ., μετά από έντεκα συνολικά διαδρομές. Το Βελεστίνο διετάχθη στις 13:15 μ.μ. να μεταφέρει τους πέντε νεκρούς του Πηνειού, όλοι αναγνωρισθέντες, στον λιμένα της Πρέβεζας16. Αντιθέτως, ο μοναδικός διασωθείς … ναρκών, και αρχίσαμεν να βάλλωμεν κατ’ αυτών διά του έρλικον. Ταυτόχρονα έβαλεν ήδη κατά των ίδιων ναρκών και το Ν/Α Πηνειός εβρισκόμενον σε απόσταση 300 μέτρων περίπου βορειότερο ημών», ημερολόγιο Φ/Τ Βελεστίνον, 24 Οκτωβρίου 1945.

16 Τα πέντε πτώματα αναγνωρίστηκαν και μεταφέρθηκαν στον

ΘΑΛΑΤΤΑ

57

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ (πυροβολητής) μεταφέρθηκε αυθημερόν στον λιμένα της Πάτρας με την Α/Κ Δράμα. Στις 25 Οκτωβρίου 1945 ο στολίσκος παραμένει στον λιμένα της Πρέβεζας προς απόδοση τιμών στις κηδείες των πέντε που ανασύρθηκαν, εκ των είκοσι δύο θυμάτων του ναυαγίου. Ο υποκελευστής Π. Αρβανιτάκης σώθηκε επειδή βρισκόταν στην πλώρη του σκάφους για να καταστρέφει τις επιπλέουσες νάρκες με το πυροβόλο του Πηνειός και λόγω της έκρηξης βρέθηκε στη θάλασσα, χωρίς να τον τραβήξει το σκάφος προς τον βυθό, όπως τους λοιπούς ναυτικούς. Το γεγονός πως οι απολεσθέντες τελούσαν σε διατεταγμένη υπηρεσία είναι προφανές και αδιαμφισβήτητο. Η ειδοποιός λέξη που απουσιάζει μέχρι σήμερα είναι η «ένεκα» της υπηρεσίας, δηλαδή εξαιτίας της υπηρεσίας. Η αναγνώριση αυτής της παραμέτρου, εάν προέκυπτε από πόρισμα υπηρεσιακής έρευνας, θα επέσυρε μια διαφορετική σειρά διοικητικών και πειθαρχικών πράξεων.

Η διακυβέρνηση της Ελλάδος και τα πολιτικά αδιέξοδα του 1945 Η ελληνική πραγματικότητα χαρακτηριζόταν από την αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης με μη βραχύβια διάρκεια. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως στη διάρκεια ενός έτους (Οκτώβριος 1944 έως Οκτώβριο 1945) διορίστηκαν πέντε κυβερνήσεις. Τα μείζονα προβλήματα, λοιπόν, εκείνης της εποχής ήταν: α. Η διαχείριση του κινδύνου της οικονομικής χρεωκοπίας, καθώς η χώρα ήταν λιμένα της Πρέβεζας με το βοηθητικό στόλου Βελεστίνον (ΦΤ-11), μαζί με τον τραυματία υποκελευστή Π. Αρβανιτάκη. Οι πέντε σοροί που περισυνελέχθησαν ήταν του διόπου θερμαστή Γερανίου, του διόπου εσχαρέα Τσιλιβίγκου, του αρχικελευστή μηχανικού Πανούτσου, του διόπου τηλεγραφητή Αναστασόπουλου και του υποκελευστή μηχανικού Καρακλά. Πιθανών να διέφυγαν από το σκάφος τα σώματα των ανωτέρω, λόγω της θέσης των χώρων εργασίας τους κοντά στο ρήγμα. Αυτό το στοιχείο ισχυροποιεί την πεποίθηση, πως το πλοίο είχε κλειστές τις θύρες για επίτευξη στεγανότητας και πως όλοι ήταν προσηλωμένοι στα καθήκοντά τους.

58

ΘΑΛΑΤΤΑ

ρημαγμένη πληθυσμιακά και κατεστραμμένη βιομηχανικά. Επίσης η διανομή τις ανθρωπιστικής βοήθειας μέσω της UNRRA, αντιμετώπιζε πολλές δυσχέρειες. β. Το ζήτημα της επιστροφής του Βασιλέα Γεωργίου Β΄ από το Λονδίνο, την επιβράδυνση του οποίου θέματος επιδίωκε η Αγγλία και μέχρι της επίλυσής του είχε διοριστεί ως αντιβασιλέας ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός. γ. Η έντονη κοινωνική αναταραχή που επακολούθησε τη συνθήκη της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945. Όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό, η προσπάθεια της πολιτικής σταθερο- ποίησης της Ελλάδας ήταν έργο πολύ κρίσιμο και δύσκολο. Η ελληνική κοινωνία ήταν διηρημένη και αγωνιζόταν να επιβιώσει. Όποιος αναλάμβανε τη διακυβέρνηση της χώρας με αξιώσεις, έπρεπε να διαθέτει ανάλογες ικανότητες και να αποφεύγει την κοινωνική δυσαρέσκεια. Όταν τον Απρίλιο του 1945 ο ναύαρχος Βούλγαρης ανέλαβε την προεδρία της κυβέρνησης17 και τα τρία πολεμικά υπουργεία, ανέθεσε στον αντιναύαρχο Μεζεβίρη τα καθήκοντα του αρχηγού ναυάρχου, αφήνοντας όμως τη θέση του αρχηγού στόλου κενή. Ως Ναύαρχος Αρχηγός, απολάμβανε διευρυμένης δικαιοδοσίας και ουσιαστικά αυτής του υφυπουργού ναυτικών. Λόγω όμως της ανυπαρξίας Αρχηγού Στόλου, τα πλοία κατανεμήθηκαν υπό πλοίαρχους διοικητές, ενώ η κύρια δύναμη του στόλου τελούσε υπό τον ανώτερο διοικητή αντιτορπιλικών.

Επίμετρο Όσοι συνέγραψαν για τα θέματα του ναυτικού ναρκοπολέμου στις ελληνικές θάλασσες, είτε ως ιδιώτες είτε ως στελέχη της οικογενείας του Ναυτικού, δεν παρέλειπαν να μνημονεύσουν το άτυχο πλοίο. Κατά την προσωπική τους γνώμη και χωρίς την 17 ΜΕΖΕΒΙΡΗΣ 1971.

Φθινόπωρο 2021

ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Ν/Α ΠΗΝΕΙΟΣ άποψη των έτερων κυβερνητών Ναρκαλιευτικών, οι οποίοι άφησαν τεκμήρια, απεφάνθησαν πως από λάθος εκτίμηση και χειρισμό του κυβερνήτη και του πληρώματος, το Ν/Α Πηνειός αυτοθυσιάστηκε. Πόσο μπορεί να διαλανθάνει αυτός που εκτελεί πιστά διαταγές; Τι λάθος μπορεί να διαπράττει αυτός που προσπαθεί να φέρει σε πέρας μία αποστολή, με μη κατάλληλα μέσα στη διάθεσή του; Μήπως το φορτίο που έπρεπε να σηκώσει ο Πηνειός ήταν δυσανάλογο των δυνάμεων του; Όντως η θυσία αυτή υπέρ της εξουδετέρωσης του φονικού ναρκοπέδιου, ανταπέδωσε την επιβίωση των απλών και ταλαιπωρημένων ανθρώπων της Πρέβεζας και της Ηπείρου εν γένει, που γλίτωσαν από τους βομβαρδισμούς και τις κακουχίες του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Αν και αυτοί σίγουρα νιώθουν την ευγνωμοσύνη, σίγουρα όμως δεν γνωρίζουν την ευρύτερη εικόνα. Συνεπώς η τεράστια θυσία αυτών των ναυτικών, φαίνεται ως άδικη να αποτυπωθεί στην ιστορία ως ένα λάθος. (συνεχίζεται)

Αρχειακό υλικό • Γενικό Επιτελείο Ναυτικού – Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, • Ημερολόγιο πλοίου Οκτώβριος 1945, • Ημερολόγιο πλοίου Οκτώβριος 1945, • Ημερολόγιο πλοίου Οκτώβριος 1945,

Ν/Α Ν/Α

Λέρος, Πάτμος,

Φ/Τ Βελεστίνον,

• ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Αρ., 1980, Η ναρκαλιεία στις ελληνικές θάλασσες 1944- 1949, Αθήνα • ΓΙΟΥΡΓΑΣ Θ., 2013, Η συμμετοχή του Βασιλικού Ναυτικού στο ναρκοπόλεμο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Ναυτική Επιθεώρηση 586, 102-119 • ΚΩΝΣΤΑΣ Π.Ε., 1955, Αι πολεμικαί, πολιτικαί και διπλωματικαί αναμνήσεις του, της δεκαετίας 1940-1950, Αθήνα • ΜΑΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Μ., 1989, Η εξέλιξη του ναρκοπολέμου και η ιστορία του στο Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό, Πολεμικό Ναυτικό / Διοίκηση Ναρκοπολέμου (ιδιωτική έκδοση).

• ΜΕΖΕΒΙΡΗΣ Γ., 1971, Τέσσερις δεκαετίες εις την Υπηρεσίαν του Β. Ναυτικού, Αθήνα (http://www.mezeviris.gr/ thefirstyearsafterliberation.html).

• MINE DISPOSAL, 1945, Mine Disposal Handbook, Navy Department, Washing- ton DC (http://maritime.org/doc/minedisposal/ index.htm).

• ΜΠΙΛΑΛΗΣ Α., 2014, Φαλαινοθηρικά στο Αιγαίο, Ναυτική Ελλάς 972, Οκτώβριος 2014, 47-51.

• ΤΕΡΝΙΩΤΗΣ Γ., 2005, Ναρκοθέτηση και ναρκαλιεία στις ελληνικές θάλασσες κατά το 1940 ως το 1950, Ναυτική Ιστορία 2, Ιούνιος 2005, 1-9.

Ελληνικών

• ΧΑΡΑΤΣΗΣ Στ., 2007, Απώλειες Ελληνικών Πολεμικών λόγω ατυχημάτων στον 19ο και 20ό αιώνα, Ναυτική Ελλάς 890, Νοέμβριος 2007, 60-61.

• ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ Σ., 1988, Η διεθνής εξέλιξη του ναρκοπολέμου και η ιστορία του στο Π.Ν. (ιδιωτική έκδοση)

Το φωτογραφικό υλικό ανήκει στις ανωτέρω πηγές καθώς και από το αρχείο των οικογενειών των πεσόντων.

• Ιστορικό Ναρκαλιείας Θαλασσών, ΔΝΑΡ, 29-3-1957.

Βιβλιογραφία

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

59

Ναυτικό & Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου:

Ιστορία και ξενάγηση Των Κωνσταντίνου Μαζαράκη - Αινιάν και Δημήτρη Μπαλόπουλου Στη μνήμη του ιδρυτικού μέλους του ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ, Ροδούλας Σταθάκη Κούμαρη

[..] Η γεωφυσική ιδιομορφία του Γαλαξειδιού - απομονωμένο με ορεινούς όγκους από την ενδοχώρα – του είχε δώσει νησιώτικο χαρακτήρα και η όλη διαδρομή του μέσα στους αιώνες ήταν αγώνας και ανέλιξη μέσα από το υγρό στοιχείο, που αποτελούσε τον κυρίαρχο παράγοντα επιβίωσής του. Στην πολιτιστική διαδρομή αυτής της πολιτείας, αυτό που προείχε ήταν η ναυτική παράδοση και επίδοσή της στην θάλασσα που την ανέδειξε. Ναυτικό εμπόριο, μεταφορά προσωπικού και κέντρο επικοινωνίας είναι τα στοιχεία που συνθέτουν τη δράση της [..]1 Το Γαλαξείδι ανέκαθεν αποτελούσε μια σημαντική ναυτική πολιτεία, η οποία από τις αρχές του 18ου αιώνα γνώρισε μια περίοδο μεγάλης ανάπτυξης και ευημερίας, κατατάσσοντας τον γαλαξειδιώτικο στόλο στην τέταρτη θέση, μετα από αυτούς της Ύδρας, των Σπετσών και των Ψαρών. Το 1821 το Γαλαξείδι επαναστάτησε ήδη από τις 27 Μαρτίου, εξασφαλίζοντας με το στόλο του την ελεύθερη κίνηση στον Κορινθιακό κόλπο. Όμως στις 23 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, οθωμανική ναυτική μοίρα υπό τον Ζααδέ Καρά Αλή προσέγγισε το λιμάνι του Γαλαξειδίου και ξεκίνησε σφοδρό κανονιοβολισμό. Η πόλη καταλήφθηκε, τα σπίτια πυρπολήθηκαν και τα εγκαταλελειμμένα πλοία κυριεύτηκαν, ενώ οι κάτοικοι αναζητούσαν κρησφύγετο στους ορεινούς όγκους της περιοχής. Στα μεταεπαναστατικά χρόνια το Γαλαξείδι ανασυγκροτείται, ο πληθυσμός σταδιακά αυξάνεται, τα σπίτια ξαναχτίζονται και ένας νέος στόλος δημιουργείται από πανέμορφα ιστιοφόρα, τα περισσότερα από τα οποία χτίζονται στους ταρσανάδες του. Η πόλη στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα γνωρίζει τη μεγαλύτερη ακμή της, αποτελώντας το δεύτερο ναυτιλιακό κέντρο της χώρας μετά την Ερμούπολη. Στα τέλη του 19ου αιώνα η παρακμή είναι εμφανής καθώς οι Γαλαξειδιώτες δεν μπόρεσαν να συμβιβασθούν με τη νέα εποχή του ατμού. Το καύχημα κάθε Γαλαξειδιώτη καπετάνιου ήταν το καράβι του. Καθώς οι ίδιοι θεωρούσαν τα πλοία τους τα ομορφότερα του κό1

Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη -Πάνος Βαλαβάνης, Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, Οδηγός, σ. 9

ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑΓΗΣΗ σμου, παράγγελναν την απεικόνισή τους στους φημισμένους ζωγράφους των μεγάλων λιμανιών της Βενετίας, του Λιβόρνο, της Γένοβας, της Μασσαλίας, της Μάλτας ή ακόμη και σε λαϊκούς ζωγράφους, ζητώντας τους να αποδώσουν τα σχέδια όσο γίνεται πιο πιστά. Κι οι έμπειροι εκείνοι ζωγράφοι σχεδίων για πλοία, αποτύπωναν πάνω στο χαρτί κάθε μέρος του πλοίου που πρέπει να είναι διακριτό, όπως όνομα, σημαία, αριθμό, τύπο εξαρτήματος. Το πορτραίτο του καραβιού τους το κρεμούσαν κοντά στο εικονοστάσι, δίπλα στο εικόνισμα του Χριστού και σε αυτό του Αγίου Νικολάου. Σήμερα η ναυτική πολιτιστική διαδρομή αυτού του μοναδικού ναυτότοπου αποτυπώνεται στα πανέμορφα αρχοντικά αλλά και στα εκθέματα του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου της πόλης. Η ιδέα της δημιουργίας μιας τοπικής συλλογής αντικειμένων σχετικών με την ιστορία του Γαλαξειδιού ανήκει στον ιατρό Ευθύμιο Κ. Βλάμη, ο οποίος κατά το μεσοπόλεμο διατέλεσε κατ’ επανάληψη Δήμαρχος και στη συνέχεια Πρόεδρος της Κοινότητας. Στην πρωτοβουλία του ανταποκρίθηκαν πολλοί κάτοικοι και έτσι κειμήλια που στόλιζαν τα σπίτια τους, όπως πίνακες ζωγραφικής, ναυτιλιακά όργανα, χάρτες, ημερολόγια κ.λπ. αποτέλεσαν τον πυρήνα της Ναυτικής Συλλογής του Μουσείου, δημιουργώντας το πρώτο Ναυτικό Μουσείο στην Ελλάδα. Το 1932 η «Ένωσις Νέων Γαλαξειδίου», που δημιουργήθηκε από τον τότε φοιτητή Νομικής Ισίδωρο Π. Σιδηρόπουλο συγκρότησε την πρώτη αρχαιολογική συλλογή του Μουσείου, η οποία σταδιακά εμπλουτίζεται. Το 1962 επισκευάζεται η μεγάλη αίθουσα του κτιρίου στην οποία συγκεντρώνεται όλο το υλικό των συλλογών. Ο γαλαξειδιώτης ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου επιστατεί προσωπικά στην ανάρτηση των πινάκων και στην τοποθέτηση των ναυτικών αντικειμένων.

Γυναικεία φιγούρα - ακρόπρωρο, Γαλαξείδι

62

ΘΑΛΑΤΤΑ

Τα χρόνια περνούν, το Μουσείο με προσωπικές προσπάθειες συμπληρώνει τις συλλογές του και το 1972 αποκτά τη μορφή του Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου, με Πρόεδρο του Δ.Σ. τον εκάστοτε Κοινοτάρχη ή κατά περίπτωση το Δήμαρχο. Το 1974 Έφορος του Μουσείου αναλαμβάνει η λαογράφος Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη, η οποία πραγματοποιεί συστηματική καταγραφή και συντήρηση των κειμηλίων, ενώ το 1977 με την συμβολή του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων Δελφών Πέτρου Θέμελη, τα μουσειακά αντικείμενα επανεκτίθενται σε προθήκες. Το 1999 το «Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» αναλαμβάνει τη χρηματοδότηση της συντήρησης Φθινόπωρο 2021

ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑΓΗΣΗ

Louis Roux "Αγ. Σπυρίδων". Υδατογραφία 61x81 εκ., © Ναυτικό Μουσείο Γαλαξειδίου

εκθεμάτων και στη συνέχεια την αποκατάσταση και ανακαίνιση του διατηρητέου κτιρίου του Μουσείου, με αρχιτέκτονα την Ε. Ζερβουδάκη. Με χορηγίες πολλών φορέων τα αντικείμενα των συλλογών τοποθετούνται στη νέα τους θέση με την επιστημονική επίβλεψη της Ρ. Σταθάκη Κούμαρη και του Π. Βαλαβάνη. Το σημαντικό αυτό έργο ολοκληρώνεται στις 19 Ιουνίου 2004 και το Μουσείο παίρνει το όνομα «Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδιού». Το Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο, χαρακτηριστικό δείγμα τοπικής πρωτοβουλίας, είναι όπως προαναφέρθηκε το παλαιότερο Ναυτικό Μουσείο στην Ελλαδα (1928), το οποίο περιλαμβάνει εκθέματα που καλύπτουν μια περίοδο 5.000 ετών ναυτικής ζωής. Η μουσειολογική μελέτη έχει γίνει από την Ροδόπη Σταθάκη Κούμαρη σε συνεργαΦθινόπωρο 2021

σία με την αρχιτέκτονα Ελένη Ζερβουδάκη. Στους χώρους της αίθουσας Ι του Μουσείου, παρουσιάζονται αρχαιοελληνικές συλλογές που περιλαμβάνουν εκθέματα από τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των κατοίκων των αρχαίων οικισμών γύρω από το Γαλαξείδι και του αρχαίου Χαλείου, στη θέση του σημερινού χωριού δίπλα στο λιμάνι. Στη συνέχεια της μουσειολογικής διαδρομής βρίσκεται η αίθουσα με το περίφημο χειρόγραφο «Χρονικό του Γαλαξειδίου», το οποίο βρέθηκε το 1864 στα ερείπια της βυζαντινής μονής του Σωτήρος Χριστού. Στην ίδια αίθουσα εκτίθενται αντικείμενα από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας (όπλα, διπλώματα, μετάλλια, λιθογραφίες κ.α.) και στον ίδιο χώρο φιλοξενούνται τα εκθέματα από τη ναυτική ακμή της πόλης (1830-1900). Τα εκθέματα αυτά αφορούν τη ναυπήγηση, το ΘΑΛΑΤΤΑ

63

Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδιού, εσωτερικοί χώροι.

σχεδιασμό και το χτίσιμο του καραβιού, τα σχοινιά και τους ναυτικούς κόμπους καθώς και πίνακες του λαϊκού ζωγράφου και καπετάνιου Πέτρου Πετρατζά. Στον κάτω όροφο εκτίθενται τα εξαρτήματα των ιστιοφόρων και η «αρματωσιά» των σκαφών που ξεκίναγε μετά το ρίξιμο του σκάφους στη θάλασσα. Στην αίθουσα του κάτω ορόφου παρουσιάζεται μια από τις μεγαλύτερες συλλογές πινάκων ιστιοφόρων, που έχει τον τίτλο «Ναυτική Πινακοθήκη». Στην ίδια αίθουσα παρουσιάζεται από το 2004 η συλλογή «Αργοναύτες» του Κ. Ανιτσά, αποτελούμενη από γραμματόσημα και ναυτιλιακά έγγραφα. Τα ακρόπρωρα αποτελούν ένα ξεχωριστό και εντυπωσιακό δείγμα λαϊκής τέχνης. Όπως πίστευαν οι ναυτικοί, το ακρόπρωρο ήταν η προσωποποιημένη ψυχή του καραβιού, έδιωχνε το κακό, έδινε δύναμη και προστασία στο πλήρωμα και έφερνε πλούτο και αφθονία αγαθών. Λέγεται ότι όταν πέθαινε ο καπετάνιος, το ακρόπρωρο του καραβιού του βάφονταν μαύρο. Άλλη παράδοση λέει ότι επί Τουρκοκρατίας το ακρόπρωρο βάφονταν μαύρο όταν το πλοίο κατέπλεε στα μεγάλα οθωμανικά λιμάνια, όπως της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, για να μην προκαλεί. Το Γαλαξείδι και τα ακρόπρωρά του έχουν ιδιαίτερη θέση στο τελευταίο βιβλίο του καθηγητή Πέτρου Θέμελη, Καραβοκύρηδες & Ακρόπρωρα 64

ΘΑΛΑΤΤΑ

Φθινόπωρο 2021

του 1821, εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, όπου, ανάμεσα σε άλλα, παρουσιάζονται και τέσσερα ακρόπρωρα που εντόπισε στα υπόγεια σπιτιών του Γαλαξειδιού ο Αθανάσιος Βομβογιάννης, πρώτος επιμελητής του Μουσείου του Γαλαξειδίου. Ο ιδιαίτερος δεσμός του Πέτρου Θέμελη με το Γαλαξείδι χρονολογείται από τη δεκαετία του 1970, κατά την οποία υπηρέτησε

Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου, περνάμε στην τελευταία αίθουσα του κάτω ορόφου, όπου εκτίθενται έργα του μεγάλου ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου. Το Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, λειτουργώντας ως θεματοφύλακας της συλλογικής μνήμης ενός σημαντικού ναυτότοπου, μέσα από τις σημαντικές συλλογές του παρουσιάζει στον επισκέπτη τη ζωή και τη ναυτική επίδοση των κατοίκων του σε διάστημα πέντε χιλιετιών, από την προϊστορική περίοδο μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα.

Διεύθυνση:

Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, Μουσείου & Σταύρου Νιάρχου ΤΚ 33052, Γαλαξείδι Τηλ. 2265041558

Πηγές • Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη και Τάσος Βαλαβάνης, Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, Οδηγός, Έκδοση του Μουσείου.

Σπύρος Βασιλείου, Ακρόπρωρα του Γαλαξειδιού.

• Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη, Τα γαλαξειδιώτικα καράβια και η συμβολή τους στους εμπορικούς θαλάσσιους δρόμους, Ευρωπαϊκές ημέρες πολιτιστικής κληρονομιάς 2001, Άμφισσα, 2001.

έφορος αρχαιοτήτων Δελφών, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην αναμόρφωση του Μουσείου του Γαλαξειδιού το 1974.

• Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη, ανέκδοτο σημείωμα από Ιανουάριο 2021, προς τον πρόεδρο του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας.

Τα ακρόπρωρα λοιπόν και τα ναυτιλιακά όργανα όπως εξάντες, πυξίδες, δρομόμετρα, βαρόμετρα, ναυτικοί χάρτες, κατάστιχα των πλοίων, ναυτικά φυλλάδια, έγγραφα αλλαλασφαλειών, συμπληρώνουν την έκθεση.

• Πέτρος Θέμελης, Καραβοκύρηδες και Ακρόπρωρα του 1821, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2021.

Φθινόπωρο 2021

ΘΑΛΑΤΤΑ

65