ARTE ERROMATARRA
• K.a. VIII mendetik K.o. III mendera arte. • Bi eragin nabarmen: grekoena (Grezia) eta etruskoena (Italia) • Gizabanakoaren goraipamena, soiltasuna, praktikotasuna eta luxurik eza.
Kronologia erromatarra • K.a. VIII – VI.mende bukaerara arte: Monarkia. Etruriarren eragina eta erromar estatua sortzen da. • K.a. 510 : Errepublikaren hasiera. • K.a. 500-300 : Beste herri latindarren aurkako gerrak. • K.a. 30- K.o.14 : Augusto. Inperioaren hasiera. • K.o. 14-117 : Tiberio – Trajano. • K.o. 117-235 : Adriano – Alejandro Severo. • K.o. 235-315 : Maximiliano – Constantino. • K.o. 395 : Inperioaren banakuntza (Roma-Constatinopla) • K.o. 473 : Mendebaldeko Inperioaren erorialdia
Erromatar inperioaren hedapena
Eragina arte erromatarran Etruriar artea
Eskultura dekoratiboa
•Hiriaren oinplanoa eta antolaketa •Etxea-estalkiak: compluvium eta displuvium •Ordena toskanoa
Greziar artea •Greziar tenplua •Ordenu arkitektonikoak: koloma eta taulamendua
•Arkua-ganga-kupula •Lurperaketak Erretratoa
Latinoen artea
•Tenploa: idulkia, pronaos-naos hirukoitza Funtzionaltasuna
• Hala ere, akats handia izango litzateke arte erromatarra arte grekoen imitazio hutsa dela pentsatzea.
• Erromatarren organizazio hiritarrak, sozialak, erligiosoak eta politikoak eraikitze arkitektoniko berriak eskatzen ditu.
• Grezian izaera erligiosoa, Erroman izaera zibila eta militarra, izaera praktikoa. Ingenieritza lanak eta ez lan artistikoak.
Erromatarren arkitektura
Arkitektura: ezaugarriak / tipologia Material gogorrak
PRAKTIKOTASUNA
IRAUPENA
MONUMENTALTASUNA Boterearen erakusle
Hiria: foroak antolatzen du. Bertan gurutzatzen dira 2 kale nagusiak: cardo eta decumanus-a
•TERMAK
•GARAIPEN ARKUA
• ANFITEATROAK
•KOLOMA
• TEATROAK
•MAUSOLEOA
•ZIRKOAK HERRI ARKITEKTURA: Publikoa
•Zaindua, estolderia (acantarillado), kloakak, garbitegi publikoak, ur horniketarako: AKUEDUKTO, URTEGI •GALTZADAK,ZUBIAK, PORTUAK
•B ASILIKAK
TENPLOA
Domus, insula, villa
Hormigoia
Karea, ura eta harri bolkanikoa Merkea, iraunkorra eta sendotasuna
Materialak
Harria (marmola) Adreilua
• Zutabeak eta zutarriak (Pilareak) Elementuak
• Gangak
Harlandua (lotura bizia edo Estaldura bezala Kareorekin) Harri horma Neurri eta antolamendu Desberdinak Azkartasuna eta arintasuna
Ordenak libreagoak eta dekoratiboak
• Arkitrabe-sabaiak
Mozorrotu behar
Doriarra Joniarra (4 kiribil) Korintiarra (taulamendu dekoratuak) Toskanarra Konposatua Bi isurialdeko teilatuak
- Erdi-puntuko arkuak - Zirkulu erdiko ganga - Ertz gangak - Kupulak (maskorrak)
• Iraunkorragoa Biak batera erabiliko dira • Oreka arkuen eraikuntzetan dinamismo eta dintelen estatismoaren artean.
Arkitektura erromatarra • Eraikitze teknikak eta sistemak • Arkitektura zibila • Arkitektura erlijiosoa • Erromatarren hirigintza • Komunikabideak eta ingenieritza lanak • Entretenimendurako arkitektura • Oroitzepenezko monumentuak • Ehorzketak
Eraikitze teknikak eta sistemak
Eraikitzeko materialak
Euskarriak
Kiribilak 4 bazterretan
Bost ordena
Kiribilak eta akanto hostoak
Oinarria Konposatua
Korintiarra
Joniarra
Doriarra
Toskanarra
Kapitel erromatarrak
KONPOSATUA
Fatxadetan ordenen gainjartzea altueran, doriarra eta toskanarra beheko solairuan, eta gero joniarra, korintiarra eta konposatua.
Komunak
Harlandua nahasketa gabe, grapa metalikoak erabiltzen ziren sendotasuna lortzeko.
Lotura bizia
• Karea, harea, harri bolkanikoak eta ura nahasten ziren • Hiru abantail: - Erresistentzia ( neurri handiagoak eta forma gehiago). - Azkarrago - Merkeago • Desabantail bakarra itzura zen, beste material batzukin estaltzen zen.
Lotura karearekin
Oreka forma zuzenak eta biribilen artean Arkua horma-bular bezala eraikina sendotzeko
Erdi puntuko arkuen eta estruktura dintelduen nahasketa
Arkuaren erabilpenarekin eraikuntzak altuagoak eta zabalagoak
Zirkulu erdiko ganga
Barnealdeko espazioaren sorkuntza
Kupula kasetoiekin. Simetria ardatz bertikala.
Arkitektura zibila Termak . Basilikak.
TERMAK oso garrantzitsuak izan ziren erromatarren gizartean. Erromatarrak garbitzera, kirol egitera, eta jendearekin egotera joaten ziren. Biltzeko edo elkartzeko lekuak ziren.
Caracallako termak Bath-eko terma erromatarrak (Inglaterran)
Caldarium (4), bainu beroak (35 metroko diametroa) Tepidarium (5), bainu epela (70 metroko luzaera) Frigidarium (7), bainu hotza (17 x 51 metroko piszina) • Adreilua eta gangak eraikin handi hauek estaltzeko. • Argia lortzeko altuera desberdinak eta baoak hormetan. • Apaintzeko: koloreetako marmolak, mosaikoak, eskulturak eta erliebeak
TERMAK
Caracallako termak.
Caldarium.
BASILIKA hasierako funtzioa ordena judiziala zen, baina apurka apurka elkartzeko tokia bihurtu zen, batez ere finantza-truke eta beste negozio mota batzuetarako.
Basilika Julia
• Inperio aroan urbanismoan oso garrantzitsua, foroetan kokatuta. • Oinplanoa angeluzuzena, hiru nabekoa, batzutan bost,zutabez banatuta, amaieran absideak, erdiko nabea alboetakoak baino garaiagoa. • Lehen kristauek hartu zuten eredu bezala.
Majentzioren basilika
Oinplano desberdinak
Majentzioren basilika. Roma ( IV. mende hasierakoa)
Ertz ganga erdiko nabean (47 metroko altuera), eta 6 zirkulu erdiko ganga (hiru nabe bakoitzean)
Majentzioren basilika
Arkitektura erlijiosoa Tenploak. Panteoia. Ara Pacis.
Tenpluak “Maison Carrée” (Nimes), tenplu grekoen onarrituta, baina santutegi etruskoen eragina.
Greziatik: • Oinplano angeluzuzena edo biribila. • Ordenak • Taulamenduen forma
•Santutegi etruskoen eragina: •Pronaos sakona. •Opistodomos desagertu •Cella bakarra •Tenplua podium garai baten gainean •Harmailari bakarra sartzeko.
Tenploak
Fortuna viril tenplua XVIII.mendean
Templo Fortuna Viril (Foro Boario)
Erroma, Portunoren tenplua
Tenpluak foroetan kokatuko dira. Urbanismoaren zati bat izango da, aurrealdeari garrantzia gehiago, besteak bigarren mailakoak.
Divi Caesar tenplua
Horregatik, tenplu peripteroak egin beharrean, zutabe exentoak aurrealdean agertuko dira, eta besteetan Cellako hormari lotuta agertuko dira (pseudoperipteroa). Zutabeek ordena klasikoak jarraituko dituzte, asmo dekoratzailea.
Cellan jainkoaren estatua egongo da, gurtza kanpoan izango da. Fortuna Viril� tenplua. Erroma
Dekorazioa (frisoa eta frontoiak) gehienetan inskripzioa bat agertuko da, eraikuntzari buruzko informazioa, oso gutxitan irudiak.
Vespasianoren tenplua.
Ezaugarri klasikoak: oreka, proportzioa, armonia, simetria,‌ Tamainu txikiko tenplu joniarra
Jainkoen etxeak. Gurtza kanpoan.
Pseudoperipteroa (zutabeak hormari erantsita)
Tetrastiloa
Podium gainean, harmailadi bakarra aurrealdean. Fortuna virilis tenplua Erroma
Dekorazio gutxi taulamenduan.
Ezaugarri klasikoak; oreka, proportzioa, armonia, simetria,‌ Lau zutabe exenta alde bakoitzean pronaos sakon bat lortzeko.
Tamainu txikiko tenplu korintiarra.
Ez dauka opistodomosa. Oso estilizatua. Pseudoperipteroa Augustoren ohorean.
Templo Hexastiloa Kokapena, hiri erdian, foroan. Maison CarrĂŠe tenplua Nimes
Podium gainean, harmailadia aurrekaldean
Vestaren tenplua. Oinplano biribila.
Agriparen Panteoia K.o. II mendekoa (118-125), erromatarren unibertsaltasunaren ikurra. Erromatarrek arkitekturan lortutako aurrerapenen fruitua.
Inperioko jainko guztiei eskainitako tenplua, baita jankoitutako enperadoreei.
Oinplano zirkularra, baina atari angeluzuzen batekin, atari klasikoa. Tenplu bat izan zezakeen tamainagatik. Biak lotzeko kubo bat ipini zuten. Hasieran aurrean ataridun enparantza bat, baina inoiz ez zen egin.
Atarian granitozko zortzi zutabe korintiar monolitikoak. Goiko taulamenduan inskripzioa bat agertzen da.
Nahiz eta frisoan Agriparen izena agertu, Adrianoren garaian amaitu zen.
Pronaos korintiarra eta oktastiloa (granitozko fustea eta marmol zurizko oina eta kapitela)
Hasieran ateridun enparantza bat, ez zen inoiz egin.
Panteoia.
• Pronaos oktastilo hori, hiru nabetan bananduta dago, horretarako zutabeak erabiltzen dira. • Erdikoan amaieran Cellara sartzeko ateak zeuden eta bazterretakoetan hormakonka txikiak.
Adreiluz eta hormigoiz egindako danbor honek 6m. (lodiera) hormak ditu. Adreiluzko arkuak horma barruan pisua banatzeko. Cellan zortzi pilare ditu pisua mantentzeko.
Danborra hiru zatitan banatuta. Kanpoaldea marmolez estalita. Gaur egun desagertuta.
Estalkia: pisu gutxiko materialekin egindako kupula bat eta 9 m. erdiko okulu bat, alabastroz estalita argia sartzeko.
Kupularen altuera eta diametroa berdinak dira. Izugarrizko neurri hauek hormigoiri esker.
Jende asko sartzeko neurriak, ez da jainkoen etxea bakarrik. Danbor zilindrikoan adreiluzko arkuak hormigoizko horman sartuta (6m.) pisua 8 pilaretara pasatzeko.
Panteoia.
Oinplanuan, Cella zirkular bat eta pronaos angeluzuzena. Kubo bat erdian.
Pisu banaketa honekin Cella barruan zortzi hormakonka. Material garestiekin hornituta.
Bigarren gorputzean baoak zabaldu ziren zeharkako argia sartzeko. Argi nagusia erdiko okulotik sartzen da.
Marmolekin estalita.
Zortzi pilaren artean zortzi bao zabaltzen dira. Bat sarrera eta besteetan astroak: ilargia, eguzkia,‌
Elementu greko asko: frontoiak, zutabeak,‌
Panteoia.
Zerua perfekzioa zen eta zirkuluarekin lotzen zuten.
Okulua eguzkiaren sinboloa da. Egunean zehar era desberdinetan sartzen da argia. Kasetoiek, pisua kentzen dute eta handitasuna ematen dute altueran gero eta txikiagoak direlako.
Bost eraztun zentrokidetan banatuta (planetasistema) eta 28 kasetoi (egunak).
Panteoia. Kupula kasetoiekin.
PANTEOIA - KANPOTIK
PANTEOIA -BARRUKALDEA
KUPULA PANTEOIA
Panteoiak Errenazimenduan eta Barrokon eragin handia izango du. Pazzi kaperan, Florentziako katedraleko kupulan (Brunelleschi) edo San Carlo alle Quattro Fontanen (Borromini).
Augustoren Ara Pacis , Galiasen eta Hispaniaren baketzea ospatzeko K.a. 13 urtean.
Lauki formako basamentua, gainean horma jarraia, sabairik gabe (hipetroa). Barruan Ara edo aldarea. Garrantzi handiko dekorazio eskultorikoa.
Erromatarren hirigintza Kaleak. Foroak. Etxebizitzak. Estolderia. Galtzadak. Zubiak. Akueduktoak.
Lehengo hiriak naturaren arabera antolatuta. Kaleen antolamendua eskasa hiri haundi batentzat.
Erromaren kasua, inongo logika barik handitu.
Hiri berrietan lauki-sare sistema jarriko dute martxan. Erromatarren kanpamendu militarren egitura.
Bi motatako hiriak: •“coloniae” (berriak) •“municipia” (zaharrak), ateak alboetan, 2 kale nagusi eta elkartzen diren tokian “FOROA”. I-H norabidean “CARDO”, M-E norabidean “DECUMANUS”.
Hiri baten oinplanoa.
KALEAK harrizko galtzadak, espaloiekin. Etxeen sarreretan dendak (tabernae) egoten ziren.
Erroma, estolderia, “Cloaca Maxima”
• Hirien erdialdea FOROA, grekoen Agoran oinarruta. • Jarduera polikoak, ekonomikoak, administratiboak, soziala, eta erlijiososak ematen ziren. • Eraikuntza garrantzitsuenak eta ederrenak.
• Hiri guztietan agertzen dira. • Enparantza angeluzuzena, bi edo hiru alde arkupedun. • Galerietan dendak (tabernae) egoten ziren.
Erroman 17 foro egon dira historian zehar.
Erromako foroak
Ulpia basilika.
Trajanoren oroitzapenzutabea. Latin eta grekozko liburutegiak.
Trajanoren foroa.
ETXEBIZITZAK: erromatarren arteko desberdintasunak nabermen gelditzen dira.
"Domus“ edo etxe, patrizioa luxu handikoa, zabala, familia bakarra.
Arkitektura domestikoa Villa
Domus
Insula
Sarrera fatxadaren erdian kokatzen da, gero atari luze bat edo “fauces”(1). Alboetan bi denda edo “tabernae” (2) daude, normalean alokatu egiten dira.
“Atrium“ edo patio angeluzuzen baten inguruan antolatuta. Irekia, argia sartzen da eta euria. Ura “impluvium”ean (erdian dagoen putzua) biltzen da. Atzean beste patio bat, “peristilo”.
Besteak alokairuan bizi ziren, apartamentu blokeetan. “Insulae�
•Gehienetan egurrez egindakoak. •Gainpopulatuak. Leihoak kalera. Beheko solairuan dendak eta tabernak. •Erroman altuera garaiena 21m.
Komunikabideak eta ingenieritza lanak
Galtzada erromatarren sarea.
Galtzada (Pompeya)
Errekeen arazoa konpontzeko zubiak eraikitzen zituzten.
Zubia. Alcรกntara.
Zubia. MĂŠrida.
Akueduktoak. Hirietara ura eramateko egiten zen. Helburu praktikoa. Segoviakoa 728m luzeeran, bi arku hilara gainjarriata. Akuedukto. Segovia.
Lotura bizia.
Akueduktoa. Segovia.
“Pont du Gard” (Akueduktoa+zubia)
Ura garraiatzeko.
Entretenimendurako arkitektura Teatroak. Anfiteatroak. Zirkua.
TEATROA Greziako teatroaren antzerakoa da, baina hemen lurraren arrasean eraikitzen da eta ez malda natural baten gainean cavea edo harmailak kokatzeko. Erromatarrek arkitektura-egitura bat eraikitzen dute (galeria gangadun bat)
Pompeyako teatroa
1. GraderĂo 2. Santuario 3. Fachada posterior de la escena 4. Peristilo 5. Recinto dedicado al culto imperial 6. Corredor de acceso a la ima cavea.
Teatroaren estruktura
1.- SCENA (aktoreak) 2.- FRONS SCENAE (Oihal iraunkorra) 3.- ORCHESTRA (koroa eta musikariak) 4.- PULPITUM (agintariak) 5, 6 y 7.- CAVEA (ikusleak) 8.- VOMITORIOAK
Orquestra (erdizirkularra)
Scaena
Frons Scaenae ( bi solairu eta hiru kale)
Vomitorium
Atzeko atrio
summa
Meridan lehenengo harmailak harrian zulatuta, besteak ez. media
ima Pulpitum
cavea
MĂŠridako teatroa.
MĂŠridako teatroa
Frons Scenae Ordenen gainjartzea Argilunak
Scena altzatuta Orchestra Pulpitum
Cavea
•Kanpoaldean edo fatxadan bi solairu edo gehiago agertzen dira ordena desberdineko arkuekin. •Erresistentziaren arabera antolatuak, hau da, behetik gora, doriarra, joniarra, korintiarra eta konposatua.
Trantsitu gangadunen ondore batek eratzen zuen barrualdea.
Orangeko teatroa (Frantzia)
Sabratako teatroa (Leptis Magna) Libia
ANFITEATROA, berritasun erromatarra. Bi teatroen bat egitea. Gladiadore eta piztien arteko joko eta ikuskizunen gertalekua.
Oinplano zirkularra edo eliptikoa.
Anfiteatro de Pompeya
Hondar azpian areto eta gela desberdinak, piztien kaiolak, gladiadoreak egoteko‌ baita biltegiak ere.
• Cåvea zatituta dago, teatroan bezala. • Hiru eraztun zirkularrak harmailekin, azpian trantsitu gangadun zentrokideen ondore bat.
Anfiteatro garrantzitsuenek toldo (velum) bat zuten ikusleak eguzkitik eta euritik babesteko.
“Flavio anfiteatroa", geroago"Coliseo“ izenarekin ezaguna, adibide adirasgarriena da eta agian Roma inperialaren oroigarri esanguratsuena. Lanak Vespasianok hasi zituen etaTitok inauguratu zuen.
Oinplanoa: 188 x 156 metro. 50.000 ikusle sartzen ziren.
Korridore erradialak zeharkako korridoreekin lotuta zirkulu erdiko gangen eta ertz gangen gainean eutsita.
Oinplano eliptikoa.
Arte erromatarren ezaugarri orokorrak: erabilgarritasuna, propaganda, dintelen eta arkuen konbinazioa, hormigoia, eta abar.
Erdiko hondarra zulatuta: galeriak, korridoreak, ur bideak, eta abar‌
80 erdi puntuko arkuak, azkar sartzeko eta irtetzeko.
Exentoa. Solairuak gainjarrita.
Vespasianoren garaian eraikita
Erromako koliseoa.
Erromako koliseoa. Hondarra
•Kanpoaldean lau ordena gainjarrita agertzen dira, erromatarren hierarkia jarraituz: toskanarra, joniarra, korintiarra eta konposatua. •Azken solairuan hormaren nagusitasuna baoren gainetik.
Erromako koliseoa. Berreraiketa.
NĂŽmesekoa eta Arlesekoa, Frantzian, zezen plaza bezala erabiltzen dira gaur egun.
NĂŽmeseko anfiteatroa
Espainian 12 anfiteatro gelditzen dira, ezagunenak: Italikako anfiteatroa
Eta Meridako anfiteatroa.
PONPEIA Anfiteatroa (5000 lagunendako), palestra eta hildako gladiadoreak
ZIRKUA, grekoen stadium-en antzerakoa, koadrigen lasterketarako erabilita. Angeluzuzeneko pista, bazter bat zirkuluerdiko forma eta bestean sarrerak eta ukuiluak (zaldiak gordetzeko).
TARRACO, zirkua
Inguruan , harmailetan, ikusleak jartzen ziren. Hondarraren erdian spina kokatzen zen, heskai edo altura gutxiko horma antzeko bat, estatuekin eta monumentu txikiekin apaindua.
Erromako Zirku Mรกximoa, 250.000 ikusleentzako bolumena eta 217 metroko spina , zirkuen artean bikainena.
Zirku Maximoa gaur egun.
Oroitzepenezko monumentuak Garaipen arkuak. Oroitzapen zutabeak. Hilobiak.
•
Estatuaren ahalguztiduntasunaren sinboloa da. Jainkoei emandako laguntzagatik eskerrak emateko. • Era errealista edo alegorikoan estatuko gertaera nagusiak irudikatzen ziren eta baita, estatuko errepublikaren botere pertsonak, geroago, enperadoreak. •
Bereiztuko ditugu: Garaipen arkuak. Oroitzapen zutabeak
GARAIPEN ARKUAK: erromatarren sorkuntza. Bi pilare erdi puntuko arku batetik elkartuta. Hormari itsatsitako oinarri gaineko zutabeek taulamendua mantentzen dute, eta honen gainean atikoa kokatzen da. Hemen erliebeak edo inskripzio oroigarriak agertzen dira.
Titoren arkua. (k.o.81.urtea)
Erroma, Titoren arkua
Mota desbedinak: arku bat, edo hiru arku. Oinplano angeluzuzuna. Batzutan oinplanu karratua 4 aurrekaldekin eta 4 arkuekin (gurutzebideetan-tetrapilos) Konstantinoren arkua K.o. II.m.
•Garaipen arkua ez da hirira sartzeko atea. • Kokapena: sarreran, foroetan, zubietan,…Azpitik igarotzeko. •Ez dauka erabilgarritasuna, inperioren ahalguztiduntasunaren sinboloa da. Jainkoei emaniko laguntzagatik eskerrak ematen zizkieten, aldi berean garapen hura lortu zuena laudatu.
Septimioren arkuaevero
Caparra-ko arkua Lau aurrekalde
Atikoa inskripzioarekin, garaipenari buruzko idazkuna.
Materiala: hormigoia marmolez estalita
Oroigarri izaera Egitura dintelduna eta gangaduna (erdi puntuko arkua, zirkulu erdiko ganga kasetoiekin) nahastuta. Dinamismoa eta estatismoa orekatuta. Sendotasuna ematen dute.
Pilareak itsatsitako zutabeekin.
Oinarria Titoren arkua. Arku bat
Inskripzioak eta erliebe historiko eta alegorikoak
Ezaugarri orokorrak: monumentaltasun a, propaganda, hormigoia marmal azpian, dintela eta arkuaren konbinazioa, ordenak apaintzeko‌.
Atiko dinteldua
Konstantino-ko arkua. Hiru arku
Tito-ren arkua. Erroma. K.o. 81.urtea.
Oroitzapen zutabeak
Trajanorena
Marco Aureliorena
Goiko partean enperadorearen estatua.
Oroitzapenezko eta heorztetxe funtzioa
Fuste zilindrikoa erliebe helikoidalekin (200 m baxu erliebe jarraiarekin).
Kapitel doriarra
Zimenduetan Trajano eta bere emaztearen ehorztetxe kutxak. Oinarri karratua. Trajanoren oroitzapen zutabea.
Ehorzketak Mausoleoak. Hilobiak.
• Hirietan ohikoak dira lurperatze kolektiboak (columbarios). Ez zuten leku askorik hartzen errausketa erabiltzen zutelako, hau da, nahikoak ziren horma-hilobiak. • Pertsonai garrantzitsuen banakako ehorsketak mausoleo, izenekin ezagutzen dira. • Batzuetan hilobia eta tenplua ziren. • Oinplano karratuak,angeluzuzenak edo zirkularrak erabiltzen ziren.
Adrianoren hilobia ( Castel Sant Angelo)
Adrianoren hilobia (Sant Angelo gaztelua)
Mausoleo de Adriano (Castillo de Sant Angelo)
Augustoren mausoleoa
ERROMATARRA
Bizantziarra
Paleokristaua Islamiarra
Prerromanikoa
ERROMANIKOA