ERDI AROKO MENDEBALDE KRISTAUA ARTE ERROMANIKOA
ERROMANIKOA Garaia eta ezaugarriak • Arte erromanikoa mendebal Europako erdi aroko lehenengo nazioarteko artea izan zen. Kristautasunaren isla izan zen eta X.mendean sortu eta XI eta XII. mendeetan garatu ondoren XIII mendean gotikoak baztertu zuen arte. Eragin bizantziar eta musulmandarrak izango ditu. Bere izena erromanotik dator hasiera batean, forma eta teknika erromatarrak zituelako eta bestalde hizkuntza erromantzearen lehenengo garaietan eman zelako. • Feudalismoaren goreneko momentu horretan egonkortasun eta hierarkizazio soziala ematen zen, elizaren nagusitasun eta orokorrean zegoen teozentrismoarekin (Jainkoa unibertsoaren erdia). Erlijioak botere ekonomikoa ere zutenez elizgizonak ziren ikasi bakarrak eta klase baxuak bideratzen zituzten artearen bidez hauek analfabetoak baitziren. Beraz arte monastiko eta feudala izan zen. Kontserbatzailea eta zurruna zen helburua ez zelako estetikoa erlijioso didaktikoak baizik, guztiz utilitaristak. Honela formak sinpleak izango dira eta arte elitista izango da.
• Mundu feudala: Arte monastikoa ez ezik, arte aristokratikoa ere bada arte erromanikoa, garaiko bi estamentu pribilegiatuek gizartean zuten lehentasunaren adierazgarri. • Arte honen bezeroa eliza zen, Erdi-aroko botere-iturriaren jabetako bat baitzen. Garai hartako abade eta apezpikuek monumentuaren bitartez bere boterea erakustea nahi zuten.
• Feudalismoa Erdi Aroko Europako sistema politiko, ekonomiko eta soziala zen, XI-XIII. mendeen artean emana. Erreinuak konderri eta jaurerri txikiagoetan banatzen zen, non jauntxoek beraien basailuen babesa bermatzen zuten, eta hauek trukean zergak eta tributuak ordaindu behar izaten zituzten jaunaren lurrak erabiltzeagatik. Jauntxo feudal hauek nobleak edota Elizako kidea ziren eta erregearekin dependentzia erlazio bat zuten, handiagoa edo txikiagoa izan zitekeena. Bere jatorria Erromatar Inperioaren gainbeheraren ondoko herri barbaro inbasioetan, nekazaritzaren nagusitasunean, garaiko teozentrismoan eta gizartearen kontzeptu piramidalean datza.
Garapena • Artearen zabalpena peregrinazio elizei esker eman zen. Badirudi hasiera Italiako iparraldean eman zela gutxi gora behera X. mendearen amaieran. Estilo honi Lehen Erromanikoa deitzen zaio eta Lonbardiatik, Frantziako hegoaldetik Kataluniaraino zabaltzen da. Eraikuntzak monasterio eta eliza txikiak izaten ziren, material apal eta eskultura gutxirekin. • Erromaniko betea, XI. Mendean zehar garatzen da, Lonbardiako eraginaz gain, ekialde eta iparraldetik jasotako elementuak dira. Bultzatzaile nagusiak Klunyko fraideak izan ziren. Horregatik erromaniko klunitarra ere deitzen zaio XI. mendeko arteari. Eraikuntza sistemak finkatu eta eskultura integratzen da. Peregrinazio bideen inguruan zabalduko dira eraikuntzak, bereziki Santiagorako bideen inguruan. Honela estilo nahiko bateratu bat eman zen. Baina orokorrean estilo honek oinarri komun bat badu ere, herrialde bakoitzean ezaugarri berezi batzuk garatzen ditu.
• Erromaniko garatua, XI. mende amaieran eman zen. Aldaketa sozio-ekonomiko garrantzitsua ematen zen, hirien sorrera eta garapena. Artea hirietan integratu eta irizpide sintetikoak goreneko momentura heltzen dira. Hirietan katedral erromanikoak eraiki eta orokorrean arkitektura erromanikoaren barrokizazio bat garatuz joan zen. XII. mendearen amaieratik eraikuntza erromanikoetan hurrengo estiloa aurreratzen duten elementuak agertzen dira jada,gotikoarenak, arku zorrotza edo gurutzerizko ganga esaterako.
• Artistaren papera Artistak ez du oraindik garrantzirik izango, lanak egitea bidaltzen zutenek ez zutelako eskatzen parekorik gabeko obrarik, ondo eginak izatea baizik. Bere bizitza gogorra zen. Aurrerapen teknikoen berri izan behar zuten.
Ezaugarriak orokorrean hauek dira: • Antinaturalismoa: proportziogabeak, sakontasunik ez eta simetriarako joera. Sinbolismoa: elementuen izaera sinbolikoa. Margoetan, eskulturetan eta arkitekturan. Espresionismoa: komunikatzea bilatzen duen eskultura, desitxuratze aproposak egiten dira interpretazioa errazteko. Konbentzionalismoa eta zurruntasuna: pertsonaien esanahi erlijiosoa adierazi nahi da, gizakiekiko urruntasuna markatuz. • Helburu didaktikoa duten erliebeak dira, legea betetzen dute, marko batetan egokitzen dira. Askotan Horror vacui joera ere badago. Hasieran erliebe planoak erabiltzen ziren, sinpleak, tolesdura paraleloekin esaterako.
La Edad de las Tinieblas no habĂa borrado en modo alguno de su memoria el recuerdo de las primeras iglesias, las basĂlicas y las formas que utilizaron los romanos en sus construcciones.
ARTE PRERROMANIKOA ARKITEKTURA
ARKITEKTURA ERROMANIKOA
Fromistako eliza (Palentzia), XI mendea
• Arte erromaniko izena eman ohi zaio Mendebaldeko Europako herrialdeetan XI. eta XII. (XIII) mendeetan burututako arte-produkzioari.
• Eskualde desberdinetan aldaerak izan bazituen ere, Europa osoko estreinako estiloa izan zela esan daiteke.
• Arkitektura erromanikoaren hastapenak Cluny-ren eraberritzearekin (benediktinoak, monje beltzak) estu lotuta daude. Frantziako abade-etxe hori izan zen estilo erromanikoaren ezaugarri berezi guztiak bildu zituen lehen eraikina. • Clunyko monasterioaren arkitektura-tankeraren eragina erromes-bideen bitartez hedatu zen.
•
•
•
•
El duque Guillermo I de Aquitania fundó en el año 910 el monasterio de Cluny, de monjes benedictinos, que alcanzaron gran autonomía tanto de los obispos como de los reyes. Los monjes negros, llamados así por el color de su hábito, extendieron su influencia por toda Europa, apoyados por los reyes. La Iglesia abacial de Cluny tenía tres largas naves y un transepto de nave única. Al abovedarse las naves y levantarse una torre sobre el crucero, se configuró la iglesia románica propiamente dicha. Al sur de la iglesia estaban organizadas, en torno a un claustro, las principales dependencias del monasterio, como la sala capitular y el refectorio o comedor. En la parte superior estaban los dormitorios de los monjes. Los talleres, la hospedería y otras dependencias estaban separadas de la iglesia abacial.
LA ORDEN DE CLUNY
Conjunto de la abadía de Cluny (Francia)
Frantziako arkitektura erromanikoa Cluny (Borgoina)
CLUNY
• Erromanikoaren beste sorleku Lonbardia eskualdea izan zen.
bat
Italia
Iparraldeko
• Hala ere, arte erromanikoa Frantzian eta Lonbardian sortu zela esan ohi den arren, ez dugu pentsatu behar bertatik erabat osaturik atera zenik; aitzitik, kokatu zen leku bakoitzean ezaugarri bereziak bereganatu zituen eta aberastuz joan zen.
• Hiru izan ziren arte erromanikoaren sorreraren eragile nagusiak, hona hemen: 1.- 1000 urtearekiko beldurra: normandiar, musulman eta abarren inbasioek beldur-giroa sortu zuten Europan. Hau Apokalipsiaren profezia leku guztietan zabaldu zelarik (mundua 1000 urtean suntsituko zela) erlazionatu behar dugu. 2.-Munduaren bukaera ezik, miseria, gosete eta izurrite garaia baten hasiera besterik ez zen izan. Beldurretik ihesi, erlijioan babestu eta arte erlijiosoa indartu. Beldur horren adierazle: munstro, infernuaren irudiak, azken juizioa‌
Souillac. 1130 Munstroak
Azken juizioa. Sta. Fe de Conques (1130-1135)
3.-Erromesaldiak: Monastegiak sekulako garrantzia hartu zuten garai hartan. Monasterio askotan santuen erlikiak gordetzen zituzten eta erromes-gune bilakatu ziren. • Garrantzitsuena Konpostelako Santiago izan zen, izan ere, Donejakue Bidearen ertzetan ezaugarri berdin batzuk izango dituzten gurtza kristaurako eraikin ugari egin zuten. Eragin handia izan zuen ideia, teknika eta, arte-taldeen garapenean eta aurrerapenen trukean. Adibidez hargin lonbardiarrek, Europako gainerako lurretara zabaldu zituzten beren eraikuntza-teknikak (harlanduxka, arku txiki itsu erlaitzetan eta zerrenda bertikalak absideen kanpoaldean)
• Garaiko monumentu nagusia eliza da. • Gurutze latindarreko oinplanoa izan ohi du, luzetarako nabe bat edo gehiago du eta transeptu izeneko zeharkako beste nabe bat (edo hiru). • Luzetarako nabea gurutzadura.
zeharkakoarekin
gurutzatzean:
• Elizaren burualdeak zirkulu erdi itxurako absidea du. • Erromes bideetako elizetan, alboko nabeak nabe kurbo baten bidez lotzen zituzten: girola edo deanbulatorioa. Kapera erradialak edo absidioloak bertan irekitzen dira. • Oinaldean zeharkako nabe txiki bat, ateondo gisa: nartex edo ataria.
TENPLU ERROMANIKOKO OINPLANTA
Latindar gurutzea
Oinplano basilikala
Oinplano poligonal
Tribunak Konpostela eta Toulouse (St. Sernin
• Garaiko monumentu nagusia eliza da. • Gurutze latindarreko oinplanoa izan ohi du, luzetarako nabe bat edo gehiago du eta trantseptu izeneko zeharkako beste nabe bat (edo hiru). • Luzetarako nabea zeharkakoarekin gurutzatzean: gurutzadura. • Elizaren burualdeak zirkulu erdi itxurako absidea du. • Erromes bideetako elizetan, alboko nabeak nabe kurbo baten bidez lotzen zituzten: girola edo deanbulatorioa. Kapera erradialak edo absidioloak bertan irekitzen dira. • Oinaldean zeharkako nabe txiki bat, ateondo gisa: nartez edo ataria.
Absidioloa Girola edo Deambulatorioa Gurutzadura
Abside Trantseptoa
Erdiko nabea Alboko nabea
Nartex-a
LA ARQUITECTURA ROMÁNICA: CONCEPCIÓN ESPACIAL y VALORES DOMINATES. •MONUMENTALIDAD: El Interés por “imitar” los grandes edificios romanos da como resultado un espacio generado por la suma de muchos espacios que, no obstante, dan coherencia y unidad al edificio. El uso de un módulo arquitectónico (patrón de medidas), que se repite, es la causa de esta coherencia espacial.
•VEHÍCULO PARA LA PROPAGANDA DE LA IGLESIA CATÓLICA (la Iglesia militante)
Interior de San Sernin de Toulouse (Francia)
•PERDURABILIDAD: el carácter eterno de la religión Cristiana exige construcciones robustas y duraderas
LA PLANTA DEL TEMPLO ROMÁNICO
Cruz latina
Basilical
Poligonal
LA PLANTA DEL TEMPLO ROMÁNICO: LA CRUZ LATINA
• Eje longitudinal: el camino hacia Dios. • La cabecera suele ser semicircular. • La nave del transepto acentúa la separación entre el espacio de los fieles y el espacio sagrado del presbiterio.
Planta Basilical de tres o cinco naves rematadas con 谩bsides semicirculares, de influencia romana y que sigue la tradici贸n paleocristiana.
TambiĂŠn pueden encontrarse plantas poligonales, como la de la iglesia de EUNATE (Navarra), relacionadas con la orden de los Templarios y con ritos funerarios. Estas plantas siguen los modelos de planta centralizada tĂpicos de la AntigĂźedad en Oriente.
EL TEMPLO ROMÁNICO CON PLANTA EN CRUZ LATINA: ELEMENTOS CONSTITUYENTES DEL EDIFICIO
• El cuerpo longitudinal se estructura en una nave central, • flanqueada por dos o más naves laterales más bajas. • El espacio interior se articula a partir de tramos: son espacios definidos, generalmente, por una unidad de bóveda.
PORTADA PRINCIPAL
CUERPO LONGITUDINAL
CABECERA
cimborrio
torre
transepto
tribuna crucero arcadas
presbiterio
girola รกbside
Portada lateral
Absidiolo o capilla radial
LOS ELEMENTOS CONSTITUYENTES, DESDE EL EXTERIOR
LA CRIPTA
• Bajo el presbiterio acostumbra a ubicarse la CRIPTA, un espacio circular, abovedado, que permite entrar por un lado y salir por otro. • Este recinto acogía los sepulcros o las reliquias y era tan importante que llegó a condicionar la reordenación de la iglesia. • Las reliquias eran muy veneradas; procedían de Roma y los monasterios acostumbraban a poseerlas tras haber pagado altos precios por ellas. • El fervor era tal que a veces, para verlas, los fieles debían esperar días enteros.
ALZADO DEL TEMPLO ROMÁNICO • El empleo de cubiertas de piedra abovedada, más resistentes al fuego que las de madera, planteaba importantes desafíos técnicos que había que resolver.
• Las bóvedas de piedra ejercen dos tipos de presión: vertical y lateral. • El empuje vertical es absorbido por los muros interiores; • y el lateral, por los gruesos muros exteriores y los contrafuertes que los refuerzan, todos ellos con profundos cimientos.
Vanos (permiten la entrada de luz)
Tribuna (segundo piso sobre las naves laterales) Arcadas
• Los muros interiores que se abren a la nave central tienen dos niveles (arcadas y tribuna) o tres niveles (arcadas, tribuna y ventanas). • En el primer nivel, las arcadas apoyan sobre pilares cruciformes o columnas, que • imprimen un ritmo característico al espacio interior. • La tribuna, galería situada sobre la nave lateral, se abre tanto a la nave central como al exterior y proporciona luz indirecta a la nave central, generalmente en semipenumbra.
LOS SISTEMAS DE CUBIERTA: GENERALIDADES La nave central se suele cubrir con BÓVEDA DE CAÑÓN Las naves laterales con BÓVEDA DE ARISTA La girola con BÓVEDA DE ARISTA
Los ábsides se cubren con BÓVEDAS DE CUARTO DE ESFERA
El crucero suele cubrirse con CÚPULA sobre trompas o pechinas
LOS SISTEMAS DE CUBIERTA Y SOPORTES EN EL TEMPLO ROMÁNICO: LA BÓVEDA DE CAÑÓN Bóveda de piedra
Arcos fajones
Gruesos muros de carga
Arcos formeros Contrafuertes exteriores
Vanos estrechos y abocinados El desarrollo de las bóvedas de piedra es uno de los grandes logros del románico. Las bóvedas de cañón sobre arcos fajones, de refuerzo, se convierten en la alternativa a las cubiertas de madera húmedas e inflamables.
BÓVEDA DE ARISTA (el cruce de dos bóvedas de cañón genera este tipo de bóveda)
La nave central suele estar cubierta con bóveda de cañón, mientras que las laterales lo son con bóveda de arista.
LOS SISTEMAS DE SOPORTES INTERNOS • Las pesadas bóvedas de piedra se sostienen por medio de gruesos muros, • reforzados exteriormente por contrafuertes, gruesos pilares y columnas. • El típico pilar románico tiene la sección cuadrada o rectangular, • en cuyos frentes se hallan adosadas semicolumnas que recogen el peso de los • arcos fajones que sostienen la bóveda y de los arcos formeros. • Los primeros están volteados en sentido transversal al eje de la nave, y los segundos en sentido longitudinal. • Exteriormente, los pilares se corresponden con los contrafuertes. • La evolución del pilar tendió a la complejidad, a medida que se le iban adosando pilastras y columnas, • dando lugar a pilares de sección cruciforme o poligonal. • Los capiteles se utilizan como soporte para, mediante relieves, narrar pasajes bíblicos.
Vano abocinado
La necesidad de construir gruesos muros para sostener la pesada cubierta de piedra, impedĂa abrir grandes vanos; por ello, el abocinamiento de los vanos fue una soluciĂłn original y prĂĄctica para iluminar los oscuros interiores del templo romĂĄnico.
EL ARCO DE MEDIO PUNTO: ELEMENTOS QUE LO CONSTITUYEN
[Ver fotocopias]
LA ANIMACIÓN EXTERIOR DEL MURO EN LA IGLESIA ROMÁNICA: UN EJEMPLO.
La austeridad ornamental era la norma en el exterior del edificio; no obstante, algunos elementos arquitectónicos y, sobre todo, la decoración escultórica de las fachadas, contribuyen a animar tanta sobriedad.
Iglesia de San Tirso, en Sahagún León). S. XII
LA ANIMACIÓN DEL MURO FAJA DE ARQUILLOS CIEGOS o lombardos GALERÍAS de arcadas de medio punto ARCOS CIEGOS
PILASTRAS ADOSADAS
EL PÓRTICO ROMÁNICO
LA FACHADA O PORTADA DEL TEMPLO ROMÁNICO pórtico abocinado tímpano
parteluz Columnas adosadas
arquivoltas
Konpostela. Tribuna
Tribunak Konpostela eta Toulouse (St. Sernin)
TRIBUNA
ELEMENTU TEKNIKOAK • Harria erabili zuten hormetan, landu gabe horma arruntetan, harlanduxka edo erdi landuriko harria askotan eta harlandua edo harri silarea gune dotoreenetan.
• Estalki sistema hau harrizkoa izateak ematen dion pisu astunak elizaren konposizio osoa baldintzatuko du. • Nabe bakarrekoa denean euskarria horma da. • Eraikin handienetan (hiru nabekoak) euskarri sistema konplexuagoa behar izaten da: hormaz gain, eliza barruan pilare konposatuak edo gurutze formakoak erabiltzen dira, lau zati nabarmenduz osatutako pilareak. • Horma lodia behar du izan eta kanpoaldetik kontrahormak, hormaren bultzadari eusteko.
• Harria: Harlandua, harlanduxkoa
HARLANDUA KONTRAHORMAK
• Horma trinkoak, leihoak estuak eta txaranbelduak edo turuta itxurakoak (kanpotik barrutik baino estuagoak) Ospitale Pia
Leiho txaranbelduak
Lizarra Unx
• Zutabeak: – Neurri desberdinekoak, kapitel korintiarraPisan- Landareduna –Vezelayn-, historiatuak – Lizarran.
• Pilareak: – Pilare konposatua
Sangotza
Badostaingo Migel Santuaren baseliza Horma-bularrak edo kontrahormak kanpoan
• Mentsulak, teilatua eusten du.
CLUNY
Moissac
Sant Fruit贸s de Bages
Soria, San Pedro
Errioxa, Santa MarĂa de la Piscina
ZUTABEAK ETA PILAREAK
• Zutabe soltea, euskarri gisa, ez da desagertzen. Kripta eta klaustroetan erabiltzen jarraitzen da. Proportzio sistema klasikoa galtzen da. • Kapitelak, eraikuntza elementu izateaz gain, dekorazio-marko apropos bihurtzen dira.
• •
•
• • •
ELEMENTU FORMALAK : ESTALKIAK Oinarrizko elementua arku da, erdi puntuko arkua, gangaren egituran, nabeen arkuterietan, portadetan nahiz baoetan eta dekorazio elementu bezala ere. Ahalegin nagusiena eraikin osoa harrizko gangaz estali nahi izatea da. Baztertzen du zurezko estalkiek zuten sute-arriskua eta honela ematen dio itxura estetiko zurruna. Kanoi ganga gehienetan, indartzeko gerriko-arkuak edo arku fajoiak (pisu ikaragarria eusteko). Ertz ganga, batez ere alboko nabeetan. Zirkulu laurdeneko ganga (absidioloak) Gurutzadura kupulaz estaltzen da, tronpa gainean oro har, edo petxinen gainean.
Archivoltak arkiboltak.
Erdi-puntuko arkua
•Kanoi ganga, erdiko nabean. •Ertz ganga, alboetako nabetan.
•Labe ganga, absideetan
GANGAK
ERDI PUNTUKO ARKUAK
ZIRKULU ERDIKO GANGA (gerriko arkuekin)
ZIRKULU LAURDENEKO GANGA (Absideak)
Kanoi gangak
Ertz ganga
Kupulak Danbor zirkularra edo poligonala dutenak, zinborrioetan (DOMO)
PETXINEN GAINEAN GANGA
TRONPA GAINEAN GANGA
Ganga
erromanikoak
Santa Maria - Ripoll
Ganga erromanikoa
Horma bularrak edo kontra hormak
Ganga erromanikoak
Konpostela. Tribuna edo triforioa
APAINGARRIAK
• Dekorazioa eraikinaren alde zehaztuetan biltzen da: atealde, kapitel, euskarri eta erlaitzetan. • Erlaitzetako harburuak erromanikoaren bereizgarri bilakatu ziren. • Eskultura dekorazioaz gain, beste elementu apaingarriak: arkutxo itsuak, xakeztatuak, diamante puntak, bolak, iltzeak…
Erlaizetako harburuak
Ajedrezado
Tacos o Rollos Puntas de Sierra Baquet贸n en zigzag Besantes
Clavos
XAKEZTATUAK
BAKETOIAK
DIAMANTE PUNTAK
Arku itsuak
Banda lonbardarrak
Arkiboltak Turuta-itxurako baoak edo txaranbelduak
• Nekazari eremuetako elizak. • Hirietako eliza handiak, hauen artean erromes-bideetako elizak.
• Monastegiak.
ARTE ROMANIKOA ETA BERE TIPOLOGIA ARKITEKTONIKOA
GAZTELUAK
“Los obispos y los nobles, que eran los nuevos señores feudales, comenzaron pronto a ejercer su poder fundando abadías y monasterios.” E. H. Gombrich
MONASTEGIAK
ELIZAK