Waternetwerk Neerslag 2010-4

Page 1

Offstmbh!

Offstmbh $5!}!3121 Neerslag_Pom1_nr1-2-3-4-6_2010_f4 4

$5}3121 30-12-2009 11:39:37

&HNLMN KHW JURWHUH SODDWMH

;DVWHZDWHU HQ ;DWHUVXSSO\ LQ ÚÚQ } " |~ 2y } 0 } } }} z} |}

| } y~ y y } }{ 2} z }|} } } } }

{ } } } |} } } } y } { { " |~ } }

| ìôïð y } } } y y }~ yy | } z }

y } y~ y y } } } } ~ y } }

| }} } /} } | }} z} zy } y } |}

}y y } y { } } }{ } y~ y y }

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5112 Waternetwerk Voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 15:02:30

neerslag www.neerslag-magazine.nl Raad van Advies en Redactie T. Dekker (voorzitter) mw. M.C. van Houten (secretaris), K. Sinnema (vice-voorzitter), J.C. Blaauw, mw. A. van den Bor, H.G. Letteboer, H. Dekker, P.P. van der Pijl, J.L.M. Schwartz, mw. M.E.P. Verhoeven, mw. M.J.L. van de Vondervoort

Abonnementenadministratie Waternetwerk Postbus 70, 2280 AB Rijswijk Telefoon (070) 414 47 78 Fax (070) 414 44 20 Abonnementsprijs â‚Ź 25,00 per jaar (buitenland â‚Ź 30,00 per jaar) Abonnementen worden genoteerd (uitsluitend op kalenderjaarbasis) tot wederopzegging. Opzegging dient te geschieden voor 1 december.

Kopij en sectienieuws zenden aan: Waternetwerk t.a.v. redactie Neerslag Postbus 70, 2280 AB Rijswijk info@neerslag-magazine.nl

Advertentie-exploitatie (tevens druk) Elma Multimedia B.V. Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk Telefoon (0226) 33 16 00 Fax (0226) 33 16 01 E-mail: info@elma.nl Internet: www.elma.nl Informatie over tarieven, afsluitdata e.d.: Dhr. P. van den Ancker

ISSN 1382-2586 45e jaargang, nr. 4, juli 2010 Verschijnt eens per twee maanden in een oplage van 2000 ex. Auteursrechten voorbehouden

In dit nummer: Beste Waternetwerkers - Voorwoord door John Kevenaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Optimalisatie luchtbehandelingsinstallatie rwzi Nieuwe Waterweg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Kostenbesparing met nieuwe biogasmeters bij rwzi Bath . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Buitenland studiereis sectie Zuid-Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Automatische distributiebesturing in Groningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Monstername koeling in de praktijk bij HH Delfland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Werken met de gedragscode voor de flora- en faunawet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Inspiration for Sanitation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Wat is er van de IJkdijk geworden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 De toegevoegde waarde van slibactiviteitsresten; nitrificatie en denitrificatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Uniformering gegevens rwzi’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Rwzi Dokhaven: met koude Anammox op weg naar een energiefabriek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Peter en Frans nemen afscheid van waterschap De Dommel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Waterschappen op zoek naar Zuivere Energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Verenigingsnieuws . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 ‘Storm in de waterketen’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Excursiedag Waternetwerk sectie Noord-Holland op 2 juni 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Opstarten van sanitairproject Zuid-Afrika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

B9 BFRORIRQ LQGG

! "

! "" "

"" " #

!

" $ % ! & " ' "

$

( " $

" ) * +

* + $ # ( $ ,

$ * + "

* - $ $ #

* ' $

! " " " * - ! $ "

( %&< " ) % ! & ( "" " $ ( #

# $ $ " %&< = $ > ' ?331 17331 2"$ 4 @

$ ) A % ! & # " " "#

. # $% & ' ( ) /01 234 13 531 6789 * : ; # $% + ) /01 234 13 531 7509 * : ;

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-6327 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

21-12-2009 11:37:39

1_1_stC5_fc_B.indd 1 1000-20-8000-9335

Neerslag voordruk 2010 1000-20-6000-2801 Neerslag voordruk 2009 1000-20-5001-0198 Neerslag voordruk 2008

Kleur: fc

10-12-2009 15:43:37

N I EU W E S C H ROE FC E N T R I F UG A A LWA A I E R V E RW E R K T G ROV E SL I BBE S TA N DDE L E N ZON DE R V E R S TOP P I NG E N Naast de bestaande hydraulieken voor de Amarex KRT- en Sewatec-pompen introduceert KSB een nieuwe roestvaststalen schroefcentrifugaalwaaier (type D) in combinatie met een van buitenaf nastelbare hardstalen slijtconus. Hiermee worden zelfs grove slibbestanddelen probleemloos verwerkt. De vrije doorgang van minimaal 100 mm voorkomt ook bij lage toerentallen verstopping. De nieuwe D-waaier maakt het KSB-programma compleet: voor elk type afvalwater is er nu een pomp op maat. Inclusief de zekerheid van een hoog rendement en maximale bedrijfszekerheid. Voor informatie en documentatie: KSB Nederland B.V., Postbus 211, 1160 AE Zwanenburg, tel.: 020 4079800, fax: 020 4079801, www.ksb.nl

Nieuw!

336 06

Nu ook in roestvaststaal

B BVW& BIFB$ LQGG

1000-20-9000-5541 NVA Neerslag voordr. 2010 1000-20-8000-7443 NVA Neerslag voordr. 09 1000-20-7000-2848 NVA Neerslag vd 08

Kleur: fc

• • • • • •

Beslissingsondersteunend rekenmodel voor uw rwzi Geeft inzicht in uw zuiveringsprocessen Beantwoordt vragen over energiebesparing Geeft advies over te nemen acties bij calamiteiten Onderbouwt uw beslissingen bij onderhoud Web-based en SCADA-georiënteerd

aquasuite.nl

Intelligente oplossingen voor geavanceerde monitoring en besturing van drinkwater- en afvalwaterprocessen

Advies- en ingenieursbureau

B BVW& BIFB+ LQGG

1000-20-9000-6696 Neerslag 4-2010

Kleur: fc

&KHPLFDOL QRSVODJ HQ GRVHHUV\VWHPHQ YROJHQV GH QLHXZVWH ZHWWHOLMNH HLVHQ PHW %5/ FHUWLILFDDW

7

ZZZ PRVPDQ HX WRWDDORSORVVLQJHQ L Q N X Q V W V W R I

Bent u tijdelijk op zoek naar een Procestechnoloog? Amart Procestechnologie helpt u bij het operationeel beheer van afvalwater en afvalwaterzuivering. Voor zowel industriĂŤle als communaal afvalwaterzuivering. Wij kunnen voor u het proces of de procesoperator ondersteunen bij het UĂŠ `>}iÂ?ˆÂ?ÂŽĂƒĂŠLiÂ…iiÀÊÛ>Â˜ĂŠ`iĂŠâĂ•ÂˆĂ›iĂ€ÂˆÂ˜}ĂƒÂˆÂ˜ĂƒĂŒ>Â?Â?>ĂŒÂˆi UĂŠ ÂŤÂˆÂ?ÂœĂŒĂŠV°¾°ĂŠÂŤĂ€ÂœivĂŠ­ĂŒÂˆÂ?`iÂ?ˆÂ?ÂŽiÂŽÂœÂŤĂƒĂŒiÂ?Â?ˆ˜} UĂŠ Â?>LÂœĂ€>ĂŒÂœĂ€ÂˆĂ•Â“ĂŠiÂ˜ĂŠÂœÂ˜`iĂ€âÂœiÂŽĂŠ werkzaamheden UĂŠ Ă›iÀÛ>˜}ˆ˜}ĂŠĂ›>Â˜ĂŠĂ•ĂœĂŠÂŤĂ€ÂœViĂƒÂœÂŤiĂ€>ĂŒÂœĂ€ĂŠLˆÂ?ĂŠâˆiÂŽĂŒiĂŠ en vakanties UĂŠ œ˜`iĂ€ĂƒĂŒiuning bij uitbreiding of calamiteiten

Ook deze uitgave is verzorgd door: Elma Multimedia B.V. Postbus 18 1720 AA Broek op Langedijk Telefoon: Fax: E-mail: Internet:

+31 226 33 16 00 +31 226 33 16 01 info@elma.nl www.elma.nl

Amart procestechnologie IJtochtkade 54, 1161 XJ Zwanenburg Tel. 06 51 05 7959 - fax 020 497 6952 www.amart.nl - info@amart.nl

B3 BYGBIF LQGG

ConnectingBusiness

Koning & Hartman uw partner in watermanagement

Peilwaterbeheer • Standaard telemetrieconcept voor stuwen en pompen • Telemetrieprotocollen DNP3 en IEC870 • Communicatie op basis van PSTN, GSM en GPRS • Remote monitoring, control en onderhoud • Data logging met time stamp

Afvalwater • Modulaire hiërarchische structuur • Remote monitoring, control en onderhoud • Centrale dataopslag en ontsluiting • Semascript, SMS en semafoon alarmmelding • Open watermanagementsysteem

www.koningenhartman.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5875 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

18-01-2010 11:32:56

UCD 536

UCF 466

Slibontwatering en indikking middels decanter De nieuwe generatie decanters, efďŹ ciĂŤnter dan ooit - Hoger droge stof percentage - Lager polymeer verbruik - Lagere energiekosten (<1kW per m3 slib) - Compacte bouw (>12m3 per m2)

GEA Westfalia Separator Nederland B.V. Hoogveld 16 . 5430 AJ Cuijk . The Netherlands Phone +31 4853 19-300. Fax +31 4853 19-301 joost.vliegen@geagroup.com . www.westfalia-separator.nl

2QOLQH SULMVFDOFXODWLH

Waterbeheersing in optima forma met Emotron:

sÂŹ&REQUENTIEREGELAARS sÂŹ3OFTSTARTERS sÂŹ,ASTMONITOREN

YDQ RIIVHW YHOOHQ GUXNZHUN &DOFXOHHU QX GLUHFW RQOLQH GH SULMV YRRU DO XZ YHOOHQRIIVHWGUXN ZHUN YLD ZZZ GUXNZHUNPDNHODDU QO *HQLHW JHEURFKHHUGH EURFKXUHV HQYHORSSHQ RI ELMYRRUEHHOG WULIROGV PHW EHKXOS YDQ RQ]H RQOLQH FDOFXODWLHPRGXOH RQWYDQJW X RQPLGGHOOLMN HHQ FRQFXUUHUHQGH SULMV YRRU KHW GRRU X JHZHQVWH GUXNZHUN 8Z YRRUGHOHQ 1LHW PHHU ZDFKWHQ RS HHQ RIIHUWH ‡ ‡ $QRQLHP SDV ELM EHVWHOOLQJ ZRUGHQ JHJHYHQV JHYUDDJG ‡ =HHU VFKHUSH SULMV ‡ 6SHOHQ PHW YDULDEHOHQ DDQ GH KDQG YDQ XZ EXGJHW RI YRRU XZ EHJURWLQJ 2IIHUWH 9UDJHQ 9RRU DOOH RIIHUWH YUDJHQ NXQW X XLWHUDDUG RRN JHZRRQ FRQWDFW PHW RQV RSQHPHQ :LM ]LMQ EHUHLNEDDU YLD WHOHIRRQQXPPHU RI SHU HPDLO LQIR#GUXNZHUNPDNHODDU QO

1LHW PHHU ZDFKWHQ RS HHQ RIIHUWH %MOTRONä"6äsä0OLAKKERSä ä ä.8ä"LADELä4EL ä ä ä ä &AXä ä ä ä äE MAIL äINFO EMOTRON NLäsäWWW EMOTRON NL

B3DBIF LQGG

ZZZ GUXNZHUNPDNHODDU QO

CFUPO FO XBUFSCPVX POUXFSQ SFBMJTBUJF SFTUBVSBUJF SFOPWBUJF POEFSIPVE

Industrieweg 16 8861 VH Harlingen

T 0517 - 430 542 F 0517 - 430 563

E info@deboerendegroot.nl www.deboerendegroot.nl

Industrieweg 16 8861 VH Harlingen

T 0517 - 533 018 F 0517 - 533 588

E info@schuurmans-betonbouw.nl www.schuurmans-betonbouw.nl

Postbus 9406 9703 LP Groningen

T 050 - 5 41 29 86 F 050 - 5 41 78 68

E info@gebrdekker.nl www.gebrdekker.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-6067 Neerslag Voordruk 2010

Kleur: fc

18-12-2009 12:26:28

Draaizuigerpompen Versnijdende technieken

altijd innovatief

!

"

! Als pompen probleemloos moet zijn.

Als onderhoud geen wachttijd moet zijn.

" Als versnijden effectief moet zijn.

- rioolwater - vet- en drijfslib - slibcirculatie - mobiele noodpompen - primair slib - ingedikt slib - retourslib - secundair slib - polymeren - extern aangevoerd slib

" | Benningsweg 24 | 46325 Borken-Weseke | Duitsland Tel.: +49 28 62 / 91 03-0 | Fax +49 28 62 / 91 03-46 | www.boerger-pumps.nl " | Tel.: +31 (0) 541 29 36 87 | Fax +31 (0) 541 29 35 78

1_1_stC5_fc_D.indd 1

1000-20-8000-9345 NVA-neerslag voordr. 2010 Kleur: fc

10-12-2009 15:48:57

!: ')275%%04367 9300)(-+ :)& +)&%6))5( )275%0) 8731%7-6)5-2+ #%7)56<67))1 = 31182-'%7-) 1)7 %00) +%2+&%5) )2 7)0)1)75-) 45373'300)2 = 31182-'%7-) 9-% 13()1 2)7:)5/ -27)52)7 )2 (5%%(0336 = 735-2+61)0(-2+)2 9-% 7)0)*332 6)1%*332 )2 )1%-0 = %7% -14357 )2 );4357 320-2) = 6)59)5 3* 5%'0) (%7%&%6)

CAW

)*)5)27-)6 = 33+,))15%%(6',%4 () 7-',76) -.20%2()2 = #%7)52)7 = 33+,))15%%(6',%4 9%2 -.20%2( = #%7)56',%4 $))8:6) -0%2()2

'7)1-81 ")+,)0 367&86 ")+,)0 )0

-2*3 %'7)1-81 20 ::: %'7)1-81 20

AZtechniek is uw no-nonsense partner voor het leveren, installeren en onderhouden van biologische geurfilters. Bestaande filters leeghalen en opnieuw vullen kunnen we voor u uitvoeren incl. het verantwoord afvoeren van oud materiaal.

Op onze website kunt u actuele informatie en foto’s van uitgevoerde projecten vinden.

www.aztechniek.nl

Waardsestraat 26 5388 PP Nistelrode tel. +31 (0)412 – 610 486 fax +31 (0)412 – 610 619 mail info@aztechniek.nl

6472_P07_fc.indd 1

• • • • •

Door onze ervaring zijn we de specialist voor: Kunststof geurfilters, lavafilters, kokosfilters, compostfilters Biologisch filtermateriaal zoals kokosvezels en lavastenen Afzuigsystemen, ventilatoren, suskasten, leidingwerk Doseerkasten, opslagtanks en leidingwerk Controle en onderhoud

10-12-2009 15:57:27

Zuiver als zand ...door doordachte techniek Zandrecycling Nederland B.V. is dé specialist op het gebied van inzameling en verwerking van riool-, kolken-, gemalenslib en veegzand (rkgv). Dit materiaal is in hoofdzaak afkomstig van de gemeenten c.q. overheden zoals Rijkswaterstaat en Waterschappen. Het bedrijf is opgericht in 1988 als een samenwerking tussen van der Valk + de Groot, Rotterdam Afvalverwerking en Dolman. Gestart met één kleine reinigingsinstallatie, die op een paar locaties werd ingezet, is het bedrijf nu uitgegroeid tot een organisatie die d.m.v. samenwerkingen een netwerk van inzamellocaties door het gehele land heeft opgezet. De huidige aandeelhouders van ZRN zijn van der Valk + de Groot, Boskalis Dolman BV en A&G Holding BV. Het hoofdkantoor bevindt zich in Poeldijk. Gemeenten en overheden reinigen hun riolen, vegen hun straten en wegen, reinigen kolken en (pomp-)gemalen. Dit werk kan worden uitgevoerd door de gemeente zelf als zij over eigen materieel beschikken of door de gespecialiseerde reinigingsbedrijven. Zandrecycling Nederland B.V. is uniek in de zin dat het de enige is die zich op een dergelijk (landelijk) niveau bezighoudt met dit product en de inzameling en verwerking hiervan. Door een uitgebreide samenwerking met meerdere partijen door heel Nederland is er de mogelijkheid gebruik te maken van dertien locaties voor de inzameling van rkgv materiaal. Wij kunnen de bij reiniging vrijkomende afvalstromen ontvangen en zorgen voor een milieuverantwoorde verwerking van dit materiaal op basis van de huidige wet- en regelgeving. Uit het ingezamelde product wordt ± 75% zand teruggewonnen wat weer ingezet kan worden in de diverse werken. Wij kunnen direct in contact staan met de opdrachtgever of via de reinigingsbedrijven. Door onze samenwerkingen beschikken wij over een uitgebreid netwerk waardoor wij voor iedereen bereikbaar zijn. Zandrecycling Nederland B.V. ABC Westland 231 T: 0174-243950 2685 DC Poeldijk F: 0174-245303 Postbus 62 E: info@zandrecycling.nl 2685 ZH Poeldijk I: www.zandrecycling.nl Contactpersoon: Peter Voskamp (bedrijfsleider)

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-4894 NVA Neerslag 2010 voordruk

10-12-2009 16:11:35

kleur: fc

PEE00155NL 041109

Slibbehandeling – minder is meer

Met een complete serie indiktrommels, spiraalwarmtewisselaars, decanteercentrifuges, MBR oplossingen, intelligente besturingssystemen en een professionele service organisatie, beschikt Alfa Laval over de focus, de technologieën en de know-how om de meest rendabele oplossing te bieden voor moderne slibbehandeling. Het voldoen aan de actuele wet- en regelgeving op het gebied van het efficiënt en milieuvriendelijk verwerken van slib vraagt om een andere aanpak – die u samen met Alfa Laval succesvol implementeert. Alfa Laval Benelux BV · Postbus 9377 · 4801 LJ Breda Tel.: 076 - 57 91 253 · Fax : 076 - 57 91 302 Email: benelux.info@alfalaval.com

1_1_stC5_fc_C.indd 1

www.alfalaval.com

1000-20-9000-5501 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: FC

10-12-2009 16:14:21

0LOLHXWHFKQLHN

)HSSHZ[ 5LKHT!

Water Treatment Solutions >H[LY ;YLH[TLU[ :VS\[PVUZ PZ IPUULU )HSSHZ[ 5LKHT 4PSPL\[LJOUPLR KL ZWLJPHSPZ[ VW OL[ ]SHR ]HU ^H[LYILOHUKLSPUN =HU VU[^LYW LU SL]LYPUN [V[ KL L_WSVP[H[PL ]HU ^H[LY ILOHUKLSPUNZPUZ[HSSH[PLZ ]VVY KL a\P]LYPUN ]HU NYVUK WYVJLZ LU HM]HS^H[LY" )HSSHZ[ 5LKHT >H[LY ;YLH[TLU[ :VS\[PVUZ OLLM[ KL L_WLY[PZL 6UaL ]HRTLUZLU VW KL JLU[YHSL TVU[HNL LU JVUZ[Y\J[PLHMKLSPUN OLIILU LLU NYVV[ WYVISLLTVWSVZZLUK ]LYTVNLU LU JVUZ[HU[L HHUKHJO[ ]VVY R^HSP[LP[ LU RVZ[LU >PS[ \ TLLY PUMVYTH[PL& ; c - TPSPL\[LJOUPLR'IHSSHZ[ ULKHT US c ^^^ IUT[ US

OdZ`bVX]^cZDei^bVa^hVi^Z

K m_bj km X[Zh_`\ X[j[h l_dZXWWh cWa[d _d Z[ h[]kb_[h[ pe[ah[ikbjWj[d lWd =ee]b[5 BZi YZ Y^ZchiZc kVc OdZ`bVX]^cZ#cZi `jci j Y^i oZZg ZZckdjY^\ WZgZ^`Zc# OdZ`bVX]^cZ#cZi ]ZZ[i YZ ZgkVg^c\ Zc YZ iddah ^c ]j^h db jl WZYg^_[h lZWh^iZ ]dd\ ^c YZ odZ`gZhjaiViZc iZ aViZc kZghX]^_cZc# @^_` kddg bZZg ^c[dgbVi^Z de

lll#odZ`bVX]^cZ#cZi d[ WZa &((,#))',&& :abV Bjai^bZY^V ^h h^cYh _VVg Zc YV\ YZ WZigdjlWVgZ eVgicZg ^c ]Zi j^i\ZkZc kVc ]Zi @=C DcYZgcZbZgh]VcYWdZ`# 9^ZoZa[YZ eVgicZg `jccZc l^_ dd` o^_c kddg jl k^cYWVVg]Z^Y de ]Zi ^ciZgcZi

8dccZXi^c\7jh^cZhh ;bcW Ckbj_c[Z_W 8$L$ EdhiWjh &&,'% 66 7gdZ` de AVc\ZY^_` IZaZ[ddc/ (& ''+ (( &+ %% ;Vm/ (& ''+ (( &+ %& :"bV^a/ ^c[d5ZabV#ca >ciZgcZi/ lll#ZabV#ca

6472_P14_fc.indd 1

14-12-2009 10:10:54

ADVANCED WASTE WATER SOLUTIONS

;EXIV SYV [E] SJ PMJI %;;7 MW IIR IVZEVIR WTIGMEPMWX MR [EXIVFILERHIPMRK %;;7 MW IIR IVZEVIR WTIGMEPMWX MR [EXIVFILERHIPMRK IR QSKIPMNOLIHIR XSX LIVKIFVYMO ;MN VIEPMWIVIR QMPMIYZVMIRHIPMNOI [EXIV FILERHIPMRKWW]WXIQIR ZSSV HI MRHYWXVMI SZIVLIMH

6;>-«W KPEW XYMRFSY[ PERHFSY[ IR EUYEGYPXYYV

,IVKIFVYMO IR OSWXIRFIWTEVMRK

Advanced Waste Water Solutions bv Gentsevaart 21 4565 ER Kapellebrug (Hulst)

Tel: +31(0)114-321020 Fax: +31(0)114-314628 Mail: info@awws.eu Internet: www. awws.eu

9 OYRX FMN SRW XIVIGLX ZSSV IIR KIHIKIR EHZMIWKIWTVIO [EXIVQEREKIQIRXWGER QIX PEFSVEXSVMYQXIWXIR IR TMPSXXIWXIR SJ ´IPHXIWXIR ST PSGEXMI :ERYMX SR^I IMKIR JEGMPMXIMXIR SRX[MOOIPIR SRX[IVTIR FSY[IR IR MRWXEPPIVIR [MN GVIEXMIZI QEEX[IVOSTPSWWMRKIR ZSSV Y[ [EXIVTVSFPIQEXMIO IR QIX OPERXWTIGM´IOI WIVZMGI 3R^I ´PXVEXMIXIGLRMIOIR FMSPSKMWGLI TVSGIWWIR 1YPXM 1IHME *MPXVEXMI 1&6 IR %HZERGIH S\MHEXMSR TVSGIWWIR :IVVEWWIRH MW SR^I IJµYIRX TSPMWLMRK 1IIV [IXIR# ;MN WXEER Y KVEEK XI [SSVH

Ebbing Vakschilders B.V. Wij zijn een schildersbedrijf met een constante bezetting van ± 15 schilders en werken vanuit ’s-Heerenberg in Nederland, Duitsland en België. Onze werkzaamheden bestaan voornamelijk uit staal- en betonconservering voor nieuwbouw en renovatie.

V

De werkzaamheden spitsen zich toe op conserveringswerkzaamheden werktuigbouwkundig zoals bruggen, sluizen en pompinstallaties en anderzijds op civiele werkzaamheden van gebouwen, poldergemalen, rioolgemalen, rioolwaterzuiveringsinstallaties en drinkwaterproductiebedrijven cq. drinkwaterpompstations.

A

Ebbing ‘s Heerenberg B.V.

K S

C

6472_P15_fc.indd 1

H

I L D E R S

B V

Postbus 225 7040 AE ‘s Heerenberg tel:+31 (0) 316 532074 fax:+31 (0) 847 224093 gsm:+31 (0) 610508291

14-12-2009 10:19:53

Ê~¦{Íà Ï lß c w Ï lß c

l Ïà ÆY lÍcÃØ ® l lÃÍ lÏÍA A lÍßllà AÞl`Í ll ÍÞlÃÏà ØßcÍ lÞ l ³ l ÍÞA ÍclÍÊ~¦{ͮà cØYÏl Íc lÍÞ Í Þlà AÞlÍÞ ÃÍØÍå Í Ïß l c_Í clÍllÃÆÏlÍÞ lc Íl l Ïà ÆY lÍY ÏAYÏ A lÏló lcÍAyÍÏlÍ lål Íc ÃÍÆ Ø ÏAA Íll ÍA A lÍl Íc ÏA lÍAA ß å ³Í 4 ÏlÃÆÏÍ AØß lØà Íl ÍOlÆY là cÍÏl l Í ÞlÃOl AÆÏ ÍcA å ÍclÍ l l Ïà ÆY lÍ llÏßAAÃclÞlÃßlà ³Í ll Í lY A ÆY lÍ Y ® l Ïl `ÍcAAà llÍÞà ÍÞA ÍÆ ÏA lÍl ÍÆÏAO l Í ÞlÃÍÞl lÍ AÃl ³Í ÃÍclÍÏA à lÍyØ YÏ lÆÍ ÆÍÃlcØYÏ lÍ Í lÏÍ Ø c lÍAA ÏA ÍÞAà A Ïl ÍÏlÍ ÃlA ÆlÃl ³

y Íl lYÏà YÍt close to you! ßßß³ y ³Y Ì Ì ® 2l ly ÍçÑ~¦ÍtÍ~ÑqÍ~Ñq

1_1_stC5_fc_D.indd 1

1000-20-8000-9038 Nva Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 16:33:05

ver vooruit in duurzame technologie

Cofely biedt integrale oplossingen op het gebied van water. Zo inventariseren we met een ‘waterscan’ uw waterhuishouding met concrete besparingsvoorstellen als resultaat. Of maken we met behulp van de ABW Filter zandfiltratie mogelijk tegen zeer lage

energiekosten.

Of realiseren we slibvergisting met 30% meer

rendement. Bent u

geïnteresseerd in de oplossingen van Cofely

COFELY MAAKT HET WAAR

Water Solutions? Bel 043 367 50 00 of bezoek www.cofely-gdfsuez.nl

Hubert uw partner in nieuwbouw, onderhoud en revisie van: Afvalwaterzuivering o.a. Screens o.a. Vijzels Beluchters Rondruimers Langsruimers Zandvangers Indikkers

Trommelfilters Bandreinigers Grofroosters Microfilters

Onze serviceafdeling staat 24 uur per dag voor u klaar en staat borg voor een optimale conditie en bedrijfszekerheid van uw waterzuiveringssysteem. Hubert Stavoren BV Kooyweg 20 8715 EP Stavoren

6472_P17_fc.indd 1

Tel.: +31 514 684444 Fax: +31 514 682198 E-mail: info@hubert.nl Web: www.hubert.nl

11-12-2009 10:09:31

Advertorial

Odin: de nieuwste generatie turbocompressoren

Flexibeler en efficiënter beluchten Ongeveer 60 procent van het energieverbruik van afvalwaterzuivering komt voor rekening van het beluchtingsproces. Efficiënter beluchten kan dus aanzienlijke besparingen opleveren: zuinige compressoren van Siemens zijn wereldwijd nu al goed voor een jaarlijkse CO2-besparing van 2,9 Megaton. Dat beluchten echter nog steeds efficiënter en goedkoper kan, bewijst Siemens met Odin: de nieuwste generatie turbocompressoren. Efficiënt De Odin-compressoren worden rechtstreeks aangedreven door een permanent-magneetmotor. Een tandwielkast met olie is dan ook niet meer nodig. Dat betekent: minder ruimtebeslag én minder onderhoud. Bovendien werkt het rendementsverhogend, doordat er bij deze direct drive-

technologie geen overbrengingsverlies optreedt. Plug and play Alle componenten van de installatie worden in één geluidsarme omkasting gebouwd. Als de compressor op de juiste plek staat, hoeven alleen de procesleiding en elektra nog aangesloten te worden, en de installatie is gebruiksklaar. Optimale flexibiliteit Het beproefde diffusor-verstelsysteem van Siemens kan de flow bij constant toerental traploos regelen (40%-100%). De geïntegreerde frequentieomvormer regelt tegelijkertijd het machinerendement. De combinatie van deze twee technieken in een dual-pointregeling zorgt voor optimale flexibiliteit: capaciteit en tegendruk kunnen eenvoudig worden aangepast als de omstandigheden daarom vragen.

Alle componenten in één geluidsarme omkasting.

De Odin-compressor: - wordt geleverd met STC-SO compact direct drive - is verkrijgbaar in vier typen (75/110/200/315 kW) - elk type biedt de keuze uit vijf specifieke impellergroottes, waardoor het mogelijk blijft een specifieke, custom made machine te selecteren - is leverbaar in de range van 1.200 tot 16.000 Nm3/h. Meer informatie: www.powergeneration.siemens.com of bel: (074) 240 22 50

1_1_stC5_fc_B.indd 1

11-12-2009 10:47:24

1000-20-9000-5248 NVA Waternetwerk 2010

Kleur: fc

)PF LVOU V FFO CFUSPVXCBSF XBUFSWPPS[JFOJOH XBBSCPSHFO

)FU VJUHFCSFJEF QPSUGPMJP FO EF UFDIOJTDIF FYQFSUJTF WBO 4JFNFOT LBO V IFMQFO PN EF GMFYJCJMJUFJU WBO VX JOTUBMMBUJF PQ QFJM UF IPVEFO VJU UF CSFJEFO PG UF VQHSBEFO 0G IFU FFO JOTUBMMBUJF CFUSFGU WPPS QSPDFTXBUFS PG BGWBMXBUFS V XJMU EBU VX EPFMTUFMMJOHFO PQ IFU HFCJFE WBO LXBMJUFJU FO LXBOUJUFJU PQ HFFO FOLFM NPNFOU JO HFWBBS LPNFO .FU PO[F VQ UP EBUF UFDIOPMPHJF QSPDFTFYQFSUJTF FO CFUSPVXCBSF TFSWJDF IFMQFO XJK V CJK IFU PQUJNBMJTFSFO WBO VX JOTUBMMBUJF 7PPSCFFMEFO VJU POT QPSUGPMJP [JKO 67 EFTJOGFDUJF WBO ESJOL XBUFS [VJWFSJOH WBO QSPDFTXBUFS FO BGWBMXBUFSCFIBOEFMJOH 7PPS UPFQBTTJOH JO SJPPMXBUFS[VJWFSJOHTJOTUBMMBUJFT MFWFSU 4JFNFOT CFMVDIUJOH [VJWFSJOH FO TMJCSFEVDUJFQSPDFTTFO NFNCSBBOCJPSFBDUPSFO EPTFSJOH 8BMMBDF 5JFSOBO† TMJC POUXBUFSJOH 4FSOBHJPUUP FO FGGMVFOU OBCFIBOEFMJOH NFU [BOE EJTL FO NFNCSBBOGJMUFST .FFS JOGPSNBUJF XXX TJFNFOT OM XBUFS PG CFM

"OTXFST GPS UIF FOWJSPONFOU

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5911 Waternetwerk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 10:56:34

A F VA LWAT E R BEHANDELING SYSTEMEN

Kettingroosters Perforatieroosters Stappenroosters Roostergoedpersen Roostergoedwaspersen Roostergoedwassers Schroeftransporteurs Roostergoedcontainers Slibindikking Longofill systeem Revisie van machines Onderhoud Installatie

L. VAN RAAK MILIEUTECHNIEK www.lvanraak.nl

Regulierenring 3 3981 LA Bunnik Tel. 030 6570208 E-mail: info@lvanraak.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-9349 Waternetwerk Neerslag voordruk ’10

11-12-2009 10:59:54

Kleur: fc

Chemicaliën opslag en doseerinstallaties, ijzerchloride, methanol, enz.

UW PARTNER VOOR COMPLETE INSTALLATIES P.E. aanmaak en ver-

dunning installatie voor poeders en vloeistoffen.

Slibverwerking - installatie, bandindikkers, zeefbandpersen. Filters. Zelfreinigende filters zonder bewegende delen.

Luchtbehandeling, Ventilatoren – Lavafilters Gaswassers

Berkel en Rodenrijs (NL) Postbus 122, 2650 AC

Industrieweg 94, 2651 BD Telefoon 010-511 52 11 - Telefax 010-511 52 74 E-mail: info@hycon.nl - Website www.hycon.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-0419 NVA Neerslag 2010 voordruk

Kleur: fc

11-12-2009 11:03:42

We streven naar lange Levensduur van Producten en Relaties

Hollandia Systems is een toonaangevend bedrijf dat zich toelegt op het produceren member of Hollandia Holding BV

van klantspeciďŹ eke installaties, apparaten en constructies. De producten van Hollandia Systems vindt u voornamelijk terug in de offshore-, chemie- en procesindustrie en bij water- en hoogheemraadschappen. Hollandia Systems heeft - voormalig bekend onder de naam Kloos Merofac - een lange reputatie als vertegenwoordiger van Passavant Geiger en als leverancier van proces-equipment zoals slibverwarmers en spindle-drivers.

Process-Equipment & Water-Technology

Postal address Hollandia Systems BV P.O. Box 60 4793 ZH Fijnaart, The Netherlands T: +31 167 50 71 00 F: +31 167 52 22 70

Visiting address Glasweg 6 4794 TB Heijningen The Netherlands E: info@hollandiasystems.nl I: www.hollandiasystems.nl

U en Van der Stelt: de juiste combinatie Snel, doeltreffend & grondig

Van der Stelt is een landelijk opererend bedrijf dat gespecialiseerd is in het vervoer van bulkproducten. De specialist in transport, reiniging en verhuur voor RWZI's, Waterschappen en Hoogheemraadschappen.

Vloeibaar transport - Primairslib, secundairslib en entslib - Afvalwater Vast transport - Ontwaterdslib Reiniging Voor het reinigen van opslagtanks, pompgemalen, rioolleidingen en bezinkputten beschikken we over een speciale combiwagen. Huur Voor tijdelijke opslag worden vloeistofbakken in diverse formaten gebruikt. Alle vloeistofbakken zijn voorzien van 6� afsluiters. Bij calamiteiten bieden wij u de juiste combinaties.

Duiveland 7, 1948 RB Beverwijk, tel. (0251) 229111 Kijk ook eens op onze website www.vandersteltbv.nl

6472_P22_fc.indd 1

11-12-2009 11:09:46

MTOF Milieutechniek vertegenwoordigt voor Nederland: Indikbanden Zeefbandpersen voor huishoudelijk slib Zeefbandpersen systeem CPF voor mineraal slib Decanters Volautomatische Kamerfilterpersen Volautomatische Membraanfilterpersen Roosterreinigers type Aqua Guard Filterinstallaties zoals zeefbochten en zeeftrommels Revisie en onderhoud

J.F. KNAUER GMBH Umwelttechnik & Industrie-Elektronik

Inline-mixer (slib-polymeer) Flocksonde Polymeeraanmaak en doseerinstallaties met concentraties tot 1,5% MTOF Milieutechniek (handelsreg. nr 30086344) Handelsnaam van Tolakker Holding B.V. Postbus 9603 3506 GP Utrecht

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-8747 Voordruk Neerslag 2010 1000-20-9000-4188 Waternetwerk Promotienr. Neerslag 1000-20-8000-1033 NVA/KVWN BG 2009

Tel:+31(0)30 2662660 Fax:+31(0)30 2624224 E-mail: info@mtof.nl Website: www.mtof.nl

Kleur: Full Color

11-12-2009 11:12:44

- ENGINEERING - PRODUCTION - INSTALLATION - SERVICE -

) %% ! "$ %& ) $ "# %& ! $% ) '"$#" ( $ ! $%

Specialist in GRP and Dual Laminate Products TA N K A P P L I C AT I O N S • Chemical Tanks (Also Acc. VLAREM) • High Purity Chemical Tanks • Food Storage Tanks • Fuel Storage Tanks • Mixing Tanks And Reactors • ISO Containers

P RO C E S S E Q U I P M E N T & A I R T R E AT M E N T • FGD Scrubbers • Deodorization Scrubbers • Biofilters • Stacks And Flue Liners • Duct Systems • Piping Systems • Sprayheaders • Electrofilters

W AT E R A N D W A S T E W AT E R I N D U S T RY • Storage Tanks • Bio-Airclean Filters • Pressure Vessels • Salt Saturator Tanks • PP Settlers • GRP Covers • RO Membrane Housing • Silos

P las ticThe on Eur ope Plasticon Netherlands BV

Pa ra l l e l s t ra at 5 0 , P O B ox 3 09 Nl – 7570 AH Oldenzaal Parallelstraat 52, PO Box 309 – 7570 AH Oldenzaal Te l : + 3 1 5 4 1 .8 5 .8 5 .8 5 Fa x : + 3 1 .5 4 1 .8 5 .85.59 Mail: inf o@ plast iconeurope.com Tel: +31 (0)541.85.85.85 Fax: +31 (0)541.85.85.59 Mail: info@plasticon.nl w w w.p l a s t i c o neurope.com www.plasticoneurope.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5321 Waterboek ’10 17-12-2009 Kl: fc 1000-20-8000-6059 Waterboek ’09

15:07:52

HOST, uw leverancier voor biogasinstallaties

Tip: Open dagen 2010 HOST - installaties. Voor meer info: zie www.HOST.nl

Analytical Measurement for Water Treatment

20.004-4.1.2.4.

pH, redox, conductivity, H2O2, Cl2, CIO2, O3, O2, NH3

B3EBIF LQGG

internet: www.jumo.nl e-mail: info@jumo.nl telefoon: 0294 491491

Lowara

Laat de wielen van de industrie draaien Haal het beste uit uw produktie proces Er zijn veel manieren om specifieke onderdelen en machines te reinigen; het kiezen van de juiste pomp garandeert dat u het beste uit uw productieproces haalt. • Pompen voor reiniging en onderhoud in licht industriële omgevingen • Inzetbaar voor water onder hoge druk en agressieve reinigingsmiddelen • Minder onderhoud en een langere levensduur (LCC) Uw fabriek loopt gesmeerd met Lowara pompen.

Lowara Benelux Postbus 54 4180 BB Waardenburg Web site: www.lowara.com - E-mail: lowaranl.info@itt.com

B BVW& BIFB& LQGG

1000-20-9000-7093 Neerslag 4-2010 1000-20-8000-8690 Neerslag 2-2010 1000-20-8000-7556 NVA Neerslag 2009/6

Kleur: FullColor

Voorwoord BESTE WATERNETWERKERS;

John Kevenaar

Het zijn roerige tijden in waterschapsland. De hele wereld heeft financiĂŤle problemen. De ene kredietcrisis is nog maar net verwerkt of de andere dient zich al weer aan. Op het moment van schrijven verkeren de Grieken in financiĂŤle nood en er zijn aanzwellende geruchten over andere landen. Het kabinet is gevallen, waardoor besluitvorming vertraagd wordt. Het Rijk is op zoek naar andere taken doordat er taken zijn overgeheveld naar Europa. Provinciebesturen vinden dat ze de taken van de waterschappen net zo goed of zelfs nog beter kunnen uitvoeren en wellicht zijn er nog meer kapers op de kust. Politieke partijen die roepen dat de taken van de overheid met minder ambtenaren uitgevoerd moet kunnen worden. Kortom de waterschappen vechten om hun bestaansrecht en zijn in actie gekomen door onder andere ‘Operatie Storm’ en recentelijk het sluiten van een akkoord met de VNG. Na 9 juni en wellicht een lange formatieperiode zal het nieuwe kabinet duidelijkheid moeten verschaffen. Een ding staat echter als een paal boven water, het werk van de waterschappen zal in ieder geval blijven bestaan, onder welke paraplu dan ook. Ook deze keer was het weer de beurt aan de sectie Zuid-Holland om het nummer van ‘Neerslag’ met artikelen te vullen. Hoewel we ruim van te voren de mensen benaderd hebben om kopij aan te leveren, bleek het ook dit keer toch weer lastig te zijn. Navraag leerde dat veel mensen als reden aangaven ‘actualiteit’ en ‘geen tijd’. Met actualiteit werd bedoeld dat men zo snel mogelijk het artikel wilde publiceren omdat anders het nieuwtje er mogelijk af zou zijn. Er kon niet gewacht worden op de uitgave van ‘Neerslag’ met artikelen van de sectie ZuidHolland. De andere reden ‘geen tijd’, wat eigenlijk de grootste factor is, bleek vooral te maken te hebben met de drukte vanwege organisatiewijzingen, functieveranderingen en meer werk verzetten met minder mensen. Het lijkt erop dat de werkdruk tegenwoordig hoger is en dat mensen nauwelijks meer tijd hebben om over hun werk iets te schrijven. Dit vormt naar mijn mening een grote bedreiging voor een gedegen kennisuitwisseling. Sinds de fusie tussen de NVA en KVWN zijn we als Waternetwerk al weer ruim een jaar actief als een bredere vakorganisatie. Echter de secties worden nog steeds gevormd door een oude kern, die voornamelijk bestaat uit waterzuiveraars. Van die sectieleden horen we steeds vaker dat zij zich minder herkennen in de nieuwe organisatie en daardoor afhaken. Naast het verlies van leden door afhaken verliezen we ook leden door pensionering. Het verlies kon tot nu toe niet gecompenseerd worden door nieuwe leden uit de waterschappen of uit de Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

1

drinkwaterwereld. Nieuwe medewerkers van de waterorganisaties worden maar mondjesmaat lid van de secties. Dit is een zorgelijke ontwikkeling. Voor de sectie Zuid-Holland heeft dit de afgelopen tijd geresulteerd in een daling van 25% van het aantal leden. Er ligt hier dus een grote taak voor ons allen om het ledental weer op peil te krijgen en uit te breiden. De landelijke organisatie zou hier meer het voortouw in moeten nemen. Er zijn gelukkig wel al diverse initiatieven op dit vlak in gang gezet zoals o.a. het wederom invoeren van een jaar gratis lidmaatschap bij het volgen van een cursus/studie bij Wateropleidingen. We dienen meer het nut en noodzaak van een lidmaatschap van Waternetwerk duidelijk te maken zeker als het gaat om kennisuitwisseling en het vergroten van je netwerk. De sectie Zuid-Holland doet dit o.a. door aansluitend op de algemene ledenvergaderingen bedrijfsbezoeken of avondsessies te organiseren, waarbij bedrijven/adviesbureaus en dergelijke in de gelegenheid worden gesteld zich te presenteren en nieuwe technieken en vindingen uit te leggen. Daarnaast organiseren we om de twee jaar een studiereis naar het buitenland waarbij kennisuitwisseling en netwerken belangrijk zijn. In dit nummer van ‘Neerslag’ vinden jullie het verslag van die reis die we in april van dit jaar hebben gemaakt naar diverse bedrijven in Duitsland. Tot slot willen wij als bestuur alle schrijvers van de ingezonden artikelen bedanken voor hun bijdrage. Iedereen veel leesplezier toegewenst en vooral een mooie zomer. Namens de sectie Zuid-Holland, John Kevenaar, voorzitter

2

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Optimalisatie luchtbehandelingsinstallatie rwzi Nieuwe Waterweg SAMENVATTING Op de rwzi Nieuwe Waterweg werd de afgezogen lucht gezuiverd in een gaswasser gevoed met natronloog gevolgd door twee biofilters met boomschors. Dit systeem was verouderd en werkte niet meer optimaal. De ventilator was uitgelegd voor 3.000 m3/uur terwijl de behandelende apparatuur (gaswasser en biofilters) waren uitgelegd voor ongeveer 1.500 m3/uur. Verder dienden het leidingtracĂŠ en de afzuigplaatsen aangepast te worden. De lucht vanuit de influentruimte werd via de harkroosters afgezogen waardoor bij de harkroosters veel corrosie optrad. De bestaande installatie is vervangen door een energiezuinigere en beter regelbare installatie. De lucht wordt nu gezuiverd door een SULPHUS-installatie. Deze installatie is geheel van kunststof waardoor het totale gewicht van de installatie slechts 3500 kg bedraagt.

OORSPRONKELIJKE SITUATIE In de oorspronkelijke situatie werd lucht vanaf de voorindikker via de terreinwaterkelder en de leiding van de voorbezinktank naar de zandwasser getransporteerd. Voor de zandvanger was een frequentiegestuurde ventilator opgesteld, die als booster functioneerde. De vervuilde lucht werd in de ruimte boven de zandwasser(s) gebracht waarna het en ging daarna naar het afvoerkanaal aan de achterzijde van het eerste harkrooster. Vanaf de achterkant van het harkrooster werd de lucht met ĂŠĂŠn leiding via een ventilator naar een natte gaswasser en vervolgens naar twee biofilters gevoerd. De oorspronkelijke situatie is weergegeven in afbeelding 1.

OPTIMALISATIE LUCHTBEHANDELINGSINSTALLATIE Om de luchtbehandeling te verbeteren is een nieuw ontwerp van de luchtbehandelingsinstallatie gemaakt. De belangrijkste wijzigingen zijn: 1. Er komt een extra afzuigpunt voor de harkroosters. Hiermee wordt voorkomen dat hoge concentraties H2S door de harkroosters worden afgezogen. Het huidige afzuigpunt achter de harkroosters zal omgebouwd worden als toevoer voor verse lucht. 2. De zandvangers worden apart afgezogen door een afzuigpunt te creĂŤren op de plaats waar nu de vervuilde lucht van de voorindikker en de terreinwaterkelder worden ingebracht.

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

3

Afbeelding 1 Flowschema oorspronkelijke installatie 3. Alle drie de stromen worden aangesloten op een centrale header die voorzien is van regelbare afsluiters. Hiermee kan de volumestroom per afgezogen procesonderdeel goed worden ingesteld. 4. In de oude situatie werd veel ‘valse’ lucht aangezogen via de afdichting van de luiken boven op de procesonderdelen. Deze afdichtingen zijn gerepareerd, waardoor minder verdunning van de vervuilde lucht optreedt. Bij de keuze van een nieuwe luchtbehandelingsinstallatie waren de volgende uitgangspunten van belang: – H2S-concentratie 100 – 250 ppm in de toevoer; – Totale kosten van investering en onderhoud; – ChemicaliĂŤnverbruik; – Energiekosten; – Behaalde resultaten (hoog verwijderingsrendement); – Gebruiksvriendelijkheid. In eerste instantie is gekeken naar drie verschillende systemen: lavafilter, filter met een kunststofpakking (SULPHUS) en vervanging van het biofilter door een filter met kokosvulling. Aangezien de H2S-concentratie tot 250 ppm kan fluctueren viel een biofilter gevuld met kokos direct af. Ook zijn de onderhoudskosten van een biofilter met kokos hoger en is de bedrijfszekerheid kleiner. De standtijd van kokos is 5-7 jaar terwijl de alternatieven 10 – 15 jaar bedragen. Kokos brengt o.a. extra stortkosten met zich mee. 4

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Tabel 1. Vergelijking lavafilter versus SULPHUS m3/h m3/m2 n m m m2 ton % 3 m /uur

Lavafilter 3.000 300 2 3.4 4.5 2 x 7 = 14 60 99 3Ă 4

Standtijd materiaal

jaren

15

Kosten apparatuur Kosten leidingwerk Kosten civiel

â‚Ź â‚Ź â‚Ź

56.315 3.000 ca. 50.000

Max debiet Opp. Belasting: Aantal Pakkinghoogte Hoogte Oppervlak totaal Gewicht H2S-verwijdering Sproeiwater

SULPHUS 3.000 375 2 2 4 2x4=8 3.5 (in bedrijf) 99 1-2 (afhankelijk van H2S concentratie) 15 44.000 3.000 ca. 5.000

* Bedragen zijn exclusief BTW

KEUZE VAN LUCHTFILTER Filters met een kunststof pakking zijn nagenoeg even betrouwbaar als lavafilters. Het grote voordeel is dat het gewicht veel lager is, waardoor een lichtere civiele constructie nodig is. Aangezien de zuiveringsresultaten even goed zijn als de resultaten van een lavafilter, is door het Hoogheemraadschap van Delfland gekozen voor een SULPHUS-installatie van Pure air solutions. De luchtbehandelingsinstallatie op rwzi Nieuwe Waterweg is conform afbeelding 2 aangepast. De SULPHUS is ontwikkeld om een goed en goedkoper alternatief te bieden. Door gebruik te maken van standaard onderdelen, zoals de behuizing en Odourpack, is de SULPHUS tot wel 30% procent goedkoper in aanschaf. De SULPHUS bestaat dan ook uit een ronde standaard kunststof behuizing waarin ĂŠĂŠn of meerdere gewikkelde kunststof pakketten worden geplaatst. De open structuur van de Odourpack zorgt voor een zeer lage drukval. Deze drukval ligt in de regel tussen de 10 en 200 Pascal, wat resulteert in een zeer laag energieverbruik. Het systeem is licht waardoor civiele kosten laag blijven. Aangezien de SULPHUS-installatie een gering drukverlies heeft is ook gekozen om de bestaande ventilator te vervangen door een energiezuinigere ventilator met een capaciteit van 3500 m3/uur en een geĂŻnstalleerd vermogen van 4 kW. De booster blijft in het huidige concept bestaan, maar staat normaal uit. De booster kan worden ingeschakeld wanneer extra afzuiging van de aangesloten procesonderdelen noodzakelijk is, bijvoorbeeld in verband met werkzaamheden.

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

5

â–˛ Afbeelding 2 Flowschema aangepaste installatie. Afbeelding 3 Foto SULPHUSinstallatie â–ź

WERKING VAN DE SULPHUS In de SULPHUS worden zowel H2S als de organische geuren in ĂŠĂŠn keer afgebroken. De geurhinder van rwzi’s wordt voor een groot deel veroorzaakt door H2S, maar een substantieel deel van de geur komt ook voort uit organische verbindingen. Het verwijderen van alleen H2S geeft geen garantie dat alle geurhinder wordt voorkomen. H2S wordt namelijk gereinigd bij zeer lage pH’s, terwijl organische geurverbindingen juist bij neutrale pH’s worden afgebroken. In de SULPHUS wordt een pH gradiĂŤnt gecreĂŤerd waardoor de organische verbindingen en H2S worden afgebroken in respectievelijk boven- en onderin de installatie. Door eenvoudige beheersmechanismen wordt deze gradiĂŤnt in stand gehouden en realiseert de SULPHUS een verwijderingsrendement van 99% op H2S en 95% op geur. De kunststof pakketten in de SULPHUS-installatie, de zogenaamde Odourpack, worden geĂŤnt met micro-organismen die de geureenheden afbreken (bijvoorbeeld slib van de zuivering). De lucht wordt via ‘transportkanalen’ in het 6

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Odourpack van onder naar boven langs de micro-organismen geleid. Door de ‘transportkanalen’ wordt de lucht in propstroom door het pakket geduwd. Hierdoor wordt het risico op kortsluitstromen geĂŤlimineerd met als resultaat een beter rendement op een kleiner oppervlak.

ENERGIE Het energieverbruik is door de plaatsing van de nieuwe installatie sterk afgenomen. Het opgestelde vermogen was voorheen ca. 10,5 kW (inclusief gaswassing) ten opzicht van 4 kW nu. Dit betekent een reductie van 62% ofwel ca. 40.000 kWh op jaarbasis (bij 70% opgenomen vermogen). Indien een tweede SULPHUSinstallatie geplaatst wordt, zal het debiet worden verdeeld.

OPSTART LUCHTFILTER Enting van het luchtfilter is gebeurd met slib uit de zuivering. Er werd 0,5 m3 slib toegevoegd aan de installatie door deze van bovenaf over het pakket te laten stromen. Bij de opstart werd ca. 650 m3 lucht over het filter gebracht. De druk voor het filter was slechts 0,04 bar. In de in- en uitgaande gasstroom zijn H2Smeters geplaatst die continu de concentratie registreren. Tijdens de opstart was de ingaande H2S-concentratie tussen de 20-90 ppm. Na ca. twee weken liep de uitgaande H2S-concentratie al terug tot 0-4 ppm. Doordat de opstart vlak voor de winter plaats vond, liep de ingaande concentratie H2S snel terug. Hierdoor is over de afgelopen maanden geen goed beeld te zien van de resultaten van het filter. De concentratie van de ingaande gasstroom was gedurende de hele winterperiode kleiner dan 10 ppm. Nu worden de in- en uitgaande stromen continu gemeten en wordt gewacht tot de concentratie H2S weer gaat oplopen. Van belang is dat het filter hoge ingaande concentraties goed kan verwijderen. Zodra dit is aangetoond, wordt de oude installatie geheel verwijderd en wordt indien nodig een tweede SULPHUS-installatie neergezet.

CONCLUSIES De aanpassingen aan de luchtbehandelingsinstallatie hebben geresulteerd in een energiebesparing van ongeveer 40.000 kWh op jaarbasis. Op de SULPHUSinstallatie vindt geen dosering van chemicaliĂŤn plaats, in de oude situatie werd natronloog gedoseerd. De keuze voor de SULPHUS-installatie heeft ook een besparing opgeleverd in civiele kosten. Als het oude systeem vervangen zou zijn door een lavafilter was het noodzakelijk geweest om de ondergrond te ondersteunen door heipalen. Nu staat de installatie enkel op stelconplaten. De SULPHUSinstallatie is daarentegen zelf ook al goedkoper dan een lavafilter. De behaalde resultaten zijn tot dusver goed, nagenoeg alle H2S wordt afgebroken door de SULPHUS installatie. Rob van Pinxteren, Knol Training & Advies Albert Waalkens, Pure air solutions Wim van Bergen, Bravenboer Hoogheemraadschap van Delfland Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

7

B BVW& BIFB% LQGG

1000-20-9000-5283 Neerslag 4-2010 1000-20-9000-5282 Neerslag 3-2010 1000-20-9000-7004 Waternetwerk Waterboek 2010

Kleur: fc

Kostenbesparing met nieuwe biogasmeters bij rwzi Bath Er zijn veel rioolwaterzuiveringen die voor de uitdaging staan een meetprincipe te vinden dat optimaal functioneert onder de zware omstandigheden bij biogasmeting en tevens een kostenbesparing oplevert. Ook voor Rioolwaterzuivering Bath waren onvoldoende rendement en onbetrouwbare meetresultaten aanleiding om alternatieve meetmethodes voor biogas te zoeken. Nu werkt men met Racine vortex biogasmeters van Intercontrol. Het beheer van de Rioolwaterzuivering Bath is tevreden over het functioneren van de nieuwe meters, die tot nu toe nog geen onderhoud nodig hebben gehad.

BIOGAS Rioolwaterzuivering Bath is een zuivering met een capaciteit van 470.000 i.e. en zuivert industrieel en huishoudelijk afvalwater van het westelijk deel van de provincie Noord Brabant. Het geproduceerde rioolslib wordt vergist in twee gistingtanks waarbij jaarlijks circa 2.100.000 m3 biogas geproduceerd wordt. Dit biogas wordt met twee gasmotor/generator units verwerkt.

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

9

De opgewekte elektrische energie wordt in de eigen installatie van het waterschap gebruikt. De warmte wordt gebruikt voor de opwarming van de gistingtanks en de verwarming van gebouwen. Overcapaciteit aan warmte wordt, vooral in de zomer, in de beluchtingtanks aan het afvalwater afgestaan. In de gistingtanks wordt de vorming van zwavelwaterstof (H2S) in het biogas onderdrukt door toevoeging van ijzerchloride (FeCl3) en het vrije water wordt door middel van dimisters afgevangen. De gasstromen: productie, verbruik en spui (fakkel) - worden gemeten en verwerkt in dag- en jaarrapportages.

PROBLEMEN MET TURBINEMETERS De metingen werden vanouds gedaan met turbinemeters van verschillende fabrikanten, waarbij een voorziening op de meters werd aangebracht om ze regelmatig te kunnen smeren met dunne olie. Ondanks deze mogelijkheid gaven de meters regelmatig problemen die stilstand veroorzaakten of er kwamen tijdens de tweejaarlijkse ijking afwijkingen naar voren. Meestal was de afwijking ten opzichte van het ijkcertificaat zo groot dat reparatie of vervanging noodzakelijk was. Om de kosten te verminderen, voorzag men de meters in eigen beheer van nieuwe lagers, met het gevolg dat er geen ijkcertificaat meer beschikbaar was. Als een meter gerepareerd moest worden, gebruikte men tijdelijk een reservemeter of werd een pijpstuk (dummy) geplaatst. De hoeveelheid gas werd dan geschat, met onnauwkeurige rapportages als gevolg. De problemen werden voornamelijk veroorzaakt door vocht in het gas. De lagering van de turbine-as is hier niet tegen bestand.

DE OPLOSSING Om de kosten te beheersen, zocht men een duurzame oplossing. De Racine biogas flowmeters van Intercontrol voldoen aan de gewenste eisen: de biogasmeters kunnen zonder aanpassingen in het bestaande leidingwerk worden ingebouwd, vergen geen onderhoud en geven een nauwkeurige en betrouwbare meting. De werking van de biogasmeter is gebaseerd op een combinatie van het beproefde vortex-meetprincipe met een ultrasoon aftastsysteem. Deze slimme mix maakt het mogelijk om zonder bewegende delen zelfs een natte, pulserende biogasstroom over een groot meetbereik betrouwbaar te registreren. Kenmerkend is de bijzonder lage drukval. Daarnaast zijn deze meetinstrumenten vanzelfsprekend ATEX gecertificeerd en zijn de toegepaste materialen bestand tegen de chemische agressiviteit van biogas.

HET MEETPRINCIPE Een herkenbare vergelijking van een vortex flowmeter is het wapperen van een vlag in de wind. De vlag wappert door de vortex werking van de luchtverplaatsing langs de vlaggemast. In een vortexmeter zit achter de bluff-body (noem dit maar de vlaggemast) een sensor die de vortexen detecteert. Deze sensor kan een piezo-kristal zijn; de 10

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

vortexvorming wordt met ultrasone sensoren gedetecteerd. De bluff-body is een zeer smalle ronde cilinder obstructie die de sterke vortexen produceert, en dus de amplitudes van de ultrasone golven. Dit biedt uiteraard de beste signaalruis verhouding. Bovendien geeft dit een betere lineariteit van het instrument. Door de zeer smalle cilindrische obstructie is er nagenoeg geen drukval. Zoals op de afbeelding wordt aangegeven is de vortexvorming, de ‘vortex shedding’, zeer reproduceerbaar en constant, mits de snelheid van het medium voldoende hoog is. Hoe hoog die snelheid moet zijn is afhankelijk van diverse parameters.

In de praktijk zou de productsnelheid in de vortex debietmeter beter hoger zijn dan de ontwerper doorgaans heeft gekozen voor de rest van het leidingwerk. Dit leidt ertoe dat in de praktijk de leiding soms verjongd moet worden (ĂŠĂŠn of twee maatjes kleiner dan de leiding zelf) ter plekke van de vortex flowmeter. Deze verjonging heeft een beslissend positief effect op de prestatie van vortexmeters. Tegenwoordig is het mogelijk met berekening software exact aan te geven hoe groot de leidingdiameter moet zijn voor een optimaal meetresultaat. Er zijn ook biogasmeters leverbaar voor Normaal m3-metingen. Deze instrumenten meten niet alleen de productsnelheid, maar hebben tevens een ingebouwde druk- en temperatuurtransmitter. De instrumenten compenseren de biogasmeting naar volume-eenheid, waarbij ook de druk en temperatuur als meetwaarde gepresenteerd kunnen worden. J. de Vos, Intercontrol Meet- en Regeltechniek BV J.Beekman, Waterschap Brabantse Delta

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

11

B BVW& BIFB: LQGG

1000-20-9000-5044 Waternetwerk Neerslag 4-2010

Kleur: fc

Buitenland studiereis sectie Zuid-Holland Van 22 tot en met 24 april vond de tweejaarlijkse buitenland studiereis van de sectie Zuid-Holland plaats. De reis voerde ons dit keer naar Duitsland. De 33 deelnemers moesten al vroeg uit de veren. Om vijf uur in de ochtend vertrok de luxe touringcar vanaf awzi De Groote Lucht in Vlaardingen richting Duitsland. Na een voorspoedige reis arriveerden we rond het middaguur in Kaiserslautern. Daar werden we begroet door dhr. Jung van de gemeente Kaiserslautern en tevens beheerder van de plaatselijke rioolwaterzuiveringinstallatie (rwzi). Nadat we eerst getrakteerd werden op een voortreffelijke lunch in het gemeente restaurant, zijn we vervolgens naar de rwzi Kaiserslautern (210.000 i.e., 7.300 m3/uur) gegaan. In de vergader/ontvangstruimte van de rwzi werd door Jaap van Belzen (Bosman Watermanagement) een presentatie gegeven over de vervanging van de beluchtinginstallatie van deze rwzi. De zuivering van Kaiserslautern heeft drie beluchtingtanks met allemaal verschillende waterdiepten. Hoewel de tanks voorzien waren van bellenbeluchting (totaal 4.752 elementen) en een 42-tal mengers en voorstuwers kon de zuivering niet altijd voldoen aan de gestelde zuiveringseisen. Gekozen is om het beluchtingsysteem te vervangen door plaatbeluchters (totaal 558 stuks), welke in Duitsland geleverd worden door de firma Rudolf Messner Umwelltechnik. Door toepassing van het plaatbeluchtingsysteem konden ook de mengers en voortstuwers komen te vervallen. Samen met een aangepaste procesbesturing kon hiermee de benodigde hoeveelheid lucht verminderd worden van 45.000 Nm3/uur naar 29.000 Nm3/uur. Alles bij elkaar betekende dit een besparing van ca 25% op het totale energieverbruik van de zuivering. Daarnaast kon ook door het vervallen van diverse componenten een besparing op de onderhoudskosten worden Rwzi Kaiserslautern. gerealiseerd. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

13

Na de presentatie kregen we een rondleiding over de zuivering en was er gelegenheid om de verschillende componenten te bekijken. Opvallend was dat het grootste gedeelte van het roestvrijstalen leidingwerk en de bekabeling via betonnen kokers onder het terrein liepen. Karakteristiek waren ook de ei-vormige slibgistingtanks voorzien van mengers (stijgbuis met vijzel). Na de rondleiding stond ons nog een presentatie te wachten van Peter Messner die iets dieper inging op de procesregeling van de zuivering. Hij wist de aanwezigen met zeer gecompliceerde Excelberekeningen te boeien. Na het bezoek aan de rioolwaterzuivering werd de reis voortgezet naar Otterberg waar we gedineerd hebben en overnacht hebben in hotel Fotopresentatie bij KSB. Schippke. Dit hotel lag boven op een steile berg en was dus onmogelijk per bus te bereiken. Daardoor waren we genoodzaakt om het laatste stuk te lopen. Dit kwam overigens niet slecht uit gezien de degelijke Duitse maaltijden die ons ten deel vielen. Op vrijdag 23 april werd in de ochtend een bezoek gebracht aan de fabriek en tevens hoofdvestiging van KSB (producent van een breed programma pompen, voortstuwers, afsluiters en aanverwante systemen) in Frankenthal. We werden daar ontvangen door dhr. Gitz (Directeur KSB Nederland) en dhr. Kothe (Specialist rioolpompen). Dhr. Kothe was speciaal overgekomen van de vestiging in Halle waar voornamelijk de rioolpompen worden geproduceerd. Hij gaf een boeiende presentatie over de belangrijkste aspecten waarmee rekening gehouden dient te worden bij het goed ontwerpen van rioolgemalen. Daarna werd iedereen voorzien van een communicatiesysteem (koptelefoon met ontvanger) en werden we in twee groepen opgedeeld. We kregen een rondleiding door de productieen assemblagehal van de Etanorm pompen. Ook hebben we een fonkel nieuwe fabriekshal bezocht waar ketel-voedingswaterpompen worden vervaardigd voor energiecentrales. In deze hal is er ook een goed geĂŻsoleerde (geluid) testruimte aanwezig waar deze installaties onder bedrijfscondities (tot 500 bar) uitgetest kunnen worden. Na de rondleiding kregen we nog een uitgebreide lunch aangeboden in de bedrijfskantine. Met goedgevulde buik konden we vervolgens onze reis vervolgen richting Walldorf. In de middag brachten we een bezoek aan de Amerikaans/Duitse fabrikant Lincoln Industrial te Walldorf, die gerekend kan worden tot de nummer 1 in de wereld op het gebied van centrale smeersystemen en smeerapparatuur. Wij 14

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

werden daar ontvangen door Richard Klarenberg (regional manager Nederland), Steffen Herrmann (directeur) en Ruud Dekker (product manager) van AMBI Smeertechniek. Na het nuttigen van koffie met gebak werden door Richard Klarenberg en Ruud Dekker, presentaties gegeven over de toepassing van smeersystemen in het algemeen en in het ‘bijzonder’ op machines bij rioolwaterzuiveringen, waar zij in de afgelopen 20 jaar diverse systemen voor hebben ontwikkeld in samenwerking met de technische beheerders van zuiveringsinstallaties en fabrikanten van deze machines. Na de presentaties werden we opgedeeld in twee groepen om te worden rondgeleid door productie en assemblage afdelingen waar smeersystemen worden geproduceerd, samengebouwd en getest, voor alle industrieĂŤn. Hierna kwamen we nog samen in een grote showroom waar alle smeersystemen die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld, ten toon staan gesteld. De meeste van deze systemen konden met een druk op de knop in werking worden gesteld, waarmee er een duidelijk beeld werd gegeven hoe deze systemen volledig automatisch en gecontroleerd, zeer nauwkeurig afgemeten vet of olie doseren.

Sectie Zuid-Holland, groepsfoto. Na dit zeer geslaagde en interessante bezoek zijn we met de bus vetrokken naar Hotel Restaurant Winzerhoff waar wij hebben genoten van een uitstekend buffet en met z’n allen hebben zitten napraten over de zeer geslaagde studiereis van de afgelopen dagen, waaraan alle deelnemers met veel plezier kunnen terugdenken. Voor de nodige ontspanning werd natuurlijk ook gezorgd. Op zaterdag 24 april werd in de ochtend een bezoek gebracht aan het techniek museum in Sinsheim. Hier konden tal van raceauto’s, oldtimers, pantservoertuigen, motoren, locomotieven en vliegtuigen waaronder een echte Concorde bekeken worden. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

15

Deze zaterdag stond in het museum ook in het teken van elektrisch aangedreven voertuigen zoals o.a. de Tesla Roadster. Daarnaast waren er ook auto’s die op aardgas of op een andere alternatieve manier werden aangedreven. Ook kon hier de Segway uitgeprobeerd worden. Door ondergetekende werd hier gretig gebruik van gemaakt. Opvallend was dat het besturen van een Segway erg gemakkelijk was en dat je hier erg snel aan went.

Techniekmuseum Sinsheim In de middag werd weer koers gezet richting Nederland. ‘s-Avond hebben we in Sevenum nog genoten van een afsluitend diner, waarna we rond 21.00 uur weer moe maar voldaan in Vlaardingen arriveerden. Tot slot willen we als sectie alle sponsoren (Bosman Watermanagement, KSB Nederland, Lincoln Industrial/AMBI Smeertechniek en Roodhart Emission Control) bedanken. Zonder hun bijdrage was deze leerzame en plezierige studiereis niet mogelijk geweest. Peter de Been, Secretaris Waternetwerk sectie Zuid-Holland.

Peter de Been op de Segway. 16

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Automatische distributiesturing in Groningen Sinds een kleine twee jaar past Waterbedrijf Groningen het prognosemodel voor drinkwatersturing OPIR toe op de automatische distributiesturing van de provincie. De sturing is gebaseerd op een voorspelling van de drinkwatervraag en de optimale inzet van de distributiemiddelen die hierbij hoort. De eerste resultaten laten zien dat de regeling in staat is om de infrastructuur op een stabiele en voorspelbare wijze te besturen. Bovendien wordt minder energie verbruikt. Waterbedrijf Groningen wil de waterbelangen in de provincie duurzaam veiligstellen. Investeringen in de productie- en distributiemiddelen, om de kwaliteit van waterlevering en dienstverlening op de lange termijn te waarborgen, zijn daarvan een vanzelfsprekend onderdeel. Ze zullen leiden tot een gemoderniseerd watervoorzieningsproces. In dit kader besloot Waterbedrijf Groningen tot de implementatie van een automatische distributiesturing op basis van een prognose van de drinkwatervraag. Hierbij vormt het uitgangspunt dat de kwaliteit van deze besturing en de stabiliteit van de productie- en distributieprocessen zodanig is dat, behoudens optimalisaties, het systeem zonder menselijk ingrijpen kan functioneren. De provincie Groningen is verdeeld in twee afgesloten voorzieningengebieden: Afb. 1: De drinkwaterinfstrastructuur in het provinciale gebied, dat van water Groningen. wordt voorzien vanuit de pompstations Nietap, Onnen, de Groeve en Sellingen aan de zuidkant van het gebied en zes suppletiepompstations aan de noordkant die voor leveringszekerheid en afvlakking van het verbruik zorgen, ĂŠn de stad Groningen, dat water ontvangt vanuit de pompstations de Punt en Haren (zie afbeelding 1). De distributieregeling bestaat uit drie onderdelen: de prognose van het drinkwaterverbruik, de inzet van suppletiepompstations en de drukregeling van de provincie. Het adaptieve prognose-algoritme van OPIR voorspelt het verbruik in de provincie voor de komende 48 uur met tijdstappen van een kwartier. De voortschrijdende voorspelling wordt elk kwartier opnieuw berekend. Het algoritme houdt rekening met afwijkende verbruikspatronen bij hoog verbruik, op natioNeerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

17

nale feestdagen en op doordeweekse schoolvakantiedagen. De gewenste inzet van de suppletiepompstations wordt bepaald op basis van het voorspelde verbruik. Ze zorgen voor een afvlakking van de distributie van de pompstations door water in te nemen tijdens laag verbruik (nacht) en te distribueren tijdens hoog verbruik (ochtendpiek en avondpiek) (zie afbeelding 2). De momenten waarop en de hoeveelheid die door de suppletiepompstations wordt ingenomen en verpompt, wordt rechtstreeks afgeleid van het voorspelde verbruik. Zodoende wordt de inzet proactief aangepast aan de verbruikssituatie. Er is daardoor een groot verschil in de inzet op doordeweekse en weekenddagen en bij laag en hoog verbruik. Lokale regelingen bij de suppletiepompstations zorgen ervoor dat het gewenste debietpatroon gevolgd wordt. De waterdruk in de provincie wordt geregeld door de distributiesectie van de pompstations te sturen op een druksetpoint. Bij de drukregeling zijn twee aspecten van belang: de druk in de provincie moet overal voldoende hoog zijn en de pompstations moeten water leveren in een gewenste verhouding. Bij het bepalen van de waterdruk wordt gebruik gemaakt van de drukmetingen bij de suppletiepompstations. Voor elke meting kan een (verbruiksafhankelijke) ondergrens ingesteld worden. De regeling bepaalt welke van de drukmetingen maatgevend is, en op basis van deze maatgevende druk worden de druksetpoints integraal verhoogd of verlaagd. De gewenste leveringsverhouding tussen de pompstations zijn instellingen voor de regeling. Deze verhouding wordt voor elk pompstation vertaald naar een actueel gewenst debiet, bij het actuele verbruik. Voor elk pompstation wordt het actueel gemeten uitgaande debiet vergeleken met het actueel gewenste debiet. Op basis van het verschil tussen meting en wenswaarde wordt het druksetpoint per pompstation verhoogd of verlaagd. Deze regeling zorgt voor een optimale distributie in een open voorzieningsgebied. De debietsturing op de suppletiepompstations zorgt ervoor dat deze gecontroleerd gebruikt worden. Hierdoor worden de suppletiepompstations altijd voldoende ververst en zorgen zij voor een gewenste afvlakking van het verbruik. De druksturing van de pompstations evalueert alle gemeten drukken in het voorzieningsgebied en zorgt ervoor dat de druk overal voldoende hoog is, maar niet hoger dan noodzakelijk. Hiermee wordt het energieverbruik geminimaliseerd. De 18

B9 BDUW LQGG

Afb. 2 (boven): Inzet van een suppltiepomstation door OPIR. Afb 3 (onder): ‘Geleerde relatie tussen de drukval tussen een pompstation, een distributiepompstation en het debiet.

Neerslag 2010/IV

druksturing zorgt er tevens voor dat de pompstations gecontroleerd in een gewenste verhouding ingezet worden, zonder plotselinge variaties in uitgaande druk. Door de gecontroleerde inzet kan er op gestuurd worden dat winvergunningen niet overschreden worden. Door de pompstations te sturen op druk, reageren deze direct op variaties in de drinkwatervraag. Snelle reactie op (niet voorspelde) variaties blijft dus gegarandeerd. In de eerste fase wordt in de provincie alleen op druk gestuurd. In een volgende fase zal de regeling ook productiesetpoints berekenen voor de pompstations.

PRODUCTIEREGELING VOOR POMPSTATION DE PUNT

De regeling monitort het drukverschil tussen elk pompstation en elk suppletiepompstation. Er wordt een relatie bepaald tussen het verbruik en de gemeten drukval (zie afbeelding 3). Wanneer een drukval optreedt die significant buiten de normale relatie ligt, wordt een alarm gegenereerd. Een afwijkende drukval-debietcombinatie kan betekenen dat er een (groot) lek optreedt. Maar ook andere oorzaken zijn mogelijk, zoals een defecte druk- of debietmeter, of een ongebruikelijk hoog verbruik van een afnemer.

De productieregeling voor pompstation de Punt wordt gedaan door OPIR. Een tweede prognosemodule voorspelt het verbruik in de stad Groningen. Op basis van deze prognose bepaalt OPIR het productiesetpoint. Hierbij wordt gestuurd op een zo constant mogelijke productie, door optimaal gebruik te maken van de beschikbare reinwaterkelder.

DE TECHNIEK Bij Waterbedrijf Groningen is sinds enkele jaren een verbeterd telemetriesysteem operationeel. Dit verbindt door middel van continue communicatielijnen alle locaties met elkaar en met de centrale dataserver. Via dit systeem zijn centraal alle meetsignalen beschikbaar en kunnen alle locaties vanuit de centrale regelkamer op het hoofdkantoor bestuurd worden. De automatische distributiesturing met OPIR maakt gebruik van deze infrastructuur. OPIR draait op een (virtuele) server die is gekoppeld aan de SQL Server databank. OPIR leest hieruit alle benodigde actuele meetsignalen, en schrijft alle setpoints terug in de databank. Het systeem zorgt er vervolgens voor dat de setpoints naar de lokale besturingsinstallaties van alle pompstations en suppletiepompstations worden geschreven. Het setpoint voor de pompstations bestaat uit een (actueel) setpoint voor de druk; de setpoints voor de suppletiepompstations bestaan uit 96 kwartierwaarden voor de gewenste inname- en distributiedebieten voor de komende 24 uur. De lokale besturing interpoleert tussen de juiste kwartierwaarden om het actuele setpoint te bepalen. Het hier beschreven systeem van distributiesturing is centraal uitgevoerd. Door de technische uitvoering is de kans dat het systeem in zijn geheel uitvalt geminimaliseerd en blijven de gevolgen van een eventuele uitval beperkt. Het verbeterde telemetriesysteem heeft in de afgelopen jaren bewezen een hoge betrouwbaarNeerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

19

Karakteristiek van verbruikspatronen en -factoren van de stad en de provincie.

heid te hebben met weinig uitval en storingen. Bovendien is contractueel met de netwerkleverancier afgesproken dat een verbinding maximaal een half uur mag uitvallen. Daarnaast draait OPIR op een virtuele server. Giga (de gezamenlijke ICT-dienst van WMD en Waterbedrijf Groningen) garandeert dat bij een eventuele uitval van de server, zij deze binnen maximaal vier uur weer opgebouwd en draaiend kan hebben. OPIR stuurt voor de suppletiepompstations setpoints voor de komende 24 uur. Na uitval van het systeem kunnen de suppletiepompstations dus nog een etmaal ingezet worden. De pompstations kunnen op hun laatst gegeven druksetpoint blijven draaien. De gevolgen van een eventuele uitval van het systeem blijven daardoor beperkt. Bovengenoemde aspecten zorgen ervoor dat het systeem een bijzonder hoge betrouwbaarheid heeft. Sinds de inbedrijfname op 1 december 2008 is het systeem dan ook in het geheel niet uitgevallen.

ROL OPERATORS Vóór de inbedrijfname van OPIR werd de distributie gestuurd door de operators vanaf de centrale regelkamer op het hoofdkantoor. De operators manipuleerden de druksetpoints van de lokale regelingen van de pompstations en suppletiepompstations om te zorgen voor voldoende druk in de provincie en een evenwichtige inzet van de infrastructuur. De distributiesturing is nu door OPIR overgenomen, waarbij OPIR moet zorgen voor voldoende druk in de provincie en een evenwichtige inzet van de infrastructuur. Bij de ontwikkeling en de implementatie speelt de ervaring van de operator een belangrijke rol. De operator is goed in staat aan te geven wat de kritische aspecten zijn in een automatische distributieregeling. Deze aspecten zijn meegenomen in de systeembouw en hebben geleid tot een robuust instrument voor de operators. Daarna is de overdracht van kennis van het systeem (voorspelling van de drinkwatervraag en gebruikte rekenregels) van de ontwikkelaar naar de operator belangrijk. De wijze waarop het systeem reageert op actuele situaties of voorvallen, kan anders zijn dan de ervaring van de operator. Dit heeft een korte periode van gewenning en systeemvertrouwen van de operator gevergd. 20

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Om de kennisoverdracht te borgen, zijn twee operators opgenomen in het projectteam dat het ontwerp, de realisatie en de inbedrijfstelling heeft uitgevoerd. Tevens is bij de oplevering van het systeem een training voor alle operators verzorgd.

DE RESULTATEN Het systeem is nu ruim een jaar operationeel. De regeling blijkt goed in staat te zijn om het verbruik nauwkeurig te voorspellen en de infrastructuur evenwichtig en stabiel in te zetten. Bovendien blijkt uit de geregistreerde druk- en debietwaarden dat het energieverbruik circa 2,5 procent lager ligt dan in een vergelijkbare periode waarin de regeling nog niet actief was. Een aspect dat nog extra aandacht nodig heeft, is het huidige gebruik van het systeem in niet-reguliere situaties. In deze situaties wordt vaak de automatische regeling voor ĂŠĂŠn of meer stations uitgeschakeld en vervolgens met het conventionele handdruksetpoint bestuurd. Samengevat heeft de implementatie van OPIR het volgende opgeleverd: vermindering van het energieverbruik, een gecontroleerde inzet van de pompstations waardoor deze eenvoudig binnen de winvergunning zijn in te zetten, een gegarandeerde verversing van de reservoirs, een stabiele sturing van de productie en een automatisch sturing van productie en distributie. Momenteel krijgen in Nederland circa vijf miljoen mensen drinkwater dat door OPIR voorspeld en geregeld wordt. Martijn Bakker en Olivier Hartel, (DHV) Jan Munneke en Ernst van Aagten, (Waterbedrijf Groningen)

OPIR voorspelt het drinkwaterverbruik zowel in de provincie als in de stad Groningen. OPIR ‘leert’ hierbij de karakteristieke verbruikspatronen van beide voorzieningsgebieden. Opvallend is het verschil in verbruikspatronen tussen beide gebieden. In afbeelding 4 zijn de typische verbruikspatronen voor de maandag, de zaterdag en de zondag weergegeven. In alle verbruikscurves is te zien dat de modulatie in de provincie vlakker is dan in de stad. Dit wordt met name veroorzaakt door enkele grote industriĂŤle afnemers met een constante afname in het provinciaal voorzieningsgebied. In de grafiek van maandag is te zien dat de stad een bijzonder steile flank in de ochtendpiek kent en een korte, scherpe ochtendpiek. Dit patroon is karakteristiek voor het verbruik in stedelijke gebieden. OPIR-systemen in Amsterdam, Almere en Eindhoven laten eenzelfde scherpe korte ochtendpiek zien. In de grafiek met dagfactoren zijn de karakteristieke dagverbruiken van de weergegeven. Ook hierin is te zien dat de variatie in het voorzieningsgebied stad groter is. Zoals in veel voorzieningsgebieden in Nederland treedt in de stad de hoogste verbruikspiek op op een zaterdag. Opvallend is dat het verbruik op de zaterdag in het provinciaal voorzieningsgebied juist het laagst is. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

21

Onze opdrachtgevers rekenen terecht op onze technologische kennis en ervaring.

Zij ook... 62/,6 KHHIW ]LFK JHVSHFLDOLVHHUG LQ OHYHULQJ HQ WRHSDVVLQJ YDQ

62/,6 LQWURGXFHHUW GH %HOOPHU 7' *5((1

WHFKQRORJLH RS KHW JHELHG YDQ YDVW YORHLEDDUVFKHLGLQJ JHULFKW RS DIYDO HQ SURFHVZDWHUEHKDQGHOLQJ HQ LQGLNNLQJ RQWZDWHULQJ HQ YHUZHUNLQJ YDQ VOLEEHQ RI YHUJHOLMNEDUH VWURPHQ *HEDVHHUG RS MDUHQODQJH HUYDULQJ OHYHUW 62/,6 WXUQ NH\ FRP SOHWH PRELHOH HQ VWDWLRQDLUH V\VWHPHQ YRRU YDVW YORHLEDDUVFKHL GLQJ 'DDUELM QHHPW 62/,6 KHW KHOH WUDMHFW YRRU KDDU UHNHQLQJ YDQ DGYLHV WRW ERXZ HQ YDQ RQGHUKRXG WRW GH RSOHLGLQJ YDQ KHW EHGLHQHQGH SHUVRQHHO .LMN RS RQ]H ZHEVLWH RI EHO YRRU PHHU LQIRUPDWLH

(HQ QLHXZ W\SH PDFKLQH PHW YHUEHWHUGH VOLE LQGLNNLQJ FDSDFLWHLW WHJHQ ODJHUH H[SORLWDWLHNRVWHQ ‡ %HVSDULQJ RS HQHUJLH HQ 3( YHUEUXLN ‡ 9HUPLQGHUGH HPLVVLH YDQ JHOXLG HQ DHURVROHQ ‡ +RJHUH GRRU]HW HQ YHUEHWHUG ILOWUDDW ‡ 0HHU EHGLHQLQJVJHPDN

SOLIS Projects bv MEMBER OF BELLMER GROUP

‡ =XLYHULQJZHJ 3( /HO\VWDG ‡ 7 ‡ ) ‡ ( LQIR#VROLV QO

ZZZ VROLV QO

< RX U E HV W S D UW Q HU L Q 6 R O L G / L T X L G 6 H S D U D W L R Q

B BVW& BIFB& LQGG

1000-20-9000-4993 Neerslag 4-2010 1000-20-9000-4991 Neerslag 3-2010

Kleur: fc

Monstername koeling in de praktijk bij HH Delfland Conform de UvR worden de influent- en eflluentmonsters op de awzi’s gekoeld tussen 0 en 4 graden Celcius, direct nadat deze door het monsternameapparaat zijn genomen. Dit betekent dat er wordt gewerkt met gekoelde opslagvaten van 60 liter, om ook bij RWA voldoende monster te kunnen bergen. Na 6 jaar bedrijf ontstond regelmatig storing aan de koelapparatuur van de verschillende apparaten. Ongunstige omstandigheden, zoals H2S, vocht en temperatuurverschillen zijn hier debet aan. Omdat de reparatietijd soms enkele weken bedroeg, is extra koelapparatuur aangeschaft. Toch kwam het soms voor dat er geen reserveapparaat meer aanwezig was als er een koeling defect raakte. De kosten voor reparatie en aanschaf van een extra koelapparaat liepen behoorlijk uit de hand. Ook het stroomverbruik van de apparatuur is een aandachtspunt. De apparaten gebruiken 650 Wh. Op jaarbasis levert dit een aanzienlijk energieverbruik op voor alle monsterpunten die gekoeld worden. Eerder is er al een actie geweest om bemonsteringen die incidenteel aan staan via de bemonsteringskalender van het beeldscherm-bedieningsysteem aan en uit te schakelen. Om de problemen van de storingen op te lossen is begin 2008 een onderzoek gestart om nieuwe koelunits aan te schaffen, waarbij het energieverbruik ook is meegenomen in de eisen. Omdat er een oude keukenkoelkast beschikbaar was is een proef gedaan om deze in te zetten als monsternamekoeling, door een gat in de bovenkant te zagen, waarin het vat is geplaatst. Deze oplossing was tevens energetisch aantrekkelijk, omdat het energieverbruik van de gebruikte koelkast slechts 65 Wh is. Dat is een besparing van 90%! Na een half jaar proefdraaien op deze wijze is besloten om met nieuwe koelkasten die eenvoudig aan te passen zijn voor het beoogde doel aan te schaffen. Deze koelkasten kosten slechts EUR 150. De aanpassing nam ongeveer 4 uur in beslag. Inmiddels (anderhalf jaar na opstelling) werkt op 8 plaatsten de koeling met een koelkast en naar volle tevredenheid. Natuurlijk weten we pas over 5 jaar of koelkasten langer meegaan dan de traditionele koelunits. Echter kostentechnisch kunnen we beter elk jaar 1 koelkast kopen, dan 1 unit aanschaffen en deze 2 keer repareren. Hier zijn de eigen werkuren niet meegerekend. Links Aad de Brabander en rechts Willem den Boer, beiden technisch medewerker bij het Hoogheemraadschap van Delfland. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

23

Werken met de gedragscode voor de flora-en faunawet GESCHIEDENIS Vanaf 2002 is de Flora- en faunawet in werking getreden, op dat moment nog alleen voor nieuwe werken. Plant- en diersoorten worden door deze wet beschermd en moeten worden ontzien en beschermd tijdens diverse werkzaamheden. Vanaf 2005 is deze wet ook voor onderhoudswerk gaan gelden waarop door de Unie van Waterschappen een gedragscode is ontwikkeld waarmee door de waterschappen gewerkt kan worden. Door te werken met deze gedragscode wordt voorkomen dat er voor allerlei handelingen een ontheffing zouden moeten worden aangevraagd. In 2008 Is er door het waterschap vanuit de gedragscode een implementatiedocument opgesteld specifiek gericht op het gebied van waterschap Rijn en IJssel. Hiermee wordt vanaf het begin van dit jaar mee gewerkt en heeft natuurlijk consequenties op de wijze waarop het onderhoud moet worden uitgevoerd.

CONSEQUENTIES Een aantal opvallende ecologische randvoorwaarden die zijn opgenomen in dit document zijn: 1. Maaien bij voorkeur tussen 15 juli en 1 november (1e voorkeursperiode) 2. Taluds alternerend maaien (eerst ĂŠĂŠn zijde, minimaal 5 weken later andere zijde) 24

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

3. Geen maaisel deponeren op natuurvriendelijk ingerichte oevers 4. Bij afvoeren maaisel waar mogelijk maaisel minimaal 48 uur en maximaal 96 uur laten liggen 5. Naklepelen van maaisel minimaal 48 uur na maaien profiel watergang 6. Nat profiel niet maaien met maaiboot tijdens grote droogte en weinig of geen afvoer ( i.v.m. vissterfte door zuurstofloosheid) 7. Nat profiel niet maaien als watertemperatuur beneden 10 of boven de 25 graden Celsius is 8. Bij watergangen met bodembreedte > 1 m altijd (het gehele jaar door) minimaal 25% van de bodembegroeiing laten staan 9. Bodemslib zo min mogelijk opwoelen 10. Goed letten op nesten van vogels en deze ontzien 11. Doodlopende einden (watervoerende bovenlopen) maaien vanaf bovenstrooms eind naar benedenstrooms 12. Klepelen in het profiel van de watergang mag alleen als andere maaimethoden niet meer toereikend zijn door houtopslag en/of hoeveelheid biomassa Daarnaast worden er op een aantal plaatsen nog specifieke maatregelen getroffen om zwaar beschermde soorten te ontzien, hier valt te denken aan bijvoorbeeld het uitzoeken van maaisel op de aanwezigheid van de grote modderkruiper. Maar ook door een afwijkend tijdstip van maaien om de boomkikker te beschermen.

UITVOERING Al deze maatregelen zijn verwerkt in onderhoudspakketten welke van toepassing zijn op de verschillende typen watergangen in het gebied van het waterschap en zijn eenvoudig terug te vinden op de onderhoudskaarten die gebruikt worden in het veld. Met deze maatregelen voldoet het waterschap aan de Flora-en faunawetgeving en kan toch op een efficiĂŤnte wijze het nodige onderhoud worden uitgevoerd.

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

25

Ambitieus sanitatieprogramma na bezoek bestuurders Zuid-Afrika aan Nederland

Inspiration for Sanitation ‘Inspiration for Sanitation’. Onder die noemer heeft waterschap Groot Salland samen met de gemeenten Zwolle en Dalfsen een groep Zuid-Afrikaanse waterbestuurders op bezoek gehad waarmee een week lang intensief is gestudeerd op mogelijke oplossingen voor de specifieke Zuid-Afrikaanse sanitatieproblematiek. Daarbij werd ook aandacht geschonken aan hoe door samenwerking met andere partners tot de beste resultaten gekomen kan worden. Vijf dagen lang werd, onder aanvoering van de Stichting Wateropleidingen aan een behoorlijk ambitieus programma gewerkt. Inmiddels is een aantal projecten in Zuid-Afrika al met succes ter hand genomen.

OPNIEUW BEGINNEN Waterschap Groot Salland is al enige jaren actief in een samenwerkingsproject met Zuid-Afrikanen in het gebied Inkomati (provincie Mpumalanga), gelegen in het oostelijke deel van Zuid-Afrika. Keimpe Sinnema, relatiemanager bij Groot Salland, vertelt over de situatie en ontwikkelingen die Zuid-Afrika sinds de afschaffing van de apartheid doormaakt: „Met de democratisering van het land heeft men tevens besloten het waterbeheer te democratiseren en te decentraliseren. Daarbij is ook de Unie van Waterschappen betrokken. Een interessante ontwikkeling, omdat men in Zuid-Afrika besloten heeft 19 waterschappen op te

26

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

richten verdeeld naar stroomgebieden. Bovendien hebben ze er een splinternieuwe waterwet geschreven, terwijl wij hier kort geleden een waterwet hebben samengesteld uit alle afzonderlijke, bestaande wetten op watergebied. De Nederlandse waterschapsstructuur is al heel oud. Daarom is het heel interessant te zien hoe het gaat als je helemaal opnieuw begint.�

MILLENNIUMDOELSTELLINGEN Samen met Wetterskip Fryslân is destijds een partnerschap aangegaan met Zuid-Afrikaanse instanties, waarbij Fryslân zijn speren richtte op de Kaapprovincie. Sinnema vertelt dat na drie succesvolle jaren waarbinnen de eerste twee waterschappen in Zuid-Afrika tot stand kwamen, een ‘doorstart’ is gemaakt waarbij ook drie Nederlandse gemeenten betrokken werden. Sinnema: „Inzet daarbij was en is bij te dragen aan de Millenniumdoelstellingen van de VN op het gebied van sanitatie en drinkwater. Daarvoor werd Sneek aan twee gemeenten in de Kaapprovincie gekoppeld en Zwolle en Dalfsen aan een gemeente in de provincie Mpumalanga.â€?

VANUIT INSPIRATIE VISIE OPSTELLEN Om samen met de Zuid-Afrikanen te kunnen bepalen hoe de sanitatie- en drinkwaterproblematiek in dat land aangepakt kunnen worden, werd het idee opgevat om hoge bestuurders en beleidsmakers van de provincie Mpumalanga, het rijk en een viertal gemeenten naar Nederland te halen. Sinnema: „We wilden de Zuid-Afrikanen kennis laten maken met hoe wij het in Nederland aanpakken zodat zij inspiratie konden opdoen om in eigen land en op eigen wijze de eigen problematiek aan te pakken. Wij hebben Wateropleidingen gevraagd daar een cursusprogramma voor op te zetten. Doelstelling daarbij was de Zuid-Afrikanen te helpen bij het ontwikkelen en opstellen van een visie over hoe de Millenniumdoelstellingen in dat land het best bereikt kunnen worden en hoe de Nederlandse waterschappen en gemeenten daarbij zouden kunnen helpen.�

FORSE OPGAVE Het cursusprogramma dat door Wateropleidingen vervolgens werd samengesteld, is volgens Sinnema zeer succesvol gebleken. „Het was natuurlijk een forse opgave, want ga in Nederland maar eens rijk, provincie en gemeenten bij elkaar brengen om gezamenlijk een visie te ontwikkelen. Hoewel ik halverwege de week nog dacht, waar ben ik aan begonnen, is het toch gelukt tot een gezamenlijke visie te komen en ook een aantal actieplannen waarvan er enkele inmiddels al in uitvoering zijn genomen.� Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

27

WATEROPLEIDINGEN: HOOG AMBITIENIVEAU Ook Agnes Maenhout, directeur van Wateropleidingen is enthousiast over het bereikte resultaat. „Het ambitieniveau was zeer hoog en de Zuid-Afrikanen bleken zelf eveneens hoog in te zetten. Misschien wel iets te hoog, maar zij waren door het programma dermate geĂŤnthousiasmeerd, dat ze er thuis voluit mee aan de slag wilden gaan.â€? Maenhout vertelt dat niet voor niets voor de titel ‘Inspiration for Sanitation’ was gekozen. „Het was de bedoeling dat de Zuid-Afrikanen zoveel mogelijk van de aanpak in Nederland kennis konden nemen om daar vervolgens die ingrediĂŤnten uit te halen waarvan zij denken dat die bij de Zuid-Afrikaanse situatie passen. Vergeet niet dat in dat land geen riolering- en drinkwaternetwerk ligt, water schaars is, maar ook sanitatie nog relatief in de kinderschoenen staat.â€?

HOGESCHOOL WINDESHEIM Het door Wateropleidingen opgestelde programma bracht de gasten niet alleen in aanraking met zaken als grote rwzi’s en de mensen die daar werken, ook ’t Natuurlijk Huus in Raalte, het Earthship in Doepark Nooterhof in Zwolle en Hogeschool Windesheim werden bezocht. Daar kon kennis worden gemaakt met allerlei verschillende technieken die mogelijk in Zuid-Afrika kunnen worden toegepast, zoals anaÍrobe zuivering, urinescheiding, vacußmtoiletten et cetera. Het bezoek gold ook een kennismaking met de Hogeschool Windesheim die een minorstudie International Sustainable Development CoÜperation in hetzelfde projectgebied in Zuid-Afrika start.

SAMENWERKING TUSSEN OVERHEDEN Agnes Maenhout: „Die excursies werden gehouden in aanwezigheid van de vertegenwoordigers van de Nederlandse waterschappen, gemeenten en rijksoverheid om vooral ook de onderlinge samenwerking toe te lichten en vragen daarover te beantwoorden. Want een van de doelstellingen van het programma was vooral ook de verschillende overheden in Zuid-Afrika tot samenwerking te brengen op gebied van sanitatie en drinkwater. Het was dus zaak om de groep van zo’n 15 overheidsvertegenwoordigers uit Zuid-Afrika ook met elkaar in gesprek te krijgen.�

INFORMATIE GOED LATEN DOORDRINGEN Maenhout vervolgt: „Het voorzitterschap was in onze handen en wij moesten de rode draad gedurende die vijf dagen in het oog houden. Daarvoor hebben wij bijvoorbeeld de seminar-vorm gekozen om er zeker van te zijn dat wat men had gezien ook daadwerkelijk tot hen door zou dringen en daar vervolgens die ingrediÍnten uit te pikken die in Zuid-Afrika zouden kunnen worden toegepast. Er zijn lezingen gehouden en ervaringen uitgewisseld. Tegelijkertijd werden van elke dag nieuwsbrieven samengesteld met een samenvatting van wat er zoal de revue had gepasseerd en wat er besproken was. Al die nieuwsbrieven bij elkaar vormen een totaalbeeld van de informatie die uiteindelijk tot de gezamenlijke visie en actieplan heeft geleid.� 28

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

GROTE OPLEIDINGSVRAAG VOORZIEN Volgens directeur Maenhout is het onderwijs op gebied van water in ZuidAfrika nog minimaal. „Ik voorzie daar nog een heel grote opleidingsvraag en dat past goed in het concept ‘World Water Academy’ dat Wateropleidingen vorig jaar heeft gelanceerd met als doel buiten de Nederlandse grenzen bestaande trainingsinstituten te versterken of nieuwe op te zetten.� Volgens Agnes Maenhout zijn er in Zuid-Afrika weliswaar voldoende ingenieursbureaus, maar bestaat in het land onvoldoende kennis op gebied van beheer en onderhoud. „Daarom zien wij nu het belang van ‘eerst inspiratie en dan pas onderwijs volgen’. Ofwel: eerst praktijk en dan theorie. Want je kunt prachtige sanitatievoorzieningen aanleggen, maar als je die niet goed beheert en onderhoudt, is dat als een trekker zonder dieselolie. Door stap voor stap projecten met elkaar op te zetten gaat het leer- en adaptieproces snel en bereik je meer in relatief korte tijd. Wat dat betreft belooft de gedrevenheid onder de Zuid-Afrikanen veel goeds.� Dat Wateropleidingen al een goede naam in Zuid-Afrika heeft opgebouwd, blijkt uit het verzoek van de overheid aan Wateropleidingen om een offerte in te dienen voor een grootschalig trainingstraject voor een beoordelingssysteem van zuiveringsinstallaties

PROEFPROJECT HERGEBRUIK Keimpe Sinnema is inmiddels bezig met de realisering van een van de actieplannen die uit ‘Inspiration for Sanitation’ is voortgekomen: een proefproject voor het opzetten van ‘nieuwe sanitatie’ op een Zuid-Afrikaanse school met 1000 leerlingen. Bestaande toiletten worden daar omgevormd tot toiletten die gebaseerd zijn op hergebruik van nutriĂŤnten, energie en water. Ook regenwater wordt zoveel mogelijk opgevangen en gebruikt. Achter de school komt een moestuin waar water en voedingsstoffen worden aangewend ter bemesting en het voedsel wordt gekookt met biogas dat van de toiletten afkomstig is.

‘SPEL’ GOED DOORGEKREGEN Daarnaast wordt op dit moment een training opgezet waarmee operationele medewerkers op rwzi’s worden opgeleid. Ook worden samen met DHV en Stichting Water Opleidingen de eerste voorbereidingen getroffen voor een groot investeringsproject voor de aanleg van een daadwerkelijke infrastructuur voor drinkwater en riolering. Sinnema: „Het gaat ons daarbij vooral om te helpen bij het opstellen van goede en rendabele plannen waarmee bij de centrale overheid geld verkregen kan worden. En dat ‘spel’ heeft de Zuid-Afrikaanse delegatie tijdens het bezoek aan Nederland redelijk goed doorgekregen.� Olav Lammers, Blauwgoud Meer informatie: Wateropleidingen, Agnes Maenhout, (030) 60 69 405

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

29

Kuvettentesten van HACH LANGE Waarom zijn deze zo bijzonder? HACH LANGE verzorgt zelf: Ontwikkeling Levering Recycling

U heeft dus te maken met één specialist; die zijn verantwoording durft te nemen, van begin tot het einde!

En dat maakt onze kuvettentesten bijzonder! Recycling van kuvettentesten gaat volgens de volgende 6 stappen: registratie & sortering ontblisteren recycling waardevolle materialen kuvettenschredder elektrolyse van CZV reagentia afvalwaterbehandeling Voor meer informatie bel: Tel: +31 (0)344 63 11 30 www.hach-lange.nl

B BVW& BIFB5 LQGG

1000-20-9000-6854 Neerslag 2010-4

Kleur: fc

Wat is er van de IJkdijk geworden? Antwoord: Hij ligt er haveloos en doorgebroken bij, geheel volgens plan. De wereldtop van de kennis van dijkdoorbraken ligt bij TNO. Niet gebaseerd op de eeuwenlange ervaring van onze Nederlandse dijkbeheerders, maar op informatieen communicatie technologie. Ik sprak in Groningen met Prof. Dr. Robert Meijer en Ir. Ing. Erik Langius. Bij Bellingwolde ligt zomaar in de polder aan de Duitse grens een stuk dijk. Hij is opgebouwd zoals de meeste Nederlandse dijken, met zand en klei. Aan ÊÊn kant is een hoogwaterbassin aangelegd, dat is nu leeg. Er zit een groot stroomgat in de dijk en aan alle kanten steken er draden en buizen uit. Een waterkering op ware grootte gebruiken voor beproeving van sensoren en computerprogramma’s. Wat word je daar nu wijzer van?

– VERNIEUWEND: Een dijkinspectie bij storm en hoogwater, ook bij nacht en ontij, is meer dan alleen kijken hoe hoog het water tegen de dijk aan staat. Het gaat vooral om het waarnemen van veranderingen aan de dijk; is er een vervorming, een vreemde natte plek, is er een nieuwe kwelwaterstroom, of neemt een bestaande zand mee, zie ik een scheur in het wegdek?

Feestelijke dijkdoorbraak tengevolge van piping. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

31

Bovenaanzicht waterbassins IJkdijk. Op basis van ervaringen worden inschattingen gemaakt van de stabiliteit van de dijk. Het vaststellen van de mate van veiligheid is daarmee vooral mensenwerk, dat is altijd al zo geweest en is ook nu nog zo. ‘Maar met moderne technieken moet dat toch beter kunnen?’, zo vroegen wetenschappers zich af. ‘Ja’, zei een breed consortium, bestaande uit bedrijfsleven, kennisinstellingen, waterschappen en beleidsmakers, ‘we gaan in de praktijk het nut van sensortechnologie voor de waterbeheerders bewijzen’. En zo gebeurde het in Groningen. Dertien bedrijven brachten hun innovatieve meet- en waarnemingsmethoden op de dijk en in de dijk, TNO bracht kennis en coĂśrdinatie.

- DE PROEFDIJK: Toen de proefdijk in september 2008 gecontroleerd doorbrak waren van veel parameters de gegevens bijgehouden en verwerkt. De sensoren hadden gewerkt en hun betrouwbaarheid was bewezen. De veelheid aan informatie had via slimme rekenprogramma’s bruikbare aanwijzingen opgeleverd. Er waren waterdruk en krachten gemeten, met temperatuurmetingen waren warmtebeelden gemaakt, er was geluisterd naar gerommel in de dijk. Met lasertechniek waren vervormingen en verschuivingen vastgelegd. Er was met een drainagesysteem gewerkt en met moderne geotextiles. Nu was bekend of de cijfers die eerder voor de berekeningen van doorbraakmechanismen werden gebruikt door deze praktijkproef werden bevestigd. De tot nu toe gebruikte stabiliteitswaarden bleken juist. En wat belangrijker was, de doorbraak bleek voorspelbaar. Heel belangrijk natuurlijk voor het tijdig kunnen ingrijpen en eventueel evacueren van mens en dier achter de dijk.

32

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

- PIPING: Naast de door waterdruk geforceerde dijkdoorbraak werd en passant het zgn. ‘piping’ in scène gezet. Dit om antwoord te krijgen op de vraag of een niet behandelde kwelstroom daadwerkelijk een dijkdoorbraak kan veroorzaken. Het antwoord is ja, door een klein water- en zandvoerend tunneltje kan de dijk bezwijken. Van begin tot eind is het in een film te zien.

- LIVE DIJK De Stichting IJkdijk heeft in de schermdijk bij de Eemshaven over een lengte van 600 meter sensortechnologie ingebracht. Hiermee is op veel grotere schaal een compleet monitoringsysteem voor dijken neergezet om permanent de macrostabiliteit vast te leggen en ook om de sensoren langdurig te testen.

- WERELDWIJD: Tweederde van de mensheid leeft in delta’s, slechts een deel daarvan is beschermd door dijken, en slechts een deel daarvan zijn veilige dijken. Door de klimaatveranderingen zullen, naar we mogen aannemen, de zeespiegel en de stormvloeden hoger worden en dus de rampen groter. Een voorbeeld is New Orleans. Als er niet op grote schaal anders wordt omgegaan met de veiligheid van de dijken is het voorspelbaar dat het op veel plaatsen heel erg fout gaat. Risico = Kans x Gevolg, beide worden groter: duidelijk; het wordt wereldwijd voor veel mensen gevaarlijker. Met de kennis en ervaring die in ons land wordt opgebouwd, kunnen met meer betrouwbaarheid voorspellingen worden gedaan over de toestand en de veiligheid van dijken. Ook al is onze praktijk van continue dijkbewaking met behulp van sensortechnologie en ICT nog mager, Nederland als natie van dijkenbouwers loopt in deze materie voorop. Daar kan wereldwijd veel goeds mee worden gedaan, om te beginnen in ons eigen land. Natuurlijk kost de extra informatie en veiligheid extra geld. ₏ 100,- per meter en 17000 km dijk betekenen een hoop geld. Alles heeft z’n prijs, vloerbedekking is duurder.

- DE OPBRENGST: De IJkdijk is een stap in de goede richting en leverde veel op: – De ouderwetse kennis van degelijke dijkenbouwers en een hightech instituut zijn bij elkaar gebracht; – Een dijkdoorbraak is eerder en met grotere zekerheid te voorspellen; – Oude criteria zijn met moderne technieken bewezen; – Met meer kennis en ervaringen kan gewerkt worden aan de EU-wetgeving op de digispectie; – Sensortechnologie en ICT hebben zich bewezen; – De firma’s achter de kennis en techniek presenteren zich op de wereldmarkt. Herman Letteboer, Redactie Neerslag Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

33

Bekijk de totale installatie en zie de besparingen Energie is een belangrijk onderdeel van de prijs van water en uiteraard ook van de operationele kosten van uw installatie. Daarnaast levert energie de op ĂŠĂŠn na grootste bijdrage aan de CO2 uitstoot van het waterproces. Gelukkig heeft Schneider Electric oplossingen om uw energiebehoeften in overeenstemming met uw procesverplichtingen te beheren, te optimaliseren en uw CO2 uitstoot te reduceren. Onze geĂŻntegreerde benadering voor energiebeheer, in combinatie met vermogen- en processervices, kan bij uw huidige installatie een energiebesparing tot 30% opleveren. Bovendien bent u door het complete zicht op uw volledige waternetwerk in staat realtime het beheerproces te optimaliseren en energieverspilling te reduceren.

Onze oplossing voor energiebeheer maakt wel degelijk het verschil Implementation of Energy Management Solution

kWh

Onze geĂŻntegreerde oplossing voor veiligheid, SCADA en vermogensbeheer levert u de meeste efficiency

Baseline Energy @ measured @ recorded

on luti t so hou Energy Wit savings

n lutio h so Wit Time Measurements recorded during the reference period

Measurements recorded for comparison to the reference

Een upgrade is kinderspel dankzij flexibele software en betrouwbare services Als partner van Schneider Electric, wereldwijde specialist in energiemanagement, krijgt u voor de totale levensduur van uw installatie toegang tot onze knowhow.

Tegelijkertijd productiviteit en veiligheid verbeteren Onze experts en engineers komen graag bij u langs om een complete on-site audit en diagnose van uw installatie uit te voeren en samen met u een verbeterplan voor energiebesparing op te stellen. Door het integreren van veiligheid en beheerfuncties creĂŤert u een schaalbare, flexibele oplossing waarmee u direct uw energiekosten en CO2 uitstoot kunt reduceren. Bovendien biedt het uw personeel een veiligere en productievere werkomgeving.

EcoStruxure biedt een oplossing voor energiemanagement die het energieverbruik bij de waterindustrie verbetert.

Make the most of your energy

Kom meer te weten over onze wateroplossingen Download vandaag nog de brochure met onze oplossingen voor water! U maakt dan automatisch kans op een Samsung Home Theatre (model BD7200)! Ga naar www.SEreply.com en voer daar de toegangscode 77855t in Š2010 Schneider Electric Industries SAS. Alle rechten voorbehouden. Schneider Electric, Make the most of your energy en EcoStruxure zijn eigendom van Schneider Electric, of zijn gelieerde bedrijven in de Verenigde Staten en andere landen. • 998-2952_NL 35 rue Joseph Monier, CS 30323, 95506 Rueil Malmaison Cedex (Frankrijk)

B BVW& BIFB$ LQGG

1000-21-0000-2639 Neerslag 4-2010

Kleur: fc

De toegevoegde waarde van slibactiviteitstesten; nitrificatie en denitrificatie AANLEIDING Naast de verwijdering van zuurstofbindende stoffen is de nutriÍntenverwijdering ÊÊn van de hoofddoelen van een rioolwaterzuiveringsinrichting (rwzi). In de lozingsvergunning van een rwzi worden (steeds strengere) eisen gesteld aan totaalfosfaat en totaal-stikstof, zodat er op toegezien moet worden dat deze processen optimaal verlopen. De stikstof- en fosfaatverwijdering is afhankelijk van meerdere factoren, zoals o.a. pH, temperatuur, substraat , de aan- of afwezigheid van zuurstof, etc. De verwijderingsprocessen kunnen tegenwoordig goed gevolgd en indien nodig bijgestuurd worden door middel van een breed scala aan on-line meetapparatuur (NO3, NH4 en PO4) in combinatie met een SCADA-systeem. Ook diverse beïnvloedingsfactoren (pH, temperatuur, zuurstof) kunnen on-line gevolgd worden. Het kan echter voorkomen dat de stikstof- en/of fosfaatverwijdering tijdelijk minder goed verloopt zonder dat er afwijkingen zijn te constateren in de reeds vermelde beïnvloedingsfactoren. Dat kan liggen aan het feit dat de slibactiviteit is afgenomen, bijvoorbeeld door de aanwezigheid van remmende stoffen (toxiciteit). Deze slibactiviteit kan gemeten worden. Om remming te kunnen constateren, moet echter wel bekend zijn wat de gebruikelijke slibactiviteit is. Om dit vast te stellen hebben waterschap Aa en Maas en waterschap De Dommel in 2006 besloten om het actiefslib van hun rwzi’s vier keer per jaar te onderwerpen aan slibactiviteitstesten. In dit artikel wordt aandacht besteed aan de slibactiviteitstesten die worden uitgevoerd in het kader van de stikstofverwijdering; nitrificatie en denitrificatie. In een tweede artikel, dat verschijnt in nummer 1 van de volgende jaargang, wordt ingegaan op de fosfaatverwijdering; fosfaatafgifte en –opname.

STIKSTOFVERWIJDERING De stikstofverwijdering kan globaal in drie stappen worden opgesplitst; ammonificatie, nitrificatie en denitrificatie. Dit zijn overigens niet de enige processen waardoor stikstof verwijderd wordt, maar wel veruit de belangrijkste. Bij de ammonificatie (1e stap) wordt de aan de organische stof gebonden stikstof vrijgemaakt in de vorm van ammonium. Deze stap verloopt snel en vrijwel altijd probleemloos Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

35

en nagenoeg volledig. Vervolgens wordt dit ammonium onder oxische omstandigheden geoxideerd tot nitraat (nitrificatie; 2e stap). Verantwoordelijk voor dit proces zijn de autotrofe bacteriesoorten Nitrosomonas en Nitrobacter. Nitrosomonas oxideert ammonium tot nitriet, dat vervolgens door Nitrobacter verder wordt geoxideerd tot nitraat. Heterotrofe bacteriĂŤn zorgen er onder anoxische omstandigheden voor dat het gevormde nitraat weer wordt omgezet tot gasvormig stikstof (denitrificatie; 3e stap). Dit ontwijkt naar de lucht, zodat het uit de waterfase is verwijderd.

MEETOPSTELLING/UITVOERING De slibactiviteitstesten worden uitgevoerd door het Gemeenschappelijk Waterschapslaboratorium (GWL) te Boxtel. Van het actiefslib dat aan de activiteitstesten onderworpen wordt, wordt bij binnenkomst de pH, drogestof en gloeirest bepaald. Op het laboratorium worden de testen verder onder ideale omstandigheden uitgevoerd (tabel 1). Tabel 1: Omstandigheden waarbij de testen worden uitgevoerd parameter eenheid constante temperatuur oC optimale zuurgraad pH-eenheden zuurstof mg/l ammonium mg NH4-N/l nitraat mg NO3-N/l

nitrificatie 20 7,2 – 7,6 > 5,0 > 25 -

denitrificatie 20 7,2 – 7,6 0,0 > 15

Voor het constant houden van de temperatuur wordt het bekerglas met actiefslib in een waterbad geplaatst. De pH wordt op 7,4 Âą 0,2 gehouden door het monster te bufferen met bufferoplossing en later eventueel nog bij te stellen door toevoegen van 0,1 molair H2SO4- resp. NaOH-oplossing. Voor de nitrificatietest wordt het zuurstofgehalte boven de 5,0 mg/l gehouden door het actiefslib via een bruissteentje voldoende te beluchten. Het slib wordt door een roerder in suspensie gehouden. Het bekerglas is verder voorzien van een pH-elektrode en een gecombineerde O2/temperatuur-elektrode, zodat afwijkingen tijdens een test snel kunnen worden vastgesteld en bijgestuurd.

Figuur 1: meetopstelling t.b.v. bepaling nitrificatiesnelheid (links) en denitrificatiesnelheid (rechts). 36

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Vóór de bepaling van de nitrificatiesnelheid wordt een zodanige hoeveelheid (NH4)2SO4 toegevoegd dat de NH4-concentratie boven de 25 mg N/l komt te liggen. Zodra met de proef gestart wordt, wordt het eerste monster genomen (t = 0), daarna om de 10 minuten. De laatste bemonstering vindt plaats na 1 uur. Bij elke monstername wordt ook de pH, temperatuur en zuurstofconcentratie genoteerd. De monsters worden direct na monstername gefiltreerd over een 0,45 Οm filter, aangezuurd en vervolgens geanalyseerd op nitraat+nitriet met behulp van de Cobas Mira-S. De nitrificatie wordt uiteindelijk nog 1 uur langer doorgevoerd om vrijwel al het ammonium om te zetten in nitraat. Dan is het tijdstip aangebroken om de beluchting te stoppen en de zuurstofconcentratie te laten afnemen tot waarden < 0,2 mg/l om de bepaling van de denitrificatiesnelheid te starten. Natriumacetaat wordt toegevoegd aan het bekerglas als C-bron. Tevens wordt het wateroppervlak afgedekt met kunststof balletjes om luchtinslag tijdens het roeren te voorkomen. Vervolgens worden op de eerdergenoemde zeven tijdstippen opnieuw monsters genomen, gefiltreerd, aangezuurd en geanalyseerd op nitraat+nitriet.

OPTIMALISATIE PROCEDURE De procedure voor het uitvoeren van de nitrificatie- en denitrificatietesten zoals hierboven omschreven wijkt enigszins af van het NEN-voorschrift. Hierin wordt namelijk een testduur voorgeschreven van 2 uur. Uit de resultaten is gebleken dat in ruim 98% van de testen in het eerste uur reeds een lineair verband wordt gevonden tussen de tijd en de nitraattoename (nitrificatie) dan wel nitraatafname (denitrificatie). Op basis hiervan is besloten de tijdsduur van de testen te beperken tot 1 uur en de meetfrequentie binnen dit uur te verhogen van vijf naar zeven. Ook wordt volgens NEN voorgeschreven dat zowel de ammoniumafname als de nitraattoename moeten worden gevolgd bij de nitrificatietest. Het volgen van de ammoniumafname blijkt in de praktijk weinig toegevoegde waarde te hebben, zodat gekozen is om alleen de nitraattoename te volgen.

RESULTATEN Zowel voor de nitrificatie- als denitrificatietest worden de gevonden nitraatconcentraties uitgezet tegen de tijd (figuur 2). De trendlijn door de zeven meetpunten geeft over het algemeen een lineair verband te zien met een correlatiecoĂŤfficiĂŤnt > 0,98. Daaruit kan de nitrificatie- dan wel denitrificatiesnelheid berekend worden in mg N/(g ods¡uur). De Oost-Brabantse waterschappen Aa en Maas en De Dommel hebben gedurende de jaren 2007, 2008 en 2009 per kwartaal van al hun rwzi’s slibactiviteitstesten uitgevoerd. Indien een rwzi uit meerdere afzonderlijke zuiveringsstraten bestaat is het slib van de individuele straten aan de slibactiviteitstesten onderworpen. In de tabellen 2 en 3 zijn de resultaten voor de nitrificatie- en denitrificatiesnelheden over de afgelopen drie jaar samengevat. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

37

Figuur 2: Resultaat nitrificatietest rwzi Eindhoven (straat3; 1e kwartaal 2009).

* rwzi met voorbezinking Tabel 2: Jaargemiddelden nitrificatie- en denitrificatiesnelheden; jaren 2007, 2008 en 2009 In tabel 2 hebben de kolommen ‘gemiddelde’ en ‘stdev’ betrekking op alle nitrificatie- resp. denitrificatietesten, die voor die betreffende rwzi dan wel zuiveringsstraat zijn uitgevoerd in de periode 2007 t/m 2009. De standaarddeviatie (stdev) is daarbij een maat voor de spreiding in de resultaten. In de kolommen ‘2007’, ‘2008’ en ‘2009’ zijn de resultaten van dat betreffende jaar gemiddeld. In tabel 3 daarentegen zijn de kwartaalgemiddelden weergegeven. 38

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Tabel 3: Kwartaal/seizoensgemiddelden nitrificatie- en denitrificatiesnelheden (jaren 2007, 2008 en 2009). In de tabellen 2 en 3 is tevens onderscheid gemaakt tussen de rwzi’s bestaande uit een omloopsysteem en rwzi’s met een ronde dan wel rechthoekige beluchtingstank. De rwzi’s met omloopsystemen zijn allen uitgerust met oppervlaktebeluchters en hebben een diepte van 2,5 à 3,5 meter, terwijl de ronde/rechthoekige AT’s allen voorzien zijn van fijne bellenbeluchting en een diepte hebben van 4 tot 7 meter. Vrijwel alle rwzi’s zijn voorzien van gecompartimenteerde anaÍrobe tanks en zijn van het type Phoredox dan wel UCT.

EVALUATIE De slibactiviteitstesten worden onder optimale condities (pH, temperatuur en substraat) uitgevoerd. Daardoor zijn de testresultaten onderling direct te vergelijken, maar zijn de vastgestelde omzettingssnelheden niet representatief voor de praktijk. Daar zijn de omstandigheden minder ideaal (bijv. lagere watertemperaturen in de winter), zodat in de praktijk de nitrificatie- en denitrificatiesnelheden bijna altijd lager liggen. Uit de testen blijkt dat voor de rwzi’s met voorbezinking in combinatie met ronde of rechthoekige AT’s de slibactiviteit m.b.t. de N-verwijdering beduidend hoger ligt dan die bij de overige rwzi’s. Door de voorbezinking wordt het primaire slib afgevangen en maakt daardoor geen deel meer uit van het (actievere) secundaire slib. Zodoende ligt de overall gemiddelde activiteit van het slib hoger. Daarnaast vindt bij de ronde dan wel rechthoekige AT’s minder recirculatie plaats, waardoor de doorstroming van de AT’s meer een propstroomkarakter behoudt en dus een hogere substraatgradiÍnt kent. Bij omloopsystemen is dat niet het geval. Mogelijk stellen de (de)nitrificerende bacteriÍn zich bij omloopsystemen in op deze lagere substraatgradiÍnt, zodanig dat op het moment dat er meer substraat voorhanden is (zoals bij de testen onder ideale (substraat)-omstandigheden), zij daar niet direct hun voordeel mee kunnen doen. Dat de denitrificaNeerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

39

tiesnelheid van de rwzi Dinther (omloopsysteem) toch hoog uitvalt ten opzichte van de overige omloopsystemen is toe te schrijven aan de hoge belasting met relatief geconcentreerd afvalwater op deze rwzi. De nitrificatie en denitrificatie zijn temperatuursafhankelijke processen. In de winter verlopen ze langzamer dan in de zomer. Om dit effect te compenseren worden de rwzi’s over het algemeen in de winter met een hoger slibgehalte (10 Ă 20% meer biomassa) bedreven dan in de zomer. Hierdoor zal de slibleeftijd in de winter hoger zijn en kan de langzaamgroeiende nitrificerende bacteriepopulatie zich ook bij lagere temperaturen goed handhaven. Omdat de testen onder ideale omstandigheden (T = 20°C) uitgevoerd worden en de omzettingssnelheden uitgedrukt worden in mg N per g ods, wordt geen noemenswaardig verschil tussen de seizoenen vastgesteld. Lage(re) nitrificatiesnelheden tijdens de testen hoeven niet altijd te duiden op remming door toxische stoffen. Indien te korte slibleeftijden worden gehanteerd, neemt de fractie nitrificeerders in het slib af en daarmee ook de nitrificatiesnelheid. De resultaten van de testen, zeker wanneer deze lager uitvallen dan normaal, moeten dan ook in relatie gezien worden met de slibleeftijd. Gedurende de drie rapportagejaren heeft remming door toxische stoffen in de praktijk niet plaatsgevonden, zodat het verkregen cijfermateriaal uitstekend geschikt is als referentiemateriaal voor de toekomst.

CONCLUSIES De volgende conclusies zijn te trekken: – De testen geven over het 1e uur al een eenduidig beeld, zodat voor de tijdsduur van een test afgeweken kan worden van de NEN-voorschriften (voorgeschreven tijdsduur 2 uur). – De slibactiviteitstesten worden onder optimale condities (pH, temperatuur en substraat) uitgevoerd. Daardoor zijn de testresultaten onderling direct te vergelijken, maar zijn de vastgestelde omzettingssnelheden niet representatief voor de praktijksituatie. In de praktijk zijn de omstandigheden minder ideaal (bijv. lagere watertemperaturen in de winter), zodat in de praktijk de nitrificatie- en denitrificatiesnelheden bijna altijd lager liggen. – Voor de rwzi’s met voorbezinking in combinatie met ronde dan wel rechthoekige AT’s blijkt de slibactiviteit m.b.t. de N-verwijdering beduidend hoger te liggen, dan rwzi’s zonder VBT’s dan wel met een omloopsysteem. – Er is de afgelopen drie jaar voor alle rwzi’s van de betrokken waterschappen voldoende cijfermateriaal opgebouwd om als referentie te dienen, zodat op basis van de slibactiviteitstesten, in combinatie met de actuele slibleeftijden, in de toekomst remming van de activiteit (door toxische stoffen) aangetoond kan worden. Gelukkig doet remming van de slibactiviteit door toxische stoffen zich in de praktijk hoogst zelden voor. De toegevoegde waarde van de slibactiviteitstesten moet zich dus nog bewijzen. Bianca Blom en Victor Claessen, Waterschap De Dommel Maurice Schellekens, Waterschap Aa en Maas 40

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Uniformeren van meten, bemonsteren en dataverwerking van rwzi’s

Uniformering gegevens rwzi’s INLEIDING Op rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) wordt een groot aantal water- en slibstromen gemeten en bemonsterd in het kader van verplichtingen die opgenomen zijn in wetgeving, vergunningen en regelingen alsook in het kader van het (bij)sturen van het zuiveringsproces. De wijze van monstername, debietmeting en dataverwerking is veelal voorgeschreven, maar de hanteerbaarheid van deze voorschriften vormt al jaren een punt van discussie tussen vergunningverleners en handhavers enerzijds en waterzuiveraars anderzijds. Omdat binnen de huidige wet- en regelgeving ook grijze gebieden gesignaleerd worden, kiezen waterschappen voor voor een eigen werkwijze. Dit heeft tot gevolg dat het onderling vergelijken van resultaten van de waterschappen niet altijd goed mogelijk is.

BETROKKEN PARTIJEN EN DOEL De procestechnologen van de verschillende waterschappen zijn verenigd in het Landelijk Technologen Platform (LTP). Vanuit dit platform is de werkgroep ‘Uniformeren meten, bemonsteren en dataverwerking van rwzi’s’ in het leven geroepen. De werkgroep heeft samen met Tauw en Knol Training & Advies een voorstel bij de STOWA ingediend om tot uniformering van de genoemde meting en bemonstering te komen. Vervolgens is door de STOWA een begeleidingscommissie aangesteld, waarin het LTP, handhavers (Rijkswaterstaat en waterschappen), de Unie van Waterschappen en Bureau Verontreinigingsheffing Rijkswateren (BVR) zijn vertegenwoordigd. Door vertegenwoordigers te verenigingen in de begeleidingscommissie wordt een breed draagvlak nagestreefd. Het doel van de werkgroep en begeleidingscommissie was om gezamenlijk te komen tot aanbevelingen voor meer uniforme procedures en methoden bij het meten, bemonsteren en dataverwerking van rwzi’s. Hiermee wordt nagestreefd de kwaliteit en nauwkeurigheid op het gebied van meten en bemonsteren te Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

41

verhogen alsmede meer eenduidigheid te creĂŤren bij het verwerken van de resulterende datastroom. De aanbevelingen moeten passen binnen de huidige wet- en regelgeving en worden gedragen door alle betrokken partijen.

PROBLEMATIEK EN ENQUÊTE In de eerste fase zijn de grijze gebieden zoveel mogelijk in kaart gebracht en verwerkt in een enquête. Hierbij zijn de volgende drie hoofdthema’s aangehouden: – Meetbeschikking – Monstername en apparatuur – Dataverwerking Met de enquête is getoetst hoe de waterschappen nu omgaan met bepaalde discussiepunten en grijze gebieden in de wet- en regelgeving. De respons op de enquêtes was buitengewoon hoog! Van de 25 verstuurde enquêteformulieren zijn er 24 ingevuld terug ontvangen. Deze hoge respons onderschrijft de behoefte aan meer uniformiteit in de uitvoering van de huidige wet- en regelgeving. De resultaten van de enquête zijn uitgebreid geïnterpreteerd en vormen de basis voor de daarna opgestelde aanbevelingen.

AANBEVELINGEN Uit de resultaten van de enquĂŞte blijkt dat er inderdaad knelpunten zijn waardoor de uniformiteit in gedrang komt. Ook blijkt uit de enquĂŞte dat een aantal vooraf beschreven knelpunten in de praktijk niet problematisch zijn. Daarnaast is er op dit moment een aantal knelpunten geĂŻdentificeerd dat om nader onderzoek vragen. Waar de wet- en regelgeving in sommige gevallen tot dubbele interpretatie kan leiden is of moeilijk uitvoerbaar blijkt, is gezocht naar een geschikte handelswijze. Uitgangspunt daarbij is dat uniformiteit vooral bereikt wordt als alle waterschappen dezelfde wijze handelen en bevoegd gezag op gelijke manier handhaaft.

MEER HIEROVER LEZEN In maart 2010 is het STOWA rapport verschenen ‘Uniformeren van meten, bemonsteren en dataverwerking van rwzi’s’, rapportnummer 2010-03, ISBN 978.90.5773.479.03. Het rapport is op te vragen op www.stowa.nl Auteurs: Ing Alex Sengers (Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard) Ing Mike van Boldrik (Tauw) Ing Erik Knol, Knol Training & Advies

42

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Rwzi Dokhaven: met koude Anammox op weg naar een energiefabriek Nederland gonst van de energiefabrieken en de pogingen om rwzi’s met alle beschikbare middelen energieneutraal of zelfs producerend te krijgen. Met 13 andere Waterschappen heeft ook Waterschap Hollandse Delta één van haar rwzi’s onder de (energie)loep genomen. De keus is gevallen op rwzi Dokhaven en slibverwerking Sluisjesdijk: door de ondergrondse ligging van Dokhaven is dit niet de eenvoudigste zuivering voor energieneutraliteit, maar aan de andere kant is de inrichting volgens het AB-zuiveringsproces zeer veelbelovend voor de energiefabriek van de toekomst. Daarnaast is de stikstofverwijdering op deze zuivering al jaren een punt van aandacht en is er al een slibverwerking met rejectiewaterbehandeling (SHARONAnammox) aanwezig. Of energieneutraliteit hier ooit haalbaar wordt, hangt samen met de uitslag van het pilot-onderzoek over de toepassing van Anammox in de hoofdstroom van Dokhaven. Dit onderzoek start vanaf juni bij WSHD, in samenwerking met Paques B.V., Technische Universiteit Delft, Radboud Universiteit Nijmegen, STOWA en Agentschap.NL.

DOKHAVEN OP WEG NAAR EEN ENERGIEFABRIEK Rwzi Dokhaven (ontwerpbelasting 620.400 v.e. (136 g TZV), huidige belasting ±450.000 v.e. (150 g TZV)), is ontworpen volgens een zogenaamd AB-zuiverings-

Figuur 1. Procesdiagram van het AB-zuiveringsproces op rwzi Dokhaven. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

43

proces met twee gescheiden slibsystemen. In de A-trap wordt in zeer korte tijd het aanwezige CZV geadsorbeerd en verwijderd door de zeer snel groeiende biomassa, waarna het slib bezinkt in tussenbezinktanks. In deze A-trap wordt relatief veel slib geproduceerd dat naar de slibvergisting wordt afgevoerd voor biogaswinning. In de B-trap van de rwzi vindt de nitrificatie plaats, waarna het slib van het effluent wordt gescheiden in een nabezinkstap. Door efficiënte binding van organische stof in de A-trap, gevolgd door slibgisting en elektriciteitsopwekking in WKK’s, wordt ongeveer 7,3 miljoen kWh per jaar zelf geproduceerd. Er is echter 20,5 miljoen kWh per jaar nodig, waarvan 32% voor rekening komt van de ondergrondse ligging (gaswassing, ventilatie, verlichting, oppompen van het effluent richting Maas). Kortom, ondanks de effectieve scheiding van de energiedrager in het influent (organische stof) en de overige processen, moeten er voor energieneutraliteit nog andere maatregelen gezocht worden. In eerste instantie gaan de huidige energiefabrieken uit van bestaande technologieën. Daarom hebben we voor rwzi Dokhaven berekend hoeveel energie we zouden kunnen besparen door de ventilatie en verlichting te optimaliseren, door thermische slibhydrolyse (zoals Turbotec® of Cambi®), optimalisatie van de WKK’s en grotere benutting van hun warmte, zoals uitwisseling restwarmte met de omgeving (warmtenet Rotterdam). Wanneer al deze maatregelen doorgevoerd zouden kunnen worden zou dat leiden tot 2,5 miljoen kWh per jaar minder energieverbruik en 3,2 miljoen kWh per jaar extra energieproductie, maar een snelle rekensom leert dat dit nog onvoldoende is voor een energieneutrale zuivering.

ANAMMOX IN DE HOOFDSTROOM ALS ENERGIEFABRIEK Het AB-zuiveringsproces is in concept uitermate geschikt om Anammox in de hoofdstroom toe te passen door de gescheiden slibsystemen en omdat in de hoogbelaste A-trap de BZV verwijderd wordt en de laagbelaste B-trap nu al gebruikt wordt voor nitrificatie. Na de B-trap is echter geen BZV meer aanwezig om het geproduceerde nitraat te denitrificeren waardoor totaal stikstof concentraties in het effluent relatief hoog blijven (op rwzi Dokhaven jaargemiddeld ±17 mg/L). Door gebruik te maken van Anammox (figuur 2), kan de stikstofconcentratie in het effluent sterk gereduceerd worden, zonder dosering van methanol of toepassing van ingewikkelde recirculatiestromen én met een zeer laag energieverbruik doordat er veel minder zuurstof nodig is voor de stikstofverwijdering. De Biotechnologen Boran Kartal (RU Nijmegen), Gijs Kuenen en Mark van Loosdrecht (TU Delft) publiceerden in Science van 7 mei jl. een artikel over de potentie van de Anammox-bacterie voor toepassing in de hoofdstroom van een rwzi. De techniek wordt al sinds 2005 met succes toegepast op het warme en ammoniumrijke effluent van slibgistingsinstallaties, maar het proces nu ook toepassen op rioolwater kan kosten en energie besparen en de uitstoot van broeikasgassen (CO2 en N2O) terugbrengen. Een eerdere wetenschappelijke publicatie van Siegrist et al (2008) laat de potentiële halvering van het energieverbruik op een rwzi zien wanneer Anammox ingezet wordt voor de behandeling van effluent van de slibgisting. Op dezelfde manier en onder de zelfde omstandigheden berekenden Kartal, Kuenen en Van 44

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Figuur 2 Anammox in een korrel en de omzettingen in de stikstofverwijdering. Loosdrecht dat toepassing van Anammox in de hoofdstroom kan leiden tot een netto energieproducerend systeem. „Nu verbruiken we bij rioolwaterzuivering in Nederland ongeveer 16 kWh per persoon(equivalent) per jaar. Met deze nieuwe technologie kunnen we 9 kWh per persoon(equivalent) per jaar produceren. De technologie maakt van rioolwaterzuivering dus een netto energieproducent en zorgt er tevens voor dat nutriënten (zoals ammonium en nitraat) effectief worden verwijderd. De meeste andere energiebesparende zuiveringsconcepten lopen mank op het gebied van nutriëntenverwijdering”, aldus professor van Loosdrecht. Aan benodigd vermogen zou deze omslag, in Nederland alleen, ongeveer 85 MW per jaar kunnen uitmaken.

ANAMMOX IN DE B-TRAP OP DOKHAVEN Toepassing van Anammox in de hoofdstroom op Dokhaven is ook meegenomen in de berekeningen van de energiefabriek, waarbij natuurlijk allerlei aannames zijn gemaakt, omdat dit een nog te ontwikkelen technologie is. Duidelijk is wel dat dit ook hier een enorme energiebesparing zou kunnen opleveren, namelijk 5,2 miljoen kWh per jaar. Door de ondergrondse ligging zou de zuivering dan nog steeds net niet energie neutraal zijn, maar wanneer verlichting en ventilatie niet nodig zijn (dus bij een bovengrondse situatie), zou de zuivering energie over hebben. Wat op rwzi Dokhaven nog veel belangrijker is, is verbetering van stikstofverwijdering. Zoals eerder gezegd is Dokhaven in de jaren ‘80 slechts ontworpen om te nitrificeren en door het gebrek aan ruimte in de ondergrondse ‘bak’ is een makkelijke oplossing voor extra stikstofverwijdering uit het effluent niet zomaar voor handen. Wel kan het nitraatrijke water onder DWA omstandigheden deels gerecirculeerd worden naar de A-trap om gedenitrificeerd te worden. Ook met de toepassing van het Sharon-Anammox-systeem op het effluent van de slibgisting is een grote slag gemaakt voor de effluentkwaliteit. Ondanks de mogelijkheid tot recirculatie en de aparte rejectiewaterbehandeling is de stikstof concentratie in het effluent nog relatief hoog (jaargemiddelde: ±17 mg/L), met zuiveringsrendementen voor stikstof tussen de 55-60% op jaarbasis. Toepassing van Anammox zou kunnen leiden tot grote verbetering van de effluentkwaliteit (tot ruim onder Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

45

de 10 mg totaal N/L) met relatief geringe aanpassingen in de configuratie van de B-trap en dus tegen verantwoorde kosten.

Figuur 3. Anammox bacteriën gevonden in de overloop van de nabezinktank van rwzi Dokhaven, zichtbaar gemaakt met FISH techniek (blauw= Eubacteria, Groen= Nitrobacter, Rood = Anammox) De vraag rijst of toepassing van het Anammox-proces bij de lage temperaturen en overige eigenschappen van het A-trap effluent eigenlijk wel zou kunnen. Wanneer we de natuur bestuderen, zien we dat de Anammox-bacterie voorkomt in koude zeeën, rivieren en beken; regio’s met lage ammoniumconcentraties en vooral lage temperatuur. Dit wijst erop dat de Anammox-bacterie zou moeten kunnen groeien op afvalwater. Het eerste bewijs hiervan is gevonden in de biofilm in de overloop van de nabezinktank op Dokhaven: met FISH techniek gekleurde bacteriën laten duidelijk de aanwezigheid van Anammox zien in de overloopgoot (figuur 3). Om te bezien of de potentie van de Anammox-bacterie ook voor gewoon huishoudelijk afvalwater waar gemaakt kan worden, start deze zomer een onderzoeksproject dat wordt gesubsidieerd door Agentschap.NL (KRW subsidie) en STOWA (programma ‘energie uit afvalwater’) en uitgevoerd wordt door WSHD, Paques BV, TU Delft en RU Nijmegen. In het kader van de KRW subsidie zijn in totaal 71 projecten beoordeeld en is ‘Anammox in de hoofdstroom van Dokhaven – een quantum leap in stikstofverwijdering’ als het meest veelbelovend en innovatief beoordeeld: het werd nummer 1 in de ranking van Agentschap.NL. Om uit te vinden of de Anammox bacterie het afvalwater van Dokhaven adequaat zal zuiveren bij de lage temperaturen in de B-trap, zal een pilot-installatie op Dokhaven worden geïnstalleerd. Over twee jaar worden de resultaten verwacht van deze veelbelovende zuiveringstechniek die een energieneutrale zuivering dichterbij kan brengen. Merle de Kreuk, Waterschap Hollandse Delta Literatuur: Kartal, B., J.G. Kuenen, M.C.M. van Loosdrecht (2010) Sewage treatment with anammox Science 238. 702-703. Siegrist, H., D. Salzgeber, J. Eugster and A. Joss (2008). ‘Anammox brings WWTP closer to energy autarky due to increased biogas production and reduced aeration energy for N-removal’. Water Science & Technology 57(3). 383-388. 46

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Peter en Frans nemen afscheid van waterschap De Dommel Afgelopen april namen twee medewerkers van het waterschap De Dommel afscheid om gebruik te gaan maken van de FPU: Peter Burg en Frans Peijnenburg. Peter Burg is zijn loopbaan begonnen bij de Nederlandse Scheepvaartmaatschappij als scheepswerktuigkundige en daarna werkte hij als bedrijfswerktuigkundige bij de PNEM. Zijn loopbaan als waterschapsmedewerker is begonnen in 1975, als hoofdklaarmeester bij het waterschap De Maaskant en na 11 jaar ging hij verder als bedrijfsleider bij waterschap De Aa. Sinds 2001 was hij in dienst bij het bij het waterschap De Dommel als bedrijfsleider van de rwzi Eindhoven en de laatste jaren als adviseur bij Beheer en Onderhoud Water- Peter Burg. keten. Van 2000 tot 2007 was hij lid van de Raad van Advies en Redactie van Neerslag. Frans Peijnenburg was bijna 39 jaar werkzaam bij het waterschap De Dommel als medewerker ingenieursbureau bij de afdeling Onderhoud en Bouw Waterketen. Ter ere van zijn afscheid bij De Dommel is er zelfs een gemaal naar Frans vernoemd (zie foto). Frans Peijnenburg was naast zijn werk bij het waterschap lid van het bestuur van NVA en heeft zich in die tijd bijzonder ingezet voor het versterken van de secties binnen NVA. Hiervoor ontving hij in 2004 de Henri Scheltinga-prijs.

Frans Peijnenburg voor ‘zijn’ gemaal.

Op 15 april en 28 april 2010 namen beide Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

47

waterschappers afscheid om te gaan genieten van hun welverdiende rust. Allebei bedankt voor jullie inzet in de afgelopen jaren voor het waterschap en voor NVA (nu Waternetwerk)! Paul Koemans en Marlies Verhoeven, Waterschap De Dommel

48

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Waterschappen op zoek naar Zuivere Energie De waterschappen zijn zich bewust van het energievraagstuk.Dit heeft onder andere geleid tot de ambitie om in 2020 de energie-efficiency met 30% verbeterd te hebben, zoals geformuleerd in de MJA 3. Daarnaast hebben dertien waterschappen de handen ineen geslagen binnen het project ‘De Energiefabriek’. De ambitie van De Energiefabriek is om de rioolwaterzuiveringsinstallaties uiteindelijk om te bouwen tot een concept waarbij netto energie kan worden geleverd in plaats dat energie wordt gebruikt. Het Hoogheemraadschap Delfland is actief bezig met het zoeken naar mogelijkheden om het energieverbruik te reduceren. Hiervoor is in 2008 een energiestudie uitgevoerd voor haar zuivering De Groote Lucht in Vlaardingen. Daarnaast vormt Delfland met de zuivering De Nieuwe Waterweg onderdeel van De Energiefabriek.

DE GROOTE LUCHT De Groote Lucht is de grootste van de twee zuiveringen die Delfland zelf beheert. De capaciteit van de zuivering bedraagt 285.000 ve’s. De zuivering is uitgerust met een slibgistingsinstallatie, waar het primaire slib uit de voorbezink-

Overzicht zuivering De Groote Lucht Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

49

tanks en het secundaire slib uit de actiefslibinstallatie worden vergist bij mesofiele condities. Voor De Groote Lucht zijn diverse maatregelen onderzocht om de energieefficiĂŤntie van de zuivering te vergroten. Hierin speelt het geproduceerde biogas een sleutelrol. De twee mogelijkheden van het biogas zijn het verstromen van het biogas op locatie of het opwerken van het biogas tot aardgaskwaliteit (groen gas).

VERSTROMEN Bij het verstromen wordt het biogas omgezet in elektriciteit en warmte. Momenteel is dit de methode die bij De Groote Lucht en tevens bij de meeste zuiveringen gehanteerd wordt. De meest toegepaste techniek die hiervoor wordt ingezet is de gasmotor. De ervaring bij veel zuiveringen, waaronder De Groote Lucht, leert dat gasmotoren storingsgevoelig zijn. Dit leidt tot hoge onderhoudskosten. De storingsgevoeligheid komt door de vervuilingsgraad van het biogas en door de hoge luchtovermaat waarmee de gasmotoren draaien (misfiring). Deze luchtovermaat is noodzakelijk om aan de emissie-eisen van stikstofoxiden te kunnen voldoen. Daarnaast is het inzetten van gasmotoren vanuit energetisch oogpunt niet optimaal. In periodes met een lage warmtevraag leidt deze toepassing tot een overschot aan geproduceerde warmte vanuit de gasmotor.

Biogasmotor De Nieuwe Waterweg. 50

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

STUDIE HOOGTEMPERATUUR BRANDSTOFCEL Uit de energiestudie kwam de brandstofcel als alternatief voor een gasmotor naar voren. De mogelijkheid tot het plaatsen van een brandstofcel is daarom voor De Groote Lucht nader onderzocht in een haalbaarheidsonderzoek, gesubsidieerd door de Provincie Zuid-Holland. Het toepassen van een brandstofcel in plaats van gasmotoren heeft een aantal voordelen. Als eerste heeft een brandstofcel een lagere warmtekrachtverhouding, vanwege het hogere elektrisch rendement. Op basis van deze verhouding past een brandstofcel beter bij de zuivering dan een gasmotor. Emissie Een ander voordeel van een brandstofcel ten opzichte de gasmotor is de emissiereductie. De brandstofcel leidt niet alleen tot een emissiereductie van koolstofdioxide, maar ook van andere stoffen als methaan en stikstofoxiden. Doordat de gasmotoren een hoge luchtovermaat hebben, neemt de uitstoot van methaan toe (methaanslip). Methaanemissie leidt niet alleen tot een verlaagd elektrisch rendement, maar het is tevens een versterking van het broeikaseffect. Het broeikaseffect van methaan is zelfs 21 keer sterker als dat van CO2. Marktscan Er zijn momenteel slechts twee leveranciers die een brandstofcelsysteem kunnen leveren dat voldoet aan het opgestelde eisenpakket. De eisen zijn: – het toepassen van interne reforming; – een elektrisch vermogen van enkele honderden kW’s; – inzetbaar als warmtekracht, dus zowel leverantie warmte als elektriciteit; beschikbaarheid commerciële schaal (geen experimentele installatie). De twee mogelijke leveranciers zijn het Duitse MTU Onsite Energy en het Amerikaanse Fuel Cell Energy (FCE). Beide leveren ‘hoogtemperatuur brandstofcellen’, van het type Molten Carbonate Fuel Cell (MCFC). Alhoewel een brandstofcel zelf uitsluitend werkt op waterstof, is een MCFC ook geschikt voor biogas. Doordat het een hoogtemperatuur brandstofcel is, komt er warmte vrij met een hoge temperatuur (>600°C). Met deze warmte wordt in het systeem stoom geproduceerd. Door de stoom te mengen met biogas (stoomreforming), wordt er waterstof geproduceerd, dat als brandstof dient voor de brandstofcel. Doordat de waterstofproductie in de brandstofcel zelf plaatsvindt (interne reforming), is er geen waterstofproductie nodig buiten de brandstofcel (externe reforming) met alle bijbehorende voorzieningen. Ontwikkelingen Beide leveranciers hebben diverse referentieprojecten in het buitenland, die bewijzen dat de techniek werkt. Toch is een verdere ontwikkeling van het product noodzakelijk, wil het werkelijk op grote schaal toegepast gaan worden. De huidige drempels voor een uitgebreide marktpenetratie zijn met name de levensduur van de zogenaamde stacks, de kern van het brandstofcelsysteem. Deze stacks dienen periodiek vervangen te worden. De kosten hiervan zijn nog aanzienlijk. Een ander aandachtspunt is de gevoeligheid van de brandstofcelstacks voor vervuilingen Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

51

Brandstofcel van MTU Onsite Energy in het biogas. Biogasreiniging is hierbij van levensbelang voor de brandstofcel. Zwavelverbindingen uit het biogas kunnen bijvoorbeeld leiden tot onherstelbare schade aan het systeem. Ook de elektrische inpassing en de regelbaarheid bij noodstroombedrijf zijn belangrijke aandachtspunten bij deze installatie.

GROEN GAS Het alternatief van het verstromen van biogas, is het opwerken van het biogas tot groen gas. Zowel in Nederland als in Duitsland is een toenemende belangstelling waar te nemen voor deze toepassing. Door het biogas te ontdoen van vervuilingen als waterstofsulfide en siloxanen en vervolgens de CO2 eruit te verwijderen, kan een gas geproduceerd worden met dezelfde verbrandingseigenschappen als aardgas. Dit gas kan vervolgens worden ge誰njecteerd in het aardgasnet. De kostprijs voor groen gas is afhankelijk van de schaalgrootte van de opwekking. Hierbij is het dus van belang om alle op de zuivering geproduceerde biogas op te werken tot groen gas. Het nadeel is dat er geen biogas meer beschikbaar is om de warmtevraag van de slibgistingtanks in te vullen. Vandaar dat het van belang is om de warmtevraag van deze slibgistingtanks te reduceren. De warmtevraag van de slibgistingtanks kan worden gereduceerd door de warmte uit het vergiste slib terug te winnen ten behoeve van het verse slib. Door middel van een extra warmtewisselaar, eventueel in combinatie met een warmtepomp kan het warmtegebruik voor slibgisting aanzienlijk worden gereduceerd (>40%). Vervuiling van het warmtewisselend oppervlak blijft hierbij een belangrijk aandachtspunt, omdat dit leidt tot vermogensverlies of zelfs storingen. Een andere wijze om de biogasproductie te verhogen is het toevoegen van ver52

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

gistbare producten aan de slibgistingtanks. Producten die zich goed lenen voor dit zogenaamde co-vergisten zijn bijvoorbeeld putvet of vloeibare reststromen uit de levensmiddelenindustrie. Voorwaarde aan deze producten is dat ze niet leiden tot een verhoging van de slibhoeveelheid (in verband met kosten voor slibafvoer) en kostenneutraal kunnen worden aangeleverd. Op het moment dat er moet worden bijbetaald, blijkt co-vergisting nauwelijks rendabel. Dit komt mede doordat er bij De Groote Lucht geïnvesteerd zal moeten worden in een opslag- en doseringvoorziening van deze co-producten.

DE NIEUWE WATERWEG Voor De Nieuwe Waterweg is een ontwerp gemaakt dat aangeeft hoe de zuivering in de toekomst kan worden ingezet als energiefabriek. Awzi De Nieuwe Waterweg in Hoek van Holland is met een capaciteit van 110.000 ve’s veel kleiner dan De Groote Lucht. Bij deze zuivering, uitgerust met een ultra laag belaste actief slibinstallatie, wordt ook slibgisting toegepast. Momenteel wordt het biogas, net als bij De Groote Lucht, verbrand in gasmotoren.

ENERGIEFABRIEK Bij de verdere uitwerking van de energiefabriek voor De Nieuwe Waterweg is voorgeselecteerd op groen gas-levering. Om tot een netto producerende energiefabriek te komen is echter uitsluitend groen gas-levering niet voldoende. Er dient een pakket van maatregelen getroffen te worden om een energiefabriek mogelijk te maken in de toekomst. De maatregelen zijn: – Co-vergisting: alhoewel co-vergisting niet als oplossing wordt gezien binnen het concept energiefabriek, is dit een manier om de rentabiliteit van een groen gasinstallatie te vergroten. De hydraulische verblijftijd, en ook de organische belasting, bieden nog ruimte om co-vergisting toe te passen. Daarnaast zijn er bij De Nieuwe Waterweg reeds voorzieningen om de co-producten in op te slaan en te doseren aan de slibgistingtank.Op het moment dat de hydraulische verblijftijd de beperkende factor wordt voor de biogasopbrengst, biedt het toepassen van slibdesintegratie naast co-vergisting ook mogelijkheden; – Slibdesintegratie: alhoewel het desintegreren van met name het secundaire slib wordt gezien als een manier om de biogasopbrengst te verhogen, is de potentie bij De Nieuwe Waterweg beperkt. Momenteel vindt er mesofiele slibgisting plaats met een hydraulische verblijftijd van circa 27 dagen. Het toepassen van slibdesintegratie zal in de huidige situatie tot een beperkte toename leiden van de biogasopbrengst; – Warmteterugwinning slibgistingtank: ook hier geldt dat zoveel mogelijk biogas opgewerkt dient te worden tot groen gas. Daarom zal er warmteterugwinning op de slibgistingtank toegepast moeten worden om het biogasverbruik binnen de zuivering te reduceren; – Warmtelevering: binnen de directe omgeving van De Nieuwe Waterweg bevinden zich grote tuinbouwcomplexen. Deze vormen een grote potentiële afzetmarkt van laagwaardige warmte. Deze warmte kan geleverd worden vanuit het effluent door middel van een warmtepomp. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

53

Tank geschikt voor co-producten De Nieuwe Waterweg.

Het pakket van bovenstaande maatregelen, in combinatie met groen gas-levering, leiden ertoe dat awzi De Nieuwe Waterweg een jaarlijks energieoverschot heeft van 1.000 GJ. Dit is het equivalent van het gasverbruik van circa 30 huishoudens.

AMBITIES Momenteel wordt de financierbaarheid van de maatregelen onderzocht. De meest rendabele maatregel is warmteterugwinning, vanuit het slib. Rondom slibdesintegratie leven nog conceptuele vragen, met name over de extra biogasopbrengst. Toepassing van de brandstofcel biedt een groot milieueffect (energie, emissies), maar is op dit moment nog aangewezen op subsidies. Met name voor deze maatregel is er extra risicodragend kapitaal nodig. Vandaar dat het belangrijk is om te zoeken naar de juiste financierings- of exploitatiemogelijkheden. Dit is bijvoorbeeld mogelijk bij groen gas-installaties, waarbij leveranciers investeren en waarbij de zuivering het biogas verkoopt aan de partij die de installatie exploiteert. Ing. Jan de Korte Hoogheemraadschap Delfland Ir. Erik Kosse DWA installatie- en energieadvies 54

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

VERENIGINGS NIEUWS nummer 4-2010

STUDENTEN KUNNEN WEER INZENDEN VOOR DE JAARLIJKSE SCRIPTIEPRIJS Tijdens het Najaarscongres op 26 november wordt de jaarlijkse scriptieprijs weer uitgereikt voor een scriptie over een watergerelateerd onderwerp. Studenten van een hogeschool of universiteit komen in aanmerking voor deze prijs. Docenten van hogescholen en universiteiten kunnen weer voordrachten indienen om mee te dingen naar de Waternetwerk-scriptieprijs. Kent u studenten van hogeschool of universiteit? Attendeer ze dan op deze prijs. Zij kunnen hun aanmelding voor 1 augustus 2010 insturen met behulp van het aanmeldingsformulier op de website van Waternetwerk.

BIJEENKOMSTEN 2E HELFT 2010 • 22 t/m 24 augustus Watercities in transition, Amsterdam tijdens Sail 2010 • Donderdag 16 september Natuurvriendelijke oevers • Donderdag 30 september Co-vergisting, Breda • Dinsdag en woensdag 28 en 29 september Studiereis naar Parijs • Dinsdag 28 september Houden we het droog – de miljoenennota in waterperspectief • Vrijdag 1 oktober Demand-supply, ICT business in the lead • Dinsdag 5 oktober De smaak van brak grondwater • Dinsdag 5 oktober Overdracht gemalenbeheer • Donderdag 7 oktober Bodemenergie: nieuwe regels, nieuwe kansen • Dinsdag 12 oktober De mondige burger/klant • Donderdag 14 oktober 25 jaar Contactgroep Stedelijk Waterbeheer • Donderdag 14 oktober Nieuwe stoffen in het watersysteem • Donderdag 21 oktober Najaarsexcursie sectie Zuid Nederland • Dinsdag 9 november Energieopslag in de bodem • Vrijdag 26 november Trends in watertechnologie – najaarscongres, Zwolle • Donderdag 2 december Stedelijk Water.

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW BYHUQZV LQGG

55

Algemene ledenvergadering Waternetwerk en congres

‘Storm in de waterketen’ Op de algemene ledenvergaderingen van Waternetwerk zijn meestal weinig leden aanwezig, maar dit jaar was dat anders. Dat kwam omdat het stormt in de waterketen; diverse politieke partijen vinden dat Nederland wel zonder waterschappen kan. Daar ging het voorjaarscongres over en dat raakt ook binnen Waternetwerk een wel heel gevoelige snaar .

DE VOORJAARSVERGADERING De agenda van ledenvergadering bestond voornamelijk uit hamerstukken, u kent dat wel: het bestuur tevreden, de financiën op orde, de vereniging gezond. De fusie die tot de vereniging Waternetwerk heeft geleid is geslaagd. Voor weinig sectieleden was de agenda interessant genoeg om ervoor naar Eindhoven te komen, veel andere waterlanders kwamen waarschijnlijk vooral voor het congres. Toch een kleine boodschap voor de penningmeesters van de secties: ‘Zorg ervoor dat je bankzaken strak in orde zijn en transparant’. (Er zijn her en der wat privé-bankrekeningen van penningmeesters in gebruik voor de vereniging, dat moet anders)

DE NEERSLAGPRIJS Om de extra waardering te tonen voor de schrijvers van artikelen in H2O en Neerslag worden jaarlijks prijzen uitgereikt aan de auteurs die volgens een deskundige jury het beste artikel hebben geschreven. Het artikel ‘Zandfilter rwzi

56

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Nijmegen, samenwerken in de waterketen’ van Dennis Piron, Willy Verstegen en Eduard Schilling (nr. 2) is uitgeroepen tot winnaar van de Neerslagprijs 2009. Op de tweede en derde plaats staan respectievelijk ‘Zuiveringstechnische werken Foxhol’ van Rob Breeman (nr. 4) en ‘Evaluatie Sharon-annamox op Sluisjesdijk’ (nr. 5), geschreven door Merle de Kreuk en Floor Besten. De winnaars van de H2O-prijs 2009 zijn Erik Koreman, Martin Visser en Marcel Welling met hun artikel ‘Klassiek werkpaard presteert boven verwachting’, dat in nr. 16/17 gepubliceerd werd.

KENNISDELING De jaarlijkse verkiezing voor het beste artikel is een mooie gelegenheid voor Waternetwerkleden om hun project aan collega’s in de watersector kenbaar te maken, zich binnen de vereniging te profileren en erkenning voor hun werk te krijgen.

INSPIREREND Willy Verstegen won de prijs al eens in 1988. Desondanks was hij verrast en trots toen hij en zijn co-auteurs tot winnaars werden uitgeroepen. „Het project Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

57

was heel inspirerend om te doen, vooral de samenwerking tussen het Waterschap Rivierenland en de gemeente Nijmegen. Samenwerken is tegenwoordig enorm belangrijk, vandaar dat we ons artikel wilden publiceren. Het zou mooi zijn als we hiermee anderen weer op ideeÍn kunnen brengen. Uitwisseling van kennis is toch het uitgangspunt van wetenschap. Het is al heel bijzonder als je daaraan met je project een bijdrage kunt leveren, maar dat je daar vervolgens ook nog erkenning en een prijs voor krijgt, maakt het alleen maar leuker.�

GEEN PREEK VOOR EIGEN PAROCHIE; FEITEN Het congres was slechts voor een deel een preek voor eigen parochie. Natuurlijk vinden waterschappers dat geen instantie in ons land de watertaken beter kan beheren en uitvoeren dan waterschappen, daar waar nodig in nauwe samenwerking met andere overheden en bedrijven. ‘Nederland verdient het waterschap’. Daarmee is de discussie natuurlijk niet gesloten en het zou kortzichtig zijn de geluiden die vóór het opheffen zijn af te doen met ‘een hype in verkiezingstijd’. Daarom is er een feitencommissie in het leven geroepen en die heeft de alternatieven van de inrichting van waterketen onderzocht, van drinkwater, afvalwater en riolering, grondwater, hemelwater en oppervlaktewater. De uitkomsten van de studie waren: Ja, het kan beter en goedkoper. Laat het aan de verschillende partijen over. Regel het niet vanuit Den Haag. Laat de werkprocessen leidend zijn. Hang de taken niet op aan instituten. Het anders inrichten van de waterketen levert geen financiĂŤle voordelen op. Het is moeilijk te zeggen wat de rest van Nederland vindt. De burger betaalt voor de watertaken, maar heeft ondanks alle voorlichtingscampagnes en bestuursverkiezingen niet zo’n beste communicatie naar de waterschappen. Pas bij een 58

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

dreigende watersnood schijnt het werk van de schappen bekend en belangrijk te worden. Nu is dus het ‘mooi weer geluid’ van de politiek van grote invloed.

WATERSCHAPPEN MOETEN EFFECTIEF EN EFFICIËNT WERKEN Enkele instanties gaven tijdens het congres hun visies over de inrichting van de waterketen. Vereniging Eigen Huis en de VNG waren kritisch, vóór meer regionale samenwerking en voor werken met regionale afvalwaterbedrijven. Maar, dus niet voor opheffen van de waterschappen en overdragen van taken aan de provincies.

STORM Om meerdere redenen denk ik dat het dom zou zijn om de waterschapstaken op één hoop te vegen met de taken van andere overheden, ook de financiering uit een grote pot lijkt me een slechte zaak. Ons land zou er niet beter van worden, wel onveiliger. Er is een grondwetswijziging nodig, om de waterschappen op te heffen en daarvoor zijn twee opvolgende kabinetten nodig. Maar zoals we weten kan dat soms snel gaan. Of deze storm voorbij trekt zonder een ravage achter te laten? Ik ben er niet gerust op. Herman Letteboer, Redactie Neerslag. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

59

Excursiedag Waternetwerk sectie Noord-Holland op 2 juni 2010 OCHTENDPROGRAMMA: BEZOEK BEDRIJF VANDERVALK+DEGROOT Het bedrijf vandervalk+degroot is opgericht in 1962 in Poeldijk met een tankwagenservice en heeft sindsdien verdeeld over heel Nederland vestigingen opgericht onder meer in Poeldijk, Waalwijk, Wolvega en Beverwijk en zelfs in drie steden in Engeland. De missie die het bedrijf uitstraalt is: het verbeteren van het imago van de branche op het gebied van veiligheid, milieu en kwaliteit met in het bijzonder als uitblinker vandervalk+degroot. De activiteiten die door het bedrijf worden uitgevoerd bestaan onder meer uit rioolreiniging/inspectie, kolkenreiniging, vegen van verhardingen, tunnelreiniging, onderzoek en advisering. De renovatiewagen bij de rioolreiniging is uitgerust met een camerasysteem voor het plaatsen van reparatiemanchetten en een freesrobot met als voordeel: met ĂŠĂŠn voertuig kunnen diverse klussen worden uitgevoerd. Ook inspecties van rioleringen en leidingstelsels met of zonder verhangmeting, gedigitaliseerde

60

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

beelden en rapportage op cd-rom en uiteraard uitgevoerd door ervaren inspecteurs voorzien van het ‘Rioned’ certificaat visuele inspecties volgens NEN 3399 worden zonder problemen uitgevoerd. Nieuw op het gebied van leidinginspectie is Panoramo. De Panoramo-camera maakt tijdens de inspectie half kogelvormige foto’s aan de voor en achterzijde met een instelbaar interval; deze ‘voor-‘ en ‘achter’ foto van iedere afstand worden middels berekeningen verwerkt tot een bolvormig beeld welke door speciaal ontwikkelde software op de computer kan worden afgespeeld als een video. Voordelen: – Het systeem heeft geen uitwendige bewegende delen, dus minder kans op storing; – Beeld is altijd scherp, onafhankelijk van de opnamesnelheid; – De opdrachtgever ontvangt een bestand met beeldmateriaal van de inspectie waar deze zelf m.b.v. de muis doorheen kan surfen en elk beeld onafhankelijk van de inspectie kan worden bekeken. Daarnaast is het zeker vermeldenswaardig dat dit bedrijf ook nog in het bezit is van een verwerkingslocatie van RKG slib en veegzand in Schiedam. Hier vindt

Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

61

de verwerking plaats van het verontreinigde kolk- en veegzand door middel van zeven, scrubben en wassen van grond- en zanddeeltjes zodat dit weer bruikbaar is. Het was een interessante maar vooral leerzame ochtend die door alle sectieleden zeer werd gewaardeerd.

MIDDAGPROGRAMMA: VAARTOCHT DOOR NATUURGEBIED DE VLIETLANDEN (BIJ VLAARDINGEN) Het middagprogramma bestond uit een vaartocht door het natuurgebied De Vlietlanden met een fluisterboot. Een tocht waar plekken werden bezocht waar men normaal gesproken nooit komt. Dit gebied dat ook wel het ‘kleine groene hart’ wordt genoemd is heel belangrijk voor mens, dier en plant; natuurliefhebbers, watersporters, fietsers en wandelaars kunnen hier hun hart ophalen en genieten van rust, ruimte en groen. Kortom: een ideaal te bezoeken gebied voor de leden van de sectie Noord-Holland.

AVONDPROGRAMMA: WOKMAALTIJD Het diner werd genuttig bij het wokrestaurant Mister Shi, De Lunetten in Utrecht. Na een voedzame doch ook gezellige maaltijd werd de terugreis naar huis aanvaard. Jan Molenaar, secretaris/penningmeester sectie Noord-Holland.

62

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

Groot succes Windesheim-studenten

Opstarten van sanitatieproject Zuid-Afrika Waterschap Groot-Salland is samen met de gemeente Zwolle een samenwerking aangegaan met de Inkomati Catchment Management Agency( ICMA), een waterschap uit de provincie Mpumalanga (Zuid-Afrika). Zeven studenten zijn sinds begin februari bezig een sanitatie project op te starten op de Sincobile secondary school in Zuid-Afrika. De zeven studenten komen van verschillende opleidingen van de Christelijke Hogeschool Windesheim. Afgelopen maanden hebben ze op de school veel op sanitair gebied kunnen vernieuwen. Het project zal twee jaar duren. De studenten zijn afkomstig van de opleidingen bouwkunde, bedrijfskundige informatica, verpleegkunde en communicatie. Deze groep studenten zal tot midden juni aan het project werken. Na de zomervakantie neemt een volgende groep studenten het stokje over. De bouwkunde student heeft de taak om de bouw aan te sturen. Hij werkt hierbij samen met Antonie Overbeek die bekend is met het nieuwe sanitatie systeem dat op de school zal komen. Hiernaast heeft de bedrijfskundige informatica groep een website gebouwd zodat iedereen op internet kan zien hoe het ervoor staat wat betreft het project. Het adres van de website is: www.sincobile.co.za. In samenwerking met de bedrijfskundige informatica studenten heeft de communicatiestudent iedereen op de school en in het gebied waar de school staat geĂŻnformeerd over het project. Daarnaast heeft de communicatie groep de communicatie De studenten met de principal. op de school verbeterd. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

63

De school waar het project wordt uitgevoerd staat in een erg arm gebied en er is op de school dan ook geen goed werkende sanitatie op dit moment. De waterdruk is te laag waardoor de toiletten, die wel aanwezig zijn, niet kunnen worden gebruikt. De studenten van het project werden dan ook met open armen ontvangen op de school. De school is erg blij dat de studenten iets aan hun situatie komen verbeteren. Door ‘het nieuwe plassen’ te introduceren op deze school zullen er spoedig nieuwe toiletten komen die weinig tot geen water nodig hebben. Behalve dat er dan echte toiletten zijn op de school zullen er nog andere vernieuwingen worden aangebracht. De ontlasting zal in omgebouwde septic tanks worden opgevangen, waarin vergisting plaatsvindt om biogas op te wekken en waarna het residu na enige tijd kan worden hergebruikt om er voedingsstoffen voor de bodem uit te halen. De situatie op de school was zo dat de kokkinnen buiten op hout kookten en dat ze wanneer het regende niet konden koken. Veel van de leerlingen op de school krijgen maar eenmaal daags een maaltijd. Wanneer het regende betekende dat dus dat ze helemaal geen maaltijd kregen. De kin- De nieuwe keuken. deren aten op de school meestal maĂŻspap of rijst met een beetje groente. Niet bepaald een voedzame maaltijd. Door de ontlasting uit de septic tanks te hergebruiken en hier biogas uit te halen kunnen de kokkinnen op gas koken in de keuken die voor hen is gebouwd. Naast het feit dat de kokkinnen op biogas kunnen koken zal er met behulp van het project ook een groentetuin worden aangelegd voor de school. Doormiddel van de voedingsstoffen voor de bodem die uit de ontlasting wordt gehaald zullen de groenten goed groeien. Om de groentetuin groen te houden is ook water nodig. Veel water werd verspild bij het handen wassen. De leerlingen wassen elke dag regelmatig hun handen op het De nieuwe wasbak. 64

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

schoolplein. Dit water liep zo vanuit de kraan het plein op en trok weg in de grond. Aangezien water hier met name in de wintermaanden erg schaars is, is hier ook iets op bedacht. Het water wordt nu opgevangen in een bak en loopt vervolgens door een geweven mand heen met allemaal steentjes, fijn zand en wortels van planten om het water te zuiveren. Wanneer het water gezuiverd is loopt dit door buisjes met kleine gaatjes over het land heen waar het water zich verspreid tussen de planten. Ook het regenwater wordt nu opgevangen en opgeslagen in grote tanks. Het regenwater zal ook volgens het bovenstaande systeem worden gezuiverd en hergebruikt. Natuurlijk moet de groentetuin ook worden aangelegd en onderhouden en hiervoor is Food and Trees for Africa betrokken bij het project. Food and Trees for Africa zal een groepje leerlingen en leraren opleiden om goed voor de groentetuin te zorgen. Ze moeten hiervoor een cursus volgen en zullen hier ook een certificaat voor krijgen om ze te motiveren. In de toekomst kunnen ze dan zelf ook in een groentetuin aan het werk gaan. Niet de gehele groentetuin zal worden gebruikt om van te eten op school. Een gedeelte zal ook worden verkocht in de buurt van de school. Op deze manier kan de school zelf een bron van geld creĂŤren om in de toekomst nog meer dingen op de school te vernieuwen. Ook de verpleegkundige studenten spelen een grote rol op de school. De laatste maanden hebben zij een grote analyse gedaan naar de kennis over persoonlijke hygiĂŤne, HIV en cholera. Aan de hand van deze analyse zal een teachthe-teachers programma worden opgezet. Uit de analyse kwamen nogal verassende conclusies naar voren over de kennis van de leraren en leerlingen. Het

Parents meeting. Neerslag 2010/IV

B9 BDUW LQGG

65

is daarom noodzakelijk dat kennis over bovengenoemde zaken wordt overgebracht op de leerlingen en leraren. Wanneer de nieuwe toiletten door de leerlingen in gebruik worden genomen is het belangrijk dat ze weten hoe ze de toiletten moeten gebruiken. Op dit moment is het zelfs voor veel leerlingen lastig hoe ze toiletpapier moeten gebruiken omdat ze hier niet bekend mee zijn. De verpleegkundige studenten spelen dus een grote rol in het overbrengen van kennis op de leerlingen over hoe ze de toiletten op een hygiĂŤnische wijze kunnen gebruiken. Het project heeft de laatste maanden grote vorderingen gemaakt. De groentetuin is klaar voor gebruik, de kranen op het plein zijn aangepast volgens het nieuwe systeem en de eerste grasmatten en planten zitten in de grond. De grote analyse van de verpleegkundige studenten is klaar en ook de communicatie op de school is al voor een gedeelte verbeterd, de website is in de lucht en dan is het voor deze studenten bijna tijd Antonie Overbeek & Keimpe Sinnema om het stokje over te geven aan de nieuwe groep studenten. Wanneer het project op de school over twee jaar ten einde is zal de uitwerking worden geanalyseerd en hopelijk kan het project ook op andere scholen in de provincie Mpumalanga worden uitgevoerd. Hetzelfde sanitatie systeem is op dit moment ook op Hogeschool Windesheim in Zwolle in gebruik. Er bestaat tot december 2010 de mogelijkheid om een rondleiding te krijgen door het nieuwe gebouw van Hogeschool Windesheim, zodat u ook het nieuwe sanitatiesysteem in werking kan zien. Laura Assen Communicatiestudent Hogeschool Windesheim

66

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/IV

$ 4 5

! " # $ % &'&( )')( *+ , - ()( .( ./ '(( 0 1 ()( .( ./ '(& 2 3

1_1_stC5_fc_B.indd 1

1000-20-8000-8878 Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 11:34:45

Koersbepalend in water, energie en bodem!

GMB is volop in beweging en wil voor haar opdrachtgevers een partner zijn die functioneert als verbindende schakel wanneer het gaat om water, energie en bodem. GMB ontwerpt, realiseert, onderhoudt en renoveert onder meer drinkwateren afvalwaterzuiveringsinstallaties, pompen en gemalen, waterbergingen, riool- en persleidingen, dijken en kades. We reinigen en saneren (water) bodems en bouwen installaties die afval(water) omzetten in energie. In eigen installaties halen we biogranulaat en energie uit slib. En we realiseren voorzieningen voor een optimale mobiliteit en logistiek, zoals verkeersknooppunten, haventerreinen en loodsen.

T (0488) 44 94 49 I www.gmb.eu

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5338 NVA Neerslag Voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 11:37:11

COLASIT SPECIALIST IN KUNSTSTOF TOEPASSINGEN VOOR WATERZUIVERING VENTILATIESYSTEMEN VOOR STANKBESTRIJDING Van kunststof ventilatoren tot complete installaties met leidingwerk, geurfilters, wassers, sproeitorens, kleppen en/of suskasten.

DOSEERINSTALLATIES EN OPSLAGTANKS VOOR CHEMICALIﾃ起 Complete installaties voor het doseren van chemicaliﾃｫn bij o.a. defosfatering. Gemonteerd op kunststof paneel of in kunststof kast.

Indien gewenst verzorgt onze projectafdeling het constructieontwerp. Daarbij profiteert u van onze veelzijdige ervaring met kunststofprojecten. En natuurlijk van onze verantwoorde en deskundige montage. E-mail: info@colasit.nl Internet: www.colasit.nl

ISO 9001

C O L A S I T H O L L A N D B . V. Postbus 1105 5200 BD 's-Hertogenbosch Te l e f o o n 0 7 3 - 6 4 1 8 3 1 5 Fax 073 - 6423682

1000-20-9000-4976 Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-7626 Neerslag voordruk 2009

1_1_stC5_zw_A.indd 1

Kleur / zw

11-12-2009 11:39:30

Arveon, uw partner in afvalwatertechniek!

Arveon producten Arveon is al jaren een betrouwbare partner als het gaat om het leveren van innovatieve en betrouwbare producten voor de (afval)watertechniek.

Onze producten Allflowlift afvalwaterpomp- units met grofvuilkamersysteem • Allflowlift prefab HDPE rioolgemalen met grofvuilkamersysteem • Combiflowlift afvalwaterpomp- units • Combiflowlift prefab HDPE rioolgemalen • TSK Syncho anti- waterslag terugslagkleppen • Allflowstop terugslagkleppen • WD Systeem muurdoorvoeringen • Oplossingen op maat •

www.arveon.nl

info@arveon.nl

Postadres: Postbus 242 • NL 7040 AE ’s-Heerenberg t +31 (0) 314 67 51 60 Bezoekadres: Handelsweg 12 • NL 7041 GX ’s-Heerenberg f +31 (0) 314 67 51 69 • info@arveon.nl • www.arveon.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5670 Waternetwerk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 11:48:44

kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie vertechniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele

‘s-Hertogenbosch Hambakenwetering 1 Postbus 2309 5202 CH ‘s-Hertogenbosch T 088-33 66 333 Roermond Postbus 14 6040 AA Roermond T 0475-395979 W kragten.nl

6472_P29_fc.indd 1

Hoogveld - Sittard

11-12-2009 11:58:57

< Filcom, met twee moderne productie vestigingen in Nederland, is een van de grootste producenten van gekalibreerd zand in Europa. Op basis van streng geselecteerde grondstoffen wordt na een was-, droog- en zeefproces een grote verscheidenheid aan nauwkeurig begrensde zandfracties verkregen, die zowel in bulk als verpakt geleverd worden. >

< Het filter- & entzand van Filcom voldoet aan de Kiwa normen en wordt veelal met behulp van bulkauto's op de bestemmingsplaats afgeleverd. De logistieke organisatie wordt volledig door Filcom verzorgd. Naast het filter- & entzand voor de waterzuivering en zwembaden levert Filcom instrooizand voor kunstgrassportvelden, omstortingsgrind in grondwaterputten, gekalibreerd zand voor wervelbed ovens en vulzanden in de betonreparatie mortels. >

FILCOM BV Postbus / P.O. Box 9 3350 AA Papendrecht The Netherlands

T +31 (0)78 615 8122 F +31 (0)78 615 9275

www.filcom.nl info@filcom.nl

1_1_stC5_fc_B.indd 1

11-12-2009 12:01:07

1000-20-9000-6584 Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-8744 Neerslag voordruk 2009

Kleur: fc

MC-RIM/OMBRAN.CPS Of het nu installaties voor de verwerking van afvalwater, drinkwaterreservoirs of betonnen constructies in drinkwaterbeschermingsgebieden betreft, de toepassingsgebieden van MC-RIM zijn veelvoudig. Overal waar door een agressieve inwerking van water op lange termijn betonoppervlaktes beschadigd kunnen worden, en dus een verhoogd veiligheidsrisico vormen, komt de hoge chemische en mechanische bestandheid van MC-RIM tot zijn recht.

MC-RIM • Mineraal oppervlaktebeschermingssysteem • Waterdampdiffusie open • Drukwaterbestendig conform DIN 1048 • Bestand tegen een zeer agressieve inwerking van water en grond conform DIN 4030 • Oppervlaktebescherming in de afvalwaterbranche binnen het bereik van pH 3,5 tot pH 14 • Oppervlaktebescherming in de afvalstortbranche • Bekleding van vijzelwerken • Oppervlaktebescherming voor drinkwaterreservoirs en betonnen constructies in drinkwaterbeschermingsgebieden Ombran CPS • Polymeer silikaat beschermingssysteem • Voor de biogene zwavelzuur aantasting (zoals in bijv. rioolputten/schachten) • Waterdampdiffusie open • Oppervlaktebescherming in het bereik van pH 0 tot pH 4,5.

MC-Bouwchemie Nederland • Het Eek 9b • 4004 LM Tiel Tel. 0344-633700 • Fax 0344-633410 • E-mail info@mc-bouwchemie.com • www.mc-bouwchemie.com

OZORBER De nieuwe generatie geurfilters met een combinatie van ozorptie- en chemisorptietechnologie s Afvangen van zeer hoge concentraties H2S (>1.000 ppm) en mercaptanen s Lage exploitatiekosten s Onderhoudsarm s Compacte bouw s Zeer lange standtijden s Eenvoudige systeem lay-out

Twin Filter specialist in lucht- en waterzuivering Zie onze website www.twinfilter.com

6472_P31_fc.indd 1

11-12-2009 12:10:34

>C;G6B! Zc cVijjgkg^ZcYZa^_`Z dZkZgh @Xg WX ^b`fg iTa WX >TWXee\V[g_\]a JTgXe [XXYg WX gbXcTff\aZ iTa aTghheie\XaWX_\]^X bXiXef XXa fgXe^X \`ch_f ZX^eXZXa! J\] [XUUXa E\]^fjTgXefgTTg cebi\aV\Xf jTgXefV[TccXa C4B Xa TTaaX`Xef \a gT_ iTa ceb]XVgXa baWXefgXhaW bc [Xg ZXU\XW iTa — Dh\V^ fVTa \aiXagTe\fTg\X Xa UXbbeWX_\aZXa iTa bXiXef — BagjXecXa iTa iXeWXW\Z\aZXa iTa bXiXef — Eh\`gX_\]^X ^jT_\gX\g Xa _TaWfV[TccX_\]^X \acTff\aZ — E\f\Vb ZXfghheW UX[XXe Xa baWXe[bhWf Xa Ă?aTaV\ƒ_X c_Taa\aZXa — FXVbaW bc\a\ba U\] bXiXec_TaaXa Xa Ă‚bagjXecXa — 8iT_hTg\Xf ZXeXT_\fXXeWX ceb]XVgXa — Ibbe_\V[g\aZ Xa VhefhffXa >C;G6B ^h hiZg` ^c ^ccdkVi^Z! VYk^Zh Zc dcYZghiZjc^c\ de ]Zi \ZW^ZY kVc YZ cViiZ Zc Ygd\Z ^c[gVhigjXijjg Zc YZ gj^biZa^_`Z db\Zk^c\#

INFRAM B.V. Postbus 16, 8316 ZG Marknesse Tel: 0515 – 24 11 20, info@infram.nl, www.infram.nl INFRAM STAAT VOOR KWALITEIT, INTEGRALE AANPAK EN TOEPASBARE OPLOSSINGEN

$IVOXLWHUEHGLHQLQJ LV QX HHQ ÂłIOXLWMH YDQ HHQ FHQW´ Afsluiters regenereren 90% van alle probleem afsluiters 100% bedienbaar maken! Bel voor een vrijblijvende demonstratie +31 (0)187 - 60 52 00 Ons overig leveringsprogramma omvat o.a.: Afdichtingen, afsluiterbediening, aanboorarmaturen, beveiligingen, ballonafsluiters, brandslangen, buisstoppen, flenspakkingen, flow- en drukmeters, gereedschappen en hulpmiddelen, lekdetectieapparatuur, muurkragen, muurdoorvoeren, standstukken, storzkoppelingen, watermeterbeugels, watermeterputten, watertappunten etc. Schmidt Watertechniek B.V. • Stoofweg 18-20 • NL-3253 MA Ouddorp T +31 (0)187 – 60 52 00 • F +31 (0)187 – 60 51 71 E info@schmidt.nl • I www.schmidt.nl

6472_P32_fc.indd 1

11-12-2009 12:19:50

ELKE DRUPPEL MAAKT HET VERSCHIL KWALITATIEVE, BUDGETVRIENDELIJKE RADAR EN ULTRASONE VLOEISTOFNIVEAUMETING

MODEL R82 - RADAR NIVEAUMETER • Niveau of volume. • De ingekapselde hoornantenne in polypropyleen of Tefzel® is geschikt voor de meest corrosieve media. • Uitgerust met HART® en PACTware™. • Interne oriëntatie van de antenne maakt het mogelijk de bundel te richten terwijl de radar geïnstalleerd is.

Europees hoofdkwartier & produktie Heikensstraat 6 9240 Zele, België Tel: +32 (0)52 45 11 11 Fax: +32 (0)52 45 09 93 e-mail: info@magnetrol.be www.magnetrol.com

ECHOTEL 355 – ULTRASONE NIVEAUMETER • Niveau, volume en debiet in een open kanaal. • Menugestuurd LCD scherm met 4 drukknoppen. • Uitgerust met HART® en PACTware™. • Temperatuur gecompenseerde eliminatie van stoorecho’s. WERELDWIJD OPLOSSINGEN VOOR NIVEAU EN DEBIET

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-6618 Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 12:21:49

ABS SCABA ROERWERKEN IN SLIBGISTINGSTANKS.

CWn_cWb[ c[d]_d] X_` c_d_cWWb [d[h]_[l[hXhk_a$ =Zi 67H HXVWV gdZglZg` ^h ]Zi ^YZVaZ hnhiZZb kddg bZc\^c\ ^c ha^W\^hi^c\hiVc`h# IgVY^i^d" cZaZ bZc\^chiVaaVi^Zh ]ZWWZc ZZc oZZg \gddi ZcZg\^ZkZgWgj^` Zc ]d\Z dcYZg]djYh`dhiZc# =Zi 67H HXVWV gdZglZg` ^h ZZc `lVa^iVi^Z[ ]dd\lVVgY^\ VaiZgcVi^Z[# 9Z WZlZoZc iZX]" cdad\^Z XdbW^cZZgi ZZc dei^bVaZ bZc\^c\ bZi ZZc oZZg aVV\ ZcZg\^ZkZgWgj^` Zc aZkZgi j YVVgcVVhi ZZc kZg]dd\YZ \VhegdYjXi^Z Zc gZYjXi^Z kVc jl ha^WV[kVa# 9Z 67H HXVWV gdZglZg`Zc o^_c VVciddcWVVg WZiZg YVc YZ gZhi# KddgYZaZc kVc ]Zi 67H HXVWV gdZglZg` de ZZc g^_/ 7ZlZoZc iZX]cdad\^Z Zc egV`i^_`ZgkVg^c\ =dbd\ZcZ ha^WXdcXZcigVi^Z Zc iZbeZgVijjg OZZg aVV\ ZcZg\^ZkZgWgj^` KZg]dd\YZ \VhegdYjXi^Z KZgb^cYZg^c\ kVc ha^WV[kVa DcYZg]djYhVgb HcZaaZ iZgj\kZgY^Zci^_Y de jl ^ckZhiZg^c\ L^_ kZgiZaaZc j \gVV\ bZZg dkZg egV`i^_`ZgkVg^c\Zc Zc jl iZgj\kZgY^Zci^_Y# 7Za dch de %)("(*'*%*% d[ `^_` de dcoZ lZWh^iZ# mmm$WXi]hekf$Yec

1_1_stC5_fc_E.indd 1

1000-20-8001-0045 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 12:25:16

UW PARTNER IN:

(MOBIELE) SLIBONTWATERING

SCHOONMAKEN VAN SLIBGISTINGTANKS

SCHOONMAKEN VAN BELUCHTINGBASSINS

BOUW EN VERHUUR VAN APPARATUUR EN INSTALLATIES

BEL ONS 073 599 66 08

KURSTJENS IS TEVENS SPECIALIST IN HYDRAULISCH

MEER INFO www.kurstjens.nl

BAGGEREN EN EXTRACTIEVE GRONDREINIGING

1_1_stC5_fc_B.indd 1

1000-20-9000-5503 Neerslag voordruk 2010

MAIL ONS info@kurstjens.nl

Kleur: fc

17-12-2009 15:59:58

1_1_stC5_zw_B.indd 1

1000-20-8001-0095 NVA Neerslag voordruk 2010 1000-20-7000-3979 NVA Neerslag voordruk 2009

Kleur: zwwt

11-12-2009 12:36:16

VSHFLDOLVW YRRU YORHLVWRI YORHLVWRI YORHLVWRI YDVWH VWRI VFKHLGLQJ HQ ZDWHU XZ EHKDQGHOLQJV\VWHPHQ YRRU LQGXVWULsOH WRHSDVVLQJHQ 2Q]H LQWHQWLH KLHULQ LV RP YRRU HON ILOWUDWLH VHSDUDWLHYHU]RHN HHQ RSORVVLQJ WH YLQGHQ ZDDU JHYUDDJG RS PDDW 0LOLHXYULHQGHOLMN JHEUXLNYULHQGHOLMN GXXU]DDP HHQYRXGLJ LQ JHEUXLN HQHUJLH]XLQLJ KRJH NZDOLWHLW HQ PLQLPDDO RQGHUKRXG ]LMQ GDDUELM XLWJDQJVSXQWHQ 0LFUR 'UXP )LOWHUV ]LMQ HIILFLsQWH HQ EHWURXZEDUH WURPPHOILOWHUV YRRU KHW VFKHLGHQ YDQ ]ZHYHQGH GHHOWMHV HQ RUJDQLVFK PDWHULDDO XLW YORHLVWRIIHQ $X[LOO 1HGHUODQG %9 KHHIW GH]H ILOWHUPHWKRGH RQWZLNNHOG WRW HHQ FRPSOHWH OLMQ ]ZDDU XLWJHYRHUGH HIILFLsQWH HQ ]XLQLJH WURPPHOILOWHUV 'H 0LFUR 'UXP )LOWHUV ]LMQ RQGHU PHHU LQ]HWEDDU DOV YRRUILOWUDWLH YDQ 0 % 5 V\VWHPHQ RI HIIOXHQW SROLVKLQJ

ZZZ DX[LOO QO

=R VLPSHO LV 'XXU]DDP 2QGHUQHPHQ

GEURPROBLEMEN? Bel Bomitech 06 51 19 19 58 Probleemoplosser voor: • Biofilters en Biowassers Levering biofiltermateriaal: • Bomimix • Lavastenen • Microgaswassystemen • CEF Tevens voor biofilters en biowassers • onderhoudscontracten • geurmetingen • garantie op geurrendement • garantie op materialen • gedegen advies • Verhuur Biofilters

6472_P37_fc.indd 1

Bomitech, Postbus 2042, 5202 CA ’s-Hertogenbosch Tel. (073) 631 14 36 - Fax (073) 631 43 83 E-mail info@bomitech.nl www.bomitech.nl

11-12-2009 13:21:48

Merrem & la Porte: solide partner voor de waterzuivering mechanische apparaten ruimerbruggen vijzelpompen indikkers harkroosters zandvangers voortstuwers roerwerken roostergoedverwijdering slibbehandeling kamerfilterpersen filterdoeken

service en onderhoud o.a. gespecialiseerd in het reinigen van keramische beluchtingselementen verhuur oppervlaktebeluchters

beluchters/voortstuwers

beluchtingsapparaten keramische beluchters membraanbeluchters borstelbeluchters ejector- en schroefbeluchters

waterbehandeling filterspoelkoppen sproeiers

appendages regelafsluiters terugslagkleppen meskantplaatafsluiters

influent vijzels

afvalwaterbehandeling compact installaties turnkey installaties biorotoren vulmateriaal

Merrem & la Porte: van oudsher en voor de toekomst

ISO gecertificeerd

Accredited by the Dutch Council for Certification

MERREM & LA PORTE BV Veilingweg 2, 5301 KM Zaltbommel Verkoopgroep Water- en Slibtechniek Telefoon (0418) 57 89 70 Telefax (0418) 51 56 25 Postbus 50, 5300 AB Zaltbommel E-mail: info@merrem.nl Internet: www.water-slib.nl

1_1_stC5_sk_B.indd 1

14-12-2009 10:46:00

1000-20-8000-8682 Neerslag 2010 voordr. 1000-20-7000-6968 Neerslag 2009 voordr.

Kleur: warm red

DynaSand®: het enige echte continu zandfilter Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst.

Continu zandfilter voor drinkwater proceswater, koelwater oppervlaktewater afvalwater grondwater fosfaatverwijdering

Nordic Water Benelux BV

Biologisch filter voor

Van Heuven Goedhartlaan 121 1181 KK Amstelveen T +31(0)20 5032691 F +31(0)20 6400469 www.nordicwater.nl info@nordicwater.nl

Do you speak H2O?

nitrificatie denitrificatie

Meer onafhankelijkheid in watermeting? Als één van de toonaangevende bedrijven in de proces meettechnologie levert KROHNE een waardevolle bijdrage aan de vereisten van de waterindustrie. KROHNE’s nieuw ontwikkelde electromagnetische watermeter WATERFLUX is een complete meetoplossing voor water en afvalwater applicaties. KROHNE – water is onze wereld Voor meer informatie zie onze website

WATERFLUX 3070 C

6472_P39_fc.indd 1

www.krohne.com

11-12-2009 13:41:17

MJK Energie-optimalisatie

MJK Automation B.V. Hoofdweg 667 A 2131 BB Hoofddorp Tel: Fax:

0251-672171 0251-671951

mjknl@mjk.com www.mjk.com

U w p a r tn e r voo r b eta a l b a re & betrouwbare meetinstrumenten

De Connect® is de nieuwste multifunctionele pomp regelaar van MJK Het “Groene Hart” voorziet de MJK Connect® van fantastische energiebesparende functies. Makkelijk benaderbaar en in te stellen middels het tekst gestuude menu “MJK Energie-optimalisatie” in de MJK Connect®. MJK Connect® Energie-optimalisatie is: s %ENVOUDIG TE INSTALLEREN s 3NEL TE CONl GUREREN s $IVERSE MOGELIJKHEDEN VOOR DE Energie-optimalisatie s )N ELKE STANDAARD -*+ #ONNECT® beschikbaar s !CTIVERING VIA TEKST GESTUURD MENU

Hieronder vindt u de MJK Partners voor Nederland: Regio Noord West Facta Products B.V. 0251 36 12 20 www.facta.nl

Regio Midden West Kwakernaak B.V. 0184 68 91 68 www.kwakernaak.nl

Regio Zuid Aquasystems Zwaans B.V. 0418 57 20 80 www.aszwaans.nl

Regio Mid Oost Hellebrekers Technieken 0341 25 26 88 www.hellebrekers.nl

Regio Zuid Oost Pompen Service Limburg 045 4009721 www.pompen-service.nl

Regio Zuid West Istimewa Rotating www.istimewarotating.nl

1_1_stC5_fc_G.indd 1

1000-20-9000-5075 Waternetwerk Voordruk Neerslag 2010 Kleur: fc

11-12-2009 13:49:43

Waterstromen exploiteert installaƟes voor (afval)waterzuivering en slibverwerking. Bedrijven die deze acƟviteiten wensen uit te besteden, zijn bij ons aan het juiste adres. Waterstromen is bereid bestaande installaƟes over te nemen en te investeren in uitbreidingen, aanpassingen of nieuwe installaƟes. Concurrerende prijsvorming met innovaƟeve, duurzame en betrouwbare processen zijn belangrijke kenmerken van onze aanpak.

Waterstromen kan u compleet ‘ontzorgen’. Samen met u vinden wij de beste oplossing!

Waterstromen b.v. Barchemseweg 18 Postbus 8 7240 AA LOCHEM Tel: 0573 29 85 51 www. waterstromen.nl info@waterstromen.nl

6472_P41_fc.indd 1

11-12-2009 14:03:03

Plaatbeluchters als noodbeluchting! De noodbeluchting kan onder andere toegepast worden bij calamiteiten en tijdens onderhouds- en revisiewerkzaamheden aan bestaande beluchtingsinstallaties. De plaatbeluchters zijn gemonteerd op gekoppelde frameconstructies welke universeel toepasbaar zijn op praktisch alle zuiveringen, daar de frameconstructies alsmede de bijbehorende luchtleidingdelen zijn opgebouwd uit meerdere standaard componenten. De frames kunnen worden gemonteerd, hangend aan de wanden of afgesteund op de vloer van de beluchtingstank.

VOORDELEN • Montage kan uitgevoerd worden tijdens een inbedrijfzijnde zuiveringsinstallatie. • Toepasbaar voor verschillende bassinvormen. • Toepasbaar voor waterdieptes van 1 tot 9 meter. • Laag energieverbruik. • Snelle montage mogelijk. • Frames, plaatbeluchters, luchtleidingen en blowers zijn uit voorraad leverbaar.

Fuzzy-Filter® Voor optimale zwevende stof verwijdering. Filtratiesnelheden tot 100 m/uur. TOEPASSINGEN

VOORDELEN

• Effluent polishing van rioolwaterzuiveringen • Voorfiltratie voor andere systemen • Industrie waterbehandeling • Koelwater • Filtratie voor desinfectie • Waterhergebruik systemen • Pulp- en papierproceswater

• Zeer hoge filtratiesnelheden mogelijk (tot 100 m/h) • Samendrukbaar filter medium • Lage waswaterproductie • Lange levensduur van het filtermedium • Modulair van opbouw • Continu bedrijf mogelijk • Goede filtratieresultaten

Bosman Watermanagement B.V. - Steegjesdijk 6 - Postbus 3701 - 3265 ZG PIERSHIL T +31 (0) 186 - 60 60 60 F +31 (0) 186 - 69 13 67 E info@bosman-water.nl I www.bosman-water.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5325 Waternetwerk Neerslag 2010 voordruk

11-12-2009 14:05:22

Kleur: fc

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-8713 NVA Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-3694 NVA Neerslag voordruk 2009 1000-20-8000-5941 NVA Waterboek 2009

Kleur: fc

11-12-2009 14:14:14

Alligator Rioolbuffer

Alligator Biogasbuffer

"MMJHBUPS PQTMBHTZTUFNFO Albers Alligator levert al 25 jaar kwaliteitsproducten voor (tijdelijke) opslag van Rioolwater, Industriële vloeistoffen, Mest en Biogas. Degelijk, duurzaam en bedrijfszeker. Kortom, zorgeloze producten in binnen- en buitenland.

Alligator Winbag ®

5IVJT JO UFDIOJTDI UFYUJFM TJOET Postbus 44, 6700 AA Wageningen, T 0317 419 144, F 0317 420 464, www.albersalligator.com

Uw partner voor al uw elektrotechnische werkzaamheden. Van het aansluiten van een eenvoudige pomp tot en met een compleet geautomatiseerde zuivering.

Bezoek ook onze website www.vdsijs.nl voor actuele projecten.

6472_P44_fc.indd 1

11-12-2009 14:22:24

Melspring ziet water als een bron die vraagt om een meer dan

zorgvuldige behandeling. Onze jarenlange kennis en ervaring hebben geleid tot een compleet programma chemicaliën voor o.a. rioolwaterzuivering, drinkwaterbereiding, industriële (afval) waterbehandeling en slibverwerking.

• Poly-electrolieten Nieuwe generatie structuurgemodificeerde poly-electrolieten.

• Metaalzouten IJzerchlorides / IJzer(chloride)sulfaten / (Poly)aluminiumchlorides & Blends / Natriumaluminaten (alkalische Al-oplossing).

• Koolstofbronnen Methanol / Ethanol / Azijnzuur / Suikerwaters / Alkalische glycerines / Organische zuren / Blends.

• Verkoop en verhuur Installaties voor aanmaak, opslag en dosering van chemicaliën, zowel permanent als tijdelijk.

Melspring International B.V. Telefoon: +31 26 3842040, Fax: +31 26 3842041 E-mail: hagen@melspring.com, Website: www.watermelspring.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-9640 NVA Neerslag 2010 1000-20-5001-1471 NVA Neerslag 2009

11-12-2009 14:34:34

Kleur: fc

Welcome to our sealing world

www.eagleburgmann.com

Balgafdichting MG1 ... het Origineel! Voor pompen met succes. sc

honer milie

u.

ic

ht

en

af

vo

or

e

en

De Burgmann MG1 is een van de succesvolste mechanical seals. Op elke gebied of toepassing zorgt de MG1 in de pompen voor de juiste afdichting vaak onder moeilijke omstandigheden. Meer dan 100 pompfabrikanten over de hele wereld vertrouwen op MG1. Reden voor dit succes: simpel, robuust, betrouwbaar en eenvoudig te monteren. EagleBurgmann MG1 ... het Origineel. Gewoon goed.

We

1_1_stC5_fc_B.indd 1

d

EagleBurgmann Netherlands B.V. Koningsschot 9 NL-3905 PP Veenendaal Phone +31 / 318 / 54 20 00 Telefax +31 / 318 / 54 15 35

1000-20-8000-9772 NVA Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-7960 NVA Neerslag voordruk 2009 1000-20-8000-7264 NVA 2009

Kleur: fc

14-12-2009 08:57:33

Wetterskip Frysl창n

Flowserve, specialist in pompen op maat Het gemaal Hoogland te Stavoren heeft een belangrijke functie in het peilbeheer van de Friese boezem en daarom zijn er door Wetterskip Frysl창n maatregelen getroffen om op een veilige en verantwoorde wijze het huidige maalbedrijf te kunnen voortzetten. Een deel ervan is het vergroten van de capaciteit van de huidige pompen en het vernieuwen van de aandrijflijn. Het gemaal is voorzien van een viertal pompen. De toegepaste waaiers hebben een diameter van 3600 mm. De pompcapaciteit van de huidige pompen, welke sinds 1965 in bedrijf zijn, wordt binnen de bestaande pompconfiguratie, door middel van een hydraulische modificatie door Flowserve met 25% vergroot. Dit houdt in dat de capaciteit van 24,6 m3/s per pomp wordt verhoogd naar 30 m3/s. De oude aandrijflijn is vernieuwd en bestaat nu uit een toerengeregelde e-motor, frequentieomvormer en tandwielkast, inclusief een nieuw fundatieframe voor deze componenten. Het toerental van de pomp is traploos instelbaar van 45 tot 65 toeren per min. Flowserve heeft de ombouw van 2 stuks pompen dit jaar gerealiseerd. In 2010 volgt de ombouw van de volgende 2 stuks pompen.

Voor meer informatie, kunt u op ons bellen: 074-2404000 of een e-mail sturen: Info-Hengelo@flowserve.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5506 Waternetwerk Neerslag 2010

Kleur: fc

14-12-2009 09:04:46

Stank overlast?

Met aluminium afdekconstructies van Van den Bersselaar wordt geuremissie binnenshuis gehouden. Kijk op internet: www.bersselaar.com hoe eenvoudig en degelijk voor-bezinktanks, slibindikkers, zandvangers, etc. kunnen worden afgedekt of vraag een brochure op!

Brabantsehoek 2 • 5071 NM Udenhout • 013 511 74 00 info@bersselaar.com • www.bersselaar.com

1_1_stC5_fc_C.indd 1

1000-20-9000-4886 Neerslag voordruk 2010

kleur: fc

14-12-2009 09:10:42

Michiel Geise, directeur van ITT Flygt Benelux, gaat genieten van zijn welverdiende pensioen. Op donderdag 6 maart a.s. zal hij u officieel voorstellen aan zijn opvolger. U kunt dan direct van de gelegenheid gebruikmaken om Michiel ‘vaar - wel’ te wensen. De receptie vindt plaats op donderdag 6 maart 2008, van 16.00 tot 18.00 uur in Restaurant Theater café Sybold, Willem Kesplantsoen 5 in Dordrecht. Telefoon +31 (0)78 6145999. Om ons goed op uw komst voor te bereiden, vragen wij u bijgaande antwoordkaart voor 28 februari 2008 in te vullen en op te sturen. U kunt ook mailen naar Marijke Boeter (marijke.boeter@flygt.com). Zij is voor eventuele vragen bereikbaar via +31 (0)78 6548522.

Op adem komen met onze beluchting Passie en deskundigheid gaan hand in hand Waarom worden onze fijne bellen-beluchtingsschotels vaker voorgeschreven dan welk ander systeem ook? Het antwoord is: passie! Daarom kunnen wij u verzekeren van de hoogste efficiëntie in beluchting: maximale zuurstofinbreng bij minimaal energieverbruik. Onze passie vertaalt zich in toonaangevende expertise in de waterbranche. Zoals blijkt uit de robuuste constructie van onze beproefde systemen, waarin 30 jaar productie-ervaring is ingebouwd. We ontwerpen systemen en daarna blijven we ze testen, in laboratoria en in werkende installaties. Met die gegevens maken we van productverbetering een continu proces. De resultaten voor u? Optimale prestaties met de laagst mogelijke levensduurkosten. En een gerust hart… www.ITTtreatment.com

1_1_stC5_fc_G.indd 1

1000-20-8000-9496 Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 15:04:38

EH2009-136

Memosens verbindt partners. Intelligente sensoren besparen kosten Endress+Hauser is wereldwijd leverancier van automatiseringoplossingen. Inmiddels heeft Endress+Hauser meer dan 130.000 Memosens-sensoren verkocht en hiermee een de-facto standaard gerealiseerd voor sensortechnologie in analyse instrumentatie. Inmiddels ontwikkelen wij de Memosens-technologie door in samenwerking met andere bedrijven. Meetprincipes waarvoor de Memosens-technologie reeds beschikbaar is, zijn: pH, redox, geleidbaarheid, opgelost zuurstof en (vrij) chloor. Overstappen van analoog naar digitaal loont de moeite Gebruikers besparen gemiddeld 30% tot 50 % vergeleken met analoge pH-metingen. Met de nieuwe calculator op www.apps.endress.com/memosens , kunt u zelf uw besparing en de terugverdientijd van uw investering uitrekenen. Memosens bewijst zichzelf ook op de RWZI Vanaf begin 2010 heeft Endress+Hauser de nieuwe Liquiline CM442 meetversterker op de Nederlandse markt beschikbaar. Deze meetversterker is ontworpen met de eisen van de gebruikers als uitgangspunt. Deze meetversterker is uiteraard voorzien van Memosens technologie. De Liquiline CM442 heeft standaard 2 Memosens-ingangen en is eenvoudig uitbreidbaar naar 8 kanalen middels steekbare modules. Uiteraard gecombineerd met de ‘typische RWZI analysesensoren’: optisch zuurstof, drogestof, troebelheid en optisch nitraat. Memobase: kalibreer sensoren op kantoor of in de werkplaats Optimaliseer sensor- en datamanagement van alle Memosens-sensoren met Memobase. Dankzij dit softwareplatform kunt u alle kalibraties centraal uitvoeren. Dus niet meer buiten in weer en wind maar in een omgeving waar u zich goed kunt concentreren. Hiermee reduceert u onderhoudskosten en wordt de levensduur van de sensoren verlengd.

www.apps.endress.com/memosens Endress+Hauser BV Postbus 6-12 1410 AC Naarden

1_1_stC5_fc_D.indd 1

Tel. (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

1000-20-8000-8679 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 15:33:33

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.