OSNIVAČI GRADSKOG VALJEVA
O ŽIVKU TADIĆU I KLUBU DVANAESTORICE Da je Živko Tadić bio uspešan valjevski trgovac u 19 veku. govore dve kuće koje i posle stotinu i više godina domininiraju u gradu na Kolubari. Jedna kuća, starija se nalazi u centralnom delu stare čaršije Tešnjar na adresi ulice L. Ribara br. 20 ( sada Birčaninova br. 30 ) dok se druga nalazi u ’’novom’’ delu Valjeva u glavnoj uluci Karađorđevoj na broju 39. . Prvu kuću je sazidao Živko Tadić u intervalu od 1861 do 1871. Drugu kuću je sazidao Živkov sin Milorad Tadić 1905 god. koji je imao sina Petra Tadića- apotekara. POREKLO I PORODICA „ Iz Lelića, još iz turskog vremena, u Valjevo je sišla jedna poveća porodica i u njemu se naselila kao zanatlijska. Neki članovi ove porodice u vremenu pre Kočine krajine, oko 1774. godine bavili su se trgovinom. Nemajući mala da u Valjevu razviju svoje moći, pošto su bili vrlo špekulativnog duha, dva brata Petar i Mihailo, odvoje se od brata Arona i odu u Zemun, gde se odadu trgovini. Posle dve do tri godine zajedničkog rada Mihailo se odvoji od Petra i spusti se Dunavom u Brail, i tamo ostane kao trgovac. Oba brata su bili živi sve do 1832. godine. Aron je u Valjevu bio seoski terzija, a potom i trgovac; u radnji ga je nasledio njegov sin Živko Tadić duže vremena najveći valjevski trgovac i najpriznatiji kulturni radnik svoga doba. Živko Tadić, sam sebi je uzeo ime i prezime, upravo na čist naš jezik preveo svoje ime Vasilije Aronović. U Zemunu , Pešti , Požunu i Beču od 1842-1847. učio se trgovati, srbovati i modero živeti.“ ( Pavlović; 1990, 43) Živko Tadić ( Vasilije Aronović). Za razliku od Ljubomira Pavlovića koji pretke Živka Tadića , po prezimenu naziva Aronoviće, Ljubomir Drašković, tu familiju naziva Aroloviće : „ U Valjevu je bilo više porodica Tadića..Rođen u Valjevu 1819. otac mu se zvao Nikola Arolović, rođen u Leliću , a deda Tadija Arolović. Arolovići su bile kabadahije kod kneza Miloša, kasnije vojnici stajaće vojske:“ Ipak, držeći se ova dva relevantna izvora ( Ljubomir Pavlović i Radovan Drašković) , nesporno je da preci Živka Tadića potiču iz sela Lelića. I kao što je Lj. Pavlović precizniji, navodeći da Arolovići potiču iz familije Krstić iz Lelića, tako i gospodin Drašković nam otkriva se deda Živka Tadića, zvao Tadija, i da i on, najverovatnije kao i sin Nikola rođen u Leliću. 1
„ Porodica Živka Tadića1 je iz današnje porodice Krsića u Leliću. Iz ove porodice je bilo dosta odličnih boraca i ratnika, koji su bili lepi, odrasli, imućni i kicoški odeveni ljudi, vazda su i u ratovima imali položaje: čauša, kabadahije i buljubašice. Ni oni ni njihovi potomci nisu se hteli seliti iz sela, a rado su se silazili u tamnavska i posavska sela i tamo se nastanjivali ( u Čučuge, Ušće, Skela i druga) .“ ( Pavlović; 1990, 43) PROMENA IDENTITETA – PREZIMENA I IMENA Kako je, dakle, došlo do toga da Vaslije Aronović, sin Nikole i unuk Tadije Aronovića iz sela Lelića, promeni ime i prezime u Živko Tadić, objašnjava nam Lj.Pavlović: “ Odelom su padali najviše u u oči Kasijan Učiteljević i Živko Tadić, koji su bili najmlađi članovi ovog pokreta. A Tadić, uz sve to kao neki delovođa. Pošto je Živko Tadić desna ruka njegovim sinovima , dužni smo naglasiti da je po rodjenju Vasilije Aranović ( Živko Tadić) , rodom iz Valjeva , da je sin Arona , seoskog terzije iz valjevskih Lelića čiji je sin Nikola , opet terzija, još kao mladić sišao u Valjevo , tu zasnovao radnju , imao tri sina ; Petra, Stevana koji je ostao uz oca i Vasilija koga je otac rano dao u trgovinu kod Boška Tadića, tada viđenog trgovca u Valjevu Kuća Živka Tadića u Tešnjaru Vasilije je uzeo prezime svog gazde a neki mu Grk Nikola, .....prevede Vasilija na Živko i kao Živko Tadić pobegao je iz Valjeva, došao u Zemun, posvetio se kapamadžijskom zanatu, izučio ga i radio, no radi usavršavanja digao se do Pešte i tamo se posvetio trgovini radom na manufakturi. Po saznanju da su mu brat Stevan i otac pomrli i da mu je mati ostala u bedi vratio se 1852. godine u Valjevo i otvorio prvu manufakturnu radnju, zasnovanu na drugim principima. Oženi se kćeri Koste Ivanića i ubrzao ušao u red prvih i bogatih trgovaca.” (Pavlović; 1990; str.52) Po kazivanju Andre Miladinovića: „ Živko Tadić je imao tri sina. Jedan od njih je bio poznati apotekar Milorad Tadić, koji je umro i ostavio dva sina, Petra i Šuku, i kćeri Stanu i Veru“. ( Trajković LJ. ; 1980; str. 44) UDRUŽENJE DVANAESTORICE : “ Kada Živko Tadić i braća Učiteljević za svoje ideje pridobili i Pavla i Jevrema, braću Gavriloviće, i novog protorejea Živojina Markovića, tada su sa starim učiteljem u kafani Vase Marinkovića, danas kafana “ Mostar”, stvorili “ Sto dvanaestorice” koji je zasedao svakog večera od 18-20 časova. Dvanestoricu, osim kafedžije činili su : Jevrem i Pavle Gavrilović, Aksentije Srećković, Aleksa Stojišić, Živko Tadić, Živko Tadić , ( Valjevo, 1818 – 2. мај 1901).je” bio predsednik Valjevske opštine 1864-1866. Narodni poslanik bio je 1864. Na skupštini u Beogradu, a 1867. Na skupštini u Kragujevcu. U Svetonikolski odbor, koji je trebao da pripremi predlog za Ustava, a koji je sazvan 6.decembra 1868. Po ličnom pozivu ministra unutrašnjih dela RAdivoja Milojkovića ušao je I Živko Tadić. A teza tadašnjeg namesništva bila je da u taj odbor udje cvet tadašnjeg činovništva, inteligencije i otmenih ljudi “ ( Monografija Tešnjara : Drašković; 2008, str.137) 1
2
Marko Jeremić, Stevan Butina, Vuk Đelaš, Gaja Živanović, prota Živojin Marković, Radovan Lazić i Miloš Nastić. Sto je postojao čak sve do 1889. kada je Živko Tadić prestao raditi, kada je nadživeo gore svoje pomenute. Predstavnicima Stola bio je zadatak da se Valjevo raspostre na levu stranu , da što pre dobije crkvu, zgadu za osnovnu školu, zgradu za sudnicu, da sagradi opštinske koševe za ishranu sirotinje, da po gradovima raseče nove ulice, da se podignu trgovina i zanatstvo, da se dopusti građanima što jače učešće u opštini, školi i esnafima, cehovima.“ (Pavlović; 1990; str.52) Živko Tadić je pripadao Liberalima i bio je lojalan dinastiji Obrenovića. Kada su Obrenovići dolazili u Valjevo odsedali su u kući Živka Tadića, koja je : “ bila ne samo velika , nego i opremljena najmodernijim nameštajem , u čemu je prednjačila” ( Drašković ; 2008) Ovo potvrđuje u svom kazivanju Bora Popović: “ Živko Tadić je imao najepšu kuću u Valjevu, na sprat, sa velikim sobama, koje sui male minderluke i bile zastrvene ćilimima, a kad su mu sinovi podrasli u jednoj od njih nalazio se prvi moderan salon u gradu u Kolubari. I pored toga, gazda Živko je spavao u jednom sobičku i po ceo dan mogao da sedi u njemu na jednoj kurjačkoj koži. Ponekad bi se u svom fijakeru odvezao na pivaru. Zna se da ga je 1880 – tih godina posećivao kralj Milan. Jednom prilikom, kada je sa ovim Obrenovićima došla i posluga iz Dvora i u TAdićevoj kući sve bilo prekriveno crevnim somotom, za ručkom sa kraljem sedeli su i svi ugledniji valjevski trgovci, ali Živko s desne, a Ranko Gođevac s leve strane od Milana….U starom Valjevu najbogatiji ljudi bili su : Jovica Đurić, Miloš Glišić, RAnko Gođevac, Živko Tadić I još neki…” ( Trajković LJ. ; 1980; str. 6) “ Živko se, trgujući, veoma obogatio i u Valjevu je imao nekoiliko kuća. Usred varoši. Živkov sin Milorad Tadić, apotekar, koji je u Gracu završio farmaciju, držao je jedno vreme apoteku u Beogradu, a onda u Valjevu na početku ulice Kneza Miloša. Apoteku je posle njegove smrti nastavio da vodi njegov sin Petar, koji nije imao naslednike. Sve do nacionalizacije 1948. apoteka se zvala “ Kod jelena” I imala je na krovu jelena izgrađenog od gvožđa…Kuća Milorada, kasnije Peta Tadića ( supruga Mara je takođe završila framaciju) je i sada u ulici Karađorđeva broj 39, do kuće ace Nikolajevića, odnosno njegovih naslednika. Tu kuću koja je sazidana 1905 god. pojektovao je beogradski arhitekta Miša Kapetanović. On je projektovao veći broj zgrada u Beogradu, pa i samo Ministarstvo pravde. Na ulaznoj kapiji I danas stoji broj 1905. kao znak da je kuća Tadića završena te godine. Posle oslobođenja ( II svet. rata pr. Ž.K.) u Tadića kuću se najpre useljava Opština valjevska sa nekim svojim službama. Kasnije “ Krušik” kupuje kuću i u nju se useljava Abas Deronja ( rođen u Mostaru 1919.) koji je prvo u fabrici bio šef obezbeđenja. Bio je oženjen valjevkom Nadom Vasić, ćerkom Vukojice Vasića, bojadžije iz Tešnjara. Sa njom je imao dva sina. Pored Abasa u kuću se uselio i inženjer Jovan Jokanović, tehnički direktor Krušika…Posle iseljenja Abasa Deronje njihov stan se dodeljuje dvema porodicama: Živote Kraljevića i Ilije Šabana .(Tešnjar kroz tri veka: Drašković; 2008, str.191.) Kuća Milorada Ž. Tadića u ul. Karađorđeva br. 39., Valjevo 3
Izvori: 1. Pavlović Ljubomir; ’’ O Valjevu i Šapcu’’; izabrani spisi; priredio Ljubisav Andrić; Radio Valjevo ; 1990. 2. Radovan R. Drašković : „ Tešnjar kroz tri veka“ ; monografija; Zavod za zaštitu kulture Valjevo; 2008. 3. Trajković D. Ljubica: „ Kazivanja o starom Valjevu“; GIRO „ Milić Rakić“; Valjevo; 1980. Metalna kapija ispred kuće koju je podigao Milorad Ž. Tadić 1905 god.
4
5